TÜRK T,\RİH KURUMü YAYINLARINDAK

ıl
II. Seri - No. 22

CEVDET PAŞA

TEZAKiR
1--12

YAYINLAYA!'.

Prof. CAVİD BAYSUN

ı-

f
ı(
1
TÜRK T .ı.. R İ H K l.' R l.' :'ıI -C BASI '\!EVİ - ANK ,\ R :\

1 9 .S 3
 İÇİNDEKİLER

TEZ. KİR-İ CEVDET HAKKl:-ID., .................................................................................. I - XX.

TEZAKİR İLE M A'RUU ı:r TAN BAZI PARÇALARIN MUKAYESESİ
0

1. Metternich'in Türkiye'ye dair sözleri üzerine düşünceler (Tez-

kire l\'o. ı 3 ile Ma' ruzat cuzdan 2'den) . . . . .....XX -X
I Xll.
II. Sultan Abdülaziz'in hal'ine ve Sultan Murad'ın cülusuna
dair (Tezkire No. 40 ile Maru'zat cüzdan 5'den) ........... XXII - XXIII
TEZKİRE, N. I.
Vak'a-nüvisler arasında cari usul ve vak'a-nüvisler hakkında
malumat. - Lütfi Efendi'ye bir kısım vakayi cerideleri gönderdiği
ve bundan böyle kendi zamanına aid vukuatı yazıp yollayacağı. ......... 3- 4
TEZKİRE, No. 2

Cevdet Paşa'nın Vak'a-nivis Ahmed Lütfi Efendi'ye 29 kıt'a evrak

gönderdiği ..............................· .................. 4
TEZKİRE, No. 3
Cevdet Paşa'nın Vak"-nüvis Ahmed Lütfi Efendi'ye bazı evrak gönderdiği. 4
TEZKİRE, No. 4
Cevdet Paşa'nın Vak'a-nüvis Ahmed Lütfi Efendi'ye ı ı kıt'a evrak
gönderdiği. ..................................................................................................... 4 - 5
TEZKİRE, No. 5
Gevdet Paşa'nın Vak·a-nüvis Ahmed Lütfi E!endi'ye Mısır valisi Meh-
med Ali Paşa'nın iki mektubunu gönderdiği ..................................................... 5
TEZKİRE, No. 6

Mahmud 11.'nin vefatı sıralarında Osmanlı devletinin vaziyeti.

Mustafa Reşid Paşa. Tanzimat-ı hayriyye'nin ilanı ve neticeleri.
- Vükela tebeddülleri. - Reşid Paşa'nın sadareti. - Üç dereceli tahsil,
Sıbyan ve Rüşdiye mektebleri, Darülfünun. -Macar isyanı ve mülte­
ciler meselesi. - Encümen-i Daniş. - Reşid Paşa ile Damad Mehmed Ali
Paşa arasında zıddiyet. - Karadağ ahvali.- Reşid ve Ali Paşalarla Fuad
Efendi (Paşa)'nin aralarındaki ahenk bozularak devlet ricalinin iki hizib
haline geldiği. - Rütbeler ve maaşlar. - Rüsumat iltizamları. - İrtika
blar. - İstanbul'da alL5 verişin çoğalmas; ve sefahatın artması.­
Şirket-i hayriyye ve Boğaziçi'nin rağbet kazandığı. - Mal! buh-
ran. - Abdülmecid Han'ın istikraza şiddetle aleyhdar olduğu ve
beytülmalin muhafazasına itina gösterdiğ. - Rusya ile ithtilaf. -
Harbe karar. - Softalar vak'ası. - Abdülmecid Han'a hitaben
sokaklara yapıştırılan yafta. - Arif Hikmet Beyefendinin meşi-
\ l lçt IJEKİLER
hatteıı azledildiği. - Sinop vakası. --- Rusya\a karşı Osmanlı
devletinin İngiltere, Fransa ve Sardenya ile ittifakı. - Kıbrıslı l\ıkhmed
Paşa'nın sadareti. - İstanbul'daki İngiliz ve Fransız sefirlerinin nüfuz
yarışına çıkmaları ve Babıali işlerine müdahaleleri. - Reşid Paşa'nın
İngiliz, Ali ve Fuad Paşaların Fransız politikası takib etmeleri ,·e dii;er
vükelanın vaziyetleri. - Meclis-i Tanzimat ...................
TEZKİRE, No. 7
Bakıyye-i vekayi' sene 1271. Osmanlı ordusu Tuna boylarında
çarpışırken İngiliz ve Fransız ordularının yardıma geldikleri.-·
Serdar-ı ekrem Ömer Paşa'nın harb sahasına dair düşüncesi. - Gözle-
ve'de Türk galebes. -İmparator Nikola'nın hiddeti ve ölümü. - Bir
istihrac. - Vükela entrikaları. - ı 1 Cumadelahire 1271 çarşamba günü
vuku'bulan zelzele ve onun İstanbul'a yapdığı tahribat. - En büyük
tahribatın Bursa'da olduğu ve bunun tafsilatı. -- Damad Mehmed Ali
Paşa'nın tatbik mührü meselesi. --- Damad Mehmed Ali Paşa'nm sür­
güne gönderildiği ve afv olunduğu.- Kanal meselesi ve Mustafa Reşid
Paşa'nın sadaretten ç.ekilmesi. - Fransız maslahatgüzarı Benedetti'nin
rolü. - Rıza Paşa'nın seraskerlikten, Darbhor Reşid Paşa'nın Tophane
müşirliğinden azilleri. - :Mütercim Rüşdi Paşa. - Gümrü muharebesinde
bir ayağını kaybeden Türk zabitine Abdülmecid Han'ın iltifatı. - Ana-
pa'nın fethi. - Hive hükümdarının hethüdasından sadarete mektub. -
4. şevval 1271 pazartesi günü rikab-ı hümayunda konnşulanlar. -Tunus
Beyi Ahmed Paşa'nın ölümü ve amca-zadesinin sadarete arizesi. - Koska
ve Laleli yangını. - Rusların Çıldırı zapt etmeleri. - 20 şevval 1271 günü
Abdülmecid Han'ın Babıali'ye giderek devlet işleri hakkında vükela ile
görüşdüğü. - Fransa sefiri Thouvcnel.- İngiltere'nin Serdar-ı ekrem
Ö (·-:r P::ı_ 8-')'? Dl7-h ğ1 nl.53111 verdi i. - Samatva yangını. -- iane
meselesi. - Kars'ın Rus ordusu tarafından ku:;atıldığı. - Damad :Meh-
med Ali Paşa Kaptan-ı derya. - İngiliz sefiri Caııning, - III. 0capo-
leon'un, Paris sefiri Reşid Paşa-zade Cemil Bey'e iltifatı. - Mekatib-i
idadiyyeyc almacak çocukların intihabımla Vehbi 'Molla'ııın yolsuz­
luğu. - Kırım muharebesinin muhtelif safhaları. - Sivastopol'un zaptı
ve bu haberin yeni yapılan telgraf hattl ile İstanbul'a geldiği. -
Serdar-ı ekrem Ömer Paşa Kars'ı kurtarmak üzere Gürcistan'a gön­
derilmiş olduğundan Sivastopol'un zaptına iştira], edemediği. - Ge-
neral Pelissier'nin nutku. ---- Sene 1272. - Sivastopol'un zaptını tes'id
için İstanbul'da 1 Muharrem perşembe günü şenlik yapıldığı. - Ser-
dar-ı ekrem Ömer l'aşa'nın Gürcistan'da Ruslar üzerine bir galebesi.--
Kars muharebeleri. - Rusların Kars önünde hezimeti. - Ömer Pa-
şa'nın yanlış hareketi ve Kars'a yardım edemediği. - Kars'ın düş­
mesi.- Sadık Rifat Paşa'nın bir sözü. - Trablusgarb'de ve Mekke'de
isyan. - Abdülmecid Han'ın 24 Cumadelula 1272 cuma gecesi İngiliz
sefir\ Canninig'in sefarcthanede verdiği baloya gittiği. - Mezkur ba-
loya dair tafsilat ................................... , .......... 28·62
iÇİNDEKİLER \ lJ
TEZKİRE. :-;o. U
Fıkıh ilminin muamelat kısmına mütedair ,Hetıı-i J,/eti!l adlı acık ıürk­
çe bir kiıab le.lifine karar verildiği. - Bu iş için Meclis-i TaP'.:imat'tcı
toplanacak komisyonun sudurdan Rüşdi Mo1la Efrndi'nin riyasetinde
')·27 Istanbul kadısı Tahir Efendi ve Meclis-i !VIaii.riC azasından Hüsam
Efendi ile Ali Ratib Bey'den, bir de Cevdet Efendi (Paşa)'den
mürekkeb olduğu. -Kitabü'l-bi9•u'un hulasa olarak yazıldığı, Afoııı-i J.1ı:­
tin'in tama111!ananıadığı. - Bilahare Aiecelle-i ahkam-ı adl0:Fc'nin tanzim
olunduğu.- lvfece/lc ile Roıııa kanımnaınesi arasında bir muk::ıvesc ................ 62-64
TEZKİRE, No. 9
Lord Palmerston'un Londra şehrenıanetindc İngiliz-Fransız mü­
nasebatına dair nutku. - Politika ahvali. - Kırım harbi esnasında
İngiltere'nin çok kuvvetlendiği ve harbe devam etmek istediği. -
Fransızların sulha meyletmeleri. . ... . .. . ... ... 64-66
TEZKİRE, >:o. ıo
Islahat fıermanı. -Fermanını ı Cumadelahire 1272 pazartesi günü
Kaymakam Kıbrıslı iVlehmed Paşa'mn hnzunmda vükel8, rical ve
ruhani reisler muvacehesinde okunduğu. -- .Meclis-i Maarif azasmdan
Arif Efendi'nin duası. - Umumi hoşnutsuzluk. - Sernsker Rüşcli
Paıa'nın bir sözü. - Mustafa Reşid Paşa Islahat fermanına aleyhdar. --
Reşid Paşa'nın tenkidleri. -- Cevdet Efendi (Paşa!'nin Reşid Pa ;::ı
Larafıı:ı.dan Scyhülisli ;:ı " rif Efc:.di'ye göndeı.:i1mt'si. -- Reşid Pa ct'nıı7
söylediği sözlere ArifEfendi'nin cevabı. -- Canning'in düşüncesi. - Re;icl
Paşa tarafından Mabeyn-i hümayun Baş-kitabetine yazılan tezkire. -·
Reşid Paşa'nın Ferman hakkında itirazlarını havi olarak J\ıiabeyn'c
takdim ettigi ıneşhur 13-yıha.- l::,tı.::fct.HaKi Et )'· 11 Fcdııc.ı,üa 0.C i· üı.üta:d.z.l;,­
n.-- Gayr-i müs1in1 Osır12.nlı elçi1eri hakkında bir Eıcscle.- Fuad Paşa'ya
112.zaran DevleL-i ,lliyye'nin ü ; esası. -- Reşid Pa a ile ji,..li ve Fuad Paşabr
arası11daki zıddiyetin arttığ·ı. - \lekayi'-i şctta: Trablus isyanı.--" .:\ziller.
na:ablar. -- Paris muahedesinin imzası \-esilesi-yk:- İswnbulcla donann1a.- -
Rübte sahibi gayr-ı müsliınlerin ilk defa olart1k 1271 senesinin şeker bay-
raınında mü3.yedeyc dahil oldukları ............................................................. 67-89
TEZKİRE, ><ü. ıl
Kafka;;ya nıeselcsi. ---· İngiltere elçisi Ca:ıning'in Re id Pa a vasıta<.;1
ile Cevdet Efendi (Paşa)'den Kaflrnsya'ıcın tarihi hakkında risale kılıklı
bir layiha, istemesi. - Cevdet Efendi'nin Kafkasya'ya dair maruf layihası. -
Reşid Paşa'nın bu layıhayı türkçeye çevirterek Canning'c verdiği ve
tercümenin Paris konferansındaki İngiliz murahhası L rd Clarendon'a tevdi
olunduğu. -- Paris konCeransında Ali Paşa tarafından Kafkasya işlerine
ehemmiyer Yerilmediği. -- Lorcl Clarendon'un Ali
Paşa'ya ıa'rizi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90-ıo r
V 111 İC:İNl)f',KİLER
TEZKİRE, l\'o. 12
Sene ı 072 Muharreminde M.ekke emiri Abdülmuttalib Efendi'nin
isyaıı <;ıkardığı. - Esarerin ilgasından ınütevellid haşnudsuzluk. - Cidde
tacirlerinin l\1ekke ilerigelenlerine mektubu. - İsvanın tafailatı. - isvau
aleyhdarı ?\akibülqraf Ishak Efendi'yi Abdülmut alib'in eza ve cefa.' ile
öldürtmesi, --- Cidde valisi Kamil Paşa'ya Ferik Reşid Paşa ile gönderilen
emirname-i s2mi.-Ferik Raşid Paıaya verilen talimat. --İsyanın muhtelif
safhaları. - Raşid Paşanın Abdülmutalib'i itaate davet eden mektubu. -
.\bdülmuttalib Efendi'nin cevabı.-· Yüzbaşı Hasan Ağa'nın isyana dair
takriri. -- Topçu mülazımı Mustafa Ağa'nın takriri. - Şeyhülislam Arif
Efendi'nin 1v1ekkelilere arapça mektubu ve bunun türkçeye tercümesi. -
Sabık Necid emiri tarafından verilen müzekkerenin h ılasası. - Arafat
muharabeleri. -Asirlilerin isyanı,- Hüdeyde'nin muhasara edildiği ve
muhasaradan kurtulduğu,-· Abdüimuttalib Efendi'nin Mekkc'ye taarru:;,
ettiği ve mağlüb olduğ·u, - Abdülmuttalib Efendi ile Veys Paşa arasında
muhabere. -Abclülrnut1alib Efendi'nin ıo şaban 1272 pazartesi gühü
altı hın urban ıle osmanlı kuvvetleri üzerine hücumu. - Muharebenin
tafsilatı. - Asilerin iııhizarne uğrayarak dağılmaları. - İbn Avn'in Cid,
de'den hareketle lvlekke'ye muvasalatı. - İbn Avn'in Osmanlı ordusunu
alarak Abdülımıttalib kuvvetleri üzerine yürdüğ·ü ve Taif'e girildiği. -
Urban ile Osmanlı askeri arasında çarpısmalar. -- Abdülmuttalib Efen·
cli'nin Taif kalesinde mahsur kalarak müdafaada bulunduğu. - Abdül-
muttalib Efendi'nin teslim olunması ve Osmanlı kuvvetlerinin muha­
fazası altında Cidde'ye sevk edilmesi. -- İstitrad: İmam Makkari've dair
bir iikra ve halifefü üzerine bazı düşünceler. - Reşid Paşa'nın Abdül­
ınuttalib Efendi'yi İstanbu!'a götürdüğü. --- Abdülmuttalib'in önce
Selanik'e nefy edilmesi sonra İstanbul'da oturmasına müsaade olun­
rnrı..:;ı. - Abrli.lln111h;:ılih"in ilk· Pn1-;ırı::-1 nr- .;;,-:ı +?f<:';ı:;+.
Sullan Selim zamanında Hicaz·ın Osmanlı hakimiyeti altına girmesi. ---
Osmanlı devrinde Mckke emirleri. - Osmm1lı imparatorlıığu devrinde
Cidd valilerinin isimleri .................................... ıo ı- 15 2
Indeks ....
TEZi\.KİR-İ CEVDET HAKKINDA
On dokuzuncu asır Türkiye Tarihi'nin mühim bir kaynağı
telakki edilen Tezô.kir-i Cevdet, burada şahsiyetini belirtmek için
fazla söz söylemeği zaid buld.J.1ğumuz Ahmed Cevdet Paşa'nın1
görüp işittiği veya bizzat karıştığ·ı hadiselere, içyüzLinü bildiği
meselelere, zamanındaki devlet adamlarına dair kaleme alıp
vak'a-nüvislikte halefi Ahmed Lütfi Efendi'ye gönderdiği yazı­
lardan mürekkeptir •2
ı Cevdet Pasa'nın hayatına ve ,ahsiyetinc dair şimdiye kadar kitab
ve makale olarak bir hayli neşriyat yapılmıştır. I-!a:::.inc-i fümm (İst:ınbul
ıo Zilhicce 1312 tarihli nüsha\ Cevdet Paşa'nın Bebek'deki yalısında vefa­
tını (2 Zilhicce 1312 - 25 Mayıs 1895) müteakip "kendi kalemile yazılmış"
uzunca bir hal tercümesi neşretmişdir ki bu yazı müverrihimizin resmi ha­
yatını kafi derecede aydınlattığı gibi, Ba§bakanlık ,-\rşivi, Sicill-i ahvô.l dejieri
(No. ı, sahife 2) 'nele de bu hususta malumat vardır. Ara sıra şiir ile uğ­
raşan ve basılmamış Divançe'si İstanbul Belediye kütüphanesinde kendi ev­
rakı arasında bulunan Cevdet Paşa, 1bnül-Emin :'.\Iahmud Kemal .Bcv'in
Son Asır Türk Şairleri (İstanbul 1931, sahife 236 ve devamı) adlı eserinde.yer
almış bulunuyor. Cevdet Paşa'nın tarihçiliğ·i için Bk. F. Babinger, Die Ge-
schichtsschreiber der Osmanen und ihre T,Verke, Leipzig, 1927 s. 376 v.d. müracaat
edilmelidir. On dokuzuncu asrın bu pek mühim Türk alimi hakkında
ts+:,-_,,;ı_ '' -·--·, ııesredilınis .
{;ll etrafh vazı
•
o1 rak A 11 ()lrr,p7n(rlı,'r,,n
- - . ··0·-- ------
rın•rlo!
,---- --
Pnrı,
- ··:,;··
( j l n,
,---· ----
Ansiklopedisi, İstanbul 19,g) adlı makalesini zikredebiliriz. Belii baslı k'.\\·-
naklardan başka Te::.iikir-i Cevdet'den de istifade suretiyle kaleme alı;rnn ı;u
tetkik, Cevdet Paşa'nın hayatma ve eserlerine dair doğru malümat verdikten
başka, bu mevzu üzerinı, yapılmış neşriyatın bibliyografyasını ihtiva etmek­
tedir. Alı Ölmezoğlu'nun makalesinden sonra M. Şakir Ülkütaşır, Cevdet
Paşa, Ha)'atı ;ıe Eserleri (Ankara 1954) ismini verdiği bir risale neşretmiştir.
Cevdet Paşa, bir hukuk alimi olarak, Ord. Prof. Ebülula Mardin ta­
rafn:dan, lvle enı hukuk cephesinden Ahmed Ce-odet Paşa (İstanbul 1946) adlı
esennde tedk!.k edı1mekte, Paşa n1crlıun1.ın hukuk sahasındaki nıcvkii ve.:
Jfecelle-i ahkdm-ı adl/yye'nin tertibindekı hizmeti salahivetle belirtilmektedir.
Gösterdiğimiz kitaplarda lüzumu kadar bibliyograİ'ik malı'.ımat bulun­
duğundan bu mesele üzerinde daha fazla durmadan, Cevdet Paşa'nın hayatı
için en emin kaynağın Tezkire No. 40 olduğunu hatırlatmakla iktifa ediyoruz.
2 Tezakir-i Cevdet'in tebyiz edilerek Lütfi Efendi'ye gönderilen metin-
leri elde mevcut değildir. Tezakir'in bizzat müellif kaleminden çıkma müs­
veddelerini muhtevi orta büyüklükte 21 defter bugün İstanbul Belediye
kütüphanesinde Cevdet Paşa evrakı. arasındadır ki neşrimize esas olarak aldı-
X TlcZAK1R - İ CEVDET
Tezkire kelimesinin cem'i ile müellifin isminden vücude
getirilmiş Tezakir-i Cevdet terkibi, ilk bakışta akla birtakım alelade
muharebe varakaları getirmemek mümkün olmuyor. Cevdet Paşa,
bir vekayiname diyebileceğimiz bu metinlere tc- zakir adını
verirken, bir taraftan aynı şehir dahilinde teati edi- len muhabere
evrakını düşünerek asıllarında Saddetlıl Efendim, Semalzatlıl Efendim
hazretleri gibi elkab, ve resmi kitabetin rüt- beye göre değişen
hatime cümleleri kullanmış, diğer tarafdan da, ihtimal tezkire
kelimesinin başka bir manasını gözönündc tutarak, Fransızların
ıneınoires tabirine mukabil bir mefhum murad etmiş, bunların
kendi hatıratı olduğunu anlatmak
istemiştir. Bu itibarla tezdkir kelimesi, zanmmıza göre, geçen asırda
bugünkü manaya gelmeyen fzdtır,,1t'ın yerini tutmaktadır.
O tarihlerde hrnüz ilmiye silkinde olduğundan efendi un­
vanını taşıyan müellif,miz, her ikisinde de aza bulunduğu En--
cümen-i danifin kararı ve J\feclis-i umfımi-i maarif'in "arz
·ve ihtarı ' üzerines2.dırclaL irade-i s rıiyyc n1ucibince ır33-r'.2.JI
devri vekayi'ini yazmağa başlamış :ı ve Tarih-i Cevdet'in ilk
kısımlarını tamamladıktan sonra 1 Cumadelula 1271 (6 Şubat
ı 855) de vak'a-nüvisliğe getirilmişti.
Cevdet Efendi ma.:uf Tari/ı'inin te'lifinc devam etmekle
beraber bir yandan da k· ndisine tevdi' edil en muhtelif vazife-
lerin ifasına çalışıyor, ;;,ynı zamanda, eline geçirdiği vesikaları
. ıınız 111cı.in işte bu ınüsveddelerdi:·. Cçv-det Paşa nın ev-rakı büyük kızı Fat­
ma Aliye Hanım'ın terekesinden, İstanbul'da Bayezid'de Hakkakler-çar ısı
diye maruf Sahaflar-çarşısında Kitapçı Nizameddin Aktuç Bey tarafından
satın alınırnşdı. Keyfiyetten haberdar olan Halil Edhem (Sadrıazam Ed-
hem Pa azade) ve Ressam Ahmed Ziya Beyler karlı bir kış sabahı erken­
den dükkana gelip bu pek mühim evrakın yad ellere geçmemesi ve umu­
mun istifade edebileceği bir müesseseye mal edilmesi için nasıl çırpındıkları
mumaileyh Nizammeddin Bey'den mesmu'dur.
3 Cevdet Paşa ı"!leşhur Tarih'inin on ikinci cildini gönderdiği Namık
Kemal Bcy'in bu esere 1241 senesinde hitam verilmesine itiraz ederek vaka-
yi'i.n hiç olmazsa 1-lısır meselesinin sonuna kadar yürütülmesi icap ettiğine
dair 22 Safer 1302 tarihli mektubuna, ı Rebiyülevvel 1302'de yazdığı ce­
vapta "Eııcümen-i Daniş'in kararı ve anın üzerine sddır olan irade-i seıı/YJ•e-i şeh­
r/yarı mucibince meınuryet-i iicizaııeın Vak' a-i lıayriJıyc'ye kadar olup andan sonrası
wk' a-niivis Efendi hazreilaiııı, ait olduğundan daha ilerı gidilse vazife haricine çıkılmış
olıırdıı" diyor (Mustafa Reşid, Beda)'i' iil-in1a, İstanbul 1302 sahife 149-33.
TEZAKiR - İ CEVDET XI
muhafaza ile devrin vekayi'ini zabtetmekten geri durmuyordu.
Vak'a-nüvisin mühim hadiseleri hemen not ettiğine, Viyana
Konferansına memur Reşid Paşa ile, sonra geri kalacak olan
Avrupa seyahatine hazırlanırken "hasb'el-memuriyye" ve-
kayi' zabtiyle meşgul bulunduğunu söylemesi (Tezkere No.7)
kafi bir delil sayılabilir. Bundan başka Tezkire No. 6 daki şu:
"Taraf-ı fazılanelerine devr-ü teslim-i ma' lumat edilmek üzere vak'a-
nüvis iken acizane tesvid edilmiş olan zabıt varakaları gözden geçirildi"
cümlesi de müverrihimizin zamanında ve muntazamen kayd
eylediğine şüpheye mahal bırakmıyacak surette meydana koyar.
Devletin resmı tarihcisi diğer işler ehemmiyet kesbettikçe "vak'a-
nüvislik umurunu" muvakkaten bir tarafa bırakıyor, eli boş
kaldığı zaman tekrar vukuatın tesbitine başlıyordu (Tezkire No.
26'mn hatimesi).
Cevdet Paşa, 1281 sonlarına 4 kadar süren vak'a-nüvis-
liği esnasındaki hadiselerden başka, Abdülmecid'in cülusundan
itibaren cereyan eden vukuatı, ve kendi hal-tercümesi vesile-
siyle r288'den sonraki devri (son Tezkire'nin nihayetindeki
tarih 5 Şaban 1312 dir), bazıları pek uzun, bazıları nisbeten
daha kısa birer tezkire halinde kaleme almıştır ki bunların
yekunu kırka baliğ olur ve hepsi büyük ve pek mühimin bir
vekayiname teşkil eder.
Birinci Tezkire'de vak'anüvisler arasında cari usul ile bu
·vazifede buluırnıu eslaf hakkında biraz malumat veriimiş,
mütaakıp dört Tezkire Lütfi Efendi'ye bazı vesikalar gönde-
,, Lütfi Efendi (Tarih, İstanbul, 1290, cilt I, sahif 7) vak'a-nüvisliğe
"bin iki yüz sekoen iki evdhirinde nasb" olunduğunu ve "mukuddema ilmi-
yeden el'an rübe-i ula sıııif-ı sanisi ile mühahı" bulunduğunu söylediği gibi
l
·.1 Cevdet Paşa (Tezkire No. 30) 7 Zilkade 1298) de haiz olduğu Anadolu
kazaskerliği payesinin vezarete tahvil olunduğunu ve müteakiben Haleb ve
Adana eyaletlerinin birleştirilmesinden teşekkül eden Haleb vilayeti vali­
liğine getirildiğini kaydettikten sonra Lı'.'ıtfi Efendi'ye "vak'anüvislik hizmeti
dahi uhde-i fazılaneleriııe ihale edilmiş idüğinden artık vekayi'-i Devlet-i aliJıye'nin
zabt ve tahriri mürettib-i zimmet-i u[ya/arı olup bendeniz otuz kıt'a tezkire ile devr-ü
teslim-i mô.liımat vazifesini ifa eylemiş· oldum. Fakat arzeylemiş olduğum malilınatııı
ikmali lazıme-i hdlden olmağla ikmal-i vazife kabilinden olmak üzere piş-gdh-ı haka-
yık-ı iktinah-ı fazılanelerine diğer bazı tezô.kir takdim etmek n vetinılryim" demiş­
•ir. Cevdet Paşa'nın vak'a-nüvisliğe ta'yin tarihi ı Cumadelahire 127ı'dir
(Tezkire No 6).
Xll TEZA.KİR - İ CEVDFT
rildiği bildirilmek için yazılmıştır. Çoğunun mahiyetini tayin edecek
kati karinelerden mahrum bulunduğumuz bu vesika- ların Luifi
Tarihi'ndeki muharreratın bir kısmı olmasını pek muhtemel
görüyoruz. Nitekim Cevdet Paşa, Mısır valisi Meh- med Ali
Paşa'nın sadrıazam Hüsrev Paşa'ya yazdığı iki mektubu vak'a-nüvis
Lutfi Efendi'ye gönderirken ( Tezkire No. 5),
bunların "Tarih' e dere olunacak letdif-i muharrerattan" olduğunu
söylüyor. Lutfi Efendi ise "letdfFi tarihiyyeden olmağla bu mahalle
dere olundu" diyerek 5 Tarih'ine böyle iki mektup sureti alıyor ki,
Cevdet Paşa'nın yolladığı vesikalar bunlar olsa gerektir.
Beş fasiküle ayırmak şartile neşre başladığımız Tezd-
kir-i Cevdet'in en mühimleri altıncıdan kırkıncıya kadar 35 tez­
kiredir ve bu tezkireler Tanzimat devrinin bir kısım vekayi'-
ini hiç bir eserde mevcut olmayan tafsilat ile açık, tekellüfsüz
ve manidar bir ifade kullanarak anlattığı gibi, Abdii\hamid
II. saltanatının bazı hadiselerine ait kayıtları da ihtiva ederler.
Osmanlı tarihi'nin bu devreleri hakkında yazılmış ciddi eser­
lerin nekadar mahdut olduğu, hatta birçok meselelerin na­
sıl karanlıklar içinde bulunduğu düşünülürse, Cevdet Paşa
gibi ilim ve ihatası herkesçe maruf bir zat tarafından böyle
bir devir hakkında verilen malumatın kıymet ve ehemmiyeti
kolaylıkla anlaşılır.
Müverrih, Tezkire No. 49'da : "Vak' a-nüvis olduğum zamanın
vekayi'-i mühimmesiyle bazı vukuat-ı mütiferri' asını icmalen beyan ve
ijade zımnında zat-ı fezdil-simat-ı semuhilerine otuz dokuz Tezkire
takdim ettim" mukaddemesini rrıüteakıp "şimdi de tercüme-i hdl-i
dcizanemin beyanına dair bir Tezkire ile tekmil-i erbain etmek isterim"
diyerek son Tezkire'yi kendi t:yografyasına tahsis niyetinde
olduğunu zarifane ifade eder ve tezkire adedinin kırkı aşma­
masına itina ederek kırkıncı Tezkire'nin devamı olan yazıları,
onun tetimmeleri sayar. Cevdet Paşa'nın büyük kızı Fatma
Aliye Hanım'ın, Cevdet Paşa ve zamanı adlı eseri bu Tezkire'nin
hulasasından başka bir şey değildir.
Hemen herkesi alakadar edecek bahisleri muhtevi bulunan
ve bugün defter doluları bir müsvedde halinde duran Tezd-
kir-i Cevdet'in basılmış kısımları mevcut olmakla beraber bun-
5 Ahmed Lütfi Efendi, Tarih, İstanbul 1302, cilt VI, sahife 42.
TEZAKİR-l CEVDET XIII
lar, eserin bütününe nisbeten pek azdır. 6 Bildiğimize göre birinci
Tezkire'nin tamamı ile (bu Tezkire'nin Saddetlu Efendim hitabı ve
Fi 16 Recep 1288 tarihi müsveddede yoktur. Mezkur tarih,
Cevdet Paşa'nın Lutfi Efendi'ye ne zamandan itibaren
tezkire göııdermeğe ba ladığını gösteriyor) kırkıncı Tezkire'de
''Semahatlu Efendim hazretleri" hitabı ve "Ali Paşa münharif'ül-
mizac olup hastalığı kesb-i şiddet etmekte olduğu esnada" ibaresiyle
başlayan ve "Bu icrdat-ı maliyyeden ndşi Avrupa halkı dahi Dev­
let-i ali;ye' den müteneffir olınuŞ!ur" cümlesine kadar devam eden
kısım, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası'nda (sayı : 44-47)
de "Dahiliye nazır-ı esbakı Daniş Beyefendi tarafından ihda olunan
bir defter"den naklen "Cevdet Paşa evrakı" namı altında neşre­
dilmiştir. Yeni lı1ecmua'da çıkan Kajkasya'ya dair bir liiyıha, Te:!:,-
kire No. n'deki layıhadır ve bu kısımların müsveddeden değil Vak'a-
ııüvis Efendiye gönderilmiş metinlerden alındığı muhak­ kaktır.
Lutfi Efendi Tezdkir-i Cevdet'i toplu olarak muhafaza etmemiş,
bunların bir kısmı sağlığında, belki bir kısmı da ölü­ münden sonra
muhtelif ellere geçmiştir. Filvaki' Tarih-i Os- manf Encümeni
Mecmuası'nda intişar eden metinlerin baş tara­ fındaki kayıttan,
basılan parçalara esas tekil eden Tezkire'lerin bizzat Lutfi. Efendi
tarafından Abdülhamid II. nin kütüphane­ sine takdim kılındığı
anlaşılıyor 7•
Tezdkir-i Cevdet, tarih sahasında çok yazı yazmış bir müel­
lif olan Cevdet Paşa'nın şüphe vok ki en mühim eserlerinden
biridir. Kasas-ı Enbiya gibi kitaplarını ve aşağıda temas ede­
ceğimiz lvla'ruzat'ını bir tarafa bırakalım. On dokuzuncu as­ rın
bu en büyük Türk tarihçisine müverrihlik sıfatı, malum olduğu
üzere Tarilı-i Cevdet'i te'lif ettiği için verilmiştir. Bu
6 Burada Reşid Paşa'nın Islahat fermanı aleyhindeki meşhur layiha­
sının, merbut bulunduğu Tezkire ile birlikte Tezakir'de sureti vardır, ve
bunların mükerreren tab' edilmiş olduğu malumdur. Keza, Tezkire No. 4o'da
Cevdet Pa a'nın muhtelif eserlere yazdığı takrizler bulunduğunu ve bunların
o eserlerle birlikte basıldığını da hatırlatmalıyız.
1 Lı'.ıtfi Efendi'nin kaydı şudur : Cevdet Paşa merhumdan bi'l-vürud taraf-ı
fakiranemde mahfuz olan şayan-ı mütala' a bô.zı resiiil ve mevadd-ı mühimm yi havi
mecmuadır. Zavi' olmamak için Kiitüphane-i hümayun' a takdim kılınmıştır.
Abd-i kadim-i Hazret-i Padişahı
Vak' a-nüvis
Lütfi
j
XIY TEZAKİR - İ CEVDET
TEZA.KİR-1 CEVDET XV
maddeten ve ma'nen azim eser, müellifin yaşamadığı devir­ leri,
yetişmediği devlet adamlarını naklettiği halde kıymetin­ den bir ıçın hazırladığı bu metinlerdeki her bahsin tarihe gcçmiyece­
şey kaybetmez. Tezakir'e gelince, son zam nl rda_ ara sıra istifade ğini, daha doğrusu geçemiyeceğini biliyor, nitekim Tezkire
edildiğini bildiğimiz bu henüz değen nısbetın e tanınmamış eser, No. 6 nın sonlarında "Vek yi'in bir karn geçmedikçe hakkiyle ila-
nı kabil olmaz. Bu Tezkire-i acizinin ekser-i mündericatı halen içinde
Cevdet Paşa'nın bizzat içinde yaşadığı ve bı_r çok hadiselerine
bulunduğumuz bir asrın zatiyyat ve ledünniyyatı olmak hasebiyle bun­
iştirak ettiği bir devrin hikayesidi_:· Müellıf burada anlattıklarını ya
dan bir hayli müddet sonra dahi meydana çıkarılamaz. Fakat tahririne
gözü ile görmüş veya gorenlerden işitmiştir. Binaenaleyh, Tezakir-i
me'mur oldukları seneler vekayi'inin esrarına miftah ve mukaddime
Cevdet'e Tarih-i Cevdet'de_n üs tün bir değer tanımak ve onu her
olmak hasebiyle zat-ı alilerine mahremane keşj:i raz edilmek lazım
eser hakkında gösterılmesı icap eden ihtiyatı elden bırakmamak
gelmişdir. Ceride-i vekayi'in ana göre tertib ve tahriri" diyordu.
şartiyle, Cevdet Paşa'nın kaynak mahiyetinde asıl tarihi telakki
Tezakir-i Cevdet, devrin umumiyet itibariyle siyasi ve iç-
ylemek yanlış olmaz.
timai vekayi'inden başka, padişahların mizacına ve vükela
Cevdet Paşa, Abdülmecid, Abdülazız, Murad V. ve Ab-
ile münasebetlerine, saray kadınlarının hususi hayatlarına
dülhamid II. devirlerini idrak etmiş, Osmanlı tarihinde devir
ve israf ve sefahatlerine, hükümet tarafından bazı icraatın
açan bir şahsiyetin, Mustafa Reşid Paşa'nın mahremiyet d i­
halk üzerindeki tesirlerine ve bu yüzden çıkan karışıklıklara
resine girerek çok mühim meselelerin içyüzünü öğrenmış,
dair pek mühim tafsilat verir. Bazan bir muayede resmini,
Ali Fuad, Rıza, Damad Mehmed Ali, Yusuf Kamil, Müter­
bir fermanın ilanını, bir cenaze alayını, bir padişahın Babı­
ci Rüşdi, Mahmud Nedim, Şirvani-zade Rüşdi, Hüseyin
aliye gelerek vükeladan hesap sormasını öyle canlı ve tabii
Avni ve Midhat Paşalarla bunların emsalini yakından tanımak
bir lisanla anlatır ki, bunları zamanının ifade tarzına uygun
sayesinde devrin siyasi hadiselerine müt allik malu atını_ ge­
cümlelere sindirilmiş olarak okumak bizi on dokuzuncu asrın
nişletmiş bir zat idi. Anadolu ve Rumelı ıslahat hey tlerı de
ortalarına doğru sürükleyip götürür.
bulunarak imparatorluğun idari ve içtimai bünyesını tetkıke
Cevdet Paşa'nın, Tezakir'de kendi devri vekayi'ini şahsı
fırsat bulan valilik ve nazırlık gibi büyük makamlara yükse­
görüşüne göre muhakeme ettiği ve halefini bu görüşe göre
lerek devle;in esrarına nüfuz eden böyle bir kimseden, kendi
hazırladığı muhakkaktır. Müverrihimiz, bağlı bulunduğu devlet
devrine dair hatırat kalmasının Türkiye tarihi için ne büyük
adamiarını, bilhassa, bitaraf görünmek içın bazan hafifce
bir kazanç olduğunu izaha hacet görmüyoruz.
tenkid ettiği Mustafa Reşid Paşa'yı ekseriya haklı, hiç değilse
Tezakir'de b hsi geçen meseleler o devrin vak'a-nüvisi
mazur göstermeğe çalışmış, buı;ıa mukabil, belki sırf hususi
Ahmed Lutfi Efendi'ye düşen bir vazife idi. Gerçi bu zat vazi­
sebepler yüzünden aralarında soğukluk bulunanları bahis
fesini ihmal etmiyerek şimdiye kadar maatteessüf ancak sekiz
İ:nevzu'u ederken acı bir dil kullanmaktan çekinmemiş, bu
cildi çıkan ve mütebakisi resmi ve hususi bazı kütüphanelerd
arada kendini de en salim düşünen ve bir çok meselelerin halli
yazma halinde bulunan bir Tarih bırakmıştır. Fakat sathı
zımnında fikrinden istifade edilen bir şahsiyet olarak ileri sür-
bir mukayese bile vak'anüvislikte halef selef olan bu ıkı zatın
mek fırsatını kaçırmamıştır 8• Aşağ·ı yukarı eski müelliflerin
eserleri hakkında doğru bir fikir vermeğe ve Cevdet Paşa'nın
Lutfi Efendi'den her cihetce nekadar üstün olduğunu göster- " Cevdet Paşa'nın Sadaret ve Meşihat gibi en büyük makamlara yük­
meo-e kafidir. Mamafih şunu da söyliyelim ki, Lıltji Tarihi de selmek için nihayetsiz bir arzu beslediği ve kendisi gibi ilmiyeden geldiği
kendine göre bir kıymet taşımakta ve Tezakir-i Cevd t'te bul n- halde vezir ve bilahere sadrıazam olan Şirvanı-zade Rüşdi Paşa misalinde;,
pek dilgir olduğu muhakkaktır. Onun bu hislerini dolambaçlı bir şekilde
mayan birtakım kayıtlara ancak orada tesadüf edılmektedır. jfade eden şu satırları okuyalım :
Cevdet Paşa Tezkire'lerini aynen neşredilmek üzere kaleme "Sadrıazan ve gerek fakir ikimiz dahi tarik-i ilmiy_yeden geldik. Fakat o mebde' -i
almış değildi. O, Vak'a-nüvis Efendi'ye bir nevi' me'haz temini meratib-i ilmiyye olan müderrislikten def'aten vezir oldu. Devlet'in etvar ve es-
rarını c,ğrenmeden vükel4y-ı devlet sıraszııa geçti. Ben ise ınüntelıa_y-ı meratib-i
ilıniJ,ye nlrzıı kazaskerlik rütbesini ihraz ile Meşihat' t" rızülazinz iken tarıkim

,r
XVI TEZ.A.KlR CEVDET
çoğunda göze çarpan bu itiyad bir tarafa bırakılacak
olursa, zekası, ilmi, dirayeti, tecrübesi ve zamanın icap­
larına göre hareket etmek kabiliyeti sayesinde, birkaç padişah
devrinde en yüksek mevkilerde bulunmak ve asla nekbete uğ­
ramamak gibi nadir bir tali'e mazhar olan ve tali'in bu mü-
saadesini şüphesiz biraz da kendi hazırlayan Cevdet Paşa,
bahsedeceği meselenin ruhuna nüfuz etmesini bilir ve onu
vuzuh ile, dağıtmadan ve istediği şekilde ifade kudretini gös­
terir bir edib idi. Te::,iikir'in birçok sahifeleri onun, bu herkesce
malum meziyetini bir kere daha meydana koymaktadır.
Lütfi Efendi'nin, Tezakir-i Cevdet gibi gayet mühim bir
menba'a malik olmak fırsatından ne dereceye kadar istifade
ettiğini araştırmak bu küçük mukaddimede bütün şumulü
ile tedkik edilemiyecek nisbette geniş bir mevzu' olmakla bera­
ber, hiç değilse birkaç sözle bu mesele hakkında fikir vermeğe
çalışmak mecburiyetindeyiz. Evvela şunu söylemek lazımdır
ki, Lütfi Efendi Abdülhamid II. devrinde, Tarih'ini kaleme
alıp neşrederken, Cevdet Paşa'nın verdiği bütün malumatı
ortaya dökemez, padişahların ve sultanların içyüzüne, hal'­
lere, iclaslara ve daha buna benzer nice meselelere temas bile
edemezdi. Bu itibarla Tarih-i Lı1ifi'nin birçok hususlarda
Tezakir-i Cevdet' e nazaran daha sathi, daha resmi, tabir caizse,
tahvil buyruldu. Henüz vitkeiciy-ı devieı idadına ddfıii oiuu.uıuş ikı:n t.)ft.U-ı,
devlet'e vukuf kesb etmiş idim.• 7Vfehmud Paşa makam-ı Sadaret-i tesmim etti.
Devlet'in vaz'ını bozdu. Tavrını değiştirdi. Ben tecribem hasebiyle bu makama
rağbet göstermedim. O ise tecribesizliği hasebiyle ızhar-ı hırs-u hahi.ş ederek
kendisini bu gaileye uğrattı. Şimdi azli emmareleri zuhur etti... Ana kiın halef
olacak bilmem. İhtimal ki daha fenası gelir ve en ziyade ürkdügüm ş y bar-ı
giran-ı Sadaret'in bana tahmil olunması mutala' sıdır"
Cevdet Paşa'nın Şirvani-zade Rüşdi Paşa'ya bildirilmek üzere onun
bir adamına söyledikleri Tezkire N. 4o'ın başka bir yerinde "tahsil Sadaret'e
hiihişğer" olmadığını söyleyen Cevdet Paşa, Abdülhamid IT. ye takdim
ettiği Ma'ruzat'ta da (beşinci cüzdan, Belediye kütüphanesi, Cevdet Paşa evrakı)
Ali Paşa'nın vefatında Sadaret namzedlerinden birinin kendisi olduğunu
iddia etmiş ve ihtimal Sultan Hamid'e Sadaret babında şahsını hatırlatmak
istemiştir. Ma'ruzat'ın bu hususdaki ifadesi şudur:
"1288 Cumadelahiresinde Alı Paşa fevt oldu. Sadaret üç kişi ydni Bahriye Na­
zırı Mahmud Nedim Paşa bu kulları ve Şirvanı-zade Rüşdi Paşa beyninde dô.ir ola­
rak iki ü: gün makam-ı Sadaret halı kaldı. Nihayet mah-ı merkumun yirmi ikind
günü Mahmud Nedim Paşa sadr-ı azam n/du."
,,,
'l'l<'7.A KtR _ i rvvnvT ......... '(/T"ıı
......, ....ıl
hadiselerin tam tasvirini değil ancak silik birer gölgesini ak­
settirmesi mukadderdi.
Vak'a-nüvis Efendi'nin, Abdülhamid II. devrinde el sü-
remiyeceği tehlikeli mevzu'ları sükut ile geçiştirmesi mazur görülse
bile, Tezakir'den kimseyi kuşkulandırmadan fayda­ lanabileceği
birçok meselelere layık oldukları değeri verme­ mesi te'vil kabul
etmez. Lütfi Efendi, Cevdet Paşa'nın en fazla ehemmiyet atfettiği ve
her birine uzun sahifeler tahsis eylediği mesela Bosna ve Kozan
vekayi'inden, Mekke'de Abdülmut­ talib Efendi isyanından ve
daha buna benzer hadiselerden ya hiç bahsetmemiş veya onlara
bir kaç satırla işaret edip geç­ miş, 9 bu suretle on dokuzuncu asır
Türkiye'sinin bazı mühim meselelerini adeta unutulma tehlikesine
mfıruz bırakmıştır. Mamafih Lı1ifi Tarihi'nde Teziikir'den hemen
aynen alınan parçalar bulunduğunu da söylemeliyiz. Buna
misal olarak,
mezkur Tarih'in yedinci cildinde (s. 99) Reşid Paşa'ya dair. olan
kısım ve onu takib eden :
"Bu devrin ricali güzel ömür geçirdiler. Hoş geçindiler. Pek çok
irad ve akar edindiler. Haklarını inkar etmiyelim dolab-ı Devlet'i dahi
/5üzelce idare ettiler. Muvazene-i maliyyeyi gô·zettiler. Fakat haricen
şan ve itibar kazanamayıb politika işlerinde racil kaldılar. Dahilen
beyn' en-nas irtikab ve irtişa ile medhı1l oldular. ::(,at-ı şahane anlardan
usandı" satırları kelime değiştirmeksizin Tezkire No. 6 dan
,. l _ _ . , . .,-
A1 • ,ı. ,....,...,
aıııııııı ur ve 1 ezaı;;ır ııe Lugı 1 arıııı-nın tam bır mukayesesi
,., -Y I"" •• • • • ,
neticesinde bu tipte başka misaller de bulunabilir.
Bu vesile ile Lütfi Efendi'nin, Cevdet Paşa hakkında ba­
zen de pek müsait olmıyan bir lisan kullandığını kaydetmeden
geçmiyelim. Filvaki' Tarih'ini selefinin telkin etmek istediği
fikirlerı hazan pek uymayacak şekilde kaleme alan Vak'a-nüvis
Efendi, onun Filibe'ye memuriyetinden bahsederken "Cel!det
Paşa hazretleri bin lira harcırahından başka müteuahil maaşlarını da
sekiz yüz lira olarak becerdi" ıo demekle selefine karşı hürmet­
karane diyemiyeceğimiz bir duygu beslediğini gösterir.
" Lütfi Efendi, Tarih, basılmamış kısım, İstanbul Arkeoloji Müzesi
kütüphanesi No. 1343, cilt X, varak 64-b. Lütfi Tarihi'nin basılmamış kısım­
larının ancak bu kütüphanedeki nüshasını görebildiğimizi kaydetmeliyim.
10 Lütfi Efendi, Tarih, basılmamış kısım, aynı kütüphane, defter No.
1347, varak 43-a.
XVIII TEZAKİR - İ CEVDET
Cevdet Paşa'nın dikkate şayan eserlerinden biri de malum
olduğu gibi Ma'ruzat'tır 11 • Tezakir ile hemen hemen aynı
mevzu'da oldukları için, ikisi bir zannedilecek kadar biribirine
karıştırılan bu iki eserin de yekdiğeri ile münasebetini tayin
etmek lazımdır. Şimdiye kadar verdiğimiz izahattan Tezı1-
kir-i Cevdet'in adeta Cevdet Paşa hatıratı veya tabir caizse bir
nevi' vak'a-nüvis ceridesi olduğu anlaşılmıştır. Ma'ruzat ise,
babası ve amcası devrindeki vekayi' hakkında doğru malu-
mat sahibi olmak isteyen Abdülhamid II.'nin emri ile Cevdet
Paşa tarafından yazılmış bir tarihtir ve Tezakir'deki bahisleri
kısmen ihtisar ve kısmen tevsi' suretiyle kaleme alınan bu ta­
rihe, Padişah'a takdim edilmiş bir metin olduğu için müel-
lifi tarafından Ma'ruzat adı verilmiştir. Beş defter (Cevdet Paşa
bunlara cüzdan diyor) den mürekkep olan Ma'ruzat, tahttan
indirilişine kadar Abdülhamid II. nin nezdinde kalmış, hal'i
müteakıp Yıldız evrakı arasında ele geçmiştir. Ma'ruzat'ın
birinci ve beşinci defterlerinin ortadan kaybolduğu, ikinci
üçüncü defterlerin ise Ahmed Refik Bey merhum tarafından
neşredildiği herkesce malumdur. Cevdet Paşa evrakı içinde
beşinci defterin müsveddesi zuhur ettiğine göre şimdiki halde bu
eserin yalnız birinci kısmından mahrum bulunuruz 12•
Anlaşıldığına göre Cevdet Paşa, Tezal:ir ile Ma'ruzat'ı aynı
notlardan çıkarmış ve Tezakir'in bir kısmı, şüphesiz daha eski
tarihli olanlari, ;.ıfu' tu-<,at'irr ihtimal mchazıuı teşkil eylemiş
tir. Tezakir ile Ma'ruzat arasındaki münasebeti daha iyi an
lamak bu iki eseri mukayese etmekle mümkün olabilir. Aynı
eserin Luifi Tarihi ile karşılaştırılması gibi başlı başına bir
11 Ma'ru at'ın ikinci cüzdanı (defter) ilk defa olarak Ahmet Refik
Bey Merhum tarafından ikdam Gazetesi'nde "Tarih Sahijeleri" başlığı al­
tında ve kısa bir mukaddeme ile tefrika edilmişti (İkdam, 10-18 Kanunu-
sani 1921). Aynı zat, bu eseri evvela üçüncü, sonra dördüncü, nihayet ikinci
cüzdanlar gelmek üzere Türk Tarih Encümeni Mecmuası'nda neşretmiştir
(bk. Türk Ta.rih Encümeni Mecmuası, fihrist).
12 Ma'ruzat'ın beşincinin müsveddesi için Bk. : İstanbul Belediye kütüp­
hanesi Cevdet Paşa evrakı. Bu eserin matbu kısımlarını vaktiyle aslından Sayın
Osman Ferid Sağlam Bey de istinsah etmişti. Kendilerinde bulunan müstensah
nüsha, matbu'u ile karşılaştırılınca, Ahmed Refik Bey neşrinde bazı kelime
ve cümlelerin atlanmış olduğu ve ikinci cüzdanın sonundan 29 sahife kadar
tutan bir kısmın da tamamen ihmal edilmiş bulunduğu meydana çıkıyor.
TEZAKİR - İ CEVDET XIX
tetkik mevzuu olan bu meseleye girişmeden ve üslup ve meal
farklarını görmek ve umumi bir fikir edinmek üzere Tezakir' de
ve ]ı.fa'ruzat'ta tafsil edilen vak'alardan bir iki örnek almayı
faydalı buluyoruz.
Bu küçük tedkikimizi takib eben sahifelerde, mukayeseyi
kolaylaştırmak için karşılıklı ikişer sütün olarak arz ettiğimiz
misa,ller okunduktan sonra Tezıikir ile Ma'ruzat arasındaki mü­
nasebetin derece ve mahiyeti daha iyi anlaşılacaktır. Mamafih
şurasını bir kere daha söyliyelim ki, mezkur iki eser arasında
bulunan farklar daima bu misallerde görüldüğü şekil ve nisbettc
değildir. Bazan, birinde hiç temas edilmeyen bir mesele hak­
kında, diğerinde uzun tafsilat verildiğinden her ikisinin de ayrı
ayrı kıymetleri bulunduğu muhakkaktır 13•
Ayrıca dikkati çeken bir nokta da Afa'ruzat'ta Sultan Ab-
dülhamid'in mizacına uygun bir lisan kullanılması ve onu kuş­
kulandırmaktan ihtiraz gösterilmiş olmasıdır. Cevdet Paşa ya-
kından tanıdığı bu evhamlı padişahın, şahıslar ve meseleler hak-
kında. beslediği sabit kanaatleri muhakkak gözönünde tutmuş,
sözünü ona göre idare etmiştir. Bu hususiyet eserin bazı kısım­
larını, mesela Abdülaziz'in hal'ine ve Murad V.in cülusuna dair
satırların mukayese neticesinde derhal meydana çıkıyor.
Velhasıl, Tezakir-i Cevdet 14 ile, ziya'a uğrayan birinci kıs-
ıa Maruzat'ın en mühim ve uzun bahisleri Bosna ve Kozan meseleleri-
dir. Tez;llkir'de <le bunlardan birincisinin :20-26, ikiucisi:iÜn 2 7-39 r-1uü1.roh..l-
Tezkire'ler muhtevasını teşkil ettiği düşünülürse iki eser arasındaki benzer­
lik daha iyi anlaşılır.
14 Cevdet Paşa'nın ta'lik 'kırması el yazısı ile yazılı olan Tezdkir müs-
veddelerinde müellif tarafından bazı kelimeler hatta cümleler çizilmiş, ha­
zan satır aralarına, hazan sahife kenarlarına yenileri yazılmış bir hayli çı­
kıntılar yapılmışdır. Gerek bunları gerek nadiren tesadüf edilen zuhı'.ılleri
işaret suretiyle metnin bütün hasusiyetlerini belirtmek mümkündü. Bu
usul, neşrettiğimiz metnin okunuşunu zorlaştırmak ve sahifelerin birçok
haşiyelerle dolmasına sebebiyet vermekten başka pek de ameli bir faide te-
min etmediğinden, bu kabil şeyler ancak en lüzumlu sandığımız yerlerde
gösterilmekle iktifa edilmişdir.
Tezô.kir-i Cevdet'in herkes tarafından kolay okunması için onu alıştı­
ğımız bir şekilde, yani Türk alfebesinde bulunmayan harfleri işaretlemeden
nakletmeği daha muvafık bulduk. Eski metinleri tam manasiyle doğru oku­
tacak kat'ı bir imla sisteminden henüz mahrum bulunduğumuz için Te-
zô.kir'in transkripsiyonunda bic takım aksaklıklar husule geleceği tabii idi.Bina-
enaleyh aynı kelime veya terkiblerin muhtelif yerlerde birbirinden farklı
ekillerle nakledilmesi gibi zuhulleri özür dileyerek kaydediyoruz.
XX TEZA.KİR - CEVDET
mının muhtevasını bu eser sayesinde bir dereceye kadar telafi
edebileceğimiz Ma'ruzat'ı Cevdet Paşa'nın hatıratı olarak yek­
diğerini tamamlayıcı metinler add'etmek zaruridir. Türkiye
Tarihinin, Tanzimat'tan başlayıp Abdülhamid II. devri or- TEZAKiR İLE MA'RUZAT'TAN BAZI PARÇALARIN
talarına kadar gelen kısmı üzerinde çalışacak olanlar Tezô.- kir- MUKAYESESİ
i Cevdet ile Ma'ruzat'ı aynı zamanda tedkik etmelidirler. I
M. CAVİD BAYSUN METTERNICH'İN TÜRK1YE'YE DAİR SÖZLERİ ÜZERİNE
DÜŞÜNCELER
Tezkire, No. 13 'den:
Viyana sefaret müsteşen bu­
lunup akd-i musalaha esnasında maslahat-
güzar olan İhsan Bey ol aralık
çiftliğinde mukim olan meş­ hur
Prince Metternich ile görüş­ tükte
Metternich "Ben Devlet-i aliy- ye'nin
sahihen dostu ve hayr-hahıyım ve
bunu bazı lwsusatta isbat dahi et­ miş
idim. ivfusalaha güzel suret kesb etti.
Devlet-i aliyye' ce terakki ıçın
bunun gibi bir vakt-i fırsat olamaz.
Amma aksine hareket olunduğu takdirde
dahi bunun gibi fena vakit olmaz.
Bu müsaadeli e_)lyamı iki sene kadar
tahmin ederim. Bu müddet zarfında
esbab ? tertJkk{ye teşehhüs olunmaz ise
jirsat .fevt olur" demiş olduğu mir-i
mumaileyhin lisanından işidilmiştir.
Metternich'in sözü muvafık-ı hal-
ü maslahat idi ve andan sonra Cenab-ı
Hak bize pek çok seneler fırsat verdi.
Ne çare ki biz adam olup da
istifade edemedik ve belki ol vakit
bütün bütün fenalığa yüz tuttuk.
Mukaddema Reşid Paşa damad
paşalarla uğraşırken mu'ah­ haren
kendisinin yetiştirmiş olduğu
Alı ve Fuad Paşalar andan ayrılıp
Reşid Paşa öteden beri İngiliz po­
litikasına mail iken anlar Fransız
politikasını iltizam eylediler ve iki
ıaraf dahi yekdigere galebe için her
türlü vesaile teşebbüs ederek , bir
.Nliiruzat, Cüzdan 2'den ı:
72 senesinde vaki' musalaha
esnasında bir aralık Viyana mas­ lahat-
güzarı olan İhsan Bey Avus·· turya
Başvekili meşhur Metternich ile
görüştükte Metternich "Ben Dev- let-i
al{yye'nirı dostu ve hayr-hrıhryım ve
bunu bazı hususa/ta isbat eylemişim­ dir.
Musa/aha güzel suret kesb etti. Devlet-i
alfrye' ce terakki için bunun gi- bi bir
fırsat olamaz. Bu müsaadeli eyyamı iki
sene kadar tahmin ederim. Bu müddet
zarfında esbab-ı terakkfye teşebbüs
olunmaz ise jir,mt fevt olur" demiş idi..
Metternich'in sözleri güzel na-
sihat ve muvafık-, . hal-u maslahat
idi. Andan sonra Cenab-ı Hak bize
hayli fırsat verdi. Lakin istifade
edemedik. Musalahadan beş altı
sene mürurundan sonra Babıali ile
Şeyhülislam arasında öyle bihude mü-
nakaşalar cereyan ediyordu. Umur-ı
mülkiyyeye hiç bakılamıyor ve ıs­
lahat-ı lazımeye itina olunamıyor
idi.
Rusyalu ise Kırım muharebt:­
sinde noksanlarını görüp andan
sonra umur-ı nafiaya hasr-ı nazar
ederek imar-ı ,bilad ile meşgul idi.
I Maruziit'ın bu basılmamış kısmı Sayw
Osman Ferid Sağlam Bey'in lütufkar m\isaadclc,.
riyle kendi nüshalarından alınmıştır.
XXII TEZAKİR - İ CEVDET
biriyle uğraşmağa başladılar ve ha­
zinenin bir para borc etmesine razı
olmıyan Sultan Abdülmecid Han
hazretlerinin vücuduna za'f ve fütur
geldiği gibi muttasıf olduğu ahlak-,
haserıesine dahi za'f gelerek sec­
cadenin dört ucunu salıverdi ve
havass-ı vükelasının . böyle yekdi­
ğeriyle uğraşmasından usanıp her
işi tabiatine bıraktı ve hazinelerin
bir suret-i fevk'al-ade de tezayüd-i
düyununu hiç kayd etmez oldu.
Elhasıl en ziyade istifade olunacak
eyyam-ı fırs,tta bir garib girive-i
gaflet ve dalalete gidildi. Bu haller-
den dolayı eshab-ı dikkate hayret
elverdi. Bazı ashab-ı ibret dahi :
.,..ı.,;. ....ı_,.;. Jı.,;ı ı;
l:-- ı.,;ı ., .; JJ\:-- l,.._
beytini hasbihal olarak okurdu.
Bu bahsi yazarken hame-i hakikat-
cuye dahi fütur geldi ve burada
bu tezkiremize hitarri verildi efendim.
18 Haziran sene 94
II
St!L1'.\!'J :\E:8İ:L;\.Z!Z'1::-; I-iAL lNE v-E SULTAN lviURAJYii\
CÜLÜSUNA DAİR
Tezkire No. 4o'dan:
Erkenden Namık Paşa ve Şe­
rif Abdülmuttalib Efendi gibi bazı
zevat dahi Bab-ı ser-askeri'ye da-
vet olunmuş ve İstanbul'da keyfi­
yet şayi' olarak herkes Bab-ı ser­
askeri'ye gidip icray-i resm-i bi'-
atc başlanmış. Saray-ı hümayun hal­
kı hab-ı gaflete dalmakla bu vu­
kuattan birisinin haberi olmayıp
ortalık ağırmağa başlayıcak Saray-ı
hümayun'un abluka olanduğunu ve
urad Efendi'nin dairesinden gö-
türüldüğünü görüp öğrenmekle hera-
Elhasıl bu muharebe Rusyalu'ya
badi-i intibah ve basiret ve bize de
sebeb-i müsamaha ve gaflet olmuş­
tur.
11Iaruzat, Cüz.dan 5'den:
Erkenden Namık Paşa ve Şe­
rif Abdülmuttalib Efendi gibi bazı
zevat dahi Bab-ı ser-askeri'ye davet
olunmuş ve İstanbul'da keyfiyet şayı'
olarak resm-i bi'atin icrası için pek
çok kimseler Bab-ı ser-askeri'ye
gitmişler. Hal'-i Sultan için şer'an
birinci derecede aranılacak sebeb­
ler · cünün ve küfür olmağla Ab­
dülmuttalib Efendi Bab-ı ser-as-
keri'deki cem'iyete dahil olup da
keyfiyet kendisine ifade olundukta
"Sultan Abdülaziz mecıııın mu oldu kô.-
TEZAKiR - İ CEVDET
her süfün-i hümayun donanıp toplar
atılmağa başlayıcak artık iş işten geç­
miş olduğunu anlamışlar ve Sultan
Abdülaziz Han ile daire-i mahsusası
halkı leb-beste-i hayret olup kal-
mışlar. Biz ol vakit Beylerbeyi'nde
müste'ciren bir yalıda ikamet et-
mekte idik. O tarafa bir haber ve-
ren olmadı. Top sadaları ziyade­
leşmekle yalıda uyanık bulunanlar
merak edip bizi uyandırdılar. "Bir-
çok toplar at1l1yor" dediler. "lhti-
miil ki bir taraftan bir beylik gemi gel-
miştir" dedim... Karşı tarafta len­ ger-
endaz olan süfün-i hümayunun hep
donanmış oldukları halde mü­ temadiyen
top atmakta oldukları görülünce fevk'al-
ade bir hadiseye alamet olduğu
anlaşıldı. Beylerbeyi Saray-i
hümayununa adam gönder- dim. Gerek
bekçilerden ve gerek sandalcılardan
sordurdum. Bir doğ­ ru haber
alamadım. Fakat Efendi­ lerin
kayıkları karşı tarafa geçiril­ miş
olduğu tahkik edildi ve Sultan Abdülaziz
I·Ian hazretlerinin ve­ fatına dair bir
söz işidildi. Hemen kayık hazırlatıp
karşı tarafa azimet
d.tiın. Dolınabağl.<e ::ıafayına la­
karrübümüzde Murad Efendi'nin
saltanat kayığı. . . aşağıdan yukarıya
doğru gelip geçerek saltanat kapı­
sına yanaştı. Biz de vezir dairesi
1
• Cevdet Paşa müsveddenin bu
mahallinde evvela:
"lcmalen vak' ayı bıyana ibtidar ile Sen
!'
olsan ne yapardın dedi _,:,• <Si J\s:'..;ı ,:,• kayıkları karşı tarafa geçirilmiş ol­
;..r-<Si J'C .:,_ı dedim. Öyle ise size haber duğu tahkik edildi ve Sultan Abdü­
vermediğimize isabet etmişiz dedi. isabet
isabet dedim. Biz bu vechile muhaverede
iken,, yazmış, sonra üzerlerini cizerek
yerine, metinde görüldüğü gibi "lc-
malen va'kayı hikô.ye eder iken" bare-
sine koymuştur.
XXIll
Jir mi oldu" deyu sormuş Şeyhülis­
lam cahil Avni Paşa da bu misillu
mesailden gafil olmakla birdenbire
meclise durgunluk gelmiş... Lakin
Rüşdi Paşa'nın maharet-i nutkıy­
yesiyle mübahaseye meydan veril-
meyip gürültüye getirilerek hemen
cümleten bi'at edivermişler. Sa­
ray-ı hümayun hab-ı gaflete dal­
mağla bu vukuattan birisinin haberi
olmayıp ortalık ağırmağa başlayınca
Saray-i hümayunun mahsur ol-
duğunu ve Murad Efendi'nin dai­
resinden alınıp götürüldüğünü öğ­
renmekle beraber süfün-i humayun
donanıp toplar atılmağa başlayınca
iş işten geçmiş olduğunu anlamış­
lar ve Sultan Abdülaziz Han haz-
retleriyle daire-i mahsusası halkı leb-
beste-i hayret olup kalmışlar. Kulları
o zaman Beylerbeyi tara­ fında
müste'cir olduğum bir yalıda idim. O
tarafta hadiseden kimes- nenin
haberi yok idi... "Birçok toplar
atılıyor. Aceba nedir" deyu ha- ber
verenlere "lhtinıiil ki bir tarqf tan
bir beylik gemi gelmiştir. Yahud bir
hükümdarınyevm-i mahsu;udur" dedim ...
Karşı tarafta lengerendaz olan beylik­
ler hep donanmış oldukları halde
mütemadiyen top atmakta olduk-
ları görülünce fevk'alade bir hadi­
seye alamet olduğu anlaşıldı. Beyler­
beyi Saray-ı hümayununa adam gön
derdim. Gerek bekçilerden gerek
sandalcılardan sordurdum. Bir doğru
haber alamadım. Fakat Efendilerin
laziz Han hazretlerinin vefatına
dair bir söz işidildi. Lakin Babıali'den
etrafa haber gönderilmemesi badi-i
hayret oldu. Beylerbeyi sarayı sandal-
cılarından bir aylakçı celb ile kayı­
ğı indirdiler. Binip karşı tarafa azi-
xxrv TEZAKİR - i CEVDET
iskelesine çıktık. İçeri gırıp vezir
odasına girdim. Şu hale nazaran
Sultan Abdülaziz'in füc'eten ve-
fat eylemiş olmasına zahib oldum
ise de Padişah-i cedid ber-mu'tad
Topkapı sarayına gidip de icray-i
resm-i bi'at olunacağı evanda aşa­
ğıdan yukarıya kayık ile gelişine
bir ma'na veremedim. Derhal Ke-
mal Paşa vezir odasına geldi. Andan
sordum. Bab-ı ser-askeride al'es-
sabah bi'at olundu unu haber verdi.
"Ya cenaze alayı nasıl olacak" dedim.
"Nasıl cenaze alqyı. Sultan Abdülaziz
hal' olundu" dedi ve icmalen vak'avı
beyan ederken Avni Paşa geldi.
Geçti üst tarafımızdaki kanepeye
oturdu. Gayet münbasit ve müb-
tehic idi. Ana doğru bakıp "Çok
maharet. Çok cesaret" dedim. - Kalktı
yanıma geldi ve hemen icmalen
vak'ayı hikaye eder iken Bab-ı ser-
askeriden avdet eden vükela ve
me'murin-i saire geldi. Bizim gibi
Bab-ı ser-askeri bi'atinde bulun-
mıyanlar çoğaldı. Birtakım olarak
Padişah-ı nev - cah hazretlerinin
huzuruna çıkıp icray-i resm-i bi'at
yledik. Kcndisiiıi ha.yTci: ,ıc ınc cı­
ret arasında bir halet istila etmiş
olduğu nasıye-i halinden ru- nüma
oluyordu. Vakı'a uykusuzluktan ve
yorgunluktan vücudca rahatsız ol­
maları tabi'i ise de başı daha ziyade
yorgun idi. Yevm-i hal'de Sultan
Abdülaziz Han hazretleri evlad ve
iyali ile Topkapı sarayına nakl olun­
muşlar idi. Orada pek ziyade sı­
kıldıklarından mütevaliyen Sultan
Murad Han hazretlerine iki kıt'a
tezkire yazıp pek müessir bir lisan
ile ana taht-ı saltanatı tebrik eylemiş
ve hem de bir vus'atli mahalle
naklini istirham etmiş idi. Bu tez­
kireleri Mabeyn-i hümayun'da gö-
met eyledim. Dolmabağçe sarayına
takarrübümüzde saltanat kayığı aşa­
ğıdan yukarıya doğru gelip geçerek
saltanat kapısına yanaştı. İçinde
Murad Efendi olduğunu sandalcı
haber vermekle beraber kürekleri
bırakıp büka etmeğe başladı. Hemen
vezir dairesi iskelesine yanaşıp çık­
tım. Saray-i hümayunu pek ıssız
bir halde gördüm ve hemen vezir
odasına gittim ki kimse yok idi.
Şu ahvale nazaran Sultan Abdül­
aziz'in füc'aten vefat eylemiş ol­
duğuna zahib oldum ise de hale­
finin ber-mu'tad Topkapı sarayına
gidip de icray-i resm-i bi'at oluna-
cağı evanda aşağıdan yukarı
kayık ile gelişine bir ma'na vereme­
dim. Müteakiben merhum Kemal
Paşa vezir odasına geldi. Andan
sordum. Erkenden Bab-ı ser-askeri'-
de bi'at olunduğunu haber ve di.
"Ya cenaze alayı nası.l olacak" dedim.
"'Nasıl cenaze alayı. Sultan Abdülaziz
hal' olundu" dedi ve icmalen vak'ayı
beyan ederken Hüseyin Avni Paşa
geldi. Geçip üst tarafımızdaki ka­
nepeye oturdu. Gayet münbasit
ve müb1ehic ıoı. na aenu Bab-ı ser-
askeri'den avdet eyleyen diğer vükela
ve me'murin ile beraber Rüşdi Paşa
gelip yanımdan geçer­ ken "Niçin
Bab-ı ser-askeri'ye gelme- din" dedi.
"Oradaki cem'iyyetten ha- berim yok
idi" dedim. "Bu kadar to/J- lar atıldı.
İşitmedin mi" dedi. "Eı·et işit:im ve tofı
sesine seğirdiµ geldi.{!,imde avdet vuku'
bulmuş idi. Keyfiyeti bu­ rada Kemal
Paşa'dan öğrendim" dedim. Kulları gibi
Bab-ı ser-askeri bi'atin- de
bulunmıyanlar çoğaldı. "O b!'- atte
bulunmayanlar bu;ada bi'at eyle-
vecek" deyu cümlemizin tevakkufu
emr olundu.... Nihayet öğleden son­
ra idi ki Bab-ı seraskeri bi'atinde
,-$'
TEZAKİR-İ CEVDET
rüp okudum. Fevk'al-ade müte'es-
sir oldum. Lakin suretlerini alama-
dım. Scnra bu tezkireler hülasa
edilerek bir tezkire şeklinde gazete­
lere verilerek ilan olunmuş idi. Lakin
asıl kuvvetleri ba'z-ı mertebe zayı'
olmuş idi. Bunun üzerine Sultan Ab­
dülaziz Han hazretleri evlad ve iyali
ile Çırağan saray-i hümayununun
üst tarafında karakola muttasıl olan
daireye nakl olundu. Garibdir ki
Sultan Abdülaziz Han hazretleri
bu daireyi Sultan Murad için yap-
tırmış idi ki sair dairelere nisbetle
<livarları ziyade mürtefi' ve kal'a
gibi muhkem idi. Meğer kendisine
bir mahbes yaptırmış "::;.. -jıJ.. JA.,.. 0--
,,; i!_ .... Sultan Abdülaziz pek ziyade
müte'essir olarak ölümünü temenni
etmeğe başlamış... Cumadelulanın
onikinci günü sabahleyin sanki mu'-
tadı üzere sakalını düzeltmek üzere
odasında tenha kalmış olduğu hal­
de bir küçük mikras ile kollarındaki
damarları [kesip] kanını akıtarak
kendisini itlaf ile bu azab-i elimden
kurtarmış deyu ilan olundu... İşte
ekser-i nasın kavl-ü ıtikadı bu idi.
i..itkin mikras ile sol kolunun cia-
marını kesdikten sonra ol mecruh
eliyle sağ kolunun damarlarını dahi
kesmesi inanılmaz bir keyfiyet ol­
duğundan ba'z-ı nas Sultan Abdül­
aziz'in cebren ve gadren kati olun-
muş idüğine zahib olmuş idi. Halbuki
Validesi ve evlad-u iyal ve cevarisi
hep onunla beraber Fer'iye dai-
resinde bulundukları halde anların
yanında idamı kabil olamıyacağı
cihetle ba'z-ı nas dahi bu iki müşkil
arasında mütehayyir ve mmered­
did idiler. Lakin vükeley-i hazıraya
karşı kimesne bu babda şübhe ve
tereddüd gösteremeyip herkes Sul-
tan _\bdülaziz'in kendisini ıdam
XXY
bulunmayanlar hep bir alay olarak
yukarı sofaya çıkarıldık. Saf olup dur­
duk. Murad Efendi dahi gelip ayak
üstünde huzzara iltifat eylediği sırada
yorgun!uğuna ve rahatsızlığına dair
bir iki söz söylemek istedi. Tamam
edemedi. Vücudundan ziyade başının
yorgun olduğu nasiye-i halinden an-
laşılıyordu. Bir münkesif güneşe ben­
ziyordu. Andan sonra kendisini gör-
mek kullarına nasib olmadı. Çend­ i-
uz sonra Sultan Abdülaziz Han
hazretlerinin vefatı akabında Mu­
rad Efendi'nin bütün bütün şuuru­
na halel geldi. Vükela burasını
ketm-ü ihfaya sa'yede dursun Sul-
tan Abdülaziz Han hazretlerinin
vefatı hadise-i elimesi kulub-ı enama
öyle te'sir etti ki aleyhinde bulunan-
lar bile dil-hun oldu. Efkar-ı umu­
miyye def'aten aksine münkalib ola-
rak vak'aya sebeb olanlara sebb ec'er
oldular. İşte o sırada Cennet-mekan
Sultan Abdülmecid Han hazretleri-
nin... yevm-i vefatında nur-ı çeşmi
Abdulhamid Efendi (hala erike-piray-i
Saltanat ve Hilafet olan veli- ni'-
met-i bi-minnetimiz Sultan Abdül-
harrıi<l Han-ı sani Efendiıuiz) haz.­
retlerini celb ile dua edip de sair
şehzadegi\nı görmemiş olması me­
ğer ayn-ı keramet imiş. Devlet-in
ahval-i atiyyesine işaret imiş söz­
leri baz-ı zevat arasında mahre-
mane söylenir oldu. Hatta "Hain-
lere la'llet ve Abdülhamid E/endi'nin ömrü-
ne bereket" sözleri bile işidildi ve
bey'en-nas Abdülhamid namı medh-ü
sena ile yad edilir oldu.
XXVI TEZAKİR-İ CEVDET

eylemi olduğundan bahs ederdi.

Doksan sekiz senesi evasıtına kadar
hal böyle mübhem ve müştebilı
surette kalmıştır. Sultan Murad
Han hazretleri sofrada iken kurena-
sından biri bu hadise-i feci'ayı
kendisine hikaye ettikte yevm-i hal'
ve cülusun te'sir-i dehşetiyle duçar-ı
za'f-ı fütur olan şuuruna birden­
bire halel gelmiştir.

TEZAKİR-i CEVDET

'i
,
1 .
'
1

'
h
 TEZKİRE N. 1

Mersum-i ceride-i vuku'at ve ma'lum-i dakika-sencan-ı rivayat

olduğu üzere ötedenberi vak'a-nüvislerin vekayi' cerideleri selef-
den halefe devr oluna gelmiş iken vak'a-nüvis Es'ad Efendi'nin
vefatında bu ka'ide icra olunmayıp ana halef olan Reca'i Efendi
ile halefi Nail Bey dahi bir şey yazmamış olduklarından taraf-ı
senaveriye eslaftan bir varaka bile devr-ü teslim olunamamış
ve Es'ad Efendi'nin müsveddatı haylice araştırılıp bulunamamış
idi. Muahharen şurada burada kalıp da ele geçirilmiş olan ev­
rak-ı perişan içinde bin iki yüz kırk iki tarihinden kırk altı ta­
rihine kadar beş senelik zabt-ı vekayi' cerideleri bulundu ve bu
kerre sırasiyle tertib edilerek suy-i hakayık-cuy-i saadetlerine
irsal olundu. Çünki bin iki yüz otuz beş senesi eva'ilinde vak'a­
nüvis olan Şani-zade selefi Asım Efendi'nin zamanı vuku'atını
tahrir ve tebyiz ile meşgul olarak kendi zamanı vekayi'nin
ekserini cem'-ü tertibe muvaffak olamadığından kırk bir tari­
hinde azl ile yerine Es'ad Efendi nasb olundukta otuz yedi senesi
muharreminden kırk bir senesine kadar olan zabt-namesiyle evıak-
ı müteferri"asını Es'ad Erendi'ye devr-ü teslim eylemiş ol­ duğuna
mebni Es'ad Efendi dahi otuz yedi senesi muharremin- den bed'
ile mücelled-i evvel olmak üzt'.re üç kıt'a olarak bir tarih yazdıktan
sonra mücelled-i sanı olmak üzere kırk bir senesinden bed' ile
zabt-ı vekayi'e ibtidar etmiştir ve Üss-i zafer namiyle Vak' a-i
Hayriyye'ye dair te'lif eylediği tarihden başka olarak kırk bir
senesi vekayi'ini havi bir kıt'a tarihçesi dahi meydana çık­ mıştır
ki zikr olunan mücelled-i sininin birinci kıt'ası olup bu kerre irsal
olunan müsveddat-ı salifet üz-zikr dahi anın zeyl ve tekmilesidir.
Zat-ı fezail-simat-i saadetleri ise kırk bir tarihin­ den bed' ile
cem' ve te'lif-i tarihe mübaşeret buyurmuş olduk­ larından altı
senelik me'haz-i resmi mevcud demek olur. Şimdiye kadar canib-i
saadet-calib-i valalarına bir varaka devr edeme­ diğim gibi
zaman-! me'muriyyet-i acizaneme dair bazı ma'lumat
dahi veremediğimin esbab-ı mani'ası nezd-i hakayık -vefd-i ali-
4 TEZAKİR-İ CEVDET
!erinde ma'lüm olduğundan itizara hacet göremem. Bu kerre
ihtilas olunan bir vakt-i ferag-ı müsamere mesag-ı fursatta birinci
defa olarak bu nemikanın takdimiyle evrak-ı mezkürenin devr­
ü teslimine mübaderet eyledim. Bundan sonra dahi saht-girı-i
zamaneden tahlis-i giribana zafer buldukça bazı tezakir ile za­
man-ı acızı vuku'atına dair ma'lı'.'ımat itası musammemdir. Baki
lütf-u irade efendimindir.
TEZKİRE N. 2
Ma'lı'.'ım-ı saadetleri buyurulduğu üzere muhlis-i mütehassıs­
ları mütenevvi' me'muriyetler ile diyar be-diyar geşt-ü güzar
ide gelip İstanbul'da bulunduğum vakt-i hazar ve asayişte dahi kira-
haneden kira-h:meye nakl ile al'ed-dcvam göçebelik halinde
bulunduğum cihetle ahval ve efkarım gibi evrak ve asarım dahi
perakende ve perişan olarak sanduklarla dolaşmakta olduğundan
birinci tezkire-i sena-veride ima olunduğu veçhile eslaf-ı veka'yi­
nüvisan beyinlerinde carı olan ka'ide-i dcvr-ü tesEme riayet
olunamamış idi. Bu esnada bazı evrakın taharrisi mülabesesiyle
zaman-ı alilerine aid yirmi dokuz kıt'a evrak ele geçirildi ve
heman piş-gah-ı hakayık-iktinah-ı kerimanelerine takdim edildi.
Her halde lı'.'ıtf-u irade efendimindir.
TEZKİRE N. 3
Bi-lfıtfihi ta'3J8 bıJ k rrf:' sayfiyeye r:2-k! cl:.!nmaX ;-nülibe3t-
siyle evrak sanduklarından bazılarının teftiş ve muayenesine led'el-
ibtidar zaman-ı alilerine dair haylice evrak ele geçirilmekle heman
taraf-ı bahir üş-şeref-i kerimanelerine gönderilmiş ve sena­ ver-i bi-
meralarına halef oldukları me'muriyyet-i mühimme-i hakayık-
şinasılerine acizane bu kadarcık olsun muavenete müba­ deret edilmiş
olduğu rehin-i ilm-i fezail-karın-i saadetleri oldukda her halde
emr-ü irade.
Fi 3 rebi'ülevvel sene 1289
TEZRİRE N. 4
1270 senesi vekayi'-i harbiyyesine dair olup mukaddema vak'a-
nüvislik münasebetivle tedarük ve hıfz edilmiş olan evraktan on
bir kıt'ası bu kerr canib-i hakayık calib-i fazılanelerine irsal
kılınmağla bi'l-mütala'a hülasalarının ceride-i vekayi'e dercine
,,,
TEZ.AKİR-İ CEVDET 5
himmet buyuru!mak babında emr-ü irade efendim hazretleri-
nindir. Fi 5 zilhicce sene 1291-
TEZKİRE N. 5
Cülf.ıs-ı Abdülmecid Hanide Hüsrev Paşa'nın hod be-hod
makam-ı Sadaret'e geçmesi üzerine Mısır valisi Mehmed Ali Paşa
tarafından kendisine gönderilmiş olan iki kıt'a mektup tarihe dere
olunacak letaif-i muharrerattan olmağla birer sureti leffen piş­
gah-ı maarif-dest-gah-ı fazılanelerine takdim olund u.1 Her halde
emr-ü irade efendim hazretlerinindir.
Selh·i zilhicce sene 1291-
TEZKİRE N. 6
Mukaddema birinci defa olarak suy-ı hakıkat-cuy-i saadet-
lerine gönderilmiş olan tezkire-i sena-veride va'd olunduğu vec­
hile taraf-ı fazılanelerine devr-ü teslim-i ma'Hımat edilmek üzere
vak'a-nüvis iken acizane tesvid edilmiş olan zabıt varakaları
gözden geçirildi ve pey der-pey icmallerinin takdimine müba-
şeret edildi. Mücmel olarak zabt olunan vekayi'in ekseri Tak-
vim-i Vekayi' ve Ceride-i Havadis nüshalarında mufassalen mastur
olduğundan takdim olunacak hülasaların ceride-i vekayi'e der-
cinde anlardaki tafsilata müracaat buyurulmak la.zım geleceği
ihtar olunur. İşte maksada şüru' ediyorum.
Azalığiyle müftehir olduğum Encümen-i Daniş'in kararı VP
azasından bulunduğum Meclis-i umumi-i maarif'in arz ve ihtarı
üzerine sadır olan irade-i seniyye-i hazret-i Şehriyari mucibince
1188 2 senesinden 1241 senesine kadar olan vekayi'-i Devlet-i
aliyye'yi havi bir tarih yazmağa me'mur olduğumdan bu tari­
hin te'lifiyle meşgul iken ı 271 senesi Cumadelulasında Takvim­
hane nazırı ve vak'a-nüvis bulunan Akif Paşa-zade Nail Bey fevt
olmağla mah-ı merkumun selhi olan cumaertesi günü Takvim-
hane nezareti vak'a-nüvis-i esbak Recai Efendi uhdesine tevcih
ve ferdası yani sene-i hicriyye-i merkume cumadelahiresinin
gurresi ve 1855 sene-i miladiyyesi şubatının altısı olan pazar günü
vak'a-nüvislik me'muriyeti dahi uhde-i acizaneme ihale buyuruldu.
1 Bu iki vesikayı Lutfi Efendi, tarihine aynen dere eylemiştir (Ahmed
Lutfi, Tarih-i Devlet-i aliyye-i Osmaniyye, İstanbul, 1302, VI.42 v.d.).
2 Metinde zuhul eseri olarak 1288 yazılmıştır.
 6 TEZA.KİR-1 CEVDET
Andan sonra zuhura gelen vekayi'in tefehhüm-i ledünniyatına
medar olmak üzere evvel be-evvel zat-ı alılerine mahsus ve mah­
remane olarak bazı mukaddematın ber-vech-i ati bast-u beyanı
münasip görüldü.
Şöyle ki Mısır valisi Mehmed Ali Paşa daiye-i istibdada
düşüp üzerine sevk olunan ordular dahi münhezim olagelmekle
Sultan Mahmud Han-i sani hazretleri kahrınden terk-i rezm-
gah-ı fena edip necl-i ekber ve erşedi Abdülmecid Han hazret­
leri calis-i taht-i ali-baht-i Osmani oldukta Başvekil Rauf Paşa
ve Şeyhülislam Mekki-zade Asım Efendi ve Meclis-i ahkam-ı
adliyye re'isi meşhur Hüsrev Paşa idi. Damad-ı Şehriyari Halil
ve Said Paşalar dahi müteneffiz idiler. Lakin fetk-u retk-ı umur-ı
Devlet Hüsrev Paşa yedinde bulunmağla hod be-hod Rauf Pa-
şa'dan mühr-i hümayunu altp uhdesine bil-istiklal Sadaret-i uzma
ve vekalet-i mutlaka-i kübra mesned-i celilini tevcih ettri di 1. 01
vakit Enderun-i hümaymı ağalarının içinde en ileri gelen Rıza
Bey Padişah-ı nev-cah hazretlerinin hüsn-i zann ve itimadına
mazhar idi ki müteakıben rütbe-i vezaretle Mabeyn-i hümayun
müşiri ve ba'dehu ilave-i me'muriyyet olarak bil'istiklal serasker
olan Rıza Paşa'dır. Anın sanisi dahi yine Enderun-i Hümayun
beylerinden Mehmed Ali Bey idi ki muahharen damad-ı Şeh­
riyari ve kapudan-ı derya olan ve bir müddet sonra makam-ı
Sadaret'e gelen Mehmed Ali Paşa'dır ve cülus-ı hümayunda
kapudan-ı derya bulunan ı\hmed Paşa donanma-yi hün.1a:,''..l!l
ile Akdeniz'de bulunup düşmanı olan Hüsrev Paşa'nın ber-vech-i
bala makam-ı Sadaret'e geçtiğ·ini işidip bazı nüdeması dahi anı
ihafe ve iğfal etmekle Dersaadet'e gelmekten ise Mehmed Ali
Paşa ile bil-ittihad Hüsrev Paşa aleyhinde hareket etmek üzere
donanma-yi hümayunu alıp İskenderiyye-i J\ıiısr'a gitmiş ve
firari lakabını ahz etmiş idi. Mehmed Ali Paşa ise öyle nemek be-
harama itibar etmeyip anı İskenderiye'de tevkiyf ile donanma-yi
hümayunu bir ni'met-i gayr-i müterakkıhe olarak ycd-i zabtma
geçirmiş ve Mısır mes'elesi bir mertebe daha güce sarmış idi.
İşte ol vakit Devlet-i aliyye'nin ufk-ı politikasında kevkeb-i Utarid
1 Önce "mühr-i hümayunu alıp sadaret'e geçiverdi,, yazılmış iken
sonra bu ibare çizilerek yerine haşiye halinde "uhdesine bil-istiklal sadaret-i
uzma ve vekalet-i kübra mesned-i celilini tevcih ettirdi,, yazılmıştır.
TEZAKİR-1 CEVDET 7
gibi cirmi küçük kadri büyük bir zat pa:lamakta idi_ ki Dev;et-i
aliyye'de diplomasi usulünü vaz' ve te'sıs eden Re_şıd Pa_şa ı:.
Reşid Paşa ol vakit Düvel-i Avrupa miyanelerın e bır ıt:1-
fak hasıl edip de kalemen :Mısır mes'elesini hail ve tesvıye etme e
çalışıyordu. Fakat bunu Tanzimat-ı H(!yrfJrye'n n icrasına rabt edıp
iki işi birlikte yürütmek isterdi. Efkar-ı atıka eshabından olan
vükela anın meydana koymak istediği Tanzimat-ı Hayrfyye'den
hoşnud olmayıp ancak Mısır işi bittikten sonra anın, t 'sis ed ­
ceği tanzimatm temellerini yıkmak kabil _ol:1: mütal asıyle mu­
cerred Mısır maslahatının husule gelmesı ıçın Tanzımat-ı Hay­
rfı!,ve'nin vaz'ına muvafakat etmişler idi,. Reşid Paşa Tanzi_mat-
Hayrryye fermanını kaleme alıp Gülhane de okudu ve D e -ı
Avrupa ile bir ticaret muahedesi akd edip bunda Mısır valısının
sair iyalat valilerinden fazla hiçbir imtiyazı olmadığın_ı dere
ettirdi. Fransa Devleti Mehmed Ali Paşa'yı tasahhub ettıyse de
yalnız kaldı. Düvel-i saire-i uazzama Devlet-i aliyye ile Mısır
aleyhine ittihad eylediler ve Ingilizler Mısır akyhıne do anma
sevk ettiler. Taraf-ı Devlet-i aliyye'den dahi bir fırka tertıb olu­
narak İngiliz donanmasiyle birlikte Berr üş- am, s vahilin g n:
derildi. Ol vakitler Devlet-i aliyye'de yed-ı vahıd usulu c, r
olarak taraf-ı Hükı'.imet'ten mübaya'a me'murları çıkarılıp zahaırı
miri fiatiyle zürra'dan mübaya'a ederlerdi ve işb:1 yed-i v hid
usulünden canib-i miriye senevi yetmiş bu kadar bın kese varıdat
husule gelirdi. . _. , . .
Mezkur muahede-i ticaretin icab ettıgı serbestı-ı tıcaret
hasebiyle Hazine-i maliyye bu varidattan mahrum ol uys da
Mısır'ın te'essürü kat kat ziyade idi. Zira Mısır'ın ekser-ı varıdatı
usul-i inhisariyyeden hasıl olduğuna mebni bu usulün ref'inde
def'aten Mısır'ın varidatı fevkalade tenezzül ederek umur-ı ma­
liyvesi müşevveş oldu. Mehmed Ali Paşa ise Devlet'e karşı dura­
bil ek için muntazam ve gayr-i muntazam pek ço_k_ asker bes-
11 me'·t
AL,
L, i ....
b·u·lundug'undan idare-i :Mısriyye bu masarıfı karşılaya-
< H "'
mayıp birdenbire bir büyük müzayaka-i aliyyeye dU.ştü. atta
asakir-i Mısriyyenin yirmi sekiz aylık maaşları !e ahu;de kaldı:
İdare-i Mısriyye maddeten bu vechile sıkıldığı gıbı 1:1a nen dahı
bir mevki-i müşkilde bulundu. Zira Tanzimat-ı Hayrıy_Ye f rma;:ı
Arabistan'da münteşir olıcak efkar-ı amme taraf-ı Saltana_t _a ma'.l
ve Mısırlulardan müteneffir olarak Halep ve Şam ahalısı def -
8 TEZAKİR-İ CEVDET
aten anların aleyhine düştüler. Binaenaleyh Berr üş-Şam tarafına
çıkan asakir-i şahane kolaylıkla muzaffer oldu ve asakir-i Mısriyye
pek perişan hal ile düşe kalka hıtta-i Mısriyye'ye can attılar.
Elhasıl Devlet-i aliyye bayağı iki kısma munkasım olmuş
iken Hariciye nazırı Reşid Paşa kalemen Mehmed Ali Paşa'ya
galebe ederek anın kılıcını kınına koydurdu ve Devlet'i bu
muhataradan kurtardı ve emniyyet-i can ve ırz ve mal kaziyyesini
mütekeffil olan Tanzimat-ı Hayri(yye'yi te'sis ile ammeye büyük
iyilikler etmiş oldu. Lakin Avrupalılar ile ziyade ihtilatından ve
karantine te'sisini tervic eylemek gibi usul-i cedideye inhimakin-
den dolayı bazı mutaassıbın kendisinden hoşnud olmayıp ana
umur-ı diniyyede mübalatsız nazariyle bakarlar idi. Bu misillu
usul-i cedidenin vaz'-u te'sisindeDamad-ı şehriyari Fethi Paşa anın­
la hem-efkar olduğundan o dahi avam-ı nas indinde medhfıl idi.
Çera-gah-ı menasıbde mutlak ul-inan gezmeğe alışan me'-
murlar dahi Tanzimat-ı Hayriy_ye bağlariyle bağlanmaktan na-hoş­
nud idiler. Reşid Paşa ise bu kavanin-i cedidenin harf be-harf
icrasında taassub ederek bundan dolayı Saray-ı hümayunun
muamelatını tas'ib ve daire-i nüfuzunu tazyıyk etmekte idi ve
bir de Mısır eyaleti Mehmed Ali Paşa hanedanına tevarüs etmek
şartiyle kendisine tevcih olunmak mukarrer olup buna dair Reşid
Paşa'nın kaleme aldığı ferman-ı ali müsveddesinde senevi seksen
bin kese maliye hazinesine verilmek ve Mısır'da taraf-ı Devlet'ten
mansup bir defterdar olup varidatı Devlet namına istifa ve asa­
kir ve sair me'murinin maaşlarını nam-ı şahaneye olarak vermek
şartları münderic olup bu defterdar maddesinden Mehmed Ali
Paşa pek ziyade dil-gir olmağla fermanın ta'dili için Reşid Paşa'ya
altmış bin kese akçe ikramiye arz ettirmişken Reşid Paşa buna
asla meyl göstermiyerek efkarında ısrar eylediği bu hususa vasıta
ittihaz edilmiş olan zattan mesmu'-ı fakir olmuştur. Mehmed
Ali Paşa ise bu mebaliği bazı mukarrebine arz ile Reşid Paşa'yı
Hariciye nezaretinden azl ile Edirne valisi nasb ettirmiş olduğu
sikadan işidilmiştir. Reşid Paşa'nın azli üzerine mezkur ferman-ı
ali tashih edilerek seksen bin kese altmış bine tenzil ve defterdar
fıkrası tayy edilmiştir. l\ıiuahharen bazı hususattan dolayı Babı­
ali ile Mısır valisi Abbas Paşa arasında zuhura gelen müşki­
latın hall-ü tesviyesi için Müsteşar-ı sadr-ı alı bulunan Fuad
Efendi me'muriyyet-i mahsusa ile Mısır'a izam olundukta hall
TEZAKİR-1 CEVDET 9
olunacak mesailden biri dahi Mehmed Ali Paşa hanedanının
taksim-i mirası mes'elesi olmak mülabesesiyle fakir dahi birlikte
gönderilmiş idim. Fuad Efendi ol vakit bu mesaili hall-ü tesviye
etmekle beraber Abbas Paşa'yı ikna' ile Mısır'ın vergisini seksen
bin keseye iblağ ile Reşid Paşa'nın karar-ı meşruhunu fi'le ge­
tirmiştir. Amma defterdar fıkrasının icrası kaabil olamamıştır. Biz
yine ma-nahnü-fihimize gelelim.
Reşid Paşa uhdesine ber-vech-i meşruh Edirne valiliği
tevcih buyurulmuş ise ele kendisi temaruz ve azimetten istin­
kaf etmekle büyük elçilikle Paris'e gönderildi. İşte ol vakit
Rıza Paşa devri zuhura geldi. Fetk-u retk-ı umur-ı Devlet
anın elinde kaldı. Damad Fethi Paşa müddet-i meclicle men-
kfıb kalıp Damad Mehmed Ali Paşa mukbil oldu. Ancak
o dahi Rıza Paşa'nın nüfuzu altında işlerdi. Elli altı tari­
hinde Hüsrev Paşa düşüp Rauf Paşa yine sadrıazam oldıysa
da o dahi daima Rıza Paşa'nın hükmüne ittiba' eylerdi ve bir
aralık hun-rizlik ile meşhur olan İzzet Mehmecl Paşa saniyen
Saclaret'e gelip eski devirlerin ahkamını yürütmek istedi ise de
ana Tanzimat-ı Hayrf ye mani oldu ve hıristiyanları ehl-i islamclan
tefriyk için feslerine ra'iyyetin ra'sineı alamet olmak üzere kur­
deleden uzunca ve eğrice sü!ük tabir olunur nişanlar koydurmak­
tan başka dil-ha.hına muvafık bir iş beceremedi ve bir seneye
varmaksızın azl ile yine Rauf Paşa Sadaret'e geldi. Lakin kema­ fi's-
sabık bir bostan korkuluğu olup iş Rıza Pa a i],, r1n 1 n m':'.n­ subanı
ellerinde idi ve Reşid Paşa'nın düşmesi üzerine Tanzi- mat-ı
Hqyrryye'nin tetimme ve teferru'atınclan olan birçok işler geri
kaldıysa ela esası baki idi ve elli dokuz tarihinde tensikat-ı as­
keriyye icra olundu. Bu işde ümeray-ı askeriyyeden Abdülkerim
Nadir Paşa ile Mütercim Rüşdi Paşa kullanıldı. Al'el-husus Rüşdi
Paşa hayli nizamlar kaleme alarak sınf-ı askeride hayli şöhret
aldı. Rıza Paşa dahi bu misillu ef'al-i memduhaya masdar ol-
duğ·u cihetle memduh oldu. Bu tensikat-ı askeriyye iktizasınca
Devlet-i aliyyenin kuvve-i berriyyesi Hassa ve Dersaadet ve Ru-
meli ve Anadolu ve Arabistan ve ma'a İrak Hicaz orduları na­
miyle altı orduya taksim olundu. Hassa ordusuna Üsküdar ve
Dersaaclet ordusuna İstanbul ve Rumeli ordusuna Manastır ve
Anadolu ordusuna Harput ve Arabistan ordusuna Şam ve İrak
1 Burada « ::.,c"_;., kelimesinin ilk harfi olan , .; , kast edilmektedir.
10 TEZAKİR-İ CEVDET TEZAKİR-1 CEVDET 11

ve Hicaz ordusuna Bağdad merkez ittihaz kılındı. Her ordunun

kaleme aldı ve Meclism me'muriyeti tamam oldu ve bu layi­
mevaki'-i mu'ayyenesi olup mesela Edirne ve Şumnu Dersaadet
haların ahkamını fi'le getirmek üzere ber-vech-i bala Mekatib-i
ordusunun mevaki'inden olarak buralarda Dersaadet ordusundan
umumiyye nezareti ile bir meclis-i maarif-i daimi teşkil edildi.
mıkdar-i kafi asker ikame ettirilirdi. Yoksa Rumeli'nin muha-
Bu meclis-i daimi al'ed-devam maarif-i umumiyyenin tervici
fazası Rumeli ordusuna münhasır değil idi ve Dersaadet ordu-yi
esbabını mutalaa ile meşgul olurdu ve sudur-ı izamdan bir reisi
hümayunu müşirliği seraskerlik mesned-i celiline munzam olup
olup ancak Meclis-i valay-i ahkam-ı adliyye reisi ile Hariciye nazı­
sair orduların birer müşiri var idi ve ordu müşirlerinin şehriye
rının nezaret-i aliyyeleri tahtında bulunurdu. Yine ol esnada Mekki-
ma'aş ve ta'yinleri yetmiş seksen bin kuruşa baliğ olurdu. Rıza
zade vefat etmekle müşarünileyh Arif Hikmet Beyefendi
Paşa devrinde Hassa müşirliği anın havass-ı mensubanından Darb­
şeyhülislam olup o dahi maarifin terakkiysine himmet eylerdi.
hor Reşid Paşa uhdesinde idi ve ol devirde ziyade mukbil ve
Mekatib-i rüşdiyye küşad ile tarıyk-i terakkıyde bir adım ileri
makbul olanlardan biri dahi Maliye nazırı Safveti Paşa idi.
atıldı. Lakin işin ortasından başlanılmış oldu. Zira mec- lis-i
Bu devrin ricali güzel ömür geçirdiler hoş geçindiler ve
muvakkatin tertibine nazaran ibtida mekatib-i sıbyan ıslah olunup
pek çok irad ve akar edindiler. Haklarını inkar etmiyelim. Du­
da anlardan yetiştirilecek çocuklar için mekatib-i rüşdiyye küşad
lab-ı Devlet'i güzelce idare ettiler. Muvazene-i maliyyeyi dahi
olunmak lazım gelirken mekatib-i sıbyan hali üzere kaldı ve ol
gözettiler. Fakat haricen şan ve itibar kazanmayıp umur-ı po­
esnada serasker bulunan Damad Said Paşa'nm altmış dört tarihinde
litikanın hüsrı-i tesviyesinde raci] kaldılar ve dahilen dahi beyn'en-
huzfır-ı hümayunda vuku' bulan ısrar-ı mecnunanesi üzerine Reşid
nas irtikab ve irtişa ile müttehim oldular. Zat-ı Şahane de an­
Paşa azl ile yerine Sarım Paşa sadrıazam oldu ve fetk-ı retk-u
lardan usandı ve nihayet Rıza Paşa'yı azl ile Reşid Paşa'yı Ha­
umur-ı Devlet Sa'id Paşa eline geçti. Bu adem ise taassub-ı barid
riciye nezaretiyle Paris'den Dersaadet'e getirdi ve müteakıben
eshabından bir mecnun-ı akil-nüma olup Reşid Paşa mensubanını
r 262 senesinde anı makam-ı Sadaret'e geçirdi ve fetk-u retk-ı
umur-ı diniyyede mübalatsızlık ile it- ham ederek kimini idam ve
umuru anın yed-i istiklaline verdi. Elhasıl Rıza Paşa devri geçip
kimini nefy ettirmek ve İstanbul'u efkar-ı ced ıde eshabından tahliye
Reşid Paşa devri zuhura geldi. Lakin Reşid Paşa'da evvelki
etmek velhasıl Devlet-i yüz sene geri döndürmek gibi hülyalara
salabet ve rasanet kalmamış idi. Evvelki hariciye nezaretinde az
saptı. Hatta mekatib-i rüş­ divvede cocuklara ressamlık
vakit zarfında büyük büyük işler görmüş iken bu kerre bil-istik-
öi!retivorlarmış deyu harita ta'liminin y s ğ edileceği işidildi. Anı;
lal sadrıazam olduğu halde o kadar büyük işiere muvaffak oia­
efkar-ı akıymesine göre Meclis-i maarifin hiç işi kalmıyacak idi.
madı. O dahi ali binalar yapmak ve irad ve akar edinmek heve­
Mekatib-i umumiyye muavini Vehbi Molla bu türlü havadisi işidip
sine düştü ve daha sonraları oğlu Ali Galib Paşa'yı Padişah'a
ürkerek Meclis-i maarif dairesi teftis olunur havfivle ne kadar
damad etmek için kadınlara ve harem-ağ·alarına müdahene eder
harita müsveddeleri var ise kenef k burlarına atru'ıs idi. İşte
oldu. Maamafih Tanziınat-ı Hayriyye'nin teferru'atını ikmal ile
maarifin terakkıysine çalı­ şıyorken böyle bir sekteli vakit gördük.
emr-i temeddün ve maarifin terakkıysine himmetten geri kal­ 0

Bereket versin Sarım Pasa aklı başında bir zat olup Sa'id Paşa'ya
mazdı. İşte ol esnada Mekatib-i umumiyye nezareti ve Meclis-i
uymadı ve anın dizginini elinden bırakmadı. Zat-ı Şahane dahi
maarif teşkil olundu. Şöyle ki akdemce maarif-i umumiyyenin 0

Sa'id Paşa'nın asra uyar adem olmadığını anlayıp anı def' etti ve
intisarı esbabını mutalaa etmek üzere bir meclis-i maarif'..i muvak-
0
Reşid Paşa'yı vine Sadaret'e getirdi. Bunun üzerine maarif-i
kat teşkil olunup sudur-ı izam ve fuzalay-i benamdan meşhur Arif
umumiyyenin neş­ ine bir mertebe daha itina olundu. Şöyle ki
Hikmet Beyefendi ve Mütercim Rüşdi Paşa ve Fuad Efendi bu
Meclis-i maarifin bir umumisi olup ayda bir kerre akd olunurdu ve
Meclisin azalığına ta'yin olunmuşlar idi. Bu Meclis-i muvak-
bunda Mec- lis-i maarif in reisi ve azasiyle beraber Meclis-i vala
katte terbiye-i umumiyye üç derece üzerine tertib olundu ki.
reisi Rifat Paşa ve Hariciye nazırı Ali Paşa ve serasker olan
mekatib-i sıbvan ve mekatib-i rüşdiyye ve darülfünun derece­
mütercim
leridir. Bu üç derece için Meclis-i mezkur üç layiha-i mufassale
12 TEZAKİR-İ CEVDET
Rüşdi Paşa ve Fuad Efendi dahi bulunurdu ve bir ay zarfında
Meclis-i maarif tarafından ne yapılmış ve ne yapılmağa karar
verilmiş ise hülasaları ve lazım gelen layiha ve mazbataları b'it­
tanzim ay başında işbu meclis-i umuimıye takdim kılınırdı. İşte bu
layiha ve mazbatalar hep kalem-i aciziden çıkardı.
Ol devirde Avusturya devletinde zuhura gelen ihtilal üzerine
Macarlar ayaklanıp Avusturya'ya isyan ile galebe çaldılar.
Efkar-ı ihtilaliyye Eflak ve Boğdan'a dahi sirayet etmekle bir
taraftan asakir-i Devlet-i aliyye ve öte taraftan asakir-i Rusya
Memleketeyn'e girdi. Amedi-i divan-ı hümayun Fuad Efendi dahi
fevkalade me'mur olarak Bükreş'e gönderildi. Anınla beraber
asker kumandanı ferik Ömer Paşa idi ki nıuahharen serdar-ı
ekrem olan meşhur Ömer Paşa'dır.
Avusturyalular Macarların terbiyesinden aciz kalmağla Rusya­
lu Macaristan üzerine iki yüz bin nefer sevk etti. Macarlar naçar
kalarak birçoğu Devlet-i aliyye'ye iltica eylediler. Rusya ve Avus-
turya devleti anların red ve iadelerini teklif ettiler. Pek çok zevat
bu iki Dcvlet-i mücavire-i muazzamayı kırmaktan havf ve ihti­
raz edip Fuad Efendi dahi bu komşuları gücendirmemek fikrinde
idi ve fakat Reşid Paşa'nın re'yine tevfık-i hareket eylerdi. Reşid
Paşa ise O _r:-Ü ;:\.) \ c:,,Ç pi jA ..J.,-1 .)\_, ilb. ayct-i kerimesinin
hükmünce mültecileri ıva ve himaye hususunda izhar-ı sebat ve
salabet etmekle rrıillet-i İslamiyyeye Avrupaca ve Amerikaca bü­
yuk şan kazandırdı. Bu ciiıetie Duvel ve Iviiiei-i garbiyye Rus-
ya'ya karşı Osmanlıların gayretini güder oldular. İşte ol vakit
fakir dahi tebdil-i kıyafet ile yani avam elbisesiyle Eflak
yakasına geçip Fuad Efendi nezdine giderek bir ay kadar Bük­
reş'de bulunmuş idim. Bu hususdan dolayı Rusya imparatoru
Devlet-i aliyye'ye gücenmiş ise de Fuad Efendi rrıe'rrıuriyyet-i mah-
susa ile Petersburg'a gidip ıslah-ı zat'ül-beyne muvaffak olmuş
idi. Fuad Efendi bu me'muriyetlerde doğrusu maharet-i fevk'al-
ade gösterdi ve mükafaten uhdesine rütbe-i bala ile sadaret-i
uzma müsteşarlığı tevcih buyuruldu. Anın yerine Necib Paşa­
zade Mahmud Kedim Bey dahi amedi-i aivan-ı hümayun oldu.
Rusya memalikinin soğukları Fuad Efendi'ye ziyade te'sir eyle­
diğinden kendisinde sızılar peyda olmağla Dersaadet'e avdetinde
Bursa kaplıcalarına gitti. Fakiri dahi beraber alıp götürdü. Bir-
'T'F.7AKtlLt r1cvnF'T' 13
likte Kava'id-i Osmanryye'nin te'lifine gayret olundu ve bir de Bo-
ğaziçi'nde işlemek üzere bir vapur şirketi teşkiline dair bir ni­
zamname layihası kaleme alındı ve avdette mevki-i icraya ko-
nuldu ve Şirket-i hayriyye deyu tesmiye edildi.
İşte ol esnada Reşid Paşa ile Mısır valisi Abbas Paşa bey­
nindeki mübayenetten dolayı tahaddüs eden müşkilatın hall -ü
tesviyesi için Fuad Efendi canib-i Mısır'a me'mur olarak fakır
dahi ma'iyyetiyle gidip üç ay zarfında itmam-ı maslahatla Der­
saadet'e avdet olunmuştur.
Yine ol esnada Meclis-i umumı-i maarifin kararı üzere kırk
azadan mürekkep bir Encümen-i Daniş teşkil olundu ve encü­
menin yevm-i küşadında salif üz-zikr Kava'id-i Osmanyfıye huzur-ı
hümayuna arz ve takdim kılındı. Encümen-i Daniş azasının
birçoğu hatır için intihab olunmuş zatlar olduğu cihetle Encü­
men'in teşkilinden me'mul olan faide husule gelmedi ve b'il-fi'il
işe yarayacak azaya tevzi' olunan te'lifat içinde hisse-i fakire
isabet eden Tarih-i Cevdet'den başka bir eser görülmedi. Halbuki
Encümen'in küşadı günü vükela ve me'murin iki sınıfa taksim
olunup biri sanki eshab-ı daniş ki Reşid Paşa takımı idi. Diğer kıs­
mı bunların haricinde kalmakla dil-gır olmuşlar idi ki Fethi Paşa
dahi haricde bırakılanlardan biri idi. Halbuki Fethi Paşa mu­
kaddemleri Reşid Paşa ile hem-efkar iken muahharen araları
şeker-ab oldu. Diyebilirim ki aralarındaki bürudet Encümen'in
yevnı-i kü admda kesb-i şiddeL eylemiştir ki sonraiarı Meclis-i
maarifin işlerini tervicde ekseriya taraf-ı hilafda bulunmuştur.
Ol evanda ise Fethi Paşa Tophane-i amire müşiri ve mazhar-ı
kemal-i teveccüh-i Şehriyari olarak bayağı müsteşar-ı Saltanat
makamında idi. Ol asırda kapudan-ı derya olan Damad Meh­
med Ali Paşa dahi Reşid Paşa ile taban tabana zıd olup daima
anın hilafında bulunurdu. Reşid Paşa ise hilaf-giranı ile uğraş­
maktan geri durmaz re'yinde musır ve müstebid bir zat idi.
Binaenaleyh havass-ı vükela beyninde nifak ve şikak günden güne
tezayüd etmekte idi.
Yine ol evanda Ayasofya karşısında bir büyük Darülfünun
inşasına mübaşeret olundu. Halbuki maarif-i umumiyyenin esası
olan mekatib-i sıbyan ıslahatına henüz başlanmamış idi. Burası
erbab-ı maarif indinde mahall-i itiraz olduktan başka eshab-ı
agrazdan bazıları milel-i müslime ve gayr-i müslime ile meşhun
14 TEZAKİR-İ CEVDET
bir büyük mektebin Ayasofya cami'-i şerifi karşısında te'sisi
münasib olmıyacağını Abdülmecid Han hazretlerine ihtar ve
ilka etmekle Darülfünun binası nice seneler sürüncemede bırakı­
lıp nihayet başka işde kullanılmak üzere itmam olunabilmiştir.
Hariciye nazırı Ali Paşa ve Dahiliye nazırı makamında bu­ lunan
Müsteşar-ı sadr-ı ali Fuad Efendi umur-ı politikıyyede Reşid Paşa'nın
iki eli hükmünde idi ve her biri ana halef olabilecek birer mahir
diplomat idi. Ol devirde serasker olan Mütercim Rüşdi Paşa dühat-
ı asırdan bir zat olarak anlara mu'in ve zahir idi. Meclis-i vala reisi
Rifat Paşa Reşid Paşa'nın akranından olup gayet zeki ve fatin bir
zat idi. Ancak pek mütelevvin ve mütereddid olmağla her tarafı idare
etmek ister ve eazım-ı vükela beyninde bürudet vuku'unda bundan
dolayı biçare zahmet çeker idi. Minval-i meşruh üzere havass-ı
vükela beyninde zuhura gelen nifak ve şıkakdan naşi altmış sekiz
senesinde Reşid Paşa azl ile Ra'uf Paşa sadrıazam nasb olundiyse de
bir buçuk ay olmadan Reşid Paşa yine makam-ı Sadaret'e iade
buyuruldu ve beş ay sonra yine Reşid Paşa azl ile Ali Paşa
sadrıazam ve Fuad Efendi hariciye nazırı oldu. Halkın nazarı Rauf
Paşa ve Hüsrev Paşa gibi kudemadan zevata alışmış olduğundan Reşid
Paşa birinci defa makam-ı Sadaret'e geldik.de halkın gözüne küçük
görünmüş idi. Az vakit zarfında büyüklüğünü gösterdi ve
makamını doldurdu. Bu devirde andan büyük adam yok idi. Anın
üzerine Ali Paşa Sa.dai"et'c gctitildiktc haU 11ı nazatında cisrni
gibi hil-ü şanı dahi pek küçük göründü ve iki aya varmadan infisal
ile Damad Meh­ med Ali Paşa sadrıazam nasb olundu. Bir sene
içinde böyle dört defa Sadaret'in tebeddülü işlere durgunluk ve
karışıklık getirdi ve Reşid Paşa'nın bu kerre haricde bulunması
politikaca mucib-i mazarrat oldu. Şöyle ki mukaddema Ömer Paşa
Bosna'yı urup Boşnakları sürüp ve sala.betlerini kırdıktan sonra
Karadağ'ı dahi urup da bir fatihlik kazanmak emeline düşüp
Damad Mehmed Ali Paşa dahi anın efkarını tervic eylemiş ise de
Reşid Paşa buna ahval-i politikıyyenin müsaid olmadığını
bildiğinden Fethi Paşa ve Mehmed Ali Paşa ile Fuad Efendi'dcn
mürekkeb bir encü- men-i hass ül-hass akd ile bu keyfiyeti
mevzu'-ı bahsederek bun­ dan sarf-ı nazar olunmasına karar
verdirmişti. Bu karara dair Fuad Efendi'nin kaleme almış
olduğu arz tezkiresini gece gayet
· ··
hafi olarak fakır okuyup Reşid Paşa-zade Ali Galib Paşa tebyiz etmiş
idi. Karadağ üzerine hareket olunacak olursa ne veçhile Devlet'in
başına bir Karadağ gailesi getireceği ve Devlet'i nasıl müşkilat-ı
azimeye uğratacağı bu tezkirede münderic idi. Bunun aslı ya
müsveddesi bulunup görülse Reşid Paşa'nın ahval-i politikıyyede
derece-i maharet ve melekesi ma'lı'.im olur. Zira mütalaatı sonradan
birer birer zuhura gelmiştir.
Şöyle ki Mehmed Ali Paşa Karadağ üzerine hareket em­
rinde Ömer Paşa'yı hafiyyen teşci' edip bu kerre Sadaret'e gel­
mesi Ömer Paşa'ya bir mertebe daha cesaret vermekle Ömer
Paşa buna bir vesile taharri ederek bir takrible Karadağ reisini
ürkütmüş o dahi hami-i ma'nevisi olan Rusyalu'ya müraca'at
ettikde Rusyalu tarafından cesaret verilmiş ve fakat ihtiyaten
biraz müddet olsun Ömer Paşa'ya dayanabilecek kadar asker cem'
ve tedarük eylemesi ihtar edilmiş olduğuna mebni Reis-i cebel
sekiz bin kadar asker cem' ile hududunun muhafazasına kıyam
eylemiş idi. Karadağlular ise asakir-i nizamiyye gibi rahat durur
bir taife olmayıp civarlarındaki nevahiye tecavüze başladıkların­
dan Devlet-i aliyye dahi anların terbiyesine mecbur oldu ve
Ömer Paşa'ya bu yolda talimat-ı kafiyye verildi. Hariciye nazırı
Fuad Efendi bu bahta Devlet'in hareketi haklı ve meşru' olduğuna
dair bir mufassal layiha kaleme almış idi. Bu layiha dahi bulunup
mütalaa olunmak lazım gelir.
Önıer Fa a 1Juııun üzeLine KaraJ.ağ; üz.erine hücuıu ile iler­
lemekte iken Avusturya devleti tarafından Leiningenı nam
murahhas gelip verdiği ultimatumda münderic olan mevaddan
biri ve belki birincisi Karadağ üzerine sevk olunan kuvve-i as-
keriyyenin iadesi hususu olmağla naçar Babıali Ali Paşa'ya
askeri geri çekmesi için emr-i kat'ı verdi. Karadağlu ise bunun
üzerine şımardı ve günden güne Karadağ mes'elesi kesb-i müş­
kilat etti. Babıali'nin Karadağ mes'elesinde hata ettiğini der­
meyan ve mezkur layihanın mahall-i itirazı olan yerlerini beyan
etmek üzere Reşid Paşa bu fakiri Fuad Efendi'ye gönderdi. Varıp
ifade ettiğimde Fuad Efendi Reşid Paşa'nın itirazatını teslim
etti ve "Mukaddema Paşa efendimiz sadrıdzam iken güç hal ile Mehmed
Ali Paşa'.Ja karşı durabildi. Şimdi ben anın maiyyetindeyim. Ne yapa-
1 Metinde .:,,::':..i,}
16 TEZAKİR-İ CEVDET
bilirim. Beni ma' zur bilmelidirler,, deyu cevap verdi. Ne çare ki
fatihlik kazanmak gayret-i cahiliyyesiyle Devlet'in başına bir
Karada,ğ gailesi çıkarılmış oldu. Andan sonra bundan dolayı
görülen hasar ve ziyanlar cümlenin ma'lfımu olma,ğla tafsiline
hacet yoktur.
Reşid Paşa ile iki şagird-i ders-i terbiyesi olan Ali Paşa ve
Fuad Efendi bir şekl-i müselles-i mütesaviy' üs-sakeyn teşkil ede-
rek her hal -ü karda andan münfekk olmazlar iken mukaddemce
Ali Paşa'nın Sadaret'e gelmesi Reşid Paşa'ya mucib-i rakabet
oldu. Fuad Efendi dahi Ali Paşa'dan münfekk olmayıp ikisi bir­
likte Efendilerinden ayrılarak gittikçe Reşid Paşa ile araları
açıldı ve nihayet ikisi dahi Serasker Rüşdi Paşa ile birleştiler
ve üçü ekanim-i selise gibi ittihad ile Reşid Paşa aleyhine düş­
tüler. Rifat Paşa ise ne yapacağını şaşırıp her tarafı idare etmeğe
çalışırrlı. Ali Paşa ile Fuad Efendi'nin mensubanı hep Reşid
Paşa takımından ma'dud iken anlar Reşid Paşa'dan ayrıldıkda
ikisinin havass-ı rnensubanı dahi Reşid Paşa takımından ayrıldı.
Fakat gara'ibden olarak Beylikçi Şevket Bey eski halinde kaldı.
Çünki Şevket Bey muhlis ve safdil bir zat olup Reşid Paşa'nın
havass-ı mensubanından olduğu halde Ali Paşa'ya dahi ihlası
var idi. Ali Paşa ile Reşid Paşa'nın aralan açılıp tarafeyn yek­
digerin aleyhinde oldukları cümlenin ma'lumu iken Şevket Bey
bunu münkir olup iki taraf ile dahi halisane görüşür ve anları
Pvw-lki gibi müttehirl'iil-efh\, s,n ı, idi.
Amedci Mahmud Nedim Bey dahi Reşid Paşa'nın havass-ı
rnensubanından iken iki tarafı kollar ve kangı taraf galebe ederse
andan istifadeye çalışır idi. Çünki rnir-i mumaileyh iyi gün
dostu olup el için ağlqyan göz kör olsun diyenlerden olrnasiyle Efen-
disi yahud rufekası için değil rnenafi'-i mahsusasını belki bir
günlük eğlencesine bile feda edemediği cihetle şayan-ı vüsuk
ve emniyet değil idi ve gayet mütelevvin ve tavr -u rnişvarı garib
ve herkes hakkında su'-i zannı galib bir adem olarak kimesne
hakkında anın dahi emniyeti yok idi. Bir gün Reşid Paşa'nın
bir husustan dolayı canını sıkrnağla anın mizacını ta'rif maka-
mında "Bizim Bf!yefendi cıvık sabuna benzer anınla ne el yıkanır ve
ne de çamaşıra gelir,, demiş idi. Mahmud Bey'in mizacı bundan
ala ta'rif olunamaz. Fakat eshab-ı nüfuz ve ikbale ziyade ternelluk
ve müdahane ederek bu vechile pek çok zevatı iğfal ederdi. Biçare
Reşid Paşa alicenap ve sebatlı ve insaniyetli ve kalbi temiz
bir zat-i rnemduh' üs-sıfat olarak Mahmud Bey'in etvar-ı şey­ tanet-
karanesine aldanır ve anı kendisine muhlis ve sadık sanır idi. O
ise hiçbir tarafa hayr-hah olmayıp rnenafi'-i şahsiyye dai­ yesinde
idi ve Sadaret-i uzrna müsteşarlığı münhal oldukda bu makarna
geçmek rne'mu.1-i kavisinde iken Beylikçi Şevket [Bey] kıdemine
mebni kırılmasın deyu Sadaret müsteşarı nasb -u ta'yin olunmakla
Mahmud Bey nail-i me'rnul olamayıp Hariciye müs­ teşarlığında
karar kılmıştı. Halbuki lisan-aşina olrnadı,ğından bu mansıbda
iğreti idi. Bu cihetle halinden na-hoşnud olarak her nasıl olursa
olsun kendisince terakki esbabını aramakda idi. Hal­ buki etvar-ı
televvün-karı hasebiyle nihayet iki taraf dahi ken­ disinden meslub'
ül-cmcıiyye olmuş idi.
Elhasıl Reşid Paşa'nın ber-minval-i meşruh rakiybleri çoğaldı.
Kuvveti azaldı. Fakat kendisinin adu-yi ekberi Darnad Mehrned
Ali Paşa idi. Altmış dokuz tarihinde Mehmed Ali Paşa'nın Sa-
daret'ten infisali üzerine Giritli Mustafa Paşa Sadaret'e getirildi.
Ol esnada Reşid Paşa dahi Hariciye nezaretine geldi ve fetk-u
retk-ı urnıır-ı Devlet yine anın elinde kaldı ve ol vakit Kuds-i
şerif'deki ma'hud anahtar rnes'elesi üzerine Rusyalu Memalik-i
rnahruse'de ortodoks m zhehinde bulunan hıristiyanlar hakkında
himaye da'vası edip Devlet-i aliyye ise bunu rnuhill-i istiklal
görmekle iş keşakeşe düşerek günden güne Rusyalu ile Devlet-i
aliyye beyninde mulıareue eınınareleri kuvveL buldu ve nihayet
muharebeyi müntec oldu. Biz şimdi Hükümet-i rnerkeziyyenin
ol zamandaki suret-i teşekkülü ile keyfiyyet-i idaresi hakkında
bazı ma'lfımat-ı icrnaliyye itasına rnübaderet edelim.
Ol asırda Meclis-i vükela hey'eti Sadrıazarn ve Şeyhülislam
ve Serasker ve Kapııdan-ı derya ve Tophane müşiri ve Meclis-i
valay-i ahkarn-ı adliyye reisi ve Hariciye ve Maliye ve Hazine-i
hassa ve Evkaf-ı hümayun ve Ticaret nazırları ve Zabtiye mü-
şiri ve Müsteşar-ı sadr-ı ali ile valde kethudasından ibaret idi.
Fakat Sadaret ma'zfıllerinden bazıları Mecalis-i aliyye me'rnuriyeti
unvaniyle Meclis-i vükela azasından addolunurdu. Sadrıazarn ve
Serasker ve Kapudan ve Tophane müşiri ve Meclis-i vala reisi
ve Zabtiye müşiri daima vüzeradan ve Müsteşar-ı sadr-ı ali rütbe-i
bala. eshabından ve sairi hazan vüzeradan ve bil.zan rütbe-i bala
eshabından bulunurdu.
Te;:;cikir·i Cevdet 2
18 TEZ.AKİR-İ CEVDET
Vüzeradan olan vükelanın şehriye altmış binden yüz bin
kuruşa kadar Hazine-i maliyyeden muhasses maaşları ve mükem­
mel ta'yinatları ve rütbe-i bala eshabının otuz bin kuruştan elli
bin kuruşa kadar maaşları ve münasib mikdar et ve ekmek ta' -
yinleri oldukdan başka nezaretlerin ekserinde nazırlara mahsus
harclar dahi var idi. Al'el-husus Maliye nazırının tahsildariyesi
külli şey'e baliğ olurdu ve ol vaktin bin kuruşu yirmi dirhem
mikdarı altına yahud üç yüz yirmi dirhem kadar sim-i halise
müsavi idi.
Babıali ricalinden Da'avi nazırı ve Beylikçi ve Amedci ve
Teşrifatcı bulunanlar rütbe-i ula sınf-ı evvelini haiz olup şehriye
on iki bin beş yüzden yirmi bin kuruşa kadar maaşları ve mik-
dar-ı kifaye et ve ekmek ta'yinleri ve bazılarının mansıblarından
hardan dahi var idi. Sadrıazam ve Hariciye mektubculan
Divan-ı hümayun tercümanı ve Dahiliye ve Hariciye katibleri
ve Meclis-i va.la tahrirat müdiri ve Da'avi nazırı muavin-i evvel
ve sanisi ve Evrak müdiri bulunanlar rütbe-i ı'.:ıla sınf-ı sanisini
haiz olup şehriye altı binden on bir bin kuruşa kadar maaşları
ve bazılarının ta'yinatı olduktan başka bazılarına taşra
kapu kethudalığı ilave-i me'muriyyet edilerek bunun için dahi
şehriye bin kuruştan iki bin beş yüz kuruşa kadar maaş verilirdi
ve işbu eshab-ı menasıbın ma'iyyetlerindeki kalemlerde rütbe-i
saniye eshabından üçer beşer bin kuruş şehriye maaş alır müte­
addid scı·-lıa.lifc vc üiua:v-iı1 -v-c 1ı1ütı.ıcyyizlcr bulur.ıü:;.--du.
Amedi odasının usı'.:ıl-i müttehizesi mucibince rütbe-i saniye
eshabından yirmi nefer hulefası olup şehriye ikişer bin beşer yüz
ve kudemasının daha ziyade maaşları var idi. Sair aklam-ı Babı­
ali'de mevcud olan ketebenin rütbeleri mütefavit olduğu gibi
şehriye maaşları dahi yirmi beş kuruştan iki bin beş yüz kuruşa
kadar mütefavit idi.
Divan-ı hümayun kalemiyle• andan müfrez mühimme ve
ru'us ve tahvil kalemlerinde bulunan ketebenin senevi seksen
bin ı kuruştan yirmi bin kuruşa kadar bedel ile rnukayyed zi-
ametleri olup bila-veled vefatl rında bedel-i zi'ametleri maaşa
tahvil ile bu kalemlerin ketebesine tahsisi nizama rabt olun-
1 Aslında, "seksen,, den sonraki " bin" kelimesi mavi mürekkeple ve
ihtimal başka bir hatla ilave edilmiştir.
TEZ.AKİR-İ CEVDET 19
muş idi. İşte Babıali'nin icmal-i ahvali bu minval üzere olup
devair-i saire ricali ve me'rnurın ve ketebesi dahi anlara
kıyas oluna.
Şeyhülislamın maaş ve ta'yinatı şehriye yüz bin kuruşa baliğ
olurdu ve ol vakit on yedi on sekiz kadar sudur-ı kiram olup
bunların eskisine yani en evvel Rumeli payesi almış olana alim
olsun cahil olsun reis' ül-ülema denilip anın şehriye maaşı on
beş bin kuruş idi ve diğer Rumeli payelülerinin arpalıkları ile
zamimesi olan maaşları şehriye dokuz bin kuruş ve Anadolu
payesinde bulunan sudurun şehriyeleri yedişer bin kuruş idi.
İstanbul payesinde dahi bir hayli zevat olup bunların arpalıkları
dahi şehriye üçer bin beşer yüz kuruşa iblağ olunurdu.
Sair mevalinin arpalıkları ve müderrisinin maişet ve maaş­
ve ları mütefavit surette idi. Me'murın-i Devlet böyle müstevfa
maaşlar ile güzel geçinmek kabil iken günden güne, sefahat artıp
bu cihetle bazıları medyun ve bazıları dahi hane ve sahil-hane
tedarüküne muhtac olmak hasebiyle arasıra bazılarına atayay-i
seniyye dahi verilirdi. Müteneffizin ve müntesibine şuradan bu­
vüzerası radan haylice hedaya dahi gelirdi.
Bundan başka Reşid Paşa'nın def'a-i ı'.:ıla sadaretinde aşar
ve rüsumat iltizamatından dahi ol devrin müteneffiz ve mün­
tesibleri mebaliğ-i külliyye kazanırlardı. Şöyle ki mülteziminden
biri bir sarraf vasıtasiyle bir sancağın ya bir kazanın iltizamını
bir zate ifade edip beyinlerinde pazarlık kesildikten sonra ol zat
dahi vükeladan mensub olduğu mahalle varıp ol iltizarnın şu
kadar yüz yahud bu kadar bin kese noksaniyle ihalesini rica
eder ve Sadrıazam muvafakat ettiği halde Maliye nazıriyle söy­
leşerek icra ettirir bu tariyk ile külfetsizce külliyetli akçeler ka-
zanılırdı. Lakin bu muamele her kula müyesser olmayıp vükela
ve rical-i Devlet'in müteneffizlerine ve havass-ı mensubana mah­
sts idi ve ekseri bu muameleyi açıktan icra ederdi. Bu ise ha­
kikat-ı halde Hazine'nin malini bir te'vil ile ahz-ü irtikab demek
idi. Binaenaleyh dur-endiş olan zatler bunu açıktan yapmayıp
bazı sarrafan eliyle gizlice yürütürlerdi. Reşid Paşa taraf-ı Pa­
dişahiden ara-sıra külliyetli atiyeler alıp diğer vechile temet-
tüe tenezzül etmezdi. Amma mensubanından bu iltizamat işine
ıgirişmeyen pek az kaldı ve havass-ı nıensubanındaıı bazılar
1
J
 TEZAKİR-İ CEVDET 21
20 TEZAKÜl-İ CEVDET
kıymeti fevkalade terakki buldu. Fakat muvazene-i maliyye
böyle na-meşru' yollar ile def'aten binlerce keseler alıp sefihane
şaşıp Devlet'in varidatı masarifini korutmuyordu. Halbuki Hazi-
sarfederlerdi.
ne'nin ahvaline Babıali'ce ma'lumat-ı sahihe olmadığından mu­
Reşid Paşa takımının iddiaları men'-i irtikab ile maarif
vazeneye asla ehemmiyet verilmiyordu. Altmış yedi senesinde
ve medeniyetin terakkisine hidmet etmekten ibaret iken öyle
Maliye nazırı Nafiz Paşa bu halden şikayet eder oldu ve bir gün
çirkin temettüata girişmeleri efkar-ı ammenin tagyirine badi oldu.
:tY!eclis-i mahsus-ı vükelada "İşte bu J' başında aylıklar verilemeyip
Bundan dolayı beyn'en-nas itirazlar çoğaldı. Abdülmecid Han
bır hafta te'hire mecburiyet geldiğini,, beyan edicek huzzara hayret
hazretleri dahi bu iltizam usulüne sirkat-i mü' evvele deyu tabir
ve dehşet elverdi. "Bir ayın ahirinde herkes miistehik olduğu ı,lı­
etmiş idi. Binaen'ala-zalik hediye nam· yle kıymetli eşya ahzi men'
olunduğu gibi bu iltizam usulü dahi men' ile müzayedesiz aşar iını _reni qyın birinci günü istqip de ı·erileme:,:, ise Hazine ildn-1
ve rüsumat satılmaması emr olundu. Erbab-ı iffet zaten bu ma­ ijlds etmiş olur. Halimiz nolıır,, deyu herkes düşünmeğc vardı. Reşid
Paşa dahi ",Zat-ı Şahane bunu duyarsa ne buyurur,, deyu telaşa
kule tayyarattan hissedar olmadıkları cihetle bu emr-ü nehyden
zarar görmediler. Ehl-i irtikab ise hediye yerine gizlice irtişaya düş·ü. Bunun üzerine Maliye hazinesinin halini anlamak üzere M
koyuldular ve müzayedede iltizamatı kapatmak gibi yollara dis-i vala dairesinde bir komisyon teşkil olundu. Ser­ asker Ruşdi
döküldüler. Böyle müftden bol bol paralar kazanan kesan bu Paşa ve Hariciye nazırı Ali Paşa ve Müsteşar-ı Sadr-ı ali Fuad
mebaliği muhafaza edemeyib türlü sefahat yolunda sarf ile Efendi ile ol vakit Hazine-i maliyyede defterdar bulunup muahharen
istihlak etti. Haydan gelen huya gitti. Maliye nazırı olan Halid Efendi bu komisyona me­ mur
Fakat İstanbul içinde ahz-ü ita çoğaldı. Esnaf güruhu zengin buyuruldu. Hazineden defterler getirildi. İrad ve mısraf muvazene
oldu. Bir aralık I\iehmed Ali Paşa hanedanından pek çok paşalar edildi. Görüldü ki Devlet'in masarifi varidatını hay­ lice aşmış.
ve beyler ve hanımlar Mısır'dan savuşup İstanbul'a döküldüler Maliye işi sahihen fenalaşmış. Hazine bir erise1 haline düşmüş. Bak
ve külliyetli akçeler getirip bol-bol hare ederek İstanbul süfe­ belaya ki erise lafzının lisan-ı tiirkide. tercümesi yok. Ana
mukabil bir kelime bulmak dahi bir mes'ele oldu. Bir gece
hasma su'-i emsal gösterdiler. Sefahat vadisinde yeni çığırlar
Fuad Efendi'nin yalısında bulunduk bu mes'ele der­ meyan edildi.
açtılar. Hele :Nfısırlı hanımlar alafranga melbusat ve sair tecem­
Led'et-taharri bu/ıran lafzı bulundu ve crise'in ter- cüm::si olmak üzre
mülata rağbet edip İstanbul hanımları ve al'el-husus saraylılar
kabfıl olundu. Hatta bu hususa dair takdim olunan arz tezkiresinde
ciahi anlara taklid eUer ulü.ulaı ve iv1ı ıihlaxıiı ci\.sed. gaali bahaL:.l. "
Hazine-i maliy)'enin hd!-i buhranı diye tah­ rir kılındı ve andan
ile hane ve sahil-hane ve akarat-ı saire aldılar. Bu cihetle Der­
sonra erise makamında buhran kelime i isti'- mal edilir oldu. Altmış
saadet'te emlakin kıymeti fevkalade terakki buldu ve İstanbul'da
_sekiz tarihinde maliye mes'elesi kesb-i eh(m:niyyet eyledi. Babıali'de
bir servet-i kazibe peyda oldu. Halbuki emr-i ticaretce idlıalat
herkes andan hahsetmeğe başladı. Umur-ı maliyeyyi ıslah için
ve ihracatın muvazenesi bozuldu. Al'ed-devam Avrupa'ya nukud-ı
evvela kaide-i tasarrufa riayet lazım gelir iken istikraz yolu açılmak
külliyye gider oldu. Lakin me'murin ay başında maaşlarını alıp
istenildi. Bu yolu en ziyade tervic eden Fuad Efendi idi.
hoş geçinir ve esnaf ve tüccar dahi kesret-i ahz-ü ita ile meba-
Nihayet Fransa'dan bir mikdar altın istikrazına karar verildi.
lig-i külliye kazanır olduğundan işin sonunu düşünmezler idi. Al'el-
Ol esnada ise Reşid Paşa ile Damad Fethi ve Mehmed Ali
husus eyyam-ı sayfde Boğaziçi ve sair seyr-ü temaşa mahalleri
Paşalar mivanelerinde kesb-i şiddet eden nifak ve şikaktan dolayı
eshab-ı safa ile leba-leb olarak hatıra keder ve zihne küduret
sık-sık tebeddülat vuku'a gelmekte idi ve ber-vech-i bala Ali
getirecek mütalaalardan herkes ictinab ederdi. Dersaadet sahi-
Paşa Sadrıazam v Fuad Efendi Hariciye nazırı olmuş idi.
hen nümune nümay-i Cennet ve her guşesi bir guna cay-gah-i
safa ve meserret idi.
1 Bu kelime metinde :,_,; şeklindedir.
Hele Şirket-i Hayriyye vapurları Boğaziçi'ne işlemeğe başla­
dıkdan sonra Boğaziçi'nin şenliği ruz-efzun oldu ve sahil-hanelerin
22 TEZAKİR-İ CEVDET
İşte ol esnada Fethi Paşa Abdülmecid Han hazretlerine
"Pedeıiniz iki dqf'a Rusyalu ile muharebe etti bu kadar seferler aşırdı­
Bunca ga'ileler ge_çirdi haricden bir pare istikraz etmedi. .Z,aman-i hü-
mayununu;:_ as11;yiş ile geçmiş olduğu halde istikraza alem ne der,, de-
mekle kalb-i hümayunları müteessir olarak bu istikrazın men'ini
iltizam buyurdu.
Halbuki istikraz mukavelesi imzalanmış bulunduğundan
yürütülmesi Babıali'ce iltizam olundu ve Fransız elçisi Fuad Efen­
di'ye "Ben dlemin halini beğenemiyorum. lhtimdl ki bir muharebe zuhur
eder. lstikra:u bozmayın. Elinizde biraz altın bulunsun,, deyu nasihat
etmekle Fuad Efendi Zat-ı Şahane'yi bu babda ikna'a çalışdı
ise de müfid olmadı. Zat-ı Şahane Fuad Efendiye hitaben "Ben
bu Devlet'i selefimden nasıl buldum ise halefime ö_ylece terk edeceğim.
Eğer bu istikraz bozulmaz ise saltanattan istifa ederim,, deyu buyurmuş
idi. Binaenaleyh istikraz-ı mezkur fesh olundu ve bundan dolayı
itası lazım gelen tazminat akçesi beynel-vükela tevzi' ve tahsil
kılındı.
Abdülmecid Han hazretleri Beyt'ül-mali muhafaza hususun-
da ötedenberi fevkalade itina buyururlardı. Hatta Fuad Efendi
amedci iken Saray-ı hümayundan ihrac olunan bir ağaya Ma­
liye hazinesinden şehriye iki yüz elli kuruş maaş tahsisi ile sadrı­
azam bulunan Reşid Paşa tarafindan arz olundukta Abdül-
mecid Han hazretleri "Benim hidmet-i mahsusamda bulunan ademin
- ıfolfye hrızirıe,indrn mrıd; almağa ·ıu hakkı var,, deyu maaş-ı mez­
kCırun Hazine-i hassadan tahsisini emr-ü ferman etmiş idi. Bu
kerre bidayet-i emrde Babıali'nin kararına mümaşat etmiş ise
de Fethi Paşa'nın ihtarı üzerine ol kararı ber-vech-i meşruh fesh
ettirdi. Bir gün Fethi Paşa'ya mensubanından biri bu bahsi açıp
''Niçin Babıdl(ve böyle zıd gidiyorsun. Babıali' ye karjı gitmek fyi
şey değildir,, dedikte Fethi Paşa buna cevaben "Ben Babıali' ye
asla muhalefet etmek istemem. Lakin bilirim ki bu Devlet beş kuruy borç
ederse batar. Zira bir kerre borca alışırsa sonra önü alınmaz. Düyuna
ınüstagrak olup gider,, dediği ol asırda mahremane istirak olunan
hususattandır.
Müteakıben Rusya muharebesi zuhura geldi. Mecburiyyet-i
sahihe tahtında olarak Avrupa'dan bir mikdar altın istikraz
edildi. Bu cihetle istikraza alışıldı. İstikraz işlerinde bulunan bazı
vükela ve me'rrıurin dahi bundaE temettü'e me'luf oldu. Andan
TEZAKİR-1 CEVDET 23
sonra artık önü alınamayıp Fethi Paşa'nın dediği haller zuhura
geldi. Cism-i Devlet'e unulmaz yaralar açıldı. Biz humarını çe­
kiyoruz. Yaralarımıza bi-hude nemek-i teessüf ekiyoruz. Artık
sadede rücu' edelim.
Atmış dokuz senesi avahirinde Rusyalu ile muharebeye karar
verildi. Sade-dilan-ı zamane Moskova şehrine ve belki Peters­ burg'a
kadar gitmek ve hiç olmazsa Kırım-ı feth etmek hayal-i hamiyle
bidayet-i mes'elede pek ziyade cenge hahiş-ger ve harıs idiler.
.AJafranga efkarda bulunan zevat ise muharebe zuhurunda üç aya
kadar Rusyalu'nun P _ıirne'ye geleceği iddiasında bulun­ dular. İki
fırkanın re'yler dahi yanlış idi. Çünki Rusya'nın kuvvetine muadil
kuvvetimiz olmadığı cay-i bahs ve iştibah değildir. Lakin tensıkat-ı
askeriyye icabınca Devlet-i aliyyenin nizamiye ve redif olarak cem'
edeceği kuvve-i askeriyyenin Rus­ yalu'yu hayli vakit işgal ve tevkif
edebileceği dahi erbabının ma'­ lumu idi. Vuku'at dahi bunu isbat
eyledi. Abdülmecid Han haz­ retleri kan dökmeği sevmez ve
binaenaleyh muharebe istemez idi. Reşid Paşa dahi mes'eleyi kalem
ile hall ve tesviye etmeğe çalışıyordu. Ali Paşa ve Fuad Efendi gibi
anın mekteb-i terbi­ yesinde yetişen diplomatlar dahi anınla hem-efkar
idi. Askeri güruhu al'el-husus Mehmed Ali Paşa üst tetikte bulunarak
mu­ harebe tarafdarı görünürler idi. İçlerinde kalben sulhün bakaası
tarafdarı olanlar dahi "Diplomatlar muharebeyi men' ettirsinler de
sonra kendileri biz şöyle keserdik böyle biyerdik. Lakin ne çare filan ve
filan muharebeye mani' oldular,, demek hulyasında idıler. Mehmed
Ali Paşa dahi bu tarıyk ile Reşid Paşa'yı ammenin nazarından düşürmek
daiyesine düştü. Hatta softaları bazı vesait ile tahrik ederek sokaklara
düşürdü ve Reşid Paşa azl olunursa ihtilalin ber-taraf olacağını diğer
vasıtalar ile Abdülmecid Han hazretlerine ilka ettirdi. Abdülmecid
Han hazretleri ise zeki ve fatin ve sebat
-ü sekinet sahibi bir padişah olup o makule ilkaata kulak asmadı
ve softaların hareketinden ürkmedi. Hatta hace-i şehriyarilcri
Akşehirli Ömer Efendi Şeyhülislam Arif Hikmet Bey tarafından
olarak bazı vükelanın tebdiliyle bu hareketin her-taraf olacağını
huzur-ı hümayunda led'el-ifade Abdülmecid Han hazretleri
"Hoca Efendi bir takım esafilin söziyle vükela azl ve tebdiline k yam
eder isek sonra bu Devlet'i idare edemeyiz,, deyu cevap vermiş idi ve
ol hilalde bir gün akşam taamını Tophane'de tenavül buyurup
24 TEZAKİR-İ CEVDET
ba'dehu Saray-ı hümayuna teşrif edecekleri vakit memlekette
.ihtilal korkusu olduğuna alamet olmak üze,re arabasının etrafına
bir bölük süvari hazır edilmiş olduğunu gördükte "Umumen halk
aleyhimizde olduğu takdirde bir bölük süvari beni muhafaza edemez,,
deyu süvariyi geri çevirmiş idi. İşte ol esnada bazı mahallere, yaftalar
yapıştırılmış idi ki sureti budur :
"Ey Padişah-ı şevket-iktinah. Kdjfe-i tebea'anız uğur-ı şdhdnenizde
can ve mdl ve evlddlarını feda etmeğe hazır ve dınddedirler. Siz de ecdad ve
esldfınız gibi Eyyub-i Ensari hazretlerinde kuşandığınız se_)f-i muham-
medi'yi kınından çıkarmak üzerinize vacib oldu. Bu babda vükeldnızın
vaki' olan tereddüdleri bir zamandan berü izzet-i nefs illetine mübteld
olmalarından neş'et etmiştir ve bu keyfiyyet hafazan-Allah cümleyi bir
tehlüke-i müşkileye ilka etmek ihtimali vardır. Binden ald-zdlik asakir-i
nusret-mev'udunuz ve ddfyan kullarınız hukuk-ı sarihalarının ınüdafa­
asi için gavga isterler Padişahım,,.
Mezkur softalar vak'asında Arif Hikmet Beyefendi suret-i
tesamüh gösterip ilin-ı harb için akd olunan meclis-i umumi-
lerde dahi gevşek davranmış ve sudur-ı izamdan l\ıleclis-i va.la.
müftisi Arif Efendi cerbeze ve metanet göstermekle sıyt -ü şan
kazanmış olduğundan çok geçmeyip yetmiş tarihinde Arif Hikmet
Bey azl ile Arif Efendi Şeyhülislam olmuştur.
Damad 1vfehmed Ali Paşa'nın sevk ve himmetiyle kapudan-ı
derya olan Mabmud Paşa'nın ehliyetsizliği ve su'i-tedbiri asa-
rından olarak Sinop'da donanma-yi hümayun muhterik olmağla
yetmiş tarihinde makduhen ve mezmumen Kapudanlıkdan az]
ile Kıbrıslı Mehmed Paşa kapudan-ı derya oldu.
Reşid Paşa hukuk-ı Saltanat-ı seniyyenin muhafazasına pek zi­
yade itina edip Rusyalu'nun tekalifine kemal-i salabet ve mahard
ile karşı dururdu. Fakat Avrupa'nm muvazene-i efkar-ı politikıyye­
sini daimi piş-i nazarda tutardı ve muharebe zuhurunda Rusya'ya
karşı Devlet-i aliyyenin yalnız kalmaması çaresini arardı. Avru­
paca ve al'el-husus İngiltere'ce kendisinin pek büyük şan -u sıylı
olduğu halde Macar mültecileri mes'elesinde tezyid-i şöhret ve
itibar eylediğinden bu arzusunu ahsen-i tarıykle husule getirdi.
Fransa ve İngiltere ve Sardunya devletlerini Rusya aleyhine
ittifak ettirdi ve asakir-i osmaniyye Rumeli ve Anadolu serhad-
lerinde Rusyalu ile pençeleşmekte iken bu üç devletin asikir-i
dahi gelip muavenetine kıyam eylediler.
TEZAKiR-İ CEVDET 25
Rusyalu ile berren ve bahren muharebe olunmakta iken vükeliy-i
Devlet-i aliyye dahi yek-digeri aleyhine düşerek manevi muharebeler
etmekte idiler. Bu sırada Reşid Paşa dahi Damad Mehmed Ali Paşa'dan
bir suret-i müessirede intikam almak is- terdi. Ulkin halilesi Adile
Sultan'a karşı istediği vechile mu- imele-i şedide icra edemeyip buna
ilet olacak demir-elli bir vasıta arardı. Ol esnada Kıbrıslı Mehmed Paşa
"Ben sadrıdzam olsam AıJehmed Ali Paşa'yı kimseye sormadan n fy eder
ve ba'dehu Padişah'a arz eyler idim,, demiş olduğu Reşid Paşa'ya
hika.ye olunmağla o dahi Mehmed Paşa'dan ahz-i sar için Kıbrıslı
:tvfehmed Paşa'yı yetmiş senesi içinde sadrıazam ettirdi. O sırada
Serasker-i sabık Mehrned Rüşdi Paşa dahi Arabistan ordusu
müşiri nasb ve ta'yin olunmuş idi. Fakat temaruz yolunda ayak
sürümekte idi ve anın seraskerliğinde Kıbrıslı Arabistan ordusu
müşirliğin­ den azledilmiş olduğu cihetle Kıbrıslı ana hatır-minde
olmağla Arabistan'a gönderilmesi ve gitmez ise nefy edilmesi
emrinde ısrar ediyordu. Reşid Paşa'nın Kıbrıslı'dan me'mulü ise
Mehmed Ali Paşa'nın nefyi hususu olup bu uğurda Kıbrıslı'nın sair
ic- raatını dahi tervice mecbur idi. Halbuki Kıbrıslı Sadaret'e gel-
diği gibi makam-ı Sadaret'te yerleşmek emeline düşerek Reşid Paşa'nın
arzusuna hidmet etmek efkarından fariğ olmuş idi. Hatta sadaretinden
altı gün sonra akd olunan meclis-i mahsusta Reşid Paşa "Sır katibi
Mustafa Paşa'_yı mecalis-i dlfırye ıneınurfyetiyle içimize alsak hem
re'yinden iiftifade ederdik ve hem de hey' etimiz daha kuvvet bulurdu,,
dedıkte Kıbrıslı "Evet anı da alınalı lvle/znıed Alı Paşa'.'Jn da me'mur
etmeli. Niçin boş dursunlar,, diyicek Reşid Paşa hiddet ederek
"Afvedersini;:_. Melımed Ali Paşa anın gibi delildir. Tehliikeli ademdir.
Anın içimize girmesi hiç elvermez,, deyu sözü kestirmiş idi ve ol günden
sonra Kıbrıslı'nın azli esbabına teşebbüs etti. Lakin bir hafta evvel
anı Sadaret'e kendisi sevk etmiş olduğundan der- 'akab azline kıyam
etmesi çirkin görüneceğinden tabiatiyle mün- fasıl olması için bi't-
tedric esbib-ı lizimcsini tehiyyeye karar vermiş idi. Binaenaleyh Kıbrıslı
yine meclis-i mahsusta Mehmed Rüşdi Paşa'nın Şam'a gönderilmesi ve
gitmez ise hakkında muamele-i cebriyye icra edilm si hususunu irad
ettikte Reşid Paşa "Ben öyle mudmele-i cebriyye icrasına re'y
veremem,, deyu men' ettikten başka Dersaidet'de Kıbrıslı'nın husemasını
çoğaltmak fikriyle Rüşdi Paşa'ya bazı vesait ile itizar edip de
İstanbul'cla kalması husu-
26 TEZAKİR-1 CEVDET
sunu ihtar ettirdi ve nihayet yetmiş bir senesinde Kıbrıslı'yı azl
ettirerek kendisi def'a-i rabia olarak makam-ı Sadaret'e geldi.
Ol esna_da umur-ı Devlet'i müşkilata düşüren başlıca bir
sebeb dahi Ingiliz ve Fransız sefaretlerinin Dersaadet'te nüfuz
yarışına çıkışmaları hususu idi. Şöyle ki İngiliz Elçisi Canning1
ötedenberi Babıali'nin icraatına müdahale eylerdi. Fransızlar
ise bu muharebede hayli şan kazanıp bu cihetle Fransa sefareti
nüfuzca ana tefevvuk daiyesine düşmüş idi. Reşid Paşa öteden­
beri İngiltere politikasına mail olup anın mekteb-i terbiyesinden
çıkıp da sonra ana rakıyb olan Ali Paşa ile Fuad Paşa ise bütün­
bütün Fransa politikasına bağlandılar. Serdar-ı ekrem Ömer Paşa
Ingilizlere mail olup Serasker-i esbak Rıza Paşa ise herkesden
ziyade Fransa sefareti ile hem-raz idi. Resid Pasa Fransa sefa-
retini okşamak ve rakıyblerine karşı bir kuv et al ak üzere Rıza
Paşa'yı serasker ve anınla Hızım ve melzum kabilinden olan Darb-
hor Paşa'yı Hassa müşiri ettirmiş ve meşhur Maliye nazın Nafiz
Paşa evahir-i eyyamında irtikab ile itham olunduğundan ve
mürur-ı zaman ile Safveti Paşa'nın sevabık-ı ahvali zihin­ lerden
çıkar gibi olup halbuki her halde Rıza Paşa'ya tabi' bu­
lunduğundan Reşid Paşa anı dahi l\1aliye nezaretine getirmiş
idi. Reşid Paşa sayesinde Rıza ve Safveti Paşalar hey'eti tekrar
meydana çıkdıklarında evvelkinden ziyade iddihar-ı emvale mün­
hemik oldular. Halbuki vakit evvelki vakit değil idi. Halkın
oldukça gözleri açıldı. Ne yapılsa halkın nazar-ı dikkatine çarpar
oklu. Binaenaleyh Kıza Paşa takımı evvelkiden zivade lisana
geldiler. · vekayi'in hakkiyle ilam kabil olamaz ve bazı vekayi' vardır ki
Hariciye müsteşarı Mahmud Nedim Bey dahi daima me­ nafi'-
i şahsiyyesini arar bir adem olduğundan Reşid Paşa ile ara­ larını
te'lif etmek üzere anlara çatmış ve ol hey'etin tertib eylediği hafi
şirketlerin temettüatından istifadeye kıyam etmiş olduğu ve kendisi
Reşid Paşa'nın nedim-i bezm-i hassı olduğundan ol şir­ ketlerin
işlerini kolaylıkla yürütmek üzere anlar dahi anı daire-i
mahremiyyete almış oldukları ihsas olunuyordu. Hatta Tıngır-oğlu
Ohanes Efendi Beyrut ve İzmir gümrüklerini kapatıp Safveti
Paşa kafadarları ile hafiyyen şerik olduğu ve bu şirket-i hafiyyede
Mahmud Nedim Bey'in dahi hissedar bulunduğu beyn'el-enam
1 Metinde bu kelime .:t;ı; şeklindedir.
,ı)'
TEZAKİR-1 CEVDET 27
söyleniyordu. Binaenaleyh Safveti Paşa'nın Maliye nezaretinden
azli lazımgelip ancak hasb'el-hal Reşid Paşa anı açıkda bıraka­
madığından Ticaret nezaretine getirdi ve bu esnada Beyrut ve
İzmir gümrüklerine külliyetli zamm edenler olduğundan Tıngır­
oğlu şürekası hayli telaşa düştü ve bunun için akd olunan ko­
misyonlarda Safveti Paşa dahi azadan bulunmağla her tarafdan
atılan tariz ve itiraz taşları ana dokunarak mucib-i mahcubiyyeti
olmakda idi.
Mahmud Nedim Bey ise bu halleri gördükçe gah kızar ve
gah kızarıp bozarır idi ve bir de Mahmud Nedim Bey Reşid
Paşa'ya mensub olduğu cihet.le Canning'e temelluk etmekte
olduğu halele Rıza ve Safveti Paşa vasıtalariyle Fransa Sefaretine
dahi hoş görünmek isterdi. Halbuki hazı yaraniyle mahremane
musahabeti esnasında "Uzak devletlere dayanmaktan ise cdr-i müldsık
olan bir devlet ile her nasıl olursa olsun uyuşup da hoş geçinmek evladır,,
cleyu daha ol vakit Rusya tarafdarı olduğu sıkadan mervidir.
İltizam temettüatına pek ziyade karşı gelen Kıbrıslı'nın
akdemce Sadaret'ten infisali balada beyan olunan hafi şirketler
eshabına medar-ı tesliyet olmuş idiyse ele ol esnada Meclis-i Tan-
zimat'ın teşkili anlara mucib-i fikr-ü endişe olmuş idi. Zira Mec­
lis-i Tanzimat teşkilinin sebeb-i hafisi Mehmecl Ali Paşa'nın
tatbiyk mührü keyfiyyeti idiyse de başlıca bir vazifesi vükelayı
muhakeme etmek maddesi idi.
Eslafımız olan vak'a-nüvisan "otuz sene mürur etmeden vek(!_Yi'-i
tarıh{J!Ye fldn olunamaz,, demişler. Filvaki' bir karn geçmedikçe
iki kam hile geçse ıl:.'tnı münasib olmaz. Bu tezkire-i acizinin
ekser-i mündericatı ise halen içinde bulunduğumuz bir asrın
zatiyyat ve ledünniyyatı olmak hasebiyle bundan bir hayli müddet
sonra dahi meydana çıkarılamaz. Fakat tahririne me'mur olduk­
ları seneler vekayi'inin esrarına miftah ve mukaddime olmak
hasebiyle zat-ı alilerine mahremane keşf-i raz edilmek lazımgel­
ıniştir. Ceride-i vekayi'in ana göre tertib ve tahriri menut-ı him­
met-i behiyye-i fazılaneleridir. Ol babrla emr-ü irade efendim
hazretlerinindir.
15 Muharrem sene 95

TEZKİRE N. 7
Faziletlu Efendim Hazretleri
Tahriri sadedinde bulunduğumuz vekayi'-i mühimmenin
esbab-ı hafiyyesi altıncı tezkire-i sena-veride bast-u beyan olun-
duğundan işbu yedinci tezkirede ber-vech-i atı beyan olunacak
vekayi'in teselsül-i revabıtında ol esbaba müracaat olunmak
lazım geleceği ihtar olunur.
Bakıyye-i vekayi'-i sene r27r
1: na yalısı umum kumandanı ve ba'dehu Serdar-ı ekrem
lan Orner aş _Tuna yalısında Rusyalu ile pençeleşmekte iken
-ransız ve Ingılız orduları muavenete geldi. Led'el-müzakere
Omer Paşa b'il-ittifak Bcsarabya kıt'asının urulmasını tasvib
eylemiş ise. de Fransız ve İngiliz ceneralleri buna muvafakat
etmeyip Kırım üzerine hareketi tensib etmişler idi. Kırım'ı tercih
etmeleri oraya bahren erzak ve mühimmat sevkinde sühulet
olduğuna ve donanmalarından dahi bu voltla istifade etmek
maks_adına m bteni imiş. Lakin sonra bu haı:eketin hata olduğunu
kendılen dahı anladılar ve "Bizi bu hataJa Avustuıyaluların ihtarat
ve ilkadtı düşürdü,, dediler. Eğer Ömer Paşa'nın re'vi üzere Besa­
:abya> urmuş o_lsaydılar az vakit zarfında birç;k yerleri feth
ıle asakır ve ahalıye şevk ve gayret gelirdi ve pek çok emval ve
erzak ve eşya iğtinam olunarak ordularm idarelerinde sühulet
olurdu. Kırım üzerine hareketi tercih ettiler bari öte tarafta Kers'i
zabt ile ilerleyip ana mukabil beri taraftan dahi bir ordu se;k
il i i ordu Urkapusu'nda birleşerek orasını tutmuş olsaydılar
kamılen Kırım kıt'ası teshir edilirdi. Halbuki bunu dahi yap­
mayıp Kırım'ın en sarp ve müstahkem mevki'i olan Sıvastop;l
üzerine vardılar ve müddet-i medide orada saplanıp kaldılar.
Har bin imtidadı ise herkese fütur verdi ve kulub-ı nasda harbin
eski ehemmiyet ve harareti kalmadı. Elhasıl Fransız ve İngiliz
kumandanları sevk ül-ceyş fennine muvafık hareket edemediler.
Ne çare anlar Kırım üzerine hareketi tercih etmeleri üzere Ömer
Paşa'nın dahi ordu-yı hümayun ile Kırım üzerine hareketi lazım
gelmiş idi.
Bu esnada Ömer Paşa'nm Gözlöve'ye çıkıp asakir-i şaha­ neyi
ta'biye eylediğ·i Rusya imparatoru Nikola'ya haber verildikte
TEZ. KjR.t CF,VDF,T 29
ziyade hiddetlenerek Urkapusım'daki ordusunun kumandanına
hitaben "Süngü süngüye ve goJüs göğüse uruşarak Türkleri denize dijk­
melisiıı,, deyu emr-i kat'ı vermiş olmasiyle o dahi kırk bini mü-
tecaviz asker ile gelip Gözlöve istihkamatı üzerine şiddetli hücum
eylemiş ise de asakir-i şahane tarafından kaviyen müdafaa olun­
mağla dört saat kadar mümted olan muharebede asakir-i şaha­
neden yüz neferi şehid ve iki yüz doksan kadarı mecruh olduğu
halde Rusyaluların meydan-ı harbde üç binden ziyade telefatı
kalıp o nisbette mecruhları dahi vuku' bularak münhezimen
ric'at ve iki saat geride iki gün kadar ikamet ettiklerinde birden-
bire pek çok karlar yağıp şiddetli soğuklar olduğundan ve Rusya
ordusu açıkda bulunduğundan yaralılarının çoğu telef olmuş ve
hayli asa.kiri dorımuş olduğu haber alındı.
Nikola zatr:n münharif'ül-mizac olduğu halde ordusunun
inhizamı haberini alıcak ziyade müte'essir olarak işbu yetmiş bir
senesi cumaclelahiresinin üçüncü çarşanba gecesi saat dörtte vefat
eylediğ·i haberi mah-ı merkumun on sekizinci çarşanba günü
Dersaadet'e vusul buldu. Yerine calis-i taht-ı imparatori olan
oğlu Aleksandr sulhcü bir zat olduğundan müsalahaya temayülü
me'mul ve muntazar iken cülusu günü irad eylemiş olduğ·u nut­
kunda Petro ve Katerina ve Aleksandr ile pederinin tasmimatı
üzerine sabit-kadem olduğunu beyan ve bu veclıile yemin eyle­
diğini ilan etmiş olduğundan nıusalaha intizarında bulunanlar
bir merıelJe ıne yu uldular. Tiu sırJ,da. vfc11çil.;:.c1f\ıtı. du.hi ·\; fa,t:;_
söylerıdise de aslı çıkmayıp ancak azl olunmuş idüği ımıahharen
haber alındı.
Garibdir ki Nikola'nın vefatından evvelce bir istihrac mes'e­
lesi meydana çıkıp ilm-i huruf meraklısı olan bazı zevat ara­
sında mevzu'-ı bahs olarak bu sene be-heme-hal Nikola'ya dair
bir büyük vak'a zuhura gelecek ya budur ki Nikola biter veya
odur ki bil-cümle husemasma galebe eder derler iken ber-vech-i
bala vefatı haberi geldi.
Zikr olunan istihracııı keyfiyeti budur ki Nikola'nın impa­
rator olduğu sene-i miladiyyenin crkamı yukarıdan aşağı al'et­
tertib ahadi tahtına vaz' ile cem' olundukta hasıl olan 1841 sene-i
miladiyesinde bir vak'a-i cesime vücuda getirmiştir ki cümle
Avrupa devletlerine pış-rev olarak Mısır mes'elesine dair bir
muahede-i ittifak yapmış idi ve yine bu tarz ile cem' olun-
30 TEZAKİR-İ CEVDET TEZAKİR-İ CEVDET 31

dukta hasıl olan işbu I 855 senesinde ber-vech-i muharrer frvt 4

olmuştur. 2

Şekl-i istihrac budur : 1857 Fransa hakkında intizar olunan vak'a-i cesıme.
Sene Biz sadedimize rücu' edelim.
r825 Nikola'nın tarih-i cülı'.'ısu Cumadelahirenin on birinci ve şubat-ı rumi.nin on altıncı
çarşanba günü sabahleyin İstanbul hapishanesinde mevkuf hu­
8 lıman deniz hırsızlarından biri Galata'da salb edileli ve diğer
2 biri dahi salh olunmak üzere Adalar'a gönderildi. Bunlar beş
5 nefer izbandid olup bir fransız fırkateyni tarafından Akdeniz'de
1841 l\ıfısır tutulan bir korsan gemisinde bulunmağla Dersaadet'e getirilmiş­
mes'elesine dair Düvel-i Avrupa ile akd-i ittifak lerdi. Bunların salb olunmalarına Meclis-i ya.lada karar verilmiş
ettiği ise de hapishane zıyk olduğundan üçü telef olmuş idi. Hapis­
8
hanenin bu halinden evvelce Zabtiye müşiri İzzet Paşa dahi
4
şikayet ederek tevsiini istid'a etmiş idi. Binaenaleyh ol vakit Babı­
alı'ce hapishanelerin tevsi' ve tanzimi mes'elesi mevzu'-ı bahs
1855 Tarih-i vefatı olmağa başladı.
. I esab-ı mezkur sene-i miladiyye itibariyle olup bazı zevat Cumadelahirenin on ikinci perşenbe günü beş orı kişinin
bu ı tıhra_ ırı- s ir zevat hakkında dahi cerayanını itikad ederek koleradan vefat eylemiş olduğu havadisi şayi' oldu. Arıcak fi
bu hısab ııe ıkı sene sonra Fransa hakkında dahi vuku'at-ı cesi­ nefs'il-emr kolera olmadığı bazı etibba tarafından ihbar ve te'min
meye muntazır olmakta idiler. edildi ve cisr-i cedidin bakır kaplı dubalarında hasıl olan mid­
Keyfiyyet-i istihracı bu vechiledir : yelerden arasıra hazı vefeyat vukua geldiğinden bunların dahi
Sene öyle midyeden rnesmumen vefat eylemiş olmaları akreb-i ihti-
r8r5 Bu··yu··k -Napo l'eon Bonaparte'nın tutulduğu maldir denildi.

8 endişe idi ve bir de Kırım tarafındaki Devlet-i aliyye ordusiyle

Düvel-i müttefika ordularından bu esnada Dersaadet'e hayli
5 mecruh ve hastalar getirilip bir taraftan dahi hastahane ittihaz
l 830 Charles X.1'in Fransa'dan tard ı·ıe L ouı·s-Ph·ıı·ıppe,.ın 2 olunmak üzere konaklar ve yalılar peylenmekte olduğundan böyle
giderse yazın Dcrsaadet'te fena hastalıkların hadis olabileceği
kırallığı
8 bazı etibba tarafından beyan ediliyordu.
Bu esnada l\ıfehmed Ali Paşa'nın tatbıyk mührü mes'elesi
o mevzu'-ı bahs oldugu halde İzmir ve Beyrut gümrükleri iltiza­
mından dolayı Rıza ve Safvetı Paşalar ile Hariciye müsteşarı
1842 Louis-Philippe'in veliahdi olan oğlunun vefatı
Mahmud Nedim Bey aleyhinde dahi beyn'el-enam hayli güft-ü
8
gu.lar vuku'a gelmekte idi. Rıza ye Safveti Paşalar takımı Reşid
Paşa'nın bu işi ört-bas etmesini isterlerdi. Reşid Paşa ise o misillu
ı Metinde :,_, J.,l.:. (Şarlı diz). temettü'at-ı rnemnu'ad,,n müteneffir olarak eshabının ceza görme-
2 Metinde -,..0ı; .,_;.ı. 1 Bugün Tifo dediğimiz hastalık olacaktır.

i

32
lerini isterdi. Al'el-husus düşmen-i ekberi olan Mehmed Ali
Paşa'vı muhakeme altına alıp da andan bu vechile intikam
almak emelinde idi. Binaenaleyh Rıza ve Safveti Paşalar bu
defa Reşid Paşa sayesinde meydana çıkıp Mahmud Nedim Bey
ise Reşid Paşa'nın ez kadim nedim-i bezm-i hassı olduğu halde
üçü dahi Reşid Paşa'nın bu meslek-i adalet-cuyanesi_n en na-
hoşnud idiler. Meclis-i vali re:isi Kamil Paşa, anların ıltızam
müteallik olan işlerini Meclis-i valaca tervice gayret etmedıgı
cihetle ana dahi kızgın idiler ve bir de Mahmud Nedim Bey
kendisinin Reşid Paşa'ya kıdem-i mensubiyeti cihetiyle vükela
sırasında bulunmak me'mfıl eder iken Hariciye müsteşarlığında
kalmasından dolayı kalben müteessir idi.
Bu evanda ise Fransa sefareti Reşid I'aşa aleyhinde işlemekte
olup Mahmud Nedim Bey Rıza ve Safveti aş lar :7asıta i'.le Fransız
politikasının galebe edeceğini ve tezkıre-ı sadısede ış-ar olunduğu
üzere Reşid Paşa'nın kuvveti azalmıkta olduğu cihetle kariben
düşeceğini anlamış idi. Binaenaleyh savuşup. taşrada bulunmak ve bu
vesile ile rütbc-i vezareti ihraz eylemış olmak üzere taşra mansıbına
talib oldu Ye kendi talebi üzerine cuma- delahirenin on birinci
çarşanha günü uhdesine rütbe-i vezaretle Sayda eyaleti ve selefi
Namık Paşa'ya Şam eya eü tevcih olunup
sabık Sam valisi ve Arabistan ordusu müşiri Arif Paşa'nın talı- kıyk-,i
ahvali dahi müşarünileyh Mah ,mud p a.şa'\a_ h va'l e-o
ı
ıud,u.
Bu esnada Mahmud l'aşa'nın ıvieciis-i vaia rem 01<,ccıgı sı:ıy«';­
nirken tasra mansıbım Ü1tiyar etmesine salif üz-zikr dakikalara
vakıf olın:ayan zatlar bir rna'na veremeyip taaccüb ettiler.
Rıza Paşa ise Reşid Paşa'ya gelip "Efendim 1Walmıud Paşa
işe yarar bir bendenizdir. Taşra gitme_vip de bari Mecli:-i dld reı:i
olsa diverck anı tavsiye etmiş idi. Vakı'a iltizam ışlerıne Ka- mil Paş
" J
• • d 1 e
a yaramayıp l\ıiahrnud Paşa ı se herkesden z ıya ou
misillu islere yarardı. Reşid Paşa bu dakıykayı tefattıın ederek Rıza
Pas 'nın aarazi iltizam şirketlerine müsaid bir reis aramaktan ibaret
;lduğu u suret-i infialde 1fahmud Paşa'ya söylemiş idi.
Mahmud Kedim Paşa'nın ber-vech-i bala Sayda valisi olduğu
gün tesadüfat-ı garibeden olarak bir hareket-i arz vuku' buldu. Şöy­
le ki ol gün Hariciye dairesinden çıkıp huzur-ı Sadr-ı al ye_ gi :r­
ken gayet şiddetli bi.r zelzele vuku'a geldi. K ttabın kı 1ı :gıd
ve kalem ve kimi mıkraz ya kalerntraş ellerınde oldugu ı1alde
TEZAKİR-İ CEVDET 33
Babıali meydanına uğradılar. Davud-paşa Cami'inin son cema'at
yer.inde iki kubbesi indi ve bir hayli kargir binalar sakatlandı
ve kargir hanlarm bazılarında birçok odalar yıkıldı. Kal'a divar­
larının bazı mahalleri ayrıldı. Herkes valih ve hayran kaldı.
Kırk elli dakika mürurunda saniyen ·ve andan on beş dakika
mürurunda salisen birer hafifce zelzele vuku' buldu. Ol rrünün
gecesinde dahi arasıra zelzeleler vuku' bulduğu gibi ferdası'" per-
şenbe günü dahi iki def'a zelzele vaki' oldu. Bunlar eğerçi hep
hafifce geçdiyse de tekerrür ve tevilisi hasebiyle halka azım havf
ve dehşet geldi.
Meğer mesaibin büyüğü Bursa'da vuku' bulmuş. Buradaki
hareketler oradaki zelazil-i şed'.idenin serpintisi imiş. Şöyle ki
Bursa'da mezkur çarşanba günü saat yedi buçuk kararlarında
hava gayet berrak iken birden bulutlar zuhur ile gökyüzü kararıp
dört taraftan rüzgarlar eserek ve şimşekler çakıp yağmur yağarak
misli görülmedik fırtınalar zuhur etmekle beraber batı tarafın­
dan bir kara bulut peyda olup on dakika kadar ol mertebe ka-
ranlık olmuş ki katibler yazı yazamaz olmuşlar ve bu arada
öyle şiddetli bir saika düşmüş ki ahali memleket batıyor san­
mışlar. On dakika sonra yani saat dokuzu çeyrek geçerek hare­
ket-i arz başlayıp otuz saniye kadar sürmüş ol halde ahali bu­
lundukları yerlerden çıkıp kaçmağa yüz tutmuşlar ise de yürür-
ken yokuş yukarı çıkıyor gibi bir hale gelerek ne yapacaklarını
ve nereye gideceklerini şaşırmışlar. Sultan Osman ve Sultan
Orhan türbeleri takımiyle ve Sultan Murad-ı sani ve Yıldırım
Bayezid Han cami-i şeriflerinin minareleri ve Ulu cami'in yedi
aded kubbesiyle iki minaresi ve sair cami'lerin dahi minareleri
hep münhedim olmuş ve Sultan 11urad-ı evvelin inşa-kerdesi
olan Urganlı köprüsü'nün bazı mahalleri sakatlanmış ve Su-başı
köprüsü üzerinden mürur ve ubur mümkin olmıyacak mertebe
yarılmış. Harir fabrikaları yıkılmış ve nice hanumanlar harab
olmuş. Kal'anın bir tarafındaki <livar göçüp altındaki yahudi
hanelerini basdırmakla havli nüfus telef olmus ve altında kalan
yıkıntılardan gece harik ·zuhur ile otuz k dar hane ve bir
iki dükktı.n yanmış ve hareket-i arzın arkası kesilmeyip kaplıca­
lardan bazılarının suları çekilmiş ve bazılarının suları çoğalmış.
Ahali çadırlar ile bahçelerde ve kırlarda ikamete mecbur olmus.
Recebin yirmi üçüne kadar la-yenkatı' ara-sıra haraz-ı arz vuku'
Tc;::,dkfr-i Cevdet 3
34 TEZAKİR-İ CEVDET
gelip eğerçi evvelki gibi şiddetli olmadığından ahali hanelerine avdet
ve çarşı ve pazara giderek işlerine müdavemet eder olmuş iseler de
sakat ve tehlükeli hanelere girmekten ictinab ederler imiş. Recebin
yirmi üçüncü gününün akşamı yani yirmi dör­ düncü perşenbe
gecesi saat biri on dakika geçerek bir güherçile buharı peyda olup
beş dakika sürmüş. Neden hasıl olduğu ve olacağı bilinemeyip
herkes havf-ü dehşet üzere iken birdenbire bir ;elzele-i şedide
zuhura gelmiş. Memleket gı'.iya bir şid­ detli fırtınada iki büyük
dalga arasında kalan gemi gibi sal­ lanır ve binalar bir iki arşın
ileri ve geri gidip gelir olmuş. Bu vechile hareket-i arz iki dakika
kadar sürmüş. Artık herkes ne vapacağını şaşırmış. Ana evladını ve
evlad anasını gayb edip ersem ve ser-gerdan olarak sokaklara
düşmüşler. Kargir binalar harab olmuş Çarşı denilen Demir-kapı
ise bütün bütün yıkıl­ mış. Nasın emval ve eşyası yıkıntılar altında
kalmış. Kimesne maline sahih olmak üzere yanına varamaz imiş ve
bu yıkıntılar­ dan gece harik zuhur ile üç dört kol olup eğerçi
birkaçına yıkın­ tılar mani' ve hail olarak muntafi olmuş ise de
Kayağan çar­ şısı'nda külliyetli kereste olduğundan oraya sirayet
eden ateşin itfası kabil olamayıp Tatarlar denilen mahalleye kadar
sirayet ile bin beş yüz kadar hane ve dükkan külliyetli emval ve
eşya- lariyle beraber muhterik olmuş. Dört yüz elli seneden beri
kaim ve metanet ile meşhur olan Su-başı ve Urganlı köprüleri
kamilen yıkılmış. Gök-dere suyu vakt-i feyezanında Keşiş dağından
yirmi omz kıyyelik kayaları sürükliyerek geıirip bu köprülere çarpar
olduğu halele hu kadar yüz yıllardan beri bir yerleri sakatla­ mamış
iken iki dakika zarfında bu köprülerin bütün-bütün mün- hedim
oluvermelerinden zelzelenin derece-i şiddeti istidlal olu­ nabilir.
Bursa'da bu zelzele-i şedidenin zuhurunda Dersaadet'te dahi pek
şiddetli bir hareket-i arz vuku' buldu ve herkese mu-
cib-i dehşet oldu.
Bundan sonra dahi Bursa'da al'ed-devam hafifce zelzeleler
vuku'iyle pek çok yerlerden sular çıkmakta ve arasıra derinden
sanki büyük yıkıntı gürültüleri ve gı'.iya on beş top birden pat­
lıyor gibi dehşetli sadalar işitilmekte imiş. Bunların asarından
olarak recebin yirmi altıncı cumaertesi gecesi İstanbul'da dahi
bir hareket-i arz vuku' buldu. Lakin hafifce geçti.
Elhasıl bunca yıllardanberi imarına çalışılan güzel Bursa
- .1'
TEZAKİR-İ CEVDET 35
şehir kamilen harab olmuş ve bu zelzelelerden Mihaliç'de dahi
külli zayiat vuku, bulmuştur.
Devlet-i aliyyenin pay-i taht-ı kadimi olan Bursa'nın böyle
harab olması sahihen mucib-i teessüf-i azim olan mevaddandır.
Buna dair Fuad Efendi'nin bir şairane sözü vardır ki "Osmanlı
tarihinin dibacesi zayi' oldu,, dcyu teessüf eylerdi. Lakin garibdir ki
lisanen böyle te'essüf edip dururken Bursa'nın ahvalini tahkik için
bir me'mur gönderilmedi. Çünki biz Rusya muharebesiyle ve
daha doğrusu Mehmed Ali Paşa tarafından sarraf Mıgırdıç'a
verilmiş olan senedlerin tatbik mührü mes'elesiyle meşgul idik. Ber-
vech-i bala Bursa'da ol zelzele-i şedide vuku' bulurken Gem- lik
vapuru kalkıp Dersaadet'e geldi ve açıktan Bursa üzerinde bir
ateş gördüğünü haber verdi. Volkan zuhuruna haml olundu. Sonra
yangın olduğu haber alındı. Yine kayd olunmayıp oradan tahrirat
vüruduna intizar olundu. Bursa'daki halk ise can ve başları
kaygısına düşerek vaktiyle İstanbul'a kağıd yazamayıp dokuz gün
sonra tahrirat-ı resmiyye gelebildi. Halbuki İngilizler Bursa
ahalisine iane için derhal iki gemi ekmek ile bir hayli akçe
göndermiş olduklarını on gün sonra Bursa vücuhundan Dersa­
adet'e gelen Tahir Ağa maa't-te'essüf,haber verdi. Artık ecnebiler­
den utanır olduk ve hele hilal-i recebde Bursa'da zelzeleden musab
olanlara iane akçesi toplamak üzere beyn'el-vükela bir defter
açıldı. Biz ne vakit hab-ı gafletten uyanacağız. Rusya muhare­
belerinde atılan topların sadaları bizi uyandırmadı. Acaba Bur­
sa'nın kudret topları da uyandırmıyacakmı. Hayır. Heman
Cenab-ı Hak bizleri ıkaz ve ıslah eyleye.
Salif'üz-zikr hareket-i arz gecesi Fethi Paşa'nın bir sene­
denberi hidmetinde bulunan Daver nam gürcü uşağı Eyyub'daki
sarayında çamaşır odasını küşad ile kaffe-i mücevheratını ve
yüz kırk bin kuruşluk kadar altınlarını alıp savuşmuş ve Büyük-
dere'de Zafiri'nin lokantasına gidip anın vasıtasiyle bir rum
gemisine süvar olarak Batunı canibine firar etmek üzere bulun­
muş iken şabanın üçüncü cuma günü sabahliyin ol gemi basılıp
sarik-ı merkum ahz-u habs edildi. Sonra noldu bilmem.
Şabanın altıncı ve nisan-ı ruminin on birinci günü yalılara
naklolunmuş idi. Bursa'da zelzelelerin arkası kesilmediğinden
yine oradaki zelzelelerin serpintisi olarak şabanın on birinci günü
36 TEZAKİR-İ CEVDET
sabahliyin saat yarım sularında iken Dersaadet'te bir hareket-i
arz vuku'a geldi.
Biz gelelim Mehmed Ali Paşa'nın tatbik mührü mes'elesine.
Mes'elenin tafsilatı ana dair olan evrakı bulup tetebbü' etmekle
ma'lı'.'ım olur. İcma.len beyanı bu vcchiledir ki Mehmed Ali Pa­
şa'nın gümrükten hayli me'huzatı olup Mıgırdıç'ın evrakı içinde
birtakım tahvilatı zuhur etmiş idi. Mehmed Ali Paşa'ya led'el­
müraca'a mührünü inkar eyledi. İşte bu maddenin icray-i ted-
kıykatı sırasında Meclis-i ali-i Tanzimat teşkil olundu.
Bu meclisin vazife-i asliyyesi gerek havale üzerine ve gerek
bila-havale meclisce lüzum görülmekle bidayeten lazım gelen
kavanin ve niza.mat layihalarını yapmaktan ibaret olduğu halde
nizamata muhalif bir hareket görür ise bir müzekkere ile rnakam-ı
Sadaret'e ihtar eylemek salahiyetini ve bir de vükelayı muhakeme
etmek vazifesini dahi haiz idi. Binaenaleyh meclis-i mezkurun
hin-i teşekkülünde der-dest olan mes'ele-i mebhusün-anha dahi
oraya havale olundu ve belki meclis-i mezkfırun teşkilini mucib
olan sebeb-i hafi işbu mebhusün-anh olan tatbıyk-i mühr mes'e-
lesi idi. Çünki Reşid Paşa ile Mehmed Ali Paşa miyanesindeki
adavet bu esnada pek ziyade te'ekküd ve teşcddüd etmiş idi.
Keyfiyet mevki'-i tedkıyka konuldukta yetmiş beş bin ku­
ruşluk bir kıt'a tahvilin mührü Mehmed Ali Paşa'nın kendi
mühr-i mu'teberi olduğunda ehl-i hibre müttefik olup memhur
muhasebe defterinde dahi kaydı musarrah bulunduğuna mebni
tahvil anın senedi olduğuna hükm olunarak diğer tahvilatı tah­
kika havale olunmu§ idi. Reşid Paşa'ca maksad dahi senedattan
birinin olsun sübutiyle Mehmed Ali Paşa'nın sübut-ı irtikabı
olmağla bu arzu husule gelmiş idi.
İşte bu halde Nevrckoplu Mehmed Bey mes'elesi meydana
çıktı. Agnam ve sair iltizamar için Mehmed Bey Mehmed Ali
Paşa'ya vermiş olduğu on yedi bin bu kadar kese akçenin istir­
dadını da'va etti. Keyfiyet meclis-i mahsus-ı vükelada der-miyan
olundukta Reşid Paşa "Bunun dokuz bin kesesi iradelidir. lvfehmed
Bey'in anı da'vaya salahiyeti yoktur. Bakisinin mürafa'asına teşebbüs
lazımgelir,, demiş. Meğer mukaddema Mehmed Bey'in Reşid
Paşa'ya ve Fethi Paşa ile Mehmed Ali Paşa'ya üçer bin kese
vermesi için irade-i seniyye istihsal olunmuş ise de Reşid Paşa
kabfıl etmediğinden meblag-ı mezbur Fethi ve Mehmed Ali
TEZAK.İR-İ CEVDET 37
Paşalar beyninde taksim olunuvermiş. Anın ıçın Reşid Paşa
vak'ayı meydana koymağla kendisinin müsellem olan iffetini ve
rakiblerinin yağma-gerliklerini zahire çıkarmış oldu ve Mehmed
Ali Paşa'ya bu hususun Meclis-i ali-i Tanzimat'a havalesi lazım
geleceği ve evvel be-evvel kendisinin bu babda olan ma'lı'.'ımat
ve cevabı ne ise bilinmek lazımgeldiği beyaniyle bir kıt'a tezkire-i
samiyye yazıldı. Buna cevaben Mchmed Ali Paşa'nın yazdığı
tezkirede "Bu akçe_ye Hükıımet ne nazarla bakacak ve bu madde niçin
Meclis-i Tanziınat'a havale olunuyor. lbtida buraları ifade olunmadıkça
beyan-ı ma' lümat edemfyeceği,, muharrer olmağla keyfiyet tekrar
meclis-i mahsusta der-mivan olundukta "Hükumet buna ne na-
zarla bakacağını hata kendi dahi bilmez. Meclis-i Tanziınat'a havalesi
ise kendisinin bileceği şeydir,, denilip bu mealde yine bir kıt'a tez­ kire-
i samiyye yazıldı. Buna cevaben Mehmed Ali Paşa'dan gelen tezkirede
"Bu muamele bana hakarettir. Ben de buna ne nazarla bakı­ lacağı. beyan
olunmadıkça buna dair beyan-ı ına' lı1mat etmem. Bununla beraber yine
niçin 1'1eclis-i Tanziınat'a havale olunduğunu sual ederim ve bu
muamele beni tahkir demek olduğundan buna neden ihtidar olunuyor deyu
sual ederim ve artık ben de namus-ı ınevki'imi muhafazaya mecbur
olacağım,, demek gibi Hükı'.'ımet'i istihfaf yolunda sözler münderic
idi ve bu Sırada Mehmed Ali Paşa Fransa şefaretine müracaat
eylemiş ise de Serasker Rıza Paşa'nın Fransa sefaretince nüfuz
ve itibarı ziyade olduğundan hu babda sefaretin müdahalesini
kestirmişdi.
Recebin yirmi yedinci cumaertesi gunü Sadrıa.zam Reşid
Paşa ve Şeyhülislam Arif Efendi ve Serasker ve Kapudan 1 Pa-
şalar ile Fethi Paşa ve 11eclis-i vala reisi Kamil Paşa Mabeyn-i
hümayun'a celb ile huzur-1 hümavuna led'el-müsı'.'ıl Sultan Ab­
dülmecid Han hazretleri Mehn;ed Ali Paşa'nın mukaddema
softaları tahrik etmek gibi muhill-i maslahat bazı fesadındaıı
bahsile terbiyesi lüzumunu beyan buyurması üzerine derhal nef-
yine dair tanzim olunan mazbata vükelay-ı müşarünileyhim
tarafından mühürlenerek üzerine hatt-ı hümayun keşide buyu­
rulduktan sonra icray-ı icabına mübaderet olunmuştur. Şöyle ki
akşamdan sonraca Mabeyn-i hümayun kapuçuhadarı Mehıned
1 ·'Serasker ve Kaputları,, ile "Paşalar,, arasındaki :; ın zülıulen ko­
nulduğu muhakkak olduğundan onu nakl etmeğe lüzum görmedik.
33 TEZAK.İR İ CE"'VDET
Ali Paşa'ya gidip "Sizi Şevketlu Efendimiz ister,, deyu Çırağan sahil-
saray-ı hümayununa davet etmiş halbuki Zat-ı Şahane Dolmahağçe
sarayına gidip Çıragan'da Serasker Rıza Paşa kalmış idi.
Mehmed Ali Paşa galiba "lade-i ikbal ile Reşid Paşa)a ga­
lebe ettim,, zu'muna zahib olmak gerektir ki memnunen Kuru-
çeşme'deki sahil-sarayından üç çiftesine rakiben çıkıp Çıragan'a
gelerek iskeleye çıktığı esnada askerle memlu çend kıt'a ikişer çif­
teler etrafını almışlar. Mehmed Ali Paşa Serasker Paşa'nın iskelede
duran kaftan-ağasına "Ne var bu ka:,Yıklar nedir,, deyu sual etmiş
O dahi "Bir Şf!Y yok,, deyu cevab vermiş. Ba'dehu Mehmed Ali
Paşa Serasker Paşa'nın olduğu odaya girdikte Serasker Paşa ken­
disine Kastamonu'da ikamete me'mur olduğunu beyan eylemiş
ve "Gitmem,, deyu inad ve ısrar gösterdikte Serasker Paşa buna dair
hatt-ı hümayun sadır olduğunu b'il-beyan nasihat etmiş. Bunun
üzerine gah "Şevkettıı Efendimiz'i gö'receğim,, gah "Sultan'ı görryim,,
diyerek hayli keşmekeşlerden sonra nihayet azimete karar vermiş
ve iskeleye inip kendi kayığına binmek istemiş ise de buna da
ruhsat verilmeyip Serasker Paşa anı kendi beş çiftesine bindirip birlikte
doğru Köprü içerisinde evvelce tehiyye edilmiş olan Saik-ı şadı
nam vapur-ı hümayuna çıkmışlar. Kapudan Paşa dahi anlar ile
beraber olduğu halde vapurda gecelemişler. Sabahliyin anlar yerlerine
avdet ile Mehmed Ali Paşa bahren Kastamonu'ya varmak üzere
Karadeniz'e izam olundu.
Mehmed Ali Paşa'nın mukaddema sofraları tahrik ettırmesi
fi'l-vaki' mucib-i iğbirar-ı Padişahı olmuş idi. Ancak kendisinin
Abdülaziz Efendi taraftarlığiyle itham olunmuş olması dahi
esbab-ı hafiyyeden olduğu mervidir.
Ivfehmed Ali Paşa'dan intikam almak hususunda Şeyhül­
islam Arif Efendi'nin Reşid Paşa'ya hayli muaveneti vuku' bul­
muştur. Sebebi bu idi ki mukaddema Mehmed Ali Paşa makam-ı
Sadaret'e geldikte halka pek ziyade tafra-furuş-ı ta'azzum olup
halk ise Reşid Paşa'mn nezaketine me'luf olmağla anın kibr-ü
ta'azzumundan dil-gir olmuş idi. Ol vakit Arif Efendi Meclis-i
va.la müftisi olup tebrik-i Sadaret için ber-mu'tad dört çiftesine
binerek Mehmed Ali Paşa'nın sahil-sarayına vardıkta sair züvvar
ile beraber Paşa'nın çıkmasına muntazır olup Paşa haremden
pek geç çıkmakla ve Arif Efendi'nin buna canı sıkılmakla hemen
yerinden kalkıp "Paşa hazretlerine selam s ylryin. Biz mesalih-i ibad
39
ile meşgulüz. Pek §Ok bekliyem yiz,, diyerek iskeleye doğru yurumüş
ve arkasından sadrıazam ağaları her nekadar tevekkufunu rica etmişler
ise de ısga etmeyip hemen kayığına rakiben Babıali'ye gitmiş ve fi-
ma-ba'd Mehmed Ali Paşa'nın ziyaretine gitmemiş idi ve Arif
Efendi b"giz ve kin-dar bir zat olduğuna binaen Meh­ med Ali
Paşa aleyhinde bulunurdu. Bu kerre sırasını düşü­ rüp
Mehmed Ali Paşa'nın terbiyesi emrinde lazımgelenleri teşci'
etmiştir.
Bu esnada Hariciye nazırı Ali Paşa Viyana konferansına
me'mur olduğundan mukaddema Meclis-i ali-i Tanzimat azalığiyle
Mabeyn-i hümayun ikinci kitabetinden çıkan ve ba'dehu Hari­
ciye müsteşarı olan Safvet Efendi Hariciye nezareti vekaletine
ta'yin buyuruldu ve bu sene recebinin üçüncü çarşanba günü
nevruz-ı sultaniye müsadif oldu.
Mehmed Ali Paşa'nın asayiş-i ammeyi selb edecek hareka-
tından bahs ile nefy olunduğu henüz Takvim-i Vekayi' ile ilan
olunmuş iken şabanın on dördüncü pazarertesi günü afv ve itlak
olundu. Bu ise enzar-ı ammede pek garib göründü ve şabanın
on altıncı çarşanba gecesi Reşid Paşa hutub-ı cesime-i Sadaret'ten
afvi istirhamına daiı bir kıt'a ariza yazıp Mabeyn-i hümayun'a
takdim etmekle ferdası sabahliyin Baş-mabeynci Ali Efendi gelip
isti'fasının kabul olunduğunu kendisine beyan eyledi.
Reşid Paşa'nın isti'fası bi't-tabı' 1-Iehmed Ali Paşa'nın afv
-u itlakına haml olundu. Lakin kendisinin şifahen fakire vaki'
olan ifadesine nazaran isti'fasının sebeb-i aslisi 1v1ısır'ın kanal
mes'elesi olup ancak Mehmed Ali Paşa vak'ası dahi bunu
ta' cil etmiştir.
Gelelim kanal mes'elesine.
Altıncı tezkiremizde iş'ar olunduğu üzere ötedenberi Dersa-
adet'te lngiliz elçisi Canning'in nüfuzu cari ve saire galib olduğu
halde bu muharebelerde :Fransızlar ziyade şan kazanıp bu ci­
lıetle lngilizler anları istirkab eder oldular. Fransız sefareti ise
Canning ile nüfuz yarı ına çıkmıştı. Reşid Paşa ötedenberi İn­
giltere politikasına mail iken şagirdleri olan Ali ve Fuad Paşalar
Fransa politikasını ele aldılar ve bu vesile ile üstadlarına galebe
çaldılar ve bir de Fransızlar Akdeniz'den Süveyş denizine fir­
kateyn geçebilecek vü5'atte bir kanal açıp iki denizi birleştirmek
40 TEzAKİR-İ CEVDET
da'iyesine düştüler. Bu suretle ise Hindistan İ.ngiltere'den Fransa'ya
daha karib olacağından İngilizler bunu istemeyip ancak re men
mümana'at edemediklerine mebni dolayısiyle men' ettirmek ister­
lerdi. Babıalı ise her ne dese iki müttefik devletlerinden birini
kırını olacağından bir mevki'-i müşkilde bulunuyordu.
Halbuki mukaddema Mısır valisi Abbas Paşa ile Reşid Pa'.Şa
arasında mübayenet vuku'a gelip Reşid Paşa ol vakit Abbas
Paşa aleyhinde bulunmasiyle ol vakit Mısır valiliğine mülazım
bulunan Sa'id Paşa bunu fursat ittihaz ederek Abbas Pa a'yı
düşürüp de kendisi vali olmak emeline düşmüş idi. Abbas Paşa
ise İngilizlere yaklaşıp hatta. onları hoşnud etmek üzere Mısır'dan
Süveyş'e bir demiryolu inşa ettirmiş idi. Reşid Paşa'nm başlıca
kuvveti İngiltere sefareti olduğundan ol vakit Abbas Paşa'ya bir
şey yapamadı. Fuad Paşa'mn Mısır'a gitmesi dahi bu misillu
müşkilatın· hall-ü tesviyesi hususu idi. İşte ol vakit Sa'id Paşa
İngilizlere gücenmiş idi ve Abbas Paşa'nın vefatında kendisi b'it-
tevarüs vali-i Mısr olmuş idi. Bu eBnada Fransızların aktar-ı
şarkıyye' de nüfuzları galebe etmeğe başlayınca 1ngili:ı:lerden
öcünü almak üzere bu kanal mes'elesini fursat ittihaz ederek
heman Fransızlar ile buna dair olan mukaveleyi kararlaştırarak
taraf-ı Devlet'teıı tasdikini istemişler idi. Keyfiyet medis-i mah-
sus-ı vükelada led'el-müzakere verilen karar üzere Sa'id Paşa'ya
bir kıt'a mektub-ı samı yazılarak maddenin ehemmiyetine mebni
koD1T2.t0su u.!'! b1r kerre de P,5.billi'ce .Lczekkür ve t dkiki iazım­
geleceği emr-ü iş'ar olunmuş idi. Meclis-i mahsusta ol vechile
mektub yazılmasına karar verildiği sırada Meclis-i va.la reisi
Kamil Paşa Reşid Paşa'ya "Efendim. Sa'id Paşa sizi pek sever. Ana
bir de ma!ıremane bir mektub Jazsanız lıüsn-i te' siri olur,, demiş ise de
Reşid Paşa "G'erçi Sa'id Paşa yi adamdır. Ldkin ketm-i esrar edemi-
yor. Ben bunu J'azaınam,, deyu cevab vermesi üzerine Kamil Paşa
" ô_yle ise ben akrabaca ana bir mektub yazqyım ,, deyu istizan
etmiş. Reşid Paşa "Size de yazın dİ:)ıemem. Ben hemen karar-ı meclis
üzere resmi bir mektub yazar gönderirim,, demiş. Kamil Paşa tekrar
"Sa'id Paşa pederini pek severdi. Ben anın canına yemin verip ana mah­
remane bir ınektub yazarım,, demiş ve Fransızların mukaddema
Mısır hakkında müşahed olan televvünlerinden bahsile anlara
emniyet ve istiııad edip de böyle fevkalade işlere teşebbüsten
,.;-
TEZAKiR-İ CEVDET 41
keff-i yed eylemesini makam-ı nasihatte ihtar eylemiş. Sa'id Paşa
ise bu mektubu Mısır'daki Fransız konsolosuna göstermiş. O dahi
keyfiyeti Dersaadet'teki Fransız maslahat-güzarı Benedetti'ye inha
eylemiş olmasiyle Benede tti1 Reşid Paşa'ya gelip "Bu mektubun
tahririnden sizin haberiniz yokm wli,, dedikte "Evet var idi,, deyu
cevab vermiş, "Ya bu surette yazılışından haberiniz var mı idi,, de-
dikte "Hq_yır yok idi,, demiş. Tahkıyk-ı maddeye led'el-ibtidar
Fransızlar "Ol mektubu gördük,, derler. Abbas Paşa "Gô'stermedim,,
deyu inkar eyler. Muhtelefün-fih bir mes'ele oldu ve iş keşa-keşte­
kaldı. Maslahat-güzar ise Reşid Paşa'ya gelip "Ol mektubda ınün­
deric olan ta'birat Fransa devletinin namusuna dokunur. Binaenaleyh siz
buna vıikıf oldu_ğunuz gibi derhal Kamil Paşa'yı azl etmelfydiniz,, deyu
iddia ettikte Reşid Paşa ol mektubda Fransa'nın namusuna do­ kunur
birşey olmadığını beyan eylemiş ise de Maslahat-güzar "Bize öyle
yazılıyor,, deyu iade-i kelam ile suret-i ısrar göstermiş olması üzerine
Reşid Paşa "Böyle ına/zremane ve min-gqyri-resmiıı yazılan şeylere bir
hüküm terettüb etmez. Tutalım ki terettüb etmiş olsun. Ben mektubun
müsveddesini gördüm. Fransa'nın namusuna dokunacak birşey yoktur.
Müsveddeyi getirelim. Size yazılan tahrirat ile tatbik edelim. Şübhe drız
olur ise lııfısır' dan aynini getirtelim e/jer fi' !-vaki' ö]le bir ş · var ise
Kamil Paşa'yı tekdir ve te' dib edelim,, deyu cevab vermiş ise de
Maslahat-güzar işi öyle muhakeme şekline koymağı dahi iste­ meyip
yine kavl-i evvelini tekrar etmekle Reşid Paşa bunu mü­ cerred
kendisinin İngiltere politikası tarafdarı bilindiğinden do­ layı bir
nev'-i iz'aca bahane aramak manasına haml ile ana cevaben "Bu artık
bir nev' -i iz' de oluyor. Bizim işten çekilmekliğimiz ldzımgelir.
,cira Devlet'iniz[e Devlet-i aliyye'nin te' ekküd-i müııasebatına beni lzdil
görüyorsunuz. Ben ise bu iki Devlet'in za'f-ı ınünasebatıııa seheb olmak-
lığı bir vechile istemem,, demesi üzerine 1vfaslahat-güzar "Hqyır. O
dereceleri ldz:.ıın de.iJ,il. Fakat böyle şeyler de niçin olmalı,, deyu lisam
değiştirmiş ise de işlerin ağırlığına ve kanal mes'elesinin n('ticesi
mechfıl id üğüne binaen Reşid Paşa isti'fayı kararlaştırmış ve hatta
Abdülmecid Han hazretlerine arz ve beyan-ı hal ederken "'Aılasla/zatın
bir derecesi vardır ki oraya gelince kulunuz:. isti'fqya mec­ bur olurum,,
demiş. Kaldı ki bu esnada teba'a-i gayr-i müslime hakkında ilanı
mukarrer olan imtiyazattan dolayı sadr-ı Devlet'te
1 J\ıietinde .,,.-.ı.!. şeklindedir.
42 TEZAKİR-İ CEVDET
bulunan kimse avam-ı nasın hedef-i ta'n-u teşni'i olacağı dahi
cay-ı fikr-ü mutala'a idi. Binaenaleyh Mehmed Ali Paşa'nın afv-ü
itlakı üzerine Reşid Paşa Sadaret'ten isti'fa ediverdi ve ber­
vech-i bala şabanın on altıncı çarşanba günü Sadaret'ten afv ile
yerine Viyana konferansına me'mur olan Hariciye nazırı Ali Paşa
sadrıazam oldu. Anın yerine Reşid Paşa dahi konferansa me'mur
buyur.uldu. Fakiri dahi birlikte Viyana'ya götürecek olduğundan
esbab-ı seferiyye tedarükiyle meşgul olduğum esnada hasb'el-
me'muriyye bu vuku'atı dahi zabt etmekte idim. Binaenaleyh
tabi'ı'yüz-zuhur olan kusur ve noksanımın afv buvurulması mer-
cudur. · nin duba vapurları Azak denizine duhul ile Rusya'nın mühimmat
Yine ol gün Ali Paşa'dan münhal olan Hariciye nezaretiyle
Meclis-i ali-i Tanzimat riyaseti rütbe-i müşiri ve vezaret ile Fuad
Efendi'ye ve Sadaret-i uzma kaymakamlığı Maliye nazırı Şefik
Paşa'ya ve Maliye nezareti rütbe-i vezaretle Tophane nazırı
Muhtar Beyefendi'ye tevcih olundu.
İngiliz elçisi Canning Kırım'a gitmiş idi. Bu kerre avdet
etti. Bu tebeddülatın vuku'unu öğrenip dil-gir oldu. Lakin bir
iştir olmuş. Çare bari Reşid Paşa'nın Viyana seferinden sarf-ı
nazarla Dersaadet'te kalması hususunu tensib ile bu yolda Reşid
Paşa'ya dahi nasihat etti. Reşid Paşa ise re'y·ü azminde musır
bir zat olduğundan fesh-i azimet etmeyip yol hazırlığiyle meşgul
idi ve Avrupa'ya varıp Fransa imparatorunun müdahalatından
şikayet etmek niyetinde idi. Ol vakit ise konferans fesh olunacağı
sözleri işidilmekte idi. Hele ol devirde bütün dünyaya nüfuzu
mü'essir olan bir imparatordan şikayet başını divara urmak
gibi pek bi-yhude ve muzır bir hareket idi. Biaenaleyh bir gece
oğlu Ali Galib Paşa ile beynimizde buna dair vaki' olan müza­
kere üzerine sabahliyin Fuad Paşa'nın yalısına gittim. Keyfiyeti
beyan ettim. Zaten o dahi Reşid Paşa'nın Viyana'ya gitmesini
münasib görmediği cihetle hemen Reşid Paşa'nın sahil-hanesine
gelip lisan-ı münasib ile kendisini ikna'a himmet etti. Bir kat'i
söz alamadiyse de haylice yumuşattı. Müteakıben Canning gelip
tekrar o dahi nasihat etti. Bunun üzerine Reşid Paşa dahi te'hir-i
azimete karar verdi ve keyfiyeti beyan etmek üzere fakiri Fuad
Paşa'ya gönderdi. Çok geçmeyip konferans dahi münfesih olup
azası dağıldı. Ali Paşa'nın dahi avdeti lazımgeldi. Fakat Avus-
.,,,,
'Fl<'7 • K tl=Lt rı;-vn-ıc'l'
turya Devleti buna fesh demeyip bila-müddet te'hir deyu ta'bir
eyledi. Reşid Paşa'nın isti'fasına ber-vech-i bala Benedetti sebeb
olup Fransızlar ise Dersaadet'te kesb-i nüfuz etmek isterler idiyse
de bu mertebe ileri gitmeği dahi istemezlerdi. Binaenaleyh Reşid
Paşa'nın infisali haberi Paris'e vasıl olduğu gibi Benedetti dahi
azl olunmuştur. Bu hilalde Fransa imparatoruna su'-i kasd ile
üzerine tabanca sıkıldığı istihbar olundu.
Bu hilalde Düvel-i selase asakirinden on altı bin kadar
asker İngiliz ve Fransa donanmalariyle Kerş'e çıkarılıp orası zabt
olunmuş ve Yenikal'a teshir kılınmış olduğu ve ba'dehu Devletey­
nakline mahsus olan gemilerini gark ve ihrak eyledikleri haber-
leri mütevarid oldu ve yine bu esnada Rusyalu'nun Karantina
tabyaları karşısında bulunan Fransa istihkamına Rusyalu hücum
ile bu istihkamı almış iken Fransızlar kemal-i şiddet ile hücum
ederek bu istihkamı istirdad eylemişler. Bu iki muharebede
tarafeynin külli telefatı vuku' bulmuştur.
Reşid Paşa'nın akib-i infisalinde Kaymakam Paşa'nın sahil­
hanesinde akd olunan meclis-i mahsusta Reşid Paşa "Mehmed
Ali Paşa gelecek olduğu halde Hayreddin Paşa'nın menjada dur­
ması haric e::.-hadd-i icabdır,, demekle arz ve istizan oluanarak
Hayreddin Paşa dahi afv ve itlak olundu. Ramazan-ı şerifin on
beşinci günü ber-mu'tad Hırka'i şerif ziyaretine gidildikte dest-
mal dağıtmak için eyhulislam Efcndı Sadrıazam yerinde ve
Kaymakam Paşa vükelay-ı saire sırasında durdu.
Mukaddem ve muahhar Mısır kanalı mes'elesine dair me­
calis-i mahsusada cereyan eden ebhas-ı mahremaneyi Fransa
sefareti duvardı. Bu misillu ketmi vacib olan esrarın o tarafa
keşfi ise Rı a ve Safvet'i Paşalara isnad olunuyordu. Bunlar beny­
en-nas irtikab ile dahi itham olunmakta idiler. Bu sırada Serdar-ı
ekrem Ömer Paşa'nın illet-i vücudiyyesinden naşi bir müddet isti­
rahate muhtac olduğundan bahsile isti'fa etmesi dahi Rıza Paşa
ile aralarında der-kar olan bürudet ve mübayenetten münba'is
olduğu ma'lum idi. Binaen-ala-zalik ramazanının on yedinci
cuma gecesi Rıza Paşa'nın seraskerlikten ve anın tevabi'inden
olan Darb-hor'un Hassa müşirliğinden azillerine dair Kaymakam
Paşa'ya bir tezkire-i seniyye gelmekle akşam saat üçte Kayma-

44 1.'EZAKİR-I CEVDET
kam Paşa tarafından birer kıt'a tezkire-i samiy-ı,e ile vuku'-ı infi­
salleri kendilerine beyan olundu ve Seraskerlik Mehmed Rüşdi
Paşa'ya tevcih kılındı. Mukaddema iki def'a Rüşdi Paşa'ya Ka­
pudanlık ve bir def'a Sadaret teklif buyurulmuş iken kabul et-
memiş idi. Seraskerlik kendisinin biçilmiş kaftanı olup kendisince
bunda tereddüde mahal yok ise de Fransızların mesaisi üzerine
Reşid Paşa düşüp bu kerre Fransız politikasına hidmet eden Rıza
Paşa takımı dahi düşmüş olduğu halde hey'et-i vükela yine Fran-
sa politikasına mail olan takımdan ibaret bulunmağla Canning
yine hey'et-i vükela aleyhinde işliyeceği der-kar olmasiyle ve Rüşdi
Paşa ise ecanibden bir tarafa mensubiyet lekesiyle müttehim
olmaktan be-gayet muhteriz bulunmasiyle böyle karşıık bir hal
içinde bulunmamak için bu kerre Seraskerlik'ten dahi ictinab ve
itizar eylemesi melhuz idüğüne mebni bu kerre huzur-ı hümayuna
celb ve ihzar olundukta Zat-i Şahane "Sana birşey teklif edeceğim.
Anın üzerine sen uzun uzadıya bahs etmek istersin. Benim de şimdi ana
vaktim müsdid değil. Bu bahisleri sonra edersin, Ben seni serasker ettim,,
[deyu] hitab-ı müstetab edicek Rüşdi Paşa biraz söz söyliyecek
olmuş ise de "Orafarı sonraya dursun,, deyu sözü kestirmekle Rüşdi
Paşa na-çar teşekkür ederek Seraskerliği kabule mecbur olmuştur.
l\lukaddema Sinop'ta donanmanın ihtirakına sebebiyet ile
müttehim olarak azl olunan Kapudan-ı derya Mahmud Paşa'ya
bile azli Mabeyn-i hümayun'dan kendisine tezkire-i seniyye yazı­
larak bildirilmiş ıken Kıza Paşa gibi Devlet'te tahayyüz ve temey­
yüz etmiş efahim-i vükeladan bir zata vuku'-ı infisalinin ber­
vech-i bala Kaymakam Paşa tezkiresiyle bildirilmesi bir nev'-i
tahkir idi. Bu muameleye mübayin olarak ramazanın on doku­
zuncu pazar günü Rıza Paşa'ya altmış bin ve Darb-hor'a otuz
bin kuruş ma'zuliyet maaşları tahsis buyuruldu. Halbuki şimdiye
kadar Hüsrev Paşa'dan başka kimseye altmış bin kuruş ma'zu­
liyet maaşı verilmemiştir. Darb-hor'un ise otuz bin kuruş rna'zu­
liyyet maaşı alacak değer ve haysiyeti yok idi. Baltacı'dan yüz
bin kese istikraz olunmak için mazbatası temhir olunmakta
olduğu ve Avrupa'dan altı yüz bin kese istikraz olunmak mu­
sammern bulunduğu halde açıktan bu kadar maaş tahsisi mucib-i
hayret ve ta'accüb oldu ve led'et-tahkıyk anlaşıldı ki bu maaş­
ların tahsisi Rıza Paşa hakkında bir eser-i teveccüh demek ol-
TEZ.AKİR-İ CEVDET
mayıp ancak mukaddemce Fransa sefareti tarafından Rıza Pa­
şa'nın azl olunmaması iltimas ve tavsiye olunup Zat-i Şaha e
dahi anı azl etmek niyetinde olmadığı beyaniyle ibkası için bır
va'd-i zımni vermis ve sonra nadim olmuş ve bu kerre Serdar-ı
ekremin isti'fasını bahane ederek icab-ı halden olmak üzere az!
etmiştir ve Sefaret'in hatırı için sonradan böyle fevkalade dolgun
maaşlar ihsan buyurmuştur.
Rıza Paşa'nın azli akibinde Fransa sefareti baş tercümanı Schefer
ı Fuad Paşa'ya gelip telaş ile Rıza Paşa'nın sebeb-i azlini sual
etitikte Fuad Paşa ''Pek iyi bilmem. Lakin Ömer Paşa isti'ja etmiş
idi. Rıza Paşa ile araları bozuk olduğu dahi ma' lılmdur. Şimdi
Rıza Pasa' dan dld Serasker bulunur amma Ömer Paşa gibi bir ordu
müsiri b;lunamaz. Bu mütala' aya mebni Şevketi() F:fendimiz bu sureti
ter;ih buyurmuş olmak gerektir zannederim,, deyu cevab vermiştir.
Bu. kerre Lond;a parlamentosunda azadan bazısı "Artık
muharebe işi bitmelidir,, demekle "Harbin imtidadını biz de istemeyiz.
Ldkin Devlet-i Osmani)ye'nin hali ma' lfJm. Rusyalu'ııun dahi Karadeniz' de
bu kadar donanması var. Şimdi bu hdlde bıraksak alız-i intikam sevdasına
kıyam ederek def'aten lstanbul'u urursa sonra ne }apılır,, deyu cevap
verilmiştir.
Bu hilalde tab'-u neşr olunan Avusturya gazetelerinin ba­
zısında "Devlet-i Osmant ye adeta öldü ve defiı oluiıdu. Ldkin türbedar
kim olacak. Burası cay-i nizd' ve mülahazadır,, deyu tahrir olunmuş
VP.
e,-'-7-Pt-Pl-P--r-i-n-P-- r-l3hi b1-1 rrıe'8.lde fı.kr Lır clerr nhın-
- r-l-i-O.::',P--r -A-v·r-ıı-r..-r:-ı ()"
makta bulunmuş olduğu halde vükelay-i Devlet-i aliyye nüfuz
gavgasiyle meşgul idiler. Yekdigeri aleyhinde_ şıkak ve nifaktan
başka bir şeye ehemmiyet vermiyorlar idi. Işte burası eshab-ı
hamiyyete mucib-i te'essüf ve hayret olurdu. Bu muharebede
efrad ve ahad-i millet-i islamiyye fevkalade ibraz-ı gayret ve ha­
miyyet ile isbat-ı vücud eylemiş olduklarından vaki' olmuş v olacak
kusurların me'murine isnad olunacağını Serasker Rüşdı Paşa
söylerdi. Ecnebiler dahi asakir-i islamiyyenin düny,:ı- a biri ci asker
olduğunu ıtiraf ediyorlardı. Nemçe imparatoru Alı Paşa ya
"J1ukaddemleri bilirdik. Bu kerre de neferatınız bi-misl-ü manend as er
olduklarını isbat ettiler. Lakin zabitini::. yok,, demiş olduğunu Ali
Paşa beyan eyledi.
ı Bu kelime metinde 1 ;,:. >Jeklindedir.
46 TEZA.KİR-İ CEVDET
İyd-ı fıtr cuma gününe müsadif oldu. Ba'dehu salat'ül-iyd
muayede-i hümayun resm-i alisi ber-ınu'tad kubbe altında icra
edildi. Mekatib-i umumiyye nazırı mevaliden Vehbi Efendi resm-i
ulema olduğu üzere etek öpecek iken ayak öptü. Zat-i Şahane
muğber olarak setresinin eteğini tutup "Bunu öpmeli,, deyu bu-
yurdu. Telafi-i ma-fat kabil olmayıp mehabet-i huzur-ı hümayun
h?kmünce Efendi-i_ mumaileyh arak-ı hacalet dökerek dönüp
gıtmekten başka bır şey yapamadı. Zat-i Şahane sağ tarafına
teveccüh ile Rauf ve Reşid Paşalara hitaben "Bu da ulema taklidi,,
deyu buyurdu ve eshab-ı resme bir güzel ders verdi.
. Geçen sene Gümrü muharebesinde bir ayağını gülle götüren
b_ır kolağası teka'üd edilecek oldukta "Ata biner zabitandan oldu um
cıhetle istihdam olunabilirim,, deyu teka'üdü kabul etmemiş' idi
v ağa? n aya yaptırıp ata biner ve daire-i askeriyyeye gelip
gıder ıdı ve bır değneğe dayanarak gezer idi ve mükafaten kendisine
kaym_akamlık rütbesi ihsan buyurulmuş idi. Kabl'el-ıyd
?e asker üşdı Paşa yanına gelip "Muayedeye gideyim mi,, deyu
ıstızan ettıkte Rüşdi Paşa "Sen gitm yip te yalnı::, bizler mi gidelim.
Asıl muayedeye senin gibi yiğitler yakışır,, deyu cevab vermiş oldu­
ğundan o dahi üniformasını giyip ve ümeray-i askeriyve sırasında
ağaçan ma'mul aya ı a bas:;ak. v değneğine day;narak gelip
sancak operken Zat-ı Şahane Senı mıralay ettim ve muayedeye gelişin­
den mahzu::, oldum,, deyu buyurdu ve ba'd'el-muayede kendisini
huzur-ı hümayunlarına celb-ü ihzar ile birçok iltifattan sonra
haiz olduğu beşinci rütbe nişanını dördüncü rütbeye tebdil ve
terfi' buyurmuştur.
. Ol gün Anapa'nın feth-ü teshir olunduğu haber-i meserret-
esen alındı. Bu esnada Hive hükümdarının kethudası tarafında
rısan-ı çagatayı' üzere mak am-ı Sadaret'e varid olan mektubnda
"Metbu'-ı mufahh mim olan Padişahımın emriyle Şükrüllah Aka Kabe-i
mu::,a:u::,aı:ıa.ZfYar tıy'.e R_ıım_ Memleketi Sultanı sefaretine me'mur olmağın
bu veclı ıle ifade-ı hale ıbtıdar olunur ki bir müddettenberi Rus Padişahı
hudu unu tecavuz ve bizim Padişahımızın memalikine talıatti ederek nice
Y_erZ,erı z t _ve istila V b zı mevaki' de kal' a ve tabyalar inşa ile elıl-i
ı l m ısal-ı ara daıyesınde bulunuyor. Elçi gönderip te niçin mema­
0
lıkımıze tahattı edıyorsunuz denildikte dahi 'Buralarını biz Kazaklardan
TEZAKİR-İ CEVDET 47
satın aldık' deyu tariyk-i hileye süluk ediyor. Halbuki hırsız ve harami
makulesi olan bir takım dsiler(in) Rusya toprağına kaçıp ta kendi Padi­
şahlarının memleketlerini digere nasıl satabilirler. .Amma ne çare müs­
lümanlar aciz ve o galip olduğundan birşey yapılamıyor. Binaenaleyh
memalikimizden rusyaluların def'i esbabının istihsaline himmet buyurul-
duğu halde ecr-i azim husule geleceği ve dosti ve ittihadın izdiyadını mu­
cib olacağı der-kardır,, deyu muharrer bulunmuşdur.
Şevvalin dördüncü pazartesi günü rikab-ı hümayun resm-ı
alisi icra buyuruldu. Kaymakam Paşa ve Şeyhülislam Efendi ve
müşiran ve rütbe-i bala ricali Mabeyn-i hümayun'a azimet ve
huzur-ı hümayuna duhul ile ber-mu'tad kuud ve bir çeyrek
kadar tevakkuf ettiklerinde kemal-i inbisat ile sadır olan nutk-ı
hümayun ber-vech-i ati irad olunur. Şöyle ki bugünlerde Tunus
Beyi Ahmed Paşa'mn vefatı haberi alınmağla eğerçi mukaddem­
leri beylerbeyilik payesiyle biri nasb olunmak mu'tad-ı kadim
ise de bu kerre ahali merhumun akrabasından Mehmed Bey
namında birini intihab etmiş oldukları istima' olunup bu vechile
paye-i mezkur ile nasb olunsa şayed ki sonra ecnebiler tarafından
buna dahi vezaret ve nişan verilmek gibi ihtarat vuku' bulur.
Ana hacet kalmaksızın ve tunuslular tarafından adet-i kadime-
leri üzere mazbata gelmeğe vakit olmaksızın hemen bir zat ile
vezaret menşuru irsal ve merhum gibi buna dahi nişan i'ta olun­
mak husu u beyn'el-vükela müzakere olunmakta idi. Bu kerre
Zat-i Şahane huzzara hitaben Kırım mes'elesine dair biraz sözler
söyledikten sonra işbu Tunus maddesini açıp" lunus valisi vefat
etmiş. 'Yerine Mehmed Be_y namında birini istiyorlarmış. Fi'l-vıiki' vefat
ettiyse o nasb olunur. Fakat daha resmi haberi gelmedi inşıiallah aslı
yoktur. Zira bu muharebede pek çok gayret ve iıinesi müşahede olundu,,
dedikten sonra "Viyana' da mükaleme münfesih olmuş. lnşaallah
ileride . yine akdolunarak hüsn-i netice hasıl olur. Anı temenni ede­
riz,, deyu buyurmuş. Ba'dehu "Zırhlı asker tertib olunsa amma
anlar Sultan Afurad zamanında yapılmış idi. Anlara bakılıp ta _yapılsa.
Zira her millet ddet-i milliyyesini muhafaza eder ve bu keyfiyet her dev-
lette makbuldür. Amma bundan garaz bütün bütün eski usule gidilsin
demek değildir. Belki eskisine ve yenisine bakılıp ta bir güzel suret alın­
malı demektir,, dedikten sonra "istikraz olunmamak için pek çok çalış­
tım. Lakin ahval bizi istikraza mecbur etti. Bunun te'diyesi varidatın
 TEZAKİR-1 CEVDET
artmasiyle olur. Bu dahi imar-ı mülk ile yani her devlette olduğu gibi
kumpanyalar teşkil ederek demiryolları yapılmakla olur. Artık kumpan­
yalara da muvafakat etmeliyiz. Garlar da _yapmalı. Fakat varidat arttı
deyu masrafı da artırmamalı ve illa bir semere hasıl olmaz. Yine batak
yoludur. Beşiktaş sarayı da pek tekell flü oldu. Daha sadece dahi olabilirdi,,
deyu buyurması üzerine Fethi Paşa ve Kapudan-ı derya Halil
Paşa "Efendimiz' e göre bu bir şıy değil,, dediklerinde dahi "Yok
yok. :?,iyadece olduluna benim de kalbim şahadet etti,, deyu buyurmuş­
tur. Zat-ı Şahane ötedenberi istikrazdan korkar ve beyt'ül-malin
muhafazası kaydlnde bulunur iken ceyb-i hümayuna şehriye on
iki bin beş yüz kese verilmekte iken bu sene yirmi bin keseye iblağ
olunmuştur. Halbuki Hazine-i hassa'nın külliyetli düyunu var idi..
Bunun ne vechile tevsive olunabileceği ma'lum değil idi.
Tunus valisi Ahm d Paşa'nın v fa ı üzerine yerine inühab
olunan ammi-7.adesi Mehmed Bey tarafından 20 şaban sene 71
tarihiyle müverrahan makam-ı Sadaret'e varid olan arabiyy'iil­
ihare inhası vechile bu kerre uhdesine Tunus eyaleti tevcih bu-
yuruldu. İnhasınm suret-i tercemesi ber-vech-i ati irad olunur.
Ba'de'l-ell,ab ve'd-dua.
Cenab-z Hak ömr-ii is·la! ve devlet-Ü ikbdl-i hidivanelerini daim ve
efzun huı;ursun.
· Hik-i Jıay-i !ıacet-ma-yi dsajanelerine kemdl-i sı.dk-u ubudiyytt ile muttasıf ve
kadr-ii şan-ı mudli-nişan-i hidivanelerini arif ve mu'terff olan ammi-zadem ve
maiwm-ı biraderim Ahmed Paşa on dört ramazan per­ şenbe ge,·esi zuhr-ı
alzireti o!mak üzere dareynde medar-ı saadet olan Saltanat-ı sen ıye ta' atını
ve makam-ı Saltanat-ı senjye)e şerr:f:ı hidmet üzere sebat ve müdaumetini
der-piş eyledıği hdlde azim-i ra!ı-ı beka ol­ muştur. Cenab-ı Hak selefin
d'malini kabı1! ve halqf'i naıl-i me'mı1l buyura. Ve hin-i vefatında ahali-i
eyalet emr-i iradenin uhde-i ubeydaneme ihalesi üzere icmd' ve ittffak
ttmelerz1ı/e kulları dahi avn-ü inayet-i Bdri'ye istinad ve tel!Jikat-z
samedaniyyeden istimdad ederek fariza-i defni ifaya ibtidar edip bu yükün
altına girmekten maksad-ı flsli-i ubeydanem dahi millet-i islami, yryi tiferruk
ve teşettüten hıjz-u hıraset ile rzza;Y-i ilahi ve rı;:;ay-i hazrel-i hilafet-
penah{_yi tahsil emelinden ibaret bulunmuştur ve hidmet-i Saltanat-i senfyye'yi
akdemce b'il-ititihad teşebbüs olunmuş olan tedarükat-ı cihadbıye ile bed'
olunmuştur ki mukaddema irsal kılınmış ve mücerred eser-i inayet-i aliy}'e-i
asafaneleri iktizası üzere kabul buJ1urulmuş olan
.,-1'
TEZAKiR-İ CEVDET
biraz iane-i afkerfy_yeye ilave olmak üzere bu kerre dahi bdzı levazımat 7,e
mühimmatı ile beraber bir mikdar asker irsatinden ibarettir ve Saltanat-ı
5eniY._ye'nin kadr-ü şan-ı azamet-nişcınına layık olmayıp mücerred hadd ve
mikdar-ı kemteraneme göre olmak üzere cüz'i mebla/j dahi arz ve takdim
kılınmıştır ki iki _yüz biıı( <i.-..v.i J 3::ı) 1' dir ve hediye miihdinin mikdarınca
olagelip hususiyle iane-i cihadfy_ye olduğu halde karin-i kabul buyurulmak
kaide-i atıfet ve mürüvvet iktizasındandır. Bunları ar;:, ve takdim ede­
cek oğlumuz miriliva Mehmed Paşa hendeleri olup asakirin mikdarı 6811
süvari ve 900 piyade oe 205 topçu neferatından ibaret olduğu halde taf,il-i
!zal mumaileyh bende/erinin takririne muhavveldir ki beldemizin usı1l-i
mer'iıyesi üzere eslafımızın salatin-i maziyye efendilerimi. den ndil olagel-
dikleri eltaf ve ina_yatın hakk-ı kemteranemdP dahi celb-ü talebine muma-
ill':)'h bendeleri taraf-ı ubeydanemden vekil ve naib-i menabdır ve bu emel-i
r;akeranemin husulünü hidmet-i Saltanat-ı seni)ye' de neş' et eylemiş ve
ni' am-ı Devlet-i ali)ye ile perverde olmuş olduğum haseb yle mahz-ı luif-ü
inayet olmak üzere istirham qlerim. Mumaileyh bende/eri hdk-i pay-i
hidivanelerine olan sıdk-u ubudiyyetimi arz ve izah edeceğinden lıakk-ı
kemteranemde ehasin-i enzar-i aliyye-i asafanelerinin bekası nryazryle
Cenab-ı Hak zat-i maali-ayat-ı asafilerini saye-i Saltanat-ı seniyye' de nail-ı:
amal buyurması duasını tekrar eylediğim mulıat-i ilm-i alem-şümııl-i
ralıimaneleri buyuruldukta ol babda te kqjfe-i hususaUa emr-ü ferman.
Reıs'ül-ulema yani ulemay'i resmiyyenin eskisi add olunan
Fındık-zade Efendi şevvalin altıncı çarşanba günü vefat etti. Bin
yüz seksen altı tarihinde tevellüd edip bin iki yüz üç tarihinde
ru'us almıştır. Gayet imsak ile ma'ruf bir zat idi. Biraz ilmi var
idi ve pek ala şatranc bilirdi.
Şevvalin onuncu günü Sadrıazam Ali Paşa Dersaadet'e gelip
doğru Mabeyn-i hümayun'a gitti ve alay ile Babıali'ye gelip sada­
retine dair olan hatt-ı hümayun okundu. Ol gün saat beşte iken
Koska ve Laleli semtinde bir cesim harik zuhur ettiğinden Ser­
asker Paşa ile bazı me'mur'in Babıali'cle bulunamadı. Harik-i
mezkur gece saat bir buçuğa kadar imtidat buldu. Binlerce hane
ve dükkan muhterik oldu. Ferdası salı gecesi dahi Beşiktaş'ta
bir harik vukua geldi. Rusyaluların Çıldır'ı istila ettikleri hava­
disi şevvalin on dördüncü günü Dersaadet'e vasıl oldu.
1 Mahiyeti kat'ı olarak anlaşılamadı.
Teztikfr-i Cevdet 4
50 TEZAKİR-İ CEVDET
Yine şevvalin yirminci günü İzmir gümrüklerinin Tı_ng r­
oğlu Ohannes uhdesinden feshine Meclis-i has'ta k rar verıl -
İstanbul payelülerinden Abdullah Bey-zade Necıb Efendı ıle
halen İstanbul Kadısı Tahir Efendi'ye Anadolu payesi tevcih
olunup 'lnlara nisbetle eski bulunan sabıkaa İstanbul -Kadısı Şükri
Efendi kendisine iki eski peyda etti. Sebebi bizzat Şeyhülislam
Efendi'den bu vechile mesmu'um olmuştur ki ramazan-ı şerifte
Ortaköy'de bir yol niza'ı olup huzurda led'el-mürafa'a bazı hu­
susatın tahkikine karar verilmiş iken Şükri Efendi zıddına olarak
akdemce ta'til edilmiş olan bir kahve-hane ebniyesine ruhsatı havi
bir ilam-ı müzevver yazıp hilaf-i usul olarak müsteşarın ve vakayi'
katibinin haberi olmaksızın itaya cesaret eylemiş ve bunun için
bir kaç bin kuruş rişvet almış olduğu ma'lum olduğundan duçar-ı
ceza b'it-te'hir olmuştur.
Edirnekapı semtinde bayağı bir mahalleye mutasarrıfa
olarak kibarane ve zarifane kar-hanecilik etmekte olan ve hak-
kmda Zabtiye müşirinin bile hükm ve nüfuzu carı olamıyan
meşhure Langa Fatıma şevvalin yirmi sekizinci günü veda'-i kar-
hane-i fena edip gitmiş olduğundan İstanbul'un en büyük kar-
hanesi kapandı ve ondan sonra ol mertebe muhteşem bir kar-hane
açılmadı. Vefatına bazı şu'ara "Öldü Langa Fatıma,,
terkibini tarih düşürdü 1•
Şevvalin yirmi dokuzuncu perşenbe günü Zat-i Şahane Ba­
biali'ye teşrif ile akd olunan meclis-i umumide güzel müzakereler
cereyan eyledi. Evvela varidat ve masarif-i Devlet-i aliyye'ye dair
Meclis-i Tanzimat'tan kaleme alınmış olan nizamname kıra'at
olundu. Saniyen Ali Nihad Efendi'nin tahrir-i emlak hakkında
olan layihası okundu ve İzmir ile Selanik'te nümune olmak üzere
icra ve ba'dehu sair yerlere ta'mim olunmak üzere vergilerin emlak
üzerine tarh olunması karar-gır oldu. Salisen Yunanistan hudu­
dunda vaki' olup muharebe-i sabıka sebebiyle dağılmış olan ehl-i
islam köyleri al1alisinin cem' olunmaları ve bunlar hududa bir
nev' istihkam kabilinden olmağla birkaç köyün bir yere getiril­
mesi hakkında kaleme alınmış olan mazbata okundu. Bazıları
tarafından birkaç köy bir yere geldiği takdirde bazılarının em­
lakinden uzak düşmeleri cihetiyle badi-i su'ubet olacağı mi.itala-
1 1
j
ı Bu ....ı,ı; ;..ij .;.ılJI mısra'ı ebced hisabiyle 1271 senesini gösterir.
1
1
1
TEZAKİR-İ CEVDET 51
asına mebni şayed ki bu surete muvafakat etmezler deyu ıtiraz
olundukta Fuad Paşa mukabele edip "Buraları gözedilerek ve mu­
vafakat/arı istihsal edilerek yapılacaktır ve bu suretle kendileri isti_)'orlar.
Anlar da müteferrzkan ikametten havf ediyorlar. Fakat bunun icrası iki
bin kese ianeye mevkuftur,, dedi. Bunun üzerine Zat-i Şahane "Ora-
sının haritası var mıdır,, deyu sual buyurdu. "Hayır yok,, denil-
dikte "Evveld hır haritası yapılsın. K ylerin mahalleri görülsün. Ana
göre köyler teşkil olunsun. Ol vakit daha ziyade idne olunmalı,, deyu
buyurdu. Bunun üzerine Sadrıazam "Keramet,, ve Serasker "Ayn-i
hikmet,, dediler. Meclis de hitam buldu. Ba'dehu vükela ve sudur
huzur-ı hümayuna girdiler. Zat-ı Şahane tarafından "Her vakit
me'murlar ifay-i me'ınuriyyete sıdk-ıı istikamet ile miidavemet etmelidir.
Hele lzarb iistü her iş iki kat olduğundan şimdi herkes iki kat ziyade
ga_)'ret etmelidir ve su!k-u istikamet ile !ıidmet ve ga_yret edenler hakla-
rında mükafat olunacağı gibi hilafında bulunanların dahi icray-i müca-
zatlarında dakika fevt olunmalıdır,, deyu buyurulmuş. Fran.sa devle­
tinin Dersaadet elçisi ta'yin eylemiş olduğu Thouvenel 1 zilka'-
denin dördüncü çarşanba günü Dersaadet'e geldi.
Dersaadet'te azl ve nash hususuna sefirlerin müdahale et-
memeleri için Fransa [ve] İngiltere devletleri tarafından se­ faretlerine
akdemce ta'limat gelmiş olduğu işidilmiş idi. Bu kerre Thouvenel
Dersaadet'e geldikte "Ben zatryyat ile uğraşmağı zaten sevmem. Hele bu
kerre ta' limatım lngiltere elçisiyle b'il-itt{fak maslahata bakmaktır. Yoksa
azl ve no h g ·bi şe_y!eYf ibtida; cl:.:,:rc:.n c,::,. J;ıgi!tc,ıe, ile Dev{et'imın
ittifakı ol make:;.dedir ki bir veclzile inhildli kabil değildir,, dedi. Rıza
Paşa takımı ise Fransa sefir-i cedidinin vürudunda meydana çıkmak
ümidinde bulunduklarına binaen bundan hoş­ nud olmadılar ve bir
de Girid'e gitmek üzere olup ta Hariciye nezareti gibi ol vaktin
hümkünce uhdesinden gelemiyeceği ma­ nasib-i celiieden birine neyl
ile İstanbul'da kalmak üzere ayak sürüyen ve bu babda Fransa
elçisinin himmetine muntazır olan Veli Paşa dahi bu usulden
hcşnud olmadı. Reşid Paşa"yı tesa­ hub eden Canning dahi bu
halden çendan memnun değil idi. Kaldı ki Fransa taraf-
darlanndan Rıza Paşa takımı haricde iseler
de asıl işbaşında bulunan Ali ve Fuad Paşalar Fransa politikasına
Bu kelime metinde J ı, şeklindedir.
52 TEZİKİR-İ CEVDET
merbut idiler. Bunlara karşı bulunan Reşid Paşa ise 1 ma'zül bu-
lunduğundan hey'et-i hazıra Fransa sefaretinin dil-ha.hına mu­
vafık idi.
Yine salif'üz-zikr çarşanba günü Serdar-ı ekrem Ömer Paşa
dahi muvakkaten Dersaidet'e geldi. Ferdası perşenbe günü Sadr-ı
esbak Kıbrıslı Mehmed Paşa Meclis-i Tanzimat reisi olup sa-
bıkaa Hekim-başı İsmail Paşa ile Vidin valisi Sami Paşa uhde­
lerine dahi Meclis-i Tanzimat azalığı tevcih huyuruldu.
Bir vakitten beri Meclis-i Tanzimat riyasetine müstakillen bir
zat ta'vin olunmamış olduğu cihetle Meclis muattal hükmünde
iken b kerre yeniden ihya edildi.
Yine ol gün Paris Elçisi Reşid Paşa-zade Mehmed Cemil
Bey Paris'e azim oldu ve Valide kethudası ve İhtisab n zırı olan
Hüseyin Bey azl ve İhtisab nezareti ilga olunarak yerme şehr­
emini ünvaniyle esbak Zabtiye müşiri Mehmed Paşa-zade Salih
Paşa nasb edildi ve Dar-ı şüra reisi Muammer Paşa-\Tidin valisi
ve Hassa meclisi reisi Rif'at Paşa Dar-ı ş{ıra reisi oldu.
Bu esnada Trablus-garb'da ihtil:11 zuhur ile vali bulunan Mustafa
Paşa kal'ada mahsur olduğu cihetle istimdad etmekten hali değil
idi ve bu kerre İngiltere ve Fransa devletlerinin kefa- letiyle taraf-ı
Devlet-i aliyye'den olunacak istikraza dair Ingiltere parlamentosunda
kefalet için hayli mübahaseler cari olup gü_ç
hal ile üç ekseriyet buluna _ak karar verile?il iş olduğu i idildı.
7
Akd.enıcc Scrda.r-i ckre:i.Yı ÜI"1.".ı.ci- P u.'·ya I g:Jt re C.e-..,,ı-let1 t2.r2--
fından Diz-bağı nişanı veriİmiş idi. Bu nişanın İngiltere'ce ne kadar
büyük kadri olduğu malümdur. Şimdiye kadar I'v emalik-i ?s:
maniyye'de bu nişana nail olan kimse yoktur. _Bu nışanın teslımı
için Kıraliçe huzurunda bir büyük resm icrası Ingilizlerin kanunu
icabından ofmağla bu resmin icrası için Kıraliçe tarafından
Canning tevkil olunmağla o dahi Ömer Paşa'nın İstanbul'a
vürudu a (?) ta'lik eylemişdi. Akdemce Ömer Paşa Dersaadet'e
gelmekle zilka'denin on sekizinci v: ağu tos_un otuz birinci gü_nü
cümle vükela büyük üniformalarıyle Ingıltere sefarethanesıne
gidip resm-i teslim ve ta'lik icra olunduğu akabinde Tersane'den
toplar atıldı.
ı Metinde ile şeklinde olan bu kelime, ifadenin siyak ve sibakına göre
ise olacağından tashihen nakli tercih edilmiştir.
TEZAKİR-İ CEVDET
Zilhiccenin altıncı pazar gecesi Samatya cıvarında harik
zuhur ile Yedikule'ye doğru sirayet ederek on saat mümted oldu.
Pek [çok] hırıstiyan mahalleleri yandı.
Vefik Efendi mukaddema Kırım'daki asakir-i şahaneye iane-i
ahali ile hırka yaptırmak hususuna önayak olduğu gibi muah­
haren Laleli harikinde pek çok ahali-i müslime haneleri muh-
terik olmağla bunda dahi önayak olarak bir mikdar iane akçesi
toplanarak bugünler henüz tevzi' olunmak üzere idi. Ancak
İstanbul'da harikler adet hükmüne girmiş olduğundan ve İstan­
bul ahalisi axifa.ne yolunda ianeye alışmadıklarından işbu Laleli
hariki için hırka ianesi kadar akçe toplayamamış idi. Şöyle ki
toplanan akçenin mikcları güç hal ile seksen bin kuruşa baliğ
oldu. Fakat taraf-1 hümayundan üç yüz bin .kuruş ihsan buyu­
ruldu. Bu kerre Samatya hariki için iane toplanmıyacak olsa
"Hırıstiyanlar aranml:Jlor,, deyu itiraz olunacağı varid-i hatır
olmuş ise de iane toplanmağa kıyam olunsa halkın akçe 'itasına
rağbet etmiyecekleri evvelkinde ağır davrandıklarından arılaşıl­
mağla bu babda tereddüd ve tevakkuf olundu.
Ber-vech-i bala Mehme<l Ali Paşa afv-ü itlak ile Dersaadet'e
getirilmiş ise de halk ile ihtilattan memnu' idi. İyd-ı adhaya
bir gün kala bu memnü'iyet dahi ref' olundu. Bu keyfiyet Rqid
Paşa'ya dokundu. Halbuki bayram günü huzur-ı hümayunda
yanyana durdular.
Rusyalular Kars kal'asım sıkı sıkıya muhasara etmış olduk­
larından anı istihlas için Serdar-ı ekrern. Ömer Paşa Kırım'daki
ordu-yi hümayundan mikdar-ı kafi asker alıp ve Gürcistan se­
vahiline çıkıp da Tiflis'e doğru ilerliyerek Rusyalu'nun teveccü­
hünü beri tarafa tahvil ile Kars'ı terk ettirmek üzere me'mıır
olmuş idi.
İyd-ı adhanın üçüncü cumarertesi günü icra olunan rikab-1
hümayun resminde Zat-i Şahane "A[es' elenin ehemmiyeti herkesin
ma'lumudur. Her vakit sadakat etmek farizeden olup hususiyle böyle va-
kitte sıdk ile !ıidmet etmek herkese lazımdır. İşte Serdar-ı ekrem gidiyor.
Her yerde muvaffak olduğu gibi inşaallah burada da muvaffak oluj; ke­
mal-i afiyetle avdet eder,, deyu buyurmuştur.
Ferdası pazar günü Fransız elçisi Şeyhülislam Efendi'nin
yalısına gidip mülakat eylemiştir. Bu keyfiyet asrımızda birinci
51 TEZAKİR-İ CEVDET
def'a olarak vuku' bulmuştur. Elçilerin Şeyhülislam'a gidip gö­
rüşmesi müşahede olunmamıştır ve eğerçi Canning dahi bir def'a
Arif Hikmet Beyefendi ile görüşmüş idi. Ancak yalısına gitmeyip
belki sadrıazarn bulunan Reşid Paşa'nın yalısına evvelce Arif
Hikmet Bey gidip ve ba'dehu Canning dahi oraya gelip suret-i
tesadüfiyyede olarak görüştürülrnüşler idi.
Zilhiccenin on yedinci perşenbe günü Halil Paşa azl ile
Mehmed Ali Paşa Kapudan-ı derya oldu. Bu da Fransa sefa­
retinin galebe-i nüfuzu asarındandır. Bunun üzerine sarraf Mıc
gırdiç canından emin olmadığına dair Mabeyn-i hümayun'a ve
vükelaya ve süferaya kağıtlar irsal ile İngiltere'ye firar etti. Fakat
İngiliz beylik vapuruna binip gitmesi erhab-ı politikanın nazar-ı
dikkatini celb eyledi.
Mukaddema softalar vak'asında Canning Mabeyn-i hüma-
yun'a gidip Zat-i Şahane i.le led'el-mülakat "Bu bir fesaddır. Dev­
let-i aliyye ise bir nazik hal ve mevki' de bulunuyor. Bunda ihmal etm(yip
hemen bastırılmasında isti'cal etmelidir,, deyu nasihat ettikte Zat-i
Şahane "Ben bilirim. Bunun müellif ve mürettibi Mehmed Ali Pa-
şa' dır. Anı terbiye edeceğim. Lakin şimdi vakti değildir,, deyu buyur-
muş idi. Fi'l-vaki' Mehrııed Ali Paşa nefy olundıysa da müteakıben
Canning Kırım'da iken afv-ü itlak olundu ve Canning Dersa-
adet'e avdetinde yine Zat-i Şahane ik led'el-mülakat keyfiyeti
istizah ettikte Zat-i Şahane "Ben anı hanesinde oturmak üzere itlak
ettim. Amma mansub etmem,, deyu buyurm sı üzerine Ca!!!ling dahi
i:ıunu böylece Ingiltere'ye yazmak üzere 1:.ı.ma ruhsat verir misiniz
dedikte "Evet,, deyu buyurulmuş ve muahharen ber-vech-i bala
Mehmed Ali Paşa'nın ihtilata me'zUniyeti ile nıuayedeye davet
olunduğunu Canning led'el-istima' baş tercüman Pisani l'yi Ma-
beyn-i hümayun'a gönderip iztizah-ı madde ettikte taraf-ı Şaha­
neden "Ben anı bütün bütün istihdam etmem demedim. Sadaret ve Ser-
askerlik gibi işlerde kullanmam demiş idim\, deyu cevab verilmiş idi.
Bu kerre Canning Kırım'a gittiği gibi ber-vech-i bala Mehmed
Ali Paşa Kapudan-ı derya nasb olunuverdi. Bundan Canning'in
Metinde bu kelime G·ı . şeklindedir.
1
2 Metinde bu cümlenin sonundaki demiş idim çizilmiş ve yerine
demektir yazılmış ise de maksadı daha doğru ifade eden ilk şeklin naklini
tercih eyledik.
TEZAKİR-İ CEVDET 55
eski nüfuzu kalmadığı ve Fransa politikasının galib geldiği mey­
dana çıktı.
Bu kerre Halil Paşa'ya dahi şehriye altmış bin kuruş ma'­
zuliyet maaşı tahsis· buyuruldu. Bu esnada böyle karşılıksız ve
haric ez-muvazene tahsis buyurulan maaşlar şehriye iki yüz elli
bin kuruşa baliğ oldu. Mukaddema bir masraf ihtiyarında kar­ şılık
aranır ve muvazene-i maliyye gözedilir iken şimdi o tekel- lüfler
ber-taraf edildi. İstikrazdan korkar idik. Şimdi ana da alıştık.
Mukaddema Avrupa'dan olunan istikraz yüzde on beş noksanına
yapılmış iken bu kerre İngiltere ve Fransa devlet­ lerinin kefaletiyle
edilen istikraz fevkalade olarak yüzde iki faz­ lasiyle yapıldı. "Bizim
gibi miras-yedilere böyle bir para kapısı açılırsa bunun önünü kim
alacak ilerde lıalimiz n ve varacak ,, deyu "Allah encamını havreyliye,,
deyu erbab-ı dikkat ve hasıret te'es­ süf etmekte idi.
l<,ansızlar Resid Pasa alevhi.nde bulunduklarından Paris
elçisi- olan oğlu C mil B;y Fra sa'da tahkir olunur deyu bazı zevat
arasında söylenir idi. Halbuki Cemil Bey Paris'e varıp imparator
Napoleon ile görüştükte aks-i kaziyye zuhur eyledi.
Sövle ki Napoleon ana hitaben "Zat-i Şahane hakkında olan n[Y)'et-i
ha;enemi ve Devlei-i aliy_ve' sinin istiklalini muhafaza için 1ngiltere ile
birlikte icra ettiğim mesaiyi siz bilirsiniz. Ben Türkistan'ın yalnız is­
tikla!inP kana' at etmeyip kavi ve metin olmasını isterim. Deviet-i a!i_1:_ııe
sefareti için intihaba gelin, e ve,·di!-i adide ile memleketine birçok hid-
metler ibraz etmiş lıir büyük 7._atın o. lunı.ın bu işte bulunmasından dolayı
kendimi bahtiyar addederim,, demi§tir.
Mekteb-i idadiyyeye alınacak çocukların evvel be-evvel me-
katib-i ri.işdiyyeden alınmaları geçen sene usfıl ittihaz olunmağla
bu sene dahi sabıkı vechile Meclis-i maarifce on bir çocuk ay-
rılıp mekteb-i idadiyyeye gönderilmiş idi. Mekatib-i harbiyye nazırı
Deniş Paşa'dan Hayrullah Efendi'ye gelen tezkirede bu çocuklar
"Emıileden ibtidavrı mevkuftur,, deyu muharrer olmağla bu keyfiyet
Meclis-i maarif'e dokundu ve "Bunda idadiye hocalarının bir garaz­
kar/ıh olmak gerektir ki mekatib-i rüşdiyye ilerl(vip de mekiitib-i
iadiJ;enin miiıztehi!eri derecesinde şagird yetiştirirse idadiyeye hacet
kalmaz d u istirkab ederek mekatib-i rüşdiJryenin itibarını kırmak
için nazırı iiflil etmiş olmaları melhuzdu.ı,, deyu- çocuklar ve
56 TEZAKiR İ CEVDET
tarafeyn hocaları ve haricden dahi biraz hocalar celb ile haki­ kat-
i halin harice 1 hususuna Meclisce karar verildi. Meğer ki mekatib-i
umumiyye nazırı muavini ma'hud Vehbi Molla im­ tihan olunan
çocukların ismiyle haricden bir takım acemi ço­ cukları göndermiş
olduğu anlaşıldı. Halbuki hakikat-i hal mey­ dana çıktığı gibi anın
te'dibi lazım gelicek Molla Efendi ise Ali Paşa'nm havass-ı
mensubanından olup böyle ehliyeti olmayan adamın maarif işinde
istihdamı dahi mücerred anın sahabeti sayesinde olmağla işin
ilerisine gidilemedi ve Meclis'in kararı icra edilemedi. Lakin andan
sonra mekatib-i rüşdiyyenin dahi itibarı düzelemedi.
Yetmi1 bi.n kadar Rusyalu Balaklava'yı istila gareziyle Çer­
naya nehri 2 civarındaki Sardenra 3 istihkamatına hücum edip
orada bulunan Sardenya ve Fransız asa.kirinin mecmu'u on iki
bin raddelerinde olduğu halde kaviyyen mukabele ve müdafa'a
ederek istihkamatın topları kamilen işlemekle Rusyalular mün­
hezimen ric'ate mecbur olarak Çernaya nehrini mürur ederken
külli telefat vermiş ve bin kadar esir bırakmış oldukları haberi
evvelce alınmış idi. Muahharan alınan haberlere nazaran l\fa-
lakof karşısındaki tabyalarda Fransızların cebhanesi ateş alarak
üç yüz kadar askerleri telef olmuş ve Fransız zabitanından bazı­
ları tecennün etmiş ve ordularına havf-ü haşyet gelmiş olmağla
bu sırada Rusyalu hücum etmiş olsaydı zafer·-yab olacağı mu­
karrer imiş. Hele bu kadarcık zarar ile savuşturulmuştur.
Zilhiccenin yirmi yedinci pazarertesi gecesi gelen telgraf-
lardan Malakof'un zabt olunduğu ve Rusya donanması itlaf ile
şimal tarafındaki kal'alar hep alındığı anlaşıldı.
Bir müddetten beri Varna ile Şumnu beyninde yapılmakta
olan hatt--ı telgraünin ikmaliyle mabeynlerinin kesb-i ittisal
etmesine intizar olunuyordu. Bu kerre hitam bularak en ibtida
verdiği havadis bu haber-i meseret olmağla tesadüfat-ı haseneden
add-olundu. Ferdası salı günü dahi Karadeniz'den bir posta va-
1 İfadenin gelişinden burada bir kelime eksik olduğu anlaşılıyor.
2 Bu kelime metinde Y,':" şeklindedir.
3 Bugün lisanımızda Sardu7!ya diye kullanılan bu kelime Tezakir'de
ı.;, l- şeklindedir. İhtimal Cevdet Pasa zamanında ona asıl talaffuzu ile Sandenya (
Sardegna) deniliyordu.
TEZAKİR-İ CEVDET 57
puru gelip ol havadisi tasdik eyledi. Müte'akıben tafsilatı gelip
Sivastopol 1 'un feth olunmuş olduğu tahakkuk ederek düvel-i müttefika
me'murları birbirini tebrik ettiler ve eğerçi Rusyalular şimal tarafına
geçip Katerin ve Kostantin kal'alarında tahassun ile altı kıt'a
vapurlarını dahi bu kal'alar altına almışlar ise de çend ruz zarfında
buralara dahi hücum olunmağla Rusyalu vapurlarını ihrak ve itlaf
ederek oralardan dahi savuşup gitmiştir. Bu muharebeyi temaşa eden
asakir-i şahane kaymakamla- rından birini gördüm. Keyfiyeti
sordum. Ta'rif olunmaz surette bir nıuharebe-i dehşet-nüma olduğunu
beyan etti ve dedi ki "Fransızlar ihtida Malakof üzerine yirmi dört saat
kadar gülle ve hum- bara _yağdırdılar. Ba' dehu cumartesi günü idi ki
yüri{,vüş ettiler ve birden atılıp mukavves olarak lvlalakof üzerine inen gülle
ve humbaraların taht-ı. muhafazasında olarak hücum etmeleri_yle
Rusyaluların topları işlemeyip anlar salim kaldılar ve eğerçi Rusyalulnun
şeşhanelerinden ha:,vli Fransız asakiri tel f oldu ise de _yine birinci hat
lvlalakoj' a girdi. Anlar ise askeri üç hat üzerine tertib ederek birinci hattı
gözden çıkarmışlar idi,, intiha. Serdar-ı ekrem Ömer Paşa ber-vech-i bala
Kars'ı kurtarmak üzere Gürcistan tarafına azimet etmiş olduğundan bu
muharebede bulunamadı ve mukaddema Fransız ordusu kumandanı
Pelissier 2 ile bazı mertebe bozuşmuş olup ber-vech-i bala İstanbul'a
gel- diğinde dahi pek çok kimselere "1\ılalakof bu sene alınamaz sene-i
dti_yede zabt olunabilir. Sıvastopol'uıı dahi ·iki üç sene ye kadar fethi mııh­
temeldir ve düvel-i müttefika asakiriııiıı orada iıılzizamı dahi muhtemel
olup ancak anların gemileri çok. Askerlerini çekebilirler ve bizi terk edi-
verirler,, yollu dehşet-amiz sözler söylemiş idi. Bu kerre Sıvas­ topolu'n
fethi vak'ası anı tekzib eyledi ve ber-vech-i bala Dersa- adet'e
vürudunda Devlet'ce ve halkca pek büyük şan ve haysiyete malik
olduğu halde kendi kadrini bilmeyip bu iktidarını Meh- med Ali
Paşa'yı meydana çıkarmak hususuna sarf etmekle beyn' el-havas mat'un
olduğu gibi seyir yerlerinde gezerek ve birtakım naşizelerle düşüp
kalkarak izhar-ı hiffet etmekle enzar-ı avamda dahi kendisini küçük
düşürmüş idi ve bu kerre Kırım'a vardıkta
Pelissier ile diğer ceneraller kendisine keşf-i ma-fiz-zamır ederek
herçı bada-bad vadisinde ya çıkmak ya batmak yoluna gitmek
1 Metinde Sivastoj10l ismi umumiyetle Sivasta/10/ yazıldığı lıaldc hurada
Sivastapoli şeklindedir.
2 Bu kelime metinde <,- 01, şeklindedir.
 58
TEZAKlR-1 CEVDET
n:zAKİR-T Cl<'.VllET 59
üzere karar verdikleri beyaniyle birlikt b l .
. . e u yalular dört beş def'a tabyalara dühul ile yedi kıt'a toplarımızı
ler iken "Benim nıu··t , l ışım var de h unmasını teklıf etmiş-
s a ce
gitmiştir. Vakı'a işi müsta' cel "d· ı ı ''.'"'mmayuba · emen· oradan k" savuşup çivilemiş iken asakir-i islamiyye yine sürüp çıkarmışlar nihayet
kumandan tavsiye edip t .. h·. . rı yerme ve ıl olacak nesim-i fevz-ü zafer canib-i isla.miyana vezan ve Rusyalu münhezim
e guru -ı muhacım' . ' ın ıçrn · · d b iraz Os-
manlı . askeri
. bulunmuş ol 'd ı b u ,. e k" · ve perişan olmuştur. Rusyalu'nun götürdüğü ve taşlar arasında
d h ve çukur yerlerde ve şurada burada kalan vefeyatından başka
ıeth-ı azımd
a ı hısse-dar-ı iftihar olurdu. say . en asa ır-ı şahane
Halbuki ol muzafferi et .. .· . . ' . tabyaların dahil ve haricinde altı bin dört yüz seksen altı mak­
hitabede "B .. b. .. Y . u eııne Pelıssıer nın ırad eylediği tulü kalmıştır. İkinci kumandanı ile altı ceneralı dahi maktul
rakları ugun ır gundur kı lngiltere e S d enya ve Fransa bqy- olmuştur. Bundan başka Rusyalulardan iki yüz elli üç esir alın­
birlikte hareket ederek . ..b h- b r mış ve bir top ve bir kapaklı ve on iki bin beş yüz kadar tüfenk
bva ıtte
k . unutulmı"acak b.
:., ır mu a at-ıe edı,,vevı :.,_ - ucı z k ve nıçbir
m o·b aca ,·
dh .
ayrağımn u
mem b'il .. ışde bulundu! ar" d eyu O ·
smanlı ve emval ve eşya.-i saire iğ·tinam olunmuştur. Rusya ordusunda
yad olunmaması
oldu. Vakı'a O . l . . -cumle Osmanlılara dag-ı derun bulunan ekrad ve aşair dahi gerideki Rusya ordusunu hali gö­
smanl ı ·asakırı
d Çernaya h . .. . muhafaza rerek yağma edip dağılmışlardır. Bu muharebede Rusya'nın
emrinde bulund u ar e . ne rı uzerınde
Pelissier'ye bir d · . ıse k
muhacımin içind b l
.. - e u unma ıklarından
d mecmu'-ı zayiatı yirmi binden ziyade olduğu tahkik kılınmıştır­
..
Omer Paşa'va ıyece soz bulunamavıp _.. .. k. Rusya başkumandanı olan Iviuravief 1 dahi ağır hasta yahud
ma't f o ld u. ı curm-u ta sır ancak
. u meslub'uş-şu'ur olmağla Gümrü'ye götürülmüş ve yerine digeri
SENE 1272 tevkil edilmiştir.
Ber-nıinval-i meşruh
yetmiş iki senesi muh ' I\a apoun
s.t
1
, .
fethı üzerine bin iki yüz
Asakir-i şahanenin şühedası üç yüz ve mecruhları altı yüz
arremının gurresi olan b · elli raddelerinde olup ancak Kars ahalisinden dahi yetmiş şehid
tanbul'da sehr-ayin y· ld H · perşen e gecesi Is- ve iki yüz otuz mecruh vuku' bulmuştur ki bu şehidlerin dokuzu
Osmanlılar;n yürüyüş: ıb ı.1 er ytk kandil:erle donatıldı. Lakin ulema ve suleha güruhundandır ve Kars'ın kadınları tabyalardaki
hisse-dar-ı mübahat ol du kulnmaı lan cıhe e bu fütuhattan mücahidine ekmek ve su ve fişenk götürmek gibi hidmetlerde
l , ama ı arından dolayı Ö P b
e -enam kadh edilmekte idi. mer aşa eyn' bulundukları cihetle o biçarelerin dahi altısı şehid olmuştur. Asakir-i
Bu hilalde Gözleve'deki asakir-i . l' . . . . şahane zabitanından dahi bir hayli şehid ve mecruh oıduktan başka
Fransız askeri dahi berahı>r ı-,,,ı,,.. ---' ıs, mıyye ıle bır mıkdar askerin sebatına birinci sebeb olan ordu reisi ferik Kerim Paşa'nın
yaiuları münhezim eder ---_ -. "u";"'"-" oır muharebe edip Rus- dahi göğsüne kurşun isabet eylemiştir. Fakat içeri işlememiştir.
Bu esnada Ömer ;k yedı kıta t p aldıkları havadisi alındı. rebe Elhasıl taraf-ı islamiyandan vuku' bulan şehid ve mecruhlarırı
edip muzaffer ol a şt Rusyalu ıle Gürcistan'da bir muha- mecmu'u bin iki yüz raddesindedir.
bundan sonra Ömer ;::,a Dersaade ' e şenlik topları atıldı ve
Bu muharebe Silistire muharebesinden büyüktür. Zira Silis-
işiJildi ve akdernce vukd'a :lm utayıs :_doğru hareket eylediği
tire'nin arkasında yani Şumnu'da yüz binlik bir Serdar-ı ekrem
mübahat vuku'attan ol " "' ş ola .K.ars muharebesi şayan-ı
ordusu var idi. Ecnebilerden bazıları " Bu Kars ıı,u/ıare­
Sövle
, ki rnul1arıernın
. -- . magla _ber-vech-ı ati tafsiline ibtidar olunur ·
on yedınci hesi SıJastopol m.u::.a_üer[vetinden daha bi{J'iiktiir. Fakat Türklerin
, larında R , . gecesi saat on karar-
cumartesı
mas ve İn ii:l ee ata bulunan asakirini cem' ile Kars'ın Tah­ b yle fevkalade sebatları ancak istihkam arkasında olup top talimleri
nakıs ve ;:_abitleri e!zl{yetsiz olduğundan ılola_yı ın ydan muhare­
Kars'ta bulunan asa::r a;a ,na_mr t byalarına hücum edip derun-ı
besini beceremiyorlar ,, deler idi. Bunun üzerine Kars'ın üç
halde bu tab l· ' slamı )e ıse yorgun ve za'if bulundukları
ya araa rnuctemı' olanl ·k senelik vergisi afv olunduktan başka oradagönderildi
ibraz-ı şecaat eden
raddesinde olduo·u h·'ld · arının mı darı sekiz bin hahadırlara verilmek üzere birçok nişanlar ve Serdar-ı
"' a e tamam yedi buçuk t l' .
ve tüfenk ve süıı"ü v k 1 h . saa a et-tevalı top
"' e ı ıç mu arebelerı mümted olarak Rus- 1 Metinde ,.J.,ı _,ı"., şeklinde<lir.
60 TEZAKİR-İ CEVDET
ekrem Ömer Paşa Batum tarafına çıktığı gibi Rusyalu Kars
üzerindeki ordusundan bir mikdarını ıfraz ile beri tarafa sevk
ettiği işidildi ve artık Kars'ın muhasaradan kurtulacağı ümidleri
kuvvet buldu ve Serdar-ı ekremin ol tarafa me'muriyetinden
maksad-ı asli dahi Rusya'nın yüzünü beri tarafa çevirip de Kars'ı
bıraktırmak olup Kars'a zahire idhali için dahi Selim Paşa
Erzurum'a gönderilmiş idi. Serdar-ı ekrem ise doğru Ahısha
üzerinden ileriye hareket ile Kars'ı muhasara eden Rusva or­
dusunu tehdid edeceğinden hatt'ül-harekatım tebdil ile Sohum'a
çıkıp oradan doğru Tiflis üzerine hareket etmis idi. Halbuki bu
yolda pek çok nehirler ve bataklıklar olduğun; mebni buradan
Tiflis'e varıp da Rusyalu'yu tehdid etmeğe mevsimin müsaade
etmiyeceği ma'lfım olrrıağla Rusyalular artık fikr-ü endişeden
azade olarak bi-muhaba Kars'ın üzerine yüklendiler. Kars içinde
ise zahire kalmayıp Erzurum tarafından dahi zahire sevk olu­
nanıadığ·ına mebni Kars tarafından ye's haberleri gelmeğe baş­
ladı. Bu sırada Anadolu ordusu rcis-i1 erkanı salif' üz-zikr Kerim
Paşa ile İngiliz zabitanından olup Kars'ta müstahdem olan
Williams Paşa'ya rütbe-i vezaret verildiyse de menşurlarım
isale yol yok idi ve henüz bunların vezaretleri Takvim-i Vekavi'
de okunurken rebiülahirin beşinci pazar günü Kan:'ın açlıkt-:ı,n
teslim edilmiş ve Rusyalu gelip Kars'a duhul ile müşir ve kuman­
dan Vasıf Paşa'yı ve Kars mutasarrıfı vezir İsmail Paşa'vı ve bu
iki müşir-i cedidi ve sekiz i:ıin kadar asakir-i nizamiyyeyi esir edeteK
götürmüş ve redif askerleri ile ahali\i salrı-ermiş olduğu haber-i
te'essüf-eseri alındı.
Serdar-1 ekrern Ömer Paşa'nın me'muriyeti Kars'ı tahlis etmek
maksadına mübteni iken Abaza ve Gürcü memleketlerinde dolaşmağla
vakit geçirerek Kars'ın istilasına sebeb olduğundan dolayı halk anın
hakkında ta'n-u teşni'i diraz eylediler ve Ser- dar-ı ekreh derneğe
başladılar. Ömer Paşa'nm bö)·le yanlış yola zehabı hakkında kimi
"Mevaki' ve araziyi bilmed( i hdlde yalnız haritaya balcıp aldandı,, ve
kimi "Anı yanındaki ecnebi zabitleri aldattı,, ve kimi '·Omer Paşa
cebaııetinden Rusya ordusuna hiçbir vakit tesadüf edemivecek bir yola
sapıjJ gitti,, deyu anı itham ederler idi.
1 Niet.indc L.,,; .J keliınesinir. ilk harfi zuhulen yazılınarrııştır.
" ?vietinck_ ,, \,l:.ı şeklindedir.
0 1
TEZAKİR-İ CEVDET 61
Vükelayı ve al'el-husus Serasker Rüşdi Paşa'yı dahi "Doğru
Erzurum cihetinden Kars' a zahire idhaline çalışma_np da b1yle
yanlış tedbir ettiler,, deyu kadh-ü zem ederlerdi. Hatta Rüşdi
Paşa Ömer Paşa'nın bu cihete sevkını sevkülceyş fennince pek güzel
manevre I olmak üzere iddia ve bununla iftihar ederek "Yılanın
başını beri tarafa çevirmek için kuyruğuna basmak gibidir,, demiş idi.
Binaenaleyh bu kerre Kars'ın istilası haberi geldikte sabıkaa Meclis-
i vala reisi Rif'at Paşa ana ta'riz ederek "Biz bir teşbih uğruna Kars'
ı verdik,, dedi.
Bu esnada mün'akid olan Cem'iyyet-i ilmiyye'de ilm-i fıkıh­
dan muamelata dair bir kitap te'lifiyle meşgul idik. Tafsil-i key-
fiyyet başkaca bir kıt'a tezkire ile taraf-ı zi-şeref-i fazılanelerine
iş'ar olunmak musarnmemdir.
Yine bu hilalde Trablus-garb tarafında isyan zuhuriyle reis-i
usat olan meşhur Gurne2 ile uğraşılmakta iken bu kerre J\1ek-
ke-i mükerreme'de dahi isyan zuhur ile me'murin-i Devlet'in
tard olundukları ve bunun sebebi üsera rnernnu'iyetine dair
Cidde valisine gönderilmiş olan ferman-ı ali idüği istihbar olundu.
Bunun üzerine Emir-i Mekke Abdülrnuttalib Efendi hazretleri
rebiülahirin yirmi altıncı günü azl ile Emaret-i Mekke-i müker-
reme şerif Muhammed ibni Avn hazretlerinin uhdesine def'a-i
saniyye olarak tevcih buyuruldu. Vak'anın tefasilinc dair taraf-ı
valalarına ayrıca bir kıt'a tezkire yazılmak musammemdir. Kars
·t,'?:.k'2.s1:ıd:ı:ı ort!:·a müzaker2.t-1 ulhi.yyeyf" e;lrl ilnıi tir. Bunun taf-
silatı dahi diger tezkire-i acizide beyan olunur.
Cumadclulanın yirmi dördüncü cuma gecesi Zat-ı Şahane
İngiliz elçisi Canning'in balosuna med'uven teşrif buyurdu. Öte­
denberi sadrıazamlar bile elçi ziyafetlerine ya balolarına gitmek
adet değil iken bir senedenberi sadrıazamlar gitmeğe başladı.
Bu sene Zat-ı Şahane için dahi bu kapı açıldı. Rüesay-i ruha-
niyye balolara gitmek adet olmayıp al'el-husus ortodoks papas-
larına göre istimai' -ı saz ve temaşa-yı raks büyük günah iken
bu baloda b'il-cümle patrikler ile haham-başı dahi bulundu. Şeyh­
ülislam Efendi dahi davet olunmuş idi. Lakin itizar eyledi. Fakir
dahi davetli idim. Sadrıazam'a sordum "Şeyhülislam 'Efendi' den istfzan
et,, dedi. Şeyhülislama sordum "Sadrıdzam bilir,, dedi. Birinden
Metinde •JJ\:. şeklindedir. 2 Metinde ,. ,;. şeklindedir.

62 TEZA.KİR-İ CEVDET
bır cevab-ı şafi alamadım. Ben de gitmedim. Fransızların te'sir-i
nüfuziyle Reşid Paşa'nın düşmesinden • dola)'! Canning ot, -ücenmi•s
idi. Balosuna teşrif-i Şahane vuku'u misli sebk etmemiş bir iltifat
olmak hasebiyle bir nev-i tarziye yerini tuttu. Baloda Zat-ı Sahane
sefarethanenin büyük salonuna dahil olup vükela sağda ;e süfe­
ra solda oturmuşlar. Ferdası Canning teşekkür zımnında Ma­
beyn-i hümayun'a gidip avdetinde Reşid Paşa'nın sahil-hanesine
uğradı. Paşa ise ol gece İstanbul'da kalmış olduğundan yalıda
bulunamadı. Fakat fakir yalıda bulundum. Bir buçuk saat ka--
dar Canning ile beynimizde ahval-i politikaya dair cereyan eden
muh veratı ferdası Reşid Paşa'ya tebliğ eyledim.
Işbu curnadelahire gurresi olan cuma gününden itibaren zabt-
etmek üzere mukaddema uhde-i daiyaneme Galata mevleviyeti
tevcih buyurulmuş idüğünden yevm-i mezkı'.irda resm-ü adet üzere
mahkemeye gittim ve ferdası işe mübaşeret ettim. Pazarertesi
günü dahi ilk def'a olarak divana yani huzur mürafa'asına azimet
eyledim.
Tahsil-i ulüm için Avrupa'ya gönderilmek üzere ketebeden
on nefer müsta'id efendilerin emr-i intihabı Ahmed Vefik Efen­
di ile fakire havale buyurulmuş olduğundan bu esnada istek
edenlerin imtihanlarına şüru' olundu. Baki siz sağ biz selamet!.
Fi 8 rebiülahır sene 1295
TEZKİRE N. 8
. .. Yed_inc, i '.e kire e i ' ar olunduğu üzere bin iki yüz yetmiş
ıkı senesı cvaılınde ılm-ı fıkıhdan bir kitab telifine ne vechile
kıyam olunduğunun bervech-i ati beyanına mübaderet olunur.
. Gün.den güne Avrupalıların Memalik-i mahruse'ye tevarüdü
zıy_adeleşıp al'e -husus Kırım muharebesi münasebetiyle fevkalade
çogaldı ve bu cıhetle daire-i ahz ve ita vüs'at buldu. Dersaadet'te
ruz-merre zuhura gelen de'avay-i ticareti bir mahkeme-i ticaret
idare. etmez oldu. Ecnebiler mahakim-ı şer'iyyeye gitmek istemez.
Müslım aleyhinde gayr-i müslimin ve zimmi aleyhine müste'-
menin şehadeti şer'an isti'ma' olunmamak mes'elesi ise Avru-
palıların nazarına pek ziyade çarpar olduğundan hırıstiyanların
1 Bu tezkirenin altına iki defa rl.!.li ..;t.» ,y- yazılmış sonra her iki iba-
re de çizilmiştir. · '
TEZAKİR-İ CEVDET 63
mahakim-i şer'iyyede muhakemelerine itiraz eder oldular. Bundan
dolayı bazı zevat Fransa kanunları türkçeye tercüme olunup da
mahakim-i nizamiyyede anlar ile hükm olunmak fikrine zahib
oldular. Halbuki bir milletin kavanin-i esasiyyesini böyle kalb-ü
tahvil etmek ol milleti imha hükmünde olacağından bu yola
gitmek caiz olamayıp vlema güruhu ise o makule alafranga
efkara sapanları tekfir ederderdi. Frenkler dahi "Kanununu::.
ne ise meydana koyunuz. Biz de görelirr;. ve teba'amıza bildirelim"
derler idi.
Bunun üzerine ilm-i fıkhın muamelat kısmına dair türkçe l'v1etn-i
metin namiyle ve herkesin anlıyabileceği ibarat-ı vazıha ile bir kitap
yapılmasına beyn'el-vükela karar verilerek bu kerre Meclis-i ali-i
Tanzimat dairesinde ve Meclis-i mezkür azasından ve sudur-ı
izamdan Rüşdi Molla Efendi'nin taht-ı riyasetinde bir cem'iyyet-i
ilmiyye teşkil ile azalığına İstanbul kadısı Tahir Efendi ve Meclis-i
maarif azasından ve İstanbul payelülerinden Hüsam Efendi ve Ali
Ratıb Bey ile abd-i fakir me'mur edildik. Cem'iy- yet-i mezküre
işbu yetmiş iki senesi saferinin yirminci günü birinci def'a olarak
akd olundu.
Rüşdi Molla Efendi sahihen üdebadan ve eshab-ı fazl-u
maariften bir zat olup lisan-ı arab üzere inşa-i kelama muktedir idi.
Hüsam Efendi muahharen Şeyhülislam olan zat-ı fazail­ simattır ki
alim ve tarih-şinas olup al' el-husus ilm-i ensaba vukuf-ı tanımı var irlı.
Ali R§tib Bl".y dahi füz?J§_d?.!1. bir Et idi. U.kirı. üçünün dahi ilm-i
fıkıhta maharetleri yok idi. Cenı:'iyette sahihen fakih diyecek ancak
Tahir Efendi idi. Fakirin dahi evail-i ömrüm ulüm-ı akliyye ve
edebiyyeye masruf olarak ol vakit ulüm-ı nakliyyede ma'lümat ve
melekem nakıs idi. Fakat cem'iyetin muharriri olduğum cihetle kütüb-i
fıkhiyyenin mutalaasına mütevaggil idim.
Ne hal ise kütüb-i fıkhiyye tetebbü' olunarak hayli vakit u,ğraşıldı
ve Kiiab-ül-büyu' hulasa vechile yazıldı ise de jiıfetn-i metirı'in
itmamı müyesser olmadın cem'iyyet-i mezküre dağıldı.
Ba'de bu'din fakirin ibtida Divan-ı ahkam-ı adliyye nezare­
tinde yine bu mes'ele meydana çıkıp riyaset-i acizanem tahtında
olarak teşkil olunan cem'iyyet-i ilmiyyede asrın en ileri gelir fukaha
ve fuzalası bulundu. E'imme-i hanefiyye beyninde muhtelefün-
 64 TEZAKİR-İ CEVDET
fih olan mesailde na.sa erfak ve maslahata evfak olan kaviller
tercih olundu ve bu yolda Ahkdm-ı adl yye namiyle bir mecelle
te'lifkılındı ve b'il-cümle mahakim-i şer'iyye ve nizamiyyede mer'iy
-ül-icra olması için irade-i seni, ye sadır oldu. Ehl-ü erbabı in­
dinde pek ziyade takdir -,,,e tahsin edildi. Zat-i val&Jarının dahi
mutala'a-güzarı olan tasanif-i asriyyeden olmağla Ceride-i vekqvi'e
suret-i derc-ü ilavesi re'y-i fazılanelerine mu'allak olan me­
vaddandır.·
Avrupa kıt'asında enibtida tedvin olunan kanun-name Roma
kanun-namesi'dir ki şehr-i Kostantiniyye'de bir ce,m'iyyet-i ilmiyye
· ma'rifetiyle tertib ve tedvin olunmuş idi. Avrupa kanunlarının
esasıdır ve her tarafta meşhur ve mu'teberdir. Fakat Mecelle-i
alıkdın-ı adl{yyıye benzemez. Beyinlerinde çok fark vardır. Çünki
o beş altı kanun-şinas zatın ma'rifetiyle yapılmıştır. Bu ise beş
altı fakih zatın ma'rifetiyle vaz'-ı ilahi olan şerıat-i garradan alız
-ü iltikat edilmiştir. Avrupa kanun-şinaslarından olup bu kerre
},1ecelle'yi mütala'a ve Roma kanun-namesi'yle mukayese eden ve
ikisine dahi mücerred eser-i beşer nazariyle bakan bir zat dedi
ki "Alemde cenı'ryyet-i ilmryye vasıtasryle re' sen iki def'a kanun yapıldı.
lkisi de Kostantinryye' de vuku' buldu. İkincisi tertib ve intizamı ve me­
sdilinin hüsn-i tensik ve irtibatı hasebryle evvelkrye çok müreccah ve fa-
iktir. Be_)'inlerindeki fark dahi insanın ol asırdan bu asra kadar dlem-i
medenryyette kaç adım atmış olduğuna bir güzel mik_)'astır,, intiha.
·u.. Zl\.ıt,J<.. l'I,,
Bin iki yüz yetmiş iki sene-i hicriyyesi Londra şehr-emanetinde ber-
mu'tad verilen büyük ziyafette İngiltere devleti hariciye nazırı Lord
Palmerston'un irad eylediği nutkunda "Büyük Napoleon dermiş ki
bu iki büyük millet _)'dni Fransız ve İngiliz milletleri eğer müt­ tehid
olsalar asqyiş ve temeddün-i dleme ddir pek bü]ük şeyler yapabilir­ lerdi.
Ne çare ki bunların _yek-diif,erine olan rakabet ve hasedlerini izale kabil
olamıyor. lşte bu Jvapoleon'un vaktinde bu emel husule geldi. Bizim dahi
anın zatına emnryetimiz olup biz kılıcı bir kerre kınından çıkardık. Bir
hayırlı ve sahih ve müeyyed sulh olmadıkça yerine koymayız. İşte Devlet-i
osman{Y.ııe elçisi dahi buradadır. Sultan'ın teba' ası bizim ianemize ldyık
olduklarını isbat etmişlerdir. Sardenya elçisi dahi burada olup anın kıralı
dahi hakkında olan emnryetimiz cihetryle milletine şan vermiştir,, demiş
olduğu işidildi.
TEZAKİR-İ CEVDET 65
Bu esnada İsveç ve Danimarka ve İspanya devletleri dahi
düvel-i müttefika'ya mülhak olmak üzere iken Avusturyalu
mevadd-ı rabi'a teklifiyle Petersburg'a bir elçi gönderip ve ulti-
matum yani son-lakırdı olmak ü ere cevab-ı kat'ı isteyip muvafakat
olunmadığı halde Rusyalu ile kat'-ı muhabere ederek o dahi dahil-
i daire-i ittifak olacağını ilan eyledi. Rusyalu ise düvel-i müttefika
ile başa çıkamıyacağını anlamış ve Kars'ı istila ile namus-ı
askerisini ikmal eylemiş olduğundan Avusturyalu'nun tekil.lifini
milletine karşı medar-ı ma'zeret olmak üzere göstererek bu tekalifi
kabul etmekle mevadd-ı mezbure sulha esas itti­
haz olunarak teferruatının müzakeresine mübaşeret olunmak
lazımgelmiştir.
Bir sene muharebe daha temdid olunsa daha faideli bir
musalaha akdi kabil olurdu. Binaenaleyh bidayet-i emrde ekser-i
vükela muharebe tarafdarı olduğu halde Reşid Paşa sulhün be-
kasına sa'y etmiş iken bu kerre muharebenin temdidini isterdi.
Hatta bir gün fakire ''Ah bizde de tıib ve takat kalmadı amma her
n sıl olursa olsun bir sene daha muharebe miimted olsqvdı daha hayırlı
bır musalıiha akdi müyesser olurdu,, dedi.
Ne çare ki Rusyalu Fransa imparatoruna müraca'at edip
musalahanın ta'cili anın politikasına dahi muvafik olmağla derhal
sulha meyledivermiş ve İngilterelü her ne kadar muharebenin
imtidadı arzusunda ise de ol vakit Devlet-i aliyye'nin umur-ı
politikıyyesini idare eden Ali ve Fuad Paşalar Fransa politikasına
merbut ol1:1ak hasebiyle Devlet-i aliyye dahi sulha temayül edi-
cek artık Ingilterelü'ye söz düşmedi. Bu cihetle hemen şerait-i
musalaha müzakeresine karar verildi. Fransalu'nun sulhü ta'cil
ve İngilterelü'nün aksini iltizam edişlerine sebeb bu idi ki Fran­
sa'nın daimi surette dört yüz bin asakir-i berriyyesi olup lüzumu
kadar tertibat-ı harbiyyesi dahi mükemmel ve müheyya bulunurdu.
Binaenaleyh bidayet-i muharebede kuvvetli bulundu ve hayli şan
ve şöhret kazandı. İngilterelü'nün daimi surette kullandığı asa­
kir-i berriyyesi azdır ve tertibat-ı harbiyyesi müheyya değildir.
Lakin parası çok ve anasır-ı harbiyyesi her devletten ziyade kuv­
vetlidir. Binaenaleyh bidayet-i muharebede Fransızlara nisbetle
za'if görünüp gittikçe kuvvetleri tezayüd etmekte idi ve bu sene
Kronştad tersanesini tahrib için yüz yirmi kıt'a deniz tabyası
Tezdkir-i Ceııdet 5
66 TEZAKİR-1 CEVDET
tabir olunur zırhlı vapur dubaları inşasına başladılar. İngilizlerin
bu misillu fevkalade aleme dehşet verecek surette rfı-nüma olan
tertibat-ı harbiyyelerine nazaran gelecek yazın Bahr-i Baltık ta­
rafından Rusyalu pek ziyade şaşırıp encam-ı kar şöhret-i harbiyye
İngilizlerde kalacağı gelip göründü. Fransızların ise bu sene
nukud ve mühimmatça bazı mertebe noksanı mervi idi. Bina­
enaleyh Fransız imparatoru İngilizlerin öyle fevkalade tehiyyat-ı
harbiyyelerini istirkab ederek hazır şöhret-i harbiyye Fransızlarda
iken işe nihayet vermeği kendi politikasına muvafık görmüş idi.
İşte bu sırada Rusyalu Fransızları celbe çalışıp Fransa ve Rusya
imparatorları dahi biribirine yaklaşarak nihayet ber-vech-i bala
Avusturyalu'nun teklifi üzerine mevadd-ı esasiyye vaz' ile müza-
kere-i maslahata karar verilmiştir.
Zikr olunan mevadd-ı esasiyye Karadeniz'in bi-taraflığı ve
Besarabya'dan bir mikdar arazinin Rusyalu yedinden nez'iyle
Rusya'nın Tuna nehrinden teb'id edilmesi ve Rusyalu'nun Eflak
ve Boğdan üzerinde olan hakk-ı nezaretten vazgeçmesi ve uhud-ı
sabıka iktizasınca Memalik-i mahruse üzerine olan iddialardan
keff-i yed etmesi hususlarıdır. Mevadd-ı musalaha müzak:re i
için Paris'te bir konferans akdine beyn'ed-düvel karar verılmış
olmasiyle işbu yetmiş iki senesi cumadelahiresinin yirmi beşinci
cumartesi günü Sadrıazam Ali Paşa murahhas olarak konfe­
ransa me'mur olmağla yemv-i hareketinden avdetine kadar
Kı.l::ın h J\.1:ehml:'d P3Ş8 Sadaret-i uzma bymakamhğırı:ı na b ve
ta'yin buyuruldu.
Ali Paşa'nın Avrupa canibine azimetinde yerine Hariciye
nazırı Fuad Paşa'nın kaymakamlığı ummur-ı tabi'iyyeden iken
bu esnada Islahat Fermanı unvaniyle teba'a-i gayr-i müslimeye
bazı imtiyazat itasını havi bir kıt'a ferman hazırlanmış olduğun­
dan ehl-i islam nazarında siper-i la'net olabilecek bir zatın ma­
kam-ı icrada bulunması lazime-i halden görülmekle Kıbrıslı
Mehmed Paşa'nın Sadaret kaymakamlığına getirilmesi lazım­
gelmiştir. Bu bahsin tafsilatı diger tezkire-i sena-veride serd-ü
ityan olunmak musammemdir. Baki emr-ü irade.
Fi 8 Cumadelula sene 1295
'T'F7.!KtlLt rvvnvT
TEZKİRE N. 10
Bin iki yüz yetmiş iki senesi içinde en ziyade ehemmiyetle
mevzu'-ı bahs ve müzakere olan mevaddan biri teba'a-i gayr-i
müslimenin imtiyazatı mes'elesi idi. Bu hususa dair akdemce bazı
vükela ve süferay-i ecnebiyyeden mürekkeb bir muhtelit komisyon
olup bunda Şeyhülislam Arif Efendi dahi dahil idi. Bu komisyonda
verilen kararlar zabt olunarak ana göre bir fer- man-ı ali kaleme
alınmış idi ki Islahat Fermanı dediğimiz fermandır.
Bu Ferman-ı dti'nin ilanından mukaddem ötedenberi ferman-ı
alilere dere olunagelen elkab ve unvanların tebdiliyle icab-ı
vakt-ü hale enseb unvanlar vaz'-u ihdas olunması için Hariciye
nazırı Fuad Paşa ve Beylikçi Afif [Bey] ile fakirden mürekkeb
bir komisyon teşkii kılınmış ve hatta bir def'a akd olunmuş iken
Kars'ın istilası haberi varid olarak bu iş ta'ahhur etmiş idi. Fuad
Paşa her hususta ihtira'at ve ihdasatı sever bir zat olmağla fer­
manların elkabını dahi tebdile merak etmiş idi. Halbuki lslahat
Fermanı'nın ilanı ehl-i islama ziyade dokunacağından bu sıra
fermanların tebdil-i elkabiyle dahi uğraşmak münasib değil idi.
Binaenaleyh bundan feragat olundu.
lslahat Fermanı okunacak deyu birkaç gündenberi intizar
olunuyordu. Cumadelahirenin dördüncü salı günü okunacak
deyu işidildi. Ol gün ise Sadrıazam Paris'e azimet etti. Ferman'ın
Kıraaıini Kaymakam ?aşa'ya bıraktı.
Cumadelahirenin on birinci pazartesi günü mev'ud ve
muntazar olan Ferman-ı ali Kaymakam Kıbrıslı Mehmed
Paşa huzurunda okundu. B'il-cümle vükela ve azay-i mecalis ve
b'il-fiil mansıb ve me'muriyetlerde bulunan ulema ile beraber
Patrikler ve Haham-başı ve Metropolidler ve rum milleti mu'-
teberanından bazıları hazır bulundu. Ma'zulinden kimesne med'fı
değil idi. Ol gün hava fevkalade puslu idi. Zekiye Sultan dahi
vefat etmiş idi. Binaenaleyh Ferman'ın kıraati biraz ta'ahhur eyledi.
Bu Ferman'ın hükmünce teba'a-i müslime ve gayr-i müslime kaffe-
i hukukta müsavi olmak lazımgeldi. Bu ise ehl-i islama pek ziyade
dokundu. Mukaddema musalahaya esas ittihaz edilmiş olan
mevadd-i erba'adan birisi hırıstiyanların imtiyazatı mes'elesi olup
ancak istiklal-i hükumete dokunulmamak şartı ile mukayyed idi.
Şimdi ise imtiyaz bahsi geri kaldı. b'il-cümle hukuk-ı hükfı-
68 TEZAKİR-İ CEVDET
mette teba'a-i gayr-i müslime ehl-i islam ile müsavi add olunu-
verdi. Ehl-i İslamdan birçoğu "Abd ve ecdadımızın kaniyle kazanıl­
mış olan lzukuk-ı mukaddese-i milliyyemizi bugün ga'ib ettik. l'vfillct-i
isfıim ye millet-i hakime iken böyle bir mukaddes haktan mahrum kaldı.
Elzl-i islama bu bir ağlayacak ve: matem edecek gündür,, deyu söylen-
meğe başladılar.
Teba'a-i gayr-i müslime ise ol gün raiyyet silkinden çıkıp
millet-i hakime ile tesavi kazanmış olduklarından anlarca bir
yevm-i meserret idi. Lakin patriklerin ve sair rüesay-i ruhaniyye-
nin tavzifleri Ferman'da münderic olduğundan anlar dahi hoşnud
olamadılar ve bir de ötedenberi Devlet-i aliyye'de ehl-i islam-
dan sonra rumlar ve ba'dehu ermeniler ve ba'dehu yahudiler
derece derece mu'teber oldukları halde bu kerre cümlesi bir
raddede tutulacaklarından rumların bazıları "Devlet bizi yalzu-
dilerle beraber etti. Biz İslam' ın tefevvukuna razi idik,, deyu itiraz
eylediler. Binaenaleyh ol gün hava nasıl puslu ise arz-odasında
Ferman okunur iken hazır olanlardan ekseri abus'ül-vech idi.
Ancak bizim ziyy-i İslamda bulunan birtakım alafranga çelebi­
lerin yüzlerinde eser-i beşaşet görülüyordu ve bu makulelerden
birtakım yadgarlar dahi "Teba'a-i ga)T-i müslime ehl-i islıim içine
yayılıp malıalleler mahlut olıcak emlakımızın fiatı terakki ve medenü•et
tevessü' eder,, dedikleri ve bu vechile izhar-ı memnuniyyet ettikleri
işidildi ve görüldü. Her vakit ferman ya hatt-ı hümayun okun­
duktan sonra du 'a etmek adet olup ez-kadim de' avı ü1e'muI­
ları içinde du'acı namiyle bir me'mur bulunurdu ve bu du'a­
cılar cahil adamlar olup ne dediklerini bilmedikleri halde adet
yerini bulmak üzere Babiali'de hatt-ı hümayun kıraati akibinde
du'acı bulunan şahıs bir du'a ederdi. Hüsrev Paşa'nın sadaretine
dair olan hatt-ı hümayun okunduktan sonra De'avi nazırı
du'acısı Hüsrev Paşa'ya du'a ederken "Rabbim kalı/zar ismiyle
kalır etsin,, demiş idi.
Binaenaleyh bu vazife de'avi çavuşlarının elinden alınmış
ve oldukça du'a etmeği bilir bir zatın Babıali du'acısı ta'yiniyle
led'el-icab celb ile du'a ettirilmek usul ittihaz olunmuş ve bina­
enaleyh bu esnada Osmaniye Cami-i şerifi hatibi Babıali du'a­
cısı bulunmuş idi. Sadaret tebeddüllerinde celb ile hatt-i hüma-
yun okunduktan sonra o dahi bir muhtasar du'a ederdi. Islahat
Fermanı teba'a-i gayr-i müslimenin ehl-i İslam ile müsavatına
_,l
TEZA.KİR-1 CEVDET 69
dair olmağla bunda ber-mu'tad du'a edilmek münasebet almı­
yacağından Hariciye nazırı Fuad Paşa Hatib Efendi'nin celb
olunmamasını tenbih etmişti. Lakin Şeyhülislam Arif Efendi'nin
bundan haberi olmadığı cihetle bu kerre Islahat Fermanı'nın
kıra'ati akabinde "Du' acı Efendi nerede,, deyu sordu. Teşrifatçı
Nazif Efendi "Yok gelmedi,, deyu cevab verdi. Meclis-i maarif
azasından Arif Efendi metropolidlerin arkasında duruyordu.
Şeyhülislam Efendi'nin nasılsa gözüne ilişmiş "Gel Arif Efendi du'ıi
et,, dedi. Arif Efendi ise şurada burada va'izlik etmekle ömür
geçirmiş bir zat olduğu halde fi'l-asl Mabeyn-i hümayun Baş­
katibi Hakkı Beyefendi'nin hocası olmak takribiyle Meclis-i ma-
arif azalığına me'mur edilmişidi. Va'ız kılığiyle Meclis-i maarife
devam eder ve cer için bazı vükela konaklarına dahi gider idi.
Bu kerre Şeyhülislam Efendi tarafından du'a emr olunmağla he­
men metropolidan ve papasan saffnı yarıp geçerek meydana çıktı.
\ r>) t \ J\J..10->I JI \:J\,.. J _,,,... Jly ·'ı'I_, J_,J-1 Jy
1 1...ı..,ı A ı ..\....,! ı fal ı ı ı r- ı J..
gibi kürsilerde okuna gelen fıkaratı müştemil bir du'a okudu.
Rüesay-i ruhaniyye bozuldu. Meclise bir soğukluk geldi. Hatta
Serasker Rüşdi Paşa mahremane rüfekasına dedi ki "Bir adam
gece saat dokuza kadar meşgul olarak bir uzun layiha kaleme alıp da
tamam ettikten sonra üzerine rıh dökeyim derken yanlışlıkla mürekkeb
hukkasuu al p d:5kerek bu kadar enıeJiııi heba ettik,ti nasıl ;;1,e'yus u·e ;nil-
te' essir olursa bu Ferman'ın akabinde bu du'ıinın okunuşu dahi öyle oldu,,.
Ferman okunduktan sonra hocalardan biri namaz kılarken
Mehmed Paşa-zade ma'hud Sa'id Bey "Ne kılıyorsun Hoca Efendi.
Ferman okundu görmedin mi. Teba' a-i gayr-i müslime ile beraber ola-
cağız,, dediği Kaymakam Paşa'ya ihbar olunmağla pür-hiddet
olarak Sa'ıd Bey'i huzuruna celb ile "Senin ağzını yırtarım,, deyu
tekdir ve ihafe ettikte ayağına kapanıp isti'fay-i kusur ettikten
başka Kaymakam Paşa'nın kayni olan Besim Bey'in konağına
varıp tevbe ve istiğfar ederek sakal bırakmış idi.
Elhasıl bıi Islahat Fermanı'ndan dolayı millet-i islamiyye dil-gır
olarak vükelay-i hazırayı fasl ve mezemmet eder oldular. Hatta
bu Ferman'ın mazbatasını Hariciye müsteşarı Safvet Efendi'nin temhir
eylemediği işidilmekle beyn'en-nas memduh oldu ve Şeyh-
70 TEZAKİR-İ CEVDET
ülislam Arif Efendi mevadd-ı mündericesini tervic eylemiş ol-
duğundan enzar-ı enamda makduh oldu. "Eğer işin içinde Reşid
Paşa ile Şeylıülislam-ı sabık Arif Hikmet Bıy bulunsaydı böyle
olmazdı. Tekalifin bıizı mertebe tebdili kabil olurdu,, deyu beyn- en-
nas söylenmeğe başladı. Vükelay-i hazıra bu vechile ehl-i islam
arasında melı'.'ım ve mezmum oldular ise de ecnebiler ara­ sında
memduh oldular ve bu tarikle Reşid Paşa'ya galebe çal­ dılar.
Hatta İngiliz ve Fransız ve Avusturya elçileri "Vükelay-i salife her
hususta tas' ib-i maslahat ederlerdi. işte vükelay-i hazıra matlub ve
me'mulümüzün öte tarafına geçtiler,, demiş oldukları işidildi ve Fransız
elçisi "Devlet-i aüyye'nin bu kadar feda-karlık edeceğini me'mul etmez idik.
Canning ne dediyse vükelay-i Devlet-i aliyye kabul etti. Eğer biraz
dayanılmış olsaydı ben bdzı mertebe kendilerine yardım ederdim,, dediği
mesmfı' oldu. Fransız elçisinin bundan muradı millet-i islamiyyenin
gayz-u kinini bütün bütün İngiliz elçisinin üzerine yükletmek idi.
Çünki Canning ötedenberi Devlet-i aliyye'nin hırıstiyan teba'ası
hakkında bazı imtiyazat istihsal edip de anları İngiltere tarafına celb
ve imale etmek isterdi. Bu kerre komis- yonda saire önayak oldu ve
pek çok senelerdenberi çalıştığı hu- susatı ma'a-ziyadetin husule
getirdi. Lakin ötedenberi millet-i islamiyye İngilizlere mail iken bu
mes'eleden dolayı ehl-i islamı1: bu meyl-ü mahabbetine halel
geldi. Fransızların arzusu dahı bu olduğundan Fransız elçisi ber-
vech-i bala bu babda Cann- ing'in ileri gittiğini i a'a ile ehl-i
islitmm İngilizler hakkımla olan meyl-ü mahabbetini izale etmek
isterdi. Rusya tarafdarı olanlar ise daima buna sa'y ederdi.
Reşid Paşa dahi vükelay-i hazıranın bu icraatı şatranc-ı
diplomaside kendi aleyhine bir mansı'.'ıbe olduğunu teffatun
etmekle icraat-ı vakı'anın mehazirini meydana koyup erbab-ı
basiretin nazar-ı dikkatini celb ve rakibleri hakkında ı ehl-i isla-
mın teveccüh ve emniyetini selb etmekte idi.
İnkilab-ı hal ve zaman hasebiyle Devlet-i aliyye'nin mes-
lek-i kad'imini tebdil ve teba'a-i gayr-i müslime hakkında cari
olan muamelesini ta'dil etmesi eğerçi lazıme-i umurdan olup Reşid
Paşa dahi bunu münkir değil idi ve mukaddem ve muahhar
ı Metinde evvela altyhinde denilmiş, sonra bu kelime çizilmeden
üstüne mor mürekkeple hakkında yazılmıştır.
TEZAKİR-İ CEVDET 71
his ettirmiyerek bu yolda hayli ileri gitmiş idi. Bundan sonra
dahi o yolda giderek b'it-tedric ıslahat ve ta'dilat-ı lazımenin
icrasını isterdi. Ali ve Fuad Paşalar ise b'it-tedr'ic icra olunabi-
lecek mevaddı def'aten mevki'-i icraya koymalariyle enzar-ı ehl-i
islamda mazhar-ı nefrin oldular.
Islahat Ferman-ı dlisi led'el-mutalaa ma'lı'.'ım olur ki münde­
ricatının ekseri salatin-i izam tarafından teba'a-i gayr-i müsli- meye
ihsan buyrulmuş müsa'adattan ibaret olup ancak vükelay-i hazıra
Avrupalılara cemile olmak üzere anları yeni verilmiş im­ tiyazat
sırasında der-miyan etmişlerdir. Bazıları dahi mübhem surette
yazılarak Avrupalılara bir vechile ve ehl-i İslama diger vechile tefsir
ederlerdi. Ez-cümle ehl-i islamdan bazıları Fuad Paşa'ya "Bu Ferman'ın
hükmünce bundan sonra re'ayadan dahi vükela olmak ldzımgelecek,,
demeleri üzerine Fuad Paşa "Re' ayadan vükela ve vüzera olmak şöyle
dursun Meclis-i vala dzası bile olamıyacaklarına Ferman'ın bir yerinde
delil vardır ki hin-i hacette hırıstiyan teba' adan bazıları meclise celble
müzakereye idhdl olunacakları maddesidir. işte bu madde anların
azalıklarına sed olmak üzere Ferman'a dere edilmiştir,, deyu cevab
verdi. Reşid Paşa ise tek durmayıp bu Ferman'ın mevadd-ı
mündericesini mevzu'-ı bahs ederek bazı züvvara ha­ kayık ve
dekayıkını tefsir ve izah eylerdi. Hatta Şeyhülislam Arif [Efendi] "Bu
esnada bd-ferman-ı ali neşr olunan mevadda zararlı birşey yoktur. Halk
dahi bunu hüsn-i kabul etti. Bazı itiraz edenler var ise de anlar dahi
ma' zulin-i vükela olmağla bazılarını muhakem ye mecbur olacağız,, demiş
olduğu Reşid Paşa'nın sem'ine vasıl oldukta bunu kendisine ta'riz ve
ihafe manasına haml etmekle bazı ta'rizatı havi tebligat ile fakiri
Efendi-i müşarüniylehe gönderdi. Varıp ta'limatım vechile dedim ki
"Reşid Paşa mahsus ellerinizi öper. işit­ miş ki vükeldy-ı fihamdan
bazıları 'Bu Ferman'da muzır birşey yoktur. Halk da bunu hüsn-i kabul
etti. Bazı itiraz edenler var ise de anlar da ma'zulin-i vükelddır. Bazılarını
muhakemeye çekmeğe mecbur olacağız, der imiş Reşid Paşa dfyor ki
'Sair ma' zulin ne demişler ve muhake- meden çekinirlermi
çekinmez[ermi bilmem. Ben buna itiraz etmedim desem yalan söylemiş
olurum. Fakat itirazım Ferman'ın umumuna değil bıizı mevaddınadır ve
itiraz etmeğe dahi hakkım vardır. Zira bu kadar sene Devlet-i aliyye
hidmetinde bulunmuşum. Benim de bu Devlet'te his­ sem vardır ve bunun
için muhakemeye davet olunursam kemdl-i mem-
72 TEZAK1R-İ CEVDET
nuniyyetle giderim. Hazır söyliceceğim bazı mevaddı izah eylemiş olurum.
Z,at-i devletlerinin umur-ı şer'ryyede maharet-i kamilesi vardır. Benim de
o kadar umur-ı politikıyyede maharetim vardır deyu da'va etmem. Lakin
bu kadar sene hidemat-ı senryyede kullanıldım. Devlet ve Milletimin ve
Padişahımın şan-u istiklaline ve şeref-ü haysryetine dokunup dokunmı­
yacak maddeleri fark ve temyize iktidarım vardır. Hırıstryanlar birşey
yapmamış iken bu kadar imtryazata nail oldukları halde ben bu Millet'ten
ve Devlet-i alryye'nin bunca senelik vükelasından bulunduğum halde ef­
karımı serbest söyliyecek kadar imtiyazım olmasınmı,, deyu takrir
ve tebliğ eyledim.
Şeyhülislam Efendi buna cevaben "Paşa hazretlerinin umur-ı
politikıyyede mahareti cümlenin müsellemidir. O da'va etmez ise de biz bunu
da'va eyleriz. O bu Devlet'te fetva emini gibidir. Her müşkili andan sual
ederiz. Hatta Menşikof Pun mükalemesinde anlar ma' zül idiler. Ben o
vakit dahi iştibah ettiğim maddeleri gidip kendisinden sudl etmiştim ve
bu hususta itiraza dahi hakları vardır. Bdzı muzır mevadda vukuj7arında
eğerçi vükeladan birinin konağına gitmek şanlarına göre tenezzüldür.
Lakin vükeladan kangısını ister ise celb ile ihtar etmeleri lazımedendir
ve bu surette 'Reşid Paşa yalısında oturup da yine Devlet umuruna mü­
dahale edryor, dryenlere ihtida muarız olacak benim. Anlar vukuflu
ve bu Devlet'te akranı munkariz olmuş bir zattır. Ben anları pek büyük
bilirim. Fakat saire haber göndermeyip te bana haber göndermekte sebep
nedir,, dedikte "Sadrıazam bulunmadığı vakit şeyhülislamlar merci'
vam ile "Ben bu lakırd yı vükeladan işitmedim ve beyinlerinde dahi
böyle bir söz olduğunu duymadım. Zira anları meclisten meclise görüyorum.
Bana gelip gittikleri yoktur ve Paşa hazretlerinin aleyhinde öyle bir söz
söylfyecek olsalar bana emnryet edemezler. Fakat cay-i itiraz olan mad-
deler nereleridir,, dedikte "Oralarını bana beyan etmedi,, deyu sözü
kısa kestim. Ba'dehu yine kelama devam ile "Bunlar hep fena
şeylerdir. Lakin ne çare mukaddema on iki sene evvel mürted maddesine
karar verildikte Frenk donanması burada yok idi. Şimdi donanmalarından
başka lngiliz ordusu Usküdar' da ve Fransız ordusu l'vfaslak' dadır. Ne
yapalım ol vakit verilen karar üzere madde-i ma' lılme ki te' hir-i katl ile
te'vil olunmuş idi. Bu kerre ta'ınim olundu ve Ferman'da olan şeyler_yeni
değildir. Yeni bir iki madde vardır. Vakıa ben mecliste bd.:ı sözler söy-
1 Bu isim metiede ._;_,;,";'-, şeklindedir.
TEZAKtR-1 CEVDET 73
!emiş idim. Ldkin muhakeme lakırdısı olmadı. Şöyle ki selefim Beyefendi
Güzeloğlu Artin' e 'Sizlere de rütbe verilecek imiş. Sen de bu tarikin ada­
mısın. Efendi hazretlerine söyle sana da bir rütbe-i san[1rye mütemayizi
alsın, demiş. O dahi gayet ahmak ve kaba bir ermeni olduğundan gelip
mektubi ve kethudamıza bunu nakl ile rütbe iltimas eylemiş. Bu maddeden
gayet mahzun ve mükedder oldum. Bu maddeleri izah ediniz halkın
ta'rizatından kurtulalım dedim. 'Yoksa muhakeme lakırdısı olmadı,, deyu
hatm-i kelam eyledi.
Dönüp Reşid Paşa yanına geldim. Şeyhülislam Efendi'nin
ifadatını kendisine beyan ettim. Şeyhülislam Efendi'den öyle bir
şey sadır olmadığı a,nlaşıldı "Lakin o biçarenin dahi mugfel olduğu
ma' lılm oldu ki mevaddın izahiyle itirazatın def'olunacağı zu'ınunda
bulunuyor. Fakat izah olunsun dediğinde hakkı var. Kaşki bunda israr
etse ve ol mevaddı izah ettirse de herkes iştibahtan kurtulsa. Ben de sd­
irleriyle beraber mu'teriz iken mukir olurduk,, dedikte Vefik Efendi
yanında idi. "Bu Efendi'nin başına bir gelecek var. Eğer daha bir iki
mecliste izah olunsun derse azli ldzımgelir,, dedi. Hande-i istihza ile
bahse hitam verildi.
Ferman-ı mezkürun mevadd-ı mündericesi üzerine bahse
girişsek pek uzar. Andan sarf-ı nazar edelim. Şayed ki bazı mevad
üzerine izahat istenilirse verebilirim. Şimdi tatvil-i kelama hacet
yoktur. Fakat bunun suret-i tanzimi hakkında Reşid Paşa'dan
mesmu' olan bir itirazı ber-vech-i ati beyan edeyim. Şöyle ki
haberatta yalnız hırıstiyan reayay-i Devlet-i aliyye'nin imtiya-
zat-ı diniyyesi mezkür olup bunun dahi ahde idhal olunmaması
hususunda Reşid Paşa tarafından israr olunmuş idi. Bu kerre
sulha esas ittihaz olunan mevaddın dördüncüsü hukuk-ı poli­
tikıyye dahi ilave olunmuştur ve Dersaadet'te düvel-i selase sü-
ferasiyle resmi meclisler akd olunarak Kalimaki1 Bey karar-ı
müzakeratı zabt ile mazbata yapılıp bu ise umur-ı dahiliyyeye
müte'allik olmasiyle emsalsiz bir müzakeredir ve eğerçi mukad­
demleri dahi süfera bazı şeyler söyler ve bazı işler yaptırırlardı.
Ancak kaffesi min gayr-i resmin olup resmi surette birşey vuku'
bulmazdı ve mevadd-ı esasiyye-i mezküre Devlet-i aliyye'ye arz
1 Bu aile isminin garp eserlerinde imlası Callimaque ve Callimachi
şeklinde olup, onu bizim Kalliınaki yazmamız daha doğru olur.
14 TEZAKİK-1 CEVDET
olunmadan Rusyalu'ya arz ile kabül ettirildikten sonra Devlet-i
aliyye'ye arz olundukta şu hukuk-ı politikıyye üzerine bir pro­
testo olunmak lazımeden· idi deyu Reşid Paşa tarafından
itiraz olunmuş idi.
Elhasıl bir Islahat Fermanı'nın tanzimi icab-ı hal ve zama­
neden olup bunu Reşid Paşa ve sair erbab-ı politika tasdik
etmekte oldukları halde bazı mevadd-ı mündericesinin ta'dili
mümkin iken vükelay-i hazıra avrupalılara hoş görünmek için
bol doğradılar ve tedricen vakt-u zaman ile yapılacak şeyleri
def'aten ilan ettiler. Fakat enzar-ı islamiyanda su'-i te'sirini
izale için bazı mevadd-ı mübhemesini maksadın hilifi olarak
tefsir ediyorlar ve bu yolda biribirini dahi aldatıyorlar deyu
ma'zulin-i vükela tarafından hedef-i itiraz olmakda idiler.
İşbu mevadd-ı mündericenin t,esdidine sebeb Canninoo- olup
anın böyle ileri gitmesine sebeb dahi vükelaya dil-gir olması idi.
Çünki Reşid Paşa'nın azli ve ba'dehu Mehmed Ali Paşa'nın mey­
dana çıkarılması hasebiyle hey'ete gücenmiş idi ve mevadd-ı
mezkürenin en ağırı teba'a-i gayr-i müslimenin hukuk-ı politi­
kıyyede müsavatları maddesi idi ki vezaif-i teba'iyyetin en ağırı
olan vazife-i askeriyyeyi icra etmedikleri halde hukuk-ı politikı­
yyede müsavatları bir emr-i garibdir ve Ferman eğ·erçi Devlet-i
aliyye tarafından verilmiş bazı müsiadattan ibaret görünüyor ise
de ahde idhal olunmağla hukuk-ı ahdiyye idadına girmiştir.
Şöyle ki P2..!' C' JrrırıfPr':'1-rıc:<ınrl.-;ı dll'\"r,:::ı.l_; C' rp 'YY'llı1'":l:bh..-H.•l0r"? t-::ı-
rafından Feman-ı mezkfırun ahde idhali taleb olunup Ali Paşa
ise buna muvafakat edemiyerek keyfiyeti Dersaadet'e arz ve inha
ettikte "Devlet-i aliyye şöyle bir ferman ısdar etti, düvel-i saire dahi
tahsin eyledi, tabirinin dere olunmasına rıza gösterip zeytinde dahi Devlet-i
aliyye'nin umur-ı dahili_Jyesine müdahale olunmaması fıkrası dere olun­
mağla vükela bununla müteselli iseler de bu iki fıkra meze olunduğu hdlde
icraatın müfredatına müdahale olunmamak manası çıkar. Yoksa umumi­
yeti hukuk-ı Avrupa' dan oldu,, deyu Reşid Paşa tarafından izah-ı
mes'ele edilmiştir.
Elhasıl mücadele hırıstiyan teba'anın hukuk-ı mezhebiyye ve
adliyyesi üzerine cereyan edegelmişken hukuk-ı politikıyye dahi
ilave ile def'-i husumet olunmuştur.
Bu esnada Canning Reşid Paşa ile mülakat ettikte "Sul-
tan Abdülmecid hazretferi beni çağırıp da diivel-i Avrupa bize bu
TEZAKiR-İ CEVDET 75
mevaddı taahhüd ettirterek başımızı belaya uif,rattılar. Sen de burada bu
kadar senelik elçisin, deyu takaza etse bir cevabım var. Derim ki senin
Sadrıazamın Ali Paşa bunlara dair Dersaddet'te akd olunan konferansta
elini göğsüne koyup Devlet-i aliyye'nin yaşaması bu mevaddın icrasına
ınenutlur diyerek bunların muhassenatını beyan etti. Eğer dahili müşkildlı
olsa orasını anlar daha ala bilir. Biz haricden ldyıkiyle göremeyiz,, di-
yerek Reşid Paşa'ya beyancı nıa'zeret eylemiştir.
Reşid Paşa'nın bu hususa dair Mabeyn-i hümayun'a takdim
eylemiş olduğu tezkiresiyle melfufu olan layihası izah-ı maddeye
medar olacağından suretleri burada irad olunur.
Reşid Paşa'nın Mabeyn-i hümayun Başkitabetine yazmış ol­
duğu tezkiresinin suretidir 1 :
Der-dest olan mesalih-i dakıykadan dolayı bazı keyfiyyat ve mutala­
atı havi kaleme alınan layiha manzur-ı dekayık-neşur-ı hazret-i Padişahf
bu,yurulmak için takdim kılındı. Ldyiha-i mezkurenin bazı fıkaratı zevat-ı
müstahdemeden bazılarının itham suretinde gibi görünür ise de Huda
altmdir ki hiç kimse hakkında garezim ve kendimce dahi sermaye-i ha-
yatım olan tevecciihat-ı celile-i cenab-ı veliyy-ı ni'metin bekasından gayri
emelim olmayıp fakat can-u cihandan akdem bildiğim Padişahımız Efen­
dimize ve Devlet-i aliyye' !erine ve vatan ve millete muzır olacak şeyleri
tecviz edenler peder ve birader ve evladım dahi olsalar lillah'il-hamd
hilkat-i zatiy)'emde bulunan sadakatim cihetiyle yine doğruyu söylemekten
geri duramıyacalıma ve veliyy-i ni'met-i bi-minnetimiz Şehenşah-ı melek­
haslet Fjendimize ve vatan ve millete menfa' atli zannettiğim k fiyyatı
dahi arz ve be_yan etmek/iği fariza-i zimmet-i rıkkıy yet bildiğime mebni
layiha-i merkum ye bazı hususat dere olunmuş olmağla bu suret el-hdletü-
hazihi bulunduğum hal ve mevki' iktizasınca bir bi-edebane harekete
cesaret rengini alacağı cihetle şayan-ı tevbih olacağımı dahi rnu'terif isem
de n{y_yat-ı sadıkarn hasebiyle afv-i aliye mazhariyyetim hususunda ümid-i
kemteranem dahi pek kavi bulunmağla hakk-ı bendeganemde her ne türlü
muamele hu_yurulsa ,bek büyük ni'met ve inayet bilineceği ve çünki ldyiha-i
mezkıJre me' alinden müstefad olacağı vechile Zat-i valdy-i vekalet-pena-
1 Bu tezkire ile onu takib eden layıha eski harflerle müteaddit defa­
lar intişar etmiştir. Mesela bk. : Reşid Paşa merhumun bazı iisdr-ı sryasjyyesi
kütüphane-i Ebüzziya, Istanbul, 1305, s. ıo 73 v. d. 53 v. d. ; keza bk.:
Ebüzziya Tevfik, Nümune-i Edebryyat-ı Osmanryye, temsil-i sadis, İstanbul,
1330, S. 175 V. d., 163 V, d.
76 TEZAKİR-İ CEVDET
hinin bu taraftan kabl' el-hareke vdki' olan suallerine ldzım gelecek cevabları
verip bdzı mesmu' attan dol[!_yı istenilir ise muhakemeye hazır ve dmdde
olduğumu dahi canib-i cenab-ı fetva-penahiye ihbar ylediğimden ve bu
kerre dahi ldyiha-i mezkure ile her hdli ve zihn-i kasırımce bdzı mutala' at-ı
sehffeyi dahi min-gayri-haddin atebe-i ulydy-ı hazret-i vel!J.y-i ni'mete
beyan ve iş' ara mütecasir olduğumdan artık bende-i bi-riyalarının bundan
sonra ittihaz edeceğim usul ve meslek şayed muhdkemıl_)'e ddvet olunduğum
hdlde gidip her hususun doğrusunu söylemek üzere ma' ada vakitlerde ilti­
zam-ı sükut etmekten ve hiçbir şeye karışmamaktan ibaret olacak ise de
mücerred kendi cürm-ü günah ve tali'-i siyahım iktizasınca ekseriya si­
ham-ı müfteriyata hedef olageldiğime ve der-dest bulunan şeylere taraf-ı
çakeranemden itiraz vuku'u şayi'asiyle hakk-ı. kemteranemde elçilerin
teşdid-i efkarına çalışılmakta olması dahi muhtemeldt-ı kavf yeden bulun­
duğuna nazaran bu yolda zuhur edebilecek kıyl-ü kaller bildhire veliyy-i
ni'metimin rahatsı;:,lıklarını ve bu cihetle bu abd-i memlukün dahi Huda-
nekerde hüsn-i nazar-ı merhamet-eser-i cenab-i Şehriyariden düşmekliğimi
intac edebı:lmesi vdhimesi beııde-i kemine/erine hatır-hıraş olmakta ol­
masfJJle şimdiden havası ldtifce bir mahalle gidip ikamet etmekliğime emr-
üferman-ı cenab-ı Tac-darı mütaallik buyurulur ise icray-i muktezay-i
münifiııe müsara'at olunacağı rehin-i ilm-i samfleri buyuruldukta ol babda.
Paris'te akd olunan yetmiş iki senesi muahedesi ve teba'a-i
gayr-i müslimeye ita kılınan imtiyaz Fermanı hakkında bazı
itirazatı bf\:vi Resid Pas,ı tanıfmrlan. isbıı tezkirı>vf' mpJfııf 0hr;ık
Mabeyn-i hürna;un'a ;akdim olunan 'ıavihanm "; r tidi;: .......
<,at-i valdy-i hazret-i sadaret-penaht bu tarapan hareket etmezden
evvel kendilerine Fransa sefirinin balosunda tesadüf olunduğundan esnay-i
sohbette lıırıstiyan teba' aya ddir yapılacak ş ylerin bir an akdem icrası
takdirinde bu hususun mudhedeye dahil olmaktan kurtulacağı süferqy-i
seldse tarajindan va' d olunduğunu hikaye ile bu babda mutalda-i çake-
raneıni isti/sar buyurduk/arına binden madam ki şerdit-i sulhiyyenin
dördüncü maddesi fıırıstfvanlar üzerine olup bunda ise şimdiye kadar
hiçbir varaka-i resm!J.yede görülmeyen hukuk-ı politikıyye tdbiri ki ehl-i
is/dm ile hırıstiyan teba' ayı her hususta müsavat-ı kamile haline koyacak
bir sözdür bu dahi münderic iken taraj ı Devlet-i aliyye' den red oluna-
madığından başka mevadd-ı hamsenin esas ittihaz olunacağına ddir Vi-
yana' da mün' akid olacak protokolu imza etmeğe Saltanat-i sen'i)ye mas-
TEZAKİR-İ CEVDET 77
lahat-güzarının me' zun olduğu dahi gazetelerde gô'rülmüş olduğundan ve
protokol dahi ahd kuvvetinde bulunduğundan bunun için aceba mudhedeye
girmekten kurtulabilir mi sualine mahal olmayıp şimdiden girmiş nazariyle
bakılmak ldzımgeleceği ve ez-cümle Paris'i teşriflerinde beyn' ed-düvel mu-
karrer olduğu üzere mevadd-ı esasiyye imza olunacak olduğu halde birinci
ve ikinci ve üçüncü maddeler zikr olunduktan sonra arada dördüncüyü
bırakıp da beşinciye geçilmesine devletlerin rdzı olacaklarını akıl kesmediği
velhasıl süferanın va' dlerine mebni devletlerin edece,ği müsaade olsa olsa
çünki bu imtiyazat ya bir hatt-ı hümayun ve yahud ferman-ı dli ile ıldn
olunacağından anın ahkdm-ı mii.ndericesini mudhede-i umumfyyeye ldfz be-
lqfz geçirilmfyerek meseld mevadd-ı esasiyyenin dördüncü maddesinde mezkıır
olduğu vechile hırıstiyan teba' anın imtiyazat-ı mezhebiyye ve hukuk-ı po­
litikıyyesini Devlet-i aliyye falan tarihte neşr buyurduğu hatt-ı hümayun
vrya ferman-ı dli ile icra ve te' min buyurmuş olduğundan artık bunların
mevzu-ı bahs olmasına hacet kalmıyarak yalnız zikr ile iktifa olunmuştur
yollu bir fıkra ildve etmek istiyecek/eri muhtemeldt-ı kaviyyeden olup bunun
icrası takdirinde ise iınt{yazatı mutazaınmin olan !ıatt-i hüma)'un veya
ferman-ı dlı ahidnamenin ec;:,asından ma' dud olarak işte bununla devletlere
bir hakk-ı nezaret verilmiş ve bu suretle Saltanat-ı seniyye'nin istikldl-i
dlisi ihldl edilmiş olacağı ve emr-ü ferman-ı ha;_ret-i Padişahı muta' allik
buyurulduğu !uilde konferanslara gitmeğe ibtidadwı meyl-i çakeranem rnr
iken maslahatın kesb ettiği reng-ü revişe gijre bu ıııah;:,urdan kurtarılması
imkansız görünüp böyle bir madde-i muzırraya vaz' -ı yed etmekten dahi
,gü}etfç ;;ıii,cter;,ib buh;,;ıdüğz;,;ndaız şı:, gfinkil g;lndı gitrn&)'Cteğimdc;ıı dolc]?
memnuniyetim ber-kemdl bulunduğu cevablarını vermiş idim ve miitea­
kıben münteşir olan Ferman-ı dlf'nin suret-i rrıatbuasıııı kırdat eylediğiıııde
gerek maslahatın mebde' ve müntehasında ve gerek suret-i icrasında Dev­
let-i aliyye' nin istik/dl ve şanına rahne ve zihinlere hadşe verecek şeyler
gô"rdüğümden bdzı zevat ile buna ddir musahabet esnasında lzasb' es-sadaka
dayanamıyarak te'essüfümü izhardan geri duramamış idim. Bilmem bu
misillu söz/er bazılarının politikasına dokunduğundan mıdır nedir "'Yap­
tığımız nizamat-ı haseneye bdzı ma'zul vükela tarafından itiraz vuku'
buluyor. Artık bunları muhakemeye çekmedikçe biz rahat edemiyeceğiz,,
yollu kelimat tefevvüh olunduğunu işitmiş olduğumdan sdir ma' zu/iniıı
akvdl ve harekatı bileceğim şey değil ise de kendimce muhakemeye hazır
olduğumu taraf-ı valdy-i fetva-penahiye ihbar ettiğim cihetle eğer muha­
kem J'e ddvet ederler ise Saltanat-ı seniyye'nin istikldl-i dlfsine dokunan ve

78 TEZAK1R-İ CEVDET
hususiyle Padişahımız Efendimize borçlu• olduğumuz sadakate münafi
görünen şeyleri beyan ve isbat etmeklikte tereddüd etmiyeceğim der-kar olup
herbir hali atebe-i uf yay-i Padişahi'ye arz etmeklik dahi vezaif-i ubudiy-
yetin en akdemi olmağla ve bu aciz gibi emelsiz bir bendenin böyle bir
hareketine başka türlü mana verilemiyeceği dahi bedihiyattan bulunmagla
şu vechile beyan-ı hale ibtidar olunur ki balada mezkur olduğu üzere ihtida
şerait-i sulhiyyenin dördüncü maddesinde hukuk-ı politikıyye lafzı görüldü4ü
gibi protesto olunmıyarak kabulü müş' ir olan sükut muamelesi gösterıl­
mesi ve saniyen tedkik-ı maslahat olunmaksızın ViJiana' da mün' akid olan
protokol için Devlet-i aliy_ye maslahat-güzarına me' zuniyet v_erilmesi_ e
salisen Saltanat-ı seniyyenin sırf umur-ı dahili:Jyesinden olan nızamat ıçın
burada süfera ile konferanslara girilerek mazbata bile tutturulması Devlet-i
aliyyenin istiklal-i alisini ve hukuk-ı hükumet-i senryyesini tehlükeye bıra­
kacak surette politikaca pek büyük hatalar olarak işbu Ferman-ı ali her
nasıl ibare ile olursa olsun muahedede mezkıır olacak olursa artık burası
ma'az-allahu ta'ala mukaseme-i hükıımet demek olacağı cihetle Saltanat-ı
seni yyenin şu muharebede ettiği fedakarlıklar ve çektiği meşakkatler ve
Dü;el-i müttefik anın dahi sarf ettiği mesa' i ve himmetler bayağı bi-semere
kalacaktır ve devletlerin muhafaza-i istiklal hakkında olan da'valarını bu
fiil nakz edeceği cihetle bu dahi laf;::,-ı bi-m' ana gibi görünecektir ve
Karadeniz' de Rusya donanmasının mahvı ve Besara ya' dan biraz arazinin
Bağdan emaretine ilhakı gibifi-nejs'il-emr fevaid-i maddiyesi olan şeyler
dahi işbu mazarrat-ı hukuk1:)!ye ve istiklaliyYeye mükafat olamıyacaktır.
Sd!if'il::,··::.ik:- Ferman-ı dlinin hdzii uldu!,u uhkdnıa oe suret-i iitasuıu
gelince zaman ve mevki'in hükm ve icabı münker olmıyarak hırıstryan teba'
anın bundan yüz sene evvelki değil yirmi sene mukaddemki halde bile
kullanılması mümkin olamıyacağı ve şimdrye kadar gerek Cennet- mekan
Efendimizin zamanlarında ve gerek asr-ı ali-i Şehenşahide hırıs­ tiyanlar
haklarında aralık aralık şayan buyuru/muş olan müsa' adat-ı seniyyenin hep
bu mülahazattan neş' et ettiği müsellemattan olduğuna narazan bundan biiyle
dahi bazı mevadd-ı müsa'ide ilave olunmasının lüzumu hakkında bir
dryecek yoğise de böyle şeyler tedrici ve hususryle düvel-i ecnebiyyenin
müddhele-i resmfryesi karışmaksızın yapılıp hem ehl-i isla- mın ezhanı
alıştırılmasına ve hem de hırıstryan takımının havsala-i taham- müllerine
sığmıyacak surette de,J 'aten birçok imt yazat verilip le şımar­ tılmamasına
dikkat olunmak muktezay-i hikmetten iken vükelay-i fi/zam hazaratı
taraflarından bu kazfyYe-i dakikanın aranılmaması cay-i ta' ac- cübdür ve
eğerçi bu maddede bu rütbe ileri gidilmesinin elbette esbab-ı
l
l
1
1
i
1
l
TEZAKtR-İ CEVDET
mücbiresi olacağı bittabı' hatıra gelecek şey olup vükelay-i fiham taraf-
larından dahi bu suretin meydana konulduğunda şüphe yoğise de geçen
seneki şerait-i sulh{ıyede yalnız imtfyazat-ı mezhebiyYenin bekası fıkrası
münderic olarak beyn'ed-düvel yapılan bazı evrakta dahi ancak rahat ve
refah ma'nasını m;tazammin olan ıslah-ı hdl-i reqya kaziyyesinin Jütüv-
vet-i senryye-i hazret-i mülukaneye havalesi ibaresi mastur olup bu def' a ki
şerait-i sulhryyenin dördüncü maddesinde bile hukuk-ı politikıyye lafzının
vücudryle beraber yine istiklal-i ali ve hukuk-ı aliJyeye riayet ka_yd-i kavi-
sinin dahi muharrer bulunması esbab-ı mübreme mutala' asını salib ola-
cağından başka elçilerin daha mükalemat hengamında doğrusu vükef a e
Devlet-i alry_ye her vechile teshil-i maslahat ederek arzu ve ümıdlerı­
mizin bile iJte tarafına geçdiler vadisinde sözler söylediklerine dair riva-
vetler ve şu aralık bu kelimatı musaddık gazetelerde görülmekte olan
hikayetler dahi hep madde-i ibramfyyenin fıkdanı mülahazasına kuvvet
verecek şeyler olduğuna nazaran mücerred Avrupaca bir memduhfyet ka-
zanılmak hevesryle asıl iltizam olunacak tarik-i ihtryatkarane ve hikem-
siaranenin terk olunmuş olması zannı pek galib görünmektedir ve işbu
Ferman-ı alinin ma'nay-i hakikisini setr için her ne kadar te'vilat-ı
iifalryye ile uğraşılmakta ise de asl-ı sahihi Avrupa'ya bildirildiği üzere
(emancipation complete) ve (egalite parfaite) kazayası olarak bundan böyle
millet-i hakime ile milel-i mahkı1me beyninde hiçbir gune fark ka{-
madıaını ve Ferman-ı alınin bu şeylerde ve gerek temellük-i emlak mad-
desin; dair mahallerinde görülen fıkarat-ı mübheme dahi ancak burayı
ifjfal için meydana konulmus kelimat-ı musanna' a olu;b voksa bu hususlrınrı
b-ir ddire-i ahdude içinde tutulmasına ve vaktryle da'va olundukça Avru-
palu'_yu iskdt ve ilmia medar olur surette olmadığını isbat etmek pek asan
şeydir. Her ne ise bu hususlarda mecburfyYet-i kavryye olmadığı takdirde.bu
derece ileri gidilmek münasip görülmediği misillu şayed bir kavi mecburryet
olduğu halde dahi çünki bu madde Devlet-i aliyye'nin altı yüz senelik
rengini tamamryle zıdd-ı muhalifi olan bir renge koyacak ve ehl-i islam ve
hırzstryan beyninde ma'az-allahu ta' ala bir mukatele-i azfme vuku'una
sebeb olabilecek bir emr-i cesim ve nazik olup elhaletii-hazihi Dersaadet'te
bir kuvve-i ecnebbye bulunması cihetle buraca başlıca vuku' attan korkulmaz
ve Rumeli'nin Bosna ve Arnavutluk' dan maada yerlerinden bir gune uy-
gunsuzluk me'mul olunmaz ise de Şam ve Haleb ve Hıtta-ı lrakıyye' de ve
Anadolu'nun pek çok yerlerinde bunun su'-i te'siratı ve icrasının su'ubatı
melhuzat-ı kavryyeden iken buraları asla kayd olunmıyarak bil'akis buna
be-gayet hafifce suretle teşebbüs olunmuş olması dahi akla miilayım gö-
80 TEZAKİR-İ CEVDET
rünmez. Zira esbab-ı mübreme sahihen mevcud ise anı isbatta su'ı1bet
olmadığı cihetle Saltanat-ı seniyyenin adat-ı kadimesinden olduğu vechile
bu maslahat bir meclis-i umumfye konulmuş ve hakikat-i hal etrafiyle
anlatılmış olsaydı herkes mecnun olmadığından büyük büyük muhataratı
def' için en muta' assıb ve vukufsuz bulunanların bile beher hdl bir nevi'
fedakarlıkları gö·ze aldıracak/arından şübhe olmadığına nazaran ol halde
bu "!aslahatın kararı aray-i umumiyyenin ittihadiyle olur ve Devlet-i aliyye
dahı her dürlü ta'rizattan ve emr-i icrada dahi müşkilattan masun bulu- nurdu
ve çünki bundan mukaddem suhteler maddesi vuku'unda ol vakit aray-
umumiyyeyi ve mesag-ı şer'-i şerifi ve anın üzerine müte' allik buyu- rulan
ira_d:-i senryyeyi cami' olarak elde bulunmuş olan sened-i aleni def'-i fesada
sılah ve kuvvet olduğu cümlenin ma'lı1mu olduğundan ve bu kerre ilan olunan
nizamat ise şimdiye değin hiç emsali görülmemiş gayet tetik bir madde
bulnudağundan şematesizce icr0:,va medar olmak ve şayed taşralarda na karşı
areket edenler olur ise o makule/eri kolaylıkla yala yatırmak ıçın elde bır
sened-i kavi bulunması kaziyesinden dahi vükelaca gaflet olunmamak iktiza
ederdi. Halbuki maslahat bu surette tutulmıyarak bir meclis-i muhtasarda
birkaç kerre ictima' ile al'el-acele her şey y pılıp vü- kelaya farize-i zimmet ve
muktez0:,v-i sadakat ve ubudiyyet ancak zat/erini meydana koymak ve hasıl
olacak inkisar-i kuluba dahi kendilerini karsı tutmak suretleri iken Ferman-i
alide karar-ı vükeladan bile bahs alu - maksızın irade-i senf1!)!e-i mahsuse
suretinde ilan olunması dahi akl-ı kasır-ı kemteranemce vükelalık vezaifine
mübayin bir büvük hatadır ve Ferman-ı alınin ilanından hiç olmaz ise on on
beş f!Ün ev;el vülat ve mu- tasarrıfı.ne mahremane bir mektup yazılı,b da
;,lcabat-ı askeriy_J'edeıı olmak üzere şu me' dlde ve bu surette bir ferman-ı ali
gönderı:lecektir. Sizler mukaddemat-ı münasibe ile şimdiden halkın ezhanını
hazırlamağa him- met ediniz ,,yollu bazı vesaya yazılmak e/zemm-i mehamdan
iken tahkik olunduğuna gö·re bundan dahi gaflet olunmuştur ve bizim içinde
iken hiss- edemediğimiz müşkilatı hariceden Avrupalu'nun daha etraflı
gö·rdüğüne ve istihfaf etmediğine bu dahi delalet eder ki nizamat-ı cedide
yerleşinceye kadar memalik-i Devlet-i ali1Ye'nin bdzı mevaki'inde Düvel-i
müttefika asakirinin müddet-i vafiye ikametleri lüzumundan Avrupa
gazeteleri şimdiden bahs etmektedirler. Bu ise fi'le gelecek yani Düvel-i
müttefika ile yapılan ittifak muahedesinde musaldhanın in'ikadı akibinde ve
müd- det-i mu' ayyene zarfında hazırlanıp asker ve sefine/erini iade etmeleri
meşrut iken böyle sebeplerle temdid-i ikamet sureti zuhur edecek olur ise
bunun dahi mazarrat-ı azimesi olacağı bedihidir. Her ne ise şimdi mas-
TEZAKİR-İ CEVDET 81
lahat bu dereceye gelip bundan dô"rt sene mukaddem Kudüs mes' efesinin
suret-i tanzimf1!)!esine dair verilen karar her tarafça makbul olmuşiken
sonra icrasında vuku' a gelen kati' at muharebe-i hazırayı müntic olduğu
gibi bu muharebenin musalahaya mübeddel olacağı hengamda meşhud
olan harekat-ı gafilane dahi Devlet-i aliyye'nin şerr/ ve haysiyetini ve
istiklal-i alisini bir hdl-i hatar-nake isdl eylemiş olduğundan veliJ!y-i ni'-
met-i bi-minnetimiz Padişah'ımızın sddık kulu ve kölesi olanlara göre bu
ş ylerden dolayı mahzun ve dil-hun olmaklıkla beraber bdzı gı1ne tedabir-i
ta'miriyye düşünmeklik dahi vecibe-i zimmet olduğuna binden şurası acizane
ve kasırane hdtır-güzar olmuştur ki ihtida bu Ferman-i alinin ahkdmı
Saltanat-ı seniyye'nin kendiliğinden te'sis buyurmuş olduğu sair nizamata
benzemiyerek Düvel-i selase süferasiyle resmen konferanslarda kararlaştı­
rılmış olduğu cihetle tamami-i icrasına mecburryyet-i kavf1!)!e der-kar oldu-
ğundan ve bunun ta' dili ve tagyiri emr-i muhal olup fakat yaldt ve elvi-
yede icraatında dahi me'mudn taraflarından yolsuzluk vaki' olacak olur
ise bundan bir takım gavail tekevvün edeceğinden ve bununla asakir-i
ecnebi)ıyenin memalik-i Saltanat-z senf1ıye' de temdid-i ikametlerine dahi
sebeb vereceğinde şübhe olmamağla bari şu mahazir-i melhuzenin önünü
kestirmek için me'murin-i kiramı hareket-i hakımaneye da'vet yolunda ken­
dilerine tenbih-nameler yazılması ve (ıbu Ferman-ı aliden dolayı her tarafta
e/zl-i islamırı mükedder ve mağmum olacakları umur-ı tabi' [vyeden olup
eğer_çi muharebe-i hali)ıye evanında hırısti)ıaıı teba' a tarafından dahi hid­
rnette kusur olunmamış de uğur-ı Devlet-i alf1!)!e' de asıl feday-i can eden
millet-i isldmiyye oldu,if_undan umum-ı ehl-i islamın bdzı mertebe tatyib ve
taltifi tedbirine dahi bakılması ve fıavali-i Hicazf ye' nin sıfdt-ı celile-i
hildfet-i kübraya rabıta-i kaviyyesi cihetiyle ol kıt' a-i mubareke ahali-i
kiramının efkarını gözetmek jarizeden olarak daha yakın vakitte bir üsera
memnıı'iyeti sözünün oralarda nasıl kıtal-i azime sebeb olduğu dahi bu
Ferman-ı dlinin oralarda şiiyu'u herkesi elem-nak edece, inin delil-i kavı"si
olmağla ve Cidde valisi devletlu Kamil Paşa hazretleri her ne kadar esdı­
kadaıı bir zat ise de bir vakitten beri kendisinin meşhud olan şiddet
ve hiddeti ve hususa Harem-i şerif derununda sefk-i dimd-ı beşerryyeye
sebebiyeti ol havali-i mukaddesede herkesi dil-gir ve tenfir )ılediği
dahi erbab-ı vukuf taraflarından rivayet olunmağla müşarünileyh saye-i şevket-
vaye-i hazret-i Hilafet-penahide ahar işte kullanılmak üzere şu aralık
Haremeyn-i şerifeynin ahali-i kiramını te'min ve te' life ve anlara su'-i
te'siratı olacak şeyleri hakımane tefhim ve ta'rife muktedir bir zatın dahi
Cidde'ye vali ta'yinfyle serian mahall-i me'murryyetine izam buyuru!-
Teziikir i Cevdet 6
82 TEZAKiR-İ CEVDET
ması ve bu defa'ki şerait-i sulhiyyenin dördüncü maddesi hakkında ber­
vech-i muharrer ibtidadan kayıdsızlık vuku' bulmuş olduğundan şimdi salif'üz-
zikr Ferman-i alinin ahd-namede mezkur olmakdan kurtarılması pek
müşkil görünüp halbuki her ne kadar suret-i hafifede olur ise olsun bir
kerre de mudhedede mezkur olduğu gibi Saltanat-ı seııiy_ye'nin istikldl-i
alisine azaim rahne açılmış ve bundan böyle Devlet-i alitye'nin mesalih-i
dahiliyyesi hakkında devletlere bir müdahale-i resmfyye hakkı verilmiş ola-
' 1
cağından faraza bu belanın def'ine çare ve imkan bulunamıyacak olduğu
halde bari Devlet-i aliyye devletlerin ile'l-ebed himaye-i müşterekesi tah­
tında kalmamak için mesala bundan beş seneye kadar Saltanat-ı senfrye
memalik-i mahruse' sinde lazım gelen ıslahatı icraya himmet buyuracağı
cihetle ol müddetin inkızasında madde-i rabi' anin ke' en-lem:yekün hük-
müne girmesi ve ol müddet zarfında dahi devletler tarafindan umur-1
Devlet-i aliyye'ye bir gune müdahale edilmemesi fıkaratının dahi ahd­
nameye dere edilmesi gibi bdzı şey yapılması vakt-ü halce faideli gibi
görünür ise de bunlar hep müldhazdt-ı kasıre kabilinden olarak mübarek
zihn-i {)dk ve hatır-ı tab-ndk-1 hazret-i Zıll-ullahi)e lqyih ve sanih ola-
cak arqy-i rezine mahz_-ı isabet ve keramet olacağında iştibah olmamağla
emr-ü ferman. Temmet.
Fi'l-asl Bulgar kavminden olduğu halde Rum milleti mu'te­
beranmdan meşhur İstefanaki Bey'in salif'üz-zikr Ferman-i alinin
tanzim ve ilanından akdem makam-ı Sadaret'e vermiş olduğu
layiha dahi Reşid Paşa'nın efkarını müeyyid ve izah-ı mes'eleye
medar olmağla hulasasının buraya dere ve iradı münasib görül­
müştür.1
Şojle ki İstefanaki Bey aahir-i devr-i Selimide Rus_ya üzerine
sevk olunan ordu-yi hümayunda asaleten kethuda bulunan lVlustafa Refik
Efendi'niıı Ordu:yı lıüıııavun tercümanı olan çakerlerine f,ir hususta
"Ben yirmi senedeııberi Deület-i aliyye'ye Jıidmet ediyorum. Elbette
Devlet-i alf]ye' de benim de bir hissem ııardır. Re'_;, vermeğe istihkakım
derkardır,, demiş idi. Eben elli beş senedenberi ve!ryy-i ni'metimi.::, olan
1 Cevdet Paşa bu nıetni önce İsteja,wki Bey·in ldy1hası scr levhasiyle
ve Evahir-i devr-i Seliıni'de RufYa üzerine... şeklinde başlayan tam suret ola­
rak naklederken, sonra ser-lavhayı çizip suretinin yerine hüldsasının kelime-
sini yazmış ve cümlenin başına çıkıntı ile Şöyle ki lstefanaki Bry ibaresini
ilave eylemiştir. Paşa merhum, layıha suretini hülasa haline koyduğu sırada
lüzumu kadar değişiklik yapmadığından ifade vuzuhtan mahrum bulunu-
yor ve AJustafa Refik Efendi'nin ordu-yı hümayun tercümanı olan çakerleriııe ...
ibaresindeki çakerleri ta'biri iltibasa mahal bırakıyor.
TEZAKİR-l CEVDET 83
Devlet-i alf]ye)e hazar ve seferde hidmet ve gayreti sebk etmis ı'e a!e'l- husus
Rum fetreti vak'a-i faci'asında Eflak ve Boğdan'nın saJe-i celddet- v11;ye-i
Devlet-i aliyye'de istihldsı ve Rumeli'ye fesadın adem-i sirayet-i esbab-z zahire
ve haff]yesine nasb-1 nefs iie çalışmış ve Rusyal;'nun Edirne'yi istilası
hengamında miiteı;effa Pertev Paşa on milyon taznıinat-z sf;ferbyenin itasında
kemdl-i iztırab ve helecana mübtela olarak Eflak ve
Boğdaıı'ın bedel-i tazmin olarak Rusya'ya terk ve ferağı ve nehr-i
T una'nın Devleteyn beyninde !ıüdud ittihazı vadi/e-
rinde tekapu ettikte şuray-ı Babıdli'ye mii::,ekkeıe takdimiyle lede'l- ınubahase
A1emleketeyn'nin Rusya'ya terk ve ferağı maddesinden
saıf-'ı na;:,ar olunması hususunda sarf-ı makdur ey[emiş ve
"Sıgar-ı sinnimdenberi ndn-u ni'met-i Devlet-i ali10ıe ile jJerverde olmuş olan
bu çaker-i hakir'ül-mikdarları şimdi uzaktan seyirci durmak mah- keme-i
vicdanf]yeye elvermiyeceği cihetle veliyy-i ni' ınetim olan Devlet-i alfvye'ye
şükr-gü:::,arlık yolunda bazı ihtarata istihkakım yok mu,, mu- kaddemesiyle
söze başlayıp birçok emsal ve edille-i tarihiyye serd ve ityanından
sonra der ki "Düvel-i selase süferası şimdiden bi'l- cümle teba' a-i
Saltanat-i seniJ:Yl!Ye müsavat-ı hukuk itasını iddia ediyorlar. Bu halde ise eben
an ceddin nıütevarid olan ve tabi' at-i san9e hükmüne giren itikadat ı:e ze/ıabat
ve adat ve itibaratın def' aten ittihaz olunacak tanzimat-ı cedideııin tatbikat-ı fi'
liyye ve icraat-ı ameliyyesine muhalif ve mu'teriz olacakları der-kardır. Avrupa'
da dahi def' aten tanzimat-ı cedide mVyesser olamayı;b bi't-tedric hasıl
olageldiği ma' lumdur. Saniyen Fransa' da katoliklerin protestanlar ile ve
İngiltere' de protestanların katolikler ile re Almanya' da kezalik vuku' bulan
muhasamat lı1emalik-i Osmanfrye' de gah-u bi-gdh zuhura gelen rııuhasamattaıı
kat kat ziyade ve vahim olup Avrupalu tedric ile ta' assubat-ı diniyyenin ta!ıfifine
temessük ve teşebbüs eyledikleri ınisillu Dedet-i alfrye dahi teba' asının zu'm-u
zehablarını rııfte refte ta' dile sarf-ı himmet buyurmakta olup ancak evvel be-
evvel muahedeler ta' dil ve ıslah oluıımadıkta sıiferanın iddia ettikleri müsavat-
ı hukuk nük- te-i nazikesi kuvveden fi' le gelemez. Şöyle ki müsa' adat
kabilinden olarak iki üç yüz senedenbe;i ,ataf-t Devlet-i aliyye' den Düvel-i
mütehabbe-i nasdraya ita buyurulmuş ve mürur-ı zaman ile şurut-ı mütekabile
hük- münü almış olan ahd-nameler yalnız milel-i efrenciyye'ye nafi' ve teba' -
a-i Devlet-i aliyye'ye muzır olma/f,la bu hdlin bekasını süferay-i seldse
dostlarımızın ma!zkeme-i insaf ve vicdanları reva görmez. Bu ecvibe-i
müskitenin süferaya mülayimaııe ve hakimane itası takdirinde ikna' ve ilzamları
kabil olur zan ve itikadındayım,, . İstefanaki Bey'in sözü
dahi burada tamam oldu. Biz yıne sadede gelelim.
sı TEZAKİR-İ CEVDET
Ferman-ı alinin kıraatinden sonra bir garib keyfiyet vuku'a
gelmiştir. Şöyle ki Kallimaki Bey'in taltifi irade-i seniyye iktiza-
sından olduğuna mebni Viyana sefaret-i seniyyesine ta'yini tensib
olundu ve mukaddema Paris büyük elçiliğinde bulunduğuna
menbi yine büyük elçilik ile ta'yini umur-ı tabiiyyeden ise de bu
surette Londra sefiri Muzurus Bey'e dahi büyük elçilik vermek
lazım geleceği mutalaasına binaen orta elçilik ile Viyana'ya
me'muriyeti Fuad Paşa nezdinde bi't-tensib ol vechile irade-i
seniyyesi istihsal ile icra için Babiali'ye da'vet olundukta Kallimaki
Bey Kamil Bey'in odasına gelerek keyfiyete tahsil-i vukuf edicek
orta elçiliği kabulden istinkaf ile hemen pasaportunu mutalebeye
kıyam edip bu hareketi Fuad Paşa'ya mucib-i infial oldu ise de
"Varsın gitsin,, dese "Selefi Arif Efendi hüyük elçi iken Kallimaki' den
bü)'iik elçiliğin diriğ olunması hırıstüıan olmasından ııaşidir,, deyu guft-ü
guya ba'is olur mülahaza.,iyle Fuad Paşa anın bu vaz'-ı dürüş­
tünü hazın ederek heman arz ve istizan ile büyük elçi nasb ve
ta'yin ve Muzurus Bey'e dahi büyük elçilikle rütbe-i ula sınf-ı
evveli tevcih ettirdi. Habuki keyfiyet Viyana'ya ihbar olundukta
Avusturya devleti tarafından Kallimaki Bey orta elçilikle kabul
olunur ise de büyük elçilikle kabul olunamıyacağı beyan olundu.
Cünki Fransa'nın Viyana'da mukim elçisi orta elçi olup Devlet-i
;liyye elçisinin kendisine takaddümünü çekemiyecek ve eğer ana
dahi Fransa devleti tarafından büyük elçilik verilse bi'l-mukabele
Avıı tıırv:cı 'nın Frama'd aki ekisine dahi büvü \ elcilik verilmek
lazım gelecek o ise genç olup sinnine göre a a büyük elçilik rüt­
besi verilmek Avusturya usulüne muhalif düşecek ve kendisini
Fransa imparatoru sevmiş olduğundan anı azl ile yerine digerinin
nasbı dahi maslahata mugayır gelecek olduğundan Kallimaki
Bey'in büyük elçilikle kabul olunmamasına karar verildjği Avus­
turya sefareti tarafından lede'l-ifade Fuad Paşa gülüp "Arif Efendi
dahi büyük elçi idi,, dedikte "Evet o dahi ej!,erçi büyük elçi idi. Ancak
ehl-i islamdan olup AvrujJa usulüne tamam{vle 11dk ıj olmadığından ve
bizimle kdmilen amiziş etmediğinden anın zararı olmayıp amma Kalli­
maki tamamiyle bizim usuliimü::,d€ olduğundan anın rütbesi dokunur,,
deyu Avusturya sefareti tarafından cevab verilmiş ve fakat henüz
hırıstiyan teba'a ile ehl-i islamın müsavat-ı tammelerini teklif
edenlerden biri dahi Avusturyalu olduğu halde şimdi bu tefrika
dahi acıb görüneceğinden Avusturya sefareti tarafından lakır-
TEZAKtR-İ CEVDET 85
dının rengi değiştirilerek "Şimdi Avusturyalu'nun her tarafta orta
elçisi olup Vryana' da bulunan elçiler dahi orta elçilikten yukarı olma­
dıkları cihetle V{vana)a gönderilecek elçinin dahi bii:Yiik elçi olmaması
miinasib olur,, vadisinde idare-i kelam edilmiştir.
Bundan başka Kallimaki Bey'in büyük elçiliğine ve gerek
Muzurus'a büyük elçilik tevcih olunmasına Fransa Hariciye nazırı
tarafından itiraz olunmuş idüği Paris elçisi Mehmed Cemil Bey
tarafından suret-i resmiyyede Fuad Paşa'ya yazılmıştır.
Bu suretle "Düvel-i Avrupa Devlet-i aliyye tarafından hırıstiyan
teba' asına bazı ınudmeldt-ı lutf{yye icra olunmasını isterler ise de öyle vü­
kelalığa ve vü::,eralığa çıkmalarını bir vakitte istemiyecekleri bu madde
ile dahi sabit olur,, deyu Fuad Paşa ifadat-ı sabıkasını te'yid ey­
lemiştir. Aleyhinde bulunanlar ise Ferman-ı alınin tanziminde
vükelanın derece-i lüzumundan ileri gitmiş olduklarını bu madde
ile isbat ederek muaraza etmekte idiler.
Akdemce buna dair cerayan eden müzakerat esnasında Fuad
Paşa C:anning' e demiş ki '' Devlet-i alf ye dô·rt esas üzere müesses olup
bunlar ile !zer nasıl istenilir ise idaresi ve ilerlemesi kabil olur ve bun­
lardan her kangısı nakıs olur ise iddre kabil olma::,. Dört esas budur.
}.1illet-i is!dmı)ı_ye devlet-i türkiy_,e salatııı-i osman yye pdyıtaht-ı İs­
tanbul,, .
Fuad Paşa'nın bu sözü doğrudur. Fakat bu kadar yüz
yıll;rdanberi millet-i hakime ola ehl-i islam teba'a-i gayr-i
esastan biri hedm edilmiş olmadı mı. İşte bahis buradadır. \'ü-
kelay-ıJhazıra "Esasa dokunu!madı" derler. l\fuhalif!er ise "Devletin
esasına halel getirildi,. deyu itiraz ederler. Binaenale>vh rnahafil ve
mecaliste bu türlü mücadele ve keşakeşler cerayan eder oldu.
Fuad Paşa dahi "Ferma11-ı alinin evvelce [isdarı} pek isabet ol­
muş. ?:ira vakt vle davranılıp da ısdar olunmamış olaydı mevadd-ı mün­
dericesi birer birer muahedeye dere olunarak imiş,, deyu söyler ve bu
yolda Ali Paşa'dan tahrirat gelmiş olduğ·uııu hikaye eyler idi, Hilaf-
giran ise "Şeyhin kerameti kendiiden menkul,, deyu ta'riz eder- ler
idi.
Esbab-ı meşruhadan naşi Reşid Paşa ile Ali ve Fuad Paşalar
beynindeki bürudet kesb-i şiddet eyledi ve Reşid Paşa'nın Şeyh­
ülislam Arif Efendi hakkında ziyade teveccüh ve mahabbeti
olup rnakam-ı meşihate gelişi dahi anın himmetiyle olduğ·u halde
80 TEZAKİR-İ CEYDET
Arif Efendi Ali Paşa ile ittihad ederek anın efkarını tervic ede­
geldiğinden bi't-tabı' Reşid Paşa andan dahi ru-gerdan olup selefi
Arif Hikmet Beyefendi'ye yeniden izhar-ı teveccüh ve mahabbet
eder oldu ve Arif Hikmet Beyefendi Ali Paşa'yı küçük görüp
ana Reşid Paşa kadar hürmet etmediği cihetle Ali Paşa dahi
andan müteneffir olarak her cihetle Arif Efendi'nin makam-ı
meşihatte bekasını iltizam eylerdi.
Vekayi'-i şetta
Cumadelahirenin on altıncı cumartesi gecesi bir şiddetli
ruzgar çıkıp çok cevami'-i şerife minarelerinin alemleri ve
bazılarının şerefeden yukarıları kopup düştü ve nice kırk elli
senelik servi ağaçları yıkılıp hak ile yeksan oldu.
Trablus-garb valisi Osman Paşa'nın sevk eylemiş olduğu üç
bin asakir-i nizamiyye ve dokuz bin kadar yerli asker muzaffer
olarak re'is-i usat olan Gume dehalete mecbur olup ancak Der-
saadet'e gelmekten havf etmekle istid'ası üzere Tunus valisine
gönderilmiş olduğu haberi hılal-ı recebde Azmi Bey'in avdetiyle
haber alındı.
Fevkalade olarak şubatın evahirinde kar yağdığı gibi martın
altıncı ve recebin on birinci salı gecesi kar yağmağa başliJ,yıp
ferdası salı günü dahi arkası kesilmedi ve ol gece Babıalı'de yangın
zuhur ile Müsteşar-ı sadr-ı ali dairesi yandı. Kaymakam-ı sadr-ı
ali Kıbrıslı Mehmed Paşa Müsteşar-ı sadr-ı ali Şevket Bey ile
Evkaf-ı hümayun müfettişi bulunan Reşid Paşa kitapcısı Necib
Efendi'nin azillerini bu esnada arz etmiş ise de Zat-i Şahane
müsa'ade etmedikten başka "Bu kadar sadrıdzamlar gelip geçti.
Şevket Bey' e birşey demedi,, deyu izhar-ı iğbirar ile cevab vermiş
ve bir de "Bu değil illd Reşid Paşa)a dokunmaktır. Anınla ne alıp
veremiyorlar. O adam mansıb dahi istemiyor. O dahi kalkıp da anlar
ile uğraşsa hakkı )'Ok mu,, deyu buyurmuş olduğu mahremane
isti'ma' olundu. Lakin Damad Halil Paşa'nın akdemce vuku'-ı
vefatında Necib Efendi ile Anadolu kazaskeri arasında tahrir-i
terike münaza'ası zuhur edip Necib Efendi Şeyhülislam Efen­
dinin hilaf-ı marzisi olarak Evkaf nazırından aldığı emr-i me'-
zuniyyet üzerine Halil Paşa'nın yalısını temhir ettirmiş olmasın­
dan dolayı Şeyhülislam Efendi muğber olduktan başka merhu-
TEZAKiR-İ CEYDET 87
mun vefat eylediği oda dahi temhir edilmiş olup halbuki kadın­
larca orada kandil yakmak gibi bazı rüsum icrası adet imiş.
lşte bundan dolayı merhum Halil Paşa'nın kayınvaldesi olan
Kadın Efendi gücenerek Mabeyn-i hümayun'a bir kıt'a tezkire
tahrir ile arz-ı şikayet eylemesi üzerine Necib Efendi azl olundu
ise de açıkta bırakılmayıp Meclis-i va.la azalığiyle kayırıldı ve
Evkaf müfettişliği sair menasıb-ı ilmiyye gibi bir sene müddet
ile ve münavebe usulü üzere İstanbul ve Haremeyn payelülerine
tahsis edildi ve evvel-i emrde Fetva emini Refik Efendi Evkaf-ı
hümayun müfettişi oldu.
Ba'dehu recebin yirmi üçüncü pazar günü Müsteşar-ı sadr-ı ali
Şevket Bey dahi Meclis-i vali azalığına bi't-ta'yin yerine Ha- riciye
müsteşarı Safvet Efendi nasb ve ta'yin buyuruldu ve Ter­ cüman-ı
divan-ı hümayun Nurüddin Bey Hariciye müsteşarı ve Kabuli Efendi
Tercüman ve anın yerine Remzi Efendi Ticaret muavini ta'yin edildi.
Ancak mahremane rivayet olunduğuna göre tebdilattan maksad-ı
asli Kaymakam Paşa'nın kayını olan Besim Bey'e bir hisse çıkarılmak
iken bu maksad husule gelemedi. Ol asrın politikası ise herkes kendi
tarafını kayırmak ve me'murin içinde tarafdarlarını çoğaltmak
hususlarından ibaret idi. Yani biz ol vakiüe dahi şimdiki tarik-i
makduha gidiyor idik. 01 asırda da Devlet-i bir menzil-i selamete
eriştirmek vazifesini bıra­ kıp menafi'-i mahsusamıza hasr-ı efkar
ediyor idik. Cenab-ı Fe:yya.z bizi ll;:2.z cyl ye :lmir...
Yine recebin yirmi üçüncü pazar günü Paris'te sulh-name imza
olunduğu haberi ol günün akşamı telgraf ile alındı ve fer- dası
pazartesi günü sabahlayın saat birden sonraca yüz bir pare top
endahtiyle izhar-ı şadmani kılındı. Evvel ber-mu'tad Bab-ı fetvaya
azimetle huzura girilmiş idi. Dahiliye katibi Bahir Efendi gelip
resmen musalaha haberini beyan ile beraber bir gece ikad-ı
kanadil ile resm-i meserret ve şadmani icrasını Şeyh­ ülislam
Efendiye tebliğ eyledi. Şeyhülislam Efendi müstebşir olarak fakire
hitaben "Vak'anüvis Efendi bu vak' ayı güzelce kaleme almalısın. Ha;-li
senelerdenberi böyle hayırlı musaldha olduğu yoktur,, dedi. Fi'l-vaki' Prut
muzafferiyetinden sonra Devlet-i aliyye'ce
böyle menfa'atli surette muahede yapılmayıp sahihen Devlet-i aliyye
hakkında güzel bir muahede akd olundiyse de hırıstiyan teba'-
anın hukuk-ı politikıyyede müsavatlarmı mutazammın olan fer-
88 TEZAKİR-İ CEVDET
manın bu muahedeye derci cay-i itiraz olarak erbab-ı politika
"Bu muıihedeye bir diyecek olmazdı l j ; \\ ') J,, deyu ta'riz
ederlerdi.
Yevm-i mezkur gecesinde cevami'-i şerifenin kanadil ile
donadılması hususu ol gün Kaymakam Kıbrıslı Mehmed Paşa
tarafından arz ile istizan olunmuş idi. Kaymakam Paşa acul
ve uzun düşünmez bir zat olup bunun hakkında irade-i seniyye
sudur edeceğinde dahi iştibah ve tereddüdü olmadığından key­
fiyeti ol vechile arz etmekle beraber buyruldusunu dahi İstan­
bul kadısına göndermiş idi.
Cevami'de ikad-ı kanadil ise umur-ı diniyyeye mahsus olarak
bu misillu vukuat için cevami'de kandil ıkadı mesbuk bi'l-misl
olmadığına mebni bundan sarf-ı nazar olunmasına irade-i seniyye
taalluk edip mucebince zikr olunan buyruldu geri alınmış ise
de İstanbul kadısı tarafindan her tarafa emirler verilmiş idüğün­
den tekrar her tarafa def'aten haber isali kabil olamadığı cihetle
cevami'in kimisinde kandiller hazırlanmış iken yanmadı ve ki­
misinde yanmış iken bazısında saat birde ve bazısında saat üçte
söndürüldü ve bazısında sabaha kadar yandı. Elhasıl vükelanın
hal ve tavrı gibi ittiradsız bir keyfiyet hadis oldu. Müsteşar-ı
sabık Şevket Bey dahi bundan dolayı hayli ematet etmeğe
fursat buldu.
Bu hılalde İngiltere ve Fransa ve Avusturya devletleri kendi
beyinlerinde Devlec-i aliyye\1iu Lan:ı.a1ıılyyct-i 1ı1ülkünJ ZZı.iT1-ai-.1- -v-c
tekeffül zımnında başkaca bir muahede akd ve imza etmişlerdir. Bu
dahi Devlet-i aliyye'ce fa.ideli birşey ise de Devlet-i aliyye'nin bunda
imzası olmayıp bu ise Devlet-i aliyye'nin istiklal-i hüku- metine
mübayin bir keyıiyettir. Kaldı ki Devlet-i aliyye'nin bunda
imzası olmadığından lede'l-iktiza Devlet-i aliyye bu mu- ahedeye
istinad edemez ve eğerçi akdemce İsveçlü için dahi böyle bir
muahede yapılmış idi. Lakin anda İsveçlü'nün dahi imzası var
idi. Yoksa böyle sırf gaibane bir muahede-i hiınayet-karane değil idi.
Ber-vech-i bala Paris'de sulh-name imza olunmuş olduğundan
bu muharebe için yani Kronştad limanının zaptı için İngilizlerin
yaptırmış olduğu deniz tabyası nam vapurların bu muharebede
istimaline meydan kalmadı.
Fakat bu hılalde İngiltere denizinde bir büyük donanma
TEZAKiR-I CEVDET 89
geçit resmı ıcra olundu. Şöyle ki İngiltere kıraliçesi bir cesim
vapurda calise olduğu halde pış-gahından geçirilen beş yüz
kıt'a kadar sefain-i harbiyyenin ekseri vapur imiş ve cümlesi
yirmi bin kıt'a topu hamil imiş ve el-haletü-hazihi İngilterelü'nün
malik olduğu donanma sekiz yüz kıt'aya baliğ olmuş işte kuv­
vet ve şevket böyle olmalı. Meydan-ı terakkide bu menzili
göze almalıdır.
Islahat Fermanı Maraş'da kıraat olunduğu vakit bazı mertebe
kıyl-ü kal olmuş ise de ört-bas edilerek bir eser zuhur etmemiş
idi. Muahharen Maraş'da İngiliz tüccarından olup bir aralık kon­
solos vekili olan şahs bir mürafa'a zımnında hakim-i beldeye
şetm etmekle ahali birikip merkumun hanesine hucum ettikte
ve hatta kurşun ile bir adam dahi öldümüş olduğundan ahali
hanesine ateş verip bir karısı ve bir çocuğiyle beraber ihrak olun­
mağla bu esnada Maraş'a bir mikdar asker gönderildi. Bu vak'a
Reşid Paşa'nın salif'üz-zikr layiha-i itiraziyyesini müeyyid olmağla
sair taraflarda dahi bu makule uygunsuzlukların vuku'una mey­
dan verilmemek için Devlet'çe takayyüdat-ı lazimeye itina edilir
oldu. Bir müddet sonra Haleb vak'asının ve daha sonra Suriye
vuku'atının zuhuru Reşid Paşa'nın mutalaatmı tasdik eylemiştir.
Biz yine sadede gelelim.
İşbu yetmiş iki senesi ıyd-ı fıtrınde teba'a-i gayr-ı müsli­
meden eshab-ı rütbe olanlar mu'ayede-i hümayuna dahil oldular.
Iyd-1 f:tnn il ir:ci perşe be gün_ü Be ikt s8_hi1- r8yınc1 n kl-1
hümayun vuku' buldu.
Reşid Paşa Mısır valisi Sa'id Paşa'nın ziyafetine med'u ola­
rak şevvalin on üçüncü günü Mısır'a gitti. Sadrıazam Ali Paşa
şevvalin yirmi beşinci günü Dersaadet'e geldi.
Akdemce kahve ve çubuk temennası yasağ edilerek adab-ı
mecalis hakkında tab' ve neşr olunan nizamnameye "Selam bedeli
temenna ile iktifa olunması,, ta'biri dere edilmiş idi. "Selamı da kal­
dımıışl,ır,, deyu her taraftan itirazlar yağmağa başladı. Binaen­
aleyh bu esnada nizamname-i mezkur Takviın-i Vekayi'e dere
olundukta fıkra-i mezkure "Selam ile iktifa olunması,, deyu tashih
ettirildi. Lakin Babıali'de yapılan nizamlar mülahazasız ve saygısız
olarak yazılıvermekte olduğu aşikar oldu 1 .
1 Tezakir'i muhtevi cüzlcrin ikincisi burada hitam bulur.

90 TEZAKiR-İ CEVDET
TEZKİRE N. ll
Memalik-i Kafkasya'nın Rusya'dan istihlası Devlet-i aliy-
ye'ce fevkalade arzu olunur mevaddan olup İngilizler dahi Rus­
yalu'yu Hind'den teb'id için Memalik-i Kafkasya'nın hiç olmazsa
ise bir hal-i istiklale ifrağını isterlerdi. Ne çare ki Dağıstan'da
Şeyh Şamil Efendi bunca senelerdenberi Rusyalu ile pençe pen­
çeye cenk ederken Kırım muharebesi esnasında kendisinden me'-
mul olan hareket görülmedi. Sanki Rusyalu ile mütareke etmiş
gibi çekilip seyirci oldu ve Batum'dan Anapa'ya kadar olan
sahiller Düvel-i müttefika tarafından zabt olunmuş iken öteden­
beri Rusya ile muharib bulunan Abaza ve Çerakise kabaili dahi bi-
taraf gibi kaldılar. Çerakise'nin böyle soğuk durmalarına fi'l-vaki'
beri tarafın taksiratı dahi sebebiyet vermiş idi. Şöyle ki bu
kaba.ili celb için taraf-ı Devlet-i aliyye'den gönderilenler kö-
lelikten yetişme idi. Çerkesler ise satmış oldukları kölelere itimad
etmediler. Bizim pafa ve bey deyu verdiğimiz nam ve unvanlara
hiç itibar eylemediler. İngilizler dahi ol sevahile yanaştıkları
gibi birinci nasihatleri köle ve cariye bey'-ü şirasının men'i mes'e­
lesi oldu. Çerkesler ise eski usul ve adetlerini terk edecek olduk-
lanı anlara göre Ruslar ile İngilizlerin farkı yok idi. Elhasıl gerek
Babıali canibinden ve gerek Avrupalular tarafından kabail-i
Kafkasya'yı celb için isti'mal olunan esbab ve vesait anların
nefretini mucib halattan olmağla matlubu müntic olmadı.
Yoksa Fğer Dağı tnn ve Çerkesist?-!l ?.hcJisi tarafı:ıda Düve!-i
müttefikaya iane yolunda fedakarane hareketler müşahed olaydı
mevadd-ı musalahanın müzakere ve mükalemesinde Memalik-i
Kafkasya'nın dahi mevzu'-ı bahs olması umur-ı tabiiyyeden idi.
Her ne ise Fransa imparatorunun sulhü ta'cil etmesi üzerine
gerek Devlet-i aliyye'nin ve gerek İngilizlerin Memalik-i Kaf-
kasya hakkında olan arzuları bi't-tabı' pesmande olmak lazım­
geldi ise de İngilizler yine konferansta Çerkeslerin serbestliklerini
mevzu'-ı bahs ederek buna dair musaB.hanameye bir şart dere
ettirmek emelinde idiler. Hatta İngiliz elçisi Canning buna dair
Reşid Paşa Yasıtasiyle fakirden Memalik-i Kafkasya'nın ahval-i
tarihiyyesini mübeyyin risale kılıklu bir layiha istemiş idi. Fakir
dahi Reşid Paşa'nın emriyle bir layiha tanzim ve takdim eyledim
ki ber-vech-i atı bu makamda dere ve irad olunur :
1 Cümlesinin siyakına göre bu kelime oldukta yerine yazılmış görünüyor.
TJ::Z},KİR-İ CF\DJ.T 91
L \..:dI-L\
Çingi,Jier sel gibi cihanı bası/J !zer tarafa akm ettikleri !ıengiiında
bir fırka-i cesimeleri dahi Kazan ce Ejder/zan tarciflarından hücum ıle
ta Tuna sevahiline dek inip Kazan'ı payitaht ittihaz ederek Rusları harac­
aüzar etmisler idi. İşte Kırım Tatarları bu firka-i cesimenin bir kolu
iken mürur ı zaman ile Kazan hükumeti ,caJ ve izmihlale müşrif oldukda
Kırım !ıükiımeti daha kuvvetli bulunmağla ana tabi' gibi kalmış idi ve
Fatih Sultan /vfelznıed Han-ı sani hazretlerinin zamanında Kırını hü-
kumeti Saltanat-ı senjyye tdbi' olup Yavuz Sultan Selim Şah hazretleri
ise Saltanat-ı vsmanLvye ile Hilafet-i isldmiyyeyi cem' etmekle ol lıavalide
bulunan kaffe-i ehl-i islam havza-i teba'iy_yet-i Devlet-i aliyye'ye dahil
oldular.
J,fualıharen Kazan hanlarının bütün bütün silsile-i nesebleri mukariz
oldukta Kırım sultanlarından biri Kazan hanlığına intihab ve irsal olun-
mak lazım geldikçe Kırım hanları Kanunf Süleyman Han hazretlerinin
nazarında Kırım hanlığına kabil ve müsta'id görünen sultanları Kazan
hanlığına sevk ile def' -ü teb'id edip bunlar ise Kırım hanlı4ına dide-dı1z-ı
emel ve intizar olarak Kazan hanlığını istiskal ederlerdi. Işte bu asırlara dek
Rusvalular Kazan hanlarına harac veregelmiş iken Kazan hükumeti böyle
bir za'j-ı hale giriftar olduğunu Rusyalu jiırsat ittihaz ederek mü-
şarünileyh Sultan Süleyman Han hazretlerinin evahir-i ahd-i s ltaııat­
larında Kazan ve Ejder/zan eyaletlerini istild ile tevsi' -ı memalık edıp bir
kerre böyle nqes aldılar ise de andan sonra birkaç def'a Kırım hanları ıd
ivioskov şehrine kadar iU!ti-u idult.: ot huUti bir ktrı"i Afuskuua şıhriıı­ den
dahi alız.-ı /ıarac etmişler idi. Ancak Kırım hanlarının kuvveti kül- liyetli
hafif sıwarilden ibaret olarak bir yeri urup geçmeden_ başka işe
yaramadıkları cihetle urduklarını zabt ile temekküne muktedır olmadık­
larından ve Rusya/ular dahi anların bu hücumlarından biz.ar kaldıkla­
rından Tatarların nazarında Jıarac bedeli ve Rusvaluların itikatlarıııcc
def'-i belri için verilen bir nev' surre olmak üzere tış ta'bir olunur ma'-
Tüm'ii/-mikdar senevi bir vergi üzerine rnusaliiha_ya rabt olunup td Petro
vaktine dek hdl bu minval üzere cari olmuş ve Petro dahi bu vergiyi Kırım
fıvinesine vermis idi. Ruslar bu kadar büyük bir devlet teşkil edip de dü
yanın başına, bela olacaklarını kiın hatıra getirirdi. Yoksa ol rnkit Devlet-i
aliyye'ye göre Kazan ve Ejder/zan eyaletlerinin Ru:,yalu'dan alız:. ve istirdadı -
;mr-i sehl iken şayed ki bu iki eyaletle Kırım hükumeti kesb-i kuv,:ti ve
Tatarların satz•eti avdet eder ve bazı a' dii tarafından ınil!et-i
islamüye beynine tejı·ika düşürmek garezfyle Kırım hanları datve-i i:,tik!ale
92 TEZ.AKİR-İ CEVDET
düşürülür vahimesine ve ol evanda Sultan Süleyman'ın himmeti Almanya
canibine masruf olmaktan naşi Rusya tarafına ehemmi:Jet verilmemiş
olmasına mebni bu hususta ı, maz edilıniş olması zann-ı kavidir.
Her ne hal ise Ruslar bu iki eyalet-i cesimeyi zabt ile Kızlar1 ve
Kabartaylar tarajina ta'arruz etmeğe kesb-i isti'dad etmişler ise de yüz
sene kadar umur-ı dahilty_yeleri ihtilal üzere bulunduğundan birşey yapa­
mamışlar idi. Muahharen Büyük Petro zuhur edip bir taraftan hudud-ı
Devlet-i aliy_ye'ye tecavüz ile Azak kal' asını istila ve Kırım muzafatından
ma'dud olan Kabartqylar'a ta'arruz etmiş ve bir taraftan dahi hüdud-ı
lrani:Jye)e ta'arruz ile Dağıstan'ın bahr-ı Hazar sevalıilinde kain bazı
mevaki'ini zabt eylemiş ise de Nadir Şalı zuhur ile bu mevaki'i istirdad
eylediği gibi Prut ma'rekesinde Baltacı l'vfe!ımed Paşa'nın imza eylediği
ahd-ndıne mucebince Rusyalu Azak kal' asını dahi !erke mecbur olmuş idi.
Bu cihetle Ruslar ol tarafta kazanmış oldukları )'erlerin ekserini za)'i'
etmişler ise de Kızlar tarafında yerleşerek refte refte Kabartaylara ta'­
arruza başladıkları esnada yani Sultan ,\1ahmud-i evvel asrında küşad
olunan cbıstuıya seferinde Rusyalu dalzi ,-lwstuıya)a idne )!Ollu Deı1et-i
ali:Jye'_ye ıldn-ı lıarb ederek Azak kal' asını tekrar zabt etmekle r r52 sene-i
hicri:Jyesinde akd olunan Belgrad muahedesinde Azak kal' asının fera, ını
ve Kabartaylar be_ıın'ed-devleteyn mucib-i nizıi' oluyor deyu işlerine bir
taraftan müdahale olunmamak üzere salıibsi:::. olarak terk olunmalarmı
Devlet-i alfY.Je)e tasdii: ettirdikten sonra bu ahdin hildjina olarak i' mal-i
leta'if'iil-h0ıel ile evvel-i emrde Küçük-Kabarta)!' ı zamime-i memleketi
Pdijı Bü_yiik-Kohrırtnv'rı rlnhi tn'adr!tw haş-far!1
Devlet-i al{ıye bu ta' addiyatın ô"nünü kestirmek ve Azak kal' asını
istirdad eylemek emel ve mutald' asında iken K0:,ınarca muahedesinde ikinci
Katerina Kabartaylarııı RUSJ'D:,Va terk-ü ferağını ve Kırım'ın istiklalini
tasdika Devlet-i alty_y vi mecbur eyledi ve ba'dehu bir taraftan Kırım'ı
istila etmek ve bir taraftan dahi Kabartaylar içinden kuh-i Kafkas'ın
Anadolu tarafına yol açıp Gürcistan' a el atmak esbabına teşebbüs edip
ihtida Almar1ııa imparatoru Jozef'i iğfal ile ele aldıkdan sonra Amerika
mes' elesinden dolaı·ı lngiltere ve Fransa devletlerinin mıJıarebelerini fursat
ittihaz ile Kırım' da ihdas ettirdiği fesadı bahane ederek Kaynarca ahd­
namesinde "Kırım'a Allalı'dan başka kimse müdahale etmesin,, deyu
musarralı iken ahd ve şürutun külliyen !zilajirıa olarak Kırım' a asker
1 Terek ırmağ·ının sol sahilinde ve ağzına yakın bir n1ahalde bulunan
Kızliar şd1ri.
TEZAKİR-t CEVDET 93
id!zal ile r r97 sene-i hicri:Jyesinde Kırım'ı mülhakati:Jle beraber memalikine
ilave eylediğini mübeyyin bir kıt'a müzevver beyanname neşr ettikte Avus­
turyalu ile müttehid olup Devlet-i ali:Jye ise yalnız kaldıktan başka vakt-ü
halin cenge müsaid olmamasına mebni sükuta mecbur olmuş iken Katerina
buna dahi kana'at etmeyip gasb-ı mütelıakkimanesini Devlet-i alfrye)e
tasdik ettirmek ve bir suret-i meşru' aya koymak için Jozef ile mütt fikan
"Ya sened ya seyj,, deyu teklif ve ibram ettiklerinden min küll'il-vücuh
vakt-ü hdl kendilerine müsaid bulunduğundan naçar Devlet-i ali:Jye Kırım
ve Yaman ile Kuban boyunda olan kajfe-i memalikin Kuban nehri hüdud
olmak üzere Rusya'ya terk-ü ferağı senedini imza etmiş ise de ınillet-i
islami:Jye bunu bir vechile hazın edemeyip bundan sonra Kırım' ın isti!ıldsı
çaresine teşebbüs olunmak lazımgelmekle r2or senesinde Rzısya'_ya ildn-ı
harb olunup ancak RuSJ>a üzerine ordu çıkarılmak üzere iken Jozef dahi
Katerina ile olan ittifakına mebni nakz-ı ahd etmekle ordu yi hümayun
Avustuıya üzerine gidip haylice muzaffer olduğu esnada Rus_yalu beri
tarafı !ıdli bularak bdzı kıld'ı istila ettikten başka muahlzaren Anapa)ı
dahi zabt etınis ise de r20C senesi muahedesinde yalnız Ô::_i e )'aleti Rııs­
yalulara terk olunarak sdir yerlerle beraber Anapa dahi istirdad olunup
andan sonra müddet-i medide ol havalinin hududu bu minval üzere bulu-
narak Anapa ve Soğucuk ve Gürcistan sevahilinde kain mevaki-i müs-
tahkeıne kdffeten Devlet-i aliyye'nin yed-i :::.abtınde iken sefer-i a!ıfrde
Rusyalular tekrar Aııapa'_yı istila ederek Edirne muahedesinde Çerkesis­
tan' ın kendülere terkini tasdik ettirmeleri:Jle memalik-i Kafkasya)ı sevd-
1,;7;,,7, borr,I,,,. hmjmçprfj/pr 71P ber-m,'m,i//-i mecruh Krıhmtmılar icindnı
; /' ıp d:· ;ebel i-J( )kas'ııı An dolu cihetine ı;ıürur ve ubuta hailadık­
Jarından Katerina ihtida n97 1 senesinde Tiflis hanı olan lrakli; Han'ı
!ıimaye-i Devlet-i aliy_ve' den i!zrac ile Rwya himayesine id!ıal ettikten
sonra Gürcistan umuruna müdahaleye başlayıp sdlif'üz-zikr r201 senesi
seferinin bir başlıca sebebi dahi işte bu Gürcıstan mes' elesi olmağla r206
senesi muahedesinde Tiflis ülkesine serhaddat-ı hakani:Jye tarafından ta' -
arruz olunmamak şartını dahi Katerina ahd-nameye dere ettirmiş idi.
İrakli Han fert oldukta Rusyalu anın veresesi beyninde kendisinin ihdas
eylediği münaza' ayı bahane ittihaz ederek Gürcistan'ııı lrakli Han hük­
münde olan kıt' asını zabt etmiş idi. Sefer-i alıirde Çerkesistan ile beraher
2 Metinde yanlışlıkla ı 297 yazılmıştır.
2•.\slı Heraklius isminden başka bir şey olmayan İrakli, gerek Tczakir'rk
ve gerek bazı türkçe metinlerde es,;') şeklinde vazılmıştır.
 TEZAKİH-İ CEVDET
91
Gürcistan'ı dahi sevalıihyle beraber zabt ylemiş oldu. u nıevadd-ı ına'lı1-
medendir. Gelelim memalik-i Kafkasya' nın tefasil-i ahvaline.
Cebel-i Kafkas Karadeniz' de vaki' Anapa kal' asından bed' ile şiınal-i
garbden cenub-ı garbe doğru mümted ve bahr-ı Hazar sahilinde bulunan
Baku kal' asına ıııüııLehi olem cibı1l-i müteselsileden ibarettir ki bir ucundan
öbür ucuna dek iki _ııüz doksan saatlik mesafedir.
Bu hava/ide sdkin olan akvam-ı ınulztelifenin bazısı Çerkes ve Lezgi
ve Gürci misillu cebel-i mezkurun asıl yerlilerinden olup Yunan cümlıur­
Luklarından beri müverri!ıinin ma'lumlarıdır. Bazısi tarilı-i !ıicreUen iki üç
yüz sene mukaddem Tataristan-ı Kebirden canib-i cenub-ı garbe hücum
eden Andi ve Got ve Hun ve Alan ve Hazar ve Çeçen ve Kumuk ve Avar
milletlerinin bak yeleri ve diger taraftan canib-i şimal ve garbe azimet
rylfyen Selçukilerin vakitlerinde muhafaza-i hüdud için iskan ettirilmiş
olan Türk tdifeleridir.
Cebel-i Kafkas silsilesi iki kısma münkasimdir. Kısm-ı şarkisi
Dağıstan tarafıdır ki fi' l-asl bu tarafa AlbanJ'a denilip Dak taifesinin
bazı aşı'iirine me'vd olmak haseb ıle Dağıstan ta'bir olunmuştur. Kısm-ı
garbisi Çerkesistan olup en yüksek yerlerine kfılz-i Elbruz denilir ki Çer-
kesistan ile Dağıstan'ı fasıldır. Çerkes taifesinin bir büyük kısmı Ka­
bartaylar olup cebel-i Kajkasın'ın canib-i şimdlisiııde sakin olurlar.
Gürciler dahi cebe/-i mezkı1run canib-i cenuhisinde sakin olup memle-
ketleri Karadeniz sevahiline dek mümted olur. Bu cihetle ınemalik-i K af-
kasya dört kıt'a-i cesimrye taksim olunur ki Çerkesistan Kabartay Dağıs­
tan Gürcistan' dır. Çerkesistan kıt' ası şarkan Daifıstan ve simdlen Kuban
nehri ue garbeu Karadeniz ve ceııuben Gürcistan ile mahdud olark akvam-ı
muhtelifeden ibaret olan Çerkes ve Abaza taifelerinin meskenleridir.
Kabarta_ıı kıt' ası K ubaıı ile Terek nehirlerinin arasında bir şekl-i
murabba' -ı münharif gibi vdki olup derununda biraz Nogay ve Karabulak
ve Os ve Tıgalur kavimleri var ise de ekser-ı ahalisi Cerkes cinsinden
olan Kabartay kabilesidir. J
Gürcistan kıt' ası şarkan Dağıstan' ın serhadd-i cenub-ı garbisi olan
Kanık nehrfvle ve şimdlen Çerkesistan ile ve garben Karadeniz ile ve ce­
nubeıı Acara dağı ve A/zısha ve Gümri sancakları ile mahdud olup aha­
lisi Gürci ve Os ve lsvan ve Ermeni teva'ifindeıı ibarettir. Fakat hu
kıt'a dahi ikfye münkasim olup bir kıt' ası asıl Gürcistan denilen Tiflis
ryaletidir ve diger kıt' ası ryalet-i mezkure hududundan Karadeniz seva-
hiline dek mümted olur ki Migrel ve Gurel dacf:yanlıklarıııı ydni bry­
liklerini !ıo1ıidir.
TEZJ.KiR-t CEVDET 95
Dağıstan kıt' ası da!ıi uç kısma taksim olunur ki Daii,istan-ı cenub[
Dağıstan-i şimdi[ ve Dağıstan-i eı:sattir. Dağıstan-ı evsat istik/dl ve
serbesti ü::,ere _yaşayan akvdm-ı mulıtelifenin meskenleridir ki büyük küçük
on beş kadar sancaklardan ibarettir. Da,ğıstan-ı cenubi Kafkas dağının
cenub tarafındaki eteklerinde vaki' memleketler olujJ Şeki ve Kabala
ve Şirvan ve Baku ve Salyan sancakları bu kıt'a dahilindedir. Ekser-i
ahalisi Türk ve Lezgi ta'ifelerinden ibaret olup fakat içlerinde biraz
Şi'i ile biraz da Ermeni vardır. Dağzstan-i şimdli balır-i Hazar sa/zilinde
ve cebel-i Kafkas'ın tarafındaki etehlerinde olan memleketlerdir ki
Kuba ve Timur-kapu sancakları bu kıt'a dahilindedir.
Cebel-i Kafkas ahalisinin ekseri nıüslüman olup fakat Gürciler
hzrıst0ıandır ve Gürcistan' da bir ınikdar put-perest dahi vardır. Çünki
hazret-i Ömer rad9,'Allahii-an!ı vaktinde .4.rablar İran'ı feth ettikten
sonra bir jirkaları Da.if,zstan' a doğru hareket ile Şirvan' a takarrüb ettik­
lerinde hakim-i Şirvan olan Şelzr9ıar gelip cebel-i Kafkas'ın canib-i şi­
malisinde olan Alan ve Hazar nam Türk tdifelerinin beri tarafa hücum
ve ta!ıattilerini men' etmek şartf1ıle istiman edijJ kl?)ifi),et hazret-i Ömer'e
arz ve istizan olunarak bu veclzile kendisine ahd-ü aman verilmiş idi.
Bir müddet sonra Arablar Dağıstan'ın bir lıa)'li yerlerini zabt ile aha­
lisine din-i isldırıı telkin ve Gürcistan hükümdarlarını ci<J9e rabt ile
akd-i mukavele etmişler idi. Bundan sonra Arablar fevc fevc Dağzstaıı
tarafına gazd edip hülefa)'-i emev{yye vaktinde Tiırıur-kapu teshir olunarak
şimale doğru hücum ile Arablar hayli ilerilediler ise de yüz seksen sene-i
!ıicriyyesinde Hazar taifesi Timur-kapu'yu alı/J ehl-i isldmı /)ek fena halde
duçar-ı inhizam e)'lemişlerdi-.
Hazar kavmi bir tdife-i adme olup iki yüz seneden z{yade Arablar
ile muharebe ettiler. Fakat Arablar nihayet galib ve muzaffer olarak
kdınilen Dağıstan'ı ve ekser-i memalik-i çerakiseyi ve Kumuk d9ıarını
feth edip ba' de!ıu halefleri dahi Kabartay üzerinden mürur ile Kırun'ı
almışlardır. Bu cihetle Dağıstan ahalisi ve tevdif-i çerakise'nin ekseri
müslüman olup fakat Karadeniz taraflarındaki kabail put-perestlikte kal-
mışlar idi. Ldkin Sultan Abdülhamid Han asrında Kırım hanlığı istiklal
suretiJle Devlet-i al9'}ıe' den munfası.l oldukta lerl'el-icab tevıiif-i çerakise'-
den asker celb ve istihdam etmek üzere Devlet-i al9ıye nazar-ı ilztimamını
Çerkesistaıı' a ihale etmeğe mecbur olduğundan ahalisine din-i isldm telkin
olunup refte refte bu tarafların kıiffe-i ahalisi put-perestlikten geçerek kavi
müslüınan olmuşlardır.
Elhasıl cebel-i Kafkas a!ıalisiııir, ekseri e/z!-i isldm ve siinni olmak
96 TEZAKİR-I CEVDET
hasebryle salatin-i osmanryyenin ınakam-ı hilafetlerini itiraf ile ihtiram
edegelmişlerdir. Fakatbu dağın ahalisi bir tarafın hükumet-i maddryyesini
kabul etmeyip ötedenberi istiklal ve serbesti üzere kalmışlardır.
Mi' e-i sddise-i hicriyyede saldtin-i Şirvan zuhur ile Şirvan memle­
ketinin kürsisi olan Şamahi şehrini payitaht ittihaz ederek teşkil ettik­
eri hükumetlerinde Dağıstan' ın şimal-i şarkisi ve cenubisi ve Ermenis­
tan' ın bazı mevaki'i dahil idi. Amma şimal-i garbisi ile Dağıstan-ı evsatta
yine Avar ve Çeçen taifeleri istiklal üzere bulunurlar idi. Ol vakit Gür-
cistan hükümdarları dahi müstakil oldukları hdlde bdzan saldtin-i Şirvan' a
ve bazan Konya sultanlarına tabi' gibi geçinirlerdi.
Mogol ve Tatarların beri taraflara hücumları ve ba' dehıl Türk­
menlerin Azerbaycan ve Ermenistan' da rayet-efraz-ı istiklal oldukları
zamanlarda gerek salatin-i Şirvan ve gerek hükümdaran-ı Gürcistan
bunlarla gah muharebe ve gah Konya sultanları gibi bdzı hedaya tak­
diınryle musalaha ve mütareke suretinde imrar-ı evkat etmişlerdir ve Ta­
tarlar' ın hücumlarında Dağıstan-ı şimali dahi pa-zede-i hasar olmuş ise
de nihayet ahalisi Tatarlara galebe ederek istiklallerini iade edip fakat
Çingi-z Han evladından birini kendilerine han intihab ve nasb ederek
Şamhal tesınrye ederlerdi. 942 se;ıe-i hicrryyesinde Şahruh tıfl-i na-bdlig
iken şah-ı Şirvan olduğu esnada İran şahı bulunan birinci Tahmasb taht-ı
Şirı'an'ın b ,•le bir sabı elinde kalmasını fıırsat bilerek ve sevk-ı asakir
ile bir haı,/i muharebelerden sonra galebe ederek Şirvan'ı zabt ettikte sa­
latin-i Şi;van evladından bazıları Dağıstan-ı evsat ve şimalide istiklal
;; 7Pre hiik11mel etmekte olan kavimlerden istimdad ile bir müddet daha
m:harebe etmişler ise de miifid olmrı:J>ıp kırk bir sene kadar Dağıstan-z
Cenubi Kızılbaşların elinde kalmış idi. Sultan L',ıfurad-ı sdlis asrında
Acem seferi zuhur ile Sadrıazam lvfustafa [ Paşa J ordu-Jn hümayun ile İran
üzerine hareket ettikte maryetinde bulunan Özdemir [ oğlu} Osman Paşa'.J;ı
bir mikdar askerle Dağıstan tarafına gönderip o dahi Şamahi zıe Baku
taraflarım zaht ile Şirvan şahları neslinden Sultan İbrahim Şirvan hükü­
mdarı nasb olundukdan başka Osman Paşa Şamhal'ın kızını tezevvüc etmek
münasebetiyle Dağıstan-ı şimalıde dahi kesb-i nüfuz etmiş idi. Ancak
ahali bun; çekemryerek arada cenk ve ciddl zuhura geldiğinden nihayet
hutbeyi -4.l-i Osman ndınına okumaları ve Kırım canibinden Acem seferine
oıuz bin kadar Tatar askerinin Dağıstan' dan müruruna mümana' at et­
memeleri ve adat-ı kadimeleri üzere intihab edegeldikleri Şamhalların
bir tarafdan müdahale olunmayup fakat nıurad-ı padişahı olursa kendi­
sine tu/J ve alem u kılıç ve kaftan gönderilmesi ve Memalik-i Osınani:Jye'ye
TEZAKİR-İ CEVDET 97
gelip giden tüccarlarından bac ve rüsumat-ı saire taleb olunmaması şu­
ıutunu havi Şamşhal ile Osman Paşa beyninde bir mukavele akd olun­
muş idi.
Muahlıaren şah-ı İran olan Şah Abbas Dağıstan ahalisini tahrik
ve ifsad etmekten ndşi asakir-i osmanryye beri taraflara çekilmeğe mecbur
olmuşlardır. Bundan sonra Dağıstan ahalisini celb için her sene Devlet-i
iranryye Dağıstan-ı şimdU hakimlerine ve beylerine hila' ve hedaya irsal
edip bu suretle Dağıstan'ı benimseyerek memalik-i İran' dan add-eder
oldular. Dağıstan ahalisi ise iranlıların bu hedryelerine bir nev'
surre ve vergi nazariyle bakarlardı. Hatta Aj2,anların zuhuriyle İran'ııı
ahvali muhtel oldukta bu hedryeler gönderilememiş olduğundan Dağıs­
tan-ı şimdlf ahalısi "Bu sene biz surremizi alamadık,, deyu Şirmn ve
Revan eyaletlerini ya/f,ma etmişler idi.
İşte bu ihtildldt esnasında Rus_;·a çarı Petro dahi Dağıstan taraf­
larına tecavüz edijJ bu sırada Şalı T ahmasb 1 ile beyinlerinde akd olunan
musalahada Derbend z,e Baku kal' aları gibi Bahr-i Hazar seva!ıilinde
kdirı bd:u malıaller Rıoyalu)a terk ce .feraJ olunmuş ve tarafı Devlef-i
al{yye' den dahi Tiflis te Şamahi şehirleri zabt ile birer vali nasb ı·e
ta'yin olunup hatta ol lıavaliye sez•k ve irsal-i asakir ve mühimmat yolunu
teshil için ol rnkit tarqf ı Devlet-i al{yye' den Faş kal' ası bina kılınmış
ise de "Vadir Şalı zuhur ile gerek Rus_ya ve gerek Devlet-i alL ye tarafından
zabt olunan yerleri istirdad etmiştir. Fakat Daji,ıstan-ı şimalt ve evsat
ahaUsi her vechile müstakil bulunduklarından bu alış verişi bir vakitte
t:ı.sdik t'tm yif1 '!?': lrc!? şelnnzn I?.zt ')'C'_)1a tt'rdz"ği sen!!dt: f!ibar edt>r!er Z'f!
ne de Rusyalu)u tanırlar idi. Hattd Nadir Şah Şirvan 1·e Gürcistan ta­
rqfinı pd_y-mal-i lıu_yul-ı hasar etmiş iken Dağistaıı alıalıs0;/e vaki' olan
bir muharebede pek jena münhezim olarak zaf-ı hdl ile ric' ate mecbur
olmuş idi.
Bu suretle Gürcistan kıt' ası gd!ı asakir-i asınaniy_ye)e z;e gdlı asakir-i
iraniJye)e makar olmuş ise de ekser-i evkatta Tiflis eyaleti İran meına­
likinden ve lvfigrel 11e Gurel tarafları Devlet-i al yye memalikinden ma' dud
olurdu. Ldkin Gürcistan hükümdarları umur-ı dahiliy_velerinde müstakil olujJ
yalnız bdzı hedqya takdiınryle iziıar-ı merasim-i teba'iyyet ederlerdi. Fakat
gerek Gürcistan ı•e gerek Çerkesistarı srrn!ıili tamamen Dez•/et-i aliJye'niıı
zabtında idi.
1 Metinde '-"'t.,. şeklindedir.
Tezıikir-i Ceı-deı 7
98 TEZAKİR-İ CEYDET
Anımd kabdil-i Çerakise ötedenberi bütün bütün istiklal ve
serbesti ve hürri(yet-i tamme üzere yaşll:,vıp bir tarafın müdahalesini kabzı[
etmezlerdi. Hattd ehl-i isldm olmaları hasebiyle saldtin-i osmaniyye'niıı
rızakam-ı hilafetini itiraf ederler iken Anapa ve Soğucuk kal' aları aha­
lisiyle gdh sulh ve gdh cenk üzere bulunurlardı. Fakat Rusya'_ya olan
adavetleri ve cihet-i vahdet-i isldmfyye hasebiyle taraf-ı !ıildfet-penahfye
olan mutava'atları iktizasınca muharebe vuku'unda asakir-i Devlet-i alfvye
ile beraber Rusya s ferlerinde bulunurlardı. İşte sifer-i ahire kadar ol
havali ahvali bu minval üzere cari olup mezkur muharebenin neticesi
olan Edirne muahedesi hükmünce Rusyalu bütün memalik-i Kafkasyayı.
benimseyip cebel-i Kafkas ahalisi ise bir vakitte Rusya hükumetini kabul
etmediklerinden düz mahaller ahalisi zaruri kayd-i esre giriftar oldular
ise de yerleri sarp olanlar bu asırlara kadar Rusyaya karşı cenk ile meşgul
buluııdular.
Şö_yle ki Dağıstan-ı evsaf ahalisi yüz bin hane kadar oluj; cümlesi
müslüman oldukları lıdlde Ş yh Şamil Efendiye tdbi' olarak Rusyalıı
ile ddima cenk etmektedirler. Dağıstan-ı şimali ahalisi kezalik yüz bin
lıan ye karib olarak cümlesi müslüman olma.ğla zahiren Rus_ya'_ya tdbi'
iseler de lıufyeten elzl-i isldma idneden hali değillerdir. Dağıstan-ı cenubi
ahalisi yetmiş bin haneye balii!, olarak on bin hane mikdarı Ermeni ve
hakisi müslüman oldukları !ıdlde birkaç kal' alan Rusyalu ydiııde ise de
bu kal' alarda mevcud olan Rusya askeri pek cüz' idir ve ahalisi hususiyle
Dağıstan-ı evsafa muttasıl olan _yerlerin halkı fursat buldukça Rusya ile
cc;ık ederık Şı_yh ,)d:';:,i! Efendi'nin
rtrızekten hali olmazlar.
Kabartay ahalisi altmış bin haneye karib olarak muktezay-i mev-
ki'!eri üzere Rus_ya teba' (vyetini kabule mecbur olup ancak ehl-i islam ol-
duklarından salatin-i osmaniJye'_ye dud ile meşgul olurlar. Çerkesistan
ahalisi yüz bin haneyi mütecaviz ve kaffesi ehl-i isldm olmağla taraf-ı
Devlet-i aliJıye'_ye mdil ve müncezib oldukları halde serbesti ve istiklallerini
muhafaza için bu dne dek Rusya/ular ile cenk ve ciddl üzere bulunmuşlardır.
Gürcistan ahalisi yüz bin haneye karib olarak tahminen seksen altı bin
[ hanesiJ hırıstiyan ve altı bin hanesi ınüslüman olup sekiz bin hanesi putperest
olan Os ve lsvan tdifeleridir ki _yerleri gayet sarp ve bir taraftan Dağıstan' a
ve diger taraftan Çerkesistan' a muttasıl olmağla Rusya hükumetine tabi'
olmamışlardır ve Gürciler eğerçi Rusya teba'{y_yetini kabule mecbur olmuşlar
ise de eski usul ve adat-ı serbestanelerine mdil olduklarından zir-i hinuye-i
Devlet-i aliy_ye' de bulunarak eski hükümdarlarının neslinden olan beylerin
TEZAKİR-i CEVDET 99
taht-ı idarelerinde bulunmağı Rusya zabitanının etvar-ı mütehakkiınane­
!eriııe tercih ile himaye-i Devlet-i alfvye'_ye arzu-keş bulundukları
muhakkaktır.
Elhasıl Kafkas ahalisinin ekseri istik/dl ve hürriyet üzere olup fakat
bunlardan bazıları Rus_ya'ya müdara etmeğe mecbur olmuşlar ve yalnız Gür­
cistan ile Dağıstan-ı şimali ahalisinin ekseri Rusya' nın taht-ı hükume­
tinde kalmışlardır. Lakin Ru yalular büsbütün meınalik-i Kafkasya'yı
beninıs yip ve cebel-i Kafkas'ın cdnib-i cenubisinde bulunan Erınenis­
tan'ıız bir kıt' asını dahi Kafkas eyaletine katıp bi't-tedric ahalisini celb
ile taht-ı ra'ry_yete almak esbabını istikmdl etmek üzeredirler.
Kafkas ahalisi ise canib-i garbden bir kuvvet gelib de kendilerini Rusya' -
nzn pençe-i ka/zrinden halas edeceği güne intizar ile istiklal ve hürrfyetlerini ol
vakte kadar muhafaza edebilmek için sildh der-dest oldukları halde vatanları
uğuruna canlarını feda etmekte iken bu kerre Rusya S{feri zuhurunda "ara-
dığımız ruz-i halds ve saadet işte gelip göründü,, deyu kdffe-i ahali hare-
kete geldiği esnada Avrupa donanması Karadeniz' e dühul eder etmez
Rus_yalularııı seva!ıil-i Çerkesistan ve Gürcistan'ı terke mecbur olduklarını
görücek ahali-i merkuıne bütün bütün Rusyaludan lıalds buldukları ve
hele Anadolu cihetinde artık Rusya hükmünün zdil olduğu itikadına zdhib
olmuşlar idi. Zira Rusyalularııı cebel-i Kafkas' dan Anadolu cihetine
mürur ve uburları Kabartay is:inden açmış oldukları farika münhasır oluj;
tarik-i mezkur ise gayet sarp olduğu halde bir taraftan Dağıstan ve
diger taraftan Çerkesistan ahalisinin hücumlarından haefile ddimd bir
+,.,l,.,,, -, Y,..-nl,.. nf1,,r,, ,;,..+,,"rl,Jih,, ,n -,y,,,,,.lHM' nl1,rln,.,. Vn,ı,-n,/ınrı,;,,.. ,,,rı/11 /ı-ı,,:,;/,,'h ,./,,
ı,u,;ı,l,IJI, ..ı.._U...._.<A,,ı, U,.,ı,ı,,.;ı, ı,vı,ı,,.ııı,uı.ıvıı,...., ı,ı,vvuı..t,, vv.,,,, o.,ı..<,ı • ..,_..,....,, .....,....,..,,.,.,,-... _ıv.,..,., ,.,..,...,.,.,,.,.f" ,......,
Rus_yalular bu tarika münhasır kaldıklarında Anadolu tarafında bulunan
ordularının takvryeti kendilerince pek müşkil olmuş idi. Bu halde altmış
binlik bir muntazam ordu ile Arpaçaf ı güzar ve yalnız Gümrü kal' asının
muhasarası için on bin kadar asker terk ile doğru Tiflis üzerine hareket
olunmuş ola_ydı ileride bir lıdil olmadıktan başka bu arada ınevcud olan
göçebe-nişin Kazakların kaffesi ehl-i isldm ve silahşor olmağla bunlar bi't-
tabı' Devlet-i alüıye ordusuna ınültehik olrak bir nev' hafif süvari iıeyda
olmuş olurdu ve bidayet-i eııırde Şe_yh Şdınil dahi Tiflis üzerine harekete
tehe_Jyi göstermiş olduğundan Rusyalu bir fırka-i askeriyyesini dahi ol tarafa
ifıw:, etmeğe mecbur olurdu. Bu surette Rus)'alular yalnız bir def'a
meydan muharebesi edebilip ve ikinciye meydan kalmayıp asakir-i Devlet-i
al{yye Tiflis' e dahil olabilirlerdi. Bu surette Tiflis'in muhafa­ zası
mühim olmayıp belki tarık-ı salif'üz-zikrin medhali şehr-i merkumun
verasında olmağla hemen birkaç bii)'ücek lağımlar ile tarik-ı mezkıır ol
]00 TEZAKİR-İ CEVDET
mertebe tahrib olunabilirdi ki tesviyesi birkaç seneye mevkuf kalırdı. Bu
halde Anadolu cihetinde bulunan Rusya askerinin hatt-ı ric' ati kat' edilmiş
olacağından cümlesi esareti ihtiyardan başka çareleri olmamağla bu mi­
sillu muzafferiyetlere intizar olunurken _yetmiş bine baliğ olan Anadolu
ordusunun ibtiday-i teşkilinde ika' olunan nizamsızlık hasebiyle refte refte
dağılarak nihayet bakıyyesi Kars' da esir olduğuna yar-u ağyar mütehayyir
kalmıştır ve bidayet-i seferdenberi Batum' da bir büyük fırka-ı askeriyye
mu'attal kaldıktan başka muahharen kırk bin kadar güzide askerin dahi
Sokum ve Kutayis taraflarından dolaştırılmaları bi!ıude bir !ıareket-i
mecnunane olduğu anlaşıldı. Halbuki Batum tarafı sarp yerler olmağla
esfar-ı sabıkada ol havaliyi beş bin kadar yerli askeri muhafaza eylerdi.
Binaenaleyh ol tarafın muhafazası için bir büyük jirkayı orada işgal
ve td'til etmek bihude olduğu gibi ol tarapan K utayis' e ve andan Tiflis' e
hareket dahi gqyet düşvar olup bunun için saıf-ı efkar etmek abese iştigal
demek olduğu ötedenberi erbabının ma' lilmu olan mevaddandır. lvfeğer ki
Sıvastopol üzerine sevk olunan kuvvet gibi fevkalade cesim bir kuvvet
ile gidilirse o yoldan dahi. Tij7is' e gidilebileceğini aklım keser. Amma
Kars tarajinda altmış bin kadar güzide asker olsa Tiflis'e girilmek kabil
olurdu.
Ol havali ahalisi bu lıalat-ı gayr-i ma' kulenin pey-der-pey zuhu-
runu gördükçe mütehayyir olduktan başka kendilerini celb için beri taraf
dan gösterilen mudmelat-ı hakka ve söylenilen akvdl-i sadıkqyı kabdil-i
merkumeye muzır surette göstermenin yolunu RusJ,alular pek dld bildik­
lerinden bd.z.,ı vejdii ile kul.ıdil-i nttiküine itiııe Jcsadlai- ilka ct::2ı::kt0n hali
olmadıkları cihetle alıali-i makwne bir müddet mku·dt-ı harbf1yeye kar­
şıdan mütehqyyirane nazar etmeğe mecbur oldukları halde musaldha
lakırdısı zuhur etmeğin biçarelerin iki elleri böğürlerinde kalıp bundan
sonra ke-md-fi' s-sdbık Rus_yalu'nun pençe-i kalır-Ü tegallübüne bırakılacak­
larını akılları keser ise her tarajian meyus olarak artık Rusya['.Jıa} kdjfeten
müdarqya mecbur olacakları bi-iştibah olduğuna nazaran işte Rusyalular
memalik-i Kafkasya'.Jıa ma'nevi ve hakiki bu musaldha ile mutasarrıf
olmuş olacakları gelip giirünüyor,,. İşte layihamız burada tan,am
oldu.
Reşid Paşa bu layihayı fransızcaya terceme ettirip Canning'e
verdi. O dahi devletine gönderdi. Bunun ne mertebe te'siri ol-
duğunu bimem. Fakat mahremane olarak işittim ki Paris kon­
feransında İngiltere Hariciye nazırı ve murahhas-ı evveli olan
TEZAKiR-İ CEVDET 101
Lord Clarendon 1 ile Paris'deki İngiliz elçisi ve murahhas-ı sani
olan zat hufyeten söyleşip ba'dehu dışarı çıkarken Ali Paşa'ya
işaret etmekle o dahi beraber çıktıkta Sefir-i müşarünileyh "Biz
Kafkas memalikinin bir başka şekle konulmasını der-ıniyan edeceğiz.
Fakat )'alnız bizimle olmaz ve bunun asıl ınenafi'i Devlet-i aliyye'ye
diddir. Siz dahi muavenet etmelisiniz,, demiş. Ali Paşa ise buna ce­
vaben "Bizce oraların o kadar ehemmiyeti olmqyıp bizim Çürüksu ta­
ratında biraz münaza' alı yerlerimiz var. Oralarını kurtarmakla iktifa
eyleriz,, deyu cevab vermek]e İngiliz murahhasları hayret ile
sükuta m cbur olmuşlar ve Rusyalu'ya müsaade sureti gösteril­
miş deyu lngilizler tarafından Clarendon'a itiraz olundukta "Ben
bir Türkteıı daha ziyade Türk olamam,, deyu Ali Paşa'ya ta'riz eylemiş
olduğu dahi mcsmu'dur. Bundan ziyade tahkikata zafer bula­
madım. Artık ikmali lıirnmet-i bergüzidelerine menuttur. 2
Fi ı 2 Haziran sene 94
TEZKİRE N. 12
12 72 senesi availinde Mekke-i mükerreme'de zuhura gelen
hadisenin tafsilatına dair ber-vech-i ati verilecek ma'lfımat ve
tafailat-ı mev'ude ol vakit me'muriyyet-i mahsusa ile ol canib-i
eşrefe izam olunmuş ve ol esnada ferik rütbesinde bulunmuş
olan Raşid Paşa'nın tahriratınclan ve evrak-ı saireclen hülasa
edilmiştir.
Emir-i :\Iekke-i mükcrreme Şerif Abclülmuttalib Efendi ile
ile Ciddc Yalisi Kamil Paşa uyuşamayıp beyinlerindeki müba­
yenet ve bürudet tezayüd etmekte idi. Kamil Paşa eğerçi ters
ve tünel-huy ve imtizacsız bir zat idi. Lakin Abdülmuttalib Efendi
andan evvel İzzet Paşa ve Agah Paşa ile dahi münaza'a çıkar­
mış olduğundan etvar ve mişvarı Babıali 'ye şübheye düşürmüş idi.
J Bu isinı ınc:Linde ı:.,,..ı.:ı.;'..\..C ddindedir.
' Cc\"det Paşa'nın bu tezkiresi, Kaf!.asJa'ya dııir ba lığı ve kısa bir
mukaddime ile reni A1ecıııua. cilt II, savı 4Sı, 20 Haziran ıgı8"de neşredil­
miştir. Tezkirenin altında 23 Cuınadelahire 1295 ve 12 Haziran 1294
tarihleri vardır.
Cevdet Paşa, Kırım ce Kafkasıa Tarihçesi (İstanbul 1307, ikinci tab'ı)
3d1ı küçük risalesinde ve ma'ruf Tarih'inde ( Tarilı-i Cevdet, İstanbul, ; 309,
cilt 1, s. 272 \".el.) de Kafkasya hakkında malümat vermiıtir.
102 TEZA.KİR-İ CEVDET
Bey'-i üsera memnu'iyetini iltizam eden Düvel-i Avrupa'ya
müdara için Devlet-i aliyye üseray-i zenciyyenin men'ine karar
verip buna dair vülat ve mutasarrıfine evamir-i aliyye yazılmış
idi. İşte bu madde Mekke-i mükerreme'de fitne ihdasına vesile
ittihaz olunmuştur.
Şöyle ki Cidde mu'teberan-ı tüccaranından olan Seyyid Abdullah
Ahmed Ba-Sabrin ve Şeyh Ahmed bin Osman ve Şeyh Abdülgaffar
bin Muhammed Ba-Gaffar ve Şeyh Yusuf bin Ahmed Ba-Nace ve
Şeyh Ahmed bin Abdullah Ba-Ras ve Şeyh Ali bin AbdullahBa-Aşin
ve Şeyh Amr bin Abdullah Ba-Derb ve Hacı Hüseyn bin Muham­
med Sindi tarafı ndanmüştereken ve 7 r sene-i hicriyyesi recebinin on
üçü tarihiyle müverrehen ve şürefa ve ulemay-i Mekke'den Ab-
dullah bin Muhammed el-Merganı ve Seyyid Abdulah bin Ukayl ve
Seyyid İshak bin Ukayl ve Seyyid Muhammed bin Hasan-el-Habeşi
ve Şeyh Cemal Efendilere hitaben arabiyy'ül-ibare bir kıt'a mek­
tub gelmiş. Hülasa-i terceme-i me'ali budur ki "Süveyş ve lvfısır
taraflarından tevarüd eden tahrirata go·re gerek Çerkes ve gerek Habeş
ve zenci iiseranın men' -i füruhtuna ddir istanhul' dan emr-i dli sadir olmuş
idüğine mebni canib-i Hicaz' dan getirilen üseranın iadesine dair Süveyş
ınuhajiz:,ına emir gelip hatta haylice üsera dahi iade olunarak be-takrar
bu tarafa gelmiştir ve ıifvah-ı ndsta söylendiğine nazaran bu emir kdffe-i
Afemalik-i hakaniyye hakkında dm ve şamil olup mukaddema ilan olunan
Tanz:,imat-ı Hayyr{ye'nin kdjfe-i mevaddının icrası mukarrer imiş ki biri
;,'if b11 merı'-1 İİ<Prn mar/ı/esi 1'P rfiger; hıır/ıır/-ı , <P1" 1_):J'Pn1rı ih/11/i 71P hfr;
1
dahi ıiddy-i dinin Cez:,iret'ül-Arab' dan istedikleri _verlerdr ebııiye inşa
edebilmel;ri ve biri tdife-i nisvanın kocalarının yalıud babalarının yan­
larında durmak istemedikleri surette kendilerine ve küffarın ehl-i islam
karılarıni tez:,evvüc etmelerine itiraz olunmaması ve keza taife-i nisvanın
elbiselerine dahi ve taarruz kılınmaması suretleridir. işte işittiğimiz budur
ve eğerçi bu maddeler henüz üseranın men'i ve küffarın Süveyş' de ebniye
inşası gibi tahakkuk etmemiş ise de bu iki maddeden herkes duçar-ı hai!f
-ü haşyet olup bu haberi işiten ehl-i isldm azim keder etmektedir. Nasdrd
ise el' dn bu hususatı ve belki daha ıifhaş makaldtı cehren tıifevvüh eyle­
mekiedirler. Bu surette hakim bize kavdid-i küfrt;yenin te'yid z,e işa' as(vle
her şeyde kefere ile ihtilatı ve bildd-i isldma celb-i üserdnın men'ini nasıl
emr eder. Ma' a-/ıdza ki celb olunmakta olan üseranın kaffesi din-i isldına
dahil olmaktadır. Din-i isldmın mebnası kavaid-i din-i küffarın her vechile
hilafınadır. işte vakıf olduğumuz havadisi size şerh ve beyan eyledik.
TEZA.KİR-İ CEVDET 103
Siz dahi bu babda avakıb-ı umura im' dn-ı nazarla bir re'y-i sdibe muvaf-
fakiyet zımnında sarf-ı efkar ederek vuku' -ı hali Şerif Efendimize arz
etmeniz rica olunur ki böyle kdffe-i bildd-i islamfyye ve hususa Cez:,iret-ül-
Arab hakkında neticesi mucib-i vebal olan bir su' -i halin ref'i zımnında
taraf-ı hazret-i sultaniye arz:,-i-hdl eimeğe size delalet yl ye ve çünki
kdffe-i nds },ıfekke ahali ve sıidatının ne hareket edeceklerine muntazır
olduklarından ifay-i fariz:,e-i zimmet için ><:'.""'-;J\.:_,.-\li muktezasınca imdına
ı.....
_ş uı
rz-i lıdl etmelisiniz:,. ,.,;.:.:;0 .JS"..i.ll j \; J 1....::--i': ı...J"'' ı..5-\tl - J < JJJ
("" J "'-:J ,JT J_ç,J -\....s!- \;_\ .,, J>'- .. IJ..,o J u- :.•J\: İntiha.
İste bu mektubun Mekke-i mükerreme'ye vürudu meb-
de'-i fi;ne ve fesad olmusiur. Bu mektub ise Abdülmuttalib Efendi
tarafından lıafiyyen tertib ettirilmiş olduğu ferik Raşid Paşa'nm
tahkikat ve ifadatı cümlesindendir.
Bu esnada Abdülmuttalib Efendi Taif'de bulunup ol mek-
tubun Mekke'ye vürudiyle ulema ve şürefaya mfıris-i halecan
olduğu akabinde Abdülmuttalib Efendi Mekke'de re'is'ül-ulema
bulunan Şeyh Cemal Efendi'yi Taif'e celb edip "Muharebe-i
hazıranın neticesi Devlet-i alfy_ye hakkında vahimdir. Bunun uhdesinden
gelemez:,. Bu muharebe bir suretle hitam bulsa dahi borcunun altından
kalkamayıp ezilir. Jiem de Türkler ınürted oldular ve eğerçi şimdilik irti­
dadlarını ihfa edryorlar ise de ba' dehu fldn edecekleri der-kardır. işte bu
e)'yam-ı muharebe bize tamamfursattır. Eskidenberi hakkımız olan hükumeti
ıu­
jirnaı ae,-deJl eaevuınz ıe bu !tuJuja 1:biidaruruzu ıneı/-i ÜJtt"a ııtuddt:.ii
İıane olabilir ki şimd0•e dek her ne kadar buralara gelmedi ise de sdiryerlerde
icra olundu. Kariben buralarda dahi icraya başlanır. Fakat hac mevsiminde
asker kalabalığı olduğundan hac mevsimi güz:,ar edinceye dek işin te'!ziri
ldzımgelir. Andan sonra maslahatımızın husulüne bakmalıyız. Maamdfih
simdiden esbab-ı laz:,imesinin tedarükiine sa'y olunmalıdır,, yollu ma-
kulat-ı faside ile Şeyh Cemal'i iyice kandırarak yakası sırmalı
bir hil'at iksa ve hakkında ziyadesiyle usfıl-i ihtiramiyyeyi icra
ettikten sonra Mekke-i mükerreme'ye iade eylemiştir. Şeyh Ce­
mal dahi Mekke'ye vüsulünde gı'.'ıya ki Abdülmuttalib Efendi'nin
kendi hakkında iğbirarı var iken bu kerre afv-eylemiş olduğunu
ılan için bu hil'ati giydirmiş olduğ·u şayi'asım vererek üç gün
ol hil'at sırtında olduğu halde konağında oturup cemi'-i şürefa
ve ulema kendüye gelerek icray-i resm-i tehniyet etmişlerdir.
104 TEZAKİB.-İ CEVDET
Hakikat-i halde ise lazımgelenlerin celb ve teshiri zımnında
Abdülmuttalib Efendi tarafından me'mur olduğu üzere emniyet
edebildiği kimseleri mahrem-i raz ederek ifsad-ı kuluba ağaz edip
ulemadan Şeyh Sıddık Kemal ve Şeyh Feta ve naib'ül-harem Sey-
yid Ali ve şafi'i imamı fakih Abdullah ve Kudüslü Fityani 1
ve Carullah ve Seyyid Abdullah Sakkaf nam eşhası ve daha
bazı scbük-mağzanı iğfal ve ıdlal ve kendi efkar-ı fitne-karına
celb ederek cümlesiyle bu babda ahd-ü misak etmiş ve ba'dehu
cümlesini Taif'e götürüp Abdulmuttalib Efendi'ye bi'at ettirdik-
ten sonra Mekke'ye getirdiğinde cümlesi mahremlerini agah ve
taraf be-taraf fitne ikazına ibtidar edip ancak izhar-ı fesada menşe'
olabilecek madde zuhuruna kadar bu keyfiyet beyinlerinde mek-
tum kalarak mücavir ve müsafir olan ebnay-i türkden ve ba-husus
asakir-i şahaneden bir ferde ifşa olunmamak üzere mukavele
ve muahede etmişler; ve nakib'ül-eşraf bulunan Seyyid İshak
Efendi'nin bir vechile Abdülmuttalib Efendi tarafına meyl­
etmemesi nihayet kendisinin idamına sebeb olmuştur. Çünki
Seyyid İshak Efendi sadat-ı aleviyyeden gayur ve cesur ve laübali­
mcşreb ve natuk ve şair-i bi-nazir ve hak-gu bir zat-i sütude-
sıfat olarak fetanet ve dirayeti ve hüsn-i hilkat ve cibilleti ikti-
zasınca sıdk-u hulus-ı Devlet-i aliyye'yi iltizam eylemiş ve ayan-ı
sadakat-nişandan bulunduğuna mebni Abdülmuttalib Efendi'nin
etvar-ı na-hemvarını mü5ahede ettikçe "Bu hareketler şerajete )'a­
kısır s vler değildir., kelamlarını alenen ve bi-perva sövlemekte
olmasiyle Abdülmuttalib Efendi dahi ana "Ge! bu !ıaıf-endaz[ıktan
wz geç ve benimle beraber ol ve illd sana başka suretle mudmele ederim.
Zarar görürsün,, yollu tehdidat ile anı celb ve imaleye çalışmış ise
de İshak Efendi ı_,.. .:ılf ,l_.ı J;l-lJi mü'eddasınca doğrudan doğruya
efkar-ı hakkaniyyet-karını söylemekten feragat etmemiş ve Abdül­
mutatlib Efendi'nin sözlerine kulak asmadıktan başka yanına
varmağa bile rağbet eylememiş olduğundan hakkında Abdül­
muttalib Efendi ızmar-ı gayz-ü kin ile idamını tasmim etmekten
naşi beyanı sadedinde olduğumuz Mekke-i mükerreme hadise-
1 İsmi burada cı' ..ı.; (Kıdyani?) şeklinde yazıları bu Kudüslü şahıs,
daha sonra müteaddit yerlerde (Bk, s. ı ı ı v. d.) Jt,:; (Fityani) adıylc göste­
rilmiş bulunduğundan, biz aynı adamın ismini iki türlü yazmamak için,
doğru olduğunu tahmin etıiğimiz Fityani şeklini tercih ettik.
,,
..,...
TEZAKİB.-İ CEVDET 105
sinden dört beş ay mukaddem Seyid İshak Efendi Cidde yolunda
Mekke-i mükerreme'ye yarım saat mesafede vaki' Hecaliye nam
mahalde kain bağçesinde na-mizac olarak ikamet etmekte iken
Abdülmuttalib Efendi oraya on nefer bevaridi göndermiş (Beva- ridi
sekban hey'etinde kulla'nılır kölelerdir ki şerifin dairesi
halkından ma'duddurlar). Bunlar Seyyid İshak'ın yanına gelip "Seni
Şerif Efendimiz isttfyor. Kalk gidelim,, dediklerinde İshak Efendi "Halimi
gördünüz ya. Ben bu hdl ile nasıl gideyim. İnşaalla!ıu tadld birkaç güne dek
kesb-i sıhhat edersem giderim,, dedikte bevaridi nefe- ratı bu sözü ısgaa
etmeyip "lsrar ettiii,in /ıdlde ser-i maktu'unu gö- türmeiJ,e da!ıi me'
zunDıetimiz vardır,, demeleriyle biçare İshak Efendi "Eger Rusyalu yakın
)'erde olaydı şe!ıid o1ınak iı;in ınulıarebr:ye giderdim. Orası olmaz ise burası
olsun,, diyerek cevab vermekle bevaridiler anı hah na-hah firaşından
kaldırıp bir deveye irkil.ben Taif'e götürdüklerinde yevmiye kendisine
cüz'i yiyecek verilmek üzere Abdülmuttalib Efendi tarafından mahbese
ilka ile ihtilattan men' olunmuş hatta mütc'akıben hanesinden bir
kölesiyle kendisine melbusat ve bazı levazımat getirildikte kölesiyle
bile görüştürül­ memiş üç gün sonra yevm-i cum'a olup mücerred
eza ve tahkir için "Kalk cdmi'e gidijJ cuma namazını kılalım,, deyu
kendisine tek- lif olundukta harekete mecali olmadığın beyan ile
itizar eylemiş ise de ısgaa olunmayıp hemen cebr ile yola çıkarılmış ve
yolun yarısını yayan yürüterek nihayet bi-tab kaldıkta bir küçük hımara
bindirilmiş İshak Efendi ise gayat cüsseli ve uzun boylu oldu- ğundan
ayaklar1 yerele sürünerek bin bela ile böyle suret-i mu- hakkiranede
İbn Abbas radıyallahu-anhuma hazretlerinin med- fen-i saadetleri
olan mahalde kain-i cami'-i şerife götürülmüş ba'de eda'is-salat
herkese göstermek üzere cami'-i şerifin kapı­ sında durdurularak
hep cema'at geçip temaşa ettikten sonra
ke-ma-fi's-sabık ol hımara irkab ile çarşı ve pazar gibi mecma'-ı nas
olan mahallerden geçirilip her tarafı mesducl bir mahbesin sakfı
delinerek ip ile içine indirilmiş ve me'külat ve meşrubata dair bir
şey verilmeyip bu vechile mescun olduğu halde üçüncü gün vefat
eylemiş olduğu görüldükte cenazesi Taif mahkemesine görtürülüp kadı
ve saireye "Bakın. Bo,J>nunda ip _)'arası ve tesmim eseri var mı,,
denilerek keşf ettirilmiş ve "T dif' de müsajereten mukim il:en vefat
etti,, deyu bir mazbata yapılmış ve cenazesi
mahkemede gasl ile defn ettirilmiş. "-"-":'<'-""2,,' "-U J;.
106 TEZAKiK-İ CEVDET
Babıali Abdülmuttalib Efendi'nin etvarından iştibaha düşerek
salif'üz-zikr ferik Raşid Paşa ta'limat--ı mahsuse ile 7 r senesi eva--
hirinde başka şayi'a ile canib--i Hicaz'a gönderilmiş idüğinden
kendisine verilen ta'limat ile Kamil Paşa'ya yazılan emirname--i
:;aminin izah--ı mes'ele zımnında birer suretleri bu mahalle kayd­
olunmak münasib görülmüştür.
Cidde valisi Kamil Paşa'ya ferik Raşid Paşa yediyle gön--
derilen emirname--i samı suretidir :
Emir--i Mekke--i mükerreme devletlıı siyddetlıı Abdülmuitalib Efendi
hazretlerinin ol canib--i dlfye vusulündenberi zaten ve maslahaten evzd' --ı
ga)'r--i me'muleııin menşe' ve mebde'i bir esaslı şry olma)iıp eshab--ı fesadın
taraRyne vuku' bulan ilkadt--ı garez--kdranelai asdrı olduğu taraf--ı vala--
larından ve gerek Eınir--i müşarüni!ryh canibinden iş' ar olunduğundan
evvelki hal keen--lem--)'ekün hükmüne konularak valilik ile emarete aid
vazife ve sifat--ı mütemry)'izenin )'ek--digerinden nisbet ve revabıtına göre
müttehidaııe hareket kılınması bd--irdde--i sen y)'e geçenlerde SU)'--i vdlalarına
ve Emir--i müşarüııil yh hazretlerine malzsusen tavs0ıe kılınmış idi. Emir--i
müşarünilryh Mekke--ı mükerreme nakib'ül-eşraf--ı sdbık Se_y_yid İshak
Efendi)i bir suret--i mulzakkire ve müz' ice ile Taif'e celb ve tescin ryle--
miş olduğu halde Efendi-i mumailryfzin vefat rylediği ve havali--i mu--
bareke--i hicaz0:ve' de bu misillıJ ş yler ı-uku' a geldiği ve a!e' l--husııs Emir--i
müşarünile)'lz hazretlerinin mesalih--i vakı' ada mübaJıeneti cihetiyle havali--i
mezkurenin ıisd_yi,, ve emn0ıeti dahi pek de _yolunda olmadığı kaza_yası
muahlıaren mesmu'--1 dli--i haı:rel-i lıilôfet--,benohf b11:,vrulmuştur. Vuku'at--ı
mezküreııin ı vgunsuz ve lzildf--ı n.zay-i alı' olduğu misi/hı Emir--i mü-
şarünileyhin def'--i vahşet ve mübayenet ve mesalih--i lıicaz0ye--de zat--i
valalariyle müttelzidane harekete da'veti zımnında icra olunan vesa)'a ve
te' minatın te' siriyle lzavali--i mezkurenin matlub olan emniyet ve asd_yişinin
husulü dahi mechül olmasiyle emaret--i şerifenin tebeddülü Devlet'çe lı;ı,zım--
geldiğinden mddd müşarünileyhden ahali--i mubarekenin mei"vi olan tevah--
huşuna bu def' a munzam olan işbu İshak Efendi hadisesi bu tebeddüle
mahallince dahi icab göstermiş olacağı bedihf ve müşarünile_yhin Ema--
ret'ten infisali kazryesini gerek şürefa ve ahali--i belde--i şerifenin ve gerek
aşdir takımının meınnun0ıetle müşahede edecekleri mervi olarak mesned--i
emarete Dersaddet'te dram etmekte olan devletlu s0ıadetlu Şerif lvfuham--
med bin Avn hazretlerinin mahdumları saadetlz1 paşalar Dersaadet' te
kalmak üzere _yine ik' adı tensib--i ali buyrulmuş olup fakat ta'rife hacet
olmadığı ü:::,ere maslahatın şa_yan--ı itina ve vaktin dahi nezaketi hüvryda
TEZAKİH-İ CEVDET 10
olması cihetryle cn>rl-i emrde Emir-i müşarünileyh hazretlerinin a/ıralini
ve tebeddül--i emarete mahallince lüzum-ı kad olujJ olmadığını ve icabı
halinde bunun suret-i icrasını re !ıaıali--i mubareke--i mezkııreııin ahval
ıe kryjiy_yat ve asd_yiş ve emniyetini ıe mı,ımail yh İshak Efendi'ııin vefatı
maddesinin dahi k€ıfiy_yet-i /ıakiküyesini bi' !--etraf ve suret-i mahrenı.anede
zot--i valdlarındaıı tahkik etmek ve avdetinde getireceği ma' lilmat ve tah­
kikata göre icabına bakılmak üzere kudemay-i ferikaıı-ı kiramdan ve
Ddr--i şı1r4r--i askeri azasindan saadetlü Raşid Paşa hazretleri müta'allik
bu_yrulan emr-ü ferman--ı lzazret--i şe/ıenşahi mucebince ahar şayi' a ı·e
ta' limat-ı mahsusa ile ol tarafa tayin re [zam kılınmış ve tebeddül--i emaret
hakkında oraca liizum--ı hakiki ve kavi ve vakt--u hal müsdid olujJ ta te' --
izirinde mahzur göründüğü takdirde derhal ildn--ı keyf0yet ile Emfr--i mü--
şarünileyhi bi' l-istislıob Dersaadet' e getirmesi dahi Paşa--yi müşarünileyhin
cümle--i me'ınur{yyetinden bulunduğundan bunun i_çin ihtiyaten bir kıt'a
Jerman--ı dli dalıi tasdir ve Paşa--yi müşarünil Jı/ıe ita olunmuş olmağla
zat--i devletleri fetanet--i kamile ve dira_yet--i mütemeJyize ile muttasıf mü--
şiran--ı izamdan bulunarak lıavdli--i mubareke--i hicaz0:ye'nin ahval--i
sahihasına şimdiye kadar vukııf--ı kamil hasıl etmiş olacakları umur--ı
meczumeden bulunmağla bi--mennihi--tadld Paşa--yi müşarünilryhin ol tarafa
vusulünde ta' limatı dahi mutala' a buyrularak mevadd--ı mündericesi hak--
kında olan cukuf ı:e mu' lilıııat--ı behry_ye ve bunların icra)'--i icabaiındu drd_y--i
vdkı' a--i düsturflerini bi' !--etraf Paşa--yi müşarünilryhe tebli/f, ve ifade ile
kendisinin bir an evvel iadesine !zimmet ve emr--i tebeddülün lüzumu mü--
düğü surette dalıi icray--i icabrna bezl--i reviyyet bı )lrulması siJ1akıııda
işbu şukka--i nwhremane terkim ve irsal kılındı.
Ferik Raşid Paşa'ya verilen ta'limatın suretidir:
A1ekke--i mükerreme Emaret-i şerife' sinde bulunan devletlıı s{yadetlıi
Abdülınuttalib Efendi hazretlerinin ol canib--i şeref-calibe vusulündenberi
zaten ve ınaslahaten bazı evza' --ı gayr--i me'ıızuleleri rivayet olunmakta
olujJ J1ekke--i ınükerreme nakib'ül-eşrafı sabık ls!ıak Efendi'nin mııah--
haren ınahbusen vefatı hadisesi dahi zuhura gelmiş olduğundan ıne'mur--ı
müşarünileyhin esas--ı ıne''mur{yyeti ve sebeb--i ızamı bu hususlar hakkında
Cidde ı·alisi devletlıJ Paşa hazretlerinden malzremane istihsdl--i tahkikat
ve ma' lumat--ı sahihe etmekten ve bununla beraber alız edeceği ma' lıımat--ı
mahallü:Ye ve hdl-ü maslahata göre lazımgelir ise emaretin tebdili ı-e ol
takdirde Efendi--i müşorünil JJ/ı hazretlerinin bu tarafa nakli maddelerini
]08 TEZAKiR-İ CEVDET
dahi icra eylemekten ibaret olınağla tahkik edeceği mevadd-ı esasi)ye zirde
bend bend beyan ve teferruatı uhde-i dirayetine havale olunur.
Emfr-i ınüşarünile:ylı hazretleri ber-vech-i meşruh ol canib-i dlfye
azimetindenberi birtakım evham ve lıayaldta ze/ıab ile gerek bu taraftan
gerek Cidde vüldt-ı izdmından vahşet ve adem-i emniyyet halinde ve o
cihetle mesdlih-i !ıicaz/y_ve'niız ber-vefk-ı dil-hdlı-ı dli hüsn-i tesviyesine
sekte gelmekte bulunmuş ve kendisi dahi ke-enne hakkında oraca ve buraca
bazı azvfy_vat vuku' undan ve binaberin tahdiş-i zi/m eden bu ınisilla şey­
lerden ıne'yus ve mqftur olduğundan bahsile suret-i isti'jdda görünmüş
olmasiyle mukaddemce verilen karar ve müta' allik buyrulan irade-i seniyye
mucebince sühulet görünür ise emr-i tebeddülüıı icrası ve iınkdn görün-
mediği halde te' hir ve ihfdsı suretleri Cidde valisi müşarünileyh hazretlerine
havale olunmuş olduğu halde Eınir-i müşarünileyhin te'mini şıkkı mahal­
lince müreccah göründüğünden kendisinin te'ıniıı ve taltifi ile uınur-ı hi­
caziyye ve mesdlih-i urbanjyenin dnza-i sekteden vikayesi suretine teşebbüs
buyurulmuş idi. Emir-i müşarünileyh /ıazretleri İshak Efendi'yi bir suret-i
muhakl-ire ve mii;;,'ice ile Taif'e celb ı·e teshir eylemiş olduğu halde ınuına­
ileyhin vefatı ı;uku' buldu,ğu ınisillzi havdli-i mubareke-i hicazi)'ye' de
daha bu gune şeyler vuku'u dahi muahharen mesmu'-ı dli-i hazret-i ha-
dişahi buyurulup ve bu misilbi vuku' at-ı merv7:ye muvajik-ı nefs'ül-eım
ise pek uygwzsu::, ve hildf ı rı::,ay-i dli olup müşarünil vhin her nasıl ve
ne sebebe mebni ise itti!ıa::, etmiş olduğu usul ve meslek kendisinden me'mzı!
ve muntazar-ı dU olan hale gayr-ı muvafık ve teşebbüs buyurıtlan ısld!ıatın
?!sıil!! dahi rrıerfı,,/ nlrlıığıınrr ınelmi Emrrret-i ıniişarünilevhada artık bir
tebedılü/ün Del'let'çe lü::_umundan ınddd ınüşariinileylıten ahali-i mubarekeııiıı
mervi olan tevaşşziıiuna bu def'a munzam olan işbu İshak Efendi !ıddisesi
bu tebeddüle mahallince dahi icab göstermiş ve müşarünileyh ha::_retlerinin
Emdret'ten infisali ka::_i)ıyesi bir gune su'ubete düşmek şöyle dursun bunu
şürefa ve sdddt ve ahdli-i belde-i ,,erifenin ve gerek aşdir-i urbamız kemdl-i
memnunfıyetle müşahede edecekleri rivayft olunmakta bulunmuş ise de bu
husus uınur-ı mu' tena-bihadan olarak icrasında tahkikat-ı salıiha üzerine
gidilmesi ne::,d-i hakayık-vefd-i !ıa::,ret-i hilqfet-penahtde tercih VP tasvih
buyrulmuş olmağın me'mur-ı müşarünileyh bi memıi!ıi tadld Cidde'ye
nısulüııde zdhir-i !zaide kendisi[ ni] aktar-ı hicazfı:,ve' de bulunan asakir-i
/ıazret-i mülukdnenin teftiş-i mesali!ıi me'muru gibi göstererek içyüzün­
den Vali-i müşarünileyh hazretleri)ıle bu maddelerin müzakeresine girişip
Emir-i müşarünileyhin ahval ve keyfiyyatı ne surette olduğunu ve tebed­
dül-i emarete mahallince lüzum-ı kavi olujJ olmadıJıııı bi' /-etraf ve gayet
m alıremane tahkık edecektir.
TEZAKİR-1 CEVDET 109
Emir-i müşarünileyhin tahkik-i ahvdli),le Emaret'ten infisalinin ma-
hallince kaviy_yen ve sahi/zen lü::_umu görünür ise mahdumları saddetlu
Paşalar bu tarafta kalmak üzere Emaret' e devletlu siyadetlu Şerif jıfu­
hammed bin Avn hazretlerinin yine nasbı ldyih-ı !ıatır-ı keramet-meza!ıir-i
Jıa:uet-i hildfet-penalıi olduğuna ve müşarünileyh Abdülmuttalib Efen­
di' nin mudmeldt-ı merviyesindeıı ndşt kulub-ı şürefd ve a!ıali-i belde-i
mubareke ve meşdy_yih-i urbanın kendisinden meslub'ül-emniy_ye ve na-
hoşnud olması riuayatı ve kudret ve şevket-i ha::_ret-i padişa!ıtnin ora­
larca dahi bilinmesi cihetleriyle in/isali bir gune su' ubete düşmiyeceği
eğerçi derkdr ise de kabdil içine savuşması ve ol halde aralıkta aktar-ı
hicaziyye' niıı ihldl-i ds4yişine çalışması mülahazasına na::_aran emr-i te-
beddülün bu tarafta ilanı mı }'Oksa müşarünile_y!ı Şerif lvfu/ıammed Ef'en-
di'nin mukaddemce azlinde ittihaz olunan suretin icrası mı ınünasib olur
velhasıl tebeddülün icrası takdirinde ne surette olması malıalliııce ve mas­
lahatça es!ıel giirünür ise anı dahi !vle'ınur-ı müşarünileyh Vdli-i müşa­
rünileyh hazretleri)ıle bi' /-müzakere kararlaştırmak ldzımgelecektir.
lvfüşarüniley!ı Abdülmuttalib Efendi hazretlerinin şu !ıd! re lıarc­
kdtından dolaJı !ıatali-i mubareke-i hica::_i;:ı•e' nin dsdyiş ve emııryeti .muh­
tel olup hdlbuki Cenab-ı-Hak ile' l-ebed z[ver-i dilzim-i Hilqfet ve Sal-
tanat buyursun velfıy-i ni'met-i bi-minııetimiz Padişahımız efendimiz
hazretleri aktar-l lzicazryye'nin dahi e::, { her} cihet aSÔJ'iŞ 1'C emızfyet Ve
ahali ve sekenesinin huzur ve rahatını ::.iyadesi)ıle ilti::_aın buyurmakta
olduklarından ve hakıkat-i halde dahi oranın te'yid-i asayiş ıe emniyeti
zimm,t-i H;!qfet w Srıltnwıt-ı ,m0:)ıe')ıe miitehnttiın nlıhığıından lıarn!i-i
mubareke-i ınezkı1renin el-hdletü-hazi/ı a!ıvdl ve keyffratı ne surettedir
ve dsf,)'iş ve emni_)'eti ber-vech-i dil-hd!ı-ı dit rerine getirilmek ne gııne
esbab z:e vesdile mu!ztacdır Me'mur-ı müşarünileyh buralarını dahi Vali-i-
müşarünileyh hazretlerinden tahkik yliyecektir.
İshak Efendi'nin mahdumu tarafından canib-i ali-i hazret-i padi-
şahf)'e takdim kılınıp sureti lvfe'mur-ı müşarünile_yhe verilen bir kıt'a arzı­
lıdlde beyan olunduğuna göre müşarünileyh Abdülmuttalib Efendi hazretleri
mwndileyh İshak Efendi)i mücerred nefsan/ycte mebni bir suret-i cebri)ye
ve ta!ıkirry_ye ile hanesinden kaldırıj; Tdif' e kadar irsdl ile orada habs
etmesi ve mahbesde iken mumdileyhin vefatı mku' bulması ve sonra tezkiye-i
hdl ile vücuh-ı memleketten cebren mazbata alınması kazayası doğrusu
şübhe götürür şey oluji bu halin vuku'u ise afak-gir olan adl-fi mer!ıamet-i
Jeniyye-i cenab-ı zıll' ullahiye bi'l-vücu!ı muga_yir olarak hakıkat-i halin
ın ydana çıkarılması ldzımgeidiğine mebni Me'mur-ı müşarünileyh Efendi-i
110 TEZAKİR-İ CEYDET
muınaileyhin ke,ıjiyyet-i vefatını dalıi ldyıkile ve şüblıedcn beri olacak su­
retle talıkık edecektir.
Bir de bdlada be,van kılındığı vechi[ e ba' de' t-tahkikat oraca tebed-
dül-i emarete lü;:,uın-ı hakiki ve kavi göründüğü ve uakt-ü !ııil müsaid
olujJ da fez:t--i fursat olunmasında J'dni bir taraftan istizan olunup da
cevabının vusulüne kadar te' hirde ınah::,ur göründüğü takdirde derhal ilan-ı
ke,ıf[yyet olunmak la::,ımgeleceğiııden A1e'mur-ı müşarünileyh bu suretin dahi
lede' l-lıace icrasına me'::,un olmağla ve bu !ıdlde meydana konulmak için
Emaret'iız Şerif lvfu!ıaınıned bin Avn hazretlerine tevcilıini muta::,amının
ihti)ıaten bir kıt'a emr-i dli tasdir ve Me'ınur-ı müşarünileyhe ita kılııı­
mağla müşarünileyh icabı halinde yine Vali-i müşarünileyh hazretleriyle
bi'l-mü::,akere ve'l-ittifak bu vechile dahi icra_y-i me'muriyyet ederek ınüşa­
rünile,ı,fı Abdülmutta[ib Efendi hazretlerini bi' l-istislıab bu tarafa getire­
cektir ve ınü;1arünileyh hazretleri ne::,d-i Deulet-i aliyye' de ıner'iyy'ül-hatır
ecille-i zevattan olınağla esnay-i rahda tekriın ve ihtiramı ka::,{yesine dikkat
olunup bununla beraber bir tarafa savuşmamak ü::,ere kendisine renk ve
ser-rişte terilmiyecek surette lıüsn-i mu!zqfa::,asına dahi takayyüd ve ih­
timam eyliyecekdir.
Me'mur-ı müşarünileyh işbu me'muri)yet-i mühimıııesinin bdldda mu-
harrer ınevadd-ı esasfyyesinde ve gerek ınüteferridtı olan şeylerde mukte::,ay-i
rüşd ve dira)'eti ü::,ere icray-i tahkikat ve istihsdl-i ına' lumat-ı kdmileye
sarf-ı himmet ve ga)'ret ettikten sonra orada tevakkuf etmeyip avdet bi­
ınenni/ıt ta' dld Dersdadete ınuvasaletinde arz ve ifade ile isbat-ı ınüd­
Fi 2 z 1 se;-;,c r.271
Raşid Paşa işte bu ta'limat ile 72 senesi muharreminin do­
kuzuncu günü Dersaadet' den hareketle saferin on altıncı günü
Cidde'ye muvasalet eylemiştir. Bu ta'limata nazaran kendisinin
hülasa-i me'muriyyeti Kamil Paşa ile maslahatı müzakere ve andan
ahz-i ma'lümat eylemekten ibaret olduğ·una mebni anın re'yiyle
harekete mecbur bulunduğundan Cidde'ye vusulünden iki gün
sonra Kamil Paşa'nın tensibi üzere Raşid Paşa Abdülmuttalib
Efendi'ye bir kıt'a tahrirat göndermiştir. Hülasa-i ifadatında
"Aktar-ı !zica::,iJ,ye' de bulunan asakir-i ni::,aın{yye-i şahaneyi muayene zım­
nında bd-irdde-i senb)'e-i cenab-ı hildfet-penahf canib-i Hicaz' a ıne' ınur
olarak Cidde'ye bi'!-vusul orada bulunan asakirin ahvalini teftiş ve mu­
ayene e,ylemiş olmasi)ıle l'vfekke-i mükerreıne' de bulunan asakir-i ni::,am{J'-
1 Zilhicce.
TEZAKİR-İ CEYDET 111
yeııın mu4yenesi zımnında ol canib-i şeref-calibe dahi azimet edece.§,ini
ve şu kadar var ki cenab-ı ni'rıı' el-ıne' db-ı !ı.aşimaneleriyle Vali Paşa
beyninde mücerred ba::,ı eshab-ı afi,ra::,ın ilkaatından ndş[ bürudet lza_y­
lıllet eylemiş olduğundan şu bürudetin külliyen ref' -u imhasiyle germi-
yet-i ma!zabbete bi't-tahvil umılr-ı hica::,iyye'nin keındl-i ittifak ve ittihad
ü::,ere !ıüsn-ı rü'yt ve temşi)ıeti murad-ı /ıayriJ:Yel-itryad-ı alı olarak bunun
istihsdl-i vesaili dahi kendisine ilave-i me'muriyyet kılınmış olduğunu
ve bi::,::,at mülakatta hd! başka olacağından J\ılekke-i ınükerreme'ye teş­
rifleri Vali-i müşarünileyhe ifade olundukça ba' d' el-hac henüz Cidde'ye
avdet eylemiş olmalariyle yol yorgunluğunu daha her-taraf edemediklerin-
den bahsile vadi-i iti::,arde bulunuyorlar ise de her ne hal ise hazine re
umur-ı eyaletçe der-dest olan bd::,ı mesalih-i mühimmeniıı arkası alındık­
tan sonra birlikte J11ekke-i mükerreme'ye azimet edeceklerini,, beyan
etmiştir. Buna cevaben Abdülmuttalib Efendi tarafından saferin
yirmi ikisi tarihiyle müverrahan bir kıt'a mektub gelmiş ise de
hakikat-ı maddeden asla bahs edilmiyerek yalnız tahriratın vu­
sulünü ihbardan ibaret bir mektub-ı resmidir.
Halbuki akdemce bey'-u şira-i üseranın men'ine dair Cid­
de'ye gelmiş olan emirname-i saminin oraca hükmünü icra et-
tikten sonra Kamil Paşa Mekke-i mükerreme'de dahi icabı icra
olunmak üzere bu emirname-i saminin me'alinden bahsile l\ıiekke-i
mükerreme kaymakamı Süleyman Ağa'ya bir emirname gönder­
miş idüğinden Süleyman Ağa saferin on sekizinci salı günü
,.1 ·--" ....,.., ....,,, ......,! ....,..,,...l...,lr,.._, ...,,,._ .-.,:,_11-. ı,., T.TA ........ 1 u.,,..,, . . , ...... ,._.,..,... : ...... .,...._,_
u..1.ı.:...1.ı.l.a v ı..., ı..., .1. LlJ..ı. .tı..t..U.J..l'>..L>.ı...u.v yı... ı....ı....ı.ı...ı .ı..i.ı... .ı.:ı....aJ..lHJ. _ı._ a'i'u .1.1.1.1.ı. \..-J.J..1.1.1. .ı.ı.ct.J.J..iL-
sini kıraat ile izah-ı keyfiyyet ettikte cümle tarafından zahiren
mutavaat gösterilerek herkes mahallerine avdet eylemiş ise de
ferdası çarşamba günü Abdülmuttalib Efendi'nin Mekke-i müker-
reme'de kaymakam bulunan Şerif Mübarek Efendi Taif'e gitmiş
ve ferdası perşembe günü reis'ül-ulema Şeyh Cemal Efendi ma-
hallat şeyhlerini celb ve cem' ederek "Üseranın men'i maddesi şer' -i
şerife muga_yirdir ve bundan başka e::,an-ı şerif terkle _verinde top atılmak
ve taife-i nisvan apk gezmek v,; ,,ikuhın feshi nisvan yedinde olmak gibi
şeri' at-i mutah!zaraya mugayir on dört teklifleri olınağla Türkler ınüşrik­
lerdir. Demleri !ıederdir z:e ev/adlarını esir etmek haldldır,, deyu ifta
ederek cümlesini idlal ve ifsad ile reis'ül-ulema iken reis-i ehl-i
fitne ve fesad olarak ülemadan ma'dud Şeyh Sıddık ve Şeyh İb­
rahim Feta ve naib'ül-Harem Seyyid Ali ve şafi'i imamı fakih
Abdullah ve kudüslü Fityani ve Carullah ve Seyyid Abdullah
]12 TEZ.AKİR-İ CEVDET
Sakkafve daha birkaç sebük-mağzanı bi'l-istishab önlerinde bir bay-
rak küşad ve arkalarına bir güruh eşkiyayı peyrev ederek Cemal
Efendi "Türkler mürted oldu. Anlar ile ve anlara tdbi' olanlar ile muha-
rebe olunmalıdır. Bizden olanlar cennetlik ve anlardan olanlar cehennemlik-
tir. Demleri heder maileri lzaldldır :._ :.,_;,,. c.:.,Ş_?IJ l>Jl,o_;,ll J.:- ,:,\¾ ,,
deyu yer yer nida ettirmiştir.
Cemal Efendi bu veehile Abdülmuttalib Efendi'nin munta-
zır olduğu fitneyi uyandırıp hemen birçok kalabalıkla mahke­
meye gelerek "Bef-u şiray-i üseranın men'i mulzalif-i şer'-i şeriftir.
Bunu kabul etmeyiz ve sen /ıdkim'üş-şer' olduğun takdirde böyle mugayir-ı
şeri' at olan mevaddı hize niçin teklif edersin. Ya hiz bunu evvelki gibi
icra edelim. Yahut sen de mugayir-i şer' -i şeriftir deyu ıldm et. Biz de
hir arz-ı mahzar ederek istizan edelim,, deyu Kadı Eferıdi'ye ilhah
ve ibramlarında Kadı Efendi ye mahkemede bulunan kaymakam-ı
mumaileyh Süleyman Ağa ve "Böyle tarafı Saltanat-ı seniyye'den şeref-sudur
buyurulan irade-i seniı'J'e_J'C hiç hildf-ı şer' -i şerifdir diJ1erek verilir mi,,
deyu ifade ver-(.".J;-J\ JJIJ ,J_,....._)I ,,!'\J .ııUI ,,::1,1 ayet-i
kerimesini kıraat ile cevaba rn.übaderet ettikte cümlesi birden
Kadı Efendi've ve mumaileyh Kaymakam Ağa'ya itale-i lisan ve
lisana alınm z ta'birat ile düşnam ve bazı mertebe darb ederek
hah na-hah Kadı Efendi yedinden istedilkeri gibi bir kıt'a mü­
rascle ahz etmişler. 01 halde nıahkeme haricinde "(}ınmet-i A1u-
lzamıned silaiıianııı ve ciiıada hazır oiun,, cieyu bir ahıs nida euııekle
bir takım eşkıya ellerine birar sırık ve değnek alıp uçlarına birer
bez parçası ta'lik ile bayrak küşad ederek "t'mınet-i Aiu!ıammed
cihada hazır olun,, nidasını tekrarbdıkta her taraftarı bir güruh-ı
fesad-enbuh oraya tecemmu' eylediği esnada Süleyman Ağa
maslahatın fenaya müncer olduğunu anlayıp civarında bulunaD
hükumet konağına gitmek üzere mahkemenin Harem-i şerıf'e
açılan kapusund:m çıkar kıçmaz bir güruh-ı eşkıya yakasına
sarılarak telef etmek raddesinde iken naib-i Harem-i şerif Seyyid
Ali Efendi ne hal ise bir takrible ellerinden tahlis eyledikte Süleyman
Ağa sür'atle konağına giderken be-tekrar eşkıyay-i merkumenin
arkasından takib ettiklerini his eylediği anda mezbur konak
kapusunda bulunan Arnavud sekbanlarına ala-rivayetin "Urun,,
deyu emr etmiş ve bu "urun,, sadasını eşkiya dahi işittiği anda
l
1 TEZ.AKİR-İ CEVDET
tarafeynden tüfenk patlamış ise de ibtida ne taraftan atılmış
113
olduğu henüz anlaşılamamıştır ve bu esnada ahaliden dahi iki
kişiye kurşun isabetiyle muharebe şiddet bulmuştur.
Bu hilalde ise ser-defter-i eşkıya olan bir takım şürefa bir
1 nice eşkıyayı bi'l-istishab Mekke-i mükerreme sokaklarında gezip
!ı: halkı fitne ve fesada davet etmekte bulunmuşlar idi. Şöyle ki Şerif
t Fehd önünde bir alem ve iki dellal ve arkasında bir takım eşkıya ile
! beraber "Ya elzl-i Mekke bild-hisdb ve ld-a::,db Ceııııet'e girmenin zamanı
geldi. Türkler üzerine cihad edin ki anlar nasdrd ve frenk oldular. Sizden
l kati olunan cennetlik ve anlardan katl olunanlar cehennemlik olduğunda
iştibalz yoktur,, deyu nida ettirerek bu hey'etle
Bab'ül-atik'den Harem-i şerif'e dühı'.'ıl ve l'vfakam-ı İbrahim ile
Zemzem-i şerif kuyusu miyanında Baş-karakolhane'ye ve ittisalinde
11 bulunan Veys 1 Paşa konağına kurşun attırıp hatta atılan kurşun­
lardan biri karakolhanedeki neferattan birine isabet ederek
biçare şehid olmuştur ve kezalik bu fesadın zuhurunda eli ve
belki külli medhali olan Şerif Baz dahi önünde bayrak ve iki
dellal ve arkasında iki yüzden mütecaviz ehl-i Mekke beraber
olduğu halde esvakta (1 G)..,a.:llJ ,;',r.:J.ı J.:- ,J7"".
.ıılJI j .:ı\f II deyu
nida ettirerek Bab-ı Selam'dan girip o dahi Baş-karakolhaneye
ve Veys . Paşa konağına tüfenk attırmıştır Ye bir taraftan dahi
Şerif Zeyd kezalik bir takım eşkıya ile Mehmed Paşa'nın kona­
ğına doğru gitmiştir ve kezalik Şerif Muhammed bin Abdullah
! zadeler dahi bir takım eşkıya ile geşt-ü güzar etmekte bulun-
\ muştur.
Ancak Baş-karakolhane'de ber-vech-i meşruh bir nefer telef
olıcak karakolhane-i mezburdan dahi bi'z-zarure müdafa'aya kal-
kışılmış ve hatta asakir-i nizamiyye zabitanı "Etmeyiniz,, deyu
1 tenbih ,etmiş ise de asakir-i merkume "P y-der-pey bizden uruluyor
1 ve bir nqferiıniz dahi telef oldu. Biz niçin duralım,, diyerek zaruri
1
1 müdafa'aya germiyet verilmiş. Ol halde Harem-i şerif'in ekser
1 kapuları ahali tarafından tutulup siper alınmağla la-yu'ad kurşun
atılmakta bulunduğu sırada ne taraftan kumanda olunduğu
ma'lı'.'ım olmıyarak Harem-i şerif'in diger kapularından dahi asa­
kir-i nizamiyyc dühı'.'ıl ile tarafeynden haylice muharebe vuku'
bulmuş ve hatta Beyt-i muazzam'ın kisve-i saadetine ve Hace-
1 Tezakir'de bu kelime ekseriya er!., bazan ..s-!J şeklinde yazılmıştır.
Teziikir-i Cevdet 8
IH TFZAKİR-İ CEVDET
rülesved'in mahfaza-ı şerifesiııin bir mahallline zararsızca kuqun
isabet edip ancak kangı tarafın kurşunları olduğu henüz ma'lüm
olmamıştır. Bu sırada bir mikdar adam dahi telef olmuştur.
Hatta yüzbaşı Mustafa Ağa şu hadisenin vuku'unda hane­
sinde bulunup tüfenk sadası işidicek aslını anlamak üzere Baş­
karakolhane canibine gelirken esnay-i tarıkte salif'üz-zikr Mu-
hammed bin Abdullah oğullarının takımı tesadüf ederek bıçareyi
pare pare etmişler.
İşbu Mustafa Ağa Seyyid İshak Efendi'nin vefatında Taif'de
bulunup Mekke-i mükerreme'ye geldikte Abdülmuttalib'in
Şerif İshak'a gadr etmiş olduğunu bazı mahallerde söyle­
miş olması biçarenin telefine sebeb olmuş idüğini Raşid
Paşa bazı erbab-ı vukuftan tahkik eylediğini tahrir eylemiş idi ve
salif'üz-zikr Şerif Zeyd mevcud-ı maiyyeti olan eşkıya ile mirliva
Mehmed Paşa konağına gidip ve Paşa-yı mumaileyhi yemek
yerken bulup "Nasrani yahı1di,, diyerek ve türlü serzenişler ederek
yüzüne tükürmüştür ve bu esnada serkerde-i süvari küçük Mus-
tafa Ağa askerinden beş on neferin bazısı süvari ve bazısı piyade
olarak cem'iyetin aslı ne olduğunu anlamak üzere birazı anın
konağına ve birazı Liva Paşa konağına giderlerken işbu Şerif
Zcyd'in takımı rast geldikte neferat-ı merkumeden birini katl
etmişlerdir.
Bu esnada Abdülmuttalib Efendi'nin akrabasından de:;:: a::1cal:
s:'>.d,!c-, Devlf'.t b 1 ılu nan Şerif Mansur Efendi hane- sinden çıkıp
fitne ve fesadın teskini için tarafeyni üç gün mühlet ile vechine
alarak münadi nida ettirmekte iken miralay Hasan Bey yetişerek
asakir-i nizamiyyeyi Harem-i şerif'ten çıkarmış ve şerif Mansur
dahi ahaliyi teskin ile herkesi mahallerine irca' eylemiş olmasiyle
saat dokuz raddelerinde muharebe teskin olunmuştur.
Şerif Mansur tarafından ber-vech-i meşruh münadi nida
etmekte iken i1. bdülmuttalib'in akrabasından Şerif Alkam ile
kethudası Ahmed Efendi hazır bulundukları halde mahalle şeyh­
lerinden birisi gelip "Ya Şerif lı1.ansur senin her bir emr-ii iradene
ihdle-i sem'-i itibar ve infaz ve icrasına ibtidar etmek cümlemizin vecibe-i
zimmetidir. Ancak bu vakı' anın temdidi ve etraf ve eknafta bulunan ur-
banın gelmeleri için bıizı taraftan ilıin olunduğu muhakkak olup bunun
üzerine del/dl nida ettirmek kdfi olmaz. Bir suret-i hasene ile urbanın
TEZAKİR-İ CEVDET 115
mahallerinden hareket etmemeleri çaresine bakılmak ldzımgelir. Bunu
hasb' el-ihlds arz ve beyan ederim,, diyicek Şerif Alkam ile kethuda
Ahmed Efendi'nin levnleri mütegayyir olarak lisanlarından ke-
lime-i vahide sudur etmemiş. Amma Şerif Mansur Efendi ol şeyhin
ifadesini tahsin ederek derhal tarafından bir kaç adam tayin ve
Mualla ve Şeyh Mahmud taraflarına irsal birle şayed urban
hareket edecek olur ve yahud casusları gelir ise teblig-i hal et-
meleri için. asakir-i şahane ve ahaliyi vechine almış olduğ·unu
beyan ve nida ettirmiştir. Bu vechile fitne kesb-i sükünet edip
ol gece ve ferdası cuma günü bir hadise zuhur etmemiştir. Fakat
şbu perşembe günü vak'a-i mükedderesini şifahen Vali Paşa'ya
ıfade etmek üzere asakir-i muvazzafa süvarisinden irsal olunan
üç neferin Şeyh Mahmud civarında kain Haretülbab'da tecemmü'
eden eşkıya önlerine çıkıp ikisini telef ve Şerif Müşeyyed'in em­
riyle bir kireç kuyusuna ilka ile ihrak etmişler.
Hadise-i merkumeye dair Mekke-i mükerreme kaymakamı
ferik Veys Paşa tarafından gönderilen tahrirat cuma günü saat se­
kiz sularında Cidde valisi Kamil Paşa'ya vasıl olıcak der-akab akd-i
meclis olunarak verilen karar üzerine Vali Paşa taratindan def'-ü
teskin-i fesad ve te'min-i ahali için bir kıt'a buyruldu tastir ve hazine
ketebesinden lisan-aşina Mehmed Rüşdi ve gümrük emini Ri'fat
Efendiler ile yevm-i mezkürda Mekke-i mükerreme'ye irsal
olun muşlar.
Cumartesi günü Abdülmuttalib Efendi tarafından da-
madı Şerif Zeyd ile kaymakamı Şerif Mübarek Efendi ale's­
sabah Mekke-i mükerreme'ye vasıl olarak "Gerek ahali ve gerek
asakir-i nizami(y_ye Emir Abdülmuttalib Efendi'nin vechiııdedir. Karakollar
da'hi meıju' dur. Ahali rahatta olsun,, diyerek münadi nida etdirmişler
ve karakolların kaldırılması hakkında Abdülmuttalib Efendi
tarafından Veys Paşa'ya bir kıt'a tahrirat dahi getirmişler. Bunun
üzerine üç aded kebirce bulunan Müddea ve Yeni-karakol-
haneler ile Baş-karakolhane'den başka olan ve mahalle aralarında
bulunan ufak karakolhanelerden asakir-i şahane çıkarılmağa
başlandığı esnada ba-buyruldu te'life me'mur olan mumaileyhima
Rüşdi ve Ri'fat Efendiler saat beş raddelerinde iken Mekke-i
mükerreme'ye vasıl olmuşlar ise de doğrudan doğruya giremeyip
haric-i Mekke-i mükerreme'de vaki' mezkur Şeyh Mehmud nam
mahalde kain Bab mahallesi karakolhanesini Şerif Ahmed Paşa
116 TEZAKİR-İ CEVDET
tahliye ederken tesadüf ettiklerinde ba'de't-tahliye Ahmed Paşa
mumaileyhimayı alıp ŞerifMansur'un konağına götürmüştür. Mez­
kur konakta ferik Veys Paşa ve miralay Hasan Bey ve şürefa
ve sair zevat-i kiram hazır bulunmağla Mehmed Rüşdi Efendi
hamil olduğu buyrulduyu kıraat ettirmek isternis ise de "Revis-i
hale nazaran buyruldunun kıraati münasib olmaz,, d yu ve bu Ab-
dülmuttalib Efendi kethudası Ahmed Efendi ve Serif Mansur
Efendi ve sairleri taraflarından te'hir ettirilmisti ve Emaret
kaymakamı Şerif Mübarek Efendi her ne kadaı'. Mekke-i mü-
kerreme'ye varid olmuş ise de konağına gelmeyip haric-i Mu-
alla'da Beyaziye nam mahalde kalmış olduğundan ve anın celbi
ise be-her-hal lazimeden olduğunu Şerif Mansur Efendi ifade
eylediğinden teskin-i madde müzakeresi için gerek o ve gerek
ulema ve mütehayyizandan huzuru lazımgelenlerin celbi zımnında
adamlar gönderilip henüz Şerif Mübarek gelmeden kethuda
Ahmed Efendi ile ana müte'allik şürefa namaz kılmak baha­
nesiyle hanelerine gitmişler ve bir buçuk saat sonra henüz med'ü
olan zevat gelmeden avdet etmişler. Müte'akıben ulema ve ahaii
dahi tevarüd etmekte iken konağın karşısına bir takım eşkıya
toplanarak bir cenaze getirip "Biz kendi halimizde iken Müdded
karakolhanesinden kurşun atılarak bu adamı kat{ etti/er,, deyu ferya<l
ettiklerinde Şerif Mansur Efendi "Hdşd karakolhaneden tiifenk en­
dahtına cesaret etmezler. Siz kendiniz anların üzerine varıp ta' addi ediyor­
wnıı::_,,rleyu cevab vermis. Halbuki mezkur cenaze oersembe
günü vuku' bulan muharebede yaralanıp ol gün vefat· etmiş
olmağla ber-vech-i bala namaz kılma bahanesiyle çıkıldıkta te­
darük olumuş bir sanı'a olduğu siyak-ı halden anlaşılmıştır.
Bu esnada Şerif Mübarek ile ulema ve ahaliden med'fı olan­
lar Şerif Mansur'un hanesine geldiklerinde eşkıyay-ı merkume
tarafından tüfenk endahtına mübaşeret olunmuş ve "Zorunuz
nedir. Niçin tüfenk atıyorsunuz,, denildikte "lvfüdded karakolundan bize
atıyorlar. Biz dahi atı,yoruz ve o karakolun bekasını istemıyiz,, deme-
leriyle bu karakolhanenin tahliyesine karar verilmiş iken buna
dahi kani' olmayıp yine tüfenk atmaktan hali olmadıklarına
mebni lede's-sual "Yeni ve Bas-karakolhanelerini dahi istemryiz
demeleri üzerine ana dahi muvafakat olunmuş ise de yine tüfenk
endahtından fariğ olmayıp eğerçi tüfenklerin kurşunları bir yere
isabet etmiyor ise de mucib-i teşviş-i kulub olduğundan be-tekrar
TEZAKİR-İ CEVDET ll7
"Her ne ki istediğiniz ise kabul ve icra olundu. Bu edebsizliği niçin ediyor-
sunuz,, deyu sual olundukta eşkıyalar tarafından "Siz ulemamızı
cem' edip ve bağlayıp Vali Paşa tarafına göndereceksiniz. Biz ulemamızı
dahi isteriz,, demeleriyle ulema dahi iade olunmuş ve Şerif Mü­
barek tarafından "Tüfenk atılmasın,, deyu del kıllar nida etmekte
iken eşkıya güruhu akdemce canib-i mirıden inşa olunmus olan
salif'üz-zikr Yeni karakolhane'yi Şeyh Cemal Efendi'nin fetvası
ve kudüsl,ü Fityanı'nin teşvik ve ığrası ile garet ve hedm etmişler
ve yine ulemadan Şeyh Ali Kürdi ve Şeyh Yahya Kürdi emr-i
teşvik ve ifsadda şerik olup hatta ikisi dahi eşkıyaya yevmiye
ve ta'yinat vererek karakolhanenin hedmine dek yanından ayrıl­
mamışlardır. Bundan sonra Şeyh Cemal ve Şeyh Sıddik Efendilerin
fetva ve teşvikleriyle eşkıyay-i merkume mahall-i müdiriyyet olan
Remzi Efendi konağını yağma edip eşyay-i mağ·sube Şerif Alkam'ın
emriyle Şerif Zeyd'in konağına nakl olunmuştur ve ba'dehu Şerif
Zeyd_ ma'rifetiyle eşkıya mirliva Vehbi Paşa'nın konağını basıp
ve cıvarında olan hanelerin satıhlarına çıkıp tüfenk endahtivle
Vehbi Paşa'nın evlad ve iyalini tazyik ve bir cariye ve bir kölesini
mecruh ve bir çav;-1şunu kurşun ile katl ve iki esbini telef eylemiş
oldukları esnada Ibn Avn hazretlerinin damadı Nasır Efendi
Vehbi Paşa konağına gelerek bazı eşyasiyle beraber harem ve
selamlık halkını kamilen kendi konağına götürmüştür ve yine yevm-i
merkumda Cezair-i garb ahalisinden olup hüccac-ı müsliminin
nıt.'.)al h ııi Lt:-,v yt el.1nekte olaü I(o Laıılinl Iiac.ı Iüsc-yin ild.ffı
bir zatın dahi hanesini garet ve hedm ettikten sonra cümlesi
yerli yerine çekilmişlerdir.
Ferdası pazar günü "Kimse sildh taşıması.n,, deyu Şerif Mü­
ba:ek_ E_fendi t rafından dellallar nida ettirilerek şiddetli yasağ
edılmış ıse de ışbu vak'a Abdülmuttalib Efendi takımının icad­
kerdeleri olup imtidadı dahi anların muradı olduo-u halde iste-
dikleri raddeye gelinceye dek işin mektum tutulm:sı mültezem­
leri imiş. Halbuki işin o raddeye gelmesine Şerif Mansur'un mes­
lek ve mişvarı mani' imiş. Binaenalyh ber-minval-i sabık Serif
J\ıfansur'un asakirci şahaneyi ve ahaliyi vechine alması ve urbam
Mekke-i mükerreme'ye dühulden men' etmesi hususlarından Ab­
d ülmuttalib Efendi zahir-i halde beyan-ı mahzuziyyet eylemiş ise de
kendisi Taif'te mevcud iken dellalları anın nam-ı haşimanesine
nida ettirmeyip te kendi namına nida ettirmiş olmasından dolayı
l ]8
ŞerifMansur'a muğber'ül-hatır olduğunu ve fi-ma-ba'd Şerif Man­
sur böyle Emaret'e aid hususlara müdahale etmiyerek kendi mesali-
hiyle meşgul olmasını ve bu ettiği hareket kanunlarınca mezmum
ve muhill-i edeb olduğundan evlad-ı arab beyninde lisana gelmiş
idüğini yanında bulunan Şerif Yahya-zade Şerif Hasan ve Şerif
Muhammed Efendilere söyleyip anlar dahi Şerif Mansur'a iş'ar
etmişler. Halbuki Seyyid İshak Efendi vak'ası henüz zihinlerinden
çıkmamış olduğuna mebni Şerif Mansur Efendi bu haber-i baridi
işidicek duçar-i endişe olarak artık canından emin olamıyacağı
cihetle hemen levazım-ı seferiyyesini tedarük ile Dersaadet'e gel­
mek üzere Mekke-i mükerreme'den hareket ile ferdası pazartesi
günü Cidde'ye varmış ve her ne kadar Dersaadet'e azimet etmek
istemiş ise de "Şimdilik münasib olmaz,, denilerek Vali Paşa tara­
fından avk-ü te'hir ettirilmiştir.
Abdülmuttalib Efendi yaver-i harbi miralay Hacı Ahmed
Bey ile mensubanından Şerif Abdülmu'in ve Mustafa Musa'yı ale'l-
acele Mekke-i mükerreme'ye gönderip "Ahaliyi cem' ile sual edin.
A1eramları ne ise mahzar yapsınlar. Siz dahi alıp Vali tarafına götürün
ve derhal cevabını alıp getirin,, deyu emr eylemiş olmasiyle salı günü
Mekke-i mükerreme'ye geldiklerinde ahaliyi cem' ile meramlarını
sual ettiklerinde ahali "Evvela biz buradaki askeri istemeyiz. Bu askeri
kaldırıp başka tabur getirsinler. Saniyen üsera bey'u şirasına me' zun
olalım. Salisen Cidde' de İngiliz ve Fransız konsoloslarını istemeyiz.
Bandıraiarı kaiksın ve kendileri de gitsin,, demeleriyle bu me'alde
müttehid'ül-mazmun iki kıt'a mahzar tahrir ve temhir ile biri
Abdülmuttalib Efendi'ye gönderilmiş digerini dahi mu­ maileyh
miralay Ahmed Bey ile refikleri alıp "Ahalinin meramları ne ise
icra olunsun,, mazmununu havi olarak Abdülmuttalib Efendi
tarafından verilmiş mektub ile bereber Vali Paşa'ya isal etmek
üzere Mekke-i mükerreme'den hareket ile çarşamba günü Cid­
de'ye varmışlar. :Mezkur mahzarların akdemce Taif'te Abdül­
muttalib Efendi'nin arabi katibi tarafından yazılıp ba'dehu Mek­
ke'de temhir edilmiş olduğu mervidir ve mahzarlar temhir için
şürefa ve ulemaya dolaştırıldığı sırada Davudiye müderrisi Da­
ğıstani Hasan Efendi'ye götürüldükte "Böyle şey temhir olunmaz.
Doğru s ylLvelim. Devlet-i aliyye büyük ve merhameti galibdir. Sonra
afvimizi ricaya yüzümüz olsun,, demiş. Hasan Efendi ulemadan
akil ve sadık encam-bin bir zat imiş. Cemal Efendi ise anın bu
TEZAKİR-İ CEVDET 119
sözleri üzerine hiddet ederek ana "Sen kezzabsın,, deyu tekdir
etmiş. Meclis dağıldıktan sonra medrese ve hanesinin yağma
edilmesine fetva vermiş ise de maliki müftisi Şeyh Hüseyin Efendi
ricasiyle halas olmuştur.
Bu esnada Abdülmuttalib Efendi tarafdaranı urbam tahrik
ile bütün aktar-ı hicaziyye'yi bulandırmak daiyesinde bulunup
Şerif İbn Avn hazretlerinin Mekke-i mükerreme'de bulunan
damadı Şerif Abdullah bin Nasır ise gizlice her tarafa mektublar
gönderip tedabir-i hakimane ile Abdülmuttalib takımının seyl-i
azm-i fasidlerine sed çekmekte bulunmuştur. Fakat bazı erazil-i
urban Mekke-i mükerreme ile Cidde arasında bulunan başıbozuk
askerine ve ebnay-i sebile taarruz ve taaddi etmekte bulunmuş­
lardır. Hatta Cidde'ye iki saat mesafede kain Veziriye nam ma­
halle hilaf-ı me'mul olarak urban gelip ber-mu'tad bila-esliha su
almağa giden asakir-i şahanenin on beş re's saka develerini al­
mışlardır. Biz gelelim ma-nehnü-fihimize.
Mahzar-ı mezkur Cidde valisi Kamil Paşa'ya vasıl olıcak
derhal akd olunan mecliste verilen karar mucebince Mekke-i
mükerreme ahalisinin tatyib-i kulubunu mutazammın bir kıt'a
buyruldu yazdırıp sair matlubatınıza müsaade mümkin ise de
konsolos keyfiyeti zamanımızda olmuş bir şey olmayıp müddct-i
vafiredenberi Devlet'çe vuku' bulmuş bir keyfiyet olduğundan ana
bir cevab verilmiyerek behemehal mahalline arz olunmak lazım­
gP-1P.rP rpv-;ı"hiylP lif'll'7-7ikT mir ı y A hmP0 Bey ilt rt:>fiklP-rini
iade etmekle anlar dahi cuma günü Cidde'den hareket ve fer-
dası Mekke-i ınükerreme'ye muvasalet etmişler ve doğruca Ab­
dülmuttalib Efendi'nin kethudası Ahmed Efendi'nin ikametgahı
bulunan ve Harem-i şerif'e muttasıl olan medreseye gitmişler ve
hemen ulema ve şürefa ve vücuh-ı belde cem' olunarak mezkur
buyruldu kıraat olundukta hazır bi'l-meclis bulunanlar cümleten ruy-
i mutavaat göstererk "Abdülmuttalib Efendi tarafından dahi tasdiki
şamil bir kıt'a buyruldu isteriz,, demeleriyle keyfiyet ket- huda ve
Kaymakam-ı Emaret ve saire caniblerinden Abdülmut­ talib
Efendi tarafına yazılmış. Abdülmuttalib Efendi ise bu es­ nada
akçe kuvvetiyle Devvi Zeyd 1 ve Abadile ve Beni-Süfyan
kabilelerinden iki bin kadar urban cem' ederek damadı Şerif
1 Metinde arap harfleriyle .,,_) J> yazılan bu tabir, başka eserlerde
-".) GJ; (Zevı Zeyd) şeklinde görülmektedir.
120 TEZAKİR-İ CEVDET
Muhsin kumandasına vermiş ve bunları Cebel-i Arafat'a ya.ım saat
mesafede müceddeden kal'a tarzında inşa ettirip Simar tes­ miye
olunan konağının piş-gahmda ikame ettirmiş idi.
Halbuki urbanın yanlarında yalnız bir kazan bulunmağla
pilav tabhında takaddüm iddiasına düşüp biribiriyle mücadele
ederek ve kavgayı azıtarak Aba.dile kabilesi şürefasından birisine
kurşun isabet etmiş ve tarafeynden beş altı nefer telef ve beş on
neferi mecruh olmuş idüği cihetle urban'ın birazı dağılmış idi.
Ahali-i Mekke ise Abdülmuttalib Efendi tarafından muntazır
oldukları buyruldunun te'ahhur-ı vürudiyle beraber urbanın
öyle cem'iyetini istima' edicek "Encam-ı kdr neye müncer olacak,,
deyu hal-i ihtilalde bulunduklarından derun-ı Mekke'de dük-
kanlardan bazıları açık ise de ekseri kapalı idi. Birkaç gün hal
bu minval üzere cari iken rebiülvvelin üçüncü çaqamba günü saat
dört sularında iken açık bulunan dükkanların dahi kapanmış
olduğunu ber-vech-i bala mukaddema Cidde'den gelmiş olan
Mehmed Rüşdi Efendi görüp bazı zevattan lede's-sual Abdül-
muttalib Efendi Mekke-i mükerreme'ye gelecek olduğundan
cemı'-i ahalinin müsellah olarak Safa ile Merve beyninde
Mes'a tabir olunan mahalde hazır ve amade bulunmaları
emrını kaymakamları bulunan Şerif Mübarek Efendi ma­
hallat şeyhlerine tebliğ ve geleceği günün dahi ifade oluna-
cağını va'd eylemiş olduğunu ifade etmeleri üzerine Rüşdi Efendi
hemen Reis Paşa'nın yanına varıp mirliva Mehmed Pa ;ı rhı.;
hazır bulunduğu halde keyfiyeti işittiği gibi nakil ,:e hikaye ve
"Abdülmuttalib Efendi'nin j\Jekke-i mükerreme'ye gelmesi dej'-i fitne için
olmayıp belki iş' dl-i ndire-i fesad için olduğu reviş-i halden anlaşılmıştır,,
deyu ifade eylediği esnada lisan-ı arabiye aşina asakir-i şahane
mülazimlerinden birisi bi'l-vürud "Şerif Mübarek si;:e seldın etti. Şe­
rif!ıa;:retleri bugünler lıJekke-i ınükerreıne'ye gelecek imiş. Asakir-i ni;:amiJıve
ve sdir a/ımıil ve eska!ini nakl için mikdar-ı kifaJıe develer tedar.'ik olun­
muş kıijfe-i asakirin kılıi' -ı hakanl'Vyeden ihracı ve Şerif hazretlerinin
Mekke'ye vürudundan evvel Cidde'ye izam olunmaları ve yerlerine ol
mikdar askerin Cidde' den Mekke'ye celbi hususu Vali Paşa tarafından
Abdülmuttalib Efendi'ye yazılmış ve develer dahi tedarük edilmiş olduğun­
dan kendileri dahi hazır olsunlar,, deyu haber verdikte Rüşdi Efendi
"Hıişd Vali Paşa kıld' -ı lıakaniyyenin urban eline verilmesini emr etme;:.
Abdülmuttalib Efendi'nin bundan gara;:ı. bir desise ile kal' alarzn teshi-
TEZAKİR-İ CEVDET 121
hirinden ibarettir. Bu suretin Valı Paşa'ya ifadesi lazımdır. Fakat buna
dahi müsdade-i ;:amaniyye yoktur. Ciran-ı Beytullah'ın pdy-mdl olmaları
ise kat' d cdiz olamıyacağından fitnenin def'i çeresine bakılmak vacibdir.
Benim de Cidde'ye azimetim ldzımgeldi,, diyip ve hemen esbine süvar
olarak hac tarikiyle ilgar edip yollarda çok muhataralar geçi- rerek
çarşamba günü ale's-sabah Cidde'ye lede'l-vusı'.'ıl vuku'-ı hali beyan
edicek bir tedbir-i acile teşebbüs olunmak lazımgelmiş ve
Abdülmuttalib Efendi'nin isyanı vazıhattan görülmüştür. Halbuki
Emaret-i Mekke-i mükerreme uhdesinde bulundukça urbana
te'sir-i nüfuzu ziyade olup fesad gittikçe tezayüd ve terakki ederek
sonra def'i duçar-ı suubet olacağından ilan-ı azli münasib ola­
cağı Vali Paşa ile Raşid Paşa beyninde bi'l-mutalaa derhal Ab-
dülmuttalib Efendi'nin azliyle Muhammed bin Avn Efendi'nin emareti
ilan ve Raşid Paşa'nın hamil olduğu ferman-ı alı kıraat olunmağa
mecburiyet elvermiştir ve Şerif Muhammed bin Avn'in oraya
vusulüne kadar şürefadan birinin kaymakam ta'yini lazım­ gelmekle
akdemce def'-ü teskin-i fesad maddesinin müzakeresi için
Cidde'ye celb edilmiş olan Bin Avn damadı Şerif Abdullah bin
Nasır Efendi kaymakam nasb ve ta'yin olunarak rebiülevvelin üçüncü
perşembe günü kaffe-i me'murin ve vücuh-ı Cidde hazır oldukları
halde ferman-ı ali-i mezkur kıraat olunduktan sonra vakit
geçirilmiyerek Mekke-i mükerreme'de dahi kıraat olunması lazıme-i
hal ve maslahattan olduğuna mebni Raşid Paş<t ile Abduiiah bin Nasır
füendi'nin hemen Mekke-i mükerreme'ye azimetleri tasmim olunmuş
iken Abdülmuttalib Efendi'nin gfıya ki def'-i fesad için çarşamba
günü akşamı Mekke-i mükerreme'ye gelmiş olduğuna dair Vali
Paşa'ya yazmış olduğu tahriratı vasıl olıcak Vali Pa a Abdullah bin
Nasır Efendi ile Şerif Mansur Efendi'yi celb edip anlarla müzakere-i
keyfiyyet ettikte hakikat-i hale kesb-i vukuf olunmadıkça a.le'l-
immiya Mekke-i mükerreme'ye gidilmek münasib olmıyacağmı ikisi
dahi bi'l-ittihad ifade etmeleri üzerine Raşid Paşa'nın hareketi
te'hir edilmiştir.
Abdülmuttalib Efendi'nin Mekke'deki harekatına gelince
müşarünileyh Mekke'ye vusulünün ferdası kumandan Veys Paşa'ya
bazı mevadd-ı mühimme ifade olunmak üzere "Sö;: anlar bir iki
adam gô·ndersin,, deyu haber göndermiş olduğundan Veys Paşa
yoklamacı Ata Efendi ile lisan-aşina Şaban Ağa'yı gönder­ miş
olmağla Abdülmuttalib'in konağına vusfıllerinde kethudası
!22
Ahmed Efendi "Ferik Paşa ve maiyetindeki asakir-i nizdmiyye ve muvaz-
zafanın ve haremlerinin velhasıl cümlesinin ahmdl ve eskalini tahmil için
ldzımgelen develeri hazırladık. Hemen kal' aları terk ile Bahre' de
bulunan asakir mülhak olup birlikte gelsinler. Bana kurşun atsınlar. Bu
suret işlaine elvermez ise oradan gelecek asakire muavenet etmiyerek bi-
taraf duracaklarına beni te' min için bir kıt'a mazbata versinler. Şıkkayn­
den herhangisi işlerine elverir ise hemen vakit geçmeksizin icrası Şerif
Efendimizin iradeleri iktizasındandır. Ferik Paşa'ya böylece ifade edin ve
seri' an cevabını getirin,, diyerek mumaileyhimayı iade etmekle av-
detlerinde Veys Paşa'ya keyfiyeti ifade ettiklerinde akd-i meclis
olunarak keyfiyet lede'l-mutalaa kal'aların terki bir vechile caiz
olamıyacağından bitaraflık senedi vermek şıkkı tercih olunmağla
asakir-i şahanenin me'kulatı verilmek şartiyle bitaraf bulunacak- larına
dair bir kıt'a sened tanzim ve irsal olunup ta Bahre'deki firka
Mekke-i mükerreme'ye dahil oluncaya dek kırk üç gün kal'ada
mahsur kaldıkları eyyamda biçarelerin evlad ve iyalleri dahi kal'a
içinde harabezar yerlerde askerle muhtelit olarak enva'-ı mihan ve
meşakkat çekmişlerdir. Bu esnada Devlet-i aliyye gayretini güden
ve asakir-i şahaneye bazı cihetle muavenet eden çend nefer kimesneleri
Abdülmuttalib Efendi tevkif ile Taif'e tard ve teb'id etmiş idi. Gelelim
Bahre'deki ürkanın ahvaline. Ber-minval-ı meşruh Muhammed bin Avn
hazretlerinin ema- retine dair olup Cidde'de kıraat olunduktan sonra
Mekke-i mü- kerreme' cie dahi kıraatine karar veriimiş olan ferman-ı
aliye ta'zimen Raşid Paşa maiyetinde bulunmak üzere Cidde'de bu-
lunan asakir-i şahaneden iki bölük ile bir mıkdar asakir-i mu- vazzafa
Cidde'den ihrac ile nısf:ı tarikte vaki' Bahre nam mahalle gönderilmiş
iken Raşid Paşa'nın hareketi teahhür edicek bu asker dahi Bahre'de
tevkif olunmuşlar idi. Müteakıben Abdülmuttalib Efendi tarafından
çend nefer şeriflere terfikan altı yedi yüz kadar urban işbu Bahre'deki
asker üzerine hücum ettirilmiş ise de asakir-i şahanenin
müdafa'alariyle urbanın bir haylicesi telef ve bakisi münhezimen
avdete mecbur olmuşlar. Bunun üzerine Bahre'ye altı bölük asakir-i
şahane ile bir kıt'a da top ve birkaç yüz süvari asakir-i muvazzafa
ve yetmiş kadar piyade arnavud askeri daha gönderilmiş ve Emaret
kaymakamı olan Şerif Ab- dullah bin Nasır Efendi dahi
Abdülmuttalib Efendi'nin cem'
,etmiş ve etmekte bulunmuş olan urbam letaif'ül-hiyel-i hakimane
TEZAKTH-t CEVDET 12:1
ile dağıtmak ve bir mıkdar urban askeri toplamak üzere oraya izam
edilmiş olduğuna mebni Bahre'de epeyce bir kuvvet tedarük olunmuş
idi ve Abdullah bin Nasır Efendi asakir-i merkume ile Bahre'ye
giderken esnay-i rahda önlerine birtakım usat çıkmış ise de
ma'iyetindeki asakirin mukavemetiyle firara mecbur olarak Efendi-i
mumaileyh salimen Bahre'ye vusul bulmuş idi.
Çend ruz mürurunda Abdülmuttalib Efendi tarafından bir
kaç şerif ma'iyetiyle sevk olunan iki bin kadar urban Bahre üzerine
hücum ettiklerinde ke'l-evvel münhezimen avdete mecbur olup
fakat asakir-i şahaneden bir nefer şehid ve üç nefer mecruh ve
asakir-i muvazzafa süvarisinden bir nefer şehid ile altı nefer
mecruh vuku' bulmuştur.
Bunun üzerine Abdülmuttalib Efendi akçe kuvvetiyle başına
birtakım urbam cem' ile etraf ve eknafa neşr-i şerare-i fesad
etmekte olmasiyle fırkanın bir müddet Bahre'de tevakkufu
lazımgelmiştir.
Bu esnada Veys Paşa tarafından Vali Paşa ile Raşid Paşa'ya
çend kıt'a tahrirat gelip mefahiminde "Eger Emaret'in Muhammed
bin Avn hazretlerine tevcihi ferman-ı dlisi sahihen Dersaddet' den gelmiş
ise Abdülmuttalib Efendi'nin mutava'at edeceğini ifade zımnında ahali-i
Afekke-i mükerreme' den nakib-i sdddt ve ana mümasil ulema ve şürefadan
yedi sekiz kimesnenin Abdülrwttalib Efendi tarafından gönderilecek ol­
duğu ve Mekke-i mükerreme' de ve yol üzerinde topladığı urban dahi cüz'iyat
kabilinden olduğu ve Abdülmutialib Efendi itdat edeıek olduğu İtulde
Raşid Paşa'nın Afekke-i mükerreme'ye vusulünden sonra hasıl olacak bir
keyfiyet idüği ve Bahre' deki fırkanın Mekke'ye hareketinde biraz daha
ihtiyar-ı te'enni olıınnr ise ical'alarda mahsur olan asakir-i şahanenin da!ıi
önü alınamıyacağından yine bir fesad-ı azim zuhur edeceği,, dere ve
tastir olunmağla Raşid Paşa hemen Cidde'den hareket ve Bahre
mevki'ine azimet edip esnay-i rahda Cidde ile Bahre arasında
nısf ı tarika karib Ceride kahvesi nam mahalde sedd-i
rah olmak sevdasiyle ale'i-gafle cebel arasından iki yüz kadar
urban zuhur ile hücum etmişler ise de mevcud-ı ma'iyyeti olan
bir bölük piyade ile altmış kadar süvari asakir-i muvazzafası
mukabele etmeğin usattan çend neferi itlaf olunarak sairi dahi
firar etmekle asakir-i şahaneden bir neferin burnu kanamaksızın
Bahre'ye vusul bulmuşlar ve hemen mühimmatın nakline kafi
develerin vüruduna muntazır olmuşlar.
 TEZAKİR-İ CEVDET 125
124 TEZAKİR-İ CEVDET
isldmiyye aleyhine oluşu hiçbir tarihte işitilmemiş ve görülmemiş bir key­
Bu sırada Mekke-i mükerreme'den sulh ve müsaleme rica-
Jiyyet-i garibe olduğu nezd-i samflerinde dahi müsbet bir keyfiyet idüği
siyle gelecek olanların aslı olmadığı dahi tahakkuk etmiş idi.
ve zat-i devletleri vasat-ı sinni tecavüz etmiş bir zat-i sütude-sif at bulun-
Hatta asakir-i şahanenin Mekke'ye dühulüne mümana'at için
duğunuz halde Rabb'im pek çok ömür ihsan buyursun yani ahir vaktinizde
yol üzerinde Salim'in hakvesi ta'bir olunan dar ve sa'b'ül-mürur
şu Harem-i şerif' te reviş-i hale nazaran vuku' u melhuz olan kıtale sebeb-i
boğazın yemin ve yesarında vaki' sarp cebellere Abdülmuttalib
müstakil olup ruz-i-cezada cenab-ı Rabb'ül-izzet'e ne veclıile cevaba
Efendi tarafından beş altı yüz urban ikame olunduktan baska
muktedir olabilirsiniz. Bu babda birtakım müfsidin siJzüne bakmayıp
Bahre fırkasının sol cenahında vaki' Şu'b-boğazı nam hahal­
şu halet-i gayr-i layıkanın izalesi esbabına teşebbüs buyurmalarını niyaz
deki sarp cebellere dahi üç beş yüz kadar urban ile bir mikdar
eylerim ve cenab-ı devletinize ne vechile emniJet hasıl olur ise yani Kitab­
aylıklı biseli ı askeri ik'ad ve tabya kılıklı meterisler inşa
ulla!ı ile mi olur velhasıl ne vechile ikna' b11:.11rulur iseniz o yolda bulu-
ve Cidde'den fırka-i hümayuna giden mühimmat ve erzakı
nacağımı bu kerre dahi hak-i pdy-i alfnize hasb' el-hulus ihtar eylerim ve
gasb ile asakir-i şahaneyi tazyik için yol üzerine birtakım hecinli
şu acizane tahririınin cevabını dahi inayet ve ihsan buJıurmanızı hassaten
haşerat tertib olunmuş idi ve eğerçi sevk-i mühimmat hususu
niyaz ve rica ederim ve eğer bdlada bast-u beyan olunan hususa müsaade-i
ihtiyatlıca tutulduğuna mebni bu yüzden Abdülmuttalib Efen­
ali:Jyeleri erzan buyrulduğu halde şu vuku' bulan kl!Jifi:Jıet/eri keen' leın­
di'nin eline birşey girmemiş ise de ber-vech-i meşruh sedd-i rah
yekün hükmüne konulmasına dahi ta'alzhüd ederim ve eğer dcizane vuku'
olan haşerat def'-ü tard olunmadıkça ileriye hareket caiz olrnı­
bulan ilıtaratım kabul buyrulmadığı halde bu def'a dahi tebri:Jıe-i zimmet
yacağına mebni fırka-i hümayunun biraz daha Bahre'de tevkifi
etmiş olurum. Rabb'im taala hazretleri Devlet-i osmaniyy'nin şan ve
lazımgelmiştir. İşte bu sırada da Ra id Paşa Abdülmuttalib Efen­
şevketini müzdad edip cümle ddaları üzerine galib buyursun. Amin bi­
di'ye nasihat siyakında rebıülevvelin yirmi üçü tarihiyle müver­
hürıneti Seyyid' il-mürselin. Bö_yle ufak tefek derinti nefir-i dm askeriyle
rehen bir kıt'a mektub yazmış olduğundan bunun ve Abdül­
Devlet-i islamiJy(ye mukabele olunamıyacağı nezd-i samilerinde dahi bedihi
muttalib Efendi tarafından gelen cevabnamenin birer sureti bu
mahalle dere olunur : bulunduğu ıneczuın-ı çakeranemdir ve Devlet-i isldm[ve .:ilI J·:-" j I J-\A \:;:-J
emr-i celil-üş-şanına imtisalen bunca müddettenberi düşmen-i din ile mu-
Suret-i mektub harebe ederken vakt-i şeyhuhetinizde sizin dahi Devlet-i isldmiyye üzerine sıidh
JJir müddettenberi ,,uku' bulan hadiselerin jıek la)'ıksız bir keyfiııet kaldırmanız ind: Aüah ve ın-a €r-Resuııilaız ve he_}n7 ei-isidm ne
olduğu ııezd-i a!tlerinde dahi müstağni-i ta'rif ı-e beyan bulunduiJ,u emr-i derecelerde ınezmum bir kl!Jifi:Jyet-i garibe olduğu erbab-ı ve basiret
aşikardır ve nezd-i Devlet-i aliy)'e' de şimdiye kadar tahsil buyurduğunuz indinde dahi ma' lum olan lıalattandır.
kadr-ü ha)'siyeti bi-hasıl )'ere ga)'b ve hetk etmeği zat-i ali;izin şanına Velhasıl qfendim rıza-i Bari için olsun bdlada bast-u beyan eyle-
düşürmem. Bu babda lıltf-ü kerem hu)'urup ve ev!ıam-ı nd-lzevmardan diğim hususatı la_yıkiyle tefekkür ve mutalaa ve encam-ı karı dahi müla­
feragat buyurmanızı nim-g11;yri haddin halisane ihtar eylerim ve Devlet-i haza buyurup hayır ve şer her ne ise cevabını ihsan ve iş' dr buyurmaları
al7:Jye ü.ç senedenberi düşmen-i din olan Rusya devleti)'le yaka yak11;va babında emr-ü irade efendimindir.
harb ve cıhad etmekte iken ve n1y-i arzda "la-ildize ill' Allah,, Jiy,m ne Abdülmuttalib Efendi'nin cevabnamesi :
kadar ehl-i islam var ise yani Trablus-garb ve Tunus ve l',ıfısır ve sair Bu def'a ralıe-zib-i vusul olan bir kıt'a tahrirat-i devletleri me' al-i ı-
buna mümasil bildd-i islam{yye ahalileri cümleten ellerinden geldiği mer- dlası ma' lum-u hulus-veri olmuş ve Belde-i mu' azzama derununda olan
tebe ve vüs' Zeri _yettiği derece malen ve bedenen şu hususa her cihetle iane hadisenin evvela zuhuru ve saniyen ulema ile asakir beyninde olan müna-
etmekte iken bö_yle mahall-i mubdreke ahalisinin şu vakt-i nazikte Devlet-i za' anın vuku'u ve bu cihetler ile el-haletü hazihi bütün ahali ve kabail-i
urbanın müselldhan kıyamda bulundukları keyfiyatının esbab-ı lıakikiy­
1 Metinde ) -"!!. Şeklinde yazılan bu tabir, Hicaz ile Yemen arasındaki
yesi ne olduğu ammenin ma' li1mu olarak ahali-i merkumenin te'minleriyle
Ilişe kabilesi ahalisinden alınma mahallı asker manasır,a gelmektedir.
126 TEZA.KİR-İ CEVDET
hadise-i mez:kurenin de]' i nihayet Bahre' de olan asakirin Cidde'ye avdet-
leriyle hasıl olacağı bi' d-difeat Cidde valisi devletlu Kamil Pasa haz:retlerine
ııazılmış olduğundan şimdiye değin zat-i atufileri hakikat i hale kesb-i
ıttıla' etmiş olacakları mutaldasiyle ahali-i merkumenin suret-i te'minatını
mucib olur vesail-i ha_yriyyenin istihsaline hüsn-i himmet buyuracaklarını
zat-i atufilerinden me'mul ederken cenab-ı valaları dahi· zikr olunan
tahrirat-ı varidelerinde hakk-ı hulus-veride bir takım azviyat-dmiz keli-
mat-ı nıi-seza ile beraber ihafe yolunu irae buyurmanız doğrusu ziyade
istiğrab olunmuş ve çünki şu hadise-i mezkurenin sebeb-i vuku'u ber-min-
val-i muharrer meydanda olup muhlisleri bu babda vuku' bulacak azviyatın
hiçbirisinden bim-ü bakim olmıyacağı zahir ve bedidar ve ahali-i merkume
ile kabdil-i urbanın henüz kıyamda bulunmaları ise lzaşd Devlet-i aliyye
aleyhinde olmll)ııp mücerred Beytullalz'il-/zaram'ın be-tekrar /zürmet-i celı­
lesi lzetk olunmaması lzaefinden neş' et ederek bu babda cemi' -i e/zl-i islam
lzimayet ve sıyanet için fedayi can eyliyecekleri der-kar ve işbu Beyt-i mu-
azzama ile Belde-i tayyibe'nin hakayik-ı celilesi ne vechile olduğu Dev­
let-i alüıye-i ebediyy' üd-devamın bileceği şey olduğu bedilzi ve aşikar idüğin­
den bu hususta ne veclzile emr-ü ferman-ı keramet-unvan-ı hazret-i şahane
muta'allik ve şerif-sudur buyrulur ise cümlesi imtisal ve mutava'atta zerreten-
ma kusur etmiyeceklerine mebni zuhur-ı irade-i seniyyeye değin Bahre' deki
asakirin Cidde)e avdet ettirilmeleri hususna bez!-i atıfet buyurulmak
babında irade ifendimindir. İntiha.
Raşid Paşa Bahre'de iken birkaç def'a Abdülmuttalib Efendi
ile bu minval üzere muhabere eylediğ·i esnada Kaymakam-ı Ema­
ret Şerif Abdullah bin Nasır ile birlikte olarak urbana ve ulema
ve şürefaya ve mahallat şeyhlerine hafiyyen haylice mektuplar
gönderip Abdülmuttalib Efendi'nin Devlet-i aliyye aleyhine
ilan eylediği lisan-ı ubudiyyete yakışmaz azviyatın külliyen hilaf
olduğu ve Bahre fırkasının hareketi kendileri hakkında olmayıp
ancak Abdülmuttalib Efendi'nin azliyle Muhammed bin Avn
Efendi'nin nasbına dair olan ferman-ı alinin Harem-i şerif'de
kıraatiyle Kaymakam-ı Emaret'in ik'adından ibaret bulunduğu
ifadat ve ılanatiyle oldukça halkın efkarını ta'dile muvaffak ol­
muşlar idi. Ancak mektubların yerli yerine vusulünden ve öte
tarafın ahvalinden haberdar değiller idi ve kağıtların bazısı
Abdülmuttalib Efendi'nin eline geçmiş idi.
Binaen ala-zalik Şu'b boğazındaki haşeratın tard-ü def'ile
fırka-ı askeriyyenin hareketi sırası gelmiş olduğundan mikdar-ı
TEZA.KİR-İ CEVDET 127
kifaye asker ve bir kıt'a top ve Kaymakam-ı Emaret'in cem'
etmiş olduğu yüz yirmi kadar urban ile birer müfreze tertib
olunarak haşerat-ı merkume üzerine sevk olunmuş ve maslahat her
ne kadar hafi tutulmuş ise de asiler istihbar ve mukavemet
edemiyeceklerini derk ve iz'an ederek malzemelerini terk ile
firar edip Bcğaz kahvesi nam mahaldeki haşerata mülhak olmuşlar.
Ferdası yani rebiülevvelin yirmi dokuzuncu pazartesi günü fırka-i
hümayun ile Bahre'den hareket ve Bahre'ye beş ve mez-
kur boğaza bir saat me:;afede kain Alemeyn nam mahalle
muvasalat olunmuştur.
Abdülmuttalib Efendi dahi casuslar vasıtasiyle yevm-i mezkurda
askerin hareket edeceğini haber aldığı gibi fırka-i şahaneyi basmak
üzere kendisinin bevdridi ta'bir olunan gulamlarını ve yanında
bulunan üç beş yüz kadar urban eşkıyasını bizzat istishab ederek
seyr-i seri' ile boğaz-ı mezkurda bulunan haşerata mülhak olmuş idi ve
ol hinde azline dair Raşid Paşa ile Abdullah bin Kasır tarafindan
ulema ve şürefaya ve meşayihe ve saireye Bahre'den tahrir ve irsal
olunan mektub- lardan kendi eline geçen çend kıt'a tahrir-atı bir
adamiyle Raşid Paşa'ya iade eylemiş ve guya mekatib-i mezbureyi
ahali ve urban kabul etmediklerinden naşı getirip kendisine teslim
etmekte ol­ duklarını tezkar ile bu surette ısrar olunduğu takdirde
fesad ve fitne artarak encamı vahim olacağını iş'ar zımnında Raşid
Pa­ şa'ya hitaben bir kıt'a mektub dahi yazmış olduğundan fırka-i
askeriyyenin ber-vech-i meşruh Alemeyn'e vusulünde evrak-ı mez­
bure ile mektub-ı mezkur Raşid Paşa'ya vasıl olıcak gelen ada­ mına
Raşid Paşa bahşişler ıtasiyle ikram ve ihtiram ettikten sonra "Bu
babda çakeriniz me'mıır olduğum cihetle ma' ;:,urum yani z:,at-i alinizin
irıfisalinizi ılan ve mu' azzezen ve mükerremen Dersaadet' e kadar
hidmet-i devletinizde bulunmak üzere taraf-ı şahaneden mihmandar nasb ve
ta'yin olunmuş olduğumdan icray-i icabına vüs' -i çakeranem yet­ tiği
mertebe ikdam vacibe-i ::,iınınetim bulunmuş olduğu ve ahali ve ur­ banca
ilişiğim olma_yıp müdahale dahi olunmıyacağı bedihi bulunmuş
olduğundan in-şa Allahu tadld çend güne kadar bu taraftan dahi hare­
ketle lvfekke-i mükerreme)e vusul ve Beyt-i muaz:zama)a yüzler sürerek
infisalinize dair olan ferman-ı dliyi kırdat ettireceğim,, mazmununda
bir kıt'a cevabname yazıp merkum adamına teslimen tarafına
göndermiş idi.
128 TEZAKİR-İ CEVDET
Bunun üzerine Abdülmuttalib Efendi boğaz-ı mezkurda bu­
lunan haşeratın asakir-i şahane üzerine hücum etmeleri için ikdam
eylemiş ise de encam-ı kar başa çıkamıyacaklarını derk ile ha­
şerat-ı merkumenin birazı dağılarak kendisi dahi me'yusen Mekke-i
mükerreme'ye ve oradan Taif'e avdet eylemiştir.
Raşid Paşa dahi çarşamba günü fırka-i hümayunu bi'l-is-
tishab mahall-i merkumdan hareket ve tüfenk patlamaksızın
Mekke-i mükerreme'ye vusul ve duhul ile ferdası perşembe günü
ulema ve şürefa ve ahali Harem-i şerif'te hazır oldukları halde fer­
man-ı ali kıraat ve cümle tarafından arz-ı mutava'at olunmuş ve
üç gün sonra karakollar ma'a-ziyadetin ikame kılınmış ise de
ahali hala tereddüdde bulunarak müsellah gezdiklerinden mü-
sellah gezmek ve gece saat üçten sonra fenerli ve fenersiz sokağa
çıkmak şediden yasağ edilerek asayiş-i memleket iade ile herkes
kesb-ü kariyle iştigale başladığı müşahede olundukta Raşid Paşa
Cidde'ye avdet eylemiştir. Vuku'at-ı ı sabıkada ser-defter-i eşkıya
olan mütehayyizan-ı şürefa erif Alkam Ye Şerif Baz ve Şerif
Fehd ve Şerif Zeyd ve Şerif Muhammen. bin Abdullah ve Şerif
Müşeyyed ve Şerif Hüseyn bin Mansur idi.
Şöyle ki Şerif Alkam fesada dair olan hususatın kaffesinde
Abdülmuttalib Efendi'nin mü'temen ve müsteşarı· olarak asa­
kir-i şahane üzere sevk olunan urbanın seraskerliği hidme­
tinde bulunurdu ve zuhur-ı fesadın üçüncü günü ber-minval-i
sabık Remzi Efendi'nin konağına ve müdiriyet hazinesini
yağma ettirip eşyay-ı mağsu be ve menhubeyi Şerif Zeyd'in
konağına nakl ettirmiş idi ve bu kerre Abdülmuttalib'in Taif'e
firarında Şerif Zeyd'in eşyasiyle beraber eşyay-i mezbureyi
yirmi deveye bi't-tahmil kendi konağına nakl ettirdikten sonra
kendisi dahi Abdülmuttalib Efendi yanına gitmiştir.
Şerif Ba.z dahi Abdülmuttalib Efendi'nin manzuru olarak
fesadda küllı medhali olup ber-minval-i sabık birtakım eşkıyayı
istisha b ile esvak-i Mekke'de dellallar nida ettirmiş idi. Ra id
ıı
Paşa Bahre'de iken iki def'a asakir-i şahane üzerine hücum edip
i lubu olup canib-i Hicaz'a vürudundanberi anın rekiz-i zamiri olan
hatta gülle isabetiyle altındaki atı telef olmuş idi.
Şerif Fehd fesadın ibtidasında en evvel Baş-karakolhane'ye
1 efkar-ı fasidesine vakıf olduktan başka Mekke-i mükerreme hadisesi
ve Veys Paşa konağına kurşun attırıp bu kurşunlardan bir nefer
1 :r: işte,_ver:neyip memurin-i Devlet-i aliyye'yi letaif'ül-hiyel-i ile
dahi telef olmuş idi ve Bahre'de asakiı-i şahane üzerine urban
ile beraber hücum ettikte bir atı urulmuş idi. Ba'dehu Abdüm-
1
1
J
TEZAKiR-İ CEVDET 129
muttalib' n Taif'e firarında hırs-u gayretinden şark tarafına gidip
akçe sarfıyle urban toplamakta bulunmuştur.
Şerif Zeyd mebde'-i fesadda mirliva Mehmed Paşa kona­
ğına giderek "nasranı" ve ''yahudi" diye yüzüne tükürüp hakaretler
eylemiş ve muahharen ol konağı basıp tazyik elmekte iken Ab­
dullah bin Nasır yetişerek Mehmed Paşa'nın evlad-ü iyalini
tahlis eylemiş idi.
Şerif Muhammed bin Abdullah'ın oğulları fesadın evveliki '
günü bir takım eşkıya ile gezip hasaret etmekte bulunduk­
larından başka Vadi-i Fatıma şürefası Devlet'e itaat üzere
olduklarından "Siz bize teba'iyet etmeyip de nasrani tarafına meyyal
bul nayo su uz,, deyu Şerif Fehd ile beraber gidip şürefay-i mu-
maıleyhımın emval ve eşyalarını yağma ve 'nisalarına muhalif-i
şer'-i şerif bazı muamelat-! na-seza etmişler idi.
Şerif Müşeyyed ber-minval-i sabık hadiseyi haber vermek üzere
Cidde'ye gönderilen üç neferin ikisini katl ile kireç kuyu­ larına
endahte ettirmiş icti.
Şerif Hüseyin bin Mansur dahi kabilesine başbuğ olarak
Bahre'deki asakir-i şahane üzerine gelmiş idi.
Bundan başka,ŞerifMansur bin Yahya Efendi'nin biraderi Serif
Hasan dahi bir dePa Bahre'ye hücum edenler ile beraber bul nup
ba'dehu Abdülmuttalib'in Taif'e firarında anınla beraber firar ede­
rek ol tarafta urban cem'ine sa'y etmekte bulunmuştur. Serif Amı­
ti (?) Paşa dahi karakolhanelerin ref'inde pek çok çalışı eşkıvava ·
gayret vermiş ve Bahre muharebelerinde bulunmus idüo-i d n
başk_a endi:ine Abdü_l1:1 ttalib Efendi tarafından Cidde aliliği
e cıh ıle Cıdde ahalısının emvalini yağmaya me'mur olduğunu
ılan etmek üzere. etraftaki kura ahalisine tahrir ve iş'ar etmiş idi.
Bunlar ser?işegan-ı usat olup yanlarında mu'teberan-ı şü­
refadan daha nıce şer-pişeler var idi.
Asakir-i şahane miralaylarından olup Abdülmuttalib Efendi'nin
yanında bulunan Dağ·ıstani Ahmed Bey dahi Abdülmuttalib'in mec-
vuku'unda Abdülmuttalib'in garez-i fasidini bilir iken Mekke'ye ve
andan arz-ı mahzar ile Cidde'ye vürudunda buralara dair asla
ıgfaı daıyesınde olarak Abdülmuttalib Efendi'nin sadakatinden
'Tezakfr-i Ceı:det 9
130 TEZAKiR-İ CEVDET
bahs edermiş. Ba'dehu Abdülmuttalib Efendi Mekke-i müker-
reme'ye vürud ile ilan-ı isyan ettikte işbu Dağıstanlı dahi üze­
rindeki alamat-ı askeriyyeyi ref'-ü ilga ile şürefa elbisesi giyip
mücavirın ve saireye der imiş ki "Ey gözüm. Siz bu şerifi şürefay-i
saireye kıyas etmeyin. Bu adem eben an ceddin /ıalife-i ruy-i zemindir ve
şimdi Balıre' deki asker ana bir içim su olmaz. İşte din-i mübin uğryna
hazinesini döküp Asif lü' den altmış bin asker ile on altı kıt'a top getirt­
mektedir. Hemen Rabbimiz taala hazretleri muvaffak buyurup din-i mu-
hammedfyi zahire ihrac eylesin. Zira dinimiz gün begün elden gitmekte
ve şöyle böyle olmaktadır,, .
Dağıstanlının bu vechile türlü hezeyan ve itale-i lisan ey-
lemiş olduğunu ekser-i mücavirin gelip ifade ve şehadet eylemiş
olduklarına dair ferik Veys Paşa ve mirliva Mehmed ve Vehbi
Paşalar ve miralay Hasan Bey ve kaymakam Sa'dullah Bey ve sair
zabitan bir kıt'a mazbata tanzim ve takdim eylemişlerdir.
Abdülmuttalib Efendi'nin ber-miııval-i sabık Mekke'den Taif'e
avdetinde Taif'te bulunan asakir-i şahanenin avdetlerine ruhsat
vermiş olduğundan bu eyyam-ı ihtilaliyyede asakir i mer- kumenin
ne kadar sefalete duçar oldukları bilinmek için yüzbaşı Hasan Ağa
ile topçu mülazımı Mustafa Ağa'nın takrirleri ber­
vech-i atı irad olunur :
Yüzbaşı Hasan Ağa'nın hulasa-i takriri :
Mekke-i mükerreme hadisesinin vuku'u Taif'te şüyu' buldukta ben­
delıı·i uı şzli (; 1 ;ni:ıi Jfehrncd Efe:ıdi ile t:zı h:;fZ::_ Edhcn1 A.ğc te mi­
ralay Ahmed Bey z,e atlı-başı Ömer Ağa divan katibi Şükri Efendi'nin
odasına celb olunup arabiyy'ül-ibdre Mekke-i mükerreme' den Abdülmut-
talib Efendi'ye gelen bir kıt'a mazbata kıraat ve türkçeye terceme etti­
rildi. Şöyle ki g4Ya hilaf-i şer' -i şerif olarak taraf-ı Devlet-i aliyye' den
ehl-i Mekke'ye birkaç madde teklif olunmuş. Anlar dahi kabul etmeyip
li' ecl'it-teşekki cümhur olarak mahkem ye gitmiş olduklarından asakir-i
nizamiyye ahali-i merkumeden pek çoğunu kurşun ile kati ve telef etmişler.
Hatta bazı acezı:yi Hareın-i şerif'te namaz kılarken süngüden geçir­
mişler. Fakat bu kabahat ahalide olduğundan Şerif Efendimiz Mekke-i
ınükerreme'.J'e gidip orasını yoluna koyacaktır deyu haber urildi ı-e der-akab
1 Arap harfleriyle ..;_,:. şeklinde yazılan bu kelime anbar manasına
geldiğinden şune emini, ambar emini demek oluyor. (Bunun için Bk. Hicaz
vilııyeti salnamesi, 1309).
TEZAKiR-İ CEYDET ı:ıı
"Asker benim vec/ıiıııdedir. Kimse kimseyi rencide etmesin,, de_)'U Abdül-
ınuttalib Efendi tarafından dellallar ile nida ettirildi. İşin ne merkezde
olduğunu anl yamadık. Fakat Abdülmuttalib Efendi Taif havalisinden
bedevi cem'ine mübaşeret edip "lvfekke'_yi terbiye edeceğim,, deyu her gün
asker irsalind!!!.ı hdli olmazdı. Hadise-i mezkureden on gün sonra Afek-
ke'_ye müteveccihen Taif' ten hareket ettiğinin üçüncü günü haric-i surda
bulunan süvari asakir-i ınuvazzafaya "Sizi pederim isti:J,or. Bugün gidin
ve illa sizi urbana heldk ettiririm,, de)'U Abdülmuttalib Efendi'nin
ma!zduınu Abdullah Bey tenbih etti. Asakir-i merkume eğerçi gitmemek
istedi ise de üzerlerine külli Arab geldiğini ve kendilerini itlafa cür'et
edeceklerini his etmeleriyle çadır ve mühimmat ve eş)'ay-i sairelerine bak-
ma)'ıp hemen ha)'vanlarına rükub ile oradan savuştular. Bizim dahi orada
o!an iki bölük askerimiz kapularda ve sair mahallerde müteferrik bulun-
duğundan ve işin ne merkezde olduğunu bilemedi,ğimizden ve hususiyle
Abdülmutatlib Efendi bizleri aldatıp kendisinden bojıle isyan _zuhuru ·ise
me'mul olmadığından .Mekke-i ınükerreme'_ye gittiğinde bıraktığı gibi kal' ada
ve kppu!arda ikamet etmel:;Je iken süvari askeri gittikten sonra azar azar
beş altı yüzü mütecaviz bedeviyi yerleştirmiş ve ahaliyi kandırmış olup
bir gün akşam üzeri Şerif Abdullah Bey beni ve şune emini Mehmed Efen­
di'_yi ve muhafız-ı ınuınaileyhi yanına celb ile "Şimdi askerin silahını
teslim ettir. Yoksa seni ve kdjfe-i askerini batırırım,, dedi ve tedbire vakit
bırakmayıp daha ben orada iken askerin üzerine hücum göstermişler. As­
ker dahi külliyetli s4.rabı go·rüp yolun kesildiğini dahi anlamış oldukla­
rından teslim-i silah ettikleri halde kaffe-i mühimmat ve erzak ve eşyay-i
askerfv)'eyi )'ağma ettirmiş. Beni dahi o! gece konağında habs edip ferdası
huzuruna celb de '·Git askerini topla. Pederimin emri üzere haric-i surda
Şeybı Efendi'nin konağında ikamet ediniz,, demekle gidip SO)'ulan askerı
topladım ve sefil-ü sergerdan olarak mezkur konağa girildi. Geceleri
etrafımızda karakollar tertib olunarak asakir-i merkunıe altı gün aç-u hı-
ilde kaldı. Ba' dehu ahaliden bazı bildiklerimiz gelip karzeıı anlardan
alınan ve muahharen ala)' tarafından gelen mebaliğ ile ta'yiııat-ı askeriyye
çarşıdan mübcıya' a olunarak mebidğ-ı mezbur hitam bulduğu esnada
Abdülmuttalib lı1ekke' den Taif'e firar ettikte "Ta'_yinat ınüba)'a' a edecek
akçemiz yoktur. Halimiz perişandır,, deyu Divan katibine ifade olundu.
On günlük ta)inatın ahali tarafından verilmesini emr edip mecburen ahali
memhur senedimiz ile on günlük ta'yinat verdi. Ba' dehu akçesi;:, zehair
,;e erzak vermeğe kudretleri kalmadı,ğını ifade ettiklerinden "Bizler dahi
aç-u bi-ildc kaldık,, deyu Abdülmuttalib Efendi olduğumuz konağın
132 TEZAKİR-İ CEVDET
i33
önünden geı;erken feryad eyledik. Her ne mülahazaya mebni ise ferdası
asakire taksim olunmak üzere iki bin beş yüz kuruş giinderdi ve Mekke'ye 1 Suret-i mektub-ı şeyhülislamı
avdetimize dahi tuhsat verdi. Elhamdülillah böyle bir düşmanın elinden
halas olduk. Abdülmuttalib Efendi Taif'e geldikte iki gün sakin dur- '
t"ıJ (.;,L,o,ıJ l>..,A:JıJ ..,, ı J<:- .:.ı.,wı Jı 1;1..ı.)> t.. J<:- Gı...,, oJ...>-1
o..,.,.
du. Üı;üncü günü Arab cem'ine başlayıp Sakif ve Hüzeyl-i Yemani
_ J _ \)1 .,JT J;.J l>J;.klJI 1 • l...a.;_)1 ıf \j l> jJ1 J.ll,:. J...,ajI J;.
ile Beni Süfyan kabıiilinden bini mütecaviz bedevi topladı. Taif
ahalisine emniyeti olmadığından yedi sekiz kişilerini habs eyledi. i\.i. u"" _)-\,.,:,..ı,; JJ-½ Jk '--:-'\ 5" U. \..1 L5_p-'11c.UI ı.YCL
Taif kal'asını ta'mir etmekte ve asakir-i şahane hastahanesinden yağma
olunan ı;arşeb bezlerinden hartuı; bağlamakta idi. Taif ahalisi her ne 01.:ıUI ...r.ı.;:.J ı.:, L.Wl.l_.l.,.ll ..., .a.all \;\ J .J:a...li.;:;,,?
0
\..i..:..-A J '->..f.ıill
kadar zahiren anınla birlikte iseler de bizi rencide etmediler ve aı; kal­
Jl..ı \;J" .ı3ıl \.)ı.:ı\j :ı;_,,.-:.ll :Z.(, l.S;,\; İljJIJl_,li öJ.r JI 0,:,.,_;5'.:11
dığımızda bazıları ikramen ekmek ve üzüm ve nar misillı1 şeyler getirdiler
ve sokaklar aralarında atılan köhne elbiselerimizden bulduklarını getirip ) ....., J I J 0_:A}1 J 4 1J 1 t\J;1 '->J \:,... UClI• \J..,JI öJ-ı.; l
bizlere verdiler.
Topçu mülazımı Mustafa Ağa'nın takriri : ı.:, d-l...all,.l) )..:I , ;;l'}\ J üb ı...JIJ t.L::.l1..ı • \),Jiu-4 \ 0.:"" 1 \:; \J>I
Vuku-ı hdl Hasan Ağa'nın takriri gibidir. Fakat kulunuz topçu
olduğumdan Abdülmuttalib Efendi'nin oğlu Abdullah Bey beni ve refik­ 0 l: ..,.. 0-· r ;:,-.., \ '1ıJ<:- J ı,..;J- .,;ı .ı3ıırtAJİ 0 l ı
lerimi asker içinden ifraz edip kendi konağına giitiirdü ve kal' ada top­ -3d.J \;_,,..,..,,, j 1 '"'l,o, J ..\; .,;1 J!tı '--:-'ı cı1 1 j.ı,, j..J;,,-_;) L-,,0. l l1 ;i_, \_\;j1
lardan birini kaldırıp da Şenada inşa ettikleri kal' aya götürmüş olmağla
ol top ile bana nişan aldırdı ve pederleri Mekke' den Taif'e gelinceye dek ..w:. :.r' 1_,.,ib,:.\ _\; \ ..ı.ll t::.. c:,,,., Ü:"-'\kll 0'_..r"l \ u JI ı.;..ı,:.,:.
arkadaşlarım ile beraber ellerinde esir kaldım. Taif'e geldikte çebren ve
kahren velryy-i ni'mete top attıracağını cezm ettiğim cihetle "Uğur-ı. şaha­ ü·· ; J:1, ı r .l ,:- ,.. ü" ı..r..,,.::,,:.ıJ 7;..Jç. '--:-:::ılS"ı rt-,;;ı

nede can ve baş feda olsun,, dryerek bir gece oradan firar edip Muhammed J e1ı L;.· ı_)yl J\....i "3ı½ ::ıı ıı.J (_;) :;ı;...ıı 4:1,Jı 4JJ..ı.ıı0ı
bin Avn hazretlerinin kabıiili olan mahalle vardım. Bana ziyadesryle
ikrcm ettiler nrrırlrı ikamet üz.ere iken Abdülmuttalib Efendi kabıiil-i .wll'--:-'l >-IJ 21 4 J wG\:.l.\J,:. j\;ı:!lif el L;,.J, .\.,,:J - 1
merkume üzerine bir top ile beş altı yüz Aralı sevk etti. Yanlarında top
!' _,A.: 4i\,.....'1\ L_..:.,J • \.-il10 ..v l, J )\k!1 .:., .( .., '11 \,;_. , ·, ;; 1 , ,,:. ;_...., ,
olmak hasebiyle bizi köyden çıkarıp beş adamımızı dahi katl ettiler. Beni \ .. • J • ..,1 ' · 1 JJ _,, J

Şerif Fevvaz alıp Mekke'ye gönderdi. Taif'te bulunduğum vakit şı1ne c.1!1'11 \j.ı,,\.. _:,, :.. Jl i .)3 .:ı ,\)JIJ ilk! .\..ı,,:.'.'11::ı\ilJ \: .:ıJ<:-1..,-:l
emini Nfehmed Efendi' den cebehane sual olundukta "Bir habbe yoktur,,
deyu yemin billah ederdi ve bize cebhane ve mühimmattan birşey göster­ JS" J\ J _,.ı,, i_5Jl\ l ..ı.ll j rt >- j::-:1 :kllö..ı.l)I c.J_\; j l.ıtı_,d,.::,\; i.S ::..;,..,
mezdi. Bizim silahlarımız alındıktan sonra Taif şı1nesinden yüz elli
sandık fişenk ve yedi varil top barudu çıkarıp Abdülmuttalib Efendi'ye
s!,.\J ı ı..,..\,.;J Juı iy<... rr;,.;:J.... )IJ"'-:.,a.i..ı 4.. ı1z,:. (:::J 1z,:.
vermiş olduğunu haber verdiler. İntiha. \....HS.) \\1 j .:ıL..J 'l: ı..,,....., J .,:.:,;,ıı ı..,1 J _,.,(J...1 İL,;_,.J C:,J 4:k>-Y
Ber-vech-i bala ihtilale vesile ittihaz olunan esbaba dair Mek-
ke-i mükerreme kadısı ile müfti ve ulema ve şür[ efa] ve eimme ;,j>"Jıı.k l$"' (.SlI ö..ı..l)1 j \,.,:,_,..,a.;,:. J \$"0 l(. l> 1 j ..G-'j ,.:J/:l \j.ı,J, ltl_,>-
ve huteba efendilere hitaben 3 ca sene 72 tarihinde 1 müverrehen . J...,;_; (-• .,,;,ı::;!,ı 4:.;,J.l_)y'J lo \,>s '-;-'(;J_ j \ \.,:;,\>- ( \..;;,\;,..; f 1 ,:.,-_..ı.ll \..:i.J.
Şeyhülislam Arif Efendi tarafından gönddrilmiş olan mektubun
dahi bir sureti bu makamda dere ve irad olunmak münasib ;iJ3-\ll ı.:,-::b)\_..., .:ıI İ .Jk.J •ı:.: ..1,;-} I , :l 1 .:., \hl.,3 :0 ....U I İL, 1 c:,,,:.
görülmüştür.
1 Bu tarih "3 Curnadelula 1272,. dir. 1 Bu kelime metinde :d.UI şeklindedir.
 ' '

13,J, TEZ_\KiR-İ CEVDET

j } öJf)I ;.i' _;.il o_;1 ½..r.:l½ l}:...s.· t..:,,JJ.g..b ..1.t:\ ,y iı.;,._lı ö_,l.\,,]I_, ;;_5"J..J\ ö.½,..J. ::-' JJ S)""'-i t ll "-i\ 0'JI _,0 .U I_,
-:,-_.\!I ..I.\,;.\ IJA·J' IJjLl., l},,-ll ;;_"'"_\(.!\ ..)\,::.1 Ü"' r-..:,ı..J.-P.' ":,li=- IJ.l:J -' _:_:..J.,-jlL "-j(:>,,. o \ JlkLJI ö _rP !'"ı,,\j:-J j_; I .)J½
.ıJı\J,.p '<l} J\.\""1,A r-1:•½.I J,::. _;t,b J lj\S"J _:_'::"'-uı .))\'. ly-...., JJ 4.....il)_, öJ.::.l:C;ı ;z::- ':Jı J_,.uıif liy.)ıy .)\) ,ı;J;J Jt,..; ı
($'.1 dl, t_4...., J lr:) \;c. _, l+; )...:-..ı..::..:,I) c.JP) ':l lj l>J j .ıj) 1 j I il.,,J 4},::. u,. r-0. ıS_; ll l I r-ı,,Y.J :,, Ulu"' ..l.1,::.':J\ l..\; iy,;-1: 01
, , c-.a.i':l ol , ../• .., ..,./ .\::,-1=,..
1....ı;..,..ç ../ı..,;;;;- •
1..,,ı;.•, ..,,ı '·"""..·#:',-ri 1_, ,ı::.,- ,ı.:,;. ,L..:.. J0 • ; L.
...1-' ly_ \Y.J(:>,,.) i I «.C.l...llı..:r· \J.J':":. 01 \Jj l:;_...\; öJl..ı..,Ji_, ;i.;iJl;d,.\
_:_'::;..ü IJ,ı,1 JI );.JI IJ:-,..\ l,.py,a.>- ı.,s.a..2:-ll J'::;.JI JJ\_,,JI A:>- -"'-U 4fü .. l,::. J\ ;;_f u o.lı,,j \)\ .:iıl "-1;\; _,..J.,,]\ u l_;:S::J

"'"U l1l..1 l:ilkL.,.:,ıl_, _:_J;: I .:..:·'_;J.l(d 0:""'J::ll IJA""":....\, :., ...bl.l 4.,,.,J I 0lkLll l:)_,... 0 t :!" olk.,,..)I..J. ol ...Jlh,L 4.•:1\ " J
(J ½ G,Li;ll )l,..)l<\:)>J \'"';\:1../1 "' ;ıL 0:).(_r.a.J½ ,ıj 0.1:_I ,, ..\-\,::.'::JI LG ö..J.- if _;¾t ..ı.; ll r-ı,,j lj r-1,::.U C...:,l,......,'::JIJ

J,ıı 0l--.a.i':ll l_,}ı.il u:_J.l101J:,;.I lJ 0: ..li WI J .. \_\,::.':11 J ü?-1 0:_rlI t_..r.:J.l Lll\;:. u- l \j..,,..,.,:.ı1 -Y:':l _, JW .ı:ıı Ir-ı,,_;,...) _:,, i ). \ _,
ol ,,_.a.:ll .._,
....ı
·,., ·.,"'"LU
ı...,_
,.;-.c
L .:.ıtı. .ı:ııı u\::,-\ l, İ.J:t-.. _:;ı ,..\:., ..._·,., J ...ı
,J
..
ü l.. -
J \J •
.. -'
..J.ç,.:. : r-... .l lI J,li
• .. -.. _,ı
ı.._...a.i• .,,; \; li:- L_,. "'" .,. L.'>\l 0 ':l
.. \

.:.ıı :11 u"' l.S""i..::. 0ıJ ış..r (:>,,.:#? LG.. r-iLe_ı ı..::....CL., "-P _, pı r-½ 0.. JJ:-ıı; -:.:_..ı.ıı i)l,::.ı if ..J.::,-1_, Y:!- ı) ı ı.r r-¾ı w
o\Jy :.,. Ü,. )31_, .. 4 J'\ jl_, İ)\....,':}I ;l,.. ıj• Jı,, L5lll Lf :.,'::"'-Lli t;IJ>-1 IJ""" 01_, '7": \S"'::11 ıt Jt:,,\ JI \J;_..,.,; ':J 01
:..:...LU :.ı.Jl;:. Ü .. J .. l)_,1 l :. .:.ıı_, ur: ½ J)\k!I .:.ı..,.S"J ..wıı ,....,, pi. 0\J _. .. JI c.·..J.ll o -.i:-_, 0 J,WI. ol_,,'; ,..,..l.., lS
:JI Jü

r
\ - .. J \

<Gl- j,::. ,ı) _:,n U j Jt,.;J ,ıj _...., .ıJıl uP-i \.. 0)\;,,:. J,::. 0hlı 0 \; J;.l ıJ ı 1 ')L..J ı.., ö ı "':l,::. ;..a..ı .J·; lS ;...ııJ,::.
jJ:f: jlJ 'j'L:> !'")0)İ-:.':l 1'")0-'.) Ü,. ilk: IJ.\;,_;;':} IJJ , 0 .i.11 lr:,1 '::JJ l_y....,\i':J_, IJ..:_ \;.; 'J_, IJ-;{. :}J 13 ':}J ..ı.J.\ '-:-'·\)\
':l lil lfA:>-tJ r-' "-},: . .ıJılJ,.p Jü Jli _,,r-11 \ ;\,..:....,':}\ j !_.J (!;Jb..)1 ol_,J \j\J>\ .ı:iıb ljJS"J 1_,..ı_lx':/_, \J-.,a.i:-
.)Y,JJ )\ \.J..\..J.:.ı::, LSf' "-jl,._:....,:J\tjJ l:.,b)_,l \;.j\ J,::. !J_r.:...C. 'jk: <ık4 ,ı; ...., .ı:iılj...l -..:,::. lı.,s.bJ oy_ _;..,, 0 1 if l...
tü ıs'. .)-"ı:: 0k ...ı rl""' .ı:iıı J_,,...) j'J J_rA Ö_i· \k;ı .)\ ':11 "-JTJ 1)\.J IJ ö}.dl ;,.._;>; .)Lll\e J 4:;:,il\J\j
!J_r"" J;:,,J I 0. jlyi"""'-; J ö_,_jj jl,..:- .....13 .} :..:. J,::. \)ı_..J\3 (ı_,..J.llJ,::. )L...,':J\ ı.;,..ıı d.)_,..ı.Jı t:ı .,l,::...ı.]½ _,
[J.;;j ıs->.,,..JI ;l:Jı l, .1.-ıJ 0_..ı.11 ;lı if Jş"-:lP ı.f
_,s;ı w J_,:1ı0.)L.-:ı..:,.. c..ıl!ıı1J ; 1J )).,,.. 1 l;J.:ı _, i..yıJ
.ı:iıl 01 "-JJA: r""' ,ı}\J I_, J ..::JI .:_,_..d 1 .0 ..J."'"s! 1 \..)\ J J-;-:-(J\ \ -...:.ı.ıı_, :., t. J
..J.:>- ı..:,• #? j lSJ\;,,}I [_? _, t J)\;,,:.\':l 1İ }½ u:_..ı.l\ \.h J:.
)l(JIL5I ?\.,il\ J:::·)½ :..:_J.l\ \j,ı, J::l .iiılı)\ ,ı;_ç. .ı:iıl-s.bJ OJ _ _;,,, I
/
136 TEZAK.İR-İ CEVDET
[ Mektubun tercemesi1
Bize birr-ü tekva hususunda te'avün yollarını gösterdiği
için Allah'a hamd-ü şükr ederim. Bizi buğz-u isyandan men'-
etmiş olan efdal-ı mahlukatı Muhammed'e ve onun kendine
en layık yolda yürümüş olan evladına selam eylerim. Bundan
sonra söyleyelim ki bu, hakikatı ifade eden bir yazı olup Fetva
makamından ve Meşihat-i uzma mesnedinden ulema-i a/mili-
nin muhibbi ve sadat-ı mükriminin muhlisi ben fakirden,
mevali-i kiramın umdesi Mekke-i müşerrefe -Allah şerefini art-
tırsın- kadısına; ulema'ül- kamilinin ileri-geleni enva'-ı fazilet
ve iffet ve yakin sahibi müftisine; ve orada mukim salih ve
mütteki ulemaya, meşayihe, sadata, imamlara ve hatiblere
- Allah cümlesini doğru yolda yürümeğe muvaffak eylesin-
ve nedameti mucip şeylerden korusun - hitaben sadir olmuş­
tur. Bu yazının tahririne sebep şudur ki : dünya meta'ına
tama' eden bazı cür'et-karlar kendi kendilerine garip yalanlar
ve cibilletlerinden çirkin ürcufeler uydurup Devlet-i aliyye-i
osmaniyye'nin- el-iyazu bi'llah- minarelerde ezan okunmasını,
köle ve cariye satılmasını, tesettürü ve setr-i avreti men'etmek,
kadınlara talak hakkı vermek, bizim dinimizden olmayan
bir kavimden yardım almak, mü'minleri değil de düşmanları
dost ve arkadaş edinmek gibi şeyler irtikab eylediğini işa'a
ifk-ü iftiradan başka bir şey değ·ildir. Bütün hataların başı
olan dünya muhabbeti için dünya meta'ı cem' etmek ve riya­
seti nefislerine tahsis kılmak için bunları işbu belde-i tayyibede
işa'a ettiler. Halkı toplayıp mahkemeye ve hükumet makamına
tecavüz eylediler; fitne çıkardılar. Ümm'ül- kura'da ve hava-
lisinde fesadı yapmağa çalıştılar. Bu her hanği bir mahalde,
bilhassa vahyin nüzul ve hak dininin zuhur ettigi yerde kim-
seye yakışır bir hareket değildir. imam-ı müslimin ve sultan-ı
teba'a ve muvahhidin şöyle dursun hiç bir müslüman bu kabil
şeyleri haşa, sümme haşa irtikab etmez. Ma'lumdur ki Dev­
let-i osmaniyye padişahları, zuhurlarının ibtidasından itibaren,
en sağlam bağ olan şeri'at-i mutahhareye bağlanmışlar keli-
1 Bu terceme ile arapça metnin tashihi Edebiyat Fakültesi Deçent-
lerinden Dr. Ahmet Ateş tarafından yapılmıştır.
TEZAKİR-İ CEVDET 137
met'ül-ulya'yı yükseltmek için bütün gayretlerini sarf etmişler ve
bunda muvaffak olarak din düşmanlarını kalır edip müslü­ man
ülkelerini genişletmişlerdir. Onlar, ellerinden çıkan işlerle,
Peygamber - Allah ona salat ve selam etsin -'in şu sözünün mis­
dakı olan kimselerdir: "Allah benim için yer yüzünü topladı da
doğularını ve batılarını gördüm. Ümmetimin hakimiyeti benim
için toplanmış yerlere vaı;:-acaktır". Bu hadisi Müslim, Sahih'inde
rivayet etmiştir. Bu padişahlar sayısız mescidler ve hayır mües­
seseleri kurdular ve müstehikler için sonsuz gelirler tayin ey-
lediler. Bilhassa iki belde-i mu'azzama (Mekke ile Medine)
halkına hüsn-i nazarla bakıp Haremeyn-i muhteremeyn'in hadimi
sıfatına hak kazaridılar. Muhakkak ki müslimanların imamı olan
Sultanımız- Allah onu nasr-ı mübin ile müeyyed etsin - ecdadının
izlerinde yürüdüğü gibi himmet-i aliyyesinin en büyük kısmını
sağlam bağa (şeri'at) tutunmağa ve a'da ve mu'anidini yola
getirmeğe sarf ediyor. Ey din kardeşleri, insaf göziyle bakınız.
Onun gibis;nin, müslümanlara sahih bir mül- kiyet ile malik
oldukları şeyler üzerindeki meşru' tasarruf­ lardan men' etmekle
Allah'ın hala! ettiğini haram kılması, islamiyetin şe'airinden olan
ezanı yasak eylemesi, kadınların kesf-i avreti ve talak hakkı
almaları gibi çirkin ve münker şe;leri, Allahu te'ala'nın Kitab-ı
mübin'deki: "Ey iman eden- ler, kendinizden başkasını dost ve
sırdaş etmeyiniz. Onlar size zarar vermekte kusur etmezler'·
nassına muhalif olarak, nıüslü­ man düsmanlarını dost ve
arkadas edinmesi ve Peygamber
- Allah na salat ve selam etsin -'in:,"Biz bir müşrikten yardım
istemeyiz", şeklinde ifade ettiği gayr-ı meşru yardımı caiz gör­
mesi tasavvur edilebilir mi? Yardım istemenin vaki' olduğunu
farz etsek bile bu, yardıma ihtiyaç olduğu ve şartları mevcucl
bulunduğu takdirde caiz ve meşru'dur. Çünki Peygamber
- Allah ona salat ve selam etsin - Beni Kureyza'ya karşı Beni
Kaynaka' Yahudilerinden yardım istedi. Huneyn gazvesinde
Safvan bin Umcyye'den yardım talebinde bulundu ki bu, din
alimlerinden bir çoğunun söylediği gibi müşrik idi. Şems'ül­
e'imme Serhasi, imam Muhammed bin Hasan el - Şcybani'-
nin S ıer'ül-kebir'i şerhinde bunu uzun uzun anlatmıştır.
Peyoo-amber- Allah ona salat ve selam etsin - bu cihete "All.ah
bu dini ahlakı olmıyan kavimlerle müeyyed kılar,, sözü ıle

138 TEZAKİR-İ CEVDET
işaret eylemiştir. El-Buharı, Sahi/ı'inde, Ebu-Hureyre - Allah
o'.ı an_ razı olsun -'nin rivayet ettiği "Muhakkak ki Allah bu
dını_ b_ır ffıcir yani bir kfJir ile mü'eyyed kılar" hadisesini zikr
etmıştır. Şimdi vaki' olan şey ise şudur : kuvvet ve adaveti
c;ok olan Rusya hiristiyanları müslüman ülkelerine hücum edin-
ce Padişah - Allah onu mü'eyyed kılsın - Hak taala'nın hab­ linden
e kuvvetinden istiane ederek gaza edince, ecnebi devletlerınden
barış halinde bulunduğumuz İngiltere ile Fran­ sa, aralarında
adavet olan bu düşman müslümanlardan def'­ etmek ve kendileri de
onunla çarpışmak istediler. Mezkur düşman - Allah onu kahr etsin
- ile karada ve denizde harb etmek için Osmanlı memleketinden
geçmek müsaadesi istediler. Derin tedkikat ve mülahazat ile
beraber bu mes'elede ulema-i millet ve fukaha-i ümmete müracaat
ettikten sonra Padisihı­ mız Efendimiz bu isteği yerine getirmeği
muvafık buldu. Ç nki, duşmanların ve muhariplerin - Allah onları
helak etsin - kuvvet-
li harp hileleri görülmüştü. Muhakkak ki bu ser'-i serife muha-
:if eğildir. Zira İmam'ın bu hususta salahi;eti v;rdır. Dinin
ılerı _gelen alimlerinden bir çoğunun işaret ettiği gibi, kendisi
muslumanların gözcüsü nasb edilmiş olup, onların iyliklerine
çalışır ve kendilerine riayet eder. Sizden istenilen şudur ki :
böyle yalanlara kulak vermiyesiniz ve müslüman kardesleri-
n:ize asihat edesiniz. El-Buhari'nin ve daha başkala ının
rıvaytct:ınt'. gör!". Pt'.vrsamher - .AlLıh nn3 s3H\t VP spBm ptsin .'in
dediği gibi, din na i11attır. Peygamber -All h 0 - s lfıt " - la
e si_n. -'in "Zandan sakmm ; çünki zan en yalan sözdür. Bir-
bırınıze gözetleyip dinlemeyin; tecessüs etmevin · birbirinizi
kıskanıp hased etmeyin; birbirinize kin besleU-:eyi'n · buğz et­
meyin; yekdiğerinizin idbarına çalışmayın; ve e Allah'ın
ku ları kardeş olun" kavlinin icab ettirdiği gibi onları amele teşvik
edın. Buna El-Buhari ve Müslim Sahih'lerinde Ebu-Hureyre
- Allah o,n'.farı ra ı olsun - naklen rivayet etmişlerdir. Belki
Allahu taala lutfu ıle ve Peygamberi - Allah ona salat ve selam
etsin - ve onun al-i emcadının hürmetine fitne ateşini söndürür
ve fesadı def'eder. Siz de Devlet-i osmanivye-i islamivve'nin
müeyyed olması için daima du'a etmelisiniz; ve's-sela'. fi'l-
bed'i ve'l-hitam. Bu yazı bin ikiyüz yetmiş iki senesi cuma-
A
delulasının üçüncü günü yazıldı.
MEHMED ARİF]
TEZAKİR-İ CS\'Df:T U9
, :tviekke-i rnükerrenıe'de işaa olunan eracifin ccrhine bu mek­
tubun mezamin ve mezayası kafi ise de me-ı;add-ı saire içinde
rnen'-i üsera maddesi olup bu ise akdcmce ba-buyruldu men'
edilmiş olduğundan bu hususta mektub-ı mezkurun mazmuniyle
buyruldunun hükmü beyninde tenakuz görülmekle mektub-ı
mezkur meydana çıkarılmayıp ihfa edilmiştir.
Mekke-i mükerreme'nin ihtilali Hicaz'ın sair taraflarına dahi
sirayet edip hatta Kecicl Emiri Şeyh Faysal dahi reviş-i hale
nazaran taraf Devlet-i aliyye'den üzerine asker sevk olunamı­
yacağını his ederek vergü-yi muhassesı ita ve teslimde tereddüde
başlamağla sabıkaa Necid emıri olan Halid Sebud bir kıt'a
müzekkere takdim eylemiş olduğurnhn anın dahi hulasası ber­
vech-i ati dere ve ırad olunmak münasib görüımıüstür.
,, Sabık emir-i Necid tarafından verilmiş olan ;nüzekkereııin
hulasası :
Şeyh Faysal kendi başına Necid emaretinde bulunup Mısırlılar
vaktinde Hicaz seraskeri bulunan Ahmed Paşa tarajindan Asire' sevk
olunacak zahdir ve mühimmat zımnında on beş bin deve göndermesi için Paşa-
yi müşarünileyh tarafından kendisine yazıldıkta havale-i sem' -i itibar
etmiyerek suret-i ısyanda bulunmağın te' dibi zımnında çakerleriyle miriliva
İsmail Bey me'mur kılınıp üzerine hareketimizde Şeyh Faysal firar etmekle
bi' !-muharebe makarr-ı hükumetine dek ,zabt olunmuş idi. Bir müddet sonra
İsmail Bey'in su' -i hareketi ve noksan-ı tedbiri hasebiyle Hiite karyesi kabaiii
ısyan eııikıe inhizam güjiet iieıek wktı firı1,; etmiş olmağla bende/eri
makarr-ı hükumet olan Rıyad nam ma- halde mikdar-ı vafi askerle
ikamet üzere iken Şeyh Faysal akdemce firar eylediği Hasse nam mahalden
asker tedarükiyle üzerimize gelip yedi malı muhasara etmiş ise de zaferyab
olamamış ve bu esnada serasker-i müşa­ rünileyh keyfiyete lede' /-ıttıla' ferik
Hurşid Paşa'yı irsal etmekle Şeyh Fqysal ele geçirilip Jamilyasfyle beraber
Mısır' a gönderilmiş idi. Bina- enaleyh Necid hükumeti ldyıki._yle ,:,abt olunup
çend sene idare olunmakta iken ferik-i müşarünileyhin muahharen Berrüsşam
cihetine hareketi iktiza etmekle bendeleri bin mağribi askeriyle bırağılmış
idim. Hicaz'ın zir-i idare-i Devlet-i aliyye'ye devr(vle müteveffa Osman Pa:ıa
vali olduktan sonra dahi bir buçuk sene kadar minvdl-i sabık üzere idare
olunmuş ise de asakir-i mısriyyenin memleketleri tarafına gönderilmesi irade-i
seniyye iktizasından olduğu Osman Paşa tarafından taraf-ı dcizaneme emr-ü iş'
dr buyruldukta mikdar-ı kafi asker gönderilmedikçe bunların hareketi
hü-

140 TEZAKİR-İ CEVDET
kı1mete halel vereceğini arz ve beyan etmiş idim. Ancak asakir-i ınerkuınıye
izin verilmiş olduğu bazı taraflardan istiına' olunup ol esnada bendeleri
dahi devirde bulunduğum hasebi)'le aınmi-zadem Abdullah bin Seletan
asker ile ittifak edip levazım-ı seferiy)'elerini bi' t-tedarük canib-i Mısr' a
izam ile kendi avenesiyle memleketi zabt etmiş olduğu mesmu' -ı bende-
ganem oldukta keyffyeti Osman Paşa'.Jıa arz ettiğimde "Kasını nanı ma­
halle gel. Sana ınikdar-ı kqfi asker gönderirim,, deyu vaki' olan eınr-ü
iş' arına mebni ınahall-i ınerkuıne gelip asakirin vüruduna intizar üzere
iken Medine-i münevvere' de vuku' a gelen U)'gunsuz[uğa mebni asakir-i
mevcudeden taraf-ı acizıye asker ifraz ve irsal olunaınadığından ve Şe]'h
Fa_ysal dahi ol aralık lıfısır' dan firar ederek Abdullah bin Seletan'ı kat[
ve Necid'i ke-ına fi' s-sô.bık zabt e)'lediğinden beııdeleri bu tarafa avdet ve
mualıhareıı müteveffa Cidde valisi Şerif Paşa zaınamnda şerif Muham­
med bin Avıı hazretleri ına' rifetfyle Şe]'h Fa)'sal' dan senevi on bin riydl
vergi istifasına karar verilip ol vakitteııberi mebldğ-ı mezburu vermekte ise de
bu senenin vergisine mukabil lıaJ1va11at vermek istemesi ınuza)'aka-i halinden
naşi olmayı/; belki Devlet-i alive'niıı şu aralık gailesi olup meşgul bulun­
duğundan kuvve-i cebr Y)'e ile tahsil kılınamaz ınutaldasıdır. Hele acz-ü
ınuza)'aka izharı kizb olduğu ına' lı1ındur. :?:,ira ge_çen sene Sa'id bin Seletan
ile be_yinlerinde vaki' olan ınünaza' a)'a mebni bedel-i sulh olarak seksen
bin rfval aldı-ğı müsellem iken on bin riyal itasında tereddüdü garibdir
ı·e Balıreyn eınırinden senevi beş bin riyal mürettebi olup Necid varida­
tından lıaric olarak bu makule pek çok tahsilatı olmağla bu makule lıa­
rPkôb orrı;t-i !SJ'cn oldt ğ:,;,na, delildi;-. I-fir ılt fail i::,e şinıdiki halde zat-i
valıi)'-i müşiraııeleri kullarına bin nefer süvari ,·e bin nefer pi)•ade asakir-i
muvazzaja ile iki )'ÜZ nefer piyade bişeli Arab askeri ve iki kıt'a top
ihsan bu)'ururlar ise Necid'in kaınilen zabtına muktedir olduğu halde
vergbıe doksan bin riyal zaının ile senevi Cidde /ıazinesine )'ÜZ bin ri:J,al-i
fransa vermeğe ta' ahlıüd fJıleriın. Fakat istis/zab olunacak asakirin ma' aş
ve ta'_yiııatları verilmek lazımgelmeğin müteveffa Şerif Paşa vaktinde Necid
üzerine gönderilen asakirin mesarifiııe k vasen fta bıomıfması lıizııngelir.
Fi 3 n sene 1271
Halid
Biz ma-nahnü-fihe gelelim. Ber-minval-i sabık Abdülmuttalib
Efcndi'nin firarı üzerine asakir-i şahanenin Mekke-i mükerre-
me'ye duhulünde asayiş-i belde-i tayyibe iade olunmuş ise de bu
esnada Abdülmuttalib Efendi dahi tek durmayıp Taif kal'asında
TEZAKİR-İ CEVDET 141
tahassun ederek akçe kuvvetiyle urban cem' ve öte beriye sar-
kıntılık etmekte olduğuna mebni bir taraftan te'mini havi nush ve
pende dair mükatebe ve bir taraftan Kaymakam-ı emaret
vasıtasiyle ele getirilmesi hususunda elden geldiği kadar sa'y-u
ihtimam olunduğu esnada Abdülmuttalib Efencli'nin revi -i haline
nazaran Mina boğazına çıkarılmış olan fırka-i askeriyyede mev-
cud asakir-i muvazzafa serkerdeganından Küçük Mustafa nefera-
tiyle beraber keşif ve muayene zımnında Mina boğazından beş
saat ileride vaki' Zeyme nam mahalle kadar gönderilmiş
olmağla vusullerinde çend ruz sonra Abdülmuttalib Efendi
bağteten üzerlerine hücum ettikte asakir-i merkume gafil bulun-
mağın vaki' olan muharebede altı yedi neferi fevt [ve] (idam) ve
virmiden zivade neferi ile serkerde-i mumailyeh Mustafa Ağa dahi
ecruh ol uş ve doksan esbleri alız-ti iğtinam edilmiş oldukları
halde Mina boğazına ric'at eylemişler. Fakat Kaymakam-ı
emaret Abdullah bin Nasır Efendi akdemce keyfiyeti istima' ile
bir mikdar asakir-i nizamivve ve muvazzafa ve biraz urbam bi'l-
istishab ol canibe gitmiş ' lup eğerçi Zeyme'ye vusulünden çend
saat mukaddem hadise-i mezburenin vukuıunu istima' ede- rek
ileriye hareketin faidesi olmıyaeağını cezm etmiş ise de eş­
kıyanın geçit yerlerini kestirip vürudlarında muharebeye müba-
şeret olunmağla eşkıyayı fena halde bozup haylisini telef etmiş
ve ber-minval-i sabık serkerde Mustafa Ağa'dan aldıkları esb-
lerin bir mikdarını dahi ele geçirerek mansuren ve muzafferen
avdet eylemiştir.
Bundan sonra Abdülmuttalib Efendi Şerif Alkam ve Zeyd
vasıtalariyle Uteybe ve Huzeyl-i Yemanı'den cem' ettirmiş olduğu
hayli urbam bu iki şerife terfik ile asakir-i şahaneyi basmak
niyyet-i fasidesiyle Arafat tarafina gelmiş oldukları haber alınmağ-la
Abdullah bin Nasır Efendi cumadelulanın on sekizinci cumar­
tesi günü üç bölük asakir-i nizamiyye ve bir mikdar süvari ve
çend kıt'a top ve bışeli askeri ve Huzeyl-i Şami'den bir mikdar
urban alarak eşkıyay-ı merkume üzerine azimetle Mina'ya var-
dıkta usat tarafından ol civarda bulunan bir mikdar urban
asakir-i şahanenin vürudunu gördüklerinde firar etmişler. Asa­
kir-i şahane ol gece orada geceleyip ale's-sabah Arafat canibine
azimet ile Mescid'ül-Hanif kurbüne vardıklarında eşkıya görünüp
Abdullah bin Nasır heman Huzeyl-i Şamı urbanını birkaç şerif
/
112 TEZAKİR-İ CEVDET
ile bir kol ederek yürütüp kendisi dahi asakir-i şahane ve bişeli
ile bir koldan hücum ederek muharebeye mübaşeret ile yarım
saat zarfında usat münhezimen firar etmekle çadırları ve eşyay-ı
siireleri ve dört esbleri ahz ve altı neferleri esir edilmiştir. Ba'dehu
Abdullah bin Nasır mansuren ordugaha avdet etmiştir.
Bu hilalde hıtta-i yeminiyye'de dahi bazı vuku'at zuhur et­
melde ber-vech-i iti beyanına mübaderet olunur. Şöyle ki Ab­
dülmuttalib Efendi isyanına takviyet vermek için her taraftan
istimdad etmekte olduğu misillu Yemen'e hem-hudud olan Asirlü
ile muhabere ederek anları dahi muharebeye teşvik eylenıiş olup
Asirlü ise tevsi'-i memalik sevdasında olarak müsta'id-i fe-
sad olduğundan ve bu kerre aktar-ı hicaziyye'nin ihtilali hasebiy-
le ol tarafa sevk-ı asker olunamıyacağını cezm etmesile Asır
emıri Ayid bin Mer'i fursatı ganimet bilip kendi maslaha­
hatına revac vermek üzere Abdülmuttalib'in ihtaratı üzerine
me'murın-i Devlet-i aliyye'ye bazı müfteriyat isnad ve dürlü tefev-
vühata ibtidar ile yirmi binden ziyade piyade ve süvari asker
ve çend kıt'a top ile sevahil-i yeminiyye'den Hüdeyde kal'asını
zabt etnıek üzere oraya iki saat kala Cebbane nam mahalle
ordusunu kurmuş ve kal'aya çıkmak üzere nerdübanlar tedarük
etmiş idi. Yemen valisi Mahmud Paşa maiyyetindeki asakir ise
cüz'i olduğ-undan hareket-i tahaffuziyi ihtiyar etmiş idi.
Hudeydc ahalisi ve tüccarını Asirlü'nün bu hareketini bil­
istimi' kimi limandaki sefiine ve kimi me'men mahallere firar
etmekle Mahmud Paşa kal'ada yalnız askeri takımiyle kalarak
harbe amade olmuş idi. Cumadelihirenin evasıtında ki Abdül-
muttalib ile Arafat'ta vuku' bulan muharebeden çend ruz sonra
Ayıd tarafından keşif ve mu'ayene zımnında Hudeyde'ye irsal
olunmuş olan bir mikdar süvari kal'a pişgihında top menziline
geldikde kal'adan yedi sekiz defa top atılarak bir iki danesi urul-
muş olmağla avdet etmişlerdir ve Asırlü iki günlük mesafe mahalle
geldiklerinde içlerinde bazı mertebe hastalık zuhur etmiş idi. Bu
kerre ber-rninvil-i sabık kal'adan top atılarak irca' olunan sü-
varileri ordularına lede'l-vusul içlerinde rfh-i asfar denilir illet-i
mahufe bir derece şiddet bulmuş ki dört beş gün zarfında nısfı
telef olup ve cenazelerini kaldırmağa vakit olmaksızın memle-
ketlerine ric'at edip birçoğu dahi yollarda telef olmağın mahal-
lerine ancak sülsü vasıl olabilmiştir ve Ayid'in iki oğlu dahi
TEZA.KİK-İ CEVDET 1-13
bu merk-i bi-amana giriftar olup ve kendisi dahi ııa-mizac olarak
avdet edip esnay-i rahda fevt olduğu haber alınmıştır. Biz yine
sadede gelelim.
Abdülmuttalib Efendi ber-minvil-i sabık Arafat'ta münhezim
olduktan sonra ale't-tahmin beş bine karib urban cem' ederek Mek-
ke-i mükerreme'ye duhul ile asakir-i şahaneye perişanlık vermek
kasdiyle cumadelihireniı,1 yedinci perşembe günü saat dokuz
raddelerinde üç kol olarak cebel aralarından fırka-i hümayuna
bir mil mesafede olan -iina ve sair boğazlardan ale'l-gafle vürud
ile ibtida mevcud olan piyade ve süvari asakir-i muvazzafa cenge
ibtidar edip ancak asakir-i muvazzafa düşmana nisbetle pek az
oldukları halde düşmanla pençeleşmekte iken Abdullah bin Na­
sır çend kıt'a top ve bir mikdar asaki-i nizamiyye ile sağ kola
Vt'; mirliva Vehbi Paşa orta kola ve Abdullah bin Nisır'ın baca­
nağı Şerif Seletan sol kola hücum etmekle ateş-i cenk cuma gecesi
saat iki raddelerine kadar şiddet üzere iştial bulup gecenin
zulmeti ve yağmurun nüzulü ile iteş-i harb kesb-i sükunet eylemiş
ise de külliyen muntafi olmayıp sabaha dek tüfenk ve top atılmakta
bulunmuş ve eşkıyanın tutmuş oldukları cibil-i sa'b'ül-menil
boğazlarına gündüz hücum olunmak üzere imhi·l olnmuş idüğin­
den cuma günü ale's-sabah be-tekrar muharebeye mübaşeret olu­
narak her taraftan yürüyüş boruları çalınıp hücum olundukta
ol boğazlarda dahi eşkıya duramayıp perişan olmuşlardır.
Bu muharebede usittan altmış kadar rüus-ı maktu'a alınıp
cebel aralarında dahi yüz elliden ziyade iaşeleri kalmış ve
/ yüz elli kadarı dahi hayyen elegeçirilmiş ve asakir-i şahaneden
haylice nefer şehid ve on dokuz nefer mecruh olmuştur.
Bundan sonra Abdülmuttalib Efendi ile pek çok muharebe
olunarak te'mine çalışılıp eğerçi istimaleti kabil olmamış ise de
eşhür-i hürümden olan receb-i muazzamın hululü takarrüb edip
eşhür-i hürümde ihtiyar-i kıtal ise Arab'ın hilif-ı adeti olduğun­
dan mah-ı merkumu geçirmek ve biraz vakit kazanmak üzere
mükitebeyi uzatmış ve bundan bir fiide olmıyacağı ma'lum ise
de bu esnada Şerif Muhammed bin Avn hazretlerinin vürudu
ağleb-i me'mul olduğundan biraz imrar-ı vakt olunması beri
tarafın mutali'asına dahi. muvafık görünmüş idi. Fakat bu hi­
lalde Abdülmuttalib Efendi külli akçe sarf ederek hayli urban
celb ve cem' edip ve asakir-i şahanenin mikdar-ı sahihini bilip
i
 TEZAKİR-İ CEVDET
anlara nisbetle kendi kuvvetinin kesreti olduğuna mağrur olarak
recebin yirmi yedisi tarihiyle müverrahan Mekke-i mükerreme'de
bulunan Veys Paşa'ya bir mektup yazıp hulasa-i mazmununda
"lvlekke-i mükerreme' den Taif'e gelerek taraj-ı hulus-veriye hitaben bir
guıze emr-i irade-i seniyyenin şerif-vüruduna dek şurada kendi halimizle
ikamete rabt-ı ıziyyet eylemiş isem de Abdullah bin Nasır urbam ve sai­
reyi tahrik ve igfdlden hali olmamağla beyn' eş-şürifa terbiyesi esbabının
istihsali lazımgelmiş ve halbuki sair ahali ve urbam dahi Mekke-i mü-
kerreme'ye gidip gelmekten men' etmekte bulunmuş olduğundan bu ahvalde
tecemmü' ve tahaşşüd eden urbanın artık önü alınamayıp· mücerred mu­
maileyhin def'i zımnında muhlisleri dahi beraberce A1ekke-i mükerreme)e
azimetimiz zaruri bulunmuş olmağla asakir-i nizamiyye-i hazret-i şahane
zabitan ve niferatına ve sair ahali ve mücavirin-i kirama bir guna zarar
ve ziyan olmaması esbabının istihsaline ibtidar kılınmış olduğuna mebni asakir-
i merkumenin dahi bi-taraf olarak kal'alarda ikametleri lazım­ geleceği ve
şayed mumaileylzi istishab gareziyle mukabeleye tasaddi ede­ cek olurlar
ise terettiib edecek ziyandan taraf-ı huHrs-verfye bir Ş0' did olmayıp herhalde
ma' zur bulunacağımın ifadesine ibtidar kılınmıştır,, denilmekle Veys Paşa
tarafından ana cevaben yazılan mektubda dahi "Hasb' el-kader zat-i
siyadetlerinin mesned-i Emaret'ten infisaliyle Emaret-i mezkııre i\ıfuhammed
bin Avn hazretlerine tevcih ve ihsan buy- rularak bu canibe teşriflerine değin
Abdullah bin Nasır Efendi bd-irade-i seni:Jye kaymakam ta'yin buyrulmuş ve
şimdiye dek taraf-ı lzaşimanele­ rinden emr-i uli' /-emre adem-i itaatı mübe_
yin zuhur eden hareketten nasi zarurı müdafa' aya ibtidar olunmuş idüğine ve
Şerif-i mumaileyh kayma- kam-ı emaret bulunmak ve asakir-i şahane asayiş
ve istirahat-i mahallüı­ yenin muhafazasına me'mur olmak mülabeses yle def'-i
ta'addiyata me'mur olacakları ve saye-i şahanede şiındi:Jıe değin ibraz
0ıledikleri şeca'at ve mazhar oldukları muzafferiyeti urbanın her gelişlerinde
te' kid ve ilan edecekleri nezd-i valalarında dahi bedihi olduğuna ve Vali
Paşa)a yaz­ makta oldukları ınuharrerat ile bu def' a suy-i aciziye varid olan
talırirat-ı sfvadetleri me' alleri zat-i haşimanrlerinin adem-i salahını ima
eylediğine ve b yle vadi-i muhalefeti iltizamdan ise afv-ü merhamet-i
seniyyeye iltica dü vevi ve uhrevi mucib-i necat olacağına ve Dersaadet'e
teşriflerine me'­ mur buyurulan Raşid Paşa dahi bu caızibde bulunduklarına
mebni nifs-i alileri hakkında ralz-ı müstakimi tefekkür ile alıır-ı halde
hedif-i navek-i
teşni' olmamaları vesailiızin istihsaline himmet buyrulmasını acizane ihtar
ederim,, deyu mukabele olunmuştur.
TEZAKiR-i CEVDET l.45
Bunun üzerine Abdülmuttalib Efendi esbab-ı seferiyyeyi bi'l-
istikmal bir top ve altı bin kadar urban ile Arafat'a gelip şaban-1
muazzamın onuncu pazartesi günü sabahleyin; saat dokuz rad- delerinde
askerini dört kol ederek asakir-i şahane üzerine hücum ettikte miralay
Hasan Bey asakir-i nizamiyyeden altı bölük ve bir kıt'a top ile
Dersaadet alayı birinci binbaşısı Ali Ağa'yı ve iki bölük ve bir kıt'a
top ile Hicaz alayı birinci taburunun bin- başısı Ali Efendi'yi sevk
etmiş ve bir mikdar süvari ve asakir-i muvazzafa ve bir kıt'a top ile dahi
Mina boğaziyle cebel eteğinde kain diger boğazlar taraflarından
gelenlere mukabele olunmuş ve geceleyin hafiyyen Maabide
mahallesinde gelip girmiş bulu- nanlar üzerine iki bölük gönderilmiş
iken Cebel Nur'un canib-i şarkisinden asakir-i şahane üzerine lbaşkaca
bir kol hücum gös- '1:ermiş olup ordu yerinde kalanlar ile bir kıt'a
topu dahi Hasan Bey bi'l-istishab ol koldan gelenlere karşı gelmiş ve
bu cihetle dört tarafta şu'le-i ateş-i cenk-ü vega iştial bulmuş olduğu
halde mirliva Mehmed Vehbi Paşa Hicaz alayından şüne'de
bulunan altı bölüğün üç bölüğünü binbaşı İsmail Bey'e ve bir bölüğünü
kolağası Hüseyin Bey'e terfik edip birbirlerinden bin beş yüz hatve
açık olarak ve kendisi dahi beraberce bulunarak şu.ne yüzünden ileri
hareket ve Dersaadet alayının ikinci binbaşısı Ahmed Ağa ve
kolağası Hacı Ali Ağa karakolhane ve kal'alardan asker alıp ber-vech-i
ihtiyat dağ tarafına azimet etmiş ve Vehbi Pc1. ;, ve binh;, ı Tsm il Be
, ve kol:ığa ı Hfüeyin Bey rlağın başına lede'l-vusül boğazlarda takım
takım cenk etmekle olanları tef- rik ve temyiz ile cenge ibtidar ile
orada müdafa'a ınümkin ol- duğunu anlayıp hemen Maabide
mahallesi tarafından gelen- leri dahi def' etmek üzere serian
hareket ile ordugaha lede'l- vusül kolağası Halil Ağa ile bir mikdar
asakir-i nizamiyeyyi bi'l- istishab Maabide tarafından gelen düşmana
karşı gelmiş ve Ce- bel Handeme tarafına ihtiyaten iki
bölük ile giden bin­ başı
Ahmed Ağa cihet-i mezkureyi keşf edip ol taraftan düşman
gelmiyeceğini derk ile mevcud-ı ma'iyyeti bulunan iki bölükten bir
bölüğünü binbaşı İsmail Bey tarafına imdad için Cebel Handeme'ye
sevk ve kendisi Cebel Kubeys tarikiyle Liva Paşanın harbe ibtidar
eylediği mahallin sol canibine yetişip Ebrac ve Hane ve mahall-i
saireyi tutmuş olan eşkıyayı oradan ihrac ve tard-u ib'ad ile
Cebel Nur canibinden gelip Hasan
'l'ez<ıkir-i CPvdet 10
i-ı.ô TEZAKİR-İ CEVDET
Bey'in bulunduğu kolda firara yüztutmuş olan düşmanı dahi Paşa-
yi mumaileyh ta'kib edip haylice kovalamış ve Mina ve Cebel
Handeme boo-azlarında gelen bagiler bozulup Cebel Handeme
aralarında °yüz elliden ziyade iaşeleri kalmış ve halas olanları dahi
münhezimen kendilerini dağdan dağa atarak firar
eylemişlerdir.
Muhammed bin Avn hazretleri akdemce Dersaadet'ten
Cidde'ye lede'l-vusul işbu muzafferiyetin vuku'unu istima' ed_ic k
hemen Cidde'den hareketle Mekke-i mükerreme'ye gelmıştır.
Çend ruz sonra Raşid Paşa dahi Mekke-i mükerreme'ye varid
olmuştur.
İbn Avn hazretlerinin Mekke'ye ba'del-vusul nasihat tarzında
Abdülmuttalib Efendi ile vaki' olan muharebesi bir şeye müntec
olmadığından ramazan-ı şerifin yedinci pazar günü akşamı or- ru-yı
hümayunu bi'l-istishab Mekke-i mükerreme'den hareket ve ferdası
ale's-seher Bi'r Barud'a varıp iki gün ikametten sonra
çarşamba günü ale's-sabah hareketle ol gün Su'le nam mahalle ve
ferdası ale's-seher hareketle Seyl nam mahalle
giderken ara yerdeki dar boğazda Abdülmutta ib E endi_ tara- findan
ikame olunan urban sedd-i rah olmak ıstemışler ıse de birkaç top
atıldığı gibi dağılmış olduklarından Bin_ Avn hazretleri ordu-yu
hümayun ile salimen saat yedı raddelerınde S yl nam mahalde nasb-ı
hıyam-ı ikamet eylemiştir. Cumartesı gecesı saat altıda oradan dahi
hareketie rerdası saat duılte Kaynı ff, -:..;.;, mahalle muvasalet olundukta
Uteybe ve Bu'-um ve Taif ci- varında bulunan urbandan bin beş
yüz kadar urban bi't-tecem- mu' Bin Avn hazretlerini istikbal edip
birlikte olarak pazar günü saat yedide oradan hareketle saat onda Taif'e
dühül olun- muştur ve eğerçi Şevbere nam hmahale gelindikte birkaç
yüz eş­ kıyay-ı urban ordu-yi hümayuna hücum niyetiyle_ Taif' n Seyl
kapusundan çıkmışlar ise de yine cesaret edemeyıp en_ çe ıl: mişler
idi ve Şevbere civarındaki cebellerde Huzeyl-ı 'ı: emanı ve Beni
Sakif ve Süfyan'dan üç yüz kadar eşkyay-ı urban tü- fenk endahtına
mübaşeret ettiklerinde asakir-i şahane dahi mu- kabele edicek firar
etmeleriyle Müsenna nam mahalle kadar
ta'kib olunup eşkıyay-ı merkume Abdullah bin Nasır Efen- di'den aman
dilemeleriyle o dahi Beni Sakif ile Beni-Süfyan'a aman vermiş ve
bakisi firar etmiştir. Bu muharebecikte asakir-i
t 17
muvazzafadan bir nefer süvari fevt olmuştur ve ordu-yı hü­
mayun tarafında bulunan Bışe askeri ileride bulunduklarından
ol gün Abdülmuttalib Efendi'nin Müsenna'daki konağını yağma
etmişler idi. Ferdası pazartesi günü dahi asakir-i şahaneden
bazıları ve Bişe askeri her nasıl ise birleşerek ale's-sabah Müsenna'ya
gidip konağ-ı mezbur ile bazı müteferriatını ihrak etmişlerdir.
Bu halde Abdülmuttalib Efendi sür içinde mahsur kalıp ordu-yı
hümayunun Taif'e vusulü gecesinden bed' ile perşembe gününe
dek dahil-i sürda bulunan iki kal'a içine yevmiye altı yedi nö­
bet üç kıt'a topun beheri yirmişer otuzar ve ellişer kerre endaht
olunmakta bulunmuş iken çarşamba gecesi ahaliden bazıları
firaren ordu-yı hümayuna dehalet ile aman talebinde bulunduk­
larından Bin Avn hazretleri dahil "Abdülmuttalib'i tutup teslim
/ ederseniz size aman veririm,, deyu ellerine iki aded aman kağıdı
verip kal'a içine göndermiş olmağla ahali beyninde ol kağıdlar
kıraat olundukta cümlesi mutava'at edip cuma gününe kadar
ruhsat mutalebe ve ol gün Abdülmuttalib'i tutup teslim edecek-
lerini ta'ahhüd etmişler ise de perşembe günü ordu-yı hümayunda
"Abdülmuttalib Efendi firar etmiş,, hadisesi şayi' olmağın der-akab
damad-ı emaret Abdullah bin Nasır bir mikdar asakir-i muvaz-
zafa süvarisiyle etraf ı süru ihata ve der-akab mahdum-ı emaret
şerif Ali Paşa dahi asakir-i şahaneyi bi'l-istishab Cebel kapısı
tarafına sür'atle azimet edip Arnavud askeri dahi Abdullah bin
ı asır'ın arkasıncian Seyi kapısına iede'l-vusıü derun-ı surdakı
ahaliden biri,ıi ''Jf,}'endim telaş etmeyiniz. Abdülmuttalib Efendi firar·
etmeyip hanesindedir,, deyu cevab verdikte Şerif-i mumaileyh "Aç
kapıyı,, deyu ibram eylemiş olduğundan ahali-i merkume dahi
"Kendiniz girer iseniz baş üzerine açalım. Amma asker girerse malimizi
yağma eder,, dedikte Şerif-i mumaileyh "Kimse girme:::,. Açınız kapıyı,,
diyerek açtırıp içeriye girmiş ve Arnavud askerini dahi "Kimesne
içeriye girmesin,, deyu k2pmın dış tarafında tevkif etmiş. Ali Paş::ı.
dahi bab-ı mezbure lede'l-vusül kapıyı açtırmak isteyip kimesne
kelamını ısga etmediğinden yanındaki çarha topu ile birkaç gülle
atarak kapıyı açıp asakir-i nizamiyye ile içeriye dahil ve Şerif
Abdülmuttalib'in olduğu mahalle vasıl oldukta "Efendim geliniz
teslim olunuz gidelim. Bir şeyden havf etmeyiniz,, demiş ise de ihale-i
sem'-i itibar etmiyerek asakir-i şahane üzerine tüfenk atmağa
başlayıp hatta iki nefer şehid ve dört nefer mecruh olmağla asakir-i
 TEZAKİR-İ CEVDET lJ.9
ıı.e TEZAKİR-İ CEVDET
söz söylemesinden havf olunurken üstad-ı müşarüniyleh "Müctehidin
şahane geri alınmış ve Beni Sa'd urbanı meşayihinden dahi dört
neseb zannidir demişler. Şimdi ise vehmi derecesine varmıstır. Sevket ve
nefer fevt olmağla asakir-i şahane ve saire Taif'in bazı mahal­
kudret sahibi her kim ise ana inkıyad ve itaat faraiz-i i;lamiJ;ıedendir,,
lerini ve Abdülmuttalib'in haremleri olan haneyi yağma etmeğ·e
demekle taraf-ı sultaniden mükerrem olmustur.
başlamışlar. Bu halde zabitan-ı askerivve ve esraf mümana'at
Bu asırda ise küre-i arz üzerinde din-i, islamın hamisi olan
ydı13:dne olmuşlar ise de iade edemeyip akt-ı a;ra kadar yağma
yalnız bir Devlet-i osmaniyye kalmıştır. Halife-i abbasi dahi
ışı carı olup ba'dehu yağmadan salim kalan mahall-i saireve asa-
nice müslimin mahzarınd Yavuz Sultan Selim'e ve a'kaabı'na
kir-i şahaneden birer nöbetçi bırakılarak yağmanın arkas alına­
emanet-i hilafeti terk ve teslim etmişidi. Binaenaleyh hanedan-ı
bilmiştir.
osmani'nin hilafetleri meşru· olarak muhalefet edenlerin asi ve
Hin-i yağmada bir topçu neferi Abdülmuttalib Efendi'nin
bağı olduğunda şübhe yoktur. Biz yine sadede gelelim.
hareminin parmağındaki hatemi almak isteyip hatem ise sıkıca
. Raşid Paşa Cidde'den Abdülmuttalib Efendi'yi alıp Mısır
olduğundan zor ile çekip parmağının derisiyle beraber hatemi
ve Iskenderiye tarikiyle İstanbul'a götürürken bir gün esnay-i
almış olduğu mervidir.
musahabette Abdülmuttalib Efendi evliyay-ı umuı-ı Devlet'e iti­
Ber-minval-i meşruh yağmanın önü alındıkta zabitan-ı as­
raza ibtidar eylemiş hatta yollar yar,,ılmak gibi mülkce men-
keriyye ve eşraf Abdülmuttalib'e "Çık,, deyu ilhah ettiklerinde
faatli şeylerin yapılmasına dair söz açıkldıkça "Çünki öyledir şim­
ine ta'annüd eylemiş ise de nihayet başa çıkamıyacağını cezm
diye dek niçin _yapılmadı,, demesine cevaben Raşid Paşa "Şimdiye
ıle akşam ezanına karib ")\1.iralay Hasan Bry gelsin teslim olurum,,
dek eşgal-i kesire cihetiyle ve lzazineniıı adem-i müsaadesiyle yapılamadı
deyu haber göndermiş olduğundan Hasan Bev kendi tarafından bi'l-
vekale bir mülazim gönderip ve mülazim i merkum Abdül- muttalib
demesi üzerine "On beş senedenberi Beşiktaş sara_;ına üç JİJ
hin kise sarf olundu,, deyu ta'riz ve ba'd'el-musalaha ısdar olunan
Efendi'yi hanesinden aşağı indirip kapıya çıkararak
ferman-ı ali-şanın ahkamına ve hususiyle hırıstiyanlardan asker alınıp
Abdullah bin Nasır'a teslim eyledikte bazı eşraf-ı Aba.dile katli
içlerinden müşir dahi olabileceğine itiraz ile "!ki sen9e kadar
için hayli güft-ü gu etmişler ise de Abdullah bin Nasır'ın hima­
Berrüşşaın sevalıi[ini mudviıı dezıletler istila edecektir ve bunun hakkında
yesiyle aminen ve salimen ordu-yu hümayunda İbn Avn haz­
istilzrac-ı sahih vardır,, demiş ve evvelki teveccüh ve mu­
retlerinin çadırına gelip ve bir mikdar aramdan sonra Ali Pa­
:'irnf'lf'yi göre-miyf'.ceğini ima ederek "Acaba mahall-i ikametimiz
şa'nın çadırına getirılıp etratina asakır-ı şahaneden karakol
neresi ·olur,, deyu sual ettikte Raşid Paşa "Cenab-ı Hak <_,at-ı şaha­
ta'yin olunarak ol gece çadırda ikame edilnıistir ve sevvalin se­
tıe'_ye jJek çok o·mürler ihsan buyursun. Afv-ü merhameti galibdir. j\ıfaz­
kizinci çarşamba günü saat yedide ordu-yı hümayun,ile hareket
lzar-ı afv-ı alileri olarak _yine konağınızda ikamet edersiniz,, deyu tes-
olunarak on birinci cumartesi günü saat yedi raddelerinde
liyet sırasında Davud Paşa'yı ve İşkodralı Mustafa Paşa'yı mi­
Mekke-i mükerreme'ye birlikte getirilmiş ve ba'dehu Cidde'ye
sal olmak üzere irad ve tezkar ile "Bu olan vukuatı dahi Sıffin
gönderilmiştir.
vak' ası kabilinden add ederler,, dedikte "Bu temsilini kabı11 etmem.
Abdülmuttalib Efendi u=-:.) j-4 ;;i')\ hadis-i şerifine isti-
Hazret-i imam Hüse_yn ve Yezid vak' asiyle temsil et,, deyicek Raşid
nad ile saltanat daiyesine düşüp :i.:..... J .::t (S-l"'. ,')\;.J ı hadis-i Paşa "Size ridyeten bu misdli kale almadım,, demesi üzerine ".Haz-
şerifinden gaflet etmiştir. ret-i Ali benim bü}'ük pederimdir,, deyu hiddet ve cesaret ile tefev-
Meşahir-i ulemay-ı meğaribeden imam :Makkari
İSTİTRAD -
vuhata başlamağla Raşid Paşa bahsi uzatmamak için kat'-ı rişte-i
bir gün ders okutur iken sultan-ı vakt anın dersini istima'a hazır kelama mecbur olmuştur.
Bu hal ile Dersaadet'e geldiklerinde Abdülmuttalib Efendi iki
olmuş. Ders ise u=-:.J
ü-" ;;i')\ hadis-i şerifine dair imiş. Makkarı
gün Raşid Paşa'nın konağında ba'd-'el-ikame menfivyen Selanik'e
ise gayet mütedeyyin ve mütesallib bir zat olarak her şeyi doğru­
dan doğruya söyler olduğundan Sultan'm gazabını davet eder bir
150 TEZAKiR-İ CEVDET
gönderilmiş iken eser-ı kemal-i merhamet-i padişahı olarak
konağında ikamet etmek üzere çend ruz mürurunda afv-ü itlak
ile Dersaadet'e iade olunmuştur.
Abdülmuttalib Efendi'nin bu def'aki hali mukaddema İbn
Avn'in ?vfekke'ye ve andan Taif'e vürudiyle tutulmasının ayni
vuku' bulmağla ahval-i sabıkanın icmalen beyanı münasib görüldü.
Şöyle ki Yeğen Ahmed Paşa Mehmed Ali Paşa tarafın­
dan Mekke kaymakamı iken emır-i Mekke olan Şerif Yahya
şürefadan birini katl edip Harem-i şerif'te böyle bir fezahati
irtikab etmesinden naşi Ahmed Paşa Mekke mollasiyle bi'l-is-
tişare Şerif Yahya'yı azl ve Abdülmuttalib'i intihab ile Mısır'a
inha ettikte Mehmed Ali Paşa "Abdülmuttalib dahi bir uygun-
suz ademdır. Sonra anında büyük ma,c:_arratı görülür,, deyu Ah-
med Paşa'ya tevbih-name yazıp Mısır'da bulunan İbn Avn'a
hil'at-ı emareti ilbas ile :I'vlekke'ye irsal ettirip bunu Abdülmut-
talib istima' edicek adem-i inkıyad ile cenge ve Mekke-i müker-
reme'yi tazyıka ictisar edip hatta bu esnada iki tabur Mısır as­
kerinin ber-takrib dek ile ellerinden silahlarmı alıp Mina boğazın­
da boğazlamış idi. Ba'dehu Şerif Yahya ile bi'l-ittifak Mekke'ye
hasr-u tazyika ibtidar edip Mekke'deki :tviısır askeri tamam
mağlub olmağa yüztuttuğu hengamda Bin Avn Mekke-i müker-
reme'ye bi'l-vusfıl anın teşvikatiyle asakir-i mısriyye'ye şevk ve
gayret gelerek urbam kaçırmışlar idi. Ba'dehu İbn Avn asker
techiz ile Mekke'den çıkıp ve Abdülmuttalib'i Taif kal'asında
bir ay kadar muhasara edip fakat Abdülmuttalib bir takrib ile
oradan firar ederek Necid toprağına düşüp andan Bağdad'a ve
andan Dersaadet'e gelmiş idi. İşte bu def'a dahi İbn Avn'in
rı1ekke'yc vusfılü hengam-ı muharebeye tesadüf ederek bu def'a
ki vukuat o zamanın vukuatına şebihtir. Fakat bu def'a Abdül­
muttalib Efendi firar edemiyerek karakol altında olduğu halde
Dersaadet'e getirilmiştir.
İsTİTRAD · Yavuz Sultan Selim Harı hazretleri hıtta-ı ,'1ısır'ı feth
edip tesviye-i mesalih-ı mısriyyc zımnında çend mah orada ikamet
ettikleri esnada emır-i Mekke-i mükerreme olan Şerif Eb'ül­
Berekat tarafından feth-i .1ısır'ın resm-i tebrikini ifa zımnında
oğlu Ebu - Numey Mısır'a geldikte Yavuz Sultan Selim
Han hazretleri anı mazhar-ı sunuf-ı izaz ve nevaziş ettikten başka
TEZ.AKİR-İ CEVDET 15[
iki yüz bin flori irsal ederek fukaray-ı Haremeyn'i igna buyur­
muş oldukları Mısır müverrihlerinden İbn İyas nam müverrihin
Bedayi' uz-zuhur fi vekayi' id-duhur nam tarihinde münderictir.
Yavuz Sultan Selim zamanından bu ana dek emaret-i Mek-
ke-i mükerreme ile şeref-yab olan şürefarıın isimleri sırasiyle ber­
vech-i ati tastir olunur ı_
Eb'ül-Berekat, Ebu-Numey bin Eb'il-Berekat, Hasan bin Ebi-
Numey 2, Ebu-Talib bin Hasan, İdris bin Hasan, Muhsin bin
Hüseyn bin Hasan, Ahmed bin Abdülmuttalib, Ahmed bin Mes'-
ud, Mes'ud bin İdris, Abdullah bin Hasan, Muhammed bin
Abdillah bin Hasan, Nami bin Abdülmuttalib, Zeyd bin Muh-
sin, Berekat bin Muhammed bin İrbahim, Sa'id bin Berekat,
Ahmed bin Zeyd bin Muhsin, Ahmed bin Galib, Muhsin bin
Hiıiseyn bin Zeyd, Abdullah bin Haşim, Sa'id bin Sa'd bin Zeyd,
Abdülmuhsin bin Ahmed bin Zeyd, Abdülkerim bin Muham-
med bin Ya'la 3, Abdullah bin Sa'id bin Sa'd, Ali bin Sa'id
bin Sa'd, Yahya bin Berekat, Mubarek bin Ahmed bin Zeyd,
Berekat bin Yahya bin Berekat, Muhammed bin Abdillah bin
Sa'id, Mes'ud bin Sa'id bin Sa'd, Mesa'id bin Sa'id, Abdullah
bin Hüseyn Berekati, Ahmed bin Sa'id, Sürur bin Mesa'id,
Galib bin Mesa'id, Yahya bin Sürur, Muhammed bin Avn,
Abdülmuttalib bin Galib, saniyen Muhammed bin Avn, Abdul-
lah bin Avn, Hüseyn bin Avn.
Abdülmuttalib'in mukaddemki emareti tasdik olunmamı
olduğu cihetle itibar olunmamıştır.
Yavuz Sultan Selim zamanında ibtida Cidde valisi oları
Şirvan'i Kasım Paşa'dır ki Cidde'ye vusulünde Sultan Gavri tara-
1 Cevdet Paşa·nııı Mekke emirleri listesi ile, muhtelif eserlerin verdiği
malumat arasında mühim farklar bulunduğundan, listeyi tedkiksiz olarak ka-
bule imkan yoktur. Bu hususta bir fikir edinmek için Tezakir'in listesi ile
JU eserleri karşılaştırmak lazımdır. Ahmed bin Zeyni Dahlan, Huliisatü'l-
keidmfi heyani urııerU i:l-beledi'l-Juıraın, ?viısır, 1305; Eyyub Sabri Paşa, .i.Wir'at-'i.
Ceziretü'l-arab, İstanbul, 1306; Hicaz vilayeti salnamesi, 1309; E. de Zarnbaur,
/vfanuel de gı!nı!alogie et de chronologie jıour l' Histoire de l' İslam, Hanovre, ı 927
ı.s' -".
2 :tvıetinde bu isimler .:,\s' ı_,,_ ı .:,_ ı ve .,.i _,,_ı .:,_ .:,- şeklindedir.
Cevdet Paşa'nın Ebu' l-Berekat dediği zatin ismi diğer eserlerde sadece
Berekdt olarak kayıtlıdır.
3 Metinde )(•• (Mu'alla) şeklinde gösterilen bu isim diğer eserlerde
_,ı•' iYa'la) dır.
152 TEZAKİR-İ CEYDET
fından Cidde muhafızı bulunan Kürd Hüseyin Ağa'nın boğa­
zına taş bağlayap deryaya ilka eylemiştir. Cidde'de ibtida kal'a
bina eden muhafız-ı müşarünileyhtir. Kasım Paşa'dan bu vakte İNDEKS*
gelince Cidde valilerinin isimleri ber-vech-i ati beyan olunur1 :
Abaclilt. Bir arab kabilesi, ı ı9, 120,
Şirvani Kasım Paşa sene g ı 7, İbrahim Paşa, Süleymen Paşa, 148.
Mehmed Paşa, Mustafa Paşa, Dilaver Paşa, Jv1ustafa Paşa, Mehmed Abaza ve Gürcü memleketleri. 160.
Paşa, Süleyman Paşa, İmad Paşa, ?viehmed Paşa, Hüseyin Paşa, Abbas, İran Şahı birinci, 97.
Ahmed Paşa, Mehmed Paşa, Ahmed Paşa, Meh­ med Paşa, Ahmed Abbas Paşa, :>.-1ehmecl Ali ailesine
Paşa, Mehmed Paşa, Süleyman Paşa, Ivaz 2 Paşa, Ahmed Paşa, İsmail mensub ?viısır valilerinden, 8,
9, ı3. 40, 41 (bu sahifede Ab-
Paşa, İbrahim Paşa, İsmail Paşa, Muhsin-zade Mehmed Paşa, Bekir bas Paşa isminin sehven yazıldı­
Paşa, Sa'id Mehmed Paşa, Naili Abdullah Paşa, Sa'düddin Paşa, ğı, ifadenin ,.;elişinden doğ­
Mustafa Paşa, Salih Paşa, Seyyid Ahmed Paşa, Ahmed Paşa, Rakım rusunun Said Paşa olması la-
Mehmed Paşa, Ha­ mid Hamza Paşa, Ömer Paşa, Yusuf Paşa, Deli zım geldiği anlaşılır J.
Abdi Paşa, İb­ rahim Paşa, Osman Paşa, Şerif Paşa, Hasib Paşa, Abdullah, Fakih. Mekke'nin şafi'ı
ulemasından ve isyanın elebaşı­
Agah Paşa, İzzet Paşa, Kamil Paşa sene 1272 3.
larından, ıo4, ı ı ı.
Abdullah Bey, Şerif Abdülmutta­
lib'in oğlu, 131. 132.
Abdullah bin Ahmed Ba-Sabrin,
Seyyid, ..:,M..,; ..ı..r-1 0. ..,_.\!ı.;. .c, Cid-
de tacirlerinden ve Mekke is-
yanını tahrik edenlerden, 102.
Abdullah bin :ı,fohammed el-Mer-
gani ,;;.}1 ;;-_ "'"'-"," Mek-
ke ileri gelenlerinden ve ısya­
nın elebaşılarından. ıo2.
Abdullah bin :'--iasır Efendi, I'vfu­
hammed bin Avn'in damadı, Emaret
kaymakamlığına ta­ yin
olunması. ı 2 ı. - Abdül- muttalib'in
kuvvetlerini Zey- rne'de hezimete
uğratması, 141.- Arafat
muharebesini kazanması,
143. Ayrıca bk. ı 19, ı22, 123,
ıc:6, ıc:g, 142, 144, 146--148.
Abduilab bin Seietan cı\:l ;;-_ "' '-"," ,
1 Bu liste ile krş. : Hicaz vilayeti salnamesi, ı 309. s. ı 23- ı 30. Necid emirlerinden Halid bin Se-
' :ı1ctinde ismi Ll ;ı_,,,, şeklinde yazılı olan bu zat sadaretten aze olunup bud'un ammi-zadesi olup Şeyh
Cidde'ye tayin edilen Ivaz Mehmed Paşa'dır (Bk. Sami, Şakir, Subhi, Tarih, Faysal tarafından öldürüldüğü,
İstanbul, 1198, v. 179 a. 140.
3 Tezakiri muhtevi cüzlerin üçüncüsü burada biter. Birinci cüz Te.zkire No. Abdullah bin Ukayl el?"- 0, .iiıl-"," ,
6 ile hitam bulduğu halde zühulen verinde gösterilmediğinden bu notta işaret Seyyid, Mekke'nin ileri gelenle-
ediyoruz. rinden, 102.
Abdullah Sakkaf, \.1ekkc isyanının
ele - başılarından, ı 04, ı ı ı, ı ı 2.
Abdülaziz Han, VI, XI, XIV -
XVII, (Abdülaziz Efendi), 38.
Abdülgaffar bin Muhammed Ba- gaffar
_,liı:- ., t:. ..:, jJ.AJLı. .c, CiddF-
tacirlerinden ve Mekke isyanını
tahrik edenlerden, 102.
Abdülhamid Han, Birinci , 95.
Abdülhamid Han, İkinci, IV--\·I,
VIII, XIL XVII.
.l\bdülkerim Nadir Paıa, Osmanlı
kumandanlarından, bilahere s<,r­
dar-ı ekrem, 9.
Abdülmecid Han (Bu padişaha
hazan ismiyle, bazan zat-i şahane
terkibi ile bir kaç yerele ele
sadece padişah ve sultan tabir-
leriyle işaret olunmuştur), Rıza
Paşa'yı seraskerlikten az] et­
mesi ve Mustafa ReşidPaşa Hari­
ciye nazırlığına getirmesi, ıo. ­
İstikraza şiddetle muhalif olması
VF, hazineye haks1z yere· maa:-;
tahsisinden koruması. 22.- Kan
dökülmekten nefretine. zekasına
ve sebatkarlığına dair. 23.
-Kendisine hitaben harb k-
hinde yazılıp İstanbul sokak­
larına yapıştırılan yaftanın su­
reti. 24.- Vükelaya Damad
Melımecl Ali Paşa'nın te'dibi­
ni cn1r etmesi, 37. Rüşdl
* Has isimlere aid olup formale.rın
baskısından sonra ·dikkati çe­
ken yanlışlar indekse düzelti­
lerek geçirildiği gibi bilahere
elde edilen bazı malumat da
buraya ilhe edilmiştir.

Paşa'yı serasker etmesi, 44.
- Muhtelif meselelere ezcümle
T'unus'a dair konuşmas1 4.7.
· Öteden beri kendisine ayda
12,500 kese verildiği halde 1271
de bunun 20.000 keseye çıka­
rıldığı, 48. - 29 Şevval 1271
günü Babıali'ye giderek devlet
işleri hakkmda müzakereler­
de bulunması, 50.- İngiliz se­
firi Canning ile Damad Mehmed
Ali PaJa hakkında görüşmesi,
54- · -· Cuma 24. cumadelula
ı 272 de İngiliz sefirinin ba-
losuna gitmesi, 61. Ayrıca bk.
III, VI, IX, XIII XVII, 5, 6,
I I, 14, 20 38, 41, 45, 46, 51,
53, 55, 74, 86, 134, 135, 137,
ı38, 14.9.
Abdülmu'in, Şerif, Abdülmuttalab
Efendi mensublarından, ı 18.
Abdülmuttalib Efendi bin Galib,
Şerif, İkinci emaretinde devletin
Kırım harbi dolayısiyle uğradığı
zorluklardan faydalanıp 1272
ferrnanmdaki esadarı ileri sü­
erek isyan eden Emir. Emaret-
ten azline dair, 61-. Dev-
ı,, --ı-c ,....."'ı_;;:ı,...,.:, .... o.
nın ınektubuna cevabı, 12.5----126.
---Asirlileri isyana teşviki, 142.-
Arafat muharebesinde mağlub
olması Ye bunu müteakıb ur­
ban'dan 5000 kadar muharib
toplayarak Mekke'yi basması
(Perşembe, 7 Cınnadelahire
1272) ve pek az olan Osmanlı
kuvvctleriylt. çarpı:;;uklaıı son­
ra ınünhezirnen firarı, 14-3.-
Pazartesi ıo Şaban ı 2 72 de
dört koldan Arafat'da bnlu-
uan Osn1anlı askerine hücumu
ve ınağ-Juben kaçması, 145-146.
Te.if'de Osmanlı kuvvetleri
tarafından kuşatılması, 147.-
Osmanlı kuvvetlerine teslim olu-
TEZAKİR-i CEVDET
şu (Salı, 7 Şevval 1272) ve er­
tesi günü Mekke'ye sevk edil-
diği, 148.-İstanbul'a v': ora-
dan Selanik'e izamı, 149. - İlk
emaretinden infisaline dair,
150. Ayrıca bk. IX, XIV, ıoı,
ıo3-107, ıo9 -112, 114-117,
I 19, !20, 122-124, 126-132,
140, 141, 146, 151.
Acara, Acar halkının yaşadığı Batunı
havalisi, 94.
Acem diyarı, İran, 96.
Adalar, İstanbul'un maruf sayfiye
mahalli olan adalar, 3ı.
Adana, III.
Adile Sultan, Mahmud II'nin kızı ve
Damad M:ehmed A.li Paşa'mn
haremi, 25, 38.
Afganistan, 97.
Afif Bey, Beylikci, 67.
Agah Paşa, Cidde valilerinden, ı o ı .
Ahısha, 60, 94.
Ahmed Ağa, Mekke'de Binbaşı, 143.
Ahmed Ateş, r36
Ahmed Bev_. Da,ğıstanh. :tviiralay,
129, 130.
_.\hmed Bey, Miralay Hacı, Ab­
dülmuttalib'in yaver-i harbi,
u,.., :.-l u ... T TÇ! T Tf', T<'>f'\
---, --::.,, -J· ·
Ahmed bin :\bdillah Ba-Ras, Şeyh
dl-> ·•Jı..ı..t.:,: ...ı.?'\ E:.:;: Cidde tacir-
lerinden '-'e :tviekke
tahrik edenlerden, ı02.
:\hmed bin Osman, Şeyh, Cidde
tacirlerinden ve :tviekke isyanını
tahrik edenlerden, 102.
\hmed bin Zeyni Dahlan, Hu!dsatü'l
-keldnıfi umeıai'l- beledi'l halwıı
adlı tarihi müellifi, r5r
Ahmed Efendi, Şerif Abdülmutta­
lib'in kethüdası, 114-1 r6,ı19,
I22.
Ahmed Lı'.ıtfi Efendi, Vak'a- nüvis,
I, III, VI, VIII, IX, 5.
Ahmed Paşa, Tunus Beyi. Vefat
haberinin geldiği, 47, 48.
İNDEKS
Ahmed Paşa, Kapudan-ı derya ..\h-
med Fevzi Paşa . Hüsrev Pa­
a'nın sadrazam olması üzerine
Osmanlı donanmasını İsken­
deriye'ye götürüp Mehmed Ali'-
ye teslim ettiği ve firarı lakabını
aldığı, 6.
Ahmed Paşa, Mısırlılar zamanında
Hicaz seraskeri, 139.
_-\hmed Paşa, Yeğen, Ka,·alalı Meh­
med Ali Paşa'nın bu zatı i\Iekke
kaymakami tayin ettiği, 150.
Ahmed Paşa, Şerif, ı 15--116.
Ahmed Refik Bey, Müverrih, X.
Ahmed Vefik Efendi (Paşa) , İane
toplamak üzere ön-ayak ol-
/ duğu, :J:J Avrupa'ya gön-
derilecek ıo talebenin imtiha-
nına Cevdet Efendi (Paşa) ile
birlikde me'mur olarak işe baş­
lz,dığı, 62. - :;ieyhülislam Arif
Efendi hakkında bir sözü, 73.
Ahmed Ziya Bey (Ressam), II.
Akdeniz, 6, 3 ı, 39.
Albanya, Cenubi Dağıstan ile şi­
mali Azerbaycan'a verilen eski
ismi, 94.
_.\leksandr (llJ. Rus Çarı. Babası
Kikola I.'ın yerine cülusu, 29.
_-\lemeyn, 1-Iicaz'da Bahere'ye ) saat-
lik nıesafede bir n1ahal, r 2 7.
isyanını Al-i Osman, Osmanlı hümadar ha­
nedanı. (Osman oğulları), 96.
.Ali Paşa, Mehmed Emin, Tan-
zinıat devrinin pek rneşhur sad­
razamlarından. Politika işle­
rinde nıaharetinc. sadrazanı
olduğu zaman halk nazarında
ku,;ük görürıJüğünı.::: dair ., 14.-
·· Reşid Paşa'ya karşı Fuad Paşa
ile birleştiğ·i. 16. -- Vi- yana
konferansına ınc'n1ur ol­ duğu 39.-
Reşid Paşa yerine sadaret'e tayini,
4:2. - ıo Şev­ val 1271 de
İstanbul'a döne­ rek 1VIabe·yn'e
\T sonra Balnaltyc
I.)J
gitmesi, sadaret fern1anının okun-
ması, 49. - Paris konferansına
memur edildiği, 66. - 25 Şev­
val 1272 de İstanbul'a avdeti,
89. Avrıca bk. V, VI, VIIl,
XIII, 1 ı, 21, 23, 26, 45, 51.
56, 65, 71, 74, 75, 85, 86, [Ol.
Ali Ölmezoğlu, I.
Ali, (bin ebi-Talib), 149.
_\Ji Ağa, Dersaadet alayı birinci
binbaşısı, 145.
.·\li Ağa, Hacı, Mekke'clc kol-ağ-ası,
1 45·
Ali bin Abdullah Ba-Asin, Şeyh
.:.,::.:.. -ü!ı..ı.:-J:: .:.:. J i::;;, Ciddt'
tacirlerinden ve Mekke isya111-
111 tahrik edenlerden, ıo2.
Ali Efendi, Baş-mabeynci, 39.
Ali Efendi, akibü'l-harem, ıo+
I I I, I 12.
Ali Efendi, Hicaz alayı birinci ka­
bru binbaşısı 145.
.\li Galib Paşa, JVIustafa Reşid Pa­
şa'nın oğlu, Abdülmecid Han'ın
dan1adı, Fatm8: Suhan'ın zev ci,
Hariciye nazırı, ıo, 13, 4:.2.
_.\li Kürdi, Şeyh, Mekke ulemasın­
dan ve isyana iştirak edenler­
den, 117.
,\li :'-Tihad Efendi, 50.
,.\li Paşa, Şerif, Mckke Emiri ı'vluham­
med bin Avn'ün oğlu. 147, 148.
Ali Ratib Bey, Seyyid ;\,Iustafa
Paşa--zadc Abdülkerim Bey'irı
oğlu, Anadolu payeli, fudaladan
bir zat olup Meclis maarif reisi
iken ı 272 de vefat etmiştir. Bu
zatın .,_lldn-i ;;;etiıı'i yazacak
hey'ete dahil bulunduğu, 63.
Alkam, Şerif, Abdülmuttalib'in is-
yanında ele-başılardan, ı ı:!-· r 15,
117, 128, 141.
Almanya, 83, 92.
..Amerika, 12, g .
'\.1111ti Pa1a, erif l-! y... .ı..: ..- 1
 TEZAKİR-İ CEVDET
Abdülnıuttalib'in isyanında faa-
liyet gösterenlerden, ı 29.
Amr bin Abdillah Ba-Derb, Şeyh, '-;-
'J.'.) cÜJ\ ı. r .. J.ı.E- Cidde tacirle-
rinden ve isyan müşevvibelerin­
den ıo2.
,\nadolu. \ 71, 9, 24, 60, 79, 92,
93. 99, 100.
Anapa, Kafkasya'nm Karadeniz sa-
hilinde bulunan bu kalenin, zapt
ve teshiri, 46. Ayrıca bk. 90, 93,
94, 9B.
Ankara. 1.
Arabistan, Arab, 9, 15, 32, ı 3 ı, ı 32,
140, 143.
Arafat. Mekke'nin meşhur dağı,
120, 141, 142, 143. 145.
Arif Efendi, Meclis-i maarif aza-
sından, Islahat fcrmanmın okun­
rnas1ndan sonra ettiği duanın,
dinleyenler üzerindeki fena te-
siri, 69.
Arif Efendi, Viyana büyük elçifi, 84.
Arif Efendi. Sudurdan Meşreb Ali
Efendi'nin torunu, müderris E-
min Efendi'nin oğludur ve Şey­
hü!islamlıkda Arif Hikmet Be-
:,."'.f,.,,..,,.1; "" h? lpf' ,.lrnnı.:. n0 l\"..!T}?-
ddula 1275 de vefat etmiştir.
Bu zatın Meclis-i va.la müftüsi
iken şeyhülislam olduğu, 24--
Sadaretini tebrike gittiği Da­
mad Mehmed Ali Paşa'nm,
kendini fazlaca bekletmesi üze-
rınc hiddetle valıdan ayrıl­
dığı, 38.- Kindar olduğu ,·e
:viehmed Ali Pa a'nın sürgün
edilmesi için çalıştığı, 39.-
Mekke'ye yazdığı arabca mek­
tub, 132 ---- 135 - 138. Ayrıca
hk. 37, 67, 69-71, 85, 86.
Arif Hikmet Beyefendi, Vezir Raif
İsmail Paşa zade sudurdan İb­
rahim jsmet Bey'in oğlu
hulislam, (vefatı, şaban 1275.
Tvleclis-i mai'lrif-i muvakkat aza-
lığına tayini, ıo. -- Softalar
vak'asında gevşek davrandığı ci­
hetle meşihatten azli, 24. Avnca
bak. 23, 54, 70, 86.
Arif Paşa, Sabık Şam valisi ve Ara­
bistan ordusu müşiri, tahkik-i
ahvalinin Mahmud Paşa'ya ha-
· vale olunduğu, 32.
.\rnavudluk. Arnavud. 79, ı 12. 147.
Arpaçay, Kars dolavlarında bir
nehir, 99.
Asım Efendi Vak'a-nüvis. 3,
Ata Efendi ::V!ekke'de yoklamacı.
I 2 I.
Avrupa, Avrupalu, III, V, 7, 8, 12.
20, 22, 24, 29, 30, 42, 44, 43,
55, 62, 64, 66. 74, 79, 80, 83, 84,
85, 99, !02.
A,·usturya. Avusturyalu. 1848 ih-
tialine dair, 12. - Karadağ
meselesinde takındığı tavur.
15. - Kırım harbi esnasındaki
siyasi müdahalesi, 65. Aynca
bk. XIII, 28, 42, 43, 45. nfi.
84, 85, 88, 92, 93.
Ayasofya cami'i, t3, 14.
\yid bin Mer i i.5./ 1: t.,at , \sir
E;.1.,.i;:i, \. G lnıüttz.li!)'i :..
,·iki ile isyan ederek Hudeyde-
yi muhasaraya kalkıştığı, ve
muvaffak olamayıp dönerken bir
salgın hastalığa tutularak öldü­
ğü, 142.
Azak denizi, İngiliz ve Fransız ge­
milerinin Rus gemilerini batır­
dığı, 43; kalesi, 92.
Azerbaycan, 96.
Azmi Bey, 1272 de Babıali enak
müdürlüğüne, iki sene sonra
De.lvi nazır n1uavinliğine
yin olunan Mehmed Azmi Bev
olmalıdır. 86.
şey­ Bab, i'v1ekke'nin mahallelerinden bi-
ri I Ij.
t"iDEKS
Babıali, Osmanlı devletinin Sadaret,
Hariciye, Dahiliye, sonra Şu­
ray-ı devlet gibi yüksek dairele
rinin hcy'et-i mecmu'ası ( Bu
tabir ekseriya Osmanlı hüku­
meti manasına ela gelir), Ba­
bıali ricali ve rütbeler hak­
kında (Babıali'nin icmal-i ah-
vafü, 18. - Devlet'in 1268 de
m3.li muzayakası ve Babı.lli'­ de
herkesin bundan bahsettiği, 2 ı.
-- İstikraz tarafdarlığı, 22.
-Babıali'de 1271 zelzelesinin
\esirleri, 33-Babıali'cle ı 1Receb
1272 de yangın çıktığı ve Sadaret
ımüsteşarlığı dairesinin yandığı,
86. - Avnca bk. VII, XV,
8, 15, 19, 26, 3ı, 39, 40, 49,
68, 83, 84, 89, 90, I O 1, 106.
Babinger. Franz, l.
Babü'l-atık J:,C.Ji":'\, Mekke'nin kapı­
larından biri, 113.
Babü's-selam, Harem-i şerif'inşark
cihetindeki kapılardan biri, ı 13.
Bağdad, ıo, 150.
Bahere * ,,s,_, Hicaz'da ?viekke ile
Cidde arasında yarı yolda bir
ver 1. 122-124. 126, ı27,
129,. 130.
Bahir Efendi, Abdürrezzak, Dahiliye
katibliğine kadar yükselenBabıi'l­
lı ricalindendir. Paris'ten gelerek
sulhun akd olunduğu haberini
resmen bildirmesi, 87.
Bahreyn, Arab yarımadasında bir
emaret, 140.
Baku, 94-97.
Balaklava, Kırını yanınadasında ve
ta­
* Bidayette Bahre okuduğum bu
kelimenin, bazı yabanei eserlerde
Bahere şeklinde yazıldığı görüldü.
Bk. :t'v1aurice Tamisier, Voyage en
Arabie, Paris, 1840, I, 161, v.d.,
II, atlas.
157
Sivastopol'un cenubunda bir
sahil kasabası , 56.
Baltacı. sarraf, Osmanlı hükumetinin
bu adamdan 1oo bin kese istik-
raz etmesi, 44-
Baltacı Mehmed Pa a, Osmanlı sad­
r3.zamlarından, Petro I.'i, Prut'-
da kuşattığı, 92.
Baltık, 66.
Baş-karakollıanc, Mekke'de bir kara-
kolhane, ı 13-116, 128.
Batum, 35, Go, 90, ıoo,
Bayezid, İstanbul'da meşhur semt, II.
Baz, Şerif, )\ '-'!.:-,; Mekkc'clc isyan
edenlerden, ı 13. 12B.
Bebek, Boğaziçi'nin Rumeli sahilind<"
meşhur semt, I.
Bedayi'ü'l-inşa, Mustafa Reşid Bey'in
tertib ettiği eser , 11.
Bedayiü'z-zulıur fi vekayi'ü'd-dulıur
Ibn Iyas'ın maruf tarihi, ı 5 ı
Belgrad, 92.
Benedetti, Vincent, (Fransa'nın İs­
tanhul'daki maslahat-güzarı. Bu
zat bilahere Bedin sefiri
olmuş ve Napolieon III. tarafın­
dan kendisine kontluk veril-
ını ur. Bc:ııeUı.::LLi 187v Fra.i1.- sa-
Prusya harbi başlarken Bcr­ lin'de
sefir idi), 41.-- Reşid Paşa'nın
Sadaret'ten infisalinc sebeb olduğu
ve bu yüzden azle uğradığı , 43.
Beni Kavnaka' ,:.la:..J , Hicaz'daki
vah di kabil le;ind n, 134, 137.
Beni, Kureyza .ı..A!J; ., Hicaz'daki
vahudi kabilelerinden, 134, 137.
Beni· Sa'd -'•- "'·' Arab kabilelerin-
den, 148.
Beni Sakif ,..;,;; .,;._, .\rab kabilelerin-
den, 145.
Beni Süfyan :,\,;, .;., Arab kabile-
lerinden, ı 19, 132, 146.
Berekat (Ebülberekat), Şerif, Yavuz
Sultan Selim'e ınutava'at eden

TEZ.A.K.İR-İ CE'\'DZ'f
Mekke emiri. 150. 151,
Berrüşşam, 8, ı7, 139, 149. (_bk.
Suriye):
bcsarabya, 28, 66, ]il.
Besim Bey, Darbhanc '\azın AliRı­ Canning (metinde .:ı,<,\;J Statford Can-
za Efendi'nin oğlu ve Kıbrıslı
lVIehmed Pa a'nın kaynı, rical­
den, 69, 87.
Beşiktaş, Boğaziçi'nin R..umeli sahi-
linde meşhur semt, ı ı Şevval
ı 27 ı de bukada bir yangın
olduğu, 49. Ayrıca bk. 48, 89, 149.
Bevaridi ,PJI.J'., Mekke emirlerinin
ma'iyyetindeki sekban nev'inden
köleler, 105, 127.
Bevazive, Mekke mahallerinden biri,
. I 16.
Beylerbeyi, Boğaziçi'nin Anadolu sahi-
linde meşhur semt. XIV, X\'.
Beyrut, 26, 27, 31.
Beytullah, Beyt-i muazzama, Ka'be.
113, 121, 126, 127.
Bi'r Barud .:ıJ...ı ;.. , I\·1ekke civarında
bir mahal , 146.
Bişeli _,k:. ., Bişe Hicaz ile Yemen ara­
sında bir bölgedir. Bu havaliden
alınarak Mekke emirlerinin
ma'ivvetinde istihdam edilen as-
kere bişeli denirdi. r 24, 14 7.
Boğ·aziçi, 13, 20.
Boğaz-kahvesi, Mekke civarında bir
ınahal, r27.
Hoğdan, Vaktiyle Osmanlı dev-
letine bağlı bir beylik, şimdi
Romanya'nın bir bölgesi, 12,
66, 78, 83.
Bosna, IX, XI. 14, 41, 79·
Buharı, İmam, l\'1eşhur muhaddis,
135, 138.
Bursa, Fuad Efendi (Paşa) ile Cevdet
Efendi (Paşa)'nın kaplıcalara
gitmeleri, 12. - Büyük zelzele
(Çarşamba, ı Cumadelahire,
1271), 33--35.
Bu'-um, p•! Mekke ile Tcıif ara­
sında bir mahal, 146.
Bükreş, 12.
Büyükdere, Boğaziç.i'nin Rumeli sa­
hilinde meşhur semt, 35.
ning, Vicomte Stratford de Re-
dcliff,- (ı 788- ı 880), İngiltere'-
nin İstanbul elçisi. Babıa-li'nin
icraatına müdahale etmesi, 26.
Büyük nufuzu, 39.-Kırımdan
İstanbul'a dönüşü, 42.- Reşid
Paşa yalısında şeyhülislam Arif
Hikmet Beyefendi ile görüş­
mesi, 54--Verdiği baloya Abdül­
mecid Han'm gelmesine teşek­
kür i :in 1.labeync'e aziıncti ve
dönüşte Reşid Paşa yalısına
uğrayarak Paşa yalıda olmadı­
ğ·mdan Cevdet Efendi ile gö­
rüşmesi, fö.-Reşid Paşa vası­
tasiyle Cevdet Efendi'den Kaf-
kasya'ya dair layıha istemesi, 90.
-Reşid Paşa'nm, Cevdet Efen­
di tarafmdan yazılan li\yıhayı
fransızcaya cevirtip Canning'e
vermesi, ıoo. Ayrıca bk. 27, 44,
52, 61, 70, 74, 85.
!arından, ı 04. ı ı ı .
Cebbane <il , Hudeyde'nin şimalinde
\'e iki saatlik mesafede müteaddid
kuyuları olan bir yer, 142.
Cebel Handeme Hicaz'da bir dağ. 146.
Cebel kapısı, Taif'in kapılarından
biri, 147.
Cebel Kubeys ..,...0,, l,':" :t\fekke civa-
rında bir dağ, ı:45.
Cebel Nur, Hicaz'da bir dağ, 145.
Cemal Efendi, Mekke mu'tebe-
r:ınından Ye ısyana iştirak
edenlerden, ıo2, ıo3, ı 1ı-ı 18.
CPmil Bey Mustafa Reşid Paşa'nın
büyük oğlu Paris elçisi Mehmed
Cemil Paşa. Paris'c gittiği, 52.-
Napoleon III. ün iltifatı, 55.
-Kallimaki Bey'in büküy el-
-.!'.1'
İNDEKS
,,iliğine Fransa'nın itirazını Fuad
Paşa'ya yazdığı, 85.
Cengiz, Cengiziler, gı, 96.
Cerade kahvesi ıs"'-' ; ,,ı, , Cidde ile
Rahere arasında yan yola yakın
bir mahal, 123.
Ceride-i Havadis, İstanbul'da ,;ıkan
Türkçe bir gazete. 5.
Cevdet Pa,a, Ahmed, Tezakir'in
müellifi (metinde kendisini
daima fakir diye zikr eder).
Meclis-i maarifce hazırlanan
karar hülasaları ile layıhaların
ve mazbataların kendi kalemin­
den çıktığı, Fuat Efendi (Paşa)
'ile Bursa kaplıcalarına gittiği,
12. - Reşid Paşa ile Mısır va­
lisi Abbas Paşa arasındaki ihtilatı
lıall için i\ıfısır'a giden Fuad
Efendi (Paşa) ye refaket ettiği,
ı 3. - Reşid Paşa'nın kanal
meselesi yüzünden İstifa ettiğini
kendisine hikaye eylediği, 39.---
Re id Pa .a'nın, kendisini \ 1i-
yana'ya götürecek olması, ap.--
Fıkıhtan bir kitab telifiyle meş­
gul olduğu, İngiliz elçisinin
.Jl.ÜG6UilZı. Jiı \,-e,t c2ildiği \'C gi-
cleınediğj, 6 ı . --Cuma ı Cuma­
dehılft ı cz72 den itibaren zapt
olunmak üzere kendisine Galata
rnevleviyeti tevcih eclildiğ·i ve
Pazartesi günü huzur mura-
fa'asına gittiği, ketebeden Av-
rupa'ya gönderilecek ıo talebe-
nin, Vefik Efendi (Paşa) ile bera­
ber intihabına me'mur olduğu,
fö.-Vükelanın kararı mucibince
ilm-i fıkhın muamela_t kısmına
dair türkçe ve herkesin anla-
yabileceği üslubda .Metn-i metin
adlı eserin te'lifine me'mur edil­
diği ve bu işle uğraşacak
komisyonu şu zatlardan mürek­
keb bulunduğu, Reis: sudunlan
l.'i9
Rüsdi ı'v1olla Efendi, aza: İstan­
bul kadısı Tahir Efendi, Mec-
lis-i maarif azasından ve İstan­
bul payelilerinden Hüsam Efen-
di, Ali Ratib Bey, Cevdet
Efendi. Komisyonda fakih de-
nilecek yegane şahsiyetin Tahir
Efendi olduğu ve kendisinin
(yani Cevdet Efendi'nin) eski-
den ulüm-ı akliyye ve edebiyye
ile meşgul olup ulüm-ı fıkhiy­
yede melekesinin nakıs bulun-
duğu ve bu cihetle fıkıh ki-
tablarım tetebbü'e haşladığı,
komisyÔnun i1k ictim3.nı 20
safer 1272 de yaptığı, 1i1etn-i
metin'in taınan1lanamadığ1, daha
sonra kendi riyaseti altında bir
hey'etin Aılecelle-i ahkii.m-ı adliıyr:'yi
vücude getirdiği, 63--64. - -· Un-
vanların tebdili için, }'uad Paşa,
Afif Bey ve Cevdet Efendi'den
mürekkeb bir komisyon teşekkül
etmesi ve bu komisyonun bir
kere ictin1a' ettikten sonra Kars'uı
düşman eline geçtiği haberi üze-
rine işin geri bırakıldığı, 67.
Reşid Paşa taralindan Şeyhülis­
b.111 Arif Efendi:ye gönderılerek
Paşa'nın İslfıhat Fermam hak­
kındaki itirazları yüzünden do­
la5an dcdi-kodulara dair görüştü­
ğü, 71.-Paris muahedesinin akdi
haberi gelince Şeyhülislam Arif
Efendi'nin o sırada vak'a-nüvis
bulunan müellife bu vakayı'ı
kaieme almasını söylediği, 87.-
Canning'in istf'ği iizere Kafkasya
'ya dair bir layıha kaleme alması
ve bu layıhanın sureti, 90--ıoo.
Ayrıca bk. I--XIl, XIl, X\J,
56, IOI; IjI.
Cevdet Paşa, hayatı ve eserleri, I.
Cezftyir-i garb, Şin1ali Afrika'nın
osmanlı idaresinde bulunan
Cezayir kısmı, II 7.
'
1Gu TE7A.KTR-İ CEVDET
Cezirctü'l-arab, 102, 103.
Cidde, 61, 81, 102, 105--108, 1 ıo,
l J I, J 15, l 18-124, 126, 128,
12(), 140, ı4fi, 148, _149.
Cidde valileri (Yavuz Suha
Selim'den 1272 senesine ka-
dar): Şırvani Kasım Paşa, İb.­
rah.im Paşa. Süleyman Paşa,
Mehmed Paşa. Mustafa Paşa,
Dilaver Paşa, Mustafa Paşa,
Mehmecl Paşa, Süleyman Paşa.
İmad Paşa, Mehmed Paşa, Hü­
seyin Paşa, Ahmed Paşa, Meh­ Danış Bey, Dahiliye Nazın,
med Paşa, Ahmed Paşa, Mehmed Danimarka. 65.
Paşa, Ahmed Paşa, Mehmed
Paşa, Süleyman Paşa, İvaz
Paşa, Ahmed Paşa, İsmail Pa­
şa, İbrahim Paşa, İsmail Paşa,
·Muhsin zade Mehmecl Paşa,
Bekir Paşa, Said Mehmed Pa­
a, Naili Abdullah Paşa, Darülfünun, Ayasofya cami'i civarın­
Sadeddin Paşa, Mustafa Paşa,
Salih Paşa, Seyyid Ahmed Paşa,
.'\hmed Paşa, Rakım j\,fehmecl
Pasa, Hamid Hamza Paşa, Ömer
Paşa. Yusuf Paşa, Deli Abdi
Paşa, İbrahim Paşa, Osman
ra a, Şe:-if P2. ::. :!:2 ib P2. '-:'-,
Ap:i'ıh Paşa, İzzet Paşa, Kamil
Pa a.
Charles X., Fransız kıralı, 30.
Clarenclon, George William Fre-
deric Villiers, Baron de Hyde,
Lord, İngiltere Hariciye nazırı
ve Paris Konferansında birinci
murahhası, IO I.
Çerkesistan, 90, 93-95, 97--99.
Çcrnaye, Sivastopol cıvarında bir
ırmak. Buradaki Sardenya istih­
kamlarına Rus hücumunun püs­
kürtülmesi, 56.- Sivastopol'un
zaptı esnasında Osmanlı askerinin
bu ırmak boylarında bulun­
duğ·u: 58.
Çıldır, Kars bölgesinde bir kasaba.
bu kasabanın Ruslar tarafından
zaptı, 49.
Çırağan sarayı, Boğaziçi'nin Rumeli
sahilinde. Beşiktaş ile Ortaköy
arasında bulunan meşhur saray.
XVI, 38.
Çingiz, (Ek. Cengiz) .
Çürük-su, Batum yakınında Karade­
niz'e dökülen bir ırmak. 101.
Dağıstan, 90, 92, 94-99.
V.
Dar-ı şuray-ı askeri:, 1239 ela
Mahmud 1L tarafından ih-
clas olunan bir daire olup bu-
rada Devletin askeri işleri ted­
kik ve nizamları tesbit edilir­
di, ,)2, 107.
da sonradan Adliye Nezareti ola-
rak kullanılan binanın inşası,
13.-bu mahalde Darülfünun te-
sisinin doğru oimıyacağına dair,
bazı garazkarların _\bdülmecid
Han'ı kışkırtmaları ve yapının
bir müddet sürüncemede kalması
ve başka işde kullanılmak kararı
üzerine inşaatın tamamlanınası
14.
Daver,Damad Fethi Paşa'nın mücev­
heratını ve parasını çalıp ka­
çan ve Büyükdere'de tutulan
gürcü uşağı, 35.
Davud Paşa, Bağdacl'ın son kölemen
valisi, şeyhülharem, 149.
Davud-paşa cami'i, İstanbul'da bulu­
nan bu cami'in, çarşamba ı Cu­
madeluli'ı 1271 günü vukubulan
zelzelede iki kubbesinin yıkıl­
dığı, 33.
Davudiye, Mekke'de bir medrese, ı 18.
Demirkapı, Bursa'da çarşı, 34-
Derbencl, Dağıstan'cla şehir, 97.
Dersai'ıdet, İstanbul'a verilen isimler-
1 ·it
'j
'i
j den biri, 6, g, ıo, 12, 13, 20,
26, 29,31,35,36,39,41-43,49,
51-54, 57,58, 62, 73-75, 79,
1 1: 86, ıo6, !07, I 18, 123, 127,
144-146, 149, 150. (Bk. İstan­
l bul ve Kostantiniye).
Derviş Paşa, Mekatib-i harbiyye na -
ilı· zırı, kimyager, 55.
,!
j Devlet-i aliyye, Osmanlı devletine veri-
i' len isim (bazan sadece Devlet
I)
olarak da geçer), III, V, VII,
VIII, IX, XIII, 5-12, 15-17,
21-26, 31, 34, 35, 39- 41, 45,
49, 50, 52, 54, 55, 57, 6ı, 64, 65,
68, 70-85, 87-93, 95, 97-99,
I0I-104, 106, ıo8, I IO, I 14,
118, 119, 122, 124-126, 129,
130, 139, 140, 142, 149.
Devlet-i osmaniyyc, 149.
Devlet-i aliyye-i osmaniyye ,
133, 136, 138.
Türkistan, 55. (Bk. Saltanat-ı
seniyye) .
Devv-i Zeyd, ı 19 (Bk. Zevi-Zeyd).
Divan-ı hümayun, Babıali'nin Di­
van-ı hümayun kısmı hakkında,
18-19.
Dolmabağçe sarayı, lloğaziçi'nin
Rumeli sahilindeki meşhur sa-
ray, XV, 38.
Ebrac ıJ.ı, Mekke havalisinde bir
mahal, 145.
Ebu-Hureyre, Ashabdan, 134, 135,
138.
Ebı'ılula Mardin, I.
Ebu-Numey ,/Y.l ŞerifBereki'ıt'ın oğlu,
Osmanlı devrinin ilk Mekke
emiri, 150.
Ebüzziya Tevfik, 75.
Edhem Ağa, Taif'de muhafız, 130.
Edhem Paşa, Sadrazam, II.
Edirne, 8-ıo, 23, 83, 93, 98.
Edirnekapı, İstanbul'un bir mahal-
lesi, 50.
İ DEKS 161
25, Eflak, 12, 66, 33.
Ejderhan, 9ı.
Elburz, 94-
Eneümen-i danış, Reşid Paşa'nın te'sis
ettiği akademi, II, 5, 13.
Enderun-ı hümayun, Osmanlı sa­
rayının padişahlara aid daire­
sine verilen isimdir ki daha
sonra Topkapı sarayını mün­
hasır kalmıştır, 6.
Ermenistan, 96, 99.
Erzurum 60, 61.
Es'ad Efendi, Vak'a-nüvis, müsved-
clatının çok araştırılıp bulunama­
dığı, 3.
Eyyub, Ashabdan Ebu-Eyyub Ensari
Halid b. Zeyd'in İstanbul'daki
türbesi, 24. - İstanbul'un meş­
hur bir semti, 35.
Eyyub Sabri Paşa, J1iralü' l-ha.remeyıı
müellifi, 15ı.
Faş, Batum civarında bir kale, 97.
Fatih sultan Mehmecl, 9 1.
Fatma Aliye Hanım, Cevdet Pa­
şa'nın büyük kızı, II, IV.
Faysal, Şeyh J,a,; i':,.! , Necid Emiri
olup bu ülkeyi zaptederek Ab-
duiiah bin Seletan'ı ölclüruüğü,
Devlete senevi ıo.ooo riyal ver­
gi verdiği, 139 140.
Fehd, Şerif .li; ui!_,.!., I I 3, I 28, l 29.
Feta, Şeyh İbrahim <S; f-"'.ı:I e-,
Mekke isyanının ele-başıların­
dan, ıo4, 1 I I.
Fethi Paşa, Daınad, Ahmed Mahmud
II.'nin kızı Atiye Sultan'ın zevci,
Tophane muşırı. Reşid Paşa
ile hem-fikir olduğu, 8.- Men-
kı'ıbiyeti, 9. - Encümen-i da-
niş'a alınmadığından dolayı Re­
şid Paşa ile aralarının açıldı­
ğı, 13. - Abdulınecid Han'a
istikraz aleyhinde bulunduğu ve
Padişah'ı bundan vaz geçir­
diği, 22. - Eyüb'deki sarayı-
 'fEZ.:\.KİR.-İ CEVDET
nın uşağı Daver tarafoıdan
soyulduğu, 3:,. Ayrıca bk. 14, 21,
23, 36, 37, 48.
Fevvaz, Şerif .:,ı.,; <Jt.,-!ı, ı 32.
Fındık-zade Efendi, Sudurdan reis'-
ü'l-ulema (yani ulemay-i resmiy-
yenin en eskisi) İbrahim Halil
Efendi. Tevellüdünün ı 186 da
olduğu,6 Şevval ı 271 vefat ettiği,
biraz ilmi olup pek ala şatranc
bildiği, 49.
Fityani, Küdüslu Mekke isyanının
ele-başılanndan, 104, 11 ı, 117.
Fransa, l:.'ransız, 7, 21, 22, 24, 26-
28, 30--32, 37, 39-45, 51-58,
62---66, 76, 83-85, 88, 90, 92,
l 18, 135, 138.
Fuad Paşa, Sadrıazam Keçecizade
Mehmcd Fuad Paşa.
(Fuad Efendi), Müsteşar-ı sadr-ı
ali iken me'muriyyet-i mahsusa
ile Mısır'a gönderildiği, 8.-
Abbas Paşa'yı ikna' ederek Mı­
sır vergisini 80 bin keseye çı­
karttığı, g.-- Meclis-i muvak-
kat-i maarif azalığına ta'yini,
ıo.- Amedı iken 1848 ihti­
lallerinde ve Rusya ile Avus-
ıurya'nın Eflak--Boğdan'ı 17-
galinde Bükreş'e gönderildiği ve
muvaffakiyetinden dolayı bala
rütbesiyle Sadaret müsteşar­
lığına getirildiği, 12. -- Dev-
let'in Karadağ'a karşı hareketi­
nin meşru' olduğuna dair bir
layıha kaleme aldığı. 15.- Re-
)id Paşa'ya karşı Alı Paşa ile
birleştiği, 16. - Malı nıuva­
ene bozulduğu sırada Cev­
det Efendi (Paşa) ile erise ke-
limesine karşılık olarak buhran
kelimesini buldukları ve istik­
raza tarafdar olduğu, 2 ı .-Ab-
dülmecid Han'i istikraz 1çın
İkna'a çalıştığı, 00
(Fuad PaşaJ, Alı Paşa ile Fransız
politikası takib ederek Reşid Pa­
şa'ya galebe çaldıkları, 39.-
Vezaret ile Hariciye nazırı ve
Meclis-i alı Tanzimat reisi ol­
duğu, 42.-- Alı Paşa Paris kon­
feransına gittiği zaman neden
kaymakam ta·yın edilmediği,
66.- Elkab ve unvanların de­
ğişmesi için teşekkül eden ko­
ınisyona me'mur olduğu, 67.-
Kendisine göre Osmanlı dev­
letinin dört esası, 85. Ayrıca bk.
vr, XIII, 40, 45, 51, 65, 69, 71,
8+
Galata, 31, 62.
Cavri, Merc Dabık muharebesin
de Yavuz Sultan Selim'in yen-
diği Mısır kölemen kükümdarı
Kansu Gavri, 151.
Geschichtschreiber der Osmanen
urıd ihre \,Verke, Die, F. Babin-
--er'in Osmanlı müverrihlerine
d3.ir eseri, I.
Gemlik, 35.
Cirid, 51.
nnkrlf're ı.;11 ;11. Bursa'd;:ı lJludağ'dall
gelen bir dere, 34.
Cözleve, Kırım yarımadasının batı
sahilinde ve Sivastopol'un şi­
malinde bir müstahkem mevki
(Kozlov, Eupatoria), Serdar-ı
ekrem Öıner Paşa'nın bu mev­
ki'e asker· çıkarchğı 28.
Ömer Paşa'nın galebe çalması
29. - -· Osmanlı ve Fransız km·­
vetlerinin Rusiarı mağiub etmesi,
58.
Cume <> _,i-, Trablus'da isyan 61.-
Dehaleti , 86.
Gurel, Kafkasya'da gürcü dadyan-
lıklarından (yani beyliklerinden),
94, 97.
Gülhane, İstanbul'da Topkapı sarayı
müştemilatından 7.
Gümrü, Kafkasya'cla bir ehir , 39,
64, 94, 99-
Gürcistan, 33, 57, 38, 92-99. Güzel-
oğlu Artin, İstanbul'un ermeni
1nu'teber2.n1nda11 73.
Hacerülesved ,_,-':/,, . ı 13--114.
Hakkakler çarşısı, İstanbulun maruf
kitabcılar çarşısı, I1.
Hakkı Beyefendi, :\1abcyn-i hümayun
baş-katibi, 69.
Haleb, III, 7, 79, 89.
Halid Bin Sebud ,.,,- :,-_ öJi;..,
::siecid'in sabık emiri. Verdiği
nıüzekkerenin hülasas1,
cid emiri Faysal'ın isyan et­
tiğine ve kendisinin Devlet­
ten yardım gördüğü takdirde
senevı ı oo bin fransız riyali
vergi ,·ereceğine dairJ, 139--140.
Halil Ağa, Mekke'de kol-ağası, 145.
Halil Edhem Bey, il.
Halil Paşa, Mahmud Il. nın kızı
Saliha Sultan'ın zevcı kapu­
dan-ı derya Halil Rıfat Paşa
(ölümü: 2:') Cunıadelahire 127:.2).
Abdülmecid Hanın cülüsunda nu­
fuzlu şahsiyetlerden olduğu 6. -
Kapudanlıktan azli (Perşembe ı 7
Zilhicce 1271::, ,4-- Altırnş bin
kuruş mazuliyet maaşı tahsis
olunduğu, 55. - Vefatından sonra
terekesinin tahriri için yalısının
mühürlenmesi meselesi. 8G. Ayn-
ca bk. 48, 87.
Halid Efendi Hazine-i maliyyede def-
terdar, sonra Nialiye nazırı 2 I. Hant:
'\it,,... , 1-fekkc lıavalisindc: bir yc:r-
Hanoyre, 151.
Harem-i şerif, Ka'be'yi muhtevi olup
etrafı tahdid edilmiş bulunan saha,
81, l 12-114, l 19, 125, 126, 128,
130, 150.
Haremcyn, :\1ekke ve l\1edinc'ye veri-
len isim, 31, 37, 134, 137, 151.
t DEKS
Haretü'l-bab ._,,ı_,.ıı;).;_, Mekke mahal-
lelerinden biri, ı 13.
Harput, 9.
Hasan Ağa, Taif'te yüzbaşı, hiılasa-i
takriri, 130-132.
Hasan Bey Mekke'de miralay, 114,
l 16, 130, 145, 148.
Hasan Efendi, Dağıstanı, Mekke'dc
Davudiye müderrisi, Abdiil-
muttalib'in hazırladığı mahzarı
imzadan istinkaf ettiği, ı 18.
Hasan Paşa, Şerif, Mansur bin
Yahya'nın kardeşi, ı 1B, 129_--
(Ne- Hasse , , Necid havalisinde bi7
mahal, 139.
Hayreddin Paşa, Dar-ı'.şuray-ı askeri·
-=- eisi,"'":,;ali,-··z;_btiye= üşi i-:-Reşid­
Paşa'.nın teklifi üzerine sürgün--
den Istanbul'a avdetine müsaade
edilmesi , 43.
Hayrullah Efendi, Abdülhak Molla'
nın oğlu, ricalden, 55.
Hazar (denizi\ 92, 94-, 95, 97.
Hazine-i fünun, Mecmu'a, I.
Hecaliye ,,ıı , Mekke'ye yarım saat
mesafede bir mahal, ıo5. I-
lic-::.;z, ' ... .....,, Br, IO.c!, 106,
124, 129, 139, 142, 145, 152.
I- licaz vilayeti salnamesi, 151.
Hindistan, Hind, 40, 90.
Hivc, Bu memleket hükümdarırıuı
kethüdasından sadaret makamına
mekiub, 46.
Hudeyde, 142.
I-I ula::.atü'l-kel.lın i beyani unıerd.i"- 1-
beledi'l-haram, Ahmed bin Zeyni
Dahlan'ın Tarihi, 151.
Huneyn : , 134, 137.
Hurşid Paşa, ferik, Hicaz'ın i\,Iısır,
· idaresi (Mehmed Ali zamanı 1
esnasında Necid'in asi enurı.
Faysal'ı esir ederek aileriyle beraber
Mısır'a gönderdiği, 139. Huıe ,ı,_,.,. ,
Necid'de bir karye, 139.

r6+ TEZAKİR-İ CEVDET
Huzeyl-i Şam\ c;\:. '!.," , Bir arab ka-
bilesi, 141.
H uzeyl-i Yemanı .; Jı'.ı", Bir arab
kabilesi, 132, 141, 164.
Hüsam Efendi, İstanbul payelilerin­
den ve Meclis maarif azasından
(sonraları şeyhülislam olmuştur),
tarihte ve ensab ilminde büyük
bir vukuf sahibi bulunduğu, 63.
Hüseyin, Hazret-i Ali'nin oğlu, 149.
Hüseyin Ağa, Kürd, Mısır sultanı
Gavri tarafından Cidde muhafızı
tayin edildiği, I yı.
Heseyin Avni Paşa, VL XIV, XV.
XVI.
Hüseyin Bey, Valde kethübası, İhtisab
nazırı. thtisab nazırlığından azli,
bu ne zaretin ilgası, yerine şeh-
ranetinin tc'sisi, 52.
Hüseyin, Bey :Mekke'de kolağası, 145.
Hüseyin Bin Mansur, Şerif, Bahere'
deki Türk askerine hücumu, ı 11,
128, 129.
Hüseyin Bin ;\,fuhaınmed Sindi .;.ı.:.­
Hacı, Cidde tacirlerinden ve
Mekke'ye isyana teşvik mek­
tubu gönderenlerden biri, (m,:k-
tubun tarihi, 13 Keceb 1271 ı.
102.
Hüseyin Efendi, Şeyh, Mekke'de
maliki müftisi ı 19.
Hüsrev Paşa, Abdülmecid Han'ın
cülusunda Meclis-i ahkam-ı ad­
liyye reisi iken sadrazam olma-
sı, 36. - Sadaretten sukutu,
İslam ansiklopedisi, I.
g. Arıca bk. IV, 14, 44, 68.
İsmail Bey, Arabistan'dc mir-i fö-a,
İbn Abbas, Hazret-i ı\1uhammed'in
İsmail Bey, Binbaşı, Mekke'de Os­
amcazadesi, 105.
İbn İvas Arab müverrihlerinden, 151. İsmail Paşa, Kars mutasarrıfı, vezir,
İbnül-Emin Mahmud Kemal Bey, L
İbrahim, Sultan, Şirvan hükümdarı,
96.
İhsan Bey, Viyana maslahat - güzarı,
XIII.
İkdam, gazete, X.
İngiliz tabyesi, Kars tabyalarından
biri, 58.
İngiltere, İngiliz, XIIl, 7, 24, 26,
28, 35, 39, 43.- 41, 51, ;; -
54, 55, 58, 64-66 70, 83, 88-
90, 92, ıoo, ı 18, 135, 138.
İrak, 9, 79.
İrakli Han Gürcistan hükümdarı
(Heraklios), 93.
İran, 92, 95-97.
İshak bin ukayl J,;;,,. cı: ,j"'-1 ,
Cidde'den isyan mektubu
alan j\,fekke mu'teberanın­
dan, 102.
İshak Efendi, Seyid, Mekke nakibül­
eşrafı. Abdülmuttalıb'e muhale­
fet ettiği, 104.-Öldürtüldüğü,
l 05, 106-----109, l 14, 118.
İskenderiyc, 6, 149.
1slahat Fermanı, Paris muahedesi
hazırlanırken Osmanlı hükümeti
tarafından bilhassa hıristiyan
taba'aya bazı imtiyazlar tanıyan
ferman, V, 66. - Ferman'ın ı ı
Cumadelula 1272 Pazartesi gü-
nü Babıali'de okunması, bırak­
tığı tesir; okunuşu müteftkıb vu­
ku'bulan tadsız hadise, 67-69.
--Ferman'ın mahiyeti hakkında,
71. --- Ferman hakkında Reşid
Paşa'nın düşüncesi, 74. - Reşid
Paşa'nın Ferman'a dair Mabey­
n'e takdim ettiği tezkire ile layi­
ha, 75-82.
1 39·
manlı zabitlerinden, 145.
Kars'ın sukutunda esir düşme­
si, 60.
İsmail Paşa, Hekim, Meclis-i Tan-
zimat azalığına tayini (Per­
şenbe, 5 Zilkade 1271), 52.
6o, 6ı. i'ı.vrıca bk. 57, 65 --
67, 100.
Kasas-ı enbiya. Cevdet Paşa'nm ma­
ruf eseri V.
Kasım ,_,.ı;, Arabistan'da Necid hava-
lisinde bir mahal. 140.
Kasım Paşa Şırvani, Yavuz Sultan
Selim zamanında Cidde'ye
t.lyin olunan ilk \lali, 151, 152.
Kastamonu, 38.
Katerin,Sivastopol'da bir Rus istihka-
mı, 57.
Katerina, Rus Çariçesi İkinci, 29,
92, 93.
Kavaid-i Osmaniyye, Cevdet Efen-
di (Paşa) ile Fuad Efendi (Pa­
a)'nın Bursa'da te'lif ettikleri
eser, 13.
Kayağan, Bursa'da kereste dolu olan
bu çarşının 1271 zelzelesinde
yanması, 34.
Kayın f..'' Mekke ile Taif arasında
bir yer, 146.
Kaynarca, 92.
Kazan. 91.
Kemal Paşa, Maarif nazırıXV,XVII.
Kerim Paşa, Ferik, Kars müdafi'
]erinden, Ordu reisi, Kars mu-
ı".!.':.ı·,-,.hpJ,,,.....;rı,4,.,.
39. - Uhdesine vezaret te,-cihi,
csit düşn1esi: 60.
Kerş (Keı:ç), Kırım yarımadasının
doğusunda Karadeniz ile Azak
denizi arasındaki boğaz üze­
rinde kasaba, 28, 43.
Keşiş-dağı, Bursa'daki Uludağ, 34·
Kıbrıslı Mehmed Paşa (hazan
sadece Kıbrıslı), :Mahmud Paşa'
nm verine kapudan-ı derya ol­
masi, 24. -Sadareti, 25.- Sada-
retten azli, 26. :Meclis-i Tan-
zimat riyasetine tayini (Perşem­
be, 5 Zilkade 1271), 52.-Sadrı­
azam Ali Paşa konferansa git­
tıgı zaman sadaret kaymakamı
olması 66, Ayrıca bk. 27, 86, 88.
İNDEKS
Kırım, XIII, 23, 28, 31, 42, 47, 53,
54, 57, 62, 90 93, 95, 96.
Kızliar, Kafkasya'da Terek ırmağıınn
sol sahiline yakın bir mahalde
kain şehir, 92.
Kitabü'l-büyu', Metn-i ınetin'in te'li-
finde ancak bunun hulasa edi-
lebildiği, 63.
Kitabullah, Kitab-ı mübin, Kuranı
kerim, 125, 134, 137.
Konya, 96.
Kaska, İstanbul'da meşhur semt.
10 Şevval 1271 günü saat
alaturka 5 de yangın çıkarak
gece saat ı ,30 'a kadar sürüp
bu semtte ve Laleli'de binlerce
ev ve dükkan yandığı, 49.
Kostantin, Sivastopol'da bir Rus
istihkamı, 37.
Kostantini hacı Hüseyin Efendi,
Cezair-i garb ahalisinden olup
hacıların işine bakan bu zata
aid evin asiler tarafından tah­
rib olunduğu, ı 17.
Kostantiniyye, İstanbul'a verilen
isimlerden biri, 64. (Bk. Dersa-
adet ve İstanbul)
Kozan, IX, XI.
!-nerr11_h ?.lm -:ı
Krali<;e, İngiltere Kralit,_,e i \r ıci.vucı
32.
Köprü, İstanbul'un Halic üzerindeki
meşhur köprüsü, 38.
Kronstad, Finlandiya körfezinde Kot-
Iina dasında müstahkem mevki',
65, 88.
Kuba, Kafkas dağının şimal etekle­
rinde bir bölge, 95.
Kuban Kafkas dağlarının şiınalindıc bu
ülke ve içinden geçen ırmak,
93, 94·
Kudüs, 17, 81.
Kuruçeşme, Boğaz'ırı Rumeli sahi­
linde Ortaköy ile Arnavud köyü
arasında eski sayfiye mahalli.
Damad Mehmed Ali Paşa yalı­
sının burada bulunduğu, 38.
166 TEZAKİR-İ
İstanbul, Alış-verişin çoğalması ve
sefahatin artması, 20.-Sivas-
topol'un zaptı münasebeti ile
donanma yapılması ( ı Muhar­
rem 1272 Perşembe gecesi), 58.
--Paris muahedesinin akdi mü-
nasebeti ile donanma yapılması
(22 Receb ı 272 akşamı), 88. Ay­
rıca bk. I, lV, IX, X, XIV, 4, 9,
11, 25, 31, 34, 35, 5o--·53, 57, 62,
75, 85, IOI, !02, 149, I5I,
152. (Bk. Dersaadet).
htefanaki Bey, Sisam beyliğinde bu­
lunmuş, Eflak beyliği payesini ih-
raz etıniş, r272 de bir sene ınüd­
detle Meclis-i vali\ azalığına ta­
yin olunrnu olan İstefanaki
Vogoridis Bey. İslahat Fermanı
hakkındaki düşünceleri, 82-83.
İsveç_ 65, 88.
İzınir, 26, 27, 31: 50.
İzzet Paşa Zaptiye müşiri, 3 ı.
İzzet Paşa Ahmed Cidde valisi,
ıoı.
İzzet Mehmed Paşa, Osmanlı sadr­
azamlarından. Abdülmecid Han
d vrindeki sadaretinde kaydede-
ğer bir başarı göstermediği, 9.
JozeL .-\yusturya irnparatoru ikinci.
92, 93.
Kabala. Dağıstan'da bir bölge, 93.
Kabartay, 92--95, 98, 99.
Ka'be-i mu'azzama, 46.
Kabuli Efendi (Paşa), Osmanlı vü­
kelasından. Ticaret muavini iken
Tcrcüınan-1 Divan hüınayu11
olduğu, 87.
Kafkas, Kafkasya, V, 90, 93, 98,
IOO, IOI.
Kafkasya'da oturan veya ora-
dan geç.en kavimler : Abaza,
Alan, Andi, Arab, Çerkes, Çe-
çen, Dak, Ermeni, Got, Gürci,
CEVDET
Hazar, İsvan, Kabartay, Kara­
bulak, Kumuk, Lezgi, Nogay,
Os, Tatar, Tıgalur, Türk, Türk-
men, 94-96. Kazak, 99.
Kafkasya'ya dair risale, IOI.
Kallimaki Bey, Fenerli beylerden
olup Osmanlı devletinin muhtelif
elçiliklerinde bulunmuş, bala
rütbesini ihraz eylemiştir. İs­
tanbul'daki düvel-i selase (İn­
giltere, Fransa, Sardenya, se-
firleri ile akd olunan meclis-
lerde müzakeratı zapta me'mur
olduğu, 73.-Viyana elçiliğine
tayini ,·e uhdesine büyük elçi-
lik tevcihi meselesi, büyük elçi-
liğine Fransa seferinin itirazı.-
85.
Kamil Bev, bilahere Hariciye te -
rifatcısı olan zat, 84..
Kamil Paşa, Mehmed, Cidde va­
lisi, mühendis, Avrupa'da oku-
muş ricalden olup, valilik, se­
firlik ve nazırlık etmiş, ı 276
da ölmüştür. Kendisine Ferik
Raşid Paşa ile gönderilen emir­
name, ıo6-ıo7. Ayrıca bk. Sı,
IOI, IIO, III, II;), 119, 126.
Kamil Paşa, Yusuf, Meclis-i dl&
reisi (sonra Sadrıfizam olınu tur).
VI, 32, 37, 40, 41.
Kanık, Kafkasya'da bir nehir, 94.
Kanuni Sultan Süleyman, 91, 92.
Karadağ, 14-16.
Karadeniz, 38, 45, 56, 66, 78, 94.
95, 99.
Karantina tabyaları. Şivastopol'da.
43.
Kars, Ruslar tarafından muhasa­
rası, 53. - Ruslar'm Kars'a
hücumları (Cumartesi 17 l'vlu­
harrem 1272) ve hezimete uğ­
ramaları 58 - 59.- Kars'ın za­
hiresizlik yüzündan teslim ol-
duğu (Pazar, 5 Rebi'ülahir 1272),
Kutayıs, Kafkasya'da bir şehir. Serdar-ı
ekrem Ömer Paşa'nın bu şehre
doğru yürümesi, 58.- Ruslar
Kars'ı muhasara eder­ ken bir
kısım Osmanlı kuvvet­ lerinin
ba.51na bu bava1ide d0-
ıoo.
laşdıkları,
Laleli, istanbul'da meşhur semt.
Koska'da ve bu semtte yangın çıktığı
(Bk. Kaska), 4.9, 53. Langa Fatma,
İstanbul'da, Edirne- kapısı semtinde,
Zabtiye nazırı­
nın bile hükm edemediği bir
' umumi hane işleten bu kadının
28 Şevval ı 27 ı de öldüğü, 50.
Leiningen, Serdar Öıner Paşa'nın
Karadağ'da ilerlemesi üzerine
Avusturya tarafından gönderi­
len murahhas, ı 5.
Leipzig, I.
Londra, 45, 64, 84.
Louis - Philippe, Fransız kıralı, 30.
:\fa:ibide, c\1ekke'nin mahallelerin-
den biri, 145.
:vfabeyn-i hümayun, Osmanlı sa­
rayında erkan ve mukarreb- leriı:ı
Luluü<lu. u, ,,-;..:ı.h_diı, il.., diğer
ricalin müracaat ettiği
d:iire, 6, 37, 39, 4 7, 49, 54,
62, 69, 73, 76, 87.
::l,lacaristan, :Macarlar. 12, 24-
]Vlahmud I. , 92.
Mahmud II. , ll, 6.
:\fahmud Nedim Bey (Paşa), Necib
Paşa zade, sadrazam,
Vlll.-Amed-i Divan-ı hümayun
olduğu, 12. - Mustafa Reşid
Paşa'nın havaıss-ı mensubanın­
dan bulunduğu, Reşid Paşa'nın
bu zat hakkındaki mutalaası,
16.- Kurnazlığına Reşid Paşa'­
nın kapılması, Hariciye müste­
şarlığı, 17. - Maddi menfaati
İ;\"DEKS
için yolsuz işlere girenler ara·
sında bulunduğu, 26, 27.-- Hak-
kında söylentiler, 31. -Talebi
üzerine Sayda eyaletine veza-
retle tayini (Çarşamba ı Cu­
madelula 1271), 32.
l\ılahmud Paşa, Kapudan-ı derya,
Damad Mehmed Ali Paşa'nın
himayesiyle kapudan olduğu
ve ehliyetsizliği yüzünden Os­
manlı donanmasının Sinop'te<
Rusların baskınına uğradığı, 27.
- Kapıdanlıktan azline dair
l'viabeyn-i hümayundan tezkere
yazıldığı, 44.
Makam-ı İbrahim, Mekke'de mi­
ruf makamlardan, ı 13.
Makkari, l\ı!agrıblı arab ulemasından.
148.
Malakof, Sivastopol tabyelerindcn
biri olup bu tabyenin zaptı ,·c
haberinin Varna ve Şumnu tel­
graf hattı ile gelen ilk haber ol­
duğu, 56, 57.
JV!anastır, 9.
Mansur Efendi, Şerif, Mckkc isya -
nında Devlete sadık kalanlardan
114-118, 121, 129.
Manuel de genealogie et de chro-
noiogie pour l'Histoire cie i'-
islam. E. de Zambour'ın eseri,
I5I.
Maraş, 89.
Ma'ruzat, Cevdet Pa a'nın tarihe aid
eserlerinden, VI, VIII, X-Xlll.
Maslak, Boğaziçinin Rumeli sırt­
larında maruf mahal, 72.
VI, Mecelle-i ahkam-ı adliyye, I, 64.
Meclis-i Tanzimat, Vükelayı muha­
keme etmek vazifesi ile kurular,
bu yüksek meclisin teşkil sebebi­
nin Damad Mehmed Ali Paşa'y;ı
aid tatbik mührü meselesi ol-
duğu, 27. - Meclis'in teessü-
sü ve vazifeleri hakkında, 36.-
BuMeclis'de fıkıh ilminin muiı-
168 TEZAKİR-İ CEVDET
melat kısmına dair türkçe ]ı,Jet­
n-i 1vleti11 adlı eserin te'lifi
için komisyon kurulduğu ve bu
komisyonun ilk ictimaını 20
Safer ı 272 de akdettiği, 63.
Ayrıca bk, 37, 39, 50, 52.
:'vieclis-i umumi-i Maarif, Makatib-i
umumiye nezareti ile Meclis-i
Maarif'in teşekkülü, sıbyan ve
rüşdiye mektebleriyle Darülfü­
nun'dan mürekkeb üç dereceli
tahsil esasının vaz'edildiği, ıo--
13. Ayrıca bk. II, 5, 55, 69.
:VIeclis-i valay-ı alıkam-ı adliyye ,
1253 sonunda, .Mahmud II.
tarafından devlet işleri hakkın­
da müzakerelerde bulunup ka-
rar vermek ve nizamnaIİıeler
vücudc getirmek üzere teşkil
olunan iki meclisten (diğeri
Şuray-ı Babıali'dir) biri, 6,ı ı, Mehmcd Bey (Paşa), Tunus Beyi,
14, 17, 18, 19, 21, 31, 32, 38,
40, 61, 71, 87.
:\feclis-i vükela, XIX asırda osman­
lı devlet ricaline dair, 17.
:VIedeni hukuk bakımından Ahmed
Cevdet Paşa, Ord. Prof. Ebulua­
la Mardin'in eseri, I.
:VIedine-i münevvere, 137, 140.
:viehmed Aii Paşa, Kavaiaiı, ivlısır
valisi, IV, 5-9, ı:;, 20, 150.
:VIehmed Ali Paşa, Damad, Ende­
run beylerinden iken bilahere
kapudan-ı derya ve sadra­ Mehmed Remzi Efendi, bilahere
zam olan ve Mahmud II. 'nın
kızı Adile Sultanın zevci bu­
lunan zat. Abdülmecid Han'ın
cülusunda teveccü_hüne mazhar Mehmed Rüşdi Efendi, Cidde'de
olduğu, 6.-İkbali ve Rıza Paşa'­
nın nüfuzuna tabi bulunduğu, 9.-
Mustafa Reşid Paşa ile zıd­ diyeti, Mekke-i mükerreme (Belde-i tay-
13. - Sadrazam ol­ duğu, 14. -
Karadağ mesele­ sinde Serdar-ı
ekrem Ömer Paşa'yı tuttuğu ve
Sadaret'e geçince Karadağ
reisinin ür-
kerek Rusya'ya müracaat ettiği,
15.-Sadaret'ten infisali, 17. -
Rusya ile harbe tarafdar olduğu
ve softaları Reşid Paşa aleyhine
ayaklandırdığı, 23. - Sarraf
Mıgırdiç'a verdiği senedlerin
tatbik mührü meselesi, 31, 32,
35, 36. - Nefyine karar veril-
diği, 37. - Afvedildiği, 39.-
İhtilattan menu'iyetinin kal­
dırıldığı ( 9 zilhicce ı 27ı J,
53. - Kapdari-ı deryalığa ta­
yini (Perşembe 17 Zilhicce 1271)
54. Ayrica bk. VI, 21, 24, 25,
27, 42, 43, 57, 74.
::\1ehmed Bey, Nevrekoplu, ağnam
ve sair iltizamat için Da-
mad Mehmed Ali Paşa'ya
14 bin kese kadar para verdiği
ve bu parayı dava ettiği, 36.
Sadarete arizesı, 47. - Tunus
beyliğine tayini ve 20 Şaban
1271 tarihli arapca mektu-
bunun tercümesi, 48-+9.
Mehmed Efendi, Taif'de şune emi­
ni, 130, 132.
Mehmed Paşa, Kıbrıslı (bk. Kıbrıs­
lı ?viehmed Paşa;.
Mehmed Paşa, Miriliva, Hicaz or­
dusu erkanından, 113, 114, 120,
129, 130.
bala rütbesine kadar yükselen,
sakızlı, Ticaret mtıavinliğine
layini, 87.
Hazine ketebesinden, I 15, ı 16
ve 12.
yibe, Belde-i m'azzama), IX,
61, IOl-!07, 1 IO, 111 113-117,
139, 140, 143, 144, 146, 148, 150.
Yavuz Sultan Selim zamanından
Tezkire 12.' nin yazıldığı tarihe
İNDEKS
kadar Mekkc emirliğinee bulu­
nan şerifler ;
Ebulberekat, Ebu-Numey bin.
Ebi'lberekat, Hasan bin Ebi-
Numey, Ebu-Talib bin Hasan,
İdris bin Hasan, Muhsin bin
Hüseyin bin Hasan, Ahmed
bin Abdilmuttalib, Ahmed bin
Mes'ud, Mes'ud bin İdris, Ab­
dullah bin Hasan, Muhammed
bin Abdillah bin Hasan, Nami
bin Abdilmuttalib, Zeyd bin
Muhsin, Berekat bin Muham-
med bin İbrahim, Said bin
' Berekat, Ahmed bin Zeyd bin
Muhsin, Ahmed bin Galib,
Muhsin bin Hüseyn bin Zeyd,
Abdullah bin Haşım. Said bin
Sa'd bin Zeyd, Abdülmuhsin bin lvietternich, Prince de, Avusturya'-
Ahmed bin Zeyd, .-\bdülkerim
bin Muhammed bin Ya'la,
Abdullah bin Said bin Sa'd, Mıgırdiç Cezayirli oğlu, İstanbul
Ali bin Said bin Sa'd, Yahya
bin Berekat, Mubarek bin Ah-
med bin Zeyd, Berekat bin
Yahya bin Berekat, lviuhammed
bin Abdillah bin Said, Mes'ud
bin Said bin Sa'd, Mesaid bin
SaiJ, nuuuııan bin Huseyn
Berekati, Ahmed bin Said,
Surur bin Mesaici, Galib bin
Mesaici, Yahya bin Surur, Mu-
hammed bin Avn, Abclülmut-
talib bin Galib, Muhammed
bin Avn (saniyen), Abdullah bin
Avn, Hüseyin bin Avn, 151.
lviekki zade (Asım Efendi), Seyhü-
Iislam, 1!.
Memalik-i hakaniyye, mı.
:VIemali k i mahruse, 17, 62, 66.
0
:Vfemalik-i Osmaniyye, 83, 96.
Memleketeyn, (Eflak ve Boğdan
beylikleri, bunlara bk.), 12, 83.
Menşikof, Prince, ,11,,1akamat-ı mü­
bareke meselesi. dolayısiyle İs-
169
tanbul'a gelen Rus fevkalade
elçisi, 29, 72.
Merve, Mekke'de maruf yer, JQO.
Mes'a -·, (Mekke'de Safa ile Merve
arasındaki maruf yer, ı 20.
Mesciclü'l-hayf ( metinde ....;,:J-ı=-•)
141.
Metn-i Metin, Hükumetin karan
mucibince Meclis-i ali-i Tan-
zimat'ta Rüşdi Molla Efendi'­
nin riyasetinde Tahir Efendi
Hüsam Efendi, Ali Ratib Bey
ve Cevdet Efendi (Paşa)'den
mürekkeb bir hey'ct tarafın­
dan fıkhın muamelat kısmına dair
olmak üzere te'lifine ba1. -
lanan ve İtmamı müyesser ola­
mayan eser, 63.
nın pek maruf devlel adamı
XIII.
sarraflarından, 35, 36, 54.
lviısır, II, IV, 5-9, 13, 20, 29, 30,
39-41, 43, !02, 124, 139, 140,
149- 1 51.
Midhat Paşa, VI.
Migrel .l:0G, Kafkasva',fa giirri'ı chrl-
yanlık (prenslik)larınden, 94, 97.
Mihalıç, (Bugün: Karacabey), 1271
zelzelesinde çok zarar gördüğü, 35.
lviina \;.,, Mekke civarında marufycr,
141, 143, 145, 146, 150.
Mir'atü Cezireti'l-arab, Eyub Sabri
Paşa'nın eseri, I5I.
l'ı1Ioskova, 23, 9 ı.
Mualla J.., Mekkc'nin mahallelerin-
den, 115, 116.
Muammer Paşa, Dar-ı şuray-i as-
keri reisi iken Vidin valisi ol-
duğu, 52.
Muddea lc..ı..., Mekke'nin mahallele-
rinden, ı 15, 116.
Muhammed (Hazret-i Peygamber)
112, 132 ; Nebi, 135, 138;
 'l'EZAKİR-İ CEVDET
Resül'ulla!ı, Syyidü'1-nıürselin,
125, 13,,, 137.
Muhammed, Şerif, 118.
Muhammed bin Abdillah, Şerif,
128-. Muhammed bin Abdil-
lah- zadeler ı 13, 114, 129.
Mhammed Bin Avn, Mekke emiri
(Bu isim hazan sadece Bin Avn
ve İbn Avn şeklinde de geçer),
İkinci defa Mekke emiri olduğu
(6 Rebi'ul-ahir 1272), 61. --
Cidde'de emareti tayin fermanı­
nın (3 Rebiulevvel 1272) okun-
duğ·u, 12 ı. - İstanbul'dan ha­
reketle Cidde'ye muvasaleti, Os-
manlı ordusu ile birlikte ha­ rekete
geçerek Taif'e duhulü (14 Ramazan
1272_1, 146. Avnca bk.
106, Iog, I IO, I I/, I rg, 122,
123, 126, 132, 143, 147, 148,
150.
M'uhamrnecl biıı el-Hasan el-Ha-
beşi, 125.
Muhammed
134, l 3-bin Hasan el-Şeybani,
."vfohsin, Şerif, Abclülnıuttalib Efen­
di:nin danıadı, 118, 120.
.Muhtar Beyefendi (Paşaı, Tophane
nazın iken vezaretle Maliyı: ne
zaretine tayin olunduğu. 42.
\Ju_::ad I. Bursa;da Urganlı köprüsü­
nün banisi olduğu, 33.
!Vlurad (III.), 99.
Murad (IV.), zamanında zırhlı asker
ihdas olunduğu, 47.
Murad Elendi (Murad \'.), \'I,
XI, XIV-xvır.
.lviuraviyef, general, Kars'ı muha­
sara eden rus ordusunun ku-
mandanı. 59.
Mustafa Ağa, Mekke'de yüzbaşı,
Asiler tarafından şehid edildiği,
11.J.,
?vlustafa Ağa, Hicaz ordusunda top­
cu müliizimi, 130. - 1syana
dair takriri, ı 32.
İ:\:DEKS
Mustafa Ağa, Küçük, Osmanlı za­
bitlerinden olup Zeyme'de bu- edildiği zühu l en .-.,.-am-ık Pa·s._a .Ya- Osman lı, IV, \'11, 12, 35, 58.
lunduğu sırada Abdülmutta­ z1lan zat hakikatta \camık Pa­ O
.m. er, Hulefa-i raşidinin ikincisi
lib'in hücumuna uğrayarak ya­ '\ şa'dır) .. Bey, II. Ömer ibnü'l-Hattab, 95· _
ralandığı, 14ı. Jamık Kemal .. \ ·a Taif'de atlı-başı, ı3u.
lviustafa Musa, Abdülmuttalib'iı, Napoleon I. 3o, 64_- Omer, g , r. Hact'-i
adamlarından, 118. '\Japoleon III., Parıs sefiri Cemil Ömer Efendi, Akşehır ı, ..
Mustafa Paşa, Lala, (Teziikir'de sad­ Bev'e Türkiye ve Reşid Paşa şehriyari, 2 3. Ekrem. ( o· . mer
. p Serdar-ı
hakkında sitayişli sözler söy- Omer aşa, . . Fuad
razam gösterilen bu zat ancak Lütfi Paşa), Ferık ıken _..
55
ikinci vezirEğe kadar yüksel­ :--;;asırledEiğfie,ndı.·, ·eı.ı·f '..\,,hı harnrncd bin Efendi (Paşa) ile berab r Buk­
mişti), 96. res'e giitiği, ı2. Bosna ısyaııı ıı
Avn'in damadı. 117..
Mustafa Paşa, Giridli, Sadrazam b;stırclıktan sonra Karacl_ağ'a - ıa
::--;;azif Efendi, Teşrifatcı, 69...
olduğu, 17. bir darbe indirmek ıstcclıgı,
,_,-...:ec'ıb ı":.!ı 'endi, Abdullah B . q-·zade
l\'1ustafa Paşa, sır-katibi, 25.
A.hrned, İstanbul payelı1erın­ 14.--Kara dag"'da ilerler.ken.. Av.·u.s.-
j\Justafa Paşa_, Trablus-garb valisi. den iken uhdesine Anadolu pa- luryajnın nıü<lahaksı. uzcrıı_ıc
Asiler tarafından kalede mu­ yesi tevcih edildiğı, 5o._ ,. 13abıeJi taraf111elan bo·eı·ı ç.ekıl-
hasara edildiği. 52. mek emri verildiği. 15.. (Bu sa-
" 'b Ef:--di Hafız .1ehrnecl, Rcş,d
Mustafa Paşa, İşkodralı, 149. _,ccı ı..,ık,_ ,b ı Evkaf-ı hümayun
Mustafa Reşid Bey, Bedayiü'l-in;-a Paşa ıta cıs , .. .. . ıshifede satır 28 deki Ali Paş,.,
.ını o·.meı . Pa·s.a olarak tashı,l.,ı
müfettişi, 86.-- - Evkaf mufettış:
IaId.lieseri tcrtib ve neşreden zat. liğinden azl olunarak :'Ie lıs-ı edilmelidir) .-İngiliz tarafdarlıg,,
\·3.la azalığına kayrıldıgı 8,. o6 - Tuna yalılarında Ruslarla
Musurus Bey (Paşa), Kastaki,
-:\iecicl, 139, 14°, ı5o. , :ıharebesi, Rusya'ya_ B saraby,:ı
osmanlı büyük elçilerinden, 8..J-,
85. -"iemçe, 45 (Bk. _\vusturya)· tarafından hücüm fıkrınde al-
Mübarek Efendi, Şerif, Emaret kay- -"iikola I., Rus Çarı, Gö:leve'de Rus c .ıugu, İngiliz Vt' Fransız ku-1
. k 1
n1akan11, rrr, 115-117, 120. - ordusunun rnag"]ubıv·et1 lızedreıne manclanlarımn bu fikrı a Ju,
l
Müsenna l:..:. , Taif civarında biı· hiddete geldiği ve bir mü et etmiyerek Kınm'a taa ·ruz cı-
yer, 146, 147. h .. 'ltizam eylemelerı, 28. -·-
sonra öldüğü. 28-3o. etınıı
. ara-
./vfüslim, İmam, lvieşhur muhad- Serasker Rıza Paşa ı1e
j\;"izamecldin Aktuç Bey, II. ._ .....
k oldu l l u v
r:fü, :3+, 135, 137, 138. "'\Tn n.---L--:ı .,,l 2 ·, ,.f :·(:,;.:;L,Z:.rl-J. D.:_,-._.......-_,_ l arının açı . ...., ' hasf1feal--
:'vlü;eyyed, Şerif, isyanı haber veı·­ - ' ....... ..,h .ıı...r..cn I:-1ariciYc nıüste-
....u ...ı..a,·un1
._.n lık bahanesiyle Istanbul a "'-.
şarliğ;na getirildiği, 8 . .c-l.ıgı, 43.- F ua el Pa.'sa tar_a_f_ıı_ı-
rnek üzere Cidde'ye gönderi-
len üç kişiden ikisini öldürte­ ':\" ne-i edebiyat-ı osmanıye, Ebuz- dan iltizam olundugu, 4:ı_. -
rek cesedlerini kireç kuyusunc, . umz va Tevfik Bev tarafından ter- İ ngiltere tarafında . •. ke, ndısım --
attırdığı. 115, 123, 128. tib edilen rna'ruf eser, 75. Diz-bağı nişanı verıldıgı, :ı2,
Kars'ı muhasaradan kurtarmak
Nadir Şah, İran hükümdarı, 92, 97. .. ) ,
Orta kO Boıi:,i-azi) ri'nin• Rumeli sa- . . Gürcistan sahiline asker
ıçın el • - ',
Kafiz Paşa, lvfaliye nazırı, 1272 d.-. hilinde Beşiktaö ıle Kuruçeşrne cıkarmağa me mur ol ugu, :Jl
arasında meşhur semt, 50. '_ Sivastopol'un z,:ıptı
- u.sırasına..
varidann masraıları koruyama­ Gürcista·n'da bulun d ug ,D. amad
dığından şikayet eder olması, Osman Ferid Sağlam, . X' XIII.
Osman Paşa, Cidcle valısı, sonra
21.- İrtikab ile itham olun­ 1 ·
duğu, 26. . ı - 1 stan b u]'ela kenclısım "u-
ett.ı_g
Şeyhülharern, 13° , qo. . . .
Nail Bey, Akif Paşa-zade, Takvim- Paşa, Trablus-garb , alısı, 86. ük düşürecek şeyler yaptıg:,
hane nazırı, vak'a-nüvis, 3., 5. O
Ossm
maan
n Paşa, Özclemır-oglu, 96, :ı7• - Gürcistan'da Rusları -hır
• - -8
Namık Paşa, XIV. (Sahife 32 de, 97 ağlı'.ıbiyete ugrattıgı, : ı . ..
Sayda valiliğinden Şam'a nakl · iye Camı·,·ı, İ s· tanbul'da
Osın2n Nur-i m Gür. cıstan'daki a•skeri _. ha6rcka-
Osmani Cami'i, 68. tının hatalı oldugu, 60--- 1.
172 TEZAKİR-İ
Özi, (Dniyepr nehri), 93.
Pa]merston, Lord Henri Temple,
Vicomte Palmerston(ı784-ı864),
İngiltere Hariciye nazırı. Londra
şehr-emanetinde verilen mu'-
tad ziyafetteki nutku, 64.
Paris, 9, ıo, 43, 52, 54, 55, 66, 67,
74, 76, 77, 84, 85, 87, 88, ıoo,
101.
Pelissier, general sonra marechal,
Amable -Jean-.Jacques Pelissier,
duc de Malakoff ( ı 794--- ı 864)
Kırım muharebesinde Fransız
ordusu kumandanlarından, 57.
78.
Pertev Paşa, Mahmud II. devrinde
Mülkiye nazırlığında bulunan ve
Edirne'de idam edilen Meh-
med Said Pertev Paşa, 83.
Petersburg, (Saint-Petersbourg, bu-
gün Leningrad) 12, 23, 65.
Petro, Rus çarı, birinci, 29, 9 ı, 92,
97-
Prut, Baltacı 1chmed Paşa kuman­
dasındaki Türk ordusunun Rus
ordusu ile karşılaştığı, 87.-Bal-
tacı Mehmed Paşa ile Petro
I. arasıncia aktedilen muahede,
92.
Raşid Paşa, Müşir Hacı Mehmed,
Ferik rütbesinde olarak me'-
muriyet-i mahsusa ile Hicaz'a
gönderildiği ( ı 2 7 ı sonları ) ,
ıoı.- Bu zat eliyle Çidde va-
lisi Kamil Paşa'ya gönderilen
c111irnan1enin sureti, 106--107.
Kendisine verilen talimatın
sureti, 107-110. -- İstanbul'­
dan hareketi, Cidde'ye muva-
saleti (16 Safer, 1272), ı ıo.­
Abdülmuttalib Efendi'ye mek-
tubu, 124-125. Ayrica bk. 103,
114. ı2ı-ı23, 126-128, 144,
ı46, 149.
CEVDET
Rauf Paşa, Mehmed Eınin Rauf,
Hüsrev Paşa'nın yerine sad­
razam olduğu, g.- Reşid Pa­
şa'nın yerine sadra.zam olduğu,
14.-Bir mua.yede resminde, 46.
Recai Efendi, Vak'a-nüvis, Es'ad
Efendi'ye halef olduğu, 3. -
Na.il Bey'in yerine uhdesine
Takvim-hane nezareti tevcih
edildiği, 5.
Refik Efendi, Mehmed, (Bila.here
Şeyhülislam olmuştur)Fetva'emi­
ni iken Evkaf müfettişliğine tayin
olunduğu, 87.
Refik Efendi, Mustafa, Reisü'l-küt-
tab ve kethüda-yı sadr-ı ali,
Selim III. devrinde Ordu-yı
hümayunda kethüda olduğu,
82.
Remzi Efendi konağı, Mekke'dc
müdiriyet mahalli, ı ı 7, 128.
Reşid Paşa, Mustafa, Tanzimat
hayriyye'yi iltı.n ettiren meş­
hur büyük Reşid Paşa. Tan­
zimat Fermanını kaleme alıp
Gülhane'de okuduğu, 7.--Ka-
valalı Mehmed Ali Paşa'yı ka­
lemen mağlub ettiği, Avrupa­
hfarh=ı ziy,-:ı(1p- ihtllat1 vf" k r n-
tina gibi yeni te'sisler vücude
getirmesi yüzünden eski kafa-
lıların hoşnudsuzluğunu celb et­
tiği, Hariciye nazırlığından azli
ve Edirne valiliğine tayini,
8. -- Edirne valiliğini kabul
etmediğinden Paris elçiliğine
tayin olunduğu, 9. - Hariciye
nazırlığı ile Paris'ten çağrıl­
dığı ı 262 de sadra.zam olduğu,
oğlu Ali Galib Paşa'yı Padişah'a
damad etmeğe uğraşdığı, 10.-
Damad Said Paşa'nın çılgınca ıs­
rarı üzerine sadaretten az! edil­
diği, ı ı. - Mülteciler mesele-
sinde büyük bir azim ve me-
tanet gösterdiği, 12. - Encü-
-- _l. -
İJ\iDEKS
men-i daııiş yüzünden Damad
Fethi Paşa ile bozuştuğu, 13.
-- Karadağ-'a tecavüzün aley-
hinde olduğu, ve bu husustaki
düşüncelerinin doğru çıktığı, 14-
15.-Ali Paşa'nın sadareti­ ni
çekemediği, onunla ve Fuad Paşa
ile aralarının açıldığı, 16.-
Hüsn-i ahlakı ve uluvv-i cenabı,
Hariciye nazırlığına getirildiği, ı
7. -- İlk sadare­ tinde o devir
müteneffizlerinin iltizamlardan
çok para kazan-
• clıkları, 19. - Hazine-i maliy-
yenin fena durumundan müte-
vellid telaşı. 21.- Makamat-ı
mübareke meselesinden çıkan
osmanlı-rus ihtilafını kalemen
halle çalıştığı, 23. - Rusya'
ya karşı İngiltere ve Fransa'-
nın yardımını te'mine muvaffak
olduğu, 24.- Damad Mehmed
Ali Paşa'clan intikam almak
istediği, ı27o'de Kıbrıslı Meh­
med Paşa'yı sadra.zam ettir­
diği. Kıbrıslı ile aralarının açıl­
dığı, 25.- Dördüncü sadare-
ti, 26.-- Sadaretten istifası ve
sebebleri, 39 v. cl.-Viyana kon-
feransına me'mur olduğu ve git­
mekten vazgeçirildiği, 42.-Rus-
ya ile harbın devamına taraf­
dar bulunduğu ve bu hususta
e.-d t Efendi (Paşa)'ye söyle­
dıklerı, 65. - Mabeyın'e yazdı-
ğı tezkirenin sureti, 75 ve 76.-
Islahat Fermanına itirazlarını
muhtevi meşhur layıhası, 76-
82.-- Mısır valisi Said Paşa'­
nın davetlisi olarak Mısır'a azi­
met ettiği (13 Şevval 1272) ,
89.- Cevdet Efendi (Paşa)'­
nın Kafkasya'ya dair la.yıhasını
fransızcaya çevirterek Canning'e
verdiği, ıoo. Ayrıca bk. III, V-
VII, XIII, 20, 22, 27, 31, 33,
36--38, 43, 44, 46, 5 ı--55, 62,
70--74, 82, 85, 86, 90.
Reşid Paşa, Darb-hor Melımed.
Serasker Rıza Paşa'nın yakın
adamlarından olduğu, 10.- Rı­
za Paşa tarafından Hassa mü­
şirliğine getirildiği, 26.- Has-
sa müşirliğinden azli, 43.- otuz
bin kuruş ma.zuliyet maaşı tah­
sıs edildiği, 44.
Revan, 97.
Rıza Paşa, Serasker Hasan, En­
dcrun-ı hümayun ağaları­
nın ikri gelenlerinden (o za­
man Rıza Bey denirdi) olup
/1.bdülmecid Han'ın teveccü­
hüne mazhar bulunduğu, 6.-
Reşid Paşa Paris elçiliği ile
uzaklaştırıldığı zaman Dn·let
idaresinin Rıza Paşa eline geç­
tiği, 9. - ı 26 ı ele serasker­
likten azli, 10.-- Fransızlarla
sıkı münasebette bulunduğu, 26.-
-· Aleyhinde dedi kodular
dolaştığı, 31.- Mahmud Ne-
dim Paşa'yı taşradan getirt­
mek istediği, 32.- Meclis-i vu-
kelcl muzakeratını $afveti Pa­ şa
gibi Fransa sefaretine bildir-
mekle ve irtika.b ile zan altın­
da olduğu, ı 27 ı de serasker­
likten azli, 43. - Kendisine 60
bin kuruş ma.zuliyet maaşı tahsis
edildiği, 44.. Ayrıca bk. VI, 27.
37, 38, 45, 5 ı.
Rifat Efendi, Ciddc'dc gümrük
e-nıini: ı 15.
Rifat Paşa, Sadık. Meclis-i va.-
la reisi, ı ı.-- Gayet zeki ve
rnütelevvin olduğu ve Reşid
Paşa'nm yakınlarından bulun­
duğu, 14.- Reşid Paşa'nın Ali
ve Fuad Paşa'larla arası açı­
lınca ne yapacağını şaşırarak
her tarafı idareye kalkıştığı,
 rfEZ.\KİR_-İ CE\'DET'
16. - -· Kars'ın sukutuna dair
bir SÖZÜ, 6 I.
Rifat Paşa, Dar-ı şura reisi, vali.
Hassa meclisi reisi iken Dar-ı
şura reisi olduğu, ;;2.
Riyad, Necid'in merkezi, 139.
Roma kanunnamesi, 64-
Rumeli, VI, g, ıo, 24, 79, 83.
Rusya, Rusyalu, XIII, 12, ı3, ı 7,
22-2;;, 27---29. 35, 4S, 47, 53,
16-60, 65, 66, 70, 74, 78,
82, 83, go - 93, 97 --- IOI, 105,
107, 127, 135, 138.
l't.üşd i '.\1olla, Meclis-i Tanzirrıa1.
azasından, ;\ıfetn-i metin adlı
eseri te'lif edecek komisyona
reis olduğu, 63.
Rüşdi Paşa, l\ı[ütercim Mehmed,
Kaleme aldığı nizamlar saye­
sinde şöhret kazandığı, g. -
Meclis-i maarif-i muvakkat aza-
lığı, ıo.- Dühat-ı asırdan ol­
duğu, 14.- Reşid Paşa'ya kar­
sı Ali ve Fuad Paşalar ile birle­
;erek her üçünün ekanim-i se-
ldse teşkil ettiği, 16. - Hazine-i
maliyyenin vaziyetini tedkik
edecek komisyona tavin kılın­
dığı, 2 r.-- Seraskerlikten ma-
zul iken .\rabistan ordusu mü-
şirliğine tayin olunduğu ve
Reşid Paşa'nın i:tiz_ar ettirdiği,
23.- Abdülmecid Han tarafın­
dan seraskerliğin nasıl tevcih
edildiği, 44. Azrıca bk. VI,
XIV, XVI, 12, 45, 4G, lir, 69.
Rü cli Paşa, Şirvani zade Mchmed,
\T--VIII.
Sa'dullah Bey, Kaymakam, 130.
Safa, u, Mekke'de maruf mahal, 120.
Safvan bin Umeyye, <c•I .:r. .:,1_,;,.-
134, 137.
Safvet Efendi (Paşa)., Mabeyn ikinci
kitabetindcn Meclis-i valil. azalı­
ğ-ma nakl olunduğu ve Hariciye
müsteşarı iken Ali Paşa'nın Viya­
na konferansına n1e'muriyeti ü-
zerine Hariciye nazır vekaletine
getirildiği, 39.-Islahat fermanım
mühürlemediği duyularak halk
arasında iyi karşılandığı, 69.-
Hariciye müsteşarlığından sa­
daret müsteşarlığına tayin edil­
diği, 87.
Safreti Paşa, Maliye nazırı, zama­
nında makbul olduğu, ıo. -
Maliye nazırlığına tayini, 26.--
Ticaret nezaretine nakli, 27.-
Vükela arasındaki müzakere­
leri Fransa sefaretine bildir-
mekle ve mürtekib olmakla zan
altında bulunduğu 43.- Ayrıca
bk. 31, 32.
Sahhaflar çarşısı, (bk. Hakkakler Çar
şısı).
Sahih, İmam Buhari ve İmam Mus­
lim'in meşhur eserlerine verdik­
leri isim, ı 34-ı38.
Said Bey, Mehmed Paşa-zade, 69.
Saıd bin Seletan, .:,l:t- 0' -'-,•- , Necid
emirlerinden, 140.
Said Paşa, Damad, Mahmud II'-
nin kızı Mihri.imalı Snlt;:oın'ın
zevci. Abdülmecid Han'ın cü­
lusunda büyük nüfuza sahih bu-
lunduğu, 6. - Reşid Paşa'nın
ı 264 de Sadaretten azline sebeb
olduğu, nüfuzunun arttığı, Ab­
dülmecid Han tarafından uzak­
laştırıldığ·ı, I 1.
Said Paşa, Mısır valisi, Süveyş ka­
nalının açılmas, hususundaFran-
sızlarla anlaşması, 40. -- Kanal
meselesine dair kendisine kamil
Paşa tarafından mektub yazıl­
dığı, 41.- Reşid Paşa'yı Mısır'a
davet ettiği, 89.
Saik-ı Şadi, Damad Mehmed Ali
Paşa'yı sürgüne götüren beylik
vapur, 38.
Sakif ...;,;;;, .'\rab kabilesi, 132.
İSDLKS
':oalih Paşa Zaptiye Müşiri Melımed
Paşa-zade. Şehramanetinc ta­
yini, 52.
Salimin kahvesi, Mekkc yolu üstünde
bir boğaz, ı 24-
Saltanat-1 seniyye (Osmanlı devleti,
bk. Devlet-i aliyye), 7, 24, 48,
49, 77-83, 91, ıo9, 112.
Salyan Cenubi Dağıstan'da bir bölge,
95·
Samatya, İstanbul'da meşhur semt,
6 Zilkade ı 27 ı Pazar gecesi
yangın çıkarak Yedikule'ye doğ­
.-h.1 yayıln1as.ı ve IO saat sürınesi,
53·
Sami, Osmanlı ,·ak'a-nüvislerinden.
152.
Sami Paşa, Vidin valisi sabık, Perşembe
5 Zilkade ı 27 ı 'de c-.Ieclis-i
Tanzimat azalığına ui- vini 52.
Sard nya, bugünki İtalya devletinin
esasını teşkil eden kırallık , 24-
, 56, 58, 64.
Sanın Paşa, Sadaretle l'vlustafa
Rqid Paşa'ya halef olması, ı ı.
Savda, 32.
. Schefer, Charles, Fransa'nın İs-
tanbrıl sefaretinde baş-tercü-
n1a!l .+3·
Selanik, 50, ı 49.
Selçukiler . 94.
Sdelan, Şerif, Abdullah bin :\"a-
sır'ın bacanağı, 143
Selim Paşa, Kars'a zahire idhali.
için Erzurum'a gönderildiği, 60. crhasi
9 .,,..;.. .r"', Şemsu'l-eimme. Ebu-
Bekr :\1ub1mmed, büyük islam
alimi, 134, 137.
Seyl l,-, Mekke ile Taif arasında
bir yer, 146,
Seyl kapısı, Taif kapılarından biri,
146, 147,
Sıddik Efendi, Şeyh, Mekke ulema­
sından ve isyanın elebaşıların­
dan, !04, ııı, 117.
Sicill-i ahval defteri, 1.
Sıffin .:,, , Hz. Aliile Muaviye
arasınd ki meşhur muharebenin
cereyan ettiği saha, 149.
Silistre, 39.
Simar _,\,.', Abdülmuttalib Efendi'nin
Araf t dağına yarım saatlik mesa­
fede kale tarzında yaptırdığı
konak, r20.
Sinop, Rus donanmasının bir Osmanlı
filosunun baskına uğratması,
24. - Kapudan-ı derya Meh­
med Paşa'nın tedbirsizliği, 44.
Sivastopol Müttefiklerin taarruzu,
28.-Zaptı, ;;7. Ayrıca bk. 59, ıoo.
Siyerü'l-kebir, 134, 137.
Soğucuk, Kafkasya'nın Karadeniz sa­
hilinde bir kale, 93, 98.
Sohum, Kafkasya'nın Karadeniz sa­
hilinde maruf kasaba, 60, ıoo. Son
asır türk şairleri, İbnül'emin
Mahmud Kemal Bey'in eseri, 1.
Subaşı köprüsü, Bursa'da 1271 zel­
zelesinde harab olması, 33, 34· Subhi,
Osmanlı vak'a-müvislerinden
152.
Su'le 4•-, Mekke ile Taif arasında bir
yer. 146.
Sultan-fviurad-ı sani-cami'i Bursa'daı
ı 27 ı zelzelesinde harab olması,
33.
Sultan-Orhan-türbesi Bursa'da, 1271
zelzelesinde yıkılması, 33.
Snltan-Osman-türbcsi, 1271 zelzele-
sinde harab olması, 33.
Suriye, ı 02 (bk. Berrüşşam ve Şam).
Süleyman Ağa, Mckkc kaymakamı,
I I I, I 12.
Süveyş, 39, 40, ıo2.
Şaban Ağa, Veys Paşa'nın Abdül­
muttalib Efendi'ye gönçlerdiği
lisan-aşına zat, 12 r.
Şahruh, Şirvan hükümdarı, 96.
Şakir, Osmanlı vak'a-nüvislerinden,
152.

TEZ.\KİR-1 CEY'DET
Şam, 7, 9, 25, 32, 79. (Bk. Suriye ve
Berüşşam).
Şani-zade Ataullah Efendi, Osman-
lı vak'a-nüvislerinden, 3.
Şefik Paşa, Maliye nazırı iken sa-
daret kaymakamı olduğu. 42. Şeki,
Dağıstan'da bir sancak, 95. Şemahi,
Şirvan'da bir şehir, 96, 97. Şemhal,
Dağıstan-ı şimali ahali-
sının Cengiz evladından seç- dikleri
hana verilen unvan, 96,
97.
Şena U, Taif cıvarında bir mahal,
132.
Şerif Paşa, Ciddc valilerinden, 140.
Şevket Bey, Reşid Paşa aleyhdar­
Jarmı dost :;anması, saf-dil bir adam
olduğu, 16.-- Beylikci- likten Sadaret
müsteşarlığına ge­ tirildiği, 17. --
Kıbrıslı Mehmed
Paşa tarafından müsteşarlı.ktan az!
edilmek istendiği, 86.-
Meclis-i va.la azalığına ta'yini, 37.-
Paris muahedesinin akdi
münasebetiyle İstanbul'da yapı­ lan
donanmanın karışık şeklinden dolayı
ileri-geri konuştuğu, 88. rbi Ef ndl
kon;:;ığı: Tfı.if surunun
dışında bir konak. ı 3 ı.
Şeyh-Mahmud, Mekke'de bir semt,
l 15.
Şeyh Şamil Efendi, Kırım. muhare­
besi esnasında kendisinden bek­
lenen faaliyeti göstermediği, 90,
98, 99.
Şirket-i hayriyye, Boğaz'içinde va­
pur işletmek üzere te'sis edilen
şirket. Bu şirket'in nizamname­
sini Fuad Efendi (Paşa) ile
Cevdet Efendi (Paşa)'nın Bu­
rsa'da kaleme aldıkları, 13, 20.
Şirvan Kafkasya ülkelerinden biri,
95-97.
Şu'b buğazı <S);,_,._ .,....;., Bahere cıva­
nnda bir yer, ı 24, 126.
Şükri Efendi, İstanbul kadılarından,
. ,,
bir rüşvet meselesinden ceza
bi't-te'hire uğraması, 50.
Şükri Efendi, Taif'de divan katibi.
130.
Şükrullah Aka, Hive hükümdarının
Abdülmecid Han nezdinde yol-
ladığı elçi, 46.
Şumnu, Rumeli şehirlerinden, ıo,
56, 59.
Tahir Ağa, Bursa vücuhundan olup
1271 zelzesinden sonra İstan­
bul'a gelerek İngilizlerin ahaliye
yardım ettiklerini haber veren
zat, 35.
Tahir Efendi, İstanbul kadısı iken
uhdesine Anadolu payesi tevcih
olunduğu, 50. - Metn-i Metm'i
te'life me'mur olan hey'ette fakih
denilecek yegane zat bulunduğu.
63.
Tahmas, Kars tabyalarından biri, 58.
Tahmasp, İran hükümdarı birinci,
Şah İsmail'in oğlu, 96.
Tahmasp, İran hükümdarı ikinci,
Şah Hüseyin'in oğlu, 97.
Taif, ıo3- ı 06, ı 08, 109, ı ı ı, ı 14,
117. 118. 122. 129--132, 140,144,
146-148, 150.
Takvim-i Vekayi, Osmanlı deYleliniıı
resmi ceridesi, 5, 39, 60, 89.
Takvimhane, Takvim-i Vekayi'in neşr
edil diği devlet matbaası, 5.
Taman, Karadeniz ile Azak denizi
arasındaki boğazın medhalinde
bulunan bir ada, 93.
Tanzimat-ı hayriye, 1255 de Abdül-
mecid Han zamanında J\1ustafa
Reşid Paşa tarafından ilan olu­
nan ve Osmanlı tebeasının can­
ına! ve namus emniyetini sağ­
layan hatt-ı hümayun, XII,
7-10, 102.
Tarih-i Cevdet, Cevdet Paşa'nın pek
maruf eııeri, Encümen-i da.niş
tarafından yazılmasına karar
INDEKS
verilen asar arasında tahak­
kuk eden yegane te'lif, II, V,
VI, 13, JOI.
Tarih-i Lı'.ıtfi, Lutfi Efendi'nin ma­
ruf eseri, III, IV, VI, VIII-
X. 5.
Tarih-i osmani encümeni mecmua-
sı, V, X.
Tataristan-ı kebir, 94.
Tatarlar Bursa'da bir semt. 34.
Terek.' 92, 94. . Üsküdar, Boğaziçi'nin Anadolu sa­
Tersane, 52.
Tezakir-i Cevdet, I-XI, 89, ıy,
152.
Thouvenel, Edouard-Antoinc. Fran-
sa'nın İstanbul sefiri, bilfıhere
Hariciye Nazırı. Çarşamba 4
Zilkade 127ı'de İstanbul'a vu­
rudu, 51.
Tiflis, 53, 60, 93, 94, 97, 99, 100.
Timur-kapı, 95.
Tıngır-oğlu Ohannes Efendi, Ermeni
zenginlerinden olup sonradan
(1272), bir sene müddetle Mec-
lis-i vala azalığına getirilen zat.
İzmir ve Beyrut gümrüklerini
iltizama aldığı, 26 ve 27.-Uhde-
sinden İzmir gümrüklerinin fes­
hedildiği, 50.
Tophane-i amire, 13, 17, 23, 42.
Topkapı sarayı, XV, XVI. Trablus-
garb, 52, 61, 86, 124.
Tuna, 28, 66, 83, 9 1.
Tunus, 47, 48, 86, 124.
Türk, V, XI, 29, 59, ıoı, 103,
111--113.
Türkistan (bk. Devlet-i aliyye)
Türkiye, I, VI, IX, XI, XIII.
ridesi, 5, 39, 60, 89.
Ulu Cami', (Bursa'da), 1271 zelze-
lesinde kubbelerinden yedisi ile
iki minaresinin harab olduğu,
33.
Urganlı, Bursa köprülerinden, 1271
zelzelesinde hasara uğ-radığı, 33,
34.
Urkapısı, Kırım yarım-adasını ka­
raya bağlayan berzahın batı kıs­
mı üzerindeki müstahkem mevki
(Perekop) , 38, 39.
Uteybe <,t= , Bir arab kabilesi, 141,
146.
Ülkütaşır, M. Şakir, I.
hilinde meşhur semt, 9, 72.
Üss-i zafer, Es'ad Efendi'nin vak'a-i
hayriyye'ye dair maruf eseri, 3.
Vadi-i Fatıma, 129.
Vak'a-i hayriyye, l\1ahmud. II. ta-
rafından yeniçeri ocağının kal­
dırılması, II, 3.
Varna, 56.
Vasıf Maşa, J\Iüşir, Kars'ı müdafa'a
edip esir düşen kumandan, 60. Vehbi
Molla, İmam-zade Mustafa, (Mekatib-
i umumiyyeye nazır muavini
mevaliden ve Ali Pa-
şa mensublarındandir, Anadolu
payesine kadar yükseldikten son-
ra 27 Recep 1294 de ölmüş­
tiir) :Re İr:1 P8. a'n1n 711 ,.,,.,.
Sarım Paşa'nın sadaretinde mek­
teblerde ressamlık öğretiliyormuş
rivayetinden ürkerek harita müs-
veddelerini abdesthanelere at-
tırdığı, 1ı.-Muayedede Abdül-
mecid Hanın ayağını öpmekle
padişahın iğbirarım mucib ol­
duğu, 46. - Rüşdiye mekteb­
lerinden idadiye gönderilen on
bir talebenin adiyle haricten
acemi çocuklar yolladığı, 56.
Vehbi Paşa, Mekkede mirliva (son­
radan ferik olmuştur); ıı7, 130,
1 43, 1 45·
Veli Paşa, Giridli Mustafa Naili
Paşa'nın oğlu, Paris sefiri Veli­
) ı'.ıddin Paşa. O sırada valiliğine
'

tayin olunduğu Girid'e git­ Yeni Karakolhane, Mekke'de bir

mek istemediği ve Fransız el­ karakolhane, 115-1 ı 7.
çisi Thouvenel'in yardımı ile Yeni mecmua, Bu derginin 20 Ha-
Hariciye nazırı olmak ümidine ziran 1918 sayılı nüshası, V, rnr.
düştüğü, 5ı. Yezid, Meşhur Emevi hükümdarı bi­
Veli-Paşa, Kars tabyalarından biri­ rinci, 149.
nin adı, 58. Yıldırım Han Cami'i (Bursa'da),
Veys (veya Veysi) Paşa, Hicaz ve 1271 zelzelesinde bu cami' mi-
İrak ordusunda erkan reisi ferik, naresinin harab olduğu, 33.
113, 115, 116, 121- 123,128, Yıldız, Boğaz'ın Beşiktaş sırtların­
130.- Abdülmuttalib'in Veys daki meşhur semti, XI.
Paşa'ya mektubu ve Veys Paşa'­ Yunanistan, 50.
nın cevabı, 144. Yusuf bin Ahmed Ba-Nace ,
Veziriye, Cidde'ye iki saatlik bir Cidde tacirlerinden ve Mekke'- /
yer, 119. ye isyan mektubunu gönderen-
Vidin, 52. lerden, ıo2.
Viyana, llI, XIII, 39, 42, 47 ,76,
78, 84, 85. Zafiri, Büyükdere'de lokantacı, 35.
Williams Paşa, Sir William Fen­ Zambaur, E. de, Manuel de gı!ne­
wick Williams ( 1800-1883 ), alogie et de c/ıı·onologie pour l'His­
İngiliz generallerinden olup toire de l'lslaın adlı eserin müel­
Osmanlı hizmetine giren, Kırım lifi, 15r.
muharebesi sırasında Kars'ın Zekiye Sultan, Abdülmecid Han'ın
müdafaasında çalışarak uhdesine kızı olup küçük yaşta vefat ettiği /
vezaret tevcih edilen ve Ruslara (Pazartesi, ıı Cumadelula 1272),
esir düşen zat, 60. 67.
Zemzem-i şerif kuyusu, 113.
Ya'la. J.ı. Mekke emirlerinden (Te- Zevi-Zeyd -".: c;,; , Haşim-oğulları
zakir'de •• şeklinde yazılıdır), ailesinin Katade'den geien ko-
151. luna verilen isimdir ve Abdül-
Yahya, Şerif, 15. muttalib Efendi'ye kadar Mek-
Yahya Kurdi, Şeyh, 1 1 7. ke emirleri bu koldandır. Ail­
Yavuz Sultan Selim, 91, 149, 150, enin diğer koluna Zevi-Avn
15ı. denir, 119. _
Yedikule, İstanbul'da meşhur semt, Zeyd, Şerif -"_j ..;,,.: , Mirliva Meh-
53· med Paşa'nın konağına ta'ar­
Yemen, 124, 142. ruzu, 119. Avrıca bk. 113-115,
Yenikale, Karadeniz ile Azak denizi 117, 128, 141.
arasındaki boğazda bir müstah­ Zeyme ,_;, Mina boğazından 5 saat
kem mevki', 43. mesafede bir yer, 141.

TDV İslam Araştırmaları .,"'

Merkezi kUtüphanesi'ne
Orhan Şaik GOKYAY'rn
VAKFIDIR.