PONTUS

Antik Çağ’dan Günümüze

Karadeniz Bölgesi’nin Etnik ve Siyasi Tarihi

Özhan Öztürk

3
İlyas Karagöz Thekes Tepesi olduğuna inandığı İskopel Yaylası’nda
o oğra zhan z rk ğus os 2007)

Trabzonlu yazar ve düşünür

İlyas Karagöz'ün (1933 - 2013)
aziz hatırasına...

5
Özhan Öztürk

(1968,-) Sözl kbilimci yazar ve mi olog. İs anbul’da doğdu. İ.Ü. Dişhekimliği ak l e-

sini bi irdi 1991). Karadeniz bölgesi k l r, arih, yerel dil ve lehçeleri zerine yap ığı
araş ırmalarını iki cil lik Karadeniz Ansiklopedik Sözl k' e yayınladı 2005). Halkbilim,
mi oloji ve d nya inançları konularını kapsayan T rk dilinde hazırlanmış en kapsamlı
al abe ik çalışmayı olklor ve Mi oloji Sözl ğ adıyla hazırladı 2009). Karadeniz'in
dör bir kıyısında n ik Çağ'dan g n m ze yaşamış m halk ve k l rlerin bırak ığı
izleri, kurulup, yıkılan ken ve medeniye lerin arihini Pontus adlı çalışmasında öze ledi
2011, 2012) ve bölgede yaşanan önemli gelişmeler ışığında g ncelledi 201 ). Ka-
dim k l rlerin yara ılış, anrı ve kahramanlara dair söylence ve inançlarını D nya
Mitolojisi adlı sözl k çalışmasında 10 binden azla madde halinde değerlendirdi
201 ). İ alya arihi, İ alyan dil ve k l r konulu sözl k çalışması İ alya ise yayıma
hazırlanmak adır. Evli ve 1 çocuklu olan yazar, halen hekimlik mesleğini s rd rmek e
olup İngilizce, Yunanca ve İ alyanca bilmek edir.

6
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ....................................................................................................................... 17

BÖLÜM I: KARADENİZ ................................................................................................ 19

A. Terminoloji ................................................................................................................... 19
Modern Terminoloji .............................................................................................................21
B. Paratetis ...................................................................................................................... 23
Akdeniz ile Karadeniz ilişkisi .................................................................................................24
C. Karadeniz Tufanı ........................................................................................................... 27
Teori .....................................................................................................................................27
Nuh Tufanı ve Karadeniz ......................................................................................................31
D. Coğrafya ....................................................................................................................... 36
Keşif ve Oşinografi tarihçesi .................................................................................................36
Deniz tabanı .........................................................................................................................37
Hidroloji ...............................................................................................................................38
Akıntılar ................................................................................................................................38
Rüzgârlar ..............................................................................................................................39
Temarunda, Palus Maeotis, Azak Denizi ..............................................................................40
Bosphorus, Thrakios Bosphoros, Mysia Bosphorus’u, İstanbul Boğazı ................................41
Adalar ...................................................................................................................................43
Kıyı Özellikleri .......................................................................................................................49
Denizde yaşam .....................................................................................................................55
E. Kolonizasyon ................................................................................................................. 61
Zamanlama ..........................................................................................................................62
Troya: Karadeniz ile Akdeniz Bağlantısı ................................................................................64
Miken Efsaneleri ve Karadeniz ............................................................................................64
Kolonizasyonun Nedenleri ...................................................................................................69
Yerleşim ...............................................................................................................................72
Tarım ve ticaret ....................................................................................................................78
Batıklar .................................................................................................................................80
F. Rekabet ve Çatışma ....................................................................................................... 83
Köle Ticareti .........................................................................................................................84
İtalyanlar Karadeniz'de.........................................................................................................88
Osmanlı Gölü ........................................................................................................................90
Osmanlı - Rus Rekabeti ........................................................................................................91
G. Genişletilmiş Karadeniz Bölgesi .................................................................................. 108
Rusya’nın Karadeniz Politikası ............................................................................................110
Avrupa Birliği’nin Karadeniz Politikası ................................................................................112
Türkiye'nin Karadeniz Politikası..........................................................................................113

7
 Kıta Sahanlığı Sorunları ......................................................................................................114
Kurumlar ............................................................................................................................115
Güç Dengeleri.....................................................................................................................117
H. Enerji .......................................................................................................................... 119
Metan Hidrat Kristalleri......................................................................................................119
Petrol ve doğal gaz .............................................................................................................119

BÖLÜM II: DACİA...................................................................................................... 129

Ripa Thraciae, Dobruca ................................................................................................... 129
Arkeoloji .............................................................................................................................130
Tarih ...................................................................................................................................131
Etnik Yapı ...........................................................................................................................135
I. Romanya Dobrucası, Kuzey Dobruca ............................................................................ 138
Tomis, Konstantia, Köstence, Konstanta ............................................................................139
Aegyssus, Tulcea, Tulça, Hora Tepe, Tolçu .........................................................................147
Karasu, Mecidiye, Medgidia ...............................................................................................148
Acervetis, Kallatis, Pangalia, Tomisovara, Mangalia ...........................................................149
Karakoyun, Navodari ..........................................................................................................150
II. Bulgar Dobrucası, Güney Dobruca ............................................................................... 150
Hacıoğlu Pazarcık, Dobriç, Bazargic, Tolbuhina ..................................................................150
Durostorum, Theodoropolis, Drasdar, Silistre....................................................................151

BÖLÜM III: MOESİA.................................................................................................. 155

Arkeoloji .............................................................................................................................157
Tarih ...................................................................................................................................160
Etnik Yapı ...........................................................................................................................168
Marcianapolis, Peristhlava, Devne, Devnya .......................................................................172
Odessus, Vare, Varna .........................................................................................................173
Nikopolis, Niğbolu, Nikopol ................................................................................................177
Antheia, Apollonia Pontica, Sozopol, Sizebolu ...................................................................178
Pyrgos, Deueltus, Zagora, Burgaz, Burgas ..........................................................................179
Ankhialos, Anchialus, Tuthom, Ahyolu, Pomorie ...............................................................180
Agathoupolis, Peronticus, Ahtebolu, Ahtopol ....................................................................182
Krounoi, Dionysopolis, Carbona, Balçık ..............................................................................182

BÖLÜM IV: THRAKİA ................................................................................................ 183

Etnik Yapı ...........................................................................................................................184
Boğaz'ın Avrupa Yakası ................................................................................................... 192
Ergiske, Metrai, Hanice, Çatalca .........................................................................................192
Simas, Sarıyer .....................................................................................................................193
Kırklareli ......................................................................................................................... 196
Vize ....................................................................................................................................196

8
 Salmydessus, Alydessos, Midye, Kıyıköy ............................................................................201
Samakov, Demirköy ...........................................................................................................202

BÖLÜM V: BİTHYNİA ................................................................................................ 203

A. Arkeoloji .........................................................................................................................205
B. Etnik Yapı .......................................................................................................................205
C. Yerleşimler .....................................................................................................................218
1. Boğaz’ın Anadolu Yakası ............................................................................................. 218
1a. Hieros, Yoros, Fanum ...................................................................................................218
1b. Rhebas, Rhesus, Riva ....................................................................................................223
1c. Artane, Artane Hilea, Psillis, Şile ..................................................................................224
1d. Khalkedon, Kadıköy ......................................................................................................226
1e. Khyrsopolis, Skutari, Üsküdar .......................................................................................228
2. Kocaeli ........................................................................................................................ 229
2a. Astakus, Olbia ...............................................................................................................229
2b. Nikomedeia, İzmit ........................................................................................................231
2c. Kentri, Kandıra ..............................................................................................................244
2d. Libyssa, Dakibyza, Gebze ..............................................................................................245
2e. Praenetus, Drepanum, Hellenopolis, Karamürsel ........................................................246
3. Düzce .......................................................................................................................... 246
3a. Keiros, Prusias ad Hypium, Üskübü, Konrapa, Konuralp ..............................................246
3b. Dia, Diaspolis, Akçaşar, Akçakoca.................................................................................247
4. Bolu ............................................................................................................................ 248
4a. Bithynium, Claudiopolis, Eski Hisar, Bolu .....................................................................248
4b. Krateia, Flaviopolis, Gerede .........................................................................................250
4c. Gordium, Juliopolis .......................................................................................................250
5. Prousa, Bursa .............................................................................................................. 251
5a. Nikea, Antigoneia, İznik ................................................................................................252
5b. Apameia, Mirlea, Montaneia, Mudanya ......................................................................253
5c. Kaisareia Germanika, Smyrdaleia, Germanicopolis, Ulubad .........................................254
5d. Pityeia, Drepana, Helenopolis, Elenopoli, Yalova .........................................................255
5e. Kios, Prusias ad Mare, Gemlik ......................................................................................255
6. Zonguldak ................................................................................................................... 256
6a.Kalis, Cales, Alaplı ..........................................................................................................261
6b.Tius, Tieion, Tium, Tion, Çarşamba, Çaycami, Çaycuma................................................262
6c.Tephrike, Devrek ...........................................................................................................263
6d. Herakleia Pontika, Panderaki, Bend Ereğli, Karadeniz Ereğlisi .....................................264
Roma ve Bizans Dönemi .....................................................................................................268
6e. Tefen, Gökçebey ..........................................................................................................275

BÖLÜM VI: PAPHLAGONİA ....................................................................................... 277

A. Etnik Yapı .......................................................................................................................278
1. Karabük ...................................................................................................................... 284

9
 A. Etimoloji .........................................................................................................................284
B. Arkeoloji .........................................................................................................................284
C. Tarih ...............................................................................................................................285
1a.Yenice ............................................................................................................................285
1b.Hadrianoupolis, Kaisareia, Eskipazar .............................................................................286
1c. Kimistene ......................................................................................................................287
1d. Dadybra, Zalifre, Zağfiranbolu, Safranbolu ..................................................................288
1e. Eflani, Eflaganlu, Eflugan ..............................................................................................290
1f. Ulak, Doğanlar, Ovacık ..................................................................................................292
2. Parthenius, Oniki Divan, Bartın ................................................................................... 292
A. Etimoloji .........................................................................................................................292
B. Arkeoloji .........................................................................................................................293
C.Tarihi Eserler ...................................................................................................................293
2a. Erythinoi, Çakraz ..........................................................................................................294
2b. Amastris, Amasra .........................................................................................................294
2c. Sesamos........................................................................................................................300
2d. Kromna, Kurucaşile ......................................................................................................300
2e. Drahna, Ulus .................................................................................................................301
2f. Arıt ................................................................................................................................302
2g. Günye, Hasankadı .........................................................................................................302
3. Timonium, Timonitis, Kastamon, Kastamonu .............................................................. 303
A. Etimoloji .........................................................................................................................303
B. Arkeoloji .........................................................................................................................304
C. Tarih ...............................................................................................................................304
D. Tarih Eserler ...................................................................................................................310
3.a. Abonuteikhos, Abana, İonopolis, İnebolu ...................................................................311
3.b.Kinolis, Kimolis, Ginolu .................................................................................................316
3.c. Pompeiopolis, Taşköprü ..............................................................................................317
3.d. Azdavay .......................................................................................................................319
3.e. Fakaz ...........................................................................................................................319
3.f. Kytorus, Giderus, Karaağaç İskelesi, Uzunkum, Cide....................................................320
4. Gangra, Germanikopolis, Çankırı ................................................................................. 321
5. Sinope, Sinop .............................................................................................................. 322
A.Etimoloji..........................................................................................................................322
B. Arkeoloji .........................................................................................................................324
C. Tarih ...............................................................................................................................325
D.Tarihi eserler ...................................................................................................................337
E.Sikkeler ............................................................................................................................342
5a. Karousa, Gerze .............................................................................................................343
5b. Durağan........................................................................................................................345
5c. Boyabat ........................................................................................................................345
5d. İstefan, Ayancık ............................................................................................................347

10
BÖLÜM VII: PONTUS ................................................................................................ 351
A. Arkeoloji .........................................................................................................................353
B. Etnik Yapı .......................................................................................................................354
C. Pontus Devleti ............................................................................................................ 390
1. İsimlendirme ve soyağacı ...............................................................................................392
2. Mithridat Savaşları .........................................................................................................396
D. 20. yüzyılda Pontus ulus devleti projesi ...................................................................... 399
1. Merzifon Amerikan Koleji ve Pontusçuluk .....................................................................400
2. Ermeni bağımsızlık hareketi ve Merzifon .......................................................................403
3.“Merzifon “Pontos” Kulübü ............................................................................................405
4. Rum Cemaati ..................................................................................................................408
5. Pontusçuluğun Hedefleri ................................................................................................413
6. İsyan, sürgün ve ölüm ....................................................................................................437
7. Batı Medyasında Pontus.................................................................................................448
8. Propaganda Kitapları ......................................................................................................450
9. İstatistikler .....................................................................................................................453
10. Mübadele ve Sonrası ....................................................................................................456
E. Güncel bir sorun olarak Pontus ................................................................................... 464
1. Hakmiş, Amaseia, Amasya .......................................................................................... 474
A.Etimoloji..........................................................................................................................474
B. Arkeoloji .........................................................................................................................475
C. Tarih ...............................................................................................................................477
1.a Amasya Merkez İlçe .....................................................................................................488
1.b. Argoma, Suluova .........................................................................................................492
1.c. Göynücek .....................................................................................................................493
1.d. Kimari, Artıkabad, Artukova, Hacı Köyü, Gümüşhacıköy ............................................493
1.e. Marsivan, Merzifon .....................................................................................................494
2. Eudokia, Dokeia, Tokat ............................................................................................... 495
A. Etimoloji .........................................................................................................................495
B. Arkeoloji .........................................................................................................................496
C. Tarih ...............................................................................................................................496
D. Tarihi Eserler ..................................................................................................................500
2a. Anziliya, Zela, Zila, Zile .................................................................................................501
2.b. Gavurni, Kafirni, Almus ...............................................................................................504
2.c. Gaziuara, Taulara, İbora, Turhal ..................................................................................504
2.d. Daksimonitis, Dazya, Kazâbâd, Kazova ........................................................................505
2.e. Kabeira, Diospolis, Sebaste, Neocaesarea, Niksar .......................................................507
2.e.1. Dânişmend Oğulları, Dânişmendliler, Persarmenoi .................................................508
2.f. Eupatoria, Magnopolis, İbora, Erbaa............................................................................511
2.g. Komana Pontika, Hierocaesareia, Gümenek ...............................................................511
2.h. Sebastopolis, Herakleopolis, Sulusaray .......................................................................513
2.i. İskefsir, Reşadiye ..........................................................................................................515
3.Enetike, Amisos, Pire, Samastro, Samsun ..................................................................... 516
A. Etimoloji .........................................................................................................................516

11
 B. Arkeoloji .........................................................................................................................517
C. Tarih ...............................................................................................................................518
3a. Zalpa, Paurae, Bafra .....................................................................................................533
3b. Themiskyra, Tirmedos, Terme ......................................................................................537
3c. Nerik, Phazemon, Neapolis, Neoclaudiopolis, Andrapa, Gedekara, Köprü, Vezirköprü540
3d. Laodikea Pontika, Ladik ................................................................................................542
3e. Zalihis, Hellenopontus, Leontopolis, Kömenüz, Alaçam ...............................................544
3f. Tekkeköy .......................................................................................................................546
3g. Gölcanik, Çeharşenbe, Çarşamba .................................................................................547
3h. Ancere, Hancere, Hâvize, Havza ...................................................................................548
3i. Kavak .............................................................................................................................549
4. Kotyora, Bayramlı, Ordu ............................................................................................. 550
A. Etimoloji .........................................................................................................................550
B. Arkeoloji .........................................................................................................................551
C. Tarih ...............................................................................................................................552
4a. Karakuş, Akkuş .............................................................................................................557
4b.İbasta, Fidaverende, Aybastı .........................................................................................558
4c. Çamaş ...........................................................................................................................558
4c. Phadisana, Phadisanen, Vatiza, Satılmış, Fatsa ............................................................559
4d. Hapsamana, Gölköy .....................................................................................................560
4e. Keş Deresi, Korgan .......................................................................................................561
4f. Melet, Milas, Hamidiye, Mesudiye ...............................................................................561
4g. Genetes, Vona, Lena, Koz Ağzı, İstefani, Satılmış, Perşembe ......................................563
4h. Ulubey ..........................................................................................................................566
4i. Oenoe, Ünye .................................................................................................................566
4j. Side, Polemonium, Bolaman .........................................................................................572
5. Kerasus, Pharnakia, Kerasunta, Giresun ...................................................................... 573
A. Etimoloji .........................................................................................................................574
B. Tarih ...............................................................................................................................577
C. Tarihi Eserler ..................................................................................................................597
5.a. Alucra ..........................................................................................................................597
5.b. Pharmatenos, Kepsil, Akköy, Bulancak........................................................................599
5c. Kasopia, Keşap ..............................................................................................................601
5d. Koralla, Yavebolu, Elevi, Görele....................................................................................602
5e. Pentahor, Mendehor, Abdal İskelesi, Piraziz ................................................................603
5f. Tripolis, Tirebolu ...........................................................................................................604
5g. Yağlıdere.......................................................................................................................609
5h. Koloneia, Koğoniya, Mavrokastron, Kara Hisar, Şebinkarahisar ...................................609
5h. Dereli ............................................................................................................................616
6. Trapezus, Trapezounta, Trabzon ................................................................................. 616
A. Etimoloji .........................................................................................................................618
B. Tarih ...............................................................................................................................619
C. Tarihi Eserler ..................................................................................................................718
6a. Trabzon merkez ilçe .....................................................................................................732

12
 6b.Platana, Pulathane, Akçaova, Akçaabat ........................................................................736
6c. Ad Vicesimum, Dikaisimon, Magnana, Karydia, Matsouka, Cevizlik, Maçka ................743
6d. Psoron Limen, Hyssus Limen, Humurgandon, Sürmene...............................................756
6e. Ofis, Of .........................................................................................................................766
6f. Katahor, Çaykara ...........................................................................................................772
6g. Arsen, Arsin ..................................................................................................................774
6h. Thoania, Tonya .............................................................................................................776
6i. Fol, Büyük Liman, Vakfıkebir .........................................................................................778
6j. Liviopolis, Yavabolu, Şarlı, Akhisar, Beşikdüzü ..............................................................779
6k. Şalpazarı .......................................................................................................................781
6l. İskefiye, Çarşıbaşı ..........................................................................................................783
6m. Gemura, Yemura, Yomra.............................................................................................784
7. Haldiya, Canca, Gümüşhane ........................................................................................ 786
1. Antik Argyropolis'in yeniden keşfi ..................................................................................789
2. Madencilerin Göçü .........................................................................................................789
7a. Ardasa, Messo Khaldeon, Beş Kilise, Torul ..................................................................790
7b. Santa, Kromni, İmera ve Stavrin ...................................................................................792
7c. Kürtün ...........................................................................................................................804
7d. Bayburt.........................................................................................................................805
7d. İspir ..............................................................................................................................806

BÖLÜM VIII: KOLHİS ................................................................................................. 807

A. Arkeoloji .........................................................................................................................808
B. Etnik Yapı .......................................................................................................................809
C. Tarih ...............................................................................................................................823
I. Büyük Lazia ve Lazistan ...................................................................................................833
1. Rhizus, Rizounta, Rize ................................................................................................. 838
A. Etimoloji .........................................................................................................................839
B. Arkeoloji .........................................................................................................................840
C. Tarih ...............................................................................................................................841
D.Tarihi Yapılar ...................................................................................................................856
1a. Merkez İlçe ...................................................................................................................857
1.b. Artaşeni, Artaşen, Ardeşen .........................................................................................861
1.c. Mapavri, Çaybaşı, Çayeli ..............................................................................................863
1.d. Athenae, Atina, Pazar ..................................................................................................866
1.e. Byzerum, Viçe, Fındıklı ................................................................................................870
1.f. Karadere, Kalkandere ...................................................................................................871
1.g. Kura-i Saba, İkizdere ....................................................................................................872
1.h. Hemşin ........................................................................................................................874
1.i. Aşağı Viçe, Viçealtı, Çamlıca, Çamlıhemşin ..................................................................876
1.j. Potamya, Güneysu .......................................................................................................877
1.k. Malpet, Derepazarı ......................................................................................................878
1.l. Kalopotamos, Aspet, İyidere ........................................................................................878

13
 1.m. Arkhabis, Arhava, Laz, Arhavi .....................................................................................879
1.n.Hopa.............................................................................................................................882
II. Tao-Klarjeti ................................................................................................................. 885
A. Arkeoloji .........................................................................................................................885
B. Tarih ...............................................................................................................................885
1. Livane, Artavani, Artvin ............................................................................................... 893
Tarihi Yapılar ......................................................................................................................899
1.a. Artanuci, Ardanuç .......................................................................................................900
1.b. Borçiskevi, Borçka .......................................................................................................902
1.c. Murgul .........................................................................................................................904
1.d. Şavşeti, Şavşat ............................................................................................................905
1.e. Pertekrek, Kiskim, Yusufeli ..........................................................................................907
III. Acara ......................................................................................................................... 912
Apsarus, Gonio, Gönye .......................................................................................................915
Bathus Limen, Batumi, Batum ............................................................................................918
Kobuleti, Çürüksu ...............................................................................................................925
IV. Guria ......................................................................................................................... 926
V. Megrelya .................................................................................................................... 927
Etnik Yapı ...........................................................................................................................929
Arkturus, Phasis, Fasso, Poti, Faş .......................................................................................930
Zugdidi ...............................................................................................................................931
Anaklia ...............................................................................................................................932
Arkhaeopolis, Tsikhegoji, Ciha Goci, Nokalakevi ................................................................932

BÖLÜM IX: ABHAZYA................................................................................................ 935

Etnik Yapı ...........................................................................................................................935
Tarih ...................................................................................................................................939
Soçi .....................................................................................................................................946
Pityus, Pitsunda ..................................................................................................................947
Anakopia, Nikopsis, Novy Afon, Afon Tshyts ......................................................................948
Dioskurias, İskurya .............................................................................................................948
Sebastopolis, Tskhumi, Aqwa, Sohum ................................................................................949
Tuapse ................................................................................................................................950

BÖLÜM X: İSKİTYA .................................................................................................... 951

A. Etnik Yapı .......................................................................................................................952
I. Kuzeybatı Karadeniz Sahili ........................................................................................... 978
Ophiusa, Tyras, Mavrokastron,Asperon, Akkerman, Bilhorod-Dnistrovskyi .....................978
Olbia ...................................................................................................................................981
Nikonium ............................................................................................................................983
Berezan Adası.....................................................................................................................983
Kharaks...............................................................................................................................984
Tamiraki ve Dandake ..........................................................................................................984

14
 Hacıbey, Odessa .................................................................................................................985
Ozü, Ozi, Ochakiv ..............................................................................................................987
II. Taurika, Kırım Yarımadası ........................................................................................... 989
Ermeni Bazar, Armyanskiy Bazar, Armyansk ......................................................................989
Kerkinitis, Eupatoria, Yevpatoria, Kezlev, Gözleve .............................................................989
Khersonesos Taurika, Kherson, Korsun, Akyar, Sivastopol .................................................992
Kalos Limen, Ak mescit, Chernomorskoe ...........................................................................994
Or Kapı, Perekop ................................................................................................................995
Rusya’nın Karadeniz Filosu.............................................................................................. 995
Suğdak, Sudak ....................................................................................................................999
Doros, Theodoro, Mangup Kale .......................................................................................1001
Symbolon Limni, Cembalo, Yamboli, Balaklava ................................................................1001
İnkerman, Bilokamiansk ...................................................................................................1002
Bahçesaray .......................................................................................................................1003
Akmescit, Simferopol .......................................................................................................1004
Alepu, Alupka ...................................................................................................................1004
Aluston, Aluşka.................................................................................................................1005
Solhat, Eski Kırım, Staryi Krym..........................................................................................1005
Karasubazar, Bilohirsk ......................................................................................................1006
Yalta .................................................................................................................................1006
III. Kuzeydoğu Karadeniz Sahili...................................................................................... 1007
Theodosia, Kaffa, Kefe, Feodosiya ...................................................................................1007
Pantikapeum, Kaisareon, Bosphor, Karça, Kerç ..............................................................1011
Phanagoria, Agrippiya ......................................................................................................1014
Sindi, Sindika, Gorgippa, Anapa .......................................................................................1015
Hermonassa, Tamatarkha, Samkarş, Tmutarakan ...........................................................1016
Kepoi ................................................................................................................................1018
Tanais ...............................................................................................................................1018
Ulskie, Ulyap ....................................................................................................................1018

KAYNAKÇA ............................................................................................................. 1021

FOTOĞRAF KAYNAKLARI ........................................................................................ 1071

15
Önsöz

Daha ilk çalışmam 'Karadeniz nsiklopedik Sözl k’ hazırlarken Karadeniz’in m kıyılarını içeren
coğra ya ve arih içerikli bir ki ap ikrime d şm ş . Bununla birlikte 19. y zyılda ulus tarih
yazımına ai imal edilen hazır şablonların varlığına karşın Karadeniz havzası gibi çok sayıda ulus
ve devle in var olduğu b y k coğra i bölgelerin arih yazımı zerinde uzlaşılan bir ölç n olma-
ması, hazırlık aşamasında zor bir engel olarak karşıma çıkıp hevesimi m yle kırmış ı. Ancak
konuyu ölçeğini kendim belirleyeceğim bir harita gibi ele alıp, her ken ve köy n yerel özellikle-
rini acımasızca geçiş irmeden, neyi atlayıp ve neye dikka edeceğim konusunu ne leş irip, oku-
run detaya saplanmadan b n görebileceğini umduğum kendimce bir ölçek sap ayıp çalışma-
ya başlamak a gecikmedim. Çalışmamın amacı T rkçe li era rde ihmal edilen bir konu olan
Karadeniz coğra ya ve arkeolojisi ile ilgili emel bilgileri verdik en sonra kıyı bölgesini tarihi
isimlerine göre böl m böl m ayırarak yer yer özg n yorumlarımla birlik e n ik Çağ’dan i ibaren
yaşamış halkları, kurulan yerleşim ve önemli arihi olayları akademik bir disiplin içerisinde oku-
yucuya sunmak ı. Ka asında sorular birik irmiş veya yeni sorular arayan meraklılarına ideolojik
kurgu ve hura elerden uzak, önceden yazılanları ekrar e meyecek yeni bir pencere açmak
is iyordum. Ki abın konusunun yanı sıra ele aldığım mekân ve zaman aralığının genişliği göz
ön ne alındığında bile yeterli sayılabilecek arşivimin disiplinler arası bir araş ırmayla öze lenip,
yorumlanması gerek iği de or adaydı. Bu y zden hen z bilim dalları arasına bug nk gibi sınırla-
rın çekilmediği ve d nyanın bug n alışık olduğumuzdan arklı değerlendirildiği n ik Çağ kaynak-
ları dâhil olmak zere bölge hakkında orijinal bilgi veren her döneme ai ki ap, seyahatname,
impara orluk ve kilise kayı ları gibi belgeler ile civar devle lerin uluslaşma s recinde kendi halkla-
rının geçmişini her rl g nah an arındırarak imal e ikleri me inlere dek pek çok eseri eleş irel
bir gözle inceledim.

Çerkez ve Ta ar s rg nleri zerine yazılmış birkaç çalışma dışında T rkçe li era rde Karade-
niz’in karşı kıyıları neredeyse amamen ihmal edilmiş i. nadolu sahili zerine yazılanlar ise yine
birkaç özg n yapı ın dışında bir yandan Karadenizlileri Or a sya oplumları ile zorlama iddialarla
özdeşleş iren diğer yandan Rum ve Ermenilerin 20. y zyıl başlarında yaşadığı elake ler dizisini
neden-sonuç ilişkisi içinde değerlendirmeden, karşı ara a en ufak bir empati beslemek bir yana
çoğunlukla gerek iğinde yalanlamak için bile olsa Yunan ve Ermeni kaynaklarını kullanmayan,
önemli bir kısmı ısmarlama hazırlanmış, ideolojik kaygı g den yapı lardı. Karadeniz veya Pon us
konusunda okuduğum m ki apların birbirini ekrar e iği izlenimini edinirken aynı konuya diğer
ara an bakan Yunanlı veya Ermenilerin de bizim bulunduğumuz yerden pek de arklı bir nok a-
da olmadığını görd m. Bölgeyi ve insanlarını yemek alışkanlıkları, ahlaki yargıları, d ş nceleri,
inançları, giyim kuşamları ile anımanın yanı sıra olan biteni kadim arihi bilgiler ile birlik e değer-
lendirerek “doğru” okumak, “doğru” yorumlamak ve m mk n olduğunda “doğru” yazmaya
çalış ım. Daha çok okunmak veya ar ışılmak uğruna klişeleri ers y z edeceğim diye tarihi,
komplo teorileri ile açıklama çabalarına rağbe e meyi hiçbir dönem arz olarak benimsemediğim
gibi bu çalışmamda da olabilir dediğim iddialarımın sansasyon yaratmaktan ziyade gerçeği bul-
ma yolunda atılmış iyi niyetli adımlar olduğunu ve her zaman yanılma payım olabileceğini peşi-
nen kabul ediyorum.

Çağlar boyunca arih adına kaynak olarak kullanılabilecek pek çok seyahatname, belge hatta
anıklığın ilgili dönemin egemenlerince yazdırıldığını, egemenlerin kaybedenleri veya ik idarlarını
ehdi edenleri arih en “silerek” bug n sahip olduğumuz ve nedense değişmez gerçekmiş gibi
algıladığımız ortak arihsel belleği biçimlendiğini d ş n yorum. Sözgelimi konu Karadeniz çevresi

17
olunca özellikle İski , Trak ve Lazların sır yazılı kaynak eksikliği y z nden haklarının yenildiğini,
tarihin sadece yazıdan ibare olmadığını, kendi çağları için önemli uygarlıklara sahip olan bu
halkların mirasını sandığımızdan azla aşıdığımızı sanıyorum. Sonuç a Karadeniz arihi konusun-
da olguları kendi tezlerim ışığında değerlendirsem de ki abın ansiklopedik özelliğinden eraga
e memek için genel kabul gören eorileri ön planda vermeye, çoğu zaman kendi yorumumu dip
no olarak ayrıca belir erek geri planda kalmaya çalış ım.

1990’lı yıllardan i ibaren pop ler olan ‘geçmişle hesaplaşma’ bağlamında yakın arihimizde yaşa-
nan dramlarla y zleşmeye çalışırken, dönemin kudre li İngiliz başbakanı Lloyd George'un ağzın-
dan “T rkler nadolu'dan a ılmalıdır” söz yle i ade edilen ruh halinin politik yansımalarının
nadolu’da yaşanan pek çok trajediyle neden-sonuç ilişkisi içerisinde olduğunun da arkındayım.
Dolayısıyla resmi söylemin ezberine mesa eli dururken aynı mesa eyi savaş propagandası mah-
sul ezlere karşı da koruyup, man ık ve sağduyudan uzaklaşmadan, neresinden bakarsanız
ancak orasını görebileceğiniz arihin cam k resinde okuyucunun zihninde gerçeğe en yakın
hayali kendimce oluş urmaya çalış ım. T m çabama karşın seçkinci ve Ba ı merkezli arih yazı-
mından ersah ersah uzak a kalamadığımın da arkındayım. Gi ikçe zenginleşen ama g venilir-
lik açısından her zaman sorgulanması gereken in erne kaynaklarını, yakın zamanda gerçekleş i-
rilen arkeolojik bulgu ha a gene ik çalışmaları ki abıma dâhil e mekle, an ik kaynakları m mk n
olduğunca ilk elden orijinal dilinden değerlendirmeye çalışmakla birlik e Osmanlı arşivi gibi ancak
ikinci elden ulaşabildiğim kaynakları verimli kullanamamamın çalışmamın zayı nok asını oluş ur-
duğunu i ira e meliyim. yrıca Per Minas Bıjışkyan’ın 1819, Neal scherson’un 1995 ve Charles
King’in 2004’de yayımlanan Karadeniz konulu çalışmalarından e kilendiğimi ama Akdeniz'i ihti-
rasla sevdiğini i ira eden ernand Braudel’in 1949’da yayımlanan “II. elipe döneminde kdeniz
ve kdeniz d nyası” adlı olağan s kurgu ve g zellik eki eserinin beni bu ki ap için özellikle
kışkır ığını söyleyebilirim. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın kendi hâ ıralarını aradığı ken arihi anla ım
arzından ne kadar uzak durmaya çalışsam da asırlar boyunca aynı po ada eriyip yekv cu olan
Rum, T rk ve Ermenileri birbirinden koparıp, d şman kılan s reç ile acılı göç hikâyelerini dinle-
diğim kökleri Trakya, Bulgaris an, Kırım, bhazya, G rcis an veya Romanya’ya dayanan dost,
komşu ve akrabalarımın zorunlu göçleri sırasında yaşadığı sıkın ılara karşı ara sız yaklaşmam
m mk n olamadı. yrıca bir Trabzonlu olarak or ak k l r ve köklere sahip olduğumuz Rumların
nadolu’dan kopuş s recinden ve aynı mekânları paylaş ığımız ıpkımızın aynısı olan bu insanlar-
la 1-2 kuşak içerisinde amamen yabancılaşmamızdan oldukça etkilendim. zellikle 1923 sonra-
sında ina ve Selanik’in kenar mahallelerinde neredeyse 50 yıl boyunca prefabrik evlerde Yuna-
nis an’ın vey evla ları olarak ağırlanan nadolu’nun bu g zel çocuklarını ayak a u an ek şeyin
bir g n nadolu’ya geri dönme umudu olduğunu, ıpkı bizim gibi anava anlarında başı dik yaşa-
manın m cadelesini vermek dışında başka bir g nahları olmadığını bilmenin vicdanıma aşı ığı
ağır y k de okuyucuyla paylaşarak ha i le mek istedim.

Son olarak bu ki abı yazmam için des eğini esirgemeyen, eleş irerek, bilgi veya kaynak paylaşa-
rak u kumu genişle en m dos larıma ama özellikle eşim rzu erdağ z rk ile oğlum Sarp
z rk’e çoğu zaman onlardan esirgediğim vak i k phanemde bonkörce harcamama gös er-
dikleri hoşgör den dolayı eşekk r e meyi bir borç biliyorum.

zhan z rk, İs anbul (28 Mayıs 2011)

18