2 i .

Yüzyılda
Kültürel Antropoloji
insanın doğadaki yeri
Daniel G. Bates
2 i . Yüzyılda
Kültürel Antropoloji
insanın doğadaki yeri
Daniel G. Bates
Daniel G. Bates City University of New York, Hunter College ve Graduate School Antropoloji Bölümü’nde emeritus pro­
fesör ve öğretim üyesidir. Türkiye, İran, Bulgaristan, Azerbaycan, Ürdün, Mısır, Kenya ve Uganda’da antropoloji araş­
tırmaları yapmıştır. Eğitimini İstanbul Robert Kolej, Freiburg Üniversitesi ve Michigan Üniversitesi’nde tamamlamıştır.
Türkiye’ye ilk kez 1959 yılında Robert Kolej’in ilk öğrencilerinden biri olarak gelmiş ve bu kararın her zaman için haya­
tının geri kalan yılları ve kariyeri için son derece olumlu bir etkisi olduğuna inanmıştır. İstanbul’da sadece on sekiz ayı­
nı geçirmiş olmasına rağmen uzun süreli dostluk ilişkileri kurmuş ve elli yıl boyunca düzenli olarak Türkiye’yi ziyaret et­
miştir. Profesyonel çalışmalarının birçoğunu Türkiye’de ya da etnik Türklerle birlikte yapmıştır. Buradaki çalışmalarına
ilk kez 1968 yılında Gaziantep bölgesinde antropoloji doktorasını yapmak üzere geldiğinde başlamıştır. Bu süre zarfın­
da İslahiye çevresindeki Yörük yerleşimlerindeki kırsal ve kentsel yaşama ait malzemeler toplamıştır. 1973 ve 1974 yıl­
larında İran’ın kuzeyinde yaşayan Yomut ve Göklen Türkmenleri üzerinde yürütülen geniş çaplı demografik bir çalışma­
ya katılmıştır. Son yirmi yıldır Mısır, Kenya ve daha farklı yerlerde çalışmakta, aynı zamanda New York Hunter
College’de antropoloji dersleri vermeye devam etmektedir. 1990 ve 1991 yıllarında Bulgaristan’da yaptığı alan çalışma­
sı yeniden Türk kökenli topluluklarla çalışma yapmasında etkili olmuş, burada Türk azınlıkların eski komünist rejimin
sert politikalarına karşı gösterdikleri tepkileri ve demokrasiye geçişte oynadıkları rolü belgelemiştir. 1990-1991’de Boğa­
ziçi Üniversitesi’nde, 1998-2002’de İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde ders vermiştir .Halen iki ayda bir ya­
yımlanan Human Ecology: an Interdisciplinary Journ al adlı derginin genel yayın yönetmenliğini yürütmekte ve City Uni­
versity of New York, Hunter College’daki görevine devam etmektedir.

1
İSTANBUL BİLG İ Ü N İVERSİTESİ YAYINLARI
Da n ie l G. Bates
2 1 . YÜ ZYILDA KÜLTÜREL ANTROPOLOJİ
İNSANIN DOĞADAKİ YERİ

CULTURAL ANTHROPOLOGY
© D a n i e l G. B a t e s
A dapted fro m P r e v io üsly P u b l is h ed Bo ok Is s u e d by M cGr a w -H il l Inc.

İs t a n b u l B İlg İ Ü n İv e r s İte s İ Y a y in la r i 265

B İlg İ v e T o p lu m 6

ISBN 978-605-399-124-3

1. B aski İ s t a n b u l, K a s im 2009

© B İlg İ İ le tİ ş İ m G r u b u Y a y i n c i l i k M ü z İ k Y a p im v e H a b e r A j a n s i L t d . Ş t İ .
No: 43/A K u ş t e p e Ş İŞ L İ 34387
Y A Z I Ş M A A D R E S İ: İ n ö n ü C A D D E S İ, İS T A N B U L
T e le fo n : 0212 3 11 52 59 - 3 11 52 62 / F a k s : 0212 297 63 14

www.biteiyay.com
E -p o s ta yayin@ bilgiyay.com
D a ğ itim da gitim @ bilg iyay.co m

YAYINA HAZIRLAYANLAR BELGİN ÇlNAR

ÇEVİRİ EDİTÖRÜ SUAVİ AYDIN
Ta s a r im M ehm et U lu s e l
D İz g İ ve Uy g ulam a M araton D İz g İ e v î
DOz e l t İ ve D İz İ n Re m z İ A bbas - Ö z g ü r Y il d iz

B a s k i v e C İlt S e n a O f s e t A m b a la j v e M a t b a a c i l i k S a n . Tic. L t d . Ş t İ .
L İ t r o s Y o lu 2 . M a t b a a c ila r S İte s İ B B lo k K a t 6 No: 4 N B 7-9-11 T o p k a p i İs ta n b u l
T e le fo n : 0212 613 03 21 - 613 38 46 / Faks: 0212 613 38 46

İstanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data

İstanbul Bilgi Üniversitesi Kütüphanesi Kataloglama Bölürrru tarafından katalogianmıştır.

Bates, Daniel G. ■ '

2 i . Yüzyılda K üttürei A n tro p o lo ji / D aniel Bates, çev. S uavi Aydın,
p. cm.
In d u d e s b ib lio g ra p h ic a l references ( p . ) and index.
ISBN 978 - 605 - 399 - 124-3 (pbk.)

1 . E thno lo gy. 2 . A n th ro p o lo g y. I. A ydın, Suavi.

GN 316 .B 386 2009
21. YÜZYILDA KÜLTÜREL ANTROPOLOJİ
İNSANIN DOĞADAKİ YERİ

T ürkçe Çev İ r İ Ed İtörü

S u a v İ A y d in

ÇEVİRENLER

S u a v İ A y d in
S e r p İ l N. A l t u n t e k
El İ f Ba ş a k A l t in o k
N. İş ı l D e m İ r a k in
Er h a n G. Er s o y
N u r ş e n Ka r a b u l u t
SİBEL ÖZBUDUN
Ba l k i Ş a f a k
 İçindekiler

xi Türkçe Baskıya Önsöz 27 İşlevsel ve Yapısal Yaklaşımlar — •*

xiii Teşekkür 30 Kültürel Ekoloji
30 Marksist Antropoloji:
xv Önsöz
Kültürel Evrime Bir Alternatif
ı BİRİNCİ KISIM Antropolojinin Alanı 32 Davranışsal Ekoloji
33 Antropolojiye İdealist Yaklaşımlar
3 BİRİNCİ B Ö LÜ M 34 Kuramı Uygulamak:
Antropolojik Bakış Açısı Alan Çalışması ve Veri Toplama
6 Antropoloji Disiplini 35 Alandaki İncelemeler
8 Biyolojik Antropoloji 40 Veriler ve Çözümleme
8 Arkeoloji 41 TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
9 Dilbilimsel Antropoloji Görünmez Olmak
10 Kültürel Antropoloji 42 Özet
11 Antropoloğun Bakış Açısı
H 7 İK İN Cİ B Ö L Ü M Kültür ve Dil
ı ı Bütüncülük
47 Kültür Nedir?
12 ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Başka Zaman ve Başka Yerlerden 48 Kültür Gerçekliğe Anlam Verir
12 Etnoloji ve Etnografya 49 Kültür Bütünleştirir
14 Kültürel Görecilik 50 Kültür Uyarlayıcıdır
l6 ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK 52 Davranış, Biyoloji ve Öğrenme
Antropologlar ve AIDS 56 Toplumsal Cinsiyet Rollerini
18 Antropolojide Nesnellik ve Bilim Öğrenmek
20 Antropolojide Kuram 58 TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Arnavut Bakireler ve
23 İlk Evrimciler Amerikalı Berdach’lar
25 Bireysel Aktörler: 61 Yaş Rollerini Öğrenmek
Kültürel Evrime Bir Cevap
 62 Dilin Kökleri 115 İKİNCİ KISIM Uyarlanma Örüntüleri
62 Beşerî Olmayan İletişim
65İnsan Dilinin Ortaya Çıkışı 117 D Ö R D Ü N C Ü BÖ LÜ M
Avcı-T oplayıcılık
66 Dillerin Yapısı
67 İşaret Dili 120 HALKLARIN DURUMU
Bir Halkın Ölümü: Penan Topraklarında
68 Dilsel Farklılaşma ve Değişim Son
70 Dilsel Ödünç Alma ve
121 Enerjinin Örgütlenmesi
Kültürel Temas
124 Toplumsal Örgütlenme
72 Lingua Franca, Pidgin ve
Kreol Diller 126 Yerleşim Örüntüleri ve Hareketlilik'
72 Toplumsal Dilbilim 128 Esneklik, İstikrar ve Değişim
73 Toplumsal Statü 128 Dobe Ju/’Hoansi’ler —
74 Toplumsal Cinsiyet Rolleri ve Dil 130 İklim ve Kaynaklar
131 Yerleşim Örüntüleri
74 Dil ve Etnik Aidiyet
75 Dil ve Milliyetçilik 132 Toplumsal Pratikler ve
76 ÇAĞDAŞ SORUNLAR Grup Bileşimi
ABD’de Dil Siyaseti 133
Karşılıklılık
78 Özet 134
Yaşam Kalitesi
134
Diyet ve Beslenme
81 Ü Ç Ü N C Ü BÖ LÜ M K ararlar, 136
Demografi
U yarlanm a ve Evrim 137
Bugünkü Dobe Halkı
83 İnsanın Evrimsel Mirası 138 inuitler ya da Eskimolar
86 Darwin: Doğal Seçilim Yoluyla 138 Kuzey Kutup Çevresi Ekosistemi
Evrim 140 Mevsimlik Göçler
87 Mendel: Doğal Seçilimin Genetiği 141 Demografi
87 Evrim ve İnsan Kültürü 142 Toplumsal İlişkiler
89 İnsanın Ekolojik Bağlamı 144 Toprak Hakkı
91 Ekolojik Sistemlerin Doğası 145 Özet
98 Besin Edinme Sistemleri: Kararlar,
Uyarlanma ve Besin 149 BEŞİNCİ B Ö LÜ M Geçimlik
98 Besin Edinme Örüntülerinin Evrimi Tarım: Hane Halkının Beslenmesi
100 Çevresel Sorunlara Uyarlanma 151 Bahçecilik Yoluyla Uyarlanma
102 ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK 151 Tarımın Prehistorik Kökeni
Güney Turkana Ekosistem Projesi 152 ÇAĞDAŞ SORUNLAR
105 Siyasal Ekoloji Afrika Dışındaki Kızıl Pirinç
106 ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK 157 Enerji Kullanımı ve Ekosistem
Ormansızlaşmanın Siyasal Ekolojisi: 159 Bahçe Tarımı Yöntemleri
Brezilya Ormanları
161 Toplumsal Örgütlenme
108 Uyarlanma ve Uzun Vadeli 164 Yanomamöler
Kültürel Evrim 164 Ormanda Tarım
108 Uzun Vadeli Değişime Dair 167 Köy Yaşamı
Bir Örnek Olay: Kuzey Atlantik’te 168 Savaş ve Şiddet
Vikingler 173 Yanomamölerin Geleceği
109 Uzun Vadeli Kültürel 174 HALKLARIN DURUMU
Değişim Süreçleri Brezilyalı Kızılderililer ve Çevreci İttifak
113 Özet
 176 Geçimlik Tarla Tarımı
178 Tamanglar
180 Köy
181 Tarla, Orman ve Otlak
183 Hane İçi Döngü
184 Timling’in Geleceği
185 Özet
189 A L T IN C I B Ö LÜ M Çobanlık
191 Çobanlık Yoluyla Uyarlanma
191 Gelişimi
192 Enerjinin Örgütlenmesi
193 Bir Hareket Tarzı Olarak
Göçebelik
197 Toplumsal Örgütlenme
200 Servet, Eşitsizlik ve Statü
2 01 Kuzey Kenya Ariaal Halkı
202 Ariallerin Kökeni
203 Ariallerde Uyarlanma
207 Hane Halkı: Örgütlenme ve Statü
207 Yaş Mertebeleri ve Yaş Dizileri
209 Toplumsal Cinsiyet Rolleri ve
İktidar İlişkileri
210 Arialler Kalkınmayla Birlikte
Yaşayabilir mi?
212 Ortadoğu’da Çobanlık
218 Güneydoğu Türkiye Yörükleri
223 Güneybatı İran Basserileri
226 Suudi Arabistan El-Murraları
230 Özet
235 Y E D İN C İ BÖ LÜ M
Y oğu n ve Endüstriyel T arım
238 Y oğun T arımın Gelişimi
242 Enerjinin Örgütlenmesi
244 Çevresel Dayanıklılık,
İstikrar ve Değişim
245 Yoğun Tarımdan Sanayileşen
Çiftçiliğe
246 Nüfus Artışı
249 Yoğunlaştırma
251 Uzmanlaşma
253 Büyüyen Kentler ve Göçmen İşçiler
255 Tabakalaşma
256 Sanayi Toplumunda Köylü Çiftçiler
257 Ortakçılık
257 Toprağa Erişim
258 Baskı ve Değişim Karşısında
Köylülerin Tepkileri
260 Kırsal Kesimde Dönüşümler
264 Kentlileşmiş Kırsal Toplum:
ABD’de Çiftçilik
264 Kaliforniya’da Waso’da Tarım
Ticaretinin Gelişimi
266 ÖRNEK OLAY
San Joaquln Vadisi’nde Çiftçisiz
Bir Çiftlik
267 Özet
269 ÜÇÜNCÜ KISIM Kültürel Çeşitlilik
271 SEK İZİN Cİ B Ö L Ü M Akrabalık,
Evlilik ve Hane Birliği
273 Akrabalık ve Toplumsal
Örgütlenme
273 Akrabalık Terimleri ve
Toplumsal Davranış
275 ÖRNEK OLAY
Yanomamö Toplumunda Akrabalık
276 Akrabalığın Manipülasyonu
276 Akrabalığın Sınıflanması
278 ÇAĞDAŞ SORUNLAR
Seçtiğimiz Aileler
279 Soydanlık ideolojisi ve
Soydanlık Grupları
280 Tekyanlı Soydanlık Grupları
281 ÖRNEK OLAY
Kenyalı Pokotlar
284 ÖRNEK OLAY
Kuzeydoğu Arizonalı Hopiler
288 Tekyanlı Olmayan Saydanlık
Gruplan
290 Evlilik, Yeniden Evlenme ve
Evlilikle Oluşan Yerleşim
290 Evlilik
292 Boşanma ve Yeniden Evlenme
293 Bir Mübadele Biçimi Olarak Evlilik
294 TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Evlilik ve Paranın İdaresi
 296 ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Yöriikler Arasında Kız Kaçırma ve
Kaçma: Yeniden Gözden Geçirilen
Bir Sorun
299 Evlilik ve İşbölümü
299 Evlilik Kuralları
306 Ailede Hane Birliği
307 Bağımsız Hane Birliğine Karşı
Geniş Hane Birliği
310 Özet
3 15 D O K U Z U N C U BÖ LÜ M
Kimlik ve Eşitsizlik: Toplum sal
Cinsiyet, Etniklik ve Ulus
316 Toplumsal İşbölümü
317 Toplumsal Algı ve Davranış
318 Toplumsal Cinsiyet
320 Cinsiyetin Toplumsallaşması
321 ÖRNEK OLAY
Yöriik Toplumunda Cinsiyetin
Toplumsallaşması
322 Toplumsal Cinsiyet ve İş
322 Toplumsal Cinsiyet ve İktidar
323 TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Ortadoğu’da Kadın Hareketleri
325 Irk ve Etniklik
325 Irk ve Irkçılık
328 Etniklik
332 HALKLARIN DURUMU
Bir Ülke, İki Halk: İsrail’de
Bir Filistin Köyü
332 Irksal ve Etnik Tabakalaşma
336 ÖRNEK OLAY
Memphis Çöp Grevi
336 Tabakalaşma Sistemleri
336 Sınıf
340 Kast-Tabakalı Toplumlar
341 ÖRNEK OLAY
Hindistan’da Kast
343 Kölelik
344 Etniklik, Milliyetçilik ve Çatışma
344 Milliyetçilik ve Etnik Çatışma
346 Devlete Tepki Olarak
Siyasallaşmış Etniklik
347 Etnik Terörizm
348 ÖRNEK BİR OLAY
Bir ismin içinde Neler Saklıdır:
Bulgaristan’ın Yeniden Doğuş Programı
350 Özet
355 O N U N C U B Ö L Ü M Ekonomi:
Kaynaklar, Üretim ve Mübadele
357 Ekonomik Davranışa İlişkin
Kavramlar
361 Ekonomilerin Örgütlenmesindeki
Çeşitlilikler
363 Kaynaklara Erişimin Düzenlenmesi
363 Mülkiyet Hakları
366 Özel Mülkiyete Karşı Ortak
Mülkiyet Sistemleri
367Özel Mülkiyet ve Ticarî Tarım
368 ÖRNEK OLAY
Kumruların Öttüğü Yer
370 Sermaye Mallarının Denetimi
371 HALKLARIN DURUMU
Bir Köylü Ayaklanmasının Ekolojisi
372 Üretim
373 Üretimin Örgütlenmesi
374 Üretim Stratejileri
376 Hane Birliğinde Emek, Toplumsal
Cinsiyet ve Üretkenlik
379 ÖRNEK OLAY
Galnj Kadınlarının Üretken Emeği
381 Kaynak Mübadelesi
382 Mübadele Mekanizmaları
384 ÖRNEK OLAY
Kula Halkası
387 Mübadelenin Örgütlenmesi
389 TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Para ile Akraba: Kadın Emeği ve
Toplumsal ilişkilerde idealler
390 Ekonomik Deneyim ve Uyarlanma
392 İNSAN EKOLOJİSİ
Dağlardan Sonra Yine Dağlar Gelir
394 Özet
397 O N BİR İN C Î B Ö LÜ M Siyaset,
Toplum sal Denetim ve
Siyasal Örgütlenme
398 Siyasal Süreç
398 Karar Alma Siyasetleri
400 Siyasal Sürece Erişim
402 TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Kadınlar, Erkekler ve iktidar
405 Güç ve Otorite
406 Siyasal Davranışın Ekolojisi
406 ÖRNEK OLAY
Türkmenlerde Liderlik Türleri
408 Kaynaklara Erişim: İşbirliği ve
Rekabet
409 ÖRNEK OLAY
Pakistan’ın Pathanlarında
“İtişmeli Rekabet”
410 Siyasal Örgütlenmenin Evrimi
412 Takımlar ve Kabileler
413 Şeflikler
415 Devletler
420 ÇAĞDAŞ SORUNLAR
Baskıya Tepki Gösterme:
Las Madres de Plaza de Mayo
(Mayo Meydanı Anneleri)
422 Toplumsal Denetim Siyaseti
423 Kurallar ve Davranışlar
424 Toplumsal Denetimin
Gayriresmî Araçları
427 Toplumsal Denetimin
Resmî Araçları
428 ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Çavuşesku Romanyasında
Zaman Siyaseti
471 O N Ü ÇÜ N CÜ BÖ LÜ M
430 21. Yüzyılda Hukuk ve Kabileler
432 Toplumsal Arasındaki
Siyasal İlişkiler
432 Barış Mekanizmaları
433 Silahlı Çatışma
435 Özet
439 O N İK İN C İ BÖ LÜ M
Dinsel İnanç ve Ayin
440 Dini Tanımlamak
441 Bir İdeoloji Olarak Din
442 Din ve “Kutsal”
444 İnanç Sistemleri
444 Animizm ve Animatizm
445 Teizm
445 İnanç Sistemleri ve
Toplumsal Örgütlenme
446 İNSAN EKOLOJİSİ
Guatemala’da Protestanların Üretimi
448 İnanç Sistemleri ve
Toplumsal Sınırlar
448 Ayin
450 Geçit Ritleri
452 TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Ölüleri Onurlandırmak
453 Ayinin Örgütlenmesi
456 Din ve Kaynak Yönetimi
458 ÖRNEK OLAY
Maring “Rumbim Dikimi”
459 Dinin Psikolojik ve
Toplumsal-Siyasal İşlevleri
460 Din ve Bireysel Başetme
460 Toplumsal Bütünleşme
460 Çatışmaların Azaltılması
461 Toplumsal Denetimin Geliştirilmesi
462 İNSAN EKOLOJİSİ
Din ve Hastalığın Yayılması
463 Değişimin Meşrulaştırılması: Diriliş
464 ÖRNEK OLAY
Haiti’nin Vodoun Kilisesi
466 ÖRNEK OLAY
Kargo Kültleri
467 ÖRNEK OLAY
İslâm Devrimi
468 Özet
2 1 . Yüzyıl A n trop olojisi
473 Sanayileşmenin Ötesinde
475 Sanayi Sonrası Dünyada
Örgütlenme
477 Küresel İletişim, Küresel Kültür ve
“Siberkültür”ün Ortaya Çıkışı
479 Sanayi Sonrası Dönemin
Ekolojik Sonuçları
482 ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Kaynak Tüketiminin Görüntülenmesi
 485 Küreselleşme ve Küresel Terör 496 Kalkınmada Çevresel ve
486 HALKLARIN DURUMU Ekolojik Etkenler
Güney Afrika’da Çevre Halklarının 497 Toplumsal Bağlar
Suistimali
497 Toplumsal Değişimle Baş Etme
40X ÖRNEK OLAY
498 Etki Değerlendirmesi
SOB Afetinin Anatomisi
500 ÖRNEK OLAY
493 Tıbbî Antropoloji Sahel Vizyonları
494 ÖRNEK OLAY
503 Kalkınma Çalışmalarında Etik
Brezilya’da AIDS
504 Özet
4 94 Kalkınma Antropolojisi
495 ÖRNEK OLAY 533 Dizin
Vicos Projesi
 Türkçe Baskıya Önsöz
ürkiye’de antropoloji çok genç bir bilim.
T Bu yüzden de Türkçe yazılmış orijinal me­
tin sayısının azlığının yanısıra, Türkçeye çevril­
miş nitelikli kitap sayısı da çok az. Özellikle
akademik ortamda kullanılabilecek bir okuma
kitabı sıkıntısı had safhada. Kişisel gayretlerle
hizmete sunulmuş bir iki değerli çalışma dışın­
da, 7 0 ’lerde üretilmiş ve doğal olarak eskimiş
metinler kullanılmak durumunda hâlâ. Bu ek­
siklik açık bir şekilde önümüzde dururken İs­
tanbul Bilgi Üniversitesi Yayı nevi’nden Daniel
Bates’in çok okunan ve kullanılan Cultural An­
thropology kitabını Türkçeye çevirmemiz ko­
nusunda ciddi bir teklif aldık. Bu bizi çok heye­
canlandırdı. Zira hem yukarıda andığım gibi,
böyle bir kitaba Türkçede çok ihtiyaç vardı,
hem de Bates’in kitabı, İngilizce yazılmış aka­
demik okuma kitapları içinde Türkiyeli okuyu­
cuya en yakm gelecek olanların başındaydı.
Bates’in kitabı çok sayıda Ortadoğulu ve Tür­
kiyeli örneği içerdiği gibi, uyarlanmacı kültür
yaklaşımıyla da zaten bize çok yakın gelmişti.
Ortadoğulu ve Türkiyeli örneklerin yanında
kitap insan çeşitliliğinin bütün veçhelerini içe­
ren bir kapsayıcılığa sahipti. Kitabı çevirmeyi
kabul etmemizde bir başka saik daha bulun­
maktaydı. Genellikle antropoloji alanındaki
kitapların çevirmenliği meslekten olmayan ki­
şilerce yapılmaktaydı ve hem Türk bilim dili­
nin gelişimi hem de yerleşik kavramların kulla­
nımı bakımından pek çok sorunlar içermektey­
di. Bu nedenle en azından böyle bir kitabın çe­
virisinin bir antropoloji bölümünün üyelerine
emanet edilmiş olması, önemli bir kazanım
olacaktı. Bütün bu nedenler kitabın çevirisine
iştahla girişmemize yol açtı. Bölümler paylaşıl­
dı, Türkçe çeviriler biraraya geldi, dilsel ve
kavramsal bütünlük sağlandı. Nihayet uzun
bir sürecin ardından kitabın çevirisi ve basımı
gerçekleşerek okuyucuya sunulmuş oluyor.
Büyük bir sabır ve rikkatle bu çeviriye katkı
yapmış bulunan bütün arkadaşlarıma, özenle
bu yayımı gerçekleştiren yayınevi elemanlarına
ve tabii ki böyle bir eseri yaratmış olan Daniel
Bates’e şükran borçluyum. Okuyucuların ki­
taptan edineceği çok şey olduğu gibi, kitabı
kullanacak olanlar da işlerinin çok kolaylaştı­
ğını hissedecekler. Ayrıca kitap, bir antropolo­
ji okuma kitabının nasıl tasarlanabileceğine
dair ilhamlar sunacak ve bu yola gireceklere de
yol gösterecek. Herkese iyi okumalar!
S u a v İ A y d in
Çeviri redaktörü ve editörü
 Teşekkür

alışmam esnasında benden yardımlarını
Ç esirgemeyen pek çok kişinin yanı sıra,
H aşim A kif, Fahri A ral, A bdurrahm an
Ateş, Güzel Ateş, Can Cemgil, Belgin Çınar,
Alan Duben, Nancy Flovvers, David Gilmore,
M ustafa Gezgin, M usa G öğebakan, Kerim
Göklan, Mehmet Güzel, William Irons, Serdar
Katipoğlu, Uğur Kömeçoğlu, Lech Lozny, Lu-
domir Lozny, Fevzi Ömer, Murat Sertel, Res­
mi Şeref, Ülkü Ülküsal, Müstecip Ülküsal, Ba­
şak Tarkan, Judith Tacker, Ali M urat Yel ve
Arus Yumul’a özellikle teşekkür ederim.
Da n ı e l B a t e s
 Önsöz
elki de sadece sosyal bilimler alanında eği­
B tilmiş kişilerin iyi bildiği gibi, sosyal ve
kültürel antropoloji bugün entelektüel bir kriz
içindedir. Bu kriz alanın doğasına ilişkin farklı
görüşlerden kaynaklanmaktadır. Uygulayıcıla­
rın ve ilgili kişilerin yüz yüze kaldığı sorun, an­
tropolojinin doğa bilimleriyle kökleri eskiye
uzanan bağlar kurmuş olan bir sosyal bilim
olarak mı, yoksa onu beşerî bilimler içinde ko­
numlanmış bir sosyal bilim olarak mı görmesi
gerektiği konusunda ortaya çıkar. Bilimsel
yaklaşım, gözlemi, kanıtlamayı ve sonunda ya­
rışan fikirleri sınama yöntemlerini kullanır. Be­
şerî bilimlerin yaklaşımı ise daha çok bir oyunu
yorumlamak durumundaki bir tiyatro eleştir­
meni ya da bir futbol maçını anlatan veya yo­
rumlayan bir spor spikeri gibi, kültürlerin yo­
rumlanmasına dayanır. Her ikisi de daha fazla
açıklamayı hak etse de, bana göre ikinci yakla­
şım bilgi birikimine büyük bir katkı yapma ye­
teneğine sahip değildir; antik dönemlerdeki
oyunların eleştirileri ya da bir spor karşılaşma­
sının aktarımı, hiç kuşkusuz bugün yaptığımız
tanımlara sık sıkıya bağlıdır. Bugün Anado­
lu’nun ilk sakinlerinin yaşamları hakkında, 50
yıl önce Türkiye’ye geldiğim sırada bildiğimiz­
den çok daha fazlasını biliyoruz. H atta aynı
bölgenin daha yeni sakinlerinin yaşam biçimle­
rine ilişkin bilgimiz, çağdaş topluluklarla ilgili
pratik soruşturmalarla zenginleşmiş durumda.
Bu kitabın amacı Türkçe konuşan okuyu­
cuya, konu hakkında küçük bir başlangıç nok­
tası temin ederek ve birleştirilmiş bir çerçeve
içinde bulguları sunarak kültürel antropolojiye
dair bir fikir vermektir. Bu kitap kavramlar ve
bulgularla ilgili bir ansiklopedi değil. İnsan ya­
şamının binlerce yönü üzerinde yükselmiş öğ­
renme ve iletişimi içeren kültür kavramı, Ame­
rikan antropolojisinin özelliğidir. Bu kitap in­
sanın toplumsal yaşamındaki birlik ve çeşitlili­
ği anlamak için bu önemli araca fazlasıyla baş­
vurmaktadır. Ancak kültür kavramı tek başına
zaman içindeki davranış değişmelerini açıkla­
mak için yeterli değildir ve değişme insanlara
ilişkin ayırıcı şeyleri en doğru bir biçimde kap­
sayan bir sözcüktür. Kitabın merkezî teması,
kültürün yaratımına ve kullanımına sürekli
olarak müdahil olan ama yaratımları gözden
kaçabilen bireylerin etkin karar vericiler ol­
duklarıdır.
Kitabın amacı, okuyucuya konu hakkında
asgari bir temel sunmak ve antropolojinin kav­
ramlarının ve bulgularının ansiklopedisini yap­
maktan çok, birleştirilmiş bir çerçevede ele alı­
nan malzemeyi okuyucunun bilgisine sunarak,
okuyucunun kültürel antropolojiye girişini
sağlamaktır. Kültürel antropoloji metinleri, ge­
leneksel olarak, kültür kavramı tarafından bir­
birine tutturulan, birbiriyle gevşek biçimde iliş­
kili bir dizi konuyu bir araya getirecek biçim­
de, alanı meydana getiren pek çok başlığı içer­
me eğilimindedir.
Bu kitap, bütün giriş metinleri gibi, bu kav­
ramı toplumsal hayatın birliğini ve çeşitliliğini
anlamak için kullanmaktadır. Ancak kültür
araştırm ası, aynı zamanda kültür değişmesi
araştırmasına da girişir. Değişme, insan hak­
kında ayırıcı olan şeyi en doğru biçimde içeren
sözcüktür. Yeryüzü üzerindeki kısa tarihimiz,
türümüzün ilk tem silcilerinin dünyanın her
bölgesine yerleşmek üzere Afrika’dan çıkışları
gibi, birbirine koşut olmayan bir yayılma biçi­
mindedir. Bu yayılma, çok farklı habitatların
taleplerini karşılamak üzere hemen bütün böl­
gelerde değişik insan davranışlarının ortaya
çıkmasını gerektirmiştir: Kısaca bu, kültür de­
diğimiz öğrenilmiş davranış ile yerleşmiş oldu­
ğumuz değişik her çevre arasında sürekli oyna­
nan bir oyundur. Birçok metinde kullanıldığı
gibi kültür kavramı, kültürle insan davranışı
arasındaki ilişkiyi tek yönlü bir yol gibi tanım­
lar. Birey kültürel bir ortamın içine doğmakta
ve kendisini onun kalıplarına uydurmakta, da­
ha çok yeni işe alınmış bir IBM ya da General
M otors çalışanı gibi öğrenmekte, o işe özgü
davranış kurallarına ve iş yapma biçimlerine
katılmaktadır. Kültür ve onun hayata geçiril­
mesini dayatan kurallar, çoğunlukla davranışı­
mıza yön veren yegâne etken ve birçok durum­
da nasıl hareket edeceğimizi bize bildiren yegâ­
ne şey olarak sunulur. Kültür bir senaryodur ve
insanlar, daha çok, kültürün işaret ettiği rolleri
mekanik olarak uygulayan aktörlerden oluşan
gerçek bir oyuncu kadrosudur.
Ancak kültürün bu tek yanlı kavramşınm
yeterli olduğuna inanmıyorum. Bu kitabın
merkezî teması, bireylerin kültürlerinin yaratıl­
masına ve hayata geçirilişine sürekli olarak ka­
tılan etkin karar vericiler olduklarıdır. Ancak
bazen onların yaratımları gölgelenebilir de. İn­
sanlar yeni sorunlarla ve çevrelerindeki yeni
durumlarla karşılaştıklarında çoğunlukla gele­
nek göreneklerinin ve kültürel reçetelerinin
ötesine geçen çözümler bulmaya çalışırlar. Di­
ğer bir deyişle, toplumlar arasında olduğu ka­
dar toplumlarm içinde de davranış değişiklikle­
ri görülür. Bu değişikliklerin işe yaradığı görül­
düğünde bunlar yeni kuşaklara aktarılır; bu
değişiklikler böylelikle kültürün bir parçası ha­
line gelir.
Belirli bir bağlamda işlev gören şeyleri yap­
manın bazı yolları, başka durumlarda başka
şekillerde tezahür edebilir; kültürel yenilik ve
aktarım , birikim li bir “ilerlem e” sürecinin
örüntüleri olmasalar da, deneyimin kuşaklar
arasında sürekli aktarılmasına bağlı olarak, bir
tür “süzgeçten geçirme” ve bu arada bunlar­
dan etkilenen bütün toplumun değişimidir.
Her kuşağın fikirleri, teknolojileri, toplumsal
alışkanlıkları ve hatta konuşma tarzı bir süzgeç
ya da yansıtıcı olarak görülebilecek bu sürecin
içinden geçer; ancak bu unsurların bazen, belki
de çoğunlukla, böyle bir süreçten bir bütün ha­
linde geçmesi söz konusu değildir. Genellikle,
sonraki kuşaklara aktarılan şey, belirli bir bağ­
lamda işe yarayan şeydir. Yenilik süreçleri, ye­
ni fikirlerin kabul edilmesi ve bunların diğerle­
rine aktarılması, kültürel çeşitliliği meydana
getirir ve bunlar insanlığa ilişkin daha geniş
ekolojik süreçlerin ve nihaî olarak evrim süreç­
lerinin bir parçasıdır. İnsanlar kültür taşıyan
hayvanlardır; yarattığımız ve kullandığımız
karmaşık ve çoğunlukla somut kültürel yara­
tımlar, arkamızdaki biyolojik desteği inkâr et­
mezler.
Bireylerin aldığı kararlar, halkların ve top-
lumlarm uyarlanma stratejileri ve bunlara iliş­
kin evrimsel süreçler, bu kitabın temel teması­
nı biçimlendiren bir parçasıdır. Bu nedenle ki­
tabın temel yaklaşımı, kavramın en geniş anla­
mında ekolojiktir. Uyarlanma, sözgelimi dav­
ranışlarımızı geçerli kılan davranış ve inanış
yolları, toplumsal kimliklerimizin biçimi ve es­
tetik ihtiyaçlarımızın giderilmesi gibi kültürün
fikrî ve simgesel denilebilecek yanlarının ihmal
edilebileceği anlamına gelmez. Ekolojik bakış
açısı, hayatın maddî yanını yansıtmaktan çok
daha fazla bir şeyi içerir. Dinsel ve siyasal
inanç ve uygulamalar, hatta akrabalık sistem­
leri, en az geçim stratejileri ve İktisadî uygula­
malar kadar insan uyarlanmasının bir parçası­
dır. Metin boyunca bunu ve bu bağlamda gele­
neksel olarak kültürel antropolojinin temel ko­
nuları olarak görülen pek çok konunun, kültü­
rün farklı yanlarından daha fazla şey ifade ede­
bileceğini göstermeye çalışacağım. Siyaset, ikti­
sat ve din bu uyarlanma süreci içinde birbirle-
riyle bütünüyle bağlantılıdır.
Bu kitap, kaynağım bilimsel bir araştırma
olarak antropolojinin uzun zamandan beri da­
yandığı gelenekten alan bir bakış açısına yas­
lansa da, ne Isa’nın kayıp kâsesini vaat etmekte
ne de kültürün anlamlarının çözecek bir çözüm
anahtarı sunmaktadır. Başından sonuna kadar
burada yapmak istediğim şey, belirli herhangi
bir açıklama ya da yorumda bulunmaktan çok,
bütün insanların ortak, ortak olduğu kadar
karm aşık bir mirası paylaştıklarını vurgula­
maktır. Bütün bu birleşik müktesebata karşı­
dan baktığımda, kültürel çeşitliliğin ve esnekli­
ğin, çalışılması bakımından tamamıyla ilginç ve
yumuşak başlı olduğunu hissediyorum.
 BİRİNCİ KISIM

Antropolojinin Alanı

B
i r i n c i K ı s ı m ’ ın ü ç b ö l ü m ü , a n t r o p o l o j i n i n t e m e l a l a n l a r ı n ı t a ­

n ı t m a k t a v e k ü l t ü r e l a n t r o p o l o j i i ç in v e k ü l t ü r e l v e b i y o l o j i k

b a k ış a ç ıs ın d a n i n s a n t o p l u m u n u n y e r i n i a n l a m a k iç in e s a s o l a n

k a v r a m la r ı v u r g u la m a k t a d ır . A n t r o p o lo ji, h e m k u r a m s a l y ö n e lim i

hem d e d ü n y a n ın h e r t a r a f ın d a n e ld e e d ilm iş ç o k z e n g in v e r ile r in

v a r lığ ı b a k ım ın d a n is tis n a î z e n g in lik t e v e ç e ş itlilik te b ir d is ip lin ­

d ir . B u k ıs m ın b ö l ü m le r i, a n t r o p o lo j i k b a k ış a ç ıs ın ın a l t ı n d a y a t a n

b ir liğ i v u r g u la m a k t a v e a y n ı z a m a n d a g e n iş b îr f ik ir le r v e o d a k la r

y e lp a z e s in i b e t im le m e k t e d ir .

B ir in c i B ö lü m a n tr o p o lo jik k u r a m ın doğuşunu k a p s a m a k ta ,

a la n d a g e liş tir ilm iş ö n e m li s ü r e k lilik ç iz g ile r in i b e lir le m e k t e v e a n ­

t r o p o lo jik y ö n t e m le r ile b u y ö n t e m le r in a la n d a n a s ıl u y g u la n d ığ ı­

n a iliş k in a y r ın tılı b ir d e ğ e r le n d ir m e y i b ir a r a d a s u n m a k t a d ır . İk in c i

B ö lü m , k ü lt ü r ü n d o ğ a s ı, o n u n a n t r o p o lo ji d ü ş ü n c e s i iç in d e k i y e ri,

d i l l e r i n k ö k e n i v e d i l l e r i n t o p l u m s a l o l a r a k n a s ı l k u l l a n ı l d ı k l a r ı i le

ilg ilid ir . Ü ç ü n c ü B ö lü m in s a n ın b iy o lo jik v e t o p lu m s a l e v r im i k o n u ­

s u n a e ğ ilm e k t e v e iz le y e n b ö lü m le r in ç e r ç e v e s in i o lu ş t u r m a k ta d ır .

S ın ıfla n d ır m a la r la ilg ili o lm a s a d a , k u lla n ıla n y a k la ş ım in s a n

e k o lo jis in e v e e v r im s e l e k o lo jiy e d a y a n m a k t a d ır . A n c a k , b ir ç o k

a n t r o p o lo g in s a n ı b ü tü n c ü l o la r a k e le a lm a k v e b u y ü z d e n in s a ­

n ın k ü lt ü r e l b ir liğ in i v e ç e ş it liliğ in i b i y o l o j ik , d a v r a n ış s a l v e k ü l t ü ­

re l o lm a k ü z e re d ü z e n li s ü r e ç le r ç e rç e v e s in d e a n la m a k y ö n ü n d e

b ir a n la y ış ı p a y la ş tığ ı h a ld e , a n t r o p o lo ji p e k â la a la n la r a b ö lü n e ­

b ilir . B u b a k ış a ç ıs ı, a ç ık b i ç i m d e t a n ı m l a n a b il i r b i r ç e r ç e v e in ş a

e d e re k , h e m t o p lu m la r iç in d e k i d a v r a n ış s a l v e k ü lt ü r e l d e ğ iş k e n ­

le ri h e m d e k ü lt ü r e l d e ğ iş m e y i v e e v r im i a n la m a y o lu n d a b ir e y s e l

s e ç im le r in v e k a r a r v e r m e n in k e s in r o lü n ü v u r g u la r .
ANTROPOLOJİ DİSİPLİNİ
Biyolojik Antropoloji
Arkeoloji
Dilbilimsel Antropoloji
Kültürel Antropoloji
Antropologun Ba k iş Açısı
Bütüncülük
ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Başka Zaman ve Başka Yerlerden
Etnoloji ve Etnografya
Kültürel Görecilik
ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Antropologlar ve AIDS

ANTROPOLOJİDE
NESNELLİK VE BİLİM
ANTROPOLOJİDE KURAM
İlk Evrimciler
Bireysel Aktörler: Kültürel Evrime
Bir Cevap
İşlevsel ve Yapısal Yaklaşımlar
Kültürel Ekoloji
Marksist Antropoloji: Kültürel
Evrime Bir Alternatif
Davranışsal Ekoloji
Antropolojiye İdealist Yaklaşımlar
Kurami Uygulam ak : Alan
ÇALIŞMASI VE VERİ TOPLAMA
Alandaki İncelemeler
Veriler ve Çözümleme
TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Görünmez Olmak
 BİRİNCİ BÖLÜM

Antropolojik Bakış Açısı

ntropoloji karmaşık “insan doğası” kav­

A ramıyla uğraşan soruları diğer bilimsel
disiplinlere göre daha sık sorar: Örneğin ne­
den bazı yerlerde büyük imparatorluk rejimle­
ri ortaya çıkmışken başka yerlerde çıkmamış­
tır; toplumsal eşitliksizlik ve cinsiyet eşitsizliği
neden bu denli yaygındır; feci sonuçlarım gör­
me yeteneğine sahip bir türde şiddet neden sü-
regitmektedir?
Biçimsel antropoloji disiplininin yüzeyinin
hemen gerisinde yatan heyecan, kimi zaman
çok uzak ve ayrılmış durumdaki toplumlara
ilişkin ayrıntılı veriler toplama ve olgular dizi­
sini daha geniş bir felsefî çerçeveye yerleştirme
çifte görevinden kaynaklanmaktadır. Etnog­
raf, bir başka toplumun toplumsal pratikleriy­
le karşılaştığında insanın toplumsal ya da kül­
türel değişkenliğinin dış sınırlarının nereye yer­
leştirilebileceği sorusuyla yüzleşmek durumun­
da kalır sık sık.
Ancak hiçbir toplum, bir toplum bilimci­
nin betimleyemeyeceği kadar garip ya da tuhaf
değildir. Antropologlar birçok farklı topluma
bakar ve süregiden kültür biçimlerini -bütün
toplumlarm üyelerinin gündelik yaşamlarında
kullandıkları ortak inanç, davranış ve tekno­
lojileri- araştırırken pek çok farklı sorular so­
rarlar. Antropologlar kültürün salt insana öz-
gü bir girişim olduğunu kabul etmekle birlikte,
insan toplumuyla daha geniş yaşam ağı arasın­
daki ilişkileri vurgularlar. Ancak biz hom o sa-
piens sapienslenn diğer bütün canlı organizma­
ları etkileyen aynı kuvvetlere tabi olduğumuzu
kabul edersek bizi diğer türlerden ayırt eden in­
san davranışının çeşitli yönlerini anlayabiliriz;
ancak dünya halklarının yaşam tarzlarında be­
lirgin olağanüstü çeşitliliği tam anlamıyla de­
ğerlendirebilirsek, kendi toplumumuzu daha
iyi anlayabiliriz.
İnsanlar, biyolojik bakımdan dünyada gö­
rece yenidirler; ama ölçütlerin çoğuna göre aşı­
rı başarılı bir türüz; kesinlikle iri hayvanların
en yaygın ve kalabalık olanı, bizleriz. Yeryü­
zünde yaşamın 4 milyar yıllık bir geçmişi var
iken, insan soyu yalnızca birkaç milyon yaşın­
dadır. Bütün dünyaya yayılmış durumdayız ve
en çeşitli ve aşırı koşullarda yaşayabilmekte­
yiz. İnsanların hayatta kalabilmek için üstesin­
den gelmek zorunda olduğu çok çeşitli yerel so­
runlara ve tehlikelere karşın, dünyanın bütün
insanları biyolojik yapı ve fizik açısından bir­
birine çok benzemektedir. Pek çok diğer hay­
vana kıyasla çok daha türdeşiz; hatta tüyler­
den ve diğer uzmanlaşmış hayatta kalma ge­
reçlerinden yoksun olduğumuzdan biraz da sı­
kıcı olduğumuz söylenebilir. Türümüzün başa­
rıları neyle açıklanabilir ve geleceğimiz için ne­
ler öngörebiliriz? İnsanlar biyolojik açıdan bu
denli az farklılık göstermelerine karşın toplum­
sal yaşam ve adetlerinde nasıl bu denli farklıla-
şabilmektedir?
Bu türden sorular günümüzde antropolo­
ji öğreniminde anahtar konular olmakla bir­
likte, evrime olan ilgi görece yenidir. Filozoflar
ve toplum araştırmacıları binlerce yıl boyun­
ca dünyayı, insanlarını ve diğer bütün canlıları
sonsuza dek sabit ve değişmez görme alışkan-
lığındaydı. Türler arasındaki benzerlikler geniş
ölçüde kaydedilmekle birlikte, bu benzerlikle­
rin ortak ve süregiden bir değişim sürecinin,
evrim dediğimiz sürecin sonucu olduğu düşü­
nülmüyordu. Bunun yerine her tür, hatta her
toplum ya da kültür kendi aslî ya da eşsiz özel­
liklerine sahip eşsiz bir varlık olarak görülmek­
teydi. Dünyanın insanlar için var olduğu ya da
yaratıldığı inancının dışında, hiçbir tür bir baş­
kasıyla ya da başka bir şeyle ilişkili değildi. Ne
var ki teknoloji, özellikle de deniz ulaşımı kü­
resel iletişimi olanaklı kıldığı ölçüde bu görüş
ciddi bir şekilde sarsıldı. Avrupalılar dünyanın
geri kalan kısımlarını daha fazla keşfettikçe,
Avrupalı olmayan toplumların gelenek göre­
nek ve uygulamaları sistemli biçimde kaydedil­
meye ve incelenmeye başlandı. Kısa süre içinde
din düşünürlerinin, filozofların ve bilimcilerin
çoğu, insanlığın birliği üzerine düşünmeye alış­
tı; 18. yüzyıl sonlarına gelindiğinde, Avrupa ve
Asya uygarlıklarının gerçekte Yeni Dünya’da
karşılaşılanlar gibi daha yalın sayılan toplum-
lardan gelişmiş olabileceği geniş ölçüde kabul
görür hale gelmişti.
Modern antropoloji disiplini bu uzun Av­
rupa keşif ve araştırmalarının ürünü olmakla
birlikte, insanlığın çeşitliliğine olan tutku yal­
nızca Batı’ya özgü değildir. Örneğin Araplar
ve Çinliler de binlerce yıl boyunca kendi top-
lumlarına ve diğer toplumlara sistemli bir ilgi
göstermişlerdir. İ.Ö . 2. yüzyılda yerleşik Flan
Çin’i ile göçebe Hsiung-Nular [Hun] arasın­
daki ilişkileri anlatan Çinli tarihçi Sou-M a-
Ch’ien, Hsiung-Nu’ları toprak esaslı bir dev­
let olarak değil, akrabalık bağlarının biçimlen­
dirdiği bir toplum olarak betimlemişti. Afrika,
Avrupa ve Orta Doğu toplumlarmı tanıyan 14.
yüzyıl Arap âlim ve tarihçisi Ibni Haldun, aile
ve aşiret bağları üzerine temellenen daha basit
toplumların kent merkezli uygarlıklara dönüş­
tüğü genel bir toplumsal değişme kuramı öner­
mekteydi. Yine de insan çeşitliliğinin sistemli
incelemeleri, ağırlıklı olarak Avrupa ilim mer­
kezlerinde gelişti.
Kuşkusuz bu gelişimin ana güdüsü Avru­
pa ile dünyanın geri kalanı arasında kurulmak­
ta olan ticarî ve siyasal bağlardı. Ancak bu tarz
bir inceleme, Avrupalı âlimler sistemli biçim­
de örgütlenmiş verilerin açıklayıcı değerini ya­
vaş yavaş kavramaya başladığı için de gelişebil­
di. Daha 16. yüzyıl ortalarında, gezginlerin ya­
bancı diyarlara gittiklerinde kaydetmeleri ge­
reken üç yüz kadar fiziksel ve kültürel özelli­
ğin listesini içeren bir el kitabı basılmıştı. Çok
çeşitli malzeme benzerlikler ve farklılıklar açı­
sından örgütlendi; değişimin doğal bir süreç
olduğu fikri artan ölçüde kabul görmektey­
Bernhard von Breydenbach’ın 1486 tarihli
di. Bu düşünce tarzından, türlerin evrimleştiği, seyahatnamesindeki gibi A vrupalı olm ayan hayvanların
bir türdeki küçük ancak birikimsel değişiklik­ betimlenmesi, insan ile diğer türler arasındaki ilişkiler
hakkındaki merakı arttırdı. Bu merak giderek diğer
lerin zamanla o türün değişimine yol açabilece­
insan yaşam biçimleri hakkında bilimsel bir ilgi yarattı.
ği fikri gelişti. (Smithsonian Enstitüsü, fotoğraf Joe Goulait)
19. yüzyıl ortalarına gelindiğinde, evrim­
sel değişim fikri, ağırlıklı olarak Charles Dar­
v in ’in 1 8 5 9 ’da yayınlanan On the Origin o f varsaymaktaydı. Bu avantajlı bireyler özellikle­
Species by Means o f Natural Selection (Türle­ rini gelecek kuşaklara iletirken daha avantajsız
rin Doğal Seçilim Yoluyla K ökeni Üzerine) ad­ olanlar bunu aynı ölçüde gerçekleştirememek-
lı ünlü kitabı sayesinde ilim çevrelerinde say­ teydi. Darwin bu sürece doğal seçilim adını ve­
gıdeğer bir yaklaşım olma özelliği kazanmıştı. riyor ve zamanla bir türün bütününün özellik­
Darwin bu kitapta türlerin ortak atalardan de­ lerini değiştirebileceğini, hatta yeni bir türün
ğişimler yoluyla türediği için birbiriyle ilişkili ortaya çıkışma yol açabileceğini söylüyordu.
olduğunu belirtmekteydi. Böylesi değişimlerin İnsan toplumunun da uzun bir süregiden
birincil olarak farklılaşmış üreme, yani türün değişim dizisinin ürünü olabileceği fikri şaşırtı­
bazı üyelerinin diğerlerine göre daha çok sayı­ cı tarzda bir destek buldu: Taş aletlerle ilintili
da hayatta kalabilen yavru meydana getirme insan benzeri fosillerin bulunması. Fosiller do­
yeteneğine sahip olması yoluyla gerçekleştiğini ğal olarak mineralleşmiş organik madde kalın­
tıları olup, taşlaşarak korunmuş eski bitkisel ve
hayvansal yaşam biçimleridir; bunlar bir rast­
lantı sonucu gün ışığına çıkana dek genellikle
binlerce yıl toprak altında kalmışlardır. 17. ve
18. yüzyıllar boyunca soyu tükenmiş çok sayı­
da bitki ve hayvanın fosil kalıntısı toplanıp sı­
nıflandırıldı ve canlı türlerle aralarındaki ben­
zerlik ve farklılıklar dikkatle kaydedildi. H a­
len devam eden bu buluşlar, Charles Darvvin’in
doğal seçilim kuramıyla birlikte yalnızca insan
toplumlarmın değil, bizzat insanların da evrim
ürünü olduğunu, yani daha erken biçimlerden
geliştiğini ortaya çıkardı. İnsan bedeni ve in­
san toplumları, milyonlarca yıl boyunca fizik­
sel evrim (biyolojik yapıda uyarlama değişim­
ler) ve kültürel evrimin (düşünce ve davranış­
taki uyarlama değişimler) bileşimi sonucu ola­
rak ve daha erken insan ve insan öncesi biçim­
lerden türemişti. Çağdaş halkların ve toplum­
sal davranışlarının antropolojik incelemesi bu
dünya görüşüyle, yani evrimci görüşle yakın­
dan ilgilidir.
ANTROPOLOJİ DİSİPLİNİ
Bütün bilimler doğal olguları betimleme ve
açıklama çabasından ibarettir. Antropolojinin
amacı (disiplinin adı “insan” anlamına gelen
Yunanca anthropos ve “açıklam a” anlamına
gelen logos sözcüklerinden türetilmiştir) belir­
li bir doğal olguyu betimlemek ve açıklamak­
tır: Homo sapiens, yani insan türü. Sözcüğün
kendisi 1880 ’lerde bilimsel kullanıma girmek­
le birlikte, eğitimli kamuoyu için hâlâ yabancı­
dır. Antropologların insan türünü araştırırken
esas incelediği şey kültürdür. Geniş tanımıyla
kültür, bir toplum üyelerinin dünyaları ve bir-
birleriyle ilişkilerinde kullandığı ve öğrenme
yoluyla bir kuşaktan sonrakine aktarılan or­
tak inanç, değer, âdet, davranış ve maddi nes­
neler sistemidir. Bu tanım yalnızca davranış bi­
çimlerini değil, düşünce tarzlarım (yani bir top­
lumun üyelerinin çeşitli doğal, dinî ve ideolojik
olgulara verdiği ortak anlamları), gereçleri, ça­
nak çömleği, konutları, makineleri, sanat ya­
pıtlarını ve bunları biçimlendirmek üzere kul­
lanılan kültürel becerilerle teknikleri de kap­
sar. Örneğin M ars’taki bir kâşif bir kabuk bu­
lursa, bir zamanlar burada yaşamın bulundu­
ğunu bilecektir; ancak bir ipe dizilmiş kabuk­
lar bulursa bir zamanlar burada bir kültürün
olduğunu anlayacaktır. Kısacası, kültür içgü­
düsel ya da kalıtsal değil de öğrenilmiş olan he­
men her davranış biçimini kapsamaktadır. Bu
ayrımın uygulanma girişimlerinde ortaya çıkan
güçlüklerin tartışılmasını sonraya bırakıyoruz.
Antropolojik araştırma çağdaş kültürlerin
karşılaştırmalarını ve kültürel ve biyolojik de­
ğişimlerin incelenmesini içermektedir. Bir baş­
ka deyişle, izleyen bölümlerde de göreceğimiz
üzere antropoloji, zaman içinde yeryüzündeki
bütün insan topluluklarım ele alarak, dişlerin­
den hastalıklarına, besin ve konut edinme tarz­
larından çocuk yetiştirme tarzlarına ve dün­
ya içindeki yerlerine ilişkin fikirlerine dek çok
çeşitli konuları kapsar. Zaire’nin Ituri yağmur
ormanlarında besin kaynaklarının kalori ve be­
sinsel değerlerini özenle hesaplayan etnograf
Teresa ve John H art’m (1996) araştırmaların­
dan elde ettikleri bulgular, orman avcı toplayı­
cıları Mbuti Pigmelerinin ticaret yaptıkları çift­
çilerden bağımsız yaşayamayacaklarını göster­
mekteydi. M ark Flinn de (1986) Trinidad’daki
bir köyde toplanmış soyağaçsal, demografik
ve ekonomik verileri incelediğinde, cinsel üre­
me ve ebeveyn-yavru etkileşimi konusunda ki­
mi ilginç olgular bulmuştu. En fazla toprağa
(en önemli kaynak) sahip erkek ve kadınların
en çok yavruya sahip olduğunu; bir erkeğin sa­
hip olduğu toprağın miktarı arttıkça cinsel iliş­
kiye girdiği kadınların sayısının da arttığını ve
ebeveynleri köyde yaşayan genç yetişkinlerin
(özellikle erkeklerin) ebeveynlerinden ayrı ya­
şayanlara göre daha çok çocuk sahibi oldukla­
rını bulmuştu. Bu araştırma servet ve aile bağ­
larının üreme ve doğurganlık üzerindeki etkile­
rini göstermektedir. Antropolojiye canlılık ve­
ren araştırma alanının bu genişliğidir. Antro­
pologlar sürekli olarak insan varoluşunun özü­
nü sorgular ve pragmatik olanların yanısıra,
felsefî sorular da sorarlar.
Antropolojinin bütünsel kapsamı tekil bir
birey tarafından denetlenemeyecek derecede
geniştir. Dahası, geniş araştırma alanının aka­
demik ortamlardaki örgütleniş tarzı da yakın
Paleontolog Sam Marquez Zambia’da bulunan, “Broken Hill”
zamana dek antropologlardan çoğunun istih­
olarak bilinen ve 300 bin yıl öncesine ait olduğu belirlenen
dam edildiği üniversiteler arasında değişken­ en önemli arkaik homo sapiensleröen birine ait iskelet
lik göstermektedir. Disiplinin ilk itimini aldığı kalıntısıyla birlikte. Dr. Marquez bu iskelet kalıntısı ve Londra
Müzesi'ndeki diğer neanderthal dönem öncesi buluntular
Birleşik Krallık’ta [Britanya] kültürel inceleme üzerinde çalıştı. (Fotoğraf Dr. Sam Marquez)
ya da buradaki adıyla “sosyal antropoloji”, bi­
yolojik antropoloji, dilbilim ve prehistorik ar­
keoloji, İdarî açıdan ayrı bölümlerde öğretil­ nin de dahil olduğu doğa bilimleri. Türkiye’de,
mektedir. Bu örüntü bütün Avrupa’da kaba­ antropologların çoğu kültüre ilgi duymak­
ca tekrar edilmektedir; ancak pek çok Avrupa ta ve sosyoloji bölümlerinde ders vermekte­
üniversitesinde biyolojik antropoloji tıp okul­ dir ki, bu da bu alanlar arasındaki entelektü­
ları içine dahil edilir; örneğin Alman üniversi­ el bağları yansıtır. Tarihsel ve pratik nedenler­
telerinde “antropoloji” terimi dahi öncelikle den ötürü antropoloji dalı Kuzey Amerika’da
biyolojik araştırmalara gönderme yapmakta­ dört altdisiplin halinde örgütlenmiştir: Biyolo­
dır. Kısacası alan, genellikle birbirinden fark­ jik antropoloji, arkeoloji, dilbilimsel antropo­
lı görülen entelektüel bölgeleri kapsamaktadır: loji ve kültürel antropoloji. Ne var ki, bu ince­
Folklor ve etnomüzikolojiyi de kapsayan güzel leme alanları arasındaki farklılıklar, bir alan­
sanatlar ya da beşeri bilimler, sosyoloji, siyasal daki fikir ve bulguların diğer alanlardaki bul­
bilimler ve iktisadı kapsayan toplum bilimler gu ve araştırmaları dinamik etkileyiş tarzından
ve genetik, paleontoloji ve primat incelemeleri- daha az önemlidir.

Amerikalı arkeolog George Bass ve meslektaşları
Bodrum kıyısındaki bir sualtı keşfinden dönerken.
(Fotoğraf Ron Carlson)
Ulusal Arkeoloji
Enstitiisü’nden bir Gürcii
arkeolog, Bakü-Tiflis-
Ceyhan Ham Petrol Boru
Hattı üzerinde yürütülen
kazılardan elde edilen
çanak-çömlek kalıntılarıyla
birlikte. Bu örnekler
ilk tarım dönemine
tarihlendirilmektedir.
(Fotoğraf Daniel Bates)
Biyolojik Antropoloji
Geçmişteki ve günümüzdeki insan türünün in­
celenmesine biyolojik antropoloji (ya da alter­
natif olarak fiziksel antropoloji) adı verilmek­
tedir ve üç merkezî inceleme alanıyla ilgilidir.
İlki, türümüzün evrimsel tarihinin yeniden inşa
edilmesi ve soyumuzun diğer primatlardan ay­
rılmasına neden olan değişimlerin betimlenme­
si ve açıklanmasıdır. İkinci alan yaşayan insan
toplulukları arasındaki biyolojik farklılaşma­
nın betimlenmesi ve açıklanması ile ilgilidir; bu
tür araştırmalar genetik çeşitlenme ile çevresel
ya da kültürel etkenler arasındaki ilişkileri de
kapsar. Biyolojik antropoloji içinde önemli bir
uzmanlık dalı oluşturan üçüncü alan olan pri-
matoloji, primat akrabalarımızın, onların eko­
lojilerinin, evrimlerinin ve toplumsal davranış­
larının incelenmesini içermektedir.
Arkeoloji
Biyolojik antropoloji nasıl insanın fiziksel ev­
riminin birbirini izleyen aşamalarını yeniden
inşa etmeye çalışıyorsa, arkeologlar da insa­
nın kültürel evrim süreçlerini ve bu süreçlerin
dünyanın farklı bölgelerindeki etkilerini yeni­
den inşa etme uğraşmdadırlar. Arkeoloji, mad­
dî kültürle, yani insanların yarattığı mamuller
ve mimarî ile davranış arasındaki ilişkilerin in­
celenmesidir. Arkeologlar önceki halkların ya­
şam tarzlarını ve bu yaşam tarzlarının değişim
süreçlerini araştırırlar. Arkeolojinin merkezini
genellikle prebistorya adı verilen erken dönem­
lerin incelenmesi oluşturmakla birlikte, yakın
tarih de araştırılır. Örneğin ABD’deki tarihsel
arkeologlar genellikle Kuzey Amerika sömür­
ge çağının gündelik yaşam biçimleriyle ilgilidir­
ler. İlerleyen bir alan olan sualtı arkeolojisinde,
benzer biçimde çeşitli dönemlere ait batıkların
kalıntıları yaşamın çok az belgelenebilen yön­
lerine ışık tutmakta kullanılır.
Dilbilimsel Antropoloji
Dil, kültürün kuşaktan kuşağa aktarılmasın­
da ilk araçtır. Türümüzün fiziksel evrimde al­
dığı yönü büyük ölçüde konuşma yeteneği be­
lirlemiştir. Modern insanlarla iki buçuk milyon
yıl öncesi atalarımız arasındaki en önemli ana­
tomik farklılık beynin boyutudur ve dilin geli­
şiminin insan beyninin günümüzdeki boyutu­
nu almasına katkıda bulunduğu kuşku götür­
mez bir gerçektir.
Kuram sal dilbilimle karşılaştırıldığında,
dilbilimsel antropoloji (gerek tarihöncesi ge­
rekse modern) yazılı olmayan dillere, bir dilin
içindeki farklılaşmalara ve dilin toplumsal kul­
lanımına öncelik vermesiyle ayırt edilir. Dil an­
tropologları, bir dilin inşa ediliş ve kullanılış

Antropolog Nancy Flovvers Amazon toplulukları üzerinde uzun zaman çalıştı, bu toplulukların dinsel inançları, çocuk bakım
yöntemleri ve dilleri gibi çeşitli konularda veri topladı. Fotoğrafta Nancy Flovvers dinsel bir ayin hakkında verdiği topluluktan bir
kişinin verdiği bilgileri kaydederken görülüyor. (Fotoğraf Nancy Flovvers)
tarzlarım, insanların sesleri sözcükler, sözcük­
leri de anlamlı cümleler halinde bir araya getir­
me tarzlarını sistemli biçimde incelerler; dilin
kökenini ve günümüzde insanların konuştuğu
dillerin evrimini araştırırlar ve nihayet, dilbi­
limsel antropolojinin yakın zaman önce geliş­
tirilmiş bir dalı olan toplumsal dilbilim araş­
tırmaları aracılığıyla, dil ile toplumsal ilişkiler
arasındaki bağlantıyı keşfederler.
Kültürel Antropoloji
Bu kitabın konusunu oluşturan (ve özellikle
Birleşik Krallık ve Avrupa’da sosyal antropo­
loji adını alan) kültürel antropoloji, hem belirli
çağdaş insan toplumlarmın hem de insan kül­
Kuzey İran’daki Yomut Türkmenlerinin geleneksel ezgilerinin kaydı yapılıyor. (Fotoğraf Daniel Bates)
türünün altında yatan örüntülerin incelenmesi­
dir. Bu inceleme, ayrıntılı tekil kültür inceleme­
lerini (etnografya) ve kültürel biçimleri ayırt et­
mek üzere verilerin tahlil ve yorumunu (etnolo­
ji) içermektedir.
Etnografya
Sözcük anlamı “halklar hakkında yazmak” olan
etnografya çağdaş kültürler hakkında alan araş­
tırması ya da birinci elden inceleme aracılığıyla
bilgi toplamak anlamına gelmektedir. Etnograf­
lar genel olarak kültürlerini betimlemeye çalış­
tıkları insanlar arasında bir yıl ya da daha uzun
bir süre yaşar, onları gözlemler ve mülakatlar
yaparlar. Alan araştırmaları sırasında ekonomik
süreçler (popülasyonun maddî geçim tarzları),
teknoloji (gereçler ve kullanım yöntemleri) top­
lumsal örgütlenme (evlilik anlaşmaları, ailelerin
örgütleniş tarzları ve akrabalık tanımları), siya­
sal davranış (toplum içinde eylem gruplarının
oluşumu, anlaşmazlıkları çözümleme yöntemle­
ri, dış gruplarla baş etme yolları, topluluğu etki­
leyen kararları alma tarzları) ve nihayet grubun
çevrelerindeki dünyayı açıklama ve denetim altı­
na alma yolundaki dinsel, büyüsel ve/veya bilim­
sel stratejileri üzerine veriler toplayabilirler. Et­
nografların ilgi alanları kültürün kendisi kadar
çeşitlidir. Etnograflar bir toplumun genel görü­
nümünü elde edebilir ya da belirli bir sorun üze­
rinde yoğunlaşabilirler. Örneğin biri Jamaica’da
ideoloji, ekonomik faaliyetler ve kız çocukların
kayırılması arasındaki ilişkiyi incelemek üzere
(Sargent ve Harris, 1992) alana çıkarken, bir di­
ğeri, modern Samoa’da erkek travestiliğinin do­
ğasını inceleyebilir (Mageo, 1992).
Etnoloji
Kültürel antropologlar etnograf olarak çağdaş
halkları incelemekte ve betim lem ektedir. Et­
nolog olarak ise, betimlemenin ötesine geçe­
rek alandan ya da başka yerden toplanan ve­
rileri yorum lam aya ya da açıklam aya çalışır­
lar. Etnoloji, toplumsal davranışı yöneten ge­
nel örüntü ve kuralların ortaya çıkartılması­
dır. Bu kuralları formüle etmek ya da kültü­
rel örüntüieri tanımlayabilmek için etnologlar
alan araştırmacılarının birkaç kuşak boyunca
bütün dünyadan topladıkları etnografik verile­
ri kullanabilir. Eğer çok sayıda toplumdan elde
edilen veriler genel bir örüntüyü -örneğin kü­
çük ölçekli tarım ile geniş aile haneleri arasın­
da bir ilişki- ortaya koymaktaysa, o zaman et­
nolog daha fazla toplumdan edinilmiş verileri
gözden geçirerek bu örüntünün genelde doğru
olup olmadığına bakacaktır. Eğer öyleyse, bu
gözlem bir bütün olarak insan toplumunda aile
ve hane örgütlenişiyle teknoloji arasındaki iliş­
ki konusunda bir genellemenin temeli olarak
kullanılabilecektir. İnsan gruplarının yaşamla­
rını nasıl örgütlediğine ilişkin kavrayışımız bu
şekilde giderek genişlemiştir; bu yolla, evlilik,
öğrenme ve insan bilişimi; hatta savaşın, aile içi
şiddetin ve ırkçılığın nedenleri dahil insan kül­
türüne ait olguları daha iyi anlayabilmekteyiz.
A n t r o p o l o g u n Bakiş Açısı
Bütün antropologlar uzmanlaşma ve ilgi ko­
nularını düzenlenebilir oranlara küçültme eği­
limindedirler. Ama belli sorunlara yöneldikle­
rinde dahi, geniş bir bakışı sürdürmeye çalı­
şırlar. Kısacası, antropolojiyi diğer toplum bi­
limlerinden ayıran şey insanlığın doğasına iliş­
kin araştırmalarının kapsayıcılığıdır. Antropo­
lojinin ayırt edici özelliklerinden biri olan bu
perspektif genişliği antropolojik araştırmanın
iki öncülünde sergilenir: bütüncülük ve kültü­
rel görecilik.
Bütüncülük
Bütüncülük hiçbir karmaşık varlığın yalnız­
ca parçalarının toplamı sayılamayacağı yolun­
daki felsefî görüştür. Antropolojinin bir ilkesi
olarak insan yaşamının herhangi verili bir yö­
nünün insan yaşamının diğer yönleriyle ilişki­
leri içinde incelenebileceği varsayımıdır. An­
tropologlar belli soru ya da sorunları daha ge­
niş bir bağlam içinde anlamaya çalışırlar. Gele­
neksel tıp, çocuk doğurma ve ebelik pratikleri­
ni anlama çabasıyla kırsal Malezyalı kadınlar­
la çalışan Carol Laderman şöyle yazmaktadır:
 A N T R O P O L O JİD E N
Başka Zaman ve Başka Yerlerden
Etnoloji ve Etnografya
A n t r o p o lo jik k u ra m B a t ı’ d a u z u n b ir b ilim s e l
araştırm a geleneğinin ürünüdür. A n cak bu geleneğin
ö te sin d e , an tro p o lo ji özünde insan top lum u kadar
e skid ir. Bu d isip lin in gerisind e araştırm a ve betim le­
me ruhunun evrensel d oğası yatm aktadır.
Hu’nun Sorusu’n d a ta rih ç i Jo n a th a n S p e n c e ,
John Hu ad lı bir etnograf a d ayın ın serüvenlerini ve
b aşın a gelenleri betim ler. 1 7 2 2 ’de Kanton’d aki C iz­
vit m isyo n u m e n su p ların d a n Çin e d e b iya tı uzm anı
P ed er Jean Fran çois Fo u cq ue t’nin Fra n sa ’ya kralın
k ü tü p h a n e si için b ir k o le k siy o n la d ö n m e sin e izin
verilm işti. Ç in li bir hat ustası ve sekretere g ere ksin i­
mi va rd ı; m isyonun ka p ıcısı Hu’yu da yan ın d a götür­
dü. Hu az çok eğ itim liyd i; H ıristiyan lığ a geçm işti ve
Batı’yı görm eyi çok istiyord u. Foucquet şu kaydı da
d üşm ekteyd i: “Hu dön d üğ ünde g ezilerini ke n d isine
ülke sin d e ün kazand ıracak bir kitapta to p lam ak is ti­
yo rd u ” (Spence, 1988, s.2 5 ).
O rtalam a bir in sanı d ü n yayı görm e h evesin den
vazgeçirecek uzun ve zorlu bir yolculuğun ardın dan ,
Hu ve üstadı Fran sa’da Port L o u is’ye vardılar. Bir kez
karaya a y ak bastıktan son ra, Hu ye rlile rin âd e tle ri­
ni araştırm aya koyuldu. A n cak m odern etnografların
g aye t iy i b ild iğ i h a taları y a p a ra k y o ld a ş la rın ı ö n ­
ce ş a ş ırttı, so n ra da k ız d ırd ı: N o rm al b ir y a ta k ta
ya ta m ıyo r, (yerlilerin uğursuz gece b uhurları ko n u ­
s u n d a k i in ançlarına ald ırm ad an ) pencereleri açıp yer­
de yatm akta ısrar ediyor, davetsiz o la rak sürekli m ut­
fakları d o la şıp yiyece k örnekleri topluyor, sah ib in in
b ir a n lık d a lg ın lığ ın d a n y a ra rla n a ra k bir atı ödünç
a lıp kenti keşfe çıkıyord u. A zarlan d ığ ınd a ise, hiçbir
p işm an lık b elirtisi g österm eksizin, b aşıb o ş b ırakılm ış
bir atı b aşk asın ın neden ku llan am ayacağın ı soruyor­
du. (Spence 1988, s.51)
F o u c q u e t’ n in d e h ş e t d o lu b a k ış la r ı a lt ın d a
Y A R A R L A N M A K
Hu F ra n sa ’yı b o ylu b o yu n ca yü rü ye re k kat etm ek
is te d iğ in i a ç ık la d ığ ın d a , a p a r to p a r p ak e tle n ip b ir
ara b a yla P a ris’e doğru yo la çıkartıldı. Yine de, m e­
rakı b aşın a bir sürü iş açacaktı: Hu değirm enleri in ­
celem ek için ara b a yı d urdurdu, yol boyu b ah çele r­
den m eyve örnekleri to p lam ak için arab adan atladı
ve bir gece, bir handa en güzel ceketini b ir d ilenciye
verdi. Yol ark ad a şla rı deli olduğundan kuşkulanm aya
b a ş la m ış t ı. P a r is ’e v a r d ığ ın d a , p e k az ö ğ re n d iğ i
Fran sızcasıyla çılgın keşiflerin i sürdürm esi, yerli h a lk ­
ta a k lın ı yitird iğ i izlen im inin doğm asına yo l açacaktı.
G ö zle m ve d e n e y im le riy le y e tin m e y ip , e rk e k le rle
k a d ın la rın kilise d e Ç in ’de âdet olduğu gibi ayrı otur­
m ası g erektiğini vazetm eye b aşlam ıştı. S o n u n d a reh­
beri ve yo ld a şla rı onu bir a kıl hastan esin e teslim et­
tiler; b urada iki y ıl boyunca yarı çıp lak, sefalet içinde
ya şa d ı. Bir rahibin yard ım ıyla ülkesin e geri g ö n d eril­
di ve son g ünlerin i Ç in ’de çocuklara egzotik Batı m a­
sa lla rı an latarak geçirdi.
Hu’dan daha b aşa rılı b ir Ç inli “e tn o g ra f’ ise, i. S.
7. yü zyıld a H in d ista n ’a g iden Hiuen T s ia n g ’dı. Hiu-
en Hint toplum ve kültürünü günüm üzdeki kitaplara
ya kın bir tarzda, siste m li bir biçim de betim ledi. B e­
tim le m e le ri a ra sın d a , b aşk a ko nuların ya n ıs ıra , ö l­
çüm b irim leri, takvim , kentler ve binalar, g iysile r, te­
m izlik, d il ve san atlar, e v lilik ve eğitim de yer alır.
K astlara iliş k in b etim lem eleri, kaydettiği ayrın tılara
dair bir fikir verm ektedir:
A ile le r in b ö lü n m e s i k o n u s u n d a d ö rt s ın ıf
b u lu n m a ktad ır, ilkin e tem iz d a vran ışlı in sa n lar, y a ­
ni B rah m a n (P o -lo -m e n ) d e n ir. D in d a r b ir ya şa m
süre rle r, s a f b ir hayat sü rd ü rü rler ve ilke le re titiz ­
lik le u y a rla r. İk in c is in e k ra liy e t ka stı ya n i K s h a t-
riy a (T’s a -t i-li) d e n ir. Ç a ğ la r b oyu y ö n e tic i s ın ıf ı
o lu ştu rm u şla rd ır ve ke n d ile rin i erdem (in san lık) ve
sevecenliğe a d am ışla rd ır. Ü çüncüsü V a isy a s (Fei-she-
li), ya n i tacirler sın ıfıd ır. T ic a rî m übadeleler yürütür
ve yurt içinde ve d ışın d a kâr p eşinde koşarlar. Dör­
düncüsü Sûd ra (S h u -t’o-lo) ya da tarım sın ıfıd ır. To p ­
rağı sürer ve ekerler. Bu dört sınıfta te m izlik ve p is ­
lik herkesin ye rin i belirler.
A rap m isy o n e r ib n Fa zla n I.S . 9 2 2 ’ de h a life s i
tarafından R u sya’ya g ön d erilm işti. V olga b oyların daki
V ik in g ka m p la rın a iliş k in b irin ci e ld e n tek a n latıyı
ona b orçluyu z. P e k ço k in a n çta n m isyo n e rle r gib i
ib n Fazlan da g ö zlem le rin i zam an zam an “ b arb ar­
c a ” âdetlere iliş k in olu m suz ya rg ıla rla do n atm ıştır.
Yine de, b üyü k a h şap evlerde yaşayan V ikin g le rin s i­
y a sa l h iyerarşilerin e, âd etlerin e, tica rî serüven lerin e
ve g ü n d e lik y a şa m la rın a iliş k in canlı bir betim lem e
b ıraktı geriye. A raştırıcı ruhu, onu cenaze törenlerini
kaydetm eye sevketm işti:
N ih aye t, iç le rin d e n ö n e m li b irin in ö ld ü ğ ü h a ­
beri bana u laştı. Onu bir m ezara yatırıp üzerine bir
çatı örttüler ve g iy s ile rin i b içip dikm e işle m le ri ta ­
m am lan an a d e k on gün orada beklettiler. Ş ö yle o lu ­
yor: Öten y o k su l b ir k iş iy s e onun için küçük bir sa n ­
d al y a p ıp iç in e ko yar, so n ra da s a n d a lı a te şe v e ­
rirler; eğer zeng in b iriyse , m alla rın ı b ir ara ya g eti­
rip üçe bölerler: Üçte biri a ile sin e v e rilir; ik in ci p ay­
la ke n d ilerin e ‘n a b id ’ (bira) çekip köle b ir kızın ke n ­
d ini ö ld ü rü p e fe n d isiyle b irlik te y a k ıld ığ ı gün içe r­
ler. N ab id ’i gün ve gece b o yu, ke n d ile rin i ka yb e d e ­
ne dek içerler, içle rin d en b irin in e lin d e sü ra h iyle ö l­
m esi end er d e ğ ild ir. Y ü k se k b ir bey öld üğ ün d e , a i­
le si köle kızlara ve h izm etkârlara sorar: “H an gin iz
on u n la b irlikte ö lm ek istiy o r?” içlerin den biri ce vap ­
lar: “B e n .” Bunu dedikten so n ra, b ağ lan ır. Sözünü
geri alm a sı m üm kün d e ğ ild ir. Bunu iste se de izin v e ­
rilm ez. K en d in i feda eden ço ğ un lukla g enç hizm et­
kâr kızlard an biridir.
B atılı o lm ayan ilk etnografların b aşk a p e k çok
örneği b u lu n sa d a, e vre n se l olan sad e ce etn og ra-
fik ruh d e ğ ild ir. K ültürel d ü n ya ya iliş k in çeşitli ku ­
ram lar b içim le n d irm e ya da b u n ları siste m leştirm e
g e le n e ğ i de u zu n b ir g e ç m iş e d a y a n ır. 1 3 3 2 ’ de
T u n u s’ta doğan İbn H ald u n , etkili b ir devlet adam ı
ve bir filozoftu; onun eserleri bugün de okunm akta
ve değerli bulunm aktadır, isp a n y a ’d aki İslâm b ö lg e ­
lerinde v a lilik yap arken ve H ıristiyan sara yla rın d a elçi
o larak dolaşırken gördüklerini d ikkatle kaydetm işti.
A m a g ö z le m le rle y e tin m e m iş tir. Y ü k s e k d ü z e y d e
eğitim görm üş biri olarak, h ane d an ların neden y ü k ­
s e lip ç ö k tü ğ ü n ü , b ü y ü k im p a ra to rlu k la rın n eden
g e n işle yip y ık ıld ığ ın ı, in sa n la rın n eden g ru p la r h a ­
lin d e ö rg ü tle n ip ç a d ırla rd a , ke n tle rd e ve kö yle rd e
y a ş a d ığ ın ı a n la m a k istiyo rd u . “D ış s a l v e rile rin g e ­
ris in d e , a n la ş ıld ığ ı ta k d ird e n e d e n le ri ve n a s ılla rı
a çık la ya b ile ce k , görüneni a n la ş ıla b ilir k ıla c a k içsel,
rasyon el b ir ya p ın ın b u lu n d u ğ u n u ” (aktaran M ahdi,
19 7 1, s.48) düşünüyordu.
ib n H a ld u n ’ un k ü ltü re l e vrim k u ra m ı ve t a r i­
hin y a sa sı o la rak gördüğü şey oldukça karm aşıktır.
A n c a k ç a ğ d a ş k u r a m s a lla ş tır m a la rd a n p e k fa rk lı
değildir. Ö rneğin hanedan ve im p arato rlukların g e ­
nelde beş evreden g eçtiğini sö ylüyo rd u: (1) Mevcut
rejim in y ık ılm a sı; (2) Bir devşirm e ve bütünleşm e d ö ­
n e m iyle yen i rejim in tah kim e d ilm e s i; (3) Fetih ve
gen işlem e; (4) Bir im p aratorluk zaferi ve “h o şn u tlu k”
dönem i ve (5) Gerilem e ve çö küş. Bu y a k la ş ım ı il­
g inç k ıla n , her bir evreyi b ir so n ra kin e yönelten m e­
k a n iz m aları, yeterli b ir d e ğişim ku ra m ın ın ya p m a sı
gerektiği üzere v a rsa ym asıyd i:
B e şin ci evre, israf ve çarçur etm e e vre sid ir. Bu
e vrede y ö n e tici, a ta la rın ın b irik tird iğ i (h â zin e le ri),
y a k ın çe vre si ve ta rafta rla rın a (a şırı) cöm ert d a v ­
ran arak, zevk ve e ğlen ce için harcar. A yn ı z a m a n ­
da, çevresine (devletin) en ön em li işle rin in em anet
e d ild iğ i kötü, alt s ın ıf ta k ip çile r to p la n ır; b u n lar bu
işle rin g erektirdiği va sıflara sa h ip d e ğ ille rd ir; h a n g i­
s in i çözeceklerini, h a n g isin e d o k u n m a ya cak la rın ı b i­
lem ezler. (Buna ek olarak) yö n e tici, selefle rin in ta­
k ip çile rin i ve h a lkın ın b üyük y a n a şm a la rın ı yo k et­
m eye ça lışır. B ö yle likle ondan nefret eder, d e ste kle ­
rini çekerler. (D ahası) ücretlerini ke n d i ze vki için çar­
çur e d ip k e n d ile rin i h uzuruna ka b u l e tm e d iğ in d e n
ve on ları g ö zetm e diğind en , a sk e rle rin in çoğunu y i­
tirir. B öylece atalarının attığı tem elleri ve in şa e ttik­
lerini yıkar.
 Antropolojinin gücü bir çelişkide yatar. Antro­
polojinin geniş felsefî ve kuramsal kaygılarına
belirli bir mekân ve zamanda yaşayan belirli
bir halkın incelenmesiyle yaklaşılmahdır. Ama
tikeli anlayabilmek için ona genelci bir bakış
açısıyla yaklaşmalıyız. Araştırmalarımızın öz­
gül doğası araştırma alanım sınırlandırmama-
lıdır. Veriler, ilk bakışta sorunla ancak m ar­
jinal bir ilgisi varmış gibi gözüken alanlardan
da toplanmalıdır. Örneğin bir halkın beslen­
me alışkanlıklarım anlamak, iktisat ve ekoloji­
lerinin yanısıra, dinsel, toplumsal ve estetik ide­
olojilerinin bilgisini de gerektirecektir. Çocuk
doğurma pratiklerinin tahlili, cinsiyet rolleri,
evlilik ve boşanma kuralları, çocuk doğumun­
da görev alanların statü ve eğitimlerinin yanışı-
ra, bu pratiklerin bünyesinde yer aldığı tıp sis­
teminin araştırılmasını da içermelidir (Lader­
man, 1983, s.l).
Bütüncü bir bakış açısı benimsemekle antro­
polog, örneğin insan biyolojisinin incelenmesi­
ni insanın toplumsal davranışının incelenme­
sinden ayıran ya da toplum bilimlerini sosyolo­
ji, psikoloji, tarih ve iktisat gibi alanlara bölen
akademik engellerden bazılarının üstesinden
gelebilmektedir. İnsan varoluşunun herhangi
bir yönünü derinlemesine anlayabilmek için uz­
manlaşma gerekli olsa bile, bunun sakıncaları
da vardır. Bunlar arasında en önemlisi, belli bir
olgunun, araştırmacının kendi disiplininin sı­
nırları dışında yatan önemli neden ya da sonuç­
larını göz ardı etme eğilimidir. Antropoloji, bü­
tüncü bir bakış açısını benimsemekle bu tehli­
kenin üstesinden gelmeye çalışır.
Dolayısıyla, Brezilya’da çocuk beslenme­
sini inceleyen bir araştırmacı, olasılıkla ebe­
veynlerin işinin aile diyetini nasıl etkilediğine,
beslenmede farklılıkların nasıl ortaya çıktığı­
na ve bunların sürmesinin nedenlerine baka­
caktır. Etnik gruplar arasında beslenme farklı­
lıklarının siyasal anlamları da incelenebilir. İn­
san beyninin evrimini inceleyen biyolojik an­
tropolog yalnızca fosil kafataslarının boyut ve
şekillerini değil, her biri beynin evrimiyle ilin­
tili olan dil, alet imalatı, toplumsal örgütlen­
me, avcılık ve toplayıcılık tekniklerine ilişkin
kanıtlara da bakacaktır. Benzer biçimde, pre-
historik döneme ait taş gereçleri inceleyen ar­
keolog ve dilin kökenlerini araştıran dilbilimci
de bütün bu konuları (ve başkalarını da) hesa­
ba katacaktır. Jeologlar, paleontologlar, bota­
nikçiler, zoologlar, genetikçiler, fizikçiler, coğ­
rafyacılar ve diğer alanlardaki uzmanlar bu
konulara ilişkin bilgi sağlarlar. Biyolog E. O.
W ilson’m zarif bir dille ifade ettiği gibi, “Yal­
nızca hücre biyolojisi ve ekolojide değil, bili­
min bütününde bugün en büyük hedef, karma­
şık sistemlerin doğru ve eksiksiz betimlenme­
sidir” (1998, s.85). Açıktır ki en karmaşık sis­
tem, insanınkidir.
Kültürel Görecilik
Antropolojik perspektifin ikinci önemli ilkesi,
kültürel görecilik, yani öteki halkların âdet ve
inançlarını kişinin kendi kültürünün değil, on­
ların kültürünün bağlamı içinde görebilmesi­
dir. Bu yetenek kendiliğinden gelişmez. Algı­
larımız belirgin biçimde kültürümüze uyarlan­
mıştır. Dolayısıyla, yüzünde ayinsel yara izleri
olan bir Afrikalı erkek bize olasılıkla garip gö­
rünecektir. Tanıdık olmadığımız besin tercih­
leri de mide bulandırıcı görünebilir. Söz konu­
su pratik salt bir zevk değil de ahlâksal saydı­
ğımız bir konuyla ilişkili olduğunda -örneğin
kimi Afrika topluluklarında görülen kadınla­
rın cinsel organlarının yaralanması ya da Ve-
nezuela Yanomamölerinin kız bebekleri öldür­
me pratikleri gibi- tepkilerimiz çok daha şid­
detli olabilir. Nesnellik adına kimi kültürel ön­
yargılarımızı bir kenara bırakmak daha kolay
olsa da, etnograf bir noktada kendi ahlâkı ve
bunun kültürel kaynakları üzerinde düşünmek
zorunda kalır.
Kültürel benmerkezciliğe, yani diğer top-
lumlarm âdetlerini kendi standartlarına gö­
re yargılama eğilimine etnikmerkezcilik denir.
Bu yalnızca Batılı toplumlara özgü bir olgu de­
ğildir. Her toplumda insanlar, dışarlıklılara ve
onların âdetlerine kuşku ve genellikle hoşnut­
suzlukla bakma eğilimindedir. Çocuk katlini
acımasız ve doğadışı sayıyorsak, bunu uygula­
yan halklar da yaşlıları huzurevlerine kapatma
yolundaki yaygın Avrupa âdetine aynı gözle
bakabilirler. Aslında çocuk katli, genellikle be­
sin kıtlığının yaşandığı zamanlarda yeni doğan
bir bebeği başka bir çocuğun yaşamını güvence
altına almak için kurban eden ebeveynlerin al­
dığı aşırı bir önlemdir.
Kültürel farklılıkları kültürel görecilik priz­
masından gördüğümüzde, başka kültürlere
empati, anlayış ve bilimsel nesnellikle yakla­
şabiliriz. Gerçekten de antropolojinin dünya­
ya sunacağı bir mesaj varsa bu, iletişim, ticaret
ve yolculuk ağlarının farklı kültürlerden insan­
ları birbiriyle sık sık temasa geçirdiği küresel­
leşme çağında kültürel göreciliğe olan gereksi­
nimi vurgulamaktır. Bu temasın sonuçlarından
biri AIDS gibi bulaşıcı hastalıkların yayılması­
dır. AIDS’i önlemede antropolojinin kullanı­
mını ele alan çerçevede (bkz. “Antropologlar
ve AIDS” başlıklı çerçeve, s.16) görüleceği gi­
bi, kültürel görecilik antropologların AIDS’in
önlenmesine yönelik kültürel açıdan duyarlı
programların hazırlanmasına katkıda bulun­
malarına yardımcı olur.
Ancak kültürel göreciliğin doğasında -ev ­
rensel insan hakları tartışmasında giderek mer­
kezî bir yer alan - bir ikilem bulunmaktadır.
Kültürel göreciliği temel sivil ve insan h ak­
larının çiğnenmesini haklı göstermede kul­
lanabilir miyiz? Eugene Hammel Bosna ve
Hırvatistan’daki kanlı çatışmalara ilişkin ola­
rak, kişinin aşina olduğu bir toplumu savaş
alevleri sardığında, ahlâk sahibi her insanın ya­
pacağı gibi antropoloğun savaş suçlarına kar­
şı tavır alması gerektiğini yazmaktadır. Siyasal
güdümlü tecavüz, sivil katliamı ve işkence gibi
suçlar, bunları sürdürenlerce meşru sayılsa ve
maruz kalanlarca beklenen bir durum olsa da,
haklı bulunamaz (Hammel 1994). İkilem şura­
dadır ki, toplumun değer sistemini (örneğin ev­
rensel sivil ve insan hakları kavramlarını) yay­
gınlaştırırken, kendi ahlâk standartlarımızı di­
ğer toplumlara dayatmaktayız.
Gelişmenin etkisi antropologların gelenek­
sel ilgi alanı olan yerli halkların kültürlerini yı­
kım tehdidiyle karşı karşıya bırakırken, artan
sayıda eylem yönelimli antropolog, kayıtsız,
nesnel bir duruşun olanaklı olduğu ve toplum­
sal konularda suskunluğun tarafsızlığa eşit ol­
duğu yolundaki fikirleri sorguluyor. Bu antro­
pologlara göre sesini yükseltmeme ve taraf ol­
mayı reddetme statüko destekçiliği anlamına
gelmektedir. Bu antropologlar alan araştırıcısı­
nın rolünün incelenen halkın kaynaklara erişi­
mini mümkün kılmak, olası alternatifleri gör­
melerine ve kendi görüşlerini seslendirmeleri­
ne yardımcı olmak olduğunu savunmaktadır­
lar. Onlar, sömürü karşısında eylemsizliğin ge­
rekçesi olmadığı sürece kültürel göreciliği des­
tekliyorlar.
 ANTROPOLOJ İDEN YARARLANMAK
Antropologlar ve AIDS
Çoğu h astalığın bulaşm a hızı ve risk a ltın d a kile ri et­
kileyen kültürel b ir b ile şe n i o lsa da, o la s ılık la h iç ­
bir ölüm cül salg ın , A ID S kad ar d a vran ış örüntüleriyle
bağıntılı d eğildir. B elirtilerin ortaya çıkışın d an önce­
ki uzun enfeksiyon sürecin d e h a sta lık cin se l iliş k i ya
da kan n a kliyle b u laşab ilm e kte d ir. 19 8 1’den bu y a ­
na, ABD ’deki A ID S ’İİ ye tişkin le rin çoğu e şc in se l ya da
b ise ksü e l erkekler ( % 65) ve e şcin se l ya da b ise ksü -
el erkek dam ardan uyuşturucu ku lla n ıcıla rı ( % 8) id i;
geri kalan kurbanların önem li b ir ke sim i (yak laşık %
21) ise, h e te ro se ksü e l uyu ştu rucu k u lla n ıc ıla rın d a n
o luşm aktayd ı; va ka la rın ya ln ızca % 6’sı hetero seksü­
el ilişk i ya da kan n a kli son ucu ortaya çıkm ıştı (Cur-
ran, vd ., 1988, s .19).
A n c a k , 1 9 8 2 ’d en bu y a n a S a n F ra n c is c o ’d a k i
AIDS b ağ lan tılı ko nularla uğraşan A ntropolog E. Mi-
chael G orm an ’ın da işa re t ettiği g ib i, e şc in se l k ü l­
türü ya ln ız ca , “yoğun b ir cin se l ya şa m ta rzın ı” k a ­
bul etm iş daha geniş h etero seksüel top lum da neler
Uganda’da AIDS kurbanları için tahsis edilmiş bir
köy mezarlığı. Bu hastalık bu ülkedeki neredeyse her
topluluğu etkiledi.
olup b ittiğ in i ya n sıtm ak ta yd ı (Gorm an, 19 8 9 , s .19 6
v d .). G o rm a n , a n tro p o lo jin in y ü k s e k ris k ta ş ıy a n
davran ışları tan ım layarak, d avranışı değiştirm eye yö ­
n e lik koruyucu e ğitse l önlem ler g eliştire re k ve cin ­
se llik , ö zellikle de e şc in s e llik ko nu su n d a daha fazla
bilgi to p layarak A ID S ’in d oğasını a n lam aya yardım cı
olab ile ce ğ in i yazm aktaydı. Tesp itlerin e göre, A B D ’de
kentsel bölgelerde belirgin bir e şcin se l yaşam tarzı
g e liş m işti: a yırt e d ic i a rg o la rı, a yırt e d ic i to p lu m ­
s a l a lış k a n lık la r ı, k ilis e le r, b a n k a la r ve k lü p le r g i­
bi özel kurum lan ile, “erkek ve kadın e şcin se lle r k i­
mi e tn ik cem aatlerin ö ze llik le rin i e d in m iş le rd i”. Bu
da antro po loga, h astalıkların kültürel g elişm eyi n asıl
ş e k ille n d ird iğ in i g ö rm e sin e o la n a k s a ğ la y a c a k b ir
pencere açm akta ve bir h astalığın kültürel çevresini
araştırm ayı sağ la ya c a k b ir araç sunm aktaydı.
Am a A ID S küre se l b ir so run d ur ve A B D ’de uy­
gun olan tep kiler, b aşka yerde olm ayab ilir. A B D ’de
A ID S ’ in ik i d a m g a la n m ış a lt k ü lt ü rü n h a s t a lığ ı
o ld u ğ u n a iliş k in b ir ka n ı va rd ır: e rk e k e ş c in s e lle r
ve dam ardan uyuşturucu k u lla n ıcıla rı. A ID S ’in Kuzey
A m erika’ dan sonra en fazla g örüldüğü A frika’da ise,
ken tsel seçkin le re özgü h e te ro se ksü e l b ir h a sta lık
olarak görülm ektedir. Daha 19 8 5 ’te m ülakat ya p ıla n
pek çok A frikalı, A ID S ’i A vrupalIların Afrikalı â şıkla rı
e n g e lle m e k için icat ettiği h a y a lî b ir h a sta lık o la ­
rak görm ekteydi; a n ca k 19 8 7 ’ye g e lin d iğ in d e çoğu,
h astalığın ölüm cül d o ğ asın ı ve ö n le n m e sin d e ki y e ­
tersizliklerin farkına varm ıştı.
Antropolog Christine Obbo U gandalIların h a sta lık ­
la baş etme çabalarını incelem ekte ve Uganda ko şu l­
la rın d a y a b a n c ı ö rn e k v e y a k la ş ım la r ın y a ra r s ız
kaldığı noktaları işaret etm ektedir (Obbo, 1988, s .19 2 -
19 7 )- U g a n d a ’da in s a n la r ın h a s ta lık la rı “A f r ik a lı”
ve “y a b a n c ı” o la ra k s ın ıfla n d ırd ığ ın ı y a z m a k ta d ır;
19 8 2 ’de A ID S vakaları görülm eye b aşla n d ığ ın d a , bir
kez daha AvrupalIların getirdiği yab ancı bir hastalık
d a m g a sın ı y e m işti (O bbo, 19 8 8 , s .1 9 1 -1 9 2 ) . in s a n ­
la r h a sta lığ a “s ıs k a ” a d ın ı v e rm e k te y d ile r, çü n kü
g ö zle g ö rü lü r s e m p to m la rın d a n b iri de hızlı k ilo
kaybı idi ve korkutucu son uçları kısa sürede görül­
dü, A ID S ’in kan la b ağ la n tılı o lu şu g üçlü k iş is e l ve
sim gesel im gelere yo l açm aktayd ı; bunların b ir b ö ­
lüm ü, riskli davranışlardan kaçınm aya yö n e lik eğitim
kam pan yalarını güçleştirm ekteydi. O bbo U gan da’da
etkin A ID S program larını yürürlüğ e so k a b ilm e k için
b aş edilm esi gereken bir dizi m itosu tanım lam aktadır;
b unlar yalnızca yab an cıların Afrikalılara ilişkin m ito s­
ları değil, Afrikalı seçkinlerin kırsal kesim in sanları ve
kadınlara ilişk in m ito slarıd ır (Obbo, s.19 2). Bazı m i­
toslara göre, A frika lıla r ya ln ızca fizik se l açıdan cin ­
s e l iliş k iy e d ü şk ü n o lm a k la k a lm a y ıp , c in s e llik le
ilişk ili konulardan söz etm ekten de hoşlanm aktadır.
Kim i d an s ve a yin le r cin se lliğ e gönderm ede b u lu n ­
sa da, in sanlar genelde m ecazlar kullan arak “ka b a ”
dilden kaçınırlar. Eğitim çabaları da buna uygun bi­
çim de su n u lm a lı; incitici o lm am alıd ır. Bir b aşka m i­
to s, b e d e n i ya ra la m a ve k a d ın s ü n n e tin in ya y g ın
olduğu ve bunun da bir A ID S vektörü o luşturduğu
yolun d ad ır. U ganda’da kadın sünneti yaygın d eğildir
ve bunu bir hastalık nedeni olarak gösterm ek, ger­
çek n e d e n le r ko n u su n d a y a n ıltıc ı o lm a k ta d ır (O b ­
bo, s .19 3 ). K en tsel se ç k in le rin k ö ylü le re iliş k in b ir
y a n ıls a m a s ı, g ü ve n li c in s e llik için p re z e rv a tif k u l­
lanm aya te şvik edilm em eleri g erektiğidir; onları bir­
den fazla kez kullan acakların a in an ılm aktad ır (Obbo,
s.19 3). Obbo gerçeğin bunun tam tersi olduğ un u sö y­
ler. İnsanlar cinsel beden salg ıları ko nusun da titizdir­
ler; kö ylüler prezervatifi iyi bilm ekte, an cak p e nisilin
iğ n elerin in cin se l yo ld an b u la şa n h a sta lık la ra karşı
yeterli önlem oluşturduğunu düşünd üklerin den, ku l­
lanm ayı yeğlem em ektedirler (Obbo, 5.193). O b b o’nun
tartıştığı son bîr m itos ise , kentlerdeki bütün bekâr
k a d ın la r d a h il fah işe le rîn h a sta lığ ın b u la şm a sın d a n
so ru m lu o ld u ğ u y o lu n d a d ır. Bu in a n ış , fa h işe le rin
kö y le rin e geri g ö n d e rilm e le ri y o lu n d a k i ö n e rile rin
gündem e g elm esin e yol açm ıştır. K a d ın la rı dam g a-
AlDS’i önlemek amacıyla güvenli seksi teşvik etmek
için ülke çapında yürütülen bir kampanya var. Ugandalı
antropologlar bu kampanyanın yürütülmesinde öncü bir rol
üstlendiler.
lam ası bir ya n a, bu fikir büyük bölüm ü fah işe o lm a­
yan kadın ya da erkek HIV taşıyıcıların ın , uzun süre
hiçbir belirti sergitem eksizin h astalığı b ulaştırab ildiğ i
g erçeğ in i görm ezden gelm ektedir. K ıs a c a sı, A ID S ’e
ilişk in herhangi bir m esaj, hedef kitlesi için e rişile b ilir
b ir k ü ltü re l ortam a tercüm e e d ilm e k z o ru n d a d ır.
R astlan tısal ilişkilerd e n kaçın m ayı öngören S ıfır Ot­
lam a program ı bu gözetilerek b içim lendirilm iştir. Y e ­
rel bir deyim in ku llan ılm ış olm ası önem lidir. Ö rneğin,
A ID S üzerine ithal bir video kaseti A İD S ’İ b ir e şcin se l
h astalığı o larak sunm aktaydı; film in gösterim ini izle­
yen tartışm alar a ğ ırlıklı olarak “A vrup alIların gülünç
ve garip âdetleri” üzerine odaklanm ış, böylece e sas
konu gözden kaçm ıştı (Obbo, s.19 2).
AID S'in bulaşm a zincirlerini kırm ak hızlı ve yaygın
bir d avran ış de ğ işikliğ in i gerektiriyor. Y ö n le n d irilm iş
to p lu m sal değişim to p lu m sal-kü ltü re l d in a m iğ in en
karm aşık ve en az an laşılan yönlerinden biridir. AIDS
ile m ücadele hem kişisel, hem de siya sald ır. K işise l ya
da bireysel davran ışlar (ve sorunlar) o larak algılanan
şeyler, gerçekte kültürel olarak ko şu llan m ıştır ve p si­
k o lo jik b e kle n tiler ile m ad d î ko şu lla rd an k a y n a k la ­
nan to p lu m sa l cin siye t ro lle rin d e s a k lıd ır (S ch o e p f
vd., 1988, s.179 ).

ANTROPOLOJİDE NESNELLİK VE BİLİM
Bazı antropologlar, bilim insanları olarak bi­
limle ilişkilendirilen nesnelliğe ulaşmak için uğ­
raşma yükümlülüğünde olduklarını savunur­
lar. Bu konum, kişinin alanda kendi kültürel ve
kuramsal önyargılarını askıya alıp gördükleri­
ni kayıtsız bir tarzda gözlemlemesi ve bildir­
mesinin olanaklı olduğu inancına dayanmak­
tadır. Başka antropologlar bu yaklaşımın an­
tropolojinin temel ilkelerinden birini, yani her
bireyin kendi kültürünün ürünü olduğu ger­
çeğini göz ardı ettiği kanısındadır. Bu neden­
le, tam nesnellik olanaksızdır. Araştırmacının
kültürel arka planı, akademik eğitimi ve kişi­
liği, algıladıklarım ve bildirdiklerini etkilemek­
tedir. Bu nedenle bazıları “sahne gerisine git­
menin” olanaksız olduğunu öne sürmektedir;
Vincent Crapanzano şöyle der: “Yönlendiri­
ci sorular sormamamız söyleniyor; sanki yön­
lendirici olmayan soru varmış gibi” (akt. Ber-
reby, 1995, s.46). Nesnellik iddiasında bulun­
manın antropologların kendilerini aldatmaları
olduğu söylenir.
Yakın zamanlarda bazı antropologlar an­
tropolojinin bilimsel bir rolü olduğu savını red­
detme yoluna girdiler; hatta kimi sesler her tür­
lü bilimi reddetmektedir. Neıv York Times ’da
yayınlanan bir makale, Clifford Geertz’in an­
tropolojinin kendisini “nesnel bir bilim” san­
maktan vaz geçmesini sağlamak için çok şey
yaptığını söylemektedir (Berreby 1995, s.44-
47). Bir başka antropolog olan Steven Tyler,
“postmodern dünyanın (...) bilimsel düşünce­
nin artık eski bir bilinç biçimi haline geldiği,
bilimsel sonrası bir dünya” (1987, akt. Reyna,
1994) olduğunu söyleyecek derecede ileri git­
mektedir. Burada pek çok karmaşık konu söz
konusu olmakla birlikte, hepsi birbiriyle ilişki­
li iki soruya yönelmektedir: Bilim nedir? An­
tropologlar bilime katkıda bulunabilirler mi?
Bilim karşıtı bakış açısı popüler kültürde
de yaygındır. Gökbilimci ve popüler bilim ya­
zarı Cari Sağan, The Demon-Haunted World:
Science as a Candle in the Dark (Karanlık Bir
Dünyada Bilimin Mum Işığı, 1996) başlıklı ki­
tabında, çağdaş Amerikan yaşamının kolej yer-
leşkeleri dahil pek çok alanında başat olan bi­
lim karşıtı tutumu betimlemektedir. Sağan bi­
lim ve bilimsel düşünceye karşı bu güvensiz­
liğin izini yoldan çıkmış teknoloji korkusuna
(Çernobil ya da Three Mile adasındaki nükle­
er kazalarda olduğu gibi) ve İsrafil tüketicilik-
le teknokratik bürokrasiye duyulan nefrete dek
sürmektedir. Ancak böylesi bir “bilim karşıtı”
çerçevenin, gözlemlenebilen ve smanabilen ger­
çekliği reddettiği ve insanları boşinan ve meta­
fizik açıklamalara yatkın ve bu yatkınlığı sö­
mürme isteğindeki bireylerin sömürüsüne açık
kıldığı uyarısını yapmaktadır. Sağan, bu feno­
menlerin hiçbiri bilimsel olarak gözlenmemiş
ve belgelenmemiş olmakla birlikte, Amerikalı­
ların üçte birinin ölülerle temas kurduklarına,
dörtte birinin yeniden bedenlenmeye ve hiç de
azımsanmayacak kadarının UFO’larca kaçırıl­
dıklarına inandıklarını (Sağan, 2000) belirtir.
Cari Sağan gezegenimiz dışında yaşamın muh­
temel olmamakla birlikte olanaklı olduğuna
inanır; ama böyle bir yaşamla temas kuruldu­
ğuna ilişkin bir iddiası hiçbir zaman olmamış­
tır. Sağan, Amerikalıların artan ölçülerde ras­
yonel düşünce ve buluşları terk etme ve irras­
yonel inanç ve fantezilere yönelme eğiliminde
olduklarını, bunun da onları şarlatan ve dikta­
törlerin manipülasyonuna yatkın kıldığı kaygı­
sını taşımaktadır.
 Bilim ve sanat genellikle karşıt olarak ele
alınmakla birlikte, antropolojiyi bilimsel ge­
leneğinden uzaklaştırma yolundaki çağdaş ça­
balara yönelttiği kışkırtıcı bir eleştiride, Ste-
ven Reyna bilim ve sanat arasındaki benzer­
liklere işaret ediyor: “Diğer şeylerin yanı sıra
sanat, deneyimin yaratıcı, imgesel bir temsili­
dir. Bilim bir sanattır. Diğer sanat biçimleri gi­
bi, deneyimi temsil etmenin bir yoludur. Tem­
sil ettiği deneyim, gerçekliktir” (Reyna, 1994,
s.556). Gerçekliğin nasıl oluştuğunu anlamak
için gerekli temel bilim açıklamadır; gerçekli­
ği ne denli iyi açıklayabildiğimizi belirleyebil­
mek için, bilim bir sınamadır. Bilim mutlak ha­
kikatlerin arayışı ya da somut olguların derle­
mesi değildir. Böyle olsaydı, antropologlar bu
çabaya girişmemekte haklı olurlardı; gerçekten
de bu tarz bir “bilim” kimsenin işine pek ya­
ramazdı. Bilim yalnızca dünya hakkındaki bil­
gi arayışıdır.
A raştırm acı kültürel çeşitliliğin meydan
okumasıyla karşı karşıya kalsa bile antropolo­
ji bu arayışa katkıda bulunabilir, bulunmakta­
dır da. Eğer bu konuda kuşku varsa, insan dav­
ranışına ilişkin bugün sahip olduğumuz bilgi
ile, Avrupa ve Amerika’daki antropologların
İkinci Dünya Savaşı sonrası döneme girdikle­
ri 60 yıl öncesi karşılaştırılabilir. Antropoloji­
nin yöntemleri -gerçekte, bizatihi bilimin yön­
tem leri- bireylerin (ve mensubu oldukları top­
lulukların) doğada deneyime tepki verme sü­
reçleriyle çarpıcı bir benzerlik sergilemektedir.
Kültürel ya da başka açılardan hayatta kalma,
deneyime başarılı tepkiler vermeye bağlıdır. Bi­
lim evrensel olarak doğru olanla değil, yaklaşık
olarak doğru olanla ilgilidir; yani, yeni açıkla­
malar ortaya çıkıncaya kadar yararlı olan açık­
lamalarla ilgilenir. Bilimin yöntemleri çeşitli­
dir ama hepsi bir çeşit sınamaya -açıklam ay­
la deneyimin karşılaşmasına- dayanır. “Bilim
reddedilirse açıklama sanatı ve gerçeklik de­
neyimini sınama da reddedilmiş olur” (Reyna
1994, s.557).
Belki istenen nesnellikten çok kesinlik so­
runudur. Sonuçlarını değerlendirmek için ola­
sı en kesin yöntemleri kullanmakla, antropo­
loglar kuram ve fikirlerin değerlendirilmesinde
mutlak nesnelliği değilse bile en azından kıyas-
lanabilirliği güvence altına almaktadır. İkinci
Dünya Savaşı’nı izleyen 60 yıl içinde, her tür­
lü ölçüte göre antropoloji, insan davranışı, kö­
kenleri, dili ve kültür tarihinin anlaşılmasına
büyük katkılarda bulunmuştur. Antropoloji
disiplini her ölçüte göre deneyim sınavını kar­
şılamaktadır.
Antropologların incelemeyi seçtikleri konu­
ların ayırt ediciliği sorunu da aynı ölçüde tar­
tışmalıdır. Bilgi aramanın amacının bilginin
kendisi olduğuna ve araştırmacıların uzun va­
dede insan kültürüne ilişkin anlayışımızı art­
tıracak sorunlara yönelmeleri gerektiğine ina­
nan antropologlarla karşılaşabiliriz. Bu görü­
şü eleştirenler, disiplinin ihtiyaçlarını insan ih­
tiyaçlarından üstün tutmanın ahlâk dışı oldu­
ğunu ve antropologların aynı şiddetle dönem­
lerinin acil toplumsal sorunlarına da seslenme­
si gerektiğini öne sürerler. Yalnızca kuramsal
konulara odaklanan bir disiplinin yok olmaya
mahkum olduğunu eklerler. Bunun iyi bir ör­
neği, uzak duyumun yalnızca kaynakların yeri­
ni saptamada değil, yerlilerin toprak taleplerini
desteklemede kullanılmasıdır. (Bkz. “Antropo­
loglar ve AIDS” başlıklı çerçeve, s.16.)
Michael Horowitz (1994) antropolog ve di­
ğer toplum bilimcilerden yararlanılan Dünya
Bankası projelerinin, bu kişilerden yararlanıl­
mayan projelere kıyasla % 15 daha yüksek bir
yatırım dönüşü sağladığını bildirir. Onüçüncü
Bölüm’de sunulan Della M cM illan’ın geniş va­
ka araştırması bunun nedenini göstermektedir.
Antropologlar yalnızca olgusal verileri topla­
makla kalmazlar, diğer alanlardaki deneyim­
leri de bir araya getirirler. Yerleşimi inceleyen
McMillan Afrika ve Asya’da çalışan diğer an­
tropologlardan bolca yararlanmıştır.
Antropolojinin artan AIDS vakalarına tep­
kisi disiplinin küresel sağlık krizine tepkisinin
iyi bir göstergesidir. Şaşırtıcı sayılabilecek bir
şekilde, ilk tepkiler en az düzeydeydi; bu, hem
toplumun cinsel yollardan bulaşan bu hasta­
lık karşısındaki önyargılarını, hem de disip­
lin içinde kuramsal araştırmanın birincil kay­
gı olması gerektiği yolundaki güçlü duyguları
yansıtmaktaydı (Herdt 1987, s.1-3). Fon sağ­
layan kurumların tıbbi olmayan araştırmala­
rı desteklemedeki gönülsüzlüğü işleri daha da
karıştırmaktaydı. AIDS’in etkisinin ağırlıklı bi­
çimde geleneksel olarak damgalanmış ve avan­
tajsız gruplarca duyumsanıyor oluşu ve kültü­
rel etkenlerin hastalığın yayılışında önemli bir
rol oynaması olguları göz önünde bulundurul­
duğunda, antropologların AIDS araştırmala­
rında ön planda olması beklenirdi. Finansman
sorunlarıyla yüz yüze olmalarına karşın, antro­
pologlar AIDS konusunda hem kuramsal çalış­
malarda, hem de kurbanlarına daha iyi bir ba­
kım sağlamaya yönelik projelerde yer almışlar­
dır. Hastalığın ABD’de ilk kez ortaya çıktığı
1981’de kimi antropologlar bu konuda çalış­
ma önerisinde bulundular. Diğerleri, gerek tıb­
bî araştırma, gerek toplumsal davranış, gerek­
se virüsün vurduğu bölgeye yönelik ilgi bakı­
mından, salgının uzmanlık alanlarına girdiğini
gördüklerinde AIDS araştırmalarına yöneldi­
ler. Amerikan Antropoloji Derneği (AAA) bi­
raz gecikmeli de olsa, bu çalışmaların en yük­
sek önceliğe sahip olduğunu ilan etti ve bir uz­
man güç oluşturmaya girişti. Bugün en az 400
antropolog AIDS’le ilgili araştırma ya da pro­
jelerde tam ya da yarı zamanlı olarak çalış­
maktadır.
ANTROPOLOJİDE KURAM
Araştırmacının seçtiği sorun geniş ölçüde bi­
reyin eğitildiği kuramsal bakış açısına dayan­
m aktadır. K uram lar bilimsel araştırm anın
omurgasını oluşturur. Bilimsel kuram doğal
olgular arasında düzenli ilişkileri varsayan ve
dünyanın bazı yönlerini açıklayan bir önerme­
dir. Araştırmacıların seçtiği kuramsal model
onları belirli tarzda sorular sormaya yöneltir
ve bazı soruları belli varsayımlar olarak formü­
le etmelerine yardımcı olur. Örneğin toplumsal
istikrar ve bütünleşmeyi vurgulayan işlevselci
bir siyaset kuramı araştırmacıyı anlaşmazlık­
ları gideren, gerilimi boşaltan ve grup dayanış­
masını vurgulayan kurumlar üzerine veri top­
lamaya yöneltecektir. Üretim araçlarının dene­
timini elinde tutanlarla emek gücünü sağlayan­
lar arasındaki çatışmalar ve rekabeti vurgula­
yan Marksist bir siyaset kuramı ise, araştırma­
cıyı sınıfsal ya da ekonomik bölünmeleri yansı­
tan çatışmaları incelemeye yöneltecektir.
Bu, araştırm acıların yalnızca aradıkları­
nı gördükleri ve bunun dışındaki her şeyi blo­
ke ettikleri anlamına gelmez. Yine de algı her
zaman seçicidir ve kişinin varsayımlarıyla -b u
durumda kişinin bulmayı beklediği ya da um­
duğuyla- şekillenme eğilimindedir. Bu konu­
nun bir sorun haline gelmesini önlemek için
antropologlar araştırma planlarını yazarken ve
sonra da bulgularını bildirirken kuramsal var­
sayımlarını dile getirmeye özen göstermelidir­
ler. Böylelikle eğilimleri -gerçekten de araştır­
mayı etkilemişse eğer- en azından gizli kalmaz.
Bir kuram hiçbir zaman doğrudan sınan­
maz; kişi kuramsal beklentileri belli varsayım­
lara dayanarak sınar. Hipotez, doğru olmadı­
ğı ilişkiler üzerinde gösterilebilecek bir öner­
medir. “Sigara içmek kötüdür,” önermesi bir
hipotez değildir, çünkü “kötü”yü tanımlama-
makta ya da sigara içmeyle herhangi bir şey
arasındaki ilişkiyi belirlememektedir. Geçerli
ya da mantıklı bir önerme gibi gözükmektedir,
ama bir kuşkucu sigara içmenin ekonomik,
toplumsal ya da psikolojik yararlarının, neden
olduğu fiziksel zararlardan ağır bastığını öne
sürebilir. “Sigara içmek, akciğer kanseri riskini
arttırmaktadır” şeklindeki benzer önerme ise
bir hipotezdir, çünkü akciğer kanseri riski si­
gara içenler ve içmeyenleri karşılaştırarak ölçü­
lebilir ve tütündeki özgül kanserojenlere maruz
kalma ile sigara içme arasında nedensel bir iliş­
ki kurulabilir. Bu ayrım önemlidir, çünkü bir
önerme ilgili olgulara başvurarak (ya da uygun
testlere tabi tutularak) mantıksal açıdan çürü­
tülebilir değilse, dünyaya ilişkin bilgimizi zen­
ginleştiremez. Eğer anlamlı sayıda vakada so­
nuç ya da gözlemler hipotezle tutarlıysa, hipo­
teze kaynaklık eden kuram güçlenir ve belki de
genişler. Ama hipotez testinin sonuçları tekrar
tekrar kuramsal beklentilere ters düşüyorsa,
kuram zamanla değişikliğe uğratılacak ya da
terk edilecektir. Kısacası, kuramlar bilimcilerin
açıklamaya çalıştığı fenomenlere yararlı yakla­
şımlar sağlamayı sürdürdükleri sürece yaşar­
lıklarını devam ettirirler.
Antropolojinin bu yönteminin iyi bir örneği
insanın Güney ve Kuzey Amerika’da ortaya çı­
kışı ile ilgilidir. Onyıllardır pek çok kanıtla da
öne sürülen hakim fikir insanın ortaya çıkışı­
nın oldukça yakm zamanda, yaklaşık 12.000
yıl önce insan ların kuzeybatı Sib iry a’dan
Alaska’ya hareket etmesi ile başladığıydı. Şim­
di ise Şili ve olasılıkla Pensilvanya’da bulunan
yeni arkeolojik alanlardan elde edilen bazı bul­
gular nüfuslanmanm çok daha erken bir zama­
na, 2 0 .0 0 0 veya 3 0.000 ya da daha da önce­
ye dayandığını ileri sürüyor. (Adovasia ve Pa-
ge, 2 0 0 3 ; Dillehay, 2 0 0 0 ; Stanford ve Brad-
ley, 2 0 0 0 ). Ancak bu tartışmayı sona erdir­
miyor. Sibiryalı erkeklerin Y kromozomunun
DNA dizilimi ile ilgili yayınlanmamış yeni bul­
gular Yeni Dünya’nm Sibirya’dan gelen göç­
menler yoluyla insan nüfusuyla tanışmasının
18.000 yıldan daha erken olamayacağına, bü­
yük ihtimalle de 1 5.000 yıl öncesinde başla­
dığına işaret ediyor. Buna ek olarak bölgede­
ki bazı arkeolojik yerleşmelerin tarihleri ile il­
gili yeni düzeltmeler ise nüfuslanmayı önce­
den düşünülen tarihten daha erkene yerleştiri­
yor (Wade, 2003; Wilford, 2002). Bu tür kar­
şılıklı tartışmalar bilimsel ilerlemenin temelini
oluşturuyor.
Bir kuram, onlarca yıllık özenli araştırma­
nın ürünü olabilir; ya da Charles Darwin’in
durumunda olduğu gibi, başkalarının içgörüle-
rini perdeleyen önyargıları aşma yeteneğine sa­
hip genç bir bilimcinin ürünü olabilir. Her ku­
ramın kör noktaları vardır: Diğer yönler lehi­
ne vurgulanmayan ya da görmezden gelinen
yönler. Yeni kuramlar genellikle dikkati yeni­
den bu ihmal edilmiş alanlara yönelterek es­
kinin yerini alırlar. Bu dinamik süreç -fikirle­
re sürekli meydan okunması ve yeniden sınan­
m aları- aracılığıyla disiplinin kuramsal çerçe­
vesi zaman içinde damıtıla damıtıla gelişmiştir.

Charles Darvvin’in çalışmaları sadece biyoloji alanında bir
devrim yaratmadı, aynı zamanda insan evrimi üzerindeki
çalışmalarda da çığır açtı. (Fotoğraf Berttmann/CORBIS)
Yüz yıllık kültürel antropoloji disiplini tari­
hi boyunca çeşitli kuramlar geliştirmiştir. Bun­
lar hem bilimcilerin yöneldiği geleneksel konu­
ları, hem de çağdaş ilgi alanlarını yansıtır. Ne
var ki, kuramsal odakları ve sürdürmekte ol­
dukları araştırmaları ne olursa olsun hemen
hemen bütün antropologlar, insanların daha
geniş bir evrim sürecinin parçası olduğu; uyar­
lanmanın bu evrimsel değişimin hareket ettirici
gücü olduğu ve nihaî olarak, bireysel dürtüle­
rin, baş etme stratejilerinin ve kararların, uyar­
lanmanın ve daha geniş evrimsel süreçlerin do­
ğasını belirlediği inancını paylaşırlar.
Bu ilkesel anlaşmaya karşın, çağdaş antro­
polojik kuram birleşik olmanın çok uzağında­
dır; bunun yerine disiplin uzman olmayanla­
ra son derece farklı yaklaşımlara işaret eden
çileden çıkartıcı bir etiketler dizisi sunar. An­
tropoloji pek çok bakımdan toplum bilimle­
rini, hatta felsefeyi etkisi altında tutan ente­
lektüel alt üstlüğü yansıtmaktadır. Açıklama­
yı ne oluşturur? Biyoloji insan davranışının şe­
killenmesinde ne rol oynar? İnsan kültürü ne
ölçüde içkin bir “insan doğası”nı yansıtmak­
tadır? Ne ölçüde esnektir? Bütün bu yaklaşım­
ların bir özetini sunmaktansa, alanda karak­
teristik olan iki anahtar model ya da konumu
(Poggie, DeWalt, & Dressler, 1992, s.6) kısaca
açımlayacağız. “Doğa bilimi paradigması” de­
nilen bir tanesi, geniş ölçüde bu kitapta sunu­
lacak olan malzeme ve açıklamaların temelini
oluşturmaktadır. Diğeri ise, Milford Spiro’nun
(1 9 9 2 , s.265) ayrımıyla söyleyecek olursak,
“yorumcu (ya da ‘idealist’) paradigm a”dır.
Yorumcu modelle bağlantılı olarak “öznel”,
“simgesel”, “göreci” ve “postmodern” gibi te­
rimler de kullanılmaktadır.
Doğa bilimi yaklaşımım destekleyen an­
tropologlar arasında birleştirici inanç, kültür­
ler arasında insan davranışında çeşitlilik ka­
dar düzenliliklerin de bulunduğu ve bunların
ampirik yöntemlerle açıklanabileceğidir. Am­
pirizm, betimlenen ya da açıklanan gerçekliğin
doğrudan tecrübe edilmesidir. Açıktır ki, doğ­
rudan deneyimin sınırları vardır, ama ampirik
yaklaşıma içkin olan doğrudan gözlem ve öl-
çümleme, bir bilimsel çaba olarak antropoloji
fikrinde merkezî bir yer tutar.
Amerikalı bilimadamı Clifford Geertz tara­
fından güçlü bir biçimde vurgulanan yorum­
cu yaklaşım ise gerçek nesnelliğe ulaşmanın
zor olduğunu öne sürer. Her kültürün göre­
ci olarak ele alınması gerektiğinden, antropo­
log genel davranış örüntülerine ulaşmaya ça-
balamamalı, ancak her bir tekil kültürün ay­
rıntılı bir tablosunu çizmeye çalışmalıdır. Li-
la Abu-Lughod’un Mısır Bedevileri üzerine iyi
bilinen çalışması, bu yaklaşımın iyi bir örneği­
dir; Abu-Lughod kadınlara kendi yaşamları­
nı anlattırarak çocukluk, evlilik ve toplumsal
yaşamlarına ilişkin birinci elden anlatılar sağ­
lamıştır (1993). Böylelikle insanları salt antro­
pologun imgeleminin nesneleri olarak sunmak­
tan kaçınmıştır. Bedevi kadınların ortak İnsanî
durumu kendi sözcüklerinde çok güzel biçim­
de ortaya çıksa da, bu yaklaşımın belirgin sı­
nırları vardır. Anlatı derlemesi son derece sı­
nırlıdır ve çok sınırlı sonuçlara izin vermekte­
dir. Genellemeleri güçleştirir ve her bir kültü­
rün eşsiz olduğunu ve çevresi ve biyolojik sü­
reçlerle sınırlanmadığını varsaymakla, “kültü­
rel determinizm” denilebilecek aşırı bir kültü­
rel göreciliğe yol açabilir. Tek bir toplum için­
deki toplumsal çeşitliliği de göz ardı eder. İn­
sanlar ve kültürleri ne denli ayrı olursa olsun,
bütün canlı organizmalar gibi insan davranışı­
nın biyolojik varlığın -bireyin- özgül bir çev­
resel etkenler dizisiyle etkileşimiyle dolayım-
landığı olgusunu unutma eğilimindedir. Bu ko­
nuyu Üçüncü Bölüm’de daha ayrıntılı olarak
ele alacağız; ancak öncelikle modern ve ampi­
rik açıdan temellenmiş yaklaşımlara bakan ku­
ramın gelişimi üzerine kısaltılmış tartışmanın
mantığı budur.
ilk Evrimciler
Darwin’in evrimci perspektifi doğa bilimin pek
çok alanında kabul görürken, İngiliz Edward
Tylor ve Amerikalı Lewis Henry M organ gi­
bi zamanın toplum bilimcileri, bu kuramın en
azından bazı yönlerini benimsediler. Darvvin’in
kendisinin de bir toplum filozofu olan Herbert
Spencer’den etkilendiği ve evrimsel bir pers­
pektifle insanlara çok ilgi duyduğu düşünüle­
cek olursa, bu gelişme şaşırtıcı değildir. Kültü­
rel değişimlerin uzun erimli tarihsel ya da ev­
rimsel süreçlerde (kültürel evrim) gerçekleştiği
fikri, psikoloji, siyaset bilimi ve sosyoloji gibi
biçimlenmekte olan alanların son derece etkili
öncüleri Sigmund Freud, M ax Weber ve Emile
Durkheim da dahil pek çok 19. yüzyıl toplum
bilimcisince benimsenmişti.
Günümüzde açıklanması hâlâ önemli olan
eski bir konu, şu soruya ilişkindir: Dağınık po-
pülasyonlarda pek az genetik farklılaşma gös­
teren tek bir türün üyeleri olmamıza karşın ne­
den bu denli büyük bir kültürel çeşitlilik göste­
ririz? 1 8 7 1 ’de kültür kavramını tanımlayan Sir
Edward Tylor, kültürel evrimin ırk ya da her­
hangi bir popülasyon ya da toplumun doğuş­
tan üstünlüğü ile ilişkili olduğu fikrini açık bir
biçimde reddetmiştir. Dünyadaki bütün insan­
ların, “psişik birliği” paylaştıklarını söylemek­
teydi: Herkes doğuştan gelen yetenekler, zekâ,
dürtüler ve kültürel potansiyel açısından eşitti.
Kültürel çeşitliliği açıklamak üzere evrim kav­
ramına başvurmaktaydı. Tylor, kültürlerin bir
dizi evrimsel aşamayla ilerlediği temel öncü­
lünü savunmaktaydı. Bu örüntüye bugün tek
hatlı evrim diyoruz. Toplumlarm birbirinden
farklı oluşunun nedeninin, bu yola farklı nok­
talardan başlamaları ve farklı hızlarda yol al­
maları olduğunu söylüyordu. Bazıları (bu ba­
kışa göre özellikle Avrupa toplumları) toplum­
sal örgütlenişin ileri bir biçimine ulaşmış ol­
makla birlikte, diğerleri gelişimin daha önce­
ki evrelerinde bulunmaktaydı. Tylor toplumu,
kendi büyüme yasalarıyla yönetilen, dolayısıy­
la kaçınılmaz biçimde bir gelişim aşamasından
daha “olgun” ya da ileri olan diğerine geçen
canlı bir organizmaya benzetiyordu.
Bu bakış açısında, çağdaş aşiret ya da “il­
kel” toplumlar, kültürel evrimin erken aşa­
malarının karakteristik özelliklerini koruyan
“canlı fosillere” benzetilmekteydi. Örneğin
Balkanlar’daki düğün törenlerinde, erkeklerin
eşlerini kaçırdıkları ya da sürükleyip götürdük­
leri günlerin bir kalıntısı olarak, gelin ile dama­
dın aileleri arasındaki simgesel düşmanlık dışa­
vurumları görülmekteydi. Kalıtım ya da siyasal
görevlerin kadınlar yoluyla geçtiği toplumlar,
zamanla yerini daha “ileri” bir sistem olan ata­
erkine bırakan erken bir anaerki durumunun
kanıtı olarak görülüyordu. Bu ilk kuramcıların
düşüncesinde belirgin olan etnikmerkezcilik ve
cinsiyetçilik, yaptıkları olumlu katkıların tam
olarak değerlendirilmesini güçleştirmektedir.
Tylor’un Amerikalı çağdaşı Lewis Henry
Morgan, New York eyaletinin iç bölgelerinde
yaşayan Iroquois komşularının toprak için ver­
dikleri yasal mücadeleye yardımcı olurken an­
tropolojiye merak sarmış bir avukattı. M or­
gan 1 8 5 1 ’de Iroquois’lara ilişkin izlenimlerini
yayınladı; bu Amerikalı bir yerli kabile üzeri­
ne ilk eksiksiz alan raporuydu. Kısa süre son­
ra hukuktan vazgeçerek kendini yeni mesleği­
ne verdi. Tylor gibi Morgan da, antropoloji­
nin bir yandan genel yasaları formüle etmeye
çabalarken, diğer yandan da çağdaş toplumsal
sorunlarla ilgili olması gerektiğini düşünüyor­
du. Üçüncü büyük yapıtı Ancient Society’de
(Eski Toplum) (1877), Morgan toplumları üç
gelişme aşaması ya da düzeyi halinde sınıflan­
dırmaktaydı: yabanıllık, barbarlık ve uygar­
lık. İlk iki aşamanın her birini alt, orta ve üst
aşamalara bölmekteydi. M organ aşamalarını
teknolojik gelişkinlik düzeyleriyle tanımlıyor­
du. Her bir teknolojik düzlemin özgül kültü­
rel örüntü ya da kuramlarla -belirli bir akra­
balık yapısı, belirli bir hukuk sistemi v b.- iliş­
kili olduğunu öne sürüyordu. İlginçtir ki bu gö­
rüş, bütün dünya müzelerinde ilk, orta ve son
“taş devri”ne ait sergilerde ya da paleolitik çağ
insanlarına, “Yeni Taş Devri” ya da Neolitik
çağ insanlarına ilişkin sergilerde hâlâ sürdürül­
mektedir.
Morgan ailenin evrimine özel bir ilgi duy­
maktaydı. İnsan gelişiminin en erken aşama­
larında hiçbir aile yapısı bulunmadığını var­
saymaktaydı: Erkeklerle kadınlar ayrım gözet­
meksizin çiftleşiyorlardı. İnsan toplumu ted­
ricen erkek kardeş gruplarının kız kardeşlerle
-bazı durumlarda kendi kız kardeşleriyle- ev­
lendiği ortaklaşa evliliğe geçti. Bir sonraki aşa­
mada kardeş birleşmeleri yasaklandı. İnsanlar
çiftler haline gelmekle birlikte, hâlâ geniş grup­
lar halinde yaşıyordu. Toplum evrilmeyi sür­
dürdükçe, tedricen her birinin bir karısı, ya da
daha yaygın olarak birkaç karısı olan erkekler
kendi haneleri üzerinde hak sahibi oldular. Er­
keklerle kadınlar ancak toplumsal evrimin ni­
haî evresinde -uygarlık- tekeşli evliliklerde or­
tak haline geldiler.
M organ’ın dili büyük ölçüde eski moda gö­
rünmekle ve Batı toplumuna eğilimi belirgin
olmakla birlikte, katkısı antropolojinin ötesi­
ne uzanmaktadır. Genellikle göz ardı edilmek­
le birlikte, M organ’m modem entelektüel ve si­
yasal tarihe büyük etkisi olmuştur. Gerek Kari
M arx, gerekse Friedrich Engels M organ’la ya­
zışmışlar ve bulgularından fazlasıyla etkilen­
mişler, tarihsel süreçlere ilişkin kendi kuramla­
rını ifadelendirmede bu bulguları kullanmışlar­
dır. Engels’in kitabı The Origin o f the Family,
Private Property and the State (Ailenin, Dev­
letin, Ö zel Mülkiyetin K ökeni) (1884/1972),
sosyalist düşüncenin gelişiminde derinlemesine
etkili olmuştur; M organ’m Ancient Society’si
Engels’in fikirlerinin başlıca kaynağıydı. Böyle-
likie Morgan’ın fikirleri siyasal bir ideolojinin
ve sonraki siyasal iktisat nosyonunun temelle­
rinden birini oluşturmuştur. Burada bizi daha
fazla ilgilendiren, M organ’ın toplumsal örgüt­
lenme, teknoloji ve üretimin örgütlenişi arasın­
da kaba bir uyum olduğuna ilişkin buluşudur.
Tek hatlı evrim kavramının yanıltıcı olduğu
ortaya çıkmıştır. Kültürel değişim ya da gelişi­
min net ya da evrensel bir dizilimi yoktur. Da­
hası ilk evrimciler, kültürel evrimin genel hat­
larına olan ilgileri nedeniyle bireylerin toplum
içindeki rollerini ve bazı toplumlarm içinde
gerçekleşen geniş kültürel davranış çeşitliliği­
ni gözden kaçırmışlardır. Yine de, antropoloji­
ye çok önemli katkıları oldu. Modern antropo­
lojide aslî önem taşıyan, çağdaş toplumlar ara­
sındaki farklılıkların düzenli kültürel süreçler­
den kaynaklandığını doğruladılar. Dahası, ge­
lişme dizileri üzerine düşünmekle, pek çok ar-
keoloğu fikirlerini doğrulayacak ya da çürüte­
cek somut veriler aramaya yönelttiler.
Öncii antropolog Franz Boas Batılı
olmayan toplumlarm ayrıntılı ve
birinci elden etnografik bilgilerine
odaklandı. Bu doğrultuda kendisini
İngiliz Kolombiyasında yaşayan
Kvvakiutl kızılderililerinin yaşamları
ve kültürlerine adamıştı. Burada
Boas 1895 yılında bir Kvvakiutl
hamatsa dansçısı kılığında
görülüyor. Onun etnografik
ayrıntılara yönelik büyük dikkati
alan çalışmalarına yeni standartlar
getirdi (Fotoğraf The Smithsonian
Institute).
Bireysel Aktörler:
Kültürel Evrime Bir Cevap
İlk kültürel evrimcileri eleştiren antropolog­
lardan biri, kariyerine fizikî coğrafyacı olarak
başlayan Alman bilimadamı Franz Boas’tı. Bo-
as, okuryazar olmayan halklar hakkında an­
tropologların toplumsal yaşamın kökenine iliş­
kin geçerli kuramlar inşa edemeyecek kadar
az şey bildiğini ileri sürüyordu. Antropolojik
araştırmanın bireysel eylem ile âdet arasında­
ki ilişki üzerine odaklanması gerektiğini söy­
lemekteydi. Alan araştırmasının büyük bir sa­
vunucusu olarak, Amerika Kuzeybatısındaki
Kwakiutl yerlilerini yıllarca incelemişti. Dille­
rini öğrenmiş ve meslek yaşamının büyük bö­
lümünü onların inanç ve pratiklerini kaydet­
meye adamıştı. Genel evrimsel süreçlerin yasa­
larını keşfetmekle değil, bireysel eylemlerin uz­
laşmayla ve âdetle olan ilişkisini açıklayan ya­
saları tanımlamakla ilgileniyordu. Boas, kültü­
rel göreciliğin önemini kavrayan ilk antropo-
loğlardan biridir. Boas’ın benimsediği ve gü­
nümüzde kültürel görecilik olarak adlandırılan
yaklaşım, ayrıntılı etnografik veriler toplamak­
la karakterize olmaktadır.
Amerikalı etnologların kendilerini “kültü­
rel antropolog” olarak tanımlamaları ve yu­
karıda betimlenen bütüncü yaklaşımı benim­
semeleri geniş ölçüde Boas’m gayretleriyle ger­
çekleşmiştir. Boas bireylerin kültürel sistemle­
rinin ürünü olduğuna ve kültür kavramının an­
tropolojinin anahtar kavramı olduğuna şiddet­
le inanıyordu. Dahası, kültürel göreciliğin bu
alanın kurumsallaşmış bir ilkesi haline gelişi de
geniş ölçüde Boas sayesinde olmuştur.
Boas’m öğrencilerinin çoğu hızla gelişen
disiplinin önde gelen figürleri oldular. Arala­
rından özellikle ikisi, çalışmalarının çektiği il­
gi nedeniyle alanı kamuoyu nezdinde tanıttı­
lar. Ruth Benedict ve Margaret Mead -pek çok
bakımdan çağdaş “yorumcu” yaklaşıma ön­
cülük eden- son derece etkili kuramlarını for­
müle ederken, doğrudan Boas’m kültür ve kül­
türel çeşitlilik vurgusundan beslenmekteydi­
ler. Her toplumun kendi karakteristik kişiliği­
ni ürettiğini savunan ilk antropologlardan biri
Ruth Benedict idi. Yaygın biçimde okunan ki­
tabı Patterns o f Culture ’da (Kültür Örüntüleri)
(1934/1959) Benedict, her bir toplumun büyük
insan olanakları teknesinden bilinçsiz biçim­
de sınırlı bir kesim özelliği kültürel ideal ola­
rak seçtiğini ve bireylerin tedricen bu idealleri
içselleştirdiğini söylemekteydi. Sonuç, düşünce
ve davranış tarzlarında genel bir benzerlik, bir
başka deyişle grup kişilik örüntüsüydü.
Benedict bu süreci göstermek için iki toplu­
mun temel kişilik özelliklerini incelemişti: Pasi­
fik Kuzeybatısının Kwakiutl yerlileri (Boas’m
incelediği halk) ve Amerika Güneybatısı yer­
lileri Zuniler. Kw akiutlları aşırılığa eğilim­
li, kendilerine işkence ederek elde ettikleri da­
ha büyük ve daha iyi doğaüstü görüler için sü­
rekli birbirleriyle rekabet eden saldırgan bir
halk olarak betimlemişti. Buna karşılık Zuni­
ler, aşırılıklardan ve yıkıcı deneyimlerden ka­
çman, her zaman orta yolu tutturan barışçıl
ve özdenetimli bir halk olarak sunulmaktay­
dı. Benedict’in fikirleri, herhangi bir toplumun
modal ya da grup kişiliğiyle karakterize olduğu
konusunda pek az kanıt olduğu öne sürülerek,
kanıtlanmamış klişeler olmakla şiddetli biçim­
de eleştirilmiştir. Ancak temel yaklaşımı olan
bir grubu kültürel tarzıyla tanımlama girişimi,
yorumcu yaklaşımı benimseyen antropologla­
rın ilgisini çekmeyi sürdürmektedir.
Lisansını Colum bia Üniversitesi’nde B o­
as ve Benedict’in öğrencisi olarak 1 9 2 5 ’te ta­
mamlayan Mead, ilk büyük alan gezisine çık­
tı: Polinezya’daki Samoa adasında yeniyetme-
leri inceleyecekti. Ergenliğin biyolojik doğada
yattığı varsayıldığından, çocukluktan yetişkin­
liğe toplumsal geçişin evrensel olarak gerilimli
olduğu düşünülmekteydi. Ama Mead ergenli­
ğin evrensel olarak gerilimli olmayabileceği ka­
nısındaydı. Davranış ve değerler kültürden kül­
türe değişiklik gösteriyorsa, ergenlik deneyimi
de böyle olabilirdi.
Gerçekten de Samoalılarm çocukluktan ye­
tişkinliğe görece kısa bir yol izlediklerini bul­
du. Ünlü kitabı Corning o f Age in Sam oa ’da
(Samoa’da Erginleşme) (1928/1971) Mead bu
bulguları bildiriyor ve sonuçlarım sıralıyordu:
“Ergenlik zorunlu olarak bir gerilim ve baskı
dönemi değildir; onu böyle kılan kültürel ko­
şullardır” (1971, s.234). Sonraki etnografik in­
celemelerinde, cinsiyet rolleri ve kişilik özellik­
lerinin -gerçekte genel olarak kişiliğin- biyo­
lojik veriler olmayıp çocuk yetiştirme pratik­
leri aracılığıyla kültürel idealler imgesine dö­
nüştürülen son derece esnek nitelikler olduğu­
nu öne sürecekti.
Benedict’inki gibi Mead’in çalışması da kli­
şecilik ve incelediği toplumlardaki çeşitliliğin
büyük bölümünü görmezden gelmekle eleşti­
rilmiştir (bkz. Freeman, 1983; Brown, 1991).
H atta bazıları Samoa cinsel görenekleri ko­
nusunda tümüyle yanıldığını öne sürmüşlerdir
(Freeman 1999). Ama ergenlik ya da erillik gi­
bi bir “yaşam olgusu”nun farklı biçimler alabi­
leceğini göstermekle Mead, bazen “insan doğa­
sı” olarak sorgusuzca kabullenilen şeyin kültü­
rel bir mamûl olabileceği önemli gerçeğine par­
mak basmıştır. ^ sini engelleyecekti; öngördüğü bir yıl, üç yıla
X \ r'
İşlevsel ve Yapısal Yaklaşımlar , uzun süredir. Malinowski Trobriandlılarm di­
Meslekten ilk Britanyalı ve Fransız antropolog­
lar okuryazar olmayan çok çeşitli toplumlar-
dan -akrabalık, evlilik ve cinsel davranışlardan
başlayıp besin, oyunlar, giysiler ve konutlara
dek uzanan akla gelebilecek her konuda- de­
vasa miktarlarda veri topladılar. Her bir alan­
da uçsuz bucaksız bir kültürel çeşitlilik tablosu
ortaya çıkmaktaydı. Bu farklılıklar nasıl özet­
lenecekti? Etnografik bilgi dev boyutlara ulaş­
tıkça, bilinen bütün toplumların bilinen bütün
özellikleri açısından kültürler arasındaki karşı­
laştırma zorlaştı. Antropologlar tecritli kültü­
rel özellikler üzerine temellenen yaklaşımların
toplumlar arasındaki temel farklılıkları açıkla­
maya yetmediğini kavramaya başladılar. Dav­
ranış örüntülerinin örgütlü olduğunu keşfetti­
ler; bu örgütleniş gruptan gruba değişiklik gös­
teriyordu. Dolayısıyla, toplumlar arasında kar­
şılaştırmalar üzerinde odaklanabilmek ve ni­
haî olarak kültürel farklılıkların nedenleri­
ne ışık tutabilmek için, bazı antropologlar in­
sanların kendilerini örgütleyiş tarzlarını incele­
meye koyuldu. Britanya sosyal antropolojisine
hâlâ damgasını vuran bu odaklanmanın genel­
de alan üzerindeki etkisi çok büyük olmuştur.
İşlevs elcilik
Toplumsal örgütlenişi anlamamıza en büyük
katkılardan biri Bronislaw Malinovvski’den
gelmiştir. Malinovski fizik ve matematik mes­
leğini terk ederek 1 9 1 0 ’da Polonya’dan ayrıl­
dı; Londra’da antropoloji okudu ve alan çalış­
ması yapmak üzere Batı Pasifik’teki Trobriand
adalarına doğru yola çıktı. Ancak oraya vardı­
ğında çıkan Birinci Dünya Savaşı geri dönme­
uzadı. Bu bir antropologun alanda geçirdiği en
lini akıcı biçimde öğrendi ve kültürlerine nü­
fuz etti; gündelik yaşamlarının alışkanlıklarım,
dostluklarım, korkularını, hırslarını ve fark­
lı durumlarda kullandıkları ses tonlarını en in­
ce ayrıntılarına dek kaydediyordu. Sonuçta or­
taya şimdiye dek yapılmış en kapsamlı ve canlı
etnografik incelemelerden biri çıktı.
Malinowski’nin Trobriand adalarında top­
ladığı malzeme üzerine düşünceleri, bir top­
lumun bütün unsurlarının, o toplumda yaşa­
yan insanların kültürel olarak tanımlanmış ih­
tiyaçlarını karşılama hizmetini gördükleri için
işlevsel olduğu sonucuna varmasına yol açtı.
İşlevselcilik denilen bu kuramda, Malinows-
ki üç temel insan gereksinimi tipi tanımlamak­
taydı: biyolojik ihtiyaçlar (besin ve cinsel faa­
liyet gibi); araçsal ihtiyaçlar (eğitim ve hukuk
gibi) ve bütünleştirici ihtiyaçlar (iletişimi ko­
laylaştırmak için ortak bir dünya görüşü ihti­
yacı gibi).
 Toplum bu gereksinimleri karşılamak için
din, sanat, akrabalık sistemi, hukuk ve aile ya­
şamı gibi tekrar eden faaliyet örüntüleri ya da
kurumlar geliştirmekteydi. M alinow ski, bir
toplumun kuramlarının yalnızca karşıladıkla­
rı ihtiyaçlarla değil, aynı zamanda birbirleriy-
le de uyum içinde olduklarını savunuyordu.
Örneğin dinin işlevi, “geleneğe saygı, çevrey­
le uyum, zorluklar ve ölüm tahayyülü ile mü­
cadelede cesaret ve güven gibi değerli zihinsel
tutumları” sağlamak ve güçlendirmekti (1954,
s.89). Trobriand Adalılar usta denizci ve ba­
lıkçılar olmalarına karşın, uzun okyanus yol­
culuklarına çıkmadan önce büyüsel ve dinsel
ayinler yapmaktaydılar. Gündelik balıkçılık se­
ferlerinde böylesi ayinlere önem vermiyorlardı;
ancak kırılgan bir kanoda uzun açık deniz yol­
culuğu çok daha tehlikeliydi ve ayinler kaygı­
larını yatıştırmaya yardımcı oluyordu. Kaygı­
nın azalması salt daha huzurlu bir ruh duru­
mu anlamına gelmez. Korkuyla felç olmuş bir
mürettebatın kano yolculuğunu tamamlaması,
İlahî takdirin korumasından emin olan bir mü­
rettebata göre daha zordur. Malinowski’ye gö­
re bir kültür, nihaî olarak insan ihtiyaçlarıyla
ilişkili birbirini destekleyen kuramların bütün­
leşmiş ağıdır.
Yapısal İşlevselcilik
M alinow ski gibi Alfred Reginald Radcliffe-
Brown da bir toplumun çeşitli yönlerinin ku­
rumlar ve işlevleri açısından incelenmesi ge­
rektiğini savunuyordu. Ne ki, ona göre, mer­
kezî kültürel işlevler bireysel ihtiyaçların kar­
şılanm ası değil, toplum sal yapının -to p lu ­
mun toplumsal ilişki ve kurumlar örüntüsü-
n ün - sürdürülmesiydi. Toplumsal yapı üze­
rindeki bu vurguyu yansıtmak ve fikirlerini
Malinowski’ninkilerden ayırt etmek üzere Ra-
dcliffe-Brown’un kuramına yapısal işlevselci­
lik denilmiştir.
Radcliffe-Brovvn bir toplumun tek tek üye­
lerinden farklı olduğu fikrini Fransız sosyolog
Emile Durkheim’dan almıştır. Bir toplumun,
bireysel davranışı kalıba döken ve normlarla
yönetilen kendi içsel inanç ve pratikler yapı­
sı vardır. Radcliffe-Brown’a göre, antropolo­
jinin görevi bireysel eylem üzerinde yoğunlaş­
mak değil, bu tikellerden onları yöneten yapı­
ya ulaşmaktır ve bu yapının anahtarı da toplu­
mun normlarıdır.
Böylelikle, Malinowski toplumun esas ör-
gütleyici ilkesi olarak kurumlar ve bireysel
davranış üzerinde odaklanırken, Radcliffe-
Brovvn davranışı denetleyen normlar üzerin­
de yoğunlaşmaktaydı. Ona göre bir toplum­
daki bütün toplumsal ilişki kategorileri -yetiş­
kin/çocuk, erkek/kadın, kayınpeder/gelin, zen­
gin/yoksul ilişkileri- böylesi normlarla düzen­
leniyordu. Bunların amacı, insanları asgarî ça­
tışmayla bu ilişkiler içinde yönlendirmekti. Ö r­
neğin, Radcliffe-Brovvn pek çok toplumun ki­
mi hısımlar arasında sakınma ilişkileri öngör­
düğünü, aynı odaya girmelerini ya da birbirle-
riyle konuşmalarım yasakladığını fark etmişti.
Amerikan toplumu da dahil olmak üzere baş­
ka toplumlar ise, hısımlar arasında (belli ölçü­
lerde) alayın başat olduğu, yüzeysel şakalaşma
ilişkileri öngörüyordu. Radcliffe-Brown’a göre
her iki norm da aynı işlevi görmekteydi: İlk el­
de onları uyanık tutarak, ikinci elde gülme yo­
luyla gerilimi hafifleterek potansiyel karşıtlar
arasında çatışmayı önlemek.
Normlar toplumsal ilişkilerdeki çatışmayı
azaltarak toplumsal yapıyı istikrarlı ve süreğen
kılma işlevini yerine getirirler. Eğitimi itibarıyla
avukat olan Radcliffe-Brown, normları insan­
ların uyduğu yasalar olarak düşünmüş görünü­
yor. Toplumları canlı organizmalar olarak gö­
rüyordu: Her biri bütünün sürmesine katkıda
bulunan yüksek ölçüde düzenlenmiş farklılaş­
mış kısım sistemleri. Toplumsal “kısımları” -
âdetler, pratikler, inançlar, ilişkiler- uyum için­
de işler kılmakla normlar, Radcliffe-Brown’a
göre her toplumun zorunlu varlık koşulu olan
yapısal istikrarı sağlamaktaydı. Toplumlar ara­
sındaki farklılıklar her bir toplumun kendi tekil
yapısını, kısımlarını kendine özgü düzenleyişi-
ni geliştirme tarzına bağlıydı. Radcliffe-Brown,
antropologların geniş çeşitlilikte toplumlarm
yapılarını ortaya çıkararak, sonunda toplumla­
rm bir taksonomisini ya da kapsamlı bir sınıf­
landırmasını inşa edebileceklerine inanıyordu.
İşlevselci Yaklaşımların
Antropolojiye Katkısı
Malinowski gibi Radcliffe-Brown’un kuramla­
rı da toplumlarm içsel dinamiklerine ilgiyi art­
tırdı. Yine Malinowski gibi, Radcliffe-Brown
da toplumlar arasındaki farklılıkları toplum­
larm temel ihtiyaçlarını karşılamak üzere seç­
tikleri araçlarla -y an i davranış norm ları ve
kuram larla- açıklıyordu. Yine de, her iki ku­
ram da aynı temel ihtiyaçlardan gelişen kültü­
rel sistemlerin neden bu denli çeşitlilik göster­
diğini açıklayamamaktadır. Bu ciddi eksikli­
ğe karşın, bu kuramlar toplumlarm iç işleyiş­
lerini incelemede kuramsal bir çerçeve sağla­
yarak antropolojik çalışmayı ilerletmişlerdir.
Dahası, ampirizme dayalı antropolojik araştır­
mayı -yani gözlemlenebilir ve ölçülebilir veri­
lere dayanmayı- teşvik etmişlerdir. Radcliffe-
Brown’m, biyolojinin diğer türlere odaklanma­
sı gibi, antropolojiyi de insan toplumu üzerine
odaklanan bilimsel bir disiplin olarak gören er­
ken kavrayışı, modern uygulayıcıların çoğun-
luğunca hâlâ benimsenmektedir (bkz. Hughes,
1998, s.18-20).
Amerikalı antropologlar 1 9 5 0 ’lerde bir kez
daha kültürel gelişmenin genel örüntülerine il­
gi duymaya başladılar. Evrimci kuramları can­
landırarak klasik evrimci yaklaşımı aradaki
yıllarda elde edilen yeni bilgiler ve fikirler te­
melinde genişleterek geliştirdiler. İlk evrimci­
ler gibi, kültürel çeşitliliğin anahtarının evrim
olduğunu söylüyorlardı; ancak kültürel evrimi
yeni bir perspektifle -insanların çevreleriyle et­
kileşimlerinin ürünü olarak- görmekteydiler.
İnsan kültürünün gelişimindeki genel düzenli­
likler konusunda arkeologların ve etnologların
sundukları kanıtları da çerçevelerine dahil et­
tiler. Dahası, yeni bilim dalgası, bu geniş geli­
şimsel düzenlilikleri daha önceki tasarımlarda
ilerleme kavramının altında yatan aşılmış Av­
rupa üstünlüğü nosyonlarına baş vurmaksızm
tahlil edebilmekteydi. Sanayileşmemiş halkla­
rın çevrelerindeki kaynakları elde etmede kul­
landıkları örgütsel ve teknolojik ilkelerin salt
“ilkel” anakronizmler değil, genelde pratik,
dahiyane ve başarılı stratejiler olduğu artık da­
ha açıktı. Bu teknolojilerin kimi zaman çevre­
sel açıdan, “ileri” Batılı uygulamalardan daha
makul oldukları da aşikârdı.
Kültürel evrim üzerinde yeniden düşün­
meye koyulan antropologlardan biri de Les-
lie White’tı. Boas geleneğinde eğitilmiş olması­
na karşın, 19. yüzyıl evrimcilerine de hayran­
lık duyuyor ve etnikmerkezciliklerine yönelen
eleştiri sağanağı içinde olumlu katkılarının göz
ardı edilmesine yazıklanıyordu. O da onlar gi­
bi toplumlarm artan ölçüde karmaşıklaşan ör­
gütlenme biçimleri geliştirdiğini düşünmektey­
di. White (1949) toplumsal evrimin entropi-
yi (rastlantısallığı) azaltarak ilerlediği fikriyle
kültürün enerji-tutan bir sistem olduğu kura­
mını birleştirerek kültürel karmaşıklığın nede­
nini saptamaya çalıştı.
White insanların yaşamın temel ihtiyaçları­
nı karşılamak için enerji harcamaları gerektiği­
ni ileri sürüyordu. İnsanlık tarihinin başlangıç
evrelerinde insanlar başlıca enerji kaynağı ola­
rak kendi bedenlerini kullanmaktaydılar, ama
tedricen ateşi, suyu ve diğer kaynakları işlerini
yapacak tarzda denetlemeye başladılar. Ener­
ji tutumu insanlar daha etkin gereçler imal et­
meyi, hayvanları evcilleştirmeyi, güçle işleyen
makineler yapmayı vb. öğrendikçe arttı. Yolun
her bir adımında, kültürün diğer yönleri, yeni
ulaşılan kullanılabilir enerji düzeyine yanıt ola­
rak gelişmekteydi. Bir başka deyişle, teknoloji­
deki ilerlemeler (yani enerji tutumu yöntemle­
ri) kültürün geri kalan kısımlarını ileriye doğ­
ru çekmekteydi. White’m temel öncülü, kültü­
rel gelişmenin teknolojide yattığı yolundaydı;
bireysel güdülenme ve karar alma evrimin akı­
şı içinde pek önemli bir rol oynamıyordu. Bu­
rada kültürü bir organizma, bireyleri ise edil­
gin katılımcılar olarak gören bakışa bir dönüş
gözlemliyoruz.
Kültürel Ekoloji
White gibi Julian Steward da kültürel evrim ile
ilgiliydi; ama onun aksine, kültürel sistemle­
rin çevresel uyarlanma yoluyla evrimi üzerinde
odaklanmıştı. Çalışması, kültürel ekoloji de­
nen yaklaşıma yol açmıştır. Steward’m kültürel
çeşitliliğe yaklaşımı teknoloji, kültür ve (kom­
şu popülasyonlarm yanı sıra iklim, arazi ve do­
ğal kaynaklar dahil) fiziksel çevrenin eşzaman­
lı incelenmesini gerektirmekteydi. White, ev­
rimcilerin bir bütün olarak insan kültürü üze­
rine odaklanması ve genel yasaları teşhis etme­
si gerektiğini savunmuştur. Stevvard bu yasala­
rı keşfetme yaklaşımının, tam da belirli kültü­
rel sistemlerin mevcut gelişimiyle değil de, so­
yut olarak kültürle uğraştığı için başarısız kal­
dığı görüşündeydi. Stevvard (1972) evrensel ya
da tek hatlı evrimciliğin, tümünün aynı evrim­
sel örüntüyü izlediğini öne sürmeksizin yeri­
ni tekil kültür ya da popülasyonlarm gelişimi
üzerinde odaklanacak başka bir yaklaşıma, ya­
ni çok hatlı evrimciliğe bırakması gerektiğini
savunuyordu.
Marksist Antropoloji:
Kültürel Evrime Bir Alternatif
1 9 6 0 ’lara gelindiğinde, çok sayıda bilimci top­
lumsal değişim ya da huzursuzluğun içsel kay­
naklarına ilgi duymaktaydı. O güne dek dün­
ya iki büyük savaş ve çok sayıda daha az yay­
gın savaşla; Rusya, Çin, Mısır, Irak, Endonez­
ya, Cezayir ve Küba’daki dramatik devrimlerle
ve Afrika ve diğer yerlerdeki çok sayıda bağım­
sızlık hareketiyle sarsılmıştı. Kari M arx’m top-
lumlarm tarihsel olarak farklı aşamalar ya da
üretim tarzları boyunca ilerlediğini öne süren
diyalektik maddecilik düşüncesi, tarihsel deği­
şimi anlama çabalarında açıklayıcı bir değere
sahip gözükmekteydi.
M arx, her bir üretim tarzının toplum üye­
leri arasındaki ayırt edici toplumsal, ekono­
mik ve siyasal ilişkilerle karakterize olduğu­
nu söylüyordu. Böylelikle, topluma ilişkin her
türlü genelleme, yalnızca belli bir üretim tar­
zı bağlamında anlamlıydı. Dahası, üretim tarz­
ları zaman içinde önceden belirlenmiş bir yön­
de dönüşüme uğruyordu. Kültürel evrimci ve
Marksist kuramlar arasında yakın bir benzerli­
ğin bulunması şaşırtıcı değildir; her ikisi de Ty-
lor ve M organ’daki ortak kaynaklardan bes­
lenmektedir.
Bu dönüşümün nedenleri, her verili üretim
tarzı içindeki içsel çelişkilerde yatmaktaydı ve
bunlar nihaî olarak ilerici değişimle çözümleni­
yordu. Kapitalist üretim tarzında çelişki, top­
lumun üretim araçlarını (sermaye ve teknoloji)
denetim altında tutanların çıkarlarıyla emekle­
riyle İktisadî malları üretenlerin çıkarları ara­
sındadır. Üretimin sahiplerinin ya da denetle­
yicilerinin çıkarları, işçileri sömürerek servetle­
rini arttırmakta yatar. İşçilerin çıkarları ise du­
rumlarını iyileştirmektedir ve bunu yapmala­
rının tek yolu, üretim araçlarını denetleyenle­
re karşı ayaklanmaktır. Toplumlar, tarih bo­
yunca her biri kendi ayırt edici unsur ve çeliş­
kileri olan feodalizm, Doğu despotizmi, kapi­
talizm ve diğer üretim tarzları evrelerinden geç­
mişlerdir. Sınırlı sayıda aşamadan geçen evren­
sel ilerleme fikri M organ’m önceki formülas-
yonuna çok benzemektedir. Ancak değişimin
ana kaynağı olarak iç çatışmayı vurgulamasıy­
la ondan ayrılır.
Şu halde M arksist antropoloji, toplumun
ayırt edici unsur ve çelişkiler dizisi üzerinde
odaklanarak toplumsal değişimin iç kaynak­
larının incelenmesidir. Bu bakış açısının çağ­
daş araştırmalara esas katkısı, iki kritik soruya
yönelttiği ciddi dikkattir: Toplumda kim, neyi
nasıl elde ediyor? Toplumsal çatışmanın ortaya
çıkmasında eşitsizliğin rolü nedir? Son yıllarda
bu konularda, özellikle azgelişmişlikle sanayi­
leşmiş ulusların faaliyetleri arasındaki ilişkileri
anlama çabalarında, bir hayli araştırma yürü­
tülmüştür. Ulusal sınırların ve dar biçimde ta­
nımlanmış toplumsal varlıkların (kabileler, ce­
maatler, etnik gruplar) ötesine geçen genel sü­
reçlere bakarak ve birbiriyle ilişkisiz gözükebi-
len halklar arasındaki uzun süreli ilişkileri in­
celeyerek, tek bir dünyada yaşadığımıza ilişkin
yaygın gözlemin doğruluğunu anlarız (Wolf,
1982, s.3). Marksist yaklaşımlar hâlâ çok yay­
gındır; ancak bunlar, bir siyasal etkinlik ideo­
lojisi olarak Marksizm’le karıştırılmamalıdır.
Küreselleşmeye yönelen yeni ilgi, bir kez da­
ha bilim insanlarını birey ve grupların ekono­
minin farklı kesimlerinde nasıl yer tuttuklarına
bakmaya sevk etmektedir.
M arx, Engels, White ve Steward’m fikirle­
rinin daha da geliştirilmesi, kimi zaman kültü­
rel maddecilik adı verilen bir perspektife yol
açmıştır. Bu görüşün önde gelen savunucusu
Amerikalı Marvin Harris (bkz. 1988; 1993),
kültürel uyarlanma üzerindeki maddî sınırla­
maları vurgular. Haris fikirleri, değerleri ve
dinsel inanışları; elde edilebilir besin kaynakla­
rı, iklim, su, yırtıcı hayvanlar, hastalık ve ben­
zerlerini içeren çevresel koşullara (maddî sı­
nırlamalar) uyarlanma araçları ya da ürünle­
ri olarak görmekteydi. Haris, insanların be­
sin tabuları, çocuk yetiştirme ve dine ilişkin fi­
kirlerinin (insanlar bu işlevin genelde farkında
olmasa da) en iyi, kültürlerinin habitatı için­
de hayatta kalma olanaklarını ilerletmek üze­
re geliştirildikleri tarzında anlaşılabileceği gö­
rüşündedir. Bu yaklaşımın benzer bir çeşidi,
M agnarella’nm “insan m addeciliği” (1993)
dediği toplumsal-kültürel sistemler modelidir;
başlıca farklılığı, Magnarella’nm dinamik bir
kuvvet olarak bireysel aktörlerin güdülenmele­
rini vurgulayışıdır (1993, s.14).
Bazı bakımlardan bu yaklaşımlar, toplu­
mu işleyen bir sistem olarak gören İngiliz işlev-
selcilerininkilere benzerlik göstermektedir; ya­
ni her bir toplumsal kurum yapının bütününün
sürdürülmesinde kendi rolünü oynar. Harris’in
katkısı uyarlanma kavramının bir dizi maliyet-
yarar hesabına dayalı yeniden tanımlama ça­
basıdır. Başarılı uyarlanmalar, genelde toplu­
mun bütünü açısından olumlu bir maliyet ve
yarar dengesi sağlayanlardır. Besin tabuları ye­
rinde bir örnektir. Gerek İslâm gerekse Yahu­
dilik (başka şeylerin yanısıra) domuz tüketimi­
ne karşı yasaklamalar getirmiştir. Harris’e gö­
re bu beslenme yasası, kurak Ortadoğu bölge­
sinde domuz yetiştiriciliğinin yetersiz ve çevre­
sel açıdan yararsız bir kaynak kullanımı olu­
şu olgusunun uyarlama bir sonucudur (Harris
1987). Bu yaklaşım, başka noktaların yanısıra,
maliyet ve yararların toplumsal düzlemde na­
sıl hesaplandığı, hatta bir şeyin kötü uyarlan­
mış olduğunun nasıl gösterilebileceği konusun­
da açık olmamakla eleştirilmiştir. Savaş, yam­
yamlık, hatta kız çocuklarının öldürülmesinin
dahi nüfus kontrolü ya da protein temini gibi
yararcı işlevlerle açıklanmaktadır. Kısacası, te­
mel eleştiri, çok fazla şey açıkladığı için çok az
açıklayıcı olduğu yönündedir. Tutarlı bir öl­
çüm sistemi bulunmadığında, her şeyin uyar­
layıcı ya da maliyet açısından câri olduğu ile­
ri sürülebilir (Vayda, 1987). Bu kuramın gücü,
araştırmacıları insan varoluşuna ilişkin temel
konularla uğraşmaya yöneltmesidir.
Davranışsal Ekoloji
İnsan davranışsal ekolojisi 1 9 7 0 ’li ve 1 9 8 0 ’li
yıllarda evrim kuramı ve davranışsal karar-al-
mayı kullanarak avcı-toplayıcı, çoban ve bah­
çe tarımcısı toplumları incelemek üzere ortaya
çıktı (Borgerhoff Mulder, 1991; Chagnon ve
Irons, 1979; Smith and Winterhalder, 1992).
Bu yaklaşım, insanların zaman, enerji ve kay­
nakların iş ve boş zaman, aile ve siyaset, bi­
reysel ve toplu faaliyetleri gibi çeşitli faaliyet­
ler arasında nasıl pay edileceği dahil; sorunları
çözmek için modelleri (maliyet-yarar hesapla­
maları) optimal biçimde kullanabilen bireysel
aktörler olduğu varsayımıyla işe başlar. Göz­
lemlenen davranış, toplumsal ve ekolojik mey­
dan okumalara karşı bireysel karar almaların
bir sonucu olarak görülmektedir.
Bazı davranışsal ekologlar evrim kuramı­
nı insan davranışına ve onun türlerine atfeder­
ler. Evrimsel ekoloji, kısmen Harvard’lı ento-
molog E. O. Wilson’un (1975) böcek ve diğer
hayvanlarda toplumsal davranışın genetik te­
melini incelemek üzere geliştirdiği sosyobiyo-
lojiden türemiştir. Her iki yaklaşım da doğal
seçilimin (biyolojik popülasyonlarda fizyolo­
jik uyarlanmayı sağlayan mekanizmanın), in­
san karar alma süreci de dahil olmak üzere, be­
lirli özel davranışlara yol açan mekanizma ol­
duğunu öne sürmek üzere şekilde evrim kura­
mından yararlanmaktadır. Üreme uygunluğu
(kişinin kendi genetik bilgisiyle hayatta kalabi­
len yavrular üretmesi) bir bireysel aktörün aza­
mîleştirmeyi hedeflediği nihaî sonuçtur. Çok-
karılılık (bir erkeğin birden fazla kadınla ev­
lenmesi), servet birikimi, hatta refah gibi top­
lumsal kurumlar, eninde sonunda bireyin gen­
lerini yayma yeteneğini destekleyen davranış­
lar olarak görülmektedir. Böylelikle Venezue-
la ormanlarındaki Yanomamö savaşları evrim­
sel ekoloji çerçevesine yerleştirilir: Savaşçı faa­
liyet, savaşan erkeğin ömrü kısa da olsa, daha
çok yaşayan yavru anlamına gelecektir (Chag­
non, 1983, 1988; karşı çıkan tartışmalar için
bkz. Harris, 1984; Ferguson, 1989; Ferguson
ve Whitehead, 1992).
Sosyobiyologlar yapısal, genetik olarak
programlanmış davranış lehine öğrenmeyi gör­
mezden gelmekle eleştirilmişlerdir. Bazıları er­
kek ile kadın davranışları arasında genetik te­
melli farklılıklar bulunduğunu savlam akla,
cinsiyetçi ya da ırkçı açıklam aları ileri sür­
mekle de eleştirilmektedir. Ne var ki, evrim­
sel ekologlar ve sosyobiyologlar genlerin dav­
ranışı “belirlediğini” değil, davranışın evrimsel
bir anlamı olduğunu ve bireyin üreme başarı­
sına katkıda bulunabileceğini savunmaktadır­
lar. Dahası, sosyobiyologlar insan kültürünün
davranışsal çeşitlilikte önemli bir rol oynadığı­
nı reddetmezler.
Wilson ve diğer kuramcılar, diğer bütün
toplumsal türler gibi insan davranışının da bi­
yolojik bir boyuta sahip olarak görülmesi ge­
rektiğini öne sürmeye başladıklarında, toplum
bilimcilerin çoğunu karşılarına aldılar; hatta
ırkçılık ve cinsiyetçiliği haklı göstermekle suç­
landılar (Rothstein, 1998). Az sayıda toplum
bilimci “sosyobiyoloji” etiketini kullanmakta­
dır; ancak pratikte çoğu artık kültürün biyo­
lojiden tümüyle yalıtılmış olarak anlaşılama-
yacağı konusunda hemfikirdir; bu da kültürel
davranışın tamamen esnek olduğunu düşünen
eski bilgelikten çok farklı bir yaklaşımdır. An­
cak Wilson öğrenilmiş ya da kültürel davranı­
şın dahi pek çok alanda evrimsel süreçlerce şe-
killendirildiği ve bunun uzantısı olarak, top­
lum bilimleri, beşeri bilimler ve doğa bilimleri­
nin nihaî olarak ortak bir temeli paylaşması ge­
rektiği öncülü üzerine temellenen ikinci, hatta
üçüncü bilim kuşağını görmenin gururunu ya­
şıyor (Wilson 1998).
Antropolojiye İdealist Yaklaşımlar
Maddeci yaklaşımlar, sanatsal ifade ve duygu­
sal sağlık gibi maddi olmayan ihtiyaçları ikin­
cil önemde sayarak, insanların barınak, besin,
cinsellik ve güvenlik ihtiyacı dahil, fiziksel ha­
yatta kalma sorunlarını nasıl karşıladığı ile ilgi­
lidir. Fikrî ya da idealist yaklaşımlarsa, insan­
ların yaşamın katı gerçeklerini öznel olarak na­
sıl algıladıklarının da yaşamın nesnel gerçekli­
ği kadar önemli olduğunu savunurlar. İdealist
(ya da fikrî) yaklaşımlar kültürel algı ve kate­
gorileştirmelerin kendilerine Özgü bir yaşamı
olduğunu ve maddî güçlerce etkilenmekten çok
bunları etkilediklerini söylemektedir. Antropo­
lojinin bu dalı için, fikirler ve zihinsel örgütle­
niş içerik ve yapı kültürü tanımlamakta ve in­
sanları diğer hayvanlardan ayırmaktadır.
İdealist antropolojinin bir önemli dalı, ya­
pısal dilbilim ve bilişsel psikolojiye dayanan
yapısalcılıktır. Ağırlıklı olarak Fransız antro­
polog Claude Levi-Strauss’a (1967) bağlanan
yapısal antropoloji, aklın yapısının fikir, sim­
ge ve mitosları, genellikle zıt ya da ikili katego­
rilerle nasıl örüntüler halinde örgütlediği üze­
rinde durur. Dilin sesler arasındaki ayrımlarla
örüntü, yapı ve anlamlar imal etmesi gibi, kül­
tür de fikir, inanç ve algıların zihinsel örgütle­
nişinin dışavurumudur. Yapısalcı antropolog­
lar insan düşüncesini anlamanın kaynağı ola­
rak genellikle mitos ve ayin üzerine odakla­
nırlar. The Ritual Process 'de (Törensel Süreç)
(1967b) Victor Turner, Zambia Ndembuları-
mn, erkek çocukların yeniyetmelikte tebeşirle
beyaza boyanarak yetişkin cemaatinin uzağın­
da özel bir köyde bir ay süreyle çırılçıplak tec­
rit edildiği ve ancak bu sürenin sonunda yetiş­
kinler olarak cemaate yeniden kabul edildikle­
ri erkek erginleme ayinlerini incelemişti. Bu ge­
çiş dönemine “eşiksellik” (liminality) adını ver­
mektedir ve bu fikri diğer “geçiş ritleri”ne de -
örneğin askerlikteki acemi eğitimi dönemi- uy­
gulamıştır. Başka vakalarda yapısalcılar, in­
sanların çevrelerini nasıl kategorileştirdiklerine
bakarlar. Mary Douglas Natural Sym bols’&a.
(Doğal Simgeler) (1970) domuzun, yenmele­
ri yasak olmayan sığır ve koyun gibi “geviş ge­
tirmeyen toynaklı bir hayvan” olduğundan,
“taksonomik bir anormallik” oluşturduğu için
Eski Ahit Yahudilerince tabu sayıldığını söylü­
yordu. Douglas bütün insanların doğal dünya­
yı anlayabilecekleri kategoriler halinde örgüt­
lediklerini ve bunu da, bizim kırmızıyı turun­
cudan ayırt ederken yaptığımız gibi, tanımlan­
mış sınıf ya da sınırlar yaratarak gerçekleştir­
diklerini öne sürmekteydi.
İdealist antropolojideki ikinci bir yaklaşıma,
yorumcu ya da temsilî antropoloji adı verilebi­
lir. Amerikalı antropologlar Clifford Geertz ve
James Clifford tarafından vurgulanan bu yak­
laşım her bir kültürün diğerinden farklı oldu­
ğu ve toplumsal-kültürel sistemlerin sınırları­
nı aşan genellemelerin olanaklı olmadığı yolun­
daki Boas’cı kültürel görecilik önermesini ge­
liştirir. Dahası, yabancı kültürlerin gözlemcile­
ri olarak Batı’da eğitilen (ve kendileri de genel­
likle Batılı olan) antropologların bir başka kül­
türü hiçbir zaman yeterli biçimde betimleyeme-
yeceklerini, ancak kendi kültürlerinin “öteki”ne
tepkisini dile getirebileceklerini söylemektedir­
ler. Bazıları antropolojik betimlemenin kendi­
sin de bir kurgu olduğunu; o kültürün katılımcı­
larının birbirlerinin eylemlerini nasıl anlayıp yo­
rumladığını açıklamayan Batılı etnografça inşa
edilen bir “öteki” anlatısı olduğunu öne sürer.
Pek çok temsilî ve postmodern antropolog, ger­
çek antropolojinin Batılı kapitalist kültüre bat­
mış dışarlıklılarca değil, bizzat kültürün katılım­
cılarınca yapılması gerektiği kanısındadır.
Tabii bu yaklaşımın eleştirisi, hiç kimse
hakkında hiçbir şey söylenemeyeceğini öne sü­
rüyor oluşudur. Erich W olf’un 1990’da Ame­
rikan Antropoloji Derneği’nde yaptığı önemli
konuşmada belirttiği gibi, postmodern yakla­
şımlar antropologların dürtülerine pek çok iç-
görü sunmakla birlikte, “yine de sabah olun­
ca yataktan kalkmanız gerekiyor,” yani post-
modernist huzursuzluğun sizi felç edip işiniz­
den alıkoymasına izin vermeyin. Sidney M in-'
tz de 1 9 9 5 ’teki benzer bir konuşmasında, an­
tropolojinin antropologların değil, insanların
kültürlerinin incelenmesi olduğunu sandığını
söyleyecekti. Dinleyicilerin yarısı ayağa kalkıp
M intz’in sözlerini alkışlarken, diğer yarısı da
kibarca yerlerinde oturmayı sürdürecekti.
K u r a m i Uy g u l a m a k :
A la n Ç a l iş m a s i v e V e r İ T o p l a m a
Tartıştığımız kuramlar yüz yıllık bir süre için­
de kuruldu, geliştirildi ya da terk edildi. Antro­
pologları alana çeken de, kuram ve hipotezle­
ri bu sürekli gözden geçirme ve sınama gerek­
sinimidir.
Alan araştırması yalnızca yeni kuramlara
değil, yeni yöntemlere de yol açmaktadır. Ku­
ramlar gelişkinleştirildikçe, kültürün yeni yön­
lerini ortaya çıkarmakta ve onları keşfetme­
de kullanılacak yeni tekniklerin geliştirilmesi­
ni tetiklemektedir. Yeni yöntemler alan araş­
tırm acılarının o güne değin önemsenmeyen
ya da gözden kaçan olguları -bunlar, mevcut
kuramlarda değişiklikler gerektiren ya da aşı­
rı durumlarda, mevcut kuramları tümüyle çü­
rüten olgular olabilir- gün ışığına çıkartması­
na olanak sağlayarak, kaçınılmaz olarak ku­
ramı etkiler.
K ısacası, antropoloji kuram ve yöntemi
karşılıklı olarak birbirine bağımlıdır. Yeni ku­
 Çin’in Hunan Eyaleti’nin
Jiangyong bölgesindeki
Heyuan köyünde köylüler
ve Fei-wen Liu’nun
“araştırma ekibi”.
(Fotoğraf Fei-wen Liu)
ramlar yeni yöntemleri, yeni yöntemler de ye­
ni kuramları biçimlendirir. Antropoloğun in­
san kültürü üzerine artan ölçüde doğru genel­
lemeler yapmasını sağlayacak artan ölçüde gü­
venilir bilgi toplama araçlarım araştırdığı bu
sarmal süreç yoluyla, kuram inşası görevi sür­
dürülür ve insan kültürünün karmaşıklıklarına
ilişkin anlayışımız genişler.
Alandaki İncelemeler
Kuramsal yönelişi ne olursa olsun kültürel an­
tropoloji, ağırlıklı olarak veri toplama ve ku­
ramlardan çıkarsanan hipotezleri sınama ara­
cı olarak insan davranışının birinci elden göz­
lemlenmesine dayanmaktadır. Kuramsal yak­
laşımların çoğu üniversite kütüphanelerinin
sessiz köşelerinde formüle edilmiş ya da labo­
ratuar deneyleriyle geliştirilmiş değildir. Bunlar
genellikle yaşam tarzları açıklanmaya çalışılan
halklar arasında sürekli sınanarak gelişirler.
Antropologlar alanda kısmen, alışageldik­
leri düşünme ve davranma tarzlarını anlama
çabasıyla, bir grubun üyeleri arasında yaşaya­
rak birinci elden gözlemler ve haberlerle ve­
ri toplarlar. İnsanlara soru sorup yanıtları dik­
katle kaydederler. İnsanların ürettiği şeyleri
dikkatle incelerler: gereçler, sepetler, heykeller,
çalgılar, silahlar, takılar, giysiler, konutlar...
Hepsinden önemlisi, insanların günlük rutin­
lerini ve etkileşimlerini saatlerce izlerler. Örne­
ğin Türk antropolog Ali Murat Yel bir İspan­
yol köyünde bir yılı aşkın bir süre kalarak Ka­
tolik Fatima kültüne ilişkin ayinleri incelemiş,
adayların çıplak dizleri üzerinde millerce yol
katettiği hacca katılmıştır (1 9 9 9 ). İnsan kültü­
rünün genişlik ve çeşitliliğine ilişkin paha biçil­
mez bir bilgi deposu oluşturan incelikli etnog­
rafik betimlemeler, bu faaliyetlerde biçimlene­
cektir. Göreceğimiz gibi, alan çalışması göz­
lemden ibaret değildir; ancak antropolojik ra­
porlara ayırt edici ve canlı niteliğini veren, bu
birinci elden gözlemlerdir.
 Alan çalışması zor bir çalışmadır ve yoğun
bir hazırlığı gerektirir. Günümüzde, bütün an­
tropologlar üniversitelerde eğitim görmekte­
dirler. Lisans programları öğrencilere antropo­
loji literatüründe sağlam bir temel sağlamak,
onları kuramsal tartışmalar konusunda bilgi­
lendirmek, geçerli bir örnek sağlamak üzere
belirli bir alandaki kültür hakkında bilinenleri
aktarmak ve geçerli araştırma sorulan formü­
le etmelerine ve topladıkları etnografik verile­
ri örgütleyip yorumlamalarına yardımcı olmak
üzere hazırlanır. Duyarlı ölçüm aygıtlarının ge­
lişmesi doğal bilimlerde nasıl doğanın önceden
ele alınmamış alanlarına (örneğin ayın yüzeyi)
el atmalarına olanak sağladıysa, gelişmiş alan
araştırması teknikleri de antropologların insan
yaşamının çeşitli tarzlarını daha sistemli bir bi­
çimde incelemeyi ve insan doğasına ilişkin kav­
rayışımızı genişletmeyi olanaklı kılmıştır. Yön-
temli gözlem ve mülakatlar, sistemli karşılaş­
tırmalar ve örneklem seçimi, günümüzde an­
tropologların başlıca araştırma araçlarıdır.
Ama gözlem süreci derli toplu bir süreç de­
ğildir. Etnografın alana vardığı günden ayrıldı­
ğı güne, araştırmanın gidişatı binlerce rastlan­
tıyla şekillenir; bunların çoğu da kolaylaştırıcı
cinsten değildir. Müstakbel araştırmacı, hedef
bölgeye gitmek için yerel görevlilerden izin çık­
masını aylarca beklemek zorunda kalabilir; yol
durumu kritik bir dönemde bir yere ulaşılma­
sına engel olabilir; yerel çatışmalar bir cemaat­
ten diğerine geçişi engelleyebilir. Dahası, top­
lanan veriler sürekli araştırmacının toplumsal
mevcudiyetinden etkilenmektedir. Çoğu antro­
polog belirli bir aile ya da yerel grupla ilişkile-
nerek bir cemaate erişim elde eder. Böylesi bir
bağlaşıklık ne denli zayıf olursa olsun, etnog­
rafın diğerleriyle ilişkisini şaşmaz biçimde etki­
leyecektir ve bu etkilenim zaman zaman lehte
olabilir; ancak çoğunlukla olumsuz yöndedir.
Ev sahibiyle arası iyi olmayan insanlar, konuğa
da mesafeli, hatta kuşkuyla yaklaşacaklardır.
Pek çok öngörülmemiş koşul, projenin yö­
nünü değiştirmeye yol açabilir. Daniel ve Ann
Bradburd, 1 9 7 3 ’te göçebe çobanlar arasın­
da bir projeyi yürütmek üzere İran’a gittiler
Amaçları, göçe başlama ya da konak yerinde
kalmaya ilişkin kararlara uygulandığı şekliy­
le karar alma süreçlerinin formel bir modelini
oluşturmaktı. Ülkenin çeşitli yerlerini tanıyan
pek çok bilimci ve resmî görevliyle görüştük­
ten sonra, yıl boyu önemli mesafeler kat eden
Romancılar denen bir topluluğun uygun oldu­
ğuna karar kıldılar.
Romancıların yanma vardıktan sonra, Brad-
burd’ler Komancı ekonomik ve toplumsal yaşa­
mının diğer yönlerinin yanında, başlangıçta­
ki hedeflerinin sönük kaldığını (ve pratikte da­
ha zor uygulanır olduğunu) gördüler. Çadırla­
rı ve sürüleri harekete geçirmeye ilişkin kararlar
birkaç oldukça belirgin ölçüte bağlı gözüküyor­
du ve proje bilgi işlem açısından kurama fazla
bir şey katacağa benzemiyordu. Aynı zaman­
da, beklenmedik bir biçimde, eşitlikçi olduğu­
nu varsaydıkları aşiret üyeleri arasında belirgin
servet ve toplumsal konum farklılığı olduğu­
nu gördüler. Buna uygun olarak, veri toplama
odak ve yöntemini hayvancılığa, servet ve eko­
nomik devingenliğe ilişkin konulan kapsayacak
tarzda kaydırdılar. Dan Bradburd o günden bu
yana bu konularda bolca yazmıştır. Gerek öz­
gün araştırma konusu gerekse yenisi, kapsam­
lı ama oldukça farklı kuram kümeleri üzerinde
temellenmekteydi; alanın durumu değerlendir­
melerin hangisinin izleneceğinin belirlenmesiyle
sona erecekti (bkz. Bradburd, 1990).

Dan Bates ve Bili Irons’la çalışan Türkmen alan asistanları.
Birkaç haftalık çalışma sonunda bu asistanlar birkaç yüz anket
kağıdının doldurulmasında ve görüşmelerin yürütülmesinde
yardımcı oldular. (Fotoğraf Daniel Bates)
O laylar sonuçta beklenenden bam başka
bir tarzda gelişecekse, kuram, yöntem ve ala­
nın planlanmasının neden bu kadar vurgulan­
dığı sorulabilir. Bunun nedeni, kuram ya da
kuramlar üzerindeki hâkimiyetin araştırm a­
cıların esnek olabilmesine ve alanda karşılaş­
tıkları koşullar ne olursa olsun, anlamlı soru­
lar sorabilmesine olanak sağlayışıdır. Sağlam
bir kuramsal odağa sahip olan bir araştırma­
cı, çalışmasını alanda sürekli değişen koşulla­
ra uyum sağlayacak tarzda başarıyla yönlendi­
rebilir. Alan çalışmasından önce, genelde yal­
nızca kuramsal temellenme değil, seçilen böl­
genin dili ve tarihi ve uzman örneklem seçimi,
ölçüm ve veri analizi teknikleri konusunda eği­
tim de yapılmalıdır.
Günümüzde giderek daha çok alan araş­
tırması, sorun-yönelimli olarak hazırlanmak-
tadır. Yani, antropolog bir ya da daha faz­
la önemli kuramsal konu üzerinde odaklan­
maktadır. Yine de, antropologlar o denli ge­
niş bir sorunlar dizisini araştırırlar ki, aynı öl­
çüde geniş bir bilgi toplama tekniği yelpazesin­
de ustalaşmış olmaları gereklidir. Hemen her
alan araştırmasında aslî olan bir teknik, müla­
kat ve sistemli ekonomik, demografik ve mad­
dî kültür verisi toplamayla ilişkili olan katıla­
rak gözlemdir.
Katılarak Gözlem
Antropologların alanda bilgi toplamada en
çok başvurdukları yöntem, antropoloğun ala­
na girmesiyle başlayan ve bütün ikameti bo­
yunca süren katılarak gözlemdir. “Katılım ”,
pratikte evden yakındaki köy ya da mahalle­
ye düzenli gidip gelmekten, cemaat yaşamı­
nın içine toptan dahil olmaya kadar değişken­
lik gösterebilir. Katılarak gözlem yapanlar ge­
nellikle inceledikleri kültüre angaje olurlar. Bu
yaklaşımın öncülerinden Malinowski, antro­
pologların inceledikleri toplumlarm faaliyetle­
rine neden katılmaları gerektiğini şöyle açıkla­
maktadır:
[Trobriand Adalarındaki O m aracana’ya] yer­
leştikten hemen sonra, bir şekilde köy yaşamı­
na katılm aya, önemli ya da bayram günleri­
ni dört gözle beklemeye, dedikodulara ve köy
olaylarının gelişimine kişisel bir ilgi duyma­
ya, her sabah bana az çok bir yerliye gözüktü­
ğü gibi görünen bir güne uyanmaya başladım...
Köyde sabah yürüyüşümü yaparken aile yaşa­
mının, tuvaletin, yemek pişirmenin, yemenin
mahrem ayrıntılarını; gündelik işlerin düzenle­
 nişini, işbaşı yapan insanları, ya da bir imalat
işiyle meşgul kadın veya erkek gruplarını gö­
rebiliyordum. Tartışm alar, şakalaşmalar, aile
sahneleri, genellikle önemsiz, kimi zaman dra­
matik, ama her zaman çok anlamlı olaylar on­
ların olduğu kadar benim de günlük yaşamımın
atmosferini oluşturuyordu...
Aynı zam anda benim le tanış yerlilerin
uyarmakta gecikmediği, bir sürü nezaket ku­
ralım da çiğnedim. Nasıl davranılması gerek­
tiğini öğrenmem gerekiyordu ve belli ölçüler­
de yerlilerin iyi ve kötü davranışlara ilişkin
“duygularım” edindim. Bununla ve dostlukla­
rından zevk alma ve oyunlarıyla eğlencelerin­
den bazılarını paylaşma yeteneğiyle, gerçekten
de yerlilerle temasta olduğumu duyumsamaya
başladım; başarılı bir alan çalışması yürütme­
nin ön koşulu kesinlikle budur [Malinovvski,
1922/1961, s.7-8].
Şu halde katılarak gözlem antropologla­
rın kültürleri içeriden görmesine, insanların in-
formel ve kendiliğinden davranışını izlemesi­
ne yardımcı olur. Dahası, alan araştırmacıları­
nı yerlilerin kurallarına uygun davranmayı öğ­
renmeye zorlar.
Antropologlar not alırken genellikle kod
sayfaları, gözlemlenen tutum ve davranışlar ve
bu davranışlardan çıkarsadıkları dürtülere iliş­
kin listeler tutarlar. Örneğin, çocuklarda kişi­
lik özellikleri ile, çeşitli çocuk yetiştirme pra­
tikleri arasındaki ilişkiyi incelemek üzere böy-
lesi gözlem teknikleri kullanılmıştır (Whiting
1963). Bir alan araştırmacısı bir çocuğu beş
dakika süreyle gözlemleyebilir ve çocuğun da­
ha küçük bir çocuğa kaç kere yiyecek verdiği
ya da yardımcı olduğu, duygusal destek, reh­
berlik ya da bilgi sağladığı üzerinden bir destek
skoru verebilir. Benzer biçimde, alan araştırıcı­
sı çocuğun beş dakikalık bir süre içinde diğer
çocuklara kaç kere vurduğu, ittiği, emir verdi­
ği ya da sözel saldırıda bulunduğu üzerinden,
bir saldırganlık skoru saptayabilir. Bu ölçüm­
ler farklı kültürlerden bireylerin kişilik özellik­
lerine ilişkin, iyi belgelenmiş profillerin temeli­
ni oluşturacaktır.
Kültürel ya da gözlemsel eğilimlerden bü­
yük ölçüde sıyrılmış olan bir davranışsal veri
toplama yöntemi, zaman tahsisidir. Antropo­
log gün boyu sürdürülen faaliyet tiplerini kay­
deden bir program yapar (Gross, 1984). Bu in­
sanların yaptıklarına ilişkin düşündükleri ya
da söylediklerine karşılık, ne yaptıklarını ör-
neklemlemenin bir yoludur. Bir araştırmacı,
baba-çocuk ilişkisini incelemek istiyorsa, gün
boyu rastgele seçilmiş zamanlarda baba-çocuk
etkileşimleri gözlemlenip kaydedilir ve böyle­
likle çeşitli etkileşim tarzlarına ilişkin bir kav­
rayış edinilir.
Zam an tahsisi incelemeleriyle katılarak
gözlemi birleştirmenin yararı, araştırmacılarca
olağan sayılan ve gözlemlenen bireylerce dik­
kate değer sayılmayacak gündelik olayları ya
da bireylerin tartışmak istemeyecekleri davra­
nışları (alkol ya da uyuşturucu kullanımı gi­
bi) gözlemleme olanağı sağlamasıydı. Bilgi sağ­
layan kişiler ilgili ayrıntıları genelde doğru ha­
tırlamazlar; ne olması gerektiğine ilişkin kendi
düşüncelerini ya da yalnızca araştırmacının bil­
mesini isteyecekleri şeyleri aktarabilirler. H al­
kın içinde yaşayan araştırmacı, bu önermele­
ri gözlemlenebilir olgular temelinde sınayabi­
lecektir.
Resmi belgeler de (istatistik ya da tarihsel
kayıtlar) değerli bilgiler sağlayabilir. Burton
Pasternak (1 9 8 3 ,1 9 9 3 ) tarihsel belgeler ve res­
mi sayım malzemeleri üzerinde çalışarak, Çin­
li çiftçilerin Tayvan’a bir yüzyıl önceki göçünü
ve yerleşmelerini kesin olarak belgeleyebildi.
İstatistik ve tarihsel veriler, yaşayan köy sakin­
leri ile yapılan mülakatlardan elde edilen soya­
ğacı bilgileriyle birlikte, aile tarihlerinin yeni­
den inşasına ve aile boyutları, ölüm, doğurgan­
lık oranları ve yaşam sürelerini hesaplamasına
olanak sağladı.
Alanda Hayatta Kalabilmek
Antropologlar alana etkileyici bir araştırma
teknikleri donanımıyla ulaşmalarına karşın,
ayak basar basmaz yeni dünyalarının kendile­
ri için sürprizlerle dolu olduğunu görürler. En
temel güçlüklerden biri, dildir. Yerli dilin bilin­
mesi toplanabilecek verilerin nitelik ve niceli­
ğini büyük ölçüde zenginleştirmekle birlikte,
antropologun dili önceden öğrenmesi her za­
man mümkün olmayabilir; ya da öğrenilen dil­
le araştırma yeri olarak seçilen bölgedeki ce­
maatin konuştuğu lehçe arasında önemli fark­
lılıklar olabilir.
Alandaki ilk ay genelde pratik düzenleme­
lerle geçer. Alan araştırmacılarının yaşayacak
bir yer ve yiyecek ve diğer gerekli şeyleri sağ­
lama yollarını bulmaları gerekecektir. Antro­
pologlar genellikle ya inceledikleri cemaatte
bir ev kiralarlar ya da bir ailenin yanma yer­
leşirler. Bazıları çadır ya da karavanda, yer­
li insanların kendileri için inşa ettiği bir evde
ya da okulda da yaşayabilir. Bazıları ise yakın­
daki bir kasabadan gidip gelirler. Araştırmacı­
lar uzak bir köyde yaşamaya niyetliyseler, kul­
lanacakları malzemeyi önceden satın almala­
rı gerekecektir.
Uzak kasaba ya da köylerde yaşayan an­
tropologlar için besin bir sorun olabilir. Yerel
halkla birlikte yiyip içmek bağlantı kurmanın
yetkin bir yolu olabilir; ama zorluklara da yol
açabilir. Brezilya-Venezuella sınırındaki Ya-
nomamöleri inceleyen Napoleon Chagnon ço­
ğunlukla kendi yemeklerini pişirmiş, ama çok
zorlanmıştı:
Cangılda yulaf pişirmenin ne kadar karm a­
şık bir iş haline gelebileceği şaşırtıcıdır. İlkin,
su için iki kez nehre gitmek zorunda kalıyor­
dum. Ardından, kerosen sobama alkol doldu­
rup yakmam gerekiyordu... Ya da maddenin
hâlâ yakıtı buharlaştıracak kadar sıcak olma­
sı umuduyla keroseni açıp palmiye yaprağı ta­
vanlı evimde küçük bir ateş yakıyordum... Ar­
dından yulaf ezmesini kaynatmam ve böcek­
leri içinden çıkartm am gerekiyordu... Günde
üç öğün yemek söz konusu değildi. [Chagnon,
1983, s.12-13].
Bazen antropologun cinsiyeti de alanda
özel sorunlara yol açmaktadır. Kadınlarla er­
kekler genelde çok farklı toplumsal çevreler­
de dolaştıklarından, erkek antropolog kadın­
larla mülakatta, kişisel yaşam öykülerini derle­
mede ya da toplumsal yaşamlarının erkeklerin
dışlandığı kesimlerini gözlemlemede çok zor­
luk çekebilir. Benzer biçimde, kadın alan araş­
tırmacıları da erkeklerin toplumsal çevrelerine
dahil olmada zorlukla karşılaşabilir ya da top­
lumun kadın davranışına dayattığı uygunluk
sınırlamalarıyla kısıtlanabilir. Böylesi sınırla­
malar sonuçta genel olarak alt edilebilmekte­
dir; ama bu kimi zaman, “Görünmez Olmak”
başlıklı çerçevede (s.41) görüleceği üzere, zekâ
gerektirir.
Alan araştırmalarının tümü şansa bağlı de­
ğildir. Öncü alan araştırmacıları, en yakın ban­
yo küvetinden yüzlerce mil uzakta, son derece
uzak cemaatlere ulaşmış olsalar da giderek ar­
tan sayıda araştırma, kentsel ortamlarda ger-
çekleştirilmektedir. Aynı zamanda, artan sayı­
da kırsal cemaat elektriğe, modern sıhhî tesisa­
ta ve ulaşım hizmetlerine kavuşmaktadır. Bu­
nun sonucu olarak alan çalışması daha az zor­
lu ve daha az tecritli -ve belki de daha az ro­
m antik- hale gelmektedir.
Veriler ve Çözümleme
Etnografik alan çalışması genellikle birçok ce­
maat arasında bir tanesinin bir yönünün ince­
lenmesini içerir. Alan çalışması çok daha geniş
bir fenomene ait bir örneklemi toplama aracı­
dır. Bir araştırmacı bir köy seçtiğinde, bu seçim
daha geniş sistemin hangi yönünü deneyimle-
yeceğini belirleyecektir. Seçim, örneklemin ör-
neklem evreninin -örneklemin ait olduğu, be­
timlenecek en geniş kendilik- neresine denk
düştüğüne ilişkin bir bilgiyle yapıldığında in­
celemenin yararlılığı büyük ölçüde artacaktır.
Örneklem evreni bir köy, etnik açıdan tanım­
lanmış bir popülasyon, bir bölge, bir kasaba ya
da benzeri olabilir.
Örneğin kişi bir tarımcı köyüne gittiğinde
bunun, bölgedeki ya da ülkenin bütününde­
ki benzer cemaatlerle nasıl karşılaştırılacağını
kabaca bilmesi gerekecektir. Verileri doğru bi­
çimde yorumlayabilmesi için, araştırmacının
elindekinin ne tip bir örneklem olduğunu ve
örneklem evrenini boyutları konusunda bir fi­
kir sahibi olması gereklidir. Nijeryalı bir antro­
polog, Amerikan aile yaşamını incelemek üzere
kırsal bir Wiscounsin cemaatine gelse ve ardın­
dan da bir bütün olarak ABD’ye ilişkin genel­
lemelerle geri dönse, yanlış bilgi iletmiş olacak­
tır. Wiscounsin’e ilişkin veriler o bölge için bü­
tünüyle geçerli olabilse de, New York kentine
ilişkin genelleme yapmak doğru olmayacaktır.
Örneklem önyargısı -b ir örneklemin örneklem
evreninin bazı üyelerini dışta bırakırken, diğer­
lerini aşırı temsil etme eğilimi- Amerikalı etnik
gruplar, kentli aileler, İngilizce konuşmayan
Amerikalılar ve özgün örneklemin (bu örnekte
Wiscounsin cemaati) dışında kalan şeyler hak­
kında genelleme yapmayı olanaksız kılacaktır.
Sınırlı örneklemler üzerine ya da betimlenme­
miş bir örneklem evrenine temellenmiş genelle­
melere karşı dikkatli olmak akıllıca olacaktır.
İncelenecek cemaat ya da popülasyon göre­
ce küçük de olsa, araştırmacı bilgi kaynağı iş­
levi görecek kişilerin, soruların sorulacağı za­
manın, mülakat yapılan kişilerin yaşlarının vb.
dikkatlice seçilmesine özen göstermelidir. Bir
konuyu tümüyle kapsayan bir çalışma yapmak
hiçbir zaman olanaklı değildir. İhtiyatlı araş­
tırmacılar, topladıkları verilerin bir örneklem-
den ibaret olduğunu bilerek örneklemlerinin
sınırlarını açıkça çizerler. Bilgi kaynağı kişiler­
le salt tanış oldukları için ya da uygun zaman­
larda erişilebilir oldukları için mülakat yapıl­
maz. Araştırmacı, sorulacak soru tiplerini göz­
den geçirir, olası kaynak kişilerin eksiksiz lis­
tesini çıkartır ve uygun ölçütleri karşılayanla­
rı saptar. Potansiyel bir kasıtlı olmayan örnek­
lem önyargısı, cinsiyeti önemsiz bir değişken
saymaktır; bazı erkek araştırmacılar cinsiye­
ti önemsiz bir değişken olarak görüp, kadınla­
ra ilişkin az veri toplama, hatta onları tümüyle
görmezden gelme eğilimindedir (Eicher 1988,
s.6-10, 66-70). Birçok araştırmacı, yalnızca er­
keklerin faaliyetleri üzerinde odaklandığından,
kadınların inceledikleri popülasyonun ekono­
misine katkılarını azımsamıştır. Bazı toplum­
larda kadınlar toplumsal açıdan görülmezdir­
ler; ancak araştırmacı için hiçbir zaman görül­
mez olmamalıdırlar.
Geniş bir bölge için hanehalkına ilişkin ve­
riler elde etmek isteyen bir araştırmacı, popü-
lasyondaki bütün hanelerin bir derlemesini el-
 TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Görünmez Olmak
Antropolog Am al R assam Kürt a yak la n m a sın ın bütün
şid d e tiyle sürdüğü 19 7 4 ya zın d a , Kuzey Irak’ta alan
araştırm ası yürütüyordu. A raştırm a, farklı etnik g rup­
lara ait köylerde bir taram a ya p m a sın ı gerektiriyor­
du. Resm i araştırm a iznini ald ıktan sonra b ir ta k si ve
köylü bir sürücü kiralad ı. N otlarında şöyle yazıyor:
Salı sab ah ı, sürücüm Ali taram a çalışm asına
başlam ak üzere beni köye götürmek için ote­
lime geldi. B ö lg esin in g ele n e kse l g iysile rin i
giym işti; bu da onu bir köylü gibi gösteriyor­
du. Taksinin arka koltuğuna oturdum ve yo ­
la çıktık. Kentin birkaç mil dışında, askerî kon­
trol n oktasın d a d urd urulduk. A ske r sü rü cü ­
me bakmadan doğrudan benim tarafım a gel­
di ve nereye gittiğ im i sord u. Y o lu n so n u n ­
d aki köye gittiğ im i sö yle d im , k im lik b e lg e ­
lerim i iste d i. İtirazlarım a ve ça lışm a iznim e
karşın, yolun mayınlı olduğunu ve güvenliğim i
sağlayam ayacağını söyleyip geçiş izni vermedi
ve bizi geri çevirdi.
Yolda A li’ye düş k ırık lığ ım ı ve taram ayı
gerçekleştirem em ekten korktuğum u ifade et­
tim. Biraz düşündükten sonra bir iki gün son­
ra yeniden deneyebileceğim izi sö yle d i; ancak
bu kez o takım elbise, ben ise ‘abaya’ (Irak’ta
daha gelen eksel ka d ın la rın büründüğü kara
çarşaf) giyecektik. Böyle yaptık, iki gün son­
ra beni alm aya g eld iğ in d e , bir ‘e fe n d i’ gibi
giyinm işti. Kontrol noktasına ulaştığım ızda, gö­
de edip, bundan sonra ziyaret edilecek hanele­
ri seçmelidir. Bazı durumlarda, her bir bireyin
(bu durumda her bir hanenin) diğerleriyle eşit
seçilme şansına sahip olduğu rastgele örneklem
uygun olabilir.
n
revdeki asker bu kez sürücü cam ına yanaşıp
belgelerini istedi, nereye gittiğimizi sordu. Ba­
na doğru bakmadan geç işareti verdi ve köye
doğru yola koyulduk (Bates ve Rassam , 1983,
s.219-220 ).
R a ssa m ilk y o la ç ık tığ ın d a , to p lu m s a l a çıd a n
oto m ob ilde görünür olan oydu: B atılı g iy s ile r iç in ­
de y a ln ız b aşın a y o lc u lu k ya p a n , b ö lg eye ya b an cı
o ld u ğ u b e lirg in b ir k a d ın d ı. A s k e r s ta tü sü n ü h e ­
men a n lad ı ve sürücüye aldırm ayıp onun b e lg e le ri­
ni iste d i. G iy s is i ken tli, e ğ itim li top lum un b ir üye­
si o ld u ğ u n u ele v e rm e k te yd i; b ir a ra b a k ira la m ış
o lm a s ı, p o ta n s iy e l ö n e m i o la n b ir k iş i o ld u ğ u n u
g ö ste riy o rd u . A s k e r b ö yle b ir k iş in in b ö lg e s in d e
b u lu n m a sın ın sorum luluğ un u alm ak istem em işti.
İkinci g irişim d e , a b a ya sı içinde sürücünün y a n ı­
na oturduğunda Rassam kam usal açıdan görünm ez-
leşm işti; asker onun sürücüye ait olduğunu sandı. Da­
hası, Batı tarzı takım elbisesi içinde sürücü de, hem
g ö rü n ü rlü k hem de b e lli ölçüd e to p lu m sa l konum
kazanm ıştı. Karşılaşm a bu kez iki erkek arasın daydı,
a sk e rî h iye rarşin in alt k e sim le rin d e ki a sk e r ile b u r­
ju v a z iy i te m sil eden efendi. A ra b a d a ki ka d ın , s iy a ­
sal anlam da var olm aktan çıkm ıştı. Şunu da e kleye­
biliriz ki bu, Ortadoğu’da kadın antropolog olm anın
avantaj h aline geldiği durum lardan biridir. Erkek bir
antropologun, sürücüyle birlikte kim lik belgelerini gös­
term esi gerekecekti ve yabancı olduğu an laşıld ığ ında,
o la sılıkla geri çevrilecekti.
Genelde araştırılan evren (bir cemaat, bir
bölge ya da bir kabile) yeterince geniş ve kar­
maşıktır; bu nedenle, gerçekçi bir örneklem el­
de edebilmek için araştırmacı onu ayırt edici
özellikleri temsil eden kategorilere bölmeli ve
bundan sonra her bir kategori içinden rastge-
le örneklem seçimi yapmalıdır. Bunun sonu­
cu, tabakalaşmış örneklemdir. Servet farklılık­
larıyla belirlenmiş bir cemaat içindeki hane ör-
nekleminin anlamlı olabilmesi için, bütün ser­
vet kategorileri sayılarıyla orantılı olarak tem­
sil edilmelidir: Örneğin eğer popülasyonun %
3 5 ’i topraksızsa, o zaman ziyaret edilecek ha­
nelerin % 3 5 ’ini de topraksız aileler oluştur­
Özet
İnsan türünün çeşitliliğine ilişkin keşif, gözlem
ve merak antropoloji disiplinini ortaya çıkar­
tan unsurlar olmuştur ve antropolojinin başlı­
ca hedefi, insanın bilimsel incelemesi ve anla­
şılması olmayı sürdürmektedir. Antropologlar
insan türüne hem kültürlerarası, hem de evrim­
sel açılardan bakarlar. Disiplin, araştırma ne­
deniyle dört alt disipline bölünmüştür: biyolo­
jik antropoloji, arkeoloji, dilbilimsel antropo­
loji ve kültürel antropoloji.
Disiplinin biyolojik dalı olan fizik antro­
poloji, hem türümüzün fiziksel evriminin yeni­
den inşasıyla hem de popülasyonlar arasında­
ki fiziksel farklılıkların betimlenmesi ve açık­
lanmasıyla ilgilidir. Arkeoloji, maddî kültür
ile davranış arasındaki ilişkinin incelenmesidir.
Arkeologlar hem prehistorik toplumları, hem
de daha yakın geçmişteki toplumları inceler­
ler. Dilbilimsel antropoloji öncelikle yazılı ol­
mayan dillerle ilgilidir. Üç dala ayrılır: betim­
sel dilbilim bir dilin inşa ediliş ve kullanılış tar­
zının incelenmesidir; tarihsel dilbilim dilin kö­
keni ve günümüzde konuşulan dillerin evrimi­
malıdırlar. Bu cemaatte örneklemi tabakalan-
dırırken servet farklılaşmasını dikkate alma­
yan bir araştırmacı, çok zengin ya da çok yok­
sul haneleri orantısız bir şekilde ziyaret ederse,
ciddi bir yanılgıya sürüklenmiş olur. Yine aynı
şekilde araştırmacı, reisin kadın olduğu ve do­
layısıyla farklı toplumsal ya da ekonomik özel­
likler sergilemesi olasılığı yüksek hanelerin de
orantısal temsiline özen göstermelidir.
nin incelenmesidir; toplumsal dilbilim ise dil ile
toplumsal ilişkiler arasındaki bağlantının ince­
lenmesidir. Kültürel antropoloji, özgül çağdaş
kültürlerin (etnografya) ve bütünsel olarak in­
san kültürünün altında yatan örüntülerin (et­
noloji) araştırılmasıdır.
Antropologlar bu dört alt disiplinden bi­
rinde uzmanlaşmaya eğilimli olsalar da, bü­
tüncü bir yaklaşımı benimserler: İnsan yaşamı­
nın herhangi verili bir yönünün insan yaşamı­
nın diğer yönleriyle ilişkisi içinde incelenmesi
gerektiğini kabul ederler. Bütüncü perspektifin
hayatî önem taşıyan bir yönü, kültürel göreci-
lik, yani başka halkların inanç ve âdetlerini ki­
şinin kendi kültürü değil, onların kültürü bağ­
lamında görme yeteneğidir. Herkes bir ölçüde
etnikmerkezci olsa da, yani öteki toplumların
âdetlerini kendi toplumunkilere göre yargıla-
sa da, antropoloji öteki kültürlere nesnellik ve
empatiyle bakma gereğinin altını çizer.
Kültür kavramını kullanırken antropolog­
lar toplum üyeleri olarak bireylerin davranış,
inanç ve deneyimlerine ilişkin kimi varsayım­
larda bulunurlar: insan türünün davranış ku­
rallarını öğrendiği ve hayatta kalmada öğren­
meye bağımlı olduğu; her toplum kendi yo­
rumlarına sahip olmakla birlikte, öğrenilmiş
davranış ve düşünce kurallarının olaylara ve
başkalarının davranışına anlam verdiği; bilgi­
nin dil yoluyla aktarıldığı ve geniş ölçüde sim­
gelerden yaratıldığı gibi.
Hepsi olmasa da çoğu antropolog, bu giri­
şimi gerçekliği gözlem yoluyla betimlemeye yö­
nelik bilimsel çabanın bir parçası olarak gö­
rür. Bilimsel bir kuram, doğal fenomenler ara­
sında düzenli ilişkileri varsayan bir önermedir.
Kuram, araştırma için bir çerçeve oluşturarak
araştırmacıları belirli soru tiplerine yöneltir ve
elde ettikleri yanıtları sınayacakları kimi sonuç­
ları öngörmelerine yol açar. Kültürel antropo­
logların öne sürdüğü çok sayıda kuram temel
sorular çevresinde dönmektedir: Toplumlar ne­
den birbirinden farklıdır? Toplumlar nasıl fark­
lılaşır? Birey ile toplum arasındaki ilişki nedir?
Evrim bütün türlerin gelişimini doğal seçi­
lim süreciyle çevresel koşullara uyarlanması­
nın sonucu olarak açıklar. İlk kültürel evrimci­
ler evrimsel kuramları kültüre uygulamışlardır.
E. B. Tylor kültürlerin evrimsel aşamalar dizi­
si içinde ilerlediğini savunuyordu - bu örüntü-
ye günümüzde tek hatlı evrim denilmektedir.
Lewis Henry M organ, toplumları teknolojik
gelişme düzeylerine göre farklılaşan üç aşama
halinde sınıflandırmaktaydı. Bu tür spekülatif
kuramları eleştiren Franz Boas antropologların
esas odağının bireysel eylem ile âdet arasındaki
ilişki olması gerektiğini savunmuştur. Boas’m
tarihsel tikelcilik denilen yaklaşımı ayrıntılı et­
nografik veriler toplama gereğini vurgular.
Bronislaw Malinowski’nin geliştirdiği işlev-
selci okul toplumun bütün unsurlarının, o top­
lumdaki bireylerin kültürel olarak tanım lan­
mış gereksinimlerini karşıladıkları için işlevsel
olduğunu savunur. Malinowski her toplumun
insanlarının biyolojik, araçsal ve bütünleştiri­
ci gereksinimlerini karşılamak üzere kurum ­
lar geliştirdiklerini söylüyordu. A. R. Radclif-
fe-Brown kuramların bir kültürün anlaşılma­
sında merkezî rol oynadıklarını kabul etmek­
le birlikte, işlevlerinin, bireysel gereksinimle­
ri karşılamakeğil, toplumsal yapıyı sürdürmek
olduğu kanısındaydı. Bireysel davranıştan çok
davranışı denetleyen normlar üzerine odaklan­
mıştı. Yapı üzerindeki vurgusu nedeniyle, ku­
ramına yapısal işlevselcilik denilmektedir. Bu
kuramların hiçbiri aynı temel gereksinimler­
den türeyen kültürel sistemlerin neden bu den­
li geniş bir çeşitlilik sergilediğini açıklamamak-
la birlikte, ileriki araştırmalar için değerli bir
kuramsal çerçeve oluşturmuşlar ve ampirizmi
(gözlemlenebilen ve ölçülebilen verilere dayan­
ma ilkesini) teşvik etmişlerdir.
Gerek Leslie White, gerekse Julian Steward
yakın zaman önce kültürel evrimci bakış açısı­
na dönüşü savunmuşlardır. White’m formülas-
yonu kültürü artan miktarlarda enerjiyi insan
kullanımı için denetim altına alma mekaniz­
ması olarak görmektedir; kültürel karmaşıklık
bu sürece koşut olarak gelişir. Steward, tekno­
loji, kültür ve fiziksel çevrenin karşılıklı etkile­
şim içinde bir sistem olarak incelenmesi gereği­
ni savunmuştur; bu yaklaşıma kültürel ekoloji
adı verilir. Steward tek hatlı evrimciliğin yerini
çok hatlı evrimciliğe bırakması gerektiğini, ya­
ni her birinin aynı evrimsel örüntüyü izlediğini
öne sürmeksizin tekil kültürlerin gelişimi üze­
rinde durma gereğini vurgulamıştır.
Kari M arx’m toplumlarm farklı evreler ya
da üretim tarzları boyunca ilerlediği yolundaki
kuramı, toplumsal huzursuzluğun iç kaynak­
larım tanımlama peşindeki antropologların il­
gisini çekmiştir. Marksist antropoloji toplum­
sal değişimi açıklamak için, bir toplumun ayırt
edici unsur ve çelişki dizileri üzerinde durur.
Kültürel maddecilik yaklaşımı, fikir, de­
ğer ve dinsel inançları çevresel koşullara uyar­
lanma araçları ya da ürünleri olarak görür. Bu
yaklaşımın savunucularından Marvin Harris’e
göre, başarılı uyarlanmalar toplumun bütünü
açısından uygun bir maliyet-yarar dengesi sağ­
layanlardır.
Kültürel antropologlar, veri toplam a ve
kuramlardan kaynaklanan hipotezleri sına­
ma aracı olarak, genelde alan çalışmasına, ya­
ni öteki toplumlardaki insanların birinci elden
gözlemlenmesine dayanırlar. Günümüzde alan
çalışmasının önemli bir bölümü, sorun-yöne-
limlidir: Antropologlar kuramsal varsayımla­
rı sınamak için verili bir toplumu inceler ve o
toplumun, söz konusu kuramla en fazla ilişkili
yönleri üzerinde yoğunlaşırlar.
Alandaki iki temel veri toplama tekniği ka­
tılarak gözlem ve mülâkattır. Katılarak gözlem
yapan araştırmacı, gözlemlenecek kültürü an­
layabilmek için toplumsal kabul görmeye ça-
balamalıdır. Bu teknik, araştırmacının kültü­
rü içeriden görmesine ve tek başına mülakatla­
rın ortaya çıkartmayabileceği yönleri gözlemle­
mesine olanak sağlar. Gerçekten verimli olabil­
mesi için gözlem sistemli olmalıdır; yani araş­
tırmacı herhangi verili bir durumda belirli bir
bilgi kategorisi üzerinde odaklanmalıdır. Kod
sayfaları ya da gözlemlenen davranışlar listesi
kullanarak sistemli notlar alınabilir.
Edilgin gözlem yalnız başına yeterli değil­
dir. Yüzeysel izlenimlerin ötesine geçebilmek
ve bir toplumdaki insanların nasıl düşündüğü­
nü bulabilmek için alan araştırmacıları resmî
ve gayrıresmî mülakatlar yürütürler. Yapılan­
mamış gayrıresmî mülakatlar bilgi kaynağı ki­
şilerin kendi düşünce tarzlarını izlemelerine ve
böylelikle de kendileri için önemli olanı orta­
ya koymalarına olanak sağlarken, kaynak ki­
şiler standartlaştırılmış sorulara cevap verme­
dikleri için, cevaplarını karşılaştırmak güçtür.
Bu sorun, özgül olgu, tutum ve görüşleri orta­
ya çıkartmayı hedefleyen standart soru dizile­
rinden oluşan resmî mülakâtlarda ortaya çık­
maz. İki mülakat biçimi farklı bilgi tipleri sağ­
ladığından, çoğu araştırmacı her ikisini de kul­
lanır. Elde ettikleri bilginin doğru olduğundan
emin olmak için kaynak kişilerin cevaplarını
kendi gözlemleriyle de sınarlar.
Alan araştırmacısının ana ilgi konusu ge­
nellikle incelenen halkın davranışı olmakla bir­
likte, demografik ve maddî kültür verileri de
yararlı olabilir. Genellikle hane halkı tarama­
sından oluşan sayım, bir popülasyonun temel
demografik karakteristiklerini ortaya çıkar­
tabilir. Alan araştırmacıları cemaatin işgal et­
tiği bölgenin de rutin olarak haritasını çıkar­
tır, maddî varlıkların -gereçler, silahlar, araç­
lar v b .- dökümünü yaparlar. Alan araştırmacı­
ları zaman tahsisi incelemeleri yürüterek, soya­
ğacı çizelgelerini çıkartarak, fotoğraf çekerek,
film yaparak, resmi belgeleri ve halk masalla­
rını inceleyerek ve psikolojik testler uygulaya­
rak da ek veriler toplayabilirler. Araştırmacı­
ların en fazla başvurduğu özgül teknikler ince­
ledikleri soruna bağlıdır, ama çoğu alan araş­
tırmacısı geniş bir veri tabanına ulaşmalarına
olanak sağladığı ve ellerindeki bilgiyi sınama
olanağı sağladığı için çeşitli teknikleri bir ara­
da kullanırlar.
Alan çalışmasının günlük deneyimi, hem
pratik, hem de psikolojik pek çok zorluğu da
içermektedir. Alan araştırmacıları cemaatin bir
parçası olmaya uğraşırken, insanların kendile­
rini kabul etme olasılığının ve kendi katılım ye­
teneklerinin sınırlı olduğunu görebilirler, ama
yine de başarılı bir araştırma yürütebilirler.
Araştırma için seçilen cemaat betimlenecek
olan daha geniş sistemin -yani örneklem evre­
ninin- görünümünü belirler. Araştırmacı top­
lanan verilerden aşırı genellemelere gitmeme­
ye özen göstermelidir; aksi durumda araştırma
örneklem önyargısıyla (örneklem evreninin ki­
mi üyeleri dışlanırken kimilerinin de aşırı tem­
sili) zarar görecektir. Bazı durumlarda rastgele
örneklem -her bir birey ya da hanenin eşit se­
çilme şansına sahip olduğu bir örneklem- uy­
gun olacaktır. Araştırılacak evren çok geniş
ve karmaşıksa, gerçekçi bir örneklem araştır­
macının onu alt gruplara ayırıp her birinden
bir rastgele örneklem seçmesini gerektirebilir.
Böylelikle, tabakalaşmış bir örneklem elde edi­
lecektir.
 1
K ü l t ü r N e d İr ?
Kültür Gerçekliğe Anlam Verir
Kültür Bütünleştirir
Kültür Uyarlayıcıdır
DAVRANIŞ, BİYOLOJİ VE
ÖĞRENME
Toplumsal Cinsiyet Rollerini
Öğrenmek
TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Arnavut Bakireler ve Amerikalı
Berdach’Iar
Yaş Rollerini öğrenmek
DİLİN KÖKLERİ
Beşerî Olmayan İletişim
İnsan Dilinin Ortaya Çıkışı
DİLLERİN YAPISI
İŞARET DİLİ
DİLSEL FARKLILAŞMA VE
DEĞİŞİM
Dilsel ödünç Alma ve Kültürel
Temas
Lingua Franca, Pidgin ve Kreol
Diller
T o p l u m s a l D İl b İ l İ m
Toplumsal Statü
Toplumsal Cinsiyet Rolleri ve Dil
Dil ve Etnik Aidiyet
Dil ve Milliyetçilik
ÇAĞDAŞ SORUNLAR
ABD’de Dil Siyaseti
İKİNCİ BÖLÜM

Kültür ve Dil

ürümüzün en ayırt edici vasfı, kültür adı­

T nı verdiğimiz karmaşık ama anlaşılması
zor özelliktir (Fagan, 2004). Bu karmaşıklığın
nedeni, Birinci Bölüm’de işaret edildiği gibi, in­
san davranışının âlet yapımı, gelin âdetleri, ce­
naze ayinleri, çiftçilik, cinsel pratikler ve hat­
ta sanat gibi son derece farklı alanları, yani öğ­
renmeye dayalı ve bireyler arasında aktarılabi­
len her şeyi kapsamasıdır. Kültürün anlaşılma­
sı zor bir olgudur, çünkü öğrenilmiş olanı do­
ğuştan olandan ayırt etmek kolay gözükse de
(örneğin ateş karşısında duyduğumuz korkuya
rağmen ateş yakmak), pratikte bu hiç de kolay
değildir. Bunun nedeni, öğrenilmiş olsun olma­
sın bütün davranışların beyinde bir temeli ol­
masıdır. Kişinin yetişirken örneğin Arapça de­
ğil de Türkçe öğrenmesi açıkça kültürel bir fe­
nomendir, ama bir dil öğrenme yeteneği türü­
müze özgü eşsiz bir biyolojik özelliktir. Kültür
yaşamımız boyunca öğrenme yoluyla edindi­
ğimiz her şeyi kapsadığından değişebilir ve sü­
rekli olarak değişmektedir de. Hiçbirimiz ebe­
veynlerimiz gibi düşünüp davranmıyoruz. Kül­
türel davranış aynı toplumdaki bireyler arasın­
da da büyük bir değişkenlik göstermektedir;
herkes aynı yemeği yemez, hatta cinselliği ay­
nı şekilde yaşamaz. Yine de kültürel esnekliğin
belirgin sınırları vardır; insanın duyu meka-
nizmaları, zekası, duygulan, üreme sistemleri,
renk algısı ve dilsel yetenekleri bütün dünyada
aynıdır. Toplumsal yaşamın çeşitli yönleri dahi
çok farklı kültürlerde son derece tanış örüntü­
ler sergiler: İnsan güzelliğine ilişkin fikirler, ai­
le ya da akrabalık bağlarının önemi, yaş ve cin­
siyet ayrımlarının kabulü, “ün”ün önemi, din
ve sanata verilen önem her insan toplumunun
ortak unsurlarıdır. Dolayısıyla, insan kültürü
son derece renkli bir çiçek buketi gibi gözükse
de, ortak insanlığımızı ifade eden bir temel ya­
pıya sahiptir. Bu bölümde, dilin doğasıyla bir­
likte bu ortaklığın bazı yönleri irdelenecektir.
Dil, zekâ, duygusal yetenekler ve hatta da­
ha mütevazı fizyolojik donanımların kullanı­
mına olanak sağlar. Dil olmasaydı türümüzün
aynı anda uzay yolculuklarının zorluklarıyla
baş etmesi, Kutup keşiflerini yürütmesi, Arap
çöllerindeki petrol alanlarını kullanıma açması
ve Büyük Okyanus’un derinliklerinin haritası­
nı çıkartması mümkün olamazdı. Kültürün bü­
tün görünümlerinin altında dil aracılığıyla ile­
tişim kurma yeteneği yatar: akrabalık, siyaset,
din, aile yaşamının yanısıra bilim ve teknoloji.
Dil, yeni durumlarla hızlı ve etkin bir biçimde
baş etmemizin anahtarıdır. Arzu edilen sonuç­
ları elde etmek üzere çok sayıda insan faaliyeti­
nin eşgüdümüne olanak sağlar ve birikmiş bil­
gimizi kodlamamızı ve sistemleştirmemizi ko­
laylaştırır.
K ü l t ü r N e d İr ?
Kültürün dil adını verdiğimiz simgesel iletişim
sistemimiz aracılığıyla aktarıldığım vurguladık.
İnsan dilinin keyfî bir niteliği vardır: sözcükler
anlam değiştirebilir, yeni anlamlar oluşturmak
üzere birleştirilebilir ve değiştirilebilir ve söz­
cükler mevcut olmayan şeyleri -geçmiş ve ge­
lecekteki olayları, soyut nitelikleri, zihinsel fe­
nomenleri- temsil edecek tarzda kullanılabilir­
ler. Dil böylelikle insanların tahayyül edilen du­
rumlarda ne yapacaklarını aktarmalarına, de­
neyimlerini soyut kategoriler halinde örgütle­
melerine (örneğin mutlu bir vesile ya da kötü
bir işaret) ve daha önce hiç dile getirilmemiş dü­
şüncelerini ifade etmelerine olanak sağlar. Ah­
lâk, din, felsefe, edebiyat, bilim, iktisat, tekno­
loji ve daha pek çok insan bilgisine ve inancına
dair alan -ve bunları öğrenip kullanma yetene­
ğ i- bu üst düzey iletişim tipine bağlıdır. Şu hal­
de kültürel bilgi, dil yoluyla sadece aktarılmak­
la kalmaz, büyük ölçüde yaratılır da.
Kültür Gerçekliğe Anlam Verir
Kültür yalnızca toplumsal davranışları değil,
düşünüş tarzlarım da kapsamaktadır. Kültü­
rel eğitimimizden, anlam verebilmek ve nasıl
tepki vereceğimizi öğrenmek üzere dünyamı­
zın olaylarına, özellikle de başkalarının davra­
nışlarına hangi anlamları yakıştıracağımızı öğ­
reniriz. Özgül eylemlerin anlamları yorumlan­
dıkları kültürel bağlam ile birlikte değişkenlik
gösterebilir.
Anlamı kültürel bağlam belirlediği ve bu
türden bağlamlar farklılık gösterebildiği için,
çeşitli toplumlarm insanları dünyayı çok fark­
lı tarzlarda algılayabilirler. Örneğin farklı diller
konuşan ve farklı dinsel geleneklere sahip top­
lumlarm mensupları, doğa ile doğaüstü arasın­
da çok farklı ayrımlar yapabilmektedir. Avus-
turalya Aborijinleri için bazı kayalar, hayvan­
lar ve yerlerin kendilerine ait ruhları vardır. Hı­
ristiyanlık, İslâm ve Yahudiliğin kutsal yerleri,
bu dinlerin mensupları için başkalarınca payla­
şılmayan anlamlar taşımaktadır. Bir toplumun
inanç ve değerleri kültürel bir gerçekliktir. Bir­
den fazla eşle evlenmenin suç mu yoksa yeğle­
nen bir evlilik biçimi mi sayıldığı, kültürel ola­
rak tanımlanmış davranış kurallarına bağlıdır.
Yine de, gerçekliği tanım lam a ve uygun
davranış kurallarını belirleme yeteneğimizi tü­
müyle açık ya da keyfî olarak niteleyemeyiz.
Bütün dünyada toplumlar farklı evlenme, eş­
leşme ya da birlikte yaşama sistemleri uygulu­
yor olsalar da, hiçbir toplumun benimsemediği
ya da göz yummadığı uygulamalar da vardır.
İnsan davranışına ilişkin çeşitliliğin gözlemlen­
diği başka alanlarda olduğu gibi, cinsiyet rol­
leri üzerinde de evrensel sınırlamaların olduğu
görülüyor (Brown, 1991). David Gilmore’un
işaret ettiği gibi, “Bütün toplumlar erkek ile
kadını ayırt etmekte, yetişkin erkek ve kadınlar
için kurumsallaşmış cinsiyete özgü roller sağla­
maktadır. Yetişkin erillik ve dişilik konusunda,
toplumların çoğu bireylerin kendi cinsiyetleri­
nin değerli üyeleri sayıldığı ve daha genel ola­
rak, ahlâksal aktörler olarak değerlendirildiği
uzlaşılmış ideallere -yönlendirici ya da engelle­
yici im geler-sahiptir” (Gilmore, 1990, s.1-2).
Kültür Bütünleştirir
Bir toplumun siyasal ve İktisadî kurum lan
uzun zaman dilimleri boyunca çalışan ortak
kuvvetlerce şekillendirilir ve bunun sonucu
olarak, birbirleriyle “uyumlu hale gelme” eği­
limindedirler. “Uyum” genellikle dille ya da
en azından sözel olarak ifadelendirilen dün­
ya modelleriyle sağlanır. Belirlenmiş bir siya­
sal ya da dinsel kurumun meşruiyetine işaret
etmek için dili kullanırız. Eşitliği haklı göster­
mek ya da zaman zaman bir devrimi haklı çı­
karmak için kullanılan dil, simgesel olarak özel
bir terminolojiyle -örneğin Kur’an’m, ABD
Anayasası’nın, Incil’in ya da BM İnsan H ak­
ları Evrensel Bildirgesi’nin sözcükleriyle- ifa­
delendirilir. Gündelik yaşamımızı düzenlemek
için, dur işaretleri ve trafik ışıklarının renkleri
gibi toplumsal kural ve simgelere de güveniriz.
Kültürel uygulamaların birbirine bağlandı­
ğı pek çok tarz, kültürel evrime istikrar ve sü­
reklilik sağlar; değişimler birikimseldir ve ge­
nellikle çok yavaş gerçekleşirler. Her sabah ba­
ğımlı olduğumuz kuramların ya da gerçekliği­
mizi yorumlama aracımız olan simgelerin varlı­
ğını doğrulama yolunda yakıcı bir gereksinim­
le uyanmayız. Bunun nedeni olasılıkla, hayatta
kalmamız için gerekli olar istikrar ve süreklili­
ğin bizi değişim ve yeniliğe karşı tutucu kılacak
derecede önemli olmasıdır. Sanki insanlık “bo­
zuk değilse, onarmaya kalkışma” deyişine uy­
gun davranmaktadır. Bu istikrar ve süreklilik
eğilimini bazen en dramatik haliyle savaş ya da
diğer felaketlerce kesintiye uğradığında görebi­
liriz. Alışıgeldikleri uygulamalar ve yaşam tarz­
larından birden bire kopartılan insanlar, bazen
“kültür şoku” adı verilen tepkiden pek de fark­
lı olmayan bir gerilim yaşarlar; bu, tanışı olma­
dığı bir kültürel ortama düşen bir kişinin duy­
duğu yönünü yitirmişlik duygusudur. Birey be­
lirli bir toplumda doğduğundan ve dilini, top­
lumsal kurallarım ve beklentilerini öğrenerek
yetiştiğinden, bu durum pek çok bakımdan,
uzun bir geçmişe sahip bir kuruluşta yeni işe
başlayan bir kimsenin durumuna benzetilebilir.
Yeni elemanın içinde yolunu bulması gereken
çevreyi kurumsallaşmış tarzlar oluşturmakta­
dır; elemanın kariyeri boyunca duruma uyma­
sı alışılmış bir durum, yeni deneyimler ise istis­
na olacaktır. Yine de, insanlar yenilik yaparlar
ve davranıştaki bireysel değişikliklerden büyük
kültürel değişiklikler ya da eğilimler doğabilir.
Kültür Uyarlayıcıdır
İnsanların davranışlarını geniş ölçüde verili bir
kültür yapılandırsa da, insanlar edilgin katı­
lımcılar -tedricen geçmişin bilgeliğiyle doldu­
rulacak boş sayfalar- değildir. Gerek kültürle­
rin gerekse koşulların insanlar tarafından ya­
ratıldığı ve insanların her zaman bunları çe­
şitli tarzlarda şekillendirip değiştirdiği olgusu­
nu görmezden gelemeyiz. Bu nedenle, kültü­
rü insanlar tarafından kullanılmak üzere varo­
lan davranış kılavuzları olarak gördüğümüzde,
kültür ile birey arasındaki ilişki daha iyi anlaşı­
labilir (Leaf, 2007).
Kültür, bir ölçüye kadar bireylerin çevre­
lerini yorumlamak için kullandıkları bir kod­
lar ve genel kurallar dizisidir; bireyler kuralla­
rı içinde bulundukları duruma uyarlarlar. D a­
hası, insanlar yalnızca uygun değil, aynı za­
manda akıllıca çözümler ararlar; bunlar ke­
sin olarak uygun olmasalar da, zorlukların üs­
tesinden gelmelerine ve hedeflerine ulaşmaları­
na olanak sağlayan çözümlerdir. Morris Freili-
ch (1971) hepimizin sürekli kararlara uygula­
yacak veriler toplayan bir çeşit bilimciler oldu­
ğumuzu söylemektedir. Uzman otorite temelin­
de kararlar alır, bir eylemin sonuçlarını kestire-
bilmek için deneyimlerden yararlanır, kimi za­
man da kararlan salt kuram üzerine temellen­
diririz. Kullandığımız verilerin pek çoğu kültü­
rümüzün içeriğine aittir, ama bazıları deneyim,
grup etkileşimi ya da kendi akıl yürütme yete­
neğimiz yoluyla elde edilir. Bu bakışa göre he­
pimiz, kültürün ürettiği kalıplar değil, kültürü
yaratan bireysel aktörleriz. Kültürümüzle iliş­
kimiz dinamik bir etkileşim ilişkisidir.
Davranışta farklılaşmanın -b u farklılaşma
“sapkın” olarak nitelendirilse b ile - toplum­
sal değişimde oynadığı son derece önemli ro­
lü saptamak çok önemlidir. Garip olarak nite­
lenen ya da kurumsallaşmış farklılık yelpazesi
dışında yer aldığı düşünülen bir davranış, gru­
bun hayatta kalmasının temelini oluşturabilir.
Tarımsal bir toplumun bir üyesi, yeni bir bit­
ki ya da ekim sistemini kullandığı için tuhaf
ya da anormal görülebilir. Örneğin, 1 9 6 0 ’ta
Türkiye’de birkaç yenilikçi çiftçi yüksek ve­
rimli ya da melez buğday tohumları kullanma­
ya başladığında böyle olmuştu. Başta sıra dı­
şı görülse de, 1970’lerde bu tohumluk buğday
daha düşük maliyetli olması nedeniyle yaygın
bir biçimde benimsendi. Buna koşut bir baş­
ka olay da, “organik tarım” ve balık çiftlikle­
rinin 1 990’lardaki hızlı yayılışıdır. Bu bakım­
dan, koşulların bireylerin davranışı üzerindeki
güçlü etkisini ve bireylerin koşulları ve kültü­
rü şekillendirmede oynayabileceği aynı ölçüde
güçlü rolü anlayabilmek önemlidir. Bunun kül­
türel uyarlanmayla nasıl bağlantılı olduğu izle­
yen bölümde ele alınacaktır.
Buraya kadar kültürün birey üzerindeki et­
kilerini vurguladık. Ancak, bireylerin davranışı
da toplumlarmın paylaşılan davranışını etkiler.
Bireyler kültürel deneyimi yeni durumlara uy­
durarak her toplumda deneyimler yaşar ve ye­
nileştirici sonuçlara ulaşır. Kimi zaman bu yeni
çözümler başkalarınca da benimsenir ve daha
geniş kültürel dağarcığın bir parçası haline ge­
lirler. Geniş ölçüde paylaşılan ve aktarılan tarz­
lar, genellikle uygun davranışı vurgulayarak ya
da bir şekilde grubu tehdit eden davranışı en­
gelleyerek toplumun geniş kesimlerinin refahı­
nı sağlayan tarzlardır. Aslında kalıtım yoluy­
la edindiğimiz alışılageldik davranış ve düşünce
örüntüleri, atalarımızın uyarlayıcı stratejileri­
nin -halen işlerlikte olanlarının- bir bileşimin­
den başka bir şey değildir. Kendi koşullarımı­
zı karşılayacak yeni çözümler üreterek, bu stra­
tejileri genellikle dil aracılığıyla yeni kuşakla­
ra aktarmadan önce değişikliğe uğratırız (Boyd
ve Richerson, 1985). İnsanlarla kültürleri -yani
davranış sistemleri- arasındaki bu dinamik et­
kileşimi anlayabilmek için, bireylerin davranış­
sal pratikler ve kurallarla nasıl baş ettiğine da­
ha yakından bakmamız gerekmektedir.
Herhangi bir toplumda, insanların çoğu ve­
rili bir durumda neyin yapılmasının uygun ol­
duğunu bilmekle birlikte, her zaman katı bir
formül ya da konulmuş kurallar çerçevesinde
davranmazlar. İnsanların savundukları kural­
ları çiğneyiş tarzlarına baktığımızda, ortaya il­
ginç bir örüntü çıkmaktadır. Bir kere çoğumuz,
aşağı yukarı komşularımızın “günah işlediği”
tarzda “günah işleriz”, yani yoldan sapma bi­
çimlerimiz aynıdır. Bu fenomenin yalın bir ör­
neği, bir ölçüye kadar sürücülerin hız sınırını
aşma eğiliminde gözlemlenebilir. Yasal sınırın
saatte 80 km. olduğu bir durumda, pek çok in­
sanın 120 km. hızla araba sürdüğü görülebilir.
Gerçekte, kurallara harfi harfine uyan kişilere
hepimiz biraz kuşkuyla bakarız. Hiçbirini at­
lamadan bütün lüzumsuz bürokratik işlemleri
tek tek uygulayan katı bürokrat, genelde anor­
mal, “obsesif kompülsif” bir kişilik olarak gö­
rülür. Benzer biçimde, pek az kişi yalan söyle­
meyi açıkça savunsa da, birçok toplumsal du­
rumda tam gerçeği söylemenin yanlış olduğu­
nu herkes kabul edecektir; hepimiz “beyaz ya­
lanlar” söyler ya da gerçekleri gereksinimleri­
mizi karşılayacak biçimde saptırırız.
Bu olguya bütün toplumlarda rastlam ak
mümkündür. İnsanlar her yerde kabul edilebi­
lir davranışlar için kurallar koyarlar ve bu ku­
ralları az çok öngörülebilir tarzlarda çiğner­
ler. Bu davranışın nedenleri kural ve değerle­
ri bireyin koşullarına uydurmaktır. Çoğu kişi
uygun olanı yapma gereğini duysa ve kültür­
leri müracaat edilecek “uygun”un zamanla sı­
nanmış tanımlarını verse de, hayatta kalma yi­
ne de baş etme -dolayımsız çevredeki sorunla­
rı çözebilme ve değişen koşullara uyum sağla-
m a- yeteneğine bağlıdır. Uyarlanma uygunluk
değil zekâ gerektirir; “dindarlık değil deha; iyi­
lik değil beceriklilik...” (Freilich, 1971, s.2.86).
Şu halde insanlar zamanlarının büyük bölü­
münü sorunlarına çözüm aramakla geçirirler.
Genellikle kurumsallaşmış tarzlara baş vursa-
lar da, zaman zaman yeni yönlere yönelebilir­
ler; buluş, keşif, yenilik gibi sözcükler uyarlan­
manın bu yönüne gönderme yapmaktadır. İn­
sanlar yeni bir çözüm geliştirince, genellikle
bunun yeni değil iyi, kullanışlı değil uygun ol­
duğunu ileri sürerler.
ABD’de değişen toplumsal cinsiyet rolleri
yerinde bir örnektir. Bir zamanlar kadınların
ev dışında çalışması arzu edilmiyordu ve genel­
likle yalnızca başka seçeneği olmayanlar ev dı­
şında çalışıyordu. Zamanla bazı büro, hasta­
ne ve okul işleri kadınlar için uygun görülme­
ye başlandı ve aileler kız çocuklarının sekreter,
hemşire ve öğretmen olarak eğitilmesine yatı­
rım yapmaya başladılar.
Birinci Dünya Savaşı sırasında, erkeklerin
savaşa gitmesiyle birlikte boşalan sanayi ve sivil
hizmet işlerinde kadınlara gereksinim duyuldu.
Savaşı izleyen yıllarda çok sayıda kadının istih­
damı sürdürülürken, oy hakları da güvence al­
tına alındı. Tedricen kadınların ekonominin da­
ha fazla sektöründe istihdam edilmesi nüfusun
önemli bir yüzdesince yalnızca meşru değil, ay­
nı zamanda arzu edilir görülmeye başladı. Son
yıllarda kadınların bütün işlerde çalışma hakkı,
pratikte tamamen olmasa da, yasal olarak ku­
rumsallaştı. Yine de, ne denli tutucu olursa ol­
sun ABD’de hemen hiç kimse, kadınların siya­
sal haklarını ve işlerin büyük bölümünde istih­
dam edilmelerini sorgulamıyor artık.
Taşıdığı yeni ahlaksal değeriyle birlikte ye­
ni bir davranış yeterince yandaş topladığında,
“doğru tarz” olarak gelecek kuşağa öğretilen,
paylaşılan bir uygulama haline gelir. Zamanla
yeni çözümler daha da yeni çözümler lehine sah­
neden çekilecektir. Ama kural aynı kalır: Birey­
sel baş etme tarzları, yeterince insan tarafından
kullanışlı bulunduğu takdirde paylaşılan davra­
nış sistemine dahil olacaktır. Bir sonraki bölüm­
de de tartışacağımız üzere, uyarlama stratejiler
böylesi sürekli gözden geçirmelerle gelişir.
DAVRANIŞ, BİYOLOJİ VE ÖĞRENME
Hayvan (tabii insan dahil) davranışı genellik­
le temel bir ayrım çerçevesinde görülür: Dav­
ranışlar içgüdüsel, yani genetik denetimli ve­
ya öğrenilmiş olabilir. însan toplumsal davra­
nışına baktığımızda bu daha da geçerlilik kaza­
nır. Öğrenilmiş davranış tarzları, insan faaliye­
tinin çok büyük bir yüzdesini oluşturmaktadır
ve olasılıkla içgüdüsel davranışı çok geride bı­
rakır. Bu durumu, aynı aileden çok küçük bir
çocukla bir yetişkinin davranış farklılıklarını
düşünerek gözümüzde canlandırabiliriz. Bütün
hayvanlar belirli bir öğrenme yeteneğine sahip­
tir ve öğrenme, birçok türün hayatta kalması
için önemlidir. Ama başka hiçbir hayvan insan
kadar öğrenemez ve öğrenme ihtiyacı duymaz.
Toplumlarımızm bağımsız üyeleri olarak işlev
gösterebilmemiz için yalnızca uzun süreli bir fi­
ziksel bakıma değil, dili kullanma, düşünme ve
davranma konusunda uzun süren bir eğitime
de ihtiyaç duyarız. Başka bir deyişle, bireyler
toplumun davranışlar sistemi içinde, yani kül­
türü içinde eğitilirler.
Örneğin, Eskimo toplumuna doğan bir ço­
cuk, doğduğu günden itibaren Eskimo kültü­
rüne uygun davranış, dil ve becerileri öğrenme­
ye başlar. Çocuğun tuvalet terbiyesi ve beslen­
me alışkanlıkları, başkalarıyla toplumsal etkile­
şimine verilen destek (ya da yasaklama), doğru
davranışın ödüllendirilmesi gibi davranışlar uy­
gun bir Eskimo olmaya yönelik yoğun bir eği­
timdir. Çocuk yaşı ilerledikçe cinsiyete özgü uy­
gun toplumsal rolleri, yararlı teknik becerileri,
halkının dinini ve ahlâk kodlarını öğrenecek­
tir. Kişinin kendi kültürü için ve o kültür için­
de eğitilmesine toplumsallaşma ya da kültürle-
me denir ve nasıl şekilleneceğimiz, bu kültürle-
meyi yürüten kişilere ve bunu nasıl yaptıklarına
büyük ölçüde bağlıdır. Pek çok toplumda, bire­
yin toplumsallaşmasının büyük bölümünden,
oldukça dar bir insan halkası, öncelikle de ebe­
veynler, akrabalar ve cemaat yaşlıları sorumlu­
dur. Amerikan toplumu gibi toplumlarda, bu
eğitimin büyük bölümü aile ya da yakın cema­
at dışından uzmanlarca sağlanır; çocuklarımızı
okula, din kuramlarına, yaz kamplarına ve üni­
versitelere göndeririz. Erkek ya da kadın ola­
rak davranışımız, ebeveynler olarak yaptıkları­
mız, beklentilerimiz ve değerlerimiz önemli öl­
çüde bu süreç tarafından şekillendirilmektedir.
Bir toplumun bütün üyeleri için geçerli tek
tip bir toplumsallaşma yoktur. Örneğin Ame­
rikan toplumunda bazı ebeveynler çocukları­
nı oldukça katı biçimde yetiştirir, kesin kural­
lar koyup ihlalleri cezalandırırlar. Bazıları ise
daha hoşgörülü bir yaklaşım benimseyip çocu­
ğun deneme-yanılma alanını oldukça geniş tu­
tarlar. Dahası, farklı kuralları olan toplum ke­
simleri çocuklarını çok farklı, hatta karşıt tarz­
 Bugün pek çok toplumda öğrenimin
büyük bölümü sınıfların resmî
ortamında gerçekleşiyor. Çin’deki bu
çocuk Çin idyogramlarını öğreniyor.
Bu çocuklar ayrıca karmaşık kültürel
yetenekleri de burada ediniyorlar.
(Fotoğraf Max Monroe)
larda toplum sallaştırabilir. Örneğin çağdaş
Türkiye’de gördüğümüz üzere, toplumsal cin­
siyet rolleri son derece farklı olabilir. Yegâne
toplumsallaştırma ajanları ebeveynler de de­
ğildir. Her çocuğun kendi arkadaş, akraba ve
komşu çevresi vardır ve böylelikle kültürün ay­
rı bir yorumunu öğrenir. Üstelik toplumsallaş­
ma sürecinin kesin içeriği, toplumsal cinsiyet,
sosyoekonomik durum, eknik, dinsel ve bölge­
sel özelliklere göre de farklılık gösterebilir.
Örneğin Yanomamö erkek çocukları ebe­
veynleri tarafından saldırganlığa ve öfke ve
kızgınlık gösterilerine teşvik edilir. Öfke ve kız­
gınlığa erkekler kadar yatkın olduklarını var­
saysak dahi, kız kardeşleri bu şekilde davran­
maya teşvik edilmez. Kuzeydoğu İran’daki Y o­
mut Türkmenleri arasında, genç erkekler fizik­
sel güce ve kendi akrabalarını ve topluluğu­
nu gereğinde zor kullanarak savunma yetene­
ğine önem verilerek yetiştirilir. Ne var ki Y o­
mut aşiretlerinden ya da soy gruplarından sa­
dece biri kutsal sayılmakta ve erkekleri kav­
ga etmemektedir. Bu kutsal aşiretin bir üyesine
vurmak ya da mülkünü çalmak, ciddi bir din­
sel suç sayılmaktadır. Bu grubun erkek çocuk­
ları, diğer Yomut gruplarında doğan erkek ço­
cuklardan çok farklı bir tarzda toplumsallaştı-
rılmakta, kavga ya da kendini savunmaya he­
men hiç vurgu yapılmamaktadır.
Yine de, bir toplumun üyelerine neyin na­
sıl öğretildiği konusunda büyük benzerlikler
bulunmaktadır. Belirli bir toplumun üyeleri
böylesi benzerlikleri sorgusuz (genellikle “in­
san doğası ”mn bin gereği gibi) kabullenme ve
yalnızca farklılıkları ayrımsama eğilimindedir.
Ancak dışarıdan biri için, bir toplumdaki bi­
reysel düşünce ve davranış farklılıkları benzer­
liklerden daha az çarpıcı olabilir. İsrailli biyo­
loglar Eva Jalonka ve Evtan Avital’in yakm za­
man önce gerçekleştirdikleri bir araştırma, in­
sanlar dahil hayvanlardaki bazı öğrenilmiş
davranışların genlerle aynı kuralları izlediğini
ortaya koydu: Özellikle anneler olmak üzere
ebeveynler, davranışsal özellikleri çocuklarına
tıpkı genetik özellikleri aktardıkları gibi aktar­
maktaydılar (Angier, 2007; MacLeod, 2006).
Böylelikle çocuklar daha bebeklikte ebeveyn­
lerinin davranış tarzlarından hoşlanmayı öğre­
niyordu ve bu davranış tarzları kuşaklar boyu
aktarılabilmekteydi. Eva Jalonka ve Evtan Avi-
tal, bunun ebeveynlerinin özelliklerini taşıyan
kişileri eş olarak seçme yolundaki eğilimi açık­
layabileceğini söylemektedirler.
Bu, öğrenilen davranışların biyolojik temel­
den yoksun olduğu anlamına gelmemektedir;
gerçekte bütün davranışlar biyolojik süreç ve sı­
nırlar aracılığıyla belirlenmektedir. Davranış­
larımızın büyük bölümünün gerisinde, temel
fizyolojik ihtiyaçlar -besin, su, barınak, uyku
ve cinsel faaliyet ihtiyaçları- yatmaktadır. Ba­
zı şeylerden hoşlanıp diğerlerinden kaçınmaya
kodlanmış yatkınlıklarıyla, beyinlerimiz yuka­
rıda sözü edilen ebeveyn damgalaması gibi dav­
ranışları yönlendirmektedir. Bu davranışlar ye­
ni yeni incelenmeye başlanmıştır. Burada bir ol­
gu açıkça görülmektedir: İçgüdüye açık bir se­
çenek oluşturmaktansa, öğrenilen davranışlar
genellikle genlerde bulunan bilgiyle yönlendi­
rilmektedir (bkz. Gould ve Marler, 1987, s.74;
Wright, 1994). Konuşmayı öğrenmek iyi bir ör­
nektir. “İnsan yavruları insan konuşmasının ka­
rakteristiği olan ünsüzlerin çoğunu ya da tümü­
nü doğuştan tanırlar; buna normalde duydukla­
rı dilde mevcut olmayan ünsüzler de dahildir”
(Gould ve Marler, 1987, s.82). Bazı bilişsel bi­
limciler şimdilerde insan beyninin bebeklerin
görünüşte birbirinden çok farklı dillerin incelikli
ve karmaşık örüntülerini büyük hızla öğrenme­
lerini olanaklı kılan evrensel bir programla “do­
nanmış” olduğunu ileri sürmektedirler (Smo-
lensky ve Prince, 1997; Pinker, 1999).
Bu konuda sağlam ve çarpıcı kanıtlar, ya­
kın zaman önce İngilizce ve Fransızca konu­
şan ailelerdeki kalıtımsal konuşma bozukluk­
larına ilişkin bir araştırmadan geldi; bu bozuk­
luklar DNA segmanlarındaki özgül yanlış kod-
lamalardan kaynaklanmaktaydı. Steven Pin­
ker Kanada ve ABD’de ekipler tarafından öz­
gül dil kusurları -örneğin fiil oluşturma ya da
çekim kusurları- üzerine yürütülen araştırma­
ların sonuçlarını değerlendirerek, bunların kül­
türel aktarımla değil, genler yoluyla sonraki
kuşaklara aktarıldığının ortaya çıktığını bildir­
mektedir. Pinker’in bildirdiği bir vakada, Wil-
liams sendromlu 16 yaşındaki bir kızın, IQ ’su
49 olmasına rağmen istisnaî bir sözel beceriye
sahip olduğu gözlemlenmiştir; bu kız fiil çeki­
minde az sayıda ama çok özel gramer hatala­
rı yapmaktaydı (1999). Aynı sendroma sahip
bir başka Fransızca konuşan çocuğun da ben­
zer sorunları vardı.
İçgüdüden oldukça farklı olarak öğrenilen
davranış pratik yararları nedeniyle biyolojik
amaçlara hizmet eder. Bu yararlar yeryüzün-
deki hemen her iklim kuşağında hayatta kalma
ve üreme yeteneğimizle doğrulanmaktadır. Ev­
rensel olarak paylaştığımız tatlı, yağlı ve tuz­
lu duyumuz ve dolayısıyla beslenme sistemleri­
mizin temeli de uzun bir evrimsel sürecin sonu­
cudur. İnsan bilgi sistemlerinin -din, büyü, bi­
lim, felsefe- deneyime düzen dayatma yolun­
daki doğuştan gelen insana özgü ihtiyaç üzeri­
ne temellendiği ileri sürülmektedir. Örüntü teş­
hisi (örneğin tehlikeli bir durumu görebilme)
hayatta kalmak için zorunlu bilgiyi işlemden
geçirmenin anahtar aracı olduğundan, bu şa­
şırtıcı değildir.
Şu halde insan davranışının biyolojik temeli
önemlidir. Ancak doğuştan gelen gereksinimle­
ri nasıl karşıladığımız ve nasıl başarılı baş etme
stratejileri geliştirdiğimiz, büyük ölçüde bağ-
lamsal öğrenme sorunudur. Kendimizi tatlı pa­
tates yetiştirerek mi, yabanıl hayvanları avlaya­
rak mı, deve güderek ya da buğday ekerek mi
beslediğimiz; gök gürültüsünü meteorolojik ko­
şullarla mı yoksa tanrılar arasındaki kavgay­
la mı açıkladığımız türünden şeyler kültürleme
sürecinde öğrendiklerimize bağlıdır. Kültürle­
me bizi, verili bir toplumun üyeleri olarak, dili­
ni konuşma, soyut düşüncede onun simgelerini
kullanma ve bunun gibi işlevleri yerine getirme­
ye hazırlar. Bu yetenek ise, genetik olarak kalı-
tılmış fiziksel özelliklere, özellikle de son dere­
ce karmaşık bir beyne bağlıdır. Ancak kültürel
davranış genetik kökenli sınırlama ve yatkınlık­
larla yönlendiriliyor olsa da, Swahili dili değil
de İngilizce konuşmayı, ya da pilot olarak değil
de doktor olarak eğitilmemizi sağlayan genleri
kalıtmadığımız açıktır. Biyolojik kalıtımımızın
toplumsal örgütlenmenin en temel yönlerinin;
cinsiyet rolleri, saldırganlık ve ailenin şekillen­
mesindeki katkılarını değerlendirmek daha zor­
dur; ama farklı toplumlarda görülen farklılıkla­
rın belirli sınırları olduğu açıktır.
İnsanlar insan davranışındaki genel ben­
zerliklerin bazılarını açıklayan kimi biyolojik
özellikleri paylaşsa da, aynı popülasyondaki
bireyler arasında kimi davranış farklılıklarının
da biyolojik nedenleri vardır. Bireysel düzeyde,
kişinin vücut yapısı, sağlığı ve dayanıklılığı ba­
zı faaliyet çeşitlerinde bulunabilme yeteneğini
etkiler. Örneğin doğum öncesi stres ya da ya­
şamın ilk yıllarında yetersiz beslenme, beynin
tam gelişmesini engeller ve ileri vakalarda zekâ
geriliğine yol açabilir. Bazı insanlar mükemmel
bir beslenmeyle dahi hamal ya da profesyonel
atlet olarak çalışacak güce erişemez; tıpkı kimi­
lerinin bir transistörlü radyoyu onaracak ya da
piyanoda karmaşık parçaları çalabilecek el be­
cerisinden yoksun olması gibi. Fizyoloji birey­
sel yeteneklere eğitimin her zaman üstesinden
gelemeyeceği üst sınırlar koyar.
Kimi davranışların biyolojik temelleri ko­
nusunda daha fazla şey öğrenmeye başlıyoruz.
İnsanların yüzlerce yıldır bildiği gibi, alkol ve
marihuana gibi uyuşturucular vücut kimyasını
değişikliğe uğratarak davranışı önemli ölçüde
etkileyebilir. Aynı şekilde, bilimciler artık bazı
davranışsal durumların ve bozuklukların biyo­
kimyasal bir temeli olduğundan kuşkulanmak­
tadır. Örneğin, kimi insanların ileri derecede
depresyonda olduğu zamanlarda sinir hücre­
lerinin her zaman olduğu kadar hızlı harekete
geçemediği saptanmıştır. Şizofreni adı verilen
şiddetli psikozun genetik temeli olduğu kanıt­
lanmıştır. Ayrıca, B-kompleksi vitamini eksik­
liğinin sinir sistemini ciddi biçimde etkileyerek
düşünce süreçlerinde karışıklığa, kaygı ve aşı­
rı yorgunluğa yol açtığı da anlaşılmıştır. Artık
pek çok bilimci, erkek-kadm bağlılığının duy­
gusal temelinin kimyasal bir bileşen içerdiğini
düşünüyor (Fisher, 1987). Hatta kandaki şeker
miktarı bile davranışı etkileyebilir: Kan şekeri
düzeyi bazı saldırganlık tezahürlerinde önem­
li bir etkendir.
Birçok araştırma, erkeklerin saldırganlığa
kadınlardan daha yatkın olduğunu göstermiş­
tir; kabile toplumlarındaki savaşçılık kadar,
sanayileşmiş toplumlardaki suç oranları da bu­
nu kanıtlamaktadır. Bergen Üniversitesi psiko­
loji profesörü Dr. Dan ölw eus, Norveç okul
sistemindeki kavgacı davranışlar üzerine yaptı­
ğı incelemede, 568 bin öğrenciden 41 bininin,
yani % 7 ’den fazlasının diğerleriyle düzenli bi­
çimde kavga ettiğini ortaya koymuştur. Bun­
ların çoğunluğu erkek çocuklardı ve bu eği­
lim yaş ilerledikçe kızlarda düşerken erkekler­
de yükselmekteydi.
Toplumsallaşma etkenleri göz ardı edilme­
se de, hormonal nedenlerin de işlerlikte oldu­
ğu görülmekteydi: erkeklik hormonu testoste­
ronun kan düzeyi her iki cinsiyette de saldır­
ganlıkla bağlantılıydı ve bu hormon, erkekler­
de daha yüksek düzeydeydi (Dobbs ve Dob-
bs, 1999). Ergen erkek çocuklar üzerine yapı­
lan daha sınırlı bir incelemede, Dr. 01weus tes­
tosteron düzeyiyle ket vurulmaya karşı hoş­
görüsüzlük ve kışkırtmalara tepki verme ara­
sında yakın bir ilişki saptadı (aktaran Konner,
1988). Kinsey Enstitüsü müdürü Dr. June Rei-
nisch doğum öncesinde testosteron benzeri ya­
pay bir hormon uygulanan yirmi beş kız ve er­
kek çocuğu incelediğinde, bunların aynı cinsi­
yetten kardeşlerine göre daha saldırgan olduk­
larını gördü (aktaran Konner, 1988). Emzirir­
ken ürettikleri prolaktin hormonunun yüksek
düzeyde olması durumunda dişilerin sergiledi­
ği koruyucu davranış da benzer bir örnek oluş­
turmaktadır (Trevathan, 1987). Kısacası, bi­
yolojik etkenler bireysel davranışı çoğumuzun
ancak yüzeysel biçimde farkında olduğumuz
bir tarzda etkilemektedir.

Toplumsal Cinsiyet Rollerini Öğrenmek

Cinsiyetler arasındaki davranış farklılıklarını
onaylamayan, desteklemeyen, hatta talep et­
meyen bir toplum yoktur. Toplumsal cinsiyet
farklı cinsiyetlerle ilişkilendirilen davranışla­
ra gönderme yapar ve kültürden kültüre fark­
lılık gösteren de bu davranıştır. Bütün top­
lumlarda ebeveynler çocuklarım erken yaşlar­
dan itibaren biyolojik cinsiyetlerine uygun sa­
yılan toplumsal davranış ya da toplumsal cin­
siyet rollerini öğretecek şekilde eğitmeye koyu­
lurlar. Toplumsal cinsiyet kimliği, kişinin eril
ya da dişil olma duygusudur. Toplumsal cinsi­
yet kimliği ve toplumsal cinsiyet rolleri genelde
ardışık olarak gelişir (Frayser, 1985). Toplum-
Bazı Yerli Amerikalı toplumlar karşılıklı toplumsal cinsiyet
rollerini ayrı ve kendine özgü bir sınıflandırma içinde
tanımlarlar. Bu adam bir berdache’Au. (Fotoğraf The National
Anthropological Archives/Smithsonion Institute)
sal cinsiyet rolleri toplum tarafından tanımla­
nır ve erkek ve kadın için uygun ve uygunsuz
davranışları belirler. Çocuklar da kendi top­
lumsal cinsiyetlerine uygun sayılan toplumsal
görev ya da işlere olumlu karşılık verecek tarz­
da toplumsallaştırılırlar. Örneğin Hopiler ge­
leneksel olarak küçük kızlarının iyi davranış­
larını bir oyuncak bebekle ödüllendirirlerdi;
çok terbiyeliyse, büyüyünce iyi bir ahçı olaca­
ğını söyleyerek överlerdi. Benzer biçimde, He­
len Safa’nm betimlediği Porto Riko varoşu Los
Peloteros’da erkek çocukların okuldan sonra
koşup oynamalarına izin verilmekteydi; baba­
ları gibi genellikle yemek vakti eve geliyorlar­
dı. Buna karşılık kızların evde oturup yemek
pişirme, evin temizliği ve küçük çocukların ba­
kımı gibi konularda annelerine yardımcı olma­
sı bekleniyordu (Safa, 1974).
Ancak ne denli belirgin görünürse görün­
sün, “Arnavut Bakireler ve Am erikalı Ber-
dache’lar” başlıklı çerçevedeki (s.58) örnekler­
den de görebileceğimiz üzere, toplumsal cinsi­
yet inşaları bütün toplumlarda tek biçimli de­
ğildir. Bazı Amerikan yerli kültürlerinde ber-
dache kadının toplumsal kimliğini benimse­
yen bir erkektir. Yine bazı Amerikan yerli top-
lumlarmda biyolojik dişiller eril toplumsal cin­
siyet kimliğini benimseyebilmektedir; bunlara
“toplumsal cinsiyetler arası dişiller” (Blackwo-
od, 1984) ya da efsanevî Grek kadın savaşçı­
lar nedeniyle “Amazonlar” (Williams, 1986,
s.234) denilmektedir. İspanyol kaşif Pedro de
Magalhaes de Gandâvo 1 5 7 6 ’da Tupinamba-
larla karşılaştıktan sonra Brezilya’daki büyük
nehre Amazon adını vermişti. Şöyle yazıyordu:
İffetli kalmaya karar veren bazı yerli kadınlar
vardır; bunlar hiçbir şekilde bir erkekle ilişki
kurmazlar, reddetmeleri ölüm demek olsa da
buna rıza göstermezler. Bütün kadınlık görevle­
rinden vazgeçip erkekleri taklit ederler ve sanki
kadın değillermiş gibi erkek işleri yaparlar. Saç­
larım erkekler gibi keserler ve ok ve yaylarla sa­
vaşıp erkeklerle birlikte avlanırlar; her birinin
hizmetinde evli olduğunu söylediği bir kadın
vardır ve birbirlerine karı koca gibi davranıp
öyle konuşurlar, (akt. Williams, 1986, s.233)
Evelyn Blackwood (1984) otuz dört kadar
Kuzey Amerika yerli toplumunun, toplumsal
cinsiyetler arası kadınları ayrı ve saygıdeğer bir
toplumsal cinsiyet kategorisi olarak kabul etti­
ğini söyler. Toplumsal cinsiyetler arası kadın­
ların rol ve statüleri, berdacbe 1ar gibi toplum­
dan topluma farklılık gösterir, ama toplumsal
cinsiyet kimliğinin özel bir durumu olarak say­
gı görmektedirler. Açıktır ki toplumsal cinsi­
yet kavramı, her yerde aynı ve değişmez bir şey
olarak değil, kültürel açıdan esnek bir olgu ola­
rak kabul edilmelidir. Çeşitli kültürlerin cin­
sellik hakkında ortak ve katı bir cinsel düşün­
ce temeline sahip olup, görünen durumun bu­
nu maskeleyen bir cila olup olmadığı ise daha
az açıktır (Gilmore, 1990, s.2).
Cinsellik konusunda kültürler arası incele­
meler yürüten Thomas Gregor, toplumsal cin­
siyet ideallerinin kültürden kültüre farklılık
göstermekle birlikte, bu çeşitliliğin altında şa­
şırtıcı cinsel basmakalıplaştırma benzerlikleri
bulunduğunu kaydetmektedir (Gregor, 1985,
s.2 0 0 ). Bu anlamda kültürler arasında fark­
lılıktan çok benzerlik bulunmaktadır. David
Gilmore (1990) erillik kavramının ardında ne­
ler yattığını araştırırken, birbirinden çok farklı
ve başka bakımlardan ilişkisiz insanların, erilli­
ğin ne olması gerektiği ve bir erkeğin bunu na­
sıl elde ettiği konusunda benzer fikirler taşıdı­
ğını buldu. Gilmore “elde etme”nin bir erke­
ğin eril toplumsal cinsiyet kimliğine ulaşmasını
ifadelendirmede en uygun sözcük olduğu görü­
şündeydi. Hemen her yerde erkekler sınavlar­
dan geçerek, belirli görevleri yerine getirerek
ve çeşitli erginleşme biçimlerinden geçerek eril­
liklerini kanıtlamak zorundadır. Gilmore geniş
bir kültürel çeşitlilikte erilliği tanımlayan un­
surların sergilediği etkileyici düzenliliklere işa-
 T O P L U M S A L C İN SİYET
Arnavut Bakireler ve Amerikalı Berdach’lar
Bütün to p lu m sal cin siye t rolleri eril ve d iş il o larak
açıkça ta n ım la n m ış d eğildir. G eleneksel Kuzey A rna­
vut toplum unda ka d ın la r görece d ü şü k bir top lum sal
ko num d ayd ı ve kız çocuklar için norm, erken yaşta
ebeveynlerinin seçtiği bir erkekle evlenm ekti. A ncak
bazı ko şu lla rd a b ir b aşka seçe ne kleri va rd ı: sü re k ­
li bekâret yem in i edip erkekler gibi ya şa m ayı se çe b i­
lir, sila h ta şıy a b ilir ve g en e llikle kadınlara ya sa k olan
işle ri y a p ab ilirle rd i; d ışa rlık lıla r bunlara “A rnavut b a­
kireler” derdi (Durham , 19 8 7).
K im i Kuzey A m erika ye rli to p lu m la rı en azın dan
b ir a ç ık ç a ta n ım la n m ış a lte rn a tif to p lu m s a l c in ­
s iy e ti ta n ıy ıp s a y g ı g ö ste rm e k te y d i: berdache ya
da to p lu m un eril d a v ra n ışın a iliş k in norm atif b e k ­
le n tile rin e u ym a ya n b iy o lo jik e rk e k le r. Berdache
s t a t ü s ü n ü n y e r li g r u p la r a r a s ın d a y o k o ld u ğ u
d ü şü n ü lü y o rd u ; an cak W alter VVİlliam s (1986) ABD
ve M e k sik a ’d aki ça ğ d aş berdache’iar üzerine yaygın
a ra ş tırm a s ıy la b u n u n te rsin i orta ya ç ık a rd ı. Daha
ret etmektedir: Zorlu kuvvet sınavları, riziko
alma, cesaret ve acıya dayanıklılık gösterileri.
İnsan doğasının anlaşılmasının zorluğu ko­
nusuna ışık tutacak olası kültürler arası düzen­
lilikleri aramak önemli olmakla birlikte, biyo­
lojinin yazgı olduğunu düşünmekten kaçınma­
mız gerekmektedir. Bu konuyu en güçlü vur­
gulayan Margaret Mead olmuştur; özgül bul­
gularının bir bölümü yoğun eleştirilerin hede­
fi olsa da, genel fikir geçerliliğini korumakta­
dır. Samoa’da ergenliğin Amerika ve Avrupa
toplumlarında büyümeyi karakterize eden trav­
madan neredeyse tamamen uzak olduğunu bul­
S O R U N LA R I
ön ceki yü z yılla rd a berdache g ele n e ğ iyle k a rşıla şa n
A v ru p a lIla r b un unla a la y e tm iş ve ad e ti y o k etm e­
ye ç a lış m ış la rd ı. Berdache'la r e ril to p lu m s a l c in ­
s iy e t k im liğ in i re d d e d e n e rk e k le rd i; s a v a ş ç ı, k o ­
ca ve a vcı ro lle rin i red detm ekte ve farklı b ir k im ­
lik b e n im se m e k te y d ile r. O n la ra ö ze l b ir grup g ö ­
z ü y le b a k ılır ve k im i zam an ş ifa c ı, şam a n ve k â ­
h in le r o la ra k s a y g ı g ö rü rle rd i. B a z ıla rı a s e k s ü e l-
d i; b a z ıla rıysa e vle n ip b aşk a erke kle rin k a rıla rı o la ­
rak y a ş a r la rd ı. Ç o ğ u k a b ile ik i berdache’m b irb i-
riyle c in se l iliş k id e b u lu n m a sın ı uygun g ö rm e m e k­
te yd i (W illia m s, 19 8 6 , s .9 3 ); b un a e n se st g özüyle
b a k ılırd ı. “D iş iF ’e k a rşıt o larak “e ril” kim liğ i kişin in
b iy o lo jik c in s iy e t in d e n b a ğ ım s ız c a b e n im s e d iğ i
b ir ö z e llik o la r a k ta n ım la n m a k ta y d ı. D o la y ıs ıy la
b ir berdache’la b irlik te y a şa ya n b ir adam to p lu m ­
d a k i g e n e l d a v ra n ış la rın d a e ril k im liğ in i k o ru rd u :
e rilliğ in i doğ rular, uygun görevleri yü rütür ve koca
ve ekm e k s a ğ la y ıcı rolün ü b e nim se rd i.
muştu (ya da bulduğunu sanmıştı). Orada genç
insanlar evlilik öncesi cinselliğe teşvik edilmek­
teydi ve bireysel ebeveynlerine değil, akrabala­
rın yanısıra, akraba olmayanları da içeren ge­
niş ve daha az otoriter bir bireyler kümesine
bağlıydılar. Tecavüz, cinsel kıskançlık ve ergen
şiddeti duyulmuş değildi. Bunları, Samoalıla-
rın çocuk yetiştirme konusundaki hoşgörülü ve
gevşek yaklaşımının bir sonucu olarak değer­
lendirmekteydi. Samoa toplumsal ilişkilerinin,
insan doğasının zorunlu olarak gerilim yüklü
bir ergenlik çağı gerektirmediğini göstermek­
te olduğunu söylüyordu. O günden bu yana,
 Brezilya’da yaşayan Xavante topluluğunda,
erkeklerin savaşırken veya törenlerde
kullanacakları vücut boyalarının hazırlanması işi
kadınlara ve kız çocuklara aittir (Fotoğraflar
Nancy Flovvers).

Franz Boas’ın ilk öğrencisi Margaret Mead en tanınmış
Amerikan antropologudur. (Fotoğraf Berttmann/CORBIS)
Mead’in incelemeleri bir hayli tartışılmış, hat­
ta gözlemlerinin yanlış olduğu ima edilmiştir.
AvustralyalI antropolog Derek Freeman,
M ead’in ilk çalışmalarının güvenilirliği soru­
nunu gündeme getirdi. Freem an’ın 1 9 8 3 ’te
(Mead’in ölümünden hemen sonra) ve yakın
bir zaman önce (1999) yayınlanan eleştirileri
şiddetli bir suçlama ve karşı suçlama çığırı açtı.
Freeman, Mead’in alan çalışması sırasında ger­
çekleşen tecavüz ve diğer eril ergen suçlu dav­
ranışlarının Samoa’da en azından sanayileşmiş
uluslarda olduğu kadar yaygın olduğunu bul­
muştu. Ayrıca, M ead’in gözlemlerinin tersi­
ne, evlilik öncesi cinselliğin ayıplandığını, cin­
sel kıskançlıktan kaynaklanan şiddetin yaygın
olduğunu, çocukların doğal ebeveynlerinin sı­
kı gözetimi altında olduğunu ve şiddetle ceza­
landırıldığını da buldu. Freeman insan doğası­
nın ve insan tutkularının her yerde aynı olduğu
sonucuna varmaktadır. Kısacası onun betimle­
diği Samoa, Mead’inkiyle taban tabana zıttır.
Konuyu bilen bilimcilerin çoğu, M ead’in
hem incelediği toplumlar içindeki önemli çeşit­
liliği, hem de vaka incelemelerinde başkaları­
nın gördüğü çelişkili kanıtları göremediği için
vurgusunu abarttığı kamsmdadırlar (Feinberg,
1 9 8 8 ; Brow n, 1 9 9 1 ). Sam oalılar asasında­
ki şiddet olgusunu olduğundan düşük gördü­
ğü, ancak Samoa cinselliğine ilişkin aktardık­
larının genelde doğru olduğu konusunda çoğu
hemfikirdir (Scheper-FIughes, 1979).
Mead’in özgün alan bölgesinin çok yakınla­
rında çalışan etnograf Ailen Abramson (1987),
gerek Mead gerekse Freeman’m gözlemlerinin
kısmen doğru olduğunu, ancak Samoa kültü­
rünün farklı yönlerine baktıklarını söylemek­
tedir. Abramson evlilik öncesi cinsel ilişkilerin
gerçekten de yaygın olduğunu, ancak genç in­
sanlarının ebeveynlerinin bunu onaylamadığını
bulmuştur. Mead ergenlik dönemindeki kızlarla
çalışıp yetişkin ebeveynlerle hemen hiç vakit ge­
çirmediğinden, dikkatini -bu “sapkın” davranı­
şın yaygın olduğunu kabul etme olasılıkları dü­
şük olan- yaşlı erkekler üzerinde yoğunlaştıran
Freeman’m gözünden kaçan bir gerçekliğe yö­
neltmiş olabilir. Mead’in genel önermesinin ge­
çerli olduğu konusunda genel bir uzlaşma var­
dır: Toplumsal cinsiyet rolleri değişkendir ve bi­
reyler farklı toplumlarda cinselliğe özgü olduk­
ça farklı davranışlarla toplumsallaşabilirler ve
kültürlenebilirler ve bu genellikle de böyle ol­
maktadır. Erkeklerle kadınlar biyolojik açıdan
da farklıdır; toplumsallaştırma bu farklılıkları
ya asgarileştirecek ya da abartacaktır (Konner,
1988). Aslında, Margaret Mead cinsiyet rolü
değişkenliğinin fizyolojiyle sınırlandırıldığı yo­
lundaki inancını sıkça vurgulamıştır; bu konu,
hayranlarının olduğu kadar, eleştirmenlerinin
de genellikle dikkatinden kaçar (Brovvn, 1991).
 Toplumsal cinsiyet rolleri biyolojik ayrım­
lar üzerine temellenmekle birlikte, İktisadî,
toplumsal ve siyasal hak ve sorumlulukların
cinsiyet temelli dağılımının hiçbir biyolojik te­
meli yoktur. Günümüz ABD’sinde gördüğü­
müz üzere, toplumsal ideallerimize uymayan
insanlar da dahil (örneğin eşcinseller), toplum­
sal cinsiyet kavrayışımız, sürekli değişime tâ­
bidir. İnsan toplumunda hem kadınlar hem de
erkeklerce yerine getirilemeyecek pek az rol
bulunmaktadır. En önemli istisnalar, çocuk
doğurma ve çocuk bakımıyla doğrudan ya da
dolaylı ilişkili olanlardır (Worthman, 1998).
Yaş Rollerini Öğrenmek
Toplumlar bize yaş rollerini de öğretir, sürek­
li yaşlandığımızdan, yaşamımızın her evresin­
de yaşımıza uygun davranış tiplerini -ayrıcalığı
ve yükümlülükleri- öğrenmemiz gereklidir. Bi­
zim kültürümüzün bebekler, çocuklar ve yeni-
yetmeler ile genç, orta yaşlı ve yaşlı yetişkinler
arasındaki ayrımları oldukça belirsizdir. Çeşit­
li kategorilerdeki insanlardan farklı ölçülerde
sorumluluk ve özgüven beklenmektedir, ama
insanlar yaşlarından daha genç ya da yaşlı gi­
bi davrandıklarında, fazla şaşırmayız. Antro­
pologların incelediği toplumların çoğunda, yaş
rolleri karşısındaki bu görece kayıtsızlık hayal
dahi edilemeyecektir. Pek çok toplum yaşlan­
mayı kronolojik bir süreğenlik boyunca ilerle­
mek olarak değil, son derece belirgin evreler­
den geçmek olarak görmektedir.
Özellikle pek çok Afrika toplumu karmaşık
yaş rolü sistemleri geliştirmiştir. Her bir Aria­
al erkeği (bkz. Altıncı Bölüm) kendi kuşağının
diğer erkekleriyle birlikte, üyeliğin yaşam boyu
sabit olduğu bir yaş sınıfına (ya da yaş dizisi)
aittir. Örneğin kendimizi 1 9 9 5 ’liler olarak ta­
nımladığımızda, kendi toplumumuzda da ben­
zer bir gruplaşmayı benimsemiş oluruz. Yine
Ariaaller arasında her bir erkekler sınıfı, be­
beklikten yaşlılığa, açıkça tanımlanmış ve ad­
landırılmış beş yaş mertebesinden geçer. Sınıf
bu mertebeyi -ve ona denk düşen tanımlı top­
lumsal roller dizisini- belirli bir dönem boyun­
ca işgal edip ardından bir sonraki ve daha yük­
sek mertebeye geçer. Daha kıdemsiz bir merte­
benin üyelerinin bir sonraki mertebeye geçme­
den ne kadar beklemeleri gerektiği, bir miktar
çekişme sorunudur. Her bir ilerleme, berabe­
rinde artan statü ve sorumluluğu getirir ki bu
da daha yaşlı erkeklerin statüsünü tehdit ede­
bilir. Örneğin nihaî yaş mertebesini işgal eden
grubun en önemli askerî ve yönetsel sorumlu­
lukları üstlenmesi beklenir. Böylelikle, çevri­
min her bir aşamasında toplum, üyelerine mer­
tebelerine uygun rolleri öğretir ve üyeler, bir
ölçüde rollerinin gerektirdiği şeyi olur.
Yaş rolleri konusu toplumsallaşmaya iliş­
kin önemli bir noktayı göstermektedir ve bu
çocuklukla birlikte sona ermez. Ç ocukluk­
ta, yetişkinlikten daha fazla yeni bilgi öğreni­
riz. Yine de, yetişkinler olarak sürekli eski rol­
lerden yenilere geçeriz: Ev kadınlığından işçili­
ğe, evlilikten bekârlığa ve belki yeniden evlili­
ğe, bağımlı çocuk ebeveynliğinden bağımsız ye­
tişkinlerin ebeveynliğine, orta yaşlılıktan yaşlı­
lığa, memurluktan emekliliğe, eşlikten dulluğa.
Her bir rol değişimiyle birlikte, davranış bek­
lentilerinde ve kısmen değerlerde de bir deği­
şim olur. Dolayısıyla birey doğumdan ölüme
toplumsallaşma süreçlerinden etkilenmekte ve
bunlara tepki vermektedir. Bu genellikle, geçiş
ritleri adı verilen kimi özel ayin ya da kutlama­
larla toplum tarafından kabul edilir. Bu konu­
ları ileride yeniden ele alacağız.
 Bir bireyi formel olarak yeni bir role yönelt­
menin en etkin araçlarından biri, komünal ya
da kamusal bir geçiş ritine katılımdır. Ariaaller-
de bir mertebeden diğerine her geçiş, şenlikler ve
hayvan kurbanlarıyla kutlanır. İslâm dünyasın­
da erkek sünneti, Yahudi bar ve bat mitzvah’ı
ve Katolik kiliseye kabul gibi ritler kişiye ye­
ni rolüyle özdeşleşme duygusu, ayrıcalık ve yü­
kümlülüklerinin salt soyutlamalar değil, eyleme
tercüme edilebilir olgular olduğuna ilişkin bir
inanç sağlar. Geçiş ritleri geniş topluluk için bi­
reyin yeni bir role geçtiğinin işaretidir ve böylesi
ritler ortak insanlığımızın ve dilin onun şekillen­
dirilmesinde oynadığı rolün güçlü kanıtlarıdır.
Şimdi kültürün nihaî temeli olan dile dönelim.
DİLİN KÖKLERİ
İnsan dili tahminen bir çağrı (ya da jest) siste­
mi olarak başlamıştır, ancak bizim bildiğimiz
şekliyle dil, böylesi sistemlerden birkaç şekilde
ayrılmaktadır. Olasılıkla büyük ölçüde gene­
tik olarak belirlendiklerinden, hayvan çağrıla­
rı katı bir biçimde basmakalıptır; çağrı her za­
man biçim ve anlam açısından aynıdır. Dahası,
hayvan çağrı sistemleri kapalıdır; yani bir çağ­
rının unsurları yeni bir mesaj oluşturmak üze­
re bir başkasının unsurlarıyla birleştirilemez.
Çağrılar kendine özgü, sayıca sınırlı ve birbiri­
ni dışlayıcıdır.
İnsan dili ise açıktır, iletilebilecek mesajların
sayısı sınırsızdır. Gerçekten de insanlar dille tü­
müyle yeni mesajlar -şimdiye dek söylenmemiş
cümleler- yaratabilmekte ve yaratmaktadır; oy­
sa çağrı sistemleri yalnızca çok az sayıda basit
anlam iletebilir: Tehlike, düşmanlık, cinsel uya­
rı, besin elde edebilirlik vb. Bertrand RusselPm
belirttiği gibi, “bir köpek ne denli belagat­
la havlarsa havlasın, size ebeveynlerinin yok­
sul ama onurlu olduğunu söyleyemez” (akta­
ran Fromkin ve Rodman, 2002). İnsan dili, in­
celikli felsefî soyutlamalardan karmaşık teknik
bilgilere ve kırılgan duygu tonlarına, çok geniş
bir anlamlar yelpazesini iletmekte kullanılabi­
lir. Bu esneklik, insan dilinin keyfîliği sayesinde
mümkün olabilmektedir. Hayvan çağrılarının
tersine, bir dilin seslerinin sabit bir anlamı yok­
tur. Bunun yerine anlam, karmaşık bir kurallar
dizisi uyarınca (dilbilgisi) seslerin sözcükler ha­
linde birleşme ve sözcüklerin cümleler şeklinde
düzenlenme tarzından ortaya çıkmaktadır.
İnsan dilinin bir başka ayırt edici özelli­
ği, uyarıcıdan yoksun oluşudur. Yani dilsel te­
rennüm dolayımsız bir duruma bağlı değildir.
“Kaplan” sözcüğünü söylemek ya da tehlike­
den söz etmek için köşeyi döndüğümüzde bir
kaplanla burun buruna gelmemiz gerekli değil­
dir. Mevcut olmayan şeyleri, geçmişte olup bi­
tenleri, gelecekte olabilecekleri, hatta tek boy­
nuzlular ya da ütopyalar gibi doğru ya da ger­
çek olmayan şeyleri tartışabiliriz. Zaman ve
olasılık boyutlarından yoksun olan çağrı sis­
temlerinde bu tarz bir iletişim pek olanaklı gö­
zükmemektedir. Hayvanların sahte sinyaller
gönderdiği gözlenmiş olsa da, çağrı sistemleri­
nin yanıltma için kullanılması enderdir. Homi-
nidlerin ancak yalan söyleme yeteneğini kazan­
dıklarında gerçek anlamda insan olduğu sö­
zünde haklılık payı vardır.
Beşerî Olmayan İletişim
İnsan dilinin eşsizliğini kavramanın bir yolu da
onu beşerî olmayan iletişim sistemleriyle karşı­
laştırmaktır. Bütün hayvanlar birbirlerine me­
saj iletebilme araçlarına sahip gözükür. Baları-
ları karmaşık danslarla birbirlerine nerede yi­
yecek bulabileceklerini anlatırlar. Köpekler ko­
ku salgılayarak çiftleşmeye hazır olduklarını
bildirir. Amipler dahi, küçük miktarlarda kar­
bondioksit salgılayarak birbirlerine ilkel me­
sajlar iletebilmektedir. İnsan dilini konuşmay­
la ilişkilendirsek de, sesler dilin zorunlu bir yö­
nünü oluşturmazlar; duyamayan ve konuşa­
mayan insanlar da dil öğrenebilir ve kullanabi­
lir. Bunun aksine, bir papağan insan sözlerini
taklit ettiğinde, dili insanların kullandığı tarz­
da kullanmamaktadır. Dil sesleri kullanır ama
onu diğer iletişim sistemlerinden ayırt eden yal­
nızca sesleştirme değildir.
İnsan dili hayvanların iletişiminden temelde
farklı olduğundan ve çocuklar dili adeta oto­
matik bir biçimde öğrendiklerinden, pek çok
bilimadamı dil yeteneğinin bir şekilde insan
beyninde yapılanmış olduğunu düşünmektedir.
Bu tutum, beşerî olmayan türlerin de -özellik­
le kuyruksuz iri maymunların- gelişkin olma­
yan bir dil yeteneği olduğunu iddia eden başka
araştırmacılarca eleştirilmiştir. Son görüş, her
iki konumun da belirli bir noktaya dek geçer­
li olduğu yolundadır. İnsan dili diğer primatlar­
da bulunmayan beyin yapılarını gerektirmek­
tedir. Özellikle kuyruksuz iri maymunlar bek­
lenmedik dilsel yetenekler sergilemektedir; ama
gerçek dilden uzaktırlar. Primatlarda yutak (ağ­
zın arka kısmını hançereye bağlayan ve konuş­
ma için aslî olan kas tüneli) beden boyutlarına
göre daha küçüktür ve insanınkinden farklı bir
şekildedir. Bunun sonucu olarak, şempanzelere
konuşma dili öğretme yolundaki eski girişim­
ler başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Ses yolu so­
rununu çözümlemek ve entelektüel kapasiteyi
ölçmek için psikolog Alan ve Beatrice Gardner
(1969) test şempanzeleri Washoe’ya Amerikan
işaret dilini (ASL) öğretmeye karar verdiler.
Washoe dört yılda yalnızca 130 işareti kul­
lanmayı öğrenmekle kalmadı, daha da önem­
lisi, onları yaratıcı bir biçimde manipüle ede­
bileceğini gösterdi. Gardnerları yastık kavga­
sını sürdürmeye ikna etmek üzere “daha” işa­
retini öğrendikten sonra, yemekte ikinci bir ta­
bak istediğinde, kendiliğinden bu işareti kul­
landı. Dahası, şempanze çağrıları hiçbir za­
man bileşik olmamasına karşın, Washoe ken­
diliğinden yeni sözcükler üretmek için el işaret­
lerini birleştiriyordu. Örneğin ördek için kulla­
nılan işareti bilmediğinden, “su kuşu” işareti­
ni imal etmişti.
Daha sonraki deneylerin en başarılıların­
dan biri, Koko adlı bir gorille ilgiliydi. Dört ya­
şındayken, bir saat içinde 251 farklı işareti kul­
lanabilmekteydi. Beş yıllık ASL eğitiminin ar­
dından, okuma bilmeyen çocuklara uygulanan
bir I ö testinde 80 ile 90 arası tutturmuştu ki
bu da beş yaşındaki bir çocuğa denkti. Washoe
gibi Koko da yeni nesneleri adlandırmak üzere
sözcükleri yaratıcı bir biçimde birleştiriyordu.
Duygularım ifade etmekte de son derece yete­
nekliydi. Eğiticisi Penny Patterson K oko’nun
karavanına geç geldiğinde, goril “üzgün” işa­
reti yapıyordu. Başka sabahlar nasıl hissettiği
sorulduğunda “mutlu” olduğunu bildirecek ya
da “kendimi iyi hissediyorum” diyecekti. Bu,
insan olmayan bir primat açısından ilk duygu­
sal farkmdalık işaretiydi.
İşaret dili değil de leksigram -sıradan nes­
neleri temsil eden simgeler- kullanan deneyler
de yapılmıştır. Sue Savage Rumbaugh, 1 9 7 0 ’le-
rin sonlarından başlayarak Sherman ve Austin
adlı iki şempanzeyi leksigramlar üretecek şe­
kilde klavye kullanmayı öğretti (Rumbaugh ve
Lewis, 1994). Ustalaştıklarında, Sherman ve
Austin’in çeşitli görevleri yerine getirirken iş­

birliği yapmalarını gerektirecek bir deney ger­
çekleştirdi. Birbirlerinden öğrenmek ve arala­
rında iletişim kurmak için leksigramları kul­
landıklarını gördü. Daha da ilginci, genç pig-
me şempanze Kanzi’nin üvey annesini izleyerek
tek başına leksigram oluşturacak şekilde klav­
ye kullanmayı öğrenmesidir.
Yine de bu, hayvanların dili insanların kul­
landığı anlamda kullandığı sonucuna varmak
hatalı olur. Öncelikle, deney maymunlarının
öğrendiği diller kısmen ikonikti; simgeler, ye­
rini aldıkları şeyleri taklit etmekteydi. İşaretler­
le temsil ettikleri şeyler arasında geometrik iliş­
kiler vardı. Örneğin kitap için kullanılan ASL
işareti, bir kitap açma hareketine benzer şekilde
birbiri üzerine kapatılıp açılan avuçlardı. Dola­
yısıyla gorillerin bizimki gibi tümüyle keyfî bir
dille baş edecek zihinsel kapasiteye sahip olup
olmadıklarım hâlâ bilmiyoruz. İkinci olarak,
Araştırmacılar şempanzeler
ve diğer hayvanlar üzerindeki
çalışmalar yoluyla dilin doğası
üzerine dikkate değer bilgiler
elde etmişlerdir. Araştırmacı Sue
Savage-Rumbaugh şempanzesi
Kanzi’ye özel bir klavye
kullanarak iletişim kurmayı
öğretti. (Fotoğraf CNN)
Sherman, Austin ve Kanzi’yle yapılan leksigram
deneyleri şempanzelerin anlamı gerçekten an­
lamadan salt araştırmacıların işaretlerine tepki
veriyor olmadıklarım gösterse de, deney may­
munlarının kendiliğinden mi yoksa ezberden mi
cümle kurduğu hâlâ kuşkuludur. Üçüncü ola­
rak, maymun dili ile insan dili arasında sade­
ce bir derece farkı olsa da, bunları birbirinden
ayıran mesafe uçsuz bucaksızdır. Kuyruksuz iri
maymunların sözelleştirmelerinde incelikli bir
akıl yürütmenin varlığına ilişkin belirtiler son
derece ilginç olsa da, bunlar bir taraftan da ol­
dukça enderdir. Nihayet, bir kuyruksuz iri may­
muna dil öğretmek, büyük ölçüde yapay koşul­
larda büyük çabalar gerektirirken, insan yavru­
ları bunu doğal olarak öğrenmektedir. Kuyruk­
suz iri maymunlar bizimle dil için gerekli kimi
yetenekleri paylaşıyor olabilirler; ancak bu yete­
neklerin görece azgelişmiş olduğu açıktır.
İnsan Dilinin Ortaya Çıkışı
Sesler iz bırakmadığından, dilin kökenlerini
araştıran araştırmacılar dolaylı kanıtlara da­
yanmak durumundadır: Çocukların dil edin­
me tarzlarının incelenmesi, insan ve insan ol­
mayan sesleştirmelerin karşılaştırılması, fosil
kafataslarmda ne tür bir beyin ve ses tellerinin
bulunmuş olabileceğine ilişkin tahminler ve ta­
bii ki atalarımızın nasıl yaşadığına ilişkin kül­
türel kanıtlar.
Kültürel kanıtlar dilin daha dört milyon yıl
öncesinde evrimleşmeye başladığını gösterir gi­
bidir (Schick ve Toth, 1993). İlk atalarımız, ola­
sılıkla tam da bu dönemde, besin sağlama tarz­
larında önemli bir değişiklik gerçekleştirmiş, bi­
reysel bitki toplayıcılığından, komünal temel­
de düzenli et ve sebze tüketmeye yönelmişlerdir.
Bu yeni örüntü avcılık ve toplayıcılık faaliyetle­
rinin işbirliği ve eşgüdümünü gerektirmekteydi.
Taş gereçler biçimindeki kültürel kanıtlar, ilk il­
kel dil yetenekleri için çok erken bir tarihe işa­
ret etmektedir (Schick ve Toth, 1993). Bu erken
hominidlerin imal ettiği aletler, bir şempanzenin
eğitimcisi tarafından öğretildiğinde yapabileceği
herhangi bir şeyden çok daha karmaşıktı. Daha
da önemlisi, en erken taş aletlerin imal edilirken
nasıl darbe yediklerine bakılarak, imalatçıları­
nın sağ ellerini kullandığını ortaya çıkmaktadır;
ki bu da beyinlerinin modern insanlarda olduğu
gibi (ve diğer primatlardan farklı olarak) ikiye
ayrılmış olduğunu göstermektedir.
Erken hominidlerin konuşabilmek için salt
iletişim gereksiniminden daha fazla şeye ihti­
yacı vardı. Konuşma, beyin yapıları gibi fizik­
sel mekanizmaları da gerektirir. Bu yapılar,
gelen işitsel mesajları diğer duyum yollarından
edindiğimiz hatırlanan mesajlarla, özellikle de
düşüncelerimizi seslendirmek için ihtiyaç duy­
duğumuz sözcüklerin anılarıyla ilişkilendirme-
mize olanak sağlar. Aynı zamanda, ses aygıtı­
nın kaslarına uygun sesleri çıkartmak için ge­
reken hareketleri yapma işareti vermemizi de
sağlar. Mevcut araştırma bu işlemlerin, her bi­
ri beynin dış yüzeyini oluşturan kalın gri mad­
de kabuğu olan serebral kortekste yer alan üç
özgül kesimi tarafından yürütüldüğünü gös­
termektedir.
Başın arka tarafında, beyin kökünün biraz
üzerindeki yumruk iriliğindeki beyincik, yakın
bir zaman önce gelişmiştir; hominid tarihinin
geç bir evresinde hızlı bir biçimde genişlemiştir
ve diğer primatlarmkinden farklıdır. Besin pay­
laşımı ve et yemeye geçiş sıralarında, erken in­
san beyni bizimkinin yarısından daha küçüktü
ve serebral korteks daha da küçüktü; ancak in­
san olmayan primatlarmkine oranla daha bü­
yüktü. Böylelikle, korteksin dil üreten yapıları­
nın o zamanlar tam gelişmiş olması muhtemel
gözükmüyorsa da, bir çağrı sisteminden dile
geçişin dört milyon yıl kadar önce başladığını
varsaymak akla yakındır.
Neandertallerin Avrupa ve Yakın Doğu’da
yaşadığı 100 bin yıl kadar önce, serebral kor­
teks yaklaşık şimdiki boyutlara ulaşmıştı. Bu
insanların karmaşık bir dil için gerekli zihinsel
donanıma sahip oldukları sanılmaktadır. Kuş­
kusuz, kültürel kanıtlar (gelişkin alet imalatı
ve ölülerin bilinçli gömülmesi) soyut akıl yü­
rütmeye ve gelişkin iletişim tarzlarına işaret et­
mektedir. Yine de, yakın zaman öncesine dek,
Neandertallerin tam anlamıyla insan konuş­
ması için gerekli fizyolojik donanımdan yok­
sun olabileceği düşünülmekteydi.
Serebral kortekse ek olarak, diğer primat­
larda dili tartışırken kaydettiğimiz üzere, yu­
tak da konuşma için aslî bir önem taşımakta­
dır. Çok yakın zaman öncesine dek, yutağın
ancak Neandertaller döneminden sonra anla­
şılabilir sesler çıkartacak boyut ve şekle geldiği
düşünülmekteydi. Ne var ki, 1 9 8 9 ’da İsrail’de
çıkartılan gırtlağa ait küçük kemiklerin olduğu
gibi korunduğu bir Neandertal iskeleti, fizyo­
lojik açıdan modern insan gibi konuşmaya ye­
tenekli gözükmektedir. Yine de, gerçek anlam­
da akıcı bir konuşma, insanlık tarihinde çok
yeni bir gelişme olsa gerek.
Dunbar (1997) dilin gerçekte sözel bir pa­
razit ayıklama çeşidi olduğunu söylem ekte­
dir. Tıpkı her günün büyük bir kısmını kar­
şılıklı parazit ayıklama eylemi ile geçiren pri­
mat kuzenlerimiz şempanzeler gibi insanlar da
dedikoduya oldukça çok vakit ayırırlar. Belki
de tüm konuşmaların % 7 0 ’i sosyal dünyamı­
zı paylaştığımız diğer insanlar ile ilgili gözlem­
lerimizi paylaşmaya ayrılmaktadır (Dunbar,
1997). Bu, ortak grup yaşamını kurmak ve sür­
dürmek için çok önemli bir eylem olduğu gibi
dilin gelişimine hız veren bir etken de olabilir.
Hiç kuşku yok ki insan kültürünün gelişi­
minden dil kullanımı sorumludur. Üyeleri bir-
biriyle etkin biçimde iletişim kurabilen gruplar,
daha başarıyla avlanmış, daha etkin bir toplayı­
cılık gerçekleştirmiş, daha gelişkin aletler yap­
mış, daha dayanıklı barınaklar inşa etmiş, otur­
mak için daha uygun yerler bulmuş ve zorun­
lu olarak birbirine düşmeden anlaşmazlıklarını
tartışıp çözebilmiştir. Bu son nokta önemlidir,
çünkü grup yaşamıyla ilişkili karmaşık toplum­
sal davranış ve işbirliği bireylerin yakın çıkar­
ları ile uzun vadeli hedeflerini bağdaştırmaları­
na olanak sağlar. Bireylerin karşılıklı güven ve
yardımlaşmaya dayalı, herhangi tek bir olayın
sınırlarım aşan uzun süreli ilişkileri müzakere
etmesine olanak sağladığından dil bunu büyük
ölçüde kolaylaştırmaktadır. Dil ile kültürün eş­
zamanlı gelişmesi ise daha karmaşık beyinlere
yönelik daha ayıklayıcı baskılar yaratmış, bu
da daha gelişkin dil ve kültürlerin önünü açmış­
tır. Başka bir deyişle, bir geri beslenme döngü­
sü oluşmuştur: Dil, kültür ve beyin birlikte ev-
rilmiş, her biri diğerlerinin gelişiminde uyarıcı
ve destekleyici bir işlev görmüştür.
DİLLERİN YAPISI
Dilin incelenmesi, dilin yapısına ve bu yapının
dilden dile farklılık gösterişine ilişkin bir miktar
bilgi gerektirmektedir. Şimdi dilin bileşenlerine
bir göz atalım: Sesler, seslerin sözcükler halin­
de bir araya getiriliş tarzı ve sözcüklerin cümle
ya da ifadeler oluşturacak tarzda birleştirilme
tarzı. Bu unsurlar bir arada dilin formel yapı­
sını oluşturur ki dilbilimciler buna gramer der.
Yabancı bir ülkede insanlarla bir cep söz­
lüğü aracılığıyla iletişim kurmaya çalışmış her­
kes, dillerin gelişkin ve karmaşık bir tarzda
farklılık sergilediğini bilir. Farklılıklar sözcük
dağarcığından ibaret değildir; her dilin kendi­
ne özgü bir ses dağarcığı bulunmaktadır. D a­
hası her dilde, başka dillerde dengi bulunma­
yan sözcükler vardır. Nihayet her bir dilin ken­
dine özgü bir yapısı bulunur.
Dolayısıyla, bir dili anlayabilmek için onun
kurallarını anlamaya çalışmamız gerekir: Kul­
landığı sesler, bu sesleri sözcük, sözcükleri de
anlamlı cümleler olarak bir araya getiriş tarzı.
İngilizce ya da Fransızcada bu kuralları keşfet­
mek için fiil çekimleri ve benzerlerini öğrenebi­
leceğimiz bir dilbilgisi kitabına başvurabiliriz.
Oysa pek çok dilde zaman kipleri ve öteki ya­
pılar bizimkinden büyük ölçüde farklıdır; da­
hası, pek çoğu formel olarak incelenip betim­
lenmiş değildir. Dolayısıyla, belli bir dili ko­
nuşmak ve dilleri karşılaştırabilmek için dil­
bilimcilerin, bilinen bütün dillere uygulanabi­
lir özel bir betimleyici kategoriler dizisinin ya-
nısıra, insan dillerinde kullanılan bütün sesle­
ri betimleyebilecek özel bir alfabe geliştirme­
si gerekmiştir.
Dilbilimciler belirli herhangi bir dilin yapı­
sını üç merkezî alanı inceleyerek betimlerler: O
dilin (1) fonolojisi ya da ses sistemi; (2) morfo­
lojisi ya da konuşma birimlerinin anlamlı söz­
cükler oluşturmak üzere bir araya getirildiği
sistem; (3) sentaksı ya da sözcüklerin anlam­
lı ifadeler halinde düzenlenişi. Dil, böylelikle
çoğu yerli kullanıcılar tarafından bilinçsiz bi­
çimde izlenen ve bu üç unsuru bir araya geti­
ren kurallara uygun olarak betimlenebilir. Dil­
bilimciler genellikle bu üç bölümün bileşimle­
rini betimlemek için gramer kavramını kulla­
nırlar. Dil aracılığıyla öğrenme ve dili yaratı­
cı bir biçimde kullanma yeteneğimiz gramere
ilişkin sezgisel kavrayışımıza bağlıdır. Gramer
kurallarını öğrenmek yerine insanlar yalnızca
özgül cümle yığınlarını öğrenseydi, daha önce
duymadıkları, ne anlama geldiğini bilmedikleri
ve anımsamadıkları önermeleri anlayamazlar­
dı. Ancak insanlar gramer kurallarını uygula­
yarak ik kez duydukları önermeleri anlayabil­
mekte ve sürekli daha önce kimsenin kurmadı­
ğı cümleleri kurabilmektedir.
İŞARET DİLİ
Normal dilin sözel iletişim gerektirdiğini peşi­
nen kabul eder ve bilgisayar dilleri gibi sözel
olmayan iletişim sistemlerinin yapay ya da ek­
sik olduğunu varsayma eğilimi gösteririz. Oy­
sa, aşağıdaki anlatıda çarpıcı bir biçimde gös­
terildiği üzere, işaret dillerine ilişkin bildikleri­
miz bunun böyle olmadığını kanıtlamaktadır.
Küçük bir çocukken, komşu kızla oynardım.
Benim kendisine söylemeye çalıştığım hiçbir şe­
yi anlamazdı, ama bu önemli değildi. Sürekli
birlikte oynar, basit işaretlerle anlaşırdık. Onda
bir şeylerin yanlış gittiğini düşünürdüm, ama
sınırlılıklarına kolayca uyum sağladım.
D ört yaşlarındayken bir gün evine gittim.
O rada dururken annesi aşağıya indi. O nun­
la kız arasında görebildiğim hiçbir şey geçme­
di. Ardından annenin salondaki bebek evine
işaret ettiğini gördüm. Kız böyle yapması söy­
lenmiş gibi koşup bebek evini odasına götürdü.
Şaşırmıştım. Farklı bir şeyler döndüğünü bili­
yordum. Göremediğim bir tarzda anlaştıkları­
nı biliyordum. Ama nasıl? Anneme gördükle­
rimi sordum. “ Onlar ‘işitiyor’” diye açıkladı.
“ Onlar işaretleşmez. İşitirler. Onlar farklıdır.
Biz sağırız. Biz işaretleşiriz. ”
Komşu ailenin bu durumdaki tek aile mi
olduğunu sordum; tek işitenler onlar mıydı?
Annem başını salladı, “hayır” diye işaret etti,
“yalnız olan bizleriz” . Çok şaşırmıştım. Doğal
olarak herkesi kendim gibi sanıyordum. (Sam
Supalla, akt. Perlmutter, 1986)
Sıradan insanlar gibi dilbilimciler de aslında
insan dilinin iki çeşit -işaret ve sözel- olduğunu
geç kavramışlardır ve işaret dilleri hâlâ dünya
dilleri araştırmalarında dışlanmaktadır. Sınırla­
rı konuşma dilleriyle örtüşmediğinden, kaç işa­
ret dilinin bulunduğu dahi belli değildir. Sözel
diller gibi işaret dillerinin de insanlık tarihi bo­
yunca var olduğunu varsaymak akla yakındır
ve işaret dillerinin genetik akrabalığı konusun­
da pek az şey bilinmekle birlikte, aynı bölge­
yi paylaşan sözel dillerle aynı olmadıkları açık­
tır. Örneğin, Amerika işaret dili (ASL), kendi­
si de İrlanda, İsveç, Letonya, Hollanda, İsviç­
re, Avusturya ve Rusya dahil pek çok Avrupa
işaret diliyle akraba olan Fransız işaret diliyle
ilişkilidir (bkz. Şekil 2-1). ASL bütün ABD’de
kullanılmakla birlikte Almanya’da birkaç fark­
lı işaret dili kullanımdadır (Perlmutter, 1986).
ABD’de son zamanlarda ASL’nin akademik
açıdan kabul edilebilir bir dil sayılması konu­
sunda yoğun tartışmalar olmuştur. Orta öğre­
nim sonrası ASL kurslarının sayısının son on
yılda çok artmasına ve en popüler diller arasın­
da yer almasına karşın, yalnızca bir avuç kolej
ve üniversite, ön lisans ya da lisans programla­
rındaki ikinci dil zorunluluğunun karşılanma­
sında ASL’yi kabul etmektedir (Wilcox ve Wil-
bers, 1987).
W ilcox ve Wilbers’e göre, ASL’nin bir dil
olarak statüsüne ilişkin tartışm aların büyük
bölümü, konuşma ve dilin yaygın biçimde bir­
birine karıştırılmasından kaynaklanmaktadır.
Konuşma, tıpkı yazma ya da işaretleşme gibi
dilin salt dışsal bir biçimidir. Araştırmalar ASL
gibi işaret dillerinin doğal ve eksiksiz diller ol­
duğunu ortaya koymaktadır; ifade güçleni her­
hangi bir sözel dilinkinden farksızdır. ASL
İngilizce’nin bir biçimi değildir; yerli olmayan
konuşmacılarca herhangi bir sözel dilden fark­
sız bir tarzda öğrenilmesi gereken ayrı bir gra­
mer yapısı vardır ve anadil olarak edinilmesi,
sözel dillerin örüntüsünü izler. Aynı zamanda,
ASL’de kullanılan el işaretleri sisteminin sözel
bir dilin fonolojik sistemine benzer bir yapısı
olduğuna ilişkin kanıtlar bulunmaktadır (Wil-
cox ve Wilbers, 1987).
DİLSEL FARKLILAŞMA VE DEĞİŞİM
Günümüzde yeryüzünde 5 bin kadar dilin ko­
nuşulduğu hesaplanmaktadır. Ancak Suzan-
ne Romaine’ın (1984) işaret ettiği gibi, böyle-
si bir hesaplama, dil ve lehçe gibi terimlerin ta­
nımına ait sorunlar nedeniyle karmaşıklaşmak­
tadır. “Ayrı diller kavramı, olasılıkla milliyet­
çilik, okuryazarlık ve standartlaştırma gibi sü-
reçlerce beslenen Avrupalı bir kültürel imalat­
tır. Ayrı dilleri sayma yolundaki her girişim,
iletişim pratiklerinin bir yansımasından çok,
sınıflandırma işlemlerinin bir mamulü olacak­
tır” (Romaine, 1994).
Dilsel çeşitlilik eğilimi ayrı dillerin gelişimi­
nin anahtarı gibi gözükmektedir. Coğrafî böl­
gelerde aynı temel dilin farklı topluluklar ha­
linde yaşayan konuşmacıları arasında, hafif
ve tedricen gelişen farklılaşmalar bulunabilir.
Bunlara genellikle lehçe denir. Ne denli hafif ve
tedricen gelişmiş oldukları, Gillian Sankoff’un
bir dizi Yeni Gine köyünde dil farklılıkları üze­
rine yaptığı araştırmada görülebilir. Sankoff
(1972) bir köyden diğerine giderek her birinde
bir önceki köyün lehçesiyle bir öykü anlatmış­
tı. Her bir vakada öykü kolaylıkla anlaşılmış­
tı. Gerçekte, köylüler üç dört köy ötenin lehçe­
siyle anlatılan öyküyü de genellikle anlıyordu.
Farklı uçlardaki köyler ise birbirlerinin dilini
anlamamaktaydı; ancak bu hattın hiçbir nok­
tasında iki farklı dili birbirinden ayırt eden bir
çizgi çekilememekteydi.
Neyin bir dil, neyin lehçe sayılacağı konu­
sunda toplumsal etkenlerin de önemli olduğu
kaydedilmelidir. Örneğin İsveççe, Norveççe ve
Danca dediğimiz diller arasındaki ayrım çizgi­
si, dilbilimsel açıdan keyfî (gramerleri çok ben­
zemektedir ve genelde sözcük dağarcıkları ve
telaffuzlarında çok küçük farklar bulunmak­
tadır), ama siyasal ve kültürel açıdan önemli­
dir. M ax Weinreich’m belirttiği gibi “bir dil,
ordusu ve donanması olan bir lehçedir” (Ro­
maine, 1994).
 IBI

Düz
[B]
g, İM

Yumruk
[A]
/G/

[G]

İşaret parmaklı
IC I

Çukur
[C]
$
/ 5/

Açık
[5 ]
/V/

V
[V]

101 /F / 1X 1 IH I IL I İY İ

f t
[O] [F ] [X] [H] [L] [Y]

işaret ve orta
0 Çimdikti H L Y
parmaklı

/8 / İK İ l\l /R / /W / İZ İ /E /

[8]

Orta parmak Çin çubuğu

[K]
W 8 'it
Pinkie
[I]

Çapraz parmak
[R] [W]

Amerikan-3 Avrupa-3
[3 ]

Birleşik
[E]

tırnak Ucu

Şekil 2 -ı. Amerikan İşaret Dili'nde (American Sign Language/ASL) el biçimleri, “birinciller”. Bu işaretler konuşma dilinin
seslerine karşılık gelmektedir. (Kaynak Fromkin ve Rodman, 1988, s. 385)
 Farklı lehçeler konuşan halklar birbirle-
riyle temas içinde olduğu sürece, karşılıklı et­
ki ve iletişim ihtiyacı Amerikan ve İngiltere İn­
gilizcesinde olduğu gibi, iki lehçenin birbirin­
den uzaklaşmasını engelleyecektir. Ancak fark­
lı lehçeler konuşan gruplar birbirlerinden ko­
parlarsa lehçeler de zaman içinde birbirlerin­
den uzaklaşacak ve farklı dillere doğru evrim
geçirecektir.
Farklı Latince lehçeler konuşan coğrafî
gruplar, günümüzden yaklaşık 1 500 yıl önce
birbirlerinden tecrit olduklarında olan da bu-
dur. Bu lehçeler ayrı diller haline gelmişlerdir:
Fransızca, İtalyanca, İspanyolca ve Portekizce.
İngilizce ve Almanca da aynı şekilde evrilmiş-
tir. Her ikisi de 1 500 yıl önce konuşulan pro-
to-Germen bir ata dilden türemiştir.
19. yüzyıl başlarında, sonradan kardeşi
Wilhelm ile birlikte dünyanın çeşitli bölgelerin­
den peri masalları derlerken dilbilime ilgi duy­
maya başlayan Jakob Grimm, yüzyıllar boyu
bir dilden diğerine düzenli fonemik değişiklik­
ler gerçekleştiğini fark etti. Örneğin, Sanskritçe
brata (erkek kardeş) sözcüğünün Grekçede ph-
rater, Latincede frater, Eski İngilizcede broder
ve Slavoncada bratu biçimini aldığını sapta­
dı. Benzer biçimde, Sanskritçe ad-mi (yemek),
Grekçede edom ai, Latincede edo, Eski İngiliz­
cede etan ve Slavoncada jadetu halini aldı. Bu
tarz çok sayıda düzenlilik, bütün bu dillerin
akraba olduğuna işaret etmektedir. Dilbilimci­
ler şimdi bunları aynı dil ailesinin, Hint-Avru­
pa dillerinin üyeleri olarak sınıflandırıyor. Tü­
mü, olasılıkla Sanskritçeyi çok andıran tek bir
özgün proto-Hint-Avrupa dilinden türemiştir
(bkz. Şekil 2-2).
Antropologlar çeşitli Hint-Avrupa dilleri­
nin sözcük dağarcığını incelerken, bu eski dil
cemaatinin kültürünün bir tablosunu yeniden
inşa etmeye çalışmışlardır. Bu büyük ölçüde
aynı kökenden gelen sözcüklerin incelenmesi
yoluyla gerçekleştirilir. Örneğin, “kar” sözcü­
ğünün kökendaşları o kadar çok modern Hint-
Avrupa dilinde mevcuttur ki, özgün sözcük da­
ğarcığına ait olduğu kuşkusuzdur. Şu halde,
proto-Hint-Avrupa cemaatinin karın yağmadı­
ğı bir güney bölgesinde, örneğin Hindistan’da
ortaya çıkmadığını varsaymak, olasılıkla güve­
nilir bir varsayımdır (Bloomfield, 1965). Ben­
zer biçimde, “süt”, “boyunduruk” ve “teker­
lek” sözcüklerinin kökendaşları da oldukça
yaygın olduğuna göre, bu dil cemaatinin sığı­
rı evcilleştirdiği ve araba kullandığı varsayılır.
Benzer karşılaştırm alı incelem elerle an­
tropologlar çeşitli kültürel cemaatlerin devi­
nimleri ve tarihsel ilişkileri konusunda pek
çok şey bulmuştur. Örneğin, İbranice’nin de
içinde bulunduğu Sâmi dillerinin Arabistan
Yarım adası’ndan doğduğunu biliyoruz. Bel­
li bir noktada, daha İÖ 2 5 0 0 ’de Sâmi dilinde
konuşanlar, etkilerini Ortadoğu’da yaygınlaş­
tırmaya başladılar. Bunun sonucu, yerel lehçe­
ler ve zamanla da ayrı diller gelişti. Bugün 200
milyonun üzerinde insan yine bir Sâmi dili olan
Arapça’yı konuşmaktadır. Joseph Greenberg
(1993) yakın bir zaman önce, Kuzey Amerika
yerli dillerini önceleri varsayılan birkaç yüz aile
yerine, üç aile halinde sınıflandırarak dilbilim­
cileri şaşırttı; bu kıtanın Asya’dan Bering Boğa­
zı yoluyla üç dalga halinde iskân edildiğini akla
getiren tartışmalı bir bulgudur.
Dilsel Ödünç Alma ve Kültürel Temas
Dilsel değişimin büyük bölümü dil cemaatleri­
nin birbirlerine uyarlanmayı öğrenmesiyle ger­
çekleşir. İnsanlar dili iletişim kurmak için kul­
 Şekil 2-2. Hint-Avrupa dillerinde olduğu gibi, bugün Avrupa’nın bir kısmı ve Asya’da kullanılan pek çok dil köken olarak
lanmaktadır ve iletişimleri önemli sözlüksel
unsurların mevcut kullanımı ya da yokluğuy­
la engelleniyorsa, dillerini başka bir gruptan
terimler ödünç alarak uyarlayabilirler. Böyle-
si ödünç almalar, dilin en tutucu unsuru olan
grameri ender olarak etkilemektedir. Ancak
sözcük dağarcığı dil sınırlarını hızlı bir şekil­
de aşar. Tipik bir yemek, bir meyve suyu ya
da meyveyle, belki greyfurtla (ilk kez Ameri­
ka topraklarında birleştirilen iki Fransızca söz­
cüğün bileşimi), kavunla (melon: Grek köken­
li, Fransızcadan), kantalup kavunuyla (adı­
nı İtalya’da bir kasabadan alır) ya da Arapça
narenc’den türetilen portakal (orange) ile baş­
layabilir. Amerikan kahvaltısı, meyve suyu ya
da meyvenin ardından, genellikle tahıl (cereal:
Roma tarım tanrıçası Ceres’den türetilme) ya
ilk Türkçe diyebileceğimiz tek bir dilden türemiştir.
da domuz salamı (bacon: Fransızcadan) ve yu­
murta (eggs : Eski Norveççeden) ile tost (Fran­
sızca), tereyağı (butter: Latince’den) ve mar­
melat (Portekizce) devam eder. İçecek kahve
(Arapça), çay (tea: Çince; Malay Hollandacası
aracılığıyla) ya da kakao (N ahauatl ; Meksika
İspanyolcası aracılığıyla) olabilir (Farb, 1974,
s.296-297). Bütün bu sözcükler besin ürünleri­
nin ulusal ve dilsel sınırları aşan ticaretinin ve
nakliyesinin tarihini yansıtmaktadır.
Ödünç alman sözcükler ender olarak tama­
men benimsenir. Telaffuz genellikle yerli ses
sistemine ve vurgu, tonlama ve genizselleştir-
me örüntülerine uygun şekilde değiştirilecektir.
Örneğin, petits fours ve chaise longue sözcük­
lerinin Amerikalılarca telaffuzu, özgün Fran­
sızca telaffuzla pek az benzerlik gösterir.
Lingua Franca, Pidgin ve Kreol Diller
Kültürler başka kültürleri keşfetmeye ve tica­
ret ilişkileri kurmaya başladıkça bu ticareti ko­
laylaştırmak üzere yeni diller gelişti. Ortaçağda
Akdeniz’de, İtalyanca gramer yapısı, Arapça,
Fransızca ve İspanyolca sözcük dağarcığı ka­
rışımından oluşan ve lingua franca (“Frenkle-
rin dili”) denilen bir ticaret dili gelişti. Bu terim
günümüzde birbirinin ana dilini konuşamayan
insanların kullandıkları ortak dil için kullanıl­
maktadır. Çağdaş bir lingua franca, Hindistan
ve Pakistan’da konuşulan İngilizcedir. Bura­
larda birkaç yüz dilden biri anadili olan insan­
lar iletişim kurabilmek için İngilizceyi kullanır­
lar. Almanca’dan türeyen Eşkenazi dili de D o­
ğu Avrupa Yahudileri arasında benzer bir rol
üstlenmişti.
Kültürel teması kolaylaştıran bir başka dil
biçimi de, daha gelişkin bir dil ya da diller­
den alman ve daha basitleştirilmiş bir gramer
ve sözlük dağarcığına dayanan Pidgindk. Ö r­
neğin Melanezya’da kullanılan Pidgin İngiliz­
ce ya da T ok Pisin, % 80’i İngilizce’den alınma
1.500 sözcüğe sahiptir. Papua Yeni Gine’de
yaygın biçimde kullanılmaktadır. Basitleştiril­
miş olmasına karşın, Pidgin fiil ve sözcük dü­
zeni kurallarıyla düzenlenmiştir. Edinburgh
Dükü Ottawa’daki İngilizce Konuşanlar Birli­
ği Konferansı’nda “o harika dilde [Tok Pisin]
kendisine ‘Bayan Kraliçenin Herifi’ (Fella be-
long Mrs. Queen) denildiğini” söylediğinde,
Tok Pisinin bir dil olduğu konusunda haklıy­
dı, ama terimde yanılmıştı. “Kraliçenin adamı”
(man bilong kivin) denilirdi. Tok Pisin dilinde
fella ancak bir son ek olarak kullanılmaktaydı
ve çok sayıda gramatik işlevi bulunuyordu; ör­
neğin sıfatları ve sayıları belirlemekteydi: tufe-
la blakfela p ik ’te (iki kara domuz) olduğu gibi;
ya da ikinci çoğul şahsı belirlemekteydi: yufe-
la i no ken g o’da (siz gidemezsiniz) olduğu gibi
(Romaine, 1994).
Pidgin diller Avrupa sömürgeleştirmesi sı­
rasında Afrika, Çin ve Yeni Dünya kıyıların­
da ortaya çıktı. Bazı yerlerde Pidgin diller yerli
dil haline geldi; bu sürece “kreolleşme” denil­
mektedir. Kreol bir dil, eksiksiz bir gramatik
ayrımlar dizini ve geniş bir sözcük dağarcığına
sahip gelişkin bir dile doğru evrilen bir Pidgin-
dir. Bazı dilbilimciler proto-Germen dilinin İÖ
1000 dolaylarında Baltık bölgesindeki Germen
aşiretlerinin kullandığı bir Pidginden geliştiği
düşüncesindedir. Eğer bu varsayım doğruysa,
o zaman İngilizce, Hollandaca ve Almanca es­
ki bir Pidgin dilden türemiş demektir (Fromkin
ve Rodman, 1988, s.263).
T o p l u m s a l D İl b İ l İm
Dil cemaatlerinin dillerini yeni durum ve ihti­
yaçlara uyarladıklarını gördük. Aynı şekilde,
bireyler de dillerini farklı toplumsal durumla­
ra uyarlar. Bu olgunun, yani toplumsal değiş­
kenlerle dil arasındaki karşılıklı ilişkilerin araş­
tırılmasına toplumsal dilbilim denir. Toplum­
sal dilbilimcilerin keşfettiği gibi, aynı dilin fark­
lı tarzlarda konuşulmasının tek nedeni coğra­
fi uzaklık değildir. Konuşmacıların ilişkilerinin
resmiyet düzeyi ve durumları, statüleri, cinsi­
yet rolleri, hatta yaş dahi belirgin dilsel davra­
nışlarda ifade edilmektedir. Dili dinlerken, bi­
reyler sürekli konuşmacının statü ve niyetlerine
ilişkin ipuçları ararlar ve konuşurken de, kasıt­
lı olsun olmasın, dinleyiciye kendilerine ilişkin
bilgiler gönderirler. Söylenenlerin nominal içe­
riğinin yanı sıra, bütün bu mesajlar da mübade­
le edilir. Herhangi bir toplum içinde ifade, söz­
cük dağarcığı, lehçe hatta dil seçimi, toplumsal
statüyü, eğitimi, coğrafyayı ve konuşmacının
başkalarınca nasıl görülmek istediğini yansıtır.
Toplumsal Statü
Toplumsal dilbilimin bir başka alanı konuşma­
nın içinde geçtiği bağlamdır. İngilizce konuşu­
lan Kuzey Amerika’da, bir kadın kendisine ki­
min seslendiğine bağlı olarak ‘Profesör John­
son’, ‘Bayan Johnson’, ‘Elizabeth’, ‘Beth’, ‘An­
ne’, ‘Hanımefendi’ ya da ‘Sevgilim’ olabilir. Bu
terimlerin her biri belirgin bir toplumsal bağ­
lantıyla yüklü olduğundan, yer değiştiremez­
ler. Profesör Johnson’un kocası onu olasılıkla
Profesör Johnson diye selamlamayacak, bir öğ­
rencisi ise ona olasılıkla, “Baksana Beth,” di­
ye seslenmeyecektir. Aynı mantıkla, kocası ve
dostları onunla konuşurken,sözcük ve konuş­
ma tonu seçiminde kendilerini öğrencilerinden
daha özgür hissedeceklerdir.
Aslında bir dilin hem statü farklılıkları hem
de ilişkinin resmîliği için aynı işaretleri kullan­
Antropolog Harald Skogseid eski
SSCB lideri Mihait Gorbaçov’a bir
armağan sunuyor.
(Fotoğraf Harald Skogseit)
ması oldukça yaygındır; oysa bu ikisi her zaman
örtüşmez. Örneğin Amerika’da iki ana seslenme
biçimi vardır: unvan artı soyadı (Profesör John­
son, Bay Jones) ve yalnızca isim. Bu sistem ay­
nı anda iki şeyi yapmaya çalışmaktadır: mahre­
miyet derecesini ve konuşmacı ile seslenilen ki­
şi arasındaki görece statüyü işaret etmek. Bu sis­
tem sorunlara yol açabilir. Örneğin, eğer daha
genç bir meslektaş Profesör Johnson’un kole­
jinde öğretim üyesi olursa, başlangıçta ona na­
sıl sesleneceği konusunda sıkıntı çekebilir. Eğer
onun kendisinden daha yaşlı olduğu ve birbir­
lerini pek tanımadıklarını göz önünde bulun­
durarak ona Profesör Johnson diye seslenirse,
yanlış olarak, oun toplumsal statüsünün kendi­
sininkinden yüksek olduğunu önermiş olacak­
tır. Ama “Elizabeth” derse, arkadaş olduklarını
ima edecektir, oysa değillerdir.
Tabii toplumsal statünün kime seslendiğin­
den bağımsız olarak genelde kişinin dili üzerin­
de de derin etkileri vardır. Statü farklılıklarının
vurgulu olduğu ve formel eğitimin bu farklılık -
ları arttırdığı karmaşık toplumlarda zengin ve
yoksul, eğitimli ve eğitimsiz neredeyse farklı leh­
çeler konuşur; sözcük dağarcıkları, gramerleri
ve telaffuzları birbirinden çok farklıdır. Yakın
zaman öncesine dek New Yorklularm çoğu, di­
ğer büyük doğu kentlerinde yaşayanlar gibi bir
ünsüzü öncelediği durumda ya da sözcüğün so­
nunda olduğunda, bir ünlüden sonra gelen (r)’yi
telaffuz etmezlerdi. Dolayısıyla bartender (bar­
men) sözcüğü batenda’ya benzer bir şekilde te­
laffuz edilmekteydi (bu hâlâ sıkça yapılmakta­
dır). Ne var ki İkinci Dünya Savaşı’ndan bu ya­
na (r)’yı telaffuz etmek üst orta sınıf konuşması­
nın bir işareti olarak daha saygın bir hale geldi.
Dilde tarihsel değişikliklerin, zaman za­
man, insanların bu toplumsal dil merdiveninde
tırmanma çabalarından kaynaklanmış olma­
sı olasıdır. Birçok toplumsal dilbilimci, insan­
ların beğendikleri ya da katılmayı arzuladıkla­
rı toplumsal grupların konuşmasını taklit etme
eğiliminde olduğunu saptamıştır.
Toplumsal Cinsiyet Rolleri ve Dil
Kültürel olarak tanımlanmış toplumsal cinsiyet
ayrımları da dil kullanımını yapılandırır. Örne­
ğin, yıllar önce görüşmeler sırasında genç ka­
dınların talking (konuşmak), going (gitmek),
seeing (görmek) gibi sözcüklerdeki - g’yi er­
keklere oranla iki kat daha fazla telaffuz et­
tikleri görülmüştü. ABD’de kadınlar, erkekle­
re göre daha “düzgün” konuşma eğiliminde­
dir. “Aman tanrım”, “bakar mısınız,” gibi ki­
bar deyimler ve “o kadar”, “öyle” (“öyle güzel
bir partiydi k i!”) gibi vurgulayıcılar genellik­
le kadın konuşmasının karakteristiğidir; ne var
ki bu kullanımlar artık yok olmaya yüz tutmuş
gözükmektedir. Bunun bir nedeni, toplumsal
cinsiyet rollerinin hızla değişiyor oluşu ve bu
tür kullanımların boyun eğicilikle ilişkili olu­
şudur. Yalnızca sözcük dağarcığının değil ko­
nuşma örüntülerinin de cinsiyete göre değiştiği
görülmektedir. Amerikalı erkeklerin söyleşiler­
de kadınların sözünü, kadınların erkeklerinki-
ni kestiğinden daha fazla kestiği ve söyleşi ko­
nularının genellikle erkek konuşmacılar tara­
fından ortaya atıldığı saptanmıştır. Amerikan
işyerinde, kadın konuşma örüntüleri genellikle
duraksama ve dolaylılık aracılığıyla, işe ilişkin
bağımlılığı yansıtır; aynı durum üstleriyle ko­
nuşmalarında erkek personelde de gözlemlen­
mektedir. Ancak aradaki fark, kadının farklılı­
ğının üstesinden gelmeye kalkışması durumun­
da “cadaloz” damgası yeme olasılığının yük­
sek oluşudur (Tannen, 1994).
Avrupalı olm ayan dillerde erkek-kadın
dilsel farklılıkları daha da belirgindir; ancak
“düzgünlük” kriteri cinsiyet engelinin iki ta­
rafından birine düşebilmektedir. Örneğin M a­
dagaskar Yakinankarateleri arasında, erkekler
diplomatça konuşmaya özen göstermektedir.
Ölçülüdürler, duygularını gizlerler ve açık ça­
tışmalardan kaçınırlar. Konuşma davranışın­
da kabul edilen ideal budur. Ancak bu ideal,
yalnızca erkekler için geçerlidir. Kadınlar duy­
gularını açıkça ve kabaca ifade ederler. Doğ­
rudan çatışma kaçınılmaz hale geldiğinde, er­
kekler kadınları kendi adlarına bu hoş olma­
yan durumla yüzleşmeye kışkırtır; kadınların
ayrıca pazar yerlerindeki çekişmeli pazarlıkla­
rı yapmaları ve çocuklarını azarlamaları bekle­
nir (Farb, 1974).
Dil ve Etnik Aidiyet
Ulus devletler gibi karmaşık toplumlarda kar­
şımıza çıkan çarpıcı bir fenomen, etnik ya da
diğer toplumsal açılardan ayrı grupların ulu­
sal dili kullanış tarzıdır. Cemaatler tekillikleri­
ni dil cemaati ya da lehçe geliştirerek vurgular­
lar. Bu dil çeşidi, ulusal dilden sözcük dağarcı­
ğı,. telaffuz, hatta gramer bakımından farklıla­
şır. Bir dil biçimi -başat toplumsal ya da siya­
sal grubun lehçesi- genellikle standart kabul
edilir. Çağdaş toplumda, kitle iletişim araiçla-
rı (radyo, televizyon ve gazeteler) standart dili
yaygınlaştırır. Haber yayıcı ağlar, parodi dışın­
da etnik lehçeleri genelde kullanmazlar.
Bölgesel ya da etnik açıdan yerelleşmiş leh­
çeler genellikle toplumsal ve siyasal öneme sa­
hiptir. Bazı Afrika-Amerikalıların lehçesi olan
Siyah İngilizce, paylaşılan bir ortak kimlik duy­
gusu yaratığından kullanılmaya devam edil­
mektedir. Konuşmacıların çoğu evde ya da ma­
hallede Siyah İngilizce kullanırken işyerinde
standart İngilizce’ye geçebilir. Böylesi lehçeler
onları konuşmayan insanlarca genellikle “stan­
dart altı” görülür; ancak bu etnik merkezci (da­
ha doğrusu dil merkezci) bir perspektiftir. Za­
ten herkes şu ya da bu lehçeden birini konuş­
maktadır; lehçelerden bazılarının küçümsen­
mesi lehçesi standart kabul edilen grubun top­
lumsal üstünlüğünü yansıtır yalnızca. Kimi za­
man bir lehçe kullanımı, özellikle lehçe değersiz
ya da siyasal anlamlarla yüklü sayıldığında, ne­
gatif etkilere yol açabilir. Kuzeydoğuda güney
lehçesiyle konuşan Amerikalılar kırsal ve basit
olmakla ya da daha kötü vasıflarla damgalana­
bilir. Küçük bir güney kasabasında bir Yankee
de benzer bir damga yiyebilecektir. Yine de leh­
çeler, daha geniş bir kültürel değerler dizisi ve
cemaat kimliğiyle bağlantıları nedeniyle sürer.
Kimi zaman lehçeden ayrı olarak bir ülke­
de birden fazla dil konuşulabilir; gerçekte ülke­
lerin çoğunda durum budur. ABD’de İngilizce
dışında en yaygın konuşulan dil İspanyolcadır.
New York kentindeki ilk ve orta dereceli okul­
larda, İngilizcenin yanısıra İspanyolca, Haiti
dili, Kreol, Rusça, Korece, Arapça, Vietnam­
ca, Lehçe, Bengalce, Fransızca, Urduca ve Ar­
navutça öğreten iki-dilli müfredatlar izlenmek­
tedir. 1 994’te 84.517 öğrenci İngilizceyi ikinci
dil olarak öğreten; güzel sanatlar öğretiminde
anadili, toplum bilimleri, fen ve matematikte
her iki dili de kullanan bu iki dilli programlar­
da kayıtlıydı. 63.014 öğrenci de ikinci dil ola­
rak İngilizce öğreten, ancak öğrencinin anadili­
ni kullanmayan programlarda kayıtlıdır (New
York Şehri Eğitim Kurulu, İki Dilli Eğitim Bö­
lümü, 1993-1994).
İki dilliliğin desteklenip desteklenmeme­
si gereği “ABD’de Dil Siyaseti” başlıklı çerçe­
vede de (s.76) görebileceğimiz üzere, tartışma­
lı bir siyasal konudur. 1987’de otuz yedi eyalet
İngilizce’yi resmî dil kabul etme konusunu ele
aldı; on üç eyalette bu düzenleme kabul edildi.
1 9 8 8 ’de bu on üç eyalete Teksas, Florida, Ari-
zona ve Kolorado da katıldı. Bunların çoğun­
da son sözü hâlâ mahkemeler söyleyecek de ol­
sa, burada dilin siyasal önemini görmekteyiz.
Dil ve Milliyetçilik
Pek çok ülkede, özellikle de Fransa ve Alman­
ya’da milliyetçiler yabancı sözcüklerin kullanı­
mını genellikle istenmeyen yabancı etkiler say­
mıştır; oysa tarihsel açıdan hiçbir dil yalıtılmış
olarak gelişmiş değildir ve hiçbir dil, “arı” sa­
yılmaz. Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkçe de
yabancı dillerden girmiş sözcükler konusun­
da bir taramadan geçiriliyor ve bunların yeri­
ne yeni oluşturulmuş öz Türkçe sözcükler öne­
riliyordu. Dahası, medya ya da kamu kuruluş­
larında standart Türkçeden başka bir dil kulla­
nılması yasaklanmıştı.
 ÇAĞDAŞ SORUNLAR
ABD’de Dil Siyaseti
Günümüzde ABD’de dil üzerine odaklanmış taban ta­
bana zıt iki siyasal hareket bulunmaktadır. Biri, ge­
nellikle yakın zaman önce göçen ailelerin yoğunlaştığı
kentsel kesimlerde eğitimcilerin iki dilli ya da çok dil­
li eğitim programlan oluşturma çabalarında kendini
göstermektedir. Bunun karşısında, İngilizcenin resmî
hükümet ve eğitim dili olarak kurumsallaşması yö­
nündeki yasa ya da kamuoyu yoklaması sonuçlarının
savunucuları yer almaktadır. İkinci gruplar görüşlerini
ender olarak açıkça dillendirmekle birlikte, genelde
ispanyolcanın resmî ya da eğitim amaçlı kullanımını
sınırlandırmayı hedeflemektedir. Örneğin, 1994’te
New Jersey’de sürücü belgesi almak için İngiliz­
ce bilmeyi zorunlu sayan bir yasa onaylandı, iki dil­
li eğitimin etkinliği, meşru bir kaygı olmakla birlik­
te, gerçek konu değildir. Daha çok, heterojen bir
toplumun bir kesiminin başat konumu korunmaya
çalışılmaktadır.
ABD’de Almanca’nın tarihi B. J. Craige’in (1988)
işaret ettiği gibi, bunu güzel bir biçimde göster­
mektedir. 1790'da Almanca konuşanlar nüfusun %
8.7’sini oluşturuyordu. 19. yüzyıl boyunca, Almanca
konuşan nüfus artmayı sürdürdü; 1830-1890 arasında
ABD’ye beş milyon Alman yerleşti. Bu dönem boyun­
ca, yeni kamu okulları sistemine Alman desteğini
sağlayabilmek için VVisconsin ve Orta Batı’nın kırsal
kesimlerinde kimi kamu okullarında eğitim tümüyle
Bulgaristan’da komünist rejimin 1 9 9 0 ’da
yıkılmasından önce hükümet, Bulgaristan’ın -
ülke nüfusunun % 10’unu oluşturan- Müslü­
man azınlıklarına ilişkin bütün izleri silme yo­
lunda kararlı bir çabaya girişmişti. Buna uy­
gun olarak, yalnızca İslâmî simge ve pratikler
yasadışı ilan edilmekle kalmadı, bireyler isim­
Almanca olarak yürütülüyordu. Ne var ki, Birinci Dün­
ya Savaşı sırasında pek çok eyalette okullarda Al­
manca öğretmek, hatta sokakta, telefonda ya da ki­
lisede Almanca konuşmak suç sayıldı; hatta Almanca
kitaplar toplu halde yakıldı. 1921’e gelindiğinde, 18
000 kadar kişi bu suçlarla yargılanmıştı.
19 15-19 3 2 arasında, Anayasa Mahkemesi’nin
1923’te yirmiden fazla eyalette İngilizce’yi resmî dil
kabul eden ve sınıflarda başka dil kullanımını ya­
saklayan yönetmelikleri iptal etmiş olmasına karşın,
Almanca öğrencilerinin sayısı yüzde 98 oranında
düşmüştü. 1910’da tüm lise öğrencilerinin yüzde 83’ü
yabancı diller öğrenirken, bu oran 1948’de yüzde
2 2 ’ye gerilemişti; bugün ise, yüzde 18’in altındadır
(Zentella, 1988).
Geçmişte Almanca için olduğu gibi, İspanyol­
ca konuşanlara yöneltilen “Yalnızca İngilizce konuş”
hareketi, belirgin kültürel çeşitliliği ve statükoya yö­
nelik tehditleri asgarileştirmeyi hedeflemektedir. İki
dilli dilbilimci Zentella’mn izlenimlerinde özetlediği
gibi, “Am erikalılar çevrelerine bakmakta ve gör­
düklerinden hoşlanmamaktadır. Artık yurt, yurda
benzemekten çıkmıştır. Çok farklı ırktan, çok farklı
yüzlere sahip, farklı yiyeceklerden ve müziklerden
hoşlanan, farklı düşünüp davranan çok fazla farklı
insan dolaşıyor ortalarda ve çok fazla insan İngilizce
konuşmuyor” (1988, s.39).
lerini terk edip Slavca adlar almaya zorlandı­
lar; Türkçe konuştuğu saptananlara para ve
hapis cezaları verildi. Resmî görüşe göre azın­
lıklar yoktu (bkz. Bates, 1994). Ancak tahmin
edilebileceği üzere bu zorba çabalar her yerde
olduğu gibi geri tepti. Öfkeli azınlıklar yalnızca
yeraltına inip siyasal direniş örgütlemekle kal­
Bulgaristan’da aralarında konuşan bu kişiler, tartıştıkları konunun toplumsal bağlamına bağlı olarak Bulgarca ve Türkçe arasında
madı, dil ve dinlerine ilgileri canlandı. Kısaca­
sı, dil birden azınlık kimliğinin birincil önemde
bir unsuru haline gelmişti.
Siyasal bağımsızlık mücadelesi veren ya da
bunu yakın zaman önce elde etmiş gruplar söz
konusu olduğunda, kendi dilini dışarıdakilerden
farklılaştırma çabaları aşırı uçlara vararak, dil
milliyetçiliği denilen biçimi alabilir. İbrani dili
örneğini ele alalım. Yüzyıllar boyunca Yahudi-
ler bu dili dinsel törenleri dışında hemen hiç kul­
lanmamışlardı. Günümüzde İsrail yurttaşlarının
büyük bölümünce kullanılıyor. Pek çok Yahu­
di İbranice’yi biraz olsun bildiği ve bu büyük bir
simgesel öneme sahip olduğu için, İbranice’nin
nüfusu dünyanın dört bir yanından gelmiş olan
göçmenlerden oluşan İsrail’in ulusal dili olarak
seçilmesi mantıklıydı. Ama bu kadim dile dönüş
aynı zamanda İsraillilerin yeni yaratılmış yurtla­
rına sahip çıkışlarını destekleyen güçlü bir sim­
kolayca geçiş yapıyorlar. (Fotoğraf Daniel Bates)
geydi de. Benzer biçimde, İrlanda ve Galler’de
İngilizce’nin etkisiyle ölen Gael ve Welsh dille­
rini canlandırma çabaları sürüyor. Hindistan ve
Burma’da sömürge yönetimi döneminde dile sı­
zan İngilizce terimlerin yerli karşılıklarını yarat­
mak üzere özel komisyonlar oluşturuldu.
Siyasal nedenlerle tehdit altında kalan ya
da yok olan dillere yeni bir soluk kazandırma
yolundaki bu çabalar pek çok gözlemciye ta­
rihsel olarak çocukça gözükebilir; ancak geri­
lerindeki kuram, sağlıklıdır. Bu bölümün baş­
larında da gördüğümüz üzere, dil bir kültürü
yansıtır, güçlendirir ve hatta biçimlendirir. Bir
halkın dili yerini bir başka halkmkine bırakır­
sa, kültürleri de ikame edilmiş olur. Şu halde
dil, bir grubun kültürünün bir simgesi olmak­
tan öte bir şeydir. Geniş ölçüde grubun kimli­
ğini -tik el düşünme ve davranma tarzlarm ı-
güçlendirir.
Özet
Bütün insanlar, insan davranışındaki genel
benzerlikleri kısmen açıklayan kimi biyolojik
özelliklerle doğarlar. Biyoloji -örneğin sağlığı­
mız, dayanıklılığımız, vücut yapımız aracılığıy­
la - üstesinden gelinemeyecek sınırlamalar geti­
rerek bizi bireysel düzlemde de etkiler. Buna ek
olarak, biyolojik etkenler, kimi bireysel davra­
nış tarzlarını da etkiler.
Bir toplumun mensupları toplumsal öğren­
me aracılığıyla kendi davranış ve algılama tarz­
larını geliştirirler. Toplumsal öğrenme öncelik­
le, toplumsal grup ve ailenin resmî eğitim ve
bilinçsiz modelleştirmelerle beceri, bilgi, değer,
tutum ve davranışları gelecek kuşaklara aktar­
ma süreci olan toplumsallaşmayla gerçekleşir.
Toplumsallaşma kanalları, çocuk yetiştirme,
toplumsal cinsiyet ve yaş rollerinin öğrenilmesi
ve geçiş ritlerini içermektedir.
Rol öğrenme -kişinin konumuna uygun bir
dizi davranışsal beklentiye uyarlanma- eğiti­
min önemli bir unsurudur. Roller kişileri ön­
görülen yönlere doğru yönlendirirken, her
bir birey, verili rolü bir miktar farklı bir şe­
kilde yorumlar. Hem toplumsal cinsiyet rol­
leri hem de yaş rolleri toplumsallaşmadan et­
kilenir. Her iki cinsiyetle ilişkilendirilen ayırt
edilebilir özellikler dizisinin biçim ve yoğunlu­
ğu -toplumsal cinsiyet denilen toplumsal inşa-
toplumdan topluma değişiklik gösterir. Bir­
çok toplum yaşlanmayı bir süreğenlik boyunca
ilerleyen bir hareket olarak değil, farklı evrele­
rin birinden diğerine geçiş olarak görmektedir.
Toplumsallaşmanın en etkin ifadelerinden
biri, kişinin yeni ve daha sorumlu bir role geçi­
şini belirleyen geçiş ritleridir. Mezuniyet tören­
leri, düğünler, kiliseye kabul törenleri, bar ve
bat mitzvab’lar, bunların tamamı geçiş ritleri­
dir. Yine de, gerek bireyin özgül koşullan, ge­
rekse kültürel çevresini manipüle etme becerisi
insan davranışının belirlenmesinde hayatî un­
surlardır. Birey ile kültürü arasındaki ilişki, di­
namik bir etkileşimdir.
Bütün hayvanların belirgin biçimde çağrı
sistemleri -her biri özgül bir duruma tepki ola­
rak çıkartılan ses repertuarları- aracılığıyla ile­
tişim kurmalarına karşın, dil kullanan tek hay­
van, insandır. Dil, hayvan çağrı sistemlerin­
den, açık oluşuyla ayrılır - iletilebilecek mesaj­
ların sayısı sonsuzdur. Bu esneklik, insan dili­
nin keyfîliği -seslerin sabit anlamlan yoktur-
ve uyarıdan yoksun oluşu sayesinde mümkün­
dür: ifadeler dolayımsız bir duruma bağlı değil­
dir. Kuyruksuz iri maymunlara sınırlı işaret di­
linin öğretilmesi, bazı araştırmacıları dil yete­
neklerinin bizimkinden derece farkıyla ayrıldı­
ğı konusunda ikna etmiştir; ne var ki, kuyruk­
suz iri maymunlar bizlerle dil için gerekli kimi
yetenekleri paylaşsa da, bu yeteneklerin onlar­
da görece az geliştiği açıktır.
Araştırmacılar dilin kökeni konusunda an­
cak spekülasyonlarda bulunabilir. Kültürel ka­
nıtlar ilk dil becerilerinin kullanımı konusun­
da çok erken bir tarihe işaret etmektedir; fizik­
sel kanıtlar dilin tam olarak gelişimi için daha
geç bir tarihe işaret eder. Çağrı sistemlerinden
dile geçişin dön milyon yıl kadar önce başladı­
ğı ve bu noktadan itibaren tedricen geliştiği sa­
nılmaktadır. İnsan dilinin çağrıların, daha kar­
maşık anlamlar içeren yeni çağrılar oluşturmak
üzere birleştirilmesiyle geliştiğine inanılmakta­
dır. Bu geçiş, insan kültürünün gelişiminden
büyük ölçüde sorumludur. Dil, kültür ve beyin
birlikte evrilmiş, bu süreç içinde her biri diğer­
lerinin gelişimini tetikleyip desteklemiştir.
Diller incelikli ve karmaşık tarzlarda çeşitli­
lik gösterir. Gramer -b ir dilin biçimsel yapısı-
fonoloji, morfoloji ve sentakstan oluşur. Dille­
ri inceleyip karşılaştırabilmek için, dilbilimci­
ler bütün bilinen dillere uygulanabilen bir al­
fabe ve özel bir betimleyici özellikler dizisi ge­
liştirmişlerdir. Dahası, dilbilimciler artık sözel
olanlara karşı işaret dillerinin de tarih boyun­
ca var olduğunu ve konuşulan diller kadar ge­
lişkin olduklarını bilmektedir. Amerikan İşaret
dili (ASL) İngiliz İşaret Dili’yle akraba değildir,
ama Fransız İşaret Dili’yle akrabadır.
Dilsel çeşitlilik bir dilin içindeki kimi iç sü­
reçlerin -seslerde, gramatik yapılarda, sözcük
diziliminde ve anlamda değişimler- bir sonu­
cu olarak ortaya çıkabilir. Coğrafi bölgelerin
içinde dilsel farklılıklar tedricî olmak eğilimin­
dedir; ayrı diller, farklı lehçeler konuşan grup­
ların birbirlerinden kopmasıyla biçimlenmiş­
tir. Dilbilimciler, karşılaştırmalı incelemeler­
le, Hint-Avrupa ailesi dedikleri diller arasında
düzenlilikler saptamıştır. Bu dillerde pek çok
sözcük, kökendaştır; birbirlerine bu dillerin
tek bir proto-Hint-Avrupa dilinden türediğini
düşündürecek kertede benzemektedirler. Ben­
zer karşılaştırmalı dil incelemeleri, çeşitli erken
kültürel cemaatlerin devinimleri ve tarihsel iliş­
kileri konusunda bilgiler sağlamıştır.
Dil, aynı zamanda, insanlar kendileri için
önemli uyaranlara tepki vermeyi seçtiklerin­
den, kültürü yansıtmaktadır. Ama bazı göz­
lemcilere göre, kültür dil tarafından şekillendi­
rilmektedir; farklı konuşma tarzları farklı dü­
şünce tarzları yaratmaktadır. Bu saptama, dil
ve kültürün eşzamanlı evrimi nedeniyle kesin
değildir ve toplumsal süreçlerin dilsel özellik­
lerce yapılandırıldığı konusundaki kanıtlar za­
yıftır. Dilsel değişim, başka dil cemaatlerinden
ödünç alman unsurlarca da sağlanır.
Toplumsal dilbilim, toplumsal değişkenler­
le dil arasındaki karşılıklı ilişkilerin incelenme­
sidir. Etnik ve başka toplumsal açılardan farklı
gruplar, ulusal dilden sözcük dağarcığı, telaffuz
ve gramer açısından sapan bir dil cemaati, ya
da lehçe geliştirerek benzersizliklerini vurgular.
Başka gruplar kendilerini dışarlıklılardan ko­
nuşmalarıyla ayırt etmeye çabalayarak, bir ce­
maat kimliği geliştirebilir. Bir durumun bağlamı
-resmî ya da gayri resmî oluşu ve konuşmacılar
arasındaki ilişkilerin niteliği- seslenme terimle­
rinin ve sözcüklerin, hatta dillerin seçiminde bir
etkendir. Toplumsal statü kişinin dil kullanımı­
nı etkiler; tarihsel telaffuz değişikliklerinin dilsel
toplumsal merdivende tırmanma girişimleriyle
de gerçekleşmesi olanaklıdır. Toplumsal cinsi­
yet rolleri de dilsel değişkenleri etkiler.
Bir dildeki rastgele farklılaşmaların birikimi,
dilsel değişimi açıklar. Bir halkın toplumsal ve fi­
ziksel çevrelerine yapması gereken uyarlanma­
lar da öyle. Dil ile kültür bu şekilde bağlantılıdır.
Birbirlerinin dilini konuşamayan ama bir-
birleriyle düzenli temasta olan halklar genellik­
le hiçbirinin anadili olmamasına karşın hepsi­
nin anladığı başka bir dil, bir lingua franca be­
nimseyebilirler. Kültürel teması kolaylaştıran
bir başka dil biçimi de bir ya da daha fazla ge­
lişmiş dilden alınma basitleştirilmiş bir gramer
ve sözlüğe dayanan Pidgindir. Eğer bir Pidgin
dil tam gelişmiş bir dile dönüşürse, o zaman
kreol adını alır.
İNSANIN EVRİMSEL M İRASI
Darvvin: Doğal Seçilim Yoluyla
Evrim
Mendel: Doğal Seçilimin Genetiği
Evrim ve İnsan Kültürü
İnsanın Ekolojik Bağlamı
Ekolojik Sistemlerin Doğası
BESİN EDİNME SİSTEMLERİ:
Kararlar , Uyarlanm a ve
Be s İ n
Besin Edinme Örüntülerinin Evrimi
Çevresel Sorunlara Uyarlanma
ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Güney Turkana Ekosistem Projesi
Siyasal Ekoloji
ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Ormansızlaşmanın Siyasal
Ekolojisi: Brezilya Amazonları

Uyarlanm a ve Uzun V a del İ

Kültürel Devr İm
Uzun Vadeli Değişime Dair Bir
Örnek Olay: Kuzey Atlantik’te
Vikingler
Uzun Vadeli Kültürel Değişim
Süreçleri
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Kararlar, Uyarlanma ve Evrim

G üneybatı A frika’daki Botsvvana Cum­

huriyeti’nde yaşayan San halkının bir alt
grubu olan Dobe ÎKung’lar ya da giderek yay­
gınlaşan adlarıyla Ju/'hoansi, Kalahari Çölü’nün
kenarında güvenilir bir tarımın olanaksız oldu­
ğu ve besin ve su kaynaklarının sürekli sallantı­
da olduğu kurak, kumlu düzlükte yaşarlar. Oysa
takriben yirmi yıl önce, Dobe ÎKung’lar avlana­
rak ve yabanıl bitkisel besinleri toplayarak yaşı­
yorlardı; bu, bütün insan geçim stratejilerinin en
eskisiydi ve habitatlarında rahat bir varlık sür­
dürmelerine olanak sağlamıştı. Bu olgu, kendi
başlıbaşma bir araştırma gerektirmektedir.
Pek çok araştırmacı, avcı-toplayıcı yaşam
tarzının eksiksiz bir tablosunu çıkartabilme yo­
lunda sürdürdükleri çabalarında, Dobe îKung-
ların varoluşunun bütün yönlerini inceleyen
otuz yıllık projelere katılmışlardır.
İlk elde, grubun çevresiyle ilişkileri ve bu
ilişkinin nüfus ve toplumsal örgütleniş üzerin­
deki etkileri mcelenmelidir. îKunglar av hay­
vanı, yabanıl bitkiler ve içme suyu tedarikin­
de mevsimsel değişikliklere nasıl tepki vermek­
tedir? Zamanlarını nasıl geçirirler, enerjileri­
ni nasıl harcarlar? Sürekli hareket etme zorun­
luluğu doğum ve ölüm oranlarını nasıl etkile­
mektedir? Avcılık ve toplayıcılık uğraşları hane
gruplarının örgütlenişini nasıl etkiler?
Filipinler’deki Palavran Adası’nm Batakları her ne kadar çiftçilik faaliyetlerini avcı-toplayıcılıkla destekleseler de pek çok
bakımdan Dobe IKung’lara benzerler. (Fotoğraf James Eder)
İkinci olarak, IKunglarm sağlık ve beslen­
mesi araştırılmalıdır. Kendilerini sağ ve sağlıklı
kılmak için ne kadar zorlu çalışmalıdırlar? Bes­
lenme yetersizlikleri ve stresle bağlantılı bozuk­
lukların görülme sıklığı nedir?
Üçüncüsü, IKunglar arasında çocuk gelişi­
mine bakılmalıdır. Bir avcı-toplayıcı toplumda
yetişme deneyimi, bir tarım ya da sanayi top­
lumunda yetişme deneyiminden hangi açılar­
dan farklıdır? Bu çocuklar gelişmelerinin dö­
nüm noktalarına -yürüme, konuşma, v b .- baş­
ka kültürlerde yetişen çocuklardan daha hızlı
mı, yoksa daha yavaş mı ulaşmaktadır? Avcı-
toplayıcı yaşam tarzının cinsiyet rolü gelişimin­
deki etkileri nedir?
Nihayet, Dobe IKunglarm algı dünyaları
keşfedilmelidir. Diğer halklar karşısında ken­
dilerini nasıl algılamaktadırlar? Doğanın ge­
risinde hangi kuvvetleri görürler? Kaynakları­
nı nasıl algılamaktadırlar? Tıbbî bilgileri neler­
den oluşmaktadır? Özetle, dünyayı ve oradaki
yerlerini nasıl görürler?
Bu farklı soruları birbirine bağlayan unsur,
bütün bu soruların en doğru şekilde, insanları
daha geniş çevresel sistemlerin bir parçası olan
ve sürekli evrimleşen topluluklar olarak gö­
rerek cevaplanabileceğiııe ilişkin varsayımdır.
îKungların yaşamak için ne yaptıkları, inançla­
rı ve aile örgütlenmeleri sıkı bir karşılıklı ilişki
içinde görülebilir ve çevrelerine uyum sağlama­
ları çerçevesinde anlaşılabilir. Evrimsel ekoloji,
besin sağlama sistemlerinden akrabalık sistem­
lerine, siyasal ve dinsel yaşama, kültür ve dav­
ranışın sorun çözücü önemini vurgulayan ku­
ramsal bir yöneliştir. İlk bölümlerdeki evrim
ve kültürel ekoloji tartışmamıza dayanarak, bu
bölümde bu perspektifin mantığı daha ayrıntı­
lı bir biçimde ele alınacaktır. Uyarlanmanın ne
anlama geldiğini, varyasyon ve karar almanın
uyarlanmada oynadığı rolü tartışarak, insanla­
rı etkileyen evrimsel süreçleri ekolojik bir bağ­
lama yerleştireceğiz.
İNSANIN EVRİMSEL MİRASI
Evrim sürecini kafamızda canlandırmanın bir
yolu İngiliz Biolog Richard Dawkins’in öne
sürdüğü bir metaforu (1995) gözümüzün önü­
ne getirmek olabilir. Dawkins dünyadaki yaşa­
mın gelişimini, kaynağından yani üreme yete­
neği olan en basit organizmalardan günümüzde
yaşayan kompleks canlılara kadar, sürekli bü­
yüyen ve kollara ayrılan bir ırmağa benzetiyor
- “cennetten akan ırmak”. Bu resimde tüm ya­
şayan ve daha önce yaşamış olan canlılar “bil­
ginin araçları”, DNA ya da gen taşıyıcılarıdır
ve gerçekleşse de gerçekleşmese de kendilerini
kopyalama potansiyeline sahiptirler. Bu anlam­
da “cennetten akan ırmak” genlerin karşılaştı­
ğı, birleştiği, bazen yarıştığı ve kollara ayrılın­
ca yeni türler oluşturduğu girdaplı bir akıntıdır.
Darvdnci yaşam görüşünün merkezinde genle­
rin kendilerini kopyalamak için eldeki materya­
li kullanma durumunda olmaları ve bu kopya­
lama sırasında bazı kusurların da ortaya çıkabi­
leceği görüşü yatmaktadır. Bu modelin tekil an­
cak zarif varsayımları milyonlarca tür arasında­
ki çeşitliliği ya da Davvkins’in deyimi ile “hayat
yaratmanın yollarını” açıklama konusunda ol­
dukça ileri gitmektedir. Her bir tür, her bir bi­
reyin her bir çalışan organından bahsetmiyo­
ruz bile, çalışmak, başka bir deyişle “hayat ya­
ratmak” için “dizayn” edilmiş olmakla beraber
aynı zamanda kümülatif değişimin ürünleridir.
Her varyasyon eldeki genetik bilgiyi kullanarak
daha önce gelişmiş olanın üzerine inşaa olur-bu
jeolojik zamana dek uzanan kör bir süreçtir. Bu
kör süreç kaçınılmaz şekilde değişime yol açar­
ken aynı zamanda bir türdeki değişimin avla­
dıkları ya da tarafından avlandıkları diğerleri­
nin “hayat yaratma yoları” üzerindeki etkileri
nedeniyle hiç de nadir olmayan sıklıkta muaz­
zam karmaşıklığa da yol açmaktadır.
Evrimin sürmekte olan bir süreç olduğu
gerçeğini gözden kaçırmak kolaydır. Türümüz
ve bileşenlerini oluşturan bütün popülasyonlar
sürekli olarak evrimsel kuvvetler tarafından şe­
killendirilmektedir. Doğal ayıklanmanın popü-
lasyonların genetik bileşimi üzerinde etki eden
en önemli kuvvet olduğundan sıkça söz etsek
de, bir popülasyonun genetik bileşimini etki­
leyen her kuvvet evrimsel bir kuvvettir. Toplu­
luklar arası melezleşme ya da gen aktarımı in­
san popülasyonlarında hem birliğin hem de de­
ğişimin ana kaynağıdır. Türümüz yakın geç­
mişe dayanan bir üründür; aynı zamanda hem
çok devingeniz hem de yerel popülasyonlar
arasında üreme çok yaygındır. Bunun sonucu
olarak genetik malzeme açısından bir hayli tür­
deşiz. Gerçekte pek çok antropolog farklı biyo­
lojik ırklardan söz etmenin uygunsuz ya da en
azından güç olduğunu düşünmektedir (Rens-
berger, 1989).
1988 yılının Ocak aymda, popüler medya
“Havva’yı Arayış” olarak tanımlanan olgu üze­
rine bir dizi yazı yayınladı. Bütün ülkenin dik­
kati biyolojik antropolog Rebecca Cann’in bil­
dirdikleri üzerinde odaklanmıştı. Çalışması, tü­
rümüzün köken, birlik ve çeşitliliklerini, fosil
ya da kemik incelemelerine değil de, çocukla­
rın hücre dokularının incelenmesine dayandı­
ran yeni teknikler üzerine temellenmekteydi.
Cann ve ekibi Asya, Afrika, Avrupa ve Ameri­
ka kıtalarında doğan çocukların plasentaların­
dan mitokondriyal DNA’ları toplayıp incele­
miş ve görünüşe göre günümüzün bütün Hoıno
sapiens’lerinin 200 bin yıl kadar önce Afrika’da
yaşayan ortak bir kadın ataya sahip olduğunu
bulmuştu (Cann vd., 1988, s.127-143).
Cann’ın özgün bulgularının yayınlanmasın­
dan bu yana, tarihlendirme tekniklerinin bazı
yönleri ile bu savın modern insanların çapraz
üreme yerine mevcut hominidlerin yerini aldığı
yönündeki iması sorgulanmaktadır. Dolaymı­
şız atalarımızın tek ve yakın bir kökeni olduğu
fikri uzun süredir tartışılmaktadır. Yakın bir
geçmişe dayanan köken, Eski Dünya’nın çeşit­
li bölgelerinde yaygın olarak bulunan Nean-
dertaller gibi pek çok erken hominidin aile çiz­
gimizde bir katkısı olmadığı anlamına gelecek­
tir. Pek çok araştırmacı, Asyalı Neandertal ve
Homo erectus örneklerine ve yakın zaman ön­
ce Avustralya’da bulunan modern biçimli ama
ataları Asya kökenlerine bağlanan bir fosile
dayanarak bu görüşe hararetle itiraz etmekte­
dir. Nihaî Afrika kökeni fikri artık genel kabul
görüyor olsa da, modern türümüzün yalnız­
ca burada ortaya çıkıp sonra mı dünya yüzüne
yayıldığı, yoksa Eski Dünya’nm farklı bölgele­
rinde az çok birbirinden ayrı olarak türeyip ba­
zı yerlerde yakın akrabalarımız Neandertaller-
le birlikte mi varolduğu açık değildir (tersi yo­
rumlar için bkz. Stringer ve Brauer, 1994; Tat-
tersall, 2000). Bu tartışmanın sonucu ne olursa
olsun, dünyanın farklı halklarını betimlemede
kullandığımız ten rengi, göz renk ve şekli, vü­
cut yapısı ve saç gibi özelliklerin tümü, yakın
zaman öncesine ait ve önemsiz uyarlanmalar­
dır; bunlar her popülasyonu sürekli değiştiren
farklılaşmalardır.
Stephen Jay Gould bu son gelişmelerden
söz ederken, “dış görünüşlerindeki farklılıkla­
ra karşın, bütün insanların ortak bir yere da­
yalı kökeni çok yakın bir geçmişe dayanan
tek bir varlığın devamı olduğunu kavramamı­
zı sağlıyor” demektedir. “Şimdiye dek kavra­
dığımızdan çok daha derin bir biyolojik kar­
deşlik söz konusudur” (Gould, aktaran Tier-
nay vd., 1988). insanlar arasında gördüğümüz
en önemli farklılıklar, davranışsal ya da kültü­
rel uyarlanmaların ürünüdür. Lewis Binford
(1989) bu konuda şöyle der:
Türümüz tedricî süreçlerin sonucu olarak de­
ğil, görece kısa bir zaman dilimi içinde, ade­
ta bir patlamayla ortaya çıkmıştır. Çoğumuz
bunun, akıl yürütme tarzımızın, dolayısıyla da
davranışsal esnekliğimizi olanaklı kılan benzer­
siz simgesel iletişim tarzımız dilin bulunmasının
bir sonucu olduğunu ileri sürmektedir, (s.30)
İnsanlar doğanın geri kalanına evrimsel bir
tarihle, yani ortak atalardan gelmiş olma özel­
 1162-1227 yılları arasında yaşamış
ve Moğol kabilelerini buyruğu
altında birleştirerek Moğol
İmparatorluğu’nu kurmuş olan
Cengiz Han.
liğiyle bağlanmaktadır. Türümüz yeryüzünde
yaşayan bütün diğer canlılarla akrabadır: Bu
yalnızca mecazî ya da duygusal anlamda değil,
iki kuzenin aynı büyük ebeveynlere sahip olu­
şu gibi, kesin biyolojik anlamıyla da doğrudur.
Tabii bazı türlerle diğerleriyle olduğundan da­
ha yakın akrabayız. Primat olmayanları bir ya­
na bırakırsak, şempanzeler maymunlardan da­
ha yakın akrabalarımızdır. Farklı akrabalık de­
receleri, farklı anatomik ve davranışsal benzer­
liklerde yansımasını bulur. Ancak bizler da­
hil bütün canlılar, aynı atalardan gelmekteyiz:
milyarlarca yıl önce şimdi tanıyamayacağımız
bir dünyada yaşayan minyatür organizmalar.
Biz ve diğer yeryüzü türleri böylesi bir baş­
langıçtan sonra nasıl şimdiki hale gelmiştir? Bu
sorunun cevabı, ancak 20. yüzyıl başlarında
belirginleşmeye başladı. 18 ve 19. yüzyıllarda
bazı bilimciler, organizmalar çevrelerine uyar­
landıkça türlerin zaman içinde değişebileceği­
ni görmüşlerdi. Ama bu tür değişikliklerin ne­
den ve nasıl olduğunu göremiyorlardı. Aslında
çoğu, bu değişikliklerin yeni türlere yol açabi­
leceğine inanmamaktaydı. Doğal süreçler ye­
ni “ırklar” ya da tür içi farklılıklar yaratabi­
lirdi; ama türleri yaratabilecek olan, yalnızca
T anrı’ydı. Ancak Charles Darwin’in On the
Origin o f Species by Means o f Natural Selecti-
on (Türlerin D oğal Ayıklanma Yoluyla K ökeni
Üzerine) başlıklı kitabını yayınladığı 1859’da,
evrimin başlıca mekanizmaları hem tür içi de­
ğişimleri, hem de İlahî müdahale olmaksızın
yeni türlerin ortaya çıkışını açıklayacak bir şe­
kilde betimlenmiş oldu.
Yakın zamanda, 2 0 0 6 ’nın sonları ve 2 0 0 7 ’-
nin başlarında DN A’ya dayalı birtakım bul­
gular insanın kültürel tarihi ile ilgili anlayı­
şımızı yeniden şekillendirdi. Tüm bu bulgu­
lara genetik araştırmaların yardımı olmadan
ulaşılamazdı. Bunlardan biri modern insanın
Afrika’yı ancak son 5 0 .0 0 0 -7 0 .0 0 0 yıl içeri­
sinde terk ettiğini, eski dünyaya hızlı bir şekil­
de büyük ihtimalle Kızıldeniz’in etrafından do­
laşarak Afrika’dan çıkıp kıyıları takip ederek
yayıldıklarını gösteriyor. Torunları 4 0 .0 0 0 yıl
önce hızla Avustralya’ya ulaştılar ve Avustral­
ya yerlileri o günden bu zamana genetik olarak
izole kaldılar. Asya’da yaklaşık aynı zamanlar­
da insanlara ev sahipliği yapmaya başladı an­
cak burada genetik izolasyon yoktu. Başka bir
ilginç DN A’ya dayalı bulgu da yaşayan mil­
yonlarca Asyalı erkeğin ortak bir atanın, Cen­
giz Han’ın genlerini paylaştıklarını gösteriyor.
2 0 0 7 ’de ortaya çıkan bir başka bulgu da hak­
larında çok az şey bilinen bir kültür olan, R o­
malıların öncülleri antik Etrüsklerin Türkiye
kıyılarında bulunan Lidya Krallığı’nda ortaya
çıktıkları ve orta İtalya’da yetiştirilen sığırların
kökeninin yine Türkiye’deki bu aynı bölgeden
geliyor olabileceğine dairdir.
Darvvin: Doğal Seçilim Yoluyla Evrim
Darvvin yeni türlerin İlahî müdahalenin bir so­
nucu olarak değil, denetimsiz ve mekanik bir
süreçle ortaya çıktığı kanısındaydı. Bütün bit­
ki ve hayvan türlerinin çevrenin kaldırabile­
ceğinden daha fazla yavru üretme eğiliminde
olduğunu ve bunun yaşam alanları, kaynak­
lar ve eşler konusunda yoğun bir rekabete yol
açtığını düşünüyordu. Ancak uygun olan bir­
kaç birey üreyebilecek kadar uzun yaşayabil­
mekteydi. Darvvin ayrıca bir türün bireyleri­
nin birbirinden fiziksel açıdan farklı olduğunu
kaydetmekteydi. Örneğin, belirli bir hayvan
popülasyonu içinde, bazılarının postları da­
ha kaim ya da uzuvları daha uzun olabilirdi.
Bu varyasyonlar hayvanın yaşama şansını ve
daha da önemlisi, üreyecek kadar hayatta ka­
labilecek yavrular üretme şansını desteklediği
takdirde uyarlayıcı oluyordu. Bu sürecin, çev­
resinin organizmaya dayattığı taleplerin doğa­
sına ve çevrenin geçirmekte olduğu değişimle­
re bağlı olduğunu belirtmeye gerek yok (Ör­
neğin kalın bir kürk soğumakta olan bir çevre
için uzun bir yaşam anlamına gelebilirken, gi­
derek ısınan bir iklim için bir engeldir). Özel­
likleri özgül çevrelerinde kendilerine rekabetçi
bir avantaj sağlayan bireyler daha fazla yavru
üretirler ve ebeveynlerinin özelliklerini kalk­
tıklarından daha uzun yaşar ve daha fazla yav­
ru meydana getirirler. Dolayısıyla her bir ku­
şakta, bir popülasyonun daha iyi uyarlanmış
bireyleri sayılarını daha az uyarlananlar aley­
hine arttırırlar. Bu süreç içinde türün bütünü
değişmektedir.
Ancak burada önemli bir uyarıda bulun­
mak gerek. Gelecekteki çevrenin nasıl olacağı­
nı kimse kestiremeyeceğinden, “daha iyi uyar­
lanmış” dolayımsız çevreye ilişkin koşullu ya
da görece bir terimdir. Evrim üzerine düşünür­
ken, çevre salt yırtıcı hayvanlar, besin ve ba­
rınak gibi belirgin sınırlamalardan ibaret de­
ğildir; bireyin hayatta kalma şansını etkile­
yen bütün etkenleri kapsar. Bu anlamda “n-
boyutlu”dur, yani olası değişimlerin neredey­
se sonsuz ve sürekli olduğu söylenebilir. Ayrı­
ca biyolojik uyarlanma sürecinin mutlak ola­
rak denetimsiz olduğu ve hiçbir hedef, amaç ya
da ana plana sahip olmadığı vurgulanmalıdır.
Süreç, bu kitabı okuyanların beyni gibi inanıl­
maz bir karmaşıklığa yol açsa ve birbiriyle iliş­
kisiz türlerde en az sekiz vesileyle görüşün bir­
birinden ayrı evriminde güzel bir biçimde göz­
ler önüne serilse de, aynı süreç tek bir hücre or­
ganizmasının, hatta sürekli değişen grip virüsü­
nün tasarımını şekillendirmektedir.
 Darwin’in “doğal ayıklanma” dediği meka­
nizma budur. Yalnızca bir tür içindeki tedricî
değişiklikleri değil, yeni türlerin ortaya çıkışı­
nı da açıklamaya yarar. Bir türün farklı popü-
lasyonları farklı çevrelere uyarlandıkça, anato­
mik ya da davranışsal farklılıkları birbirleriy-
le üremelerini olanaksız hale getirecek derece­
de büyüyene kadar farklılaşırlar. Başka bir de­
yişle, farklı türlere dönüşürler. Darwin’e göre
bu süreç -çevresel koşullara uyarlanma- doğa­
da gözlemlenebilen geniş tür çeşitliliğini açık­
lamaktaydı. Birçok tür, “halka tür”dür; bu da
komşu popülasyonlarm birbirleriyle üreme iliş­
kisine girebildiği, ancak komşu olmayanların
giremediği anlamına gelmektedir. Yine geçmiş
popülasyonları araştırırken, ayrı fakat birbiri­
ne oldukça benzeyen popülasyonlarm üreme
ilişkisine girip girmediğini belirlemek her za­
man mümkün değildir. Ne var ki tür kavramı,
uygulamasındaki sorunlara karşın bir standart
olarak her zaman yararlıdır.
Mendel: Doğal Seçilimin Genetiği
Darwin’in kuramının başlıca zaafı, destekle­
nen özelliklerin nasıl kalıtıldığım açıklayama-
yışıydı. Yaygın inanç bireyin her iki ebeveyni­
nin de özelliklerinin bir karışımını kalıttığı yö­
nünde olduğundan, böylesi sistemli bir açık­
lama gerekliydi. Bu inanç doğruysa, avantaj­
lı varyasyonlar daha avantajsız varyasyonlar­
la sulandırıldıkça, doğal ayıklanma üzerlerin­
de etki göstermeden çok önce yitip gidecekler­
di. Doğal ayıklanmanın kalıtımsal temelini bu­
lan, Gregor Mendel (1822-1884) adlı Avustur­
yalI bir keşişti.
Mendel yıllarca, günümüz Çek Cumhuriye-
ti’nde bulunan manastırının bahçesinde özel­
liklerin bir kuşaktan diğerine nasıl aktarıldığı­
nı bulma çabası içinde bezelye ve başka bitkiler
yetiştirdi. Biyolojik kalıtımın ebeveyn özellikle­
rinin geri dönüşsüz bir karışımı olmadığını bul-.
du; sonradan “gen” adı verilecek tekil kalıtsal
bilgi birimleri, belirli düzenli örüntüler uyarın­
ca ayrı tanecikler halinde ebeveynden yavruya
aktarılmaktaydı. Bir bireyde bir genin etkisi di­
ğer genlerinkiyle karışabilmekte, hatta tümüy­
le ortadan kalkabilmekteydi; ama genin kendi­
si, kendini dışavurabileceği ve böylelikle doğal
ayıklanmaya tabi olabileceği yeni kuşağa akta­
rılmaya hazır, değişmeden kalıyordu.
Mendel’in çalışması kendisi ve Darvvin öle­
ne dek bilim çevrelerinin dikkatini çekmedi.
1 9 0 0 ’lerin başlarında yeniden keşfedildi; an­
cak evrimle ilişkisi ancak sonraki kuşakta tam
olarak değerlendirilebilecekti. O güne değin,
Darw in’in kuramındaki diğer açıklar da çö­
zümlenebilmiş ve nihayet, diğer bütün türlerle
birlikte insan türünün de evrimin bir ürünü ol­
duğu kabul edilmişti. Günümüzde evrim kura­
mı, biyoloji ve doğa bilimlerinde yürütülen bü­
tün araştırmaların merkezindedir. Modern ge­
netiğin, popülasyon biyolojisinin ve biyokim­
yanın son atılımlarıyla birlikte, günümüzdeki
adıyla “evrimsel sentez”in yararı kuşkuya yer
vermeyecek şekilde kanıtlanmıştır.
Evrim ve İnsan Kültürü
İnsanların evrimsel bir kalıtın ürünleri olarak
algılanması gerektiği öncülünü kabul etmekle
birlikte, kültürel antropologlar genelde (belir­
gin fizyolojik gereksinimlerden ayrı olarak) bi­
yolojik etkenlerden görece bağımsız öğrenme
ve kültürel esnekliğin önemini vurgulayagel-
mişlerdir. Ne var ki 1980 ve 1990’h yıllarda bu
durum, doğa ve toplum bilimlerinden -özellik­
le nörobiyoloji, popülasyon genetiği, etiyolo-
 Kültürel Evrim Biyolojik Evrim

Equus

1970

P liohippus
3 milyon
yıl önce
1950

Merychippus
15 milyon
yıl önce
1930

Mesohippus
35 milyon
yıl önce

1910 Hyracotherium
45 milyon
yıl önce

Şekil 3 - 1 . Atın 45 milyon yıl öncesinden yaklaşık 1 milyon yıl öncesine kadar uzanan dönemde geçirdiği biyolojik evrim arabanın
100 yıl içinde geçirdiği kültürel evrim ile karşılaştırılıyor.

ji ve psikoloji alanlarından- kaynaklanan, ev­
rime ilişkin yeni kuramsal perspektiflerin mey­
dan okumasıyla karşı karşıya kalmıştır, Başlı­
ca iddia, genetiğin kontrolündeki biyolojik sü­
reçlerin toplumsal davranışın şekillenmesin­
den, şimdiye kadar genel olarak kabul gördü­
ğünden daha fazla sorumlu olduğudur. Savlar
genellikle tartışmalıdır.
Son otuz yılda, insan davranışsal biyolojisi,
insan etiyolojisi, evrimsel ekoloji ve sosyobiyo-
loji adı altında, toplumsal ya da kültürel dav­
ranışa ilişkin yeni yaklaşımlar ileri sürülmüştür
(bunların bir tartışması için bkz. Cronk, 2000).
Bu yaklaşımlar E. O. Wilson’un 1 9 7 5 ’te çarpı­
cı bir şekilde dile getirdiği görüşleri paylaşır­
lar: Darwin’ci doğal ayıklanma modelleri, hay­
van toplumsal davranışının yanısıra, insan kül­
türü ve toplumsal davranışının çeşitli yönleri
için de geçerlidir. Söz konusu davranışlar eş se­
çimi, çocuk bakımı, akrabalar arası toplumsal
ilişkiler, besin elde etme ve paylaşımı stratejile­
ri, karşılıklı yardımlaşma ve karşılıklılığı içer­
mektedir. Genetik etki özgül bir genin (ya da
genlerin) belirli bir davranış kompleksini (ör­
neğin ebeveynin yavrusuna olan sevgisini) kon­
trol ettiği anlamına gelmediği gibi, kimi zaman
suçlandığı üzere determinizm de içermemekte­
dir. Genler söz konusu olduğunda, davranış en
iyi olasılıkla, bir özelliğin genlerle çevresel et­
kilerin etkileşimi tarafından şekillendirildiği
bir “açık program” olarak görülecektir; böy­
lelikle organizma sürekli çevresel değişiklikle­
ri izler; bu Irons’un “uyarlayıcı esneklik” dedi­
ği bir süreçtir.
Verili çevresinde çiftleşme, savunma ve be­
sin sağlama davranışları en iyi işleyen hayvan,
yaşama, üreme ve yavrularım yetiştirme ola­
sılığı en yüksek olan hayvandır. Organizma­
lar, çeşitli çevresel koşullara uygun tarzda —ya­
ni bireysel üreme başarısını destekleyecek tarz­
d a- genetik temelli bir eğilime sahiptirler. Bu
yaklaşımın bazı yönleri genel kabul görmek­
tedir ve tartışmalı değildir. Kuşkusuz hayvan
toplumsal davranışının genetik bakımdan ko­
şullanmış yönleri doğal ayıklanma kuvvetleri­
nin bir sonucudur ve onlardan sürekli etkilenir.
Bu yaklaşımın da öngöreceği üzere, toplumsal
davranışların büyük bölümü büyük ölçüde or­
tak genetik özellikler paylaşan yakın akraba­
lar arasında işbirliğini içerir. Üreme başarısı­
na katkıda bulunan davranışları kontrol eden
genler tercihli olarak kuşaklar boyu aktarılır­
ken, daha az uyarlayıcı davranışları kolaylaştı­
ran genler tedricen yitip gider. Bu temel öncül
öylesine genel bir kabul görmektedir ki, pri­
matlar ve diğer toplumsal türler üzerine dav­
ranış araştırmalarının hemen tümü bunu verili
kabul etmektedir.
Farklı araştırmaların sonuçları ne olursa ol­
sun, insanın kültür yeteneğinin insan toplum­
sal yaşamına eşsiz bir boyut kattığından kuşku
duyamayız. Antropologların açıklamaya ça­
baladıklarının büyük bölümü; örneğin eşitsiz­
liğin doğası ve süreğenliği, değer sistemlerinin
ve ideolojilerin toplumsal yaşamdaki rolü ve
çağdaş siyasal sistemlerin evrimi doğrudan bu
modele dayanmamaktadır. Yine de insan dav­
ranışına ilişkin her türlü ciddi araştırma, kül­
türel ve biyolojik süreçlerin karmaşık kesişme
tarzlarını göz önünde bulundurmak durumun­
da olacaktır (Brown, 1991; Fox, 1994). Siyaset
bilimi, iktisat ve psikoloji gibi çok farklı alan­
larda çalışan toplum bilimciler, gittikçe artan
ölçülerde evrim kuramından beslenmektedir.
İnsanın Ekolojik Bağlamı
Ekoloji, “organizmalarla onları etkileyen ya da
onlardan etkilenen bütün fiziksel ve biyolojik
etkenler arasındaki ilişkilerin incelenmesidir”
(Pianka, 1974, s.3). Bir başka deyişle ekoloji,
organizmalarla (ya da ait oldukları popülas-
yonlarla) çevreleri arasındaki etkileşimin ince­
lemesidir. Ekoloji ile evrim kuramı arasındaki
bağlantı bu tanıma dahildir. Daha önce de be­
lirttiğimiz gibi, evrim öncelikle doğal ayıklan­
ma mekanizması aracılığıyla işler. Yani, bir po-
pülasyon içindeki bazı karakteristikler o popü-
lasyonun çevresi bağlamında bireylere hayatta
kalma ve üreme konusunda rekabet gücü sağ­
ladıkları için giderek daha yaygınlaşır. Dolayı­
sıyla evrimsel süreç içinde aslî önem taşıyan et­
ken ekolojik etkendir; yani organizmalarla çev­
releri arasındaki uygunluktur.
Diğer bütün yaşam biçimleriyle birlikte in­
sanlar tek bir ekosisteme -bütün organik şeyle­
ri kapsayıp onları inorganiğe bağlayan madde
ve enerji döngüsü- dahildir. Bütün organizma­
lar enerji ve maddeye bağımlıdır. Hayvanların
kullandığı madde ve enerjinin büyük bölümü,
doğrudan güneş ve topraktan alınmaz. Bunlar
başka organizmalarca üretilip beslenme yoluy­
la türler arasında devredilir; “yemek ve yen­
mek” hepsi için kuraldır. İnsanlar bitkilerin sa­
lıverdiği oksijeni solurlar, bitkilerse insanlar ve
milyonlarca başka hayvan türünün salıverdi­
ği karbondioksiti kullanır. Birlikte ele alındı­
ğında, böylesi ilişkiler hayat için gerekli ener­
ji, besin ve kimyasalları mübadele eden uçsuz
bucaksız bir bireyler ağı oluşturur; insanlar ve
bakteriler de aynı sürece dahildir.
Ekosistem kavramının yararı, öncelikle her
türlü çevreye uygulanabilir olmasıdır. İkincisi
ve daha önemlisi ise, ekosistem kavramı insan­
ları birbiriyle, diğer türlerle ve fiziksel çevrele­
riyle dinamik bir ilişki içinde betimlememize
olanak verir. Enerji ve besin akışını ölçebilir ve
çizelgesini çıkartabilir, herhangi yerel bir po-
pülasyon için gerekli etkileşimleri belirleyebili­
riz. Dolayısıyla ekosistem kavramı insan popü-
lasyonlarmın çevrelerinden nasıl etkilendikleri
ve onu nasıl etkileyebildiklerini betimlememizi
olanaklı kılmaktadır (Moran, 1990).
Doğal ekosistemlerde genellikle önemli bir
düzen ve süreklilik vardır. Herhangi bir eko-
sistemin milyonlarca bileşen türü beslenme za­
man içinde üreme ve ölüm süreçlerinde birbiri­
ni sınırladığından, bu şaşırtıcı değildir. Ancak
ekosistemlerin zamana karşı dirençli olmaları,
onların statik olduğu anlamına gelmemekte­
dir. Pek çok ekosistem denge ya da dengeye ya­
kın bir durum olarak algılansa da, gerçekte bi­
leşen popülasyonlar arasındaki ilişkiler sürek­
li değişmektedir.
Esneme (direnç) bir sistemin temel öğeleri­
ni ve ilişkilerini sürdürürken uğradığı değişi­
min derecesinin oranıdır. İstikrar (denge) kar­
maşayı soğurduktan sonra bir sistemin yeniden
denge durumuna girme hızının oranıdır. Yük­
sek esnekliğe sahip ama düşük istikrar gösteren
sistemler süreğen ve derin değişimlere uğrarlar
ama sistem olarak varlıklarını devam ettirirler;
başlangıç hallerine dönmeleri çok uzun zaman
alsa da sistemin bileşenleri bir arada kalmayı
sürdürür. Yüksek dirençli ancak düşük esnek­
lik gösteren sistemler ise karmaşık süreçlerden
daha az değişim göstererek çıkarlar ama sonra­
sında hemen çökerler.
Ekosistem incelememiz açısından bu kav­
ramın taşıdığı önem büyüktür. Genellikle bir
ekosistemin denge durumunda gözükmesi ya
da istikrarlı olması halinde, değişmeden süregi-
deceğini varsayarız. Oysa, işaret edildiği üzere
durum böyle değildir. Kutup karasal ekosiste-
mi gibi yüksek ölçüde istikrarlı bir sistem dahi
aslında çökme eşiğine çok yakın olabilir. Her­
hangi bir ekosistem, ancak belirli bir noktaya
kadar dayanıklıdır, bir aşamadan sonra çöke­
bilir. Dolayımsız değişikliklere ilişkin pek az
kanıt görebildiğimiz için, ekosistemler üzerin­
de ciddi etkilerimiz olmadığını düşünürken bu
noktayı akılda tutmalıyız. Örneğin çevremiz­
deki denizler, içlerindeki petrol ve diğer kirli­
liğe karşın gözümüze pek değişmemiş gözüke­
bilir. Dolayısıyla bize oldukça istikrarlıymışlar
gibi gelir. Oysa her yeni petrol ya da kirlilik ila­
vesi, denizin organizma ve mikroorganizmala­
rının bir şekilde tepki vermesini gerektirmekte­
dir ve bu organizmaların yetenekleri sınırlıdır.
Değişim eşiği istikrar görüntüsüyle gözlerden
gizlense de, deniz ekosistemlerinin dayanıklılı­
ğının sınırları vardır.
Ekolojik Sistemlerin Doğası
Ekolojik sistemlerin yapısı -enerji ve besin akı­
şı- herhangi bir insan popülasyonunun yaşam
tarzlarına temel sınırlamalar getirir. Ekosistem
modelini özgül insan popülasyonlarma uygula­
makla iki önemli soruyu gündeme getirebiliriz:
Bunlardan ilki “bir popülasyonun kendi tikel
ekosistemi içindeki yeri ve canlı dünyanın ge­
ri kalanıyla ilişkisi nedir?” sorusu; İkincisi ise
“popülasyonun karakteristiği olan tikel davra­
nışlar onun ekosistem içindeki yeriyle nasıl iliş­
kilidir?” sorusudur.
İnsanlar ekosistemleri içinde oldukça ola­
ğandışı bir konumdadır. İlkin, bu sistemler­
de dikkate değer bir çeşitlilik işgal ederiz. Bu
olgu, türümüzün işgal ettiği habitat ve nişle­
re baktığımızda çarpıcı bir belirginlik kazanır.
Bir türün habitatı yaşadığı alan, çevresidir. Ni­
şi ise, ne yediği, neyin kendisini yediği ve nasıl
üreyip yavrusunu nasıl büyüttüğü ile tanımla­
nan “yaşam sağlama tarzı”dır. Çoğu hayvan
birkaç habitat ve görece dar bir nişle sınırlıdır.
Buna karşın, biz istisnaî ölçüde geniş bir niş iş­
gal eder (insanların yediği geniş yiyecek çeşit­
liliği ve bunların farklı üretim biçimlerini dü­
şünün) ve çok farklı habitatlarda yaşarız. Ger­
çekten de, çöllerden Kuzey Kutup çevresinin
buzul tabakalarına ve tropikal yağmur orman­
larına kadar, insanların yaşamanın yolunu bul­
madığı pek az habitat vardır.
İkinci olarak, insanlar bir ekosisteme gir­
diklerinde, orada başat tür olma eğiliminde­
dirler. Diğer popülasyonların yaşam şanslarım
ve üreme oranlarını güçlü bir biçimde etkileriz.
Başka türlerden, özellikle de (sıtma taşıyıcı siv­
risinekler gibi) refahımızı tehdit edenlerden et­
kilenmemize karşın, bizim onlar üzerindeki et­
kimiz daha güçlüdür.
Başatlığımız, aletlerimizin gelişkinliğinden
kaynaklanmaktadır. (Alet yapımının etkileri­
ni, insan toplumlarımn üyeleri için çeşitli be­
sin bulma stratejilerini inceleyeceğimiz İkinci
Kısım’da göreceğiz). Bazı başka türler de alet
kullanabilmektedir, ama hiçbiri onları bizim
yaptığımız ölçüde geliştirebilmiş değildir ve
başka hiçbir tür, hayatta kalabilmek için bizim
kadar aletlere bağımlı değildir. Teknolojik uz­
manlığımız -fosil yakıtlar gibi oldukça olanak­
sız olanlar dahil olmak üzere- son derece çe­
şitli malzemeyi kullanılabilir enerji kaynakla­
rına dönüştürmemize olanak sağlamıştır. Ay­
rıca başka hayvanlarla paylaştığımız kaynak­
ların kullanımında yaratıcı olmamıza olanak
vermiştir. Örneğin, bir ağaçta depolanan ener­
jiyi kullanabilmek için, diğer hayvanlar onun
özsuyunu içer, içinde ya da üzerinde barınır
ya da dal ve yapraklarını yerler. İnsanlar ağa­
cın çeşitli kısımlarını yemekle kalmaz, onu ke­
sip odununu ev ve mobilya yapmak üzere kul­
lanır. Enerjisini bu evleri ısıtmak ve yemeğimizi
pişirmek için ateş biçiminde de kullanırız. Ben­
zer biçimde, hayvanların kaslarında depolanan
enerjiyi yalnızca diğer hayvanların yaptığı üze­
re onları yiyerek değil, onları çifte koşarak ya
da ağızlarına dizgin yerleştirip üzerlerine bine­
rek de kullanırız. Bir bitki ya da hayvan ihti­
yaçlarımıza uygun değilse, ayıklamalı üremey­
le onu değiştirebilir ve kendimiz için daha ya­

rarlı hale getirebiliriz. Alet kullanımı çiftlik ve
kentler gibi yapay çevreler yaratmamızı müm­
kün kılmıştır; enerji, malzeme ve bilgi akışını
büyük ölçüde arttırarak buralarda yüksek in­
san nüfus yoğunluklarının barınmasını sağla­
yabilmekteyiz.
İnsanın başat olduğu ekosistemler diğerle­
rinden önemli ölçüde daha kırılgandır, çünkü
insan enerjisi ve zekâsı sayezinde ayakta kala­
bilmektedirler. Kentler, besin, su ve diğer ihti­
yaçlar için çevre ekosistemlere bağımlıdır. Esa­
sen kent sakinleri kırsal tarım sektörünün ba­
ğımlı olduğu sermaye, pazarlar ve ulaşım sis­
temlerini denetlediklerinden, çevrelerindeki
kırsal kesimi örgütleme eğilimindedir. Kentler
Şekil 3 - 2. Karasal ekosistemin başlıca
unsurlarını gösteren basitleştirilmiş
bir model. Ölçeğe çizilmemiş olmakla
beraber enerji transferi gerçekleşen her
birleşmede sistemde kabaca 10/1 oranında
enerji kaybı meydana gelir. Bu bir
otoburda (örneğin inek) depolanan her bir
kilokalori için yeşil bitkilerde depolanan
10 kilokalorinin tüketilmesi anlamına
gelir. Yani otobur tüketen bir etoburun
(örneğin insan) bir kilokaloriyi muhafaza
edebilmesi için otoburdan 10 kilokalori
elde edebilmesi gerekir. Bundan dolayı
çoğu diyette insanlar kalori için etten daha
çok tahıllara yönelmektedir.
ayrıca onları çevreleyen ekosistemin özümse­
mesi gereken çok miktarda atık da üretir.
Kentsel ekosistemler genişlediğinde ya da
sayıca arttığında, kentlerle onları destekleyen
besin üreticisi alanlar arasındaki dengeler bo­
zulabilir. Her durumda, ekolojik düzenleme­
ler kitlesel ve yüksek maliyetli enerji girdilerine
bağlıdır. Yakın bir geçmişte gelişen, enerji için
fosil yakıtlara bağımlılığımızla birlikte, günü­
müz kentsel sistemlerinin istikrarı fazlasıyla sı­
nırlanmış olabilir (yalnızca gelecekteki yakıt sı­
kıntısı nedeniyle değil, aynı zamanda atık so­
runları nedeniyle de).
Bütün teknolojik ilerlemelerimize karşın,
ekosistemimiz tarafından diğer bütün organiz­
ma grupları kadar sarılmış durumdayız hâlâ. ni keşfetmek amacıyla inceleme yaparak bu iki
Gerçekten de, antropologlar insan âdetlerini yaklaşımı birleştirmektedir.
kısmen fiziksel çevreye uyarlanmalar olarak Yine de, kültürün ya da onun yönlerinin,
açıklamaktadırlar. İnsanları çevresel sorunlar­ doğal ayıklanma gibi evrimsel kuvvetlerin üze­
la ilişkilerinde diğer türlerden ayırt eden şey, rinde doğrudan etkidiği davranışlardan ol­
öğrenme yoluyla tepki vermedeki süratimizdir. dukça ayrı olduğunu akılda tutmamız gerekli­
Farklı insan toplumları çevreleriyle uyum sağ­ dir. Aslında grup ya da kültürlerin benimsedi­
larken bütünüyle farklı yaşam tarzları geliştire­ ği ve desteklediği özellikler, en azından bir sü­
bilmektedir. Hatta, koşulların gerektirdiği öl­ re, uyarlanma başarısı için sarf edilen bireysel
çüde hızla değişebilirler. Böylelikle, insan uyar­ stratejilerle çelişebilir. İnsanlar, kendi refahları
lanması kültür üzerine temellenen eşsiz bir es­ veya grup ya da cemaat gibi daha geniş bir top­
neklik sergilemektedir. luluğun refahıyla pek az belirgin ve doğrudan
ilişkişi olan inançları ve davranışsal özellikleri
Uyarlanma benimseyebilmektedir.
Evrimsel araştırma tanım olarak artzamanlıy- Kimi zaman, uç örnekler maliyet ve yarar-
ken (yani tarih içindeki değişimlere bağlı), eko­ „ ların belirgin olduğu sıradan örneklerden da-
lojik araştırma senkronik (yani esas olarak bu­ ha yararlıdır. Cinsel organların yaralanması
günle ilgili) olma eğilimindedir. Bununla birlik­ ^a_dahil bazı gerilimli erginleme törenleri bu­
te her ikisi de temel olarak aynı olguya odak­ lunan toplumları ele alalım. Ölüm ya da yara-
lanmaktadır: Uyarlanma. Uyarlanma tanım ­ _ lanma r is k ia e J ^ ş ü .ık J m t ü r ^
lanmış bir çevrede bir arada yaşayan organiz­ li toplumsal ilişkiler bağlamı dışında birgyg_(ya
malar ya da organizma nüfuslarının hayatta da ebeveynlerine) nasıl bir yararı olduğunu an­
kalma ve üreme olanaklarını yükselten biyolo­ lamak zordur..Sudan ve Doğu AfrikaMa-.görü-
jik ve/veya davranışsal uyumlarını sağlayan sü­ v len kadın sünneti ve enfibülaşyon (vaiinasn..dk
reçtir. Doğal seçilimin ya da başka evrimsel et­ kerek kapatmak) ve Avustralya aborijinlerin-
kenlerin sonucu olarak bilinen bir türün deği­ de rastlanan erkek subensizyonu (penis ve id­
şimlerinin temel nedenlerini anlamak üzere ya­ rar yolunun yarılması) gibi geleneksel pratikle-
pılan evrimsel bir çalışma, uyarlanmanın izi­ rinTbunlara maqi7. kafan hi reyi erin
ni zaman içinde geriye doğru sürebilir. Ekolo- da üreme başarısına bir katkıda bulunmayaca­
jik çalışmalar ise tam jersine şimdiye odakla­ ğı açıktır; ancak erginlenen kişinin toplumsal
nır ve verili bir çevrede organizmalar arasında­ olarak kabul edilmesine katkıda bulunurlar.
ki ilişkiler toplamım analiz ederek uyarlanma Örneğin kadın sünneti kadın cinselliği ve üre­
sürecinin sonuçlarını inceler. Evrimsel ve eko­ mesi üzerindeki eril denetimi, erkek subensiz­
lojik araştırma, canlı organizmaların yaşadık­ yonu ise yaşlı erkeklerin genç erkekler üzerin­
ları toplam çevre alanında hayatta kalmak için deki denetimini güçlendirir (Irons, 1995). Böy-
geliştirdikleri özellikler ve stratejilerin o çev­ lesi pratikler, kültürel kimliğini biçimlendirme,
re içinde sağladıkları başarıya nasıl katkı sağ­ cinsellik ve toplumsal olgunlu^kavrâm lârı-
ladığını, yani kısaca nasıl uyum gösterdikleri­ nı tanımlama ve toplumsal denetim kurma an-

Kuzey Angola’daki bu genç kadınlar, ergenliğe geçiş için
düzenlenmiş dinsel bir töreni yürütüyorlar.
(Fotoğraf George Bates)
lamında, doğrudan toplumun doğasıyla ilintili
gözükmektedir.
Dünyaya ilişkin inanç ve fikirlerimizin bir
çoğu birey için dolaysız bir yarar taşıyor gö­
zükmese de, toplumsal öğrenme aracılığıyla
aktarılmaktadır. Bu, insanların doğrudan ma­
liyet ve yararların dar çerçevesinde davranma­
sını beklemememiz gerektiği anlamına gelmek­
tedir; çünkü insanlar sorunlara daha çok geniş
bir kültürel araçlar yelpazesini kullanarak tep­
ki vermekte ve çözümlemektedir. Dahası, kül­
türel olarak aktarılan şeyleri yapma tarzlarının
uyarlayıcı olduğu -varsayılmakla kalınmama­
lı- gösterilmelidir. İnsan kültürel davranışını
anlamaya yönelik herhangi bir gerçekçi yakla­
şım, davranışların tümü nihaî olarak söz konu­
su bireylerin başarısını ima etse de, büyük öl­
çüde belirlenimsizliğe açık olmalıdır.
Evrimin kendisinin de geniş ölçüde organiz­
maların sürekli değişen çevrelerine tepkilerinin
(uyarlanma) ürünü olan birikimsel bir değişim
süreci olduğunu gördük. Uy^lanm a aynı an-
da birkaç farklı düzlemde işleyen süreçleri içer­
diğinden, anlaşılması zor bir kavram olabilir.
Dahası, uyarlanma ancak uzun zaman süreçle­
ri içinde gözlemlenebilecektir.
Ne var ki, uzun vadeli uyarlanma süreçleri­
nin organizmaların gündelik temelde karşılaş­
tıkları sorunları uygun tarzda çözümleme yete­
neklerine bağlı olduğunu bilmekteyiz. Dolayı­
sıyla kavram, organizmanın -doğal ayıklanma
için doğrudan bir anlam taşımasalar d a- dola­
ymışız olarak hayatta kalmasını etkileyen bü­
tün tepki ve davranışlarını kapsamaktadır. Di­
ğer pek çok tür gibi insanlar da bazı şeyleri
yapmanın yeni yollarını öğrenerek uyarlanır­
lar. Artan insan nüfusu besin üretimi sistemle1
rimizi ve teknolojimizi ne denli hızlı uyarlaya-
bildiğimizin kanıtıdır. Hızlı öğrenme ve öğren­
diklerimizi aktarabilme yeteneğimiz, geniş öl­
çüde dili kullanma yeteneğimizin sonucudur.
İkinci Bölüm’de gördüğümüz üzere, dil yete­
neğimiz kuşkusuz hominid serebral korteksi-
nin, insanlık tarihinin erken bir evresindeki ev-
riliş tarzıyla yakından ilintilidir. Beyin. _şimge-
sel iletişimi olanaklı kılacak şekilde belirli bir
eşiğin üzerinde geliştiği andan itibaren, evrim­
sel yönümüz değişikliğe uğradı. Chomsky’nin
belirttiği gibi, dili kulanmamız ergenlik tüyleri
çıkartmamız kadar kolaydır! (aktaran Brown,
1991) Bu yetenek, yeryüzünün çoğu bölgesini
 işgal etmemize izin veren teknolojileri geliştir­
memizi sağlamıştır ve bu başka hiçbir iri hay­
vanın yapamadığı bir şeydir. Tabii uzun vade­
de, bu teknolojilerin kötü-uyarlanıcı olduğu da
ortaya çıkabilir; görece kısa bir tarihe sahip bir
tür olabiliriz.
_Uyarlanma sürekli olarak organizmanın
çevresiylejilişkisini etkileyen h erjü jd saileğ ^ is.
mi içerir. ^Sürekli değişmesi nedeniyle çevre de,
hiçbir zaman ideal olamayan değişikliklere yol
açar. H içbir uyarlanma ya da tepki mükem­
mel ya_da nihaî çözüm, değildir; her biri bera-
jEerinde belirli maliyet ve riskleri getirir. Bizler
_ de dahil, organizmalar belirli bir zamanda ken-
jdileri_ için erişilebilir olan her türlü kaynaktan
(mevcut genetik ve kültürel malzemeler dahil)
gelecekteki^ sonuçlarını gözetmeksizin yarar­
landığından, uyarlanma her zaman uygun fır­
satları değerlendirme üzerine kuruludur.
Uyarlanmanın fırsatçı doğası, akraba de­
niz ve kara memelilerinin ön ve arka uzuvlarını
kullanım tarzlarının çoğulluğunda bolca göz­
lemlenebilir (örneğin ortak bir atayı paylaşan
sığırlar ve balinalarda). Sanayileşmiş toplum-
ların petrolü 20. yüzyıl Bâşlârîn3a'iIEnçc)k''sı-
_ hırlı bir tarzda kullanmaya başlamış, ,Qİmala-
rı da kültürel temeİli bir örnektir. Bu uyarlan­
ma kısa sürede modern makineleri işletecek et­
kin ve güçlü bir yakıt sağlama sorununu çöz­
dü. Petrolün çıkartılmak üzere hazır bulunması
ve teknolojimizin onu kullanmaya olanak sağ­
layacak derecede gelişmiş olması anlamında,
petrol kullanımı fırsatçı bir uyarlanmaydı. Pet­
rol yakıtına uyarlanırken, toplumumuzun ya­
pısını değişikliğe uğratan birçok düzenleme de
gerçekleştirdik: Ağır gereçlerle üretilen besin­
lerle besleniyoruz; suni gübreye ve petrokim-
ya sanayinden üretilen böcek öldürücülere da­
yalı ürünler yetiştiriyoruz; hızlı ulaşım araçları,
ucuz elektrik ve sayılmayacak kadar çok üre­
tim sisteminden yararlanıyoruz. Bütün bu fa­
aliyetleri petrol tetikledi. Son zamanlarda çev­
re beklenmedik tarzda değişmeye başladı. Pet­
rol kullanımının sonucu olarak, petrol rezerv­
lerinin azalması, ileri derecede gelişmiş sanayi
toplumlarındaki zehirli atıklar ve belki de at­
mosferde uzun vadeli değişikliklerle yüz yüze­
yiz artık. Bundan sonra hangi enerji kaynağına
yönelirsek yönelelim, yeterli çözümün sağlana­
mayacağı ve birçok yeni ve öngörülmeyen zor­
lukların ortaya çıkacağı kesindir. Uyarlanma
aynı anda hem tikel bir sorunun çözümü, hem
de beklenmedik değişikliklerin ve yeni sorunla­
rın kaynağıdır.
Kararlar, Varyasyon ve Çevre
İster biyolojik isterse davranışsal olsun, var­
yasyon uyarlanma sürecinin anahtarıdır. Hay­
van davranışı üzerine yürütülen son araştır­
maların en önemli katkılarından biri, hayvan­
lar arasındaki çiftleşme sistemlerinin, erkek-
dişi farklılıklarının, beslenme alışkanlıkları­
nın, besin paylaşımının, toplumsal etkileşimin
ve benzerlerinin, bireysel stratejiler olarak baş­
layan davranışların bir sonucu olduğunun an­
laşılmasıdır. Gruplar hiçbir zaman tek tip bi­
reylerden oluşmaz; her grup, eldeki sorunlara
farklı tepkiler veren bireyler içerir. Bu açıdan
bakıldığında davranış örüntüleri son derece il­
ginç bir hale gelmektedir. İnsan kültürü sürek­
li geliştiğinden, işe yarar görünen yeni çözüm­
ler aktarılan bilgi dağarcığına anında eklene­
bilir. Yeniliklerin kabulü, alışılageldik eylem
tarzlarının her zaman varyasyona tabi olduğu
olgusuna dayanır büyük ölçüde. Her toplum­
da bireyler sürekli kararlar alırlar ve bu k a­
rar almalar davranışsal çeşitlenmeye yol açar.
Her toplumda, bir belirsizlik yaratmaya yete­
cek kadar çok ve çelişkili kişisel davranış bu­
lunur; bu, yeniliklerin uygulanmasına ve ka­
bulüne zemin oluşturur.
İnsanın karar alma ya da sorun çözme dav­
ranışının doğasını anlayabilmek için, bu dav­
ranışın gerçekleştiği çevreyi göz önünde bu­
lundurmamız gerekir. Çevreyi sabit bir man­
zara ya da statik bir olgu olarak görmeye hepi­
miz fazlasıyla yatkmızdır; bu yüzden de, bütün
çevrelerdeki varyasyonun doğasını göz önün­
de bulundurmakta başarısız kalırız. Çevreler
karmaşıktır ve sürekli değişir. Herhangi bir bi­
rey ya da popülasyonun çevresi, onu herhan­
gi bir şekilde etkileyen bütün dış etkenlerden
oluşur; yani yalnızca habitatm (popülasyonun
yaşadığı yer) belirgin özellikleri değil, hastalık
aktaran organizmaların mevcudiyeti, rakipler,
barınak ve iklim koşulları da etkilidir. Ayrı­
ca bireyin içinde bulunduğu kültürel ortam da
bir etkendir. Örneğin erkek erginleme ayinle­
rinin önemli olduğu bir toplumda, bu toplum­
sal olgu da birey için çevresel koşullardan bi­
ridir. Çevre, popülasyonun demografik yapısı­
nı da içerir: Bir bireyin çevresinde, bireyin ara­
larında hem bağlaşıklar hem de rakipler bu­
labileceği aynı popülasyonun başka üyelerin­
den oluşur.
Nihayet, çevreler dinamiktir. Ekolog Law-
rence S. Slobodkin (1968), bütün çevre dina­
miklerinin ardında dört örüntünün yattığını
öne sürmüştü: Her türden çevresel olayın ye­
nilik derecesi (ne kadar yeni), sıklığı (ne ka­
dar sık), büyüklüğü (ne kadar büyük) ve süresi
(ne kadar zaman). Başarı şansı en yüksek orga­
nizma, herhangi bir noktada çevresiyle zorun­
lu olarak en uyumlu olan değil, çevresine es­
nek tarzlarda tepki verme yeteneğini sürdüren­
dir. Genel olarak söyleyecek olursak, en başa-
Nljer çobanları en iyi
otlatma stratejisi üzerine
tartışıyorlar.
Sonuçta tüm karmaşık sosyal
örüntüler kişisel seçimlere
kararlara ve davranışlara
dayanır. Bu İzlanda’ya
özgü hayvan pazarı grup
davranışının sık rastlanan bir
örneğidir.
(Fotoğraf lam Simpson)
rıh tepki esneklikten en az fedakarlık edendir.
Başka bir deyişle, alternatifler arasındaki seçim
büyük kazançları gözeterek değil, riski en aza
indirecek şekilde yapılmalıdır. İnsanların dav­
ranışlarında genellikle tutucu ve işler gözüken
tarzlarını değiştirmekte gönülsüz oldukları dü­
şünüldüğünde, bunun insanlarda böyle olduğu
gözükmektedir.
Davranış genelde oldukça öngörülebilir ve
gelenekseldir; insanlar benzer koşullarda ben­
zer kararlar alma eğilimindedir. Aksi takdir­
de grup yaşamı olanaksız olurdu. İnsanlar bir
ürünün mü yoksa bir başkasının mı yetiştirile­
ceği, yeni otlaklara göçülüp göçülmeyeceği gi­
bi temel geçim konularında sürekli kararlar
alırlar; kiminle ilişki kuracaklarına, kime teb­
rik kartı göndereceklerine de karar verirler. İn­
san toplumlarının yapısı, alternatifler arasın­
da yapılacak seçimlere ilişkin koşulları ve bil­
giyi sağlar. Aynı zamanda insan toplumunun
kendisi de bu sürecin bir sonucudur. Frederick
Barth (1981) şöyle demiştir:
Toplumsal yaşam, faaliyetlerini düzensiz, fazla
düşünmeden ve genellikle alışılagelmiş biçimde
sürdüren aktörlerce yürütülür. Çabalarının so­
nuçlarıyla, bunlar kendilerini etkilediği ölçüde
ilgilidirler. Bu ilgi kapsamında yargıları, farklı
alternatif ve sonuçları hem geleceğe hem de geç­
mişe yönelik olarak karşılaştırabilecekleri stan­
dartları sağlayarak, seçimleri ve eylemleri ö r­
gütlemeye yarayan değerler üzerine temellenir.
İnsanlar böyle yaparken, yolunu bulabildikleri
ölçüde, yararların peşine düşüp zarar ve sakın­
calardan kaçınarak elde edilecek değer miktarı­
nı azamileştirme eğilimindedirler, (s.102)
İnsan toplumsal örgütlenişi bireylerin ver­
dikleri kararların bir ürünüdür; bu kararların
çoğu, gündelik yaşamın ayrıntılarından oluşur,
ama bütün olarak uyarlanmanın akışını yön­
lendirirler. Dolayısıyla karar, uyarlanma ve ev­
rim atbaşı gider.

BESİN EDİNME SİSTEMLERİ:
K a r a r l a r , Uy a r l a n m a v e B e s İ n
İnsanların karşılaştığı bütün sorunlar arasında
en önemlisi, yeterli besin sağlamaktır. Ekolog-
lar “ne yersen osun” saptamasını yaparak, ge­
rek insan gerekse diğer canlılar olsun, herhangi
bir popülasyonun kullandığı besin kaynakları
ve çeşitliliğinin, popülasyonun hayatta kalma­
sı açısından önemini vurgulamaktadırlar. Bü­
tün dünyada çok geniş bir uyarlanma örüntü­
leri yelpazesi bulunsa da, bir popülasyonun be­
sin sağlama ve paylaştırma tarzı konusu üze­
rinde yoğunlaştığımızda, ortak stratejiler oldu­
ğunu görebiliriz.
Tikel bir grubun besin sağlamak için kul­
landığı ya da elde tuttuğu davranışsal strate­
jilere besin edinme sistemi denilebilir. Bu ge­
nel örüntüler içinde mevcut stratejiler o denli
fazladır ki, hiçbir iki sistem birbirine tam ola­
rak benzemez. Dahası, bir toplum içinde aynı
stratejiyi izleyen iki birey bulmak bile zordur.
Ancak, besin edinme davranışı konusunda, bu
bağlamda kültürel gelişmenin doğasım açıkla­
maya yardımcı olacak kimi önemli genelleme­
ler yapılabilecektir. Besin edinmenin beş ana
örüntüsü şöyle tanımlanabilir:
1. Avcı-toplayıcılık: Yabanıl bitkiler topla­
ma, avlanma ve balıkçılık.
2. Geçimlik tarım: Küçük arazi parçaların­
da, muhtemelen kısmen koşum hayvanları ve
saban kullanımına ya da sulamaya dayalı basit
bir tarım biçimi (bahçe tarımı ya da yaygın ta­
rım olarak da adlandırılmaktadır).
3. Çobanlık: Hayvan yetiştiriciliğine dayalı
bir ekonomi. Çobanlar hayvan sürüleri yetişti­
rir ve hem kendi kullanımları hem de başkala­
rıyla mübadele için onların ürün ve yan ürünle­
rinden (süt, kesilmiş süt [peynir ve suyu], tere­
yağı, et, kan, deri ve kemikler) yararlanır.
4. Yoğun tarım: Koşum hayvanları ya da
traktör, saban ve çoğu zaman bir çeşit sula­
mayı gerektiren tarım biçimi. Yoğun tarım dö­
nüm başına geçimlik tarımdan çok daha yük­
sek bir verim verir ve çok daha az insan eme­
ği gerektirir. Yoğun tarım genellikle ileri dere­
cede uzmanlaşmıştır; çiftçiler bir ya da iki ana
ürüne bağlıdır.
5. Endüstriyel tarım: Geniş ölçüde fosil ya­
kıtlarla çalışan makinelerin kullanımıyla besin
üretim ve imalatı. Modern ticarî balıkçılık ve
deniz çiftçiliğini de içerir.
Besin Edinme Örüntülerinin Evrimi
Vurguladığımız gibi, insan evrim hattının kuy­
ruksuz iri maymunlarınkinden ayrılmasına yol
açan ayıklayıcı baskılar, olasılıkla -grup yaşa­
mı ve işbirliğine daha fazla bağımlılığın ted­
ricen gelişmesi ve dil kullanımı gib i- beyinle
ilişkili davranışsal değişiklikleri de beraberin­
de getirmiştir. En erken hominidlerin evrildi-
ği Australopithecuslaı büyük olasılıkla ancak
zaman zaman et yiyorlardı; ana besin kaynak­
ları, Doğu Afrika savanlarının buldukları an­
da tükettikleri bitkileriydi. Tahminlere göre,
bir ya da birkaç Australopithecus popülasyo-
nu, ağırlıklı olarak bitkisel besinlerden yarar­
lanmayı sürdürmekle birlikte, diyetlerini dü­
zenli olarak avcılık ve leş yiyicilikle sağladıkla­
rı etle takviye etmeye başladı. Dahası, muhte­
melen besinlerini daha yaygın bir biçimde pay­
laşmaya koyuldular; buldukları bitki ve etle­
ri bütün grup tarafından paylaşılmak üzere ge­
tirmeye başladılar. Zamanla, besin edinmede­
ki bu değişiklik ve buna bağlı davranışsal deği­
şiklikler insan soyunun temellendiği eşsiz ana­
 tomik özellikleri biçimlendirdi. Alet kullanımı­
nın gelişmesinden anlaşılacağı üzere, davranış­
sal değişikliklerden bir tanesi de öğrenmeye ve­
rilen önemin artmasıydı. Anatomik değişiklik­
ler ise, beyin boyutlarındaki büyüme ile diş bo­
yutlarındaki küçülmeydi.
4 milyon yıl kadar önceki Australopithe-
cMSİarm zamanından bu yana avcı-toplayıcı-
lık da oldukça değişmiştir. Ancak görece ya­
kın zaman öncesine kadar, avcı-toplayıcılık şu
ya da bu biçimde evrensel insan besin edinme
stratejisi olmayı sürdürdü ve yüzyıllar boyunca
tedricen geliştirildi. İnsanlar toplayıcılıkta yar-
_ dımcı olmak üzere kaplar ve sopalar yapmayı
öğrendiler; avcılıktaki etkinliklerini arttırmak
üzere silahlar geliştirdiler, mızraklar, mızrak
fırlatıcıları ve zamanla ok ve yaylar imal etti­
ler. 40 bin yıl kadar öncesinde, farklı yerel po-
pülasyonlar farklı habitatİardaki özel av hay­
vanı türlerini avlama ve özel bitkileri toplama­
da uzmanlaşmayı öğrenmişlerdi. Aynı tarih­
lerde, Avusturalya kıtası da avcı-toplayıcı po-
pülasyonlarca iskan edilmişti. 20 bin yıl ka­
dar öncesinde ise, Avrupalı ve Ortadoğulu av­
cı ve toplayıcılar dokumalar ve sepetler kullan­
maktaydı; bu da yüksek bir teknolojik geliş­
kinlik düzeyine işaret etmektedir (Soffer, Van-
diver ve Klima, 1995). Yine bu tarihte, insan­
ların yaşamadığı tek kıta olan Kuzey Amerika
da, Sibirya’dan Bering Boğazı üzerinden gelen
göçlerle yerleşime açılmıştı.
Belirli hayvan ve bitki türlerinin kullanımı­
na uyarlanmış becerileri kapsayan uzman avcı-
toplayıcılıktan sistemli bitki üretimi ve çoban­
lığa uzanan mesafe görece kısadır. Nasıl ve ne­
den olduğunu kesin olarak bilmemekle birlik­
te, 12 bin yıl kadar önce dünyanın çeşitli bölge­
lerinde toplumların bitki ve hayvan evcilleştir­
meyi denediklerini bilmekteyiz. Ancak tarımın
ilk ortaya çıkışından yaygın kullanımına kadar
3-4 bin yıl geçmesi gerekmiştir. Yakın Doğu’da
sulama izlerine ve yoğun tarımın başlangıcına
ancak günümüzde 5 bin yıl kadar önce rastla­
rız (Bu dönemde olasılıkla uzman çobanlık da
önem kazanmıştır). Bunu izleyen 2 bin yılı aş­
kın süre içinde tarım pratikleri bazı bölgelerde
daha etkin ve verimli bir hale gelmiştir. Mezo­
potamya, Anadolu ve M ısır’da geniş ölçekli su­
lama yapıları inşa edilmiş ve bunlar sınırlı böl­
gelerde daha büyük ve geniş nüfus yoğunlukla­
rının yaşaması olanaklı kılmıştır.
Nihayet 19. yüzyıl gibi yakın bir tarihte,
bazı Batılı toplumlar makinelerin kimi çiftçilik,
hayvancılık ve imalat işleri ve geçim faaliyetle­
rini üstlendiği yeni bir örüntüyü, yani endüstri­
yel tarımı geliştirmişlerdir. Sanayi Devrimi’nin
sonucunda, aile çiftlikleri önce ileri derecede
makineleşmiş ve yoğun sermayeli işletmelere
dönüşmüştür; son zamanlarda ise bunlar ye­
rini tarımsal ticaret sektörüne bırakmaktadır.
Besin edinme sistemleri çok çeşitli olduğun­
dan, çoğu toplumlar tam olarak şu ya da bu
besin edinme örüntüsüne dahil değildirler. Av-
cı-toplayıcılar, geçimlik tarımcılar, çobanlar,
tarımcılar ve sanayi toplumlarından söz ettiği­
mizde, yalnızca belirli besin edinme yöntemle­
rinin kullanımı üzerindeki kültürel bir vurguya
işaret etmekteyiz. İnsanların kullandığı özgül
besin edinme sistemleri, çeşitli stratejileri ve ay­
nı stratejiye farklı ölçüde bağımlılığı içerir. İn­
sanlar her zaman birkaç yöntemi birleştirirler.
Örneğin, çoğu toplumda geçimlik tarım avcılık
ve yabanıl bitki toplayıcılığıyla desteklenmek­
tedir. Kimi toplumlarda, bahçe tarımı (sabanın
kullanılmadığı geçimlik çiftçilik) saban çiftçi­
liğiyle birlikte uygulanır (İlki dik yamaçlar ve
kayalık bölgelerde uygulanırken, İkincisi sa­
ban kullanımının mümkün olduğu düzlüklerde
yapılır). Çobanlık genellikle avcılık ve toplayı­
cılık veya küçük ölçekli bahçe tarımcılığı gibi
başka besin edinme stratejileriyle birlikte ya­
pılmaktadır. Pek çok tarımcı ise, yalnız ulaşım
için değil, protein, yün ve deri kaynağı olarak
da hayvan yetiştirir.
Çevresel Sorunlara Uyarlanma
Verili bir besin edinme sisteminin belirli bir
çevre tipine uyarlanma olduğu varsayımı hâlâ
fazla bir şey açıklamamaktadır. Farklı çevre
kuşakları özelliklerinin -çayırlıklar, çöller, tro­
pikal ormanlar, ılıman kuşak ormanları, Ku­
zey Kutbu ve kutup a ltı- buralardan edinile­
bilecek yaşam biçimlerine sınırlamalar getir­
diği kuşkusuz doğrudur. Kuzey Kutbu’nda ta­
rım yapılamaz, tropikal bir yağmur ormanında
hayvancılık yapılamayacağı da aşikârdır. Ne
var ki bu genel çevresel etkenler besin edinme
sistemlerinde gördüğümüz çeşitliliğin yalnızca
küçük bir kısmım açıklayabilmektedir. Bunlar
bize benzer bölgelerin -h a tta aynı bölgenin-
insanlarının neden sık sık çok farklı besin edin­
me stratejileri izlediğini ya da farklı bölgelerin
neden dikkate değer ölçüde benzer stratejiler
izlediğini açıklamaz.
Özgül besin edinme sistemlerinin nasıl ve
neden geliştiğini anlayabilmek için, bu sistem­
leri genel çevresel özelliklere bir karşılık olarak
değil de, yerel bölgelerdeki özgül sorunlara bir
karşılık olarak görmek gerekir. Yerel topluluk­
ların yüz yüze kaldığı bazı ortak sorunlar, kay­
nakların zamana ve mekâna göre nicelik, nite­
lik ve elde edilebilirliğindeki dalgalanmalar ve
aynı kaynaklar için rekabet eden öteki insan
gruplarının faaliyetleridir.
Mevcut Kaynaklara Uyarlanma
Her yerel çevre ya da habitatm, içindeki yaşam
biçimlerini besleme potansiyeli sınırlıdır. Bu
demografik potansiyel çevrenin taşıma kapa­
sitesi olarak adlandırılır. Taşıma kapasitesi sı­
nırında veya bu sınırın altında bulunan popü-
lasyon istikrarlılaşma eğilimi gösterir. En be­
lirgin sınırlayıcı etkenler, besinin ya da suyun
elde edilebilirliğidir; diğerleri ise hastalık, ısı,
hatta kritik kaynakların düzenliliği ve öngörü­
lebilirliğidir. İnsanlar ne zaman bulabilecekle­
rini doğru olarak kestiremediklerinde bir be­
sin kaynağının yıl boyunca elde edilebilir ol­
ması önemli değildir. Taşıma kapasitesini be­
lirlemenin en iyi yolu, popülasyonun doğum,
ölüm oranları ve göçler gibi demografik özel­
liklerini gözlemlemektir. Antropologlar, bir
çevrenin belirli bir popülasyon için potansiyel
taşıma kapasitesini, insan tüketimi için düzen­
lilik temelinde elde edilebilir olan asgarî su ve
bitkisel ve hayvansal madde miktarını hesapla­
yarak da bulabilirler. Doğu Afrika’da yürütü­
len uzun vadeli bir proje, böylesi bir araştırma­
nın içerdiği konulardan bazılarım gösterecektir
(bkz. “Güney Turkana Ekosistem Projesi” baş­
lıklı çerçeve, s.102).
Örneğin Kalahari Çölü ekosisteminin, yerli
yaşamı sürdürülüp teknoloji ve popülasyon ih­
tiyaçları sabit kaldığı sürece, 260 kilometreka­
rede 40 insanı sonsuza dek besleyebileceği he­
saplanmıştır (Lee, 1968). Burada en önemli sı­
nırlandırıcı etken, anahtar bir etken olan su­
dur. Kalahari’deki kuyular 160 kilometre ka­
dar aralıklı olabilmekte ve ortalama bir ku­
yu, yağışın normal olduğu yıllarda ancak 30
kişiyi geçindirebilmektedir (bu sayı kurak yıl­
larda daha da düşer). Dolayısıyla Kalahari sa­
kinleri zorunlu olarak geniş bir alana yayılmış
küçük topluluklar halinde yaşamaktadır. Be­
sinin miktarının kıt olduğu ya da büyük dal­
galanmalar gösterdiği bölgeler de benzer nü­
fus örüntüleri sergilerler. Besin ve su kaynak­
larının daha bol olduğu alanlarda daha geniş
popülasyonlar kalıcı yerleşik topluluklar ola­
rak yaşayabilir.
Bir alanın taşıma kapasitesi, yalnızca elde
edilebilir toplam besin miktarından değil, pro­
tein, vitaminler ve mineraller gibi aslî beslen­
me unsurlarının elde edilebilirliği ve dağıtımın­
dan da etkilenmektedir. Bir başka deyişle, kay­
nakların besinsel nitelikleri de miktarları ka­
dar önemlidir. Kronik beslenme yetersizliğin­
den kaçınmak için insanlar elde edilebilir be­
sinlerin besin değerlerindeki farklılaşmalara da
uyum sağlamalıdır. Çeşitli kaynakların bulun­
duğu alanlardaki insan popülasyonları fizyolo­
jik olarak belli ölçülerde çevrelerine uyarlan-
salar da, genelde sorunu sınırlandırıcı beslen­
me pratikleri ve yiyeceklerini hazırlayış tarzla­
rı ile çözümlerler.
Taşıma kapasitesini etkileyen nihaî bir et­
ken de insanların kaynakları tanıma yeteneği­
dir. Hangi bitki ve hayvanların yenilebilir ol­
duğunun belirlenmesi bile kültürden kültü­
re önemli farklılıklar göstermektedir. Avru­
palIların yabanıl ot saydığı bitkiler olan ka­
zayağı ve kuzukulağı, pek çok yerli Amerika­
lı grubunda önemli tohum ve sebze kaynakla­
rıdır. Yenilir kabul edilmeyen daha birçok bit­
ki ve hayvan, başka toplumlarda temel besin­
ler hatta özel lezzetlerdir. Bir kültürde kullanı­
labilir sayılan birçok kaynak, başkalarında göz
ardı edilebilir.
Bu örneklerin de gösterdiği gibi, bir çevre­
nin insan taşıma kapasitesi salt yerel kaynak­
ların bir sonucu değildir. Verili bir çevrenin ki­
lometrekare başına (x) sayıda insanı destekle­
yebileceğini söyleyemeyiz. Bu sayı, alanda uy­
gulanan besin edinme sisteminin doğasına göre
değişkenlik gösterir. Ayrıca, ilerideki bölümler­
de de göreceğimiz üzere, taşıma kapasitesi top­
lumun örgütlenişine ve topluluklar arasında­
ki besin ve araç gereç mübadelesine de bağlıdır.
Kaynaklardaki Dalgalanmalara Uyarlanmak
Popülasyonlar yalnızca elde edilebilir kaynak­
ların nicelik ve niteliğine değil, bu kaynakla­
rın elde edilebilirliğindeki dalgalanmalara da
uyarlanmak zorundadır. Bir alan beş yıllık bir
süre içinde yılda ortalama 100 kilogram mısır
verebilir; ama üretim bir yıl 50 kg’a düşerse,
insanlar buna uyum sağlamalıdırlar; yoksa kıt­
lık riskiyle karşı karşıya kalırlar.
A vrupalılarm gelm esinden önce Kuzey
Amerika’daki Büyük Havza’da yaşayan Shos-
hon e yerlileri, kaynaklardaki dalgalanmaya
uyarlanma konusunda klasik olmayan bir ör­
nek oluşturmaktadır. Bölgedeki yağışların aşı­
rı değişkenliği nedeniyle, Shoshone’ler bir yıl­
dan ertesi yıla ne miktarda bitkisel ya da hay­
vansal besinin elde edilebileceğini hiçbir za­
man tam olarak kestirememekteydi. Bir yıl son
derece verimli olan bir nokta, ertesi yıl pek az
ürün verebilmekteydi. Shoshone’ler bu çevre­
sel belirsizliklere geniş bir kaynak çeşitliliğine
dayanarak ve yüksek ölçüde devingen bir ya­
şam tarzı izleyip yerleşim örüntülerini elde edi­
lebilir kaynakların çeşit ve miktarına göre de­
ğiştirerek uyarlanmaktaydı. Bir Shoshone aile­
si, yılın önemli bir bölümü boyunca yalnız ya
da bir iki akraba aileyle birlikte dolaşarak kök
ve tohum toplar, küçük hayvanlar avlardı. An­
cak tavşan ya da antiloplar alışılmışın dışında
bollaştığında, bazı aileler dönemsel olarak ko-
 A N T R O P O L O JİD E N
Güney Turkana Ekosistem Projesi
Gün ey Tu rkan a Ekosistem Projesi Kenya ve ABD ü n i­
versitelerin d en bilim cilerin ortak b ir ça lış m a s ıd ır ve
a ra ştırm a a la n ı, in sa n g en e tiğ i, dem ografi, to p ra k
y ö n e tim i, b itki e k o lo jis i, b e sle n m e ve e tn o lo ji g i­
bi farklı dalları kapsar. Araştırm acıların ya rısı, çoğu
B in g h a m to n ’d a k i New Y o rk Eya le t Ü n iv e rs ite s i’ ne
bağlı antropologlardan oluşm aktadır.
Turkana toprakları aşırı sıca klık farklılıkların a tâ­
bidir; gündüz ortalam aları 3 5 -3 7 0 C a rasın d a seyre ­
der. Y ıllık yağış ortalam aları da bir hayli değişkendir ve
15 0 -5 0 0 mm. arasındadır. Bu d üşük ve değişken yağış
oranları yoğun güneş ışığıyla da birleştiğinde, kısa bir
ekim m evsim ine yol açar; çiftçilik sınırlıdır. Kuzeybatı
Kenya’daki Turkana halkının büyük bölüm ü, 15 0 bin ite
200 bin arasındaki nüfusuyla bir dizi kabile ve alt ka­
bileye bölünmüştür. Bölgeyi “çokkarılı aile yerleşim leri
ve beş evcil hayvan türüyle (deve, zebu sığırları, ke­
çi, koyun ve eşek) göçebe bir tarzda kullanırlar. Ko­
nut yerleşim leri ayda bir ya da daha fazla olm ak üze­
re sü re kli devinim h a lin d e d ir” (Little, 1988, s.6 9 7).
Turkanalıtar hemen tüm üyle hayvanlarının ürünleriyle
geçinirler ve açlık sürekli bir tehdittir.
Proje kap sam ın d a otlak e ko lo jisi uzm anlan ve et-
lektif bir av için geçici olarak bir araya gelebil­
mekteydi; ya da belirli bir yerde çam fıstığı gibi
kaynakların umut vaat ettiği haberini aldıkla­
rında, yalnız yaşayan aileler hasat için bu böl­
geye birlikte gitmeyi ve kaynakların toplanma­
sı tamamlandıktan sonra ayrılmayı planlamak­
taydılar (Steward, 1953).
Ürün ekerek ya da hayvan yetiştirerek ya­
şayan insanlar, genellikle sadece yabanıl kay­
naklara dayananlara göre daha istikrarlı be­
Y A R A R L A N M A K
nograflarca yürütülen bir incelem e (Coughenour vd.,
19 85), aşırı kurak topraklarda çoban uyarlanm alarının
in celenm esinde anahtar bir konuyu gündem e g etirm iş­
tir: in sanlar habitatlarına zarar verm eden, g eçin eb ile­
cek m iktarda h ayvana n asıl b ak a cak ? A raştırm acılar
ayrıntılı enerji harcam a ölçüm leri yap arak b itk i-h a y-
v a n -in s a n y o lla rın ın h a rita sın ı ç ık a rttıla r. Y a ln ız c a
h ayvanların gereksin im lerin i incelem ekle kalm ad ılar,
göçebe hanelerden oluşan bir örneklem in diyetini ve
bitki örtüsünü de sap tadılar. Turkan alılar besin ener­
jile rin in % 9 2 ’s in i h a yva n sa l ürünlerden (et, süt ve
kan) ve bunları takas ederek elde ettikleri m ısır, şeker
gibi besinlerden sağ lam aktaydı. Sürüleri Am erika ve
A vustralya türlerine oranla daha az süt ve et verm ek­
le birlikte, hastalığa, sıcaklığ a ve kuraklığa bağlı stre­
se karşı daha dirençliydi.
Tu rka n alıla rın h a yva ncılık top raklarına zarar ver­
m e k sizin ye te rli d iyeti sü rd ü re b ilm e le ri ve b e k le n ­
m ed ik ka yıp la ra karşı kritik bir rezervi elde tu ta b il­
m eleri iki etkene b ağ lıd ır: (1) Bakab ilecekleri hayvan
s a y ıs ı u la şa b ile c e k le ri su kuyuları ile s ın ırla n m ıştır;
(2) Her biri farklı b ir ürün veren b eş tür h a yva n ın
karışım ın d an oluşan sürüler beslerler, ineğin sütü ye -
sin kaynaklarına sahiptir. Ama bu gruplar da
mevsimsel ve yıllık dalgalanmalardan etkilenir­
ler ve bunlara uyum sağlamak durumundadır­
lar. Bu gruplarda nüfus avcı-toplayıcılarda ol­
duğundan daha yoğun olduğundan, besin kıtlı­
ğının etkileri onlar için daha yıkıcı olabilmek­
tedir. Batı Kenya Ariaalleri kalori ihtiyaçları­
nın önemli bir kısmı için tarımsal ürünlere ba­
ğımlıdırlar. Ama kuraklık ya da yağışlardaki
dalgalanmalar hasadın kötü olmasına yol aça-
 tersiz kaldığında develerine dönerler; ete ihtiyaçları
olduğunda koyun ya da keçi gibi küçük hayvanları
kesebilirler. Süt sağlamayan sığırlardan, besin değeri
yüksek olan kan elde ederler. Hayvanlarının kalite­
si genelde Avrupa standartlarının altındadır, ama
yağışlar iyi bir ürüne elverdiğinde hayvanlar hızla se­
mirir ve doğurganlık oranları yükselir.
Bir başka inceleme, bu tür bir sistemde kanın in­
san besini olarak rolüne ışık tutmaktadır (Dyson-Hud-
son ve Dyson-Hudson, 1982). Turkana inekleri besili
Amerikan Holsteinlarının onda biri kadar süt verebil­
mektedir, ama kanları (hayvanın kesilmesini gerektir-
se de) ete oranla çok daha güçlü bir enerji kaynağıdır.
Her dört-altı ayda bir, 500 kg ağırlığında bir sığırdan
9,9 litre kan elde edilmektedir; yeni yetişmiş ve­
ya küçükbaş hayvanlardan da daha az miktarda kan
sağlanır, ineklerin süt vermediği mevsimde beslen­
meyi sağladığından, Turkanalıların diyetinde kan
kullanımı sürünün verimini büyük ölçüde arttırır.
Paul Leslie ve Peggy Fry (1989) da halk arasında
doğum oranlarının mevsimlere göre büyük değişkenlik
gösterdiğini bulmuşlardır. Doğurganlık oranı Mart ile
Haziran ayları arasında yarı yarıya düşmektedir. Ge­
be kalma oranı, besin tedarikinin zirvede olduğu
kurak mevsimlerde (Temmuzdan Eylüle) en yük­
sek seviyeye ulaşmaktadır. Turkanalılar (bazı Afrika
topluluklarının yaptığı gibi) çocuklarının doğumunda
belli bir zamanlamayı esas aldıklarını iddia etmek ye­
rine, doğumların mevsimselliğini çobanların otlatma
hareketi sırasında eşlerin birbirlerinden ayrılmalarına,
bilmektedir; bu durumda Ariaaller besin teda­
riki için sığır ve keçi sürülerine dönerler. Dola­
yısıyla sığırlar, enerjiyi üreten bir kaynak oldu­
ğu kadar, depolayan bir kaynak olarak da gö­
rülebilir.
Diğer bir örnek de, son derece öngörül­
mez koşullarda çiftçilik yapan eski bir Ameri­
ka halktır: Anasazi Pueblo yerlileri, çok kurak
bir alandaki kötü hasat riskini en aza indirge­
mek için çeşitlenmiş bir tarımsal stratejiler di­
cinsel ilişkiyi sınırlandıran aşırı sıcaklara ve diğer et­
kenlere bağlarlar. Neden ne olursa olsun, insan nü­
fusu çevresel dalgalanmaları yakından izlemektedir.
Bir başka incelemede, üç araştırmacı (Little, Galvin
ve Leslie, 1988) süt, kan ve ete dayalı yüksek oran­
da yağlı beslenmenin Turkanalıların sağlıkları üze­
rindeki etkilerini inceledi. Her yaş grubunda, benzer
Amerikalı gruplara oranla kan basınçları daha düşük,
kalp-damar hastalıkları daha nadirdi ve genel beslen­
me durumları iyiydi; buna karşılık bölgede göz en­
feksiyonları yaygındı. Araştırmacılardan Kathleen Gal­
vin (1988), Turkanalıların beslenme durumlarının mev­
simden mevsime ve besin elde edilebilirliğine göre
değişkenliğini incelemek üzere proje verilerinden ya­
rarlandı. Risk altındaki bir popülasyonun beslenme du­
rumunun, vücudun şişmanlığının ve sağlamlığının eko­
lojik ve antropometrik ölçümler ve beslenme ölçümle­
ri yoluyla ölçülmesi sayesinde değerlendirilebileceğini
buldu (Kolun çapı ve katlanan derinin kalınlığı). Gal­
vin bir popülasyonda genellikle şişman olmayan kişiler
bulunduğunda, herhangi bir tek ölçüye dayanmama
konusunda uyarıda bulunmaktadır. Bulguları, diğer
proje katılımcılarınınki gibi Turkana ekosisteminin çok
ötesinde bir önem taşır.
Turkana Ekosistem Projesi’nin bu ve diğer tamam­
lanmış ya da sürmekte olan araştırmaları yalnızca Tur­
kana halkı ve ekosistemlerinin daha iyi anlaşılmasına
katkıda bulunmakla kalmamakta, çobanlığa ilişkin
ekolojik ve tıbbî araştırmalar için de büyük önem
taşımaktadırlar.
zisine dayanmaktaydı. 14. ve 15. yüzyıllarda
kullanılan bir strateji, “çakıl taşı yığma” ola­
rak bilinen uygulamaydı; bu uygulamada bah­
çelerin toprağına küçük miktarlarda çakıl taşı
eklenmekteydi. Böylelikle toprağın nemi koru­
nur, toprak kaymaları engellenir ve ekim mev­
simi uzatılırdı (Lightfoot, 1993, s.116).
İleri derece sanayileşmiş toplumlarda tüke­
ticiler, etkin bir ulaşım sisteminin hizmet ettiği
dev bir alanın ürünlerinden yararlandıkların-

Azerbaycan Bakü’de bulunan bu kısmen terkedilmiş
petrol sahası atık ve kirlilikle küresel anlamda başa çıkma
gerekliliğinin aciliyetine dikkat çekiyor. (Fotoğraf Daniel Bates)
dan, kaynaklardaki kısa dönemli dalgalanma­
lara fazla maruz kalmazlar. Yıl boyunca çok
çeşitli meyve, sebze, tahıl, et ve süt ürünlerin­
den yararlanırlar. Bu tedarik istikrarı teknolo­
jiyle mümkün olabilmektedir; üreticiler besini
kıtlıkların önünü kesecek tarzda depolama ve
ulaştırma araçlarına sahiptir ve teknoloji kay­
naklardaki dalgalanmaları (genellikle maliyeti
büyük de olsa) en aza indirirler.
Bir hayvan çiftçisinin otlakları kuruduğun­
da, çiftçi sığırlarını dolaştırmak yerine trak­
tör ve kamyonlarla onlara yem ve su taşıya­
caktır. Benzer şekilde, bir çiftçi ürünlerine su­
lama yoluyla su getirebilir, zararlıları kimyasal
ilaçlarla kontrol altına alabilir ve gübreyle ve­
rimi arttırma yoluna gidebilir; seralar inşa ede­
rek kış ortasında da ürün yetiştirebilir. Ama bu
tekniklerin maliyeti yüksektir ve bu tüketiciye
yansıtılır. Modern tarım, makine teknolojisi­
ne bağımlıdır ve büyük ölçüde benzin ve dizel
yağı biçimindeki fosil yakıt kullanımıyla tak­
viye edilir.
M odern tarım tekniklerinin bütün belir­
gin avantajlarına karşın, sanayileşmiş toplum-
larm besin üretimindeki belirsizlikleri asgarileş­
tirmek konusunda teknolojik açıdan daha basit
toplumlardan daha iyi olduklarını varsayma ya­
nılgısına düşmemeliyiz. Yakın geçmişteki insan
uyarlanmasının en büyük paradokslarından bi­
ri, besin üretimini arttırma ve istikrara kavuş­
turma yolundaki çabaların pek çok durumda
tersine bir etkiye yol açmış olmasıdır belki de.
Başka bir deyişle bu çabalar, besin edinme siste­
minin istikrarı için yeni ve daha büyük bir teh­
dit oluşturmaktadırlar. Örneğin, bir topluluk
kuraklık ya da düzensiz yağış tehdidini azalt­
mak için sulamalı tarıma bağımlılığını arttıra­
bilir; ancak bunun ardından, artan sulamanın
topraktaki tuz miktarını ürün yetişmesini engel­
leyecek derecede arttırdığını görecektir.
Teknolojik açıdan ileri toplumlarda insan­
lar çevre mühendisliği açısından önemli başa­
rılar sergileseler de, içinde yaşadıkları çevre­
ye karşı her zaman duyarlı olmalıdırlar. Nihaî
olarak bir grubun uyarlanma başarısı, yalnız­
ca ekolojik sistemi yönlendirişindeki ustalığına
değil, bu sistemi sürdürmedeki özenine de bağ­
lıdır. Kaynakların toplumsal etkileşim aracılı­
ğıyla insanlar arasındaki iç dağılımı, bağımlı
oldukları kaynaklar kadar önemlidir.
Siyasal Ekoloji
Temel kaynakların tipi ve dağılımı çevrenin
yalnızca bir yönüdür. Çevrenin daha az önemli
olmayan başka bir temel yönünü de insan po-
pülasyonları oluşturur. Her toplum, yerel kay­
naklardaki çeşitliliklere olduğu kadar komşu
halkların mevcudiyet ve faaliyetlerine de uyar-
lanmalıdır. Bu uyarlanma sürecinin incelenme­
si, insan ekolojisine bir yaklaşım oluşturacak
derecede önemlidir. Siyasal ek o lo ji denen bu
yaklaşım, insanların çatışan çıkarlar karşısında
doğal kaynaklara erişimini, bunları denetim al­
tına almasını ve kullanımını inceler.
İnsanlar kendi grupları dışındaki insanlar­
la pek çok alışverişe girerler. Kaynaklara eri­
şim konusunda birbirleriyle rekabet de ederler.
Toplumların tekil varlıklar olarak incelenme­
sinden bir adım öncesine gidecek olursak, her
bir yerel popülasyonun daha geniş bir bütün
olan toplum içinde bir yer tuttuğu, geniş ve de­
ğişken bir toplumsal mozaikle karşılaşırız. Bü­
Kutup çevresindeki bölgede
yaşayan Inuitler’in Beluga
balinalarını avlamaları yasaldır.
(Fotoğraf Marina Tyrrell)
tün iri hayvanlar arasında, yerel çevresel koşul­
larda yaşamını sürdürmeye yönelik uyarlama­
lardan oluşan en geniş yerel örüntüler yelpaze­
sine sahip olan tür bizleriz.
Farklı gruplar aynı habitatta farklı nişler iş­
gal ettiklerinde ya da aynı bölgede farklı habi-
tatları iskân ettiklerinde, her bir grubun diğerle­
rinin ürünlerinden yararlanacağı şekilde birbir­
leriyle yoğun ticaret bağları kurabilirlerler. Ku­
zeydoğu Zaire’nin Ituri ormanında, iki popülas-
yon arasında uzun bir ticaret tarihi bulunmak­
tadır: Bunlar, av hayvanları ve bal gibi orman
ürünleri toplayan avcı-toplayıcı Efeler ve ürünle­
rini ve yakın zaman öncesinden bu yana da üret­
tikleri mamullerini onlarla mübadele eden çiftçi
Leselerdir (Wilkie ve Curran, 1993, s.389-417).
Aynı çevreyi işgal eden grupların niş uz­
manlaşması aracılığıyla barış içinde yanyana
yaşaması her zaman mümkün değildir. Zaire’­
deki Efeler Leselere bağımlı ve onlara boyun
eğer hale gelmişlerdir (Wilkie ve Curran, 1993,
 A N T R O P O L O JİD E N
Ormansızlaşmanın Siyasal Ekolojisi:
Brezilya Amazonları
Yol in şa atı, çiftçilik, hayvan çiftçiliği ve kerestecilik
B re zilya’nın tro p ik al orman e ko siste m in i b üyük ölçü­
de e tkilem iştir. D iğer m e sle ktaşlarıyla b irlikte bölgede
uzun b ir deneyim sah ib i olan antro po log Em ilio Mo-
ran buna neyin neden olduğunu açıklam akta ve bazı
e yle m le rin o rm a n s ız la şm a y ı n a s ıl a z a lta b ile c e ğ in e
ilişk in önerilerde b u lu n m aktad ır (Moran, 19 9 3, s .1 -2 1 ;
B ron d izio , M oran, M ausel ve W u, 19 94 , s .2 4 9 -2 7 8 ).
1 9 7 5 ’te B re zily a A m a z o n la rı’ nm y a ln ız c a % 0 .6 ’sı
a çılm ıştı; an cak 19 75 ile 19 8 5 a ra sın d a , yakm a y o ­
lu yla kayb ed ilen orm an lık alan m iktarı zirveye ulaştı
ve 1 2 bin beş yüz hektar old u. O zam andan bu y a ­
na ve ö zellikle 19 9 0 ’larda, orm an sızlaşm a Brezilya’yı
dün yanın dördüncü en b ü yü k atm osferik karbon di-
oksit üreticisi yap m aya yetecek b ir hızla sürm ektedir
(Moran, 19 9 3, s .3). G ünüm üzde orm anların % ıo ’dan
fazlası yok o lm uştur ve bu süreç hızla devam etm ek­
tedir. Orm an ya n g ın la rın ın serb e st b ıraktığı karbon
m iktarı, b üyüyen b itkile rin tu ta b ild iğ in d e n çok da­
ha y ü k s e k tir. D o la y ıs ıy la , uçsu z b u ca k sız Am azon
s.389-417). Başka bir yerde, daha büyük ya da
teknolojik açıdan daha gelişkin olan grup diğe­
rinin topraklarını zapt edebilir ve onları sürebi­
lir. Avrupalı yerleşimciler yerli Amerikalı grup­
ların iskân ettiği topraklara yerleşmeye başla­
dığında olan budur. Günümüzde Amazon Ir­
mağı havzasında da aynı durum gözlemlen­
mektedir. Brezilya’da topraksız çiftçiler Ama­
zon havzasına göçmekte ve buralarda çiftlikler
kurarak genelde yerli halkların konumunu teh­
dit etmektedirler.
Ayrı bir uyarlanma örüntüsü geliştirmiş bir
Y A R A R L A N M A K
H avzası insan k a yn a klı b ir denge b o zu lm asın a m a­
ruz k a lm ış tır. T ro p ik a l ya ğ m u r o rm a n la rı y e ry ü z ü ­
nün yalnızca % 1 1 kadarın ı kap lar, an cak canlı küt­
lenin % 4 1’ ini ve türlerin yüzde 5 0 ’sin d e n fazlasın ı
b a rın d ırır (M oran, 19 9 3 ). O rm a n sız la şm a sü re cin in
h angi noktada Am azon orm an ların ın ke n d ini ye n ile ­
me ka p a site sin i aşa ca ğ ı henüz b elli o lm am akla b ir­
likte, b unun görece ya k ın o ld u ğ u d ü şü n ü lm e kted ir
(Moran, 2000).
B re z ily a ’da o rm a n s ız la şm a n ın n e d e n le ri ö z ü n ­
de siya sald ır. 19 5 8 ’de yol yap ım ı p o litik asıyla birlikte
b aşla m ış ve Trans-A m azon karayolu ile b irlikte daha
da g enişletilm iştir. Hayvan çiftçiliği, çiftçilik, m adenci­
lik (yakıt o larak köm ür kullanılm aktadır) ve b ir ölçü­
ye kadar da kerestecilik sorunun b üyüm esine katkıda
b ulunm uştur. Durum un siy a s a l n iteliği, g üçlü a sk e rî
unsurların etkili olduğu Brezilya hüküm et siyaseti ve
m evcut vergi yasa ve yönetm eliklerinde yatm aktadır.
H üküm et, yeni başkent Brazil’i ve daha ya kın zam an
ön cesinde de karayo lunu inşa ederken, gen iş Am a-
insan grubunun işgal ettiği niş, aynı çevrede­
ki başka hayvanların nişlerinden çok farklıdır.
Bir hayvan türünün nişine bağlılığı, bir insan
grubunun uyarlanma stratejisine bağlılığından
çok daha fazladır. İnsanlar çok kısa bir sürede
beslenme biçimlerini ve besin edinme strateji­
lerini değiştirmeye karar verebilirler ve zorun­
lu kaldıklarında bunu hemen yaparlar. Çoban­
lar otlakları kuruduğunda derhal sulak toprak­
lar için komşu tarımcılarla rekabet etmeye baş­
layabilirler ve barışçıl yan yana yaşama süre­
ci, kısa sürede açık düşmanlığa dönüşebilir. Şu
 zon H avzası’nın kalkın m ası ve ulusun geri kalan ıyla
b ü tü n le ştirilm e si a m a çla m ıştı. Bu siya se tin g e risin ­
d e , d a h a fa zla to p ra ğ ın e kim e a ç ılm a s ı g e re k tiğ i
inancı yatar. Brezilya çiftçilerinin % 7 0 ’inden fazlası
top raksızd ır ve çiftlik top raklarının % 8 4 ’ü, nüfusun
yüzde 4 .5 ’inin e lin d e d ir (Moran, 19 9 3, s.17).
Ne y a z ık ki A m azo n y e n i g e le n ç i f t ç ile ­
rin a lış ık o ld u ğ u tarım iç in e lv e r iş li d e ğ ild ir. O r­
du Am azon H a v z a sı’nı u lu s a l e g e m e n lik a çısın d a n
değerlendirm ekte ve n a sıl dönüştürüldüğün e ilişkin
her türlü e le ştiriy i B re zilya ’ nın b ü tü n lü ğ ü n e y ö n e ­
lik bir tehdit o larak a lg ıla m a kta d ır; vergi ve toprak
kullan ım y a sa la rı, toprağı -ö rn e ğ in ağaçları k e s e re k -
“iy ile ş tire n le re ” ö n e m li m ik ta rla rd a te ş v ik s a ğ la r.
D o la y ıs ıy la , to p ra k s ız b ir çiftçi k a ra y o lu b o yla rın a
ye rle şip b irka ç d ö n ü m lü k to p rağa d ü ş ü k fiya tla rla
sah ip olab ilm ekte, yakm a yo lu yla araziyi a ça b ilm e k­
te ve az b ir m iktar çab ayla biraz ürün ektikten so n ­
ra, “iy ile ştirilm iş” toprağı b üyük bir kârla satab ilm e k­
tedir. S pekü latö rler ve hayvan çiftçileri de ayn ı şeyi
yap m aktadır.
A m a zo n la r’ın o rm a n s ız la ştırılm a sın ın g e risin d e ­
ki nedenler siy a s a l o ld u ğ un dan , bu uçsuz b ucaksız
b ö lg e n in k a ra y o lu in ş a a t ı, m a d e n c ilik ve ç iftç ilik
sın ırların ın ötesinde d üşü n ü lm e sin i tavsiye etm ek, faz­
la anlam lı olm am aktadır. Moran ve m eslektaşlarının
ö n e risi, s iy a s a l a çıd a n da m ak u ld ü r: Ç e vre c ile r bu
halde başka insan gruplarına uyarlanma, her­
hangi bir çevresel koşula uyarlanma kadar de­
vingen ve dinamik bir süreçtir.
Hemen her yerde, gruplar arası uyarlanma
denklemine dahil ek bir unsur daha bulunmak­
tadır: Yerel popülasyonların kaynakları kul­
lanış tarzını düzenleyen devlet erki. İster avcı-
toplayıcı olsun ister köylü-çiftçi ya da çoban,
çoğu yerel popülasyon için kaynaklara erişim
(ve hatta komşularla ilişkiler), uzakta ancak
güçlü devlet düzeyinde kurumlarca denetlen­
mektedir. Dolayısıyla, Amazon’un yerli halk­
geniş alan ı tekdüze b ir so run lar d izisin e sah ip m iş g i­
bi a lg ıla m a m a lı; b unun ye rin e A m a zo n la r’d a ki her
b ir alan ayrı ele alın m alıd ır. Bazı bölgelerde orman
açılm asın ın te şvik edilm em esi ve hayvan çiftçiliğine
d a h a iy i d ü z e n le m e le r g e tirilm e si; b a z ıla rın d a ise
iyile ştirilm iş toprak satışla rın d a n vergi a lm a k y o lu y­
la sp e k ü lasyo n u n önüne g eçilm e si g ere ktiğin i s ö y ­
lem ektedirler. Daha da ön em lisi, Am azon orman ör­
tüsün e zarar verm eyen çiftç ilik yö ntem leri m evcut­
tur ve b u n la r e k o n o m ik b a k ım d a n m ek a n ize y ö n ­
tem ler kadar avantajlı o lm alarının ya n ısıra , ko laylıkla
aktarılabilen becerileri de içerm ektedir (Brondizio ve
diğerleri, 19 94). O rm an ların daha n em li b ö lg e le rin ­
de önem li “çiftçilik” şe k ille rin d e n biri p alm iye yağı
üretim i ve çeşitlenm iş bahçeciliktir (bkz. Yedinci Bö­
lüm). B unlar b üyük çaplı orm an açm a işlem leri gerek­
tirm em ekte ve m ekanize olm ayan yöntem lerle izle n ­
diklerinde, orm an e kosistem inde b üyük zararlara yol
açm am aktadırlar.
D ahası, Moran ve m eslektaşları uzay çağı te kn o ­
lo jisin in an tro po logların ve diğer yeryüzü b ilim cile ri­
nin geniş bir a lan d a çevresel o layları izle m e sin e n asıl
o la n a k s a ğ la d ığ ın ı g ö ste rm e k te d irle r: Uydu e sa s lı
u zak ta n g ö rü n tü le m e s is te m le ri, h a yva n ç iftç iliğ i,
çiftçilik ve çe şitlen m iş bahçe ta rım cılığ ın ın bitki ör­
tüsü ve orm anların ye n ile n m esi üzerindeki etkilerini
karşılaştırm ayı o la n ak lı kılm ıştır.
larının topraklarım elde tutup tutam ayaca­
ğı, “Ormansızlaşmanın Siyasal Ekolojisi: Bre­
zilya Amazonları” başlıklı çerçevede (s.106)
kutuda görülebileceği üzere, Brezilya Federal
Hükümeti’nin davalarına vereceği desteğe bağ­
lıdır. Benzer biçimde, göçebe Kaşkay aşiretinin
yaz ve kış otlakları arasında nasıl, ne zaman ve
hangi yoldan hareket edeceği ve yerleşik grup­
larla ilişkileri, hükümet temsilcileriyle arala­
rındaki siyasal ilişkilere bağlıydı (bkz. Beck,
1991). Bu konu ilerideki bölümlerde daha ay­
rıntılı incelenecektir.

Uy a r l a n m a v e U zu n V a d e l İ
K ü l t ü r e l D e v r İm
Farklı kaynaklarca yapılmış birçok gözlem, in­
san toplumunu bütün olarak dönüşüme uğ­
ratan (ve uğratmayı da sürdüren) tekrarlanan
bazı sistemli değişim süreçlerini ortaya koy­
maktadır. Bu genel evrim örüntüleri -b ir grup
ya da popülasyonda gözlemlenebilen davranış
ya da örgütlenme örüntüleri- kısa vadeli uyar­
lanmaların ürünüdür ve hiçbiri evrensel değil­
dir. Özgül uyarlanmaların uzun vadeli sonuç­
larını görebilmenin bir yolu, zaman içinde ge­
riye gitmektir. Arkeolojik veriler bize uzun va­
deli değişim süreçlerine ilişkin bir fikir verdiği
gibi, aynı zamanda kısa vadeli perspektifler te­
melinde uzun vadeli başarı ya da başarısızlık­
lara ilişkin kestirimlerde bulunmamamız konu­
sunda da uyarıcıdır.
Uzun Vadeli Kültürel Değişim Süreçleri
Bu vaka incelemesini akılda tutarak, uzun va­
deli kültürel değişimin içerdiği bazı çok genel
süreçleri gözden geçirebiliriz.
Yoğunlaşma
En yalın insan kültürlerindeki kişi başına enerji
gereksinimi, en karmaşık toplumlara oranla çok
daha düşüktür. Toplumun karmaşıklığı arttık­
ça, enerji bütçesinden kuramların bakımına ay­
rılması gereken pay da artar (Viking örneğimiz­
de olduğu gibi, kiliseler, üniversiteler, bankacı­
lık sistemleri, borsalar vb.) (Tainter, 1988, s.91).
Altyapının artan karmaşıklığındaki anahtar un­
sur, besin üretiminde yoğunlaşmadır. Bu yoğun­
laşma süreci, bir toprak ya da emek biriminden
elde edilen ürünün artışını içerir.
Yoğun tarıma dayanan toplumlara oranla
Avcı-toplayıcılığa dayanan toplumlarm çoğu,
belli bir toprak biriminden daha az besin elde
ederler. Bunun Viking yerleşimlerinde de ge­
çerli olduğunu görebiliriz. Toprak kullanımın­
daki yoğunlaşmanın dışında, aslında kişi başı­
na gittikçe daha fazla besin dışı enerji elde edil­
mekte ve tüketilmektedir.
Günümüzde dünya nüfusu 30 yıl öncesi­
ne göre iki kat artarak 6,5 milyona ulaşmış­
tır. Gübre ve yeni tohumların kullanımı yoluy­
la tarımsal yoğunlaşma sayesinde, besin üreti­
mi şimdilik kabaca bu artışa ayak uydurabil­
mektedir ve bazı iktisatçılar bunun süreceği ka­
nısındadır. 1 9 9 4 ’te Kahire’de düzenlenen Nü­
fus ve Kalkınma Konferansı’nda bu konu yo­
ğun tartışmalara neden oldu. Ancak bir konu­
da görüş birliğine varılabilir: Besin üretiminde­
ki artışın ne kadar sürdürülebileceği konusun­
da güvenilir kılavuzlarımız yok. Dahası yüksek
üretkenlik düzeyleri, enerji kullanımı ve atıkla­
rın yok edilmesi konularında yüksek maliyetle­
ri de beraberinde getirmektedir.
Uzmanlaşma
Uzun vadeli değişimde, yoğunlaşmaya koşut
bir başka süreç de, tek bir bireyin yürüteceği
üretim faaliyetinin süresinin giderek daralma­
sı anlamına gelen uzmanlaşmadır. Uzmanlaş­
ma arttıkça, toplumun yürüttüğü bütün faali­
yetler dizisi içinde, uzmanlaşmış bireyler gide­
rek daha küçük bir oran teşkil eder. Sanayi (ya
da sanayi sonrası) toplumu, insan kültürü ka­
dar eski olan bir süreçte varılan son noktadır.
Bireyler giderek uzmanlaşmak zorunda olduk­
larından, toplumlar çeşitli faaliyet ve amaçlar
için ayrı birimler halinde örgütlenmeyle belir­
lenme, yani farklılaşma eğilimindedirler. Av-
cı-toplayıcı toplumlarda ancak birkaç düzine
farklı meslek bulunurken, sanayi toplumların-
da bu sayı milyonu geçer. Ancak aşırı uzman­
laşma kimi sakıncalar da içeren bir sorundur.
Örneğin, tarımı kahve, kakao ya da çay gibi bir
ya da iki nakit karşılıklı ürüne tahsis eden bir
bölge, dünya pazarında düşen fiyatlarla nasıl
baş edebilecektir?
Merkezîleşme
Üçüncü bir evrimsel süreç, siyasal ve ekonomik
kararların birkaç birey ya da kurumun elinde
yoğunlaşması, yani merkezîleşmedir. Bu süreç,
siyasal, ekonomik ve toplumsal farklılaşmanın
artışıyla ilişkilidir. Güçlü bir merkezileşmiş ik­
tidar -mevcut kaynakları savunma, hatta kom­
şu popülasyonlarınkileri elde etme girişimlerini
bir yana bırakacak olursak- farklı faaliyet ve
çıkarları uyumlu kılmada yararlı, hatta gerek­
lidir (Lees, 1994).
Siyasal merkezîleşmenin gelişmesi, olasılık­
la neolitik devrimden (avcılık ve yabanıl bit­
ki toplayıcılığından bitki ve hayvancıların ev­
cilleştirilmesine geçiş) hemen sonradır. Besin
üretimiyle birlikte popülasyonlar büyümüş ve
yoğunlaşmış; varlıklarını artan ekonomik uz­
manlaşmayla sürdürebilmişlerdir. Bütün bun­
lar, bilgiyi işleyecek, daha karmaşık üretim ve
dağıtım sistemlerini işletecek ve çıkar çatışma­
ları karşısında kamu düzenini sağlayacak daha
merkezî kurumlar gerektiriyordu. Ne var ki,
Viking yerleşimlerinin tarihinin de gösterdiği
gibi, karar verenlerin -b u vakada vergi ve aşar­
ları toplayanlar- uzun vadeli sonuçları kestire-
memesi durumunda merkezîleşme vahim so­
nuçlara yol açabilmektedir.
Bir başka örnek, günümüzde benzeri gö­
rülmemiş büyüklükte bir ekolojik felaketle
karşı karşıya olan eski Sovyetler Birliği’dir.
1 9 6 0 ’ta dünyanın dördüncü en büyük gö­
lü olan Aral Gölü öylesine hızlı bir biçimde
kurumaktadır ki, günümüzde özgün boyutu­
nun yarısından daha da küçülmüştür. Bir bi­
limci, yüzyıl sonuna gelindiğinde buranın dev
bir tuz bataklığından başka bir şey olmaya­
cağını öngörmektedir. Önceleri Aral’ı besle­
yen sular, bazıları 1 300 km. kadar ötede bu­
lunan karmaşık ve uzak sulama sistemlerine
yönlendirilmiştir. Çevre tarım sistemlerinden
Aral’a akan sular kimyasal gübre ve böcek öl­
dürücülerle kirlenmiştir. Zengin balıkçılık sa­
nayi bitmiştir; bir zamanlar gölün kıyıların­
da yer alan topluluklar, kıyı çizgisi geriledikçe
zor durumda kalmaktadır. Gölün hızla küçü­
len yüzey alanı, çevre bölgelerde şimdiden da­
ha sıcak ve kurak yaz ve daha düşük kış ısı­
larına yol açmaktadır. Bu ısı değişiklikleri ve
düşen su seviyesi, bölgedeki vaha tarımcılığı­
nı sekteye uğratmış ve bölgenin çölleşmesine
katkıda bulunmuştur.
Bu ve benzeri pek çok vakada esas suçlu so­
yutlanmadır; yani uzun vadeli maliyetleri he­
sap etme yeteneğinden yoksun, yüksek ölçü­
de merkezileşmiş bir planlama ve karar alma
sistemidir. Tabii bizler soyutlanmaların çevre­
sel olaylar üzerinde etkili olmadığını biliyoruz:
Kararlar bürokratik bir hiyerarşi içinde birleş­
miştir ve her biri kariyerinde ilerlemek, iş gü­
venliği ve gündelik hayatta kalma gibi günlük
kaygılarla dolu milyonlarca birey tarafından
alınıp uygulanmaktadır. Üretkenlik hedeflerine
bağlılık, kişinin hataya yatkınlığı ve sorumlu­
luğunu sınırlandırmak veya otorite alanını ge­
nişletmek konusundaki bürokratik başarıları
görünür kılmak, bireylerin bürokrasi içindeki
başarıları açısından hassas bir önemdedir. Bu
bağlamda, yaklaşan çevresel ya da toplumsal
 Ö R N E K
Uzun Vadeli Değişime Dair Bir Örnek Olay:
Kuzey Atlantik’te Vikingler
V ikinglerin Kuzey A tlantik’teki ke şif ve yerleşim lerinin
tarihi, n ih a î olarak çarpıcı bir uzun vadeli değişim ya ­
ratan kısa vad eli uyarlanm alar birikim ine bir örnektir.
Th om as McGovern ve Norse ya da V ikin g tarihi üzerin­
de uzm anlaşm ış diğer arkeologlar, Kuzey A tlantik’teki
Norse yerleşim le rin in d e ğ işik o laylarla dolu ta rih in i
açım lam a ko nusu n d a ça lışm alar yürütm üşlerdi (Mc­
Govern, 1980; McGovern vd., 1988). Pek çok adaya
İ.S. 79 0 -10 0 0 yılları arasında ye rleşildi; bunlar ara sın ­
da Şetland ve Faroe adaları, İzlanda, G rönland ve o la ­
sılıkla Kuzey Am erika’nın doğu kıyıları da bulunm ak­
taydı. Bu yerleşim lerin oldukça farklı tarihleri va rd ı; en
batıdaki İzlanda ve Grönland, önem li V ikin g yerleşim ­
lerinin sınırlarını oluşturm aktaydı. 15 0 0 ’e doğru çökü­
şe geçen Grönland yerleşim leriyle birkaç yüzyıl sonra
nüfusu büyük ölçüde azalan İzlanda, uzun vad e li uyar­
lanm a hakkında fikir edinm em izi sağlar.
V ik in g ye rleşim cile ri berab erlerinde y e rle ş ik bir
besin edinm e siste m i de g etirm işlerdi: sığ ır ve ko ­
yun yetiştiriyor, b a lık avlıyo r ve o lan aklı olan yerler­
sorunlara ilişkin yerel bilgi ya da erken uyarı
sinyalleri kolaylıkla göz ardı edilebilmektedir.
T a b a k a la ş m a
Kültürlerin uzun vadeli evriminde bir başka
eğilim, bir toplumun kaynak ve güce erişim de­
recelerine göre farklı gruplar halinde bölün­
mesi, yani tabakalaşmadır. Karmaşık toplum­
larda gruplar, bütünün karar verme süreçleri­
ne erişimden bütünüyle yoksun olabilirler ve­
ya toplumun geneline ait kaynaklara erişimle­
ri sınırlı olabilir. Daha önce gördüğümüz üze­
re, Grönland ve İzlanda’daki Viking yerleşim­
OLAY
de buğday ve arpa yetiştiriyorlard ı. Ayrıca, özgür k iş i­
lerle köleleri ayırt eden ve hizm etkârlar, kiracılar top­
rak sah ip leri ve b eyler a ra sın d a s ık ı bir ayrım göze­
ten b ir to p lu m sal ve s iy a s a l h iyerarşi de getirm işler­
di. Y a sa gereği, her özgür ve toprak sah ib i çiftçi ya
da hane, bir beye b ağlı o lm ak zorundaydı. Her kiracı
-b e lir li bir dönem için bir çiftliği işletm e sözle şm e si
ya p m ış b ir a ile - toprak sah ib i bir hane reisine bağ­
lıyd ı. Bütün ko lon i beylerden oluşan bir seçkin sınıfın
ve daha son raları da, Norveç kralının atadığı yö n e ­
ticiler ve kilise ileri g elenlerinin yö ne tim in d eyd i. Er­
ken yerleşim dönem i oldukça b aşa rılıyd ı; ye rleşim ci­
lerin büyük b ölüm ü özgürdü ve yeterli otlak b u la b il­
dikle rin d e , koyun ve s ığ ır yetiştirebilecekleri b ağ ım ­
sız m ülkler oluşturm aktayd ılar. Yerleşim cile r süratle
zengin deniz y a şa m ın ı da b e sin lerin e eklediler. G rön­
land ve İzlanda yerleşim le rin in nüfusu hızla arttı: her
ik isin d e k i toplam nüfus 60 bine ulaştı.
Bu b aşa rıyı V ik in g ko lo n ile rin in te d ricî d ö n ü şü ­
mü izle ye ce k ti. B a şla n g ıçta , her bir ye rleşim göre-
leri, kiracı çiftçiler karar verme süreçlerinden
dışlandıkları ve kilise ve taht tarafından top­
rağı aşırı işlemeye zorlandıkları için zamanla
çökmüşlerdi.
Hiçbir toplumda bütün insanların toplum­
sal ve ekonomik faaliyetlere katılım konusun­
daki nüfuzu ya da gücü eşit değildir. Afrika’nın
San halkı gibi yalın bir avcı-toplayıcı toplum­
da dahi, bazı erkekler “başkan” unvanını alır
ve daha fazla saygı görürler. Avustralya’da ya­
şayan bir başka avcı-toplayıcı grup olan Tiwi-
ler arasında, statü eşitsizliği bir erkeğin evlen­
me şansını etkileyebilmektedir. Yaşlı erkekler
 ce özerkti ve hakim hane biçim i, sah ip o ld u k ları ve
ka rşılığ ın d a vergi öd ed ikleri otlak ve top rakları iş le ­
ten özgür a ile yd i. B aşlangıçta ya n ların d a kö leler ge­
tirm işlerd i, ancak yerleştikten sonra b aşka köle ge­
tirtilm edi; aile d ışı işgücü, hizm etkâr ve kiracılardan
sağ lanm aktayd ı. Zam an geçip ye rleşim le r b üyüdükçe
kilise le r kuruldu ve haneler bu sert ik lim d e otlakların
d ış sın ırların a doğru ya yıld ı.
Te d ric î to p lu m sal ve s iy a s a l d e ğ işim le rin derin
etkileri oldu, ilk elde, özgür çiftçiler ve rg ile rin i ö deye­
bilm ek için topraklarını satışa çıkarttıkça, kiracı çiftçi­
lerin sa y ıs ı özgür m ülk sah ip lerin e oranla arttı. Böy­
le lik le toprak artan oranlarda d o la ylı yönetim e tâbi
hale geld i. Toprakta çalışan lar, uzun v a d e li so n u çlar
üzerine d üşünm e ksizin , o la b ild iğ i kad ar çok sam an
üretm ek, o la b ild iğ i kad ar çok koyun ve keçi ye tiştir­
m ek zorund ayd ılar. A şırı otlatm a ve toprak a şın m a ­
sın a ilişk in bolca kan ıt görülm ektedir. İkinci olarak,
başlan gıçtaki küçük beyler önem li m iktarlarda top ra­
ğı denetim altın d a tutan ve rakiplerle s ık s ık sav aşa n
güçlü önderlere dönüştü. 13. yü zyıl ortalarınd a, to p ­
rağın büyük bölüm ü b irkaç a ile n in d en etim in e geç­
m işti. K ısacası, toprak k u lla n ım ı yo ğ u n laştı. Toplum
daha da fazla ta b a k a la şm ışti; uzm an rah ipler, s a v a ş ­
çılar, dem irciler ve kentli zanaatkarların s a y ıs ı artm ış,
iktid ar bey ve p isko p o sla rın elin d e y o ğ u n laştıkça k a ­
çok sayıda kadınla evlenebilecek toplumsal iti­
bar ve statüleri ellerinde tutarken, genç erkek­
ler için de eş kıtlığı yaratırlar.
Bu çeşit eşitsizlikler toplumun bazı üyeleri
için büyük zorluklara yol açabilmekle birlikte,
bu durum bir popülasyonun bir kesiminin ta­
mamını aynı toplumun diğer üyeleri karşısında
avantajsız bir konuma düşüren toplumsal-eko-
nomik tabakalaşmayla aynı değildir. Büyük öl­
çüde bir kuşaktan diğerine aktarılan bu avan­
tajsız konum, önemli bir zaman süresince nü­
fusun diğer kesimlerince sistemli bir baskı ya
da sömürüyü gündeme getirir. Bu anlamda, ta­
rar v e ricilik daha m erkezîleşm işti.
12 6 2 -12 6 4 ’te Grönland ve İzlanda Norveç d evle­
tinin doğrudan denetim i altına girdi; artık çoğu top­
raklar kilise ve tahtın kontrotündeydi. K ilise, yö n e t­
mek üzere p isko p o slar atıyor, yerleşim lerin boyut ve
kaynaklarıyla orantısız anıtsal yapıların inşasın ı teşvik
ediyordu. Vergi ve aşarlar yabancı kökenli görevlilerce
toplanıp yönetiliyor ve devlete aktarılıyordu. Yerleşim ­
ler gittikçe büyüyen Kuzey Avrupa ekonom ik siste m iy­
le bütünleşm ekteydi. Am a ekonom ik bütünleşm e yer­
leşim cilerin çoğuna refah getirm edi ve n ih a î olarak va ­
him sonuçlara yol açtı. To prak aşın m ası ve deniz kay­
naklarının yağm alanm ası nedeniyle çevresel bozulm a
zorluklara neden olm aktaydı. O tlakların çoğu kurak
kayalıklara dönüştü ve 15 0 0 ’lere g elindiğinde, Grön­
land ko lo n isi yu ka rıd a ki yönetim in talep leri, ya ğ m a ­
lanm ış kayn ak tem eli ve sert iklim le baş edem eyerek
yok oldu. G rönland bir kez daha, V ikinglerin zam an­
la sın anm ış uyarlanm alarını görm ezden geldiği ya da
ö n em sem ed iğ i Kuzey A m erika sak in le ri Eskim oların
elinde kalm ıştı. 160 0 ’e gelindiğinde, İzlanda halkının
% 94’ü kiracı çiftçiliğe b aşlam ış ve nüfus büyük ölçü­
de düşm üştü. Koloni hayatta kaldı; am a refah, ancak
İzlanda’nın bağım sız ve yerel olarak kendine yeten bir
toplum olarak yeniden örgütlendiği 20. yüzyıld a geri
dön eb ildi (ayrıca bkz. McGovern vd., 1996).
bakalaşmış toplumlarda oluşan gruplaşmalar
eşitsizliği süreğenleştirir ve böylesi bir eşitsizli­
ğin bireylerin kişisel güç ya da güçsüzlükleriyle
pek az ilişkisi vardır.
Yerleşimin Çekirdekleşmesi
Dünyanın hemen her yerinde tabakalaşma ve
merkezîleşme, nüfusların boyut ve yoğunlukla­
rı artan yerleşimlerde kümelenmesi eğilimi, ya­
ni çekirdekleşmesi ile ilişkilidir. Kentler giderek
devlet örgütlü toplumların karakteristiği haline
gelmiştir ve insanlık tarihinde görece yakın za­
man önce ortaya çıkmışlardır (En fazla 7 bin yıl
önce). Üretimci sistemlerin ve iletişim ağlarının
işçi yoğunlaşmalarına bağımlılığının azalma­
sı sonucu yer yer değişkenlik göstermekle bir­
likte, dünya nüfusunun artan ölçülerde kent­
lerde odaklanmakta ya da kentlere bağımlı ha­
le gelmekte olduğu açıktır. Genel eğilim, tarım­
sal bölgelerin terk edilerek boyutları sürekli bü­
yüyen kentsel “mega-bölgeler”e göç edilmesi­
dir. İstanbul’un 1 9 6 4 ’teki nüfusu 750 bin idi;
2 0 0 7 ’de ise 15 milyonun üzerine çıktığı tahmin
edilmektedir. Bu sayı, su ve sağlık gibi temel hiz­
metleri karşılama kapasitesinin çok üzerinde­
dir. Benzer hiper büyüme örneklerine her kıtada
rastlanabilmektedir; Kahire, Pekin, Laos, Yeni
Delhi ve Mexico City bu duruma birer örnektir.
Bu eğilimler elbette kaçınılm az değildir.
Özellikle iletişim ve üretimle ilgili alanlardaki
yeni teknolojik gelişmeler pek çok şeyi çarpıcı
biçimde değişikliğe uğratabilir. Dahası bu ge­
nel ve uzun vareli evrimsel eğilimler, nedensel
anlamda bazı şeylerden bağımsız da değildir.
Her şeyden önce, aralarında önemli sistemsel
bağlar bulunmaktadır; ikinci olarak da, her bi­
rindeki değişiklikler benzer çevresel değişiklik­
lere bir tepki olabilmektedir. Örneğin yoğun­
laşma ve uzmanlaşma, işin yeniden örgütlen­
mesi yoluyla, bozulan bir çevreden daha faz­
la kaynak sağlamaya yarayabilmektedir. M er­
kezîleşme de, kaynaklara ya da bunların elde
edilebilirliklerine ilişkin bilgi akışında etkinleş­
me aracılığıyla aynı amaca hizmet edebilir. Ay­
rıca, tekil popülasyonlar ya da toplumsal sis­
temlerde görülen eğilim ya da süreçlerle, yer­
küre genelinde yaygınlaşmış olanlar arasında
açık bir ayrım gözetmek durumundayız. Her­
hangi bir toplum, toprak kullanımını merkezî
denetimden çıkartma ya da yoğunluğu azalt­
ma eğiliminde olabileceği gibi, merkezîleştir­
me ve yoğunlaştırma eğiliminde de olabilir. Vi-
king yerleşimleri burada da yerinde bir örnek­
tir: Birkaç yüzyıllık siyasal ve ekonomik mer­
kezîleşmenin ardından, eğilim oldukça çarpıcı
bir tarzda tersine dönmüştü.
Çok sayıda karmaşık toplumun çöküş ko­
şullarını gözden geçiren Joseph Tainter, her­
hangi bir karmaşık toplum ya da uygarlığın
çökmesinin, genelde daha önce yükselmesine
yol açan süreçlerin öngörülebilir bir sonucu ol­
duğunu kaydeder (1988). Tainter Batı Roma
İmparatorluğu’nun, M ayaların ve kuzeybatı
New M exico’daki Chaco Kanyonu toplumu-
nun çöküşünü ayrıntılı biçimde irdeler. Örnek­
ler, ulaşılan karmaşıklık düzeyi, çevre ve çö­
küşün ayrıntıları bakımından farklılık gösterse
de, aynı genel ilkenin tezahürleri olarak görü­
lebilirler: Karmaşıklığa yapılan yatırımlardaki
getirinin azalması (1988, s.187-192). Başka bir
deyişle toplumlar, aslî kuramlarını (tapmaklar,
kentler, ordu vb.) ayakta tutabilmek için be­
lirli bir noktadan sonra onlardan elde edebi­
leceklerinden fazlasını harcamak durumunda
kalır. Diğer bütün yatırım stratejileri gibi, kar­
maşıklığa yatırım yapmak da sonunda getirile­
rin azaldığı bir noktaya gelebilir; bu noktadan
sonra toplumsal ve siyasal örgütler, sadece sta­
tükoyu koruyabilmek için yapılıcak yatırım­
ların gittikçe artmasının yol açacağı sorunlar­
la karşı karşıya gelirler. “Karmaşık bir toplum
bir kere getirilerin en aza indiği evreye girdik­
ten sonra, çöküş, üstesinden gelinemez bir felâ­
ketin gerçekleşmesi için yeterli zamanın geçme­
sinden başka şeye ihtiyacı olmayan matematik­
sel bir olasılık haline gelecektir” (1988, s.145).
Ama daha önceki istikrar ve esneklik tartış­
mamızın terimleriyle söyleyecek olursak, kar­
maşık bir toplumun istikrarı esneklik pahasına
sağlayabildiği bir evreye ulaşabileceğini söyle­
yebiliriz. Bir bütün olarak insan varoluşu bo­
yunca basitten karmaşığa bütün toplumları ele
alırsak, her toplumun tek biçimli ya da pürüz­
Özet
Evrimsel ekoloji besin edinimi sistemlerinden
akrabalık sistemlerine ve siyasal ve dinsel ya­
şama, kültür ve davranışın uyarlam a anlamı­
nı vurgulayan kuramsal bir yöneliştir. Bu yö­
nelişin iki yönü bulunmaktadır: Evrim kuramı
ve organizmalarla çevreleri arasındaki etkileşi­
mi inceleyen ekoloji.
Antropologlar birey ve grupların ekolo­
jik çevrelerine uyarlanış tarzlarıyla ilgilenirler.
En yalın anlamıyla uyarlanma, organizmaların
kendilerini hayatta kalacak (dolayısıyla üreme
başarılarını sürdürecek) ve genetik özelliklerini
gelecek kuşaklara aktaracak şekilde ayarlama­
larıdır. Uyarlayıcı tepkilerin başarı ya da başa­
rısızlığı ancak uzun vadede ölçülebilir; gözlem­
lenen herhangi bir davranışın evrimsel sonuçla­
rını kestirebilmek olanaklı değildir. Diğer bir­
çok tür gibi biz de bazı şeyleri yapmanın yeni
yollarını öğrenerek uyum sağlarız. Hiçbir uyar­
lanma ya da tepki mükemmel bir çözüm ola­
rak görülemez; her biri beraberinde belli mali­
yet ve riskleri getirir ve mevcut durumdan ya­
rarlandığı için bütün uyarlanmalar fırsatçıdır.
îster biyolojik isterse davranışsal olsun, var­
yasyon uyarlanma sürecinin anahtarını oluş­
turmaktadır. Değişkenliğin kabulü, seçenekler
arasında ayıklama ve karar alma süreçlerine
dikkat çeker. İnsanın karar alma ya da sorun
süzce bu yönde ilerlediğini söylemek kuşkusuz
hata olur. Diğer taraftan, karmaşıklığın artma­
sını ilerleme ya da daha iyi uyarlanmayla eşde­
ğer görmek de hatalıdır.
çözümleme süreçlerinin doğasını anlayabilmek
için, içinde yer aldığı çevreyi anlamamız ge­
reklidir. Çevreler dinamiktir. Ekolog Lawren-
ce Slobodkin (1968) bütün çevrelerin dinami­
ğinin gerisinde dört değişim örüntüsünün yat­
tığını öne sürmüştür: Her türden çevresel ola­
yın yenilik, sıklık, büyüklük ve süresindeki de­
ğişiklikler. En fazla yaşam şansına sahip olan
organizma zorunlu olarak çevresine en iyi şe­
kilde uyarlanmış olan değildir; bunu sağlayan
daha çok çevreye farklı biçimlerde cevap verme
yeteneği, yani esnekliktir.
İnsan toplulukları, farklı çevresel sorunlar­
la baş edebilmek için çeşitli stratejiler uygular­
lar. Yine de, davranışlar oldukça öngörülebilir
ve gelenekseldir. İnsanlar kararlarını sonuçla­
rına ilişkin beklentileri doğrultusunda alırlar.
Antropologlar, gelecekteki davranışın yönünü
ya da bir topluluğun yeni bir olaya nasıl tepki
vereceğini kestirmek için, insan karar ya da se­
çimlerine ilişkin bazı varsayımlara dayanmak
durumundadırlar. Geniş çaplı örüntüler ya da
süreçler, milyonlarca tekil eylem ya da inancın
sonuçlarıdır. Kültürel davranışın tamamı akıl­
cılık ve bireysel çıkar ile açıklanamaz. Ancak,
sınırlılıklarına karşın bu tür varsayımlar, mev­
cut davranışın karşılaştırılabileceği bir davra­
nış beklentisi sundukları için yararlıdır.
 Antropologlar, insan popülasyonlarınm çev­
relerini nasıl etkileyip ondan nasıl etkilendikle­
rini betimlemek üzere ekosistem -belirli bir or­
tamda çeşitli hayvan ve bitki türleri arasında
enerji ve besin akışı- kavramından yararlanır­
lar. Doğadaki madde (ya da besin) akışı dön-
güseldir (yani aynı madde sürekli yeniden kul­
lanılır); enerjiyi ise güneş sağlar. Bir türün yaşa­
dığı bölgeye onun habitatı denir. Bir hayvan tü­
rünün nişine (daha geniş kapsamlı uyarlanma
stratejisi) bağlılığı görece bağlayıcı olmakla bir­
likte, insan türü, uyarlanma stratejisini değiştir­
me ve pek çok nişe uyum sağlama yeteneği açı­
sından eşsizdir. Ne var ki, insanlar hâlâ madde
ve enerji akışı kurallarına tabidirler. Bütün can­
lılar gibi biz de başka türlere bağımlıyız ve sayı
ve faaliyetlerimizi çevreye ve elde edilebilir kay­
naklara uyarlamak durumundayız.
Bir ekosistem denge durumunda -bütün bi­
leşenlerinin dengesi- olabileceği gibi, değişim
halinde de olabilir. Bir ekosisteme değişiklik­
lere uyarlanma olanağı sağlayan özellikler es­
neklik (temel unsur ya da ilişkilerini korumak­
la birlikte değişim geçirebilme yeteneği) ve is­
tikrardır (değişikliklerden sonra denge duru­
muna dönebilme yeteneği). Bütün ekosistem-
ler değişim yeteneği açısından sınırlıdır; doğal
ekosistemler üzerinde en fazla baskıyı genellik­
le insan faaliyetleri yaratır. Benzer biçimde her
yerel çevre, içindeki yaşam biçimlerinden her­
hangi birini desteklemek konusunda sınırlı bir
potansiyele sahiptir. Bir popülasyonun istik-
rarlılaşma eğilimine girdiği noktaya taşıma ka­
pasitesi denir.
Hem genel çevresel karakteristiklere, hem
de yerel bir alandaki çevresel değişkenlere kar­
şı insanlar, özel besin edinme sistemleri geliş­
tirirler. Bu değişkenler elde edilebilir kaynak­
ların nitelik ve niceliği ve aynı kaynaklar için
rekabet eden diğer grupların sayısı ile belirle­
nir. Bir popülasyonun uzun vadeli kaynaklara
uyarlanma başarısı, ekolojik sistemini sürdür­
me yeteneğine bağlı olabilir; bu bakımdan ba­
sit toplumlar da teknolojik açıdan ileri toplum­
lar kadar başarılı olabilmektedir.
Bütün dünyada son derece geniş bir uyar­
lanma stratejileri yelpazesi kullanılmaktadır,
ama bu geniş ölçek içinde kimi ortak örüntüler
vardır. Örneğin, besin edinme stratejileri ara­
sında, beş temel örüntü bulunmaktadır: Avcı-
toplayıcılık, geçimlik tarım, çobanlık, yoğun
tarım ve endüstriyel tarım.
Kültürel değişim ya da evrimde uzun vade- •
de bir dizi karşılıklı ve birbiriyle ilişkili eğilim
görürüz. Nüfusları kalabalıklaştıkça ve karma­
şıklıkları arttıkça toplumlar, enerji bütçelerinin
gittikçe daha büyük kısmını altyapının sürdü­
rülmesine ayırmak zorunda kalırlar; daha bü­
yük nüfusları besleyebilmek için besin üretimi­
nin yoğunlaştırılması gerekir. Toplumlar, yeri­
ne getirilen görevler ve girişilen faaliyetler açı­
sından giderek farklılaşır; üretim genelde da­
ha fazla uzmanlaşır; siyasal ve ekonomik güç
daha çok merkezileşir; yerleşim boyutları bü­
yür, nüfus yoğunluğu artar ve toplum daha ta-
bakalaşır (kaynaklara ve iktidara erişim ola­
nakları eşit olmayan gruplara bölünme). Ku­
zey Atlantik’teki Vikinglerde görüldüğü üzere,
karmaşık toplumlar da siyasal ve demografik
çöküntüye uğrayarak parçalanabilirler.
 İKİNCİ KISIM

Uyarlanma Örüntüleri

k in c i K ıs ım ’ d a y e r a la n d ö r t b ö lü m d o ğ ru d a n B irin c i K ıs ım ’ d a

İ y e r a ta n t e m e l f ik ir le r ü z e r in e k u r u lm u ş tu r . B u k ıs ım d a y e r a la n

h e r b ö lü m , e n a z ın d a n k ıs m e n , b e lir li b ir n ü fu s a m e n s u p in s a n la ­

r ın b e s i n e d i n m e b i ç i m l e r i , h a b i t a t l a r ı n ı n g e r e k l e r i , ö t e k i l e r l e i l i ş ­

k ile r , y e r e l t o p lu lu k ö r g ü tle n m e le r in in ö n e m li y ö n le r i g ib i k o n u la r ­

la n a s ıl b a ş a ç ık t ık la r ın ı g ö s te r e n u y a r la n m a s t r a t e jile r in i iç e r m e k ­

t e d i r . B ö l ü m l e r ö z e l o l a r a k a v c ı —t o p l a y ı c ı l ı k , b a h ç e c i l i k , ç o b a n l ı k

v e y o ğ u n ta r ım ı k a p s a m a k ta d ır . B u b ö lü m le r e v r im s e l b ir ç e rç e v e

o la r a k a lg ıla n a b ile c e k b iç im d e d ü z e n le n m iş v e h e r b ir i b ü t ü n n ü ­

f u s la r iç in e ş it d e r e c e d e g e ç e r li s ü r e k li b ir u y a r la n m a s ü r e c in in b ir

y ü z ü n e ö r n e k o lu ş tu r m u ş tu r .

H e r b ö lü m d e y e r a la n a y r ın tılı ö r n e k ç a lış m a la r , ç e ş itli u y u m

s a ğ la m a s t r a t e jile r in i a ç ık la m a k t a v e e t n o g r a f ik v e r ile r in n a s ıl k u l­

la n ıld ığ ın ı v e t o p la n d ığ ın ı g ö s t e r m e k t e d ir . H e r ç a lış m a k e n d i b e n ­

z e r s iz y ö n le r in i s e r g ile m e k le b ir lik te , h e p s in d e o r t a k o la r a k g ö r ü ­

le n b a z ı k o n u la r d a b u lu n m a k t a d ır : B u ç e r ç e v e d e d e ğ iş im in kay­

n a k la r ı v e iç s e l ç e ş it le n m e s i, ç e ş it li f a a l iy e t l e r in d a h a g e n iş ç e v r e ­

s e l, t o p lu m s a l v e s iy a s a l g e t ir ile r i a ç ık la n m ış t ır . E t n o g r a f ik b u lg u ­

la r h e m b u n la r d a k i s ü r e k liliğ in a n a h a tla r ın ı h e m d e t e k te k o la y ­

la r a r a s ın d a k i fa r k ı b e lir g in le ş t ir m e k t e d ir . B u n la r la ilg ili t a r t ış m a ­

la r , b ir t a r a f t a n o la y la r ın k ü r e s e l b ir b a ğ la m a o t u r t u lm a s ın ı s a ğ la r ­

k e n , d iğ e r t a r a f t a n d a b ir e y le r in e y le m v e k a r a r la r ıy la o r t a y a ç ık a n

d e ğ iş im in n a s ıl k e s in tis iz b ir s ü r e ç o ld u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d ir . “ Ç o ­

b a n ” , “ k ö y l ü ” y a d a “ ç i f t ç i ” g i b i n i t e l e m e l e r , b u g e n i ş ç e ş i t l i l i k iç in

u y g u n ta n ım la m a la r ın d a n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir .
M

HALKLARIN DURUMU
Bir Halkın Ölümü: Penan
Topraklarında Son

ENERJİNİN ÖRGÜTLENMESİ
To p lu m s a l Örgütlenm e
YERLEŞİM ÖRÜNTÜLERİ VE
HAREKETLİLİK
ESNEKLİK, İSTİKRAR VE
DEĞİŞİM
D o b e Ju / ’ H o a n s İ ' ler
İklim ve Kaynaklar
Yerleşim örüntüleri
Toplumsal Pratikler ve Grup
Bileşimi
Karşılıklılık
Yaşam Kalitesi
Diyet ve Beslenme
Demografi
Bugünkü Dobe Halkı
İNUİTLER YA DA ESKİMOLAR
Kuzey Kutup Çevresi Ekosistemi
Mevsimlik Göçler
Demografi
Toplumsal İlişkiler
Toprak Hakkı
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Avcı-Toplayıcılık

İ nsanlar ve yakın hominid ataları dört mil­

yon yıldan daha uzun bir süredir dünya­
da yaşıyorlar. Bu zamanın % 9 9 ’undan daha
uzun bir süre boyunca yiyecek yetiştirmemiş­
ler, hayvan avlayarak ve yurtlarında yetişen
yabanıl bitkileri toplayarak yaşamışlardır. Bu
uyarlanma genellikle avcı-toplayıcılık olarak
adlandırılır. Bu karmaşık beslenme şekli, çok
çeşitli bitki türü ve av etini elde etmek için dik­
katli bir zamanlama, ayrıntılı bir çevre bilgisi
ve yiyecekleri depolama, işleme ve hazırlama­
da uzmanlık gerektirmektedir. Pek çok örnekte
bu durum daha da ileri gider ve suyun yönlen­
dirilmesi, dallardan yapılmış su bentleri ya da
barajların inşa edilmesi ve yeşil alan ve orman­
ların belli kısımlarının seçilerek yakılması gibi
tekniklerle kaynakların etkin bir şekilde yöne­
tilmesini içerir (bkz. Gottesfeld, 1994 - Ander-
son, 1999).
Arkeolojik bulgular anatomik olarak mo­
dern insanın günümüzden 40 bin ile 60 bin yıl
öncesine tekabül eden dönemde Avrupa, Asya
ve Afrikada ve hemen sonra da Kuzey ve Gü­
ney Amerika’da ortaya çıktığını göstermekte­
dir. Modern Homo sapienslerin sonradan na­
sıl Neandertallerle akraba türlerin yerine geç­
tiğine dair pek çok kuram olsa da, hemen her­
kes bunun avcı-toplayıcılık için hayatî olan ge-

Filipinler Palavvan’da bir orman kampında
Batak yaprak korunağı. (Fotoğraf james Eder)
çim teknolojisinde ortaya çıkan temel kültürel
kırılmalardan kaynaklandığı konusunda hem­
fikir görünmektedir (Jolly ve White, 1995; Tat-
tesal, 1999). Kamplarından, öldürme alanla­
rından (avların öldürüldüğü ya da parçalandı­
ğı yerler) ve taş aletlerinin kalıntılarından elde
edilen ipuçlarına göre, modern hominidler av­
cılık ve toplayıcılıkta muhtemelen farklı gruba
ya da takıma mensup pek çok bireyin yardım­
laşmasını gerektiren ve şu ana kadar bilinme­
yen bir uzmanlık geliştirmişlerdir. Mızrak atı­
cılar gibi değişik parçalardan oluşan özel alet­
lerin yanı sıra, kereste, geyik boynuzu ve fildi­
şi kullanarak kesici aletler de ürettiler; zaman­
la daha dayanıklı barınaklar ve giysiler yaptı­
lar ve -Fransa ve Ispanya’daki mağara resimle­
rinde son derece çarpıcı bir şekilde görüldüğü
gibi- sanat icra ettiler. Elimizde, alet yapımın­
da gerekli olan ama çevrelerinde bulamadıkla­
rı malzemeleri tedarik etmek üzere uzun mesa­
fe ticaretine giriştiklerine dair bulgular da var.
Bu ticaret, geniş alanlara yayılmış yüzlerce ye­
rel grup arasında ortak bir bilgi dağarcığının
gelişmesini de kolaylaştırmış olmalı. Kültürel
çeşitliliğe dair çarpıcı bir ipucu da, Afrikaida,
.yaşamış ilk insanlar arasında en az sekiz farklı
alet yapım geleneğinin tespit edilmiş olmasıdır.
Temel geçim stratejisi olarak avcı-toplayı-
cılık bugün görece olarak seyrek görülür ve gi­
derek daha da seyrekleşmektedir. Bunun nede­
ni sadece yerli halkların yeni teknolojilere hız­
lı bir şekilde uyarlanması değildir; diğer taraf­
tan da bu halkların besin elde etmeleri için el­
verişli olan topraklar dışarıdan gelenlerin teca­
vüzüne uğramaktadır. Tarihsel olarak bilinen
ve Etnografik Atlas’ta yer almış yaklaşık 860
avcı-toplayıcı topluluk gözden geçirildiğinde,
bunların yalnızca 1 7 9 ’unun yakın zamanlara
kadar gelebildiği görülmüştür (Ember, 1978,
sh .440). Bu 179 topluluktan çok azı bugün
varlığını sürdürmektedir ve bunların hiçbiri sa­
nayileşmenin ve pazar ekonomisinin ürünle­
ri ile yakm ilişkiden etkilenmemiştir. Yaşayan
avcı-toplayıcılar, “Bir Halkın Ölümü: Penan
Topraklarında Son” başlıklı çerçevede (s.120)
göreceğimiz gibi, aslında geleneksel uyarlanma
biçimlerini sürdürme isteği gösterdikleri her kı­
tada tehdit edilmektedirler.
A ntropologlar, yazdıkları sırada gerçek­
ten üzerinde çalışıyor olmadıkları herhangi bir
toplumu tanımlarken etnografik durum olarak
bilinen yöntemi kullanırlar. Bu isim sunulan
bilginin, verinin toplandığı zamana uygun ol­
duğunu gösterir; araştırılan insanların raporun
okunduğu sırada yaşıyor olup olmadığını ta­
nımlamaz. Ele aldığımız bütün halklar bu ger­
çek göz önünde bulundurularak anlaşılmalıdır;
zira yaşam biçimleri ve teknolojiler bir yıldan
diğerine radikal bir şekilde değişebilir.
Bu bölümde avcı-toplayıcı gruptan ikjjör-
neği değerlendireceğiz. Birinci örnek Üçün­
cü Bölüm’de değinilen Dobe Ju/’hoansi ya da
!Kung (bazen Basarwa olarak da adlandırılır­
lar) halkıdır. îlk çalışmalarm yapıldığı sıralar­
da bu insanlar, fındık, sebze ve meyve toplaya­
rak ve güneybatı Afrika’nın yarı kurak ovala­
rındaki vahşi hayvanları avlayarak yaşıyorlar­
dı. Onlar açısından, “avcı-toplayıcı” terimi ke­
sinlikle uygundur; çünkü bir yandan yüzlerce
tür hayvandan ekonomik yarar sağlarken, di­
ğer taraftan da besinlerinin büyük bölümünü
bitkilerden karşılıyorlardı. İkinci örnek, Kuzey
Kutbu bölgesinin ve Jg ^ ey d o ğ jJK an ad a’nm
yerli nüfusunu oluşturan ve bizim genellik­
le İnuit ya da “Eskimo” olarak adlandırdığı­
mız insanlardır. Bu insanların çoğu geçimleri­
ni hâlâ (modern teknoloji kullanmak suretiy­
le) kara ve balık avcılığından sağlamakta, bu­
nu yanısıra petrol alanlarında artan bir şekilde
ücretli işçilik de yapmaktadırlar.
Bu modern avcı-toplayıcılarm yaşamları,
en azından son zamanlara kadar, belli açılar­
dan ilk prehistorik insanların yaşamlarına ben­
zemekteydi. Bu insanların antropologların bu
denli ilgisini çekmesi ve bazı tartışmaların oda­
ğında yer almalarının nedeni bu benzerliktir
(Wilmsen, 1989a, 1989b; Lee, 1993; Burch ve
Ellanna, 1994). Yakın geçmişin ya da bugünün
avcı-toplayıcıları beşerî kültürün kimi yönleri­
nin neden ve nasıl geliştiğini anlamamıza yar-

Şekil 4.1 Günümüzde ve Geçmişte Avcı-Toplayıcı Topluluklar

A frika Güney Amerika

San (Angola, Botsvana) 100,000 Amazon (Ache, Siriono, Huaorani, 2,500
Namibya, Güney Afrika, Botocudo, Aweikoma, Ayoreo
Zimbabve) Tierra del Fuego (Alacaluf, 1,000
Pigmeler (Ba Twa, Ba, Mbuti, 200,000 Ona, Yaghan)
Baka, Aka) (Orta Afrika)
Okiek (Dorrobo) (Kenya, 40,000 Kuzey Amerika
Tanzanya) Inuit (Nunamiut, Copper 100,000
Eskimo, Netsilik)
Hadza (Tanzanya) 2,000
Aleutlar 30,000
Asya Kuzey Kızılderilileri (Kutchin 50,000
Kuzey Sibirya Halkları 200,000 Kaska, Chipaweyan, Montagnais)
(Yukaghir, Gilyak) Kuzeybatı Kıyıları (Tlingit
Ainu (Japonya) 26,000 Tsimshian, Bella Bella,
Penan (Malezya) 20,000 Kvvakiutl, Chinook)
Kaliforniya (Modoc, Washo, 25,000
Avustralya Yuki, Wintu, Yokuts, Seri) __________
Tiwi, Murngin, Walbiri, 300,000
Aranda, Dieri, Wikmunkan Toplam 1,146,500

Kaynak: Robert Hitchcock, University of Nebraska, Lincoln.

 H ALK LA R IN
Bir Halkın Ölümü:
Penan Topraklarında Son
W ad e D a vis, 20 . yü z y ılın b aşın d a Saravvak, M alez­
ya ve d ü n y a n ın en b ü yü k a d a s ı olan B o rn e o ’ nun
o r m a n la r ın d a 10 0 b in göçebe a v c ı- t o p la y ıc ı
b u lu n d u ğ u n u , g ü n ü m ü z e is e b u n la r d a n s a d e ­
ce 7 .6 0 0 ’ünün k a ld ığ ın ı, b u n la rın da Pe n an h a lkı
o ld u ğ un u ya zar (D avis, 19 9 3 , s.2 4 ). Born eo’nun %
8o’i yoğun ekvato ral yağm ur orm anları ile kap lıd ır.
Bu yağm u r orm anları ayakta kalan en e sk i karasal
e k o siste m le rd ir ve P e n a n lar b u ra d a y a şa r. P e n an -
lar pek çok yönden Zaire’nin Mbuti cücelerine (Pig­
melere) benzer; b eslenm ek için orm ana bağ ım lıdırlar
ve orm anı ka rm a şık bir canlı o la rak ka b u l ederler.
“Y a ğ m u r orm an ı ile p s ik o lo jik ve k o z m o lo jik o la ­
rak özdeşleştikleri ve beslenm e ve te kn oloji yö n ü n ­
den orm ana b ağım lı oldukları için Penanlar, b iyo lo jik
ilişkile ri çok iyi yorum layabilen yetenekli doğ acılardır”
(s.25). Bitki b ilgilerine ait sın ırlı bir liste bile onların
yüzün üzerinde m eyve ağacını, elli kadar tıb b î bitkiyi,
a vcılık ve b alıkçılıkta kullan ılan on sekiz kadar zehir
ya da toksin kaynağını ta n ıya b ild iğ in i gösterm ektedir.
Am a ne ya zık ki bugün yaşam biçim leri tehlikededir.
.S a ra v v a k H ü k ü m e ti o r m a n la rın d a k i a ğ a ç la rın
k e s ilm e s in e izin v e rd iğ in d e n b eri, testere ve ağaç
dımcı olabilirler; ancak günümüz avcı-toplayı-
cılarının “arta kalanlar” ya da “yaşayan fosil­
ler” olmadıklarını unutmamak gerekir. Wilm-
sen ve diğerlerinin vurguladıkları gibi, her mo­
dern toplumun, yazılı kayıtlarında bulunma­
yan ve önceki toplumlarm nasıl yaşadıkları­
na ilişkin dolaysız bir bulgu olarak değerlen­
diremediğimiz uzun ve farklı bir tarihi vardır
(1989) ve bu modern toplumlar 20. yüzyılın
sorunlarıyla haşır-neşir 20. yüzyıl insanların­
D U R U M U
b iç m e tr a k tö r le r in in s e s i P e n a n t o p r a k la r ın d a k i
s e s s iz liğ i b o zu yo r. Bu te ca vü z ilk d e ğ il; 19 6 3 ile
19 8 5 y ılla r ı a ra s ın d a da Saravvak o rm a n la rın d a k i
ağaçların % 3 0 ’u k e silm iş, % 60 ’ının ke silm e si için
ise b azı kişile re im tiy a zla r ta n ın m ış tı. P e k i bu e s ­
k i a ğ a ç la r n e re ye g id iy o r ? B ü y ü k k ıs m ı çim e n to
k a lıb ı, b ir ke re k u lla n ılıp a t ıla c a k ta ş ım a s a n d ığ ı
ya da gem i d ö şe m e si o larak ku lla n ılm a k üzere ge­
m iy le J a p o n y a ’ya g ö tü rü lü y o r. B u im tiy a z la r S a ­
ravvak D evlet M eclisi üye le ri a ra sın d a b ir grup y e ­
ni zengin ya ratm ıştır (s .2 6 -2 7 ). 19 8 7 ’de P e n an lar ve
ko m şuları D yaklar bu g id işe karşı örgütlü b ir diren iş
b a ş la ttıla r. T o p la n tıla r, m itin g le r d ü z e n le y e re k ve
ağaçların k e sild iğ i yo lla ra b arika tla r kurarak ke sim ­
leri b ir sü re liğ in e d u rd u rd u la r. U lu sla rara sı p ro te s­
tolara karşın , h üküm et m isille m e d e bulun du ve tu ­
tuklam alara girişti. 19 8 8 ’de, a b lu ka yen iden b aşladı
ve 19 9 0 ’ da te k ra rla n d ı. B ir d e vle t özel g ö re v g ü ­
cü, D yak-P e nan b ö lg esin in yaşam ı korum a a lan ı ilan
e d ilm e sin i önerm iş am a bu öneri şu ana kadar uygu­
lam aya ko nm am ıştır. So n uç olarak, Pen an ların k a d e ­
ri dün yada kam uoyunun ilg isin e kalm ıştır; b unun bir
işe yarayacağı ise pek san ılm am aktad ır.
dan oluşur. Eder’in (1996) Filipinler’deki Ba­
tak halkına dayanarak işaret ettiği gibi, avcı-
toplayıcılar geçim sistemleri ile yeni teknoloji­
leri birleştirme konusunda oldukça hızlıdırlar.
Üzerlerinde otorite sahibi olan devletlerle ve
kültürleri kendilerinkinden oldukça farklı olan
komşularıyla ticaret yaparlar. Bütün avcı-top-
layıcılar kimi zaman yakındaki tarımcılar ve
çobanlar için ücretli işçilik yaparak, sanayileş­
miş toplumlardan mal satın alıp tüccarlara sa­
tarak ve hatta zaman zaman hükümetlerinden
yardım kabul ederek, diğer gruplarla bir müba­
delenin içine çekilmektedirler.
Modern avcı-toplayıcılar, özgül çevrelerin­
de bu eski geçim stratejisinin kendileri için ba­
zı yönlerden hâlâ geçerli olduğu insanlardır.
Çoğu avcı-toplayıcmm tarih boyunca yiyecek
kaynaklarının bolluğu ve güvenilirliği açısın­
dan bugün yaşadıkları yerlere kıyaslandığın­
da çok daha elverişli yerlerde yaşamış olduk­
ları gerçeği, nüfuslarının günümüz avcı-topla-
yıcılarına oranla çok daha yoğun olduğunu ve
daha iyi beslendiklerini gösterir. Avcı-topla-
yıcılarm uyguladığı besin edinme yöntemleri­
nin, akrabalık sistemlerinin, yerleşim örüntüle-
rinin ve diğer kültürel özelliklerin bazılarını in­
celediğimizde, kendi özel habitatlarmdaki ya­
şamlarını ayakta tutmaya dair sorunların çö­
zümünün bu davranış biçimlerinde saklı oldu­
ğunu göreceğiz.
ENERJİNİN ÖRGÜTLENMESİ ^ tercih edilen av hayvanlarını besleyen bitki ör­
Avcı-toplayıcılar esas olarak yabanıl bitki ve
hayvanlarla geçinirler. Tarım ın aksine avcı-
toplayıcı ekonomide insanların bağımlı, olduk­
ları yaşam biçimlerinin büyümesini ve yeniden
üretimini düzenleyecek doğrudan ya da yoğun
bir müdahale görülmez. Bu yüzden avcı-topla-
yıcılarm beslenme rejimi diğer gruplarmkinden
daha keskin bir biçimde habitat tarafından be­
lirlenmiştir. Aslında bereketli yabanıl kaynak­
lara herhangi bir Amerikan kentinde de rast­
lanabilir, ama doğal olarak bu kaynaklar bü­
yük bir nüfusu beslemeye yetecek m iktarlar­
da değildir.
Yerel çevre çeşitlendikçe, o çevre sakinleri­
nin beslenme rejimine esas olan hammaddeler
' de çeşitlilik kazanır. Bitkilerin daha bol ve ve-
rimli olduğu alanlarda yaşayan insanlar esas
olarak sebze, fındık, meyve ve benzeri ürün­
lere bağımlı olarak yaşarlar. K alahari’de ya­
şayan D obe’ler bu duruma tipik bir örnek­
tir. Bunun aksine, Kuzey Kutbu’nda bitki var­
lığına nadiren rastlandığı için Eskimolar da­
ha çok et ve balıkla beslenirler. Ancak avcı-
toplayıcıların beslenme rejimi, olanaklardaki
mevsimsel ve yıllık dalgalanmalardan etkilen­
diği için epeyce çeşitlilik gösterme eğiliminde­
dir. Avustralya’nın Orta Çöl bölgesindeki avcı-
toplayıcıİar hakkında yazan Scott Cane,Tcüçük
bitki ve böceklerden büyük hayvanlara kadar
burada yaşayan insanların mevsimsel beslenme
rejiminde yer alan yüzlerce örneği sıraladıktan
sonra, kurak aylar süresince yeterli su ve yiye­
cek sağlajnak için gösterdikleri özenli çabaları
da anlatırXI996).
Bıij avcı-topjayıcılarm besin kaynakları­
nı yönetmedikleri anlamına gelmez. Kuzey ve
Güney Am erika’daki yerli avcı-toplayıcılar,
tüsünün (Levvis ve Ferguson, 1988) ya da ter­
cih edilen yumru köklerin ve çekirdeksiz sulu
küçük meyve köklerinin (Gottesfeld, 1994) ye­
tişmesini kolaylaştırmak için orman örtüsünü
düzenli olarak yakmaktadırlar. Bu periyodik
yakma eylemi yangınlara ya da liman hastalı­
ğına yol açma tehlikesi taşısa da, büyük ağaç­
ların altında çalılar oluşmasını engellediği için
uzun vadede ormanların sağlığının korunma­
sında bir araç olabilir.
Hepsi değilse bile pek çok avcı-toplayıcı
halk diğer toplumlarla bir mübadele içine gir­
miştir. Zaire’deki Mbuti Pigmeleri kendi ken­
dilerine yeten avcılar olarak tanımlansalar da,
ziyaretçi tüccarlara antilop ve başka av hay­
vanları satarlar; Banttılar ve Sudanlı komşu­
larından onların ürettiği tarım ürünleri ve ba­ ^çesi hayatta kalmak amacıyla çevreden yeterli
zı işlenmiş yiyecekler satın alırlar (M ilton, . kaynâtreîde'etmek için en düşük enerjimin kul­
1985). Başka türlü hayatta kalabilecekleri ol­ la n ıld ığ ı bir uyarlanma stratejisidir. Biz insan­
dukça kuşkuludur (Hart ve Hart, 1986). D o­
be halkı Bantu çifçileri ile ticaret yapar ve on­
lar için çalışırlar (Wilmsen, 1 9 8 9 a , 1989b ).
Eskimolar sadece geçim ihtiyaçlarmtJka.rşıla-
mak için değil, aynı zamanda bağımlı olmak
durumunda kaldıkları sanayileşmiş toplum-
ların çeşitli petrol ürünleri, kar motosikleti,
yivli tüfek, konserve gıda ve hatta televizyon
ve motorlu araç gibi sayısız ürününü satın al­
mak için de avlanırlar (bkz. örn. Feit, 1994,
s.421-440).
Günümüzde toplayıcılığın gelir kaynağı
olarak başka bir değişle ticarileşmiş ekonomi­
lerde kullanılmasının ilginç bir örneği Avrupa
ve Asya’nın pek çok bölgesinde yapılan salyan­
goz, mantar ve yermantarı toplayıcılığıdır. Bu­
na ek olarak bazen yabanıl ürünlerin toplan­
ması ile elde edilen gelir sulak veya bataklık ya
da ormanlık arazilerin ekonomik değerini de
etkileyebilmektedir. .Türkiye’de Karadeniz kı­
yılarında bulunan Karasu bataklığında insan­
lar ülkenin dört bir yanındaki çiçekçilere sat­
mak için hazırlamak üzere yabani sazları ha­
sat ediyor. Her ne kadar hane başına düşen ge-
Jirj^ok olmasa ve bu aktivite tarım nüfusunun
en yoksul kesiminin gelirine ek olarak yapılı­
yor olsa da toplamda bakıldığında ve balıkçı­
lık ile sağlanan gelirle birleştiğinde, bu aktivite
ekonomik dengeyi bataklık alanların drenajı ve
aleyhine dengelemekte anlamlı bir fark yaratı­
yor (Özesmi, 2003).
Antropologların avcı-toplayıcıları özellik­
le etkileyici bulma nedenlerinden biri de bu in­
sanların bize düşük enerji bütçesiyle nasıl yaşa­
yabileceğini göstermeleridir. Düşük enerji büt-
lar çevreden enerji elde etmekte özel bir usta­
lığa sahip olsak da bunu yapmak için yine çok
miktarda enerji harcarız^JDrrıeğin bir çuvaj pa­
tatesi üretirken kullanılacak gübrenin ve asa­
lak yok edici maddelerin imalatı; tohumlayan,
gübreleyen, bunları püskürten ve ürünü topla­
yan makinayı işletecek gücü sağlama; ürünü
paketleme ve nakletme ve bunun gibi pek çok
iş için hatırı sayılır bir enerji yatırımı gerekir.
Diğer hayvanlarla karşılaştırıldığında insan^
lar, özellikle sanayileşmiş toplumlarda, yüksek
enerji bütçesi ile yaşarlar. Aycı-toplayıcılar ise
bu kuralın şaşırtıcı istisnalarıdır.
^Avcı-toplayıcıların besin elde ederken Jıa r-
cadıkları enerji genellikle kendi kas enerjileri­
dir., besin elde etmek için tarlaları temizlemek,
sulama sistemleri yapmak ya da petrol yakı­
tıyla çalışan makineler kullanmak gibi karma­
şık altyapı gerekleriyle karşılaştırıldığında, av-
cı-toplayıcılar barınak, kapan, hatta bot ve su
bentleri yapmak için enerji harcarken daha az
bir çabaya gerek duyarlar. Sonuç olarak, avcı-
toplayıcılar popülasyonun tek bir birimini bes­
lemek için diğer topluluklardan çok daha az
enerji harcamaktadırlar. Avcı-toplayıcılar bes­
lenme, boş zaman kullanımı ve genel fiziksel
bakım konularında kendi kendilerini genellik­
le oldukça iyi destekledikleri için, sistemlerinin
hayli verimli olduğu söylenebilir.
Avcı-toplayıcılar temel kaynaklarını koru­
ma konusunda da uzmandırlar. Enerji giderle­
ri düşük olduğu için ve büyük bir çeşitlilik im­
kânı sunan bir yiyecek stoğundan yararlanma
eğiliminde olduklarından ötürü, avcı-toplayı-
 Bu Brezilyalı avcılar protein
ihtiyaçlarının çoğunu
avcılıkla sağlamakla beraber
bahçecilik de yapmaktadır.
(Fotoğraf Flora Lu)
cılar kendi kaynaklarının herhangi birine gö­
rece sınırlı bir talep gösterirler. Aynı zaman­
da yaşam tarzları nüfus artışlarını da sınırlıyor
■gibi görünmektedir; sayıları bağımlı oldukla­
rı hayvan ve bitki türlerine oranlı kalma eğili­
mindedir. Düşük enerji ihtiyacı, geniş kaynak
varlığı, kontrollü nüfus gibi birbirine bağlı so­
nuçlar doğuran bu uyarlanma stratejisi, av-
cı-toplayıcıların kendi ekosistemlerinin diğer
bileşenlerine görece olarak daha az müdaha­
le etmeleri sonucunu doğurur. İnsanlar habi-
tatlarmdaki en yetenekli yağmacılar oldukla­
rı için besin kaynağı olarak kullandıkları tür­
lerin popülasyonunu da etkilemektedirler. Y i­
ne de ekosistemleri göreli bir denge içinde gö­
rünmektedir ve kaynakları, en azından diğer
ekonomik sistemlerinkilerle karşılaştırıldığın­
da bir tehditle karşı karşıya kalmayabilir. An­
cak bu “korumacı” yaklaşım oldukça rastlan­
tısal olup hızlı nüfus artışının yaşandığı dö­
nemlerde ortaya çıkan yeni teknolojilerle ko­
laylıkla değişmektedir.
Dünyanın pek çok yerinde nüfusta böyle-
si hızlı bir artışa tarımsal gelişme eşlik etmiş­
ti. Bu gelişmeyle, çok sayıda avcı-toplayıcı ıs­
lah edilmiş bitki ve evcilleştirilmiş hayvanlara
güvenerek yaşamlarını sürdürebilmek için ço­
ban ya da bahçe tarımcısı oldular. Daha sonra
bahçe tarımcıları, sulama sistemi ve toprağı sa­
banla sürmek gibi yeni tarım teknikleri yoluyla
insan nüfusunun daha da artmasına yol açacak
biçimde yoğun tarımcılar haline geldiler. Bazı
toplumlarda nüfus durağan bir seyir izlerken,
birçok toplumun nüfusu, yeni teknolojilerin
hayata girmesiyle birlikte arttı. Daha fazla gı­
da talebi, insanların çabalarını güvenilir mah­
sul için yoğunlaştırmalarım gerektiriyordu.
Böylece insanlar kanallar açarak, mahsul
yetiştirerek, zararlı böcekleri yok ederek çev­
relerini yeniden şekillendirmeye başlamış ve
bu süreç içinde ekosistem dengesini koruma­
nın maliyetini yüklenerek kendilerini koruma­
ya çalışmışlardır. Avcı-toplayıcılar kaynakla­
rını işletmek konusunda da oldukça yetenek­
lidirler. Nikaragua’da yaşayan M iskito yerli­
leri kendi bölgelerindeki su kaplumbağaları­
nın tamamen yok olması tehlikesi ile karşı kar­
şıya kalmışlardır. Kaplumbağalar onların te­
mel protein kaynağı olduğu halde, kaplumba­
ğa toplayan şirketlerin ödediği peşin paranın
cazibesine kapılarak türlerinin yok olması pa­
hasına deniz hayvanlarını avlamışlardı. Sonun­
da, Sandinistlerle süren dokuz yıllık savaş ti­
carî avlanma faaliyetlerini etkilemiş ve böyle­
likle deniz kaplumbağaları kurtulmuşlardır.
Şu anda Miskitolar, söz konusu kaynağı yeni­
den işletmelerini sağlayacak geleneksel araçla­
rını kullanabilmek için etkin biçimde kendi de­
niz alanlarındaki haklarını kazanmaya uğraş­
maktadır. Artık Miskito toplulukları ticarî ba­
lık avlama faaliyetine ortak değiller ve bu de­
ğerli kaynaklarım korumak için avlanmıyorlar
(Nietschmann, 1995). Aynı şekilde, 18. yüz­
yılda yerli Kuzey Amerikalılar kendilerini bir­
denbire Avrupa kunduz derisi pazarıyla ilişki
içinde bulmuş ve böylelikle yüzyıllar boyu ya­
şamlarını sürdürmelerini sağlayan hayvanı ne­
redeyse yok edene kadar avlamışlardı. Her iki
olayda da esas olarak aynı faaliyeti görmekte­
yiz: Bir zamanlar bir kaynaktan kendi sınırlı
pazarları için yararlanan insanlar şimdi sınırsız
bir pazara bağlanmışlardır. Kısa süreli kazan­
cın cazibesi ise sık sık kaynağın tüketilmesiyle
sonuçlanmaktadır.
Bu örneklerin gösterdiği gibi kendi kay­
naklarını bu güne kadar koruyan avcı-topla-
yıcı halklar, yukarıdaki gibi davranmayıp ko­
rumacı bir ahlâkla hareket etmişlerdir ancak
yine de bazıları istisna teşkil edebilir (Gottes-
feld, 1995). Bu istisnaların nüfuslarını ken­
di kaynaklarıyla dengeyi sağlamak için kasıt­
lı biçimde sınırlandırdıkları tabii ki iddia edile­
mez. Öyle görünüyor ki bu insanların kendileri
ile kaynakları arasındaki dengeyi korumaları­
na olanak sağlıyan birbiriyle ilişkili pek çok et­
ken var. Bu etkenler depolama teknolojilerinin
olmaması, bu kaynaktan sağlanan besin mad­
desi için daha geniş bir pazarın olmaması, fosil
yakıt kullanmamaları ve nüfus artışını zorlaş­
tıran diğer çevresel koşulların dayattığı sınırla­
malardır. Dobe IKunglar ve Eskimoları incele­
diğimizde bu iki toplumda insanların nasıl ge­
çindiklerini ve çeşitli kültürel uygulamaların
acımasız çevrelerine uyum sağlamalarına nasıl
yardım ettiğini göreceğiz.
To plu m sa l Örgütlen m e
Avcı-toplayıcılık da dahil olmak üzere hiçbir
toplumsal örgütlenme biçimi herhangi bir be­
sin elde etme stratejisinden doğmaz. Avcı-top-
layıcıların kendilerini siyasal ve toplumsal ola­
rak örgütleme biçimleri büyük bir çeşitlilik
gösterir. Ancak son ve çağdaş avcı-toplayıcı-
lardan çoğunun yaşam alanı görece olarak sey­
rek ve oldukça farklı kaynaklarıyla daha az çe­
kici habitatlar olma eğiliminde olduğundan, bu
çevrelerde yaşayan gruplar belli bazı toplum­
sal örgütlenme özelliklerini göstermektedirler.
Avcı-toplayıcılar tipik olarak küçük grup­
lar halinde, birbirlerine akraba ailelerden oluş­
muş konak yerlerinde yaşarlar. Konak yerle­
rinin ve bir bütün olarak toplumun büyüklü­
ğü doğal kaynakların mevcut miktarıyla sınır­
lıdır. Tarım toplumlarının aksine, avcı-topla-
yıcılar nüfuslarındaki artışı düzenlemek için
besin üretimini kolaylıkla arttıramazlar. Çok
miktarda besin depolayacak teknolojiden yok­
sun olduklarından, nüfus düzeyleri senenin en
kötü mevsimi süresince elde edilebilecek be­
sin düzeyine uygundur. Diğer mevsimlerde be­
sin ne kadar bol olursa olsun, nüfus besin (ve
hatta suyun) depolanamadığı mevsimin koşul­
larıyla sınırlıdır. Günümüz itibarıyla toprakla­
rı çok olsa da nüfus yoğunlukları genellikle dü­
şüktür. Bu durum, Kuzey Amerika’nın kuzey­
batı kıyısında olduğu gibi besin bolluğunun ve
tahminî yiyecek kaynaklarının büyüklüğünün
yerleşik nüfus yoğunluklarına izin verdiği çoğu
erken toplumlar için geçerli değildir.
M odern avcı-toplayıcıların uyarlanm ala­
rında hayatî etken karşılıklılık kuralıdır. Bu
kural, besin maddelerinin ve diğer malların
sistematik paylaşımıdır. Besin sağlama işi ge­
nellikle ailevî ya da hane içi bir girişim ola­
rak görülür ve görev cinsiyetler arasında da­
ğıtılabilir. Bugüne kadarki çalışmalar erkeği
avcı, kadını da toplayıcı olarak tanımlarken,
son araştırmalar bu işbölümünün her zaman
böyle olmadığını ortaya çıkarmıştır. Örneğin
Paraguay’daki Açeler arasında erkekler kadın­
ların yanında hatırı sayılır ölçüde toplayıcılık
yaparken (Hill vd., 1984), Filipinler’deki Ag-
ta kadınlarının büyük bir bölümü avcılık yap­
maktadırlar (Estioko-Griffin ve Griffin, 1981).
Avcılık ve toplayıcılık yapan bireyler, toplum­
sal cinsiyet rollerinin dağılımındaki bu çeşitli­
liği dikkate almaksızın yiyeceklerini genellikle
bütün yerel grupla paylaşırlar. Diğerlerinin ye­
terli yiyeceği varken birilerinin aç kalması na­
dir rastlanan bir durumdur ve aç hiç kimse her
gün bütün gün boyunca çalışmak zorunda de­
ğildir. Aynı şekilde aletler, süs eşyaları ve diğer
eşyalar karşılıklı hediye alış-verişinin yarattı­
ğı sonsuz döngüde elden ele geçer ve böylelikle
maddi eşitsizlik en az düzeyde kalır.
Avcı-toplayıcı takımın bazı üyelerinin di­
ğerlerinden etkin olması olağandır. Erkekler
kadınlara göre daha etkin olma eğilimindedir
ancak birinin kurumsallaşmış bir iktidara sa­
hip olması -yani birinin diğerleri adına karar
alma yetkisine sahip olduğu bir kurumsallığm
bulunması- nadiren görülür. Karar verme er­
ki, gruptaki bütün aileler arasında adil olarak
dağıtılmıştır. Karşı gelen kişiler olasılıkla ora­
dan ayrılırlar.
Avcı-toplayıcı gruplardaki toplumsal dene­
tim sistemleri aynı zamanda gayrı resmî olma
özelliği gösterir. Düzen, yönetsel bir hiyerar­
şi tarafından uyulması istenen yasalarla değil,
tarafların onayıyla ve günlük olarak sağlanır.
Yönetime ilişkin kurallar ve yaptırımlar, gru­
bun geleneklerinin, mitoslarının ve dinsel ide­
olojisinin oluşturduğu bütünün parçalarıdır.
Suçun hem tanımı hem de cezası, belirli bir za­
man dilimi içinde grubun oybirliğiyle belirle­
nir. Örneğin bazı Eskimolarda, cinayetle son-
lananlar dışındaki anlaşmazlıkları çözmek için
başvurulan “atışma şarkıları” vardır (Hoebel,
1954). Anlaşmazlığın tarafı olan kişiler, arka­
larında koro vazifesi gören aileleri olmak üze­
re, şarkı söyleyerek olayı kendi açılarından an­
latır, kızgınlıklarım gösterir. Sonuçta kazanan
kişi şarkı atışmasını izleyenlerin alkışları ile be­
lirlenir. Kamuoyunun dışında hiçbir mevcut
hukuk sistemi kişiyi haklı ya da haksız kılacak
bir karar veremez. En önemli şey ise tarafların
sorunun halledildiğini hissetmeleridir; böyle­
likle olağan toplumsal ilişkilerine kaldığı yer­
den devam edebilirler.
En aşırı durumlarda, avcı-toplayıcı toplum-
larm kurallarını ve toplumsal beklentilerini sü­
rekli ihlal eden kişiler grup tarafından toplum
dışı ilan edilebilirler. Ancak yaygın olarak an­
laşmazlık iki taraf arasında olur ve eğer bu an­
laşmazlık çözülemezse grup içinde yaşayan ki­
şiler ve aileleri göç eder.
Akıcılık, esneklik ve eşitlik özelliğine sahip
bu tür bir toplumsal örgütlenme avcı-toplayı-
cı yaşam biçiminde hiçbir biçimde kalıtsal de­
ğildir. Besin kaynaklarının görece bol ve dü­
zenli olarak elde edilebilir olduğu durumlar­
da ise, avcı-toplayıcılık büyük yoğunluğa sa­
hip bir nüfusu yönlendiren oldukça örgütlen­
miş bir kültürel sistem olabilir. Eski ve Yeni
Dünyalardan elde edilen arkeolojik bulgular­
dan öğrendiğimize göre, geçmişteki bazı av-
cı-toplayıcı toplumlar (çoğu günümüzün balık
avcılığı ile geçinen topluluklarına benzer) sta­
tü ve zenginlik bakımından büyük bir eşitsiz­
lik içinde yaşayan yüzlerce üyeye sahip sürekli
yerleşimler halinde yaşamışlardır (Price, 1981;
Hayden, 1994). Esas olarak hayatını sürekli
köylerde geçiren çeşitli Kuzey Amerikalı avcı-
toplayıcı gruplar şeflerden ve diğer görevliler­
den oluşan bir hiyerarşiye sahipti. Bu gruplar­
da, kastları ve köleliği de içine alan karmaşık
bir işbölümü etrafında tamamen belirlenmiş
bir servet ve iktidar dağılımı gözlenmektey­
di. İktidar sahipleri başka gruplarla ticaret ya­
par, savaşları yönetir, kendi iş güçlerini savaş­
larda elde ettikleri esirlerle birleştirirlerdi. Bu
tür karmaşık avcı-toplayıcı toplumlarda birey­
ler ve gruplar arası rekabet oldukça fazlaydı
ve Hayden’in belirttiği gibi, belirli kaynakların
bolluğu, yoğunluğu ve depolanabilir olması ya
da bunun siyasal bir güce ve prestije dönüştü­
rülebilir olması birbiriyle yakından ilişkiliydi.
Kısacası bu toplumlar gelişmiş tarım toplum-
larını andırıyordu.
YERLEŞİM ÖRÜNTÜLERİ
VE HAREKETLİLİK
İnsan-çevre etkileşimini inceleyen antropolog­
lar en çok ilgi duydukları konu, insanların coğ­
rafi yayılmalarıdır. Bu insanların işgal ettikleri
yerleşimlerin doğası nedir? Hareket etme sık­
lıkları -eğer varsa- ne derecededir? Kaynakla­
rın bir yerden diğerine ve zamana göre göster­
diği çeşitlilik bu kararları nasıl etkilemektedir?
Avcı-toplayıcı gruplar günümüzde göçebedir­
ler. Mevsimlik göçleri farklı zamanlarda farklı
yerlerden kaynak sağlamaya yöneliktir. Bura­
da da depolama ve taşıma teknolojisinin sınır­
ları önemlidir. Çoğu avcı-toplayıcınm kaynak­
ların çeşitliliğiyle kurduğu ilişki, besini insana
değil insanı besine götürmek biçimindedir^
Birbirleriyle akraba ailelerin oE^ıTmm bir
araya gelmesiyle oluşmuş ve belli bir bölgede
yaşayan geniş gruplaşmalara takım denir. Bir
takımın üyeleri belirli törenler için bu konak
yerlerinin (obaların) birinde bir araya gelebilir
ya takım sürekli olarak birbirlerinin üyeleriy­
le evlenen obaların bir araya gelmesi biçiminde
oluşmuş olabilir. Takımlar, kaynaklarına bağlı
olarak bileşme, yayılma ve daralmalarım ayar­
lamak konusunda son derece esnektirler. Belli
kaynaklar yayıldığında takımın üyeleri de ya­
yılır, Av hayvanları bir noktada toplajndığm-
da ya büyük ve sürekli bir su kaynağından baş­
ka su kaynağı bulamadıklarında ise konak ye­
ri grupları bu kaynakları ortaklaşa kullanmak
üzere yeniden bir araya gelir. Toplumsal alış­
kanlıklar da takımların esnekliğinde rol oynar.
Gruplar, aile ziyareti, akrabalarını ağırlaması,
anlaşamadıkları takımlardan ayrılma, insan sı­
kıntısı çeken takımlara katılma ya da kaynak
veya iştirakçi fazlası olan takımlardan ayrılma
 Şekil 4-2. Bu çizim avcı-toplayıcıların uyarlanmalarının temel özelliklerini göstermektedir. Topluluklar çok çeşitli, genellikle
binlerce tür yabani yiyecek kaynağından faydalanır ve bunu yapabilmek için sık sık yaz kuraklığı ve kış yağmurları
doğrultusunda yer değiştirirler. Nufus kurak mevsimde su kaynaklarının etrafında yoğunlaşırken yağmurlu dönemlerde daha
küçük gruplar halinde geniş bir çevreye yayılır. Av ve bitkisel yiyecek kaynaklarının elverişliliği değişken olduğu için diyetler
mevsimlere bağlı olarak keskin değişiklikler gösterebilir. Kaynak: Lech Lozny.

gibi nedenlerle sürekli olarak yenilenirler. Av-
cı-toplayıcılar arazi kullanımında genel olarak
toprağa bağlı bir sisteme uyarlar; yani kendile­
rini, dışarlıklıların erişimlerinin sınırlı olduğu
ve belli bir yerel grubun sahip bulunduğu belir­
li bir kaynak mıntıkasıyla özdeşleştirirler (Got-
tesfield, 1994). Burada değişkenliğin ana kay­
nağı, toprağın meşru sahiplerinin kendi top­
raklarım güç kullanarak savunmak için göste­
recekleri faallik ve istek derecesidir.
Daha yerleşik örüntülerde de görülebilece­
ği gibi, çağdaş avcı-toplayıcıların çoğu mev­
simlik besin kaynaklarını izleyebilmek için
hareket etmeyi tercih ederler. A m erika’nın
kuzeybatı kıyısında yaşayan K w akiu tllar,
Güney K alifo rn iy a ’da yaşayan Ç um aşlar,
Japonya’daki Ainular ve Andamanlılar, men­
suplarının büyük ve yerleşik köylerde yaşadı­
ğı avcı-toplayıcı gruplardır. Bu gibi durumlar­
da esas etken çok miktarda istikrarlı ve depo­
 lanabilir kaynağın elde edilebilirliği gibi görün­
mektedir. Daha da önemlisi buralar, bol ve ön­
görülebilir miktarlarda balık ve kabuklu deniz
hayvanı barındıran çevrelerdir. Yine de, yerle­
şikliğin avcı-toplayıcılık ya da çiftçilik ile iliş­
kisini genelleştirmek için acele edilmemelidir.
ESNEKLİK, İSTİKRAR VE DEĞİŞİM
Uyarlanma örüntüieri içinde avcı-toplajacı-
lar ekosistemlerinin esnekliğine en az müdaha­
le edenlerdir. Etkileşim ve mübadele içindeyken
aileler (ve özellikle gruplar) arasında bağımlılık
ilişkisi en az düzeydedir. Bu insanlar çevreleri­
ne bereketli yerel kaynaklarından yararlanarak
uyarlar. Bunun karşı ucunda ise, bizim gibi çev­
reyi kontrol etmek için değişen koşullara bak­
maksızın geniş bir kimyasal ve mekanik strate­
jiler dizisi kullanan toplumlar bulunmaktadır.
Avcı-toplayıcıların hayatta kalma strateji­
lerini sürdürebilmeleri, çevresel sorunların bir
gruptan diğerine aktarılabilmesine bağlıdır. Ba­
zı gruplar başarılı olur bazıları da kaybeder. Yi­
ne de bu stratejinin, insanların dünyada baskın
tür haline gelmesini sağlayan bir besin elde et­
me stratejisi olduğu açıktır. Bu uyarlanma biçi­
minin teknolojik olarak çok daha gelişmiş bir
besin elde etme sistemi ile doğrudan rekabet içi­
ne girdiği bir durumu burada belirtmek ilginç
olacaktır. Üçüncü Bölüm’de gördüğümüz gibi
Norveç’tekiJVikingler 10. yüzyılda Grönland’a
^ yerleşmişler ve varlıklarını çiftçilik, fok avcılı­
ğı ve Balıkçılık ekonomisine dayanan koloni­
ler yoluyla sürdürmüşlerdir. Ancak korktukları
ve küçümsedikleri yerli Eskimolarm kullandığı
avlanma yöntemlerini benimsemediler. Viking
uygulamaları Grönland’daki çevreyle uyum­
lu değildi ve yerleşimciler kendilerini beslemek
için aslında yeterince bol olan yiyecekleri koru-
makta başarılı olamadılar. Sonuçta koloniler
ortadan kalktı ve Grönland bir kez daha sade­
ce Eskimolara ait bir ülke olarak kaldı (M cGo­
vern, 1980; McGovern vd., 1996).
Yerli avcı-toplayıcılarm uyarlanma starteji-
lerinin, Grönland’a götürülen Avrupa teknolo­
jisinden üstün olması münferit bir örnek değil­
dir. 1846’da Sir John Franklin ve bütün keşif
grubu (iki gemi, 200 adam), muhtemelen Es-
kimoların besin elde etme tekniklerini kullana­
madıkları için Netsilik Eskimo bölgesinin gö­
beğinde açlıktan öldüler (Cyriax, 1939). Burke
ve Wills keşif grupları 1 8 6 1 ’de Avustralya’yı
güneyden kuzeye aşıp geri dönme girişiminde
bulundu; sadece bir kâşif dışında hepsi, avlan­
mayı reddettikleri ya da çok geç olmadan Abo-
rijinlerden yardım istemedikleri için açlıktan
öldü (Moorehead, 1963). ‘
Şimdi de üzerinde durduğumuz noktala­
rı temsil eden iki avcı-toplayıcı grubu inceleye­
lim. Ancak bu insanların her yerde maruz kal­
dığı hızlı değişimle ilgili uyarıyı akılda tutmak
gerekmektedir. İnceleyeceğimiz iki toplum ­
dan birisi Dobe Ju/’hoansiler ya da güneyba­
tı Afrika’nın îKungları, diğeri ise Alaska’da ve
kuzeydoğu Kanada’da yaşayan İnuitlerdir (ya
da hâlâ genel olarak anıldığı gibi Eskimolar).
D o b e Ju / ’H o a n s i ' l e r
Ju/’hoansiler, toplu olarak San adıyla anılan ve
kültürel olarak birbirleriyle ilişkili beş güney
Afrikalı gruptan biridir. Sanların gizemli bir
tarihi vardır.1 Bilimsel bir tahmine göre San­
1 Son zamanlara kadar, 17. yüzyılda Güney A frika’ya yer­
leşen Hollandalılar tarafından kendilerine verilen Bush-
men (Çalı Adamları) adıyla biliniyorlardı. Fakat Afrika­
lar, bir zamanlar güney Afrika’nın büyük bölü­
münü işgal etmişler ancak Bantular ve Avrupa-
lı istilacıların başarılı saldırılarıyla buralardan
çıkarılmışlardır. Öldürülmeyenler ya da istila­
cı topluma dahil olanlar yavaş yavaş Kalahari
Çölü’nün kurak arazilerine ve Botswana, N a­
mibya ve Angola’yı çevreleyen araziye gitmeye
zorlanmışlardı. Halen Kalahari ve çevresinde
yaşamakta olan tahminen 50 bin San’ın çoğu
farklı kültürel kimliklerini koruyor olsa da, ya­
vaş yavaş çevredeki tarımcı, endüstriyel ve ço­
ban toplulukların içine çekilmektedir.
Kalahari’nin kuzey kıyısındaki Dobe top­
raklarında yaşayan yüzlerce Ju/’hoansi San ise
bir istisnadır. Dobe Ju/’hoansilerin 1 9 2 0 ’ler-
den beri Bantular ve Avrupalılarla ilişki içinde
olmalarına, Bantu çobanlarıyla su kaynakla­
rını paylaşmalarına ve hatta kimi zaman Ban­
tular için çalışmalarına karşın, çağdaş antro­
pologlar tarafından ilk kez incelendiklerinde,
% 7 0 ’in üzerinde bir çoğunluğun hâlâ kendi­ tu çobanlarıyla ticaret yapıyorlar ama nadi­
ne yeterli avcı-toplayıcı olduğu görülmüştü. ren onlar için çalışıyorlardı. Dolayısıyla, Dobe
Yaşam biçimleri dramatik bir şekilde değişti­ Ju/’hoansiler yalıtılmış olmasalar da esasen hiç
ği için, başlangıcından bugüne yaşamlarında­ kimsenin yaşamak istemediği topraklara yer­
ki bütün değişimi anlatacağız. 1 9 6 0 ’ların or­ leştikleri için son zamanlara kadar büyük ölçü­
talarında, Richard B. Lee onlarla birlikte ya­ de bağımsız kaldılar.
şadığı sıralarda, tarıma, hayvan sürülerine ya 1 9 9 2 ’ye kadar, beyazların idaresindeki
da ateşli silahlara henüz hiç ilgi duymuyorlar­ Güney Afrika, Angola ve şimdi yeni bir bağım­
dı. Ne vergi ödüyor ne de Botswana hüküme­ sız devlet olan Namibya arasındaki uluslarara­
tinden (çiçek hastalığı aşılaması hariç) herhan­ sı iktidar mücadelesinin ortasında kalmışlardı.
gi bir yardım kabul ediyorlardı. Komşu Ban- Sonuç olarak, Ju/’hoansilerin geleneksel ha­
reket özgürlüğü 1 9 7 0 ’lerin başından itibaren
lı bilimciler, Cape H ottentot lehçesinde ‘asıl yerleşimciler’
şiddetle daralmıştır. Yaşadıkları toprakların
anlamına gelen San terimini kullanmayı tercih ediyorlar. bir kısmı hâlâ demir tellerden kocaman bir çit­
Burada tanımlanan toplum sık sık IKung’lar şeklinde ifa­
le bölünmüş haldedir. Çoğu Ju/’hoansi Güney
de edilirdi; 1 9 6 2 ’den beri üzerlerinde çalışan Richard Lee
kendilerine ne demek istiyorlarsa öyle adlandırılm aları Afrika ordusunda gözcü olarak çalıştırılmış
gerektiğini savunmaktadır. Bu ad ise D obe Ju/’hoansidir. ve tümü -gönüllü olsun veya olmasın- bir za­
İşleri biraz daha karıştırsa da Botswana hükümetinin ter­
manların bu uzak topraklarını dönüştürme sü­
cih ettiği kullanım da Basarwa’dır.

recine dahil edilmişlerdir. Konumları hızla de­
ğişmektedir ve pek muhtemeldir ki bildiğimiz
hayatları pek yakın bir gelecekte öncekinden
çok farklı bir biçim alacaktır. Richard Lee’nin
söylediği gibi, 1980 ve 9 0 ’larda Ju/’hoansi’ler
üzerinde çalışanlar, Lee’nin 1 9 6 5 ’te buldu­
ğu ve betimlediği toplumu tasavvur etmekte
zorlandılar ve dolayısıyla Lee’nin tanık oldu­
ğu şeyleri yanlış yorumladığı sonucuna vardı­
lar (1993). Burada, Lee’nin onlarla ilk karşı­
laştığında tanık olduğu yaşam biçimleri hak­
kında anlattıklarından başlayacağız ve hem
bu ilk betimlemelere, hem de son durumları­
na değineceğiz.
İklim ve Kaynaklar
Dobe bölgesinin insanlar için kuş uçmaz-ker-
van geçmez bir çevre olması, Ju/’hoansi’leri
kendi kurdukları ilişkiler dışında her türlü is­
tiladan ve asimilasyondan korumuştur. Dobe,
güneyde Kalahari Çölü, kuzeyde ise büyük öl­
çüde tarımcı ve çobanların yerleştiği bereket­
IKung’lar son derece
hareketlidir. Kulübelerini
2-3 saat içinde inşa
edip dakikalar içinde
terkedebilirler. (Fotoğraf M.
Shostak/Anthrophoto)
li topraklar arasında kalan bir bölgedir. Böl­
ge, yer yer seyrek ağaçlar ve çayırlarla kap­
lı, suyun sürekli bulunabileceği çok az sayı­
da kuyunun bulunduğu yarı kurak bir savan­
dır. Hava sıcaklığı kış gecelerinde donma nok­
tasının altında seyrederken yazın gölgede 37
°C (100 °F) olur. Yağış sıcaklıktan daha değiş­
kendir. Yılın ilk altı ayı tamamen kurak, diğer
altı ayı ise şiddetli yağmurlarla geçer. Daha­
sı, yağış yıldan yıla da değişim gösterir. Örne­
ğin 1967-1968 yıllarında bölgede gerçekleşen
yağış, 1963-1964 yıllarındaki yağış miktarın­
dan % 250 oranında fazla idi (Yellen ve Lee,
1976). Topraktaki kumluluk oranının yanı sı­
ra yağıştaki bu değişim tarımı imkânsız kılar.
Bölge avcılık için de uygun değildir, çünkü bit­
ki örtüsü seyrek olduğundan kalabalık göçebe
hayvan sürülerini besleyemez.2
2 1960’ların ortasında nüfusları 379’si sabit yerleşimci ve
87’si mevsimlik konuk olmak üzere 466 idi (Lee, 1968,
s.30). Bu tartışmada, ağırlıklı olarak Richard B. Lee ve
Irven Devore’un öncü çalışmasına ve Harvard çalışma
grubunda yer alan diğer araştırmacıların, birçoğu Lee
 Ancak Ju/’hoansi’ler geniş bir çeşitlilik yel­
pazesi içeren kaynakları kullandıkları için bu
ülkede geçinmeyi başarırlar. İklimdeki aşırı de­
ğişmelere karşın, Dobe yaklaşık 500 tür bitki
ve hayvan barındırır. Dobe Ju/’hoansi’ler bu
kaynaklardan yaklaşık 150 bitkiyi ve yine yak­
laşık 100 hayvanı kullanır ve aşağı yukarı 100
tür bitkiyi ve 50 tür hayvanı da yerler (Yel­
len ve Lee, 1976). Ağırlıklı olarak mongongo
ağaçlarından elde edilen yabanî fındık, böğürt­
len, kavun ve daha başka meyveleri toplarlar;
toprağa kök ve yumru kök dikerler; mevsimin­
de bal toplarlar ve düğmeli Afrika domuzun­
dan kuduya, leopar kara kaplumbağasından
yabanî tavşana, beç tavuğuna ve kaya piton­
larına kadar her şeyi avlarlar. Antilop ve ku-
du gibi daha büyük hayvanları zehirli oklar­
la vururlar. Daha küçük hayvanlan köpekler­
le avlar ya da gelişmiş kapanları sayesinde hay­
vanları tuzağa düşürürler. Koşamayacak ka­
dar genç hayvanları ise doğrudan kendileri ko­
valayarak yakalarlar. Dobe Ju/’hoansiler bu yi­
yeceklerden bazılarını diğerlerine tercih etse­
ler de, geniş bir çeşitlilik içeren kaynakları kul­
lanma yetenekleri sayesinde nadiren yiyecek-
siz kalırlar.
Diğer ihtiyaçlarının çoğunu bölgedeki kay­
naklardan kolaylıkla sağlarlar. Kulübelerini
yörede bulunan dal ve otlardan yaparlar. H a­
len kolaylıkla temin edebildikleri devekuşu yu­
murtası kabuklarını su kabı olarak kullanırlar.
Bir saat içinde ağaçtan yontulan kazma sopa­
ve D evore’un derlediği K alahari Hunter-gatberers (K a­
laban Avcı-Toplayıcıları) (1 9 7 6 ) başlıklı kitapta toplan­
mış olan daha yeni yazılarına dayanacağız. Aynı zaman­
da Lee’nin “D obe ju/’hoansi” (1993) başlıklı monografisini
ve Wilmsen’in (1989a) kitabını kullanmaktayız. Bunun dı­
şında M . Shostak’ın Nisa: The Life and Words o f a Kuang
Women (2000) ve Lee ve Daley’den (2000) yararlandık.
sı aylarca işe yarar. Yapımı birkaç gün süren
ok yay ve sadağı yıllarca kullanılır. Devekuşu
yumurtası kabuğundan kolye, ayakla çalman
klavye, oymalı pipo ve çocuk oyuncağıı gibi
lüks tüketim ürünleri de yine el altındaki mal­
zemelerden yapılır. Aslında, Ju/’hoansi’lerin
değiş tokuş yoluyla diğer gruplardan elde et­
tikleri bir tek önemli ürün vardır: alet yapı­
mında kullandıkları demir. Ancak bu konuda
bile belli bir özgürlükleri vardır; ok ucu yap­
mak için, Botswana Veteriner İstasyonu’nun
çitlerinden aldıkları metal parçalarını kulla­
nırlar.
Sınırlı ihtiyaçları ve bunları karşılamak ko­
nusunda son derece becerikli olan Dobe Ju/
’hoansi’ler besin ve hammadde elde etmek ko­
nusunda biraz zorluk çekmektedirler. Su mik­
tarındaki sıkıntı temel sorundur ve bu Dobe
Ju/’hoansi’lerin göçebe olmalarında önemli bir
rol oynar.
Yerleşim Örüntüleri
Kalahari’de suyun elde edilmesi yağışa bağlı ol­
duğundan, insanların yerleşim örüntülerini de
yine yağış tayin eder. Hazirandan eylüle kadar
süren kurak mevsimde Ju/’hoansi’ler sayısı yir­
mi ile kırk kişi arasında değişen gruplar halin­
de eldeki tek su kaynağı olan sürekli su kuyu­
larının çevresindeki nispeten geniş konak yerle­
rinde toplanırlar (Yellen ve Lee, 1976). Bu dö­
nemde, konak yerlerine bir günlük yürüme me­
safesinde (yaklaşık altı mil yarıçapında) bulu­
nabilen köklere ve yumru köklere bel bağlar­
lar. Serin ve açık hava yürüyüş ve avlanmaya
uygun koşullar sunar ve kadınların oluşturdu­
ğu küçük gruplar fındık toplamak düzenli ola­
rak için mongongo ormanlarına yürürler. An­
cak Ağustosa kadar çevrede tercih edilen bu yi­
yeceğin çoğunu yiyip bitirirler ve yükselen ha­
va sıcaklığı avlanmayı ve öküz arabalarıyla
gerçekleştirilen uzun yolculukları zorlaştırır.
Bu dönemlerde Ju/’hoansi’ler sakız, daha bü­
yük ve acı kökler ve karpuz gibi daha az rağbet
gören yiyeceklere dönerler.
Ancak bu çetin dönem uzun sürmez. Ekim­
de yağmurlar başlar, içi boş ağaçları ve etrafta­
ki gölcükleri taze su ile doldurur ve susuzluk­
tan kavrulmuş araziyi yeniden yoğun bir bit­
ki örtüsüyle kaplı ve hayvanların yaşayabilece­
ği verimli bir yeşilliğe çevirir. Bu, bolluk mev­
simidir. Bu dönemde Ju/’hoansi’ler iki ya da
dört ailelik gruplar halinde, yeni meyvelerden,
karpuz, böğürtlen ve lifli sebze ürünlerinden
ve yağmuru izleyerek gelen yeni kuş ve hay­
van kuşaklarından yararlanmak üzere bütün
alana yayılırlar. Yedi-sekiz ay boyunca her bir
durakta ortalama üç gün kalmak suretiyle ko­
nak konak dolaşırlar ve düzenli aralıklarla su
kuyularına dönerler. Bu, gölcüklerdeki suların
kurumaya başladığı Nisan ayında da devam
eder. İç bölgelere dağılmış gezgin gruplar M a­
yıs ayında yeni gruplar kurmak üzere sürekli su
kuyularının başına dönerler ve döngü yeniden
başlar (Yellen ve Lee, 1976).
Bunun ardından Dobe Ju/’hoansi’ler son
derecede hareketli hale gelirler. Bu yüzden eş­
yaları kolay taşınabilir ve geride bırakılabi­
lir niteliktedir. Hatta evleri bile bu kategori­
ye girer. Bir grup konak yerini düzenlerken,
her kadın kendi çekirdek ailesi için iki-üç saat
içinde uzunluğu ve çapı muhtemelen 1.5 met­
re kadar olan küçük bir kulübe kurar. Kulü­
beler konak yeri etkinliklerinin icra edildi­
ği açık alan çevresinde sıralanır. Kulübelerde
çok az şey yapılır. Aslında, şekerleme yapan
ya da fırtınadan korunmak için sığınan kişi­
ler dışında kulübede birini bulmak pek müm­
kün değildir (Draper, 1976). Bir kulübe sade­
ce ardiye işlevi görür ve bir ailenin konak yeri
içindeki ikametgâhını işaret eder. Konak yeri
dağıtıldığında, çok küçük bir enerji ve malze­
me yatırımı yapılmış olan kulübeler de terke-
dilir. Ju/’hoansi kabilesinin her bir üyesi, yü­
künü deri saplı bir çift hurca koyarak birkaç
dakika içinde yola çıkmaya hazır hale gelebi­
lir (Lee, 1993, s.43).
Toplumsal Pratikler ve Grup Bileşimi
Dobe Ju/’hoansi’ler toplu halde yaşamayı se­
ven insanlardır; zamanlarının üçte birini di­
ğer konak yerlerini ziyaret ederek, üçte birini
de konuk ağırlayarak geçirirler (Lee’nin ilk zi­
yaretinde incelediği konak yerindeki kişi sayı­
sı bir ayda yirmi üç ile kırk kişi arasında deği­
şiyordu). Bu bir arada yaşama geleneği ile ula­
şılabilir kaynaklardaki değişim Ju/’hoansi’leri
sürekli hareket halinde tutar. Bu iki etken bir­
birinden bağımsız düşünülmemelidir. Aslın­
da ziyaret etme alışkanlığı muhtemelen, k o ­
nak yerlerinin nüfusunu yerel kaynaklara gö­
re ayarlama zorunluluğundan kaynaklanan bir
davranıştır. Bu durum, av hayvanları ve da­
ğınık yerel grupların ilgili oldukları diğer ko­
nular hakkında bilgi alışverişini de kolaylaştı­
rır. Lorna Marshall (1961, 1965) ve Richard
Lee (1993), Ju/’hoansi konak yerlerinde gece­
leri yerliler ile konuklarının yağış durumu, su
kuyuları, olgunlaşmış sebze ve meyveler ve ke-
çiyolları hakkında birbirlerini bilgilendirdikle­
ri sohbetler sırasında çıkardıkları ünsüzlerden
oluşan anlamsız sesleri tanımlamışlardır.
Ju/’hoansi toplumsal gelenekleri, kısa süreli
ziyaretlerin yanısıra, çok daha uzun süren ko­
naklamaları da mümkün kılmaktadır. Örneğin
bir çift evlendiğinde, damat gelin hizmeti gere­
ği belirsiz bir süre için eşinin konak yerine ta­
şınır ve hatta ailesi ya da soydaşlarını da bera­
berinde getirebilir. Genellikle üçüncü çocukla­
rının doğumuna kadar eşinin ailesi ile kalır; bu
da yaklaşık on yılı kapsar. Bu andan itibaren
artık doğduğu gruba dönebilir (eşinin akraba­
larını da yanında götürebilir), bulunduğu yer­
de kalabilir ya da erkek kardeşlerinden birinin
gelin hizmeti yaptığı konak yerine ya da eşinin
soydaşlarının yerleşmiş oldukları yere taşınabi­
lir. Gelin hizmeti, muhtemelen dokuz on yaşla­
rında evlenen çocuk yaştaki gelinleri evlerinde
biraz daha uzun süre tutabilmek için geliştiril­
miş bir yol olmalıdır (Lee, 1993, s.66). Bugün
insanlar daha geç evlendikleri için bu hizmet de
değişmektedir.
Bu yer değiştirmeler gelin hizmeti ile sınır­
lı değildir. Herhangi bir Ju/’hoansi ailesi ken­
di gruplarından ayrılabilir ve akrabalarının
bulunduğu başka bir grubun yanma taşınabi­
lir. Akrabalık çok geniş bir şekilde yorumla­
nır. Ju/’hoansi’ler aynı adı ve adresi taşıyan ki­
şilerle onların tüm hısımlarını akrabalık terim­
leriyle tanımlarlar. Ju/’hoansi’ler arasında kul­
lanılan isimler sınırlı olduğundan bir kişi hiçbir
akrabasının bulunmadığı bir konak yerinde bi­
le bir isimdaş bulabilir ve orada memnuniyet­
le karşılanabilir. Dolayısıyla Ju/’hoansi’ler yer­
leşme konusunda oldukça geniş bir seçim öz­
gürlüğüne sahiptir. Lee (1968) her yıl nüfusun
yaklaşık üçte birinin bir gruptan diğerine kay­
dığını tahmin etmektedir.
Grup bileşimindeki kısa ziyaret döngüsü­
ne benzer bu gibi değişimler Ju/’hoansi’lerin
nüfuslarını yerel kaynaklara göre şekillendir­
melerine yardımcı olur. Grupların yapısın­
daki bu esneklik tartışmaların ciddi kavgala­
ra dönüşmesini engellemeye de yardım eder.
Ju/’hoansi’ler herkeste zehirli oklar bulundu­
ğunun ve daha önce çıkan kavgaların ölüm­
le sonuçlanmış olduğunun kesinlikle farkında­
dırlar. Böylesi bir sonuçtan kaçınmak için, iyi
geçinemeyen aileler birbirlerinden ayrılır ve bi­
ri ya da her ikisi birden farklı grupların yanı­
na taşınır.
Karşılıklılık
Ju/’hoansi’lerin “sadece aslanlar yanlız yer”
diye bir özdeyişleri vardır. İnsanı hayvanlar­
dan ayıran özelliklerden birinin de paylaş­
ma ve değiş tokuş olduğunu söylerler. Bütün
insanlar sürekli bir paylaşım içindedir; ama
Ju/’hoansi’lerin mal dağıtım sistemleri sürek­
li olarak hediye verme ve alma davranışı üzeri­
ne kurulmuştur. Karşılıklılık ya da hxaro hem
ekonomilerinin hem de toplumsal yaşamları­
nın temelini oluşturur (Lee, 1993). Yetişkinler
geniş bir alanda avcı-toplayıcılık yaptıkları için
hxaro günde bir kere yapılır. Tek başlarına ya
da çift olarak avlandıklarında, tüm konak yeri
halkıyla paylaşabilecekleri kadar çok ve çeşitli
yiyecek bulabilirler.
Bu sistemdeki diğerkâmlık olgusunu abar­
tılı bir şekilde rom antize etmek çok kolay­
dır. Besinlerin uygun bir biçimde dağıtımı
Ju/’hoansi’ler arasında genel bir tartışmanın
nedenidir. Günün hasılatının bölünmesi çok
çeşitli etkenlere bağlıdır. Birinin büyük bir hay­
van avlamış olması gibi kimi durumlarda dağı­
tımın nasıl yapılacağı bellidir. Sahip (hayvanı
öldürmüş olsun ya da olmasın öldürücü okun
sahibi olan kişi) grubun büyüklüğüne göre eti
parçalara böler. Payına düşen eti alan kişi bu­
nu parçalayarak akraba ve arkadaşları arasın­
da pay eder, payını alanlar aynı biçimde akra­
balarına birer parça verir ve bu paylaşım her­
kes yiyebilene kadar sürer gider.
Payın büyüklüğü ve dağıtımı dağıtanın tak­
dirine kalmış olsa da, Ju/’hoansi’ler ailelerinin
ihtiyaçlarını karşılamaya ve geçmişteki cömert­
liklerin karşılığını vermeye özen gösterirler.
Daha küçük hayvanlar ve sebzeler ise daha dü­
zensiz dağıtılır. Bir aile yakında oturan bir kişi­
yi ateşlerinin yanında oturmaya davet edebilir,
çocuklarını çiğ ya da pişmiş sebze armağanla­
rı ile komşuya gönderebilir ya da komşularını
ziyarete giderken onlara etin yağlı parçaların­
dan ve topladığı fındıktan götürebilir. Dolayı­
sıyla, her ailenin akşam yemeği aile üyelerinin
topladığı ve onlara verilen yiyeceklerin bir ara­
ya gelmesinden oluşur. Besin değiştokuşu, her
ailenin ihtiyaç duyduğunda karşılığını alabile­
ceği iyi niyet ve sorumluluğu sürdürmesine ola­
nak tanıyan etkin bir sistemdir.
Günlük yaşamda kullanılan mamuller de
benzer biçimde el değiştirir. Bir kişi hediye ola­
rak bir ok ya da dans çıngırağı aldığında bu­
nu birkaç ay elinde tuttuktan sonra, gelecekte
eşit değerde başka bir hediye alma beklentisiy­
le bir başkasına verir. Yiyecek söz konusu ol­
duğunda ise, hediyeyi veren kişi anında bir kar­
şılık beklemediği gibi, bu hediyeye karşılık ge­
lecek hediyeyi hesaplayan ya da alman hedi­
yenin karşılığını vermeyi garanti eden bir sis­
temleri de yoktur. Ju/’hoansi’ler pazarlık et­
meyi ve doğrudan değiş tokuşu şerefsizlik ola­
rak görürler ve Bantu’larla ticaret yapmaları­
na rağmen hiçbir zaman kendi aralarında tica­
ret yapmazlar. Besin paylaşma ve hediye ver­
me işi, tüm Ju/’hoansi’ler tarafından anlaşılan
ve kabul gören karşılıklılık normunu esas alır;
“Biz nesnelerle değil, insanlarla ticaret yapa­
rız” derler.
Yaşam Kalitesi
Şu ana kadar Ju/’hoansilerin yaşam tarzlarını
kısaca anlattık. Lee ve meslektaşları bu insanla­
rı incelemeye başlayana kadar, Ju/’hoansilerin
(aslında tüm avcı-toplayıcıların) sürekli bir ya­
şam mücadelesi verdikleri, gün be gün açlık
ve yetersiz beslenme ile savaştıkları sanılırdı.
Ju/’hoansiler av hayvanlarının az olduğu alan­
larda yaşarlar, silahları basittir ve hiçbir besin
depolama yöntemleri yoktur. Görünüşte gü­
vencesiz ve gündelik bir hayat sürerler. Ancak,
Lee’nin 1 9 6 0 ’lardaki özenli araştırması süre­
since saptadığı gibi, görünüşle gerçek olduk­
ça farklıdır. Diğer gruplarla karşılaştırıldığın­
da, Dobe Ju/’hoansiler güvenli ve kolay bir ha­
yat sürmektedir (Lee ve Devore, 19 6 8 ; Lee,
1969, 1993).
Diyet ve Beslenme
Lee, 6 Temmuz ile 2 Ağustos 1964 tarihleri
arasında bir kurak mevsim boyunca konak ye­
rindeki geçim etkinliklerini içeren bir günlük
tutmuştur (Bunun oldukça kıt bir dönem oldu­
ğu hatırlanmalıdır). Konak yerindeki insanlar­
dan av ve besin toplamak için dışarı gidenlerin
sayılarını ve besin elde etmek için harcadıkları
saatleri her gün kaydetmiştir. Bu dönem içinde,
avcıların konak yerine getirdikleri hayvanları
ve kadınların bir gün boyunca topladıkları fın­
dık ve diğer besin çuvallarını tartmıştır. H at­
ta Ju/’hoansilerin bir saat içinde kırıp yedikle­
ri mongogo fındıklarını bile saymıştır. Lee, be­
lirli bir hafta içinde konak yerinde bulunan in­
san sayısını elde edilen et ve sebze miktarına ve
sonra da bunların hazırlanması sırasında sarf
edilen saat sayısına bölerek Ju/’hoansi’lerin ça­
lışma haftasını ve günlük besin tüketimini he­
saplayabilmiştir. Çıkan sonuçlar şaşırtıcıdır.
 Lee, kadınların topladığı sebze türü yiyecek­
lerin Ju/’hoansi beslenmesinin ağırlık bakımın­
dan büyük bir kısmım oluşturduğunu, erkek­
lerin getirdiği etin oranının ise sadece % 2 0 ila
2 5 ’lerde kaldığını bulmuştur. Et Ju/’hoansi’ler
için bir lezzettir; başlıca besin kaynağı değildir.
Bunun nedeni son derece açıktır: Bir adam (or­
talama olarak) dört saat avlanarak bir hayvan
öldürebilir, oysa sebze toplamaya giden bir ka­
dın her zaman ailesi için yiyecek bir şeyler bu­
labilir. Lee, Dobe arazisinde toplama etkinliği­
nin avlanmaya göre 2,4 kat daha verimli oldu­
ğunu söyler. Bir adamın bir saatlik avlanma­
sı ortalama 800 kalori getirirken, bir kadının
bir saatlik toplama etkinliğinin kazancı 2 0 0 0
kaloridir. Dolayısıyla, avlanmadaki başarı bir
zamanlar düşünüldüğü gibi yaşam için hayatî
önem taşıyan bir değişken değildir. Ju/’hoansi
beslenmesinin temelini et değil sebze oluşturur
ve Ju/’hoansi toplumunda eve ekmek getirenler
erkekler değil kadınlardır.
Kuraklığa dayanıklı mongogo fındıkları,
sebze türü gıdaların % 5 0 ’sini oluşturduğun­
dan Ju/’hoansilerin temel besinidir. Günlük or­ Dobe bölgesinde geleneksel beslenme ağırlıklı olarak
talama tüketim (yaklaşık 300 fındık) bir kişi kadınların topladığı kabuklu yemişler, kökler ve ot
tohumlarına dayanır. (Fotoğraf M. Shostak/Anthrophoto)
için 1,260 kalori ve 56 gram protein sağlar; bu­
na eşdeğer bir beslenme 1,134 kg. pirinç ya da
2 54,15 gram yağsız etle sağlanır. Buna ek ola­ yirmi sekiz günlük süre içinde yiyecek elde et­
rak Lee’nin incelediği konak yerindeki bütün mek için sarf ettiği saat sayısını hesaplayarak
grup günde ortalama 2 54,15 gram et yemek­ Batı standartlarına göre Ju/’hoansilerin yiyecek
teydi. Mongogo fındıkları ile et bir insana gün­ ararken oldukça az enerji harcadıklarını bul­
lük ortalama 2,140 kalori ve 92,1 gram prote­ muştur. Tipik olarak bir adam avlanmak için
in vermekteydi ki bu miktarlar Amerikan stan­ beş-altı gün harcayacak ve sonra da bir-iki haf­
dartlarının Ju/’hoansi’ler gibi küçük ve faal in­ tayı dinlenme, ziyaret ve Ju/’hoansilerin haf­
sanlar için önerdiği günlük miktarın (1,975 ka­ tada iki-üç kez düzenledikleri gece danslarına
lori ve 60 gram protein) hayli üzerindedir. ayıracaktır. Dahası, bir adamın şansının dön­
Ju/’hoansiler iyi beslenmekle kalmazlar, ay­ düğüne karar vererek bir aylık tatile ayrılması
nı zamanda az enerji harcarlar. Lee, her kişinin hiç de yadırganacak bir şey değildir. Yine ka­
dınların da oldukça fazla boş zamanlan vardır.
Bir kadın bir günde üç gün süreyle ailesini bes­
leyecek kadar yiyecek toplar. Ev işleri bir saat
ile üç saat arasında biter ve geriye dinlenmek,
ziyaret yapmak ve eğlenmek için çok vakitleri
kalır. Lee, Dobe Ju/’hoansi yetişkinlerinin be­
sin elde etmek için günde sadece altı saat, bir
haftada iki buçuk gün, toplam olarak ise haf­
tada on beş saat harcadıklarını hesaplamıştır.
Demografi
Ju/’hoansi’lerin nüfus yapısı dikkate alındığın­
da, çalışma haftası sayıları hepsinden daha şa­
şırtıcıdır. Bir zamanlar, O rtaçağ toplumları
olarak nitelendirdiklerimizin dışında, bu tür
toplumlarda çok az insanın yaşadığı sanılırdı.
Bu kanının en azından Dobe Ju/’hoansi’ler için
doğru olmadığı kanıtlanmıştır. Lee, Dobe yer­
leşimcilerinin % 1 0 ’unun altmış yaşın üstün­
de olduğunu bulmuştur. Bu yaşlı insanlar be­
sin elde etme sürecinde doğrudan yer almaz.
Nüfusun % 3 0 ’unu oluşturan gençler de yine
bu etkinliğe doğrudan katılmaz. Diğer Afrika­
lı avcı-toplayıcıların aksine, Ju/’hoansi çocuk­
ları geçim faaliyetlerine etkin olarak yardım et­
mez, konak yerlerinde ya da yetişkin olana dek
annelerinin yanlarında tutulurlar (Jones vd.,
1994, s.189-215). Bu da etkin olarak aileye yi­
yecek sağlayanlar için büyük bir zorluk yarat­
maktadır Ju/’hoansi’ler, evleninceye dek genç
insanlardan (kadınlar on beş yirmi ve erkekler
yirmi yirmi beş yaşları arasında) düzenli biçim­
de çalışmalarım beklemez. Dolayısıyla, nüfu­
sun % 4 0 ’ı genç ve orta yaşlı insanların getirdi­
ği besinlerle yaşayan bağımlı insanlardır. Üre­
tim dışında kalanların bu oranı oldukça yük­
sek olup tarım topluluklarıyla benzerlik gös­
termektedir.
İlk bakışta bu sayılar, Dobe Ju/’hoansilerin
daha fazla çalışmaları durumunda daha bü­
yük bir nüfusu besleyebilecekleri düşüncesini
doğurabilir, ancak durum pek de böyle değil­
dir. İnsanlar besin toplamakta geçirdikleri saa­
ti iki katına çıkarsalar bile, Dobe çevresi onla­
ra toplamaları için iki kat fazla besin veya iç­
meleri için iki kat fazla su sunacak kadar ve­
rimli değildir.
Bu gözlem bizi, Dobe Ju/’hoansilerin yaşam
biçimleri için çok önemli bir etken gibi görü­
nen nüfus artışının denetlenmesine götürür. İn­
san ya da başka herhangi bir canlı grubunun
geçimi büyük ölçüde nüfusun kaynaklara ora­
nına bağlıdır. Avcı-toplayıcılar için bu oran ol­
dukça hayatîdir, çünkü tarımcıların aksine on­
lar kaynaklarını arttıramaz.
Bu bağlamda Dobe Ju/’hoansiler, doğur­
ganlık oranlarının alışılmışın ötesinde düşük ol­
ması bakımından özellikle ilginçtir. Bir Dobe
Ju/’hoansi kadını bir önceki çocuğunun doğu­
mu üzerinden ortalama dört yıl geçmeden yeni­
den gebe kalmaz. Ju/’hoansi’ler ne uzun süreli
bir postpartum yasağı (doğumdan sonraki cinsel
ilişki perhizi) uygular ne de kimyasal ya da me­
kanik doğum kontrol önlemleri alır. Dobe ka­
dınları düşük doğurganlıklarını “çocukları çok
seven ve onları cennette hep yanında tutmak is­
teyen tanrılarının cimriliğine” yorarlar (Howell,
1976, s.147). Uzun süre bebek emzirmek de
bir etken olabilir. Ju/’hoansi anneleri bebekleri­
ni besleyebilecekleri yumuşak besinleri olmadı­
ğından çocuklarını yiyecekleri sindirebilecek du­
ruma gelene kadar en az üç yıl emzirir (Draper,
1976). Emzirme garantili bir doğum kontrol
yöntemi değildir ancak yumurtlamayı bir dere­
ceye kadar önler. Nancy Howell, muhtemelen
Bantular ve Avrupalılarla ilişkileri yoluyla aldık-
lan bel soğukluğu yüzünden Ju/’hoansi kadınla­
rının bazılarının üretkenliğinin azalmış olabile­
ceğini düşünmektedir. Ju/’hoansilerde yeni ço­
cuk sahibi olmanın uzun aralıklara yayılmasın­
da, ara sıra görülen çocuk katli de dahil olmak
üzere çocuk ölümleri de bir etkendir elbette. Be­
beklerin % yirmisi doğumu izleyen ilk birkaç
yılda ölmektedir (Howell, 1976).
Şu ana kadar tartıştığımız diğer etkenler­
le (yüksek orandaki gezginlik, grup üyeleri ar­
şındaki esneklik, karşılıklılık ve düşük ener­
ji bütçesi) birlikte, kontrollü nüfus etkeni
Ju/’hoansilerin çevreleriyle dengede kalma ça­
balarını mümkün kılar. Doğal olarak bu, avcı-
toplayıcı yaşamın kendine özgü tehlikelerinin ve
sınırlılıklarının olmadığı anlamına gelmez. İk­
lim koşulları ve çevredeki diğer bozulmalar açlı­
ğa ve hatta açlıktan ölümlere neden olabilir. Sa­
yılarını ve enerji ihtiyaçlarım düşük düzeyde tu­
tarak ve akış ilkesi (grupların toprak üzerindeki
akışkanlığı, insanların gruplar arası akışkanlı­
ğı, kaynakların insanlar arasındaki akışkanlığı)
uyarınca faaliyet göstererek, ihtiyaçlarını yerleş­
tikleri yerin günlük olarak kendilerine sunduk­
larıyla karşılayabilirler. Sonuç olarak, oldukça
kolay bir yaşam sürerler; iyi beslenirler, sadece
orta-yaşlılarıyla iş görürler, dinlenmek ve oyna­
mak için zamanları vardır. Zorluklara karşı da
hazırlıklıdırlar. Kıtlık zamanında Bantu çifçile-
ri Ju/’hoansilerden daha kötü bir duruma dü­
şer ve Bantu kadınları ailelerini beslemek için
Ju/’hoansilerle birlikte toplayıcılık yapar. Dobe
Ju/’hoansiler “refah toplumu” olarak nitelendi­
rilmeseler de, Marshall Sahlins’in ilk avcı-top-
layıcıları tanımladığı gibi, uyarlanma biçimleri
böyle sert bir habitat içinde böylesine istikrarlı
ve rahat bir varlık sürdürmelerine olanak sağla­
dığı için hâlâ dikkate değerdirler.
Bugünkü Dobe Halkı
1963’te Dobe topraklarının dörtte üçünde in­
sanlar avcı-toplayıcılıkla geçiniyorlardı ve dük­
kanlar, okullar, klinikler, besleme merkezleri,
sondaj kuyuları ya da havaalanları gibi devlet ve
pazar ekonomisiyle bağlantılı hiçbir kuruma sa­
hip değillerdi. Ju/’hoansiler hiç para kullanma­
malarına karşın bölgelerinin yakınında ilk ticarî
alan 1967’de açıldı ve onları en yakın komşuları
Nyae Nyaelerden ayıran bir çit inşâ edildi. Çit­
le birlikte toplayıcılık oldukça sınırlandığı ve hü­
kümet sığır sürüleri oluşturmalarına yardım etti­
ği için pek çoğu sığırların bulunduğu parmaklık­
larla çevrili arsaların hemen yanında yarı-sabit
kerpiç duvarlı evler inşa ettiler. Yine çoğu, hü­
kümetin beslenme programlarına bağımlı hale
geldi. Bu şekilde başlayan sorun, 1980’lerde av­
lanma haklarını sınırlayan av hayvanı yasaları­
nın yürürlüğe girmesiyle daha da kötüleşti. Köy­
lerin biçimleri de değişen toplumsal düzeni yan­
sıtacak biçimde değişti (Lee, 1993, s. 156). Dai­
resel bir düzende kurulan evlerin yerini, bir hat
üzerinde kurulu ve hanelerin özel malları olan
sürülere odaklı yeni evler almıştı. Daha evvel,
beslenme biçimlerine bağlı olarak kolesterol dü­
zeyleri düşüktü ve kalp hastalığına pek rastlan-
mazdı; ancak zamanla bu da değişti (s.156-157).
Şu anki beslenme biçimlerinde rafine karbonhid­
ratlar egemen hale gelmiş ve buna yoğun tütün
ve alkol tüketimi de eklenmiştir. Pek çok erkek
Angola’daki uzun savaşlar süresince Güney Af­
rika ordusuna katılmaları konusunda kandırıl­
mış ve bu da para kullanımını ciddi biçimde ar­
tırmıştır. “N!ai: The Story of a !Kung Women”
(N!ai: Bir !Kung Kadınının Hikâyesi) filmi, artık
bazı yerleşimlerin belirgin özelliği durumuna gel­
miş olan askerîleşmeyi ve alkol ödüllü dövüşleri
belgelemektedir.
 Namibya’nın 1990 yılında Güney Afrika’­
dan bağımsızlaşması, olumlu ve olumsuz bazı
sonuçlar doğurmuştur. Olumsuz sonuç, Kala-
hari halkının hayli yoksullaşması ve kendi top­
raklarında son derece zayıf biçimde temsil edi­
len bir azınlık haline gelmiş olmasıdır. Olumlu
olan ise, yeni hükümetin onlara kendi gelenek­
sel topraklarını denetleme ve -ayrıntılar üzerin­
de hâlâ çalışılıyor olsa da- dışardan gelenlerin
ticarî hayvan çiftlikleri kurmalarını sınırlama
hakkı vermiş olmasıdır (Lee, 1993, s.164-165).
Ama yine de her şey tamamen değişmemişti.
Richard Lee ve arkadaşları yöreye tekrar gittik­
lerinde tanıdık yüzlerle, birbirini kollayan in­
sanlarla ve 1 9 6 0 ’lardaki gibi bir paylaşım dü­
şeniyle karşılaştılar. Dahası, insanlar saygınlık­
larını ve kültürel benliklerini korumuşlardı. Lee
bunu onların “komünal üretim tarzı”na ve eşit­
likçi ruhlarına bağlar (1993, s.174). Bu da, çağ­
daş pazar ekonomisiyle bütünleşme konusun­
da direnmelerini sağlamıştı. İnsanlar hâlâ bir­
birlerini gözetiyor ve tüketim mallarına yönel­
meye istekli olmalarına rağmen bunu belli sınır­
lar içinde tutmaya dikkat ediyorlardı. Yaşlıla­
ra ve hastalara bakmayı doğal karşılıyor; bunu
bir yük olarak değil onların hakkı olarak görü­
yorlardı. Lee konuyu, bizim de bundan çıkara­
cak derslerimiz olduğunu söyleyerek noktalar.
İ n u İt l e r y a d a E s k İ m o l a r
Son zamanlara kadar geniş ağaçsız ovalarda (ya
da tundralarda) ve sürekli değişen Kuzey Ku­
tup bölgesi kıyılarında yaşayan Eskimo halkı,3
3 B u rad ak i ta rtışm a m ız A sen B a lik c i’nin kuzeydoğu
Kanada’daki Netsilik Eskimoları üzerine yaptığı ve şim­
di bir klasik haline gelmiş çalışmasına (1970, 1989) ve Er-
nest Burch’ün kuzeybatı Kanada’daki İnupiatlar üzerinde­
ki çalışmasına (1 9 7 0 , 1994) dayanacaktır. Yine William
baş edilmesi güç çevrelerinde dünyanın ge­
ri kalanından yalıtılmış durumdaydılar. Do-
be Ju/’hoansi’ler gibi onlar da hiç kimsenin is­
temediği bir alana yerleştiler ve Kuzey Ameri­
ka kıtasının güneyindeki daha verimli bölgele­
rinde yaşayan tarımcı ve endüstriyel toplumlar-
dan etkilenmeden yüzyıllar boyunca kendi ken­
dilerine yeterli avcı-toplayıcılar olarak kaldılar.
İnuit-Eskimo dil ailesi ve betimleyeceğimiz bu
halkın konuştuğu lehçeler, kuzeybatı Alaska ve
Kanada’dan doğu Grönland ve Labrodor’a ka­
dar geniş bir sahaya yayılmıştır. Bu nedenle on­
lardan İnuitler diye söz edeceğiz (Burch, 1994).
İnuitlerin yalıtılmışlığı bu yüzyılın başın­
dan beri yavaş yavaş kırılmaktadır. Çevrele­
riyle ilişkilerinde para giderek önemli bir etken
durumuna gelmiştir. İnuit gruplarının çoğu bu­
gün tamamen yerleşik bir durumda olsa da, ki­
mileri hâlâ avcı-toplayıcı olarak yaşamaktadır
ve bazı yönlerden Dobe Ju/’hoansilere benzer­
ler. Buna karşılık, dünya pazarıyla alışverişe
girmelerinin yol açtığı kültürel değişimlere ve
Birleşik Amerika ve Kanada’da yaşıyor olmala­
rına bağlı olarak, Ju/’hoansilerle ilginç bir kar­
şıtlık oluştururlar.
Kuzey Kutup Çevresi Ekosistemi
Eğer Dobe’yi barımlamaz bir çevre olarak de­
ğerlendirirsek, Kuzey Amerika’nın Kutup çev­
resini neredeyse tamamen yaşanmaz bir yer
olarak görmemiz gerekir. Bölgenin büyük bir
kısmında sular ekim ayından temmuz ayma
B. Kem p’in B affin Adası Eskim oları arasında yürüttü­
ğü araştırma (19 7 1 ) ile W illiam Sturtevant, E. F. M oran
(2 0 0 0) ve David D am as’ın son özetlerine ve sentezlerine
(1 9 8 4) başvurulacaktır. Tanımlayacağımız çeşitli grupla­
rın oldukça dağınık oldukları ve Eskimolarm dil, görenek
ve geçim konularında birçok çeşitlilik gösterdikleri unu­
tulmamalıdır.
 Kanada, Baffin adasında bulunan
çağdaş Inuit köyii, Igaluit. Kanada
yasasında yapılan ve yerli halkların
kendi kaynakları üzerindeki
kontrollerini sağlayan değişiklikler
son yıllarda Inuit topluluğunu
dönüştürmüştür. (Fotoğraf Bryan
and Cherry Alexander)
kadar buzla örtülür, toprak donar ve bitki ve
hayvan yaşamına olanak vermez. Bu dönemde
(bölgedeki popülasyonun azaldığı kış ve ilkba­
har mevsimlerinde) fok balıkları ve deniz ayıla­
rı dışındaki Kutup çevresi hayvanları ya güne­
ye göç eder ya da kış uykusuna yatar. Kış orta­
sında buzun kalınlığı iki buçuk-üç metre civa­
rındadır. On sekiz saat süren Kuzey Kutbu ge­
celerinde ısı ortalama -16 C°’den -27 C°’ye ka­
dar düşer. Saatte altmış kilometreyi aşan rüz­
gar ile saatte yüz kilometreyi aşan tayfunlar sı­
radan olaylardır. Hudson Boğazı civarında bir
metreyi aşan gelgitler kıyı boyunca deniz yol­
culuğunu son derece tehlikeli hale getiren par­
çalanmış buz duvarları örer.
Çoğu yıllar donma temmuz ayının sonları­
na kadar sürer. Bunun ardından dünyanın te­
pesindeki bu alan kısa bir yaz yaşar. Sıcak­
lık artar ve gün yirmi dört saate uzar. Tund­
rada yosunlar, fundalar ve çayırlar filizlenir ve
yabanıl hayata kucak açar. Rengeyiği sürüle­
ri, misk sığırları, kutup ayıları, tilkiler, tavşan­
lar ve göçmen kuşlar ortaya çıkar. Fok balık­
ları ve deniz ayıları güneşlenir, balinalar su yü­
züne çıkar. Temmuz sıralarında som balığı sü­
rüleri derelerden denize doğru açılır ve ağustos
ayında yeniden derelere döner. Ne var ki Ku­
zey Kutbu yazı altı ila on iki hafta kadar kısa
sürer. Eylül sonlarında deniz buzlanmaya baş­
lar ve bir kez daha uzun süreli donma oluşur.
Bu çevredeki avcı-toplayıcılık, Dobe top­
raklarındaki yabanıl besinlerle sürdürülen ha­
yattan çok farklıdır. Yazm yetişen çekirdek­
siz sulu meyveler dışında Kuzey Kutbu çevre­
sinde hiçbir sebze, yenilebilir kök ya da mey­
ve bulunmaz. Uzun ve soğuk kışlar, ardı arkası
kesilmez rüzgarlar, verimsiz toprak ve kısa sü­
ren bitki yetişme mevsimi bitki yaşamına en­
gel olur. İnuitlerin geçim stratejisi hayvan ya­
şamına endekslidir: avlanma, balık avlama ve
daha seyrek olarak ördek yumurtası, midye ve
benzerlerini kapanla yakalayıp toplama. D o­
be Ju/’hoansilerin göçlerini büyük ölçüde su­
yun elde edilebilirliği tayin ederken, İnuitlerin
yer değiştirmelerinde hayvan ve balığa ulaşabi-
lirlik rol oynar.
Mevsimlik Göçler
Kutuplarda yaşayan insanların çoğu konakla­
ma alanlarının boyutlarını ve yerlerini kaynak­
ların mevsimsel değişimlerine göre değiştirdik­
lerinden, Dobe Ju/’hoansiler gibi bir dereceye
kadar göçebedirler. Bu göçlerin şekli temel ola­
rak Ju/’hoansilerinkine benzer: Bolluğun yaşan­
dığı mevsimde küçük gruplara bölünme ve kıt­
lık zamanında büyük gruplar halinde yaşama.
Bu bölümde, yine etnografik durumlarını göz
önünde bulundurarak Netsilik Eskimolarının
geçinme biçimlerini ve toplumsal yaşamlarını
inceleyeceğiz; daha sonra da dikkatimizi batıya,
Alaska’daki uzaktan akrabalarına yönelteceğiz.
Hudson Körfezi Netsilik Eskimoları yiyece­
ğin bol olduğu yaz aylarında geleneksel olarak
bir ya da birkaç aileden oluşan yirmi otuz kişi­
lik gruplar oluşturur ve balık akışından ve ren-
geyiği göçlerinden yararlanmak üzere iç kısım­
lara doğru yer değiştirirler. Örneğin her ağustos
ayında Netsilikler eşyalarını kanallardan yuka­
rı alabalık sürülerini tuzağa düşürmek için yap­
tıkları taş su bentlerine (yuvarlak barajlar) ta­
şır. Bazı balıklar hemen orada çiğ olarak yenir,
kalanlar kurutularak kış için saklanır.
Ayın sonuna doğru grup bir kez daha top­
lanır ve rengeyiklerinin gelişini beklemek için
daha iç kısımlara gider. Araziye bağlı olarak,
Netsilikler rengeyiği yollarına (İnuitlerin çok
iyi bildiği yöntemle) bıçak yerleştirilmiş çukur­
lar açar ya da ok ve yaylarla avlandıkları daha
önceki zamanlardaki gibi avlarım silahla giz­
lice takip ederler. Bir başka yaygın teknik de
hayvanları ürküterek kapana çekmektir. Ara­
larından bazıları uluyarak kurtları taklit eder
ve sürüyü avcıların saklandığı dar bir vadiye ya
da balıkçı kayıklarında bekledikleri bir nehre
yönlendirir. Rengeyiklerinin etini yemekle kal­
maz, derilerini de giysi yapımında kullanırlar.
1 9 7 0 ’te Balıkçı, dört kişilik bir ailenin kış so­
nuna kadar idare edebilmek için yaklaşık otuz
deriye ihtiyaç duyduğunu belirlemiştir. Ekim
ve kasım aylarında Netsilikler esas olarak ren­
geyiği avları süresince depoladıkları yiyecek­
lerle ve seyrek de olsa taze balık ve misk ökü­
zü ile beslenirler. Bu dönemdeki en önemli et­
kinlik kadınların kış için giyecek yapmalarıdır.
Dağınık haldeki N etsilikler aralık ayın­
da körfez ve boğazlar boyunca kurulan ve el­
li, altmış hatta yüz kişinin soğuk mevsimin te­
mel kaynağı olan fok balıklarını avlamak için
güçlerini birleştirdikleri kışlık konak yerlerinde
toplanırlar. Bazı foklar kış için güneye göç et­
seler de bir kısmı Kuzey Kutbu çevresinde kalır
ve deniz altında nefes alabilmek için buzun yü­
zeyine delikler açarlar (her on beş-yirmi daki­
kada bir havaya ihtiyaç duyduklarından bu de­
liklerin sayısı yüzleri bulur). Kış ortasında fok
avlamak elde mızraklarla bu deliklerin başın­
da saatler boyunca sessiz ve hareketsiz olarak
beklemeyi gerektirir. Kışın büyük bölümünde
foklar ve seyrek olarak da tilki yegâne taze yi­
yecek kaynağıdır.
Mayıs ve haziran aylarında buzlar erimeye
başladığında Netsilikler donmuş zemindeki ça­
dırlara taşınırlar. Bu aylarda hayvanlar su yü­
züne çıktığından fok avlama etkinliği çok daha
kolay ve verimli geçer. Temmuzda buzlar çat­
lamaya başlar ve fok avı tehlikeli bir hal alır.
Bu yüzden Netsilik kampları, iç kısımlara doğ­
ru yıllık göçlerini gerçekleştirmek üzere bir kez
daha küçük gruplara bölünür (Balikci, 1989,
İkinci Bölüm).
İnuitlerin mevsimlik göç döngüleri Dobe
Ju/’hoansilerinkine benzese de iki grup arasında
önemli farklılıklar vardır. Dobe Ju/’hoansilerin
aksine İnuitler yiyecek saklayabilirler. Balık ve
av hayvanı bolken toplayabildikleri kadar çok
toplar ve yedikleri dışındakileri tütsüler ya da
kaya veya buz içinde saklarlar. Ancak soğuk,
İnuitlerin çalışırken Ju/’hoansilerden daha faz­
la bir enerji harcam alarını gerektirir. Böyle
bir iklimde hayatta kalmak için oldukça yük­
sek kalorili bir beslenmeye gerek vardır. Daha­
sı, İnuitler vücutlarını soğuktan korumak için
gerekli olan barınakları inşa etmek (gelenek­
sel olarak kışın iglo ve yazın deri çadırlar), giy­
si yapmak (çok katlı elbiseler, botlar ve par­
maksız eldivenler) ve barınaklarını ısıtmak için
enerji depolamaya ihtiyaç duyarlar. Ayrıca gö­
çebe hayatlarını sürdürebilmeleri için hayatî
bir önem taşıyan kızak köpeklerini de besle­
mek zorundadırlar.
Bu etkinlikler sadece büyük miktarda ener­
jiyi değil, aynı zamanda malzeme de gerektirir.
Ju/’hoansiler hafif bir yükle seyahat ederken,
İnuitler yanlarında köpek kızakları, kar mo­
torları, motorbotlar, aletler, yivli tüfekler, giy­
siler, lambalar ve depolanmış yiyecekler taşır­
lar. Dahası, çadırları ve igloları Ju/’hoansilerin
kısa sürede yapabildikleri kulübeleri gibi olma­
dığından bunları kolayca geride bırakamazlar.
Bu nedenle İnuitler konaklam a yerlerini yaz
mevsimlerinde bile Ju/’hoansilerden daha sey­
rek olarak değiştirirler.
Demografi
İlk kâşiflerin ve etnografların raporlarına ba­
karak, bu yaşam biçiminin İnuitlerin en azın­
dan kötü geçen yıllarda çok sayıda bağımlı ki­
şiyi beslemelerine olanak vermediğini anlaya­
biliriz. Bazen grupla birlikte gelemeyecek du­
rumdaki yaşlı ve hasta kişiler kendi başlarına
idare etmeleri için geride bırakılır, bir başka
deyişle ölüme terkedilir (Balıkçı, 1970). H at­
ta 20. Yüzyılın ilk yıllarında bazı İnuit grupla­
rının eşit olmayan cinsiyet oranı yüzünden kız
bebekleri öldürerek bağımlı genç sayısını sı­
nırladıkları görülmüştür (bkz. Freeman, 1971;
Balıkçı, 1970, 1989).
Bazı örneklerde nüfus kontrolü aile plan­
laması yoluyla, büyük ihtimalle tümüyle ön­
ceden tasarlanmış girişimlerle sağlanır. Açlık
tehdidi İnuit sohbetlerinde sürekli tekrar edi­
len bir konudur; eldeki verilerin son yıllarda
av kazalarının açlıktan daha fazla ölüme ne­
den olduğunu gösterdiği topluluklarda bile du­
rum böyledir (Kemp, 1971). Açlıkla baş etme­
nin bir yolu, en azından bazı çocukların hayat­
ta kalmasını sağlamak için üretmeyenlerin sa­
yısını sınırlamaktır. Arkeolojik belgeler bu du­
ruma uymayan bazı büyük ve düzenli köylere
ilişkin bulgular sunsa da bunlar kısa süre ayak­
ta kalmış yerlerdir.
İnuit nüfusu hızlı bir biçimde artmaktadır
ve belki de yakın gelecekte nüfusun kaynakla­
ra oranı daha ciddi bir endişe kaynağı olacak­
tır. Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada hü­
kümetlerinin sağladığı geliştirilmiş sağlık hiz­
meti ile son yıllarda ölüm oranı gittikçe azal­
mıştır. Buna koşut olarak üreme oranları da
artmıştır. Örneğin, Alaska’da Wainwright İnu­
it toplumunda bir kadın doğurganlık yılların­
da ortalama dokuz on canlı çocuk doğurur.
Ortalama bir Dobe Ju/’hoansi kadını ise beş
doğum yapar. Sonuç olarak bu % 3 oranında
bir nüfus artışıdır (Milan, 1970), bu da Dobe
Ju/’hoansi’lerin % 0 .5 ’lik nüfus artışın altı katı
eder. Diğer gruplar da, ekosistemleri izin verdi­
ği oranlarda büyür.
Toplumsal İlişkiler
Çoğu avcı-toplayıcılar gibi İnuitler de geniş
bir akrabalık ağma sahiptir; ancak en önem­
li toplumsal birim geniş ailedir. Bu, “gerçek
aile” olarak düşünülür. Jean Briggs, Hudson
K örfezi’nde yaşayan Utkuları (N etsiliklerin
komşuları) incelediği çalışmasında, “insanlar
mümkün olduğu müddetçe ‘gerçek aile’leriyle
yaşar, çalışır, yolculuk yapar ve sahip oldukla­
rını paylaşırlar. Hatta kendilerini sadece ‘ger­
çek aile’leriyle rahat ve güven içinde hisseder­
ler” (1970, s.39) demektedir. Bu geniş aileler
genellikle birlikte konaklayıp çalışan daha ge­
niş akraba grupları içinde yer alırlar. Ancak,
Dobe Ju/’hoansiler gibi İnuit aileleri de kimin­
le konaklayacakları konusunda dikkat çekici
bir özgürlüğe sahiptirler. Bir İnuit toplumun-
da her kişiyi -k an yoluyla olmasa bile evlilik
yoluyla ya da evlat edinme yoluyla- paylaşı­
lan ortak adlar aracılığıyla diğerleriyle akraba
olarak görmek son derece olağandır. Bu, daha
önce Ju/’hoansiler arasında da görmüş olduğu­
muz bir uygulamadır. Bu geniş bağlar, ailelerin
kısa süreli ve uzun süreli ziyaretler yoluyla yer
değiştirmelerine ve böylece İnuitlerin özellikle
yaz ve sonbahar mevsimlerinde iç kesimlerde­
ki dağınık konak yerlerinde, kaynaklara erişim
olanaklarına ve kişisel tercihlerine göre grupla­
rının bileşimini düzenlemelerine olanak sağlar.
Kişisel ilişkilerinde İnuitler ölçülü olm a­
ya çok değer verirler. Duyguların gösterilmesi
ayıp karşılanır. Briggs (1970), Utkularda eşle­
rin ve büyük çocuklarının bir başkasının önün­
de asla öpüşmediklerini, kucaklaşmadıkları­
nı hatta birbirlerine dokunmadıklarını kaydet­
miştir. Olumsuz duyguların, özellikle kızgınlı­
ğın gösterilmesi ise hiç hoş görülmez. Bu İnu­
it grubu için ideal kişilik özellikleri utangaçlık,
sabırlılık, bonkörlük ve sakinliktir.
Yerli pek çok halkın geleneksel olarak res­
mî bir grup liderinin olmaması şaşırtıcı değil­
dir. Aralarında akıllılığı ve avcılıktaki ustalı­
ğıyla ün salmış birinin karar alırken bazı etki­
leri olabilse de, isteklerini utanmadan diğerle­
rine kabul ettirmeye çalışan bir kişi kuşkuyla
karşılanır. Benzer şekilde, İnuitlerin toplumsal
normları ihlal eden kişilere karşı tavır almala­
rını öngören resmî bir kuralı yoktur. Cimri ya
da kötü huylu kişiler doğrudan eleştirilmez ya
da cezalandırılmaz; tercihen diğerleri bu kişile­
ri yaptıklarından alıkoymaya ya da şaka yoluy­
la uyarmaya çalışırlar. Eğer bu strateji işe yara­
mazsa, suç işleyen kişiden uzak durulur. İnuit
toplumlarınm verebileceği en kötü ceza suçlu­
yu sürgüne göndermektir ki bu yaptırım Kuzey
Kutup çevresinin acımasız koşullarında çok
ciddi bir tehdittir.
Yerleşim Örüntülerinde ve
Avlanma Tekniklerinde Değişmeler
Motorlu araçlar, tahrip gücü yüksek silahlar,
mağazalardan alman yiyecekler gibi sanayileş­
menin getirdiği ürünler İnuitler ile bütün Ku­
tup bölgesi çevresi arasındaki ilişkiyi etkilemiş­
tir. Neredeyse her yerde insanlar yaz kış yaşa­
dıkları köylerde yerlerinden kımıldamaz ha­
le gelmişlerdir. Kasabalara yerleşmek İnuit ço­
cuklarının evlerinin yakınındaki okullara gide­
bilmelerini sağlamış; liseye gitmek için uzak bir
yatılı okula gitmek gerekmez olmuştur (Burch,
1994). Kar motosikletleri ve botlar avcıların av
bölgelerine oldukça kısa bir zamanda gitmele­
rine olanak sağlamış, bu yüzden de artık bü­
tün köy halkının toplanıp taşınmasına gerek
kalmamıştır. Mağazadan alınan yiyecekler, bir
zamanlar çeşitli av hayvanlarından yararlan­
ma olanağı sağlayan mevsimlik göçler yoluy­
la karşı konulan açlığa karşı bir sigortadır. An­
cak İnuitler için rengeyiği hâlâ önemli bir yiye­
cek türüdür (Burch, 1994) ve tahrip gücü yük­
sek tüfeklerle kolaylıkla avlanabilir.
Pek çok înuit tüfeğin hayatlarına girmesin­
den hoşnutken, bazıları bunun insanlarla hay­
vanlar arasındaki karşılıklı güveni zedeledi­
ğinden yakınmaktadır (Kemp, 1971). Foklar,
gürüldeyen m otorlardan ve tüfeklerin sesin­
den saklanır; sadece genç hayvanlar atış uzak­
lığı içinde kandırılabilir. 19. yüzyılın sonların­
da silahlar hayatlarına girdiğinde, İnuitler yer­
li rengeyiği sürülerinin neredeyse tamamen tü­
kenmesine yol açmışlardı. Buna karşın türlerini
sürdürmeyi başaran rengeyikleri bugün Ameri­
kan hükümeti tarafından koruma altına alın­
mıştır (Burch, 1994).
İnuitler tüfeklerin eski silahlarından daha
iyi olmadığına işaret ederler. Eriyen karın deni­
zin tuzluluk oranını azaltmasıyla hayvanların
daha az yüzebilir hale geldiği ilkbaharda, fok­
lar beslenmeyi keser ve buna bağlı olarak kış­
lık yağ tabakalarını kaybederler. Tüfekle öldü­
rülen bir hayvan mızrakla anında çıkarılmazsa
denizde batar. Bu yüzden uzun menzilli silahlar
kullanışsızdır. Otuz saat süren bir sürekli av­
lanma etkinliğinde bir İnuit on üç fok öldürür,
buna karşın sadece beşini yanında getirebilir.
Sonbaharda kış boyunca yetecek kadar av
toplanıyor, böylece köylüler şubat, mart ve ni­
sanda zamanlarını avlanmaktan çok ziyaret­
ler yaparak geçirebiliyordu. Bu zamanı ticaret
yapmak amacıyla fazladan deri toplayarak ge­
çirebilecek olmalarına karşın (bu fok nüfusu­
nu türü tehlikeye düşürecek biçimde azaltabi­
lirdi), onlar seyahat etmeyi tercih ediyorlardı.
Bu seçimin muhafazakâr bir kaygıdan kaynak­
lanıp kaynaklanmadığı tartışılır. İnsanlar belki
de yabanıl av hayvanı miktarını koruma gerek­
liliğinin farkındaydılar. Diğer taraftan, av dö­
nüşlerinde getirdiklerinin, elişi ürün yapımı ve
ücretli işçilikte harcadıkları zamanda kazan­
dıklarından, hatta arkadaş ve akraba ziyaret­
lerinde elde ettikleri armağanlardan çok daha
az olduğuna karar vermiş olabilirler. Avlanma­
yı sınırlayan uygulamalar -ziyaret günleri, sa­
bun taşı sanayii, hatta Pazar günlerini boş za­
man olarak ayırma geleneği- İnuitlerin ihtiyaç­
ları ile kaynakları arasında bir denge kurmala­
rına yardım etmiştir.
Uyarlanm a, tekn oloji ile çevre arasında
doğrudan bir karşılıklı etki sorunu değildir.
Tüfekler ve kar motosikletleri mutlaka eko­
lojik bir felakete yol açmaz; toplumsal gele­
nekler, teknoloji ile onu kullanma biçimi ara­
sına yerleşebilir. Para kazanma ihtiyacını oy­
macılıkla karşılama olanağı gençleri avcılıktan
uzaklaştırır. Daha fazla deniz memelisi öldür­
melerine olanak sağlayan aynı kar motosiklet­
leri bu kez yeterli yiyeceğe sahip oldukları za­
manlarda onlara avcılıktan vazgeçip uzak ak­
rabalarını ziyaret etme fırsatı verir.
Modern Dünyada Hayatta Kalma
İnuitlerin paylaşma töresi, Pella Körfezi İnuit-
lerinin hayatlarına giren mission store’a uyum
sağlayış biçimlerinde açıkça görülür. İnuitler
genişleyen pazar ekonomisine dahil oldukça,

ilk dükkanlar yerini halka hizmet veren İnuitle-
rin sahip olduğu ve yönettiği ortak dükkanlara
bırakmıştır. Dükkanlar sadece mal alıp satmak
isteyenlerin ihtiyaçlarını karşılamakla kalmaz,
aynı zamanda hükümet sözleşmeleri ve ben­
zeri konuların görüşülmesine imkân verdiğin­
den, topluluk ile hükümet arasında bir bağ ku­
rulmasını da sağlar. Bu işbirliği “halkın ekono­
miye katılmasını sağlamış ve topluluk, hükü­
met ve Avro-Kanada ekonomik sistemi arasın­
da her türlü ticarî ve ekonomik girişime aracı”
olmuştur (Balıkçı, 1989, s.253).
Modernleşme İnuitlerin yaşam biçimlerini
değiştirirken diğer taraftan da geleneksel kül­
türlerine ait unsurları korum alarına olanak
sağlamaktadır. Günümüzde birbirlerinden çok
uzak mesafelerde yaşayan akraba gruplar, tele­
Bugün eskimo avcıları GPS
türü modem teknolojileri
kullanabildikleri gibi,
tüm dünyada kullanılan
hazır besin yelpazesinden
ve bunun yanı sıra
yerel besin üretiminden
yararlanabiliyorlar.
(Fotoğraf Marina Tyrrell)
fon ve CB radyolar yoluyla ilişkilerini sürdüre­
biliyorlar. Nüfusun % 7 4 ’ünün İnupiat oldu­
ğu kuzeybatı Alaska’daki İnupiat toprakların­
da İnuit dili konuşuluyor ve okullarda öğretili­
yor; halen geleneksel yiyecekler tercih ediliyor.
İnuitlerin değişmeye ne şekilde devam ettikleri
ve topraklarındaki hakları için nasıl savaşma­
ya başladıkları “Toprak H akkı” başlıklı çerçe­
vede (s.145) görülebilir.
Kanada H üküm eti’nin 1 9 8 8 Eylül’ünde
yaptığı yasal bir düzenlemeyle, Kanada’nm ku­
zey bölgesinde yaşayan İnuitler ve diğer yerli
halklar sahip oldukları geniş ve potensiyel kay­
naklarla dolu topraklarına resmî bir ad verme
olanağı buldular. İnuitlerin ekonomik ve top­
lumsal gelecekleri çağdaş diğer avcı-toplayıcı-
larmkinden çok daha parlak görünmektedir
 H A LK LA R IN
Toprak Hakkı
S o ğ u k S a v a ş y ılla r ı ve p e tro l a ra m a ç a lış m a la r ı
A la s k a ’d a k i y e rli h a lk ın e k o n o m isi ve ya şa m b iç i­
m inde çok büyük b ir d eğişim e y o l açtı. Eski S o vye t­
ler B irliği ile yaşan an uzun rekabet süre cin d e , A.B.D
hüküm eti Beaufort D en izi’nd eki in u p iat top rakların ı
cephe hattı o larak kab ul etm işti. Üs in şa atları belli
b ir m iktar iş olanağı sa ğ la sa da, g ele n e kse l a v c ılık ve
b a lık ç ılık tarzı 4 .50 0 d ö n ü m lü k b ir a razin in hava üs­
sü olarak ayrılm ası ve bütün Barter A d a s ı’nın kam u­
la ştırılm a sıyla bozulm uş; bu durum da zorunlu göçe
(tehcire) neden olm uştur (Chance, 19 9 0 , s .14 1). Daha
so n raki yıllard a in up iatların ya p ıla n p lan lard a söz s a ­
hibi o lm asın a izin verilm ed i ve Atom Ene rjisi K om is­
yonu A la ska B ölgesi h üküm etinin de de ste ğini a la ­
rak, İn up iat to p ra kla rın d a y a p a y b ir lim an o lu ştu r­
m ak am acıyla bir ya da ik i atom s ila h ı ku lla n a ca ğ ın ı
a çık la d ı (Chance,19 9 0 , s.14 0 -14 3 ). Bu a çık la m a halkın
m uhalefetine ve yerel diren işlere yo l açtı. Bunun de­
vam ın d a in u p iatlar ken d ilerine ait to p ra kla rd a ki h a k ­
larını korum ak üzere ilk kez diğer A m erikan yerli s i­
y a sa l hareket ko m iteleriyle işb irliğ i için e g ird ile r ve
b ir in u p iat s iy a s a l ö rgütlenm esi m eydan a g etirdiler
(Chance, 1990, s .14 0 -14 3 ). K ısa b ir süre so n ra p la n ­
lanan lim an pro jesin i iptal ettirm eyi b aşa rd ıla r. D a­
ha da ö n e m lisi, devlet ve federal b üro krasiler, petrol
şirketleri ve iş girişim le ri g ib i yerli olm ayan güçlerle
Özet
İnsan varoluşunun büyük bölümünde başat
unsur olan avcı-toplayıcı uyarlanma modeli,
bu bölümde Kalahari Çölü’nde yaşayan Do-
D U R U M U
m ücadele edecek “Y e rli A la ska Federasyon u” ad ın d a
s iy a s a l bir düzeneği hayata geçirdiler. Bu örgüt kısa
zam an da önem li bir s iy a s a l sese dönüştü.
D avalarla geçen bu yıllard a n sonra in u p iatlar ve
diğer A la sk a halkları ciddi oranlarda toprak ve petrol
h isse sin e sah ip oldu. Elde ettikleri toprak ve petrol
zararlarını k a rşıla sa da, kaybettikleri ö zerklikleri için
çok küçük b ir bedeldi. Petrol ze ng in liği ya şa m la rın ı
değiştirdi. 19 5 8 ’de Norm an Ch an ce’in y a şa d ığ ı Kato-
v ik köyü m odern b ir ya p ıla şm a g eçirdi; artık k a p a ­
lı yüzm e havuzu olan yen i b ir okulu, hüküm et b in a ­
sı ve d ü kkan ları var (1990, s .2 0 0 -20 1). Geçim ve b e s­
lenm eleri h âlâ b alıkçılığ a ve a vcılığ a d ayalı olan in u ­
piatlar, a ğ la rın ı kontrol etm ek ve a vla d ık la rı h ayvan ­
ları kö ylerine getirm ek için üç te ke rlik lile r ve kar m o­
to sikle tle ri ku lla n ıyo rla r. Daha y a şlı k u şa k e sk i b e ­
ce rile rin i korurken, top lum un eğitim li bireyleri olan
genç k u ş a k a ile le rin in özgüvenine sa h ip d e ğil. A n ­
cak m odern o la n ak la rla eğitim gördükleri için çok s e ­
yah at e d iyo r ve Am erikan eko no m isin de iş b u la b ili­
yorlar. Bu onlara k iş is e l ihtiyaçları ko nusunda Am e­
rikan to p lum un un kin e benzer yeni b ir b ak ış a çısı k a ­
zan d ırd ı. İnup iatların -a s lın d a h e p im iz in - ka rşıla ştığ ı
ikile m , ze ng in liğin e şitsiz d ağ ılım ı k a rşısın d a bu yeni
ihtiyaçların daha b üyük çevresel riskle r alm adan na­
s ıl k a rşıla n a ca ğ ıd ır (Chance, 19 9 0 , s.2 18 ).
be Ju/hoansiler ve Kanada’nm kuzeydoğusun-
da yaşayan İnuitler ele alınarak anlatılmıştır,
Geleneksel olarak kendi kendilerine yeterli
olan ancak sayıları giderek azalan avcı-topla-
yıcılar, kendi çevrelerindeki baskın toplumlar-
dan artık daha az yalıtılmış hale gelmektedir­
ler. Kendi besin kaynaklarını üreten toplum-
ların aksine, avcı-toplayıcılar doğanın kendile­
rine verdikleriyle yetinirler ve besinlerini kay­
naklarındaki değişime ayak uyduracak şekil­
de çeşitlendirirler. Hayatta kalma, kaynakla­
rı, grubun teknolojisini ve toplumsal örgütlen­
meyi dengeleyen bir uyarlama örüntüsünü ge­
rekli kılar.
Avcı-toplayıcılar tipik olarak doğal kay­
naklar azaldığında çevreye dağılabilen ve kay­
naklar bollaştığında aynı noktada tekrar bulu-
şabilen küçük esnek gruplar halinde yaşarlar.
Bazı avcı-toplayıcılar kaynakların elde edilebi­
lir olduğu bölgelere bağlı olarak bir konak ye­
rinden diğerine düzenli olarak yer değiştirir; di­
ğer bazıları ise sürekli bir konak yerinde yaşar
ve sadece gerektiği zaman kaynaklardan yarar­
lanmak üzere geçici konak yerine mevsimlik
olarak taşınır. Akrabalık sistemleri geniş alan­
lara yayılan ilişkiler kurulmasını sağlar ve böy­
lece kaynakların akışkanlığına bağlı olarak in­
sanlar da bir gruptan diğerine geçerler. Karşı­
lıklılık -yiyecek ve mal paylaşımı- avcı-topla-
yıcıların kaynaklardaki değişime uyarlanmala­
rına olanak sağlar. Karar verme ve toplumsal
denetim sistemleri gayrı resmîdir.
Avcı-toplayıcıların başarılarının bir nede­
ni de düşük enerji bütçeleridir. Besin kaynak­
larını ararken ve onları temin ederken oldukça
az enerji harcarlar. Düşük enerjiye ihtiyaç gös­
teren ve geniş bir kaynak çeşitlenmesine daya­
nan geleneksel uyarlanma stratejileri ve kon­
trollü nüfus artışı sayesinde ekosistemleriyle
uyumludurlar. Ancak kaynaklarını sınırları ol­
mayan dünya pazarına açmaya kalkıştıkların­
da bunları kaybetme riskiyle karşı karşıya kal­
maktadırlar.
Ju/’hoansi Sanlar Kalahari Çölü’nün kuzey
sınırındaki Dobe bölgesinde yerleşmişlerdir.
İhtiyaçlarını karşılayabilecek durumdadırlar ve
geniş bir çeşitliliğe sahip kaynaklardan yararla­
narak yaşanması zor bu bölgede rahat bir ha­
yat sürerler. Suyun temin edilmesindeki sıkın­
tılar nedeniyle mevsimlik göçler gereklidir. Gö­
çebe Ju/’hoansiler sadece kolay taşınabilir ve
geride bırakılabilir eşyalara sahiptir. Grup ya­
pılarındaki esnekliğe olanak veren ve sürekli
hareket halinde olmalarına yardım eden top­
lumsal uygulamaları vardır. Ju/’hoansiler di­
ğer konak yerlerindeki akrabalarını ziyaret et­
mekten hoşlanırlar ve “gelin hizmeti” sayesin­
de aileler belirsiz sürelerle başka gruplara da­
hil olabilir. Grup bileşimindeki esneklik nü­
fusu yerel kaynaklara göre sınırlandırmaya ve
grup üyeleri arasındaki uyuşmazlığı azaltmaya
imkân tanır.
Erkekler tarafından avlanan et itibar gören
bir kaynak olsa da, Ju/’hoansi beslenme rejimi­
nin esasını kadınlar tarafından toplanan sebze
ve meyve oluşturur. Ju/’hoansilerin yaşam ka­
litesi oldukça iyidir; yiyeceklerinin besin değe­
ri yüksektir. Besinlerin elde edilmesi fazla bir
enerji de gerektirmediğinden, kalan geniş boş
zamanın keyfini çıkarırlar. Düşük doğum ora­
nı Ju/hoansi’lerin uyarlanma örüntüsü için çok
önemlidir.
İnuitler, yiyecek, giyecek, alet ve yakıt temi­
ni için mevsimlik hayvan arama etkinliğine ba­
ğımlıdır. Ancak dünya pazarıyla girdiği ilişki­
ler İnuitlerin yalıtılmışlığına ve kendilerine ye­
terliliklerine zarar vermiştir.
Kuzeydoğu Kanada Netsiliklerinin ve Baf-
fin Adası İnuitlerinin uyarlanma örüntülerini
Kuzey Kutbu’nun çevre koşulları belirlemiştir.
Kaynakları mevsimlere göre değiştikçe bu in­
sanlar da konak yerlerinin büyüklüğünü ve ye­
rini değiştirirler. Yazın bol olan yiyeceklerden
yararlanmak için dağılırlar ve kışın fok balığı
avlamak için bir araya gelirler. Ju/’hoansilerin
aksine uzun kışlar için yiyecek depolayabilir­
ler fakat iklim koşulları onları Ju/’hoansilerden
daha yüksek bir enerji bütçesi benimsemeye ve
daha az hareket etmelerine yardım edecek mal­
zemeler (kalın giysiler, kar motosikletleri, lam­
balar ve yivli tüfekler gibi) bulundurmaya zor­
lar. Geçmişte İnuitler nüfus düzeyleriyle yiye­
cek kaynaklarını dengede tutuyorlardı ancak
şimdi nüfusları hızla artmakta ve bu da eko-
sistemleri üzerinde bir baskı oluşturmaktadır.
Yaygın akrabalık bağları İnuitlerin de Ju/’
hoansiler gibi grup içinde ve gruplar arasında
kolaylıkla dolaşmalarına olanak sağlar, ancak
en önemli toplumsal birim geniş ailedir. İnuit-
lerde duyguların ya da olumsuz hislerin belli
edilmesi doğru bulunmaz. Resmî önderlik sis­
temleri ya da toplumsal denetimi sağlayan ya­
saları yoktur.
Buffin Adası İnuitleri üzerinde yapılan ça­
lışma, aldıkları enerji düzeyinin yüksek, har­
cadıklarının ise düşük olduğunu göstermiştir.
Fok, rengeyiği ve diğer hayvanları avlar ve taş­
tan yaptıkları su bentlerinde balık yakalarlar.
Bu doğal kaynaklara, başta ekmek (derin ol­
mayan tavalarda pişirilen mayasız ekmek) yap­
mak için dükkanlardan alman malzemeler ol­
mak üzere, kar motosikletleri ve gaz sobaları
gibi malzemeler de eklenir.
Sanayileşme tüm İnuitlerin yaşamını değiş­
tiriyor. Kar motosikletleriyle avlanma bölgele­
rine hızlı bir şekilde gidebildikleri ve dükkan­
lardan alınan yiyecekler açlığa karşı bir güven­
ce sağladığı için artık mevsimlik göçler gerek­
memektedir. Yüksek tahrip gücüne sahip silah­
ların hayatlarına girmesi İnuitlerin geleneksel
temel av kaynaklarının yok olmasına yol açtıy­
sa da, A.B.D. hükümetinin devreye girmesiyle
rengeyiği sürüleri yok olmaktan kurtulmuştur.
Bugün çoğu İnuit modern Kuzey Amerika ya­
şamıyla yakın ilişki içinde olan köylerde yaşa­
maktadır. Dillerini, toplumsal kimliklerini ve
pek çok geleneksel yiyecek tercihlerini hâlâ ko­
rumaktadırlar.
Alaska İnupiatları ise, kendi kaderleri üze­
rinde siyasal bir denetim sağlamak için örgüt­
lenmelerine ek olarak, çağdaş A.B.D. yerlileri­
nin karşılaştığı sorunların bazılarına da örnek
teşkil ederler.
Ba h ç e c İ l İ k Y o l u y l a
Uy a r l a n m a
Tarımın Prehistorik Kökeni
ÇAĞDAŞ SORUNLAR
Afrika Dışındaki Kızıl Pirinç
Enerji Kullanımı ve Ekosistem
Bahçe Tarımı Yöntemleri
Toplumsal örgütlenme
Y a n o m a m ö le r
Ormanda Tarım
Köy Yaşamı
Savaş ve Şiddet
Yanomamölerin Geleceği
HALKLARIN DURUMU
Brezilyalı Kızılderililer ve Çevreci
ittifak

G e ç İ m l İ k T a r l a T a r im i
Ta m a n g l a r
Köy
Tarla, Orman ve Otlak
Hane İçi Döngü
Timling’in Geleceği
 BEŞİNCİ BÖLÜM

Geçimlik Tarım: Hane Halkının Beslenmesi

Z
im babw e’de baba ve oğul ağaçları ya­
kar ve bunları darı ekecekleri açık tar­
laya süpürür; Brezilya’da bir kadın yer elması
tohumlarım engebeli bahçesinin toprağına gö­
mer; Peru’da bir aile hep birlikte taş duvarlar
örerek buğday ekmek için toprağı sürebilecek­
leri bir seki oluşturur. Toplu olarak yapılan bu
dünyevî, gündelik işler dünyadaki 6.5 milyar
insanın çoğunu besler. Bu bölümde esas olarak
insan emeği, yöresel gereçler ve hayvan gücü
(toprağı sürmek, su çekmek ve ulaşım için) gibi
yerel bilgilere dayalı tarımsal pratikler uygula­
yan toplumlar incelenecektir. Bu tür tarım ço­
ğunlukla geçimlik tarım ya da bahçecilik ola­
rak adlandırılır; ürünlerin ticareti yapılsa veya
alışveriş ya da değiş tokuş yoluyla el değiştir­
se bile, üretim esas olarak yatırımdan çok hane
için erzak sağlama amacı güder.
Besin üretimi, ister basit ister karmaşık bir
teknolojiyle gerçekleştirilmiş olsun, insan varlı­
ğının temelidir. Daha önce görmüş olduğumuz
gibi avcı-toplayıcılık, görece küçük bir müda­
hale ya da işletimle içinde yaşanan habitatta
bulunan besin kaynaklarının doğal olarak top­
lanmasıdır. Tarım etkinliği ise, insan yardımı
olmaksızın yaşayıp üreyemeyen yenilebilir tür­
lerin ıslah edilmesini ve işletimini içerir. Pre-
historik dönemlerde yaşamış insanların bağım-
lı oldukları türlerin üreme dönemlerini bilinç­
li ya da bilinçsiz etkilemeye çalıştıklarına dair
doğrudan bir ipucuna sahip değiliz, ama zekâ
sahibi oldukları düşünülecek olursa, kesinlikle
bazı denemeler yapmış olmalılar. Ancak insan­
ların hayvanlar ve bitkilerle etkileşimine bağlı
olarak, seçilim baskıları zaman içinde insanla­
rın itibar ettiği hayvan ve bitkilerin üreme sü­
reçlerini değiştirdi.
Bu değişimler, türlerin kendilerini kullanan
insanlar tarafından bilinçli olarak yönlendiril­
mesinden kaynaklanmak zorunda değildir her
zaman. Bu tür değişimler insanların çevrelerini
değiştirme biçimlerinin rastlantısal yan ürün­
leri olarak ortaya çıkmış olabilir; örneğin bel­
li bir seçicilikle bir popülasyonun üyelerini öl­
dürmek ya da bazılarını toplayıp diğerlerini
atarak tohumların genetik yapısını değiştirebi­
lecek bir müdahaleyle hasat yapmak gibi. Hat­
ta ateşin kullanımı bazı bitkilerin evcilleştiril­
mesinde bir aşama olabilir (bkz. Hill ve Ba-
ird, 2003). Bu tür seçilim baskıları insanların,
hayatta kalmalarını kolaylaştırmak için hay­
van ve bitkileri asalaklardan, yırtıcı hayvanlar­
dan ve rakiplerinden korumaları ve onlara su
ve besin temin ederek çevrelerini düzenlemele­
ri suretiyle hayvan ve bitkilerin üreme oranla­
rını denetlemeye başladıkları bir süreç olan ev­
cilleştirmeye yol açmıştır. Sonuç olarak bu ça­
balar insan türünün en önemli başarılarından
biri olan tarıma olanak sağlamıştır.
Tarımın gelişmesi geriye dönülmez bir bi­
çimde insanların kültürel tarihlerini etkilemiş­
tir. Bu değişimlerin etkileri besin üretiminin en
verimli ve teknolojik olarak en gelişmiş biçimi
olan yoğun tarım biçimini uygulayan toplum-
Şekil 5- 1 . Bahçecilik uyarlanması
bahçelerin işlenmesiyle birlikte, avcı-
toplayıcılık gibi pek çok yabanıl
yiyecek kaynağının tüketimine dayanır.
Kimi durumlarda evcil ya da vahşi
hayvanlardan korumak için bahçeler
çitle çevrilir ya da siperler kurulur.
Evler avcı-toplayıcılarınkine oranla daha
sağlam ve dayanıklıdır, çünkü nüfus
daha yerleşiktir. Bahçeci topluluklar
genellikle çekirdekeşmiş yerleşimlerde
ya da köylerde yaşarlar. Bu yerleşim
biçimi çoğunlukla savunma amaçlı
olmakla beraber aynı zamanda güvenilir
yiyecek üretiminin tüm yıl boyunca
daha geniş boyutlu topluluklara zemin
sağlamasından kaynaklanır.
Kaynak: Lech Lozny.
larda görülebilir (bu konu Yedinci Bölüm’de
tartışılmıştır). Ancak tarımın mütevazı ve gö­
rece basit bir biçimi olan bahçecilikle uğraşan
toplumlarm uyarlanma biçiminde bile, avcı-
toplayıcı uyarlanma biçimiyle karşıtlıklar açık­
ça görülebilir.
“Bahçe tarımı” anlamına gelen ve tropikal
bölgelerde geçimlik tarımın yaygın bir biçimi
olan bahçecilik etkinliği hemen her zaman avcı­
lık, balıkçılık ve yabanıl bitki toplayıcılığı deste­
ğinde yürütülür. Ancak, avcı-toplayıcılarm ak­
sine bahçeciler esas olarak ıslah edilmiş yiye­
ceklere özellikle de bitkilere bağımlıdırlar. Bu­
nun yanısıra yoğun tarımcıların ve endüstriyel
tarımcıların aksine bu bitkileri görece basit yön­
temler ve aletler kullanarak küçük bahçelerde
yetiştirirler. Diğer davranış biçimlerinde oldu­
ğu gibi tarımsal teknikler de gruptan gruba ol­
dukça geniş bir çeşitlilik gösterir. Yine de, be­
sin elde etme stratejisi -öncelikle bireysel tüke­
tim için bitkisel ürün yetiştirme-, yerleşim örün-
tüleri, toplumsal örgütlenme ve gruplar arası et­
kileşim alanlarında oldukça yaygın benzerlik­
ler doğurur. İlk olarak bu stratejinin nasıl geliş­
tiğini ve genel özelliklerini inceleyeceğiz. Daha
sonra özel iki çiftçi grubu üzerinde yoğunlaşa­
cağız: Bunlardan biri Venezüella ve Brezilya’nın
tropik yağmur ormanlarında yaşayan Yanoma-
möler, diğeri ise çobanlıkla birlikte yürüttükle­
ri saban tarımı sayesinde yüksek dağ habitatma
uyarlanmış Nepalli Himalaya Tamanglarıdır.
Bu örnekler çok farklı teknolojiler sergiliyor ol­
salar da temel üretim girdisinin insandır. Kendi­
leri için yeterince besin üretebildikleri ya da çift­
çilik için ihtiyaç duydukları araç gereçlerin bü­
yük bölümünü kendileri yapabildiklerinden, ha­
ne halkı birimlerinin yüksek derecede kendine
yeterli olduğu bir üretim olgusunu paylaşırlar.
Ba h ç e c İ l İ k Y o l u y l a Uy a r l a n m a
Tarımın Prehistorîk Kökeni
Gerçekten de tarım insanın küresel bir kaza-
nımıdır. Avustralya kıtası istisna olmak üze­
re, her kıta dünyanın ıslah edilmiş bitki ve evcil
hayvan harmanına önemli katkılarda bulun­
muştur. İlk bağımsız evcilleştirme deneyiminin
Eski Dünya’nm hangi bölgesinde gerçekleştiril­
diği belli değildir. Evcilleştirme güney Asya ve
Ortadoğu’da daha erken bir dönemde, Afrika
ve Yeni Dünya’da ise daha sonra ortaya çık­
mıştır. Yerli AvustralyalIların Avrupa egemen­
liğinden önce tarımları yoktu, zengin kıyı alan­
ları boyunca oldukça incelikli bir kaynak işleti­
mi uygulamışlardı. Avrupalılar gelmeseydi bü­
yük olasılıkla onlar da daha erken bir dönem­
de tam bir evcilleştirmeye girişeceklerdi (Dia­
mond, 1999).
Son zamanlarda Ortadoğu’da çok sayıda
arkeolojik bulgu elde edilmiştir. Bu yüzden, ge­
nel bir gözden geçirme yerine özellikle bu böl­
ge üzerinde durmak daha yararlı olacaktır. İn­
sanoğlunun Ortadoğu’da on binlerce yıldır ya­
şamasına karşılık tarih, arkeolojik olarak Ne­
olitik ya da Yeni Taş Devri olarak bilinen dö­
nemde başlar bir anlamda. Kabaca günümüz­
den 10 bin yıl kadar önce başlayan ve yakla­
şık 5 bin yıl önce devletlerin ve kentlerin orta­
ya çıkışına kadar uzanan zamana yayılan N e­
olitik dönem, genellikle insan kültürünün geli­
şiminde bir dönüm noktası olarak kabul edi­
lir. Bitki ve hayvanların evcilleştirilmesinin ger­
çekleşmesi bu çağa denk gelir ve bundan son­
ra insan toplumunda belirleyici değişmeler iv­
me kazanır.
Antropologlar, insanların tarım gibi kar­
maşık bir şeyi “keşfetmediklerini”, aksine bu-
 ÇAĞDAŞ SORUNLAR
Afrika Dışındaki Kızıl Pirinç
“Herhangi bir ülkenin verebileceği en büyük
hizmet kültürüne yararlı bir bitki eklemektir.”
Thomas Jefferson
16 . yü zyıld an 18 . yü zyıla kadar Kolom b m übadelesi
o la rak b ilin en ve yen i dünya ile e sk i dünya ara sın d a
g e rçe kle şe n yo ğ u n b ir ürün d e ğ iş to k u şu dö ne m i
ya şa n m ıştır. A raştırm acılar uzun süre, bu m übadele­
de eko n o m ik o larak değerli ve Kuzey ve G üney A m e­
rika, A sya ve Avrupa kö ken li ürünlerin m erkezîliğ in i
v u rg u la m ış la rd ır. Bu g ö rü ş, ü rü n le rin d a ğ ılım ın ın
A frik a ’dan d e ğ il A frik a ’y a d oğru o ld u ğ u n u v u rg u ­
lar. Judith Carney (1998) bu o d aklan m ayı açıklayan
iki etke n d e n söz ed er: “ B am ya, cowpea, H int y e ­
relm ası, arpa d arısı ve süpürge darısı gibi Afrika e v­
c ille rin in b e sin ve p la n tasyo n e k o n o m isin d e k i kü ­
çük rolü ve pirincin A sya kö kenli olduğuna dair d i­
rençli in a n ış ” (s.526). A n cak son yıllard a g elişen p a-
le o b o ta n ik a ra ş tırm a c ılığ ı bu b a k ış a ç ıs ın ı y ık m ış
ve A m e rik a ’nın d oğu k ıy ıla rın d a k i p la n ta syo n la rd a
yetişen ilk pirinç türünün yü kse k verim li A sya sativa
çeşitleri d eğil yerli Afrika pirinci (Oryza glaberrima)
olduğ u d ü şü n c e sin i d e ste kle m iştir. Bunun g ib i, bu
ekim türüne yatkın batı Afrikalı kölelerin “bu b itki­
yi tam am en farklı yen i dünya çevresine uyarlam a ko­
n usun d a çok önem li b ir rol o yn a d ığ ı” olg usu da bu
d üşünceyi desteklem ektedir.
Pirinç e vcille ştirm e sin in , A sya ’dan bağ ım sız o la ­
nun birbirleriyle ilişkili bir dizi olayın, hat­
ta rastlantıların sonucu olarak algılanması ge­
rektiğini düşünürler. İnsanlar belirli sorunlara
ağır ağır ve çoğunlukla farkında olmadan an­
cak daha sonra önemli oldukları görülecek yol­
larla karşılık verirler. Burada sormamız gere­
rak Batı A frika’da g erçe kleştiğ i henüz 20. yü z yıld a
k e ş fe d ilm iş tir; ş im d i a rtık p irin ç ü re tim in in 3.0 0 0
y ıld a n daha önce S e n e g a l’den F ild iş i K ıy ıs ı’ na k a ­
dar uzanan bir b ölgede b aşlad ığ ı b ilin iyo r. 18 . yüzyıl
ile 16. yü z yıl a ra sın d a ki Arap ve A vrup a kayn akları,
Batı Afrika kıyıları ve N ijer nehri deltası boyunca uza­
nan p irin ç ta rlala rın d a n bah seder. A frika ’ya ulaşan
ilk Po rtekiz g em icile rin in Batı A frika k ıy ıs ın d a n p i­
rinç a ld ık ları ve A tlantik köle ticareti sırasın d a pirinç
fazlasın ın yen i dün ya b ağ lantılı g em ilere erzak o la ­
rak ve rild iğ i b ilin m ektedir. Bu verilere karşın oldukça
ya kın b ir zam ana kad ar a raştırm acılar pirincin A sya
kö kenli olduğu g ö rüşünü b e nim se m iş ve ya yılm a sın ı
Arap ve Portekizli tüccarlara b ağ lam ışlard ı.
19 2 0 ’lerde Fransız araştırm acılar, Batı A frika’daki
Fra n sız k o lo n ile rin d e g id e re k artan b e sin k ıtlığ ın a
k a r ş ıs ın d a glaberrima ü z e r in k i a r a ş t ır m a la r ın ı
y o ğ u n laştırm ışla rd ı. Bu araştırm acıla r, I.S. 8. yü zyıl
ve izte ye n y ü z y ılla r a iliş k in A ra p k a y n a k la r ın d a
B a tı A f r ik a ’ d a k i y a y g ın p ir in ç ü re tim in e s ık lık la
d eğin ilm esine b ağlı olarak, p irincin da ğ ılım ın ın S a h ­
ra üzerinden sağ la n m ış olm ası ih tim alin i görm üş ve
A sya p irincinin I.S. 1. yü zyıld a henüz N il’e ve M ısır’a
ulaşm ad ığ ın ı g österm işlerdir. 19 7 0 ’lerde Fransız bo­
tan ikçi Porteres A frika’d a ki pirinç evcilleştirm e m er­
kezini e sa s o larak N ijer nehrinin iç d e lta sın d a , ik in ­
cil m erkez o larak da S e n e g am b ia ’nın ta şkın o va sın d a
ve G ine dağların da tan ım lam ıştır.
ken soru, Ortadoğu’daki insanların neden ta­
rıma ve hayvan yetiştiriciliğine ağırlık vererek
geçim tarzlarını değiştirdikleri olmalıdır. Pre-
historyacılarm ortaya koydukları gibi, bunun
için (gerekli olan bitkilerin yeterli bir popülas-
yona ulaşmış olması koşuluyla) “bir fırsat, bit-
 Carney bu b ulguları, 1 9 7 4 ’te ya yım la n an iki “yol
a ç ıc ı” kitabın m irası üzerinden b etim lem ektedir. Bu
kitaplardan ilki PolonyalI tarih çi Lew ick’in , daha ö n ­
ce çevrilm em iş Arap ka yn a k la rın a d a ya n a n ve Batı
A frika’d aki ye rli p irinç ü re ticiliğ in i b e lge le ye n West
African Food in the Middle Ages b a ş lık lı k ita b ıd ır.
İkin c isi ise A m e rika lı ta rih çi Peter VVood’un G ün ey
C a ro lin a p la n ta s y o n la rın d a k i p irin ç ü re tim in in b ü ­
yü k bir o la sılık la Afrika kö ke n li olduğ un u öne süren
Black Majority b aşlıklı ça lışm asıd ır.
W ood, G üney C a ro lin a ’d aki p irinç ye tiştiriciliğ in in
16 70 ve 17 3 0 yılla rı a rasın d a vuku b ulan ilk yerleşim
d ö n e m i k ö le c iliğ i ile b a ş la d ığ ın a d ik k a t çe ke r. İlk
İn g iliz ve Fran sız Protestan ü re ticile rin p irin ç üre­
tim tekn iklerin i bilm em eleri ve ko loni dön em i G üney
C a ro lin asın a getirilen kö lelerin % 4 0 ’ından fazlasın ın
glaberima pirin cin in ye tiştirild iğ i Batı A frika’dan g eti­
rilm esi bu id d iayı desteklem ektedir. D o la yısıyla W o-
od, Batı A frikalıların G ün ey C a ro lin a ’da p irin ç p lan ­
tasyon u sistem in in ye rleşm e sin d e çok ön em li b ir rol
o y n a d ık ların ı vu rgu lar. C arn ey, buna e k o la rak , At­
la n tik köle ticaretinin b aşla rın d a Batı A frika’da üç te­
m el p irinç p lantasyon siste m in in b u lu n d u ğ u n a d ik ­
kat çeker: Yağm ura b ağ ım lı p irin ç tarım ı, iç k e sim ­
lerdeki b ataklıklard aki p irinç tarım ı ve gelgit taşkın
o v a la rın d a ki p irin ç tarım ı. Bu üç siste m in 1 7 3 0 ’lar-
da “ürünün k o lo n id e ta n ın d ığ ı on y ılla r d a ” G ün e y
C a ro lin a ’da var olduğu b e lge le n m iştir (Carney 19 9 3,
19 9 6 a , 1998 ). G ün ey C a ro lin a ’d a ki p irin ç ekim s is ­
te m in in g ö tü rü u s u ld e ç a lış m a s is te m in e d a y a n ­
m a s ı, y in e o ra d a A frik a k ö k e n li b ir p irin ç ta rım ı
b ulu n d uğu n a d air bir b aşka kan ıt sunar. Sad e ce p i­
rinç ekim in d e görülen ve g ü n lü k o la rak ta m am la n ­
m ası gereken bir tarla iş in i gerektiren bu ça lışm a s is ­
tem i, hızlı çalışab ile n s a ğ lık lı kö lelerin dah a k ısa bir
kileri etkin bir biçimde kullanabilmek için bir
teknoloji, ekonominin ‘gecikmeli döngüsü’yle
başa çıkabilecek bir toplumsal örgütlenme ve
insanların besin teminindeki alışkanlıklarını
değiştirecek bir ihtiyaç olmalıydı” (McCorris-
ton ve Hole, 1997, s.46). Aslında M cCorriston
günü ça lışa ra k g eçirm elerine o lan ak sağ lam aktayd ı.
C arn e y, “p irin ç p la n ta s y o n la rın d a k i a yırt e d ic i g ö ­
türü ça lış m a s is te m in in bu o la ğ a n d ış ı g ö rü n ü m ü ­
nün, b elki de n a sıl p irin ç e kile ce ği k o n u su n d a b il­
gi sa ğ la m a la rı k a rş ılığ ın d a k ö le le rin s ın ır lı g ü n lü k
çalışm a tale p le rin in yerin e getirilm e siyle , C a ro lin a ’da
p ir in ç p la n t a s y o n la r ın ın k a lıc ıla ş m a s ı s ır a s ın d a
y a p ıla n m üzakerelerin b ir ka lın tısın ı su n d u ğ u ” yo ru ­
m unu getirir (s.5 31).
Bunu izleyen iki h u su s bu teze a ğ ırlık ka za n d ır­
m aktadır: 18 . yü zyıld a su yla çalışan değirm enler ge­
lene kadar, p irin ç öğütm e geleneksel Afrika usulüne
uygun o larak tahta b ir d ib e k ve to km ak ku lla n ılara k
elle y a p ılıy o r ve ka b u kla rı aynen Batı A frika ’da p i­
rin ç y e tiş t irile n b ö lg e le rd e u y g u la n d ığ ı g ib i örgü
s e p e tle rin iç in e y a b a la n a r a k te m iz le n iy o r d u . Bu
se p e tle re iliş k in ilg in ç b ir a y rın tıd a g ö rü ld ü ğ ü g i­
b i, y a b a la m a için k u lla n ıla n ö rü lm ü ş ve ç u b u k la r­
la sık ış tırılm ış Am erikan yerli sep eti, Batı Afrika p i­
rinç üretim a lan la rın d a ku lla n ıla n la rla benzer b içim ­
de k ıvrılm ışla rd ı (Rosengarten, 19 97).
Carney, şö yle bitiriyor:
P irin ç tarım ının ve m ad d î kültürünün çevre­
sel yönleri üzerine o d aklam ld ığ ın d a, m uhte­
melen Afrika diasporasının önemli anlatılarının
yeniden yorum lanm ası konusunda yeni ipuç­
ları ortaya çıkacaktır... Yüzyıllar sonra bu tari­
hin öğelerini yeniden yakalam a uğraşı, özellik­
le botanik alanında, tarihsel arkeoloji alanında
ve pirinç tarımının yapıldığı Amerikan eyaletle­
rindeki arşivlerde yürütülecek ek araştırmaların
sunacağı disiplinlerarası bakış açısını talep et­
mektedir.
ve Hole, tarımı ortaya çıkarabilecek biçimde
bu koşulların ne zaman ve nerede tam olarak
bir araya geldiklerini araştırırken oldukça geri­
lere gitmekte ve tarımı ortaya çıkaracak bu ge­
lişmeleri, Ürdün Vadisi’nde, birkaç yüz yıl ön­
ce artısı ve eksisiyle, 10 bin yıl kadar önce ar­

tan kuraklık yüzünden çekilen göllerin etrafın­
da aramaktadırlar (s.46).
Buğday ve arpanın yabanıl atalarının doğal
habitatları ovalar değildi. Aksine bu habitatm
ancak Doğu Akdeniz ve Toros ve Zagros’un
yüksek yerlerinde yer alması muhtemeldir. Bu
durum evcilleştirmeye yönelik ilk denemelerin
ovalık ırmak kenarlarına yayılan ilk uygarlık
merkezlerinden uzak yerlerde gerçekleştiği dü­
şündürebilir. Aslında yabanıl arpa ve buğdaya
halen Zagros platolarında rastlanabilmekte-
dir. Bir botanikçi olan Jack Harlan 1967 yılın­
da Türkiye’nin güneydoğusunda yabanıl buğ­
dayın bolluğunu ve verimliliğini göstermiştir.
Taştan yapılmış ilkel bir orak kullanmak sure­
tiyle yaklaşık 3 kilogram yabanıl buğdayı bir
saat gibi bir sürede biçmiş ve dört kişilik bir ai­
lenin bir yıllık hasılatı yaklaşık üç haftada top­
layabileceklerini tahmin etmiştir.
Bu bölgedeki ilk avcı-toplayıcılar bu türden
yabanıl tahılları iyi bir besin kaynağı olarak
Oslonki’de bulunan
dizlerini bükmüş biçimdeki
neolitik iskeletler. Mezarda
bulunan eşyalar köylüler
arasında sosyal hiyerarşi
olabileceğini düşündürüyor.
(Fotoğraf Peter Bogucki)
görmüş olmalıdırlar. Buna bağlı olarak neoli­
tik öncesi avcı-toplayıcılarmdan bir kısmının
bu tahılları temel besinleri olarak kabul etmiş
olmaları muhtemeldir. Son yılların arkeolojik
bulguları, yabanıl tahıl ve hayvana dayanan bir
köy yaşamının uzun bir tarım öncesi gelene­
ği olduğuna işaret etmektedir. Arkeologlar bu
kültür dönemini natufyen olarak adlandırmak­
tadır. Bu dönemden sonra insanlar çanak çöm­
lek yapmaya ve kullanmaya, en azından yılın
belli dönemlerinde sürekli yerleşmelerde yaşa­
maya ve yabanıl tahıldan un elde etmek için taş
dibekler kullanmaya başlamışlardır.
Bununla birlikte bütün topluluklar kendi­
liğinden zengin bu tahıl alanlarından eşit de­
recede yararlanmış olamazlar. Bunlardan ba­
zıları sınırlı ya da arkası gelmeyen besin kay­
naklarına sahip bölgelerde yaşamış olmalıdır.
McCorriston ve Hole, ilk evcilleştirmenin esa­
sen Ürdün Vadisi’nde marjinal olarak yerleş­
miş olan bu topluluklar arasında denenmiş ol­
ması gerektiğini düşünürler. Evcilleşmiş tahıl
özgün biçiminden genetik olarak farklılaşmış­
tır. Bu nedenle, bu değişmeyi hızlandıran bas­
kılar normal olarak tahılın yetişmediği yerler­
de tahıl yetiştirmeye çalışan insanlar tarafından
tesadüfen uygulanmış olmalıdır. Örneğin, H o­
le, Flannery ve Neely (1969) buğday ve arpa
ekimi için İran’ın güneybatısında bulunan ar­
keolojik bir ören yeri olan Ali Koş’taki batak­
lık kıyılarına yakın bölgeleri tanımlarlar. Bu ta­
hılların bataklık bölgelerde yabanıl biçimleriy­
le yetişmesi olağan olmadığından, bu tahılla­
ra yer açmak için yerel bitki örtüsü temizlen­
miş olmalıdır. Flannery’nin düşündüğü gibi,
Ortadoğu’daki toprak kullanımına ilişkin ilk
kasıtlı değişim adımlarının insan eliyle atıldığı­
nı söyleyebiliriz. Bu gibi başlangıç çabaları, ni­
haî olarak, tarıma tam zamanlı bağımlılığın yo­
lunu açmış olmalıdır.
Bölgede bitki ve hayvanların evcilleştiril­
mesine yol açan olayları anlamak konusun­
da hâlâ çok sınırlı bilgiye sahip olmamıza kar­
şın, 1.000 yıllık bir süre içinde tarımın çok ya­
yıldığı ve İ.Ö 7 .0 0 0 ’de ekonomisi evcilleştiril­
miş bitki ve hayvanlara bağımlı köylerin artan
bir şekilde yaygınlaştığı kesindir. Bu ilk döne­
me ait bulgular ilk tarımcıların kuru tarım yap­
tıklarını ve evcil koyun ve keçilerden yararlan­
dıklarını göstermektedir. İ.Ö . 6 .0 0 0 ’de köy ya­
şamı Ortadoğu’nun çok büyük bir bölümün­
de egemen bir örüntü olan göçebe avcı-topla-
yıcılığm yerini almıştı. Irak’m kuzeydoğusun­
da bulunan ve Robert Braidvvood tarafından
kazılmış olan Jarm o, her birinde kendine ait
bir avlusu, depolama amaçlı küpü (pitosu) ve
fırını bulunan yaklaşık 25 kerpiç duvarlı eviy­
le şimdi oldukça önemli bir yer olarak kabul
edilmektedir. Arpa ve buğday ile birlikte bulu­
nan orak dilgileri ve öğütme taşları tarıma ba­
ğımlılığı göstermektedir. Başka yerlerde, örne­
ğin Türkiye, İran, Suriye, İsrail ve Ürdün’de el­
de edilen bulgular Jarm o’nun yalnız olmadığı­
nı göstermektedir.
Bugün eski Jarm o köyüne giden bir ziya­
retçi bura halkının bugün Ortadoğu’da yaşa­
yan gruplardan farklı olduğunu görecektir, an­
cak buna karşılık genel yaşamlarına ait belir­
li özellikler bakımından benzerlikler de sapta­
yacaktır. Pek çok çağdaş Ortadoğulu köylü gi­
bi Jarm o halkı da tahıl üretimi ile hayvan besi­
ciliğini birleştiren karma bir ekonomiye sahip­
tir. Önceden kestirilemez bir iklimsel çeşitlili­
ğe sahip bir çevrede insanların temel geçimle­
rini çeşitlendirerek iki alanda şanslarım dene­
meleri yararlı olmuştur. Ayrıca, Jarm o’da ba­
ğımsız hanelerin ve zahire ambarlarının bulun­
ması, günümüz çiftçileriyle olan bir başka ben­
zerliğe işaret etmektedir: Hane her iki grup için
de fazlasıyla önemli toplumsal ve ekonomik bir
birimdir. Bahçecilik dünyasının her yerinde ha­
ne hâlâ temel üretim ve tüketim birimidir.
Bu gelişme Asya ve Afrika’da da izlenmiş­
tir. 9 .0 0 0 yıl kadar önce, insanların ekin ek­
me ve biçmeye ve çeşitli hayvan türlerini ev­
cilleştirmeye başladıklarına dair ipuçları var­
dır. Uyarlanma örüntüsündeki bu değişim an­
tropologların çok ilgisini çekmektedir, çünkü
bu, toplumsal yaşamda ve teknolojide önceki
bin yıllık sürede gerçekleşmiş olandan çok da­
ha büyük bir değişimi tetiklemiştir.
Tarım etkinliğine ve hayvan yetiştiriciliğine
ilişkin ilk bulguların buğday ve arpanın ilk te­
mel tahıl ürünleri olduğu Ortadoğu’da karşımı­
za çıkmasına karşın, bahçecilik daha önce Çin ve
Güneydoğu Asya’da görülmüştü. Şaşırtıcı bir şe­
kilde, Çin’de ekilen ilk mahsul pirinç değil darı

Amazon çiftçi tarlasını temizliyor ve komiinal festival oluğu
oyuyor.
idi. Dünyadaki en önemli mahsullerden biri olan
pirincin kökeni hâlâ tam olarak anlaşılamamış­
tır. Şu anda kuru tarla pirincinin Batı Afrika kö­
kenli olduğunu bilmekteyiz (bkz. “Afrika Dışın­
daki Kızıl Pirinç” başlıklı çerçeve, s.152) (Car-
ney, 1988). Afrika’daki evcilleştirme süreci ile il­
gili bilgimiz tam olmamakla birlikte, süpürge da­
nsı, darı ve diğer bitkilere ilişkin türsel çeşitlen­
menin 4.000 yıl kadar geriye gittiğine dair ka­
nıtlar bulunmaktadır. Orta Amerika ve Güney
Amerika’da ise tarım Eski Dünya’daki başlan­
gıcından binlerce yıl sonra ortaya çıkmıştır. Bu­
ralarda mısır, bakla ve balkabağı yüksek rakım­
lı bölgelerde ekilen önemli mahsullerdi; manyok
ise kıyı bölgelerde yetişmekteydi.
Bazı arkeologlar tarım denemelerinin, in­
sanların, bitkilerin çöplerini attıkları alanlarda
tohumlardan yeniden ürediklerini farkettikleri
zaman başladığını ileri sürerler. Avcı-toplayı-
cıların bitkilerle tohumlar arasındaki ilişkinin
farkında olduklarına ilişkin bulgular da vardır
ve bahçeciliğin yararlı otlara olan eğilimle baş­
lamış olması muhtemeldir. Burada ortaya çı­
kan ilginç soru, avcı-toplayıcılarm istikrarlı ya­
şamlarını niçin cidden çok daha fazla çalışmayı
gerektiren bir yaşam için terk ettikleridir.
Ancak eldeki kanıtlar değerlendirildiğinde,
insanların çevreleri üzerinde daha fazla dene­
tim elde etmeye çalıştıkları açıkça görülür. N i­
hayetinde, en fazla verim elde etmeye aday bit­
kilerin tohumları arasından seçerek, daha ve­
rimli kaynakları, depolanabilir tohumları ter­
cih ettiler ve asalak otları temizlemek ve ek su
kaynakları sağlamak suretiyle bitkilerin yetişe­
bildiği koşulları yarattılar.
Bölgesel değişikliklere karşın, tarımın geliş­
mesinin ve yaygınlaşmasının altında yatan or­
tak payda, tarımın nüfus artışı ya da en azın­
dan kaynaklar üzerindeki baskı ve ona bağ­
lı olan istikrarsızlıkla at başı ortaya çıkm a­
sı idi. Besin elde etme sorununu çözmek için
başvurulan en yaygın ilk strateji yeni bir ye­
re taşınmaktı, ancak mevcut kaynaklar karşı­
sında nüfus artışının ulaştığı düzey, bu seçene­
ği daha olanaksız hale getirmiş ve daha yerle­
şik örüntüler ortaya çıkmıştır. Bu yeni yerle­
şiklik örüntüsü muhtemelen insanlarla bağım­
lı oldukları kaynaklar arasındaki dengeyi boz­
muştur. Ölüm ve doğum oranlarının sınırladı­
ğı ya da göçün bir toplumu kabul edilir sınır­
lar içinde tutmaya yeterli olmadığı durumlarda
bazı gruplar kaynakların (bitki ekerek vs.) do­
ğal mevcudiyetlerini idare etmeye başladılar.
Bu strateji insanların kaynaklarını azaltmadan
daha fazla sayıda insanı beslemeyi olanaklı ha­
le getirmişti. Bu gruplar büyüyüp yayıldıkça,
diğer gruplar onların uygulamalarını taklit etti­
ler. Onlar avcı-toplayıcıların başaramadığı şe­
yi kendi çevresel kapasitelerini artırmayı becer­
dikleri için, bahçeciler, çiftçiler ve çobanlar da­
ha baskın hale geldiler.
Burada bahçeciliğin başlangıçtaki yaygınlı­
ğının, avcı-toplayıcılığa evrensel olarak üstün
bir uyarlanma olmasından kaynaklanmadığı­
nı vurgulamak gereklidir. İnsanlar bu geçim
örüntüsünde daha çok çalışmak zorundaydı.
O dönemden kalan iskelet kalıntıları üzerin­
de yapılan incelemeler, sağlığın bozulduğunu,
hastalıkların ve beslenme yetersizliğinin arttı­
ğını göstermektedir. Ancak buna karşın besin
kaynaklarının verimliliğindeki ve güvenirliğin­
deki artış, daha sonraki nüfus artışının temeli­
ni oluşturmuştur. Bu döngü günümüze kadar
sürmüştür. Hem verimlilik hem de güvenirlik
tarım yöntemlerinin olgunlaşmasına bağlıdır.
Akılda tutulması gereken bir başka nokta,
prehistorik avcı-toplayıcıların bile, tıpkı çiftçi­
likle geçinen nüfusların çoğunlukla bunun ya-
nısıra hem avlanıp hem toplayıcılık yapmaları
gibi, sık sık kendi uyarlanma biçimleriyle bah­
çeci üretimi bir arada yürütmeleridir. Bugün
çok sınırlı çiftçilik yapılan Yukarı Michigan
Yarımadası’nda çalışan arkeolog M arla Buck-
master bunun ne derecede incelikle yapılabildi­
ğini belgelemiştir (1999). Buckmaster, küçük
ve geçici yerleşimlerde yaşayan ve öncelikli ola­
rak besinlerini avcılık ve toplayıcılıktan sağla­
yan insanların yapmış olduğu sistemli tarla ha­
zırlığına ilişkin çok sayıda kanıta ulaşmıştır.
Koloni çağından çok önce bu kuzey insanları,
Menomenee Irmağı boyunca iki kilometre uza­
nan ve bir çizelge biçiminde son derecede dik­
katle hazırlanmış birbirine koşut tarla izlekle-
ri açmışlar ve bu izlekleri kayalarla örtmüşler­
di. Buckmaster, o sıralarda tarımın kuzey sınır­
larını işaret eden bir bölgedeki bitki kalıntıla­
rının sunduğu ipuçlarına da dayanarak, bu ka­
yaların yıllık buğday ürününü yetiştirmek için
toprakta gerekli ısıyı koruyan zekice bir düze­
nek olduğuna inanmaktadır. Bu yerler aynı za­
manda bu toplulukların, tarıma ister tam ister­
se kısmen bağımlı olsunlar, değişen mikroiklim
koşullarını nasıl izlediklerini de gösterir; bura­
da, günümüzden 1.405 ilâ 1.450 yıl önce, sınır­
lı da olsa bir tarım rejiminin ne kadar kuzeye
yayıldığı görülmektedir (Buckmaster, 1999).
Enerji Kullanımı ve Ekosistem
Her türlü tarım biçiminin hedefi, belirli bir
toprak biriminden insanların kullanımı için el­
de edilebilecek olan enerjiyi tahmin edilir ya
da güvenilir bir enerji miktarına yükseltmek­
tir. Bahçeciler dönüm başına çiftçilerden genel­
likle çok daha az kalori elde eder ya da ürün
alır, buna karşılık yoğun tarımcılardan çok da­
ha az emek harcar. Yani ne topraklarını ne de
emeklerini bütünüyle kullanırlar. Sadece bir ai­
leyi besleyecek kadar üretim yapmak, insan­
ların sahip olduğu kapasitenin daha azını ge­
rektirir. Böylelikle toplumun diğer üyeleri za­
man zaman çalışır, avlanır veya diğer etkinlik­
lerle vakit geçirirken, çalışma yaşındaki kişi­
lerin (genç nüfus gibi) pek çoğu hiçbir zaman
çalışmak zorunda kalmayabilir. Bu bahçecile­
rin tembel olduğu anlamına gelmez. Sadece za­
manlarını nasıl geçireceklerine dair daha çok
seçenekleri vardır. Brezilya Amazonu’nda dört
topluluk arasında yapılan karşılaştırma, bura­
da yaşayanların hepsinin protein ihtiyaçlarını
karşılamak için avlandığını, ama en çok bah­
çeciliğe uygun yerlerde yaşayanların avlandı­
ğını göstermektedir. Et arzu edilen bir lükstür
ve insanlar zamanlarını bu besini aramakla ge­
çirebilir (Werner, vd., 1979, s.303-315). Bah­
çecilerin geçinmek için zorunlu işleri yaptıktan
sonra kendilerine özenli yemekler hazırlamak,
törenler düzenlemek ve temel ihtiyaçların dı­
şındaki lüks maddeleri edinmek için ayıracak
zamanları da kalır.
Bir topluluk tüketmek üzere çevresinden ne
kadar az enerji alırsa çevreyi de o kadar az de­
ğiştirecektir. Clifford Geertz, bu konu hakkın­
da yapılan eski ve çok etkili bir tartışmada tro­
pik ovalarda dönüşümlü tarım yapan çiftçi­
lerin kendi ekosistemlerini değiştirmek yeri­
ne “dikkatle taklit ettiklerini” ileri sürmüştür
(1969, s.6). Ekosistemleri, küçük bir alanda sı­
kışarak yaşayan çeşitli ve çok sayıda canlıdan
oluşmaktadır; yani özelleşmek yerine genelleş-
miştir. Tropik toprak kaim olmasına karşın bu
yoğun "çeşitliliği destekleyebilir, çünkü besin­
ler toprağın dibinde sıkışıp kalmak yerine hız­
la yeniden dönüşebilir niteliktedir. Ağaçların
kesif gölgelikleri bu zengin organik toprak ta­
bakasını yağmurla yıkanmaktan ya da güneşte
kavrulmaktan korur.
Dönüşümlü tarım yapan çiftçiler kendi top­
raklarında tropik ormanın bu özelliklerini ör­
nek alırlar. Yoğun tarımcıların pek çoğunda
olduğu gibi (çoğunlukla pirinç ya da doma­
tes olmak üzere) belli bitkilere ayrılmış tarlala­
rın aksine, dönüşümlü tarım alanları esas ola­
rak kül yatağında gelişen kök ve yumru kök­
lerden çeşitli meyve ağaçlarına ve hurmalıklara
kadar çeşitlenen karma birçok ürünü kapsar.
Tıpkı tarıma açılmamış ormanlardaki ağaçlar
gibi, dönüşümlü biçimde kullanılan topraklar­
daki ıslah edilmiş ağaçlar da yağmur ve güne­
şi süzen bir örtü oluşturur ve böylece toprağı
kayma ya da kuraklıktan korur ve aynı zaman­
da büyük ağaçların altında yetişen çalıların ya­
yılmasını sınırlar. Bu alan birkaç yıl içinde eski
durumuna, yani ormana dönüşür.
Bahçecilik pek çok yönden yoğun tarım ­
dan farklılık gösterir. Birincisi, bahçecilikte ba­
sit bir teknoloji kullanılır. Sadece küçük ve ço­
ğunlukla dağınık toprak parçaları bir seferde
işlenir ve saban ya da hayvan kullanılmaksı­
zın sürülür; makine kullanımı söz konusu bile
değildir. Kullanılan aletler bıçak, balta, kazma
sopası ve çapa gibi el aletleridir. Diğer bir de­
yişle, avcı-toplayıcılar gibi bahçeciler de besin
elde ederken esas olarak kendi kas enerjilerini
kullanmaktadır.
İkinci olarak, yoğun tarımla karşılaştırıl­
dığında, bahçecilikte bir dönüm topraktan ol­
dukça az mahsul alınır; bu nedenle bahçecilik
çoğu kez bir kaba tarım biçimi olarak nitelen­
dirilir. Bahçeciler, üretilen her bir birim enerji
için yoğun tarım tekniklerinin gerektirdiğinden
çok daha fazla alana ihtiyaç duyar. Bahçecile­
rin topraktan elde ettikleri enerji miktarı onları
beslemek için yeterlidir, buna karşın genellikle
ticaret amacıyla fazladan yiyecek üretmezler.
Ticaret bahçecilerin ilgi alanına girse de bu sa­
dece başka bir topluluğun ürettiği şeyleri elde
etmek için yapılır. Bahçeciler hayvansal ürün­
ler elde edebilecekleri avcı-toplayıcılarla yakın
ilişki içinde olduklarında ortaya bazı istisnalar
çıkar. Örneğin Kuzeydoğu Z aire’deki Mbuti
Pigmeleri Bantuca konuşan bahçeci komşula­
rını et ve balla destekleyen avcılardır (Peacock,
1984, s.15, Hart ve Hart 1996).
 Üçüncü olarak, bahçecilik genellikle hane­ le gübrelendiği ve tarlanın sonra yeniden ekil­
nin kendine yeterli olmasına imkân verir. Her diği bir tarım yöntemidir. Her tarla iki ya da
grup ve pek çok durumda her hane, kendisi­ üç yıl kullanıldıktan sonra yeniden üretim için
ne gerekli besini üretme yeteneğine sahiptir. En yaklaşık on yıl terk edilir ve bu süre içinde çift­
önemli üretim kararlan hane düzeyinde veri­ çiler diğer tarlalara gider. Dönüşümlü tarım
lir. Bahçeciler besin için başka gruplara bağlı Avrupa’da Hıristiyanlık Çağı’mn başlangıcı­
değillerdir, çünkü son derece mütevazı bir tek­ na kadar, Kuzey Amerika’da ise yaklaşık 17.
nolojiyle çok çeşitli mahsul yetiştirebilirler. Bu yüzyıla kadar uygulanmıştır (Aslında Avrupa-
kendine yeterliliğe yönelim bahçeci toplumla­ lı yerleşimcilerin Kuzey Amerika’daki başarı­
rm üretimlerinin düşük seviyede kalmasının larının bir nedeninin de Amerikan yerlilerinin
nedenlerinden biridir. yak-aç tekniğini taklit etmeleri olduğu kabul
edilmektedir).
Bahçe Tarımı Yöntem leri Ne yazık ki, bu tür girişimlere uygun olma­
Çağdaş bahçecilerin pek çoğu, toprağın ince yan çevrelerde geleneksel bahçeler açık alan
olduğu tropik bölgelerde ya da su temininin çiftlikleri ve hayvan çiftlikleriyle bir araya geti-
değişmez bir sorun olduğu kurak bölgeler gi­
bi topraklarda yaşar. Bu açıdan avcı-toplayı-
cılara benzerler. Rakip gruplar tarafından ço­
ğunlukla yoğun tarımın yapılabileceği tercih
edilen topraklara kabul edilmezler. Bu koşul­
lar altında tarımın zorluklarıyla baş edebilmek
için çeşitli yöntemler kullanırlar. Örneğin top­
rağa daha az ihtiyaç duyan ekinlere yönelebi­
lir, ırmak kenarlarında ya da yağmurlu mev­
simlerde sel baskınına uğrayan alanlarında
üretim yapabilir, değişik pek çok bölgeyi eke­
bilir, böylelikle bir tarladan sonuç alınamazsa
diğerinden ürün alma şanslarım koruyabilir ya
da toprağı tüketmekten kaçınmak için düzenli
olarak tarlalarının yerini değiştirebilirler. Bah­
çecilerin ağırlıklı bir kısmı bu tekniklerin çoğu­
na başvurur. Bununla birlikte şu anda en yay­
gın biçimde kullanılan teknik, yak-aç tarım ya
da dönüşümlü tarım tekniğidir.

Yak-Aç Tarım
Yak-aç tarım tarlaların temizlendiği, ağaçların
Brezilyalı çiftçi orman arazisini yakarak bahçesini hazırlıyor.
ve çalıların yakıldığı ve böylece toprağın kül­

rilmiştir. Bir yandan Amazon yağmur orman­
ları açık alan çiftlikleri ve hayvan çiftlikleri ya­
pılmak üzere her gün artan oranlarda yakılıp
yok edilirken (Posey, 1984, s.95-96), öte yan­
dan Yanomamöler gibi bahçeciler (ileride kısa­
ca değinilecektir) yağmur ormanlarından çev­
reye zarar vermeyecek biçimde yararlanmak­
tadır. Bu bölgelerde arazinin çok daha yoğun
kullanılması sonucunda ince toprak hızla aşın­
maktadır.
Yak-aç tekniği çevreye karşı büyük bir du­
yarlılık gerektirmektedir. Dönüşümlü tarım
yapan çiftçiler tarlalarını ne zaman terk edip ne
zaman dinlendirilmiş tarlayı yeniden ekecekle­
rini tam olarak bilmek zorundadır. Ağaçların
ne zaman yakılacağı konusunda da oldukça
ciddi hesaplamalar yapmak gerekir. Bu hesap­
lamalar öylesine ciddi yapılmalıdır ki, yangın
günü rüzgâr ateşi körüklemeye yetecek ama or­
manın diğer kesimlerine yayılmasına meydan
Ekime hazır arazi
vermeyecek şiddetle olmalıdır. Genelde bahçe­
ciler (dönüşümlü olsun ya da olmasın) çevrele­
ri hakkında farklı türdeki toprak çeşitleriyle il­
gili ayrıntılar da dahil olmak üzere çok şey bi­
lirler; farklı türdeki bitkilerin ihtiyaçları, onla­
rın habitatlarının topografyası ve mikro iklim­
sel koşulları hakkında da yine oldukça fazla
bilgiye sahiptirler. Varoluşlarının sırrı bu bil­
gilerde yatar.
T ek Çeşit Ürün (Monokültür) Yerine
Ürün Çeşitliliği (Polikültür)
Amazon’daki çalışmaların gösterdiği gibi, ürün
demeti ya da ürün çeşitliliği, aynı bölgede dö­
nüşümlü tarım yapan çiftçiler arasında dahi
epeyce farklılık gösterir (Coimbra vd., 2007).
İlk araştırmalar ürünlerin çeşitliliğinin ve bah­
çeciliğin, ağaçların, ormanın kendisi gibi eko­
lojik olarak karmaşık bir bileşimi olduğunu
gösterir. Son araştırmalar ise insanların çoğun­
lukla insanların çoğunlukla bir ya da iki ana
ürüne bel bağladıklarını, ancak bunların arası­
na yararlı ağaçlar serpiştirdiklerini göstermek­
tedir; ekim rastgele ya da plansız yapılmaz, ak­
sine dikkatle örgütlenir, çünkü böylelikle bah­
çe sırayla değişik ürünler vermeye uygun ha­
le gelir (bkz. Flowers vd., 1982; Beckerman,
1 9 8 3 ; Boster, 19 8 3 ). Böylece çiftçilerin her
aşamasında ürün aldığı nadas döngüsü de dik­
katle düzenlenmiş olur.
Bütün tarım sistemleri geçici de olsa, do­
ğal ekosistemlerinin belli kısımlarını yalınlaş­
tır. Ayrıca verimliliğin farklı bitkilerin tamam­
layıcı özelliklerinden sağlandığı öne sürülmüş­
tür: Bazı bitki türlerinin besin değeri bakımın­
dan zenginlik arz etme eğilimleri, diğerlerinin
besin değerinin azlığıyla dengelenir.
Ürün çeşitliliği (bir tarlaya birden fazla
ürün ekimi) uzun bir süredir ekolojik denge
ve geleneksel bahçecilikte devamlı ve güveni­
lir ürünler açısından kilit unsur olarak kabul
edilmektedir. Oysa yoğun tarım sistemlerinde
görüldüğü gibi tek ürüne bağımlılık 1 8 4 0 ’lar-
da İrlanda’da yaşanan patates kıtlığı ve hat­
ta 1980’lerde Afrika’nın Sahel bölgesinde gö­
rülen kıtlık gibi önemli felaketlere yol açabilir.
Tek ürüne dayalı tarıma ve ürünlerin modern
melezlenmesiyle elde edilen çeşitlendirmeye yö­
nelik temel eleştiri, biyolojik çeşitliliğin kaybı­
na yol açmasıdır. Ne yazık ki tek ürüne dayalı
tarım genellikle ürün miktarını arttırmanın en
kolay yoludur ve bu da pek çok ülkede şiddetle
ihtiyaç duyulan bir şeydir. Uzun zamandır ço­
ğu araştırmacı ürün çeşitliliğini tek çeşit ürün­
den daha doğal buluyor, çünkü bir tarlada
farklı türlerin karışımından oluşmuş bir orma­
nın çeşitliliği ile benzerlik gösterir ve bu yolla
tek bir türü tehdit edebilecek hastalıklara karşı
direnç sağlanır. Son zamanlarda araştırmacılar
(Boster, 1983; Hames, 1983) aynı türün fark­
lı çeşitlerini karışık olarak ekmek suretiyle tek
ürün sisteminde de aynı etkilerin sağlanabilece­
ği sonucuna varmıştır.
Toplumsal Örgütlenme
Bahçe tarımı yapan toplumlar ya da kaba ta­
rım toplumları her ne kadar çeşitlenseler de,
düşük-enerji bütçeli avcı-toplayıcılarla kar­
şılaştırıldıklarında, çok genel bir dizi özelli­
ği paylaşma eğilimindedir. Kaba tarım yapan
topluluklar, yıl boyu oturulan sürekli yerleşim­
ler kurmaları bakımından yerleşik olma özelli­
ği taşır. Avcı-toplayıcılar zaman ve enerjileri­
ni besin bulmak için bir yerden diğerine taşı­
narak harcarken, bu çiftçiler enerjilerini sadece
bir yerde, kendi tarlalarındaki besin üretimini
artırmak için harcar.
Nüfus yoğunluğu yine oldukça yüksektir.
Sık sık hareket halinde olmayan bir grupta, be­
beklerin, yaşlıların ve hasta insanların hayatta
kalma şanşı daha yüksektir. Erkekler fazla ava
çıkmayıp eşleriyle daha fazla zaman geçirdikle­
rinden doğurganlık oranı yükselebilir (Binford,
1968). Benzer biçimde, kaynakları yıllık ihti­
yaçlar karşısında dengeli dağıtabilmeyi sağla­
yan depolama işi, sabit bir yerleşimde daha ko­
laydır. Yerleşik gruplar, göçebe ve yarı-göçebe
gruplardan daha yüksek bir nüfus yoğunluğu­
na sahip olma eğilimindedir.
Yerleşiklik ve artan nüfus yoğunluğu da­
ha karmaşık bir topluma evrilme eğilimiyle so­
nuçlanır. Tarım, bir grup işidir; tarlaların te­
mizlenmesinde, ürünlerin ekiminde, haşatın­
da ve depolanmasında önemli bir işbirliği ge­
rekir. Ürünler ve tarlalar yırtıcılara ve başkala­
rının hırsızlığına karşı korunmalıdır. Aynı za­
manda, çiftçiler zamanlarını tarlalarda geçi­
rip enerjilerini burada kullandıklarından, tar­
lalarda işe girişme zamanını ayarlamak ve bü­
yük gruplardaki yaşama kaçınılmaz bir şekil­
de eşlik eden uyuşmazlıkları çözümlemek için
bir düzenleme gerekir. Sonuç olarak, kalaba­
lık gruplarda grup üyelerinin ilişkilerinde ki­
min kime sadakat göstermesi gerektiği, kimin
kiminle evlenebileceği, bir tartışmada kimin ki­
me teslim olacağı gibi konularda bir düzenle­
meye ihtiyaç duyulur. Avcı-toplayıcılarda bu
tür sorunlara daha az rastlanır, çünkü avcı-
toplayıcılar bireysel olarak çalışabilir, araziye
ortak olarak sahip olabilir ve bir anlaşmazlık
durumunda tamamen toplanıp başka yere gö­
çebilirler. Bahçecilikle geçinenlerin yaşamı ise,
karmaşık yapılı toplumlarda görülen toplum­
sal tehdide daha fazla açıktır. Örneğin, bahçe­
ciler çoğunlukla toprağı grubun mülkü sayar.
Ancak, tek tek hanelerin, belirli bir toprak par­
çasında ürettikleri ürünleri başkalarına verme­
den kullanma hakkı vardır. Çiftçiler de bir an­
laşmazlık durumunda göç etme şansına sahip­
tir, ancak bir kez bir toprağa yatırım yapıldık­
tan sonra bir daha oradan ayrılmak zordur.
Topluluk İçindeki İlişkiler
Ağırlıklı olarak tarıma bağımlı bir toplumun te­
mel birimi, evlilik ya da akrabalık yoluyla yakın
ilişki kuran, besin üretimi için birlikte çalışan,
birlikte tüketen ve gündelik işleri paylaşan kü­
çük bir grup olan hanedir. Bu nedenle bu birim,
toplumumuzdaki küçük aile kurumuna pek çok
açıdan benzeyen bir üretim ve tüketim birimi­
dir. Daha önce de belirttiğimiz gibi, aile esas­
lı bu haneler, ihtiyaç duydukları her türlü ürü­
nü bahçeleri ya da tarlalarından elde edebildik­
lerinden görece kendine yeterli birimlerdir. An­
cak tarım etkinliği belirli bir kırılganlık yarattı­
ğı için haneler birbirlerinden tamamen bağımsız
olmayı başaramaz. Enerjisinin tümünü bir top­
rak parçasına veren bir aile ürünün zarar gör­
mesi ya da bir başka grubun saldırısı sonucun­
da bir anda bütün ürününü kaybedebilir. Bu ne­
denle bir güvence olarak, haneler ittifak yapma­
lı ve kendilerini daha büyük bir toplumsal bi­
rim olan cemaatle bütünleştirmelidir. Bütünleş­
me esas olarak akrabalık bağları ve cemaat ölçe­
ğinde dinsel ve siyasal gruplaşmalar yoluyla sağ­
lanır. Bazı bakımlardan akraba gruplar üzerin­
den ya da küçük ve sık dokulu cemaat yapıları
üzerinden sağlanan ortak toprak mülkiyeti, tro­
pik ovaların bahçeci topluluklarında uzun süren
nadas dönemlerinde gerçekleştirilen uygulama­
lar yoluyla güçlendirilmiştir. Ailelerin, ormanın
yeniden yeşermesine olanak sağlamak için top­
rağı ekmekten vazgeçtikleri bu uzun dönemler,
bireyleri belirli bir toprak parçasını münhasıran
denetlemeye teşvik etmez. Ayrıca ortak mülki­
yet olgusu, çoğu zaman sekiler yapmak ya da
suyun akışını denetleyecek sistemler inşa etmek
gibi uzun vadeli tarımsal altyapı girişimlerinin
özendirilmesini de sınırlar.
Çoğu zaman akrabalık, toprak ku llanı­
mında bireysel hakların tanınmasına esas teş­
kil eder. Akrabalık neredeyse her zaman top­
luluk içinde karşılıklı bağları ve sorumlulukları
kuran yaygın hediye değiş tokuşunun temelini
meydana getirmektedir. Bahçeci aileler, üreti­
len ürün fazlasını arkadaşlar ve akrabalar ara­
sında düzenli olarak paylaşmak suretiyle ken­
dilerine kötü zamanlarda zor durumda kalma­
ma güvencesi sağlarlar. Avcı-toplayıcılarda ol­
duğu gibi aslında hediye değiş tokuşu bahçeci
toplumlarda da bir çeşit besin depolama ya da
gelecek güvencesidir.
 Akrabalıktan sonra gelen bir başka bütün­
leştirici kuvvet de siyasal örgütlenmedir. Bah­
çecilerin büyük çoğunluğunda zenginliğe az
rastlanmakta ya da hiç rastlanmazken, ikti­
dar konusunda aralarında farklılıklar görülür.
Çiftçi topluluklar avcı-toplayıcılardan daha iyi
tanımlanmış önderlik rollerine sahiptir, ancak
önderlerin otoriteleri gruptan gruba değişir.
Göreceğimiz gibi, bir Yanomamö köyünün re­
isi sadece etki sahibi bir adamdır; resmî bir bü­
rosu ve başkaları üzerinde zor kullanma hak­
kı yoktur. İktidar dağılımı nasıl olursa olsun
reis tartışmaları yatıştırmak, evliliklerini ayar­
lamak, festivallerde, dinsel törenlerde ve çatış­
malarda onlara önderlik etmek suretiyle ailele­
re yardım ederek bu bahçeci toplumda bütün­
lüğü sağlar.
Topluluklar Arasındaki İlişkiler
Topluluklar içindeki toplumsal örgütlenme ister
(mübadelelerde görüldüğü gibi) dostça, isterse
(bir çatışma durumunda olduğu gibi) düşman­
ca olsun, topluluklar arasındaki ilişkilerde oldu­
ğu gibi çok daha yapısal bir hale gelmiştir. Bura­
da her iki grubun da ticaret yoluyla nasıl birbir­
lerine bağımlı hale geldiğini anlatacağız. Yano-
mamöler madenî aletleri komşularından, dev­
let memurlarından ve misyonerlerden sağlarlar.
Venezüella ve Brezilya’nın ulusal ekonomileri­
nin içine çekildikçe, ticarete ilgileri artmaktadır.
Nepalli Tamanglar, kendilerinin üretemedikle-
ri şeyleri elde etmek için, tarihte tuz ve bazı gı­
da ürünlerinin ticaretini yapmışlardır; bugün ise
artık Nepal pazar ekonomisiyle oldukça yoğun
bir şekilde bütünleşmiş haldedirler. Hatta ken­
dilerini başkente bağlayan gelişmiş ulaşım sis­
temleri sayesinde pazarın büyük kısmını ele ge­
çirmişlerdir (Fricke, 1994).
Ancak kaba tarım topluluklarının çoğu için
kendine yeterlilik hâlâ önemini korumaktadır.
Bu grupların içindeki mübadele biçimi kişisel
olmayan paraya dayalı ticaretten ziyade hediye
verme biçimindedir. Bir Yanomamö öteki köy­
deki bir başka adama bir köpek verir; birkaç
ay sonra diğeri ona bir yay verir. Bu taraflar­
dan hiçbiri de aslında ötekinin verdiğine muh­
taç değildir; her ikisi de köpeği kendi köylerin­
den edinebilir ve kendi yaylarım yapabilirler.
İhtiyaç duydukları şey savaşırken ya da bir eş
bulmaya çalışırken birbirlerine verecekleri des­
tektir. Dolayısıyla, nasıl verilen hediyeler grup
içindeki iyi niyeti teşvik ediyorsa, aynı şekilde
gruplar arasında gidip gelen hediyeler de birbi­
rine sıkı sıkıya bağlı ittifaklar oluşturmaya yar­
dımcı olur. Mübadele toplumsal olduğu kadar
ekonomik bir işlemdir de. Başka gruplarla evli­
lik ilişkisi kurmak, Yanomamölerde olduğu gi­
bi pek çok başka tarımcı kabile arasında da da­
yanışmanın nihaî bir ifadesidir.
Sonuç olarak, çiftçiler arasındaki toplumsal
örgütlenme çoğu avcı-toplayıcı grupta görülen
toplumsal örgütlenme biçiminden kesin biçim­
de farklıdır. Avcı-toplayıcılar, alt birimler ara­
sındaki sınırları genişletmek için kaynaklan ve
üyeleri ileriye ve geriye akan küçük ve görece
biçimlenmemiş gruplar oluştururlar. Çekirdek
aile hiç zarar görmeden kalsa da ayrı bir eko­
nomik birim değildir. Ekonomik birim bir bü­
tün olarak takımdır. Buna karşılık tarım toplu­
mu, görece istikrarlı ve kendine yeterli cemaat­
ler içinde yaşayan iyi tanımlanmış ve büyük öl­
çüde kendine yeterli hanelerden oluşan karma­
şık bir yapıdır. Her birinin kendine ait toprağı
ve ünvanı bulunan bu toplulukların birbiriyle,
çoğunlukla akrabalık esaslı gruplar üzerinden
yürüyen biçimlenmiş ilişkileri vardır.

Ya n o m a m ö le r
Y an om am öler arasında b elirli a ra lık la rla
toplam otuz yıl (bunun altmış aydan fazla­
sı toplam alan araştırması süresini oluşturur)
çalışan N apoleon Chagnon, onların güney
Amerika’da yaklaşık 20 bin üyeye sahip en bü­
yük kültürleşmemiş kabile olduğuna inanmak­
tadır (1997). Chagnon 1964 yılında Yanoma-
mölerin arasına girdiğinde misyonerler çoktan
iki köyde istasyon kurmuşlardı bile, ancak Ya-
nomamölerin çoğu ticaret yoluyla elde ettikle­
ri madenî balta ve çömlekler aracılığıyla dolay­
lı biçimde dış dünyayı tanıyorlardı. Bugün mis­
yoner yerleşimlerindeki yabancılarla olan et­
kileşim ve büyük çiftlik sahipleri ve hükümet
için yapılan işler Yanomamölerin dış dünya ile
olan bağlantılarını daha ileriye götürmüştür.
Günümüzde Yanomamö olmayan biri ile kar­
şılaşmamış Yanomamö sayısı yok denecek ka­
dar azdır. Bu yüzden, bu çalışma (Yanomamö­
ler, antropologlar onlarla ilk çalışmaya başla­
dıklarında tanındıkları için) ilk etnografik su­
nuş olarak gösterilmektedir. Söz konusu ça­
lışma onların bugünkü durumlarını betimle­
yecek biçimde güncelleştirilirm iştir.1 Birinci
Bölüm’de sözünü ettiğimiz şeyleri yinelemek­
te yarar var; Yanomamöler hakkındaki araş­
tırmaya ön ayak olan antropolog Napoleon
Chagnon, Yanomamölerin arasında hastalık­
ların ve av tüfeğiyle ölümlerin artmasına mis­
yonerlik çalışmalarının neden olduğunu belir­
terek bir tartışmanın merkezi olmuştur.
1 Y anom am öler konusundaki m alzem e için bkz. Chag-
n o n ’un güncelleştirilm iş kita b ı, Y an om am ö , the L a st
Days o f Eden, San Diego, C.A: Harcourt Brace Jovanovi-
ch, 1 9 9 2 , 1997.
Ormanda Tarım
Y anom am öler, güney Venezuela ve kuzey
Brezilya’daki kesif tropikal orm anların içi­
ne dağılmış, 40 ilâ 25 0 kişilik (genel ortala­
ma 70-80 kişidir) köylerde yaşarlar. Toprak­
ları büyük ölçüde alçak ve düzdür, nadiren ka­
yalık tepeler ve dağ sırtlarındaki köylere nadi­
ren rastlanır. Arazinin içinden yağmurlu mev­
simlerde taşkınlara dönüşen çamur ırmakları
akar. Palmiye ağaçları ve ağaç gövdeleri asma­
ların ve çalılıkların üzerinde gölgelikler oluştu­
rur. Yağmur, mayıs ve ağustos ayları arasında
yoğunluğunu artırarak günde iki-üç kez yağar.
Nem nadiren yüzde 80’in altına düşer. Bu ko­
şullar bizim için sıcaklığın 26 ilâ 32°C seyretti­
ği yılın en rahatsız günlerini andırır.
Bu habitat Yanomamölere çok çeşitli ya­
banıl besinler sağlar. Mevsimine göre hurma
meyveleri, fındık ve kabuklu tohumlar toplar;
bulduklarında bal yerler. Çerez olarak da kurt,
tırtıl ve kızarmış örümcek yerler. Endüstrileş­
memiş pek çok grupta görülen oldukça basit
bir yöntemle balık avlarlar: dereye bir set çe­
ker ve suya ilaç atarlar, sersemlemiş balıkların
su yüzeyine çıkmasını bekleyip kepçeyle topla­
yarak kovalara doldururlar. Maymun, yaba­
ni hindi, armadillo, karıncayiyen ve diğer hay­
vanları yay ve zehirli oklarla avlarlar. Av pra­
tikleri ve köylere getirilen av etleri üzerinde
yapılan inceleme, alınan proteinin kişi başına
günlük 75 gram olduğunu göstermektedir ki
bu miktar bir yetişkin için gerekli olan 30-40
gram proteinden bir hayli fazladır (Chagnon
ve Hames, 1979).
Sadece yabanıl besin türleri Yanomamöle­
rin mevcut nüfuslarını beslemeye yeterli değil­
dir. Meyveler ve yumru kökler mevsimliktir.
Avlanan hayvanlar küçüktür; çoğu gece yaşa­
mına uyarlanmıştır ve tek başına yaşar, dola­
yısıyla avlanmaları güçtür (Good, 1995, s.59-
60). Chagnon, bir keresinde kendisi ve bir grup
Yanomamö avcısının bir gün süresince tüm kö­
yü doyuracak kadar hayvan avladıklarına, bir
keresinde de beş günlük uğraş sonucunda avcı­
ları bile besleyecek miktarda et bulamadıkları­
na dikkat çeker (1992). Dahası, Yanomamöle-
rin teknolojisi onların nehirlerden istedikleri gi­
bi yararlanmalarına olanak vermez. Ağaç ka­
buğundan yapılmış kanoları akıntıya karşı yol
almak için yetersizdir ve bu kanolar o kadar kı­
rılgandır ki nehirde yapılan tek seferlik bir se­
yahat sonrasında kullanılamaz hale gelir.
Yanomamöler hayvan yetiştirmedikleri için
zorunluluktan avlanırlar; ancak beslenmeleri
için ihtiyaç duyulandan fazla avlanırlar, çünkü
avlanmaktan hoşlanırlar (Good, 1995, s.59-
63). Ava çıkanlar çoğunlukla erkeklerdir, an­
cak bütün topluluğun katıldığı ve balta girme­
miş ormanın en ıssız yerlerine düzenlenen bir
ay süreli seyahatler hiç de olağandışı değildir.
Et köy çapında paylaşılan tek şeydir ve bundan
dolayı toplumsal bir önem taşır; paylaşım aile­
ler arasında önemli bir bağ oluştururken pay­
laşmamak normal ilişkileri zedeleyebilir (Go­
od, 1995, s.61).
Yanomamöler büyük ölçüde kalorilerinin
yüzde 8 5 ’ini karşılayan bahçelerine bağımlıdır­
lar. En önemli ürünler arasında muz çeşitleri
(bunlar kalorilerinin yüzde 5 2 ’sini oluşturur);
manyok, manyok ekmeği yapmak için gereken
unun yapımında kullanılan bir kök; tatlı pa­
tates, taro, maguey ve şeftali ağaçları yer alır.
Mısır buğdayı, avakado, balkabağı, mahun ce­
vizi ve papaya daha az önem taşıyan ürünler­
dir. Yanomamöler aynı zamanda oklarına sap
yapmak için kamış; hamak, kemer ve ip yapı­
mında kullanmak için pamuk; sanrı gördüren
ilaçlar ve çok çeşitli “sihirli” bitkiler de yetiş­
tirirler. Bu bitkilerden biri (erkekler yetiştirir)
kadınların seks gücünü artırır, bir diğeri (ka­
dınlar yetiştirir) erkekleri sakinleştirir ve diğer­
leri de çocuk düşürmeye ve düşman köylerinde
benzer felaketlere neden olur. Son olarak, her
Yanomamö bahçesinde çok değer verilen ve er­
kekler, kadınlar ve çocuklar tarafından çiğne­
nen tütün yetiştirilir.
Güney Amerika ormanlarındaki diğer Kızıl­
derililer gibi, Yanomamöler de yak-aç tarımı ya­
parlar. Bir alanı bahçe yapmak amacıyla temiz­
lemek için ilk olarak toprak altında yetişen çalı
çırpıyı ve küçük ağaçları misyonerlerden (ya da
antropologlardan) aldıkları veya ticaret yoluyla
edindikleri çelik baltalarla kesip atarlar. Kesilen
yeşillikleri güneşte kurutur ve rüzgâr uygun ol­
duğunda gün içinde yakarlar. Bu işlem tamam­
landıktan sonra, ailelere ait alanlar arasında­
ki sınırları belirlemek üzere bölgede bıraktıkla­
rı büyük ağaçları yıkmaya veya ihtiyaç olduğun­
da yakmak için baltayla parçalamaya başlarlar.
Yeni bir bahçede üretim yaparken yaşanan en
büyük zorluk eski bahçeden alınan muz çelikle­
rinin yeni alana taşınmasıdır. Ağacın tek bir çe­
liği yaklaşık 4,5 kilogram gelebildiği için bu ol­
dukça zahmetli bir iştir. Ekim işi, toprağı bir
çubukla kazıp açılan oyuğa tohum ya da çelik
koymaktan biraz daha fazlasını gerektirir. Eki­
len bahçeler tek bir kişiye aittir ve bu kişi kendi
toprağına değişik ürünler eker.
Yeni kurulmuş bahçelerin verdiği ürün mik­
tarı düzensizdir. Dolayısıyla, ilk yıllarda ya ge­
reğinden fazla ürün alınır, ya da yeterli ürün
alınamaz. Ancak birkaç yıl içinde bahçeler ol­
gunlaşır ve düzenli ürün alınmasıyla birlikte el­
de edilen besin miktarı da sabitlenir. (Chagnon,
1983, s.71, 74-79; Meggars, 1971, s.19-20).
Yanomamöler arazi temizliği gibi en ağır iş­
leri, bataklıkların ve kabarmış nehirlerin diğer
köylere yapılacak ziyaretlere, ziyafetlere ya da
köyler arası kavgalara imkân vermediği yağ­
murlu mevsimlerde yaparlar. Bir kere oluştu­
rulduktan sonra, bir bahçeye bakmak günde
sadece birkaç saat alır. Kadınlar, erkekler ve
çocuklar şafak vakti evden ayrılıp sabah 10:30
civarında köylerine dönerler (tabii erkekler o
gün avlanmaya karar vermezlerse). Kadınlar
aynı zamanda yakacak toplarlar ve yanların­
da oynayan çocuklarıyla ilgilenirler. Hiç kim­
se öğle sıcağında çalışmaz. Bazen, bir adam öğ­
leden sonra 4:00 civarında bahçesine geri dö­
ner ve gün batana kadar orada çalışır. Ancak
genelde erkeklerin çoğu öğle sonralarını köy­
lerinde dinlenerek ya da keyif verici maddeler
alarak geçirir. Bu arada kadınlar da daha fazla
odun toplamaya ve su taşımaya gider.
Tropik ormandaki temizlenmiş alan ekinle­
ri sonsuza kadar besleyemez. Bir bahçe iki üç
yıl süreyle devamlı işlendikten sonra, çiftçi ka­
deme kademe o bahçeyi taşımaya başlar. Her
yıl çiftçiler bölgenin bir ucunda daha fazla ala­
nı terk edip diğer uçta daha fazla alan temiz­
ler ve bu yeni alana ürün ekerler. Bir bahçe bu
yolla sekiz yıl süresince taşınır, bu süre içinde
zararlı otların temizlenmesi giderek güçleşir ve
toprak verimsiz hale gelir. Daha sonra bu arazi
terk edilir ve tümüyle yeni bir alan temizlenir.
Nadasa bırakılan eski arazi aşağı yukarı on yıl
Bir Yanomamö erkeği Brezilya
ormanındaki bir açıklıkta
bulunan bahçesini işlemek
için çapa kullanıyor.
(Fotoğraf Robert Harding
Picture Library).
sonra eski doğal orman görüntüsüne bürünür.
Yanomamö dönüşümlü tarımının pek alışılma­
dık tarzda olduğunu belirtmek gerekir. Bahçe­
cilerin çoğu arazilerini daha uzun süreler için
kullanır ve nadasa bıraktıkları toprakları belli
aralıklarla ziyaret ederek burada yetişen yaba­
ni meyveleri ve diğer ürünleri toplarlar (Dene-
van vd., 1984, s.346).
Köy Yaşamı
Yanomamöler, şabono adını verdikleri dairesel
köylerinde, bahçelerinin yanı başında yaşarlar.
Her Yanamamö kendisi, karısı ve çocukları
için sırık ve asma kütüğünden bir barınak ya­
par. Bu evler ortada yer alan bir avlu çevresin­
de sıralanır ve aralarındaki boşluk sazlarla ka­
patılarak, avlunun üzerindeki açık alan bir ça­
tı gibi örtülür. Bu yolla şabono bir donut* gö­
rüntüsüne bürünür. Pek çok Yanomamö gru­
bu güvenlik için şabononun çevresini sırıklar­
dan yapılan tek girişli çitlerle çevirir.
Köyün otoritesi üstünlüğünü savaş, köy­
ler arası müzakere, avlanma ya da başka ba­
zı becerilerle kanıtlamış olan köy reisi tarafın­
(*) Kabartma tozu kullanılarak yapılan hamurlu bir İngiliz
keki - ç.n.
dan sağlanır. Reisin çevresindeki diğer kişilere
resmî bir emir verme hakkı yoktur; sadece ken­
disine duyulan saygı ve korku derecesinde ön­
derlik yapabilir. Chagnon’un 1964-1965 yılla­
rı arasında yaşadığı köyün reisi olan Kaobavva,
oldukça tipik bir örnektir. Kaobavva acımasız­
lığını pek çok saldırıda ve kavgada göstermiş­
ti. Oldukça geniş ve doğal bir takipçi kitlesine
sahipti; beş yetişkin erkek kardeşi ve kız kar­
deşlerini onlarla evlendirdiği için ona karşı yü­
kümlülük duyan pek çok kayınbiraderi vardı.
Üstünlüğünü kurduktan sonra, tam anlamıy­
la önderlik yapardı, insanlar öğütleri için ona
gelir, o da sessiz bir otorite havasında onlara
öğüt verirdi.
Çoğu köy halkı kan ya da evlilik yoluy­
la birbirleriyle akrabaydı. Yanomamöler ara­
sındaki akrabalığın babayanlı soy çizgisi izle­
diği kabul edilir; yani soy erkek çizgisi üzerin­
den kurulur. Hem kadınlar ve hem de erkekler
babalarının soyuna aittirler. Örnek olarak, bir
köy pek çok kuşağın aralarında gerçekleşen ev­
lilik dolayısıyla iki babayanlılık içerir. Tek bir
soy içinde aynı kuşağa ait bütün erkekler bir­
birlerine “birader” ve bütün kadınlar da bir­
birlerine “kız kardeş” derler. Ancak bir erkek
için gerçekten önemli bağ “biraderleri” arasın­
daki değil, eş edindiği soya mensup erkekler ile
kendi arasındaki bağdır. Eşler isteğe göre seçi­
lemez. Yanomamö evlilik kuralları bir erkeğin
kendi soyu dışından bir kadınla evlenmesini
gerektirir. Uygulamada ise, erkeğin seçimi kö­
yün diğer bir (ya da iki) soyundan olan kadın­
larla sınırlı kalır.
Bir Yanomamö köyünün ne bileşimi ne de
yeri sabittir. Köyler her birkaç yılda bir taşı­
nır. Bazen grup, işlenmemiş topraklara sahip
olmak için yerini değiştirir, ancak kural ola­
rak köyler oldukça geniş bir alana yayıldık­
ları için, yakın çevrede ekilebilecek çok alan
vardır. Diğer pek çok bahçeci toplumda oldu­
ğu gibi, yakacak kıtlığı taşınmak için önemli
bir nedendir. Ne var ki, yaşadıkları yerlerde­
ki düşmanlıklar da Yanomamölerin taşınma­
sına neden olur. Bazen, aralarında yaşanan
kan davaları köyü daha sonra kendi yolları­
na gidecek olan iki hizbe böler. Diğer köylerle
yaşanan savaşlar çoğu zaman öyle bir düzeye
varır ki, yaşamak için tek yol kaçmaktır. Ö r­
neğin, Kaobawâ’mn grubu yetmiş beş yıl için­
de belli başlı on altı göç yaşamıştır. Bu göç­
lerden biri, yeni bir arazi bulma ihtiyacından,
diğeri nehrin aşağısına henüz gelmiş bir grup
yabancıdan çelik aletler alma isteğinden ve di­
ğer on dördü de ya grup içinde kan dökül­
mesinden ya da komşu köylerle yaşanan sa­
vaşlardan kaynaklanmıştır (Chagnon, 1983,
s.174-177).
Savaş ve Şiddet
Şiddet aslında Yanomamö toplumsal yaşamın­
da göze çarpan bir özelliktir; iç düşmanlık­
lar sadece dış düşmanlıklar nedeniyle durulur.
Köy içi düellolar, yağmalar, saldırılar ve kaçır­
ma olayları günlük olaylardandır. Niçin bu ka­
dar çatışma yaşanmaktadır? Chagnon’a göre
Yanomamöler bunun nedeninin kadınlar oldu­
ğunu söylemektedir (Chagnon, 1992; Horgan,
1988, s.17-18). Diğer gözlemcilerin başka yo­
rumları vardır. Kimileri, Yanomamöler kendi
davranışlarını kadınlar için yaşadıkları çatış­
maya bağlasalar da, bunun altında yatan baş­
ka nedenler olduğunu düşünmektedir. Brian
Ferguson Yanomamölerin yaşadıkları çatışma­
nın grup içinde bir iç çatışma olarak kaldığını,
ancak özellikle kabile topraklarının yerini de­
ğiştiren ve iktidar merkezlerinden uzak nüfus­
lar arasındaki toplumsal ilişkileri istikrarsızlaş-
tıran Venezüella ve Brazilya hükümetleri gibi
dış güçlerin etkisiyle bu çatışmaların arttığım
vurgular (1995a, 1995b). Chagnon’unkiler gi­
bi bu yorumları da dikkate alacağız.
Dengesiz Cinsiyet Oram
Yanomamölerin uyguladığı tek aile planlama
biçimi post-partum yasağı’dır. Bu yasak uya­
rınca bir kadın gebeyken ya da bebek emzi­
rirken cinsel ilişkiye giremez. Bir diğer planla­
ma şekli de çocuk katlidir. Eğer bu tabuya rağ­
men bir kadın son doğurduğu çocuğu emzirir­
ken gebe kalırsa -k i emzirmenin kendisi gebe­
lik olasılığını azaltan bir etkendir- son bebeği
sütten kesmektense yeni doğan bebeği öldür­
meyi tercih eder. Yine, kocası doğal olarak bir
erkek evlat istediği için ve Yanomamö erkekle­
rini hoşnut edememek kötü muamelelere hat­
ta öldürmelere yol açabileceğinden, ilk bebeği
kız olan Yanomamö kadını bebeğini öldürme­
ye kalkışabilir. Seçici biçimde kız bebekleri öl­
dürme uygulaması Yanomamöler arasında bir
cinsiyet dengesizliği yaratır. Köylerde erkekle­
rin sayısı kızlardan oldukça fazladır, hatta ba­
zen bu oran yüzde otuzlara kadar çıkar (Chag-
non, 1992). Daha yaşlı ve güçlü erkeklerin ge­
nellikle ikinci ya da üçüncü eşi almaları, daha
genç olanlar için kadın eksikliği sorunu yaratır.
Chagnon, saldırılarda başarılı olmuş ve diğer
erkeklerden daha fazla düşman öldürmüş ol­
duğu bilinen erkeklerin iki ya da daha fazla eş­
lerinin olması gerçeğinin durumu daha da kö­
tüleştirdiğini söyler (Horgan, 1988, s.17-18).
Bu, Brezilya Yanomamöleri arasında 30 yıldan
fazla yaşamış John Peters tarafından da doğru­
lanmıştır.
Dengesiz cinsiyet oranı köy içindeki ve köy­
ler arasındaki çatışmayı arttırır. Evlilik kural­
larına uygun gelin olarak kabul edilen sınırlı
sayıdaki kadın için yaşanan rekabet, biyolojik
ve sıhrî kardeşleri potansiyel düşmanlara dö­
nüştürür. Bir soyda on genç erkek ve evlenme­
ye uygun yedi genç kadın olduğunu, yaşlı bir
erkeğin bu kadınlardan ikisini aldığını varsa­
yalım. Erkekler köyde evlenebilecekleri sadece
beş kadın olduğunu bilerek büyürler. Bu yüz­
den, bu rekabette her erkek diğerlerinden da­
ha parlak olmaya ve onları gözden düşürme­
ye çalışır. Aralarındaki kardeşlik bağı ne olur­
sa olsun, bu rekabet herkesi birbirinin ayağı­
nı kaydırmaya iter (Genç bir Yanomamö baş­
ka bir köyde kendisine gelin bakabilir, ancak
birçoğu buna gönülsüzdür, çünkü bu koşulda
yıllarını gelin hizmetine vermek zorunda kala­
caklardır).
Buna ek olarak, kadın sayısının azlığı zina
yapma isteğini artırır. Bu bekâr erkekler için
olduğu kadar, doğum yapmış olmaları nede­
niyle dört yıl gibi bir süre boyunca eşleri kendi­
lerine yasak olan evli erkekler için de karşı ko­
namaz bir arzudur. Eğer bir erkek diğerinin ka­
rısını yoldan çıkarmayı başarır ve yakalanırsa,
aldatılan koca buna karşılık vermek için bü­
tün gaddarlığını gösterir. Kadınlar için yapılan
düzenli dövüşler bir köyün parçalanmasındaki
en temel nedenlerdendir. Parçalandıktan son­
ra iki grup arasındaki düşmanlık hızından bir
şey kaybetmeksizin devam eder, her grup sıra­
sı geldiğinde öteki gruptan kendi üzerine attığı
suçların intikamını almaya çalışır.
Birbirinden tamamen ayrı köyler arasında­
ki savaş da aynı örüntüyü izlemektedir. Kadın­
lar için yapılan kavgalar çekişmeyi hızlandıra­
bilir ya da bir köy komşu bir köy tarafından
Bahçeci topluluklar tamamen barışçıl değildir. Hatta şiddet Yanomamö sosyal hayatının sessiz bir özelliğidir.
Yanomamöler bir baskına gitmek için hazırlanıyorlar. (Fotoğraf Napoleon Chagnon/Anthrophoto)

ürünlerinin aşırıldığmdan şüphe edebilir. Eğer rüp gidecektir.

bir çocuk hastalanırsa, hastalığın diğer köy­
deki büyücülükten kaynaklandığı düşünülür
(Yanomamöler düşman köylerdeki çocukların
ruhlarını çalmak için şeytanî cinleri çağırabi­
lirler). Gerçek nedenleri ne olursa olsun kadın­
lar için yaşanan rekabet sürüp giden düşman­
lıkların bir parçasıdır. Örnek olarak, bir yağ­
ma grubu bir iki adam öldürecek ve ellerine ge­
çirdikleri kadınları kaçıracaklardır. Bu yağma
akınım, ölülerin ve kaçırılan kadınların öcü­
nü almak için aceleyle yapılan bir karşı saldı­
rı izleyecektir. Karşılık olarak yapılan bu sal­
dırı bir diğerini tetikleyecek ve bu böylece sü­
Sonuç olarak bu köylerden birinin sakinle­
ri kaçmaya koyulacaklardır. Bahçelerini ve ev­
lerini terk eden köy sakinleri yeni bahçeler ku­
rana kadar başka bir köye sığınacak ve grubun
ayakta kalması için gerekli olan bu düzenleme,
daha sonra kadın kıtlığı sorununu şiddetlendi-
recektir, çünkü ev sahibi köy diğer grubun bu
zayıf durumundan faydalanarak gruba ait ka­
dınlara geçici ya da sürekli olarak sahip olma
talebinde bulunacaktır.
Dolayısıyla, Chagnon’un yazdıklarına, gö­
re, Yanomamöler böyle kötü bir döngünün içi­
ne hapsolurlar. Erkekler kadınlar için ne kadar
çok kavga ederlerse kavgada kendilerine yar­
dım edecek erkek çocuk sahibi olmaya o kadar
istekli olurlar; ne kadar kız çocuk öldürürlerse
o kadar az kadına sahip olurlar ve o derece çok
kavga ederler. Dahası, erkekler oğullarını şüp­
heci ve ateşli olmaları ve en ufak bir aşağılan­
ma karşısında bile hemen şiddete başvurmaları
konusunda yüreklendirir. Babalar küçük oğul­
larını sıkıştırıp onları kendisilerine vurması
için kışkırtır, sonra da onları kahkahalarla ve
saldırganlıklarını onaylayan yorumlarla ödül­
lendirirler. Yanomamöler oğullarını bu şekilde
yetiştirerek, kendilerini düşmanlıklardan koru­
mak için düşmanlıkları kışkırtırlar.
Çevresel Etkenler
Chagnon’un Yanomamölerdeki savaş haline
ilişkin açıklamaları, eleştiriden kurtulamamış­
tır. Marvin Harris ve diğerleri, kadınların öne­
minin aşırı vurgulandığını ve çevresel etkenle­
rin doğrudan ya da dolaylı bir şekilde saklan­
dığını iddia ederler. Harris (1974, s.276-279)
ve Daniel Gross (1975), savaşların bu kadar
sık olmasının altında av etinin ve diğer prote­
in kaynaklarının azlığının yattığını söyler. Y a­
nomamöler karınlarını doyurmak için gere­
kenden fazla üretim yapar ve yeni bahçeler aç­
mak amacıyla bâkir ormanlara gitmek için ki­
lometrelerce yol katederler, ancak yetiştirdik­
leri besinler çok fazla protein içermez. Bu pro­
tein ihtiyacını karşılamak için avlanmalı ve ba­
lık tutmalıdırlar. Harris, bazı yönlerden Yano­
mamölerin tarımsal faaliyetlerini yoğunlaştır­
dıklarını ve dolayısıyla aynı oranda nüfusla­
rının da arttığını düşünmektedir. Harris’e gö­
re nüfus arttıkça daha çok miktarda yabanıl
hayvan öldürdüler ve böylece av eti kaynak­
larını azalttılar. Dolayısıyla bugün çevrede ye­
terli protein yoktur ve Yanomamölerin savaş­
ma nedenleri, bilinçli olmamakla birlikte, av­
lanma bölgelerine olan taleple ilişkilidir. Her
ne kadar savaş avlanma alanlarını korumaya
yardım etse de, bu durum savaşanların dolay­
sız ya da bilinçli amacı gibi görünmemektedir
(Chagnon ve Harris, 1979; Chagnon, 1992).
Bu gibi farklı gözlemler, karar vermesi zor ol­
sa da, araştırmaya yeni ve yenilikçi yönler ka­
zandırmaktadır.
Siyasal İttifaklar
Yanamamöler, düşmanla dolu bu toplumsal
çevrede komşularıyla ittifaklar kurmak için
hatırı sayılır derecede zaman ve kaynak ayırır­
lar. Müzakere teklifi, yanında hediyelerle ge­
len taraflarca temkinli bir biçimde başlatılır.
Ancak, hediyeler karşılıksız değildir, hediyele­
ri alanlar gelecekte bunların karşılığında eşde­
ğerde ya da daha değerli hediyeler vermek zo­
rundadır. Eğer ziyaret iyi geçerse, ustalık ge­
rektiren şeylerin üretiminde uzmanlaşma baş­
layabilir: bir köy aniden çanak-çömlek yapı­
mını, diğeri ok ucu yapımını bırakabilir, böy­
lece birbirlerine bağımlı hale gelirler. Kendi­
lerinin yarattığı bu kıtlıklar artan güvenlerini
ifade eder; aslında bütün Yanomamöler kendi­
leri için gerekli olan şeyleri yapacak kaynak ve
beceriye sahiptirler.
Ticaret döneminden sonra, bir grup diğe­
ri için bir şölen düzenleyerek ittifakı bir adım
ileri götürür. Çok miktarda ekin toplar ve yi­
yecek pişirirler, mübadele için mal yığarlar ve
özenle giyecek ve dans hazırlığına girişirler. Bir
şölen düzenlemek ve o şölene katılmak ileri de­
recede bir bağlantı anlamına geldiğinden, bu
olay dikkat ve diplomasi gerektirir. Danslar ve
şarkılar esas olarak gücü gösterir. Her iki taraf
da diğerini bir ittifaka gerçekten ihtiyaç duy­
madığı ve gelecekte de muhtemelen duymaya­
cağı gerçeğiyle etkilemeye çalışır.
Neredeyse her zaman münakaşa edilir ve
iki köyün en sert adamları birbirlerine fiziksel
güçlerini göstermek için mücadeleye girerler.
Bu güç gösterileri iki düşmanın sırayla göğsüy­
le karşısındakinin göğsüne çarptığı ve tarafla­
rın sırayla birbirlerinin böğürlerine vurdukla­
rı düellolar şeklinde cereyan eder. Amaç rakip
geri çekilene kadar ya da bilincini yitirip ye­
re düşene kadar oyunda kalmaktır. Eğer sinir­
ler çok gerilirse, bu kavgalar her köyün erkek­
lerinin birbirlerine yaklaşık olarak 2,5 metre
uzunluğundaki sopalarla vurdukları toplu dö­
vüşlere dönüşür.
Toplu dövüş ittifaka da zarar veren tam an­
lamıyla bir şiddet doğurur. Ancak, genellikle,
derecesi özenle arttırılan bu düşmanlık Yano-
mamölerin her zaman mevcut kızgınlıklarını ve
gaddarlıklarını göstermelerine yol açsa da yi­
ne de şöleni arkadaşça bitirmelerine izin verir.
Eğer her şey iyi giderse, kavga yazı-turayla son-
landırılır ve hediyeler değiş tokuş edilir. K o­
nuklar barış içinde ayrılırlar. Ev sahipleri bir
karşı şölene davet edilmeyi bekler ve her grup
bunu zor zamanlarda ötekilere sığınma izni ve
besin temin etme sözü sayar.
Son adım iki grup arasında gelin değiş to-
kuşudur. Bu adım, köyler birbirlerini iyi niyet­
lerine ikna etmedikçe ya da başka seçeneği ola­
mayacak kadar güçsüz kalmadıkça gerçekleş­
mez. Kadınlarını değiş tokuş eden köyler ge­
nellikle diğer Yanomamölere saldırılarda ya da
kavgalarda birbirlerinden destek beklerler. An­
cak, evlilik bağına dayalı ittifaklar seyrektir;
ittifakı bozarak yarar sağlayacaklarını gören
hiçbir köy o ittifaka saygı göstermez.
Sonuç olarak, Yanom am öler muhteşem
dövüşçüler ve kötü müttefiklerdir. Toplumsal
dünyaları hastalıklı bir şüphecilik ve düşman­
lığa dayalıdır. İnsan kaybı oranı yüksektir. Sa­
vaşlarda erkeklerin en az yüzde otuzu ölür ve
kırk yaşında ve daha yaşlı olanların yaklaşık
üçte ikisi anne-babası, bir akrabası ya da ço­
cuğu gibi biyolojik bağı olan bir yakınını kay­
beder (Chagnon, 1992, s.239). Bu şaşırtıcı gö­
rünebilir; ancak düzenli olarak kavga eden Ye­
ni Gine kabileleri ve Amerikan yerli toplumla-
rında da benzer durumlarla karşılaşılmaktadır.
Brian Ferguson’un belirttiği gibi sorun Ya-
nomamölerin kavga edip etmedikleri değil, bu­
nun yaşam tarzlarının kalıcı bir özelliği olup ol­
madığıdır (1995b). Chagnon dahil olmak üze­
re hiç kimse Yanomamölerin “şiddet içeren ev­
rimsel bir mirasın yaşayan hali” olduğunu ile­
ri sürmez (Ferguson, 1995a, s.62). Ancak çatış­
ma düzeylerinin yorumu, Ferguson’un (1995a
ve 1 9 9 5b ) görüşüne göre, Yanam am ö’lerin
doğrudan doğruya kendi habitatları dışındaki
güçlerden ne derecede etkilendiklerine bağlıdır.
Kısaca göreceğimiz gibi Yanomamölerin Vene-
zuela ve Brezilya’daki çağdaş gelişmelerden ol­
dukça fazla etkilendikleri bir gerçektir; açık ol­
mayan ise Yanomamölerin son 300 yıldan be­
ri kendileri dışında gelişen olaylardan ne kadar
etkilendikleridir.
Dış etkiler, 17. yüzyılın başında ilk yerle­
şimciler geldikleri zaman başlamış, bundan
sonra köle edinmek için saldırılar düzenlenmiş­
tir. Buna bağlı olarak ortaya çıkan çatışmalar
Yanomamö bölgesindeki bazı toplumları yok
etmiş ve bazılarının da düzenini bozmuştur. En
önemli sonuç ise, doğrudan temas olmadan ti­
carî malların bölgeye girmesiyle gruplar ara­
sında ortaya çıkan rekabet olmuştur. Bu reka­
bet çoğu zaman ancak savaşlarla ortadan kal-
kabilmiştir (Ferguson, 1995a). Ferguson’a gö­
re Yanamamö örneği, arkaik kabile savaşları­
nın örneği olmaktan çok, “ancak merkezî bir
yönetime sahip bir toplum ya da devletin (bu­
radaki devletler Venezuela ve Brezilya’dır) ne­
den olabileceği olağandışı sonuçları ve en son
karakolunun ötesine taşımaya muktedir olabi­
leceği dönüştürücü etkileri gözler önüne serer”
(1995a, s.63).
Yanomamölerin Geleceği
20. yüzyılın sonu itibariyle Yanomamöler ta­
rihlerinin herhangi bir döneminde oldukların­
dan çok daha güvensiz bir durum içindedir­
ler. Antropologlar kültürleşmeyi genellikle iki
kültürün her iki kültürde de değişikliklere yol
açacak biçimde karşı karşıya gelmesi sonucun­
da ortaya çıkan durum olarak tanımlarlar. Bu­
rada özellikle siyasal ve teknolojik olarak bas­
kın olan toplum daha etkili olacaktır. Bu sü­
reç, Amazon yağmur ormanında yaşayan bü­
tün Kızılderili kabileleri değiştirmektedir ve
Avrupa yerleşimciliğinin ilk zamanlarında Ku­
zey ve Güney Amerika sathında yaşayan yerli
halkların yaşadığı deneyimlere benzemektedir.
Bu halklar teknolojik bakımdan gelişmiş olan
yabancı bir kültürel sistemle aniden temasa
geçmiştir. Buna karşın, Yanomamölerin duru­
mu öylesine uç noktadadır ki Chagnon bundan
“yıkıcı değişim” diye söz eder (1992, s.243).
N apoleon Chagnon 1 9 6 4 yılında bura­
ya geldiğinde, Avrupa yerleşimlerine en ya­
kın köyler bile sadece bir avuç beyazla karşı­
laşmış, iç bölgelerde yaşayanlar ise hiç beyaz
görmemişlerdi. Ticaret malları, aracı gruplar­
dan geçerek onlara ulaşıyordu, dolayısıyla Ya-
nomamölerle dış dünya arasında yaygın bir te­
mas sağlanmıyordu. İlk temaslardan bu yana,
Amazon bölgesine erişimi sağlayan yollar ya­
pılmıştır. İlk yolun yapımı ile hızlı bir değişim
yaşanmış ve bu değişim çoğu zaman keder ve
mutsuzluğa neden olmuştur.
Yolların yapımıyla birlikte, bu duruma kar­
şılık gelen bir uyarlanma tepkisi ortaya çıkmış­
tır. Yollara en yakın Kızılderili grupları şort,
bluz, yiyecek istemek ve değiş tokuş yapmak
için yol boyuna sıralanırlardı; hiç kuşku yok ki
bu yeni uyarlanma biçimi geleneksel bahçecilik
ve avcılıktan çok daha kolay bir geçim şekliydi.
Bazıları çiftliklere ve bıçkıhanelere çalışmaya
gidiyordu; yirmi otuz günlük çalışma sonucun­
da çok az bir para (2 ya da 3 ABD dolarından
daha fazla değil) ve birkaç sigara ve kullanılmış
giysi alıyorlardı. Brezilyalıların tarzlarını (civi-
lizados) taklit etmeye ve indios bravos (vahşi
Kızılderililer) olarak kalmamaya çalıştılar.
“Yol boyu”nda yaşayan Yanomamöler, iç
bölgelerde bulunan ve kültürleşmenin gerçek­
leşmediği köylerden farklılaştılar. Brezilyalı­
ların saç modelini benimsediler, sigara içme­
ye başladılar, konserve yiyeceklerle şeker sa­
tın aldılar ve yemeklerine çok fazla tuz kat­
tılar. Aslında, Yanomamölerin geleneksel di­
yetleri ortalama bir Brezilya çiftçisinden daha
iyiydi; onlarla temasa geçmeleriyle birlikte har­
canan emek karşılığında elde edilen kalori an­
lamında beslenme değerleri düştü. Ancak Bre­
zilyalılar gibi olmak ve onlarla ilişkilerini daha
da geliştirmek istedikleri için, olabildiğince çok
Brezilya pratiğini benimsediler. Sadece alümin­
yum kap, sahan, çelik balta, av tüfeği gibi ge­
çim etkinliklerini sürdürmek için kullanıldık­
ları işlevli eşyaları benimsemekle kalmadılar,
kendilerini Brezilyalı satıcılara daha çok bağla­
yan çok sayıda tüketim malına da bağımlı hale
 H A LK LA R IN
Brezilyalı Kızılderililer ve Çevreci İttifak
Brezilya 180 ayrı dil konuşan ve çok farklı koşullarda
ya şa ya n 20 0 binden fazla K ız ıld e rili’ye ev sa h ip liğ i
yap m aktad ır (Conktin ve Graham , 1995). Ç oğunluğu
Amazon bölgesinde yaşayan Kızılderililerin ulusal top­
lu lu k la rla iliş k ile rin d e ve b ağ la n tıla rın d a fa rk lılık la r
görülür. Bununla birlikte, hemen hepsi topraklarının
yabancılar tarafından giderek daha fazla arzu edilir ol­
m ası konusunda aynı kaderi p aylaşm aktadır. (Cönk­
ün ve Graham, 1995). Daha önce de belirttiğimiz gibi,
yerli halkların hakları yıllarca çok az sayıdaki aktivist
tarafından savunulm uştur. Bu aktivistler arasında ön­
de gelenler antropologlar da yer alm ış ve bunlar yer­
li halklar adına ve büyük ölçüde temel ve evrensel in ­
san haktarını ve kültürel çeşitliliği korum aya am açla­
yan değerleri esas alarak hareket etm işlerdir. Biyolojik
çeşitliliğinden dolayı yağm ur ormanlarını korum ak iste­
yen doğacılar ve biyologlar da bu harekete katılmıştır.
Cönkün ve Graham ’ın belirttiği gibi son on yıllarda bu
ilgi önemli ölçüde değişikliğe uğramıştır. Yerli Kızılderili
geldiler. John Saffirio ve Raymond Hammer’in
yazdıkları (1983) gibi, eğer bu kültürü bütü­
nüyle benimsemeleriyle birlikte siyasal özerk­
liklerini kaybedeceklerini ve Brezilya toplumu-
na toplumsal ve ekonomik hiyerarşinin en alt
kademesinden dahil olacaklarını anlayabilse-
lerdi, bu yabancı kültürü bu kadar benimseye­
cekleri kuşkuludur.
Bu temaslarla birlikte Yanomamöler bağı­
şıklık kazanmamış oldukları hastalıklarla da
tanışmışlardır. Bu salgın hastalıklar nedeniyle
sürekli ölümler olmaktadır. 1973 yılındaki fe­
ci bir grip salgım incelenen köyün dörtte biri­
nin ölümüne neden olmuştur (Chagnon ve Me-
D U R U M U
önderler ile Brezilya’nın çevrecilik ve korum acılık söy­
lemleri kullanan yeni grupları ve bunların yabancı taraf­
tarları arasında yeni bir ittifak ortaya çıkm ıştır. Kızılderili
önderleri ve yerli hakların ı savunan lar “y e şil kalm a­
ya” ve yerli halkları çevre bilgisini kendi dağarcığında
saklayan büyük bilgi hâzinesi olarak kabul etmeye ka­
rar verm işlerdir (bkz. “Güney Turkana Ekosistem Pro­
je s i” b aşlıklı çerçeve, s.10 2). Bu yaklaşım aynı zam an­
da, yerli halkların geleneksel uygulam alarını, coğrafî
yerleşim lerin e ve kendi yaşam habitatlarına yö n e lik
korum acı ve m uhafazakâr güncel d avran ışların ı d ik­
kate alm aksızın karakterize etmeye eğilim lidir. Bu ça­
ba, yeni ilaçları araştıran ilaç firmaları kadar, bitki ve
hayvan varlığını korum aya çalışan çok sayıdaki hükü­
met dışı kuruluşun da (STK’ların) desteğini almıştır. Bu
kuruluşlar, yerli önderlerle olduğu kadar “Cultural Sur-
vival” örgütü gibi yerli hakları savunucularıyla da ittifak
yapm anın gerekli olduğunu, bunun ticarî gelişmelerin
te h d it e ttiğ i d o ğ a l o rm a n la rın ve d iğ e r b iy o lo jik
lancon, 1983, s.59). Bu afetler, geleneksel top­
lumsal örgütlenme üzerinde sarsıcı etkiler bı­
rakmaktadır; dinsel ayinleri düzenleyenler bilgi
ve becerilerini aktaramadan ölmekte, akraba­
lık grupları parçalanmakta, bu yüzden zorunlu
olarak yerini değiştirmekte ve önderler bu yeni
hastalıklara yenik düşmektedir.
20 yıldır yağmur ormanlarında kesim ya­
pan keresteciler tarafından kullanılan Yana-
mamö habitatı, en önemli saldırıya 1985 yılın­
da Amazon’da altın bulunmasıyla maruz kal­
mıştır. Yanomamö habitatım ortasından kesen
Perimetral Norte karayolunun tamamlanması­
na denk gelen bu keşif sonucunda altın çıkart-
 unsurların korunm ası konusunda kendilerine daha faz­
la fayda sağlayabileceğini görmüşlerdir. İnsanların ko­
runm ası, yağm ur ormanlarının korunm asına neredeyse
vesile olmuştur.
B u n u n la b irlik te bu ittifa k la rd a n s a y ıs ız y a ra r
sa ğ la n m a k ta d ır. X a va n te le r ve K a y a p o la r g ib i ye r­
li h alklar, içlerinde rock y ıld ız la rın ın ve kra liye t a i­
le le rin e m e n su p k iş ile r in de b u lu n d u ğ u b in le rc e
“e k o -tu ris t” ta ra fın d a n ziy a re t e d ilm iş ve d u ru m ­
ları bu yo lla kam u o yu n a d u yu ru lm u ştu r. T ic a rî dü­
z e n le m e le ri herh an gi b ir ö z e le ştiriy e izin ve rm e se
de, Body Shop ve Ben and jerry’s ice Cream gibi
şirke tle r ürünlerinin tan ıtım ı sıra s ın d a bu iliş k ile rin i
kullan m ışlard ır. U luslararası ve iç kam uoyu, örneğin
Brezilya hüküm etini K ız ıld e rilile r üzerinde de e tkisi
olan çevre sorunlarına eğilm eye zorlam ıştır. Kayapo
ve Xavante, iskoçya bü yüklü ğ ün de b ir top rağın y a ­
sa l adı olm uştur (Conklin ve G raham , 19 9 5 s.78 0 ).
Bu h alkların önderleri üst düzeyde g örüşm eler y a p ­
m ak için Am erika B irle şik Devletleri ve Avrup a ü lke ­
lerini ziyaret etm ekte ve ayrıca kam uoyun da bu ko­
nularla ilg ili tartışm aları sü rd ü re b ilm e k için u lu slara ­
rası konferanslara katılm aktad ırlar. A n cak bu ittifakın
y e rli h a lk la r iç in k u lla n ıla n “b o z u lm a m ış ” ya da
“doğal m uhafazakârlar” g ib i gerçekçi olm ayan ifade­
mak isteyenler Amazon’a akın etmiştir. 1985
yılından bu yana, 50 binin üzerinde maden­
ci Yanomamö topraklarını işgal etmiştir (Gor-
man, 1994). Bu arada salgınlar hiç bekleme­
dikleri bir anda halkı bir kez daha vurdu: Araş­
tırmanın yapıldığı köyler, yolların yapımından
hemen sonra nüfuslarının yüzde 3 0 ’u ilâ yüzde
5 1 ’ini kaybettiler (Chagnon, 1992). Madenci­
lik çalışmaları sırasında nehirlerin bentlerle ka­
patılması ve suların kirlenmesiyle bu hassas
çevre tahrip oldu. Yanomamölerin toprak hak­
ları Brezilya anayasası tarafından korunmak­
taydı, ancak hükümet bu hakları hayata geçir­
mek için hiçbir çaba göstermedi.
lere d a ya n d ırılm ası, ittifakın g ü ve n ilir olm ayan te m e l­
ler üzerinde yü kse le b ile ce ğ i e n d işe si yaratm aktadır.
T a rtış m a la rın b irin d e s ö y le n d iğ i g ib i, k o ru m a cılığ ı
ve sü rd ü rü le b ilir ka lkın m a yı destekleyen u yg ulam a­
la r e n d ü stri d ü n y a s ın d a h üküm sü re n çe vre ci b ir
aydın d u ya rlılığ ın ın son ucu olm aktan çok, d ü şü k n ü ­
fus yoğ un luğu, g irişim lere sın ırla m a getiren h a sta lık
ta şıyıcıla r, sın ırlı dep olam a ve tah liye te kn o lo jile ri ve
pazara ve tüketim m alların a erişim e k sik liğ i gibi n e ­
denlerin sonucu o la rak ortaya çıkm ak ta d ır g e n e llik ­
le. Örneğin, h a lkın ın b ir bölüm ünce desteklenen K a­
yap o önderlerine yetki ve rild iğ in d e , bu önderler e ko ­
lo jik nedenlerle fazla uzun sürm eyecek ve tahrip e d i­
ci o lm asın a k a rşılık çok kazanç getirecek ağaç k e s i­
mi ve m aden işle tm e ciliğ i a yrıca lık la rı verm ek üze­
re a le lacele bazı sö zle şm e le r im z a lam ış ve bu y o l­
la h ayli z e n g in le şm işle rd i (Turner, 19 9 5 , s .10 9 -110 ).
İnsan hakları savu n u cu ları ve çevreciler a ra sın d a ki it­
tifak, B re zilya’da b irçok yerli halk için yararlı so n u çlar
verm iş ve bu halklardan hiçbiri rom antize ya da id e-
alize edilm e m iştir. Kökenden “yerli h a lkla r” yoktur.
Örneğin yağm ur orm anları ve yaşayan ları için yü rü ­
tülen b aşa rılı kam pan yalar, sü rd ü rü le b ilir kazanım lar
ve in san onuru için uzun va d e li yararlar elde etm e b i­
lincine d a ya n m a lıd ır b elki de.
Ancak Yanomamölerin bu durumu, dört
Kızılderili yasadışı bir madenci köyünde do­
laşırlarken öldürülünceye kadar uluslarara­
sı alanda dikkat çekmemişti. Bu arada ilginç
olan, toplumsal infialin öldürme olayına kar­
şı değil de, bu olaya karşı harekete geçen Baş­
kan Sarney’e karşı uyanmış olmasıdır. Sarney,
bütün gazetecilere, misyonerlere, antropologla­
ra, tıp çalışanlarına ve yabancı işçilere bu top­
raklara girmemelerini emretmiş ve Yanomamö
topraklarını 60 bin kilometrekareden 20 bin ki­
lometrekareye indiren bir planı gündeme getir­
mişti. Bu duyuru, Yanomamö toprak hakları­
nın korunması için Brezilya’nın kendi Kızılderi­
li Koruma Dairesi ile uluslararası insan hakla­
rı örgütlerinin de içinde yer aldığı dört yıl süren
bir mücadeleyi başlatmıştı. Sonuç olarak, 1991
yılının Kasım ayında yeni başkan Collor, Ya-
nomamö topraklarının resmi sınırını 57 bin beş
yüz kilometrekare olarak belirlemiş ve bu sınır­
lamanın fiziksel ve hukuksal olarak tamamlan­
ması için 2.7 milyon ABD Doları ayırmıştır. Kı­
sa bir süre sonra Kayapolar için de bir sınır em­
ri yayınlanmıştır (Rabben, 1993).
Bu kazanımlara karşın Yanomamölerin ge­
leceği hâlâ sorunludur. M adencilerin Yano-
mamö topraklarında yasa dışı olarak çalışma­
ya devam ettiklerine ve Kızılderililer ile m a­
denciler arasında şiddetli çatışmalar olduğu­
na ilişkin bilgiler gelmektedir. 1993 yılında,
Chagnon Yanom am ö kadın ve çocuklarının
katledilmesini soruşturan bir gruba katılmış­
tı. Chagnon’a göre, bu, Yanomamölerin da­
ha önce öldürdükleri madencilere karşılık ya­
pılmış bir misillemeydi. Daha sonra anlaşıldı­
ğına göre, birkaç Yanomamö daha önce yasa­
dışı maden alanı yakınında beş Yanomamö er­
keğini öldüren iki Brezilyalı madenciyi öldür­
müş ve madenciler de buna karşılık vermişlerdi
(Chagnon, 1993).
Yerli topraklarının sınırlarının tanınması,
Yanomamölerin korunmasını mutlak bir gü­
vence altına almamıştır.
G e ç İ m l İ k T a r l a T a r im i
Nepalli Tamanglarm kullandıkları tarla tarımı
teknikleri, teknolojik bakımdan bahçecilik ola­
rak tanımlanan tarım biçiminden farklılık gös­
terir. Ev ekonomisine ilişkin ana hatlarda ise
benzerlikler vardır: Haneler, burada da eşitlik
ilkesine dayalı, birincil üretim ve tüketim bi­
rimleri olan bağımsız birimlerdir. Arazinin du­
rumuna bağlı olarak tarlalar genellikle küçük
ve düzensiz şekillerdedir ve ekilen ürün mikta­
rı hanenin olanaklarıyla sınırlıdır. Bu olanak­
ların çerçevesini ekim yapmak, zararlı otları
temizlemek ve ürünü toplamak için gerekli iş­
gücü, hayvan gücü, kullanılabilir doğal gübre­
ler ve bazen de su belirler. Genel olarak konuş­
mak gerekirse, hayvan gücünden yararlanılan
bu tür tarım, dönüşümlü tarıma oranla epey
kısa bir nadas dönemini içermektedir. Tarlalar
en fazla bir yıl nadasa bırakılır.
Dönüm başına yıllık üretimin yüksekli­
ği toprağın büyük toplulukları besleyebileceği
anlamına gelir. Ancak, bahçecilerde olduğu gi­
bi burada da üretim, satılabilir artı-ürün yarat­
mak ve karşılığında yeniden yatırım yapmak
için değil, hanenin geçim ihtiyaçlarını karşıla­
mak için yapılır. Çiftlik hayvanlarının kulla­
nımında, bölge içindeki birbirinden farklı pek
çok mikro çevrenin tasarruf biçiminde ve dış
dünya ile ilişkilerde temel farklılıklar ortaya çı­
kar. Ancak bu farklılıkların hiçbirisinin mutlak
olmadığı vurgulanmalıdır.
Haneler besin elde etmek ve tarla sürmek
amacıyla gittikçe daha fazla sayıda evcil hay­
van beslemekte, bunların idare dilmesi de git­
tikçe daha fazla hane içi işgücünü gerektirmek­
tedir. Dolayısıyla, bu tür çiftçilerin haneleri
daha geniş olma eğilimdedir. Aile, sığırlarını,
öküzlerini ve diğer evcil hayvanlarını otlatmak
ve onları barındırmak için daha fazla alana sa­
hip olmak zorundadır. Bu, farklı bir dizi eko­
lojik alanın eşzamanlı olarak kullanılması an­
lamına gelir: herhangi bir ürüne tahsis edilmiş
tarlalar, meyvelikler, otlaklar ve hayvanların
otlatılamadığı aylarda yem bitkisi ekilen yer­
ler. Bu durum haneye ek besin kaynakları ka­
 Hayvan gücü üretimi büyük ölçüde arttırmaktadır ve yaklaşık 5 bin yıl önce yaygınlaşmıştır.
zandırdığı gibi, ürün fazlasının da istiflenmesi­
ne olanak sağlar.
Bahçecilerin çoğunun kimi yollardan pazar
ekonomisiyle bütünleştiği ortadayken, geçim­
lik tarla tarımı yapan çiftçilerin de pazar eko­
nomisine dahil olduklarım söylemek yanlış ol­
mayacaktır. Onlar sadece pazar sisteminin ka­
tılımcısı olmakla kalmaz, diğer taraftan da ba­
ğımlı aktörleri durumunda oldukları geniş bir
siyasal sistemi üretimleriyle besleyerek “köy­
lü sm ıfı”nı oluştururlar. Daha geniş bir pa­
zar ekonomisi içinde yer almalarına karşın, ge­
çimlik üretim yapan çiftçiler olarak görülür­
ler; çünkü yeniden yatırıma dönüştürecekleri
kazançlar elde etmekten çok, esas olarak aile­
lerini geçindirmek için üretirler (Wolf, 1966).
Ürünlerinin çoğu satılabilir, ancak bu kazanç­
lar köylülere değil aracılara ve kentli seçkinle­
re ek gelir sağlar. Köylüler için çiftçilik bir ya­
şam biçimi ve topluluk içinde yer alan hanele­
rini geçindirme yoludur.
İşte bu nedenle, tarım sadece para kazan­
mak için bir strateji olmaktan çok daha öte
bir şeydir. Maddî bakımdan çoğunlukla yok­
sul olan bu çiftçiler, köyleriyle ve buradaki ya­
şam biçimleriyle özdeşleşirler. “Köylü” terimi,
bir ülke dahilinde bile çok çeşitli yaşam stan-
dardlarmı kapsamaktadır. Hepsinin ortak yö­
nü, emeklerini yeni yatırımlar yapmak üzere
sermaye edinmek için değil, kendi bakım ve ge­
çimleri için kullanıyor olmalarıdır. Pek çok ör­
nekte, köylü ailelerine yerel toplulukların dı­
şındaki iktidar sahipleri hükmederler. Örne­
ğin, 1 8 8 9 ’dan önceki Çarlık Rusyasmda her
köylü hanesi bir toprak sahibine bağlıydı; izin­
siz köyden ayrılmak öldürülme ya da hapse­
dilme riskini göze almak anlamına gelirdi. Ba­
tı Avrupa köylüleri ancak 19. yüzyılda tam bir
özgürlük elde etmişlerdi ve çoğunlukla basit
bir yaşam sürmelerine karşın hayat standart­
ları onları kent yoksullarından ayırıyordu. Bu
köylülerin tarım biçimleri sınırlı da olsa hâlâ
sermaye birikimine ve maddî zenginliğe izin
vermektedir.
Latin Amerika, Hindistan ve Ortadoğu’da
birçok köylü, bazı ortakçılık biçimleri aracılı­
ğıyla toprağı kullanma hakkı kazanmaktadır.
Yani kazançlarının bir kısmı karşılığında baş­
kalarının sahip olduğu bir toprakta çalışırlar.
Ortakçılık toprağı tarıma açmak için başvuru­
lan yollardan biridir. Bunun dışında başka yol­
lar da vardır. İnsanların tarım yaptıkları topra­
ğı denetleme biçimi, sahip oldukları siyasal öz­
gürlüğün derecesine ve genellikle de ellerindeki
malzemenin niteliğine bağlıdır.
Yanomamö ve Tamanglar gibi kendi top­
raklarını ve araçlarını denetleyen tarım cılar
ne kadar çalışacaklarına ve seçtikleri ürünle­
rinin ne kadarını satacaklarına kendileri ka­
rar verir. Köylüler ise genellikle bu özgürlü­
ğe sahip değildir. Toprağı kullanma biçimle­
ri, araç gereçleri ve sermayeleri -h a tta kendi
emeklerini nasıl tahsis edecekleri b ile- kendi­
lerinden çok daha güçlü insanlar tarafından
belirlenir. Kendilerine ait toprakları olan, ön­
derlerini kendileri seçen ve kendi em ekleri­
ni kendileri kontrol eden yerli tarımcılar bi­
le, büyük ölçüde yönetsel ve ticarî bir ağa ba­
ğımlıdırlar. Her halükarda, köylülerin neyi
nasıl üreteceklerine ve bu ürünlerden ne ka­
dar kazanacaklarına tarlayla uzak pazarlar
arasındaki ilişkiyi kuran aracılar, hükümdar­
lar, valiler ve vergi tahsildarları -h atta uzak
kentlerde ya da sahibi oldukları yerli to p ­
raklarda oturan yerli tü ccarlar- karar verir
(W olf, 1966).
Ta m a n g l a r
Fulbright bursu almış olan Thom as Fricke,
1 9 8 1 H aziranında Tam ang ülkesinden h a­
reket ederek bir haftalık bir yürüyüş sonun­
da H im alayalar’daki Tim ling köyüne ulaş­
tı ve Nepalce konuşabiliyor olması sayesinde
burada bir dizi anket uyguladı.2 Timlingliler,
mensubu oldukları büyük ulusun farkındaydı­
lar, birkaç Timlingli erkek (ve hatta birkaç ka­
dın) başkent Katmandu’da yaşamıştı. Olduk­
ça yoksul ve yalnız olmalarına karşın, Tim ­
ling halkı Fricke’in varlığım anlayışla karşıla­
dı. Fricke, hemen kiralık bir dairenin üst ka­
tma yerleşti ve oradakilere kahve ya da sigara
içmek için rahatlıkla kendisini ziyaret edebile­
ceklerini hissettirdi. Daha da önemlisi, aspirin
dağıtmak ve küçük yaraları tedavi etmek için
gayrı resmî bir klinik oluşturdu. Kısa zaman­
da insanlar onu kendilerinden biri gibi görme­
ye başladı ve böylece Fricke de asıl hedefine,
2 İzleyen tartışmalar, aksi belirtilmedikçe Thomas Fricke’in
ilk olarak 1986’da yayımlanan, ancak 1 9 9 4 ’te önemli ölçü­
de gözden geçirilerek yeniden yayımlanan Hitnalayan Hou-
seholds: Tamang Demography and Domestic Processes baş­
lıklı kitabına dayanacaktır. Ayrıca bkz. Fricke vd., 1998.
yani küçük bir tarım topluluğunun nüfus dina­
miği ve iç ekonomisi hakkında yapacağı çalış­
maya yöneldi.
Köye gelişini izleyen birkaç hafta içinde,
daha sonra kullanacağı verilerin yoksul hanele­
ri de içermesini sağlayacak biçimde her bir eve
bir numara vermek suretiyle özenli bir köy ha­
ritası yapmaya başladı. Daha sonra 132 evin
her birini ziyaret ederek, ekonomik verilerin
yanısıra bütün köy halkının evlilikleri, akraba­
lık bağları, yaş ve cinsiyetleri hakkında ayrın­
tılı veri toplayacağı zahmetli bir çalışmaya gi­
rişti. Araştırmasının son aşamalarında, yine ev
listesini kullanarak daha ayrıntılı soru kâğıtla­
rı uygulayabileceği otuz evi özel örnek olarak
seçti. Chagnon’un Yanomamöler arasında sür­
dürdüğü araştırmalar gibi, onun araştırmaları­
nın çoğu da oldukça iyi yapılandırılmış ve nice­
likseldi, kişisel değerlendirmelere çok fazla yer Timling ve komşu köyleri.
verilmemişti:

Bir köylünün yemek ateşinin yanında çömelen

ve buğday birasını paylaşan antropolog hemen
kendisine sunulan bu dünyada yaşamaya başlar.
Kentsel ya da ulusal düzeyde hiçbir etki bırak­
mayan birtakım olaylar, yüz kadar evin bulun­
duğu bir köyde önemli derecede heyecan yaratır
genellikle. Bir gece bir baba ile oğlu arasındaki
şakalaşma ve kahkahalar vardır, bir başka gün
ise yağmurun ıslattığı patikalarda yolunu kaybe­
den bir avcının ani ölümünün beklenmedik et­
kisi. Antropolog bunları bizzat gözlemler ya da
başkalarından duyar ve öğrendiklerini kaydede­
rek olaylar arasında bir süreklilik oluşturur.
Timling’de oturanlar da dahil olmak üze­
re Tamang halkı, oldukça dağınık biçimde N e­
pal topraklarında yaşayan Tibet asıllı bir halk­
tır. Ulusal başkent Katmandu’nun kuzeyinden
doğusuna doğru geniş bir yay üzerinde çok sa-
yıda köy yer alır. Timling halkı gibi daha do­
ğu ve kuzeyde yaşayanlara oranla, başkente
yakın yerlerde yaşayanlar Nepal ulusal hayatı
ve kültürüyle daha fazla bütünleşmişlerdir. Ta-
mangların benimsediği Budizm biçimi, dağcı
ve rehber olarak uluslararası bir ün kazanmış
olan komşuları Şerpaların Budizmine çok ben­
zer. Timling köyü Katmandu’ya sadece 80 ki­
lometre uzaklıktadır, ama oraya ulaşmak oto­
büsle beş saat yolculuk ve arkasından mevsime
bağlı olarak dört-beş günlük bir yürüyüşü ge­
rektirir. Timling bölgesi 18. yüzyıla kadar kü­
çük bağımsız bir beylik idi. Yönetsel bakımdan
bölge hâlâ krallık içinde marjinal ve bağımlı
bir statüye sahiptir. Bu durum bir Timlig’in ti­
pik bir köy toplumu olarak nitelendirilmesine
yol açar. Çoğu köylünün aksine burada insan­
lar kendi toprakları üzerinde denetim sahibi­
dirler ve haneler arasında çok büyük bir refah
düzeyi farklılığı yoktur.
Bir bütün olarak Tamanglar baba soyu iz­
leyen klanlar şeklinde ya da rui denilen soylar
halinde yaşarlar. Yanomamöler gibi Tamang­
lar da dışevlilik yaparlar; yani evlilikler kla­
nın dışından olmalıdır. Ülkenin bazı yerlerin­
de Tamang klanları hiyerarşik olarak sınıflan­
dırılmıştır. Bu yüzden zenginlik, toplumsal statü
f'ıî'.-s âr.-.u.
Tamang ailesi (karı-koca ve çocuklarından biri) hasat zamanında Nepal Timling’de darı harmanlıyor.
(Fotoğraf Tom Fricke, Michigan Üniversitesi)
ve siyasal etkinin dağılımında bir eşitsizlik var­
dır. Ancak Fricke’in yazdığına göre, “statülerin
klanlar arasındaki dağılımını düzenleyen hiçbir
kurumlaşmanın olmamasına bağlı olarak, alışıl­
madık biçimde eşitlikçi bir grup” olan Timling-
ler için bu geçerli değildir (Fricke, 1994, s.32).
Köy
Köydeki 132 hane, her biri belli başlı bir klan­
la ilişkili olan ve her birinin kendisine ait açık
toplantı alanları bulunan dört ayrı mahalleye
s; t r i > ; * v :
ya da tol ’a yerleşmiştir. Oğullar evlerini baba­
larından miras kalan topraklarda inşa eder ve
böylece kendi mahallelerine eklemlenirler. Taş
ve keresteden yapılan ve çatıları tahta ve an-
duvazla kaplı kagir evler çoğunlukla iki kat­
lıdır. Klan üyelerinin evlerinde, saçakların al­
tında hayaletleri ve cinleri kovduğuna inanılan
taştan büyük falluslar görülür. Üst katlar esas
olarak depolama için kullanılır; aile simgesel
öneme sahip ocağın bulunduğu alt katta yaşar.
O cak hanenin bağımsız bir birim olduğunu
gösterir. Açık ocakta yanan ateş evi dumana
boğsa da, soğuk aylarda ya da muson yağmur­
ları sırasında evi ılık tutarak etkisini gösterir.
Hangi düzeyde bakılırsa bakılsın Timling
oldukça tehlikeli ve pis bir yerdir. Köyün ana
yolları muson yağmurları süresince akan ne­
hirlere dönüşür. Bu yollar aynı zamanda insan
çöplük olarak da kullanıldığından, musonlar
sırasında içme suları sık sık bulanıklaşır. Gü­
venilmez dağ yollarında kaza riski yüksektir,
kaygan kayalar yüzlerce metre yüksekten dü­
şer. Yerleşim örüntüsünün olumlu yönü ise,
köylerin oldukça yüksek yerlerde ve sıtma ta­
şıyan sivrisineklerin etki alanı dışında konum­
lanmış olmasıdır; ayrıca sülük, pire ve bitlere
soğuk kış ve kuru yaz mevsimlerinde oldukça
nadir rastlanır (Fricke, 1994, s.114).
İbadet biçimi Budist inanışlardan ve şama-
nist uygulamalardan oluşur (Bunlar Onikinci
Bölüm’de ayrıntılı olarak ele alınmıştır). İki tür
din adamı vardır: Budist geleneğiyle eğitilen ve
tarımsal çevrimle uyumlu bir takvimde incelik­
li ayinler düzeyen lamalar ve köylülere ve hay­
van sürülerine hastalık getiren orman tanrıla­
rını yatıştıran bom p oslaı (Şamanlar). Şaman­
lar tütsü yapma, gaipten haber verme, büyücü­
lük ve ruhlar dünyası ile iletişim kurma konu­
larında eşsiz becerilere sahiptir (bkz. Onikinci
Bölüm). Aileler, hasta çocuklarını iyileştirmek
için düzenlenen ve bütün gece süren ruh çağır­
ma ayinlerini ve tavuk ve keçilerin kurban edil­
mesini içeren dinsel törenlere her zaman bom -
posları çağırırlar. Lam alar ise cenaze ya da de­
fin törenleri yapar, dönemsel döngülerle köyü
kötü ruhlardan temizler (bu işlem bütün köy
halkının üç gün süreyle birlikte çalışmasını ge­
rektirir) ve her yıl tarlaları kutsarlar.
Siyasal örgütlenme klan ve mahalle mer­
kezlidir. Teknik olarak köy ulusal yönetim sis­
teminin bir parçasıdır, ama uygulamada ortak
çıkarlarla ilgili kararlar toplantılar yapılarak
ve ihtiyar heyeti aracılığıyla alınır. Tartışmalar,
gayri resmî cezalarla yerinde çözümlenir, şid­
det içeren dövüşlere ise (Yanomamölerin aksi­
ne) nadiren rastlanır.
Tarla, Orman ve Otlak
Timling’in tarımcı-çoban ekonomisi halkının
geçim ihtiyaçları doğrultusunda idare edilir ve
son zamanlara kadar tümüyle olmasa da bü­
yük ölçüde kendine yeterli bir seyir izlemiştir.
1 9 5 6 ’ya kadar Tibet ile yerel olarak ürettikleri
tuzun ticaretini yapıyorlardı. Bugün ise güneye
doğru dört günlük yürüyüş mesafesinde bulu­
nan bir pazar kasabasında az miktarda arpa ve
mamul madde ticareti yapmaktadırlar. Bu ti­
caret ilişkisi, yavaş yavaş ama istikrarlı bir şe­
kilde para ekonomisine yönelmelerine neden
olmaktadır. Bütün toplumlarda olduğu gibi,
onların bugünkü uyarlanmalarını da sürmek­
te olan uzun bir tarihsel sürecin parçası olarak
düşünmeliyiz. Daha önceki dönemlerde bu­
günkü toplumun ataları geleneksel bahçecilik
tekniklerini kullanarak düzlüklerde tarım yap­
mışlardı. Kaynaklar üzerindeki baskı ve dönü­
şümlü tarıma uygun düz orman alanlarının za­
manla azalmasına bağlı olarak hayvan yetişti­
riciliğine bağımlılıkları da arttı. Bugün öncelik­
li besin stratejileri çobanlık ve hayvan yetiştiri­
ciliğiyle desteklenen tarla tarımıdır.
Dağlık bölgelerin ana özelliği, görece kısa
mesafelerde yüksekliğin aniden değişebilmesi-
dir. Bu özellik, potansiyel toprak kullanımla­
rı için çok çeşitli ekolojik kuşaklar sunar. Tim-
ling topraklarında, insanların yükseklikle iliş­
kili iklim farklılıklarını kullanma biçimleriyle
belirlenmiş üç büyük dikey kuşak vardır: ekili
dikili alanlar, ormanlar ve otlaklar. Ekim yap­
maya en uygun alanlar, bin sekiz yüz ilâ 2 bin
metre yükseklikler arasında yer alan ve ulaşı­
mın kolay olduğu en düz alanlardır. Buralar
sürekli kar yağışı sınırının altındadır ve darı
ve mısır yetiştirmekte kullanılır. 2 bin ilâ 2 bin
üç yüz elli metre arasında bulunan daha yük­
sek bölgelerde mısır, patates, darı ve arpa eki­
mi ancak belli dönemlerde yapılabilir. En ve­
rimsiz alanlar ise 2 bin sekiz yüz metrenin üze­
rinde bulunan alanlardır. Bir yıllık nadas sü­
resi de dahil olmak üzere buralarda üç yıllık
çevrimlerle patates ve buğday ekilir. 132 ha­
ne, tüm ekim alanları dahil ortalama 418 dö­
nümde (ya da kişi başına 0,65 dönümde) tarım
yapar. Bu mütevazı toprak miktarı, hayvan­
sal ürünlerle desteklendiğinde bir haneyi besle­
meye yetecek yiyeceği sağlar. Ekilen mısırın %
2 6 ’sı, darının % 16’sı, buğdayın % 15’i, arpa­
nın % 2 9 ’u ve patatesin % 15’i mutlaka çürür
(Fricke, 1994, s.68).
Ortak otlatma bu üç bölgenin hepsinde de
mümkündür, ancak en iyi otlak alanı yaklaşık
olarak 4 bin metre yükseklikte yer alan yük­
sek bölgelerdedir. Diğer köylerden gelenler de
dahil olmak üzere bütün koyun ve keçi sürü­
leri mayıs ayından eylül ayının ortalarına ka­
dar on kilometrekarelik bir alanda otlatılır. İş­
gücünden kazanmak için köyün tüm koyun ve
keçileri (hane başına ortalama beş-altı baş) üç
sürü halinde bir araya toplanır. Koyun ve ke­
çilere ek olarak sabana koşmak amacıyla ço­
ğu aile tarafından sığır ve öküz beslenir, süt el­
de etmek için Hint mandası beslendiği de görü­
lür. Bir ailenin hayvanlara yaptığı maddi yatı­
rımın yarısından çoğu tarla sürmekte kullanı­
lan öküzlere gider; koyun ve keçiler yiyecek ve
yün için beslenir. Ailelerin çoğu bu zorlu çevre
koşullarında yaşamak için son derecede gerek­
li olan kalın yün giysiler dokur.
Timling’de hayatta kalabilmenin koşulu ça­
lışmaktır. Ocağında pişecek besini üretme ihti­
yacından dolayı her bir hane bağımsız bir eko­
nomik birim olarak tanımlanır. Bütün haneler
farklı ürün ve hayvanların yetişme koşulları­
na göre belirlenen bir döngü içinde tarım, hay­
vancılık ve bakım işleri yapar. Erkeklerin sürü
gütmeyi tarla sürme, tohum ekme, zararlı ot­
ları temizleme, ekin toplama ve hatta tarlaları
maymun ve ayılardan koruma gibi zahmetli iş­
lere tercih etmesine karşın, temel besin kayna­
ğı yine de ekilen ürünlerdir. Timling halkı bir
yılda Yanomamöler den iki kat daha fazla ça­
lışmak zorundadır. Evin bakımı için bile büyük
çaba harcanır. Dağlık çevre sağlam yapılar ge­
rektirir. Bir ev yapmak için Tamanglar ormana
gitmek, kütük kesmek, onları nehir boyunca
yüzdürmek, sonra tepelerden yukarı çıkarmak
ve nihayetinde de düz kalaslar halinde kesmek
zorundadır. Yakacak toplamak için de çok ça­
lışmaları gerekir; çünkü her aile yılda yaklaşık
154 insan ağırlığında yakacak tüketir. Aynı şe­
kilde suyu da taşımak gerekir. Aileler aletleri­
ni, yük sepetlerini ve giysilerini kendileri ya­
par. Bu soğuk çevrede herkesin kaim giysiler­
den oluşan iki takıma ihtiyacı vardır. Yemek
pişirmek basit bir iş gibi görünse de, tipik bir
evin genel işlerinin görülmesi için yıllık olarak
sıkı çalışan bir kişinin 185x10 saatlik işgünü-
ne ihtiyaç vardır. Günlük besin genellikle unun
suyla pişirilmesiyle elde edilen sulu yufka lapa­
sıdır; kimi zaman sofrada haşlanmış ısırgan ve
patates de yer alır. Et sadece dinsel törenlerde
hayvan kurban edildiğinde ya da yüksekten bir
hayvan düşerek öldüğünde yenir.

Hane İçi Döngü

Tarımın doğası ve tarlaların ve büyükbaş hay­
vanların özel mülkiyeti esas alınınca, hane içi
döngü ya da hanelerin kuruluş, örgütlenme ve
gelişme biçimi çok önemli hale gelir. Thomas
Fricke’nin ilk çalışmasına göre, şöyle bir ba­
kıldığında Timling hanelerinin neredeyse %
7 0’inin çekirdek aile olduğu, yani evli bir çift­
le onların evlenmemiş çocuklarından oluştu­
ğu görülür.3 Ancak, Fricke’nin de kaydettiği
gibi, her aile biriminin zaman içinde değişme­
si nedeniyle bu ilk izlenim yanıltıcıdır. Çocuk­
lar doğar, büyür, evlenir ve ölür. Kural, kızla­
rın evlendiklerinde doğdukları evi terk ederek
eşlerinin aileleri, bekâr akrabaları ve muhte­
melen evli erkek kardeşleriyle birlikte oturdu­
ğu eve taşınmalarıdır. Bu durum, antropolog­
lar tarafından babayerlilik (ya da kocayerlilik)
olarak adlandırılır. Daha olgun bir ev iki ku­
şaktan en az iki evli çift ve onların çocuklarını
barındırır ve buna da geniş aile hanesi adı veri­
lir. Hanelerin çoğu gelişimleri sırasında bu aşa-
3 Timling halkı çok kadınla evliliği benimsemişse de bu ev­
lilik biçimine günümüzde çok ender rastlanır. En sık kar­
şılaşılan durum, çalışmak için Hindistan’a giden erkekle­
rin orada ikinci bir evlilik yapmalarıdır.
Bir Tamang erkeği ve ineği. Üzerinde Timling’e beş günlük
yürüyüş uzaklığında kurulan pazardan aldığı gömlek dışında
tipik dağ kıyafetleri var. (Fotoğraf Tom Fricke,
Michigan Üniversitesi.
madan geçse de, sadece birkaçı (yaklaşık ola­
rak % 5 ’i) zaman içinde genişler. Bunu nedeni,
en büyük erkek çocuk evlendikten hemen son­
ra bir sonraki erkek kardeşin de benzer yolları
izlemeyi düşünmeye başlamasıdır. İkinci erkek
çocuk evlendikten sonra, en büyük oğul eşi ve
çocuklarıyla birlikte kendi evini yapmak, oca­
ğını kurmak ve kendi tarlalarında çalışmak için
evden ayrılabilir. Böylece yeni bir çekirdek aile
oluşturarak kendi evlerindeki iç döngüyü baş­
latmış olurlar.
Bir erkek evlat, toprak ve hayvanlardan
kendi payına düşen mirası genellikle babası­
nın ölümünden sonra alır. Kural, evlenen en
genç erkek çocuğun ölümlerine kadar aile­
si ile birlikte oturmasıdır; kendi payına dü­
şen malları bundan sonra alır. Ana baba ve
en genç oğul birimi kök aile olarak adlandırı­
lır. Timling’deki hanelerin % 2 5 ’i bu türden­
dir. Hanenin bileşimi, içinde yaşayanların ya­
şam kalitesi için hayatî bir önem taşır; genç bir
yetişkinin ani ölümü, ailenin üreme yeteneğini
dramatik bir şekilde etkileyebilir. Olgun hane­
lerde genel olarak çalışanların sayısı tüketen­
lerden fazladır. Bu durumda gündelik tüketim
üretimin altında kalır ve ek toprak almak ya da
yeni tarlalar açmak için kaynak ayırma olana­
ğı doğar. Yeni üretim olanakları da evli oğul­
lar evden ayrıldıklarında kurulan yeni haneleri
desteklemek için kullanılabilir.
Cinsellik ve Evlilik
Evlilik, hayatî bir değişikliktir ve bir kızın ilk
kez âdet görmesi ve bir erkeğin çew an (ilk saç
kesimi) gibi çocuğun erişkinliğe adım attığını
gösteren daha önceki kutlamalardan çok daha
önemlidir. Evlilik, yetişkinliğe geçişi gösterir
ve haneleri birbirlerini karşılıklı olarak destek­
leyecek biçimde bağlar. Evlilikler aileler tara­
fından ayarlanır ya da birlikte yaşamayı seçen
çiftler herhangi bir tören yapılmadan veya pa­
ra değiş tokuşu olmadan evlenilebilirler. Para
ve servet değiş tokuşu söz konusu olduğunda
bunlar erkeğin ailesi ve akrabaları tarafından
kızın babasına verilir ve sonra da bu para mi­
ras olarak geline aktarılır. Gelin artık ailesinin
malları üzerinde başka bir hakka sahip değil­
dir. Cinsel etkinlikler ergenlikle başlar ve onay­
lanmaması gibi bir durum söz konusu değil­
dir. Evli olmayan çiftler ormanda birlikte olur,
hatta genç kızlar aşıklarını gece evlerine getirir,
ancak ortak kullanılan kalabalık bir odada giz­
li saklı aşk yapmak gerçekten de olanaksızdır.
Timlinglilerin sekse ve özellikle kadın cin­
siyetine karşı tutumu, erkeklerin kadınlar için
kavga ettikleri ve zinanın ciddi bir aşağılanma
sayıldığı Yanomamöler den kesinlikle farklıdır.
Timling’de evli olmayan bir kadın çocuk doğu­
rursa ona babasının adını verir. Eğer çocuğun
babası bekârsa kızla evlenmek tamamen onun
isteğine kalmıştır. Evli olduğu takdirde çocuk
için destekte bulunması beklenir. Erkek çocuk
anne ve babası hiç evlenmemiş bile olsa babası­
nın mirasına sahip olacak ama annesinin evin­
de yetişecektir. Kadınların çoğu yirmi yaşma
geldiğinde evlenir ve evlilik hayatına ya koca­
sıyla birlikte kurduğu kendi evinde ya da baba-
yerli olarak kocasının doğduğu evde başlar. Ni­
kahsız ailelerin çocukları lekelenmez. Esas me­
sele klan üyeliği ve mirasın temeli olan babalık
bağını kurmaktır. Klan üyeliği bir bireyin baba­
sının klanına üye olmasıyla kesinlik kazanır ve
klan içinden evlenmek yasaklanmıştır. Timling
halkı gebelikten korunmak için hiçbir şey yap­
maz; aksine üremeyi teşvik eder. Yine de do­
ğum oranı bakımından dünya sıralamasının üst
basamaklarında yer almazlar. Sağlık nedenleri
ve erkeğin çalışmak için dışarıya gitmesi yüzün­
den yaşanan karı koca ayrılıklarına bağlı ola­
rak, bir kadının beş ya da altı çocuk doğurma­
sı beklenir. Çocuklar bakılması gereken ve top­
rağın bölünmesine neden olan bağımlı varlıklar
olarak değil, hanenin gelecekteki zenginlik ve
güvenliğinin kaynağı olarak görülür.
Timling’in Geleceği
Thomas Fricke ilk alan çalışmasını tamamla­
dığında Timling’in geleceği hakkında biraz ka­
ramsardı. Diğer Himalaya topluluklarının ya­
şadığı deneyimlere bakılırsa, Nepal’in ulusal
ekonomisinin içine çekilmeye devam ettikle­
ri ve nüfusları arttığı sürece hayat standart­
ları düşecek ve istikrarsız bir servet dağılımı
söz konusu olacaktı. Çocuklar ailelerinin gü­
ven kaynağı olmak yerine azalan kaynaklar­
la beslenmesi gereken boğazlar haline gelecek­
ti. Köylüler ise kendilerini pazar merkezlerine
bağlayacak yolun meyve satmalarını ve daha
iyi işler bulmalarını sağlayacağını düşündük­
lerinden daha iyimserdi. Son ziyaretinde Fric-
ke her iki görüşün de doğru olduğunu gördü.
Köy gerek olumlu gerekse olumsuz anlamda
pek çok değişiklik geçirmişti. Artık hükümetin
açtığı bir okulları vardı ve çocuklar örgün eği­
tim almaktaydı; bir klinik açılmıştı ve böylece
sağlık koşulları ve koruyucu sağlık hizmetleri
konusunda iyileşmeler sağlanmıştı. 1 9 9 2 ’den
başlayarak köylülerin çoğu din değiştirmiş ve
Hıristiyan olmuştu ya da en azından öyle gö­
ımsm
rünüyorlardı. Din değiştirmenin geleneksel tu­
Özet
Tarım toplum ları evcilleştirilm iş besinlere,
özellikle bitkilere bağımlıdır; yani insanlar be­
sin kaynaklarının üreme oranlarını, çevreleri­
ni onların yaşamalarını kolaylaştıracak biçim­
de düzenleyerek denetlemeye çalışır. Toprağı
ekip biçmede birincil araç insan emeği ve ba­
sit aletlerdir. Kaba tarım yapan çiftçiler başka­
larının tüketimine yönelik büyük miktarlarda
ürün fazlası yaratmazlar. Geçim ekonomileri
hem grubu hem de haneleri büyük ölçüde ken­
dine yeterli ve bağımsız kılar. Bununla birlikte
komşu köylerle yapılan ticaret hayatta kalma
stratejisinin önemli bir özelliğidir ve bazı avcı-
tumlar ve değerler üzerindeki etkileri hâlâ izle­
nebilmektedir. Şu anda pek çok kişi köy dışın­
da yaşıyor ve çalışıyor, kimileri başkentte ikin­
ci bir eve sahip. Genç erkekler muhteşem dağ­
larda yürüyüş yapmaya gelen turist kafileleri­
ne rehberlik yapmak suretiyle iş sahibi oldu.
Ekonomi, bir önceki çağın karşılıklılık sistemi­
ni terk ederek parasallaştı ve buna bağlı olarak
hiç kuşkusuz bazı köylülerin hayat standartla­
rında bir yükselme görüldü. Yaşlılar ve geride
kalanlar oğulları ve kızları çalışmak için dışa­
rı gittikleri ya da kaynakların daha bol oldu­
ğu yerlere yerleştikleri için kendilerini bu yaşlı
hallerinde ihmal edilmiş hissediyor. Tıpkı Y a­
nomamöler gibi onlar da isteyerek ya da iste­
meden bağlantıların gittikçe arttığı bir dünya­
nın parçası haline geliyor ve bu durum belki
de antropologların değişimin ilk habercisi olan
ani ziyaretleriyle başladı.
toplayıcılarm etkinliklerinde olduğu gibi tarım
etkinliğiyle de bütünleşmiştir.
Çağdaş bahçeci toplumlar genellikle kenar
bölgelerde yaşadıklarından ve büyük teknolo­
jik destekler almadıklarından çevrelerinden ya­
rarlanmak için çok çeşitli teknikler geliştirmiş­
lerdir. En yaygın teknik yak-aç tarımı ya da dö­
nüşümlü tarımdır. Bu teknikte ağaçlar ve dip­
lerinde büyüyen çalılar kesilerek gübre amaç­
lı bir kül tabakası oluşturacak biçimde yakılır.
Büyük bir çeşitlilik arz eden bitkiler birkaç yıl
ekilir, sonra alan nadasa bırakılır ve yeni bir
alan açılır. Dönüşümlü tarımın ve bahçeciliğin
başarısı genelde çevre hakkmdaki ayrıntılı bil­
gilerden kaynaklanır.
Geçimlerini tarımdan sağlayan çiftçiler her
birim toprak başına avcı-toplayıcılardan daha
fazla insan beslemeye muktedirdir, ancak di­
ğer çiftçilerle karşılaştırıldığında düşük enerji
bütçesi kullanırlar. Geçimleri için kaynakları­
nın ya da emeklerinin tümünü kullanmak zo­
runda değildirler.
Tarıma bağımlılığın getirdiği olağan top­
lumsal koşullar arasında, giderek artan yerle­
şiklik -yaz ve kış sürekli bir yerleşimde yaşa-
m a- ve yine giderek artan nüfus yoğunluğu yer
alır. Bu koşullar toplumsal karmaşıklığı ve bir­
birine bağımlılığı arttırma eğilimini doğurur.
Hane bahçeci toplumların temel birimidir;
bir toplulukta ailelerin bütünlüğü temel olarak
akrabalık bağları ve siyasal örgütlenme yoluy­
la sağlanır. Akrabalık ağı çoğunlukla toprak
kullanımında tanınan bireysel hakların ve top­
luluk içinde yaygın hediye değiş tokuşunun te­
melidir.
Diğer topluluklarla ilişkiler barış ya da sa­
vaş yanlısı ya da ikisinin arasında bir yerde ola­
bilir. Ticaret, ittifaklar ve gruplar arası evlilik
barışçıl ilişkileri doğururken, kaynaklar için
rekabet, yağma ve sömürü savaş nedenleridir.
Venezuela ve Brezilyalı Yanomamöler ve
Nepalli Tamanglar bu bölümde ele alman iki
tarım toplumudur. Bu iki topluluk farklı çev­
relerde yaşadıkları için uyarlanma biçimleri de
çok farklı olmuştur.
Yanom am öler avcı-toplayıcıdır, buna ek
olarak yoğun tropik ormanlarda dönüşümlü
tarım yaparlar. Köylerindeki otorite kurumlaş­
mış bir iktidara dayanmaz, yol gösterici reisler
tarafından sağlanır. Akrabalık babasoyundan
(erkek soyundan) izlenir ve ortalama bir köy
birbirleriyle evlenmiş iki soydan oluşur. Evlilik
kuralları katıdır, bir erkek karısını kendi soyu
dışından seçmek zorundadır, sırasında dikkat­
le gerçekleşen müzakereler,
İç düşmanlıklar ya da diğer köylerle savaş
nedeniyle köyler normal olarak birkaç yılda
bir yer değiştirir. Yanomamö toplumsal dün­
yası kuşku ve düşmanlık üzerine kuruludur. Si­
yasal ittifaklar hediye değiş tokuşu, ticaret, şö­
lenler ve gelin değiş tokuşu sırasında gerçekle­
şen dikkatli müzakerelerle sağlanır; buna kar­
şın evlilik bağı üzerine kurulan ittifaklar ol­
dukça az görülür.
Bazı antropologlar toplumsal düşmanlığı
protein kaynaklarındaki kıtlığa bağlar. Marvin
Harris, Yanomamö savaşının -kendileri bilin­
cinde olmasa d a- avlanma bölgesi ile ilişkili ol­
duğuna inanır. Daniel Gross ise dağınık ve ha­
reketli köyler biçimindeki yerleşim örüntüsü-
nün herhangi bir alandaki avın aşırı tüketilme­
sini önleyen bir strateji olduğunu söyler. Yine
de, Yanomamöleri diğerlerinden daha uzun sü­
re ve yoğun biçimde inceleyen Napoleon Chag­
non Yanomamölerde protein eksikliği olduğu­
na dair bir ipucu elde edememiştir. Chagnon
kadınlar yüzünden ortaya çıkan rekabetin, kız
çocuk öldürme uygulamasından ve güçlü er­
keklerin birden fazla kadın alma âdetinden
kaynaklandığını düşünür.
Barışçıl Timling köyü Yanom amö yaşam
biçimiyle büyük bir karşıtlık arz etmez. Tim-
linglilerin sekse görece daha yumuşak bir yak­
laşımları vardır. Başkalarıyla barış içinde yü­
rütülen ilişkilere önem verirler ve hiçbir sa­
vaşa karışmazlar. Dağlık çevreleri çetin ya­
şam koşulları sunduğu halde Timlingliler di­
key iklim kuşaklarını çeşitli biçimlerde kulla­
narak buralarda ya buğday, mısır, patates ve
darı eker, ya hayvansal ürünler elde eder ya
da yakacak toplar veya erzak depolarlar. Y a­
nomamöler son zamanlara kadar devlet ya da
kent merkezli siyasal sistemler içinde yaşayan
insanlardan görece kopuk yaşarken, bağım­
sız olmalarına karşın Timling halkı Tibet, N e­
pal ve uzun bir zamandan beri erkeklerin ça­
lışmaya gittikleri Hindistan ve Butan’la yakın
bir temas içindedir. Timlinglerin dini kendi­
ne özgü öğeler içerse de daha çok Budist ge­
leneklere yakındır. Gerek Yanom am öler ge­
rekse Timling halkı belirsiz bir gelecekle kar­
şı karşıyadır. Yanom am ö toprakları çiftçiler
ve madencilerin tecavüzüne uğramakta ve Y a­
nomamöler bunların taşıdıkları bağışık olma­
dıkları hastalıklarla mücadele etmek zorunda
kalmaktadır. Timling halkı yaşamlarını doğ­
rudan tehdit eden bu tür olaylar yaşamasa da
ulusal kültürün ve bu kültürün pazar ekono­
misinin içine çekildikleri için bağımsızlıklarını
ve kendilerine yeterli olma yetilerini kaybetme
riski altındadırlar.
M

Ço ba n lik Y oluyla
Uyarlanm a
Gelişimi
Enerjinin Örgütlenmesi
Bir Hareket Tarzı Olarak Göçebelik
Toplumsal Örgütlenme
Servet, Eşitsizlik ve Statü
K uzey K enya Ar İaal Halki
Ariaallerin Kökeni
Ariaallerde Uyarlanma
Hane Halkı: örgütlenme ve Statü
Yaş Mertebeleri ve Yaş Dizileri
Toplumsal Cinsiyet Rolleri ve
İktidar İlişkileri
Ariaaller Kalkınmayla Birlikte
Yaşayabilir mi?
O rtadoğu ' da Çobanlik
Güneydoğu Türkiye Yörükleri
Güneybatı İran Basserileri
Suudi Arabistan El-Murraları
ALTINCI BÖLÜM

Çobanlık

Ç obanlık, koyun, keçi, deve, sığır, at, la­

ma, rengeyiği ve yak gibi sürü hayvanla­
rının üretimi, bakımı ile bunlardan yararlanma
esasına dayanan bir geçim tarzıdır. Tıpkı av-
cı-toplayıcılıkta olduğu gibi hayvan çiftçiliğine
dayanan bu uyarlanma şeklinin sürdürülme­
si de ileri düzeyde uzmanlaşmış bir arazi kul­
lanım stratejisi gerektirmiştir. Ancak verimlilik
kavramı çerçevesinde ele alındığında, çoban­
lık daha çok yoğun tarımsal üretim ile kıyas­
lanabilir. Çoğu avcı-toplayıcı gruplar gibi ço­
banlar da bitki örtüsünün ancak minimum dü­
zeyde olduğu arazileri kullanırlar. Hayvancı­
lıkla uğraşan bu grupların otlatma sahaları ya­
banıl çayırlar, çalılık alanlar ve bazen de nada­
sa bırakılmış topraklardır. Tarımcı topluluklar
gibi göçebe hayvancılar da üretim kaynakları­
nın (hayvan sürülerinin) yönetimi için enerji ve
zaman harcar.
Çoğu çobanlar göçebedir ve belirlenmiş bir
coğrafî alan içinde hayvan sürülerini mevsim­
sel bir programa uygun olarak otlaktan otla­
ğa sürerler. Bu mevsimsel hareketliliğin (gö­
çebeliğin) derecesi ise yağış miktarı, bitki ör­
tüsü ve su kuyularına ulaşabılirlik gibi çevre­
sel etkenler tarafından belirlenir. İktisadî ve si­
yasal zorunluluklar da göçebe çobanların ha­
reket örüntülerini etkilemektedir. Çobanlar,

hayvanlarım veya giysi yapımında kullanıla­
cak hayvan ürünlerini, araç gereç, silah ve ki­
mi besin maddelerini değiş tokuş edebilecekle­
ri pazarı ve otlakları kullanabilmek için, diğer
gruplarla -ve hatta hükümetle- ticaret yapmak
zorundadır.
Temel geçim kaynağı olarak hayvan sahip­
liğine dayalı bir uyarlanma stratejisi olan Ço­
ban uzmanlaşmasının boyutlarını, çevre ile pa­
zar koşulları arasındaki çeşitlilik belirler. Geçi­
mini günü gününe sadece sahip olduğu hayvan
sürülerinden sağlayan grupların sayısı olduk­
ça azdır. Böyle bir geçim stratejisi iki nedenden
dolayı oldukça risklidir. Öncelikle, hayvanla­
rının hayatlarını güvence altına almak için do­
ğal çevreden kaynaklanan kimi zorluklarla ba­
şa çıkmak zorundadırlar. Bunlar, soğuk, su ve
otlak kıtlığı gibi etkenlerdir. Diğer taraftan, ay­
nı kaynaklardan geçinen ve bu nedenle muhte­
melen rekabet içinde oldukları diğer gruplarla
Güney Afrika
Namaqualand’da komüna!
otlaklarda güdülen keçiler.
iyi geçinmeleri gerekir. Mevcut bu zorluklara
rağmen çevre koşulları izin verdiğinde çoban­
lar daha kapsamlı geçim stratejilerine yönelme
eğilimi de gösterirler. Örneğin, hayvan sürüle­
rinin yanısıra en azından bir miktar tahıl ye­
tiştirirler (Barfield, 1993; Berleant-Schiller ve
Shanklin, 1983).
Bu geçim tarzı içinde ne ölçüde uzmanlaş­
mış olursa olsun, aslında çobanların çoğu geçi­
mini hayvansal ürünlerden çok tarımsal ürün­
lerden sağlar. Genellikle bağımsız toplumlar
olarak bilinen Arabistan’daki deve çobanı be­
deviler, eskiden olduğu gibi günümüzde de da­
ha büyük ve yerleşik toplumlarla çok sayıda İk­
tisadî bağlara sahiptirler. Hatta Arabistan’daki
bedevi konak yerleri motorlu yük taşıtlarının
gelişinden çok daha önceleri tacirler tarafından
deve karşılığında ticarî mal değiş tokuşu ama­
cıyla düzenli olarak ziyaret edilirdi. Tacirler,
göçebelerin siyah çadırlarıyla tezat teşkil eden
beyaz çadır dükkanlarını konak yerlerinin bi­
raz dışına kurarlardı ve herhangi bir düşman­
ca davranışa veya yağmalamaya maruz kalma­
ları durumunda bu kabileler arası ilişkileri dü­
zenleyen hukukun ihlâli anlamına gelirdi. Bu
onların çoban toplumunun ne denli sadık bi­
rer müttefiki olduklarını göstermesi bakımın­
dan önemlidir. Bugün çoğu bedevinin konak
yerleriyle yakın mesafedeki alış veriş merkezle­
ri arasında gidip gelmelerini sağlayan yük taşıt­
ları ya da cipleri bulunmaktadır.
Çoban toplumları daha yakından inceleme­
ye geçmeden önce, çobanlığın nasıl geliştiğini
ve bunun grupların toplumsal yapısı üzerinde­
ki etkilerini inceleyelim.
Ç o b a n l ik Y o l u y l a Uy a r l a n m a
Gelişimi
Arkeolojik bulgulara göre evcilleştirilmiş bit­
ki ve hayvanlara dayalı karışık tarım, çoban
uzmanlaşmasına giden yolun önünü açmıştır
(Redman, 1978). Karışık tarım kuraklığa, üre­
timde düşüşe, hastalık ve diğer doğal afetlere
karşı her zaman çok yönlü bir stratejik güvence
oluşturmuştur. Tarım toplumlarmda hayvan
yetiştiriciliği giysi ve barınak yapımında kul­
lanılan kimi değerli ürünlerin temin edilmesi­
ni sağlamakla kalmıyor, besin ihtiyacını da gi­
deriyordu. Hayvan sürüleri gelecekte karşılaşı­
labilecek kıtlık dönemlerine (örneğin soğuk kış
mevsiminde don tehlikesine) karşı önemli bir
besin güvencesi oluşturuyordu. Hayvanların
ölmesi halinde ise tarımsal ürünler bir güven­
ce oluşturmaktaydı. Söz konusu çeşitlilik, be­
sin edinmede ortaya çıkan dalgalanmalar kar­
şısında alternatifler ve stoklar sayesinde hayat­
ta kalabilmek için bir güvence sağlamaktay­
dı. Tarım ve hayvancılığın bir arada sürdürül­
mesi şeklindeki bu çeşitlilik günümüzde Afri­
ka, Avrupa ve Ortadoğu’nun çeşitli bölgelerin­
de ve özellikle dağ köylerinde oldukça yaygın
bir durumdur.
Üretimdeki çeşitlenmenin getirdiği birçok
avantaja karşın, tarımsal uygulamalardaki de­
ğişmeler, özellikle de su kanalları sayesinde yo­
ğun tarımsal üretimin gelişmesi, çoban uzman­
laşmasının ön koşullarını yaratmıştır. Sulama­
ya dayalı olarak artan üretim, nüfus atışını ve
yerleşim alanlarının genişlemesini sağlamış, bu
gelişmelerin sonucunda yoğun tarımsal faali­
yetlere tahsis edilen araziler genişlemiş, buna
karşılık hayvanlar için kullanılan otlak alanları
daralmıştır. Bu durum bölgeler arası ticareti de
tetiklemiştir. Böylelikle hayvan otlakları yerle­
şimlerin çevresinden uzak ve bereketsiz alanla­
ra itilmiştir. Hayvan sahipleri sürülerine besin
ve su temin etmek için bu kez daha uzun mesa­
feler kat ederek daha fazla çaba sarf etmek zo­
runda kalmışlardır. Dahası, bu durum hayvan
sürülerini yırtıcı hayvanlara ve hırsızlara karşı
daha savunmasız bir hale getirmiştir. Böylelik­
le, hayvan bakımına daha fazla emek harcan­
ması enerjinin tarımsal alanların dışına kayma­
sına neden olmuştur. Tarlalardaki işlere ek ola­
rak yapılan kanalların bakımı ve temizliği gi­
bi işlere bağlı olarak, tarım çiftçiler için daha
fazla zaman kaybına neden olmaya başlamış­
tır. Zamanla her iki stratejiye de talep artmış,
bu durum bazı hanelerin yoğun tarım alanında
uzmanlaşmaları, diğer bazılarının ise hayvan
sahipliği veya çobanlığa yönelmeleri şeklinde
bir farklılaşmaya yol açmıştır.
Sabanla üretim yapan kimi çiftçilerin yoğun
tarıma geçmeyi denediği ancak sulama kanal­
larından yararlanamadıkları için bunu başa­
ramadıkları bazı girişimler de olmuştur muh­
temelen. Diğer iki ihtimal de, yoğun sulama­
nın zemin suyu seviyesinin düşmesine ve dola­
yısıyla kuyu ve kanalların zamanla kuruması­
na yol açmış olabileceği veya sulamayla birlik­
te artan tuzluluk oranının ekilen arazilerde ve­
rimsizliğe neden olmuş olabileceğidir. Diğer ta­
raftan, su debisinin dengesiz olduğu bölgeler­
de kanallar önemini kaybetmiş olabilir. Kenar
bölgelerde ürün verimini yükseltme mücadelesi
vermiş olan öteki tarımcıların karşılaştığı güç­
lükler, onları hayvan yetiştiriciliğine teşvik et­
miş olmalı. Tarımcı ve çoban gruplar arasında­
ki bu strateji farklılıkları beraberinde bölgesel
ve kültürel farklılaşmalar da getirmiş, çoban ve
tarımcı olmak üzere birbirinden farklı iki grup
oluşmuştur.
Sonuç olarak çobanlık yoğun tarımla bir­
likte gelişmiş oldu. Çobanlığın gelişimini belir­
leyen bütün bu nedenlere karşın bu geçim stra­
tejisi esasen tarımsal artık-değere ve çobanlar­
la tarımcılar arasındaki sürekli bir karşılıklı et­
kileşime dayalıdır. Çobanlık belki tarıma alter­
natif bir geçim tarzıdır, fakat neredeyse hiçbir
dönemde ondan bağımsız olduğu söylenemez.
Enerjinin Örgütlenmesi
Bahçe tarımı gibi çobanlık da avcı-toplayıcılık-
tan daha üretken bir geçim tarzıdır. Avcılar av­
ladıkları hayvanların sayısını artırmaya ya da
canlı hayvanların ürünlerini kullanmaya çalış­
mazlar. Daha önce de belirttiğimiz gibi avcı­
lar belki bütün av hayvanlarının yok olmasın­
dan kaçınacak şekilde tutumlu bir avcılık usulü
sergilerler; ancak hayvan sürülerinin denetlen­
mesi ve yönetilmesi gibi bir uygulamaları yok­
tur. Oysa çobanlar hayvanlarını çoğaltmak ve
korumak yönünde bir emek sarf eder ve böy­
lelikle onların doğurganlıkları ve hayatta kal­
ma oranlarını yükseltirler. Tim Ingold (1980,
s.87) rengeyiği çobanları dışındaki çobanların,
hayvan sürülerinden genellikle süt, kıl, kan ve­
ya yün gibi ikincil ürünler elde etmek için ve
iş gücü (yük taşıma ve çekme gibi işlerde birer
vasıta) olarak yararlandıklarına işaret etmek­
tedir. Et elde etme amaçlı üretim ise, bir iki is­
tisnaî durum dışında ancak zorunlu haller için
söz konusudur. Hayvanlara etinden ziyade sü­
tünden yararlanmak üzere yapılan yatırım ço­
banlara çok daha fazla bir kazanç sağlar. Hay­
vanların et ihtiyacı için öldürülmesi kazanç­
lı bir yol değildir. Aslında başarılı çobanlar ta­
rımcılara oranla sahip oldukları hayvan sayısı­
nı daha hızlı arttırır ve daha fazla sayıda yav­
ruyu sürülerine dahil ederek sürülerini büyü­
türler. Kuşkusuz, bu avantaj çoğu durumlarda
çobanlığın güvensiz doğasına kısmen bir des­
tek sağlamaktadır. Hayvan sürüleri, zengin bir
haneyi bir gecede yoksul durumuna düşürebi­
lecek olan salgın hastalık, kuraklık ve hırsızlık
gibi tehditlere açıktır.
Tarım ın mümkün olduğu alanlarda, tam
zamanlı çobanlık tarım dan daha az verim ­
li olabilir. Çiftçi halklar, hayvan mevcudun­
dan çok tarımsal üretimlerini artırarak dönüm
başına kalori bakımından yaklaşık on kat da­
ha fazla besin temin edebilirler. Ancak tarımın
riskli ya da imkânsız olduğu yerlerde, çoban­
lık insan için doğrudan besin niteliği taşıma­
yan yem bitkilerinin, hayvanlar aracılığıyla süt,
kan ve et gibi besin maddelerine dönüşümünü
sağlaması açısından oldukça kullanışlı bir stra­
tejidir. insanlar, hayvansal besin kaynaklarını
onları tüketmek ya da tarımsal ürünler, giyim-
kuşam gereçleri gibi kendi kaynaklarından te­
min edemedikleri diğer bazı ürün ve maddeler­
le mübadele etmek ihtiyacı ortaya çıkana ka­
dar canlı hayvanlar olarak korurlar. Hayvan­
ların doğası gereği hareketli oluşu, çobanların
üretim sistemlerini mevcut kaynaklara uygun
bir biçimde ayarlamalarına izin verir.
Aynı anda birden fazla ekosistemin kulla­
nımına dayanan stratejileri sayesinde çoban­
lar, tarıma elverişli olmayan çevrelerden nispe­
ten daha verimli bir enerji elde etmenin yolla­
rını bulmuşlardır. Örneğin, Doğu Afrikalı bir­
çok çoban halk, hayvan cinsi bakımından ka­
rışık bir sürü topluluğuna sahiptir ve zebunun
(sırtında develerinkine benzer bir hörgücü olan
bir sığır cinsi) yanı sıra, çok sayıda keçi, bazen
koyun, eşek ve kurak bölgelere doğru gidildik­
çe deve besler. Karışık bir sürüye sahip olma­
nın önemi, kendine özgü besin tercihlerine uy­
gun olarak her türün birkaç farklı çevreden ya­
rarlanmasına olanak sağlamasından ileri gelir.
Buna karşılık çobanlığın tarıma göre daha dü­
şük enerji düzeyli besin sağlaması, uzmanlaş­
mış çobanların öteden beri düşük nüfus yoğun­
luğuna sahip olmaları sonucunu doğurmuştur.
Bir Hareket Tarzı Olarak Göçebelik
Sanayileşmemiş toplumlarda hareketliliği ge­
rektirmeyen mandıra, çiftlik hayvancılığı gibi
hayvan sahipliği örneklerine ya da yerleşik ço­
banlığa az rastlanır. Göçebe çobanlık ise, ha­
reketli hayvancılık uygulamalarına verilen ge­
nel bir isimdir ve bir geçim tarzı olarak hay­
van sürülerinin mevsim ve koşulların gerekle­
rine uygun bir şekilde bir otlaktan diğerine do­
laştırılmaları şeklindeki bir uyarlanma strateji­
sidir. Bir sürüyü sürekli olarak besleyecek ka­
dar zengin bir arazi içinde belirli bir alanın ön­
celikle tahıl ekimine ayrılmasıyla daha fazla
verim elde edilecektir (bu nedenle zengin top­
raklarda esas olan tarımdır). Sürü hayvanları­
nın hareketli olabilme avantajları ve gruplaş­
ma ve sürekli yeni gruplar oluşturabilme kabi­
liyetleri sayesinde çobanlar, mevcut koşulların
da zorlamasıyla tarım ve yaşam açısından ve­
rimsiz alanlara yönelerek buralara uyum sağ­
layabilmektedir. Kaynakların yerleşik bir top­
lumun yaşamasına olanak vermeyecek kadar
dağınık olduğu bir çevrede, hareketlilik bir ço­
ban toplumunun hayatını sürdürebilmesinin
anahtarıdır.
Her ne kadar çoban göçlerinin asıl nedeni
yıl boyunca sürülerin ot ihtiyacını karşılamak
olsa da, tek gerekçe bu değildir. William Irons
(1975), İran’ın kuzeyindeki göçebe hayvancı
Türkmenlerin sadece otlak aramak için değil,
aynı zamanda siyasal ve kültürel özerkliklerini
korumak için göç ettiklerine dikkat çeker. Bu
gruplar geçmişte Türkmen olmayan yerleşik
topluluklara ve kervanlara baskınlar da düzen­
liyorlardı. Başa çıkamayacakları bir güçle kar­
şılaştıklarında ise, hayvanlarıyla birlikte arazi­
de kolaylıkla dağılarak ulaşılması güç alanlara
sığmıyorlardı. 20. yüzyılın başlarında İran hü­
kümetinin bölgede asayişi “denetim” altına al­
masına kadar, söz konusu aşiretler kendi içişle­
rindeki özerkliklerini önemli ölçüde korumak­
taydılar. Bunu göçebe yaşama becerilerini di­
ğer toplumlara oranla çok daha fazla geliştir­
miş olmaları sayesinde başarıyorlardı.
Antik çağlarda Avrasya’da göçebe savaşçı­
ların askeri hünerlerine dayanan pek çok bü­
yük imparatorluk kuruldu. 1000 yılı civarın­
da iki icat atlı savaşçıların zaten oldukça etkili
olan askeri gücünü çok daha da arttırdı: Fark­
lı malzemelerin (ahşap ve/veya kemik) birara-
da kullanılması ile yapılmış daha fazla ölüm­
cül güç sağlayan makaralı yay ve daha güven­
 Kurak mevsim Yağışlı mevsim

Şekil 6 - 1 . Yatay göç tipik olarak avcı-toplayıcılara benzer biçimde mevsimsel göçleri içerir. Ancak evcil hayvanların hem
taşımada hem de yiyecek kaynağı olarak kullanılması sayesinde daha uzak alanlara gidilebilir ve ikamet için kullanılacak daha
sağlam malzemeler ve daha çok mal taşınabilir. Çobanlıkla geçinen çoğu topluluğun diyeti kendi yetiştirdikleri ya da takas yolu
ile elde ettikleri tarımsal ürünlere de dayanmaktadır.

li sürüş sağlayan üzengi. Bu icatlar atlı savaşçı­
ların son sürat giderken her yöne doğru ölüm­
cül atışlar yapmalarına olanak verdi. Orta As­
ya steplerinde İskitlerin, Hunların ve Moğolla­
rın sahip olduğu gibi, bu şekilde kuşanmış bü­
yük ordular oluştu ve bunlar her fırsatta yerle­
şik Avrupa ve Asya’nın geniş arazilerini ya iş­
gal ettiler ya da terör saçtılar. Cengiz Han (ö.
İ.S. 1227) ve soyundan gelenler İ.S. 1280 yılı­
na gelindiğinde Kore yarımadasından bugünkü
Çin, Rusya, Arnavutluk, Polonya, Romanya,
Orta Doğu ve Pakistan’a kadar olan toprakları
fethetmişlerdi. Bu imparatorluğun yaşayan ka­
nıtı alışılmamış bir genetik keşif ile güm şığına
çıktı. Oxfordlu bir genetik bilimci çalışma ar­
kadaşları ile birlikte daha önce Moğollar tara­
fından yönetilmiş pek çok ülkede on yıl boyun­
ca 16 farklı nüfustan kan örnekleri topladılar
(Wade, 2003a, s.D3). Bu çalışmayla erkeklerin
% 8 ’inin yani, 16 milyon kişinin Moğol hane­
danının karakteristik bir özelliği olan ayırt edi­
ci bir Y kromozomunu taşıdıklarını ortaya çı­
 Şekil 6 - 2 . Bu çizimler hayvanlarla yapılan ve genellikle tüm nüfusun kışın yaşadıkları vadideki köy ve kamplardan baharda kar
eriyip otlakların ortaya çıktığı yaylalara çıktığı dikey mevsimsel göçleri göstermektedir. Kışları yaylacı topluluklar genellikle
depolanmış saman ya da diğer hayvan yemlerini kullanırlar.

kardılar. Bu bulgunun evrimsel önemi görece­
li olarak küçük bir sülalenin çok büyük bir so­
yu etkileyebildiğini göstermesidir; tarihsel ola­
rak Cengiz Han ve oğullarının inanılmaz sayı­
da evlada babalık yaptığı bilinmektedir. Kültü­
rel ya da tarihsel bakış açısıyla Cengiz Han’ın
başarıları üstün çoban göçebe toplulukların,
tarım devletlerini bozguna uğratabilecek de­
recede büyük güçleri seferber edebilme konu­
sundaki çoğunlukla göz ardı edilen yetenekle­
rinin örneğidir.
Günümüz bürokratik devlet sisteminin sı­
nırları dahilinde bile hareketlilik göçebe ço ­
banlara yerleşik toplulukların elde ettiğinden
çok daha büyük siyasal özerklikler sağlayabil­
mektedir. İran’da hüküm süren siyasal belir­
sizlik ortamında, gerek yerleşik gerekse göçe­
be Türkmenler kendi bağımsız kültürel kim­
likleri altında yaşama taleplerini sürdürüyor­
lar ve göçebe Türkmenler bu yöndeki çabala­
rında diğerlerine göre çok daha başarılı görü­
nüyor. Diğer bazı ülkelerde göçebe hayvancılar
askerlik hizmeti ve vergilendirme gibi zorunlu
yükümlülüklerden muaf tutulma hakkı da el­
de edebiliyor.
Belirli bir çoban topluluk içinde yer alan
hanelerin İktisadî stratejileri de oldukça çeşitli­
lik gösteriyor. Söz konusu çeşitlilik, çadır grup­
larının sürekli değişen düzenlerinde ve göçler
için alman bireysel kararlarda kendisini açık
şekilde belli ediyor. İran Türkmenleri arasın­
da bazı gruplar, örneğin bir yıl yoğun bir şekil­
de göç ederlerken ertesi yılı büyük ölçüde yer­
leşik bir düzen içinde geçirebiliyor. Olağan ya­
şam düzeni, çoğunlukla bu şekilde bir değiş­
kenlik içinde sürüp gidiyor. Türkiye’de büyük
sürü sahibi kimi Yörük haneleri, henüz baha­
rın ilk günlerinde yeni yeşermekte olan otlak­
lardaki don tehlikesine karşın kamyonlarla ta­
şınma olanağı sayesinde dağlardaki yaylala­
ra çıkma cesaretini gösterebilmekte. Küçük sü­
rü sahipleri ise, olası don tehlikesi karşısında
bir iki hayvan kaybını bile göze alamadıkların­
dan, daha ileri tarihlerde göç ediyor. Dolayısıy­
la, göç örüntüsünün çeşitliliğinin genel olarak
sahip olunan sürü (hayvan) cinsi, otlak alanla­
rın niteliği (kapasitesi), iklim ve su kaynakları
gibi değişkenlerle belirlendiğini söyleyebiliriz.
Ilıman iklimli ve yüksek vasıflı otlaklara sahip
bir alanda hareket etme ihtiyacı düşük vasıflı
otlakların hakimiyetindeki alanlardaki kadar
fazla olmayacaktır (Barfield, 1993).
Uygulamalardaki çeşitliliğe karşın esasen
iki temel göçebe hareket sistemi söz konusu­
dur. Bunlardan birincisi, düzlemsel veya yatay
göçtür ve geniş bir alanda besin bulma ama­
cıyla düzenli olarak yapılan hareketlere denir.
Bu hareket tarzının gerekçesi, belirli bir alanın
uzun bir dönem için bir sürüyü besleme kapa­
sitesine sahip olamayışıdır. Arabistan yarıma­
dasındaki bedeviler bu tarz göçebeliğe iyi bir
örnektir; bedevi kabile grupları bitki örtüsü­
nün son derece kısıtlı olduğu hayli kurak bir
bölgeden geçinebilmek için yüzlerce kilometre­
karelik geniş bir alana dağılırlar. Her ne kadar
mevsimsel olarak su kuyuları etrafında büyük
çadır grupları oluştursalar da, bedevi gruplar­
da nüfus yoğunluğu dikkate değer ölçüde dü­
şüktür. Bu hareket sistemi önce Afrika’nın sığır
ve keçi besiciliği yapılan bölgelerinde, Ortado­
ğu ve Orta Asya’nın step ve çöllerinde ve daha
sonraları da Kuzey ve Güney Amerika düzlük­
lerinde yaygınlık kazanmıştır.
İkinci göçebe hareket sistemi, hayvanlarla
birlikte alçak ve yüksek otlaklar arasında ve di­
key yönde mevsimlik bir hareket olan transhü-
manstır. Göçebeliğin bu şekline Ortadoğu’nun
dağlık alanları, Doğu Avrupa’nın belirli kesim­
leri, İsviçre, Orta Asya ve daha geç dönemler­
de de Kuzey ve Güney Amerika’da rastlanır.
Transhüman göçebeler dağlardaki yaz otlakla­
rı ile vadilerdeki kış otlakları olmak üzere ge­
nellikle iki ana otlakta uzun süreli olarak ve bir
arada konaklar. Mevsimlik konak yerleri ara­
sındaki göç döneminde izlekler ve yollar hare­
ket halindeki insan ve hayvan gruplarıyla ka­
labalıklaşır.
Çoban toplulukların çoğunun göçebe ya­
şam tarzına uyarlanmış olmasına karşın, te­
kil ailelerin hep birlikte hayvan otlatma işi­
ni bırakıp başka işlere yöneldikleri görülür.
Ortadoğu’da, aileler arazi ve dükkan gibi da­
ha güvenli yatırım biçimleri için yeterli biri­
kim elde ettiklerinde veya sahip oldukları hay­
van miktarı bütün bir hane halkım geçindirme­
ye yetmeyecek kadar az olduğunda başka işle­
re yönelmektedir. Birçok bölgede hayvan sü­
rülerini otlatma işleminden sonra bir yerleşim
alanına dönülmesi olağan düzendir (Salzman,
1980). Diğer taraftan çiftçi aileler de eğer da­
ha avantajlı olduğuna kanaat getirirlerse ço­
banlığa geçebilirler. Bu nedenle çoban olarak
tanımlanmış birçok halkın yerleşik toplumlar-
la güçlü kültürel bağları bulunduğu gibi birço­
ğunun yerleşik akrabaları da vardır. Örneğin
İsrail’deki Negev’de yaşayan bedeviler siyasal
nedenlerle büyük ölçüde yerleşikliğe zorlan­
mış olsalar da, hâlâ becerebildikleri kadar faz­
la hayvan beslemeye devam etmektedir.
Ancak göçebe çobanları katı bir biçimde
tek tip bir yaşam tarzına bağlı topluluklar ola­
rak algılamak hatasına düşmememiz gerekir.
Nomadizm ya da göçebelik, sonuç olarak hay­
vancılık üzerine uzmanlaşmanın yarattığı bir
stratejidir. Bir grup, koşullara bağlı olarak az
ya da çok göçebe olabilir. Toplumlar olabildi­
ğince büyük gruplar halinde örgütlenebilir ve
bu strateji kendilerine avantaj sağladığı sürece
bu birlikteliği sürdürürler; ancak daha üretken
olmalarına olanak tanıması halinde bağımsız
birimler halinde etkinlik gösterirler. Her ne ka­
dar bir toplumun tipik özelliklerinin “grup da­
yanışması”, “ortaklık” ve “İktisadî işbölümü”
olduğunu söylesek de, bunların kökeninde ya­
tan bireysel davranış güdülenmesi gerçeğini
göz ardı etmemeliyiz. Bizlerin toplumsal örgüt­
lenme örüntüleri olarak gördüğümüz şey, bir
bakıma bireylerin karşılaştıkları sorunları çöz­
mek ve önlerine çıkan fırsatları değerlendirmek
üzere benimsedikleri stratejilerin toplamından
başka bir şey değildir.
Toplumsal Örgütlenme
Sadece göçebe çobanlara özgü ve tek bir top­
lumsal örgütlenme şekli yoktur; zira bu tarz
uyarlanmalar birbirinden farklı çevresel, siyasal
ve kültürel bağlamlar içinde gerçekleşir. Örne­
ğin rengeyiği çobanları olan Laponlarm toplum­
sal hayatı, temas içinde oldukları Fin topluluk­
larıyla yakın benzerlikler gösterebilir. Arabis­
tan bedevileri Irak’taki köylü aşiretleriyle kültü­
rel benzerliklere sahip olabilir. Ancak göçebeler
üzerinde çalışan araştırmacıların pek çoğu, ince­
ledikleri toplumların kimi örgütlenme biçimleri­
ni hâlâ hareket etme zorunluluğu (veya kapasi­
tesi) ya da bakmakla yükümlü olunan hayvan­
ların ihtiyaçlarıyla ilişkilendirmektedir.
Esas olarak bütün göçebe çobanlar toplum­
sal ve siyasal olarak, bir ya da birkaç kuşak­
tır aynı soydan gelen ve akrabalık bağıyla bağ­
lı kabileler şeklinde örgütlenmiştir. Bu tür gu­
ruplar, akrabalık derecesine göre tanımlanan
klan, soy grubu veya büyük aile gibi pek çok
alt grubu kapsayabilir. Bu gruplaşmalar (grup­
laşma biçimleri Sekizinci Bölüm’de daha ayrın­
tılı bir şekilde ele alınacaktır), belirli bir böl­
ge içinde bir arada yaşayan bir topluluk olarak
tanımlanmaz; aynı kabileye mensup kişiler bir-
birleriyle akrabadır.
E. E. Evans-Pritchard (1940), Sudan’da sı­
ğır çobanlığı yapan Nuer kabilelerinde bir ka­
bile mensubunun her yerde ve her koşulda bir
Nuer olarak görüldüğünü söylemektedir. Ay­
nı zamanda her Nuer doğduğu andan itibaren,
her biri -B a tı toplumlarmdaki aile isimlerine
benzemeyen- farklı bir isim taşıyan kabile içi
bir “kol”un ya da soyun parçası olur. Nuer ka­
bile sisteminin her kolunun, aralarındaki ilişki­
nin yakınlık derecesine göre diğerleriyle daya­
nışma içinde olması beklenir. Dalları ayrılan
bu sistem Afrika ile Ortadoğu’da yaygındır ve
grubun büyüklüğünün eldeki kaynaklara göre
ayarlanmasında oldukça esnek bir uyarlanma
yoludur. Gruplar, akrabalık çizgisini izleyerek

birleşebilir ve dağılabilir. Dolayısıyla, kabile
toplumlarınm hepsi çoban değildir; ancak yine
de çoğu göçebe çoban şu ya da bu şekilde kabi­
le biçiminde örgütlenmiştir.
Konak Yeri Grupları
ve Hane Halkı Örgütlenmesi
Çoban toplumlarda bireyler ve haneler hareket
örüntülerini ve birlikte konakladıkları grupları
sık sık değiştirirler. Genellikle İktisadî ve siya­
sal koşullara ve toplumsal konumlarındaki de­
ğişikliklere göre hareket ederler. Tekil haneler,
iyi geçindikleri ve bir arada olmaktan hoşnut
oldukları -bunlar çoğunlukla akraba grupları­
dır- insanlarla konaklamayı tercih eder. Güçlü
reislik rollerinin olmadığı bu eşitlikçi topluluk­
larda, ortak etkinliklerin kolay yürütülebilmesi
için konak yerindeki hane halkı sayısı belli sı­
nırlar içinde tutulmaktadır. Gözlemciler (Tap-
per 1979, s.81; Johnson 1983, s.176) göçebe
Doğu Afrika sığırları
çobanlıkla sürdürülen
diyetin ana unsurlarını
oluşturan süt ve kan
için yetiştiriliyor. Sürüyü
genellikle erkekler
güderken sağma işlemini
kadınlar yapıyor.
grupların konaklama sırasındaki ortalama nü­
fusunu 100 ile 300 kişi olarak tespit etmiştir.
İnsanların zorunlu olarak değil kendi ter­
cihleriyle bir arada yaşamayı seçmiş olduğu
çok sayıda göçebe toplumu inceleyen Gregory
Johnson (1983, s.183), konak yeri gruplarının
birbiriyle yakın bağları olan ortalama altı ha­
neden (örneğin baba oğul gruplaşması) meyda­
na geldiği sonucuna varmıştı. Bu gruplar içinde
bir anlaşmazlık çıkması durumunda ise, sorun
anlaşmazlığa neden olanın ayrı yol alması yo­
luyla çözülüyordu. Konar göçer göçebe grupla­
rın değişken bileşimleri, birçok yönden göçebe
avcı-toplayıcı grupların konaklama biçimiyle
benzerlikler göstermektedir. İnsanlar çatışma­
ları en aza indirmek ve uyum sağlayabilecekle­
ri bireylerle bir araya gelebilmek için hareketli­
likten yararlanır.
Çoban toplum ların pek çoğunda b irlik­
te yerleşik hanelerden söz etmek mümkündür.
Bu durumda grup üyeleri çoğunlukla ortak bir
ekonomisi olan çadırlarda yaşar ve çobanlık ve
diğer üretim işlerini birlikte yapar. Grupların
sık sık göç ettiği ve grup bileşiminin sürekli de­
ğiştiği bir toplumda haneler bir başka toplum­
sal özellik daha kazanır. Bu özellikle Ingold’un
(1980, s.188-189) ileri sürdüğü gibi pazar iliş­
kilerinin rekabete neden olduğu durum lar­
da kendini gösterir. Parçası olduğu konak yeri
grubu gibi hane halkı da genişleyerek veya da­
ha küçük hanelere bölünerek değişen ekono­
mik koşullara karşılık vermek zorunda kalır.
Hiyerarşik Kabile Örgütlenmesi
Çoban konak yeri grupları avcı-toplayıcıların
değişken konaklama örgütleriyle benzeşiyor gi­
bi görünse de, göçebe çoban toplulukların ço­
ğunun hane halklarını ve konaklama grupla­
rını kabileler halinde birleştiren daha karma­
şık toplumsal-siyasal bir örgütlenmesi vardır.
Arabistan bedevileri ve Orta Asya Moğolları
gibi bazı göçebe aşiretler güçlü reislere sahip­
tir. Kuşkusuz bu gibi rollerin varlığı, söz ko­
nusu halkların sınırları içinde yaşadıkları ulus
devletler ve özellikle tarım toplumları ile yakın
temaslar ve hatta düzenli çatışmalar içinde ol­
dukları gerçeğini akla getirmektedir. Örneğin
İran’daki Kaşkaylar, her bir reisin diğerine açık
bir biçimde belirlenmiş bir emir-komuta zinciri
yoluyla bağlandığı bir reisler hiyerarşisine sa­
hiptir (Beck, 1986, 1991).
Hiyerarşik bir kabile (ister babasoyunu iz­
lesin ister anasoyunu) mensup olmanın koşul­
ları açıkça tanımlanmıştır ve yine açıkça ta ­
nımlanmış alt gruplardan oluşur. Böyle bir ör­
gütlenme uzun mesafeler boyunca iletişim ku­
rabilme olanağından daha fazlasına izin ve­
rir. Büyük çaplı göçlerin düzenlenmesi, otlak­
lara ulaşılması, kabilenin egemenlik alanları­
nın denetimi ve savunması ve hatta zaman za­
man yerleşik tarım nüfusları üzerinde denetim
kurma girişimleri bu kabile örgütlenmesi saye­
sinde gerçekleşir.
Arun Agrawal’m batı Hindistan’daki gö­
çebe çoban Raikalar üzerinde yaptığı çalışma
bu örgütlenmenin nasıl işlediğini gösteriri. R a­
ikalar, Hindistan’daki göçebe çobanlar içinde­
ki en büyük gruptur. Racistan ve Gucarat’taki
yerleşim alanlarında yılın üçte ikisinde koyun
sürüleriyle birlikte göç ederler. Birkaç yüz bin
dolayında çoban genellikle hemen her gün ye­
ni bir konak yerine hareket eder. Geçici konak
yerleri {dang) aynı anda 18 kadar sürüye (7 bin
baş hayvan) ve yüzden fazla erkek, kadın ve
çocuğa ev sahipliği yapar. “Sayıları 50 ile 100
arasında değişen insanların ve hayvanların bir­
likte hareketi, bir ortak karar mekanizması ge­
rektirmektedir” (Agravval 1993, s.263). Bu so­
runu, her çadırda üç kişiden oluşan bir yetki
mercii belirleyerek çözerler.
En deneyimli, en varlıklı ve diğer konak ye­
ri reisleriyle en iyi ilişkiler içinde olan kişi bi­
rinci reis, yani nam bardar olur. N am bardar
vaktini yeni göç güzergâhları aramak ve diğer
konak yerlerini ziyaret etmekle geçirir. İkin­
ci reis olan kam dar, nam bardann konak yeri
dışında olduğu zamanlarda onun yerine karar
alır, Raikaların çıkarlarını temsil etmek üze­
re kurulmuş olan beş kişilik ihtiyarlar heyetine
katılır. Üçüncü reis mukhiya, konak yerindeki
çobanların reisidir ve sürülerin özelliklerini ve
ihtiyaçlarını çok iyi bilir. Üç reis de esas olarak
yaş, deneyim, servet birikimi ve akrabalık dere­
cesine bakılarak seçilir. N am bardar daha çok
konak yeri idaresi, göç, alışveriş, hayvan kırkı-
mıyla ilgili kararları verir. Konaklama yerlerini
ve göç güzergâhlarını en iyi bilen kişidir. Kam-
dar, nambardarm uzun süreyle konak yeri dı­
şında bulunduğu zamanlarda ihtiyarlar heye­
tiyle işbirliği yaparak konak yeri içindeki iliş­
kileri düzenler. Başlıca rolü nambardarm oto­
ritesini tesis etmektir. Sürülerin otlatılması ve
konak yerine getirilmesinden sorumlu mukhi-
ya, sürü idaresini en iyi bilen kişidir (Agrawal,
1993, s.270).
Servet, Eşitsizlik ve Statü
Çoğu geleneksel çoban toplumunda hayvanlar
tek ekonomik servet kaynağıdır. Hayvanlar­
la ilgili mülkiyet hakları her hanenin kendisine
aittir ve babadan oğula devredilir. Kimilerinin
babadan miras kalan hayvan miktarının diğer­
lerinden fazla olması ya da kimi sürülerin daha
iyi bakılması ve idare edilmesine bağlı olarak,
hanelerin sahip oldukları hayvan varlığı ve ka­
litesi farklılık gösterir. Bununla birlikte hemen
bütün çobanlar hastalık, kuraklık, hırsızlık ve
bazen de kötü şans gibi nedenlerle hayvanları­
nı kaybedebilir ve bu yüzden varlıklı bir hane
bir göç mevsimi içinde yoksul bir hane duru­
muna düşebilir. Dolayısıyla, hayvan pazarına
sahip olmayan çoğu çoban topluluğunda zen­
ginlik ve yoksulluk geçici konumlardır ve ha­
nelerin ekonomik statülerinde kalıcı bir eşitsiz­
lik yaratmaz.
Ancak çoban halklar arasında servet farkla­
rının görülme olasılığı Beşinci Bölüm’de ele aldı­
ğımız bahçe tarımcılarından daha fazladır. Ör­
neğin, Daniel Bradburd (1990) İran’daki Ko-
mancı koyun çobanlarında, haneler arasında
büyük servet farklılıkları bulmakla kalmamış,
aynı zamanda yoksul ailelerin büyük servet sa­
hiplerince sistemli bir şekilde sömürüldükleri-
ni de tespit etmiştir. Bu türden servet farklılık­
ları toplumsal hayatın evlilik düzenlemeleri gibi
birçok alanında kendini daha çok hissettirmek­
tedir; fakir ailelerin varlıklarını artırma fırsatla­
rı daha az olmaktadır (Bradburd, 1990). Bun­
lar belki aşırı durum örnekleri olabilir, ancak
haneler arasında her zaman ekonomik farklılık­
lar vardır. Kenya’daki Ariaallar üzerinde yapılan
bir araştırmaya göre, büyük sürü sahipleri sürü­
lerine küçük sürü sahipleri kadar özen gösterme­
diği için, kuraklık yüzünden verdikleri kayıp da
daha büyük olmaktadır. (Fratkin ve Roth 1996).
Ancak büyük sürü sahipleri sürülerini daha faz­
la sayıda ve özellikle kuraklığa dayanıklı deve
gibi hayvanlardan oluşturduklarında, kuraklık
devresini yoksullaşma riski ve belirli bir yere sü­
rekli bağlı kalma zorunluluğu olmadan başarıy­
la atlatabilmektedir.
Hayvan Sürülerinin Toplumsal ve
Simgesel Anlamı
Hayvan sürüleri çoban ekonom isinin m er­
kezî unsuru oldukları gibi, önemli toplumsal
ve simgesel anlamlar da taşırlar. Örneğin ki­
mi bedevi kabileleri sadece açık renkli, saf cins
develere sahipken, diğer bazıları koşucu özel
bir tür deve beslemeyi tercih eder. Günümüzde
yerlerini kamyonlara bırakmış olmalarına rağ­
men develer, aile şerefi ve geçmişle özdeşleşti­
rilen simgesel değerini korumaktadır (Barfield
1993, s.89).
Orta Asya’nın atlı çobanları için, atlar eko­
nomik yararlarının ötesinde değer ifade eder.
Geçim temininde koyun ve keçiler çok daha
fazla değer taşısa da, bu topluluklar için önce­
likli öneme sahip olmayan at hızı sayesinde ha­
berleşmeyi ve işbirliğini kolaylaştırır, savaşlar­
da hareketlilik ve güç sağlar. Bu anlamda, siya­
si ve askeri gücün simgesidir.
 Doğu Afrika’da ise sığırın her zaman için
büyük bir simgesel değeri vardır. M elville
Herskovitz bundan uzun yıllar önce (1924) bu
olguyu “Doğu Afrika sığır kompleksi” (sığırın
ekonomik değil, toplumsal bir zenginliği tem­
sil ettiği bir sosyoekonomik sistem) olarak ta­
nımlamıştır. Bu kültürlerde sığır, evlilik tören­
leri için bir değiş tokuş aracıdır, kimi ayinerde
kurban edilir, hediye olarak verilir ve güzelliği­
ne göre değer biçilir. Herskovitz’e göre sığırla­
rın ticarî mal ya da besin kaynağı olarak kul­
lanılmadığı bu tür büyük sürülere sahip olmak
bir statü simgesidir. Çok az ticaret yapan bir
toplumun bu kadar fazla sayıda sığıra sahip ol­
ması bu simgesel değerle açıklanabilir.
Sonradan yapılan araştırmalar, sığırın söz
konusu çoban topluluklarındaki toplum sal
önemini teyit etmekle beraber, ekonomik bir
değeri de olduğunu ortaya koymuştur. Her
şeyden önce inekler, geçim ekonomisinin ço­
ban toplumlarma özgü birincil üretim maddesi
olan sütü temin eder. Sığırlar Doğu Afrika’nın
sert çevre koşullarında hayatta kalabilseler de
fazla verimli değildirler. Bu yüzden yeterli mik­
tarda besin elde edebilmek için büyük sürülere
sahip olmak gerekir. Ayrıca, her ne kadar sığır
eti tüketimi ayinler haricinde yasak olsa da, bu
törenlerinin sıklığı etin önemli bir besin kayna­
ğı olduğunu gösterir. Sahip olunan çok sayıda
sığırı geniş bir alana yayarak birbirinden ayrı
küçük gruplar halinde otlatmak da beslenme
stratejisinin bir parçasıdır; sürü gruplarından
birinin komşu gruplarca çalınması veya hasta­
lık nedeniyle telef olması halinde diğerleri bir
güvence oluşturur.
Burada, her biri kendi uyarlanma örün-
tüsüne iki çoban topluluğu üzerinde duraca­
ğız. Bunlardan ilki, sığırın ekonomik ve kültü­
rel bakımlardan önem taşıdığı doğu Afrika’da,
Kenya’nın kuzeyinde yaşayan Ariaal kabilesi­
dir. Ariaallar sığırın yanısıra, etinden ve sütün­
den yararlanmak veya satıp karşılığında tahıl,
çay ve şeker gibi maddeler almak amacıyla ko­
yun, keçi ve deve de beslerler. Çoban olmala­
rına karşın az et üketirler. Süt, kan ve ak darı
(sorgum) ile diğer başka tahıllardan yapılan bir
tür lapa, zorlu ve tekin olmayan çevre koşulla­
rında başlıca gıda türleridir.
İkinci yönetim sistemine Ortadoğu’nun gö­
çebe çobanları ev sahipliği yapmaktadır. Söz
konusu halklar bölgede 21. yüzyılda ne gibi
sorunlarla karşı karşıyadırlar ve başarı şansları
nedir? Bu soruların cevaplarını alabilmek için
bölgeden, Türkiye Yörük leri, İran Basserile-
ri ve Suudi Arabistan’ın El-Murra toplumları-
m da içine alan çok sayıda halkı inceleyeceğiz.
Bu gruplardan “tipik” denebilecek sabit bir gö­
çebelik örüntüsü sergileyen veya tek tip oluştu­
ran biri yoktur. Daha ziyade, her bir grup çağ­
daş birer topluluktur ve bütün halk ortak so­
runların çözümüne kalkıştığında bir dizi öz­
gün durumla karşılaşır ve bu durumun nede­
ni olurlar.
K u z e y K e n y a A r İa a l H a l k i
Elliot Fratkin, 1974 yılında çobanlar üzerine
alan çalışması yapmak üzere Etyopya’ya doğ­
ru giderken, pek de güven vermeyen motosik­
letiyle yaptığı yolculuğuna tozlu bir alış-veriş
kasabası olan M arsabit’te son vermek zorun­
da kalır; zira, Haile Selassie’ye karşı yapılan as­
kerî darbe nedeniyle sınırlar o sırada giriş çı­
kışlara kapatılmıştır (Fratkin 1991, s.4).1 Mo-
1 İleride Ariaallerle ilgili olarak verilen istatistiksel bilgiler,
üzerinde başka bir not bulunmadıkça, Elliot Fratkin’in

200 1000 2000 3000
K a sa b a la r o A nayollar
Ç alışılan K öyler • T a li Y o lla r
ETNİK GRUPLAR
Şekil 6 - 3 . Ariaal, Samburu ve Rendille bölgesi.
rai bozukluğu içinde bir barda oturmuş bu aşa­
mada ne yapabileceğini düşünürken, genç bir
adam yanma gelerek kendisini kentin 10 kilo­
metre dışında düzenlenen bir dansı izlemeye da­
vet eder. Daveti kabul ederek ziyaret ettiği hal­
kın adı Ariaal’dir. Fratkin bu topluluk üzerinde
bugün halen sürmekte olan bir alan çalışması­
na başlar. Tanıklık ettiği dans gösterisi turistik
bir gösteri değildir; 3 0 0 ’den fazla savaşçı, reis­
lerden birinin öldürülmesiyle baş gösteren dü­
zensizliği azaltmak için sergiledikleri ve birkaç
1991 tarihli, Surviving Drought and Development: Aria­
al Pastoralist o f Northern Kenya isimli kitabı esas alına­
rak kaleme alınmıştır. Ayrıca bkz. Fratkin, 1998.
gün süren bir dayanıklılık performansının tam
ortalarındadır (1991, s.5). Fratkin, iki yıl bo­
yunca onlarla birlikte kalır ve ülkesine döner;
1985’te yeni araştırmalar yapmak üzere tekrar
alana geri gelir; bunu 1 9 9 0 ,1 9 9 2 ve 1998 yılla­
rındaki ziyaretleri izler. Böylelikle Fratkin, Ari­
aal toplumunun zaman içinde nasıl değiştiği­
ni; önceki yaşam tarzlarıyla bugünün koşulla­
rı arasındaki farklılıkların nasıl üstesinden gele­
bildiklerini ve yardım amaçlı kalkınma projele­
rinin nasıl başarıya ulaştığını görme imkânı bu­
lur. Ancak bölgede kıtlık ve kuraklığı önlemeye
yönelik iyi niyetli girişimler sık sık hesapta ol­
mayan olumsuz sonuçlar doğurmuştur.
Kenya’nın en kurak ve en düşük nüfus yo­
ğunluğuna sahip bölgesinde yaşayan Ariaal
halkının nüfusu muhtemelen 7 bin civarında­
dır. Komşu çoban topluluklar olan Samburu
halkı (70 bin) ve Rendille halkı (15 bin) ile ya­
kın ilişki içindedirler. Güneyde yaşayan Masa-
iler (350 bin) ile ise daha mesafeli bir ilişkile­
ri vardır.
Ariaallerin Kökeni
Değişmez özellikler olarak görünse de etnik
kim liklerin zaman içinde bazı değişiklikle­
re uğrayabileceğini unutmamak gerekir: Ba­
zı yeni oluşumlar ortaya çıkarken diğer bazıla­
rı kaybolur. Ariaal etnik kimliği bu değişim sü­
recine iyi bir örnektir. Günümüzde kendi öz­
gün kimlikleriyle komşuları olan diğer kabile­
lerden farklılıklarını daha fazla vurguladıkları­
na tanık oluyoruz. Bu kimliğin, kabileler ara­
sı savaşlar ya da kuraklık nedeniyle bir araya
gelmiş olan Samburu, Rendille ve muhtemelen
Masai gruplarından iltica etmiş gruplarla kö­
ken olarak tarihsel bir bağı olduğuna ilişkin
güçlü kanıtlar bulunmaktadır. Yıllar içinde bu
mülteci gruplar birleşerek kendilerine özgü ço­
banlık anlayışlarıyla farklı bir toplum meyda­
na getirdiler. 19. yüzyılın son çeyreği Kenya’da
çobanlar için oldukça çalkantılı bir dönem ol­
muştur. Uzun süren bir kuraklık dönemi ve
baş gösteren salgınlar birçok sürünün telef ol­
masına yol açmıştır. Bununla bağlantılı olarak
grupların, özellikle de Masailerin birbirlerinin
sürülerini yağmalamaya başlamasıyla çoban­
lar arasında savaş patlak vermiştir. Sığır vebası
nedeniyle sürüleri telef olup fakirleşen Sambu-
ru grupları Rendille topraklarına sığınarak bu­
rada deve, koyun ve keçi sürülerinden geçinen
karışık Samburu/Rendille topluluklarını mey­
dana getirmişlerdir.
Her iki grup da ihtiyaçlarının gereği olarak,
esasen Samburu ve Rendille topluluklarının
kullanmadığı marjinal alanlara hapsolmuşlar-
dır. Bununla birlikte, yoksullaşmış ya da top­
lumsal olarak marjinalleşmiş grupların çoğun­
da olduğu gibi, sonradan birbirlerinin uygula­
malarını benimseyerek ve kendi farklı çoban
stratejilerini geliştirerek refah düzeylerini ge­
liştirebilmişlerdir. Geniş bir alana yayılan kay­
nakların kullanımında oldukça dikkatli dav­
ranmaları -sığır ve küçükbaş hayvanların ya-
nısıra sürülerindeki deve sayısını artırmaları,
işgücü planlaması yapmaları ve daha kalaba­
lık komşu gruplarla yakın ilişkiler kurmaları-
sayesinde bunu başarabilmişlerdir. Ariaal hal­
kı Samburu dilini kullanır (Masai diliyle akra­
ba Nilotik dili). Bununla birlikte çoğu Rendil­
le Somali diliyle akraba ve Afro-Asyatik bir dil
olan Rendille dilini akıcı bir şekilde konuşa­
bilmektedir. Bu iki grup birbirleri arasında kız
alışverişi yaptıkları gibi, birbirlerine ait kimi
dinsel ve toplumsal gelenekleri de (ancak kendi
özgün bileşimleri uyarınca) paylaşır.
Ariaallerde Uyarlanma
Ariaallerin kendi kimlikleri hakkmdaki iddia­
larını bir kenara bırakırsak, onları hayvancılık
yaklaşımları bakımından diğerlerinden ayıran
özellikleri nedir? M arsabit ve Ndoto Dağları­
nın yamaçlarında ekolojik bakımdan bir hay­
li marjinal bu bölgeye uyarlanmış olarak, bü­
yük ölçüde hane halkı işgücüne dayanan ol­
dukça özelleşmiş bir hayvan sahipliği sistemi­
ni başarıyla uygulamaktadırlar (Fratkin, 1998,
s.99). Sığır ve küçükbaş hayvan besleyen Sam-
burulardan ve deve ve küçükbaş hayvan besle­
yen Rendille halklarından farklı olarak, Ariaal
halkı ikisinin bir kombinasyonu olan üç grup
hayvanı (sığır, deve ve küçükbaş) birlikte bes­
ler. Böylelikle hem çok geniş açılımlı bir kay­
nak kullanımı hem de oldukça önemli düzeyde
ekonomik güvence sağlar.
Çevre koşullarının değişkenliği ve kaynak
potansiyellerinin çeşitliliği, halkın geçim stra­
tejisinde kilit öneme sahiptir. Ariaal halkı, ya­
ğışın az ve mevsimsel olarak değişkenlik gös­
terdiği yarı çöl bir çevrede yaşar; “ ...istikrar­
sız ve dağınık mevsimlik bitkisel kaynaklardan
evcil hayvanları vasıtasıyla süt, et, kan gibi be­
sin maddeleri elde ettikleri gibi ihtiyaç fazlası­
nı satarak tahıl, çay ve şeker gibi ihtiyaç mad­
deleri de alırlar” (s.39). Su, Ariaallerin çoban­
lık etkinliklerini ve sürüleriyle birlikte hareket
örüntülerini belirleyen önemli bir unsurdur.
Ariaal halkının hayvanlarım otlattıkları alanın
büyüklüğü 10 bin kilometrekare kadardır; an­
cak bu bölge Kenya’nın en kurak bölgeleri ara­
sında yer alır. Yüksek kesimlerde yıllık ortala­
ma yağış miktarı 500 mm kadarken, bu oran
alçaklarda 2 5 0 mm’ye düşer. Yağışlar düzen­
siz ve dengesizdir; dolayısıyla ne zaman ve ne
yoğunlukta yağacağını kestirmek mümkün de­
ğildir. Bununla birlikte genellikle iki mevsim­
de yoğunlaşır: M art ve Mayıs ayları arasında­
ki “uzun yağmurlar” ile, Ekim ve Kasım ayla­
rı arasındaki “kısa yağmurlar”. İki yağış mev­
simi arasında kalan kurak dönemler ise, “uzun
susuzluk” ile “kısa susuzluk” dönemleri ola­
rak adlandırılır (s.39).
Yağışlı dönemde umut edildiği ölçüde ya­
ğış kaydedilirse, Ariaal halkı mevsimsel sulak
alanlardaki birikintiler ve geçici ırmaklar gibi
yüzeysel su kaynaklarından yararlanır. Kurak
mevsimlerde ise dağ eteklerinde kendi elleriyle
açtıkları su kuyularıyla veya az sayıdaki meka­
nik donanımlı su kuyusuyla yetinmek zorun­
dadırlar (s.39-42). Bununla birlikte su kaynak­
larına yakın yerlerde konaklamayı ve yaşama­
yı tercih etmezler; aksi taktirde hayvanlar bitki
örtüsünü tahrip eder.
Hayatta kalmanın anahtarı sürü çeşitliliği
ve hareketliliktir. Sürü hayvanlarının çeşitliliği
bir aileye farklı otlakları kullanabilme olanağı
sağladığı gibi, salgın durumunda tüm hayvan­
ların kaybedilmesine karşı da bir güvencedir
(s.37). Hareketlilik ise, bitki örtüsünde ani bo­
zulmaların görüldüğü kurak çevre koşulların­
da sürülerin ihtiyaç duyduğu otlaklara ulaşıl­
masına yönelik etkin bir uyarlanma mekaniz­
masıdır. Buna karşın bitki örtüsü sadece sınır­
lı büyüme mevsiminde besleyici özellikler bakı­
mından zengindir.
Hayvan Varlığının Çeşitliliği
Ariaallerin sürüleri genellikle sığır ve deve ile
birlikte koyun ve keçi gibi küçükbaş hayvan­
lardan oluşur. Çok ot tükettiklerinden ve iki
günde bir suya gereksinim duyduklarından sı­
ğırlar yüksek bölgelerde tutulur. Çöle uyumlu
olan develer ise günlerce su içmeden yol alabi­
lir ve otlar azaldığında çalı çırpı ve yaprak ile
beslenebilir. Koyun ve keçi sürüleri de çöl orta­
mına dayanıklıdır, ancak yine de su kaynakla­
rının yakınında bulundurulmaları ve iki günde
bir su ihtiyaçlarının giderilmesi gerekir. Hay­
vanlar birbirinden farklı gereksinimlerine bağ­
lı olarak iki gruba ayrılır. Bunlardan biri yer­
leşim alanı çevresinde tutulan besi sürüleri, di­
ğeri de otlatmak ve su ihtiyaçlarını karşılamak
amacıyla uzak mesafelere götürülen yaylım sü­
rüleridir. Besi sürüleri süt veren hayvanlardan
(sığır ve deve) oluşur; yük taşımak için birkaç
erkek deve ve eşekten ve et için beslenen bir
miktar koyun ve keçiden oluşur. Yaylım sürü­
sü, süt vermeyen hayvanlarla aradaki denge­
yi de sağlar.
Zor çevre koşullarının neden olduğu büyük
hayvan kayıpları sürekli yaşanan bir sorundur.
Bazı seneler sürülerinin yarısını kaybettikleri
bile olur. Doğu Afrika’nın birçok çoban halkı
gibi Ariaaller de çok sayıda farklı hayvan grup­
larından oluşan sürülerle geçinmek üzere uyar­
lanmıştır. Bu, daha iyi olanaklara sahip bölge­
lerde bir iki cins hayvan üzerinde uzmanlaşa­
rak, her bir hayvanın bakımlı ve besili olması­
nı sağlamak amacıyla sürü büyüklüğünü düşük
seviyede tutma eğilimindeki çoğu çoban top­
luluklarının stratejisinden farklı bir stratejidir.
Ariaaller, üreme ve süt üretme yetenekleri nede­
niyle dişi hayvanlardan oluşan bir sürüyü tercih
eder. Kuraklık sonrasında kayba uğrayıp aza­
lan sürüler tekrar dişilerle takviye edilir. Yağış­
lı mevsimde, dişi hayvanlardan elde edilen süt
Ariaal beslenmesinin % 7 0 ’ini teşkil eder. Bunu
et, tahıl lapası ve ara sıra da yaşayan hayvanla­
rın damarlarından sağılan kan ile dengelerler.
Sığır, koyun ve keçilerden farklı olarak ku­
rak aylarda da süt vermeye devam eden de­
 Ariaal erkekleri erkek akrabalarının düğününde bir öküz kesiyorlar. Canlı hayvanlar, özellikle sığır, Doğu Afrika çobanlarının
ritüel yaşamında çok önemli bir role sahiptir. (Fotoğraf Elliot Fratkin)

veler birincil süt kaynağıdır. Bu avantajlarına
karşın, yeni doğumların üçte birinin ölümle so­
nuçlanması nedeniyle çok yavaş çoğalırlar. Ço­
ğu Doğu Afrika çobanları gibi Ariaal halkı da,
sırtında içinde yağ formunda kalori depolama­
ya yarayan bir hörgücü bulunan bir cins Do­
ğu Afrika sığırı olan zebu besler. Zebular al­
çak irtifalarda yaşayamaz ve bu kurak çevre­
de süt üretimleri de develerinkinin ancak yarı­
sı kadardır. Bununla birlikte zebu deveye oran­
la en az iki kat daha doğurgandır. Sığırın en
önemli işlevlerinden birisi de değiş tokuş nes­
nesi olmasıdır. Evliliklerde kızın ailesine verilir
ya da düğün ve benzeri törenlerde kurban edi­
lir. Bunun dışında sütün kıt olduğu zamanlar­
da dükkanlarda satılan önemli bir gıda mad­
desi olan mısır ununu temin etmek için para
kaynağı olarak da kullanılırlar. Küçükbaş hay­
vanların hane halkı ekonomisindeki yeri hiç de
azımsanmayacak bir öneme sahiptir. Bazı ha­
neler 300 baş koyun ve keçiden oluşan sürü­
lere sahiptir. Fakir haneler daha çok küçükbaş
hayvanlardan oluşan sürüler besler; çünkü bi­
rer prestij unsuru da olan deve ve sığırı satın al­
manın hem maliyeti yüksektir, hem de olduk­
ça yavaş çoğalırlar. Ariaal halkı aşırı sıcak ik­
lime dayanıklı olduğundan keçiyi koyuna ter­
cih eder. Her iki cins de hızlı bir şekilde çoğal­
ma özeliğine sahip olduğundan aileler taze pa­
raya ihtiyaç duyduklarında kolayca satılabi­
lir veya değiş tokuş edilebilirler, ayrıca hazır et
kaynaklarıdır.
Mevsimsel Hareketlilik
Ariaal çobanlarının konak yerleri özellikle yı­
lın kurak aylarında (ekimden şubat veya marta
kadar) oldukça geniş bir alana dağılır. Söz ko­
nusu kurak aylarda hane halkı iki gruba ayrı­
lır. Sürekli yerleşim olarak adlandırılan ilk bi­
rimde, hanenin en yaşlı kadını ve erkeğiyle er­
genlik çağındaki çocuklar genç sığırların ve
birkaç deve, koyun ve keçinin bakımını üstle­
nir. Besi sürülerinin su ihtiyacının her iki veya
üç günde bir giderilmesi gerektiğinden, bu yer­
leşim alanları çoğunlukla su kaynakları ve tica­
ret merkezleri civarında bulunurlar.
ikinci birim ise sütten kesilmiş erişkin sı­
ğırlar, develer bir miktar küçükbaş hayvandan
oluşan ve yerleşim alanından uzaktaki düzlük­
lerde ya da Ndoto Dağları’nda bulunan sü­
rü konağıdır. Sürü Konağı genç bekâr erkek­
ler, savaşma yaşına gelmiş olanlar ve bir sürü
konaklama yerinin maruz kalabileceği tehlike­
lerle daha önce karşılaşmış yaşça büyük erkek
çocuklardan oluşur. Sürülerin gün boyu geniş
alanlarda dolaştırılması ve geceleri de yağma­
cılardan ve diğer tehlikelerden korunması ge­
rekir. Sürü konağındaki insan ve hayvan sayısı
bir veya iki haneyle sınırlı kalabildiği gibi, da­
ha fazla işgücüne ihtiyaç duyulduğu durumlar­
da bir düzine ya da üzerine çıkabilir.
Kurak mevsimde sürü konaklarındaki sı­
ğırlar yetişkin ve dayanıklı hayvanlar arasın­
dan seçilir; çünkü sürülerin uzun mesafeler kat
etmesi gerekir ve suya ancak birkaç günde bir
ulaşılabilir. Çöl ortamında develer genellikle
diğerlerinden ayrı olarak otlatılır. Deve ve ke­
çilerin çalılıkların sürgün ve yapraklarını ye­
mesiyle, çalılar da hayvanların besin kaynakla­
rı arasına girmiş olur; ayrıca bu şekilde çalıla­
rın çayırlık alanları kaplaması engellenir. D o­
ğu Afrika’nın birçok bölgesinde dikenli çalı ve
akasya ağaçları çayırlıklara oranla daha yay­
gındır; dolayısıyla keçilerin akasya ve çalıların
gelişimini engellemesi, sığırlar için daha fazla
çayırlık alanın gelişmesine yardımcı olur (Co-
nant, 1982).
Beslenme amaçlı olarak canlı sığır ve di­
ğer sürü hayvanların kanının tüketilmesi D o­
ğu A frika’da yaygın görülen bir uygulama­
dır. Ariaallerde düzenli olarak bütün hayvan­
ların kanı alınır. Yetişkin erkekler ve büyük er­
kek çocukların yaptığı bu iş, kanın bir ok dar­
besiyle hayvanın şah damarından akıtılması ve
bir kap içinde biriktirilmesi şeklinde gerçekleş­
tirilir. Kadınların kanı saf olarak tüketemeye­
ceği düşünüldüğünden, konak yerleşim alanla­
rında kan genellikle sütle karıştırılır. Kanın saf
olarak tüketimi ise sütün az bulunduğu sürü
konaklarındaki savaşçı erkekler arasında yay­
gındır. Her aile bir öküz ya da deveden üç ile
dört hafta süresince dört litreye kadar kan el­
de edebilir.
Otlak ve su kaynakları azaldığında bunla­
ra ulaşabilmek için sürüleriyle uzak mesafe­
lerde kamp kuran diğer topluluklar da, Aria­
al çobanları gibi bölgede bulunan diğer komşu
gruplarm baskınına uğrama riskiyle karşı kar­
şıyadır. Ariaallerin muhtemel rekabet alanları
Turkana ve Boran topraklarını da kapsar. İtti­
fak halinde olunan Samburu ve Rendille toplu­
lukları ile ilişkilerde, sık olarak karşılaşılan ot­
lak ve su kaynağı paylaşımı sorunu karşılıklı
hediye verme ve kız alıp verme yoluyla kurulan
yakın bağlar sayesinde kolayca çözülebilmek-
tedir. Ne var ki, kurak mevsimin uzadığı hal­
lerde önceden kurulmuş olan bağların zayıfla­
ması veya çatışma çıkması riski de artar.
Hane Halkı: Örgütlenme ve Statü
Hane halkı toplumsal yaşamın ve ekonom i­
nin temel unsurudur. Fratkin bunu şu ifadeler­
le vurgulamaktadır: “Ariaal hanesi, kendi hay­
van/mal varlığına sahip, işgücü ve hayvan/mal
sermayesi konularında kendi bağımsız karar­
larım verebilen en küçük toplumsal gruptur.
Gündelik yaşam ile toplumsal ilişki ve etkile­
şimler her zaman hane halkı ve içinde yer al­
dığı köy yerleşimi etrafında şekillenir (1991,
s.57). Yerleşim alanları geçici veya sürekli ola­
rak bir arada yaşayan bağımsız hanelerden
oluşmuştur ve genellikle aynı babasoyu çizgi­
sinden gelen erkekler ve bunların ailelerinden
meydana gelir.
Tipik bir hane, evli ve sürü sahibi erkek ile
onun karısı veya karıları, çocukları ve bazı du­
rumlarda bakıma muhtaç kayınvalidesi veya
evli ama henüz kocasının köyüne gitmemiş kız
kardeşinden oluşur. Her evli kadın kendi evi­
ni kurmak ve idare etmekle yükümlüdür; dola­
yısıyla eğer aynı hanede iki kadın, dul bir anne
veya haneye dahil olmuş yoksul bir yakın ak­
raba kadın ve çocuklarının bulunması halin­
de, hane üç ya da dört evden müteşekkil olabi­
lir. Hane halkının idaresi için belirli bir zaman
ayırmak gerekse de, çoğu yerleşimlerde hayat
hayvan bakımı etrafında döner. Uzak sürü ko­
naklarında olduğu gibi, hayvanların toplu hal­
de bakımı, otlatma ve su sağlama konularında
önemli bir işbirliği gerektirir.
Her hane halkı otlatma stratejisini bu işi
birlikte yaptığı diğer haneleri mevsimden mev­
sime değiştirebilir. Örneğin birden fazla kadın
ve evli oğullardan kurulu geniş bir hane, daha
küçük birimlere bölünerek binlerce kilometre­
karelik bir alana dağılabilir. Nüfusları kalaba­
lık olduğundan ve çok geniş alanlara yayıldık­
larından, çobanların akrabalık bağlarını koru­
maları ve sürdürmeleri oldukça güçtür. Bu du­
rumda insanlar yaş mertebesine göre yapılan
bir sınıflandırma çerçevesinde ek soy grupları
oluşturma yoluna giderler. Yaş mertebesi, ay­
nı cinsiyetten ve yaklaşık aynı yaşlarda kişiler­
den oluşmuş bir grubun belli bazı sorumluluk­
ları ve ayrıcalıkları paylaşması anlamına gelir.
Tingling’deki Tamanglarda görüldüğü üze­
re, iç döngülere bağlı olarak hane halkları ara­
sında büyük bir çeşitlilik görülür. Ariaal toplu­
luklarında, miras yoluyla aktarılan servet fark­
lılıkları nedeniyle söz konusu çeşitlilik katla­
narak artar. Bazı erkekler bu servet sayesinde
kendi hane halkı işgücünü aşan büyüklükte sü­
rülere sahip olabilirken, diğer bazılarının hay­
van varlığı hane içi gereksinimleri karşılamaya
bile yetmez. Hayvan varlığı az olanlar hayvan
satın alıp kendi sürülerini oluşturmak amacıyla
diğer haneler için çalışmak zorunda kalır.
Yaş Mertebeleri ve Yaş Dizileri
Ariaallerdeki yaş mertebesi ve yaş dizisi sis­
temleri, diğer birçok Doğu Afrika halklarında
da görüldüğü gibi oldukça çeşitli işlevlere sa­
hip karmaşık kuramlardır. Söz konusu sistem­
ler bütün Doğu Afrika’da ve özellikle de Aria­
al, Rendille, Samburu, Turkana ve Pokot gibi
gruplarda yaygın olarak görülür. Ariaallerdeki
yaş mertebeleri öncellikle işgücü örgütlenme­
si ve siyasal yapılanmaya hizmet eder. Erkek­
ler her on dört yılda bir belirli bir isim altında
teşekkül etmiş bulunan akranlık veya yaş dizi­
lerine katılarak farklı yaş mertebelerine yük­
selirler.
İki yeni doğmuş deve ile yaşlı bir Ariaal. (Fotoğraf Elliot Fratkin)
Erkekler, erkek çocuklar, savaşçılar ve ye­
tişkinler olarak; kadınlar ise genç kızlar, ergen
kızlar ve sünnet edilmiş (klitoridektom i)* ev­
li kadınlar olarak ayrılır. Her yaş mertebesinin
ne giyilip giyilemeyeceği, hangi besinlerin yene­
bileceği ve kimlerle bir araya gelinebileceğine
ilişkin kendi kuralları ve kendi işaretleri vardır.
Bu mertebelerin hak, görev ve yükümlülükleri
bellidir. Yaş mertebeleri, yaşça büyük erkeğin
küçüğe ve genelde erkeğin kadına üstünlüğü te­
(*) Afrika kıtasının belirli bazı kesimlerinde, kız çocukların
veya evlilik öncesindeki genç kızların cinsel organlarına
uygulanan, klitorisin kısmen ya da tamamen kazınıp atıl­
ması şeklindeki bir sünnet - ç.n.
meline dayanan geleneksel siyasal yapıyı ve sis­
temi de belirler. Yetişkin erkek hane halkının
başıdır ve kabile reisliği işini üstlenir.
Savaşçı erkeklerin başlıca görevi sürülere
çobanlık etmek ve sürü konaklarında yaklaşık
on dört yıl süreyle hayvanların bakımı ile meş­
gul olmaktır. Savaşçılar saçlarını uzatarak örer
ve kırmızıya boyarlar; bazıları kadınlar tara­
fından görülmüş bir yiyeceği kesinlikle yemez.
Genç erkekler on bir ile on iki yaşlarına geldik­
lerinde hep birlikte savaşçı mertebesine geçme­
leri için bir ayin yapılır. Savaşçı mertebesine
geçtiklerinin göstergesi birlikte sünnet olmuş
olmalarıdır. Gruba bir isim verilir ve savaşçılar
yaşadıkları sürece bu ismi kullanırlar. Grubun
son savaşçısı öldüğünde de, geçmiş dönemler
bu isimlerle tanımlanır.
Ergenlik çağındaki kızlar, köy civ arın ­
da tutulan küçük hayvan sürülerinin b ak ı­
mından sorumludur ve evli erkeklerle ve hat­
ta kendi babalarıyla bile bir araya gelmele­
ri yasaktır. “Evli kadın” aşamasına geldikle­
rinde ise kocalarının hanesine ve soyuna da­
hil olurlar. Develeri ergenlik çağındaki erkek­
ler ve evli erkekler sağar, kadınlar ve savaşçı­
lar bu işi yapmaz. Bu türden yasak, görev, hak
ve sorumluluklar, toplumu özgül iş grupları­
na tasnif eder.
Ariaaller yaş mertebelerini aynı yaştan kişi­
lerden oluşan gruplar halinde geçerler, grubun
bir ismi vardır ve yaşadıkları sürece bu isim de­
ğişmez. Yeni yaş mertebelerine terfi süreci ken­
diliğinden işler ve bir yaş mertebesinin her bir
üyesinin o yaşın gereği olan rolleri yerine geti­
rebileceği öngörülür. Yaş dizileri boyunca yaş
mertebelerine geçiş, işbölümü örgütlenmesi
açısından oldukça etkin bir yoldur. Yaş dizile­
ri aynı zamanda babasoylu klanlar ve soy çiz­
gileri arasındaki sınırları aşarak, karşılıklı alış­
veriş ve ittifak ilişkilerine de temel oluşturur.
Örneğin erkekler, aynı yaş dizisinden akran­
larıyla yakın arkadaşlık bağları kurarak karşı­
lıklı sığır, küçükbaş hayvan ve hediye alışveri­
şi yapabilir; yaş dizisi bağlarını kullanarak di­
ğer bir klana ait yerleşim alanında ikamet hak­
kı elde edebilirler.
Toplumsal Cinsiyet Rolleri
ve İktidar İlişkileri
Ariaal topluluklarında toplumsal ve iktisadi
rolleri yaş gruplan kadar belirleyen diğer bir
etken de toplumsal cinsiyettir. Toplum içi cin­
siyete dayalı işbölümü oldukça erken çağlar­
da başlayarak ölüme kadar devam eder. Kız
ve erkek çocukları iki ila üç yaşlarına geldik­
lerinde ileride cinsiyetlerine özgü görevler ha­
line gelecek olan bazı simgesel etkinliklere teş­
vik edilirler. Kız çocukları evcilik oyunların­
da ateş yakmak için çalı çırpı toplamak, su ta­
şımak, süt sağmak ve yiyecek temin etmek gi­
bi kadınlara ait görevleri simgesel olarak ye­
rine getirirler. Buna karşılık erkek çocuklar
oyunlarında hayvan bakıcılığı, avcılık, ok, yay
ve mızrak yapımı ve savaşçılık rollerini üstle­
nirler. Dört ila beş yaşlarına geldiklerinde ise
söz konusu oyunlar ödeve dönüşür. Bu yaşlar­
da çocukların su taşıyarak ve hayvanların ba­
kımına yardım ederek sağladıkları fayda, bü­
tün olarak topluluğun enerji bütçesine katkı
sağlar. Daha sonra kendilerinden küçük ço­
cuklara göz kulak olma görevini de üstlenirler.
Her kadın kendi çocuklarının bakımından so­
rumludur, buna karşılık bütün çocukların so­
rumluluğu aynı zamanda yaşça büyük çocuk­
lar ve bazı yetişkin erkek ve kadınlar tarafın­
dan paylaşılır.
Sığır, koyun ve keçilerin sağılması Ariaal
kadınları ve kızlarının ortak işidir. Ateş yak­
mak için odun, kulübelerin çatısını kaplamak
için saz ve çitlerin yapımı için çalı toplama işini
de kadınlar yapar. Erkekler derin su kuyularını
kazma işinden sorumluyken, suyun söz konu­
su kuyulardan evlere taşınması kadınların gö­
revidir. Bütün hayvan sürülerinin uzak otlak­
lara gönderilmesinin yanısıra, develerin bakı­
mı da özellikle erkeklere ait bir iştir. Yalnızca
çoban toplumlara özgü bir durum olmamakla
beraber, hayvanların kesilmesi işini de erkek­
ler yapar. Keçiler boğazlarından kesilir, develer
ancak bir ayin yapılarak mızrakla öldürülür.
 Ekonomik hayatta kadınlar hayatî bir ro­
le sahiptir. Üstlendikleri işler ve doğurma ye­
tenekleri, hane halkının refahı ve hane reisinin
toplumsal konumu açısından gerçekten de çok
önemlidir. Bu durum çokkarılılığm gerek idea-
lize edilmesinde gerekse uygulamasında kendi­
ni gösterir. Hanelerin yarıdan çoğunda kuma­
lar bulunur. Evlilik için, âdet olduğu üzere ka­
dının babasına “başlık parası” olarak sekiz sı­
ğır verilir (bkz. Sekizinci Bölüm). Bundan kısa
süre sonra gelin, diğer bir yerleşimde yaşayan
ve başka bir soydan gelen kocasının yanına gi­
der. Kocasının ölümü halinde onun soyuna ka­
tılarak yaşamaya devam eder ve çocuklarına
babalık etmesi için yaşça kocasından sonra ge­
len kayınbiraderiyle evlenebilir (Buna levirat
denir; bkz. Sekizinci Bölüm). Bir kadın için ko­
casının ölümünden sonra ya da kendi rızasıyla
boşanarak kendi köyüne geri dönmek oldukça
zor bir şeydir; çünkü ailesinin başlık olarak al­
dığı sığırları iade etmesi gerekecektir.
Ariaal kadınları siyasal alanda neredeyse
hiçbir güce sahip değildir. Toplumsal kararlar­
da söz hakları yoktur ve grubu ilgilendiren ka­
rarlar çoğunlukla yaşça büyük erkeklerin mu­
tabakatıyla alınır. Kadınların ekonomik güçle­
ri de sınırlıdır. Bir koca karısına sürünün bakı­
mı ve sağılması işini “verse” de, kadın hayvan­
ları ne satabilir ne de herhangi bir harcama ya­
pabilir. Kadınlar ancak kurmak ve bakımını
yapmakla yükümlü oldukları evlerinin dene­
timi konusunda tasarruf sahibidir. Bütün hay­
vanlar erkeğin malıdır; en azından ilke olarak,
bütün besin kaynakları kadının babası ya da
kocasının denetimi altındadır. Kadınlara baba­
larından veya kocalarından bir miras devri de
söz konusu değildir. Bütün mal varlığı erkek
çocuklara devredilir. Dolayısıyla, genç erkek­
ler büyükleri için harcadıkları emeklerin karşı­
lığını er geç hediye ya da miras olarak geri alır­
lar. Kadınlar ise emeklerinin karşılığında hiçbir
şey elde edemezler.
Ariaaüer Kalkınmayla Birlikte
Yaşayabilir mi?
Ariaal halkı yakın zamanlara kadar dış dünya­
ya göre biraz yalıtılmış bir hayat sürdürüyor­
du. Geleneksel Ariaal çoban hayatı, geçimin
keçi, sığır ve deveden oluşan karışık sürüler­
den sağlandığı ve otlaklara erişim olanakları­
nın hayli kısıtlı olduğu çevresel koşulların ege­
menliğindeki bir yerel ekosisteme dayanmak­
taydı. Birbirleriyle kız alışverişinde bulunduk­
ları, ticaret yaptıkları ve bazen de rekabet içine
girdikleri Rendille ve Samburularla yakın iliş­
kileri vardı. 1967 yılında Kenya’nın bağımsız­
lığını kazanarak Büyük Britanya’dan ayrılışına
kadar, Ariaaller gerek duyduklarında komşu­
ları ile ticaret yaparlardı ve kendi kendilerine
yeterli durumdaydılar. Dış olaylara karşı na­
diren tepki verirlerdi. Ne var ki, bağımsızlık­
la beraber yeni hükümetin sağladığı sağlık ve
eğitim hizmetleri, kıtlığın sona ermesi, yeni su
kuyuları ile yolların yapılması gibi dış müda­
haleler, özellikle İdarî merkezlerle misyonlara
yakın bölgelerde yaşayan toplulukların hayat
tarzlarında temelli bir değişiklik yarattı. Yerli­
lerin çocuklarını geleneksel inanç sistemlerin­
den (ve bununla birlikte kendi yerel kültürle­
rinden) koparmak amacıyla misyonlar tarafın­
dan okullar kuruldu. Misyonların ve ulusal ve
uluslararası kuruluşların müdahaleleri, Ariaal­
lerin kuraklık ve bulaşıcı hastalıklar karşısın­
da uzun zamandan beri oldukça hassas den­
geler içinde sürdürdükleri varlıklarını tehdit
eder oldu.
 Kenya hükümetinin 1 9 7 0 ’lerde bölgeyi ya­
bancı misyonlara açmasından bu yana düzi­
nelerce Hıristiyan misyon merkezi kurulmuş­
tur. Her ne kadar farklı ideolojilere sahip ol­
salar da, gerek hükümetler gerekse misyoner­
ler halkın ilkel, geri kalmış bir yaşam biçimi
olduğunu düşünülen göçebe-hayvancı yaşam
biçiminden vazgeçerek kasaba ve kentlerde
yerleşik hayata geçmeleri gerektiği konusun­
da hemfikirdiler (Fratkin 1991, s.77). Misyo­
nerlerin amacı söz konusu toplulukları Hıris­
tiyan inançlarına bağlamaktı. Hükümet poli­
tikaları ise, bu toplumların, toplumun vatan­
daşlık bağları sayesinde denetlenmesini öngö­
ren modern toplumsal düzene uygun olmayışı
üzerine kuruluyordu. Hedeflenen ne olursa ol­
sun, tarıma dayalı bir geçim örüntüsünü karşı­
layamayacak kadar kurak bir bölgede çoban­
ların kasabalarda iskânı oldukça sorun yara­
tan bir durumdu.
Çobanları büyük yerleşim alanlarına çek­
menin bir yolu, gıda yardımında bulunmak ya
da yiyecek fiyatlarına sübvansiyon uygulamak­
tı. Bu uygulama çeşitli dinler tarafından dünya­
nın birçok bölgesinde din değiştirtme amacıy­
la kullanılmıştır. Bu yöntemin kötü olan yanı,
insanların ucuz veya bedava besinleri kolaylık­
la kendi yerel ekonomilerine sokmaları, ardın­
dan kendilerine yeterli geleneksel geçim eko­
nomilerini terk edip bu besinlere bağımlı ha­
le gelmeleridir. Bunun sonucunda birçok Aria­
al ailesi misyon merkezleri civarında konakla­
maya başlamıştı. Aileler sıklıkla parçalanıyor;
çokkarılı hanelerdeki eşlerden biri çocuklarıy­
la kasaba yakınlarına yerleşirken diğeri koca­
sıyla birlikte geleneksel yerleşim biriminde ka­
lıyordu.
Bu durumda ise ortaya çevrenin korunma­
sı sorunu çıkıyordu. Birçok insan, bitki örtüsü­
nün zarar görmesi ve çölleşmenin yayılmasın­
dan doğrudan göçebe çobanları sorumlu tutu­
yordu. Esasen, misyonlara ve İdarî merkezle­
re yakın yerleşimlere taşınmadan önce, Ariaal
üretim sistemi etkileri bakımından oldukça ko­
ruyucu bir yapıya sahipti. Hayvanlar her gün
düzenli olarak bitki örtüsü bakımından en zen­
gin yerlere doğru hareket ediyor, otlak ve ça­
yırlıkların verimsizleşmesine izin verilmiyor­
du; aksi takdirde verimlilik düşerdi. Bitki ör­
tüsünün fakirleşmesinin asıl nedeni, misyonlar
ve hükümet tarafından oluşturulan yeni kasa­
baların civarındaki arazilerin kullanımıyla ilgi­
li bölüşüm yöntemi ve kısıtlamalardı.
Elliot Fratkin, Ariaal halkının geleneksel
ekonomilerinin geleceği hakkında kötümser
olmakla birlikte, doğal yetenek ve dirençleri
sayesinde değişen koşullara uyum sağlayabi­
lecekleri ümidini taşımaktadır. Fratkin’in, şa­
yet dikkate alınacak olursa, Kenya’nın modern
bir alt yapıya kavuşturulması çalışmalarında
bu halkların da şanslarını artıracak bazı öne­
rileri vardır:
1. Kalkınma plancıları, tıpkı Ariaallerde ol­
duğu gibi, bu halkların uzun geçmişe sahip de­
neyimleri sonucu geliştirdikleri uyarlanma sis­
temlerinin önemini kavramalıdır.
2. Planlamacılar dikkatlerini sürü büyük­
lüklerini sınırlayarak üretimi düşürmek yerine,
veterinerlik ve zararlılarla mücadele hizmetle­
rini destekleyerek, üretimi artırma yönüne çe­
virmelidir.
3. Otlak kullanımına yönelik yasaklar mu­
hakkak kaldırılmalıdır; çünkü sürülerin geniş
alanlara dağılarak otlatılması halinde ekolo­
jik ve ekonomik yönden sağlıklı sonuçlar alı­
nabilecektir.
 4. hayvan satış fiyatlarının yeniden düzen­ latma mevsimi boyunca bu iki alandan birin­
lenmesi, nakliye, mezat ve haberleşme hizmet­
lerinin iyileştirmesi gibi uygulamalarla piyasa
koşulları geliştirilmelidir.
Elliot Fratkin’in yakın arkadaşı olan Aria-
alli Lugi Lengesen, ileriye dönük şöyle bir öne­
ride bulunmaktadır: “Bu topraklar ne tahıl ne
de pirinç bahçesi olacak kadar iyidir. Buralar
ancak, nasıl ‘işlenmesi’ gerektiğini gayet iyi bi­
len güney insanları için bir şey ifade edebilir.
Biz Ariaaller buralarda sığırlarımızı ve devele­
rimizi nasıl besleyip büyütebileceğimizi iyi bili­
yoruz. Bu toprakları iyi tanıyoruz, çünkü bu­
ralar bizim çiftliğimiz. Bize, hayvanlarımız için
veteriner hizmeti sağlayın, bebeklerimize ilaç,
çocuklarımıza sürü bakımı ve sağlığı konusun­
da eğitim verin; hayvanlarımızı satmak için pa­
zar ve ulaşım hizmeti sağlayın. Korr gibi bir ye­
rin nasıl güzelleşeceğini o zaman görürsünüz. ”
O r t a d o ğ u ' d a Ç o b a n l ik
O rtadoğu’daki göçebe hareketlerini ve ara­
zi kullanım örüntü çeşitliliğini özetlemeye uy­
gun düşen birbirine zıt iki terimden biri trans-
hümans, yani dikey göç; diğeri ise düzlük ve­
ya yatay göç hareketidir. Her yıl bahar ayla­
rında Zagros, Toros ve Elburz dağlarına doğru
yükselen yollar ve izlekler, alçaklardaki kışlak­
larından ve köylerinden kalkıp kalabalık hay­
van sürüleriyle birlikte yüksek dağ çayırları­
na çıkan göçebeler ve yaylacı köylülerle kala­
balıklaşır. Sonbahar geldiğinde ise göçün yö­
nü bu kez tersine, yüksek yaylalardan aşağı­
ya, kışın nispeten daha ılıman geçtiği alçak ir-
tifalardaki kışlaklara doğru döner. Dolayısıy­
la, transhümant göçebelerin genellikle iki esas
otlak alanları vardır ve çadırları uzun süren ot­
de sürekli olarak kurulu kalabilmektedir. Bu
durum Irak Kürdistanı ile İran’da, kışı sürekli
köylerinde yerleşik olarak geçiren belirli aşiret­
lere mensup aileler için eskiden beri bilinen bir
durumdur. Her ne kadar Zagros ve Toroslar’m
bazı kesimlerinde sığır sürüleri de beslense de,
Ortadoğu transhümant göçebelerinin büyük
bir kısmı esasen koyun ve keçi üzerine uzman­
laşmıştır. Yayla göçlerinin (eski) temel örüntü-
sü günümüzde hâlâ varlığını koruyor görünse
de, hayvanların çoğu artık kamyonlarla taşın­
maktadır.
Yatay göçebelikte, çoğunlukla hayvan sü­
rüleriyle birlikte hane halklarının oldukça kap­
samlı (uzun) bir göç hareketi söz konusudur.
Zira yatay konumda birbirinden farklı otlak
kuşakları, dağlık alanlardakine (dikey hatla­
ra) göre genellikle daha uzak mesafelerde yer
alırlar. Su ve erişimi hiç de kolay olmayan ot­
laklar, insanların nerede konaklayacaklarını ve
hangi miktarlarda hayvan barındırabilecekle­
rini belirleyen iki önemli ektendir. Uzun mesa­
felerin kat edildiği bu tip bir göçebelikte, deve
gibi büyük yük hayvanlarının bulundurulması
önemli bir gerekliliktir. Göçebelerin bulunduk­
ları bölgelerde atlarla develerin askeri açıdan
tarihsel ve stratejik roller oynamaları bir rast­
lantı değildir. İyi birer binek hayvanı olup ya­
şadıkları bölgeleri de iyi tanıyan bu iki hayvan,
geçmişte çatışmalarda göçebelere kendilerin­
den sayıca çok daha kalabalık hükümet kuv­
vetleri karşısında dahi sayısız üstünlükler sağ­
lamıştır. Dahası, sahip oldukları aşiret örgüt­
lenmeleri kendi bölgelerini savunmalarını ko­
laylaştırdığı gibi, bütünüyle değilse de kısmî
bir özerklik sağlamaktadır. Günümüzde bile,
örneğin İran’ın güneybatısındaki Türkçe ko­
nuşan Kaşkay konfederasyonu, Şah dönemin­
de bastırılmış olan yerel siyasal güçlerini ye­
niden elde etmek arzusundadırlar. Bir zaman­
lar zorla iskân ettirilmiş birçok göçebe, tek­
rar eski düzenlerine dönmekte ve aşiret grup­
ları olarak topraklarının kendilerine geri ve­
rilmesini talep etmektedirler.2 Hareketlilik ve
kendi başına buyruk (bağımsız) olma, göçebe
çobanları oldukça iyi bir şekilde nitelemekte­
dir. Türkiye’de, dağlık Hakkari ilindeki göçebe
Kürt aşiretlerini inceleyen Lâle Yalçın-Heck-
mann (1993), komşu ülke Irak’la olan hayvan
ve hayvansal ürün kaçakçılığının yöre ekono­
misinin esasını oluşturduğunu belirtmektedir. *
İster hayvan ister diğer türden nesneler için ol­
sun kaçakçılık, birçok çoban ekonomisinin en
eski uzantılarından biri olup bu sayede göçebe­
ler resmî otoriteden kurtulma yeteneği elde edi­
yorlardı (bkz. M arx, 1999).
Çobanların sürü bileşimini oluşturan hay­
van cinslerinin seçimi, bölge (çevre) koşulları­
nın yanı sıra piyasanın taleplerine de bağlıdır.
Güdülen hayvan sürülerinin bileşimini genel­
likle deve, sığır, koyun ve keçiler oluşturmakta­
dır. Her ne kadar Arabistan Yarımadası’ndan
söz edildiğinde aklımıza ilk gelen hayvan de­
ve ise de, özellikle kurak tenha bölgeler dışın­
da, aslında yaygın olan asıl sürü hayvanları ko­
2 Louis Beck, “Herd Owners and Herd Shephards: The
Qashqa’i of Iran.” Ethnology, 19, no. 3 (1980), 345-52.
(*) Şüphesiz Yalçın-Heckmann’ın tespitleri, alan çalışması­
nı yaptığı yıllara aittir ve 1980 sonrasında sınır kaçakçılı­
ğı hükümet tarafından büyük ölçüde kontrol altına alın­
mış, dahası, günümüzde artık eski şiddetini yitirmiş de ol­
sa, 1980’lerin ortalarında başgösteren PKK yanlısı Kürt
gruplarıyla devlet güçleri arasındaki çatışmalar ve bera­
berinde getirdiği koruculuk sistemi, zorunlu göç (köy bo­
şaltmalar) ve mezra ve yaylaya çıkma yasakları ile öteden
beri sürmekte olan tarım ve kalkınma politikaları göçebe
aşiretleri olumsuz yönde etkilemiştir - ç.n.
yun ve keçidir. Yarımadanın güneyindeki en uç
bölgelerde olduğu gibi, Ortadoğu’nun dağlık
alanlarında da sığır oldukça yaygındır. İran’da
Beluciler gibi birkaç grup önemli sayılarda de­
ve beslerlerken, büyük çoğunluk koyun ile bir­
likte, giderek azalan bir boyutta olsa da, gö­
çebe çoban hayatın esas dayanağını oluşturan
keçi besler. Türkiye’nin doğusuyla İran’ın yük­
sek kesimlerinde bazı Kürt aşiretleri sığır üzeri­
ne uzmanlaşmışlardır; bununla birlikte çoban-
sal üretimde asıl ağırlıklı yeri, çetin ve engebe­
li çevresel koşullara oldukça iyi uyum sağlayan
küçükbaş hayvanlar işgal eder.
A rabistan’ın Rubülhâlî sınır boyundaki
kurak enlemlerde, Körfez ülkelerinde ve Su­
riye bozkırlarının güney sınırı boylarında de­
ve, insanların çevreye uyarlanmalarının en es­
ki ve bilinen anahtarıdır. Aşırı derecede tekdü­
ze sıcaklık değişmelerine ve uzun kuraklık dö­
nemlerine maruz olmanın yanı sıra, su kuyula­
rı arasında uzun mesafeler kat etmeyi gerekti­
ren bu bölgelerde oldukça yavaş büyüyen bu
hayvanlar, sahipleri bedeviler veya daha doğ­
ru bir deyişle bedû (bedevinin çoğulu) halkı­
nın habitatları söz konusu çöl koşulları için
emsalsiz bir uyum özelliğine sahiptir. Bedû/be-
devi kelimesi genellikle çöllerde yaşayan ve sa­
dece deve besleyen göçebe kabilelerini tanım­
lamak üzere kullanılır. Bedeviler (bedû), Arap
soyundan geldiklerini ileri sürer ve Arapça ko­
nuşurlar.3 Diğer hayvanlar içinde -yalnızca at
dahil olmak üzere- geleneksel olarak deve bes­
3 Bedevi aşiretlerinden kuzey Arabistan çölündeki Ruwa-
la halkı üzerine oldukça başarılı bir etnoğrafya çalışma­
sı olan William Lancaster’in The Rıvala Bedouin Today
(Waveland Press, 1981, 1997) adlı çalışmasına bakınız.
Ayrıca, Lila Abu-Lughod’un, Veiled Sentimenîs: Honor
& Poetry in a Bedouin Society (University of California
Presss, 1986) adlı çalışmasına bakılabilir.
lerler.4 Genellikle birkaç deve de bulunduran
koyun çobanlarına yaygın olarak şeviyye den­
mektedir. Her iki grup da yıl boyu keçi kılın­
dan dokunmuş kara (keçe) çadırlarda barınır­
lar; farklı göç yolları izleyen bu gruplar birbir­
lerinden oldukça derin toplumsal uçurumlar­
la ayrılır. Deve çobanları kendilerini koyun ço­
banlarından çok daha üst bir sınıfsal konumda
görürler ve kendi içlerinde de bazı soy grupları
daha “asil soy”lar, yani asılın sayılarak diğer­
lerinden daha soylu addedilir. Bu ana soy hat­
larını, geleneksel olarak farklı aşiretler ve aşiret
konfederasyonlarından reisler ya da ileri gelen
şeyhler teşkil eder.
Develere neredeyse her gün su verilmesinin
zorunlu olduğu, yazın en sıcak aylarının hü­
küm sürdüğü haziran ile eylül arası dönemde,
iç Arabistan’ın asilîn deve çobanları su kuyu­
larıyla diğer kesintisiz su kaynakları etrafında
kümelenirler. Nemliliğin yıllık bitkiler için ye­
terli olduğu diğer aylarda ise, develer suya ih­
tiyaç duymadan uzun süreler yolculuk edebi­
lirler ve kışm develer suya fazla ihtiyaç duy­
madıklarından, göçebeler kurak kuşağın içle­
rine kadar yayılırlar. Son yıllarda koyunun pi­
yasada çok daha makbul hale gelmesi ve taşı­
macılıkta hayvanların yerini genel olarak kam­
yonların almasıyla birlikte, soylu geçinen kabi­
leler {asilîn), törensel amaçlı birkaç deve dışın­
da büyük ölçüde koyun sahipliğine yönelmiştir
(Chatty, 1996).
Koyun güden şeviyye ler, hâlâ göçebe bir
tarzda çölün kıyısında çadırlarını kurarak ya-
4 Bunun bir istisnasını, Umman’ın dağlık bir bölgesi olan
Dofar Vilayeti’nde, hâlâ, Arapçanın güneye ait bir diyale­
lini konuşan ve sığır çobanlığı yapan göçebe Şahra kabi­
lesi oluşturur. Gazeteci ve film yapımcısı Nicholas Clapp
(1998), bu halk hakkında oldukça ender bulunur, ilginç
bilgiler vermektedir.
zı su kuyuları civarında toplu bir şekilde geçi­
rirler; kışm ise, sürülerini köy yerleşim alanla­
rına çekip, güz haşatının ardından nadasa ay­
rılmış olan tarlalarını işlerler. Koyun ve ke­
çi sürülerine geleneksel bağımlılıkları, söz ko­
nusu hayvanların her mevsim düzenli olarak
su ihtiyaçlarının karşılanması gerekliliği ve en
tatminkâr düzeydeki bir hızda uzun mesafeler
kat etme yeteneklerinin olmayışı, öteden be­
ri bu grupların hareket yeteneklerini sınırla­
maktadır. Günümüzde bu durum, kamyonlar
vasıtasıyla hayvanların bildik alanların çok
uzak noktalarındaki otlaklara hızlı bir şekilde
taşınma olanağıyla birlikte dramatik bir deği­
şime uğramıştır. Değişim aynı zamanda iç ke­
simlerdeki bedevilerin (bedû), güçsüz komşu­
larından eskilere dayanan haraç ya da “ver­
gi” şeklindeki para koparma örüntülerini de
değiştirmiştir.
Arabistan Yarımadası’nm deve çobanı be­
devi kabilelerinin, zihinlerimize yerleşmiş olan
“çöl savaşçıları” imgesi, eskiden savaş sahnele­
rinin yer aldığı sanat eserlerinde oldukça rağ­
bet görmekteydi. Komşu göçebe konak yerle­
rine ya da köylülere yönelik meşhur baskınla­
rı {gazve), kendilerine erişilmesi güç bir şöhret
kazandırmıştır. Gerçekte daha büyük kabilele­
rin baskın ve savaşları, bu toplumlarm uyar­
lanmalarında tarihsel olarak önemli bir yere
sahiptir.5 Çoğu kabile kesimleri yerleşik nüfus­
ları haraca bağlayıp kontrolleri altına alıyor;
sınır köylerinden zorla koruma parası kopar­
5 Bu konuda bakılabilecek iki klasik makale şunlardır: Wil-
liam Irons, “Livestock Raiding among Pastoralists: An
Adaptive Interpretatio,” Papers o f the Academy o f Scien­
ce, Arts and Letters, cilt 50 (1965); Louise Sweet, “Camel
Raiding of North Arabian Bedouin: A Mechanism of Eco-
logical Adaptation”, American Anthropologist, 67, no. 4,
(1965), 1152-50.
dıkları gibi, ticaret yollarını korumak ve gö­
zetmek adına, çoğunlukla basitçe rehber sağ­
lama ve sefer halindeki kervanlara saldırmama
güvencesi karşılığında düzenli ödenek elde edi­
yorlardı. Çöldeki kimi göçebe kabileleri, zen­
gin hanelere tecavüze kalkışan kişileri köle ola­
rak da tutuyordu.
İsrail’in Negev Çölü’nde bedevilerin çoban
üretim tarzını sürdürmekte diretmelerinin ne­
deni, bazen basitçe toprağa olan talepleri, an­
cak aynı zamanda kültürel kimlikleri ve şüphe­
siz yaşamlarını sürdürme gereğidir. Ancak bu
üretim tarzını sürdürmek giderek güçleşmek­
tedir; bunun nedeni hayvanların İktisadî değe­
rini yitirmesi değil, hükümet tarafından zorla
dayatılan düzenleme ve kurallarla göçebe ço­
banlık etkinliklerinin büyük ölçüde yasaklan­
masıdır. Hayvanları gütme işi oldukça ucuz bir
emek girdisi sağlasa da, haneler açısından üre­
timi artırmaya yönelik en uygun İktisadî stra­
teji, açık otlaklarda otlatmaya ek olarak hay­
vanlara yem verilmesidir. Ne var ki göçebele­
rin kaynaklara ulaşımı, İsrail ordusu ve kısır
politikaların ürünü olan ayrımcı ve yasaklayıcı
arazi kullanım kanunlarıyla ilişkili olarak ciddi
bir şekilde zorlaşmaktadır (Marx, 1999).
Negev’deki bedevi reisleri İsrail’in zorla
yerleştirme politikalarına giderek daha fazla
tepki göstermektedir. Negev’de 120.000 bede­
vi yaşamaktadır ve hükümetler sırf bu amaçla
kurulmuş yedi kasabaya bunları yerleştirmek
için güçlü bir gayret içindedirler. Ancak bu nü­
fusun yarısı buna direnmektedir. Hebrew Üni­
versitesi Truman Enstitüsü Barış Girişimi üye­
lerinden olan Clinton Baily’nin raporuna gö­
re, “yıllardan beri hükümet güçleri baskı ve
tehditlerle bu insanları geleneksel otlak alan­
larından ve tarım yaptıkları topraklardan sür­
meye, konservasyon adı altında keçi sürülerini
toplatıp el koymaya ve bazılarının kendi ailele­
ri için kurmuş oldukları evleri yıkmaya devam
etmektedir” (Kalman, 1999). Bailey iddialarım
sürdürür: “Hükümetin taciz ve inkârları, ken­
di halinde, sabırlı ve sempatik bir toplumu, hu­
zursuz, sert ve düşmanca bir tutum içine sok­
muştu” (Kalman, 1999). Meir’in (1997) belge­
lediği haliyle, 1 9 5 1 ’de “Yeşil Devriye” adında
paramiliter bir komando birimi tarafından uy­
gulanan “Keçi Yasası” ile çoğu bedevi keçile­
rini otlatmaktan alıkonulmuştu. 1 9 5 4 ’te N e­
gev toprakları üzerinde yeni haklar iddia edip
bedevileri kendileri için belirlenen yerlere sür­
meye başlayan hükümetin bu siyaseti üzerine,
1966 yılından itibaren kabilelere ait eski ot­
laklarda yeni İsrail kentleri yükselmeye başla­
dı. Hayvan sürüleri için hayatî önemi haiz ge­
leneksel su kuyuları kamusal tüketime tahsis
edildi ve bedeviler topraklarındaki haklardan
mahrum bırakılıp kendi topraklarında “ille­
gal” bir konuma getirildiler. Buna karşın bede­
viler, kendilerine ait toprakları talep etmekten
vazgeçmiyorlardı. 1999 yılında Knesset’te Ta-
lib El-Sena adında bir bedevi, tek başına, meş­
ru yollardan mücadele ederek zararlarını taz­
min ettirip haklarına yeniden kavuştu (Kal­
man, 1999).
Negev ve Sina bölgelerinden çok sayıda be­
devi erkeğinin ücretli iş peşine düşmesi sonucu,
toplumdaki işbölümü ilişkileri oldukça ilginç
yönlerde değişti. Kadınlar ve genç kızlar, hay­
van sürülerinin bakımıyla daha da meşgul ha­
le geliyor. Bedevi antropolog Aref Abu-Rabia
(1994), günümüz bedevi çobanlığı hakkında,
kişisel yaklaşımını da ortaya koyarak, oldukça
ayrıntılı bilgiler vermektedir. Eskiden oldukça
geniş hareket alanlarına sahip olan Negev bede­
vileri, günümüzde koyun sürülerini ancak yaşa­
dıkları yerler civarındaki otlaklara sürebilmek­
tedir. Genel olarak çobanlık bir erkek işi olarak
görülse de, erkeklerin büyük ölçüde mevsimlik
inşaat işlerinde istihdam edilmelerinden bu ya­
na bu iş genç kızlar tarafından da üstlenilir ha­
le gelmiştir. Dahası, kadınlar giderek genç kız­
ların koyun bakımında genç erkeklerden daha
becerikli olduğu hissine kapılmaya başlamışlar­
dır ve buna ek olarak halihazırda geleneksel so­
rumlulukları olan davarlan (dişi koyun) sürü­
den ayırarak sağma işine de devam etmektedir­
ler. Sabahları erkenden kalkıp akşam en geç ya­
tağa girenler kadınlardır; genç kızlara sürüler­
le ilgilenmenin, odun toplamak, yün eğirmek,
keçe dokumak ve nakış işlemek için sağladığı
avantajları öğretirler. Birkaç genç kız sürü ba­
kımı için bir araya geldiğinde zılgıt çekme (yal­
nızca kadınlara özgü bir tür şakıma, ses titret­
me pratiği) sanatını geliştirme fırsatı da bulur­
lar. “Bir bedevi kadınının sürüsüne olan bağlılı­
ğını dile getirdiği şarkının sözleri şöyledir:
Oh! Ne mutlu ki bana, çobanlık özgürlüğüme
ses vermiş.
M eğer kaderim şu sürününkiyle birlikte
yazılmış.
(1994, 62).
Ne var ki, erkeklerle genç kızların çobanlık
etkinlikleri arasında bazı farklılıklar vardır. Z i­
ra ailenin şerefini ilgilendiren katı kurallar ge­
reğince, genç kadınlar akraba grubu dışından
erkeklerle temasta bulunma riskini göze ala­
mazlar. Bu bakımdan sürüleri evlerinin yakın­
larında otlatırlar ki, bu sayede aileleri kendile­
rine göz kulak olabilsin. Genç kadınlar tarlala­
ra çoğunlukla ikili gruplar halinde giderler, sü­
rülerin otlakta yayıldığı sırada uzaktan izlene­
bilmek için çıkıp bir tepenin üzerine otururlar.
Kadınlara sürekli göz kulak olunması oldukça
ciddi bir iştir; zira ailenin şerefi açısından ka­
dınların inzivada tutulmaları esastır. “Erkek­
lerle kadınlar, bu konuyu sürekli gündemde
tutarak, ailede kadının namusu hususundaki
hassasiyeti artırırlar” (1994, 60). Kadının et­
kinlik alanları kısıtlanmakla birlikte, aile şerefi
kavramı onların aile içi üretimdeki etkin rolle­
rini engellemez. Aksine, bu bakımdan oldukça
merkezi bir konumdadırlar.
Çobanların diyetleriyle genel tüketim örün­
tüleri, et ve diğer bazı hayvansal gıdaların tü­
ketiminin fazla olması dışında, diğer kırsal ai-
lelerinkiyle esaslı bir farklılık göstermez. Ek­
mek hemen her yerde temel gıda maddesidir
ve çoban aileleri buğday ya da arpa unu edin­
mek için düzenli olarak hayvan ya da hayvan­
sal ürün satmak zorundadırlar. Ortadoğu’da
gerçek anlamda kendine yeterli (kapalı) bir ha­
ne halkı ekonomisi yoktur ve göçebe çobanlar
arasında ileri düzeyde uzmanlaşmış olarak bu
geçim tarzına bağımlı ancak birkaç aileye rast­
lanabilir.
Arabistan’daki bedevi konak yerleri, kam­
yonlarla ulaşımdan önceki dönemlerde de dü­
zenli olarak iki farklı tüccar takımı tarafından
ziyaret edilirdi. Birinci tüccar takımını oluştu­
ran dükkân sahiplerine, Irak’ın güneyindeki
bir kentten dolayı Kubeysat deniyordu. Bunlar
giyim eşyası, pirinç, şeker gibi gıda maddeleri
ve hane halkı ihtiyacı olan ufak tefek nesnelerle
yüklü develeriyle göçebelere ait kışlakları ziya­
ret ederlerdi. Tüccarların dükkân çadırları, be­
devilerin kara kıl çadırlarından kolaylıkla ayırt
edilmesi amacıyla beyaz renkliydi ve bu zıtlık,
âni kabile baskınları sırasında yanlışlıkla saldı­
rıya uğrama ihtimaline karşı bir güvence sağlı­
yordu. Söz konusu kabile dışı tüccarlara saldı-
rılması veya bunların soyulması çöl savaşları­
nı düzenleyen kurallara yapılmış ciddi bir ihlal
kabul edilirdi ki, bu durum bu insanların var­
lığının göçebe çobanlar açısından ne denli ha­
yatî önem taşıdığını gösterir. Kubeysat\zx ziya­
ret ettikleri çadır grubunun şeyh ya da reisine
konaklama ücreti öder, buna karşılık reisin ko­
ruması altına alınarak ayrıcalıklı bir konum el­
de ederlerdi.
Arabistan çölünde seyahat eden diğer bir
tüccar grubu, Kahire, Şam, Basra gibi kentler­
deki ticarethaneler için çalışan, Ukayl kabilesi­
ne mensup bayilerdi. Söz konusu bayiler deve
satın alıp damgalayarak kent pazarlarına geti­
rirlerdi. Diğer tüccar grubu gibi bunlar da ön­
ceden saptanmış savaş kurallarının koruması
altındaydılar ve şayet bir baskın sırasında de­
veleri çalınırsa, develerin kendilerine iade edil­
mesi gerekirdi.
Şüphesiz bugünkü koşullar, Donald Cole,
Emmanuel M arx, Dawn Chatty ve bedevi ha­
yatını incelemiş diğer araştırmacıların notla­
rından da görüleceği gibi, yukarıda bahsedi­
len tüccarların zamanınkinden bir hayli fark­
lıdır. Günümüzde her konak yerindeki hemen
her hane, uzak mesafelere taşınmış sürüleriy­
le pazar merkezleri arasında düzenli olarak gi­
dip gelmelerini sağlayan jip ya da kamyonlara
sahiptir veya gerektiğinde bunları temin ede­
bilirler. Bedeviler arasında motorlu taşıt araç­
ları tamamen devenin yerini almış durumda­
dır ve bu sayede pazar merkezlerine aynı gün
içinde kolayca ulaşım olanağı bulunm akta­
dır (Chatty, 1996). Söz konusu koşullar, böl­
gedeki diğer çoban gruplar için de geçerlidir.
Çobanlar, tıpkı Amerikan sığır çobanları gibi,
kentlerdeki hayvan borsasını yakından takip
edip, komisyonculardan hayvanlarına en son
ne fiyat biçtiklerini öğrenirler. Hızlı karayolu
taşımacılığı çobanlara pazar seçeneklerinin ya­
nı sıra, kentlerdeki tüketim maddelerine ulaş­
ma olanağı da sağlar.
Çobanlığın sürdürüldüğü alanlara yakın
çoğu kent pazarında sık olarak karşılaşılan
bir manzara, çobanlarla tüccar ve zanaatkar­
lar arasındaki pazarlıklardır. Zira her hane­
de her yıl birkaç yüz kilo (çuvallar dolusu) ta­
hıl ve un tüketilir ki, çay, şeker, tütün ve kıya­
fetler hesaba dahil edilmese de sırf bunlar için
dahi yüklü bir miktar paranın ayrılması gerek­
mektedir. İş bağlantısı yapılan tüccarların ge­
nellikle çok eskiden beri alış veriş yapılan ki­
şiler olması olağandır. Tüccar-müşteri ilişkisi,
gelecek sezon için de bir kredi sağlayacak şe­
kilde tesis edilir. Karşılıklı güvene dayanan iliş­
kilerin bir sonraki kuşağa aktarıldığı durumlar
dahi söz konusudur.
Çoban hane halkları, yiyecek ihtiyaçları ba­
kımından öteki gruplara yerleşik konumda­
ki mukabillerinden belki de daha fazla bağım­
lıdırlar. Bu durum onları piyasadaki fiyat de­
ğişmelerinin etkilerine oldukça açık bir konu­
ma getirir ki, bu nedenle birçokları farklı besin
ve iş seçeneklerini araştırırlar. Bu nedenle, sık
olarak ticaret, yarı zamanlı çiftçilik ve kentler­
de veya çiftliklerde mevsimlik işçilik gibi çalış­
ma olanaklarını kollarlar. Hepsinden de önem­
lisi, pazar yerlerinin önceden kestirilemeyen
koşulları, hava koşulları kadar hayatî bir du­
rum arz eder.
İran ’da,Yarah-m ozadi Beluci göçebeleri
üzerine kapsamlı incelemeler yapan Philip Sal-
zman, “çok kaynaklı geçim becerisi”nin, Belu­
ci uyarlanmasına verilecek en uygun adlandır­
ma olduğunu söylemektedir ki, bu diğer birçok
Eskiden atlar Türkmen askerleri için prestij kaynağı olduğu kadar yiğitliğin de önemli bir göstergesiydi.
(Fotoğraf Daniel Bates)
çoban toplumu için de geçerlidir. Beluci halkı­
nın göç döngüsü kısmen hayvanlarının ihtiyaç­
ları tarafından belirlenir. Diğer taraftan, tarla­
ların sürülme ya da hasat zamanlarında kendi
emeklerini kiralama fırsatı ve kaçakçılık faali­
yetleri de zamanlamalar açısından önemlidir.6
Ayrıca etnisite ve aşiret adlandırmaları da bir-
birleriyle karıştırılmadan dikkatle ayırt edilme­
si gerekir; zira bunlar belirli özgül hatta olduk­
ça yerel ekonomik faaliyetlerle oldukça yakın­
6 Philip Salzman, “Multi-Resource Nomadism in Irani-
an Baluchistan.” Perspectives on Nomadism, der. Willi-
am Irons and Neville Dyson-Hudson (Leiden; Brill. 1972)
s.60-68. Ayrıca bkz. Chatty, 1996.
dan bağlantılıdır. Umman’daki “bedû” göçe­
beleri hayvancılık, tarım, ticaret ve balıkçılık
gibi etkinlikleri birlikte sürdürürler ki, aynı et­
kinlikler alanı eskiden belirli özgül bir yaşam
tarzıyla yakından bağlantılı bütün toplumlar
için de geçerlidir (Chatty, 1996).
Güneydoğu Türkiye Yörükleri
Ortadoğu’da nüfus hareketleri, herhangi bir
özel grubun o yere ait geçmişini (eskiliğini) or­
taya koymaya izin vermeyecek denli fazladır.
Suriye sınırı yakınlarındaki Gaziantep yöresi­
nin görece yeni sakinleri olan Yörükler, günü­
müzde bölgenin hayvan sahipliği üzerine uz­
manlaşmış tek halkıdır. Her ne kadar bütün
halk bölgeye aynı zamanda gelip yerleşmiş de­
ğilse de, 1900 ’den öncesine ait bir iskân kesin
olarak söz konusu değildir. Dahası, her ne ka­
dar Yörük gruplar güneydoğuya Anadolu’nun
farklı bölgelerinden gelmiş olsalar da, hemen
hepsinin kökeni Batı Anadolu kıyı bölgeleri
olup, 19. yüzyıl sonlarıyla 20. yüzyıl başların­
da buradan diğer bölgelere dağılmışlardır. D o­
layısıyla, Yörüklerin bugünkü yurtlarına geliş
nedenlerini anlamak, diğer gruplar gibi karşı­
laştıkları sorunları ve bunlarla nasıl başa çık­
tıklarım görmek açısından yararlı olabilir.
Yörükler, Türkçe konuşan ve geleneksel
olarak Ege ve Akdeniz kıyı bölgelerinde keçi
çobanlığı yapan göçebe halklardır. Her ne ka­
dar ayrı bir etnik ya da aşiret grubu olarak ne
zaman ortaya çıktıkları kesin olarak bilinme­
se de, Yörük ismine 12. yüzyıl metinlerinde te­ ki sürülerin idamesi sağlanmış olurdu. Küçük
sadüf edilmektedir. Yörükler kendi coğrafi kö­ çadır grupları halinde kıyı alanlara yapılan kış
kenlerini İran’ın kuzeyi olarak görürken, ata­ göçlerinde bu kez nadasa ayrılmış veya tarı­
larının Türkm enler olduğunu ifade ederler. ma elverişsiz alanlarda otlatma yapılmaktay­
Bunun yanı sıra, kendilerini Anadolu’ya yer­ dı. Klasik transhümans örüntüsü, bahar mev­
leşen ilk Türk gruplarından biri olarak da gö­ siminde sürülerin peş peşe yükseklerdeki çayır­
rürler. Günümüzde Yörük aileleri kuşkusuz lıklarda güdülmesiyle başlardı. Yazın ilk günle­
bu geçmişleriyle, eğitimin her düzeyinde etkin­ riyle birlikte sürüler daha yukarılara, sonbaha­
lik göstermekten gurur duyuyorlar. Bütün ül­ ra kadar kalacakları Toros dağlarındaki yay­
keye dağılmış olan aileler için, aşirete daya­ lalara çıkarılır; havaların soğumaya başlama­
lı bir köken bağına sahip olma fikri toplum­ sıyla birlikte aynı yollardan geriye dönüş baş­
sal bir gerçeklikten çok folklorik bir anlam ta­ lardı. Bu dönemde dağlarla kıyı şeridi arasında
şımaktadır. orta ve aşağı düzlüklerdeki köylerde hasat za­
Transhüman çobanlar olan Yörükler, Batı manı çoktan sona erdiğinden, Yörük sürüleri­
Anadolu’nun dağlık alanlarına (yaylalara) yap­ nin ekinlere zara vermesi söz konusu değildi.
tıkları mevsimlik göçlerle, yükselti ve mevsim­ Aksine hayvanları bir yandan hasat artıklarını
sel değişime bağlı olarak çeşitlilik gösteren do­ temizler, diğer yandan da dışkılarıyla toprağın
ğal çayırlardan yararlanırlardı. Bu suretle her­ gübrelenmesini sağlardı.7 Yörükler, özel bir
hangi bir çevreden yıl boyu geçinebilecek hay­
7 Xavier de Planhol, “De la plainepamphylienne aux kes
van sayısının çok üzerindeki büyüklüklerde­ pisidien: Nomadisme et paysanne.” Bibliotheque Archeo-
ekolojik alanı (niş) işgal etmekteydiler ve aynı
grup içinde farklı arazi kullanım şekillerine sa­
hip topluluklar bir araya gelirdi. Devlet tara­
fından kendilerine özel bir otlatma hakkı da
tanınmaktaydı ve çobanların toplumsal önder­
liği, köy muhtarlarıyla eşdeğer düzeyde meşru
görülüyordu. Bir zamanlar Yörükler askerî se­
ferlerde de nakliye ve istihkâm birliklerinde is­
tihdam edilmişlerdi.
Yörüklerle diğer gruplar arasında doğru­
dan bir rekabet konusu olmaksızın, yaylalarla
bağlantılı göç güzergâhlarının mevsimsel ola­
rak kullanımı mümkündü. Dolayısıyla, bölge­
sel ekonomi içinde, farklı toplulukların birbi-
riyle etkileşiminin ürünü olan bir yere sahipler­
di. Doğrusu, coğrafyacı John Kolars’m da işa­
ret ettiği gibi bu etkileşim, ilgili bütün toplu­
lukların yararmaydı. Yörüklerin kullandıkları
araziler çiftçilerin işine yaramazdı, ayrıca gö­
çebe grupların hayvan sürüleri köylülere yayla
ürünleri sağlamaktaydı.
19. yüzyıl sonlarıyla 20. yüzyıl başlarında
Türkiye’nin batı kıyıları Avrupalı ve yerli yatı­
rımcıların teşvikleriyle ve yeni demiryolu hat­
tının açılmasıyla yoğun bir tarımsal kalkınma­
ya sahne oldu. Daha önce Yörüklerin kışlakla­
rı olan sulak alanlar, drenajla kurutularak ço­
ğunlukla devlet teşvikiyle veya desteğiyle yeni
köy yerleşimlerine açıldı. Bu yüzden daha önce
Yörüklerin sürüleri için kullandıkları stratejiler
daha da kısıtlanmaya başladı. Yalnızca kısıt­
lı kaynaklar için diğer gruplarla artan rekabet­
ten dolayı değil, ayrıca bazıları hükümet deste­
ğine sahip hale gelen gruplarla aralarındaki ik­
tidar yarışından dolayı da baskı altındaydılar.
logique et Historique de l’Institut Francais d ’Archeologie
d'Istanbul, cilt 111 (Paris: Librarie Adrien-Maisonneuve,
1958).
Baskıların sonucunda, özellikle de otlak­
ların azalmasıyla ilişkili olarak, Yörük ailele­
ri daha önceki göç ve sürü gütme (çobanlık)
örüntülerini, hatta yaşama şekillerini değiştir­
mek zorunda kaldılar. Çok sayıda göçebe ai­
le çobanlığı bırakarak tarım yapmaya başladı
ve bugün halen yaşamakta oldukları köylere
yerleştiler. Diğerleri ise göç güzergâhlarını de­
ğiştirdi. Bazı gruplar yine kıyı bölgelerinde az
gelişmiş ancak toprağı verimsiz alanlara, diğer
bazıları Orta Anadolu’ya ve bir kısmı da halen
yaşadıkları Güneydoğu Anadolu bölgesine göç
ettiler. Bu son grup, Yörük haneleri içinde gö­
çebe yaşam tarzını sürdürmeye devam eden tek
büyük gruptur ve geri kalan grupların neredey­
se tamamı günümüzde yerleşik hayata geçmiş
durumdadırlar. Ortadoğu’daki diğer bütün et­
nik ya da aşiret gruplaşmaları gibi Yörükler de
oldukça dağılmış bir durumdadırlar.
Gruplar içinde yalnızca güneydoğuya göç
edenler göçebe çobanlar olarak yaşamlarını
sürdürmeye devam edebilmişlerdir; zira diğer
bütün göçebe topluluklar kışlak ve yaylakla­
rım terk etmeye zorlanmışlardır. Aynı dönem­
de hükümet Yörüklerle birlikte göçebe Kürt,
Arap ve Türkmen aşiretlerini de zorla yerleş­
meye tabi tutmuştur. Yörüklerin Güneydoğu
Anadolu bölgesine iskânı, kalabalık ve güç­
lü Kürt ve Türkmen grupları ölçüsünde siya­
sal bir tehdit oluşturmadıkları düşüncesiyle o
dönem hükümet tarafından onaylanmış, hat­
ta teşvik bile görmüştü. Bu uygulama, Osman-
lı döneminden bu yana, etnik gruplar arasına
başka grupları karıştırarak aynı kimlik etra­
fında bölgesel bir siyasal gücün oluşmasını en­
gellemeye yönelik devlet politikasının bir teza­
hürüydü.
Çoban hayatı süren Yörük aileleri, kısa sü­
 Resimdeki gibi göç manzaraları eskiden Toros ve Zağros dağlarında ilkbahar ve sonbaharın alışılmış görüntüleriydi, çünkü
çobanlar yazlık ve kışlık otlaklar arasında hareket halindeydiler. Günümüzde otlaklar arasındaki ulaşım kamyonlarla
gerçekleştiriliyor.

re sonra keçi beslemeyi bırakıp koyunculuğa Y örüklerin yaşantılarında meydana ge­

geçerek, her yıl rutin bir şekilde cereyan eden
ve bugün için de geçerli olan bir göç düzeni­
ne uymuşlardır. Sürü hayvanı cinsinin değişi­
mi de, dağlardaki otlaklara yönelik göç güzer­
gâhlarının hükümetçe denetlenmesi gerekçesi­
ne dayanmaktaydı. Keçi sürülerinin orman içi
güzergâhlardan geçişi, çam ve yapraklı ağaç­
lardan oluşan mevcut geniş ormanları tehdit
etmesi yüzünden, ormansızlaşmayı engellemek
maksadıyla yasaklanmıştı. Ayrıca keçi besici­
liği pazardan gelen baskı nedeniyle de gerile­
mekteydi; zira kentlileşen nüfuslar büyük ölçü­
de kuzu etini tercih etmekteydi.
len önemli değişiklikler, yalnızca keçiden ko­
yun sürülerine geçmeleriyle sınırlı kalmadı.
Türkiye’nin bütün diğer kırsal bölgelerindeki
halklar gibi onlar da, 1949 ile 1 9 5 0 ’deki ulu­
sal düzeydeki kapsamlı İktisadî ve siyasal ge­
lişmelerden etkilenmişlerdir. Yeni hükümet*
kırsal yatırımlar ve tarımsal gelişmeye öncelik
vermekteydi ve çiftçilere sağlanan tarımsal kre­
dilerde büyük bir artış sağlandı. Her türlü ha­
va koşuluna uygun yollar kışlak alanların içle­
rine kadar genişletilerek, bu alanların otlakla­
(*) Burada o dönem iktidara gelen DP hükümeti kastediliyor
- ç.n.
rın aleyhine tarıma açılmaları sağlandı. Buna
ek olarak, nadas arazilerinin sahipleri de zaten
sürekli artmakta olan otlatma bedellerini göçe­
be ailelerden tahsil etmeye kalkıştılar. Öte yan­
dan yaylaların birçoğu, köy mülkiyet alanı da­
hilinde kaldığından ancak kira karşılığı kulla­
nılabilir hale geldi. Söz konusu gelişmeler za­
ten alternatif geçim yolları arayan Yörük ha­
nelerini ikinci kez büyük yerleşim merkezlerine
yönlendirdi. Bazı aileler çiftçiliği seçerken diğer
bazıları Gaziantep ile İslahiye’de dükkân sahi­
bi ve ticaret erbabı haline geldiler.
Göçebe çoban yaşam tarzını sürdürebilmek
için büyük sürü sahibi olmanın yanında düzen­
li bir nakit ya da kredi akışı da gerekli hale gel­
mişti. Bir zamanlar yalnızca 20 veya 30 yetiş­
kin koyunla pekala geçinebilen haneler, bun­
dan böyle küçük sayılabilecek bir sürü sahip­
liği için dahi en azından 100 koyuna sahip ol­
malıydılar. Günümüzde birincil geçim kayna­
ğı hayvan sahipliğine dayanan ailelerdeki hay­
van mevcudu nadiren 150 baş koyunun altın­
dadır. Veteriner kontrolüne, hazır arpa yemine
ve kışın bazen hayvanları korumak için bran­
da barınaklara yatırım yapabilen haneler, ta­
mamen paraya dayalı ekonomiyi tercih edi­
yorlardı. Hayvan sahipliği hızla riskli bir tica­
ri uzmanlaşma alanı haline geldi. Bu bakım­
dan, çok sayıda girişimcinin seyyar mandıra­
lara sahip olduğunu görmek hiç de şaşırtıcı de­
ğildir. Söz konusu mandıralar, kamyonlarla,
bahar ve yaz aylarında hayvanların toplaştık­
ları otlak ve yaylalara taşınıyordu. Koyunlar -
dan sağılan süt her gün düzenli bir şekilde be­
yaz peynir halinde işlenerek tenekelenip Anka­
ra ve Kayseri’deki toptancılara satılmaktaydı.
Diğer Yörükler ise komisyoncu olup hayvan
ve yün alım satımıyla uğraşmaya başlamışlar­
dı. Çoğu köyde, göçebe hayatı sürdüren Yörük
hanelerin arasında önceki dönemlerde köy yer­
leşmelerinin çoğunda görüldüğü gibi toplum­
sal ve ekonomik farklılıklara rastlanmamışsa
da, sonradan tabakalanma belirtileri görülme­
ye başlanmıştır. Bazı aileler parasızlıktan borç­
lanmak zorunda kalırken, bazıları da hayvan
varlıklarını ya da öteki servet kaynaklarını ar­
tırma fırsatı bulmuşlardı.
1 9 7 0 ’li yıllardaki araştırm am sırasında
gördüğüm varlığını koruyabilmiş olan gerçek
anlamda çadırlı göçebe Yörüklerden günümü­
ze ancak birkaç aile kalmıştır. Söz konusu ai­
leler, bugün artık kasaba ve kentlerde sürek­
li yerleşik konumdadır ve bir iki aile ferdiyle
birlikte hayvanların güdülmesine yardımcı ol­
mak üzere bir de ücretli çoban tutarak sürüle­
rini kamyonlar vasıtasıyla uzak noktalardaki
otlaklara nakletmektedir. Gerçekten de Yörük
çobanlığı neredeyse baştan aşağıya değişime
uğrayarak ABD’deki sığır çobanlığına benzer
bir şekilde, sermaye ve emek kullanımına da­
yalı bir iş koluna dönüşmüştür. Çobanlık fark­
lı bir yaşam tarzı ve kültürel kimlikle ilgili ol­
maktan çıkarak artık sadece bir yatırım strate­
jisi haline gelmiştir. Yörükler son yıllarda baş
gösteren ciddi siyasal sorunlarla baş etmek zo­
runda da kalm ışlardır. 1 9 7 0 ’lerin sonlarıy­
la 1980 arasındaki dönemde bölgedeki mezra
ve yaylalar, karşıt gruplarla devlet güçleri ara­
sında şiddetli çatışmalara sahne olmuş, hay­
van hırsızlığı aşırı boyutlara varmıştı. 1985 yı­
lında bu kez Kürt teröristlerin bölgede faaliye­
te geçmesi, aynı şekilde can ve mal güvenliği­
ni tehdit ederek çoban üretimine büyük zarar
vermiştir. Bunun neden olduğu sonuçlar, hay­
van fiyatlarındaki artışın da katkısıyla alçak
alanlardaki daha güvenli otlakların daha yo­
ğun bir şekilde tüketilmesi ve otlatma amaçlı
arazi kiralamalarının bir yıllık sözleşme teme­
linde ve oldukça az bir hareketlilikle yapılma­
sıydı. Bu, sıcağa dayanıklı türden hayvanlara
geçiş anlamına geliyordu. Günümüzde, bütün
Güneydoğu Anadolu bölgesine dağılmış olan
sulama sistemlerini takiben yatırımcılar, kent­
lerden temin ettikleri sermayelerle dev kepçe­
ler kiralayıp, alçak düzlüklerdeki kayalık ara­
zileri makineli tarıma elverişli bereketli tarla­
lara dönüştürmeye çalışmakta. Bu, hiç kuşku­
suz otlak kiralarının daha da artması anlamı­
na gelmektedir.
Güneybatı İran Basserileri
Her ne kadar 1 9 5 0 ’li yıllarda yürütülm üş
olsa da, bu ikinci örnek çalışm a, güneyba­
tı İran’daki büyük aşiret gruplarının toplum­
sal yapısıyla reislik düzeni hakkında oldukça
aydınlatıcı bilgiler vermektedir. Çalışma ayrı­
ca, bir çoban toplumunun üretim ve mübade­
le ekonomisine ilişkin oldukça iyi bir model de
sunmaktadır. Fredrik Barth’ın Basseriler üzeri­
ne monografisi, bugün hâlâ bir monografi kla­
siği sayılmaktadır; zira çoban toplumu ile eko­
nomisini şekillendiren temel bazı ilkelerin altı­
nı oldukça net bir şekilde çizmektedir.8
Basseriler, 1 9 5 0 ’lerin ortalarında 2 .0 0 0 ila
3.000 civarında çadır veya 16.000 kişilik nü­
fusla temsil ediliyorlardı. Tarihsel olarak, gü­
neybatı İran’daki diğer aşiret gruplarının ço­
ğu için olağan olduğu üzere, oldukça geniş bir
siyasal özerkliğe sahiplerdi. Barth’ın araştır­
masını 1 9 5 0 ’lerin ortalarında yaptığını unut­
mamak kaydıyla, Basserilerin hane içi ve top­
8 Fredrik Barth, Nomads o f South Persia: The Basseri Tri-
be o f the Khamseh Confederacy (Boston: Little Brown,
1961).
lumsal hayatının bazı yönlerini ele alıp ince­
leyelim.
Basseriler, Lurca, Arapça ve Türkçe k o ­
nuşan aşiretlerin bulunduğu bir bölgede Fars­
ça konuşan bir halktır. Aralarında Arapça ve
Türkçe konuşan aşiretlerin de bulunduğu çe­
şitli gruplara parçalanmadan önce, Hamse adı
verilen aşiretler konfederasyonun önderleriy­
di. Bu büyük konfederasyon, 1 9 3 0 ’larda göçe­
be kesimleri baskıyla silahsızlandırıp yerleşik­
liğe zorlayan Şah Rıza’nm saltanatından baş­
layarak önemini giderek kaybetmişti. Her ne
kadar bu dönemde Basserilerin iskânı bir nok­
taya kadar tamamlanmış gibi gözükse de, Şah
Rıza’m 1941 yılında devrilmesiyle birlikte bir­
çok aile eski göçebe hayatlarına geri dönmüş­
tü. Barth’ın alan çalışmasını yaptığı dönemde,
Basseriler oldukça geniş bir alana dağılmışlar­
dı ve aşirete mensup çok sayıda yerleşik toplu­
luk bulunmaktaydı.
Basseri göçebelerinin yaşadıkları çevre pek
özellikli bir bölge değildi. Barth’ın dile getirdi­
ği şekliyle, Fars vilayetindeki ana aşiret grupla­
rından her biri, göç döngüleri itibariyle izledik­
leri “kendi” güzergâh haklarına veya il rah’a
[İl Yolu’na] sahiptiler. Göç esnasında geçtik­
leri arazi ile hayvanlarını otlattıkları arazilerin
mülkiyetinden ziyade, Basseriler, geçiş huku­
kunu belirleyen il rah’a riayet ederlerdi. İl rah,
yıl içinde geçitlerin ve yolların ulaşıma elveriş­
liliği ve yaylalardaki otların ardışıklı bir düzen
içinde otlatmaya yeterli gelişim gösterip göster­
mediğine bağlı olarak yıl içinde çeşitlilik göste­
riyordu. Basserilerin bu karmaşık yıllık göç dü­
zenleri, en rütbeli beyleri olan han tarafından
sevk ve idare ediliyordu.
Basserilerin il rah’ı, kendilerini güneydeki
kurak düzlüklerle çöllerdeki kışlaklardan, çok
ötelerde 6000 feet (2000 metre) yükseklikteki
yaz otlaklarına (yazlaklara) kadar götürmek­
teydi. Kuzeye ve yukarı irtifalara olan bahar
göçlerinden güzün tekrar aşağıya olan dönüş
rotasında, belirli fasılalarla konaklama yerleri
bulunuyordu. Ancak yaz ve kış otlatmaları bir
hayli az yer değişimi gerektiriyordu. Basseriler
esas olarak koyun ve keçinin yanı sıra, Türkiye
Yörükleri gibi, yük taşımak içi deve, at ve eşek
beslemekteydiler.
Barth, konak yeri gruplarını (obaları), yer­
leşik tarımcıların köy ve mezraları ile benze­
şim kurarak, göçebe Basseri toplumunun temel
topluluğu olarak dikkate alıyordu. Bu gruplar
ve bunlara dahil etmemiz gereken bütün göçe­
be konaklama birimleri, ancak üyelerinin hep
birlikte hareket edip çalışmaya karar verdik­
leri müddetçe ayrı bir birim olarak varlıkları­
nı sürdürürler. Sürülerin nerede otlatılacakları
ve belirli bir yerde ne kadar süre kalacakları gi­
bi hayatî kararlar için günlük mutabakatlar ge­
rekmektedir. Barth bu süreci, hangi ortaklaşa
kararların alındığına ve konaklama biriminin
kendini nasıl idame ettiğine bakarak çözümler.
Konak yerlerinde iki farklı reislik uygula­
ması vardır. Birinci reislik şekli, önde gelen
(yüksek rütbeli) Basseri beyi tarafından resmen
tanınmış olan baş reisler ya da kethüda tara­
fından yerine getirilir. İkinci reislik tipi gay­
ri resmî olup yetişkin erkekler arasından se­
çilen, “ak sakal” (riz safid) olarak adlandırı­
lan ve mutabakatla topluluk için doğal karar­
lar alacağı düşünülen kimsedir. Kethüda otori­
tesini kısmen yüksek rütbeli bey veya handan,
kısmen de İran hükümetinden alarak, İranlı
aşiretlerin denetiminde önemli bir rol üstlenir.
Handan ve hükümetten aldığı emirleri toplu­
luklara ileterek rapor eder. Konak yerinin gün­
lük idaresi, kendi “ak sakallar”ımn veya hane
halkı reislerinin denetimindedir.
Barth’m araştırması sırasında yörede ayrı
adlar taşıyan 24 evlâd veya soy grubu bulunu­
yordu ve bunların en büyüğü 126, en küçüğü
ise 13 çadırlık bir grup oluşturuyordu. Evlâd-
lardan oluşan daha büyük diğer bir soy kesimi
ise tire adını alıyordu ve Basserilerin 15 tireleri
vardı. Evlâdlar müşterek kullandıkları bir ot­
lak ve göç yoluna sahip çıkar veya denetimi­
ni sağlarlar. Soy grubu üyeleri içinden yalnız­
ca hak sahibi biri aynı otlaktan yararlanabilir.
Evlâdlann reisleri (kethüda), kendi özgül grup­
larının üyelerinin davranışlarından sorumlu tu­
tulurlar ve doğrudan hana hesap verirler. D o­
layısıyla kethüdalar, kendi topluluklarında ha­
tırı sayılır bir otoriteye sahiptir.
Basseri siyasal hiyerarşisinin en tepesin­
de, en yüksek rütbeli bey, yani han yer alır.
1 9 5 0 ’lerde hanlar üç kuşaktı, aşiret düzeyin­
de hanedanlık benzeri bir kural gereğince, ay­
nı aileden seçilmekteydiler. Hanın önde gelen
aile fertleri, tıpkı İran ulusunun seçkinleri gibi
incelmiş bir hayat yaşıyorlardı. Hanlar büyük
bir güç ve ayrıcalıkla donanmış kişiler olarak
abartılı ikram ve eğlenceler düzenler ve döne­
minde kendi aşiret tebaası üzerinde mutlak bir
otorite kurarlardı. Bu güç ve otoritesi İran hü­
kümeti tarafından kırılana kadar, iktidardaki
han vergi ve para cezası koyabilir, mahkeme­
lerdeki duruşmalara başkanlık ederek fiziksel
yaptırımlara, hatta idama bile karar verebilir­
di. Han ile yakından ilişkili özel bir grup Dar-
bar adıyla bilinmekteydi. Aşiretin bu kesimi
hana milis kuvvetleri, hizmet ve askerî işbirliği
sağlarlardı. D arbar cemaatinin de hayvan sü­
rüleri, çadır ve mülkleri olsa da bunlar Basseri
aşiretinin dışında tutulurlardı.
 Han, hükümetle ilişkilerde ve yerleşik top-
lumlarla baş gösteren çatışmalarda Basserile-
ri temsil ederdi. Hayvan sürüsü açısından ol­
duğu kadar arazi bakımından da, servet düş­
künlüğü nedeniyle, rahatlıkla ülkenin güçlü ve
seçkin çevreleri içine girerdi. Bölgenin başken­
ti Şiraz’dan ev alıp okutmak üzere çocuklarını
yurt dışına gönderirdi. Barth, Basserilerin üre­
tim örgütlenmeleriyle ilgili betimlemesinde, ha­
ne halkı ile servet birikimi ve dağılımı örüntü-
lerine dikkat çekmektedir. Basseri grupların­
dan 32 çadır üzerine yaptığı inceleme sonu­
cunda, bu gruplarda ortalama hane halkı nü­
fusunu 5,7 olarak tespit etmiştir. Bu rakam ço­
ğu kırsal İran ortalamasıyla benzerlik gösterir.
Söz konusu çadırların çoğunda çekirdek aile­
ler oturmaktaydı. Hane halkı, toplumsal bir­
lik açısından olduğu kadar mülkiyet sahipliği
açısından da esas birimdir; her biri kendi araç
gereç ve hayvan varlığıyla ve genelde kendi iş-
güçlerine dayalı olarak hayatlarını sürdürebil­
mektedir.
Hanelerin ortalama hayvan mevcudu 100
koyun civarındaydı ve ortalama büyüklükte­
ki bir aile, en azından araştırmanın yapıldığı
1958 yılı itibariyle, 6 0 ’tan aşağı sayıdaki bir
hayvan varlığıyla geçinememekteydi. Barth’m
hesaplamalarına göre, ortalama bir hanenin
gıda ve diğer ihtiyaçları için yaptıkları para­
sal harcama miktarı, toplam üretim sermaye­
lerinin veya yetişkin hayvanlarının değerinin
% 40 ile 5 0 ’sinden daha fazlasını geçmiyordu.
Bu denli yüksek bir verim nasıl elde edilebili­
yordu? Sürüler öncelikle dişi hayvanlardan teş­
kil edilmekteydi ve yetişkin bir dişi koyundan
bir yılda elde edilen ürün, kendi piyasa fiyatı­
na eşitti. Bunun bütünüyle kazanç olması, ye­
ni hayvan alımı, işçi kiralama ve sürüden ola­
sı hayvan kaybı ya da çalınması gibi nedenlerle
şüphesiz mümkün değildi. Bu verimlilik düze­
yi yine de ortalama bir Basseri ailesine, birçok
köylü ailesine göre yüksek bir yaşam standardı
sağlamaya yetiyordu.
Barth, 55 yaşındaki varlıklı bir erkeğin, bu
birikimi elde etmek için miras paylaşımından
kendine düşen 20 koyunla 15 yaşlarında işe
başladığını aktarmaktadır. Bu adamın sürü­
sü doğal yollardan üreyerek çoğalmış ve kısa
zamanda yılda yaklaşık 20 koyun satacak ha­
le gelmiş. Hayvan satışı ile deri ticaretinden el­
de ettiği paralarla arazi satın alarak bir köye
yerleşebilmiş. İzleyen yıllarda birkaç yüz baş­
lık bir koyun sürüsünün sahibi haline gelerek,
sürü gütme işine yardımcı olarak çok sayıda
çoban tutmuş. Bu şekilde servet birikimi elde
ederek arazi için yatırıma ve yerleşime yönel­
me düzeneği hiç de istisnaî bir durum değildir.
Göçebe aileler, sürüleri normalde kendiliğin­
den çoğalarak zenginleştiğinden, beklenmedik
hayvan kayıplarını ve başka kaynaklara yatı­
rımla fakirleşme riskini azaltma yönünde çaba
gösterirler. Barth’ın işaret ettiğine göre, servet
edinerek yerleşik hayata geçebilen birçok ha­
ne, hayatları süresince birçok kez eski göçebe
düzenlerine geri dönebilir. Diğer taraftan hay­
van sürülerinden mahrum kalıp zorunluluktan
yerleşmeyi seçen yoksul aileler, şayet kiracılık
ve ücretli işçilikten ileride yeterince para birik-
tirebilirlerse, yeniden eski çoban yaşantıları­
na dönme umuduna sahip olabilirler. Bu ikinci
grup en azından yüksek bir geri dönüş vaadi­
ni taşımaktadır. Esasen zengin ve yoksul hane­
ler, her ikisi de muntazaman, çobanlar arasın­
da aşırı servet farklılıklarını sınırlayan göçebe
kesim hatlarının dışına çıkmaktadırlar. Servet
birikiminin hayvanlar üzerinden sağlanmasıy­
la, Barth’m ifadesine göre, hayvanlar sahipleri
için yapabileceklerinin en iyisini yapmaktalar.
Kiralık çobanlara güvenmek, kötü bakımdan
ve hırsızlıktan kaynaklanan yüksek bir kayıp
oranı anlamına gelmektedir ve üretim fazlası­
nı toprak yatırımına teşvik etmektedir. Basse-
riler arasında servetin göreli türdeşliği, bunun
diğer gruplar için de aynı şekilde geçerli olaca­
ğı anlamına gelmez. Komançı ve Kaşkay aşi­
retleri üzerinde ayrı ayrı çalışan Daniel Brad-
burd ve Lois Beck, bu gruplarda büyük servet
ve sınıf farklılıklarının mevcudiyetine işaret et­
mişlerdir. Doğrusu, her iki toplumda da bulu­
nan yoksul erkekler sınıfı, varlıklı sürü sahip­
leri tarafından çoban olarak istihdam edilmek­
teydiler.9
Basserilerin son zam anlardaki durumla­
rı hakkında elimizde bir bilgi yoksa da, Beck,
İran Devrimi’nin ardından Kaşkayları ziyaret
edebilmiştir. Devrimin arifesinde, güçlü aşi­
ret yapısı devlet tarafından bir hayli zayıfla­
tılmış durumdaydı ve küçük aşiret kesimleri
kendi güvenlik ve refahlarından sorumlu hale
gelmişlerdi. Toprak reformu çalışmaları, arazi
kullanımı ve ücretli emek erişim örüntülerin-
deki değişmeler, aşiretlerin nüfuz alanına ve
çobanlığa getirilen sınırlamalara katkıda bu­
lunuyordu. Beck, 1978 devrimi ile baş göste­
ren kargaşanın, aşiretçilik gibi çobanlığın da
yeniden başlamasına yol açtığını söylemekte­
dir. Hükümet temsilcilerinin yokluğunda aşi­
9 Lois Beck, “A Herd Owners and Herd Shepherds: The
Qashqai’ of Iran” ve Daniel Bradburd, “Size and Success:
Komachi adaptation to a Changing Iran”, M odern Iran:
The Dialectics o f Continuity and Change içinde, der. Mi-
chael Bonine ve Nikki Keddi (Albany: State University
of New York Press, 1981), s.123-137. Ayrıca bkz., Lois
Beck, N om ad: A Year in the L ife o f a Q ash qa’ Tribesman
in İran (University of California Press, 1991).
ret reisleri kimi geleneksel işlevlerini yeniden
üstlendiler.
Dan Bradburd’ın, orta-güney İran’daki Ko-
mançı çobanları üzerine yaptığı çalışma, göçe­
be çobanları özde eşitlikçi ya da her zaman ça­
tışmaya açık aşiret yaşantısı örnekleri olarak
görme yönündeki eğilimleri düzeltmek için ol­
dukça faydalı bir örnektir. Bradburd, birkaç
baş hayvanı olup, başkalarının sürülerine ço­
banlık ederek kıt kanaat geçinen aileler arasın­
daki servet, toplumsal konum ve genel yaşam
seçenekleri bakımından sistematik farklılıkla­
rın dökümünü yapmıştır (1 9 9 0 ,1 9 9 6 ). Çoban­
lık sözleşmesi yapmakla erkekler, uzun süreli­
ğine yalnızca çok düşük bir ücret karşılığında
emeklerini satmakla kalmayıp, aynı zamanda
karıları ile çocuklarını da işveren hanenin em­
rine amâde hale getirirler; Bradburd bu ilişkiyi
“yapılanmış eşitsizlik” şeklinde tanımlamakta­
dır. Bradburd, soyağaçları ile ailevî geçmişleri­
ne bakarak, çoban ailelerinin nadiren sürü sa­
hibi konumuna gelebildiklerini ve bunun sonu­
cunda çobanlarla işverenlerin çoğunlukla bir-
birleriyle çatışma içindeki iki farklı toplumsal
ve ekonomik dünya içine girdiklerini tespit et­
miştir. Komançılar arasında sözünü etmeye de­
ğer diğer bir çatışma alanı daha bulunmakta­
dır. Her ne kadar akrabalık ve evlilik aşiret ör­
gütlenmesinin temel taşı olarak kabul edilse de,
akraba gruplar arasındaki çatışmaların bu top-
lumlarm bir özelliği olduğunu ve tartışmaların
çoğunlukla evliliklerle ilgili düzenlemeler üze­
rine odaklandığını tespit etmiştir.
Suudi Arabistan El-Murraları
Suudi Arabistan’ın güneydoğusundaki Rubül-
hâli’de yaşayan El-Murralar, klasik çöl göçebe­
leri bağlamındaki bedevi kavramlaştırmamıza
 Babayanlı soy gruplara dayanan haneler bedevi topluluğunun temel birimidir. Burada aynı soydan gelen
bir grup erkek sosyalleşmek için bir araya geliyor. (Fotoğraf Robert Azzi/Woodfin Camp and Association)

oldukça yakın düşer.10 Aslında El-Murra halkı
kendileri için “göçebelerin göçebesi” anlamına
gelen Bedv’el-Bedû sıfatını kullanırlar. Bunlar
Arabistan Yarımadası’mn son büyük deve ço­
banı göçebe halkları arasındadır.
1968 yılında Amerikalı antropolog Donald
Cole, bedeviler üzerine iki yıl süren çalışması­
na başlayarak, o dönemde bu toplumun pet­
rol zengini Suudi Arabistan’a nasıl uyum gös­
terdiğine ilişkin oldukça sağlıklı bilgiler orta­
10 Donald Cole, Nomads o f the Nomads: The Al-Murra o f
the Empty Quarter. (Chicago: Aidine, 1975) ve Pastoral
Nomadism in a Rapidly Changing Economy. (Londra:
ODI Pastoral Network Papers, 1979).
ya koymuştur. Cole, defalarca ziyaret ettiği
Arabistan’daki değişmeleri bize aktarmaya de­
vam etmiştir.
El-Murra kabilesi, Cole’un ziyaret ettiği sı­
rada, hâlâ göçebe olan 15 bin nüfusuyla Suudi
Arabistan’ın toplam nüfusunun % 2 0 ’sini teş­
kil ediyordu. Kabile, dünyanın en haşin çöl ko­
şullarının hüküm sürdüğü bir coğrafyada ya­
şamaktadır. Cole’un incelediği El Azab grubu
deve besiciliği ile uğraşmaktayken, diğer grup­
lar koyun ve keçi sürüleriyle iştigal ediyorlardı.
Deve, salt üretim amacıyla beslenen hayvan­
ların ötesinde bir yere sahiptir. Cole’un ifade­
siyle deve, hakkında hikâyeler anlatılan, şiirler
yazılıp şarkılar söylenen, “kabile insanlarının
cefakâr dostu/sevdalısı”dır. Kabileler için deve
sütü, hurma, pirinç ve ekmekle birlikte önemli
besin maddelerinden birisidir. Süt haricinde di­
ğer bütün ihtiyaçlar kent pazarlarından, özel­
likle de Hofuf vahasından temin edilmekteydi.
El-M urra halkı, petrol ekonomisinin bölgeye
hakim olmasından önceki dönemlerde, besin
ihtiyaçlarının çoğunu ticaret ya da haraç yo­
luyla elde ederlerdi. Bugün, Suudi Ulusal M u­
hafız (Yedek) Birliği üyeleri olarak hükümetten
maaş da almaktadırlar. Diğer bir maddî gelir
kaynağı ise, petrol sahalarında işçi olarak çalı­
şanların aldıkları ücretleridir.
El-M urra halkı, Rubülhâli’nin batı ve or­
ta sınırları hizasmca geniş bir yayın içinde ka­
lan ve kendi egemenlik alanları (zira) saydık­
ları topraklar üzerinde hak iddia etmektedir­
ler. Bu sahanın içinde, Nejran ve el-Hasa gibi
çok sayıda vaha da bulunmaktaydı. Buna ila­
veten, bölgenin orta kesiminde, sadece kendi­
lerine mahsus olduğunu iddia ettikleri bir dizi
su kuyusu da bulunmaktaydı. Zira’nın dış hu­
dutları çok belirgin değildi ve öteki kabilelerin-
kiyle çakışmaktaydı.
Arabistan’da göçebe çobanlık, yıllık yağış
döngüsüyle, yeraltı sularından beslenen sınır­
lı sayıdaki su kuyusuna ve bunların belirledi­
ği çevrelerde otlak olarak kullanılan alanlara
bağımlıdır. Su kuyuları civarlarında konakla­
nan yaz aylarında develer adeta sahipsiz kal­
mış gibidirler. Uzak mesafelerde otlatılan hay­
vanlar, her dört günde bir kendi başlarına su
içmeye gelirler ve bu esnada sağım işleri de ya­
pılır. Olağan koşullarda, Murra aşiretinin el-
Azab kolu, ortalama yıllık göç mesafesini oluş­
turan yaklaşık 1.200 kara mili yatay mesafeyi
kat ederler. İki ana göç dönemi olan bahar ve
güz dönemlerinden bahar, çadırların en fazla
bir araya geldiği, dolayısıyla da toplumsal etki­
leşimin en üst düzeye çıktığı dönemdir. Bu ne­
denle evlilik tören ve kutlamaları bu dönemde
yapılır ve büyük şeyhler veya Suudi Arabistan
prensleri bu zamanda konak yerlerini ziyaret
ederek ziyafetlere katılırlar.
Murra konak yeri grupları, belli bir sayıda­
ki haneden, kendi deyişleriyle feeytlerden (ev
ya da çadır) oluşmaktaydı. Her beyt, yalnızca
o hanenin mülkiyetinde ya da o haneye özgü,
özel olduğu düşünülen ve dar adı verilen bir
iç mekâna sahipti. Bazı durumlarda iki ya da
daha fazla sayıda beyt, örneğin evli iki karde­
şin düzenli olarak birlikte konaklayıp bir ara­
da hareket etmesi halinde, tek bir dan paylaşır.
Her ne kadar çobanlık ve hayvan bakımı işleri
tek tek haneler tarafından yürütülürse de, gü­
nün ana öğününün, tüm dar üyelerinin katılı­
mıyla hep birlikte yenmesi adettendir.
Her çadır toplumsal ve ekonomik yönden
özerk bir birim olarak hareket etme eğilimine
olduğundan, hareket etme ve başka herhangi
bir çadırla işbirliği yapma özgürlüğüne sahip­
tir. Bu türden birliktelikler genellikle akraba­
lık temeline dayanmakla birlikte, salt arkadaş­
lık ve dayanışma bağlarıyla da oluşabilir. Bazı
durumlarda kimi çadır ahalisi, komşular arası
yardımlaşma göreneğinden yararlanmak üze­
re başka gruplara yamanarak kendilerini gü­
venceye alırlar.
Aşiret otlak sahası olan zira , buralardaki su
kuyuları ile bütün diğer kaynaklar, Murra hal­
kının farklı soy gruplarınca paylaşılmaktadır;
yani çoğu konak yeri grupları, kan bağına sa­
hip yakın akraba grubu insanlardan oluşmak­
tadır. El-Murra soy sistemi, yerel deyişle fahd,
bilinen aynı bir babasoyu hattından geldiğini
savunan ve belirli hak ve ödevlerle donanmış
insanlardan vücuda gelmektedir. Fahd, kuyu­
lar ile bir zira/otlak sahasını “mülk edinir” ve
dahası, cinayet işlenmesi halinde kan parası
toplamak ya da ödemekle yükümlüdür. Tüm
fahd üyelerinin sürüleri, vasm denilen geomet­
rik bir damga ile, develerin böğürlerine kızgın
demirle dağlanmak suretiyle damgalanır. Ön­
ceki dönemlerde fahd, saldırı gibi savunmayı
da içine alan askerî faaliyetler için önemli bir
örgütlenme biçimiydi.
Çok sayıda soyun bir araya gelmesinden
oluşan daha büyük gruplaşmalar ise gabila
(kabile) adım alan klanlardı. Murra aşiretin­
de yedi gabila bulunmaktaydı. Günümüzde bu
ada sahip gruplar, kendilerine ait olduğu bili­
nen herhangi bir kaynağa ve herhangi bir or­
tak sorumluluğa da sahip olmadıkları gibi, El-
Murra hayatındaki rolleri de oldukça azalmış­
tır. Bunlar esas olarak, birbirleriyle ilişkili soy­
ların saptanmasında atıf grubu olarak işlev
görmektedir. Oysa bir zamanlar gabila siyasal
hayatta oldukça önemli bir role sahipti. Her
bir gabila, aldığı adla kendi özel askerî statüsü­
nü yansıtmak üzere emir ünvanım taşıyan re­
islerin yönetimindeydi. Büyük ölçekli savaşla­
rın cereyan ettiği dönemlerde gabi lalar, kendi
emirlerinin gerisinde kenetlenirlerdi; zaman za­
man da emirlerden birinin kumandasında hep
birlikte Murra birliğini oluşturmaktaydılar.
El-M urra halkı topyekun, yani bütün bir
aşiret olarak, aynı soydan geldiklerine ilişkin
güçlü bir duygudaşlığa sahiptirler. Aynı lehçe­
yi konuşup farklı bir giyim tarzını paylaşır ve
çadırlarını kendilerine özgü bir tarzda döşer­
ler. Evlilikler neredeyse tamamen aşiret grubu
içinden yapılır; Murra halkı bunu, “El-Mur-
ra, kulluna wahid, beytunâ wahid, kulluna
ihwan” sözleriyle, yani “Bütün Murra halkı
birdir, çadırları tektir ve hepsi kardeştir” şek­
linde dile getirirler.
Suudi ailesinin 19. yüzyıl sonlarında tahta
geçmesine kadar Murra aşireti saldırı ve savaş­
ları yönetmeye muktedir etkin bir askerî grup­
tu. Günümüzde ise ancak Suudi Ulusal Muha­
fız Birliği’nin yedek birimi konumundadır. Bu
yüzyılda aşiretin önde gelen reisleri ya da emir­
ler tek bir klandan gelmekteydiler. Günümü­
zün emiri (en azından 1970 yılında) kara ça­
dırda barınmakta ve yıllık göçlere ara sıra iş­
tirak etmektedir. Bağlı olduğu çadır grubu da,
sürekli ikametgâhının bulunduğu kentten çok
uzakta değildir. Aşiret mensupları kendisini,
kenti ziyaretleri esnasında rahatlıkla burada
bulabilmektedirler. Basseri hanları gibi emir
de, sürülerinin bakımını kabile üyesi olan ya­
kınlarına emanet etmektedir.
Emir, Murra Yedek Muhafız Birliği’ne ko­
muta eder; hükümetten aldığı görev aylıkları­
nı kabile üyelerine dağıtır. Bunlara ek olarak,
aşiret mensupları arasında baş gösteren anlaş­
mazlıklarda taraflar arasında arabuluculuk iş­
levini üstlenir ve trafik kazaları, saldırı ve cina­
yet kaynaklı sorunlarla ilgilenmeye çalışır. Ay­
rıca, aşiret üyelerinin polise intikal eden her
olayında arabulucu olarak, yüksek bürokratlar
veya Kıraliyet Mahkemesi üyeleri ile buluşup
söz konusu sorunlara çözüm bulmaya çalışır.
El-M urra halkının çadır hayatı, Anadolu
Yörüklerininkine ve Iran Basserilerinkine ben­
zer. Çadırlar kadınların egemenlik alanıdır ve
erkeklerin kentlerde çalışmak için artan iş gö­
çü, kadınları hanelerine bağımlı elemanlar ha­
line getirmiştir. Çadırların iç düzeninde, erkek­
lerle kadınlara mahsus bölümler (haremlik ve
selamlık) bulunur. Kadınlar, erkek konuk ve
ziyaretçilerin yokluğunda, rahatlıkla selam­
lıklara girip çıkabilirler ve pazar yerleri ile va­
halardaki kasabaları ziyaret edebilirler. Hane
halkı işbölümü ilişkileri, diğer Ortadoğu göçe-
belerinkine oldukça paralel olmakla birlikte,
bir istisna olarak El-Murra erkekleri süt sağım
işlerine de bakarlar. Cole’un aktardığına göre,
Yörükler gibi El-Murra halkı için de yakın ak­
raba evliliği oldukça güçlü bir tercihtir; başlıca
tercih de erkeğin bint-i’am m , yani öz amca kızı
ile evliliğidir. Cole, istatistiksel bilgiler verme­
mekle birlikte, güncel evlilik biçimlerine ilişkin
örnek olayları aktarmıştır. Evlilikler için karar
mercii baba (aile reisi) olsa da nihaî karar için
annelerin onayı de alınmaktadır. Gelin kız için
konacak başlık miktarı (m ehr ), karşı aile ile
Özet
Çobanlar hayvan sürüleri ile geçinen toplum-
lardır; koyun, keçi, deve, sığır, at, rengeyiği ve
yak gibi hayvanlardan oluşan sürülerinin ba­
kımıyla uğraşırlar. Sanayileşmemiş ülkelerdeki
çobanların çoğu göçebe bir tarzda yaşar. Ço­
ban topluluğun hareketlilik düzeyi ile geçimin
hayvancılığa dayalı olma derecesi çevresel, top­
lumsal ve İktisadî koşullara bağlı olarak çeşitli­
lik gösterir. Birinci derecede hayvan sürülerine
dayalı olarak yaşayan gruplar azınlıktadır; esa­
sen, seçenekleri oldukça genişletilmiş bir geçim
stratejisi izleme eğilimindedirler.
Göçebeler iki ana göç örüntüsü izlerler:
Bunlardan biri, hayvanların besin ihtiyacı için
oldukça geniş bir alandaki düzenli hareketlerle
biçimlenen yatay göç; diğeri ise, alçak ve yük­
olan akrabalık derecesine ve ailenin toplum­
sal statüsüne bağlı olarak kız tarafının erkekle­
ri tarafından belirlenir.
Yukarıda ele aldığımız üç farklı göçebe ço­
ban toplum örneğinde, belirli çoban topluluk­
lara özgü ekonomik ve toplumsal örgütlenme­
ler yanında, göçebe hayatın birçok yönüne de­
ğinmeye çalıştık. Bunu yaparken, göçebelerle
ilgili yerleşik kalıp yargılardan kaçınmaya dik­
kat ederek, göçebe çoban halklar arasında va­
rolan çeşitliliği de gözler önüne sermeyi amaç­
ladık. Bu çalışmada özellikle şunun altını çiz­
meye çalıştık: Ortadoğu’nun çoban halkları,
hem geçmişte hem de bugün, daha büyük bir
toplumsal ve siyasal dünyanın parçası olagel­
miştir.
sek alanlar arasındaki mevsimsel hareketlilik
olan transhümans ya da yaylacılıktır.
Çoban uzmanlaşması ya da birincil geçim
kaynağı olarak hayvan yetiştiriciliği, muhte­
melen tarımcı-hayvancı bir üretim modelinden
doğmuştur. Tarım alanında ortaya çıkan sula­
ma kanallarının kullanımı gibi yenilikler, ot­
lakları yerleşim alanlarının dışına taşınmaya
zorlamış olmalıdır. Gerek tarıma gerekse hay­
vancılığa olan ihtiyaçtaki artışla birlikte, kimi
aileler tarım alanında uzmanlaşırken, diğer ba­
zıları asıl uğraş alanı olarak çobanlığı seçmiş
olmalıdırlar. Bazı grupların, bir zamanlar su­
lu tarım faaliyetlerinde başarısızlığa uğramala­
rı, farklı stratejiler geliştirmelerini teşvik etmiş
olabilir. Yoğun sulu tarım nedeniyle oluşan ta­
ban sularının drene edilmemesi halinde toprak­
lar tuzlanarak ürün veriminin hızla düşmesine
(verimsizliğe) neden olabilmektedir. *
Her ne kadar çobanlık görece sert çevre­
sel koşullarda oldukça etkin bir enerji elde et­
me vasıtası sağlasa da, dönüm başına enerji ve­
rimi tarıma göre düşüktür ve buna bağlı ola­
rak bu topluluklardaki nüfus yoğunluğu azdır.
Çobanlık tarımın seçeneğidir; ancak neredeyse
hiçbir zaman ondan bağımsız olmamıştır. Ço­
banlar bitkisel besinler yetiştirmeseler dahi on­
ları ticarî yollardan sağlarlar.
Sanayileşmemiş ülkelerde, yerleşik çoban­
lığa, yani sürülerle birlikte hareket etme esası­
na dayanmayan hayvan yetiştiriciliğine genelde
nadiren rastlanır. Yaygın olarak görülen şekil,
hayvan sürülerinin mevsim ve koşullara bağlı
olarak bir otlaktan diğerine hareket ettirildik­
leri göçebe çobanlıktır. Çobanların göç etme­
lerinin başlıca gerekçesi, kenar yörelerde hay­
vanlar için yeterli otlak (besin) güvencesi elde
etmektir. Bununla birlikte göç, siyasal özerk­
lik elde etmenin yanı sıra, yerleşik gruplar üze­
rinde denetim sağlamaya da yarar. Çoban top-
lumlardaki yerel gruplar çoğunlukla göçebe
konak yeri (oba) birimleri olarak yer değiştirir
ve bu birimler esasında hareket edip konakla­
yarak diğer gruplarla bir araya gelirler.
Esasen bütün çoban halklar, bilinen bir ya
da birkaç ortak atadan/soydan geldikleri savıy­
la birbirlerine akrabalık bağlarıyla bağlı top­
lulukların oluşturduğu kabileler veya aşiret­
ler halinde örgütlenmiştir. Kabile örgütlenme­
(*) Ortadoğu’da sulu tarıma dayalı ilk devlet kuruluşları olan
Sümer kent devletlerinin zamanla birer birer çöküşünü
açıklamaya yönelik varsayımlardan en güçlü olanı, yoğun
sulu tarım sonucu topraklardaki tuzlanmadır; bölgede ço­
banlığın önemli bir geçim stratejisi olarak bugün de varlı­
ğını sürdürmesi bu varsayımı destekler niteliktedir - ç.n.
leri, reislik konumları meydana getirerek top­
lumsal ve İktisadî etkinliklerin sevk ve idaresi­
ne olanak sağlar.
Temel İktisadî birim hane halkıdır. Hane­
ler, bazen aynı yıl içinde defalarca göçe kalkıp
ertesi yılı yerleşik konumda geçirebilirler. Bir
hane halkı tek başına hareket etmeyi yeğler­
ken diğerleri geçici olarak birleşmeye zorlana­
bilir. Aileler tarımla hayvan yetiştiriciliği ara­
sında birinden diğerine geçebilirler ya da dük­
kân sahipliği gibi başka uğraşlara yönelip hay­
van gütmekten vazgeçebilirler.
Kenya’daki Ariaal çobanları, karışık sığır,
deve ve küçükbaş hayvan (koyun ve keçi) sü­
rüleri bulundurmak suretiyle gerçekleştirdikle­
ri farklı ve dengeli strateji sayesinde geçim eko­
nomilerini yürütürler. Ariaal halkı, sığırın ser­
vet kaynağı olduğu kadar toplumsal statü gös­
tergesi de olduğu bir sosyoekonomik sistem
olan Doğu Afrika sığır kompleksinin birçok
özelliğini yansıtır. Sığır bu toplumda toplumsal
bağlar, yükümlülük ve ayinler açısından önem­
li bir simgesel role sahiptir. Geleneksel başlık
parası uygulaması ise, gelin olacak kızın baba­
sına sekiz baş sığır verilmesi şeklindedir.
Ariaal toplumsal örgütlenmesinin temel bi­
rimi yine hane halkıdır. Bir hane halkı hane re­
isinin karısına ya da karılarına ait bir ya da bir­
den fazla evden müteşekkildir. Haneler, ba­
ba soyu hattını izleyen büyük bir grubun için­
de, yani babasoylu bir klana ait yerleşim ala­
nında yer alırlar. Ariaaller, kendi içinde doğ­
dukları klan dışından evlenmek zorundadır­
lar ve bir yere kadar komşuları Rendille ve
Samburu’larla karşılıklı kız alıp verirler. Dama­
dın ailesi gelinin ailesine, kızlarının hizmet ve
emeklerinden mahrumiyet bedeli olarak başlık
verir. Kadın ve kızların emeği hane halkı haya­
tında hayatî bir öneme sahiptir. Erkekler aileye
ait sürüleri uzak çayırlık ve otlaklarda güttükle­
ri gibi develerin bakımıyla da ilgilenirler.
Ariaaller, her biri yaklaşık aynı yaş ve cin­
siyetten bireylerin oluşturduğu, bir dizi görev,
simge, ayrıcalık ve yasağı birlikte paylaşan yaş
mertebelerine sahiptir. En önemlisi, işgücü ör­
gütlenmesinin bu yaş mertebelerine göre yapı­
lanmasıdır. Örneğin, savaşçı rütbesindeki genç
erkekler, yaklaşık 14 yıllarını çobanlıkla geçi­
rerek asıl yerleşim alanlarından uzaktaki sü­
rü konaklarında, hayvanların bakımıyla ilgi­
lenirler. Bu görevlerini tamamladıklarında ay­
nı grup ismini taşıyan bir dizi erkek hep birlik­
te yetişkin hale gelir.
Ariaal halkı, 14 bin kilometrekarelik coğ­
rafyalarında, farklı mikroçevrelere ait sürüle­
rindeki birkaç farklı cins hayvandan birden ya­
rarlanma yetenekleri sayesinde kuraklık ve kıt­
lıkla baş edebilmiş olsalar da, Kenya’daki kal­
kınma hareketleri karşısında belki aynı başa­
rı şansına sahip olamayabilirler. Kuzey Ken­
ya, çobanların iskânını amaçlayan büyük çap­
lı misyonerlik ve hükümet faaliyetlerine sah­
ne olmuştur, bunun yanında başka nedenler
de Ariaal halkının yaşam tarzını değiştirmekte­
dir. Diğer Doğu Afrika çobanları gibi bu göçe­
be topluluklar da gıda yardım ve sübvansiyon­
larına bağımlı hale gelmektedirler; geleneksel
otlak alanlarına getirilen kısıtlamalarla sürüle­
ri küçülmüştür.
Türkiye’nin güneydoğu bölgesinde, gele­
neksel olarak göçebe çoban bir hayat sürdüren
Yörükler, kış ve yaz otlakları arasında koyun
sürülerine çobanlık ederler. Yörükler hayvan
ve hayvansal ürünlerini satarak besin maddele­
ri almak için pazar ekonomisine bağımlıdırlar
ve hayvanlarını otlatmak için arazi kiralamak
zorundadırlar. Yörüklerin faaliyetleri yalnızca
iklim ve arazi koşulları tarafından değil, bunla­
rın yanı sıra siyasal ve toplumsal etkenler tara­
fından da belirlenmektedir; göç stratejileri, ça­
yırların elverişli olup olmamasına, köylerdeki
ekim ve hasat zamanlarına ve hükümetçe göç­
lere getirilen kısıtlamalara bağlıdır.
Y örük toplum sal hayatı esnek bir yapı­
ya sahiptir. Konak yeri (çadır) gruplarının bi­
leşimi, akrabalık yoluyla, sezgiyle ya da İkti­
sadî stratejiyle belirlenir. Konak yerlerindeki
her aile kendine yeterli (geçimlik) üretim ya­
pan bir birim olmakla birlikte otlak kirası gru­
bu oluşturan bütün haneler arasında paylaşı­
lır. Son yıllarda hayvan yetiştiriciliğinin doğa­
sı bu gruplarda da değişmektedir. Yörüklerden
alman otlak kiraları yükselirken, diğer yandan
yeni fırsatlar da ortaya çıkm aktadır. Günü­
müzde çoğu Yörük aileleri kamyonlarla nak­
liye olanaklarından yararlanmakta ve hayvan­
larını Arap ülkelerine pazarlamaktadır. Bunun
sonucunda, farklı ancak birbirini tamamlayı­
cı yeni stratejiler geliştirmişlerdir: Çobanlığın
yanı sıra yerleşiklik, tarım, ticaret, komisyon­
culuk ve dükkân sahipliği de mevcut strateji­
ler arasındadır.
Ortadoğu’da göçebe çobanlık için bir gele­
cek umudu var mı? Bu soru, eğer eski tarzda
sürülerle ve çadır grupları halinde özerk yaşam
tarzlarının sürdürülmesini kastediyorsa, ceva­
bı kesin olarak “hayır”dır. Bir zamanlar ge­
rek çiftçiler gerekse çobanlar tarafından kulla­
nılan kenar alanlar artık yoğun tarımsal üreti­
me ayrılmaktadır. Sulama, modern tohumla­
ma ve mekanizasyon buna olanak sağlamakta­
dır. Zagros ve Toros dağları ve diğer bölgeler­
deki otlak ve yaylalara çıkan yollar, günümüz­
de ulusal sınırlar, yoğun tarımsal alanlar veya
göçlere getirilen siyasal engellemeler nedeniy­
le kesintiye uğradığından göçebelere yasaklan­
mış durumdadır.
Çobanlar, tıpkı diğer kırsal halklar gibi,
mekanize taşımacılığa, uzak mesafelerden ge­
len endüstriyel nesnelere, piyasaya ve haber­
leşme için cep telefonu gibi hızlı elektronik ile­
tişim araçlarına giderek daha da bağımlı ha­
le gelmektedirler. Şüphesiz çoban topluluk­
lar bu gelişmelere birbirlerinden farklı tepkiler
göstermekteler. Türkiye’nin güneydoğusunda­
ki Yörükler, küçük ölçekli hayvan çiftçileri du­
rumuna gelerek, doğrudan, hayvan çiftçileri­
nin tümünde görülen faaliyetlere benzer davra­
nış örüntüleri sergilemektedir. Piyasa fiyatları­
nı öğrenmek için hayvan komisyoncularına te­
lefon eder, hayvanların nakliyat işleri için kam­
yon ayarlar, kredi almak için bankalara müra­
caat eder ve hatta bundan dolayı gelişimini ta­
mamlamış sürüleri bile satarlar. Diğer taraftan
petrol zengini bir ülke topraklarında yaşayan
El-Murra halkı, hükümetten aldıkları maaş gü­
vencesiyle, hayvanlarına ekonomik bir yatırım
aracı olarak giderek daha az bel bağlamaya
başlamışlardır. Negev bedevileri, hayvan sürü­
lerini enflasyona karşı bir tedbir olarak ellerin­
de tutarken, öncelikli olarak ücretli işçiliğe ve
çiftçiliğe bel bağlamış durumdadırlar.
Y o ğ u n Ta r i m i n G e l İş İm İ
Enerjinin Örgütlenmesi
Çevresel Dayanıklılık, İstikrar ve
Değişim
Y o ğ u n T a r im d a n
SANAYİLEŞEN ÇİFTÇİLİĞE
Niifus Artışı
Yoğunlaştırma
Uzmanlaşma
Büyüyen Kentler ve Göçmen
İşçiler
Tabakalaşma
SANAYİ TOPLUMUNDA KÖYLÜ
ÇİFTÇİLER
Ortakçılık
Toprağa Erişim
Baskı ve Değişim Karşısında
Köylülerin Tepkileri
K ir s a l K e s im d e
Dö n ü ş ü m l e r
K e n t l İl e ş m İş T o p l u m :
AB D’ d e Ç İ f t ç İ l İ k
Kaliforniya’daki Waso’da Tanm
Ticaretinin Gelişimi
ÖRNEK OLAY
San joaquin Vadisi'nde
Bir Çiftlik
 YEDİNCİ BÖLÜM

Yoğun ve Endüstriyel Tarım

ünyanın yörüngesindeki bir uydudan

D Ortadoğu’nun merkezini görme şansı­
nız olsaydı, sizi en çok şaşırtan manzara geniş
çöllerle ekili yemyeşil alanlar arasındaki büyük
zıtlık olurdu. Bu koşullarda bir ayağınız buğ­
day tarlasına basarken, diğer ayağınız çölde
olabilir. Tarımın yaklaşık 10 bin yıl önce baş­
ladığı Ortadoğu’da, yaklaşık 200 milyon insa­
nın çoğu, bizim burada yoğun tarım olarak söz
ettiğimiz yöntemi kullanarak, toprakların %
10’undan da az bir kısmında yetiştirilen ürün­
lerle geçinmektedir. Sulama, kimyasal ve orga­
nik gübreler, makineleşme ve fosil yakıt tüke­
ten araçlar gibi teknolojik yemliklerle tarımsal
üretim önemli ölçüde artmıştır.
M ısır’da yoğun arazi kullanım ının etki­
si belirgindir. Örneğin 2 0 0 7 yılında Mısır nü­
fusunun % 9 8 ’i ülke topraklarının % 4'ün-
den daha az bir kısmında toplanmıştı; işlenebi­
lir toprakların her kilometrekaresine ortalama
olarak 1200 ila 1775 kişi düşüyordu. Bugün
ise Mısır, dünyanın diğer bölgelerinden büyük
miktarda gıda maddesi ithal etmektedir. Hem
büyük verimliliğin hem de hızla artan toplum­
sal ve İktisadî güçlüklerin çoğunlukla bir ara­
da görülmesi, durumun mizahı boyutudur.
Roma döneminde Mısır Akdeniz’in başlıca ta­
hıl ambarıydı; ilkçağ tarihçisi İbni Batuta’nın
Tarlaların ağaç kümelerinin aralarına serpilmiş olduğu Kenya’da geleneksel tarım. (Fotoğraf Daniel Bates)
da belirttiği gibi, “ (topraklarında diğer yer­
lerden çok daha uzun süredir sulama yapılan)
M ısır’da kıtlık yaşansa dünya, üzerinde yaşa­
yan insanları kendi başına besleyemez”di.
Tekrarlanan kıtlık ve kırsal mahrumiyet
örüntüleri, uygarlıkların yoğun çiftçiliğin ge­
lişmesiyle yükseldiği diğer bölgelerde de gö­
rülmektedir. Örneğin 1,2 milyar insanın ülke­
nin sahip olduğu alanın % l l ’inden elde edi­
len üretimle geçindiği Çin’in tarihinde -özellik­
le de ülke ihtiyacını karşılayan besin maddele­
rini üreten kesimler arasında- uzun süreli kıt­
lık ve açlığa bağlı toplu ölümlerin gerçekleştiği
dönemler vardır. Mevcut hükümet yakın gele­
cekte kıtlık yaşanması olasılığını belirgin şekil­
de azaltmıştır. Ancak üretimdeki artışa ve gıda
dağılımının iyileştirilmesine karşın açlık tehdi­
di hâlâ bir ülke gerçeğidir. Çin’in nüfusu art­
maya devam ettikçe ülkede doyurulacak insan
sayısı artmakla kalmamış, bu insanları doyu­
racak topraklar da azalmıştır. Kent merkezle­
ri genişlemekte ve toprağın verimliliği düşmek­
tedir. Toprak yeniden kazanılabileceğinden
çok daha hızlı bir oranda yitirilmektedir (Smil,
1994). Çin, son 40 yıl içinde tarıma elverişli
arazilerinin yaklaşık üçte birini yitirmiştir. Kişi
başına düşen tarım toprağı kullanımı 1990’lar-
da % 1 0 oranında azalmıştır. 2035 yılma gelin­
diğinde % 1 5 ’lik bir kayıp daha yaşanmış ola­
caktır (Smil, 1994, s.8). Ülke gıda üretimini
 Kenya’da açık arazilerin makineleşmiş araçlar ile işlendiği yoğun tarım. (Fotoğraf Daniel Bates)
arttırmaya çabalasa da, toprağın aşırı kullanıl­
ması erozyonu ve verimli toprak kaybını arttır­
maktadır. (Tyler, 1994, s.8).
Hindistan ve Bangladeş de toprakları üze­
rinde aynı baskıyı yaşamaktadır. Bir zaman­
lar Asya’nın güneydoğusundaki en verimli böl­
ge olan Endonezya insanlarının refah düzey­
lerinin düşmesine tanıklık etmektedir. Hükü­
metler bu düşüşü denetim altına almak ama­
cıyla büyük çabalar göstermektedir. Bu çabalar
arasında toprakları ellerinden alınmış insanla­
ra geçim kapısı sağlamak üzere tropik yağmur
ormanlarının tahrip edilmesi de vardır. Nüfu­
sun yoğun tarıma zorlandığı Afrika’nın Sahra
Çölü’nün güneyinde kalan kesimlerinde, (uzun
kuraklık dönemleriyle birlikte) çölleşme gibi
yıkıcı çevre sorunlarına ve açlık nedeniyle top­
lu ölümlere rastlanm aktadır (Stevens, 1994,
s. 10). Ancak bu alanların her birinde, çevre so­
runları karşısında insan becerisinin çarpıcı ör­
neklerini görmekteyiz. Bu bölümde yoğun ta­
rımın doğuşu ve kentleşme, toplumsal tabaka­
laşma ve köylü çiftçiler sınıfının ortaya çıkması
gibi doğal toplumsal sonuçları üzerinde duru­
lacaktır. Ayrıca, günümüzde 6,7 milyarlık dün­
ya nüfusunun büyük bölümü için geçim kayna­
ğı olan endüstriyel tarımın ortaya çıkışı ve so­
nuçları da tartışılacaktır.
Bu bölümde, köy toplumunun ve ekono­
misinin değişen pek çok özelliği üzerinde du­
rulmaktadır. Tarım etkinliğinin neredeyse ta­
mamen yoğun sermayeli özel kesimin idare­
sindeki çiftçiliğe doğru kayması, köy ekono­
milerinin ulusal piyasalarla gittikçe daha çok
bütünleşmesi, toprak ayrıcalığı ve toprağı kul­
lanma imkânındaki değişiklikler bu özellikle­
re örnektir. Bu süreçler, tarih içinde kent ve
köy toplumlarmı birbirinden ayıran toplum­
sal ve kültürel uçurumun belirli yönlerden ka­
panmasını da beraberinde getirmiştir. Ayrıca
bu süreçler köy toplumunda derin etkileri olan
sosyoekonomik farklılaşmaların artmasına yol
açmaktadırlar.
Kırsal kesimden gelen yoğun göç nedeniy­
le kent merkezlerinin köyleşmesi üzerine pek
çok yorum yapılm aktadır; ancak bu duru­
mun tam tersi de yaşanmaktadır. Kırsal ke­
simin kentleşmesi ya da “varoşlaşması” yeni
yerleşim tarzlarında, tüketim ve ev dekorasyo­
nu modellerinde, yeni yiyeceklerde ve giyimde
kendini göstermektedir. Herkes payını a k m a­
sa da, bu durum kısmen artan gelir düzeyleriy­
le ilgilidir. Gelir düzeylerindeki bu artış seçici
olarak konutlaşmada ilerlemeyi ve yüksek tü­
ketim oranlarını; kentli nüfusa özgü yiyecek­
ler, telefon, televizyon, uydu çanakları, motor­
lu taşıtlar ve su şebekesinin kullanımını kırsal
kesimde de mümkün kılmıştır. Bu bazı yönler­
den, azalan köy mallarının ve işgücünün köy
nüfusunu gözden çıkararak kent merkezlerini
beslediği yerleşmiş modelin tersidir. Bölgelere
göre farklılık göstermekle birlikte, günümüzde
pek çok ülke devletin ya da piyasanın etkisiyle
kırsal altyapıya; yolların ıslahına, elektriklen­
dirmeye, su temini, sulama ve mümkün olan
yerlerde hidroelektrik projelere, ayrıca tabii ki
eğitim ve sağlığa büyük oranlarda yatırım yap­
maktadır.
Y o ğ u n T a r im in G e l İş İm İ
Tarımda yoğunlaşmanın yol açtığı birbiriyle
ilişkili süreçler ve kaynakların azalmasıyla bağ­
lantılı olarak artan gıda ihtiyacı bütün dünya­
da görülmektedir. Antropologlar ve diğer bilim
adamları yoğun tarımın ve ilk uygarlığın kö­
kenleriyle olduğu kadar, köy toplumunun top­
lumsal ekonomik yapısıyla ve kitlelerin çevreye
ve diğer sorunlara uyarlanmasını sağlayan yön­
temlerle de uzun süredir ilgilenmektedir. Üçün­
cü Bölüm’de yoğun tarımın arazi ve işgücünden
sağlanan verimi arttırdığım belirtmiştik. Top­
rak ve işgücü arasındaki ilişkiye dayalı bu yo­
ğunlaşmanın en az iki yolu vardır ve bu yollar
oldukça karmaşıktır. Pek çok Amerikalı ve Av-
rupalı iktisatçının yaklaşımı şöyledir: Tarımın
tarihi işgücünden tasarruf sağlayan teknolojik
ilerlemeler (saban, tohum ekme, sürme ve har­
man dövme makineleri vb.) ekseninde anlatılır,
çünkü Batı dünyası ekonomileri tarihlerinin bü­
yük bölümünde işgücü sıkıntısı yaşamıştır. (Bo-
serup, 1981, s.99; Bray, 1994, s.3). Teknolojik
ilerleme aynı işgücüyle daha fazla toprağın iş­
lemesi yoluyla üretimin arttırılmasını sağladığı
gibi, diğer alanlara yönelebilecek bir işgücü faz­
lası da yaratır. Bu yolla Avustralya, Kanada ve
ABD, nispeten küçük bir kırsal işgücüyle büyük
miktarlarda üretim sağlamaktadır.
Ancak üretimde yoğunluk işgücünü azalt-
maksızm toprağın verimliliğini arttırarak da
sağlanabilir. Bu mevcut işgücüyle -hatta belki
daha fazla işgücü kullanarak- aynı topraktan
daha fazla ürün alınması anlamına gelir (Bray,
1994). Özellikle de gelişmekte olan yoğun nü­
fuslu ülkelerde sıkça görüldüğü gibi, alternatif
istihdam kaynaklarının sınırlı olduğu durum­
larda bu yaklaşım önemli olabilir. Sulama ve
yeni ıslah edilmiş bitki türlerine geçilmesi, bu
tür yoğunlaşmanın en yaygın örnekleridir. Su­
yun kontrol altına alınması, belirli bir ürünün
verimini birkaç kat arttırabilir; ıslah edilmiş
yeni bitki türleri de yeni sermaye girdisi elde
etmek için işgücü giderlerinden tasarruf edil­
mesine neden olmaksızın üretimin arttırılması­
nı sağlayabilir. Antropolog Francesca Bray, bu
bakış açısından yaklaşıldığında yüksek işgücü
girdisinin olduğu pirinç temelli geleneksel As­
ya çiftçiliğinin, Batı tarımıyla kıyaslandığında
“denetim altındaki gelişime” bir örnek sayıla­
mayacağını; ancak kalabalık nüfusa yeterli gı­
da maddesini sağlama sorununa bir çözüm ol­
duğunu öne sürmektedir (1994). Yoğunlaşma­
ya ve sonuçlarına ileride tekrar döneceğiz.
Toprak verimliliğinin arttırılmasının en es­
ki (ve halen en önemli) yollarından biri, suyun
yönetimidir. Toprak neminin denetim altına Şekil 7 - 1 . Gelişmiş tarım sistemi, düzenli tarlalar yaratmak
alınabileceği yollar o kadar çeşitlidir ki, bunla­ ve dönüşümlü hasat ile neredeyse sürekli ürün elde
etmek için hayvanların çekiş gücünden gittikçe daha fazla
rın hepsine “sulama” demek kimi zaman yanıl­ faydalanılmasına dayanır. Bu çizimde gösterilmeyen şeyler
tıcı olabilir. Kuzey Amerika’daki Pueblo sakin­ ise köyde düzenli olarak ortaya çıkan şehirli vergi toplayıcısı,
askeri vergi memuru ve seyyar tüccarlardır. Arazi de
lerinin yaptığı gibi tarlalara çakıl taşı dökülme­
genellikle şehirde ikamet eden biriterine aittir.
si bile, tarlanın su tutma kapasitesini arttırabi­ Kaynak: Lech Lozny
lir (Lightfoot, 1994). Bu anlamda sulama, ya
da en azından “nem denetimi” sorunu, tarımın Mısır’daki bilinen ilk büyük ölçekli sulama
kendisi kadar eskidir. Ortadoğu’daki arkeolo­ sistemi, M Ö . 5100 yılında söz konusu toprak­
jik bulgular, basit su denetleme sistemlerinin, lar üzerinde bir yönetimin kurulmasıyla ortaya
kalabalık nüfuslu büyük tarım devletlerinin or­ çıkmıştır (Price ve Feinman, 1997). Aileler ve
taya çıkışından önce varolduğunu göstermek­ topluluklar arasında büyük çatışmalar yaşan­
tedir. Irmak ve bataklık kenarlarında yaşayan masına karşın, yöre çiftçileri son derece kar­
topluluklar, yağmurlara bağlı yıllık su taşkın­ maşık sulama sistemleri kullanıyordu. Ortak
larını ve su çekilmelerini ya kabullenecek ya da bir su kaynağını paylaşan insanların bu kayna­
yönlendirecekti. Gerçekte sulama, suyun tar­ ğın kullanımı üzerinde çok farklı çıkarları ola­
laya taşınması, daha sonra da yönlendirilmesi bilir. Sonuç olarak, özel yöneticiler tarafından
ve drenajının sağlanması anlamına gelir (dre­ idare edilen büyük çaplı sulama sistemleri mo­
naj toprak tabanında tuz birikiminin önlenme­ delinin yaygınlaşmasıyla, hane halkının ve hat­
si açısından önemlidir). ta yerel toplumun su üzerindeki denetiminin
Güneydoğu Fas’ta bir vaha. Yoğun tarım büyük ihtimalle buna benzer sulak alanlarda ortaya çıkmıştır. (Fotoğraf Daniel Bates)
azaldığı görülür. Karar mekanizmasının mer­
kezileşmesi, büyük iş gücünün harekete geçi­
rilmesini, suyun dağıtımım, çatışmaların gide­
rilmesini ve üretim fazlalarının depolanmasını
kolaylaştırır.
M ezopotam ya’da prehistorik devirlerde
kurulan ilk devletlerde yönetici rolünü dini li­
derler üstleniyordu. Dini liderler dışındaki yö­
neticiler daha sonra ortaya çıkmıştır (Fagan,
1992). ABD’nin güneybatısındaki ilk büyük
çaplı sulama sisteminin de Mormon Kilisesi ta­
rafından yönetilmesi ilginçtir (Abruzzi, 1993).
Su denetiminin sağlanması için, yerel toplulu­
ğun yetişmediği yerlerde baraj ve kanalların
kurulmasını ve yeniden inşâsını sağlamak için
kaynakları kullanmaya kararlı bir bürokrasi­
nin merkezî denetimi gereklidir.
Pek çok yerde sulama, bir birim araziden el­
de edilecek ortalama verimi arttırma isteğinden
çok, yağış miktarının öngörülemediği alanlara
su götürme ihtiyacından kaynaklanır. Ancak,
toprak parçalarının verimindeki küçük farklı­
lıklar sulamayla birlikte artar. Sulanan (su kay­
nağına yakın veya drenajı iyi olan) tarlalardan,
sulamaya onlar kadar elverişli olmayan tarlala­
ra göre daha fazla verim alınmıştır.
Tarımda yoğunlaşmanın diğer bir yolu da,
daha hızlı büyüyen ve daha yenebilir ürünler
veren tahıl ve tohum soyları üretmeyi öğren­
mektir. Örneğin eski Çin’de pirinç soy ıslahı
yoluyla çok daha yüksek verimli bir tahıl tü­
rüne dönüştürülmüştür (Bray, 1994). T arla­
ların sürülmesi ve ekilmesinde hayvan gücü­
nün kullanılması -Y en i Dünya’da değil am a-
O rtadoğu’da ve Uzakdoğu’da çok önceleri
başlamıştır. Bir çift öküz bir insanın sağladığı
beygirgücünün on katından fazlasını sağlar. İl­
gili maliyetler de hesaba katıldığında, bir tar­
lanın öküzlerle sürülmesinin insan gücü mali­
yetine oranla yarı yarıya daha ucuz olduğu he­
saplanmıştır (Giampietro, Bukkins ve Pimen-
tel, 1993, s.230). Dönüşümlü ekim ve gübre­
leme de üretimi arttırıcı araçlardır. Kalabalık
bir nüfusa sahip Polinezya Adaları’na ilk giden
gezginlerin keşfettiği gibi, Pasifik’te uygulanan
ağaç yetiştirme biçimi de yoğun üretime temel
olabilir (Kirch, 1994). Burada, özenle bakılan
tohumluk ağaçlardan etrafı taş örmeli büyük
yeraltı çukurlarında depolanabilecek kadar
yüksek verim alınmıştır.
Tarımda yoğunlaşmanın sağlandığı her yer
ve dönemde, toplumların nüfusuyla birlikte
toplumsal ve teknolojik karmaşıklık da artar.
Çiftçiler yiyebileceklerinden fazla üretim yap­
tıklarında, nüfusun çeşitli kesimleri alet ve ça-
nak-çömlek yapımı ve buna benzer el sanat­
larında uzmanlaşmış, daha sonra kendilerinin
üretmedikleri ürünleri almak için bunların ti­
caretini yapmışlardır. Böylelikle toplum için­
de işbölümü karmaşıklaşmış, birbirinden uzak
bölgelerde bulunan gruplar bile karşılıklı ola­
rak bağımlı hale gelmiştir.
Beşinci Bölüm’deki Yanomamö örneğinde
olduğu gibi, kaba tarım yöntemleri uygulayan
basit yetiştirici toplumlar siyasal boyutta gü­
nümüze kadar özerk kalmışlardır. Bu halklar
farklı kültürleri olan farklı toplumlar olarak
incelenebilir. Öte yandan, yoğun çiftçi top ­
lumlar karşılıklı olarak önemli ölçüde bağım­
lıdırlar ve daha büyük bir tarım toplumunun
parçası olarak incelenmelidirler. Örgütlenme­
lerinin büyük bölümünün uzak kentlere ve
ulusal İdarî makamlara bağlı olduğu göz önü­
ne alındığında, bu toplumlar parçası oldukları
büyük siyasal ve ekonomik sistem bağlamının
dışında anlaşılamazlar. Dolayısıyla, yoğun ta­
rım geliştikçe toprak sadece zanaatkâr ve çift­
çi hane halkını değil, dinsel liderler, siyasetçi­
ler, idareciler gibi üretici olmayan başka yeni
sınıfları da doyurur hale gelmiştir. Köy halkı
çoğu kez devletin gücüne ket vurmayı sağlaya­
cak araçlara meyletmiş olsa da, kent nüfusu­
nun İktisadî talepleri ve kentli seçkinlerin siya­
sal iktidarı, kırsal nüfusun yaşamı üzerinde gi­
derek daha fazla etkili olmuştur. Artan üreti­
min sonuçları ekonomideki bütün kesimler ta­
rafından eşit olarak paylaşılmasa da, ülke ve
kasaba bütüncül bir sistemin parçası olmuş­
tur. İlk çağda O rtadoğu’da olduğu gibi, ta­
rım toplumlarından büyük çaplı devletlere ge­
çilirken bazı toplulukların kalkınması ve bü­
yümesi kaçınılmaz olmuş; önemli pazarlara,
dinsel kurumlara ve kent merkezlerinin sağla­
dığı diğer gelişmelerine uzak olanlar ise zayıf
düşmüştür. Örneğin Orta Amerika’da O axa-
ca V adisi’ndeki gibi bölgesel ve “çekirdek”
merkezlerde büyük kent merkezleri gelişirken,
bu merkezlere ticaret veya vergiyle bağlı çevre
bölgeler nispeten gelişme gösterememiştir (Fe-
inman ve Nichols, 1992). Bu tür bölgesel fark­
lılaşma, bir toplum içinde belirgin toplumsal
ve kültürel farklılaşmaya temel olabilir ve bu­
nu izleyen dönemde sanayi toplumlarınm ge­
lişimine yansır.
 Ortadoğu’daki ilk kentlerin (ve yakın zaman
kadar pek çok Afrika, Avrupa ve Asya şehrinin)
kendilerine besin sağlayan çevre köy ve kasaba­
lara hizmet etmek üzere kurulmuş idare ve tica­
ret merkezleri olmanın ötesine geçtiği pek söyle­
nemez. Yönetimi ellerinde tutan seçkinlere hiz­
met etmeyen rahipler, askerî liderler ve sanatçı­
lar, çiftçilere hizmet ediyorlardı. Ancak 15. yüz­
yıla gelindiğinde (birkaç istisna dışında) bir de­
ğişimle karşılaşıyoruz: Kentler ticarî tarım mer­
kezleri ve İdarî merkezler olmaktan çıkarak
imalat merkezlerine dönüşür Çok miktarda ma­
lın üretimi, ticaret ve buluşlarla mümkün ol­
muştur. Yelkenli gemilerde silahlanmanın ve de­
nizcilik donanımının artması, Avrupalılara bü­
tün dünya denizlerini kullanma imkânı vermiş­
tir. Avrupa kentleri önceleri su ve rüzgâr gücüy­
le, hayvan ve insan kuvvetiyle, daha sonra da
fosil yakıtla beslenerek büyümüştür.
Enerjinin Örgütlenmesi
Howard Odum (1 9 7 1 , 1992), hayvan, bitki
ve insan toplum sistemlerinin yapısının ve iş­
levinin, bu toplumlarm kısmen da olsa varlık­
larını devam ettirmeleri için gerekli enerjiyi el­
de etme, yönlendirme ve harcama biçimlerine
bakılarak anlaşılacağını gözlemleyen ilk eko-
loglardandır. Antropolog Leslie White, (Üçün­
cü Bölüm’de değindiğimiz gibi) kültürel evrim­
de enerjinin rolünün önemini kabul eden ilk bi­
lim adamlarından biridir. Bizim “Sanayi Çağı”
dediğimiz dönemi, White (1949) “Yakıt Çağı”
olarak adlandırır.
Toplumlarm enerji bütçeleri ve enerjiyi dü­
zenleme biçimlerinde büyük farklılıklar görü­
lür. İnsan dışındaki enerji kaynaklarının - ö r ­
neğin fosil yakıt ya da hidroelektrik enerjinin-
makinelerce kullanımı, teknolojik açıdan iler­
lemiş ülkelerin başlıca özelliğidir. ABD’de ki­
şi başına düşen enerji tüketimi yaklaşık 230
bin kilokalori, O rta Afrika’daki Burundi’de
ise 2 4 bin kilokaloridir (Giampietro vd., 1993,
s.239). Ayrıca ABD’de ülkenin “toplam zama­
nının” (nüfus x 24 x 365) sadece % 1 0 ’u ça­
lışmaya ayrılmaktadır; Burundi’de bunun için
ülkenin toplam zamanının % 2 5 ’ine gerek du­
yulmaktadır. Kısaca Burundililer bir miktar
kullanılabilir enerji üretebilmek için ABDli iş­
çilerin iki katı çalışmaktadır (s.239). İnsan gü­
cünün başlıca güç kaynağı olması durumun­
da, mevcut altyapının, çoğalmanın ve besin
temininin dışındaki şeylere harcanacak ener­
ji fazlası oldukça azdır. Dolayısıyla, daha ön­
ce enerji tüketiminde artış yoluyla verimi art­
tırm a süreci olarak tanım ladığım ız yoğun­
laşma, en iyi şekilde bu artış insan dışındaki
enerji kaynaklarıyla sağlandığında gerçekleş­
tirilir. İnsan gücünün maliyeti son derece yük­
sektir; sadece insan gücüne bağımlılık gelişme­
yi aksatır.
Son çözümlemede, yoğun tarımı diğerlerin­
den ayıran özellik enerjidir. Bu enerji hem ta­
rımsal üretime yatırılan enerji hem de toprak­
tan kazanılan enerjidir. Yetiştiricilikle yoğun
çiftçilik arasında her zaman kesin bir çizgi bu­
lunmaz; ancak bu kaymanın sonuçları ekono­
mik ölçütlere bakmaksızın fark edilebilir. Ka­
labalık insan toplulukları yoğun gıda üretimi
olmaksızın nadiren yıl boyu istikrarlarını sür­
dürebilirler; çok verimli çiftliklerden oluşan
kesimleri olamayan kent merkezleri bulmak
mümkün değildir. Kırsal bölgelerden kente
akan büyük enerji fazlası tarımdaki enerji yatı­
rımının bir sonucudur. Yatırılan enerjideki ar­
tış, sabana koşulan hayvanlar, arazilerin seki-
lenmesi, kazma için kullanılan insan emeği ya
 Hindistan, Agri yakınlarında bir köy kuyusu. (Fotoğraf Daniel Bates)
da fosil yakıtla çalışan tarım makineleri gibi çe­
şitli kaynaklardan gelmektedir.
Daha fazla dönüş sağlamak için yapılan
enerji yatırımı yoğun tarımın özellikleri arasın­
da yer alır ve arazilerle çeltik tarlalarının yöne­
timinde de kendini gösterir. Yoğun tarımın ev­
riminde önemli bir etken sabanla ekim ve güb­
relemenin bulunmasıdır; bu sayede çiftçilerin
iki ürün arasında toprağın dinlenmesi ve orga­
nik ve kimyasal içeriğini yeniden yerine koy­
ması için gerekli olan nadas süresini kısalt­
ması mümkün olmuştur. Nadas, uzun vade­
de yüksek miktarda gıda üretimi için önemli­
dir. Suyun bulunabilirliği, toprak türü ve ben­
zeri diğer etkenlerin eşit düzeyde olması halin­
de, sürdürülebilir tarımsal ürün elde edebilme
nadas süresine bağlı olarak değişiklik gösterir.
Yanam am ö’ler tarafından uygulanan dönü­
şümlü tarım, her bir tarla için on yılla yirmi yıl
arasında uzun süreler gerektirebilen uzun bir
nadas sistemine dayanır.
Yoğun tarımda nadas süresi arazinin nere­
deyse sürekli ekilebileceği bir noktaya indirile­
bilir ve bazı bölgelerde her mevsim çoklu mah­
sul alınabilir. Bu yaklaşım gelişmiş teknoloji,
yüksek insan gücü girdisi ve diğer enerji tür­
lerine yatırımı gerektirir. Tarlaların hazırlan­
ması (sıklıkla da sulama amaçlı düzenlenmesi),
sabana koşulacak hayvanların yetiştirilmesi,
traktörlere yakıt konması ve bakım yapılması,
gübre ya da diğer besinlerin tarlalara serpilme­
si ve ürünle yetiştirilme süreci boyunca itina­
lı bir şekilde ilgilenilmesi gerekir. Bunun sonu­
cunda, arazi birimi başına elde edilen besin bü­
yük ölçüde artar.
Gerek arazi gerekse çiftçiler yoğun tarımda
daha fazla çalıştırılır ve sonuçta yalnızca besin
üretiminde değil aynı zamanda pamuk ve ke­
ten gibi ürünlerde de büyük bir artış görülür.
Bazen yoğun tarımın olanakları neredeyse sı­
nırsız olarak görünebilir. Ancak modern tek­
nolojilerle bile, yeryüzü topraklarının yalnızca
% 1 1 ’lik kısmı yoğun tarıma uygundur ve bu­
ralarda da tarımı yoğunlaştırma potansiyeli kı­
sıtlıdır. Sonunda artan işgücünün ya da serma­
ye yatırımının ürün kazancıyla eşleşmediği bir
noktaya mutlaka varılacaktır. Bu noktaya da­
ha sonra döneceğiz. Diğer taraftan yoğunlaş­
ma, besin maddeleri korunmadığında toprak
kaybına neden olabilir; makineli tarımla be­
raber erozyon ortaya çıkabilir ve sulama top­
raktaki tuz oranını arttırabilir. Tuzlanma tuz­
ların toprakta birikmesini önlemek için drena­
jın yetersiz olması veya suyun çok fazla kulla­
nılması halinde ortaya çıkar. Worldwatch dün­
ya çapında tarıma elverişli alanların 60 mil­
yon hektarlık kısmının tuzlanma ya da su yük­
lemesi nedeni ile zarar gördüğünü bildirmek­
tedir. En fazla sulanabilir araziye sahip ülke
olan Hindistan tarıma elverişli arazisinin üç­
te birine zarar vermiş ve tuzlanma nedeniyle
7 milyon hektarlık alan kullanım dışı kalmış­
tır. Bundan farklı bir örnek ise sanayileşmiş ta­
rımın öncülüğünü yapan ABD’nin, yine eroz­
yona bağlı toprak kaybında da öncülüğü elden
bırakmamasıdır; 2 7 milyon hektar arazi verim­
liliği azaltacak şekilde erozyona uğramaktadır
(Cunningham ve Saigo, 1995, s.229).
Çevresel Dayanıklılık, İstikrar ve Değişim
Yoğun tarımla birlikte çevrenin görünümü de
önemli ölçüde değişir ve bu süreç giderek hız­
lanmaktadır. Yakarak nadas yöntemiyle ya­
pılan bahçe tarımı uygulamalarında ormanla­
rın bir bölümü kesilir ya da yakılır, sonrasın­
da da yeniden büyümesine izin verilirdi. Y o ­
ğun tarım, arazilerin büyük emek sarf edile­
rek açılmasını, sekilenmesini, drenaj kuyuları­
nın, göletlerin ve kanalların kazılmasını içerir.
Bu işler tamamlandığında ise asıl çalışma baş­
lar. Yeni tarımsal çevre sürekli çaba sarf edile­
rek korunmalıdır. Yoğun tarım, insanların çev­
releri üzerinde daha fazla denetime sahip olma­
larına izin vermesine karşılık, çözüm sağladığı
kadar soruna da neden olabilir. Çiftçilik yapan
topluluk ürünlerini kapsamlı su sistemleri inşa
ederek ya da yamaçları temizleyip sekiler yapa­
rak koruyabilir, üretimi artırabilir. Ama tarım
daha karmaşık ve uzmanlık gerektiren bir hal
aldıkça, bozulmaya karşı daha da hassaslaşır.
Sulama kanalları dolması, doğal tuzların top­
rakta yoğunlaşması sonucu tarlaların verimsiz­
leşmesi, toprağın üst katmanının aşınması gibi
pek çok olumsuz sonuç doğabilir. Yoğun tarım
verimi arttırdığı gibi, bu tür felaketleri de bera­
berinde getirebilir. Azamî ürün elde etmek için
her yıl aynı bitkiyi eken bir çiftçi, toprağın yok­
sullaşması ya da hastalığa bağlı mahsul kaybı
riskini artırmaktadır.
Sorun sadece planlama yapılmaması ya da
çiftçilerin bu yılın mahsulünü on yıl ya da bir
kuşak sonrasının çevresel sorunlarından daha
fazla önemsemesi değildir. Pazarın daha faz­
la ürün talep etmesi ya da hükümetin verimin
arttırılması yönündeki baskıları, toprağın kim­
yasal artıklarla kirlenmesi veya aşınması tehli­
kesini doğurmaktadır. Bütün tarım ülkelerin­
de bu sorunlarla karşılaşılmaktadır. İstikrar ve
süreklilik, sonuçları kısa vadeli mahsul artışına
yansımayan altyapı yatırımlarını zorunlu kılar.
Böylelikle topraklar erozyondan korunur; dre­
naj yapılır; ürün dönüşümü sağlanır ve topra­
ğın kendini yenilemesine izin verilir. Bu yatı­
rımlar yapılmadığında, üretim sisteminin istik­
rarı tehlikeye girer.
Kısacası, yoğun tarım bazı sorunları çöz­
mekle beraber yenilerini de yaratır. Kaliforni­
ya’daki Imperial Vadisi’nde, sulamanın bırak­
tığı minerallerin toprakta yoğunlaşması, ve­
rimliliğin sıfır noktasına inmesi tehlikesini ya­
ratmıştır. Burada kirli suyu tarlalardan ve su­
yun geçtiği kısımlarda yaşayan nüfustan uzak­
laştırmak neredeyse olanaksız hale gelmiştir.
Paradoksal olan ise, üretimi artırmanın yol­
larından birinin de sulama alanlarını genişlet­
mek, daha büyük barajlar inşa etmek, daha de­
rin kuyular kazmak, tuzu arıtmak için pahalı
kimyasallar kullanmak ve daha fazla su tüket­
mek olmasıdır. Bu çabalar soruna ancak kısa
vadeli çözümler getirirken, uzun vadede bölge­
deki su tabanının düşmesi ya da topraktaki tuz
oranının artması gibi sonuçlar doğurarak daha
ciddi sorunlara neden olmaktadır. Sonuç ola­
rak, aynı oranda verimi sürdürebilmek için ye­
tiştiricilerin daha fazla çalışması gerekir.
Yoğun tarımcılar açıkça kendilerini çevre­
sel kısıtlardan kurtaramam akta. aksine tek­
nolojileri daha az karmaşık olan toplulukla­
ra oranla çok daha fazla kısıtlama altında ça­
lışmak durumunda kalmaktadır. Yoğun tarım
yapanlar ekosistemlerini yeniden düzenledikle­
rinden, kendi yarattıkları yapay dengeyi koru­
mak için çok fazla çaba sarf etmek zorunda ka­
lırlar. Yoğun tarım toprağın hassasiyetini arttı­
rır. Küçük çaplı kaza olasılıkları çoğalır, hata­
ların maliyeti büyür. Önemli bir sorun baş gös­
terdiğinde etkilenen kişi sayısı ve toprak bü­
yüklüğü de artar. Burada amaçlanan, yoğun
tarım sistemlerinin er ya da geç başarısız ola­
cağını veya ciddi çevre sorunlarına neden ola­
cağını söylemek değildir. Binlerce yıldır dünya­
nın pek çok yerinde çevresel açıdan istikrarlı
ve sürekli tarımsal uygulamalar olduğuna dair
kanıtlar bulunmaktadır. Endüstriyel yöntemle­
rin gelişmesi yoğun tarımın zorunlu bir sonu­
cu olmadığına göre, günümüz nüfusunun ta­
rımsal sanayi tekniklerine ihtiyaç duyduğu da
bir gerçektir.
Y o ğ u n T a r im d a n
SANAYİLEŞEN ÇİFTÇİLİĞE
Avrupa’da ve özellikle İngiltere, Fransa ve
Almanya’da 19. yüzyıl başlarında hem imalat
hem de taşımacılık amacıyla buharlı ve içten
yanmalı motorlar makinelere uyarlandı. Sana­
yileşme, toplumun diğer kesimlerinde olduğu
gibi çiftçiliği ve çiftçi toplumunu da değiştir­
di. Ancak diğer kazanç sistemlerinde gördükle­
rimize çok benzer bir dizi uyum tepkisiyle hâlâ
karşılaşmaktayız. Sanayileşme zorluklarla ba­
şa çıkmanın ve belirli sorunları çözmenin bir
yoludur. Davranışsal uyarlanmanın diğer bü­
tün örneklerinde olduğu gibi, başa çıkma ey­
lemi olumlu olduğu kadar olumsuz etkilere de
zemin hazırlar. İnsanî sorunlara karşı geliştiri­
len endüstriyel uyarlanmaların başarısı, varlık­
larını uzun süre koruyabilmeleriyle ölçülebilir.
Sanayileşme dediğimiz şey yaklaşık 250 yıldır
süregelen bir toplumsal dönüşümdür. Bütün
sonuçları bugün dahi tam olarak anlaşılama­
mıştır. Durumu daha da karışık kılan ise, sa­
nayileşmenin belli bir yerel sınırlamalar ve so­

runlar kümesine uyarlanmaması ve bu nedenle
maliyet ve faydalarının büyük farklılıklar gös­
termesidir. Ohiolu işsiz çelik işçilerinin sistem­
den Kaliforniya’nın Silikon Vadisi’ndeki bilgi­
sayar uzmanlarıyla aynı düzeyde yararlandığı­
nı söyleyebilir miyiz? Türkiye’nin tarım alan­
larının ve engebeli topraklarının çiftçilikte ma­
kineleşmeyi sınırladığı doğu bölgesindeki işsiz
genç çiftçiler, traktörleri ve bunlarla bağlantı­
lı diğer araçları kullanan ya da ısıtılan seralar­
da yetiştirilen meyve ve sebzeleri ihraç eden ba­
tıdaki akranlarıyla aynı düzeyde mi fayda sağ­
lıyor? Ne yazık ki yoğun tarımın ve endüstri­
yel kalkınmanın sonuçlarından biri de ekono­
mik konumları farklı bireylerin arasındaki eşit­
sizliklerin artmasıdır. Bu durum, dünya nüfu­
su üzerinde de derin ve sürekli bir etki yarat­
maktadır.
Ortabatı Amerika’da, sığırlarını
beslemek için kullandığı mısırı
hasat etmekte kullandığı
makinası ile bir mandıra
çiftçisi. Günümüzde ABD’de
yetiştirilen tüm sığırlar mısırla
beslenmektedir.
(Fotoğraf Daniel Bates)
Nüfus Artışı
Sanayi çağı, toplumsal değişmeleri de bera­
berinde getirdi. Bunlardan ilki ve belki de en
belirgini hızlı nüfus artışıdır. Avrupa nüfusu
1650 ile 1800 yılları arasında 100 milyondan
187 milyona yükselmiş, 19. yüzyıldaki kömür
çağında da % 2 6 0 ’lık bir atışla 400 milyonu
bulmuştur (White, 1949, s.384). Bugün dün­
ya nüfusu her otuz beş yılda ikiye katlanmak­
tadır (Cowell, 1994, s.10). Üçüncü dünya ül­
kelerinde doğum oranları sanayileşmiş ülkele­
re göre çok daha yüksektir; ölüm oranlarında
ise düşüş görülmektedir. Bunun sonucu ola­
rak bir nüfus patlaması yaşanmaktadır. Ba­
tı yarımkürenin en kalabalık ülkesi olan O r­
ta Amerika’daki El Salvador’da bir mil kare­
ye (2.5 kilometrekare) düşen insan sayısı 670
kişiden fazladır; yani New H am pshire’dan

Japonya ve Rusya ile birlikte pek çok Avrupa ülkesinde yaşlı
nüfus daha önce benzeri görülmemiş oranlarda artmıştır.
(Fotoğraf Judith Tucker)
daha küçük bir alana 5,6 milyon insan sığış-
mıştır. Dünyanın en yüksek doğurganlık ora­
nı, dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olan
Ruanda’dadır ve her kadına sekiz çocuk dü­
şer. Hindistan nüfusu yılda 18 milyonluk bir
artış göstermektedir (Cowell, 1994, s.10). Öte
yandan, sanayileşen ülkelerde nüfus artış ora­
nı sabittir, hatta birkaçında düşüş yaşanmak­
tadır.
Dünya genelindeki insan toplumlarında ya­
şanan değişimler, nüfusbilimcilerin demogra­
fik değişim olarak adlandırdıkları olgunun bir
parçasıdır. Demografik değişim, bir toplum­
da sanayileşmenin başlamasıyla yaşanan hızlı
nüfus artışının ardından, artış oranının denge­
lenmesidir (Ehrlich ve Ehrlich, 1972, s.18-20).
Yaklaşık 20 0 yıl öncesine kadar, dünya nü­
fusu büyük ölçüde sabit kalmıştır. Daha son­
ra kentleşme ve sanayileşmeyle birlikte dünya
nüfusu hızla artmaya başlamıştır. Sanayileşme
arttıkça bu artış da devam etmektedir (bkz. Şe­
kil 7-1). Dengenin yeniden sağlanacağı aşama
hâlâ uzaktır. Kalkınma sürecinde her ülkenin
aşağı yukarı aynı eğriyi takip ettiği görülmek­
te, ani ve hızlı bir yükselişin ardından artış ora­
nı düşüşe geçmektedir. İleri bir ekonomiye sa­
hip toplumlarda, mevcut nüfusun kendi kendi­
ne yeterli olması sonucu nüfus artışı sıfır nok­
tasında kalabilmektedir. Nüfus artış oranının
belli bir patlamadan sonra düşüşe geçmesinin
nedenleri son derece karmaşıktır. Ani yükseli­
şin birinci nedeni, yüksek doğurganlık oranıyla
birlikte iyileştirilen sağlık hizmetleri sayesinde
ölüm oranının düşmesi olabilir. Yüksek doğur­
ganlığı teşvik eden etkenlerden biri çocuk işgü­
cüne verilen değerdir.
Çoğunluğu kırsal alan olan El Salvador’daki
köylülere göre “her çocuk kısmetiyle doğar”;
dolayısıyla bu ülkedeki doğum oranının her
bin kişi için 4 5 ’in üzerinde -A B D ’ndekinin iki
katından fazla- olması şaşırtıcı değildir. Gittik­
çe daha fazla aile ihtiyaçlarını karşılamak için
emeklerini satmaya bağımlı olmakta ve bu yol­
la sağladıkları gelirle doğrudan üretebilecekle­
rinden daha az besin maddesi satın alabilmek­
tedir. Tarımda makineleşme ve ticarileşme, pek
çok aile için bu olasılığı da ortadan kaldırmak­
tadır. Kırsal kesimden şehre göç edenlerin ya­
şamlarını sürdürebilmeleri için çocuklarının da
çalışması gerekmektedir. Çocuklar tarlada yar­
dım ederek, fabrikalarda çalışarak, seyyar sa­
tıcılık yaparak, bir zanaatla uğraşarak ya da
çöpleri karıştırarak gerekli geliri sağlamakta­
dırlar. Bebek ve çocuk ölüm oranlarının yük­
sekliği dikkate alındığında, çok sayıda çocuk
sahibi olan bir çiftin kendilerine bakamayacak
kadar yaşlandıklarında bu çocuklardan bazıla­
rını onlara bakması için büyütüyor olması yük­
sek bir olasılıktır. Devlet destekli sağlık ve re­
fah programları olmayan ülkelerde bu tür yak­
laşımlar önemli yer tutar.

yiyecek üretimini yönlendirmektedir. Bu yakıtlar imalat
ve güç araçları için, giibre ve haşere ilaçları üretiminde,
hayvan yemlerinin işlenmesinde ve yiyeceklerin uzak
mesafelere taşınmasında kullanılıyor. Her ne kadar büyük
miktarlarda yiyecek fazlası kolaylıkla tercih edilen bölgelerde
üretilebilirse de, yakın zamanda oluşan bu sistem bölgeler
arasında zenginlik açısından büyük uçurumlara da neden
olabilmektedir. Kaynak: Lech Lozny.
Avrupa’nın nüfusu aslında bir anlamda
“demografik değişim”in ötesine geçti: Yaşlan­
dı ve azaldı. 1999 yılında ölümle doğum sayısı
arasındaki fark sadece 2 6 6 .0 0 0 ’di ve bu İkin­
ci Dünya Savaşı’ndan bu yana görülen en dü­
şük rakamdı. İrlanda’da nüfus patlaması yaşa­
nırken ve Amerika göçler nedeniyle nüfus artı­
şı yaşanmaya devam ederken, Almanya, İtalya
ve İspanya o kadar az bir doğum oranına sa­
hip ki, eğer göçmenlerle beslenmezse nüfusla­
rı çok keskin bir düşüş yaşayacak gibi görünü­
yor. Bugün 5 7 milyon olan Rusya nüfusunun
doğum oranının azlığı ve ölüm oranının yük­
sekliği nedeniyle 2 0 5 0 yılında 41 milyona düş­
mesi bekleniyor. Bunun anlamı oldukça ciddi:
Eninde sonunda hükümetler ya gittikçe azalan
sayıdaki çalışan nüfustan aldığı vergileri arttı­
racak, emeklilik yaşını yükseltecek ya da yar­
dımları kesecek. Görünen o ki ciddi bir emekli
maaşı krizi ile karşı karşıyalar (The Economist,
2 Ağustos 20 0 3 , s.63). Alternatif bir çözüm de
daha fazla göçmenin yerleşmesine izin vere­
rek vergi alınacak nüfusu arttırmak. Bunların
hiçbiri kolay verilecek kararlar değil. Orta ve
Doğu Avrupa’daki durumsa Batı Avrupa’dan
daha da çarpıcı. N ew York Times ’da (Erlan-
ger, 2 0 0 0 , s.13) bahsedilen bir Birleşmiş M il­
letler raporuna göre 1989’da komünizmin çö­
küşü çoğu ülkede doğurganlık oranında bölge
nüfusunun 2050 yılında yaklaşık % 20 oranın­
da azalmasına neden olacak derecede keskin
bir düşüşe yol açtı. Bu ülkelerde yaşanan nüfus
düşüşü Batı Avrupa ülkelerinden çok daha kes­
kin ancak farklı nedenlere bağlı. Esas itibariy­
le, “geçiş” ülkeleri olarak adlandırılan Bulga­
ristan, Estonya, Litvanya, Arnavutluk gibi ül­
kelerde yaşayan insanlar yaşlanan nüfus nede­
ni ile değil yoksulluk ve işsizlik yüzünden da­
ha az çocuk sahibi oluyorlar. Rusya en drama­
tik örnek. Rusya’nın nüfusu 1 9 8 9 ’dan bu ya­
na 2 milyondan fazla azaldı ve erkeklerin ya­
şam süresi beklentisi 6 4 ’ten 5 9 ’a, yani emek­
lilik yaşından aşağıya düşmüş durumda. Ülke
emekli maaşlarını ödeyebilse de bunun karşı­
sındaki tehlike, nüfus düşüşünün zaten alko­
lizm, sağlık sorunları ve AİDS nedeni ile kan
kaybeden orta yaşlı işçi nüfusunu vuruyor ol­
ması. Eğer bu durumu tersine çevirecek adım­
lar atılmaz ise 20 yıl içerisinde her bir emekli­
ye karşı bir çalışan kalacak olması beklenme­
si gereken bir felaket (The Economist, 2 Ağus­
tos 2003). Ancak eninde sonunda tüm Avrupa-
lılar yaşlanan bir nüfusu destekleyebilecek çok
az çalışanın kalacağı bir gelecekle karşı karşı­
ya kalacak. Göç ve yardım politikaları ile ilgili
zor kararlar verilmesi gerekecek.
Ne yazık ki, ölüm oranı düştükten sonra
doğurganlık oranının uzun süre yüksek kaldı­
ğı gelişmekte olan pek çok ülke, nüfuslarının
çok fazla olması nedeniyle hayat standartları­
nın yükseltilemediğine tanık olmaktadır. Kesin
olarak söylenebilecek tek şey ise, mevcut artış
oranlarının uzun süre devam edemeyeceğidir.
Aksi takdirde 700 yıl içinde yeryüzünün yakla­
şık her 0,1 m2’sine bir kişi düşecektir! 1 9 9 4 ’te
Kahire’de yapılan BM Nüfus Konferansı’nda
alman öncelikli kararlardan biri, ailelerin kü-
çültülmesinde eğitimin, özellikle kadınların
eğitiminin önemine dikkat çekmektedir.
Yoğunlaştırma
Artan nüfus, besin üretimine talebi de arttırır.
Sanayi Devrimi sırasında bu süreç inanılmaz
bir hızla ilerlemiştir. Aslında, fabrikasyon üre­
timin kendini hissettirdiği ilk alanlardan biri
çiftçiliktir. 19. yüzyılda geliştirilen çelik saban­
lar, harman makineleri, biçerdöverler ve ekin
biçme makinelerini, 20. yüzyılın başında ma­
zotlu traktör izlemiştir.
Makineleşme
Sanayileşmede kullanılan enerjini çoğu, hay­
vanlar ve insanlar yerine makineler aracılığıyla
aktarılmaktadır. Ancak makineleşme, yani in­
sanların birim araziden birim işgücüyle sağla­
dıkları ürün miktarını büyük ölçüde arttırma­
sını sağlayan mekanik araçların insan ve hay­
van gücünün yerini alması, sanayi çağından
çok önce başlamıştır. Binlerce yıl boyunca ge­
milere yelkenler güç sağlamıştır. Yüzyıllar için­
de, savaşmak, madenleri işlemek, büyük bina­
lar inşa etmek, giysi yapmak gibi çeşitli amaç­
larla giderek daha büyük ve karmaşık mekanik
araçlar geliştirilmiştir. Makineleşmenin Karan­
lık Çağlar dediğimiz dönemlerde bile ne ka­
dar ilerlediğini görmek şaşırtıcıdır. 16. yüzyıl­
da Paris’in dışında kurulan bir hidrolik pompa
sistemiyle Seine’den imalat amacıyla su çekili­
yordu. Ancak, organik maddelerin fosil kalın­
tılarında depolanan yoğunlaşmış güneş enerji­
sini (kömürü, petrolü ve doğal gazı) kullanabil­
mesi, buharlı lokomotifin (ve ardından dizel ve
içten yanmalı motorun) icadıyla mümkün ol­
muştur. Bu enerji kaynaklarıyla insanlar bütün
dünyada yoğun tarımın kapsamını büyük öl­
çüde genişletmiş; bu da kişi başına düşen ener­
ji kullanımını arttırmıştır.
Bu makinelerin becerisine karşın, etkin ola­
rak dağıtılabilen güç miktarındaki artış, ancak
görece olarak yakın zamanda geliştirilen ileri
metalurjik teknikler ve güç aktarma sistemle­
riyle sağlanabilmiştir. Bu makineler insanların
çalışma kavramım değiştirmiştir. İşgücü, maki­
nelerin ürettikleri ürünler yerine giderek maki­
nelerin yönetimine ve bakımına harcanmakta­
dır. Robotlar da bu alanda önemli yer tutmak­
tadır. Sanayi robotlarının programlanması ve
bakımı alanında çalışan uzmanlar günümüz­
de ağır ve hafif sanayide ve servis hizmetlerin­
de kilit personel durumundadır.
Yeni enerji kaynaklan ve bunların kulla­
nılm asına yönelik teknoloji, tarım sal üreti­
min daha önce görülmemiş ölçüde ilerlemesi­
ne zemin hazırlamıştır. Ancak sanayi toplum-
larında çiftçiler, gübrelere ve traktörler mazo­
tuna -yüksek verimli tohumlar kullansalar bi­
le - ürünlerinden elde edecekleri enerjiden da­ yıllarda iyi bir düzey yakalanamamaktadır. Bu
ha fazla enerji yatırmaktadır. Ayrıca, büyük nedenle Yeşil Devrim’den tohum, gübre ve su
miktarlarda enerji besin üretimi dışındaki üre­ temin etmeye gücü yeten zengin çiftçiler fayda
tim faaliyetlerine yönlendirilmiştir. Dolayısıy­ sağlamıştır çoğunlukla.
la, bir sanayi toplumu nüfus birimlerini geçin­ Mavi Devrim olarak da anılan balık üre­
dirmek için daha fazla enerjiye gerek duyar ve ticiliği de insanların beslenmesine Yeşil Dev­
bu bakımdan sanayileşmemiş toplumlar kadar rim kadar katkı sağlama potansiyeline sahip­
verimli değildir. tir. Son 10 yılda balık üreticiliği büyük geliş­
me göstermiştir. Dünya genelinde ticari amaç­
Makineleşme Dışındaki la yaklaşık yüz yüzgeçli balık ve kabuklu deniz
Yoğunlaşma Yaklaşımları hayvanı türü yetiştirilmektedir. ABD’nde tüke­
Verimi arttırmanın bir diğer yolu da, yerleş­ tilen alabalık ve som balığının yarısından faz­
miş ürünlerden yeni ürünler ve ıslah edilmiş ye­ lası ülkedeki balık göletlerinde üretilmektedir.
ni türler geliştirmektir. Francesca Bray, Asyalı
çiftçilerin üretimi arttırarak ve büyüme döne­
mini kısaltarak asırlardır nasıl yeni pirinç tür­
leri geliştirdiklerini açıklar (1994). BM Gıda
ve Tarım Orgütü’nün (FAO) tahminlerine gö­
re 2025 yılında 64 ülke kendi nüfusunu besle­
yemez duruma gelecektir (Cunningham ve Sa-
igo, 1995, s.204). Tarım arazileri sınırlı oldu­
ğuna göre, tek ümit yeni ürünlerden ve ıslah
edilen türlerden daha fazla besin maddesi sağ­
lanmasıdır.
İkinci Dünya Savaşı’nm ardından bazı ku­
ruluşlar ve hükümetler, özellikle pirinç, mı­
sır ve buğday gibi tahıllarda verimi arttırma­
nın yollarını araştırmaya başladılar. Araştır­
maların sonucunda Yeşil Devrim dediğimiz sü­
reç doğdu. Islah edilen yeni türlerle hektar ba­
şına verim üç ya da dört kat arttı. Bu yeni tür­
ler olmasaydı, dünyada çok daha fazla yerde
açlık yaşanacaktı. Ancak bu sözde “mucizevi
bitkiler” yüksek verimli olmaktan çok “yük­
sek reaksiyonlu” çıktı (Cunningham ve Saigo,
1995, s.105). Gübre ve su artışlarına çok daha Türkiye’de balık çiftçiliği başlayalı epey uzun zaman olmuştur
etkili tepki veren bu türlerden optimum koşul­ ve buna benzer alabalık çiftlikleri Anadolu’da çok yaygındır.
(Fotoğraf Ron Carlson)
larda daha yüksek verim alınırken, kötü geçen
Karides üreticiliği Güney Amerika ve Güney­
doğu Asya’da en hızlı büyüyen üretim kesimi­
dir. Önemli bir ihracat sanayii olarak doğmuş
olmasına karşılık, balık üreticiliği bazı çevre
sorunlarına da yol açmıştır. Bir sombalığı üret­
me çiftliği genel olarak 75 bin sombalığı barın­
dırır. Bu balıklar 20 bin nüfuslu bir kasabay­
la aynı miktarda organik atık üretir. Güney
Amerika’da ve Güneydoğu Asya’da, milyon­
larca hektar mangrov bataklığı karides üretimi
için kurutulmuş ve pek çok yabanıl yaşam tü­
rü tehdit altına girmiştir (Cunningham ve Sai-
go, 1995, s.209).
Uzmanlaşma
Sanayi çağının kimi temel unsurları, teknolojik
etkilerinin yanı sıra bilişsel etkileri nedeniyle de
önem taşır. Zamanı tam olarak ölçecek bir ara­
cın geliştirilmesi, en ileri teknolojiler ve süreçler
açısından son derece önemliydi. Mekanik saat­
leri çalıştıran dişliler aynı zamanda, insanoğlu­
nun dikkatini sanayinin temelini oluşturan fizik
bilgisinin kapılarını açacak olan mekanik bo­
yuta çekti. Dünyayı bir makine olarak görme­
nin temelinde, montaj hattmdaki kaliteye (daha
doğrusu hatasızlığa) dayalı bir kavramlaştırma
yatar. Yüksek miktarlı üretimde uzmanlaşma,
parçaların değiştirilebilir olmasına bağlıdır ve
19. yüzyılın başına kadar (ilk olarak silah sana­
yiinde) belirgin bir boyut kazanmamış olan bir
hatasızlık düzeyi gerektirir. Değiştirilebilir par­
çaların kullanımını kolaylaştırmak için sana­
yi standartlarının geliştirilmesi gerektiğinden,
merkezîleşmeye de ihtiyaç duyulmuştur. M on­
taj hattında bile görevler basit bileşenlere ayrıl­
mıştır. Bu işbölümü, vasıfsız işgücünün istihda­
mını mümkün kılarak, işçiyi üretim sürecinin
bir başka bileşeni haline getirmektedir.
İşçiler genellikle üretimin bütününde ken­
di katkılarını ayırt edemezler. İşgüçleri bireysel
olarak kullanılmamış, türlere ayrılmıştır. Belki
de gecikmiş olarak, sanayi işçileri yüksek tek­
noloji toplumunda üretimi düzenlemenin en
etkin yolunun mutlaka bu olmadığını fark et­
mektedirler. General M otors geçtiğimiz gün­
lerde işçi ekiplerinin bir arabanın bütününün
üretimden sorumlu olduğu yeni bir tesis kur­
du. New England’da evlerde her geçen gün da­
ha fazla el örgüsü giysi imal edilmesi, 19. yüz­
yılın sonlarında neredeyse tamamen kaybolan
ev sanayiini yeniden canlandırmıştır.
Yapılan işte uzmanlaşmanın yanı sıra böl­
gesel uzmanlaşma da hem sanayi toplumlarm-
da hem de sanayi sonrası toplumlarda güçlen-
mektedir. Bölgeler, kentler ve hatta mahalleler
belirli ürünlerle anılmaya başlamış; tarım böl­
geleri ise kısıtlı bir ürün düzenine bağımlı kal­
mıştır. Esas olarak, dünya nüfusunun büyük
kısmı üç ürünle beslenmektedir: pirinç, buğday
ve mısır (Cunningham ve Saigo, 1995, s.215).
Bu durum, yerel toplulukların çok çeşitli ye­
rel besin kaynaklarıyla yaşadığı eski çağlarda­
ki yerel uyarlanmaları belirleyen “kendine ye­
terliliğin” tam tersidir. Şehirlerin çalışma ve­
ya fabrika bölgeleri giderek uzmanlaşmakta­
dır. Her biri, sınırlı bir ürün çeşidinde ama çok
büyük miktarlarda ve kaliteli üretim yapmak­
tadır.
Günümüzde uzmanlaşma küresel ölçek­
te de görülmektedir. Dünya kültürleri arasın­
da giderek artan uyum, sanayileşmenin doğru­
dan sonucudur. Uluslararası göçle birlikte, ileri
ulaşım ve iletişim sistemleri bir zamanlar birbi­
rinden yalıtılmış olarak yaşayan insanları diğer
toplumlarla temasa geçirmiştir. Hepsinden öte,
uluslararası pazar sisteminin ekonomik gücüy­
le coğrafî sınırlar ortadan kalkmıştır. Ürün­
ler, bir kıtadan elde edilen hammaddelerle baş­
ka bir kıtada imal edilmektedir. Iowalı buğday
üreticilerinin aldığı kararlar Hindistan’daki ek­
meğin fiyatını etkilemekte; İran Körfezi’ndeki
petrolün maliyeti ABD’ndeki mısırın maliye­
tinin belirlenmesine yardım etmektedir. Kısa­
cası, bütün dünya insanları giderek daha çok
benzeşen ekonomik koşullar altında yaşar ve
üretir hale gelmiştir.
Tarımda uzmanlaşmaya giden çiftçiler na­
kit akışına ve yatırılan birim sermayeden el­
de edilen verime bakarak yaptıkları işi bir ti­
carî faaliyet olarak görmeye başlarlar. Ameri­
ka, Avrupa ve üçüncü dünya ülkelerindeki gü­
nümüz çiftçileri peşin para getiren ürünler üze­
rinde yoğunlaşırken, yiyeceklerini pazardan
satın almaktadır. Pek çok ülkede, beslenmek,
barınmak ve giyinmek için doğrudan ürettiği­
ne bağımlı olmak kırsal kesimdeki hane halkı
için bir gelenek olmaktan çıkmış ve istisnai bir
durum haline gelmiştir. Daha önce gördüğü­
müz gibi, Türkiye’de Yörükler ürettikleri sü­
tü ve yünü satıp kazandıkları parayla yağ, un
ve hazır giyim eşyası almaktadır. Tarımda uz­
manlaşma, pazar ekonomisine daha geniş ka­
tılım sağlar. Bu durum genellikle daha geniş
bir ürün ve hizmet yelpazesine ulaşılabilmesini
sağlarken, bazı olumsuz sonuçlar da doğurur.
Para getiren ürünlerde yoğunlaşmak, başarısız­

1970 ’te İspanyol çifçiler kendi zeytin hasatlarını kendileri yapıyorlardı. Günümüzde İspanya’daki tarım işlerinin çoğu üründen
ürüne mevsimsel olarak hareket eden Afrikalı göçmenler yoluyla gerçekleşmektedir. (Fotoğraf David Gilmore)
lık riskini arttırır. Dahası, yoğun tarımın sana­
yileşmeye doğru ilerlemesiyle risk de artar. Gü­
nümüzde para getiren başlıca ürünler fiyat ba­
kımından istikrarsızdır ve yenebilir ürünler de­
ğildir. Bir çiftçi ailesi, elinde kalan pamuğu yi­
yemez.
Tarımda uzmanlaşmanın, kimilerinin uzun
vadede tehlikeli olabileceğini düşündüğü bir
yanı daha vardır. Yeşil Devrim başarılı olduk­
tan sonra, ürün çeşitliliği önemli ölçüde azal­
mıştır. Birkaç sözde “mucizevi tür” Ortado­
ğu’da yüzlerce tip buğdayın yerini almıştır. Ay­
nı durum Amerika’daki mısır için de geçerli-
dir. ABD’de 1 9 7 0 ’te mısırda görülen ve bütün
melez (biyoloji mühendisliği ürünü, yüksek ve­
rimli) mısır türlerini tehdit eden bir yaprak kü­
fü, ortaya çıkabilecek sonuçlar konusunda fi­
kir verebilir (Cunningham ve Saigo, 1995).
Gen çeşitliliğinin azalması, mahsul için büyük
bir tehdittir.
Uzmanlaşmanın artmasıyla toplumsal iliş­
kiler de değişebilir. Uzmanlaşmayla birlikte
hane halkı artık bütünlüklü ve kendine yeten
bir birim olmaktan çıkar. Tarım ticareti gele­
neksel tarımın önüne geçtiğinde, çiftçi ailesi
sadece karşılıklı toplumsal etkileşim için de­
ğil, aynı zamanda işgücü ve borçlar yönün­
den de bağımlı olduğu aile ilişkilerinden gi­
derek kopar. Şehirde çalışan akraba grupla­
rı üretimin ve tekrar bölüşümün dışında tutu­
lur, insanlar aile bireylerinden çok iş arkadaş­
larına ve ortaklarına güvenir hale gelir. Top­
lumsal sınıf, iş ortaklığı, etnik köken ve sendi­
ka üyeliği, daha önce akrabalar arasında gö­
rülen destek ve karşılıklı sorumluluk ilkeleri­
nin yerini alır. Bu akrabalığın önemsiz oldu­
ğu anlamına gelmemekte, işlevinin değiştiğini
göstermektedir.
Büyüyen Kentler ve Göçmen İşçiler
Tarım da m akineleşm enin yanı sıra, tarım
ürünlerinin ve işgücünün diğer mallara göre
değer kaybetmesi de insanları topraktan uzak­
laştırmakta ve hem ülke içinde hem de ülkeler
arasında nüfus hareketliliklerine yol açmakta­
dır. Sanayileşmenin Avrupa’da yayılmasına pa­
ralel olarak Avrupalıların Kuzey Amerika’ya
göçü, 20. yüzyılın başında doruğa ulaşmıştır.
1840 ile 1930 yılları arasında 52 milyondan
fazla insan (Avrupa nüfusunun beşte biri) de­
nizaşırı ülkelere göç etmiştir. Göçmenler genel
olarak makineleşme, tek ürüne dayalı tarım ve
diğer değişikliklerle çiftçilikten uzaklaştırılmış­
tır. İnsanlar ABD’ye buradaki fabrikaların üc­
retli işgücü imkânları sağladığına inanarak gel­
mişlerdir.
Günümüzde, büyük ölçekli sanayileşmiş ta­
rımın yerini aldığı küçük ölçekli çiftçiler top­
raktan gittikçe uzaklaşm aktadır. Bunlardan
bir kısmı iş bulabildiklerinde vasıfsız işçi ola­
rak çalışabilecekleri kasabalara, bir kısmı da
büyük kent merkezlerine yerleşmekte; kimileri
ise göçmen işçi olmaktadır. Kuzey Amerika’da
her yıl birkaç aylığına tarlalarda veya fabrika­
larda çalışmak için kuzeye gelen ve sonra yurt­
larına dönen Türk, Yunan ve İspanyol işçile­
re ait geçici yerleşmeler görülür. Bunlardan
çok daha fazla sayıda göçmen büyük kentler­
de uzun süreli yerleşimler kurmaktadır. Bu ha­
reketli işgücünün organizasyonu, işçilerin kâr
sağlayan alanlara yönlendirilmesi gibi düzenle­
melere göre yapılmaktadır.
ABD’deki çoğu Meksika ve Orta Amerika’­
dan gelen göçmen işçiler, genellikle Kuzey
Amerika standartlarına göre yeterli gelir sağ­
layamamakta ya da pazarlanabilir becerileri­
ni geliştirmek için yeterli tasarrufta buluna­
mamaktadır. Yıl boyunca hasattan hasada ko­
şar, kalabalık ve çoğunlukla bakımsız göçmen
kamplarında kalırlar. Bu kampların çoğu, çift­
çilerle işçiler arasındaki düzenlemeleri yapan
ve işçileri taşıyacak kamyonları tedarik eden li­
derlerin idaresindedir. İşçiler büyük ölçüde li­
derlerine bağımlıdır. Sık sık görüldüğü üzere iş
ertelendiğinde, yiyecek satın almak için bu li­
derden borç almak zorunda kalırlar ve onlara
yüksek fiyatlarla yiyecek satanlar da çoğunluk­
la yine bu liderlerdir.
Toprağı olmayan köylülerin sanayi çiftçili­
ği yapan toplumlarda yerleşmek veya göçmen
işgücüne katılmak dışında seçenekleri de var­
dır. Büyük bir çoğunluk şansını kentlerde de­
nemeyi tercih etmiştir. Sanayi Devrimi’nden
bu yana, kırsal kesimden şehre sürekli bir nü­
fus akışı gerçekleşmektedir. Sanayileşmesi de­
vam eden pek çok ülkede bu nüfus akışı kırsal
kesimden şehre gelen bir vasıfsız insan seli ha­
lini almıştır. Pek çok ülkede, bir ya da iki kent
göçmenlerin öncelikli hedefi olur ve bu kentler
istihdam ve sosyal hizmet sağlamak için kapa­
sitelerini zorlarlar. Ortadoğu’daki Arap ülke­
lerinde 1962 yılında nüfusun yalnızca % 3 0 ’u
kentliyken bugün bu oran yarıdan fazladır.
Örneğin Kahire’nin nüfusu 1 9 4 7 ’de 3 milyon
iken 1 9 9 4 ’te 12 milyona yükselmiş, 2 0 0 1 ’de
ise 14 milyonu geçmiştir. 20 milyon nüfusuy­
la şu an dünyanın en büyük şehri olan Mexico
City, dünyada hava kirliliğinin en yüksek ol­
duğu şehirdir ve toplu taşımacılık ve diğer hiz­
metlerde yaşanan aksaklıklar ve yüksek bebek
ölüm oranları gibi büyük sorunlarla karşı kar­
şıyadır. Dünyadaki diğer benzer kentlerde ol­
duğu gibi, Mexico City’deki nüfus artışı da bü­
yük ölçüde kırsal kesimden şehre göçten kay­
naklanmaktadır. Genelde olduğu gibi bu göç­
menler, toplumun işsizlik ve suç oranının yük­
sek olduğu kesimini oluştururlar; yetersiz ya­
pılaşma, yoğun nüfus, yoksulluk koşullarında
yaşarlar ve toplumun diğer kesimlerinden ko­
pukturlar. BM ’nin yaptığı bir araştırma, dünya
genelinde 16 milyondan fazla insanın mülteci
kamplarında yaşadığını ve çok daha fazla sayı­
da insanın da açlık sınırında olduğunu göster­
mektedir (Bu insanların yurtlarından ayrılma­
larının tek sebebi değişen küresel ekonomi de­
ğil, aynı zamanda savaş, kıtlık ve siyasal baskı­
lardır). FAO’nun hesaplamalarına göre, her yıl
çoğu çocuk 15 ila 20 milyon insan yetersiz bes­
lenme nedeniyle hayatım kaybetmektedir.
Bugün bütün dünyada benzer sebeplerle
kırsal kesimden şehre yoğun göçler yaşanmak­
tadır. Geride kalanlar, göçmen mevsimlik ta­
rım işçisi olarak değişen gıda üretim model­
lerine uyarlanmışlardır (Kuşkusuz, göçler kır­
sal kesimle sınırlı değildir. Sanayi toplumunun
asıl göçebeleri, orta sınıfın işten işe ya da ay­
nı işte kentten kente göç eden beyaz yakalı ça­
lışanlarıdır). Avrupa Birliği göçlerin geleneksel
köy/kent yerleşim modellerinin sürdürülmesi­
ni engellemesi bir yana, birliğin gelecekte ken­
dini besleyebilme yeterliğini de tehdit edeceği
düşüncesindedir. Sonuç olarak Avrupa Birliği
üyesi ülkeler, çiftliklere tarım ticaretinde Ku­
zey Amerika’yla rekabeti sürdürmelerini sağla­
yacak düzeyde yardımlar sağlamaktadır. New
Yorklu antropolog Peter Kwong, genellikle da­
ha iyi bir yaşam isteyen kırsal kesimdeki yok­
sul insanları ilgilendiren ve küresel bir fenomen
olan ekonomik göçün insanlık açısından trajik
boyutunu şöyle anlatır: İş arayan yaklaşık 50
milyon insan olduğundan ücretler düşüktür.
Reformlarla çiftlik üretiminde büyük artış
sağlanırken, “enflasyon, tıkanıklık, standart­
ların altında kalan ücretler, artan işsizlik ve sı­
nai kalkınmanın ilk basamaklarındaki kentler­
de toplumsal karmaşa” gibi bir tepkimeler zin­
ciri de doğar. (Kwong, 1994, s.423). Bu, in­
sanların ne kadar tehlikeli ve yüksek maliyet­
li olursa olsun kaçak işçi simsarlarına yönel­
mesine neden olur. “Kaçak işçi simsarları ba­
zen kendilerine borçlu olanları köleleri haline
getirirler. Mağdurlar gün boyu organize suç­
larla bağlantılı restoranlarda çalışmak zorunda
bırakılırken, geceleri de hapishaneye benzeyen
yatakhanelerine geri getirilir, paralarını teslim
eder ve ertesi güne kadar burada kilitli tutulur­
lar” (Kwong, 1994, s.425).
Tabakalaşm a
Yoğun tarımın gelişmesiyle zengin ve fakir ara­
ziler arasındaki verim farkı katlanmış; bölge­
sel eşitsizlikler doğmuş ve güçlenmiştir. Top­
lumlar sanayileştikçe, bölgesel ve ulusal farklı­
Mısır’da tarım büyük
oranda Nil nehrinin
sularına bağımlıdır ve
neredeyse başka hiç bir
ülkede rastlanmayan
bir yoğunlukta nüfusu
beslemektedir. (Fotoğraf
Daniel Bates)
laşmanın benzer süreçleri artan etkilerle devam
etmektedir. Günümüzde ucuz enerjiye ve ser­
mayeye, işgücü ve uygun hammadde kaynakla­
rına erişebilen bölgeler hızla kalkınırken, kom­
şu bölgelerin bir anda gelişmişlik düzeyinin al­
tında kaldığına ve böylelikle küresel düzeyde
bir tabakalaşmanın oluştuğuna tanık olmakta­
yız. İnsanların toprak ve sermayeyi denetleye­
bildiği ülkeler, sadece emeklerini satabilen in­
sanların yaşadığı ülkelerden çok daha fazla ge­
tiri elde edebildiğinden, ülkelerarası toplumsal
ve ekonomik eşitsizlikler belirginleşir.
Bu durum, özellikle, sanayi ürünlerinde
dünyanın üçüncü büyük üreticisi olan Hindis­
tan’da belirgindir. 300 milyondan fazla Hin­
distan vatandaşı yetersiz beslenmektedir; diğer
bir deyişle dünya üzerinde yetersiz beslenen in­
sanların yaklaşık % 4 0 ’ı Hindistan’dadır (Cun­
ningham ve Saigo, 1 9 9 5 ). Bununla birlikte
Hindistan öncelikle Avrupa ve Yakındoğu’ya
1986 yılında hayvan yemi olarak 2 4 milyon
ton tahıl ihraç etmiştir. Emeğin ücret karşılığı
o denli düşüktür ki, insanlar genellikle karın­
larını bile doyuramamaktadır. Bu durum, ço­
ğunlukla az gelişmiş ülkelere ihraç edilen ürün
ve mahsullerin “mal fiyatlarının”, ithal edilen
mamul ürünler karşısında düşmesinden kay­
naklanm aktadır. Bir ton pirincin 1 9 5 0 ’deki
mal karşılığı değeri, 1 9 8 5 ’tekinin iki katıdır.
S a n a y İ To plu m u n d a
K ö y l ü Ç İf t ç İl e r
Endüstriyel teknolojinin çiftçilikte kullanılma­
sı, dünyanın gittikçe artan nüfusunu besleme
konusunda şüphe götürmez bir gereklilik ol­
masının yanı sıra, neredeyse her ülkede önem­
li değişimlere yol açmıştır. Bu önemli değişim­
lerden biri de köylü sınıfının doğmasıdır. Be­
şinci Bölüm’de açıklandığı gibi, köylüler mey­
dana getirdikleri üretimi mümkün kılan araç­
lar üzerinde denetim sahibi olmayan çiftçiler­
dir. Bu üretim araçları toprak ve diğer kaynak­
lar, ürün yetiştirmek için gereken sermaye ve
köylülerin sağladığı işgücüdür. Ulusal kurum­
lar çoğunlukla kentli ve kasabalı okuryazar sı­
nıflar tarafından denetlendiğinden, köylülerin
yaşamını doğrudan ya da dolaylı olarak dev­
let biçimlendirir. Harcadıkları emeğin sonu­
cunda ellerinde kalan para ve enerji, toprak ve
araç kiraları ve vergiler şeklinde kendilerinden
düzenli olarak geri alınır. Geçmişte pek çok ül­
kede köylüler devlete işgücü sağlayarak bir tür
vergi öderdi. Corvee (angarya) denen bu vergi­
ye göre köylüler yol yapımı gibi kamu projele­
rinde ücretsiz olarak çalışmak zorundaydı.
Traktörler ve diğer araçlar ortaya çıktığın­
da, bunlardan ilk yararlanan genellikle zen­
gin çiftçiler olur. Yani teknoloji beraberinde
her zaman risk de getirir. Büyük çiftlikler sa­
hiplerine, yüksek verimli tohumlar gibi yenilik­
lerin benimsenmesinin getireceği risklerin ka­
bullenilmesini mümkün kılan bir güvence sağ­
lar. Önceki bölümlerde görüldüğü üzere, kır­
sal kesimde yaşayan insanlar yeni pazarların
içine çekilmeleri karşısında farklı tepkiler ver­
mekle beraber, buna fazla karşı koymamış ve
uzak enerji kaynaklarına neredeyse tamamen
bağımlı duruma gelmişlerdir.
Bazı ülkelerin yaşadığı deneyimlere bakı­
larak, sanayileşmenin kırsal çiftçi toplulukları
üzerindeki etkilerinin kolaylıkla tahmin edile­
bilir bir yol izlediği kabul edilir: El emeği ürün­
lerin yerini fabrikasyon mallar alacak; köylüler
eskiden evlerinde ürettikleri çoğu malı pazar­
dan satın alacaklar (ve böylece paraya bağım­
lı hale gelecekler); çiftlik üretimi kendi tükete­
cekleri besinlerin üretimi yerine para getiren
ürünler üzerinde yoğunlaşacak; karşılıklı de­
ğiş tokuşun ve aile çiftçiliğinin yerini ücretli iş­
çilik alacak. Bunun toplumsal sonuçlarının ise
genellikle olumsuz olduğu kabul edilir: Yoksul
çiftçiler tamamıyla parasallaşan bir ekonomide
rekabet edemez hale gelir ve topraklarını kay­
bederler; küçük çiftlikler ve topraklar birleşti­
rilerek kiralık işçilerin (genellikle kendi toprak­
larını kaybedenlerin) kullanıldığı büyük işlet­
meler şeklinde yönetilen daha büyük birimlere
dönüştürülür ve tarım kapasitesi arttıkça, gide­
rek daha fazla iş göçmen tarım işçileri -yoksu­
lun yoksulu- tarafından yapılır. Bu durum as­
lında pek çok yerde yaşanmıştır ama kaçınıl­
maz bir senaryo değildir.
Pazara geçişin diğer bir sonucu da, kırsal
kesim hane halkı ile kentli hane halkı arasında­
ki farklılığın ortadan kalkmasıdır. Pazara ba­
ğımlılık ulaşım ve iletişimin endüstriyelleşme­
siyle ikiye katlandığında, bu türdeşleşme etkisi
özellikle belirginleşir. Sonunda birbirinden çok
farklı hane halkları hemen hemen aynı şekil­
de beslenir, giyinir, eğlenir ve genel olarak ay­
nı şekilde yaşar hale gelir. Ülkedeki çiftçi ailele­
ri, aynı kültürel altyapıya sahip kentlilerle aynı
beklenti ve değerleri paylaşmaya başlar.Gün­
lük beslenme alışkanlıkları bile son derece ben-
zerleşir. Aynı süreç küresel düzeyde de gözlem­
lenmekte; kültürel ve etnik farklılıkların gide­
rek yok olması sonucu, dünya genelinde sınıf­
sal sınırları aşan bir benzerleşme görülmekte­
dir. Robert Murphy “2 0 0 0 yılına gelindiğinde
ilkel toplum kalmayacağına neredeyse kesin”
gözüyle bakmaktadır (1986, s.16). Eskimolar
cip ve kar motosikleti kullanıyor, televizyonda
Florida ve Brezilya’daki insanlarla aynı prog­
ramları izliyor. Farklı kıtalardan insanlar tek
bir küresel sistemin içine girdi ve yaşam tarzla­
rı bu yakınlaşmayı yansıtıyor.
Ortakçılık
Geleneksel olarak ortakçılık, çiftçilerin mah­
sulden alınacak bir pay karşılığında başkala­
rına ait toprakları işlediği, sömürüye oldukça
açık bir çiftçilik düzenlemesidir (Wells, 1987).
Ortakçılık şeklindeki toprak kullanımı ABD’de
1930’larda yaşanan Büyük Bunalımda doruğa
çıkmış, Amerika’daki çiftliklerin % 2 5 ’inden
fazlası bu yöntemle işletilmiştir. Düzenleme­
nin olumlu ve olumsuz etkileri yaşanmıştır. Bu
yöntem, toprağı olmayan ve pazar koşullarının
parayla toprak kiralayamayacak kadar yok­
sullaştırdığı insanlara tarım arazisi sağlamıştır.
Diğer taraftan, toprak sahipleri de kiralama
yoluyla elde edebileceklerinden çok daha faz­
la kâr elde etmişlerdir. Ortakçılar her zaman
en yoksul kesimden insanlar olmuştur. Ancak
bu günlerde, zaten yüksek olan ve gittikçe ar­
tan arazi fiyatları yüzünden pek çok aile ve şir­
ket çiftliğini bir tür ortakçılığa dönüştürmek­
te; daha fazla toprak yerine araç-gerece yatı­
rım yaparak başkasına ait toprakları işlemek­
te ve karşılığını toprak sahibine mahsulden pay
verme yoluyla ödemektedir. Bu ortakçılar, top­
lulukları içindeki başarılı çiftçiler arasındadır.
Miriam W ells’e (1987) göre, bazı durum­
larda göçmen işçiler ortakçıya dönüşmektedir.
Ürünlerin yetiştirilmesi büyük ölçüde beceri ve
emek gerektirdiğinde, toprak sahibinin tarım
işçilerine kazançtan pay vermesi akla yatkın
olabilir. Kaliforniya bu anlamda da bir örnek­
tir. Daha önce Meksikalı göçmen işçilerin kul­
lanıldığı çilek üretiminde, bu işçiler artık or­
takçı durumuna gelmiştir. İşçiler kendi kendi­
lerinin patronu durumuna geldikleri ve kendi
emeklerinin sonucunda elde edilen kârdan pay
aldıkları için genelde bu düzenlemeden yarar
sağlamışlardır. Ortakçılıktan toprak sahipliği­
ne geçenlerin sayısı az olsa da, çoğunun böyle
bir ümidi vardır.
Toprağa Erişim
Çağdaş çiftçilik yapılarındaki ortak etkenleri
anlamanın yollarından biri, insanların toprağa
erişimi nasıl sağladıklarını belirlemektir. Köylü
hane halkının maddî koşulları ve sömürünün
derecesi, toprağın yönetim şekline ya da onu
çevreleyen toplumun siyasal yapılanışına bağlı­
dır. Bugünün en yaygın toprak mülkiyeti şekli
olan özel mülkiyet, 18. yüzyıl Avrupasında sa­
nayileşmenin ve kapitalizmin doğuşuyla orta­
ya çıkan önemli toplumsal değişmelerle ve sö­
mürgeciliğin başlamasıyla bağlantılıdır. Bu de­
ğişimlerle birlikte toprak, nesilden nesile ak­
tarılan bir ayrıcalık ve yerel bir hükümdar ve­
ya lordun sorumluluğunda bir arazi olarak de­
ğil, tıpkı diğer mallar gibi bireyin mülkiyetinde
bir mal olarak görülmeye başlanmış, sahibine
ürün veya kira getirisi sağlayan bir sermayeye
dönüşmüştür. Avrupa sömürgeciliğinin ulaştı­
ğı her yerde bu mülkiyet türü teşvik edilmiş­
tir (Wolf, 1987). Toprak bir mala dönüşünce,
üretimin arttırılmasını ve Avrupalılarm Afrika
ve Amerika’dakiler gibi yeni sömürgelere yer­
leşmesini teşvik etmek nispeten kolaylaşmıştır.
Bu mülkiyet sistemi, toprak sahiplerini elde et­
tikleri kira geliriyle kendi topraklarına yeniden
yatırım yapmaya ve çiftlik teknolojilerini çağ­
daşlaştırmaya teşvik etmiştir.
Baskı ve Değişim Karşısında
Köylülerin Tepkileri
Üretici köylü grupları arasında önemli farklı­
lıklar olsa da, köylülük pek gıpta edilen bir şey
değildir; “köylüler her zaman ve her yerde aşa­
ğı tabakadandır” (Dalton, 19 7 2 , s.4 0 6 ). Bu­
lunduğu her yerde köylü sınıfı, toplumun siya­
sal açıdan bağımlı ve çoğunlukla baskı altında­
ki bir kesimini temsil eder. Kimi gözlemcilere
göre köylüler koşullarını değiştiremeyecek ka­
dar ezilmiştir. Kuşaklar boyu süren baskı, köy­
lüleri adaletsiz konumlarına boyun eğen, kendi
dünyaları dışındaki siyasi olaylara karşı ilgisi­
ni kaybetmiş edilgen kölelere dönüştürmüştür.
Diğer bir görüşe göre ise, köylülerin edilgenliği
rasyonel ve kendini korumaya yönelik bir tep­
kidir; çünkü yoksul çiftçi ya da köylüler riski
göze alamazlar.
Buna karşın, dünya genelinde köylülerin
yaşam biçimlerinde önemli değişiklikler ger­
çekleştirdiklerini görüyoruz. Örneğin Asya’nın
güneyindeki toplumlarda çeltik tarlaları küçük
traktörlerle sürülür, girişimciler pirinç fabri­
kaları kurar ve hemen her yerde insanlar daha
önce hiç yetiştirmedikleri ürünler ve hayvanlar
yetiştirirler. Kırsal kesimdeki değişim, köylü
çiftçilerin tarım girişimcisinin kazancına ortak
olmaya teşvik edildiği Çin’de de oldukça be­
lirgindir. Rusya Cumhuriyeti çok yavaş da ol­
sa aynı yaklaşımı benimsemektedir. Rusya’nın
karşılaştığı sorunlardan biri, kuşaklar boyu sü­
ren ortak çiftçiliğin ardından insanların tarım­
da kararların kendilerinin yerine verilmesine ve
belirsizlik taşıyan kârlar yerine maaş güvence­
sine alışmış olmalarıdır.
Antropologlara göre köylü çiftçilerin çoğu
edilgen olmaktan uzak ve fırsatları değerlen­
dirmek konusunda hızlıdır. Amerikalı bir an­
tropologun Mısırlı bir meslektaşıyla yürüttü­
ğü çalışma, Nil Deltası’nda bulunan bir köy­
deki girişimcilik faaliyetinin uzun geçmişini ve
zaman içinde değişen etkilerini sunmaktadır.
Yüzyılın başlarında Mısır’da, kırsal kesim giri­
şimcileri kârlarını toprak toplamaya yatırdılar.
Bu faaliyetler topluma fazla yarar sağlamadı.
Toprak mülkiyetini sınırlandıran katı kuralla­
rın getirilmesiyle girişimciler köy ekonomisi­
ni canlandıran başka çalışmalara yatırım yap­
maya başladılar. Bir girişimci Kahire’de satışa
sunmak üzere tavuk yetiştirmeye başladı. Ku­
luçka makineleri, kulübeler ve kafesler kurdu;
yem ve orta halli ilk pazar araştırmasına uygun
araç gereç satın aldı. Kısa bir süre sonra başa­
rılı oldu ve işini büyüttü. Başarısını gören diğer
köylüler onu takip etmeye başladı. Bugün ta­
vuk yetiştiriciliği önde gelen bir köy endüstri­
si halini almıştır (Saunders ve Mehenna, 1986,
s.84-85).
Bütün çiftçi ailelerinin mevcut ekonomik
sorunlarını yeni tarım tekniklerine başvura­
rak çözmesi mümkün değildir. Bir köyde bir
hanenin kalkınm ası genellikle daha şanssız
bir hanenin kaynaklarının tüketilmesine ne­
den olur. Bu durumda verilen tepki genellik­
le toplanıp taşınmaktır. 1 9 3 0 ’larda büyük toz
fırtınaları sırasında Oklahomalı binlerce çift­
çi böyle yapmıştır. Brezilyalı on binlerce çift­
çi ailesi Amazon bölgesine yerleşmeye çalışır­
ken, daha büyük bir bölümü durumunun dü­
zeleceği umuduyla kentlere dönmektedir. Yağ­
mur ormanlarının yeni yerleşimlere açılması­
nın veya kentlerdeki gecekonduların mantar
gibi çoğalmasının yol açtığı olumsuz toplum­
sal ve çevresel sonuçları üzüntüyle karşılayabi­
liriz; ancak, kendilerine her zaman iyi davran­
mayan bir dünyada ellerinden geleni yapmaya
çalışan insanların gösterdiği kararlılığı de tak­
dir etmeliyiz.
Köylüler, zaman zaman silahlı direnişe ge­
çerler. Tarih, yumuşak başlı bir görünüş altın­
da gizlenen ve yüzyıllar boyunca biriken kız­
gınlığın kitlesel şiddet dalgaları halinde pat­
lak verdiği pek çok kanlı köylü isyanına ta­
nıklık etmiştir. 14. yüzyılda İngiltere, 15. ve
16. yüzyıllarda ise Almanya köylü isyanlarıy­
la çalkalanmıştır. Daha yakın zamanlara ba­
kacak olursak, Cezayir, Meksika, Rusya, Çin
ve Küba’daki devrimciler başarılarını büyük
oranda kendilerini destekleyen köylü ayaklan­
malarına borçludur. İronik olan ise, bugün ar­
tık yaşlanmış olan bu rejimlerin köylü ayak­
lanmalarının da dahil olduğu iç bunalımlarla
karşı karşıya kalmalarıdır. Cezayir’deki İslam­
cı kökten dinciler temelleri kısmen yoksul düş­
müş kırsal kesimde atılmış bir savaşın içinde­
ler. 1995’te Meksika’nın Chiapas bölgesinde­
ki yerliler de, isyan çıkartarak hükümetten top­
rak talebinde bulunmuşlardır.
Eric W olf’un (1966) işaret ettiği gibi, köy­
lü isyanlarını başlatan şey sadece uygulanabi­
lir bir toplumsal değişim talebi değil, aynı za­
manda ütopik bir adalet ve eşitlik talebidir de.
Bu tür umutlar köylüleri birleştirebilir ama ör-
gütleyemez. Örgütleme ve liderlik etme, siya­
sal açıdan donanımlı dışarıdan bireyler tara­
fından gerçekleştirilir. Hükümet güçlüyse, köy­
lü ayaklanması genellikle çok sayıda köylünün
ölmesi ve kalanların tarlalarına dönmesiyle so­
nuçlanır (bu olasılığın farkında olmak kuşku­
suz köylü ayaklanmalarının sayısını sınırlamış­
tır). Aksi durumda ise, hükümet özellikle sa­
vaş nedeniyle gücünü yitirmişse, güçlü bir lider
köylüleri kendi amacı etrafında birleştirmeyi
başarabilir ve hükümeti devirebilir. Çin’de de
böyle olmuş, Japonya’ya karşı verilen uzun sa­
vaşın yarattığı tahribattan sonra, M ao Zedung
devrimi gerçekleşmiştir. Köylü isyanları başa­
rılı olsa bile, eski ve geleneksel seçkinlerin yeri­
ni kentli seçkinler aldığından bu başarının tam
eşitlik sağlaması nadir rastlanan bir durumdur.
Yukarıda söz ettiğimiz Çin örneğinde, yeni ge­
len komünist hükümet de kırsal kesimdeki in­
sanların, özellikle köylülerin aleyhindeki poli­
tikaları sürdürmüştür. Toprağın denetimiyle il­
gili sistem değiştirilse ve yoksulluk azaltılabil-
se bile, büyük bir sınıf olan kırsal kesim üreti­
cisi toplumsal ve siyasal konumu açısından yi­
ne geri planda kalır; varlığını köylü sınıfı ola­
rak sürdürür.
Bu bölümün ilerleyen sayfalarında önce Ja ­
pon toplumundaki çiftçilerin makineleşme ve
sanayileşmeyle nasıl baş ettiklerini; daha son­
ra ise ABD’deki Amerikan aile çiftçiliğinin uğ­
radığı değişimi ve Kaliforniya’daki San Joaqu-
in Vadisinde bulunan çiftçisiz çiftliğin sonuçla­
rını göreceğiz.

KIRSAL KESİMDE D ö n ü ş ü m l e r
Ortadoğu’nun kırsal kesiminde yaşanan değişi­
min bazı örüntü ve süreçlerini daha iyi açıkla­
yabilmek amacıyla Mısır’a dönüyoruz. Ancak,
ekolojik de siyasal nedenlerle Mısır’ın farklı bir
konumda olduğunu unutmamak gerekir. Yine
de Mısır örneğinde nispeten uygun verilere ula­
şılabilmektedir. Daha da önemlisi Mısır, bölge­
de tarımsal değişimle bağlantılı pek çok refor­
mun başlatıldığı ve denendiği ilk ülkedir. Henry
Ayrout ve diğer ilk etnologlar Mısır’ın fellah ya­
ni köylü yaşamındaki tekbiçimliklere ve sürek­
liliklere dikkat çekmişlerdir. Ancak tarihsel de­
ğişimle birlikte ortaya çıkan bölgesel ve toplum­
sal çeşitlilik, sadece Mısır kırsal yaşamı için de­
ğil, bölgenin diğer kesimlerindeki çiftçiler için
de geçerlidir. Fransız sosyolog Jacques Berque,
20. yüzyılın ortalarında bir Mısır köyünün top­
lumsal tarihinin, olaya farklı bir boyut kazandı­
ran ayrıntılı bir incelemesini yapmıştır.1 Berque,
köyün değişen siyasal yapısını, insanlarının üre­
tim stratejilerini ve yaşam biçimlerini değişen
koşullara göre düzenli olarak nasıl değiştirdikle­
rini belgelemektedir. Edilgen ve değişmeyen bir
“ebedî fella b ” tablosundan farklı olarak, Sirs
el-Layyan köyü sakinlerinin değişen bir İktisa­
dî ortamda siyasal iktidarı kazanıp kaybeden ve
toplumsal statü mücadelesi veren aşiret ve ai­
leler halinde uzun soluklu bir tablosunu çizer.
Mısır’ın kırsal kesimindeki yaşama dair bu tab­
lo, dünyanın diğer bölgelerindeki köylü toplum-
larmınkine yakından benzemektedir.
M ısırlı bir ik tisatçı olan A bd’el-Fadel,
Temmuz 1952 devriminden önce büyük ara­
zi sahiplerinin veya 2 0 0 feddandan (bir fed-
----------------------------------
1 Jacques Berque, The Social History o f an Egyptian Villa-
ge in the Twentieth Century (Paris: Mouton,1957).
dan yaklaşık 0,4 hektara eşittir) büyük ara­
zisi olanların bütün toprak sahipleri içinde­
ki payının % 0 ,1 ’den az olduğunu ve bunla­
rın, üzerinde tarım yapılan toprakların yakla­
şık % 2 0 ’sini ellerinde tuttuklarım yazar.2 Bü­
yük ve orta büyüklükte arazi sahipleri, yani
beş feddan ve daha büyük ancak 200 feddan­
dan küçük arazisi olanlar, işlenen toplam ara­
zinin yaklaşık % 6 5 ’ini elinde bulundurmakta­
dır. Ancak, 1 9 5 0 ’de kırsal kesimde yaşayan ai­
lelerin % 4 4 ’ünün toprağı bulunmamaktadır.
Bu oran, kırsal kesimdeki hane halkının yalnız­
ca % 2 4 ’ünün toprak sahibi olmadığı 1929 yı­
lına göre daha yüksektir.
A bd’el-Fadel, tarım sal zenginlikteki bu
dengesiz dağılıma başlıca üç neden gösterir.
İlk neden, büyük toprak sahiplerinin toprak
ve su üzerinde fahiş kiralar talep etmelerini ve
istediklerinde kiracıları mülklerinden çıkara-
bilmelerini mümkün kılan bir tekele sahip ol­
malarıdır. İkincisi, bu toprak sahiplerinin mo­
dern kredi piyasasını tekellerine alarak, kiracı­
ları ve küçük toprak sahiplerini genellikle yıl­
da % 1 0 0 ’ü geçen oranlarda yüksek faiz alan
köydeki faizcilere mecbur bırakmasıdır. Bu fa­
iz oranları çoğunlukla küçük toprak sahibinin
iflası ve topraklarının zorla satılması demektir.
Üçüncüsü, kırsal arazideki ağır spekülasyonun,
arazi fiyatlarında üretimdeki her türlü artışın
üzerinde artışa neden olması, bunun da küçük
toprak sahibi için topraklarını genişletmeyi
zorlaştırmasıdır. (Burada M ısır’a odaklanmak­
la birlikte, benzer süreçlerin Ortadoğu’nun ge­
nelinde yaşandığı da göz önüne alınmalıdır.)
Bu sebeple, 1 9 5 2 ’deki Nasır devriminin ardm-
2 Mahmud Abdel-Fadel, Development, lncome Distributi-
on and Social Change in Kural Egypt, 1952-1972 (Camb-
ridge: Cambridge University Press, 1975).
dan kurulan yeni rejimin toprak reformuna
öncelik vermesi şaşırtıcı değildir.
Biri yukarı M ısır’dan diğeri Nil Deltası’ndan
iki köy halkı üzerinde yapılan bir araştırma,
Abd’el-Fadel’in çizdiği geniş ekonomik tabloyu
tamamlayan, köy ölçeğinde ilginç bir bakış açı­
sı sunar. Nicholas Hopkins ve Kahire Ameri­
kan Üniversitesi’nden bir araştırma ekibi, söz­
lü anket tekniklerini kullanarak hayvancılık ve
hane halkı ekonomisiyle ilgili bir çalışma ger­
çekleştirmiştir.3 Bu iki köyden büyük olanı, ya­
ni Assuit şehri yakınlarında Yukarı M ısır’da
bulunan M uşa’dan elde edilen bulgulara önce­
lik veriyoruz.
M uşa, resmi verilere göre 3 5 .0 0 0 nüfus­
lu, 7.000 haneli, Mısır standartlarına göre de
büyük bir yerleşim birimidir. Bununla birlik­
te, sınırlı piyasası, esnaf ve ticaret kesimleriyle
M uşa’ya köy denilebilir. Son zamanlarda tarla­
ların içinde ayrı hanelerin kurulmasına karşın,
hanelerin çoğu, topluluğun merkezleşen çekir­
değinde toplanmıştır. Çoğu hanede bireyler ya
mevsimlik ya da sürekli olarak kuzeyde çalış­
tıkları kentlerde ikamet etmektedir; diğerleri,
mevsimlik tarım işçileri olarak farklı çiftçi top­
luluklarına düzenli olarak gidip gelebilmekte­
dir. Muşalılardan Suudi Arabistan ve Kuveyt’e
göç edenler de olmuştur. Muşalıların hem mev­
simlik hem de uzun süreli göçmen olarak hare­
ketlilikleri toprağı kullanma imkânını kısıtla­
mıştır ve yerel istihdam modelleri birbiriyle ya­
kından ilintilidir.
3 Nicholas Hopkins vd., Animal Husbandry and House­
hold Economy In Two Egyptian Villages. Kahire: Kili­
se Yardım Hizmetleri Danışmanlık Raporu, 1980. Ayrıca
bkz. Nicholas Hopkins, “The Political Economy of Two
Arab Villages,” Arab Society: Social Science Perspectives,
der. Nicholas Hopkins ve Saadeddin İbrahim {American
University in Cairo Press, 1985).
Köyde yetiştirilen başlıca ürünler pamuk,
buğday, fasulye ve m ercim ektir; hayvansal
üretim, ikincil bir İktisadî faaliyet türü olarak
önemli yer tutar. Sığır, inek, koyun ve keçi ye­
tiştirilen başlıca hayvanlardır. Tarımda büyük
ölçüde makineleşmeye geçilmiştir. Bugün tar­
laları sulamak veya toprağı işlemek için hay­
vanlardan yararlanılmamaktadır. Su, yıl bo­
yunca bir ana kanaldan sağlanmakta ve besle­
me kanallarından geçerek tarlalara pompalan­
makta, burada çiftçiye ait sulama kuyuların­
dan ekili arazilere gönderilmektedir. M ısır’ın
pek çok yerinde olduğu gibi, M uşa’da da su­
lamada, N il’in her yıl taşmasına dayanan gele-
nekselliğin ötesine geçilmesinden kaynaklanan
sel ve su tablasının yükselmesi sorunları yaşan­
maktadır.
Uzun süren toprak reformu ve hükümet dü­
zenlemeleri dönemine karşın, toprak dağılımın­
da eşitsizlik sürmektedir. Bunun yanında, tarım
dışında seçenekler sunan istihdam kaynakları
yaratılmıştır ve bunlar şu anda pek çok haneye
gelir sağlamaktadır. Köy hane halkının ancak
yaklaşık % 10’unun resmen muhtaç, bir başka
deyişle toprağı veya geçimini sağlayacak başka
bir aracı olamayan gruptan sayılmasına karşın,
köylülerin tam olarak üçte ikisinin toprağı bu­
lunmamaktadır. Toprak sahibi olmayan hane
halkı geçimini, başka bir yerde işçi olarak ta­
rım alanında çalışmak, dükkân açmak ve devlet
memurluğu yapmak suretiyle sağlamaktadır.
Hane halkının yaklaşık % 2 0 ’sinin arazisi bu­
lunmaktadır; fakat bunların ancak % 2 0 ’sinin
arazisi ortalama bir hanenin geçimini sağlaya­
bilecek asgari düzey olarak düşünülen beş fed-
dandan büyüktür. Beş feddandan büyük arazi
sahipleri arasında, çiftçilikten büyük servet ya­
parak traktör, pompa ve benzeri tarım makine­
lerinin yanında, bu servetin bir kısmını kentte
gayrimenkula yatıranların sayısı azdır.
Toprağı olmayan hatta muhtaç sayılan pek
çok aile olmasına karşın, toprak sahiplerinin
işgücü sıkıntısı çekmesi, işgücünün maliyetinin
çok yüksek olmasından ve işçilerin uzun çalış­
ma saatlerine yanaşmamasından şikâyetçi ol­
ması bir ikilem doğurmaktadır. Kendileriyle
görüşülen işçilerse bunun aksine, iş bulmanın
güç olduğunu ve bulabilecekleri işlerden sağ­
layacakları kazançla geçinmenin zor olduğunu
söylemiştir. Hopkins, bu tartışmanın M ısır’da
kırsal kesiminin (ve Ortadoğu’nun pek çok ke­
siminin) siyasal ekonomisinde halen çözüme
kavuşturulmadığına dikkati çeker. Sorun kıs­
men, makineleşen çiftçilikteki işgücü talebi­
nin mevsimlik olmasından kaynaklanmakta­
dır. Toprak sahipleri doruk mevsimde işçi tut­
maya gerek duymakta; dolayısıyla kısa dönem-
lik işçiler için aralarında bir yarış başlamakta­
dır. İşçilerin başka yerlerden gelen işçilerle re­
kabet etmek zorunda kalması, onların bu tale­
bi yüksek ücret şeklinde suiistimal etme şansla­
rını kısıtlamaktadır. Bu olaylar zinciri, üzerin­
de duracağımız raporun kısmen dışına çıksa da
makul gelmektedir. Yine Hopkins, boş mevsim
olan kış aylarında iş bulamamaları nedeniyle
çoğu işçinin şehre göç ettiğini, bunun da nite­
likli tarım işçisi sıkıntısını arttırdığını belirtir.
Görüldüğü gibi, göç eden işçilerin ücretleri ve
gönderdikleri paralar günümüzde köyün eko­
nomisine dahil edilmektedir. Araştırma ekibi­
nin yaptığı ankete katılan hane halkının yak­
laşık % 19’u halen köyde yaşamasına rağmen
çiftçiliğin içinde doğrudan yer almamaktadır.
Bunun bütün Arap köylerinin tipik bir özelli­
ği ve gittikçe artan bir eğilim olduğu düşünce­
sindeyiz (bkz. Fernea ve Fernea. 1997, s.303).
Muşa hane halkı, bir arada yaşayan insan
sayısı ve bu bireylerin birbirleriyle ilişkisi yö­
nünden büyük bir çeşitlilik gösterir. Bu çeşit­
liliğe çoğunlukla yerel döngünün işleyişi ne­
den olurken, göç ve ücretli işgücü gibi İktisa­
dî etkenler de kısmen etkili olmaktadır. Anke­
te katılan hane halkının % 7 0 ’inden fazlası ya
çekirdek ailedir (anne, baba ve evlenmemiş ço­
cuklar) ya da en fazla bir kuşakla birlikte yaşa­
maktadır. Bir bütün olarak ankette 7,6 ile or­
talama hane halkı büyüklüğünün, ulusal nüfus
sayımlarında M ısır’ın bu kesimi için genel ola­
rak belirlenenden büyük olduğu tespit edilmiş­
tir. Anket, birbiriyle ilişkili üç değişken arasın­
da önemli bir pozitif korelasyon ortaya koy­
maktadır: Mülkiyete konu olan toprak mikta­
rı, büyük hayvansal üretim ve hane büyüklü­
ğü. M alî durumu iyi haneler daha büyük ve ge­
nişlemeye daha yatkındır. Ayrıca hayvan üre­
ticiliği, toprağı olanlar için toprağı olmayanla­
ra göre İktisadî açıdan daha elverişlidir; topra­
ğı olmayanlar yeterli miktarda doğal ya da iş­
lenmiş hayvan yemi bulamamaktadır. Hayvan
yetiştiriciliği pek çok açıdan tasarruf ve yatırım
gerektirdiği için gelir farklılığını arttırır. Nakit
bulunduğunda yavrular alınır, yetiştirilir ve so­
nunda ihtiyaç duyulduğunda satılır.
Muşa’yı Kahire Amerikan Üniversitesi pro­
jesinde incelenen Delta köyüyle kıyaslam a­
ya kalkışmayacağız; ancak yerel ekonominin
önemli bir yönüne ışık tutması ve Ortadoğu’nun
diğer kesimlerinde yapılan çalışmalarda yarar­
lanılabilecek sorular ortaya koyması bakımın­
dan söz etmeden geçemeyeceğimiz bir bul­
gu var. Delta topluluğunda kendilerine yönel­
tilen soruları yanıtlayan kadınların hemen he­
men yarısı tarlada çalıştığını; yaklaşık % 18’i
ise kendilerine ait hayvanları olduğunu ifade et­
miştir. Muşa’da, pek çok yönden daha bayındır
bir köyde, tarlada çalışan (ya da çalıştığını ka­
bul eden) kadın bulunmamaktadır. Çoğu ken­
di evinde hayvanlara bakmakta, yine de otlat­
ma ve suya götürme işini erkeklere bırakmakta­
dır. Rapora göre, bu zıtlığın nedenleri bütünüy­
le açıklanamamıştır ve Muşa, Mısır ya da O r­
tadoğu standartlarına göre bir uç örnek olarak
karşımızda durmaktadır. Kadınların tarımsal
işgücünde yer almamasını açıklayabilecek ne­
denlerden biri, Muşa’mn dışarıya büyük oran­
da göç vermesi ve pek çok ailenin geçimini dı­
şarıda çalışanların gönderdikleri paralarla sağ­
lamasıdır. Bu, nispeten yoksul ailelerin bile, ka­
dınları ev sınırlarının dışında çalışan haneleri
damgalayan toplumsal değerlere bağlı kalma­
sını mümkün kılmaktadır. Bu etiğin daha ılımlı
bir ifade bulduğu Delta’da dahi, “refah düzeyi
yüksek haneler kadının hane dışındaki rolünü -
bu rol eğitimdeki başarılardan, bir devlet göre­
vinden ya da benzerinden kaynaklanmadıkça-
yoksul hanelere göre daha fazla kısıtlamakta­
dır.” Bu bulgular, erkekler için yeni iş olanakla­
rının ve kent deneyiminin, kadını kenarda bıra­
kan geleneksel modelleri ve cinsiyete dayalı iş­
bölümünü, üstelik kısa vadede değiştireceği ka­
bulüne karşı bizleri uyarmaktadır.
Kahire’nin güneyindeki iki köyde yapılan
araştırmayı4 temel alan ve bazı nüanslar gös­
teren makalesine Elizabeth Taylor, göçün köy
4 Elizabeth Taylor, “Egyptian Migration and Peasant Wi-
ves,” Laıvless, 1987, s.253-271. Göçün Mısırdaki kent­
li kadınlar üzerindeki farklılaştırıcı etkisinin değerlendir­hayvan bakımındaki işgücüne dayanmak­
mesi için bkz. Homa Hoodfar, “Egyptian Male Migrati­
on and Urban Families Left Behind: ‘Feminization of the
Egyptian Family’ or a Reaffirmation of Traditional Gen-
der Roles?”. Development, Change, Gender in Cairo: A
View From The Household, der. Diane Singerman ve Ho­
ma Hoodfar (Bloomington ve Indianapolis: îndiana Uni­
versity Press, 1996).
kadınları üzerindeki farklılaştırıcı etkisini tartı­
şır. “Göçün göç eden hanenin kadını üzerinde­
ki etkisi, büyük ölçüde kadının içinde hareket
etmeye bırakıldığı aile yapısının şekline ve ka­
dının doğurganlık döngüsünde göçün gerçek­
leştiği aşamaya bağlıdır.” Taylor’un açıkladı­
ğı gibi, bu iki değişken, kadınını rolündeki sap­
maları çevreleyen parametreleri belirler. Büyük
bir ailede yaşayan genç bir kadın için kocası­
nın yokluğu, kayınvalidesinin daha fazla de­
netim sahibi olması ve kadının iş yükünün art­
ması anlamına gelebilir; göçmenin işinin elin­
den alınması, hane halkının geri kalan birey­
leri için, özellikle ailevi görevlerine ek olarak
kendisine fazladan tarımsal görevler de yükle­
nen genç kadınlar için daha fazla iş anlamına
gelir. Kadının yaşça daha büyük ve daha olgun
olduğu ve kocasının gönderdiği parayı ve top­
raktan elde edilen geliri denetleyebildiği çekir­
dek ailede kadının ödevlerinde çok farklı eği­
limler görülür. Bu gibi örneklerde kadm göre­
li bir özerklikle hareket edebilmektedir. Bu çer­
çevede hane reisinin haneyi yönetmek ve top­
rağı idare etmek gibi bazı görevlerini devrala­
caktır. Bununla birlikte Taylor şu sonuca va­
rır: “... köylülerin geçici göçü, göç eden ailele­
rin kadınlarının yaşam tarzlarında ya da üre­
timdeki rollerinde herhangi bir kalıcı değişik­
lik yaratmamaktadır. Çünkü göç, köylü üre­
timini marjinalleştirmemiştir... Gelirler köy­
lü üretimini arttırmaya yatırılmaktadır. Bu tür
üretim çoğunlukla, hane kadınının tarladaki
ve
tadır. Göçmen köylü ailelerin kadınları üre­
tim faaliyetinden sıyrılıp, evlerinde inzivaya
çekilememektedir. ”5
5 A.g.e.

K e n t l İ l e ş m İş T o p l u m :
ABD’DE ÇİFTÇİLİK
Amerika’daki çiftliklerin % 9 0 ’mdan fazla­
sı (çoğu kimsenin düşündüğünün aksine) ai­
leler tarafından işletilmektedir. Ancak bir ya
da iki kuşak öncesine göre aralarında çok bü­
yük farklılıklar bulunmaktadır. Yılda 500 bin
ABD dolarının üzerinde hasılat bırakan orta­
lama 1200 hektarlık çiftliklerin toplam çiftlik
alanı içindeki payı sadece % 2 ’dir ve bu çiftlik­
ler ürünün ancak % 3 5 ’ini sağlamaktadır. Üre­
timin yarıdan fazlası ise, en üstteki % 5 ’lik di­
lim içinde bulunan çiftlikler tarafından karşı­
lanır. (Feder, 199 4 , s .l). Amerika’daki çoğu
çiftlik, çiftlik dışı bağlantılardan önemli gelir­
ler sağlar. Büyük çiftlikler yeni teknolojiyi kul­
lanarak Frito-Lay ve McDonalds gibi gıda fir­
m alarıyla doğrudan anlaşm alı olarak çalış­
maktadır. Çağdaş Amerikan çiftçisinin finans­
man ve pazarlama konusunda da uzman ol­
ması gerekir. Amerika’da çiftçiliğin gelişimini,
Kaliforniya’dan ve ülkenin orta kesimlerden
örnekler vererek inceleyeceğiz.
Kaliforniya’daki VVaso’da
Tarım Ticaretinin Gelişimi
Amerikalı antropologlar, kendi toplumlarm-
daki çiftçi topluluklarını incelemenin önemini
kavramakta nedense gecikmişlerdir. 1 9 4 0 ’la-
rın başında W a lter G old schm id t (1 9 7 8 ),
Kaliforniya’nın 7 0 0 0 ila 8000 nüfuslu ve nü­
fusunun çoğunluğu değişik biçimlerde sanayi­
leşmiş ticarî tarımla uğraşan W asco kasaba­
sına dair bir inceleme yapmıştır. Bu çalışma
günümüzde bir klasik sayılmaktadır. Golds­
chmidt kasabada yaşamış, yerel örgütlere ka­
tılarak, görüşmeler yaparak ve resmî kayıt­
lar ve tarihsel belgeleri inceleyerek kasaba­
nın son yirmi otuz yıl içinde geçirdiği kök­
lü dönüşümü takip etmiştir. Son zamanlarda,
Amerika’nın kırsal kesiminin incelenmesi baş­
lıca araştırma odaklarından biri olmuş ve tah­
min edilebileceği gibi, bu araştırmaların çoğu
Kaliforniya’ya üzerinde yoğunlaşmıştır (bkz.
Chibnik, 1987).
içinde bulunduğumuz yüzyılın başlarına
kadar, şu an üzerinde çiftliklerin bulunduğu
Wasco toprakları bozkırdı ve bölgedeki başlı­
ca faaliyet koyun yetiştiriciliğiydi. Kasaba bir
dükkân, bir otel ve kovboyların ve ara sıra çift­
çilerin uğradığı birkaç bardan ibaretti. 1907’de
biri çıkıp, bütün W asco bölgesini elinde tu­
tan şirketi, varlıklarının bir kısmını satmaya
ikna ederek gelişmenin önünü açtı ve gerek­
li sulamayı sağlama sözü vererek çiftçilere rek­
lam yapmaya başladı. Övgüye dayalı reklam­
dan beklenen alındı ve topraklar kısa zaman­
da alıcı buldu; fakat sulama sistemi için ay­
nı şey söylenemezdi. Bir elektrik şirketi hat çe­
kerek yeni toprak sahiplerinin elektrikli pom­
pa tesisleri kurmalarını sağlamasaydı, çiftçiler
W asco’yu terk edip koy unlarına geri dönmek
zorunda kalacaklardı. Bu, W asco’da sanayileş­
menin başlangıcı oldu.
Elektrikli pompa, eskiden beri W asco’da
yaşayanlar için olduğu kadar, yeni küçük çift­
çiler için de önemli bir yatırımdı. Bu yatırımı
karşılamak amacıyla çiftçiler peşin para geti­
ren ürünlere yöneldiler; patates, pamuk, şeker
pancarı, limon ve üzüm yetiştiriciliği üzerinde
yoğunlaştılar. Bunun sonucunda hem elde edi­
len kârlarda, hem de yerleşenlerin sayısında ar­
tış oldu. Ticarî tarıma harcanan para birkaç yıl
içinde büyük miktarlara ulaştı. Bunalımın ya­
şandığı 1936’da bir çiftçinin ürettiği patatesten
1 milyon ABD dolarının üzerinde kâr sağladı­
ğı söylenir.
Bu gibi patlamalar Wascolu çiftçileri işle­
rini büyütmeye teşvik etti. Bazı çiftçiler arazi
kiralayarak bir iki yıl süreyle kâr getiren ama
bu arada da toprağı yoksullaştıran ürünler
yetiştirdiler (toprak yıpranınca, sahibi yonca
ekerek toprağı yeniden canlandırıyor, sonra
tekrar kiraya veriyordu). Bu büyüme strateji­
si, toprağı eken kişinin çok sayıda işçi kirala­
masını ve traktör ve benzeri motorlu araçlara
büyük yatırım yapmasını gerektiriyordu. D i­
ğer bazı Wascolu çiftçiler ise kârlarını başka
alanlara açılmak için kullandılar. Büyük ya­
tırım yapan bir çiftçi, düzenli bir ürün ve ge­
lir akışı sağlamanın yollarını arayacaktır. Ö r­
neğin bir başka toprak sahibinin ağaçlarında­
ki meyveleri satın alacak ve bunları toplamak
için kendisi işçi tutacak ya da biraz daha top­
rak satın alacaktır. Bu şekilde, bir çiftçinin işe
başladığında sahip olduğu arazinin büyüklü­
ğü (yaklaşık 8 hektar), otuz yılda % 5 0 0 ’lük
bir artış göstererek Goldschmidt’in çalışm a­
sını yaptığı dönemde 4 0 hektara kadar yük­
selmiştir.
W asco çok geçmeden çevredeki şirketle­
rin ilgisini çekti. Önce kamu hizmeti kuruluş­
ları, ardından ulusal bir banka, petrol şirketle­
ri ve süpermarket zincirleri geldi. Bu gelişme­
ler toplumsal tabloyu değiştirdi. Eyalet idare­
si, ulusal hükümet temsilcileri ve Wasco dışın­
daki şirketlerin temsilcileri kasabada öncü ol­
maya kalkıştılar. Nispeten küçük toprak sahibi
çiftçiler bile kendilerini toprağı işleyen insanlar
olarak değil, girişimci olarak görmeye başladı.
Goldschmidt’in sorularını cevaplandıranlar­
dan biri şöyle demiştir: “Kitabına koymanı is­
tediğim bir şey var. Bu ülkede çiftçilik bir tica­
rettir, yaşam biçimi değil”. (1978, s.22).
W asco, kasabada iş bulabilen ve bir gün
kendi yerini satın almayı hayal eden çok sa­
yıda niteliksiz işçiyi çekmeye başladı. Önce
Meksika kökenliler (Chicanolar), Birinci Dün­
ya Savaşı’ndan sonra zenciler, daha sonra da
1 9 3 0 ’larda O klahom a ve A rkansas’tan k a­
çan sığınmacılar ve kuraklığın vurduğu diğer
eyaletlerden ayrılan kişiler kasabaya akm etti.
Wascolu çiftçilerin gerek ırk bakımından ge­
rekse kültürel ve toplumsal açılardan kendile­
riyle eşit görmedikleri bu insanlar, kasaba hal­
kından daha yoksuldu. Bu iki grup arasında­
ki toplumsal ilişki son derece sınırlıydı. Araş­
tırmanın yapıldığı dönemde Meksikalılar, zen­
ciler ve kimi Oklahomalılar ayrı topluluklar
halinde yaşıyorlardı; kendi kiliseleri ve dük­
kânları vardı. Her bakımdan yabancıydılar ve
W asco’nun tüccar çiftçilerinin istediği de tam
olarak buydu: “baskın grubun toplumsal de­
ğerlerine erişmeye alışık olmayan ve modern
toplumun birkaç lüksüyle tatmin olan çok sa­
yıda işçi” (1978, s.62). Kentleşme yolunda kat
ettiği yol, ticarî üretim ve tüketim ve toprak sa­
hipleriyle işçiler arasındaki ekonomik uçurum
bakımından Wasco bir sanayi merkezi olmaya
çok uygundu. Bunların ötesinde kasaba, top­
rak sahipleriyle işçiler arasındaki bireysellik­
ten uzak ve tamamen ekonomik ilişkiye daya­
lı toplumsal yapısıyla endüstriyel kentli bir gö­
rünüm sergilemiştir. W asco’nun değişimini na­
sıl sürdürdüğünü görmek için, Kaliforniya üze­
rine yapılmış daha yakın tarihli bir çalışmaya
dönüyoruz.
 Ö R N EK
San Joaquin Vadisi'nde Çiftçisiz Bir Çiftlik
M a rk K ra m e r, K a lif o r n iy a ’ d a t a r ım ın g e ç ir d iğ i
dö n ü şü m d e n so n ra k i evreyi şö yle ta n ım la r: Ç iftçi­
siz çiftlik (19 8 7, s .19 7 -2 7 8 ). San Joaquin V a d is i’nde
d o m a te sin h a sa t z a m a n ıd ır; s a b a h 3 :o o ’te , s u la ­
ma ya p ıla n toplam 30 7 hektar arazi üzerindeki 105
m ily o n 7 0 8 b in a d e t o lg u n d o m a te s to p la n m a y ı
b e k le m e k te d ir. Tra k tö rle rin çe ktiğ i dev m a k in e le r
karan lığın için d e gürültüyle yol a lır. Bir seferde on
dört işçi ta ş ıy a b ile n ve uzay a ra cın a b enzeyen bu
m ak in e le r ik i ka tlı b ir ev y ü k s e k liğ in d e d ir; ü ze rle ­
rinde m erd ive n ler, asm a is k e le le r ve ta şım a b a n t­
ları va rd ır. M a k in e le r u zay ıp g iden d o m a te s fid e -
s i sıraların ı yu ta rak ilerler ve sap ve artıkları geride
bırakırlar. On dört işçi ta şıyıcı bandın a rk asın d a d u ­
rarak p azarlan acak d om atesleri kötülerinden ayırır.
Bu, in sa n a n eredeyse hiç iş düşm eyen dev bir
h asattır (Bugün 10 0 işçin in yeterli o lduğ u b ir ürün
top lam a işi için, b irkaç y ıl ö ncesine kad ar 6 0 0 ’den
fazla işçiye ih tiyaç d uyulurd u). Bu hasatta h içbir çiftçi
yer alm az; sad ece şirket id arecileri, yön eticiler, ırgat
b aşları ve işçile r vard ır. “Çiftçi" sö zcüğü fiilen yok
olm uştur; sadece “y e tiştiricile r” ve “to p la yıcıla r”dan
söz e d ile b ilir. Yöneticiler, uygun stratejiler b elirleye­
b ilm e k için p sik o lo ji dersleri alırlar. To p lam a m aki­
n elerinin ve rim in i h e sa p la r, ta şıyıcı b antların h ızını
a yarla rlar; b ir sıran ın so n u n a g e lin d iğ in d e m ak in e ­
ne geri dönerken işçile rin bir sig ara m olası verm e­
ye n iyetlen d iği zam anı asg ariye indirerek verim i d ü ­
zenlerler. Kram er, bir yöneticinin on dört k işin in işin i
yaln ızca iki k işiy le y a p acak yeni bir b içerdöver m ode­
li üzerinde ça lışıld ığ ın ı sö yle d iğ in i aktarır. Kalan on
iki k işi, eğer b u la b ilirse b aşka bir işle uğ raşacaktır.
D om ates tüketim i Am erikan toplum unun değişen
b eslenm e a lış k a n lık la rın ı çok iyi yan sıtm aktadır. Bu­
gün h er b irim iz y ıld a y a k la ş ık 2 3 ,5 kg d o m a te s
tü k e tiy o ru z ; 1 9 2 0 y ılın d a ise bu tüketim y a k la ş ık
7 ,9 kg id i. Bu d e ğ iş im , her geçen gün d a h a fa z­
OLAY
la yiyece ğ in evlerin m utfakları d ışın d a h a zırla n ıy o r
olm a sıyla açıktanm aktadır. Bu g elişm e, ketçap ve do­
m ates p üresi gibi h azır so s ve tatlan d ırıcıların ta le ­
b in i arttırm aktadır. Ta le b i k a rşıla m a k üzere yap ılan
üretim a rtış ı is e , y e d iğ im iz d o m a te sle rin g e n e tik
ya p ısın d a o lum suz d e ğ işiklikle re yo l açm aktadır.
Dom ates işleyen fab rikalar ürünün daha dayanıklı
olm asın ı; yetiştiriciler dom ateslerin hepsinin aynı boy­
da ve taşım a bantları üzerinde daha ko lay yuvarlan a­
b ilecek bir biçim de o lm a sın ı; m ühe n d isle r kabuğun
ta ş ım a y ı k o la y la ş t ıra c a k b iç im d e k a lın la ş m a s ın ı;
şirketleşm iş yetiştiriciler de hektar b aşın a düşen ve ­
rim in a rtm a sın ı ve ürünün h a sta lık la ra ka rşı daha
dire n çli o lm a sın ı istiyo rd u . S o n uçta ortaya tat h a ­
riç h e r ö ze lliğ e sa h ip m odern A m e rika n d o m a te si
çıktı. “G en etik u zm an lan, bu öze llikle re sah ip cin s­
ler yetiştirm eye çalışırken , diğer özelliklerin denetim i­
ni kaybediyorlar. Kalın kab uklu, asit oranı düşük, tek-
biçim li büyüyen, boyu eninden uzun, yap raklı ve yü k ­
sek verim li bir cins yetiştiriyorlar; ama bu arada tada
m üdahale edem iyorlar” (Kramer, 19 8 7, s .2 i3 ) . Kim ya­
gerler bile sürece katkıda b ulundu: O lg un laşm ak üze­
re olan dom ateslerin toprağına etilen adı verilen (yi­
ne doğal bitkilerden im al edilen) bir m adde p üskür­
tülerek kızarm a sağ lanıyor. Dom atesteki değişim g i­
bi, dom atesin yetiştiği çiftliklerin sah ip leri de değişti.
Y e n i cin s d o m a te sle rin y e tiş tirilm e s i için gereken
to p lu serm aye g ird ile ri d ikka te a lın d ığ ın d a , tahm in
edileb ileceği gibi bu yeni cin sler şirket topraklarında
ye tiştiriliyo r. Kram er’in ve rd iğ i b ir örneğe göre, bu
şirketlerden birinin 1 1 bin hektardan fazla arazisi, ön ­
de gelen bir sigorta şirke ti, b ir petrol şirketi, bir gaze­
tesi ve çoğu vergi tasarrufu sağ lam ak am acıyla bu işe
katılm ış doktor ve avukatlardan oluşan binlerce or­
tağı b ulunm aktadır. Bu k o şu lla r altın da küçük çiftçi­
nin pek şan sı kalm am ıştır ya da kalm ayacak gibi gö­
rünm ektedir.
Özet
Dar alanda çok ürünün yetiştirildiği yoğun ta­
rım, enerjiye daha fazla yatırım yapılması ve
birim araziden daha fazla verim alınması yö­
nünden bahçecilikten ayrılır. Ek enerji, sabana
koşulan hayvanlar, tarım makinelerinde kulla­
nılan fosil yakıtlar, gübreler ve insan gücü gibi
çeşitli kaynaklardan sağlanabilir. Yoğun tarım
yöntemleri, sulama kanalları, sekileme, nöbet­
leşe ekim ve ürün ve hayvan cinslerinin iyileşti­
rilmesini kapsamaktadır. Bu tekniklerle, ekilen
tarlaların verimi artırılabilir, daha fazla arazi­
de ekim yapılabilir ve nadasa bırakma dönem­
leri azaltılabilir ya da kaldırılabilir. Yoğun ta­
rımda hem arazi hem de çiftçi fazla çalışsa da,
sonuç olarak çok daha fazla verim alınır.
Yoğun tarım, çevreyi büyük ölçüde yeniden
şekillendirir. Örneğin yetersiz yağış sorunuy­
la başa çıkmak için sulama sistemleri inşa eden
çiftçiler, çözümü çok daha güç yeni ve karma­
şık sorunlara yola açabilirler. İnsanlar ekosis-
temlerini değiştirdikçe, üretim temellerini ko­
rumak için daha fazla işgücü ve örgütlenmiş
emek gerekecektir.
Yoğunlaşmanın önemli toplumsal sonuçla­
rı olmuştur. Sulamanın gelişmesi, kentlerin ve
toprağa bağlı devletlerin kurulmasıyla bağlan­
tılıdır ve nüfusun çoğalması, ekonomik taba­
kalaşma, ticaretin artması, zanaatkârlığın or­
taya çıkması ve hiyerarşik sivil ve dinsel örgüt­
lenmelerin oluşması gibi toplumsal değişimle­
ri de beraberinde getirmiştir. Karar alabilecek
bir merkezî otorite ihtiyacı, bölgede toprak ve­
rimliliğindeki çeşitlilik ve yiyecek fazlası, kent­
lerin ve devletlerin ortaya çıkmasında etkili ol­
muştur. Bir zamanların özerk çiftçi topluluk­
ları devletler tarafından yok edilmiş ve çiftçi­
ler (ya da köylüler) toplumsal ve İktisadî sis­
tem ve üretim araçları üzerindeki egemenlikle­
rini yitirmiştir. Köylüler bağımlı oldukları top­
rak, sermaye ve emek üzerinde denetimi bulun­
mayan çiftçilere dönüşmüş; dahası, çoğu za­
man yol ve köprü inşası gibi işlerde ücretsiz iş­
gücü olarak corvee kapsamında kullanılmıştır.
Dünyanın bazı bölgelerinde köylüler ortakçılık
yoluyla toprağı kullanma imkânı yakalamakta
ya da üründen pay verme karşılığında başkala­
rına ait toprakları işlemektedir.
Meyve-sebze yetiştiriciliğinde gördüğümüz
(toprak sahiplerinin topraklarını birleştirerek
kurdukları) şirketleşme sistemi, genelde özel
mülkiyetin önünü açmaktadır. Özel mülkiyet­
te toprak bireyin malı kabul edilir. 20. yüzyılın
başlarında yeni bir toprak ayrıcalığı biçimi or­
taya çıkmış ve yaygınlık kazanmıştır. Eskiden
bütün komünist ülkelerde de geçerli olan bu
İdarî sisteme göre, toprak devletin malıdır ve
devlet köylülerin emeğinin ve gelirinin çoğunu
denetler. İdarî toprak denetimi tarzı bazı karı­
şıklıklara yol açmıştır. Ortak çiftçilik, Çin’de
gıda üretiminin neredeyse çökmesine neden ol­
muş ve büyük oranda terk edilmiş bir politika­
dır. Bazı ortak girişimler ilerleme kaydetmekte­
dir; bunlar katılımcılara kimi avantajlar sunan
ve çiftçilerin bireysel çabalarıyla üretemeyecek-
leri ürünleri üreten küçük girişimlerdir.
Bazı istisnai durumlarda köylü çiftçiler için­
de bulundukları durumu katlanamaz hale gel­
diklerinde başkaldırırlar. İçinde bulunduğu­
muz yüzyılda köylüler Cezayir, Meksika, Çin
ve Küba’daki devrimleri desteklemişlerdir. Bu
gibi ayaklanmalar başarılı olsa da, çiftçiler du­
rumdan çoğunlukla kentli nüfus kadar yarar
sağlayamazlar.
Sanayileşmenin başlıca özelliği, artan mik­
tarlarda enerjinin yönetimi, uzmanlaşma ve
makineleşme -insan ve hayvan gücünün yeri­
ni mekanik cihazların alm ası- üzerine kurulu
oldukça gelişmiş bir fabrika sistemidir. Sanayi
toplumunun ortaya çıkması fiziksel ve toplum­
sal çevremizde önemli değişikliklere yol açmış­
tır. Sanayi toplumlarında, enerji üretimi arttık­
ça yaşamı sürdürmek için ihtiyaç duyulan ener­
ji miktarı da artmaktadır.
Sanayileşmenin pek çok toplumsal sonu­
cu vardır. İnsan nüfusu daha önce görülmemiş
bir hızla artarak doğal kaynaklar üzerinde bas­
kı yaratmaktadır. Sanayileşme demografik bir
dönüşümü de beraberinde getirmektedir: Bü­
yüme oranı istikrara kavuşuncaya kadar, nü­
fus hızla ve sürekli artmaya devam eder. İnsan­
lar sanayi alanında iş bulma umuduyla köyle­
rini bırakıp şehirlere gittiğinden, ülke içi ve ül­
kelerarası kitlesel göçler başlamıştır. İşgücün­
de uzmanlaşmanın giderek artması ve servetin
belirli noktalarda yoğunlaşması, yeni toplum­
sal ilişki ve örgütlenme şekillerini doğurmuş­
tur. Sınıflar içindeki kültürel ve etnik farkla­
ra dayalı farklılaşma azalırken, sınıflar arasın­
daki farklılaşma artmıştır. Sanayileşme yoluyla
yaratılan ekonomi coğrafî sınırları aşmıştır. Bu
bölümde tarımda sanayileşme, insanların bu
fenomene uyarlanmaları ve teknoloji ile çoku­
luslu şirketlerin etkisi üzerinde durulmaktadır.
Kaliforniya’daki Wasco örneğinde, bir köy
toplumunun makineleşme yoluyla nasıl kent­
leştiği, yani geçim sağlama amacıyla yapılan
çiftçiliğin nasıl kâr amaçlı çiftçiliğe dönüştüğü;
yerel toplumun kendi dışındaki dünyaya bakı­
şının nasıl değiştiği ve bireysel bağların kop­
ması sonucu toplumsal ilişkilerin nispeten bi­
reysellikten uzak bir hal alarak nasıl çözüldü­
ğü görülmektedir. San Joaquin Vadisi’ndeki
büyük şirketler, çok büyük çiftlikleri çiftçiler
olmaksızın idare etmekte, göçmen işçi grupla­
rının denetimini yöneticilere ve ırgat başlarına
bırakmaktadır. Günümüzde ticarî açıdan ba­
şarılı bir işletme için 400 hektardan fazla top­
rak gerekse de, aile çiftliği halen ABD’nde hâ­
kim olan çiftçilik biçimidir. Ülkenin orta ke­
simlerinde, yerleşim modelinin halen belirli bir
etnik yapısı vardır; örneğin, Illinois’da Alman
kökenli aileler çoğunluktadır.
 ÜÇÜNCÜ KISIM

Kültürel Çeşitlilik

I I ç ü n c ü K ıs ım , İk in c i K ıs ım ’d a b a h s e d ile n d ü ş ü n c e le r in ç o ğ u n u a y r ın -

( İ m # t ı la r ı ile e l e a l m a k t a d ı r . B a ş lık la r , a n t r o p o l o j i k b a k ış a ç ıs ın ı iş b a ş ın ­

d a a n la m a y a y ö n e lik t ir . H e r b ir b ö lü m d e , b ir e y s e l d a v r a n ış a o d a k la n m a ,

to p lu m i ç in d e k i d e ğ iş k e n l e r v e ç e v r e ile k iş in in k e n d i t o p lu m u n u n iç in ­

d e n v e d ış ın d a n k a y n a k la n a n s o r u n la r la b a ş a ç ık m a s ı g ib i b ir d iz i o r t a k

k o n u y e r a lm a k ta d ır.

S e k iz in c i B ö lü m ’ d e , t o p lu m s a l y a ş a m ın iş le y iş b iç im i - d a h a b ü y ü k ö l ­

ç e k li t o p l u m s a l o l u ş u m l a r iç in t e m e l y a p ıt a ş l a r ı o l a n - a k r a b a l ı k , e v l i l i k

v e a ile k a v r a m la r ın ın e le a lın m a s ı ile b a ş la m a k t a d ır . O n b ir in c i B ö lü m ’d e

s o y d a n lık id e o lo jile r in in r o lü v e s iy a s a l e t k ile r i a n l a t ılm a k t a d ır . D o k u z u n ­

c u B ö lü m ’ d e - ö z e l l ik l e s is t e m a t ik e ş it s iz lik v e b u n u n g id e r e k y e r le ş m e ­

s i a n l a m ı n d a - t a r t ış m a lı v e g e n e llik le y a n lış k u lla n ıla n t o p lu m s a l c in s i­

y e t , ır k v e e t n ik k ö k e n k a v r a m la r ın a y e r a y r ılm ış tır . O n u n c u v e O n b ir in c i

B ö lü m le r ’ d e k i e k o n o m ik v e s iy a s a l ö r g ü tle n m e le r in e le a lın ış b iç im i, t o p ­

lu m s a l g r u p la r ın t e m e l ö r g ü tle n m e s i ta r t ış m a s ın ı g e n iş le t m e k t e d ir . O n i-

k in c i B ö lü m ’ d e k i d in k o n u s u e k o n o m ik v e s iy a s a l y a ş a m la ilg ili g ö r ü ş le ­

r im iz d e k u lla n ıla n k a v r a m la r d a n y a r a r la n m a k t a d ır .

B u b ö lü m le r k ü ltü r ü n a n la m la n d ır ıc ı y ö n ü y le ilg ilid ir : in s a n o ğ lu n u n

a n m a v e tö r e n le ş tir m e ih tiy a c ı e v r e n s e ld ir . K u ts a ld a n d ü n y e v îy e k a d a r

u z a n a n g e n iş b ir y e lp a z e d e â d e t l e r b ü y ü k b ir ç e ş itlilik g ö s te r ir ; b ir e y s e l

y a d a t o p lu v e y a k iş is e l y a d a s iy a s a l o la b ilir . H e p im iz g ü n lü k h a y a t ım ız ­

d a k i s ır a d a n d a v r a n ış la r ım ız ı ö z e l, k iş is e l v e b a z e n d e t a m a m e n k e n d in e

ö z g ü a lış k a n lık la r a d ö n ü ş t ü r m e e ğ ilim i g ö s te r ir iz .

S o n b ö lü m t o p lu m s a l d e ğ iş im in p la n la n m ış y a d a p la n la n m a m ış s o ­

n u ç la r ın a ; a n t r o p o lo g la r ın b u d e ğ iş im s ü r e c in i a n la m a k k o n u s u n d a ne

t ü r k a tk ıla r ı o ld u ğ u n a v e u y g u la m a lı a n t r o p o lo ji y a d a k a lk ın m a a n t r o p o ­

lo jis in in e t iğ in e o d a k la n m a k t a d ır .
 AKRABALIK VE TOPLUMSAL
ÖRGÜTLENME
Akrabalık Terimleri ve Toplumsal
Davranış
ÖRNEK OLAY
Yanomamö Toplumunda
Akrabalık
Akrabalığın Manipülasyonu
Akrabalığın Sınıflanması
ÇAĞDAŞ SORUNLAR
Seçtiğimiz Aileler

S o y d a n l ik İ d e o l o j İ s İ v e
SOYDANLIK GRUPLARI
Tekyanlı Soydanlık Grupları
ÖRNEK OLAY
Kenyalı Pokotlar
ÖRNEK OLAY
Kuzeydoğu Arizonatı Hopiler
Tekyanlı Olmayan Soydanlık
Grupları
EVLİLİK, YENİDEN EVLENME VE
Ev l İ l İ k l e O l u ş a n Y e r l e ş İ m
Evlilik
Boşanma ve Yeniden Evlenme
Bir Mübadele Biçimi Olarak Evlilik
TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Evlilik ve Paranın İdaresi
ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Yürükler Arasında Kız Kaçırma ve
Kaçma: Yeniden Gözden Geçirilen
Bir Sorun
Evlilik ve işbölümü
Evlilik Kuralları
A İ le d e H a n e B İ r l İ ğ İ
Bağımsız Hane Birliğine Karşı
Geniş Hane Birliği
 SEKİZİNCİ BÖLÜM

Akrabalık, Evlilik ve Hane Birliği

oplumsal ilişkilerin dinamikleri açısından

T akrabalık bağlarının önemim tahmin et­
mek zordur. Bir İskoç halk şiirinde bu şöyle
ifade edilir:

Adam Smıth
Bütün dostlarınca reddedildi
Ama yaptığı bütün kotu şeylere rağmen des­
teklendi
Bütün akrabalarınca.

Bu dörtlükte, duydukları bağlılıktan dönen­

ler komşu ve yakın arkadaş olan “dostlar”dır;
sabit olup değişmeyen ise akrabalar. Akraba­
lar hakkmdaki bu yaklaşım, birbirine düşman
olan akrabaların dışarıya karşı nasıl yakın ola­
bildiğini gösteren eski bir Arap deyişinde de
yansıtılır:

Ben erkek kardeşime karşıyım; erkek kardeşim

ve ben kuzenlerimize karşıyız; ben, erkek kar­
deşim ve kuzenlerim diğerlerine karşıyız.

İnsan uyumunun en önemli yanı, daha ön­

ce de vurguladığımız gibi, sorunlara esnek, ya­
ratıcı bir şekilde tepki verme yeteneğidir. Ge­
niş toplumsal gruplar içinde başkaları ile işbir­
liği yaparak çalışmak ve toplumsal bir grubun
üyeleri olarak birlikte yaşamak -çalışmak, hat-
Yerleşim alanları ve orman kampları arasında hareket halinde bir Batak ailesi. (Fotoğraf James Eder)
ta mücadele etmek ve rekabet etmek gibi belir­
li amaçları başarm ak- için birçok insanın fa­
aliyetlerini koordine etme yeteneğimiz, insan
uyumunun hayatî bir parçasıdır. İnsan uyu­
mu, insanların nihaî hedeflerine ulaşmak için
akrabalık grupları içinde örgütlenme, evlen­
me, hane birliği oluşturma ve akrabalık bağ­
larım ve diğer ilişkilerini kullanma şekillerin­
den ibarettir.
Akrabalık, diğer primatların da dahil oldu­
ğu bütün toplumsal türlerle paylaştığımız top­
lumsal örgütlenmenin temelidir. Bu bölüm ak­
rabalığa dayanan toplumsal örgütlenmenin te­
mel ideolojileri veya modellerine ilişkindir.
Burada “ideolojiler”, kendi dinimiz ve diğer
inançlarımız gibi zihinsel imgeler taşıyan kül­
türel yapılanmalar, yani aile, atalık, soydan-
lık ve akrabalık hakkındaki fikirlerimize işa­
ret eder (Leaf, 2007). Aile ve akrabalığa ilişkin
fikirler, kültürel sınırlar ötesinde bazı düzen­
lilikler sergilemekle birlikte, çok çeşitli olduk­
ları için bunları ideolojilere dayanarak düşün­
mek en doğrusudur. Bu nedenle genel bir akra­
balık tartışması ile başlayacağız ve toplumsal
olarak yaratılan ve kullanılan akrabalık bağ­
larının çeşitli yönlerini ele alacağız. Bir toplum
içinde bile bütün pratikleri içeren tek bir mo­
del olmadığından, insan davranışı çok çeşitli
olsa da, basitleştirilmiş bazı analitik modelle­
ri betimleyeceğiz.
AKRABALIK VE
To plu m sa l Örg ü tlen m e
Bir akrabalık sistemine bakmanın yolu onu bir
statüler ve karşılıklı roller modeli olarak gör­
mektir (Bkz. İkinci Bölüm). Bir toplum tarafın­
dan kullanılan model diğeri tarafından kulla­
nılan modelden farklı olabilir; birinde statüle­
re önem verilirken diğerinde önem verilmez ve
hatta göz ardı edilebilir. Daha sonra göreceği­
miz gibi, birçok kültür en önemli akraba ola­
rak annenin erkek kardeşini görür ve onu ta­
nımlayan özel bir sözcük kullanır. Hem anne
hem de babanın erkek kardeşini tanımlamak
için “uncle” sözcüğünü kullanan çoğu İngiliz­
ce konuşan toplumlarda böyle bir statü ayrı­
mı mevcut değildir. Birçok toplumda, akraba­
lık kuşaklar arası toplumsal ilişkinin temeli­
dir ve böylece zaman içindeki bilginin aktarı­
mı için bir kanal sağlanır. Bu bilgi sadece tek­
nik bilgi değildir, aynı zamanda bir kişinin ro­
lü, statüsü, ilişkileri ve zorunlulukları hakkm-
daki çok temel toplumsal bilgileri de içerir. Bu
nedenle akrabalık, genellikle bir kişinin dahil
olduğu ilk ve belki de yegâne toplumsal rol sis­
temidir ve doğumla birlikte başlar, yaşam boyu
değişmez. Napoleon Chagnon’un (1983) orta­
ya koyduğu gibi, “akrabalık toplumsal yapı­
nın kalbidir.”
İnsanların kendi akrabalarını tanımlama ve
sınıflama usulleri ve bu sınıflamaların toplum­
sal davranış ve toplumsal örgütlenme ile bağ­
lantılarını içeren akrabalık incelemeleri, antro­
polojinin aslî bir parçasıdır. Antropologlar ak­
rabalığın aşırı derecede karmaşık sanayi top-
lumlarında bile önemli olduğunu kavramaya
başladılar: Çoğumuz kan veya evlilik yoluyla
bağlı olduğumuz insanlarla birlikte yaşarız ve
onlarla çok güçlü ve süreli ilişkilerimizi sürdü­
rürüz. ABD’de, boşanma ve yeniden evlenme
oranlarının yüksek oluşu nedeniyle yeni ve il­
ginç ailesel düzenlemeler oluşmaya başlamıştır.
Daha önceki evliliklerden olma çocuklar ebe­
veynlerinin yeni evliliğinden olma çocuklarıy­
la birlikte yaşayabilmektedir. Bu çocuklar çok
sayıdaki yarı üvey kardeş (ana veya baba tara­
fından kan bağı olan, çev.) veya üvey kardeşler
(kan bağı olmayan, çev.) ve hatta kendilerine
büyükbaba veya büyükanne gibi davranan in­
sanlarla yaşam boyu birlikte olabilmektedirler.
Bu tür durumlar söz konusu olabilse de, akra­
balık rolleri evrensel davranış düzenleyicileri­
dir ve bundan dolayı toplumsal yapı için evren­
sel anahtar durumundadırlar. Murray Leaf’in
yazdığı gibi “Akrabalık ve soydanlık, tüm in­
san topluluklarında rastlanan ve topluluk üye­
leri tarafından açıkça farklı ve önemli bir kül­
türel sistem olarak kabul edilen, dolayısı ile
hâlâ ayakta kalan birkaç kültürel evrenselden
biridir” (Leaf, 20 0 7 , s.157)
Akrabalık Terimleri ve Toplumsal Davranış
İnsanlar davranışlarını, başkalarıyla karşılaş­
tırma yoluyla kendi kendilerini algılama şekli­
ne göre düzenleme eğiliminde oldukları için an­
tropologlar farklı kültürlerdeki insanların ken­
di akrabalarını sınıflama tarzları ile ilgilenirler.
Bununla beraber, akrabalık terminolojisi bir dil
sisteminin parçasıdır. Babanı akrabalarını an-
neninkinden otomotik olarak ayıran bir akra­
balık terminolojisine sahip bir kişi, kendi akra­
balarını böyle bir ayrıma sahip olmayan bir ki­
şinin bakışıyla görmeyebilir (veya buna uygun
davranmayabilir). Antropologların “C row ”
olarak adlandırdıkları bir akrabalık terminolo­
jisine sahip Arizonalı Hopiler babanın kız kar­
deşini anneninkinden ayırırlar. Bir Hopi erke­
ğinin babasının kız kardeşi (kya’a) ile yakın ve
samimi bir ilişkisi vardır ve bu ilişki ömür boyu
sürer (Whiteley, 1985, s.360). Aslında bu iliş­
ki aynı anasoyunun (Hopi toplumu anasoylu
klanlara sahiptir) üyeleri arasındaki ilişkilerden
çok daha anlamlı olabilir.
Sınıflama sistemleri bize insanların aynı ka­
tegoriye dahil oldukları düşünülen ve belirli bir
tavır içinde davranmalarının beklenildiği akra­
balarına yönelik algılarını nasıl organize ettik­
lerini ve bu kategorinin dışında kalan ve fark­
lı bir şekilde davranmaları beklenilen akraba­
larını ayrı terimlerle nasıl tayin ettiklerini an­
latır. Akrabalık terimleri elbette kişilere mut­
lak bir doğrulukta bir davranış öngörmez. Bu­
nun nedenlerinden biri, hiç kimsenin akrabalık
rollerini veya diğer başka rolleri başkalarıyla
tamamen aynı şekilde yorumlamamasıdır; za­
man içinde kesinleşen kurallar söz konusu top­
luma uyarlanır. Nitekim, anneanne ve baba­
annemizin doğumgünlerini hatırlamaya çalış­
sak da, birinin yarenliğinden çok hoşlandığı­
mız için onu diğerinden daha sık ziyaret edebi­
liriz. Keza, akrabalık terimleri insanları bir ka­
tegori içinde gruplasa bile bu kategori içinde
de ayrımlar mevcuttur. Örneğin, annemizin er­
kek kardeşini (dayı) ve annemizin kız kardeşi­
nin kocasını (enişte) tek bir “uncle" terimi al­
tında toplayabiliriz, ama çoğumuz sadece ev­
lilik yoluyla bizimle hısım olan birine (eniş­
te) başvurmadan önce muhtemelen “kandaş”
olan uncle ’a (dayı) gideriz (birincisi çok zengin
veya cömert değilse).
Ayrıca, terminoloji önemli toplumsal rolle­
ri hem tayin eder hem de yansıtır. Yandaki kısa
örnek bu ilkeyi göstermektedir. Bu örneği ince-
Luxor yakınlarında
üç kuşaktan Mısırlı erkekler.
(Fotoğraf Daniel Bates)
Daha önce gördüğüm üz g ibi, Yanom am öler şiddetin
d a m g a sın ı vu rd u ğ u b ir çe vrede y a şa y a n b ir grup
G ü n e y A m e r ik a lı K ız ıld e r ilid ir . K ö y le r a r a s ın d a
yap ılan sürekli sa v aşla r m üttefik edinm e g erekliliğini
doğurur; ayn ı zam an d a ka d ın e k s ik liğ in e yo l açan
ve d o la yısıyla savaşları te şv ik eden kız çocuğu katli
uyg ulam asın d an dolayı, erkekler eş bulm akta zorluk
çekerler. Bu nedenle Yanom am öler için iki şey özel­
likle önem lidir: bir eş b ulm ak ve m üttefikler edinm ek.
Bu ik i k a y g ıla ra b a ğ lı o la ra k , iyi ta n ım la n m ış
b ir a k r a b a lık iliş k ile r i a ğ ı va rd ır. Y a n o m a m ö le rd e
ak ra b a lık g rup larına üye lik erkek so y çizgisind en m i­
ras a lın ır; hem erkekler hem ka d ın la r b ab aların ın a k ­
raba grubunun veya soyunun m ensubu olur. Erkek­
ler ve k a d ın la rın k e n d ile rin in k in in d ışın d a b ir a k ­
rab a g ru b u n d a k i b e lirli kuzen tip le ri ile e v le n m e ­
leri g erektiğin d en, e v lilik ko nusun d a b ir kişin in ait
olduğ u a k ra b a lık grubu ö ze llik le ö n em lidir. Bu z o ­
runlu lu k çoğu kez farklı akrab a grup ların dan genç er­
keklerin kız kard eşlerin i değiş tokuş etm elerine yol
açar. Aynı iki akrab a grubu ku şa kla r boyu kad ın ların ı
d e ğ iş to ku ş etm eye devam e ttikle rin d e , a ra la rın d a
g ü çlü b a ğ la r o lu ş u r. Bu türden m ü tte fikle r s a v a ş
zam an ın d a son derece önem lidir.
Y a n o m a m ö le rin ke n d i a k ra b a la rın ın b irço ğ un a
verdikleri isim ler bu e vlilik kurallarını ve oluşturdukları
ittifakları yan sıtır. Belirli bir kuşak içinde, bir akraba
grubunun bütün üyeleri birb irlerine “erkek ka rd e ş”
ve “kız kardeş” olarak bakar. Bu araların da evliliğin
y a s a k o ld u ğ u n u n b ir y a n s ım a s ıd ır. B un a k a r ş ılık
b ir e rk e k b a şk a is im li a k ra b a g ru p la rın d a k i e v le -
n ile b ilin ir bütün kad ın a krab a la rın ı (bizim “ku ze n ”
d iyeb ileceğim iz akrabalar) onlarla evlen sin ya da ev­
lenm esin “karı” o larak ad landırır. Aynı şek ild e , aynı
erkek “karıları”nın hepsinin erkek kardeşlerin i, e vlilik
yo luyla o lu şab ile ce k potan siyel bağa işaret eder b içim ­
de “kayınb irad e r” o larak adlandırır. Beşinci Bölüm ’de
gördüğüm üz üzere, erkek kardeşler aynı kad ınlar için
rekabet ettiklerinden, a ra la rın d ak i iliş k ile r çoğu kez
g erg indir. Öte ya n d a n , ka yın b ira d e rle r eş e d in m e k
ve savaşta m üttefik olm ak için birbirlerini kazanm a­
ya ihtiyaç duydukların dan ilişkile ri çoğ un lukla o ld uk­
ça arkadaşçadır.
Y a n o m a m ö le rd e , to p lu m sa l e tkile şim ö rün tüle-
rinin k u ru lm asın d a a k ra b a lık kategorileri ön em lidir.
B irço k to p lu m sa l d u rum da b ir k iş in in sta tü sü , b ü ­
y ü k ölçüd e te k b ir a k ra b a lık terim iyle ta n ım la n a b ilir.
Chagnon kendi alan ça lışm a sın ı yürüttüğü köye k a l­
m aya gelen öksüz k a lm ış bir ergen erkek çoçuğun
y a ş a d ık la rın ı a n la tır. Çocuğ un kö yde h iç b ir gerçek
a krab a sı yoktur, an cak a krab a g rup larından birin in
reisine “b ab a ” diyerek toplum için de ken dine b ir yer
e din m eye ça lışır. Bu ta ktik kö yde diğerleri ile otan
b ağ ın ı g e liştirm e si ve yö n le n d irm e si için bir d a y a ­
nak oluşturur.
A k ra b a lığ ı s ın ıfla m a siste m le ri sad e ce to p lu m ­
s a l iliş k ile r in y a p ıs ın ı g ö ste rir; in s a n la r ın g erçe k
d a v ra n ışla rın ı gösterm ez. Ş aye t b ir Y an o m am ö b ir
erkeğe “erkek ka rd e ş” ve diğerine “ka yın b ira d e r” d i­
yo rsa, bu terim ler bize o kişin in bu iki erkeğe karşı
iki farklı rol oyn ad ığ ın ı kab ul ettiğin i anlatır. Fakat bu
rollerin gerçekte ne olduğ unu bize anlatm az. Etnog­
raf bunları sap ta m ak için gözlem ve g örüşm eler y o ­
luyla top lum u in cele m e lid ir. Ö n celikle, etnograf er­
kek kardeş ve k a yın b ira d e r rollerinin neyi içerdiğini
öğrenir, d ah a so n ra bu terim lerle b ir erkeğe hitap
eden b ir Yan om am ö erkeğin in d a vran ışın ı doğrulukla
ön g öreb ilir ve yo ru m layab ilir.
lerken, bunun o toplumdaki bir erkeğin pers­
pektifinden sunulduğunu aklımızda tutalım;
kadınlar aynı akrabalık ilişkilerinden bazıları­
na tamamen farklı bir şekilde bakar.
Akrabalığın Manipülasyonu
Genel akrabalık kurallarının gündelik hayatın
özel gerekliliklerine uyarlanmasında, insanlar
sadece akrabalık rollerini değil aynı zamanda
akrabalık terimlerini de manipüle ederler. Şim­
diye kadar tartıştığımız işaret edici terimler ki­
şinin kendi akrabaları hakkında üçüncü bir ki­
şi ile konuşması esnasında o akrabaları işaret
eden terimlerdir. Böylesi terimler toplumun sı-
nıflayıcı akrabalık sistemini çok tutarlı olarak
yansıttığı için, birçok akrabalık çalışması as­
lında işaret edici terimlerle ilgilidir. Bununla
birlikte, akrabalık dili kişinin kendi akrabası­
na doğrudan hitap ettiği sırada kullandığı hi­
tap terimlerini de içerir. Çeşitli durumlar kar­
şısında insanlar kendi ihtiyaçlarına uydurmak
için hitap terimlerini manipüle ettiklerinden,
bu terimler özellikle ilginçtir. Bunlar doğrudan
ve yüz yüze konuşmalarda kullanılan terimler­
dir ve işaret edici terimlerle çelişkili olabilirler.
Yaygın bir şekilde gözlenen bir toplumsal
strateji, arzu edilen bir rol ilişkisine başvur­
mak için hiçbir soy bağı olmamasına karşın bir
akrabalık teriminin kullanılmasıdır. Örneğin,
1 9 6 0 ’lardaki B lack Poıuer hareketi sırasında
birçok siyah kendi grup dayanışmasını vurgu­
lamak için birbirlerine “birader” (brother) ve
“bacı” (sister) diye hitap ettikleri bir konuş­
ma biçimini benimsedi. Tamamen aynı neden­
den ötürü, feministler bazen akraba olmadıkla­
rı kadınlara kendi kız kardeşleri gibi bakarlar.
Siyasal nedenlerle duruma özel akrabalık ilişki­
leri üretilmesi, bazen akrabalığı bizden daha ti­
tizlikle yorumlayan sanayileşmemiş toplumlar­
da da gözlenmektedir. Claude Levi-Strauss’un
(1943) aynı dili konuşmayan iki kabilenin üye­
lerinden oluşan bir Brezilyalı Kızılderili po-
pülasyonu üzerine yaptığı bir araştırmaya gö­
re, birleşerek karışmış bu iki grubun erkekle­
ri birbirlerine “kayınbirader” diye hitap eder­
ler. Bu daha önce sadece kendi gruplarında­
ki evlenmeye uygun gelinlerin erkek kardeşleri
için kullanmış oldukları bir terimdir. Akraba­
lık terminolojisinin bu manipülasyonu, muhte­
mel bir çatışma durumunda barışçıl ilişkilerin
oluşmasına yardım etmektedir.
Akrabalığın Sınıflanması
Akrabalığı incelerken akılda tutulması gereken
önemli nokta, akrabalığın biyolojik bir temel
üzerine nasıl kategorilendirildiğinden ziyade
bir toplumun üyelerinin akrabalığı nasıl sınıf-
landırdığıdır. Biyolojik olarak temellendirilmiş
ilişkilerdeki davranış tarzı, biyolojik bağdan
çok değerler, inançlar ve ekonomik uygulama­
larla ilişkilidir. Akrabalık sınıflamasını veya
ilişkilerini tanımlamak için kullanılan sözcük
sistemi bir toplumun işleyişi açısından önemli
bir toplumsal olgu olmasının yanısıra kültürel
ve dilbilimsel bir fenomendir de.
Örneğin, bir Yanomamö erkeği kendi er­
kek kardeşi ve babasının erkek kardeşi (amca­
sı) için aynı sözcüğü kullanır ve bir erkek kendi
biyolojik erkek kardeşinden beklendiklerinin
aynısını babasının erkek kardeşinden de bek­
ler. Aynı savaşlarda savaşır, aynı kadın gru­
bundan evlenir ve birbirlerini etkilerler. Benzer
şekilde İngilizce konuşanlar da tamamen fark­
lı akrabalarına “kuzen” derler; bizim kendi ku­
zenlerimizden çok az beklentimiz olmakla bir­
likte, bu terim anne tarafmdakiler ile baba ta-
rafmdakiler arasında pek bir ayrım yapmadığı­
mızı açıkça gösterir. Bu yüzden bir topluluk ve­
ya bir popülasyonda çalışırken insanların biyo­
lojik olarak birbirleri ile olan akrabalığını be­
lirlemek yeterli değildir; aynı zamanda insanla­
rın kendilerinin bu ilişkileri nasıl tanımladığını
da belirlemek gerekmektedir. Böylesi tanımla­
malar için çözüm yolu toplumun akrabalık sı­
nıflamasına ilişkin dil sistemidir.
Her toplumda insanların farklı bir akraba­
lık düzeni vardır. Bunlardan ilki ve en önemlisi
doğum yoluyla akrabalık, yani kandaş akraba­
lıktır. Erkek kardeşler ve kız kardeşler, anne ve
baba, onların kız ve erkek kardeşleri ve çocuk­
ları, dedeler, anneanne, babaanne ve onların kız
ve erkek kardeşleri kandaş akrabalardır (elbette
bazı istisnalar olabilir). Hısımlık evlenme yoluy­
la oluşan akrabalık ilişkileridir ve bir bireyin eşi
ve eşinin tüm akrabalarını, aynı zamanda kişi­
nin kendi kandaş akrabalarının eşlerini kapsar.
Kandaş akrabalar ve hısımlar genellikle bi­
zim en önemli akrabalarımızdır, ancak bu lis­
te burada son bulmaz. Birçok toplumda, aile­
ler akraba olmayan bireyleri evlat edinebilirler.
Bu durumda evlat edinilenler de akrabalıktaki
haklara ve yükümlülüklere sahip olur ve top­
lumsal açıdan ailenin üyesi kabul edilir. Ayrıca
insanlar, kandaş akrabalığı model alarak vaftiz
annesi, vaftiz babası, peder, “kan kardeşi” gibi
ilişkiler kurarlar ya da çocuklar eski aile dost­
larına “hala/teyze” veya “amca/dayı” diyebi­
lirler. Bu ilişkilerin kandaş akrabalar arasında­
ki ilişkiler kadar yakın olabilmesine karşın, bu
türden kişilere bazen sanal akraba denir.
Ortadoğu’da, “süt” kardeşler vardır; bun­
lar aynı kadın tarafından emzirilen çocuklar­
dır. Yakın arkadaş olan bazı kadınlar sade­
ce çocukları arasında bir bağ kurmak için kı­
sa bir süre birbirlerinin çocuklarını emzirir­
ler. ABD’de, çocuklu bireyler boşandıktan ve­
ya dul kaldıktan sonra tekrar evlendiklerinde
biyolojik olarak akraba olmayan bu çocukları
kendi çocukları ile birlikte kardeşmiş gibi bü­
yütebilirler. Bir bakımdan sanal akrabalık nos­
yonu bir çelişkidir, çünkü birçok akrabalık te­
rimi saf biyolojik değil kültürel kategorilerdir.
Jenny White, İstanbul’da konfeksiyon sa­
nayiinde çalışan yoksul kadınlar üzerine yaptı­
ğı incelemesinde, bireylerin karşılıklılığı vurgu­
lamak için akrabalık terminolojisini (bacı, ağa­
bey, amca, dayı, vb.) kullandığını gördü (Whi-
te, 1994). Kadınlar işçi olduklarını düşünmü­
yorlardı; onlara göre ücret karşılığında dikiş di­
kerek sadece ailelerine yardım ediyorlardı. Pat­
ronlar ile konuşulurken sanal akrabalık deyim­
lerinin kullanılması, ilişkinin kişiselmiş gibi ol­
masına yardım ediyordu. Sanal ve diğer akraba
tipleri arasındaki başlıca farklılık sanal akraba­
lık terimlerinin keyfî olarak kabul edilmesidir.
Son tahlilde, “Seçtiğimiz Aileler” başlıklı çerçe­
vede (s.287) başlıklı yazıda göreceğimiz gibi, ai­
le ve akrabalık ilişkilerinin kurulması, insanla­
rın bunlardan ne anladığı ile ilgilidir.
Her dil akrabaları sistematik olarak kate­
gorilere ayırır. Antropologlar akraba termino­
lojisi olarak bu ayrımları sistematik bir şekil­
de gösteren terimleri ele alırlar. Hiçbir toplum­
da akrabaların her biri ayrı bir terimle gösteril­
mez. Bunun yerine, bazı akrabalar tek bir kate­
gori altında gruplanır ve tek bir akraba terimi
ile hepsine işaret edilir: erkek kardeş, kız kar­
deş, hâlâ/teyze, amca/dayı, büyükanne, büyük­
baba ve diğerleri. Bütün akrabalık terminoloji­
si sistemleri büyük oranda sınıflayıcıdır ve ad­
landırılan ilişki türü sayısına ve nasıl düzenlen­
diklerine göre değişirler.
 Ç A Ğ D A Ş
Seçtiğimiz Aileler
Kath VVeston (1991) a ile kavram ının A B D ’nde kadın
ve e re k e ş c in s e l ç iftle ri de k a p s a y a c a k ş e k ild e
genişleyen b ir yorum u olduğunu sap tam ıştır. U zayıp
g iden h u k u k sa l ta rtışm ala rın işa re t ettiği g ib i, g e ­
n e llik le ko nuya ilişk in iğ n eleyici s iy a s a l bir söylem
ku lla n ılm a sa da, açıkça fazlasıyla s iy a s a lla ş m ış b ir so ­
rundur. Y ine de, ta sd ik veya ta sd ik e d ilsin ya da e d il­
m esin, e şcin se l çiftler şu eski d e yişi sorg ulam aktalar:
“a rk ad a şla rın ızı seçe b iliyo rsu n uz, am a a krab aların ızı
seçe m iyo rsu n u z” (s.2). Bu araştırm a son ucun da Kath
VVeston, e şcin se l aile le rin , erkek ve kad ınların içinde
büyüd ükleri ailelerden ayrı a n la ş ılm a y a c a ğ ı so n u cu ­
na vard ı. Ne standart bir “e şcin se l a ile s i” tipi vardır,
ne de e şcin se l a ile altern atif bir a ile şe k lid ir. Buna
ka rşılık , bu durum sü rekli olarak değişen Am erikan
ak ra b a lık ve a ile a n layışların ı yan sıtm aktadır.
Birçok h eteroseksüel g ib i, görüşüne b aşvurulan
e şcin se l k işile r de aile üyelerinin “kendileri için ora­
da o la n ” ve itim at ettikleri in sa n lar o ld u k ların d a ısrar
Bütün toplumlar akrabalığın sınıflanması
için her zaman aynı olmasa da belli sayıda öl­
çüte başvururlar. Birçoğu, kadın ve erkek akra­
balar için farklı terimler kullanarak akrabalar
arasında cinsiyet esasına göre ayrım yapar. Biz-
ler kadın ebeveynimize “m other” (anne), erkek
ebeveynimize “ fatb er ” (baba) deriz; erkek ve
kız kardeşlerimizi, teyze/hala ve amca/dayıla­
rımızı da ayırırız. Birçok toplum ailesinin anne
tarafını (anayanı) baba tarafından (babayani)
ayırır. Yanomamöler gibi akraba grubunda­
ki üyeliğin yalnızca ya anne ya da baba üzerin­
den miras alındığı toplumlarda bu çok önem­
S O R U N L A R
ediyo rlar (s.113). Orta s ın ıf kö kenli bütün A m e rikalılar
için, a ile yi betim leyen ana tema şudur: A ile üyeleri,
çoğu kez ke n d i çıka rla rın ı düşünm eden birb irlerine
m a d d î destek sağ lam aya hazırdır. Bireyler aile ü yele­
rinin bütün faaliyet a lan la rın d a -y e m e k p işirm e, te­
m izlik yap m a ve b irlikte a lışve riş yap m an ın ö te sin ­
d e - birb irlerin e m a d d î ve m an e vî destek sağ la d ık ları
ölçüde ken d ilerini bir aile olarak görürler.
Bu, e şcin se l ailelerin kendilerini “a lte rn a tif’ h a­
ne b irlikle ri o larak g ördükleri an lam ın a gelm ez; çoğu
ke sin o la rak aynı zam an d a b iy o lo jik a k ra b a la rın ın
desteği ve sev g isin i gözetir ve buna güvenir. Bu a ile ­
lerin b ü yü k bir çoğunluğu çocuk sah ib i olm ak ve on­
ları yetiştirm ek ister. E şcinse l ailen in yaşam örüntü­
leri, a ile ya şa m ın ın kan ve sözleşm eden öte b ir şey
olduğ un u gösterir. A k ra b alık diğer taraftan da s e v ­
gi d e d iğ im iz zor b u lu n u r değer üzerine tem ellenir.
Y a k ın d a n b a k ıld ığ ın d a bütün a ile le rin güçlü sevgi
b ağ larıyla b ağlı olduğu görülür.
lidir. Bu tür toplumlarda, örneğin annenin er­
kek kardeşi (dayı) ile babanın erkek kardeşi
(amca) arasında bir ayrım yapılmaktadır (İn­
gilizce konuşanlar her ikisine de “ uncle ” der­
ler): Biri kişinin (egonun) akraba grubuna da­
hilken diğeri değildir ve gruba mensup olanm,
kişi ile ilişkisinde belirli hak ve yükümlülükle­
ri vardır. (Ego, geleneksel olarak bir akraba­
lık ilişkisinde referans durumundaki bireyi işa­
ret etmek için kullanılan terimdir; belli bir ne­
deni olmamakla birlikte, reisin daima erkek ol­
duğu varsayılır.)
Birçok akrabalık sistemi kuşaklar arasında
ayrım yapmak için de farklı akrabalık terimle­
ri kullanır. İngilizce konuşanlar anneanne, an­
ne, kız kardeş ve kız torun için ayrı terimlere
sahiptir. Ayrıca, toplumların büyük bir kısmı
(Amerikan toplumu da dahil) doğrudan akra­
balar (ebeveynler ve çocuklar) ile ikincil akra­
balar (bağlantılı bir kişi vasıtası ile akraba olu­
nan insanlar) arasında bir ayrım yapar. Kişinin
ebeveynlerinden biri vasıtası ile akraba olunan
amca/dayı ikincil akrabadır. Bazı toplumlar bir
adım daha öteye geçerler ve kadının soyundan
gelen ikincil akraba ile erkeğin soyundan ge­
len ikincil akraba için ayrı terimler kullanırlar
(Amerikan toplumunda böyle değildir). Anne­
nin erkek kardeşi (dayı) ve babanın erkek kar­
deşi (amca) arasında ayrım yapılması sık gö­
rülen bir durumdur. Bu yüzden, Türkiye’deki
Yörükler ve Yanomamöler arasında olduğu gi­
bi, çapraz kuzenler (dayı ve hâlâ çocukları) ve
paralel kuzenler (teyze ve amca çocukları) için
ayrı terimler kullanılır.
Özetle, belirli bir toplum daki bireylerin
davranışını anlam ak için hem bir davranış
normu hem de bir dilbilimsel sistem olarak
akrabalık ilişkilerini anlamak gerekir. Aynı
zamanda, akrabalığın sınırlanmış yanı - o r ­
tak bir atadan gelme fikri- insanlar arasında­
ki toplumsal grupları veya kategorileri tanım­
lamaya yardımcı olabilir. Soydanlık, sorum­
luluklar ve yükümlülüklerin yanısıra verase­
tin de temeli olabilir. Kısaca göreceğimiz gibi,
akrabalık en azından insan davranışının ha­
yatî bir alanının düzenlenmesini sağlar: Bu ki­
min kiminle evlenip evlenemeyeceğinin belir­
lenmesidir.
S o y d a n l ik İ d e o l o j İ s İ v e
SOYDANLIK GRUPLARI
Akrabalık sistemleri toplumsal davranışa şekil
vermekten çok daha fazlasını yapar ve bir sta­
tü ve roller örüntüsü oluşturur. Toplumdaki
üyeleri gruplara -ortak bir kimlik duygusuna
sahip ve oldukça kurallı bir temel üzerinde et­
kileşim içinde olan insan kümelerine- ayırabi­
lir. Bu tür akraba temelli grupların en önemlisi
soydanlık grubu, yani varsayılan ortak bir ata­
nın hattında birleşmiş kandaş gruptur. Bir ak­
rabalık biçimi olarak soydanlığm birincil öne­
mi, bir gruba dahil olan üyeler için esas olabil­
mesidir; ayrıca mülkiyet hakları ve siyasal yü­
kümlülükleri de düzenleyebilir. Örneğin, bir­
çok Ortadoğu ülkesinin hukuk sistemi çocu­
ğun kimliğini babasına göre tanımlar; bu ne­
denle de erkek boşanma sonrasında çocuğun
kendi vesayeti altında olduğunu varsayar. Bu
ilke genellikle soydanlık ideolojisi olarak be­
tim lenir, zira biyolojik ata olgusu toplum ­
sal düzenlemelerden daha az önemlidir. Ay­
nı zamanda, birçok soydanlık ideolojisi belirli
bir atadan itibaren nesebi hesaplarken birçok
araçtan sadece birine önem verir. Ata ve soy-
danlık fikirleri ve şecereler akrabalık termino­
lojileri kadar ideolojiktir.
Soydanlık ideolojisinin güçlü olduğu top­
lumlarda, soy grubunun kolektif kimlik duy­
gusu sadece ortak biyolojik atadan gelindiği­
nin farz edilmesi üzerine değil, dinsel ve top­
lumsal anlamı olan inançlar, mitoslar ve sim­
gelerden oluşan bir bütün üzerine temellenir.
Bir grubu bir arada tutan şey sadece ideoloji
değildir elbette; daha sonra da göreceğimiz gi­
bi soy grubunun üyeleri birbirlerine birçok as­
lî yarar sağlar. Soydanlık ideolojisi hem grup
dayanışmasının kuvvetlenmesine hem de di­
ğer pragmatik ilişkilerin gerekçelendirilmesi-
ne hizmet eder.
En azından, herhangi bir büyüklükte veya
düzeydeki bir soy grubunun toplumun gene­
li içinde tanımlanmış bazı işlevlere sahip olma­
sı gerekir. Bu, toplumun ihtiyaç duyduğu kay­
naklara sahip olmak gibi önemli bir işlev ya da
bireysel kimliği karşılamak gibi basit bir işlev
olabilir. Toplumun teknoloji gelişimimin veya
siyasal bütünleşme düzeyinin temelinde baba-
soylu soy ideolojisinin yattığı iddia edilemez­
se de, bu soydanlık türü dünyadaki en yaygın
formdur ve bazı topluluk türlerinde özellikle
yaygındır. Örneğin, göçebe topluluklarının ta­
mamı olmasa da büyük bir kısmı babasoylu-
dur (Pasternak, 1976, s.112-113).
Soy grupları, soyun sadece tek bir ebe­
veynin hattından izlendiği tekyanlı soydanlık
grupları ve soyun ebeveynlerin ikisinden biri­
nin soy hattının tercih edilmesi veya her iki­
sinin soy hattının da izlenmesi şeklindeki tek-
yanlı olmayan soydanlık grupları olmak üze­
re iki genel kategoriye ayrılır. Soy gruplarının
ideolojik temeli muhtemelen tekyanlı soya sa­
hip toplumlarda daha belirgindir.
Babasoylu Soydanlık
Babasoylu soydanlık ideolojisine göre bütün
çocuklar babalarının üyesi olduğu soy grubu­
nun veya gruplarının üyeleridirler (bakınız Şe­
kil 8-1). Şayet bir erkek belirli bir grubun üye­
si ise veya soydan gelen özel toplumsal hakla­
rı varsa, çocuğu da bu üyeliği veya hakları pay­
laşır. Bu onların annelerine babalarından daha
az bağlı oldukları anlamına gelmez. Böyle bir
toplumda bir anne sadece ait olduğu toplumsal
grubun üyeliğini veya toplumsal haklarım ken­
di çocuklarına geçiremez.
Kendi akraba grubunun dışından evlenen
(genellikle olması gerektiği gibi) kadın üye ken­
di soyu için yeni üyeler sağlayamaz; çocukla­
rı kendi soyunun değil kocasının soyunun üye­
si olur. Kadınların rolleri açısından bu düzen­
lemenin önemi toplumdan topluma değişir. Si­
yasî alanda Yanomamö kadınlarının ereklere
göre ikincil bir rolü vardır; buna karşılık Batı

Tekyanlı Soydanlık Grupları

Tekyanlı soydanlık grubunda üyelik ya ba­
ba ya da anneye ait hat üzerinden miras alınır;
çünkü toplum bunu zorunlu tutar. Böyle grup­
lar babasoylu veya anasoylu soy grupları ola­
rak bilinir ve çoğu kez klan veya soy gibi bir­
çok parçaya bölünürler. Akılda tutulması gere­
ken nokta şudur ki, soydanlık ideolojisi sadece
bir soy grubu meydana getirmez; kimlerin üye
olacağını belirleyip sınırlandıran bir kategori­
Şekil 8 -ı. Babayanlı soy.
yi de tayin eder.
K enyalı Pokotların sa yısı y a k la ş ık o larak 20 0 b in d ir ve
b ab aso ylu so yd a n lık ilk e sin i izlerler. Doğu A frika’nın
old u kça karm aşık ve farklı y a p ıla r b arınd ıran gen iş
toprakları üzerinde yaşarlar. Sadece Doğu Po kot b ö l­
g esin d e bile yü k s e k lik 0.6 km ile 3 bin üç yüz km
arasın d a d eğişir. Pokotlar bu a lan lard a hayvan otlatır
ve çiftç ilik y a p a rla r (P o ko tla r A ltın cı Bötüm ’de ele
a lın a n Ariaallara çok benzer).
Pokot toplum sal örgütlenm esinin tem el birim i ko-
rok denilen kom şuluktur (Conant, 1963). Bir korok bir­
birinden belli uzaklıklarla ayrılm ış birçok hanenin bir
araya g elm e sin d e n o lu şu r (bu h ane le rin s a y ıs ı b a ­
zen yüzü bulur ama genellikle elli civarındadır). Çift­
lik alan ların d aki haneler ekili ya da nadasa b ırakılm ış
tarlalarla çevrilidir. Mera alan ların daki haneler ise sü ­
rüler için y a p ılm ış a ğ ılla rla (kraat) çe v rilid ir ve her
bir alan diğerinden çitlerle ayrılm ıştır. Çiftlik ve mera
alan ların ın d aki koroklar arasın daki en b üyük farklılık
ş u d u r: Ç iftçile r a ra s ın d a k o ro k ü y e liğ i b aze n b ir ­
kaç kuşağı kapsayan uzun vadeli bir ilişkid ir. Ç ob an ­
lar arasındaki korok iliş k isi ise değişkendir; çoğu kez
tek bir m evsim le sın ırlıd ır veya nadiren b irkaç m ev­
sim sürer.
Hem çiftlik hem de m era a lan la rın d a , korok h a­
ne reislerinden oluşan bir ko n se y tarafından d üzen ­
lenir. Hane reisi ka d ın o lsa b ile, ko nse ye g ö n d e ri­
len te m silcile r d aim a erkektir. Herhangi b ir k iş i ta ­
lep e ttiğ in d e k o m ş u lu k k o n s e y i ta y in e d ilm iş b ir
to p lan tı ye rin d e b ir ara ya g elir. K o n sey k a rarla rın ı
oyb irliği ile alır. Hiç kim se tartışm ayı daha fazla uzat­
m ak istem ed iğ i halde eğer içlerinden biri b un da ısrar
e d e rse , cevap o la rak k o n se y üye le ri k o n u şm a c ıya
arkaların ı dönerler. K onsey üyeleri a ra la rın d an b iri­
ni “b üyü k ko nuşm acı” (kirwokiin) o larak tayin eder.
K o n se y işg ü cü te m in e tm e k, d ü ze n i s a ğ la m a k ve
Kuzeybatı Kenya’da eşleri ve çocukları ile bir Pokot erkeği.
(Fotoğraf George Rodger/ Magnum)
kavg alarda a ra cılık ya p m a k ko nusun da geniş y e tk i­
lere sah iptir.
G e re k çiftç i g e re k s e ço b a n P o k o tla r d a , e v li­
lik b ire y le r a ra s ın d a k i b ir “a ş k e v liliğ i” o lm a kta n
ço k h a n e le r a ra s ı b ir a n la ş m a d ır. A n la şm a b a ş lık
o la ra k b ilin e n u yg u la m a yı k a p s a r; d a m a d ın a ile s i
ka rarla ştırıla n b ir m iktar sığ ırı g elin in a ile s in e d e v­
retmeye razı olur. Bu işlem hem en her zam an ta k ­
sitle y a p ılır; ilk ta k sit e v liliğ in b a ş la n g ıc ın d a , İkin ­
c isi ilk çocuğun d o ğ u m u n d a , s o n u n c u su ise ik in ­
ci ço cu ğ u n d o ğ u m u n d a v e rilir. P o k o tla rd a e v lilik
n iş a n la n m a ile b a ş la y a n b ir s ü re çtir ve ik in c i ço ­
cuk yü rü m e ye ve k o n u şm aya b a ş la d ığ ın d a (ve b i­
rin c isi h â lâ ya şıy o rsa ) ta m am la n ır. G e le n e k se l P o ­
ko tla r a ra s ın d a b e b e k ölüm o ra n ın ın % 3 0 -4 0 ve
d o ğ u rg a n lık y a şla rın d a k i k a d ın la rın ölüm o ra n ın ın
% 5 ’ten fazla olm ası nedeniyle, taksitle b a ş lık uyg u­
lam ası olg un laşm aya ve büyüm eye yö n e lik yeni h a­
ne birim inin o la sı b aşa rısız lığ ın a karşı b ir tedbirdir.
Afrika’daki Tallensiler gibi bazı Afrikalı baba-
soylu topluluklarda kadın merkezî rol oynar.
Bir popülasyonda, babasoylu soydanlık ide­
olojisi güçlü bir şekilde vurgulansa da, kadın­
lar arasındaki ve onlar yoluyla kurulan akra­
balık bağlarının uygulamada son derece önem­
li olabileceğini unutmamak gerekir. Kadınlar,
nerede yaşanacağı, kime güvenileceği ve ev ya­
şamının birçok başka alanı konusunda etki et­
me gücüne sahiptir. Öte yandan, bir toplumun
babasoylu yapısı erkeklerin ve kadınların eko­
nomiye ne derece katkı sağladıklarının ölçütü
değildir, buna karşın kadınların katkıları yeteri
kadar değerli bulunmayabilir. Türkiye’nin kır­
sal kesimlerinde kimilerince kadınlar için kul­
lanılan “kaşık düşmanı” ifadesi, kadınların
hane gelirine katkısı olmadığı anlamına gelir
(Moghadami 1993, s.100). Ancak gerçek baş­
ka türlüdür: Kadınlar kırsal ve kentsel kesim­
lerdeki işgücünün önemli bir parçasıdır, ancak
katkıları çoğu kez gözden kaçar (White, 1994).
Bu bölümün ilerleyen sayfalarında yer verecek
olduğumuz hanehalkı örgütlenmesi konusunu
işlerken bu soruna geri döneceğiz.
değildir. Örneğin Anasoylu bir Pueblo grubu­
nun şefi, unvanı olan ama görev ve sorumlulu­
ğu olmayan, grubun en yaşlı kadınıydı. Bu sı­
fata dayanılarak ona saygı gösteriliyor ve itibar
ediliyordu. Ancak grubun dinsel objelerinin so­
rumluluğunu alan ve ayinleri yöneten kişi ka­
dının en büyük erkek kardeşiydi. Aslında ka­
dınların belirli ayinlere katılımı yasaklanmıştı.
Pueblolarda olduğu gibi anasoyluluk anayerli-
likle (evli çiftin kadının ailesinin yanma yerleş­
mesi) bir arada olduğunda, kadınlar babasoy­
lu ve babayerli olan topluluklardakine göre da­
ha yüksek statü ve daha fazla otorite kazana­
bilmektedir.
Oldukça benzer bir örüntü anasoylu soy-
danlık ideolojisine sahip birçok toplumda göz­
lemlenebilir. Soy grubu kuramsal olarak kadı­
nın soy çizgisiyle tanımlanırken, uygulamada
asıl soy grupları bir kadının erkek kardeşleri
ve/veya oğullarının liderliğinde yönetilir. Top-

Anasoylu Soydanlık
Anasoylu soydanlık ilişkisinde, bütün çocuklar
(en azından uygun olanlar) annenin ait olduğu
grubun üyesi olurlar (bkz. Şekil 8-2). Anasoylu
soydanlık ideolojisine sahip toplumlardaki ço­
cukların anneye göre babayla daha az bağı ol­
duğu söylenemez. Baba sadece çocuklarıyla ay­
nı soy grubuna bir üye değildir. Anasoylu soy-
danlık ideolojisi, pek anlaşılamayan nedenlerle
babasoylu ideolojiden daha az yaygındır.
Anasoylu gruplarda kadınların erkekler gö­
re daha fazla siyasal gücü olduğu düşünülse de,
Şekil 8 - 2. Anayanlı soy.
bu zorunlu -ya da çok sık görülen- bir durum
lum evli çiftlerin kadının köyünde veya doğ­
duğu evde ikamet etmesini tercih etse de, köy
içinden evlenen erkekler yetiştiği evin yakının­
da kalabilir. Bu düzenleme bir erkeğin kendi
akraba grubundaki erkeklerin yanında kalma­
sını sağlar ve erkeklerin toplumsal sorunlarda
katılımını kolaylaştırır.
Tekyanlı Soydanlık Gruplarının
Örgütlenmesi
Tekyanlı soy grupları, içinde anasoylu veya ba-
basoylu ideolojiyi barındıran temel örüntüleri
izler. Antropologlar soylardan klanlara kadar
bu tür grupları genellikle kapsadıkları bağlara
göre sınıflandırırlar.
Soy, kuşakları izleyerek ortak bir ataya
bağlanan insanların oluşturduğu tekyanlı soy-
danlık grubudur. Anne veya baba hattını izle­
mesine bağlı olarak, bu gruplar anasoylu veya
babasoylu olarak adlandırılır. Bazı toplumlar
soy hiyerarşisine sahiptir; bireyler daha küçük
ölçekli soylara ek olarak çok kapsamlı daha
geniş soyların mensubu olurlar. Büyük ve çok
kapsayıcı bir soyun çok uzak bir atadan gelen
nesep ile tanımlanması olasıdır.
Örneğin N ijeryalı Tivler dallanan soylar
şeklinde örgütlenirler; en küçük soylar daha
büyük soyların, bunlar da en büyük soyların
parçalarıdır. Bunun sonucu olarak 800 bin­
den çok Tiv kendini tek bir şecere hiyerarşi­
sine bağlı kabul eder (Bohannan, 1965). 19.
yüzyılda Sudanlı Nuerlerin yaptığı gibi, kabi­
leler bir diğer grubun yaşadığı alanlara yayıl­
dığı zaman dallanan soy sistemleri gelişebilir
(Kelly, 1985).
Dallanan soy sistemi, hayat alanları tehdit
edildiğinde akraba olan parçaların giderek ge­
nişleyen halkalar halinde birbirinden yardım
almasına izin verir . Elbette, bütün aşiret nadi­
ren tamamen bütünleşmiş bir bütün gibi iş gö­
rür; ancak sistem yeni kazanılmış alanı savun­
maya veya saldırıyı savuşturmaya ihtiyaç duy­
dukları sürece devam eden geniş askerî ittifak­
lara zemin oluşturur. Dallanan soy sistemi çe­
şitli parçalar arasındaki ilişkilerin düzenlenme­
sine de hizmet eder. Örneğin, en küçük dallar
arasında bir çatışma patlak verdiğinde, diğer
küçük parçalar daha yakın bağlarla bağlı ol­
dukları kısmın tarafında yer alırlar. Daha yük­
sek kademedeki dallar birbirleriyle çatıştığında
ise, her dal kendisinden daha büyük bir toplu­
luk içinde yerini alır.
Akraba grupları bilinen atalarının sınırla­
rı ötesinde genişleyebilirler. Bazı toplumlar tek
bir atadan geldiklerine inanan soy gruplarına
sahiptir ve bu yüzden kolektif bir kimlik duy­
guları vardır; bununla beraber şecere bağla­
rını tam olarak yeniden kuramazlar. Bunlar,
Hopilerde gördüğümüz gibi, klan olarak bili­
nen gruplardır. Onlara, kişinin soyunu tayin
eden ebeveyne bağlı olarak, anasoylu klanlar
veya babasoylu klanlar denir. Birçok toplum­
da, anasoylu klan veya babasoylu klan totem
(Ojibwa Kızılderililerinin “akraba” anlamın­
daki ototem an sözcüğünden gelir) denilen bir
bitki veya hayvanın ismiyle anılır. Klan üyele­
rine göre, totemin genellikle grubun mitsel ata­
sıyla bağlantılı özel bir anlamı vardır. En azın­
dan, böylesi simgeler klanın daha belirgin bir
kolektif kimlik duygusu ve birlik tesis etmesi­
ne yardım eder.
Çoğu kez klanların kendi şeceresini izleyen
çok geniş veya çok yayılmış soylardan türedik­
leri görülür. Bazı klanlar ise iki veya daha faz­
la soyun bağlarını sıkılaştırmak için (belki de
kıtlık veya istila yüzünden nüfusları azaldıktan
Batı Pu eb lo b ö lg e sin d e y a şa ya n H o p ile r A m e rika lı
yerlilerdir. A naso yiutuk Hopilerin top lum sal örgütlen­
m esinin önem li bir p arçasıdır ve b ir bireyin top lum ­
sal kim liğ in in m erkezini oluşturur. H opiler her birinin
kendi adı olan birçok an aso ylu klan a bölünm üştür.
Bu klan lar da ik işe r ya da üçer birleşerek yin e her b iri­
nin ayrı bir a d ı olan dokuz üst-klan şeklin d e gruplanır.
To plu olarak genellikte Pueblo o larak a d lan d ırılan bu
Am erikan yerlileri, birkaç yüzyıld an beri ken dileriyle
rekabet halinde olan h alklar tarafından kuşatılm ışlar
ve İspanyollar, diğer K ızılderili kab ileleri ve Kuzey A v­
rupalI göçm enlerden oluşan bu rakiplere her zam an
direnm işlerd ir (Bkz. Rushforth ve Upham , 19 93). Ho-
pileri kısaca böyle ta n ım la yab iliriz.1
H opiler 10 bin y ıl kad ar önce Kuzey A m e rika ’nın
g ü n e yb a tısın a göç etm iş avcı to p la yıcıla rın kültürel
ve b iy o lo jik to ru n la rıd ır. G ün üm üzün P u e b lo la rın ın
ataları sep e tçilik, d o k u m a cılık , çö m le kçilik ve ö ze l­
likle m im arlıkta hünerliyd iler. Pueblo denilen üç v e ­
ya dört kat y ü kse klikte k i “apartm an b in a la r” ile ün­
lüd ü rle r. Bu b in a la rd a b irb irle riyle b ağ la n tılı petek
g örünüm lü o d alar ko run aklı bir iç a vlu ya a çılır; a v ­
luda ise kiva o larak a d land ırılan yu va rlak tören o d a ­
ları g ö m ü lü d ü r. A m erikan y e rlile rin in çok uzun z a ­
m andan beri ku lla n d ıkla rı bu tür köy ve kasab alar,
19 9 5 ’te B irle şm iş M illetler tarafından “dünya kültür
m irası” kap sam ın a alın m ıştır.
T ip ik b ir b a tı P u e b lo k ö y ü , b ir k a ç k la n d a n
o lu ş u rd u . K la n la r to p ra ğ ı d e n e tim i a ltın d a tu ta n
s o y la ra a y rılır d ı. S o y g ru p la rı a n a s o y lu s o y d a n lık
tarafından b elirlen ir ve erkekler eşlerine ait olan a ra ­
ziyi ekip biçerlerdi. Kız çocuklar g en e llikle hayatları
boyunca kend i an nelerin in h ane sinde ka lırd ı ve geniş
1 Hopiler üzerine klasik bir çalışma Fred Eggan’ın 1950
incelemesidir. Daha yeni kitaplar arasında Peter Whi-
teley (1988); Scott Rushforth ve Steadman Upham’ın
(1993) çalışmaları vardır.
aile y a p ıs ı e sastı. O ğ ullar gelin lerin h ane sin e taşın ır,
am a ev o la rak kendi annelerin in e vini kab ul etm eye
devam ederler; ayin lere ka tılm a k üzere düzenli o la ­
rak onların yanm a geri dönerlerdi. Bu geniş ailelerin
her b irind e , ka d ın la r ve kızlar grup için sebze te d a ­
rik eder, ye m ek h azırlar, su taşır, sepet, çöm lek y a ­
par, giyecek dike r ve çocuklara b akarlard ı. A ile iç in ­
de lid e rlik ve otorite yaşça büyük kadın onun erkek
kardeşin in elin d e olurdu. Günüm üzde ise a ile le r d a ­
ha çok çekirdek a ile le r halin de oturm akta, am a soy
ü ye le riyle y a k ın te m ası sü rdürm ekteler. Her küçük
so y grubu ve ya g en iş aile , hane içi işle r ve tarım ile
ilg ili so rum lulukları ko nusun d a görece özerktir.
B ununla b irlikte, bu durum ailelerin b irb irinden
b a ğ ım s ız o ld u k la rı a n la m ın a gelm ez. A k s in e , eğer
çok b ü yü k d e ğ ille rse b ir ara ya g ele re k her b irin in
eşit olduğu daha gen iş çap lı b ir to p lu lu k oluştururlar.
K la n la r, a n a s o y u n a d a y a lı bu a ile ö rg ü tle n m e le ri­
nin b irle şim in d e n oluşur. En ön e m lisi ise , klan ların
d in s e l b ir n ite liğ in in de o lm a sıd ır. K lan ın en y a şlı
k a d ın ı tö re n se l re is o la ra k k a b u l e d ilir ve h a n e ­
si aynı zam anda klan ın d in se l m erkezi sayılır. Farklı
klan ların farklı a yin le ri ve b elirli bir katchina (farklı
ve ço k g üze l kıya fe tle r g iye n d a n sç ıla r ta rafın d a n
sem b olize edilen Hopi ruhları) ile iliş k ili k iş is e l ritü-
el e şyaları vardır. B ununla birlikte, bir to p luluğ a üye­
lik, klan bağı önem senm eden de g erçekleşeb ilir. B i­
reyler ke n d ile rini o gruba a d ad ıkla rı veya iste n d ik ­
le rin i d ü şü n d ü k le ri için to p lu lu k la rd a n b irine veya
d iğerine katılm ayı seçer; klan şefi hariç herkes için
k a tılım iste ğ e b a ğ lıd ır. T o p lu lu k la r y o lu y la k la n la r
a rasın d a sağ lanan bu g e çişlilik, farklı klantarın üye­
leri a ra sın d a bağ o luşturm ak gib i önem li işle v görür.
Bu şe k ild e , pueblonun bütün üyeleri, klan üyeliği y o ­
luyla o lm a sa b ile to p lu lu k üyeliği yo lu yla akrab adır.
Bu, köylerin norm al şartlar altın da klan çizgisi b oyun­
ca b ö lün m e sin i önlem eye yardım eder.
 San lldeforıso Pueblo Hopi yerlileri mısır dansına hazırlanırken. (John Running / Stock, Boston, Inc.)
D in B a tı P u e b lo la r ın ın y a ş a m ın ın m e r k e z in ­
de y e r a lır. Bu d u ru m o la s ılık la çe vre n in n ite liğ i
ile ilg ilid ir. P u e b lo la r y a ğ ış la rın b e lirs iz liğ in in y a ­
rattığ ı s ü re k li s ık ın tı ve geçim s o ru n la rın d a n d o ­
la y ı, d oğ ayı a çık la m a k ve e tkile m e k için do ğ aüstü
o la yla ra yö n e lirle r, ila h i gü çleri ta ıa fla rın a çekm ek
için y a p ıla n a yin le rd e n ço ğ u n lu kla katchina to p lu ­
lu k la rı so ru m lu d u r (D ozier, 19 7 0 ). Katchina tö re n ­
le rin d e , m a ske li d a n sç ıla r e kin lerin bereketi için d i­
lekte butunan d o ğ aü stü va rlık la rın ro lle rin i o yn a r­
lar. H o p ile r g ele n e kse l o la rak dine ep ey zam an ve
e n e rji s a rf e d ip in a n ç la rın ı s e rg ile s e le r d e , to p lu ­
luk lid e rle ri in sa n la rın y a şa m la rın ın b a şk a y ö n le ri­
ni d en etlem ek b a k ım ın d a n ye tk isiz d ir. O n lar a slın d a
d ü n y e v î şefler olm aktan çok d in se l lid erle rd ir. D ü­
z e n li o la r a k y a p ıla n t o p la n tıla r d a d in s e l lid e r le ­
rin y e tk is i tö re n se l m ese le le re iliş k in ta rtışm a la rla
s ın ır la n d ır ılm ış t ır . D a ha ö n ce B a tı P u e b lo la r ın ın
re sm î s iy a s a l lid e rle ri ve to p lu m s a l den etim a ra ç­
ları (k a n u n la r, y a rg ıç la r ve ya ya rg ıla m a la r) yo k tu ;
ş im d i ise se ç itm iş lid e rle ri ve re s m î m a h k e m e le ­
ri b u lu n m a ktad ır. Ö n celeri in s a n la rın ço ğ u n lu ğ u n u
d izg in le ye n m ekanizm a, d e d ik o d u ve a la y sü re çle ­
rin de -y a n i “soytarı k ü ltü ”n d e - k u ru m la şm ıştı. S i­
y a s a l b ü tü n le şm e n in g e n iş a la n la rı k a p s a m a m a s ı
ve klan y a p ıs ın ın g ü çlü lü ğ ü , o la s ılık la k a y n a k la rın
d e ğ iş k e n ve ö n g ö r ü le m e z o lm a s ıy la il g i l iy d i .
K o şu lla r zo rla ştığ ın d a , b ir klan ke n d i k a d e rin i b aşka
yerde a ra m ak için kö yden a y rıla b iliy o rd u . Yö n e tim ,
d in, m ülkiyet ve to p lu lu k işle ri zaten bu to p lu m sal
b irim etrafın d a ö rg ü tle n d iğ i iç in , klan hem en ye n i
b ir köyün çe kird e ğ in i o lu ştu rab iliyo rd u .
sonra) güçlerini birleştirerek ortak bir ata bul­
malarıyla biçimlenebilirler. Bir klanın nasıl şe­
killendiği hakkmdaki ayrıntılar yaygın mitos­
lar sayesinde kestirilebilir ancak. Bazı toplum­
larda, birkaç klan toplanır ve kendi kimlikleri­
ni muhafaza etmek kaydıyla bazı amaçlar için
akrabalık haklarını birbirlerine doğru genişle­
tir. Bütün bir toplum iki büyük soydanlık gru­
bu veya yarımlar olarak örgütlenebilir. Bazı
yarımlar akrabalık üzerine temellenmez. Örne­
ğin Kaliforniya’daki Miwok Kızılderilileri, bi­
rine “Toprak” diğerine “Su” denilen iki yarı­
ma ayrılırlar.
Soy ve klan grupları ortak bir ismi ve kim­
liği paylaştıkları zaman, aşiret veya kabile ola­
rak adlandırılırlar çoğunlukla. Bu terim antro­
poloji literatüründe birkaç şekilde kullanılır.
En genel anlamda aşiret veya kabile, çeşitli ak­
raba ve soydanlık ilkelerine bağlı, kendi siya­
si sınırlarını tayin eden ortak bir geçmişi, or­
tak bir dili ve kültürü olan topluluktur. Afri­
ka ile ilgili antropoloji literatüründe, çok ge­
niş topluluklar bazen “kabile” olarak adlandı­
rılırlar, oysa dünyanın diğer bölgelerinde ben­
zer oluşumlara “ulus” veya “etnik grup” dene­
bilir. Biz burada bu terimi özel ve sınırlı anla­
mıyla kullanıyoruz. Aşiret veya kabile, birbi-
riyle yakın olmayan bağlarla bağlı belli sayıda­
ki alt gruptan oluşan ve merkezî olmayan bir
soydanlık ve akrabalıktır. Liderlik resmî de­
ğildir ve ortak bağları olan grupları içerir. An­
cak bu yapı kolayca değişebilir veya dağılabi­
lir. Merkezî bir otorite, karar mercii ve top­
lumsal denetim sistemi yoktur; ancak çok sayı­
da yerel gurup ortak savunma veya savaş duru­
munda birleşme potansiyeline sahiptir. Aşire­
tin iç örgütlenmesi soy veya klandaki örgütlen­
meye benzer. Sadece soyların nasıl ifade edil­
diği ve sürdürüldüğü toplumdan topluma de­
ğişir. Kendilerini akraba olarak gören iki veya
daha fazla grup, klan veya soy bir sistem içinde
birleşir; bununla birlikte her grup kendi içinde
özerktir. Ayrıca bu sistem ortak kimlik duygu­
sunun savunulmasında etkili olabilir.
Tekyanlı Soydanlık Gruplarının İşlevleri
H içbir toplumda, akrabalık gruplarının ku­
rulması için insanların aynı soydan geldikleri­
ni bilmeleri yeterli değildir. Bu tür bir gruplaş­
manın tam anlamıyla mümkün olabilmesi için,
grup üyelerinin güçlerini birleştirmekte ve ken­
dilerini bir bütünün parçaları olarak görmekte
bir fayda bulmaları gerekir. Antropolog E. R.
Leach bunu şöyle açıklar:
Akraba gruplan ortak hak ve çıkarlar gütme­
den varolamaz. Böyle bir grupta aidiyet sadece
soy yoluyla tayin edilmez. İki bireyin aynı akra­
ba grubundan sayılabilmesi için, bu beraberlik­
ten ortak çıkarlar -ekonom ik, hukuksal, siya­
sal, dinsel vb - sağlamaları ve bu çıkarları ak­
rabalık ideolojisine dayandırarak savunabilme­
leri gerekir. Burada antropolojinin sorunu, or­
tak çıkarları keşfetmektir [Leach, 1982, s.66].
Bazı antropologlar tekyanlı soydanlık gru­
buna temel oluşturan ortak çıkarların ekono­
mik çıkarlar olduğunu ileri sürer: Bu tip grup­
lar toprak gibi sabit kaynakların paylaşımı
noktasında ortaya çıkar (Barth, 1981, s.57).
Daha önce sözünü ettiğimiz Hopiler buna iyi
bir örnektir. Ekolojik uyarlanma biçimleri ge­
niş alanlara yayılmayı ve hareket halinde ol­
mayı gerektiren avcı toplayıcı topluluklarda,
soy bağı ilişkileri ve klan türü yapılanmalar na­
diren görülür. Ancak tarımın gelişmesi ve bu­
na eşlik eden değişimlerle birlikte -yerleşik ya­
şam tarzı, nüfus yoğunluğunun artması ve böl­
gelere özgü başka özellikler-, kaynakları koru­
mak amacı etrafında birleşen tekyanlı soydan-
lık grupları oluşur.
Tekyanlı soydanlık gruplarının oluşumun­
daki diğer bir etken de savaştır; ne de olsa baş­
ka biri hak iddia edene kadar mülkiyetin sa­
vulmasına gerek yoktur. Çok sayıda toplulu­
ğun incelenmesi sonucunda, tekyanlı soydan-
lık sistemine sahip topluluklar veya geniş böl­
gesel grupların % 9 4 ’ünün birbirleriyle çatış­
ma halinde olduğu görüldü (Ember, Ember ve
Pasternak, 1974). Nedenleri karmaşık olsa da,
tekyanlılık ile savaş arasında bir ilişki olduğu
görülmektedir.
Gruplar arası çatışma gereğinde güvenile­
bilecek insanların olduğu gruplarla ittifak sağ­
layan kurumlarm ve göreneklerin lehine ola­
bilir. Siyasal açıdan gelişmiş toplumlarda böy­
le bir ittifak merkezileşmiş bir siyasal birliğe
üyelik yoluyla sağlanabilir. Ancak siyasal ge­
lişme pek ileri düzeyde olmadığında, tekyanlı
soydanlık rakip grupların meydan okumasına
karşı uygun bir karşılığı örgütlemeyi sağlayabi­
lir (Pasternak, 1976, s.107-108). Bununla bir­
likte, tekyanlı soy gruplarının siyasal örgütlen­
mesinin devlet formuna uymadığı söylenemez.
Dünyanın diğer bölgelerine oranla devlet ida­
reli toplumların varlığını daha uzun süre koru­
yabildiği Ortadoğu’nun bazı bölgelerinde, aşi­
retler veya tekyanlı soy gruplan, kendilerine ait
vergi toplayıcıları ve idarecileri olan güçlü hü­
kümetlerin karşısında yerel grupların giderek
artan özerkliğinin bir aracı olarak önem taşır.
Tekyanlı soy gruplarının gelişmesini teş­
vik eden ortak çıkar ne olursa olsun, açıktır
ki böyle gruplar kendi üyeleri için çok önem­
li işlevleri yerine getirirler. Yanamomölere iliş­
kin tartışmamızda görüldüğü gibi, evliliğin dü­
zenlenmesi de böyle bir işlevdir. Tekyanlı soy-
danlık ideolojileri olan toplumlarda, soylar ve
klanlarda (her zaman olmasa da) çoğu kez evli­
lik dışarıdan yapılır, soy grubu içinden evlenil-
mesine karşı katı yasaklar vardır. Üyelerin eşle­
rini diğer gruplardan seçmeye zorlanması, ak­
raba grupları arasındaki olası iç anlaşmazlık­
ları engeller. Belki daha da önemlisi, dışevlilik
kuralı akraba gruplar arasında bir ittifak ve iş­
birliği bağı oluşturur; kaynakların kıtlaştığı ve
savaşların yaygınlaştığı dönemlerde bu bağla­
rın önemi büyüktür.
Tekyanlı soy gruplarının çok önemli diğer
bir işlevi de arazi kullanımının düzenlenmesi­
dir. Bir soy grubu olan babayanlı ve anayan-
lı toplumların kendilerine ait toprakları var­
dır ve bu topraklar kullanılmak üzere parsel­
ler halinde üyelere tahsis edilir. Soy grubu ile
aralarındaki ilişkiden dolayı, bireylerin ürün­
lerini yetiştirdikleri ve hayvanlarını otlattıkları
alanlarda hakları vardır. Soy grubu su gibi di­
ğer önemli kaynaklan da denetleyebilir ve üye­
lerinin kullandıkları aletlere kolektif olarak sa­
hip olabilir. Bu düzenlemeye çoğu kez “ortak”
mülkiyet denir.
Evlilik ve tahsis edilen kaynakların düzen­
lemesine ek olarak, tekyanlı soy grupları kendi
üyelerine yardım ve destek de sağlar. Aynı soy
grubuna mensup insanlar karşılıklı hak ve yü­
kümlülüklerle birbirlerine bağlanırlar. Bu ba­
ğın gücü akrabalık ilişkisinin yakınlık derece­
sine göre değişir. Örneğin, aynı soyun üyeleri
arasındaki karşılıklı yükümlülükler, aynı kla­
nın üyeleri arasındaki karşılıklı yükümlülükle­
re oranla daha belirgindir; aynı aşiretin üyeleri
ise, birbirlerine karşı hemen hemen hiçbir yü­
kümlülük hissetmeyecek kadar uzak akraba­
dırlar ve çok dağılmış haldedirler.
 Tekyanlı soy grupları tarafından sağlanan
ortak yardım ve destek hem siyasal hem de
ekonom ik faaliyetleri kapsar. Bazı tekyan-
lı toplumlarda, diğer soyların üyelerinin hak­
ları ihlal edildiğinde, bir bireyin hareketinden
bütün soy sorumlu tutulur. Örneğin bir kim­
se diğer bir soyun üyesini öldürürse, öldüre­
nin akrabalarından herhangi biri haklı olarak
cezalandırılabilir. Yine aynı nedenle, diğer soy
gruplan tarafından yapılan yanlışlar için birey­
ler, adaletin sağlanması taleplerinde akrabala­
rının yardımına güvenebilirler. Bazı toplumlar­
da insanlar kendileri yeterli ürün yetiştireme-
diklerinde soy grubunun diğer üyelerinden yi­
yecek bekleme hakkına sahiptir. Böyle durum­
larda, yoksullara yardım ve işsizlik sigortası gi­
bi mekanizmaların bulunmadığı bir sistemde,
tekyanlı soy grubu sahip olunan varlığın yeni­
den dağıtılmasını da sağlar.
Tekyanlı Olmayan Soydanlık Grupları
İlk antropologların karşılaştığı toplumlarm ço­
ğu güçlü bir tekyanlı soydanlık ideolojisine sa­
hipti. Bu durum, dünyadaki diğer birçok top­
lumun da tekyanlı soydanlık gruplarına sahip
olduğu düşüncesine yol açtı. Tekyanlı soydan-
lık kuralının dışında kalan büyük toplulukla­
rın durumu -Avrupa ve Amerikan toplum u-
önceleri sanayileşme olgusuyla açıklandı: Sa­
nayileşmiş karmaşık toplumlarda bireyler, iş­
verenler, arkadaşlar, hükümet kurumlan, kli­
nikler gibi birçok farklı kaynaktan yardım bu­
labilirlerdi; bu yüzden, tam anlamıyla belirlen­
miş akraba grupları ile bütünleşmek zorunda
değillerdi.
Daha sonra bu varsayımın yanlış olduğu
kanıtlandı. Antropologlar, tekyanlı soydanlık
ideolojisiyle şekillenmiş topluluklara oranla,
soydanlık ideolojisinin daha az kuvvetli, daha
muğlak veya daha az yaygın olduğu sanayileş­
memiş birçok toplumla karşılaştılar. Bu halk­
lar sadece sanayileşmemiş değil, aynı zamanda
çoğunlukla basit tekniklere sahip avcı-topla-
yıcılardı. Bu keşifle birlikte, tekyanlı olmayan
soydanlığm karmaşık toplumlarm bir özelliği
olduğu fikri çöktü.
Tekyanlı olmayan soydanlık grupları an­
tropologlar tarafından ikiyanlı ve tercihli soy
çizgisi olmak üzere iki temel tipe ayrılır.
Tercihli Soy Çizgisine Dayanan Soydanlık
Tercihli soy çizgisi ideolojisine sahip toplum­
larda, bir kişi ya baba ya da annenin hatun­
daki bağları temel alan akraba grubunun üye­
si olur. Bazı tercihli soy çizgili toplumlarda, ki­
şinin doğrudan doğruya akraba olduğu grup­
lar arasında bazı aşamalarda bir seçim yapması
beklenir. Diğer tercihli soy çizgili toplumlarda
ise, belli bir zamana kadar bir soydanlık gru­
buna üye olan kişinin diğer soydanlık grubu­
na geçmesi serbesttir. Başka bir deyişle, kişi ki­
mi farklı amaçları için akrabalık bağının oldu­
ğunu iddia ettiği birçok grubun üyesi olabilir.
Tercihli soydanlık sistemleri, tekyanlı sis­
temlere göre daha esnektir; akraba grubu iliş­
kisine bağlı olarak daha fazla bireysel seçim
yapılabilir. Bu durum Pasifik’te oldukça yay­
gındır. Örneğin, Gilbert Adaları’nda top ra­
ğı elinde tutan bir tercihli soy grubuna üyelik,
soy çizgisini toprağın ilk sahibine kadar götü-
rebilen herkese açıktır. Şayet bir soy grubu aşı­
rı kalabalıklaşırsa, insanlar daha az mirasçısı
olan bir başkasıyla bağ kuracaklardır. Sonuç
olarak, insanların çeşitli toprak sahibi grupla­
ra dağılımı her zaman nüfus baskısıyla belirle­
nir. Bu tip bir esneklik gerçekten yararlı olabi­
lir, ancak başarılı olabilmesi belli bir bağlılık
düzeyini gerektirir.
Bu durum tercihli soydanlık sistemine bağ­
lı bütün toplumlar için geçerlidir: Kural ola­
rak, soy grubuna üyelik kuralları gevşediğinde,
üyelerin bu kurallara uyma oram düşer ve ku­
ralların gündelik yaşam üzerindeki etkisi aza­
lır. Bireylerin sürekli bağlı kalacakları tek bir
soy grubunu seçmek zorunda olduğu tercih­
li soy çizgili toplumlarda, soy grubunun işlev­
leri (toprağın ortak mülkiyeti, dışevlilik kura­
lı yoluyla evliliğin düzenlenmesi, karşılıklı yar­
dım ve desteğin sağlanması) çoğu kez tekyan-
lı soy çizgili toplumlara benzer. Ancak tercih­
li soydanlık insanların çok yönlü veya geçici
yakın ilişkilere sahip olmasına izin verdiği za­
man, soy grubunun işlevleri biraz daha azalır.
İkiyanlı Soydanlık
Amerikan toplumunda kullanılan ikiyanlı soy-
danlık sisteminde, bireyler kendilerini anne ve
babalarının aşağı yukarı eşit mesafedeki bü­
tün akrabalarından (büyükbabalar, büyükan­
neler, halalar/teyzeler, amcalar/dayılar, büyük-
halalar/ büyükteyzeler, büyükamcalar/ büyük-
dayılar, kuzenler ve ikinci derece kuzenler, kız
ve erkek yeğenler ve elbette çekirdek aile) iba­
ret bir grubun merkezine koyarak tarif ederler.
Kindred denilen ikiyanlı akrabalık, şimdiye
kadar tartışılan soydanlık gruplarından önemli
derece farklıdır. Aslında üyelerinin çoğu kendi­
lerini ortak bir kimliğe sahip olarak algılama­
dıkları için bir kindred, sözcüğün gerçek anla­
mında bir grup değildir. Belirli bir kindred’deki
her üye bir başkasından (kardeşler hariç) fark­
lı bir kin d red ’e sahip olduğundan, grup ol­
ması için bir neden yoktur. Örneğin, bir ki­
şinin (ego) kindred’i ebeveynlerinin her ikisi­
nin akrabalarının bileşimi olduğu için, onla­
rın kindred’leri ile aynı değildir ve bu kişinin
kindred’ı ile kuzenlerinin kindred’inde bulu­
nan üyelerin sadece yarısı ortaktır. O halde, bir
kindred teknik olarak bir grup değil, birbirine
bağlanmış bir toplumsal ilişkiler ağıdır. Antro­
pologların bir kindred türü soydanlığa ata-yö-
nelimliden çok kişi-yönelimli bir soydanlık bi­
çimi olarak bakmalarının nedeni budur. Soy-
danlık grupları ortaklaşa gerçek veya sanal bir
ataya (kendi grubunun bütün üyeleri ile birlik­
te) sahip insanlardan ibaret iken, kindred’ler
ortaklaşa bir akrabaya (egoya) sahip olan in­
sanlardan ibarettir.
O halde bir kindred sadece bir kişiye daya­
narak varolur; zamanla değişebilir. Çocukken
kendi kin dred’imiz yaşıtlarımız ve daha bü­
yük akrabalarımızdan oluşur; büyüdüğümüz­
de, çocuk doğurduğumuz ve daha yaşlı akra­
balarımız öldüğü için, kendi kindred’imiz daha
genç akrabalarla yer değiştirir; öldüğümüzde
ise, kendini yenileyen soydanlık gruplarından
farklı olarak kindred’imiz sona erer.
K indred aslında kişisel, değişebilir ve ge­
çici olduğu için tekyanlı soydanlık grupların­
dan daha zayıftır. Hâlâ evlilik kurallarını dü­
zenliyor olsa da, üyelerine genellikle az sayı­
da aslî hizmet sağlar. Kendi toplumumuzda,
kindred’den yardım istenebilir ancak genellikle
sadece vaftiz, evlenme, ölüm gibi törensel mü­
nasebetlerle bir araya gelinir. Bu türden gevşek
bir örgütlenme, kişisel bağımsızlık ve hareket­
liliğe önem veren toplumlara -Am erika buna
başlıca örnektir- daha uygundur.
İkiyanlı soydanlık kavramlarına sahip ba­
zı toplumlarda, gruplar daha açık bir şekilde
yapılanır ve toplu girişimlerde birbirlerine yar­
dım ederler. Örneğin, kuzey İskandinavya’da
rengeyiği güden göçer Saamiler (Laponlar) ara­
sında, akraba gruplan bu tip gruplaşmanın çe­
kirdeğini oluşturan kardeşlik bağlarının ya-
nısıra, ikiyanlı soydanlık temeli üzerine kuru­
lur (Hultkrantz, 1994, s.354). Genellikle erkek
kardeşler, onların eşleri ve çocuklarından olu­
şan grup -kardeş nüvesi- diğer kandaş akra­
balarla birleşir. Bir birey yaşamı boyunca bir­
kaç grubun mensubu olmakla birlikte, her ya­
kın ilişki ikiyanlı olarak hesaba katılan soy zin­
cirine dayanır.
EVLİLİK, YENİDEN CVLENME VE
Ev l İ l İk l e O l u ş a n Y e r l e ş İm
Akrabalık ve soydanlıkla bağlantılı terminolo­
ji ve inanışlar, insanların diğer bireyler ile iliş­
kilerini kavramlaştırma yolunun sadece bir bo­
yutudur. Diğer bir boyut ise, insanların eş se­
çerken ve ailelerini, hane birliklerini kurarken
uyguladığı çeşitli yöntemlerdir. Zorunlu top­
lumsal kurallar bu tür seçimleri etkiler, ancak
diğer etkenleri de tamamen dışlamaz. Hemen
hemen her toplumda evlilik, oluşturulan ve ge­
nişleyen yeni aileler vasıtası ile kurumlaşır ve
aile örgütlenmesi birçok hanehalkı grubu için
temel formdur.
Evlilik
Evliliği tanım lam ak kolay değildir; bunun­
la birlikte genellikle, mülkiyet, ekonomik so­
rumluluk, cinsellik ve bu birliktelikten doğan
çocuklara yönelik yükümlülüklerin paylaşımı
için bir hukuksal anlaşma esasıdır. Bu tanımla­
nın dışında başka biçimler de vardır. ABD’de,
eşcinsel çiftlerin evlenmelerine izin verilip veril­
memesi ve bu çiftlerin heteroseksüel çiftler ile
aynı yasal statüye sahip olup olmaması tartı­
şılmaktadır. 1 9 8 9 ’da Danimarka evlat edinme
veya bir çocuğun ortak himayesini kazanma
hakkı tanımamak kaydıyla eşcinsellerin evlen­
melerine izin verdi. 1994’te New Y ork’ta, be­
lediye evlenme dairesinin heteroseksüel çiftle­
re tanıdığı haklar eşcinsel çiftlere de tanındı ve
yasal olarak evlenmelerine izin verildi.
Kadınların ve erkeklerin yasal evliliklerdeki
malî haklan ve sorumlulukları da hızlı bir şe­
kilde yeniden tayin ediliyor. Avrupa ve ABD’de
birçok çift kilise veya devlet onaylı evliliklere
önem vermeyip beraber yaşamayı, ancak diğer
her konuda evli bir çift gibi davranmayı tercih
ediyor. Konuşma diline ait “diğer önemli ki­
şi” terimi, bazen evli olmayanların cinsel eşle­
rine işaret etmek için kullanılır. Bu terim, eşin
toplumsal cinsiyetine veya ilişkinin yasal statü­
süne dair herhangi bir imayı ortadan kaldırır.
Ancak hemen hemen bütün toplumlar bir evli­
lik biçimine sahiptir; çünkü iki veya daha faz­
la insan arasındaki cinsel ve ekonomik birliğin
tanınmasıyla çocukların durumu yasallaşır ve
eşler arasındaki karşılıklı hak ve yükümlülük­
ler tesis edilir.
Evlilik hemen hemen her yerde bazı kar­
şılıklı ekonomik yükümlülük biçimleri içerir.
Geçmişte Amerikan toplumunda, kadınların
hane içi hizmetleri sağlaması beklenir, mad­
di yükümlülükleri ise kocalar üstlenirdi. Bu
düzenleme değişti, ancak karı-kocanın evlilik
içinde farklı sorumluluk alanları olduğu an­
layışı hâlâ sürmektedir. Başka türlü düzenlen­
medikçe, evli çiftlerin kişisel servetleri ve gele­
cekteki kazançları ortak mülkiyet olarak ka­
bul edilir. Bu konuyu “Evlilik ve Paranın İda­
resi” başlıklı çerçevede (s.294) göreceğiz. Ay­
rıca ister evli kalsın ister ayrılsın, karı-kocalar
sahip olunan çocukların büyütülmesi ve mas­
 Brezilya Xavantelerinde, damat geline götüreceği tütsülenmiş av etiyle yüklü büyük sepeti taşıyor, gelin ise odasında
raflarının karşılanması sorumluluğunu paylaş­
makla yükümlüdür.
Evlilikler çocuklarla ilgili hak ve sorumlu­
luklar ve karşılıklı cinsel haklar konusunda ya­
sal ve toplumsal olarak tanımlanmış olsa da,
dünya genelinde bazı farklılıklar görülür. Bir
evlilik için tasarlanan süre bile farklı olabilir.
İran’da Şiî mezhebine bağlı olanlar evliliğin ne
kadar süreceğini bir anlaşmayla önceden tes­
pit edebilirler. Öngörülen uygun cinsel davra­
nış da kültürlere göre değişebilir. Cinsel iliş­
bu sepeti kabul ediyor. (Fotoğraflar Nancy Flowers)
kileri tekeşli bir çifte göre tanımlanmış haliy­
le görme eğilimindeyizdir genellikle. Oysa bir­
çok toplumda bir erkek aynı zaman zarfında
birden fazla kadınla evlenebilir, kimi toplum-
larda ise bir kadın aynı zamana birden fazla er­
kekle evli olabilir.
Hindistan’daki Keralalı Nayarlar arasında,
İngiliz yetkililer tarafından yasaklanmış bir uy­
gulamaya göre, evli bir kadına uygun kast sta­
tüsünden başka bir erkek ile cinsel ilişkiye gir­
mek yasak değildi; cinsellik anlamında koca­
sı kadın üzerinde diğerlerinden daha fazla hak
iddia edemezdi. Grup evliliği terimi (doğru ya
da yanlış bir şekilde) Nayar kadınlarım “ziya­
ret eden birden çok kocanın” olması ve ben­
zer şekilde erkeklerin de birden fazla eşlerinin
olması uygulamasını betimlemek için kullanıl­
maktadır. Artık uygulanmakla birlikte, bu gö­
renek Nayar kadınlarının ülkenin geri kala­
nındaki kadınlardan daha ayrıcalıklı bir statü­
ye sahip olmasıyla ilgilidir. Amerika’da kadın­
lar daha geç evlenir ve az çocuk sahibi olurlar;
okuryazarlık oranları yüksektir ve sağlıklarına
önem verirler (Weisman, 1988).
Evliliğe eşlik eden ekonomik hak ve yü­
kümlülükler de farklılık gösterir. Bir Trob-
riand erkeğinin kendi kızkardeşlerine destek
olup yardım etmesi beklenir, buna karşılık ka­
rısı ve çocuklarının geçimini sağlamak konu­
sunda sınırlı bir sorumluluğu vardır. Bir N a­
yar erkeğinin ritüel karısına ve onun çocukları­
na herhangi bir malî destek sağlaması beklen­
mez; hatta düğünden sonra karısını bir daha
hiç görmeyebilir. Evliliğin aslında gruplar ara­
sındaki ilişkileri gösteren siyasal bir ifade ola­
rak önemi vardır. Hopi kadınlarının kocalarını
boşamaları görece kolaydır ve en azından gele­
neksel olarak, kocalarını sık sık boşarlar; ken­
di mahsulleri gibi çocuklarını da kendi malla­
rı olarak görürler (Whiteley, 1985). Elbette bu­
nun tersi durumlar da vardır. İslâm hukukuna
göre kadınlar, bir erkek mirasçı ile eşit derece­
de sorumlu olduğu mülkiyetin sadece yarısını
miras olarak alır ve kırsal kesimlerde kadınla­
ra çoğu kez miras olarak hiç toprak verilmez.
Boşanma durumunda ise, kadın kocasının aile­
si yoluyla sahip oldukları kallar veya kendi ço­
cukları üzerinde hak iddia edemez.
Tamanglar örneğinde gördüğümüz üzere,
birçok toplulukta çocukların meşruiyeti için
evlilik bir koşul değildir. Güney Sudan’da bir
Nuer erkeği tayin edilen bir ücret karşılığında
evlenmemiş bir kadının çocuğunu meşru hale
getirebilir. Ebeveynler her toplulukta kendi ço­
cuklarına bakmak ve onları eğitmekten sorum­
lu değildir. İsrail’deki kibutzlarda, çocuklar
öğrenci yurtlarında ve çocuk odalarında ken­
di ailelerinden ayrı yaşayabilirler. Ebeveynle­
rin çocukları ile özel bir ilişkisi olmakla birlik­
te, onları yetiştirmek konusunda bütün toplu­
mun önemli bir sorumluluğu olduğu varsayılır.
Boşanma ve Yeniden Evlenme
Samuel Johnson’un ünlü deyişi şöyledir: “yeni­
den evlenmek, umudun deneyime karşı zaferi­
dir.” Evliliğin tanımı ne olursa olsun, resmî ve
gayri resmî araçlar yoluyla boşanma veya evli­
liğin çözülmesi evrensel bir olgudur. Tekeşlilik
bir kural olduğu halde, birçok birey bir kere­
den fazla evlenir.
Geleneksel Navaho toplumunda çoğu insan
dört veya beş kere evlenir ve boşanır; yaşam
boyu birlikte olma beklentisi ile evlenilmez.
Afrikalı Kipsigisler arasında, zengin bir erkek
kendi çiftliğinin idaresi için yeteri kadar ço­
cuğa (özellikle oğullara) sahibi olduğu zaman
tekrar evlenebilir, yeni gelinin evine taşınabilir
ve diğer eşlerini ziyaret ederek ilişkisini sürdü­
rür. Daha önce tanımlanan Ariaal toplumunda
da benzer durum görülür; ancak ilk eşe bir baş­
lık bedeli ödendiği ve yeni evlilikte de aynı şe­
yi yapmak gerekeceği için, çok az erkek formel
olarak boşanır (Fratkin, 1991).
Farklı kültürlerde, evliliğin istikrarına iliş­
kin verilerde herhangi bir ortak örüntü buluna­
bilir mi? Helene Fisher (1987) böyle bir örün-
tünün olduğunu düşünmektedir; evlilik ve bo­
şanmada bazı temel düzenlilikler tespit etmiş­
tir. Farklı teknolojik seviyelerdeki 58 toplumu
incelemiş ve boşanma ihtimali yüksek çiftler
arasında “en yüksek üç boşanma düzeyini” ve­
ya yaşam evresini tespit etmiştir. Boşanma ihti­
mali en yüksek çiftler dört yıllık evli olanlardır;
bunu yirmi beş ile yirmi dokuz yaşları arasında
olan çiftler izler, sonuncu sırada ise dört yıldan
fazla süredir evli olup hiç çocuğu olmayan ve­
ya tek çocuğu olan çiftler yer alır.
Helene Fisher, boşanma ihtimali düzeyle­
rinin yeniden üreme süreci ve psikokimya sü­
reçleriyle ilişkili doğduğunu ileri sürer. İddia­
sına göre, cinsler arasındaki dört yıllık güçlü
bağ evrimsel tarihimizin bir ürünüdür. Bu, ebe­
veynlerin bir bebeğe sahip olmak onun hayatta
kalmasını sağlamak için ihtiyaç duydukları güç
birliği sürecidir. Boşanma veya ayrılma isteği,
evliliğin dördüncü yılından sonra, çiftler arala­
rındaki bağın zayıfladığını hissettikleri zaman
ortaya çıkmaktadır. Fisher buna “dört yıllık
şiddetli arzu” der ve bunu (diğer güdüler gibi)
beynin fizyolojisine bağlar: Beyindeki kimyasal
süreçler önce iki yıldan fazla sürmeyecek bir
bağlanma ve aşk duygusu yaratır; bunun deva­
mında ise, başka beyin kimyasalları (endorfin-
ler) devreye girerek, aşk ve cinsel arzu içerme­
yen ama daha güçlü bir bağın oluşmasını sağ­
lar. ABD’nde boşanmaların % 4 8 ’i evliliğin -
çoğu dört yıllık tepe nokasmda olmak üzere-
yedinci yılında gerçekleşmektedir.
Bu, ekonomik veya toplumsal etkenlerin
öneminin olmadığı anlamına gelmez. Boşan­
maların belli bir aşamada yoğunlaştığı görül­
se de, boşanma oranları oldukça değişkendir.
Yine Fisher’in iddiasına göre, tarım toplum-
larmda olduğu gibi, boşanma oranları ekono­
mik açıdan birbirine bağımlı kadın ve erkek­
ler arasında da düşüktür. Nitekim, sanayileş­
me ve erkekler ile kadınların ekonomik bağım­
sızlığının artması ile birlikte boşanma oranları
da yükselmiştir. Son çalışmalar, ABD’de 1970
doğumlu bir kadının boşanma ile sonlanacak
bir evlilik yapma ihtimalinin % 50; boşanma
ile sonlacak iki evlilik yapma ihtimalinin ise
yüzde 15 olduğunu göstermiştir (Chira, 1995,
s.42). Verilere rağmen, Amerikan evliliklerinin
aşağı yukarı üçte biri ila yarısı hayat boyu sü­
rer (Bird ve Melville, 1994).
Boşanmanın ihtimalinin bir toplumdan di­
ğerine çeşitlilik göstermesine rağmen, evlilik
kurumu hemen hemen evrenseldir. Nüfus sayı­
mı yapılan ülkelere ilişkin ABD kayıtlarına gö­
re, kadınların ortalama % 9 3 ’ü, erkeklerin de
ortalama % 9 2 ’si evlenmektedir (aktaran Fis­
her, 1987, s.26). Evliliğin sadece kadın ve er­
kek için değil aynı zamanda toplumsal grup­
lar için de yararlı bir toplumsal ve ekonomik
anlaşma olarak işlev görür. Bu yolla, aileler ve
akraba grupları birbirlerine bağlanır. Evliliğin
yaygınlığının başka bir gerekçesi de, bu kuru­
mun ekonomik paylaşım ve işbirliği örgütlen­
mesinin bir aracı olarak işlev görmesidir.
Bir Mübadele Biçimi Olarak Evlilik
Bir erkekle bir kadın evlendiğinde, sadece bir
eş değil aynı zamanda ebeveynler, kayınbira­
derler/enişteler, görümceler/baldızlar ve diğer
hısımlardan oluşan yeni bir grup edinirler. M ü­
badele, bireyler ve gruplar arasında bağ kur­
manın en temel yoludur. Neyin mübadele edil­
diğinden tamamen ayrı olarak, mübadele ey­
leminin kendisi daha ileri bir toplumsal etki­
leşim için bir önkoşul sağlar. Birçok toplumda
en önemli mübadele biçimi evliliktir. Mübade­
le evliliklerinde, kadının işgücüne ve üretken-

T O P L U M S A L C İN SİYET
Evlilik ve Paranın İdaresi
Çift gelirli ve ö zellikle çift gelirli aile le rin sık lığ ın d a k i
n is p î artış, ailen in g elirlerini idare etme ş e k lin i e tkile ­
di m i? Çağd aş Kuzey Am erikan hane içi y a şa m ın ı an ­
lam ak için bu sorunun cevabı ön em lidir. D avid Che-
al (1993) VVİnnipeg’de (Kanada) b irlikte oturan çiftler
üzerine yap tığ ı incelem ede, bunun gerçekten önem li
b ir olgu olduğu so nucuna varır.
19 6 0 ’lard a K a n a d a ’da ya yg ın k a rı-k o ca a ile t i­
p i, kocanın bir işte ça lıştığ ı, kad ının e vi idare ettiği
çalışan erkek/ev kad ını tipi aile id i (19 6 7’de bu oran
% 6 1’dir). To plum un sad ece yüzde 34 ’ ü çift gelirli a i­
lelerden olu şm aktayd ı (çiftlerin her ik isi de b ir işte
ç a lış m a k ta y d ı). i9 8 o ’ lerde bu durum te rsin e d ö n ­
dü: 19 8 6 ’da çift gelirli a ile le r karı-ko ca aile le rin in %
6 2 ’sin i oluşturuyordu ve çalışan erkek/ev kad ını tipi
aile le rin oranı % 2 7 ’ye düşm üştü.
1 9 5 0 ’lerin b a ş la rın d a , m üştere k e v lilik s iste m i
-k a r ı ve koca a ra sın d a kazancın d o ğ al b ir e ş itliğ i
lik kapasitesine verilen yüksek değerden ötü­
rü, anahtar figürler genellikle kadınlardır. Ka­
dının çok sık olarak aile, klan veya aşiret gibi
bir grubun bütünlüğünü simgelediği görülür.
Nitekim çoğu kez kız kardeş olarak kadının
rolü -b u hem Trobriandlarda hem de Avru­
pa kraliyet ailelerindeki evlilik temelli ittifak­
larda görülen bir örüntüdür- gruplar arasın­
daki bağların biçimlenmesinde hayatî olabilir
(Bkz. Weiner, 1992). Evlilik ya gelinin ait ol­
duğu grup ile damadın ait olouğu grubun birli­
ğini, ya da bazen bir grubun diğerine tâbi olu­
şunu temsil eder. İkinci durumda, kendi kadın­
larıyla evlenilmesine izin vermeyen baskın bir
— —
S O R U N LA R I
İH
r a
olduğu v a r s a y ım ı- K anadalIların yü kse k ve orta sınıfı
a ra sın d a iyice ye rleşm işti. Böyle bir sistem , karı ve
kocanın birlikte karar verdiği bir aile d em okrasisi id e ­
a li üzerine kuruludur. Bununla birlikte uygulam ada,
kazanan koca ve evi idare eden kadın arasın d aki iş
bölüm ü, kocanın kazandığı para üzerinde daha fazla
denetim i olduğu anlam ına gelm ekteydi. 19 5 6 ’da ince­
lenen refah düzeyi yükse k bir üst-orta s ın ıf b an liyö ­
sü n d e , ko caların paranın büyük kısm ını ellerinde tut­
tukları, buna karşın eşlerin evin günlük rahatlığı ve
yararı için gerekli şeyleri satın alm akta kullan dıkları
küçük b ir m eblağı idare ettikleri görüldü.
19 8 8 ’de C h e al, VVİnnipeg’de ya şa ya n k a rı-k o ca
a ile le rin d e n 2 2 6 k iş i ile g ö rüşm e y a p tı. C h e a l bu
a ra ştırm a n ın a m a çla rı a ç ıs ın d a n k a rı-k o c a a ile le r i­
ni “ya evli ve devam lı o larak b irlikte yaşayan ya da
e v li d e ğ il ve b irlik te oturan h e te ro se ksü e l çiftle r”
(s.2 0 1-2 0 2 ) o la rak b elirle d i. Bu çiftler ke nd i iş pra-
grubun erkeklerinin, diğer gruplardan eş aldık­
larında görülür. Bedevi aşiretleri arasında, evli­
likte bir kızkardeşin verilmesi bir kan davasını
çözümleyebilir: Aile diğerini yatıştırmak ama­
cıyla kendi kadınını verir.
Bazı toplumlarda, aileler kızlarını doğru­
dan mübadele ederek kendilerine ittifaklar ya­
ratırlar. N ijerya’daki Tivler arasında, bir er­
kek başka bir erkeğin kız kardeşi ile kendi kız
kardeşini değiş tokuş yapabilir; böylece aile­
lerini birbirine bağlarlar. Ancak kadınların
bu şekilde doğrudan mübadele edilmeleri nis­
peten nadir bir durumdur. Daha yaygın olan
yöntem, erkeğin kızını aldığı aileye başlık pa­
 tikleri tem elinde üç tipe ayrılıyo rla rd ı: çağd aş çalışan
erk e k/e v k a d ın ı tip i a ile le r (koca ç a lış ır ve e ş, ko ­
cası ve çocukları için evi id are eder); a ile yi g e çin d i­
ren/geçim e katkıd a bulunan tip a ile le r (kocaların d ü ­
zenli işi va rd ır ve eşleri yarım gün ça lışır; K a n a d a ’da
kad ınların % 2 5 ’i yarım gün çalışm aktadır) ve çift ka -
riyerli a ile le r (eşlerin her ik isin in de sü re kli icra ettik­
leri bir m esleği vardır) (s.20 2).
C h e a l, V V in n ip e g ’ de, a ile y i g e ç in d ire n /g e ç im e
katkıd a bulunan tip a ile le r ile çift kariyerli aile le rin ,
ça lışa n ka rı-k o ca a ile le rin in % 60 ’ını te ş k il ettiğin i
ve çift k a riye rli a ile le rin , çift g e lirli a ile le rin yü zd e
69 ’unu ve bütün ka rı-k o ca aile le rin in yüzde 4 2 ’sin i
ka p sad ığ ın ı b uldu. Bütün tip lerin e vlilik te m ülkiyet
e şitlik çiliğ in i sürdürdüğü görülür. Çift kariyerli a ile le ­
rin % 9 4 ’ünün, aile yi geçindiren/geçim e ka tk ıd a b u lu ­
nan tip ailelerin % 9 0 ’ının ve çalışan erkek/ev kad ın ı
tipi ailelerin % 8 7 ’sin in ken d ilerine ait m üşterek bir
e vi vard ı. Bütün çiftler aile geliri için de kendi bireysel
kazançların ın daha b üyü k yer tuttuğunu sö yle d i, a n ­
cak uyg ulam ad a bu ailelerin gelirleri n a sıl idare e d i­
liyor? “A ile g e liri” iki şey an lam ın d a o la b ilir: Bireyler
ke n d i k a za n çların ın bütün d en e tim in i ke n d i e lin d e
tutar, am a ailen in iyiliğ i için katkıd a b u lu n m a k üze­
re paranın h epsini veya b ir kısm ın ı harcam aya niyet­
rası ödemesi veya onlar için çalışmasıdır (ge­
lin hizmeti). Bu ödeme, ailenin kız evladının
yerini tutması için oğullarından birine eş alın­
masında yardımcı olur. Kadınların bu dolaylı
mübadelesi dünyanın her yerinde görülür (Al­
tıncı Bölüm’deki Ariaallarda başlık konusu­
nu hatırlayalım). Evlilik düzenlemelerini ida­
re eden özel kuralları dikkate almazsak, “Yö-
rükler Arasında Kız Kaçırma ve Kaçm a” baş­
lıklı çerçevede (s.296) gördüğümüz gibi, gerçek
uygulama çarpıcı bir şekilde kurallardan fark­
lı olabilir.
Bu göreneğin tersi olan kız evladım alma­
sı için damadın ailesine drahoma ödeme uygu­
lidir; veya paranın idaresi karar verm e ko num un daki
e şin sorum luluğ un dadır.
Cheal çift kariyerli ailelerin y a k la ş ık dörtte üçünün
kendi kazançları üzerindeki denetim i p a ylaştıkla rın ı,
oysa çalışan erkek/ev kadını ve aile yi g eçindiren/ge­
çim e katkıd a bulunan a ilelerde bireylerin kendi k a ­
zançları üzerindeki denetim inin daha fazla olduğunu
bildirir.
Evin g eçim in e önem li m iktarda p ara sa l katkıd a
b u lu n an ka d ın la r, m uhtem elen d ah a fazla p az a rlık
g ü cü n e s a h ip o ld u k la rın d a n d o la y ı, g e lir ü z e rin ­
de k a rşılık lı den etim i ve ortak m ü lkiyet s a h ip liğ in i
d ah a fazla m üzakereye a ça b ilm ek te le r. S o n u ç o la ­
rak, çift kariye rli a ile le rd e k i ko calar, ça lışa n e rk e k/
ev kad ın ı ve a ile yi g eçindiren/geçim e katkıda b u lu ­
nan a ile le rd e k i ko calarla k a rşıla ştırıld ığ ın d a , ke n d i
kazançları üzerinde daha az k iş is e l denetim e sa h ip ­
ler (s.20 9 -210 )
C h eal bu b u lg u la rın , k a d ın la rın işte k i s ta tü le ri­
nin a rttığ ın ı; a ile le rin m a lî d ü ze n le m e le rin in ortak
id aren in sürm esi ve hatta g üçlenm esi yön ün de y e n i­
den ya p ıla n d ığ ın ı; aynı zam an da kadınlara daha fazla
özerklik sağ la n d ığ ın ı g österdiği son ucun a varır. “Bu
d e ğişim in belirgin so n ucu, e vlilikte daha b üyük bir
eko n o m ik e şitlik çilik tir” (s.210).
laması, ortaçağ Avrupasında yaygındı. Bugün
Doğu Avrupa’nın kimi bölgelerinde ve özel­
likle Hindistan’da bu uygulama hâlâ sürmek­
tedir. Hindistan’daki uygulama, fakir erkekle­
rin yeniden evlenmek ve ikinci bir drahoma al­
mak için eşlerini öldürmesine ilişkin birçok va­
kanın polise bildirilmesinden dolayı itirazlara
sebep olmuştur.
Başlık bedeli ve gelin karşılığı hizmet uy­
gulaması, kadının kocasının akrabaları ile ya­
şamak için kendi ailesinden ayrıldığı ve do­
ğurduğu çocukların babasoylu akraba grubu­
nun üyeleri olduğu toplumlarda daha yaygın­
dır. Aslında koca, karısının ailesinden ayrıl-
 A N T R O P O L O JİD E N
Yöriikler Arasında Kız Kaçırma ve Kaçma:
Yeniden Gözden Geçirilen Bir Sorun
in s a n la r her zam an k e n d ile rin d e n b e k le n e n i y a p ­
m ak istem eyebilirler. G ü n lü k işlerim iz sıra sın d a , gö­
rece k ü ç ü k ka rarla r a şa m a s ın d a s ık s ık to p lu m sa l
kuralların d ışın a çıktığım ız z am an lar olur, an cak b u n ­
lar, ö rn eğ in e v lilik g ib i ö n e m li y a ş a m s a l k a rarla rı
da etkile ye b ilir, in sa n lar sad ece aile le rin e karşı g e ­
le rek d e ğ il, k u ra lla ra ve g ele n e kle re k a rşı g elerek
de evlen ebilirler. 19 6 8 ’de T ü rkiye li Yörükleri in cele ­
m eye ilk g id işim d e , Tü rk gazetelerinde e v lilik g e le ­
n eklerinin kim i zam an ih la l e d ild iğ in e ilişk in haber­
ler okum uştum . G örünüşte bu ko nu, gerçek ve id e ­
al d avran ış a ra sın d a ki ayrılığ ın a çık b ir örn eğ iyd i: G a ­
zetelerde s ık s ık k a çırıla n , tecavüz edilen ve arzusu
d ışın d a evlen m esi için baskı ya p ıla n kad ınlarla ilgili
dehşet verici h ikâye le r çıkıyordu.
Yerel o larak kız kaçırm a denen bu olayı in cele ­
m eye karar verdim . Y ö rü k olan ka yn a k kişile rim (bkz.
A ltıncı Bölüm ) önceleri kararlı b ir b içim de bu tür göz­
den düşü rü cü d avran ışların b aşk ala rın ın işi olduğunu
sö yle d ile r. A n cak bunu öğrendikten birkaç gece s o n ­
ra, b irlikte ya şa d ığ ım a iled en genç b ir kadın kaçırıldı.
İlk heyecan geçtikten sonra, öğrendim ki hem yerel
eğlencenin hem de m aa le sef biraz da şid d e tin kay­
nağı olan bu türden m ahcub iyet içeren o la yla r çok
yaygın d ı.
K ısa ca , o ra d a ö ğ re n d ik le rim (ya da o v a k itle r
ö ğ re n d iğim i d üşü n d ü ğ ü m şeyler) daha so n ra ki s e ­
yah atlerim le (1991) d eğişti. Yö rük top lum u b ab aso y-
ludur; birin ci derece kuzen e vliliğ in e , özellikle am ca
kızı (veya oğlu) e v liliğ in e çok önem verirler. Bu ter­
cih in so n u cun d a b ir b ab a so ylu grubun b irçok ü ye ­
Y A R A R L A N M A K
si sa y ısız bağlarla b irb irine ya kın akrab a olur. Yö rük-
ler e vliliğ i cid d i b ir m esele o larak düşünürler ve eb e ­
veynler ke n d i çocukları için uygun b irleşm eyi yap m ak
için b üyük gayret sarfederler. Evliliğ in d üze nlen m e si­
ne verilen bu önem e karşın , e vlilik le rin b ir kısm ının
kaçm a ve “k ız k a ç ırm a ” s o n u c u n d a g e rç e k le ş m iş
olduğ un u keşfettiğim de şaşırd ım . Kaçırm a, m üstak­
bel kocanın bir k a d ın ı kaçırm ası ve ona tecavüz et­
m esi a n la m ın d a d ır; bekarete de ğ e r veren b ir to p ­
lum da ya p ıla n bu eylem , kadının e v lilik ü m id in i b ü­
y ü k oranda a za ltır ve k e n d isin i k a çıra n la ka lm aya
razı olm a ihtim alin i artırır. Kız kaçırm a veya kaçm a,
çiftlerin ebeveynlerin h akkın ı gözardı e derek v e rd ik ­
leri b irlikte kaçm a kararını ifade eder. Y ö rü k le r bu
işlem lerin her ik is in i de uygun bulm azlar. Böyle b ir
durum , ö ze lllik le kızın a ile si için b ü yü k b ir utanç ve
k ız g ın lık ka yn a ğ ı olur. Y in e de Y ö rü k e v lilik le rin in
yüzde 2 3 ’ü bu şe k ild e g erçekleşir. Bu y ü k se k oran
n a sıl izah e d ile b ilir?
Bu soruya cevap araken, kaçırm anın oldukça d ü ­
zenli b ir sistem de b ire yse l seçim lerin ifa d e sin in bir
aracı olduğu son ucun a vardım . Ö rneğin, b ir kız ve bir
erkeğin b irb irle rin i sev m e si bir e vliliğ in düzenlen m e­
sin d e gelen eksel o larak çok az rol oynar veya hiçbir
etkisi o lm a yab ilird i. Ayrıca, ye tişkin olm a statüsü a n ­
cak evlenm e yo lu yla elde e d ile b ild iğ in d e n kaçırm a,
genç erkeklerin ya ş sıra sın a göre ve y ü k se k bir b aşlık
b edeli ödedikten (bunu to p arlam ak b irkaç y ıl a la b i­
lir) sonra g erçekleştireb ilecekleri norm al e v lilik sü re ­
cin i a tla yara k y e tişk in le r a ra sın a daha ça b u k d a h il
olm aların ı sağ lıyo rd u.
 Kaçırm a yo lu yla y a p ıla n e v lilik le r ortalam a b a ş lık
p a ra s ın d a n d a h a y ü k s e k b ir b e d e li g e r e k tir iy o r ­
du. A n cak bedel bazen gerçekten ço k y ü k s e k o lsa
da, kim i zam an çok az o la b iliyo r veya ödem e y a p ­
m ak g erekm iyordu. O ğ ulları kız ka çırm ış zeng in a i­
le le rin , y a s a l iş le m le rd e n k u rtu lm a k v e y a uzayan
d ü şm an lıklard an kaçın m ak için ço k y ü k s e k b a ş lık be­
delleri ödem eye m ecbur ka ld ıkla rı g örülüyo rdu. Bu­
nunla b irlikte, y o k su l a ile le r çoğu kez ço k az ö d e ­
me ya p ıyo rla r veya hiç yap m ıyo rlard ı. K açırm a e yle ­
m i gerçekleştikten sonra, kızın a ile sin in zaten ço k az
p arası olan erkeğin a ile sin d e n b a ş lık parası a la b ilm e ­
si pek m üm kün olm uyordu. Bu şe k ild e , kaçırm an ın
farklı zenginlikte in sa n lar a rasın d a y ü k se k b a ş lık b e­
d e lin in yü kü n ü e şitle yici b ir rolü o ld u ğ u da sö y le ­
nebilir.
S a p k ın b ir d a vra n ış o la rak k a çırm a n ın d e s te k ­
le n m e m e s in e ve r e d d e d ilm e s in e ra ğ m e n , Y ö r ü -
k e lrin to p lu m s a l e tk ile ş im in d e ö n e m li b ir rol o y ­
n a d ığ ı - v e b azı v a k a la rd a ö n g ö r ü le b ild iğ i- s o n u ­
cu n a v a rd ım . D aha g e n iş b ir çe m b e r iç in d e k i in ­
s a n la r a ra s ın d a e v liliğ in g e rçe k le şm e sin i sa ğ la d ığ ı
için , kaçırm anın a k ra b a lık ağ ın ın fa rk lıla şm a sın a ve
g e n işle m e sin e h izm et e ttiğ i g ö rü lü yo r. Y ö rü k le rin
e v lilik s iste m in in bu yö n ün ün uzun zam a n d an b e ­
ri va ro la g e ld iğ in i de varsaym aktayd ım . Daha so n ra ­
ki araştırm alar bunun ya n lış olduğ unu ve to p lu m sal
olg u lara iliş k in a çık la m a la r yap arken d aha te m kin li
o lm ak gerektiğini gösterdi. Kararların (kaçm ak veya
kaçm am ak gibi) bireyler tarafından önceden ön g örü-
lem eyen to p lu m sal so n uçları (in san lara d ah a g en iş
b ir akrab a ağını sağ la m a sı gibi) olab ile ce ğ i doğru o l­
m akla beraber bu yeterli b ir a çıklam a değildir.
A la n a g e ri d ö n ü ş ü m d e k a ç ır m a o la y la r ın ın
a za ld ığ ın ı sap tad ım . 1984 y ılın d a h içbir kaçırm a olayı
vuku b u lm am ıştı. Bunun ya n ıs ıra , e sk id e n beri uy­
g u lan a n b a ş lık göreneği -1 9 6 8 ’de in s a n la rın z ih n i­
ni ço k m eşg u l e d iy o rd u - ö n e m siz ve sim g e s e l b ir
ödem e h a lin i a lm ış ve 19 9 1’lerde hem en hem en ta ­
m am en ortadan k a lk m ıştı. D am adın a ile s in in g e li­
nin b a b a s ın a b ü y ü k m iktard a n a kit p ara ö d e m e si
yerine, parayı doğrudan gelin e veriyo rlardı ve kızın
b a b a s ın ın da b una ka tk ıd a b u lu n m a sı b e k le n iy o r­
du. K ısa ca sı, ya p ıla n düzenlem elerle a krab a veya so y
d e ğil çiftlerin (her şeye karşın h âlâ b ab a ye rli olan)
hane b irliğ in in kurulm ası e sa s alın ıyo rd u.
Y ö rü k le r neden kız kaçırm a ve kaçm a g ib i b ir
yöntem g e liş tirm iş le rd i? B azı özgün c e v a p la r h âlâ
ka b u l g örm ekteyse de, b unun b ird e n b ire so n a er­
me o la s ılığ ı o ld u ğ u k a d a r, b ir k ö k e n i o la n n o r­
m al b ir to p lu m s a l ö z e llik o ld u ğ u m e s e le s in e de
önem verm em işim . Y a kın zam anda bazı e sk i ve rile ­
ri g özden g eçird iğ im d e , ka çırıla n k a d ın la rın o ld u k ­
ça dar b ir ya ş a ralığına ya y ılm ış o ld u k larını fark et­
tim . Bu k a d ın la r bütün e vli k a d ın la r İçin d e s a d e ­
ce b ir alt gruptu ve in celem eden ön ceki aşağ ı y u ­
k a rı on y ıllık s ü re d e s a y ıla r ı en y ü k s e k s e v iy e y e
u la şm ıştı. Daha ileri bir ta h lil bunu d oğ ruladı. S ık s ık
v uku b ulan b ir h adise o la rak kaçırm an ın , İkinci D ü n ­
ya S a v a ş ı’nın so n ların d a b aşla d ığ ı, 19 5 0 ve 19 6 0 ’tar
boyunca arttığı ve 19 7 0 ’lerin b aşın d a b ir e v lilik b iç i­
mi o larak a zald ığ ı g örülüyor. Bir to p lum sal tercih ve
uygulam a de ğilse, birçoğu -h a tta sap k ın o lan lar b i­
le - böyledir. Y örükler a rasın d a kız kaçırm a ve kaçm a
o la yla rı, hızla değişen eko n o m ik ve s iy a s a l ko şulları
iz le m iştir. İkinci D ün ya S a v a ş ı’nın a rd ın d an b irço k
g e le n e k s e l m era a la n ıy la b irlik te s a y g ın lık ve g e ­
lir kayn akları da a za ld ı; Y örükler gittikçe n akit p ara­
ya dayanan pazar eko n o m isine d a h il oldular. Elbet­
te birçoğu yen i fırsatlar ya ka la d ı ve bazıları et ve yün
fiyatların ın y ü k se lm e siyle ze n g in le şti. Diğerleri aynı
b a şa rıyı g ö stere m ed ile le r ve b o rçla nd ıla r. Bu h a d i­
se le rin h e p si norm al e v lilik d ü ze n lem e le rin i e n g e l­
le d i. A n cak ilave bir etken daha va rd ı: Önceden b ir­
kaç h ayvanla ifade edilen b a şlık b edeli, p araya çe v­
rildi ve daha sonra da h ızlı enflasyona m aruz kaldı.
1969 yılında geleneksel tarzda bir Yörük düğünü. (Fotoğraf Daniel Bates)
masının yol açtığı ekonomik katkı ve üretken­
lik kapasitesi kaybını tazmin eder. (Evli çift her
iki akraba grubu ile aynı çevrede kaldığı ve ko­
ca ile karının ailesinin çifte ve onların çocukla­
rına yardım konusunda eşit katkısı olduğu za­
man, bu iş yaygın olarak karşılıklı hediye de­
ğiş tokuşu yoluyla halledilir.) Başlık ödeme­
si ve hediye mübadelesi, evliliğin kolayca ya­
pılmasını güvenceye almak konusunda çifte ve
ailelerine kolaylık sağlar. Belki daha da önem­
lisi, potansiyel düşman gruplar kuşaklar boyu
kız alıp vererek sürekli bir bağ kurarlar. Her
grup geçmiş, şimdi ve gelecekteki döllere daya­
narak diğeri üzerinde hak elde ettiğinden, ak­
rabalık ilişkisi içinde bir işbirliği ve iletişim te­
meli tesis ederler.
K ayınbirader ve baldız evliliği, akraba
grupları arasında vuku bulan bir mübadele bi­
çimi olarak evlilik kavrammımn geniş bir şekil­
de ele alınmasına örnek teşkil eder. Bu toplum­
sal görenekler, evlilik akdinin süresini bir eşin
ölümü sonrasına da uzatır. Kayınbirader evli­
liğinde (levirate), bir erkek hem ölmüş erkek
kardeşinin dul eşi ile evlenme (veya kadının
seçtiği diğer kocadan başlık talep etme) hakkı­
na sahiptir hem de onun geçimini sağlamakla
yükümlüdür. Kadının, kocası ölmüş dahi olsa
onun ailesi için varisçiler doğurmak veya on­
ları yetiştirmekle yükümlü olduğu düşünülür.
Baldız evliliğinde (sororate), dul bir erkeğin öl­
müş eşinin kız kardeşlerinden biri ile evlenme
hakkı veya ölmüş karısının akrabalarının ona
yeni bir eş sağlama zorunluluğu vardır. Ameri­
kan toplumunda, bir kimsenin ölmüş eşinin er­
kek kardeşi veya kız kardeşi ile evlenmesi bek­
lenmediğinden, bireylerin çoğu kez evlendiği
kişinin ailesine karşı en azından bazı sorumlu­
luklarının devam ettiği varsayılır.
Evlilik ve İşbölümü
Birçok antropolog evliliğin tek gerekçesinin,
çocuk yetiştirm ekten tamamen ayrı olarak,
ekonomik avantaj olduğunu ileri sürer. Evlilik
ekonomik olarak birbirini tamamlayıcı iki kişi­
yi, bir kadın ve bir erkeği birleştirir. Daha ön­
ce Dobe San toplumunda gördüğümüz gibi, er­
kekler av için evden uzaklara giderken, kadın­
lar da zamanlarını aile için bitkisel ürün topla­
makla geçirir. Kadınlar topladıkları yiyecekler­
le erkeklere oranla daha fazla enerjisi kalori­
si sağlasalar da, her ikisinin rolleri esas olarak
birbirini tamamlayıcı yöndedir.
Erkekler bazı fiziksel görevleri kadınla­
ra göre daha kolay yapabilirler. Bu, sanayileş­
me öncesi bir ekonomide işlerin örgütlenme­
sinde önemli bir etken olmuş olabilir (Giampi-
etra, Bukkens ve Pimentel, 1993, s.256). Ayrı­
ca meme çağında çocuklarını sırtlarında taşı­
madıklarından, erkeklerin hareket özgürlükle­
ri genellikle daha fazladır. Kadınlar çocuk do­
ğurduğu ve onların bakımından sorumlu oldu­
ğu için, ev işleri ve çocuk bakımını olumsuz et­
kilemeyecek işlerin çoğu onlar tarafından idare
edilir. Bu tür sorumluluk ve işbölümü sabit de­
ğildir; tarih boyunca değişmiştir. Carol Ember,
çok sayıdaki bahçeci ve tarım toplumundan al­
dığı verileri inceleyerek, tarımın yoğunluğu art­
tıkça kadınların besin üretiminde yoğun olarak
çalışmakla kalmayıp, aynı zamanda daha fazla
emek gerektiren yiyecek hazırlamayla bağlan­
tılı ek görevleri de üstlendiklerini göstermiştir
(Ember, 1983, s.290).
Hanehalkı içinde belirli bir işbölümü kaçı­
nılmaz değildir ve günümüzde geleneksel sis­
temler hızla değişmektedir. Bir çift görevleri
geleneksel olarak ayırmasa bile, iş yükünü yi­
ne de bir şekilde paylaşarak işbirliğine daya­
lı çalışmamn yararını görebilir. Evlilik bu tip
ekonomik işbirliğini kurumlaştırmak için uy­
gun bir yoldur.
Aslında evlilikteki ekonomik ittifak karı ve
koca arasındaki gücün ve yeteneğin dengeleyi­
cisi olmaktan çok daha karmaşık bir işlev yük­
lenir. Birçok toplumda iş azdır; bu, aile üye­
lerinin sayısının potansiyel iş kaynaklarından
daha fazla olduğu anlamına gelir. Karı ve ko­
canın ekonomik stratejisi çocukların doğma­
sı, büyümesi ve sonra aile biriminden ayrılması
veya haneye eşlerini getirmesine göre değiştirir.
Akraba grupları arasındaki bağların oluşu­
mu, ekonomik işbirliğinin teşviki ve çocukların
bakımının ve eğitiminin sağlanması açısından
evliliğin önemine bakıldığında, herhangi bir
toplumda evlilik düzenlemesini yapmak kolay
değildir. Aslında bütün toplumlar kimin uygun
bir eş olduğuna, kimlerin evlenmesi gerektiği­
ne, yeni evli bir çiftin nerede oturması gerekti­
ğinin tayin edilmesine ilişkin hem açık kuralla­
ra hem de örtülü normlara sahiptir.
Evlilik Kuralları
Evlilik kuralları genellikle pek katı değildir, an­
cak bunlar çoğu kez güçlü bir toplumsal bas­
kı tarafından desteklenir. Bu kurallar bireyle­
rin evlenmesiyle ilgili düzenlemeleri tayin eder;
evlilik ve evlilik yoluyla kurulan bağların ni­
hai düzenlenmesi uyumlu bir sistem olarak gö­
rülebilir. Kurallar aynı zamanda gruplar ara-
smdaki ittifaklara ve diğer bağlara ilişkin po­
tansiyelin kuvvetlenmesini de sağlar. Belki de
en önemli evlilik kuralları, bireylerin seçimi­
ne açık bir olasılıklar alanı yaratan ve kimin
kiminle evlenebileceğini belirleyen kurallardır.
Kim Kiminle Evlenmemeli?
Hemen hemen her toplumda, ebeveynler ile ço­
cuklar ve erkek kardeşler ile kız kardeşler ara­
sındaki cinsel ilişkiler (ve evlilik) yasak veya
“tabu”dur. Ensest tabusunun çok az istisna­
sı vardır. Dinsel ve siyasal nedenlere bağlı ola­
rak, antik M ısır’da, İnkalarda ve yerli Havaili-
lerde kraliyet ailesinden kız ve erkek kardeşle­
rin evlenmesi gerekmiştir. Bu uygulama toplu­
mun diğer üyelerine yasaklanmıştır. Ensest ta­
busu evrensel olmakla birlikte, evlenmesi ya­
saklanan çiftler arasında birinci derece kuzen­
ler yer almaz. Bazı toplumlar kuzen evliliğini
yasaklar, bazısı hoşgörür, bazısı ise kültürel bir
ideal olarak bu formu tercih edip onaylar. Ay­
rıca enseste dayalı ilişkiler tasvip edilmemek­
le birlikte, uygulamada oldukça yaygın olabi­
lir. Bu evrensel tabuya ilişkin birçok açıklama
önerilmiştir.
20. yüzyılın başlarında popüler olan bir
açıklamaya göre, insanlar kendi ailesinin üye­
leri ile çiftleşme arzusu duymazlar (Wester-
mack, 1889/1922). Tanıyor ve biliyor olmak
cinsel ilgisizliğe yol açar. Uzun süreli yakın bir­
liktelikler erotizmi engeller. Bu görüş hem göz­
lem hem de psikolojik ve biyolojik kuramla
desteklenmiştir. Bir İsrail kibutzunda birlikte
doğup büyüyen kişiler arasında evlilik çok na­
dirdir. Kibutz evliliklerine ilişkin bir inceleme­
de, ikinci kuşaktan 2,769 birey arasında kibutz
içinden hiç evlilik olmadığı görülmüştür (Shep-
her, 1983). Diğer taraftan, antik Roma kayıt­
ları çiftçi sınıfı arasında erkek kız kardeş evli­
liğinin oldukça yaygın olduğunu göstermekte­
dir (Leach, 1982).
İlk antropologlardan E. B. Taylor (1871)
tarafından desteklenen bir ensest tabusu açık­
laması, tabunun toplumsal ve kültürel işlevle­
ri üzerine odaklanır. Taylor’a göre ensest ta­
busu, bireylerin içinde büyüdükleri ailenin dı­
şında yer alan toplumsal birimlere katılımını
sağlayarak toplumsal tecridi engeller. Birbiriy-
le uyuşan daha yeni kuramlar Taylor’unki ile
bağlantılıdır. Bu kuramlar, toplumsal birleş­
meyi artıran aileler arası ittifakların oluşması­
na ilişkin olarak “dışarıdan evliliğin” olumlu
sonuçlarını vurgular.
Freud da tabu konusuyla çok ilgilenmiş ve
tabunun ensest ilişkisine dair bilinçaltı bir ar­
zuyu denetleme ihtiyacını yansıttığını ileri sür­
müştür. Kuşkusuz yakın akrabalarla cinsel iliş­
kiden içgüdüsel olarak tiksinme, bu türden bir
çiftleşme formundan kaçınm a mekanizması
olabilir. Bu fikir mantıklı görünmekle birlikte,
bir içgüdüsel tabunun niçin bu tip faydacı top­
lumsal sonuçlar elde etmeye ihtiyaç duyduğu­
nu anlamak zordur.
Taylor’unkine benzeyen diğer bir kuram,
ensestin yol açtığı rol karışıklığının toplum­
sal sonuçları üzerine odaklanır (Malinows-
ki, 1927). Örneğin, erkekler koca olmaya ek
olarak, aynı hanede yaşayan kendi çocukları­
na hem ebeveyn hem âşık olarak davrandıkla­
rında, ortaya karmaşık ilişkiler çıkması ihtima­
li yükselir; hayatta kalmak için işbirliğinin ge­
rekli olduğu ilk avcı-toplayıcı gruplar arasın­
da bunun felaket getirdiği tecrübe ile anlaşıl­
mış olabilir. Geniş bir yelpazede, rol karışıklığı
toplumsallaştırma yoluyla yapılan kültür akta­
rımını engelleyebilir.
 Seymour Parker (1976), ensesten kaçınma­
nın insan ve diğer omurgalıların “içine yerleş­
tirilmiş” iki etkenden kaynaklandığı sonucu­
na varmıştır. Birinci olarak bu kaçınma, aynı
soydan gelenlerin çiftleşmesinin yol açtığı has­
talıklarla karşılaştırıldığında, farklı soydan ge­
lenlerin çiftleşmesinin yarattığı ayıklayıcı avan­
taj sayesinde içgüdüsel bir davranış olarak ev-
rilmişti: Yakın akraba ile çiftleşmekten kaçı­
nan bireyler daha fazla hayatta kalan dölle­
re sahipti. İkinci olarak ise, bu kaçınma geniş
bir toplumsal ağ ile bağlantı kurmanın ve keş­
fetmenin yaşamsal avantajlarını öğrenen grup­
lar için uyarlandırıcı bir davranış olarak geliş­
ti. Parker’m bakış açısına göre, ensest tabusu
“kültür ve biyolojinin tamamlayıcı ilişkisi”nin
bir örneğini teşkil eder. Bu bakış açısının, hay­
van davranışlarının yanısıra insan davranışı in­
celemelerinden elde edilen kanıtlarla kuvvet­
lendiği görülüyor. Zayıf bir genetik zarar ris­
ki bile, kendi döllerine büyük bir yatırım yap­
mış olan yetişkin üyeler veya yavaş üreyen bir
tür için çok hasar verici olurdu (Shepher, 1983,
s.150-200).
Kim Kiminle Evlenmeli?
Ensest tabusunun ötesinde, toplumlar eş ola­
rak kabul edilebilecek kişinin tayin edildiği bir
kurallar çeşitliliğine sahiptir. Dışevlilik (exo-
gam y) kuralı bireyin grubun dışından evlen­
mesinin zorunlu olduğunu gösterir. Bir kö­
yün üyeleri dışevlilik kuralını uygulandıkların­
da, erkekler eşlerini (ve kadınlar kocalarını) di­
ğer topluluklar içinde aramak zorundadır. Ço­
ğunlukla, bu kurallar bir kişinin akrabaların­
dan bazılarına veya hepsine uygulanır. Kül­
türler akrabaları çeşitli şekillerde sınıflandır­
dığı için, birçok dışevlilik kuralı biçimi vardır.
Amerika gibi tekyanlı soy kavramına sahip ol­
mayan toplumlarda, dışevlilik kuralı genellikle
bir kişinin kandaş akrabalarının çoğuna uygu­
lanır. Amerikalılar genellikle birinci derece ku­
zenler arasındaki evliliklerden kaçınırlar. Ge­
leneksel olarak Çinliler, uzaktan da olsa akra­
ba olabileceği düşüncesi ile soyadı aynı olan bi­
reyler arasındaki evliliği yasaklayarak, dışevli-
lik kuralını aşırı derecede uygularlar.
Tekyanlı soy kavramına sahip olan toplum­
larda, dışevlilik kuralı bir soyun bütün üyeleri­
ne uygulanabilir. Nitekim bazı babasoylu top­
lumlarda, bireylerin ailenin baba tarafından
değil ancak anne tarafından birinci derece ku­
zenleri ile evlenmesine izin verebilir. Yasak ço­
ğunlukla erkek kardeş veya kız kardeş deni­
len bütün kişileri kapsar. Birçok toplum bir
klan veya soyun üyeleri arasındaki evliliği men
eder; fakat soy dışı evlilik, yaygın olsa da ev­
rensel değildir. Kafkasya’da pek çok halk, eşler
arasında saptanabilir akrabalık derecesi olma­
mak kaydıyla etnik grup veya aynı nüfus için­
den evlenilmesinde ısrar eder. Bulgaristan’daki
Türkler de bu şekilde düşünür; bunun sonucu
olarak bu küçük nüfus içinde birçok aile ken­
di köylerinin dışında fazlasıyla geniş bir akra­
balık bağı ağma sahip olmuştur (Bates, 1995).
Eş seçimi, kabul edilebilir evliliğe dış sınır­
lar koyan içevlilik (endogamy) kuralı yoluyla
da düzenlenebilir. Birçok Ortadoğu ve Kuzey
Afrika toplumu dar bir şekilde sınırlandırılmış
akraba grubu içinden evlenerek içevlilik uygu­
laması yapar. Birinci derece kuzen evlilikleri
yaygındır. Bu türden bir evlilikte, elbette hem
koca hem karı aynı soy grubuna ait olabilir ve
genellikle çocukluktan itibaren birbirlerini ta­
nırlar. Bazı Ortadoğu topluluklarında bir er­
kek amca kızı (paralel kuzeni) ile evlenme hak-
kma sahiptir ve şayet amca kızı başka bir er­
kekle evlenecekse, bu konuda amca oğluna da­
nışılmalıdır (Bates & Rassam, 1983).
Her zaman olmasa da, içevlilik Kuzey Ame­
rika toplumunda da uygulanır. Gerçekten bir­
çok Amerikalı kendi ailesinin oturduğu evin
çevresindeki birkaç millik alan içinde büyü­
yen kişilerle evlenir. Amerikan toplumunun ar­
ka planı kısmen kendimize benzeyen insanlar­
la toplumsal temasta bulunmak üzere yapılan­
dığı için ve kısmen de ebeveynler ve diğerle­
ri genç yetişkinlere kendi grupları içinden ev­
lenmeleri konusunda baskı yaptığı için, sosyo­
ekonomik, dinsel, ulusal köken ve ırk sınırları­
nı aşan evlilikler ayrı bir azınlığı oluşturur. Bi­
zimki gibi karmaşık toplumlarda, etnik köken
çoğu kez kabul edilebilir bir evliliğin dış sınır­
larını koyar.
Elbette dışevlilik ve içevlilik türünden
normlar, bir toplumda daima tutarlı bir şe­
kilde izlenmez. Durumu hafifletici birçok et­
ken bireylerin tayin edilen evlilik normların­
dan ayrılmasına sebep olur. En güçlü etkenler­
den biri potansiyel eşlerin yakınlığıdır. Güney
Pasifik’te, iki mile üç mil büyüklüğünde kü­
çük bir ada olan Tikopia’da bile, insanların eş­
lerini evinden uzak alanlardan ziyade aynı ve­
ya komşu köylerden bulması daha olasıdır. Bir
araştırmada (Adams ve Kasakoff, 1976) yakın­
lığın bir eş seçiminin belirlenmesinde etken ol­
duğu veya diğer etkenler kadar önemli rol oy­
nadığı bulunmuştur.
Birçok toplum birinci derece kuzen evliliği­
ne izin vermemekle birlikte, dünya toplumları-
nın yaklaşık üçte birinde seçilmiş belirli kuzen­
lerle evlenilmesine izin verilir veya tercih edi­
lir. Genç bir adamın dışevlilik kuralını izleyen
babasoylu bir gruba ait olduğunu varsayalım.
Şayet akraba terminolojisi kişi’nin {ego) kuşa­
ğındaki soy grubu üyelerini erkek kardeş ve kız
kardeş olarak sınıflarsa, genç adamın baba ta­
rafından bir kuzeni ile evlenmesi ensest olarak
düşünülür. Bu kişi, anne tarafından paralel ku­
zenlerinden biri ile de evlenemez; çünkü bu ka­
dınlara kız kardeşi gözüyle bakar. Ancak an­
ne tarafından bir çapraz kuzeni ile evlenebilir.
Dayısının kızı ile evlenmesinin belirli yararları
olabilir. Bu şekilde annesinin ailesi ile geliştir­
diği sevgi bağlarının resmileşmesini ve tanıdığı
ve güvendiği bir aile ile bağlarının kuvvetlen­
mesini sağlar. Aynı zamanda, annesi ve babası
tarafından önceki kuşakta kurulan aileler arası
bağlar da güçlenir.
Anasoylu toplumlarda, hala kızıyla evlilik
bazı amaçlara hizmet eder. Nitekim antropo­
loglar, kuzen evlilikleri ve bunları oluşturan
kültürel tercihlerin, mübadele ve akraba bir­
liğinin oluşmasında önemli işlevleri olduğuna
inanırlar.
Kaç Kere Evlenmeli? Toplumlarm bir bire­
yin evlenmesini veya evlenmemesini düzenle­
yen kuralları olduğu gibi, bir bireyin sahip ola­
cağı eş sayısını düzenleyen kuralları da vardır.
Tarihsel olarak birçok toplum, erkek ve kadı­
nın eşini sadece bir kişi ile sınırlayan tekeşlilik
(■m onogam y) kuralını izlememiştir. Bunun ye­
rine, bazı çokeşlilik (polygamy) biçimlerini ve­
ya çoğul (plural) evliliği uygulamış veya tercih
etmişlerdir. Birçok grup, tekeşliliği zorunlu kıl­
mış olsa da, bir erkeğin ayrı hanelerde bir ve­
ya daha fazla kadın ve onların çocuklarını ge-
çindirmesinin kabul edilebilir olduğunu düşü­
nür (tabii erkek ihtiyatlı ise). Amerikan toplu­
munda ise, yaşam boyu tek bir evliliğin yerini
alabilecek seçenek dizisel tekeşliliktir (bir veya
daha fazla sefer boşanma ve yeniden evlenme).
 Çokeşliliğin iki temel formu vardır: çokka-
rılılık (bir erkeğin aynı zamanda birden faz­
la kadınla evli olması) ve çokkocalılık (bir ka­
dının aynı zamanda birden fazla erkekle ev­
li olması).
Eski Museviler arasında, modernleşme ön­
cesi Çin’de ve geleneksel Hindistan’da, çok-
karılı evlilik yüksek statüden erkeklerin tercih
ettiği bir evlilik biçimiydi. Afrika, Ortadoğu
(Kur’an bir erkeğin dört eşle evlenmesine izin
verir) ve Asya’nın büyük kısmında bu tip evli­
liğe izin verilir. Birçok çokkarılı toplumda, as­
lında sadece az sayıda zengin ve güçlü yaşlı er­
kek birden fazla eşe sahiptir. Bununla beraber,
nüfus içinde erkek ve kadın sayısı yaklaşık ola­
rak aynı sayıda olduğu için, bir toplum içinde­
ki yaygın çokkarılılık uygulaması bazı erkekle­
rin tek kalmasını gerektirir. Çokkarılılığm er­
kek rekabeti ile yakından ilgili olması ve yaşça/
kıdemce büyük erkeklerin öncelik hakkı olma­
sı tesadüf değildir. Erkeğin bakış açısından ka­
dınların ekonomik bir değeri vardır. Kadınlar
sadece önemli bir iş yükünün üstlenmekle kal­
maz, erkeğin siyasal mücadelesinde ona destek
olacak oğullar ve ittifakların biçimlenip güç­
lenmesi için başlık parasıyla mübadele edile­
bilecek kızlar doğururlar. Birden fazla eş, zen­
ginliğin, gücün ve toplumsal statünün kaynağı
olabilir. Patricia Johnson, bir hane birliğindeki
kadınların sayısının hanenin zenginliğinin be­
lirlenmesinde büyük bir etken olduğunu sapta­
dı: Kadınların tarımsal başarıda, özellikle peşin
para ile satılan ürünlerin yetiştirilmesinde ha­
yatî önemi vardır (Johnson, 1988).
Birlikte veya birbirlerine yakın oturdukla­
rında potansiyel bir sorun olarak ortaya çıkan
kumalar arası çatışma, çoğunlukla hane içi hi­
yerarşi yoluyla hafifletilir. Kıdemli eş genç ku­
manın üzerinde daha yüksek olan statüsünü
ve otoritesini kullanır. Diğer kadınların işle­
rini kocası değil kendisi düzenler. Bazen ka­
dınlar kocalarının yeni eşler almasını destek­
ler ve hatta yardım ederler; ancak Lila Abu-
Lughod’un M ısır’daki Bedevi kadınların öykü­
leri üzerinden canlı bir şekilde gösterdiği gibi,
kocanın aldığı ikinci eş çoğu kere birincisi için
üzüntü kaynağı olur (1993). İlk kadın cesur bir
yüz ifadesi takınsa da, kocası ikinci bir eş (ve
çoğunlukla daha genç bir kadını) almaya karar
verdiğinde, çoğu kez kendisini yaralanmış ve
incinmiş hisseder.
Görüldüğü gibi çokkarılılık, erkek otorite­
sini ve toplumsal cinsiyet eşitsizliğini dayatan
toplumsal ve siyasal sistemle yakından ilişkili­
dir. Dizisel tekeşlilik de aynı kefeye konulabi­
lir. Robert Wright bir evrimsel psikoloji incele­
mesinde, özellikle yüksek statüden erkeklerin
uyguladığı şekli ile, çokkarılılık ve dizisel te­
keşlilik arasındaki işlevsel benzerlikleri ortaya
koymuştur (1994). Kuzey Amerika’da erkekler
genellikle genç kadınlarla evlenirler; boşandık­
tan sonra da genellikle yeniden genç kadınlar­
la evlenirler. Evlilik ve yeniden evlilik örüntü-
sünün sonucu şudur: Erkekler, çoğunlukla ço­
cuklarını yalnız yetiştirecek olan eşlerinden ay­
rılarak, bir kadından daha fazlasının en üret­
ken yıllarını ellerinde tutarlar; W right buna
“Johnny Carson sendromu” der.
Ç okkocalılık çokkarılılığa göre daha en­
der görülür ve sadece birkaç toplumda yaygın
bir şekilde tanınan bir evlilik biçimidir. Örne­
ğin Hindistan’daki Todalar ve Tibetliler, gele­
neksel olarak bir kadının anlaşmaya göre sı­
ra ile yatağını paylaşan ve çocuklarına bak­
mak için ortak sorumluluk alan erkek kardeş­
lerden oluşan bir grupla evlenmesine izin verir
(erkek kardeşlerle çokkocalılık). Pasifik’teki
M arki erkekleri birkaç sevgilisi olmuş ve onla­
rı ortak kocalar olarak kabul eden bir kadın­
la evlenmenin avantajlı olduğunu düşünürler,
çünkü kocalar müttefik gibi davranırlar. Da­
ha az uygulanan bir evlilik biçimi olarak çok-
kocalılık, sanıldığından daha yaygın olabilir.
Örneğin Dobe !Kung toplumu bu türden evli­
liğe müsamaha gösterir. Belirli koşullar altın­
da, çokkocalılık avantajlı olabilir. Şayet erkek
ve kadın oranı arasında kaydadeğer bir den­
gesizlik varsa, çokkocalılık bir erkeğin eş bul­
ma şansım eşitler. Şayet kaynaklar kıtsa, bu
tip evlilik sınırlı bir alanın erkek kardeşler ta­
rafından paylaşılmasının -a k si takdirde bö­
lüşmek zorunda kalacaklard ır- bir aracı da
olabilir. Öte yandan bir erkeğin üretebilece­
ği döllerin sayısını azalttığından, çokkocalılık
çoğu şartlar altında erkekler tarafından tercih
edilmeyebilir (Hiatt, 1980). İşlenebilir alanla­
rın büyük kısmının geleneksel olarak bir grup
manastırın denetimi altında olduğu T ib et’te
görüldüğü üzere, kaynaklar kıt olduğu za­
man bu uygulama yararlı olabilir. Eğer erkek
kardeşler tek bir kadınla evlenirlerse ve sade­
ce tek bir çocuk grubuna sahip olurlarsa, bir­
kaç aileden fazlasını geçindirecek büyüklükte
olmayan toprakları kuşaktan kuşağa bir bü­
tün olarak geçer.
Kuzeybatı Nepal’deki etnik Tibetliler ara­
sında yıllarca çalışan Nancy Levine, çokkoca-
lı bir toplulukta hayatın nasıl geçtiğini ayrıntı­
lı bir biçimde yazdı. İncelediği Nyinba köyle­
rinde, erkek kardeşlerle yapılan çokkocalı ev­
lilik sıradışı bir durum değildi. “Erkek kardeşi
olan her erkek -istisnalar çok nadirdi- çokko-
calı evlilik yapar ve hemen hemen bütün erkek
kardeşler, yaşamları boyunca erkek kardeşle­
riyle birlikte çokkocalı evlilik içinde bir arada
kalır”dı (Levine, 1988, s.3).
Levine’nin beklediği gibi, çokkocalı evlilik­
ler içinde kadınlara göre erkeklerin daha faz­
la olmasının hane birliği örgütlenmesi ve hane
ekonomisi için önemli sonuçları vardı. Nyinba,
evlilik ve toplumsal düzenlemeler konusunda
birbirine sıkıca bağlı ve kapalı bir toplumdur.
Köylülerin dağ mıntıkasındaki toprakları sınır­
lıdır ve toprağı miras almak dışında bir yolla
kazanma imkânları azdır. Evlilikler genellikle
içevliliktir ve zenginlik ve topluluk içi imkânla­
ra göre kategorilere ayrılmıştır. Hane birlikle­
ri mesken ve toprağın paylaşılmasına veya par­
çalara ayrılmasına direnir. Bu temele bağlı ola­
rak toplumun üyeleri, çokkocalılığı kaynakla­
rın eksiksiz biçimde muhafazasının mantıksal
bir aracı olarak görürler. Hepsinin kardeş ol­
maması bazı sıkıntılara neden olabilse de, bir
kadım paylaşan erkekler arasında cinsel kıs­
kançlık göze çarpmaz.
Çokkocalılığa izin veren toplumda, aynı
zamanda çokkarılılığa da izin verilir ancak bu
daha az yaygındır. Bu durum, bir erkeğin ka­
rısının kız kardeşi (baldızı) ile evlendiği zaman
gerçekleşir ve birçok yönden erkek odaklı bir
hane içi düzenlemedir; zira hane birliği ve sa­
hip olunan kaynaklar erkek hattı üzerinden
aktarılır. Çocuk ölümü konusunda bile, erkek
çocukların ölüm oranı dana yüksektir (Levine,
1988, s.75). Temanglarda kadınların Nepal’de
hane birliğinin idamesini sağlaması esnasında
kocaların yıllarca Hindistan’da ticaretle meş­
gul olması veya çalışması gibi, erkek kardeş­
ler temelli bir hane birliğindeki erkekler, çift­
çiliği ve hane işlerini kadınlara bırakarak, sık
sık ticaret veya zanaat faaliyetleri ile meşgul
olurlar.
 Hindistan’da halka yol kenarındaki panolarla küçük aile fikri empoze edilmeye çelişiliyor. Ne yazık ki bu gibi çabalar nüfusta
cinsiyet dengesizliğine yol açıyor çünkü bu aileler kız yerine erkek çocuk tercih ediyorlar. (Fotoğraf Daniel Bates)

Evlilikte Yerleşim Kuralları
Bütün toplumların yeni evlenen çiftlerin yaşa­
yacağı yeri belirleyen normları vardır. Ameri­
kan toplumunda kullanılan yerleşim biçimine
yeniyerli yerleşim denir: Evli bir çift erkeğin ve
kadının akrabalarından ayrı olarak kendi ha­
nesini kurar. Bu yerleşim kuralı nispeten ender
görülür. Birçok başka toplumda, evli çiftler ku­
rulu bir haneye katılarak, eşlerden birinin ak­
rabasının yanma taşınırlar.
Babayerli yerleşim -evli çiftin kocanın ak­
rabası ile birlikte oturm ası- Yörükler ve Po­
kotlarda gördüğümüz gibi, birçok babasoylu
toplumda tercih edilen bir düzenlemedir. Çift
kendi evini kocanın babasının veya onun akra­
ba grubunundan yaşça büyük diğer bir erkeğin
köyünde veya onlara bitişik inşâ edebilir veya
gelin kayınpederinin evine taşınabilir. Ancak
her durumda, kocanın akraba grubuyla otu­
rurlar ve onun otoritesine tâbi olurlar.
Anayerli yerleşim -evli çiftin kadının ak­
rabası ile birlikte oturm ası- daha önce Hopi
örneğinde gördüğümüz gibi, epey yaygındır.
Anayerli yerleşim çoğunlukla köyünden biriy­
le (köyiçi evlilik) evlenmeyi tercih eden ana-
soylu toplumlarda görülür; dolayısıyla anaso-
yunun çoğu erkek üyesi doğduğu yörede ka­
lır. Bununla beraber, bazı anasoylu toplum-
larda oğullar dayının topluluğunun yanma gi­
dip yerleşir ve hane birliğini orada kurarlar. Bu
örüntü -evli çiftin erkeğin anasoyunun yaşça
büyük bir üyesi olan dayısı ile birlikte veya ya­
kınında ikamet etmesi- dayıyerli yerleşim ola­
rak bilinir.
Zaireli Zukular (K opytoff, 1 9 7 7 ) baba-
yerli yerleşim ile anasoylu soydanlığı birleş­
tirirler. Bu, antropologların kararlı olmadığı­
nı varsaydıkları bir durumdur. Soyun üyele­
ri genişliği 30 kilometre kadar olan bir alana
yayılır ve hem erkekler hem kadınlar erkeğin
babası veya erkek kardeşleri ile birlikte veya
onların yakınında yaşarlar. Ancak her akraba
grubunun aynı zamanda törensel bir “demir
atma köyü” -akraba grubunun üyelerinin tö ­
renler ve ayinler için sık sık gittikleri yer olan
anasoyu m erkezi- vardır. Anasoyunun üyele­
ri birbirleri ile düzenli iletişim içinde olduk­
ları için, anasoyluluk ve babayerlilik bileşi­
mi kararlıdır.
îkiyerli yerleşim denilen beşinci örüntü-
de, evli bir çift kendi ikametlerini sıra ile karı­
nın akrabası ile kocanın akrabasının çevresin­
de veya hane birliğinde kurar. Buna benzeyen
tercihli yerleşim, çiftin ya kocanın ya da karı­
nın akrabası ile veya onların yakınında ikamet
ettiği bir örüntüdür.
Anayerli yerine babayerli yerleşimin terci­
hi (veya tersi) tartışma konusudur. Daha ön­
celeri antropologlar babayerli yerleşimi avcı­
lık, büyük hayvanların güdülmesi ve karmaşık
tarım -hepsi de erkek işgücü birliğini gerekti­
rir - ile ilişkilendirdiler. Anayerli yerleşimin,
geçimin çoğunlukla kadın işgücüne bağlı oldu­
ğu bahçeci toplumlara uygun olduğu düşünül­
dü, ancak kültürlerarası veriler bu görüşü des­
teklemedi (Ember & Ember, 1971). Çoğu ana­
yerli toplum bahçeciliği uygulamakla birlikte,
bütün babayerli toplumlarm yarısından fazlası
da bahçecidir. Ember ve Ember’m ortaya koy­
duğu veriler, tek bir toplumun alt grupları ve­
ya komşu toplulukları arası çatışmanın yaygın
olduğu yerlerde yerleşimin babayerli olduğunu
gösterir. Eğer aile saldırmaya hazır bir halde
bekleyecekse, oğulları eve yakın tutmakta fay­
da vardır. Babayerlilik erkeklerin savunma için
çağrılacakları toplulukla yakın ilişki içinde ol­
masını sağlar.
A İ l e d e Ha n e B İ r l İğ İ
Akrabalık ve evlilik arasındaki bağlar beşerî
toplumsal örgütlenmenin temelidir ve hepsin­
de olmasa da çoğu toplumda en asli grup ha­
ne birliğidir. Bunlar, yakın ilişki içinde birlik­
te yaşayan, çocukları birlikte yetiştiren, eme­
ğin ve diğer kaynakların sağladığı geliri pay­
laşan ve genelde günlük hayatı paylaşan yerle­
şik hane gruplarıdır (Blanton, 1994, s.5). Aynı
mekânı paylaşan ve işbirliği yapan gruplar ola­
rak hane birlikleri, akrabalık ve evlilik temeli
üzerinde biçimlenmeye ihtiyaç duymasalar da,
çoğu bu şekilde teşekkül etmiştir. Bundan do­
layı burada aile hanesini ele alacağız. Hane bir­
liği, üretim ve tüketimi düzenleyerek, mülkiye­
te sahip olarak ve toplumda tayin edilmiş hak­
ları elinde tutarak, çoğu kez küçük bir işletme
olarak çalışır.
Evlilik göreneğinin nasıl değişken olduğunu
daha önce gördük. Aile odaklı haneler evlilik
yoluyla biçimlendiği için, hane gruplaşmasının
kabul veya tercih edilen biçimlerine ilişkin ola­
rak insanların fikirlerini etkileyebilen bu gö­
reneklerin çeşitliliği şaşırtıcı değildir. Aslında,
aile birliği hakkındaki tanımlar insanların iki
ilişkiyi kavramlaştırma biçimine bağlı olarak
toplumdan topluma değişir.
Bunlardan ilki, eşler arasındaki karı-koca
ilişkisidir. Bütün toplumlarda olmasa da ço­
ğunda, karı-koca bağı aile birliği yapısının te­
melidir. Karı-koca ilişkisi, gördüğümüz gibi,
tekeşli, çokkarılı veya çokkocalı olabilir.
İkinci ilişki, anne ile çocuk ve baba ile ço­
cuk arasındaki analık ve babalık bağlarıdır.
Nasıl kavramlaştırılsa kavramlaştırılsın, ana­
lık ilişkisi evrensel olarak kabul edilir. Nadi­
ren de olsa babalık ilişkisi böyle kabul edilme­
yebilir. Daha önce sözü edilen Hindistanlı Na-
yarlar, hem karı-koca bağını hem de baba-ço-
cuk ilişkisini hane birliği tanımlamasına dahil
etmeyen birkaç toplumdan biridir. Nayar ai­
lesi sadece anne ve çocukları arasındaki bağ
üzerine temellenir (en azından geleneksel ola­
rak öyle idi) ve bu sebeple anamerkezli hane
olarak adlandırılır. Bu terim bazen tek bir an­
ne ve çocuklarını kapsayan bir haneyi betimle­
mek için Amerikan toplumunda da kullanılır.
Sonuç olarak, pek çok hane birliği çeşidinin ol­
ması muhtemeldir ve bunların her biri, tanımın
içerdiği ilişkiye ve bu ilişkileri kavramlaştırma
veya vurgulama şekline bağlıdır.
Bağımsız Hane Birliğine Karşı
Geniş Hane Birliği
Karı-koca ve soydanlık ilişkileri üzerine temel­
lenen hane birliği biçiminin tek ekseni, bir ha­
nede bir arada yaşayan evli yetişkinlerin ku­
şak sayısıdır. Bağımsız hane birliğinde, diğer
kuşakların yetişkinlerinden veya akrabalardan
ayrı, kendi başlarına ikamet eden (tekeşli, çok-
karılı veya çokkocalı evlilik ilişkisi olan) tek
bir aile birliği vardır. ABD’de yaygın bağım­
sız hane birliği tekeşli bir birlik ile biçimlenir
ve çoğu kez çekirdek aile yapısı olarak adlan­
dırılır. Dünyanın diğer kısımlarında, en azın­
dan bir ideal olarak çok daha yaygın olan ge­
niş hane birliğinin -ik i veya daha fazla kuşağın
yetişkinlerinin birleştiği çoğul aile birliği- bir­
kaç türü vardır.
Kültürel olarak değer verilen tipi dikkate
almadan, her toplumda bir hane birliğinin bi­
leşimi, doğum, evlilik, yaşlılık ve ölüm süreçle­
ri ile düzenli olarak değişir. Bu yüzden herhan­
gi bir hane birliğinin bir hane içi döngüye, yani
zamanla geçirilen demografik olayların sırası­
na göre tanımlanması daha uygun olabilir. Ço­
cukları evden ayrılmış yaşlı bir çiftin hane bi­
çimi henüz çocuğu olmamış yeni evli bir çiftin
hane birliğinden oldukça farklıdır. Bireylerin,
yaşlarına, kendilerinin veya çocuklarının sahip
olduğu eş sayısına (dizisel veya bir arada olup
olmamasına), ebeveynlerinin sağlığına ve diğer
etkenlere bağlı olan bir hane birliği düzenleme­
sine göre oturmaları muhtemeldir. Bu nedenle
bir hane birliği tipini -b u biçimin biri veya di­
ğeri açıkça kültürel tercih olsa d a- bütün bir
topluma ve hatta yerel bir topluluğa atfetmek
zordur. Nitekim bir toplumda geniş hane birli­
ğinin önemi vurgulansa bile, insanların çoğun­
luğu gerçekte bağımsız veya çekirdek haneler­
de oturuyor olabilirler. Hane birlikleri aynı za­
manda gerçek hane içi yaşam düzenlemelerini
dikkate almadan, yakın bir şekilde işbirliği ya­
pan birimler halinde de biçimlenebilir. İşlevsel
açıdan bunları “üst hane birlikleri” olarak ta­
nımlayabiliriz.
Richard W ilk, uzun yıllar Belizeli Kekçi-
lerin (1991) toplumsal yaşamı ve geçirdikleri
ekonomik değişimler üzerine araştırma yaptı.
Kekçiler tarım yöntemleri bakımından birbir­
lerinden epey farklı ve Mayaca konuşan tropik
çiftçilerdir. Wilk, bu yıllar boyunca 38 bin ki­
şi üzerinden veri topladı. Genellikle yüksek ve­
rimli tarıma yönelmenin, bir arada oturan aile­
nin büyüklüğünde -A B D ’de gördüğümüz gibi—
azalmaya yol açtığı varsayılır. Afrika’da Nijer­
yalI Kofyar çiftçilerinin de benzer bir süreç ya­
şadığı belirlendi (Stone ve ark., 1994). Ancak
Wilk, bu sürecin hane birliğini basit kategori­
lere ayıran tipolojilerin ötesine geçtiğini buldu.
Kekçiler arasında hane birliği, gevşek bir şekil­
de tanımlanan bir birimdir ve tayin edilen faa­
liyetler değişen koşullara göre farklılaşır. Eğer
Kekçiler arasındaki en ilerici çiftçilere ve ortak
çalışma ve ekonomik işbirliğinin gerçek örün-
tülerine bakılacak olursa, işlevsel olarak belir­
lenen bu hane birliği dönüşümlü tarım yapan
geleneksel çiftçilerinkinden çok daha geniştir.
Bu, ürününü peşin parayla satan köylerdeki
hane birliği gruplarının üretimde işbirliği yap­
malarından kaynaklanır ve bu suretle kimyasal
ilaç, gübre ve hatta kamyon satın almak için
daha hızlı para biriktirebilirler (Wilk, 1991).
Son tahlilde, hane birliği bireyler tarafından
verilen kararların ve bireyler arasında sürege­
len müzakerelerin ürünüdür.
Hane içi her düzenlemenin avantajları ve
dezavantajları vardır ve bunlar kişinin konu­
muna ve toplumsal cinsiyetine bağlı olarak de­
ğişir. Örneğin babayerli bir toplumdaki ge­
niş hane birliğinde genç bir gelin kayınvalide­
sine göre daha az avantaja sahip olabilir. T e­
kil bir aile biriminin belli başlı yararları devin­
genlik, kişisellik ve bağımsızlıktır. Ancak ba­
ğımsızlığın bedeli yüksek olabilir. Bağımsız ai­
le birliği çok zaman ve enerji isteyen hastalık,
çocukların bakımı ve diğer muhtemel talepler­
den doğan emek sorunları açısından geniş ai­
le birliğine göre görece daha fazla zedelene­
bilir. Ayrıca, bunalım veya çatışma dönemle­
rinde, daha küçük hane birlikleri daha büyük
ve bu nedenle siyasal olarak daha güçlü ha­
ne birlikleriyle ekonomik kaynaklar konusun­
da rekabet etmekte zorlanabilirler. Geniş çap­
lı siyasal sistemlerin güvenlik, sağlık ve eğitim
alanlarında daha fazla sorumluluk üstlendiği­
nin varsayıldığı yerlerde, çekirdek aile yapısı­
nın tercih edilmesi ve daha yaygın olması tesa­
düf değildir.
Geniş hane birlikleri masrafların ve eme­
ğin paylaşımı yoluyla ekonomik yararlar sağ­
ladığı gibi; savunma, toplumsal güvenlik gibi
alanlarda bireylerin birbirlerini desteklemesi­
ne imkân verir, bireyler hastalık veya ölüm du­
rumunda çaresiz kalmazlar. Ayrıca geniş aile­
ler esnektir: Ailenin üyeleri farklı türden işleri
eşzamanlı yapmak için gruplara ayrılabilir ve
ürettiklerini paylaşabilirler. Ancak dezavan­
tajları da vardır: Ebeveynler ve yetişkin çocuk­
lar arasında ve yetişkin kardeşler arasında sür­
tüşmeye; yetenekten ziyade yaşa dayanarak li­
derlik konumu kazanan yaşça büyük kişilerin
diğerleri üzerinde baskı kurmasına ve bireysel­
liğin sınırlanmasına yol açabilir (Nimkoff ve
Middleton, 1960).
Geniş aile birliği, genellikle evlilikle ilgi­
li yerleşme kurallarında belirtildiği gibi ya ba­
baya ya da anneye ait soydanlık ilişkisi üzerin­
de merkezileşir. Babasoylu bir hane bir erkek,
karısı veya karıları, evlenmemiş kızları, oğul­
ları ve onların karıları ile çocuklarından iba­
rettir. Türkiye’nin küçük kasaba ve köylerin­
de, bir gelin çoğunlukla kayınpederinin hane­
sine katılır. Çiftin kendilerine ait odaları var­
dır ama gelin hanedeki diğer kadınlarla birlik­
te yemek işlerini yapar ve aile üyeleri hep bir­
likte yemek yer ve kaynakları paylaşırlar. Ye­
tişkinler hane dışında ücret karşılığı çalışsalar
bile, kazandıkları parayı çoğunlukla hane reisi­
nin belirlediği şekilde hane birliğinin kullanımı
için ortaya koymaları beklenir. Kocanın babası
hane birliğinin belirlenmiş reisidir ve karısının
genç kadınlar üzerinde otoritesi vardır; onlara
günlük iş talimatları verir. Bu düzenleme Doğu
Avrupa’da, Ortadoğu’da ve Akdeniz bölgesin­
de oldukça yaygındır, bununla beraber demog­
rafik nedenler açısından bunun hane örgütlen­
mesinin baskın tipi olması pek olası değildir.
Yörüklerin geniş aile yapısını tercih ettikle­
rini ifade etmelerine karşın, hane birliklerinin
sadece % 3 0 ’u bu şekilde kurulur. Bu tercihin
bir sonucu, eğer kadınlar başka yerlerden o yö­
reye gelmişlerse ve yakın akraba değillerse, ak­
raba olan erkeklerin birbirlerine yakın kalma­
ya dikkat etmeleridir. Bir erkek evli erkek kar­
deşi veya ebeveynleri ile birlikte oturmasa da,
genellikle onlara mümkün olan en yakın yere
yerleşmeye çalışır. Bu nedenle hane birliği daha
geniş topluluğun bir aynası olarak görülebilir.
Anasoylu bir geniş hane birliği ise, kadın,
kocası veya kocalan, evlenmemiş oğulları, kız­
ları ve onun kocaları ile çocuklarından ibaret­
tir. Örneğin, anasoylu Pueblolarm geniş hane
birliğinde, anne-kız bağına çok önem verilirdi.
En yaşlı kadın hanenin reisiydi, oysa kocala­
rın (bir dereceye kadar oğullar da) daha önem­
siz bir konumları vardı ve çocuklar kadınlara
ait olarak görülürdü (Whiteley, 1985, s.370).
Bulgaristan’daki Türk azınlığı arasında, ba-
basoylu geniş aileye hâlâ çok önem verilir ama
artık şartlar değişmektedir (Bates, 1994). Y a ­
kın zamana kadar erkeklerin karılarının ebe­
veynleri ile yaşamaları, toplumsal ve ekono­
mik açından ikincil bir konumda bulundukla­
rım ima ettiği için kabul edilemez bulunmak­
taydı. Günümüzde bu yerleşim biçimi yavaş
yavaş yaygınlaşıyor. Kırsal kesimdeki Türk ai­
lelerinin tamamı, belki de içinde yaşadıkları
belirsiz siyasal ve ekonomik koşullardan do­
layı geniş aile birliğinin tercih edilebilir oldu­
ğu düşüncesini paylaşmaktadırlar. Ancak bazı
hane birliklerinin evlenecek yaşta oğulları yok­
tur, onların sadece kızları vardır. Bu türden
bir hane birliği damadın kendileri ile birlikte
oturmasında ısrar edebilir. Bu uygulama da­
mat için artık utanç verici olarak görülmez, zi­
ra bu durum, aileler daha öncesine oranla şim­
di daha az çocuğa sahip olduklarından meşru
bir kazanım olarak kabul edilir. Diğer taraf­
tan, modern ekonomide artık damat kayınpe­
deri için çalışmamaktadır ve muhtemelen ma­
aşlı bir işi vardır.
Çokkarılılık veya çokkocalılık yoluyla oluş­
turulan veya evli kardeşlerin bir arada yaşama
kararıyla biçimlenen karmaşık büyük hanelere
çoğu kez birleşik hane birliği denir. Birden çok
karısı olan bir kocanın her karısı için ayrı bir
ev kurması veya en azından duvarlarla çevrili
birleşik nizam bir bina veya bir bina içinde ay­
rı ikamet yerleri sağlaması durumu yaygındır.
Birleşik hane birliğinin en yaygın biçimi evli er­
kek kardeşlerin -en büyük erkek kardeşin li­
derlik konumunda olduğu varsayılır- bir ara­
da yaşamasıdır. Bu düzenlemenin tek avantajı,
kaynakların bölünmesine gerek duyulmaması-
dır. Dezavantajı ise, kişiler arası çatışmanın -
özellikle daha küçük erkek kardeşlerin eşleri
çocuklarının çıkarlarını korumak adına yaşça
büyük erkek kardeşin ve onun ailesinin lider­
liğine içerlediğinde- sık sık hane birliğinin çö­
zülmesine yol açmasıdır.
Antropologlar geniş veya birleşik hanebir-
liklerinin neden bu kadar yaygın bir şekilde
idealize edilmekte olduğunu ve (ABD’deki gibi)
bazı toplumlarda neden bağımsız aile düzenle­
mesinin tercih edildiğini açıklamaya girişirken,
toplumsal ve ekonomik ilişkilere bakmaktadır­
lar. Antropologların bulgularına göre, geniş ai­
leler daha çok tarım toplumlarmda, bağımsız
aileler ise daha çok sanayileşmiş veya avcı top­
layıcı toplumlarda bulunmaktadır ve bu du­
rum geçinme biçimiyle ilgilidir. Dünyadaki av­
cı ve toplayıcıların % 80’inden fazlası yılın bü­
Özet
Bu bölümün dört odak noktası da, toplum­
sal örgütlenmede en hayatî etken olan akraba­
lık -soydanlık, evlilik ve aile hane birliği- üze­
rinedir. Toplumsal örgütlenme, bireyin üstlen­
diği rollerin, onun davranışlarını öngörülebilir
kılacak biçimde düzenlendiği bir karşılıklı rol­
ler ağı olarak görülebilir. Bütün toplumlarda,
özellikle de küçük ölçekli toplumlarda, önemli
roller evlilik yoluyla veya ortak atalardan gelen
soydanlık yoluyla edinilen akrabalık üzerinden
tayin edilir. Akrabalık rolleri davranışın evren­
sel düzenleyicileri olduğu için, bunlar toplum­
sal yapının evrensel anahtarıdırlar.
Çoğu toplumda, toplumsal ve teknik bilgi­
nin aktarımı için büyük kanallar sağlamasın­
dan ötürü akrabalık, kuşaklar arasında insan­
ları birbirine bağlayan en büyük toplumsal iliş­
kiler sistemidir. Akrabalık, insanların başka­
larından bahsederken (işaret edici terimler) ve
onlarla doğrudan konuşurken (hitap terimle­
ri), akrabalığı sınıflamak için kullandıkları te­
rimlere dayanarak anlaşılabilir. Akrabalık te­
yük kısmını bağımsız aile grupları arasında ge­
çirir. Diğer taraftan, geniş aileler ancak yiyece­
ğin bol olduğu, mülkiyetin söz konusu olduğu
ve yerleşik bir yaşam tarzına sahip toplumlar­
da mevcut olabilir. Bu gözlemler, topluluklar­
daki değişkenlik olasılığını reddetmeyi gerek­
tirmez. Bu istatistiksel bağlantı, belirli bir top­
lumda aile yapılarından birinin veya diğerinin
başat olduğuna ilişkin geleneksel açıklamanın
da temelidir.
rimleri biyolojik terimlerle - “baba”, “anne”,
“kız kardeş”- oluştukları halde, aslında kül­
türel ve dilseldirler. Bu nedenle terimler toplu­
mun değerleri, inançları ve yaşam biçimlerine
göre değişir.
Akrabalık önemli toplumsal grupların bi­
çimlenmesinin temelini teşkil eder. Bir soy gru­
bunu belirleyen şey sadece ortak ata değil­
dir, aynı zamanda grup dayanışmasını kuvvet­
lendiren -ve bir soydanlık ideolojisi yaratan-
inançlar, mitoslar ve simgeler de vardır. Bir
soydanlık grubu ya tekyanlıdır ya da değildir.
Tekyanlı soydanlık gruplarında üyelik sadece
tek bir hattan, ya babanmki (babasoylu grup)
ya da anneninki (anasoylu grup) üzerinden iz­
lenir. Tekyanlı olmayan soy gruplarında soy,
ebeveynlerden birinin ya da her ikisinin soy
hattı yoluyla izlenebilir. Tekyanlı gruplar ge­
nellikle kapsadıkları soy hattına göre sınıflan­
dırılır. Bir soyun üyeleri kendilerini ortak bir
ataya bağlanan şecereleri izler; bir anasoyunda
dişiler bir dişi ataya bağlanır, bir babasoyun-
da erkekler bir erkek ataya bağlanır. İster ana-
yanlı isterse babayanlı klanlar olsun, klanların
üyeleri ortak bir atadan geldiklerine inanırlar
ama tam bir kuşaksal bağlantı izlemek müm­
kün değildir. Birçok klan bir totemin -a ra la ­
rında özel bir ilişki olduğunu iddia ettikleri bir
bitkinin veya hayvanın- ismini alır. Bir yerel
topluluğun çoğu kez birkaç klanını veya yarısı­
nı ihtiva eden yarımlar, çok geniş kategoriler­
dir. Akraba soylar ve klanlar ortak bir isme ve
kimliğe sahip oldukları zaman, bir aşiret olur­
lar. Aşiretleri dallanan soylar biçimlendirir; her
soy daha büyük bir soyla çevrelenir, onun bir
dalı olur ve bu durum bütün üyeler tek bir ku­
şaksal hiyerarşi içinde akraba olana kadar de­
vam eder. Üyeler, tekyanlı bir akraba grubu­
nun varoluşu için, güçlerini birleştirmeye yö­
nelik olarak kendilerine gerekçe sağlayan bazı
ortak çıkarları olduğunu kabul etmelidirler; bu
gerekçe ekonomik ihtiyaçlarla ya da korunma
ihtiyacıyla bağlantılı olabilir. Ortak çıkarlar ne
olursa olsun, tekyanlı soy grubunun kendi üye­
leri için evliliğin düzenlenmesini, arazi kullanı­
mını ve karşılıklı yardım ve desteğin sağlaması­
nı içeren birçok önemli işlevleri olduğu açıktır.
Antropologlar tekyanlı olmayan soy grup­
larını tercihli soy çizgisi ve ikiyanlı soy çizgi­
si olmak üzere iki temel tipe ayırırlar. Tercih­
li soy grubunun söz konusu olduğu toplumlar­
da, bir kişi ya ana tarafının ya da baba tarafı­
nın hattının izlendiği bağa dayalı olan akraba
grupları ile yakın ilişki içindedir. İkiyanlı soy
ideolojileri, bireyleri, anne ve babanın her tür­
den akrabalarının aşağı yukarı eşit bir şekil­
de oluşturduğu bir akraba grubunun merkezi­
ne koyarak tanımlar. Aynı soy ideolojisine sa­
hip bütün toplumlarm akrabalık konusunda­
ki davranış sistemlerinin de aynı olduğunu var­
saymak bir hatadır. Soydanlık ideolojilerine
her zaman müdahale edilebilir ve bu ideolojiler
zamanla değişebilirler.
Toplumsal kurallar bir kişinin verili bir du­
rumda dikkate alacağı birçok önemli etkenden
sadece biridir. Aile, akrabalık bağlarına dayalı
toplumsal bir yapıdır. Bu terim birlikte oturan
gruba veya hane birliğine veya doğum ve evli­
likle sahip olunan geniş bir akraba ağına işa­
ret edebilir; bu yüzden aile biçimleri toplum­
dan topluma değişir. Bunun yanısıra, aile ör­
gütlenmesinin toplumsal normlarını, diğer ai­
le birimlerini ve insanların oluşturdukları ger­
çek yaşam düzenlemelerini birbirinden ayır­
mak gerekir. Bir hane birliği en küçük ikamet
birimidir, ancak mutlaka bir aile olması gerek­
mez, diğer taraftan bütün aileler de hane birlik­
leri değillerdir.
Evlilik mülkiyetin, ekonomik sorumlulu­
ğun, cinsel ilişkinin ve ana-babalık sorumlulu­
ğunun paylaşılması temeline dayalı bir sözleş­
medir. Ancak evlilik süreklilik, cinsel ayrıcalık­
lar ve ekonomik hak ve yükümlülükler açısın­
dan kültürlere göre değişir. Ayrıca çocukların
meşruluğu bütün toplumlarda evliliği gerek­
tirmez. Evlilik aileleri ve akraba gruplarını bir
arada tutar. Evliliğin doğasında varolan mü­
badele eylemi, toplumsal etkileşimi daha ile­
ri noktalara götürmek için bir önkoşul oluş­
turur. Bazı toplumlarda, aileler arası ittifaklar
doğrudan kız evlatların mübadele edilmesiyle
oluşturulur. Drahoma gelinin ailesi tarafından
damada yapılan bir ödemedir. Bununla birlik­
te, genellikle, evlilik müstakbel koca tarafında
karısının akrabasına ödenen veya karşılık ola­
rak sunulan başlık parasını veya gelin hizmeti­
ni gerektirir. Bu görenek kadının kendi ailesin­
den ayrılıp kocasının akrabalarıyla birlikte ya­
şadığı babasoylu toplumlarda daha yaygındır.
Evlilik yoluyla, muhtemel herhangi bir çatış­
mayı yatıştırma eğilimde olan gruplar arasında
bir bağ biçimlenir. Bazı toplumlar bir eşin ölü­
münden sonra da evlilik sözleşmesini uzatır­
lar. Kayınbirader evliliğinde, bir erkeğin erkek
kardeşinin dul eşiyle evlenme hakkı vardır ve
onun geçimini sağlamakla yükümlüdür. Baldız
evliliğinde ise, dul bir erkeğin ölmüş karısının
kız kardeşi ile evlenme hakkı vardır veya kadı­
nın akrabaları ona yeni bir eş sağlamakla yü­
kümlüdür.
Bütün toplumların evlilik ve birlikte otur­
ma ile ilgili açık kuralları ve örtülü normla­
rı vardır. Aslında her toplum, erkek kardeş ile
kız kardeş veya ebeveynler ile çocuklar arasın­
daki cinsel ilişkinin -ve evliliğin- yasaklandı­
ğı ensest tabusunu uygulamayı sürdürür. Çoğu
topluluk, insanların belirli bir grubun dışından
evlenmesini gerekli gördüğü dışevlilik kuralla­
rını da zorunlu tutar. Bu kuralların, toplumda­
ki akrabalık sınıflamasına bağlı olan birçok bi­
çimi vardır.
Dışevlilik kuralını tavizsiz biçimde uygula­
yan birçok toplum bir klanın veya bir soyun
üyeleri arasında evlilik yapılmasını yasaklar.
Kimi başka toplumlar da, kişinin tayin edilen
bir grup içinden evlenmesini talep ederek, içev-
lilik kurallarını uygular. Bu evlilik biçimi, ki­
şinin oldukça yakın akrabalardan oluşan bir
çember içinde evleneceğini ve yaşayacağım gü­
vence altına alır. Kuzen evlilikleri bazen tercih
edilir veya zorunlu tutulur. Bu türden evlilik­
ler diğer akraba grupları ile mübadeleyi ve it­
tifakı artırır.
Toplumlar insanların evleneceği kişi sayı­
sını belirleyen kurallar da dayatır. Amerikan
toplumu bir kişinin aynı zaman zarfında bir­
den fazla kişiyle evlenmesini yasaklar (tekeş­
lilik), ancak boşanmaya ve yeniden evlenme­
ye (dizisel tekeşliliğe) izin verir. Birçok toplum
(en azından ideal olarak) bazı çokeşlilik biçim­
lerini uygular. Çoğul evliliğin iki temel biçimi,
çokkarılılık (bir erkeğin iki veya daha fazla ka­
dınla evliliği) ve çokkocalılıktır (bir kadının iki
veya daha fazla erkekle evliliği). Tibetliler ge­
leneksel olarak, bir kadının iki veya daha fazla
erkek kardeşle evlenmesine dayanan çokkoca-
lılık biçimini uygularlar.
Kurallar evli bir çiftin nerede ikamet etmesi
gerektiğini de belirler. Amerikan toplumunda-
ki normlar yeni evli bir çiftin, kocanın ve karı­
nın akrabalarından ayrı, yeniyerli bir yerleşim
kurmasını talep eder. Başka toplumlar, evli çif­
tin kocanın akrabalarıyla birlikte veya onların
yakınında yaşadığı babayerli yerleşimi tercih
eder. Diğer seçenekler anayerli, dayıyerli, iki-
yerli ve tercihli yerleşim biçimleridir. Yerleşim
kurallarının ekonomik etkenin yanısıra savun­
ma ihtiyaçlarını da yansıttığı ileri sürülmekte­
dir: Savaşın yaygın olduğu yerde, birlikte sava­
şacak olanların birlikte yaşamaları bir avantaj
sağlamaktadır.
Belki de en temel grup, birlikte oturan ha­
ne grubu, yani hane birliğidir. Genellikle -am a
her zaman değil- hane birliği akrabalık bağı
üzerine yapılanır. Aile hanesinin üyeleri yiye­
cek, iş ve maddî kaynakları paylaşırlar. Çünkü
evlilik göreneği aile hanesinin bileşimini etki­
ler; karı-koca ilişkisi bu yapının temelidir. Ha­
nedeki eril ve dişil roller toplumun soydanlık
ilişkisine verdiği önemden etkilenir. Anamer-
kezli hane birliği anne ve onun çocukları ara­
sındaki bağ üzerine kurulur. Daha yaşlı bir ku­
şağa mensup akrabalardan ayrı ikamet eden te­
kil aile birimi bağımsız bir hane birliğidir. Bir­
lik tekeşli olduğunda, buna genellikle çekirdek
aile yapısı denir. İki veya daha fazla kuşağın
yetişkinlerini içeren geniş aile yapısı, özellik­
le tarım toplumlarında, kültürel bir ideal ola­
rak görülür. Evli kardeşlerin kendi eşleri ve ço­
cukları ile bir arada oturma kararıyla biçimle­
nen geniş hane birliğine genellikle birleşik aile
hanesi denir.
Hane içi döngüyü oluşturan demografik
olaylar silsilesinden ötürü, kültürel ideal ne
olursa olsun, bireyler kendi yaşam tarzlarına
göre çeşitli hane düzenlemelerine girişirler. Her
hane içi düzenlemenin avantaj ve dezavantajla­
rı vardır. Geniş aileler tarım toplumlarma öz­
gü bir eğilimdir; bağımsız aileler ise sanayi ve
avcı-toplayıcı toplumlarında daha yaygındır.
To p lu m s a l İşb ö lü m ü
Toplumsal Algı ve Davranış
T o p l u m s a l C İn s İy e t
Cinsiyetin Toplumsallaşması
ÖRNEK OLAY
Yörük Toplumunda Cinsiyetin
Toplumsallaşması
Toplumsal Cinsiyet ve İş
Toplumsal Cinsiyet ve İktidar
TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Ortadoğu’da Kadın Hareketleri

İRK VE ETNİKLİK
Irk ve Irkçılık
Etniklik
HALKLARIN DURUMU
Bir Ülke, İki Halk: İsrail’de Bir
Filistin Köyü
Irksal ve Etnik Tabakalaşma
ÖRNEK OLAY
Memphis Çöp Grevi

Ta b a k a l a ş m a S İs t e m l e r İ
Sınıf
Kast-Tabakalı Toplumlar
ÖRNEK OLAY
Hindistan’da Kast
Kölelik
ETNİKLİK, MİLLİYETÇİLİK
VE ÇATIŞMA
Milliyetçilik ve Etnik Çatışma
Devlete Tepki Olarak
Siyasallaşmış Etniklik
Etnik Terörizm
ÖRNEK OLAY
Bir İsmin İçinde Neler Saklıdır:
Bulgaristan’ın Yeniden Doğuş
Programı
 DOKUZUNCU BÖLÜM

Kimlik ve Eşitsizlik:
Toplumsal Cinsiyet, Etniklik ve Ulus

nceki bölümlerde, büyük ölçüde insa­

Ö nın sorun çözme konusundaki beceri­
si (uyarlanma) üzerine yapılan tartışm alara
odaklandık ve toplumsal bütünleşmeyi tartışa­
bilmek için kullanabileceğimiz bazı temel kav­
ramları olduğu kadar, topluluk çapındaki top­
lumsal süreçleri de tartıştık. Bu noktada, top-
lumlarm türdeş olmadığı açıklık kazandı. Bun­
dan sonraki beş bölüm, hem bu içsel çeşitlilik­
leri keşfedecek hem de yaygın biçimde paylaşı­
lan belli ortak yanları tespit edecektir.
Bu bölümde toplumsal kimliğin biçimlen­
dirilme ve yönlendirilme tarzlarını ve bunla­
rın insanları birleştirme, bölme ve hatta üze­
rilerinde baskı kurmak için ne şekilde kulla­
nıldığını araştıracağız. Bazı bakımlardan, top­
lumsal kimliğin bireyden ulus-devlete kadar
her düzeyde “inşa edildığı”ni söylemek man­
tık dışı gelebilir; çünkü sonuç olarak erkek
veya kadın olarak doğuyoruz ve somut bir
biçimde varolan aile ve toplumsal grupların
üyeleri olarak yetiştiriliyoruz. Bir Yanom a-
mö çocuğu, Yanomamö kültürünü ya da bel­
li bir Yanomam ö kabilesini, bir Yahudi ço ­
cuğun Museviliği keşfetmesinden daha fazla
keşfedemez.
Yine de kimliklerimizi, hatta sosyal grup­
laşmalarımızı, pek çok seçenek arasından bi-
linçli ya da bilinçsiz olarak yaptığımız tercih­
lerle inşa ediyoruz. Bunu, davranışlarımızla,
beklentilerimizle ve diğer algılarımızla yapı­
yoruz. Cinsel kimliğimizi sorgulamadan kabul
etsek bile, belli davranışsal özellikler ve değer­
ler dizisini uygun erkeklik ve dişilik rolleriy­
le nasıl tanımladığımız büyük ölçüde kişiseldir
ve hem aile hem de toplum içinde kişiden kişi­
ye farklılık gösterir. Toplumsal kimliği oluştu­
ran pek çok malzeme içine doğduğumuz kül­
türel ortam tarafından sağlanıyor olsa da, bi­
reyler önemli seçimler yapabilirler ve yapmak­
tadırlar. Bunlar kolektif hale geldiğinde, yeni
dinler, siyasal hareketler, kabileler, etnik grup­
lar ve uluslar oluşur. 1995 Martında Tokyo
metrosunda gerçekleştirdiği gaz saldırsıyla ta­
nınan 100 bin üyeli dinsel grup Aum Shinrik-
yo 1 9 8 7 ’de kurulmuştu ve grubun tüm yetiş­
kin üyeleri farklı inançlara sahip ailelerde do­
ğup büyümüştü. Ailele inançlarını ve ailelerini
terkeden bu insanların akıllarından neler geç­
tiğini hiçbir zaman bilemeyiz, fakat bu karar­
larının sonucu çok açıktır: Yeni bir din oluş­
muştur. 200 6 yılında refah içindeki Asyalı ai­
lelere mensup, İngiltere’de doğup eğitim gör­
müş beş genç erkek içerisinde yetiştikleri inanç
ve kültür sisteminden tamamen farklı bir ta ­
vırla dini kimliklerini ortaya koymaya m oti­
ve oldular: Londra’da bir yeraltı tren sistemin­
de kendileri ile beraber aynı dini inanca men­
sup insanların da içerisinde bulunduğu düzine­
lerce vatandaşlarını öldürüp ya da yaralayarak
intihar ettiler. Açıkça görülüyor ki sosyal kim­
lik, ister etnik, ister dini kimlik, isterse sosyal
cinsiyet olsun, davranışı şekillendiren karma­
şık bir güçtür.
T o p l u m s a l İş b ö l ü m ü
Kuşkusuz, kişisel kimliğin bazı boyutları bire­
yin psikolojik yapısından kaynaklanır; diğer
bazı boyutların ise daha genel bir arka planı
vardır. Biz burada ikinci grup üzerinde, özel­
likle de bunların bireyleri toplum içinde grup­
lara ve tabakalara bölen yapıları oluşturma
eğilimi gösterenleri üzerinde duracağız.
Bütün toplumlar, daha küçük gruplar ya
da alt grupların bütünleşmesiyle oluşur. Bun­
lar hane, soy, siyasal parti, sendika ya da diğer
birimler olabilir. Fransız sosyoloğu Emile Dur-
kheim (1964), bu süreçten toplumsal işbölümü
olarak söz eder. Bir toplumdaki işbölümü, iş­
gücünün toplumsal örgütlenmesidir. Toplum­
sal ve ekonomik süreçler, bütün içinde her bir
parça ya da grubun kendi konumunu belirledi­
ği bölmelere ayrılır uzmanlaşır. Durkheim, in­
san toplumlarmda işbölümü açısından birbi­
riyle tezat iki bütünleşme tarzı tanımlamıştır ve
bu ayrım geçerliliğini hâlâ korumaktadır.
Toplum biçimlerinden biri, benzer parça­
lardan kurulu toplumdur; hane, soy gibi birim­
ler benzer özellikler taşır. Kenyalı Ariaal ço­
banları örneğinde, toplumun (aynı cins ve yaş
kategorisinden) tüm üyeleri, aynı türden top­
lumsal gruplara dahildir, tüm haneler aşağı yu­
karı diğerleriyle aynı biçimde üretim yapar ve
(belli bir yaş-cinsiyet kategorisi içindeki) insan­
ların çoğu aynı becerilere sahiptir. Bu örgüt­
lenme biçimi Durkheim’ın mekanik dayanış­
ma adını verdiği biçimdir. Daha önce birçok
örneğini gördüğümüz bu biçimde, bir topluma
“ait olma duygusu” esastır. Ekonomik uzman­
laşma çok küçük olsa bile, paylaşılan gelenek­
sel duygular, farklı haneleri ve toplumun fark­
lı kesimlerini birbirine bağlayan, ortak atayı
ve kökene ilişkin mitosları vurgulayan ayinler­
le (Ariaal’lerdeki yaş mertebeleri gibi) ve belli
toplumsal göreneklerle pekiştirilir. Durkheim
bu duygulan “ortak vicdan” olarak adlandırır,
çünkü insanlar kendilerini neredeyse otomatik
olarak birbirlerine ait hissederler. 13. yüzyıl
Arap felsefecisi ve sosyoloğu İbni Haldun’un,
örgütlü bir toplumun sürdürülmesi açısından
önemli bir güç olarak gördüğü ‘asabiyye’ ya
kavramını tanımlamış olması oldukça ilginçtir.
Bu kavram “grup dayanışması” ile neredeyse
aynı olguya işaret eder.
Daha karmaşık olan ikinci toplumsal ör­
gütlenme biçiminde toplum, benzer olmayan,
ekonomik açıdan uzmanlaşmış gruplardan ku­
ruludur. Bu durum sanayileşmeyle iyice belir­
gin hale gelmiştir. Hiçbir birey bütün toplum­
sal gruplara iştirak edemez, fakat her bir birey
en azından bazılarına katılır. Durkheim bu tür
toplumları organik dayanışma gösteren top­
lumlar olarak nitelendirir; çünkü bu tür top­
lum yapısı, her biri ayrı işleve sahip pek çok
uzmanlaşmış parçadan oluşan canlı bir orga­
nizmayı andırır. Bu farklılaşmış parçaları bir­
leştiren şey duygusal bağlar değil, karşılıklı da­
yanışmadır. Karmaşık toplumlarda, bazı top­
lumsal grupların kaynaklara, saygınlığa ve si­
yasal iktidara erişme olanakları daha fazla­
dır ve tabakalaşma vardır. Karşılıklı dayanış­
ma bir yandan da süreğen eşitsizlikle elele git­
tiği için, toplumsal bütünleşme genellikle çeşit­
li derecelerde baskı ve siyasal denetim içerir.
Bu ayrım toplumsal ve ekonomik karm aşık­
lığı ele alırken rehber olabilse de, mutlak de­
ğildir. Sanayileşmiş toplumlar uygun davranış
kodlarını en az kabile toplulukları kadar güç­
lü bir şekilde dayatır ve avcı-toplayıcı toplum­
lar Durkheim’ın zannettiğinden çok daha faz­
la karmaşıktır. Ancak Durkheim’ın gözlemleri,
insanların kişisel ve grupsal kimliklerinin kö­
kenlerini nasıl ve neden kullandıklarını ve bun­
ların geniş ölçekli toplumsal sistemlerin bütün­
leşmesini nasıl etkilediğini anlamaya yarayan
güçlü bir çerçeve sağlamaktadır.
Toplumsal Algı ve Davranış
İnsanları görme ve sınıflama biçimimiz, onla­
ra karşı davranışlarımızı ve onlardan bekledi­
ğimiz davranış biçimini de büyük ölçüde etki­
ler. Dolayısıyla, belli bir toplumun örgütlenme
biçimini ve etkileşim örüntülerini anlamak isti­
yorsak, o toplumda insanların birbirlerini nasıl
kategorize ettiklerine odaklanmak yararlı ola­
caktır. Böylesi bir odaklanma, toplumsal yarıl­
maları ve nihayetinde de, kaynaklara ve iktida­
ra erişim açısından o toplumun bireyleri ara­
sındaki farklılıkları anlamamıza yardımcı olur.
Bir toplumsal kategori, kültürel olarak ta­
nımlanmış belli özellikleri paylaşan insanlar­
dan oluşur. Örneğin daha önce akrabalık ko­
nusundaki tartışmamızda da gördüğümüz gibi,
insanlar birbirlerini algıya dayanan belli top­
lumsal özellikler temelinde sınıflar. Bu özel­
likler de toplumun kesimlerini ayırmaya hiz­
met eder. Ayrıca, toplumsal sınıf, ırk ve etnik­
lik gibi kategoriler bir yana, insanların yaşları­
na, cinsiyetlerine (ya da daha doğru bir deyiş­
le, toplumsal cinsiyetlerine) ve aile statülerine
gönderme yaptığımızda da bir kategoriler sis­
temi kullanıyoruz.
Hepimiz, üyelerinin düzenli olarak birbirini
etkilediği ve kolektif kimlik duygusuna sahip
olduğu toplumsal gruplara bağlıyızdır. T o p ­
lumsal örgütlenmenin hayatî bir parçası olan
bu kolektif kimlik duygusu, yaş, cinsiyet, ai­
le ve akrabalıktan başlayıp ortak din, etniklik
ve siyasal görüşler gibi daha soyut kategorile­
re kadar uzanan kriterlere dayanır. Haneden
ulusa kadar bütün bu kimlik ve iddialar, yan­
sımalarını yaygın bir “biz-onlar” karşıtlığında
bulur. Teknolojik düzeyi ne olursa olsun bü­
tün toplumlar, yabancılar karşısında kendile­
rinin biricikliğine aşırı vurgu yaparlar. Takım
ve kabile toplumlarmda klanların ya da soy­
ların özel simgeleri olabilir ve bunlar bütünün
içinde giysiler, danslar ve ayinlerle ifade edilir.
Zenofobi (yabancı korkusu) küresel bir olgu­
dur. Tıpkı diğer kabileler gibi Yanomamöler
de kendilerini insanlığın merkezine koydukları
oldukça ayrıntılı mitoslara sahiptirler ve bun­
lar Eski Ahit’in yaratılış mitoslarından çok da
farklı değildir.
Çok küçük insan toplulukları bile, bel­
li maksatlarla kendilerini ortak bir kimlik çer­
çevesinde diğerlerinden ayıran gruplar oluş­
turma eğilimi gösterirler. Daha karmaşık top­
lumsal yapılarda ise insanlar, çok çeşitli ve bel­
li isimlere sahip gruplara katılırlar. Bir işi olan
her Kuzey Amerikalı genellikle bir sendikanın
üyesidir; çoğu bir kiliseye, camiye ya da cema­
ate mensuptur; kimileri de bir siyasal parti­
ye bağlıdır. Erkekler ve kadınlar ayrı alanlar­
da toplumsallaşabilmekte ve kendilerine özgü
toplumsal ağlar edinmektedirler. Dahası, ay­
nı mahallenin sakini ya da komşu gibi görün­
seler bile, insanlar (özellikle Afrikalı Amerika­
lılar, Hispanikler, Doğu Avrupalılar ve AsyalI­
ların yoğun olduğu yerlerde) etnik kimlik ya da
milliyetlerine göre gruplaşabilirler.
Devlet biçimli yönetimlerde, sınırlar, şehir
amblemleri ve diğer başka birçok üyelik işareti,
toplumsal ve siyasal sistem içinde resmî olarak
belirlenmiştir. Ancak pekçok modern devletin
ideolojik tutkalı olan milliyetçilik ya da yurt­
severlik duyguları, aile ya da aşiretlerinkinden
pek de farklı olmayan bir düzeye indirgenmiş­
tir. Devletin şemsiye işlevi gören toplumsal si­
yasal yapısı, her biri kendi biricikliğini ilan
eden dinsel grupları, etnik grupları, toplumsal
dernekleri, hatta aile gibi daha küçük birimle­
ri kuşatır. Toplumu oluşturan grupların doğa­
sı ve etkinlikleri genel olarak bütün toplumun
örgütlenmesine temel oluşturur. Örneğin, dev­
let biçimli toplumlarda etniklik, tamamı aynı
geniş toplumsal düzene iştirak ediyor olsa bile,
yerel toplulukları ya da kesimleri ayırmanın en
temel aracı haline gelebilir.
İleride göreceğimiz üzere, etniklik kavramı
bazen ABD’deki ırk ayrımcılığında olduğu gibi
baskının ve sömürünün aklî temelini oluşturur.
Etnik ölçütlerin genellikle toplumsal ve ekono­
mik etkinlikleri kısıtlamak üzere kullanılması­
nı anlatmak için kullandığımız bir terim olan
ırkçılık bunun bir örneğidir. Etniklik dışında,
insanların çoğunlukla topluma eşit olarak ka­
tılmadıkları gerçeğini göz ardı etmek olanak­
sızdır; kaldı ki bu gerçek neredeyse evrensellik
derecesinde yaygındır.
T o p l u m s a l C İ n s İy e t
Herhangi bir toplumu, bir çözümleme katego­
risi olarak toplumsal cinsiyet unsurunu hesaba
katmaksızın anlayabilmek mümkün değildir;
aynı zamanda, toplumsal cinsiyetin kendisi de
kültürel ve tarihsel bir bağlam gerektirir (Sus-
ser, 1989, s.343). Toplumsal cinsiyetin bireysel
kimliğin belirlenmesinde evrensel bir rol oyna­
masına ve yaygın olarak kaynaklara ve siyasal
güce erişim aracı olmasına karşılık, tarihsel ve
kültürel deneyim dikkate alınmaksızın yapıla­
cak bir genelleme risklidir. Karmaşık bir top-
 Brezilya'da yaşayan Xavante
topluluğunda, Wa’i töreni erkek
kimliğinin oluşturulmasında
ve Xavante olarak toplumsal
statünün belirlenmesinde
önemli bir yer tutar.
(Fotoğraflar Nancy Ftovvers)
lumda toplumsal cinsiyet deneyiminin etnikli-
ğe, sınıfa ve bölgeye göre değiştiği gerçeği bir
yana; insanların toplumsal cinsiyet deneyimleri
-dinde, kültürel geleneklerde, kaynaklara eri­
şimde ve eğitimde yansımasını bulduğu üzere-
tarihsel süreçlere göre değişim gösterir.
Cinsiyet rolleri o denli toplumsallaşmış ve
kişiseldir ki, varolanı olası olandan ayırmak
oldukça güçtür. Yakın zamanlara kadar antro­
pologların (diğer toplum gözlemcileri gibi) top­
lumsal cinsiyet rollerinin kültürlere göre fark­
lılık gösterdiğini çoğunlukla gözardı etmiş ol­
maları tesadüf değildir. Kadınların ve erkekle­
rin farklı etkinlik alanlarına ait olduklarını ve
kadının alanının ev içi alan, erkeğinkinin ise
bunun dışında kalan tüm alanlar (üretim ala­
nı, siyasal, törensel ve askerî alanlar gibi) oldu­
ğunu bir biyolojik veri olarak sorgusuzca ka­
bul etmişlerdir. Sadece toplumsal cinsiyet rol­
lerindeki büyük çeşitlilik değil, toplumsal cin­
siyet rolleri arasında görünürdeki benzerlikle­
rin çok farklı kökleri olabildiği gerçeği de dik­
kate alınmamıştır. Batı’da geleneksel erkek ik­
tidarı ve otoritesi büyük ölçüde mülkiyet hak­
larına ve varlığın kontrolüne dayandırılmıştır.
Roma hukukundaki klasik ataerkillik, hane re­
isi erkeğe hemen hemen tüm mülkiyet ve (karı­
sını dışlayacak şekilde) çocukları üzerinde de­
netim hakkını vermiştir. Yanomamölerde er­
kek egemenliği, kısmen fiziksel şiddet tehditi-
ne dayanıyor gibi görünmektedir. Diğer Ama­
zon halklarında (örneğin Mundurucularda),
erkeğin toplumsal ve siyasal üstünlüğü, onun
ayinler ve ritüel eşyalarının denetimi vasıtasıy­
la dinsel ve törensel yaşama hükmetme gücüne
dayanmaktadır (Murphy ve Murphy, 1985).
Son zamanlarda antropologlar, kendi top-
lumlarında oluşan dönüşümlere bağlı olarak,
toplumsal cinsiyeti gözardı etmenin yarattığı
eksikliğin kısmen farkına vardılar. 1 9 5 0 ’den
itibaren Avrupa ve Amerikan toplumu kökten
bir değişim geçirdi. ABD’de kamu kesiminde
kadın istihdamı hızla arttı, fakat bunların bü­
yük kısmı düşük ücretli, geçici ve yarı zaman­
lı işlerde çalışıyordu. 1980’lerden itibaren, al­
tı yaştan küçük çocuklara sahip kadınlar iş gü­
cünün en hızla artan kesimi haline geldi (Sus-
ser, 1986, s.343-344). Ayrıca Amerikan aile
yaşamında da bir dönüşüm oldu: ABD’de ai­
lelerin sadece % 2 7 ’si “çekirdek aile”den (var­
sayılan norm) oluşuyor ve nüfus içinde aile re­
isinin kadın olduğu ailelerin sayısı artıyor. 20.
yüzyılın sonlarında, gebelikten korunma, kür­
taj ve üreme teknolojisinin sağladığı olanak­
lar, yerleşik toplumsal cinsiyet rollerini değiş­
tirmiş ve insanları, ebeveynlik, cinsellik ve top­
lumsal cinsiyete ilişkin kültürel beklentiler üze­
rine yeniden düşünmeye sevketmiştir. Göç, is­
tihdam, çocuk bakımı ve kaynaklara erişim gi­
bi süreçler toplumsal cinsiyet rollerini nasıl et­
kiler? Buradaki esas merak konusu, toplum­
sal cinsiyetin toplumsal cinsiyet hiyerarşileriy­
le nasıl bir ilişki içinde olduğudur. Toplumsal
cinsiyet hiyerarşileri, kaynaklara erişim ve si­
yasal süreçlere katılımda cinsiyet ayrımı yapıl­
masından kaynaklanır ve bu durum çok yaygın
olmakla birlikte kaçınılmaz değildir. Toplum­
sal cinsiyetin incelenmesinde birincil öneme sa­
hip birbiriyle ilişkili üç alan vardır: Cinsel kim­
liğin toplumsallaşması, cinsel kimlik ve iş, cin­
sel kimlik ve iktidar.
Cinsiyetin Toplumsallaşması
Cinsiyetin toplumsallaşması çocuk doğar doğ­
maz başlar ve cinsler arasında sistemli bir eşit­
sizlik yaratır. Bireyler, uygun ya da beklenen
 ÖRNEK OLAY

Yörük Toplumunda
Cinsiyetin Toplumsallaşması

Yörük toplumunda erkek çocukların doğumu, kurban

kesip ziyafet vererek kutlanır; kız çocuğun doğumu
ise, neredeyse duyurulmaz. Toplumsallaşma, cinsle­
rin işgal etmesi beklenen çok farklı toplumsal dün­
yaları hemen kurmaya başlar. Pek üzerine titrenme­
yen kız çocuğa, daha çok küçük yaşlarda eğer var­
sa kardeşlerine bakması, odun toplamaya ve temizlik
yapmaya yardım etmesi; becerileri geliştikçe de dikiş
dikmesi ve dokuma yapması öğretilir. Bu terbiye şu
tabirle özetlenir: “Geç kalkan gelinin üzerine gün
doğmaz”. Bir kızın beğenilen bir gelin olabilmesi için,
gündoğumu öncesinden günbatımı sonrasına kadar
çalışmaya hevesli olduğunu göstermesi beklenir. Kız
çocuk, annesinin ve ablalarının erkek kardeşlerinin
ve yetişkin olma yolundaki diğer genç erkeklerin
nasıl üzerilerine titrediklerini izler.
Yörük erkek çocuğun toplum sallaşm ası, hem
anne ve kızkardeşlerinin ilgi odağı olmak, hem de
yoğun bir şekilde, “erkek ol!” “güçlü ol!” “cesur ol!”
türünden takılmalara maruz kalmak anlamına ge­
lir. Erkek çocuk, ancak hanenin sürü gütme işine
(bu iş ev dışı etkinlikleri sürekli gözetim altında tu­
tulması gereken kızlara nadiren düşer) katılacak
kadar büyüdüğü zaman ailesine ekonomik olarak
katkıda bulunmaya başlar. Düzenli olarak paza­
ra giden babasına ve ağabeylerine eşlik eder (bu
da kızkardeşlerine nadiren sunulan bir lütuftur). Er­
kek evlenince karısı onun yanına taşınırken, evlenen
Kızlara çoğunlukla, henüz küçük yaşta iken erkek
kızkardeşler evden ayrılırlar. Erkek evlat hanenin sa­ kardeşlerine itaat etmeleri ve çocuk bakımı ve ev odaklı
hip olduğu sürüden payına düşen mirası alırken, ka­ etkinlikleri vurgulayan rolleri kabul etmeleri öğretilir.
nunen eşit haklara sahip olan kızkardeşleri bu miras­ Bu küçük Yörük kızı, daha şimdiden bebek erkek
tan yararlanamaz. Kız çocuklar bunu doğal kabul et­ kardeşine bakıyor. (Fotoğraf Daniel Bates)
meye koşullandırılacaklardır; ne de olsa kocalarına
miras kalacak ve kendilerine de kocaları bakacaktır.
Dul kaldıklarında ya da boşandıklarında malî güven­ kızlarının yararına olmayan toplumsal cinsiyet bek­
celeri erkek kardeşleri olacaktır. Tutumlar ve pratik­ lentilerinin oluşturulmasında en büyük rolü kadınlar
ler zaman içinde değişse de, ironik olan şudur ki, oynamaktadır.
ve kabul edilebilir davranış açısından toplum­
sal cinsiyet kimliğinin ne olduğuna ilişkin fi­
kirlerini büyük ölçüde bu süreç içinde oluştu­
rurlar.
Toplumsal Cinsiyet ve İş
Toplumsal cinsiyeti anlamak için, işin toplum
içinde örgütlenme biçimi önemlidir. Kadın ve
erkeğin emekleri farklı değerler taşır. Kadınla­
rın yaptığı iş genellikle (üretken bir alan olmak
yerine) kişisel ya da ev içi işi olarak görülür ve
düşük değer verilir. Ayrıca, dinsel ayinlere katıl­
mak ve törensel liderlik gibi üretim dışı alanlar­
daki kısıtlamalar da cinsler arasında ayrım ya­
ratır. Çoğu durumda, ayinlerde ve kamusal tö­
renlerde ikincil rol oynayan kadınlardır. İstisna­
lar bulunmakla birlikte, daha dikkatli incelen­
diğinde, ayinler, törenler ve hatta siyasal roller­
de öne çıkmış kadınların fahri olarak erkek ad­
dedildikleri görülür. (Bkz. “Ortadoğu’da Kadın
Hareketleri” başlıklı çerçeve, s.323). Toplumsal
cinsiyeti kullanarak farklı etkinlik alanları ya­
ratmak, tabakalaşmaya katkıda bulunur. Top­
lumsal cinsiyete ilişkin düşüncelerin kaynaklara
erişim olanağını etkilediği ve eşitsizliğe katkıda
bulunduğu çok açık olmakla birlikte, toplumsal
cinsiyetin, toplumu bölmek ve ayırmak için kul­
lanılan diğer kimlik türleriyle birlikte düşünül­
mesi gerekir.
Toplumsal Cinsiyet ve İktidar
Bu üçüncü alan, toplumsallaşma ve işgücünün
örgütlenmesi ile yakından ilgilidir ve toplum­
sal cinsiyet, iktidar ve siyasal süreçlere katılım
ilişkisinden oluşur (bkz. Onbirinci Bölüm). Ai­
le içinde bireylerin geçim kaynakları için müca­
dele ettikleri düşünüldüğünde, aile yaşamının
bile siyasallaşmış olduğu görülür. Dahası, top­
lumsal denetim pek çok durumda erkekler ve
kadınlar üzerinde farklı şekilde işler. Yerel si­
yasette ve kamusal yaşamda aile şerefi nosyon­
larının önemli olduğu toplumlarda bu, erkeğin
kadmm cinselliği üzerindeki denetimine ve bi­
raz daha genişletirsek, kadının kamusal yaşam­
daki davranışına ilişkin pek çok kurala bağla­
nabilir. Dolayısıyla, ailenin kadın üyelerinin,
aileden olmayan erkeklerce görülmesi aile şere­
fi için tehdit edici olarak düşünülebilmektedir.
Bu durum kadmm davranışlarını o denli kısıt­
lamaktadır ki, artık onun ev dışında çalışmayı
kabul etmesi iyice zorlaşır.
Hane dışında toplumsal cinsiyet, ileride kı­
saca göreceğimiz gibi, özellikle ırk, etniklik ve
sınıf ile birlikte ele alındığında, tabakalaşmanın
bir yönü olarak görülebilir. Örneğin ABD’de,
farklı etnik gruplardan gelen kadınlar, yoksul­
luğu ve çocuk doğurma tercihlerini farklı dere­
celerde yaşarlar ve kamusal hareket alanına ka­
rışmaları da farklı oranlardadır. Ev işleri ve ço­
cuk doğurma ile ilişkili olarak, yoksul kadınlar
için toplumsal cinsiyet beklentileri sınıf eşitsizli­
ğini çok daha fazla artırabilmektedir.
Toplumsal cinsiyetten ne anlaşılırsa anla­
şılsın, toplumsal cinsiyet ilişkileri değişebilir ve
değişmektedir. Son tahlilde toplumsal cinsiyet,
hem erkeğin hem de kadının etkinlikleri, inanç­
ları ve değerleriyle toplum içinde şekillenmek­
tedir. “Ortadoğu’da Kadın Hareketleri” baş­
lıklı çerçevede (s.323) görüldüğü gibi, kadınlar
sadece edilgin olarak tepki veren bireyler değil­
dir. Batılıların gözünde bu bölge, uzun zaman
cinsel ayrımcılık ve erkek egemenliğiyle ilişki-
lendirilmiştir; bu görüş bazı bakımlardan za­
man zaman geçerli olmakla birlikte, her yerde
olduğu gibi burada da toplumsal cinsiyete iliş­
kin beklentiler değişmektedir.
 TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Ortadoğu’da Kadın Hareketleri
E k o n o m ik k a lk ın m a , a rta n e ğ itim f ır s a t la r ı, k it ­
le ile t iş im i ve y a s a l re fo rm la r, tüm O rta d o ğ u ’ da
va rlık la rıy la toplum un ataerkil örgütlenm esine ilişk in
g e le n e kse l v a rsa y ım la ra m eydan o kuyan b ir kadın
sın ıfı olu ştu rd u. Bu d e ğişim in m erkezinde, e yle m ci­
ler, fayda sağ la ya n la r ve bazen de kayb e d e nler o la ­
rak, eğitim li orta s ın ıf ka d ın la r yer alm aktadırlar. Böl­
genin her yerin d e ya yg ın laşa n kadın h areketleri, ge­
n e llik le kö kte n ci İs lâ m î h areketlere ka rşı b ir te p ki
id i. Bu İslâ m î hareketler, ö zellikle B atı'nın to p lu m sal
cin siyet ilişk ile ri üzerindeki etkisine ele ştire l bakm a
e ğ ilim in d e d ir ve toplum için d e k a d ın la ra ik in c il rol
yükle ye n gelen eksel kadın d avran ışların ı yeniden d a ­
yatm aya çalışm aktad ır.
C e z a y ir ’ de fe m in is t g ru p la rın e t k in lik le r in in
o d a kla n d ığ ı iki önem li h usus vardı: B unlardan biri,
19 8 0 ’lerde hüküm etin Cezayir a ile h u kukunu İslâ m î
ilkelere uygun o la ca k şe k ild e yeniden düzenlem esi;
diğeri ese, İslâ m î K urtuluş C e p h e si’nin (FIS - Front
lslamique du Salut) ş e ria t ve hicabi (k ad ın la rı er­
keklerin m eraklı b a k ışla rın d an sözde azat eden g i­
yinm e kuralları) getirecek program için s iy a s a l d e s­
te k ka z a n m a sıyd ı. Islâ m cıla r ile İslam cı o lm a yan la r
ara sın d a kültürel ve id e o lo jik o larak cid d i b ir b ö lü n ­
me o lm asın a rağm en, C ezayirli fem inistler faaliye tle ­
rini etkin bir b içim d e sürdürm ekteler. Ç oğ unluğ un u
ya şça b üyük, üniversite eğitim i a lm ış ve b ağ ım sızlık
so n ra sı ayd ın kuşaktan gelen kad ınların oluşturduğu
İsla m cı o lm a yan grup, to p lu m s a l c in siy e t iliş k ile r i
so ru n u n u daha genel lib e ralleşm e ve ulus in şâ et­
me m e se le le ri çe rçe ve sin d e ele a lan ön ce ki h ü kü ­
m etin u yg ulam alarına eleştirel b akm aktad ır. K endisi
de bu grubun üyesi olan Dorya Şerifati-M erab tin , bu
ka d ın la rın , “kend i p ah aların a, ka d ın a b a k ış a çısı ve
onun to p lu m d aki yeri gelişm edikçe h içbir değişim in
m üm kün o lam ayacağ ım ö ğ re n d ik le ri”ni g ö zlem iştir
(Aktaran M oghadan, 19 9 3 , s .2 5 1).
T u n u s ’ta k a d ın la r ın d iğ e r A ra p ü lk e le r in d e
o ld u ğ u n d a n d a h a g e n iş h a kla ra sa h ip o lm a la rın ın
ne d e n i o la rak , g e n e llik le ilk cu m h u rb a şk an ı H abib
B u rg ib a ’n ın p o litik a la rı g ö ste rilir. Fa k at d a h a 20 .
yü zyılın b aşla rın d a , b ir erkek fem inist lid er olan T a -
hir El H addad, kadın özgürlüğünü sav u n u yo r ve p e­
çeyi, ço k e şliliğ i, cin siyet ayrım ın ı, b oşanm a h u ku k u ­
nu ve eğitim den yara rla n m a d ak i e şitsizliğ i kınıyordu.
El H ad d ad ’ın Our Women in the Shari’a and in So-
ciety (Şeriatta ve T o p lu m d a K adınlarım ız) adlı kitabı
y a sa k la n d ı fakat d üşünceleri g eçerliliğ in i korudu ve
so n u n d a bu düşünceler, 19 5 6 ’da kab ul e d ilm iş olan
ve ç o k e şliliğ i, zorla e v liliğ i ve te k taraflı b o şam ayı
fesh eden K iş i H a kla rı K a n u n u ’na d a h il e d ild i; a yr-
ca k a d ın la ra re s m î n ik â h la e vle n m e , b o şan m a ve
çocuk üze rin d e ve sa y e t h a kla rı v e rild i. A n ca k, T u ­
nuslu fem in istler, ka n u n lar ile uygulam a a ra sın d a ki
uçurum u vurgulam akta, ayrıca, “ka d ın la rın hâlâ m i­
ras a çısın d a n eşit olm ayan bir konum da o ld uklarını
ve kan un un, M üslüm an bir kad ının M üslüm an o lm a­
yan bir erkekle e vle n e m e sin i y a sa klarke n , M üslüm an
erkeğin b ir H ıristiyan ya da b ir Y a h u d i ile evlenem e-
sin e izin ve rd iğ in i” işaret etm ektedirler (M oghadan,
19 9 3 , s .2 5 2 ).
1 9 8 0 ’ le rd e T a h ir El H a d d a d D e rn e ğ i to p lu m ­
s a l s o ru n la rın ve k a d ın h a k la rın ın ta r tış ıld ığ ı b ir
m erkez o ld u . B unun d ış ın d a T u n u s ’ta, T u n u s İşçi
S e n d ik a la r ı K o n fe d e ra s y o u n u K a d ın la r K o m is y o ­
nu, T u n u s Dem okrat K a d ın la r B irliğ i ve T u n u s U lu­
sal K a d ın la r Birliği gib i hâlâ faal olan birkaç grup d a ­
ha vardır. “Kuzey A frika’da, Fatim a M e rn issi’nin yayın
d a n ışm a n lığ ın d a kadın ve h u ku k o d aklı bir dizi kitap
y a yın la n d ı (...) film ler ve vid e o la r y a p ıld ı (...) Bunun
y a n ıs ıra C e z a y ir’de, Fa s’ta ve T u n u s ’ta ka d ın h a k ­
ları eylem cileri ve uzm an ları tarafın dan hazırlan m ış
bir kıla vu z ve ayrıca kadın çalışm aları b ib liyografyası
y a y ım la n d ı.” (M oghadan, 19 9 3, s .5 2 -5 3 ).
 M ısır’da kad ın özgürlüğü hareketi, 20 . yü z yılın
b a ş la rın d a n b e ri v a rd ı. 1 9 8 0 ’le rde b ir g rup m e s ­
le k s a h ib i k a d ın , b ir b ö lü m ü n ü M ısır K iş i H a kla rı
K anun u ’na ve kad ınların e v lilik sö zleşm elerin e ken­
d ile rin i k o ru yu cu k o şu lla rı n a sıl y a z a c a k la rın ı a n ­
latan bir yönergeye a yırd ık la rı The Legal Rıghts of
the Egyptian Woman in Theory and Practise (Teo­
ride ve U ygu lam ad a M ısır K a d ın ın ın Y a sa l H akları)
b a ş lık lı Arapça b ir k ita p çık çıkard ılar. Şu an d a bir-
ça k a k tiv is t fe m in ist k a d ın g ru b u b u lu n m a k ta d ır.
B un lard an Y en i K adın G rubu, 19 9 0 ’da ke n d i ko n u ­
m unu şö yle tan ım lam ıştı: “Y e n i Kadın Grubu, M ısırlı
v e A rap k a d ın la rın , g e rik a lm ışlığ ın , b a ğ ım lılığ ın ve
e k o n o m ik b u n a lım ın g etird iğ i s ık ın tıla rı e rk e kle rle
p aylaşm ala rıyla birlikte, iki kat daha fazla külfet altına
g irm e k z o ru n d a k a ld ık la rın a ve ö z e llik le k a d ın lık
ko n u m la rın d an ka yn a kla n an b ağ ım lılığ ın , b a sk ın ın ,
e ziye tin çeşitti b içim le rin d e n m u starip o ld u k la rın a
in an an , ilerlem eci ve d em okratik, fem inist kadın gru­
b u d u r” (M oghadan, 19 9 3 , s .2 5 3 ) . T ü rk iye ’de kadın
h areketleri, 19 3 0 ’larda Kem al Atatürk’ün yap tığ ı re­
form lard an fa y d a la n a b ilm iş e ğ itim li ve m e sle k s a ­
h ib i ka d ın la r tarafından b aşla tıld ı. Bugün kadın ha­
reketleri için d e İslâm î, K em alist ve ye n i dalga fem i­
nizm olm ak üzere üç ana grup bulun m aktadır: İslâ m î
ve İs lâ m î o lm a yan g ru p la r k a d ın ın c in se lliğ in in t i­
ca rî söm ürüsün e karşı çıkm a ko nusun da b irleşm ekle
b irlik te te settü r ve İslâ m î y a sa la rın g e tirilm e si ko­
n u su n d a a y rılm a k ta d ırla r. K e m a list fe m in istle r, fe­
m in is t m e s e le le ri m illiy e t ç ilik ve s o s y a liz m g ib i
d iğ e r s iy a s a l g ü n d e m le rle b a ğ d a ş tırm a y ı s ü rd ü r ­
m ekte ve yen i d a lg a n ın , cin se lliğ e ve ev ya şa m ın a
iliş k in so ru n la rı v u rg u la m a la rı k a rş ıs ın d a z ih in le ri
ka rışm a k tad ır. Y e n i dalga fem inistler ise , K e m a list-
lerin la ik liğ i ve kap italizm i vu rg u layarak farklı eko ­
n om ik altyap ılard an gelen kad ınların eğitim ve istih ­
dam fırsatları gib i hizm etlere erişim ko nusun da eşit
fırsatlara sah ip olm ad ıkları gerçeğini göz ardı ettikle­
rini d üşünm ektedirler.
V ale n tin e M oghadan (1993), Islâm ’ın toplum iç in ­
de ve e vde k a d ın la ra ik in c il b ir konum ve rm e sin e
k a rşın , ka d ın la rın neden yine de İslâ m î hareketlere
ka tılm a k durum unda olduklarına ilişk in b irkaç neden
gösterm ektedir. Bu b elki Batı’ya m eydan okum anın
b ir yo lu d u r; b elki S u u d i A rabistan ve Iran gibi ü lke ­
lerden gelen p arasal ve m oral desteğe b ağ lıd ır; b el­
ki e sk i b ir k im liğ in ye nid e n ta n ım la n m a sıd ır; b elki
de devletin d in i d en etlem esin i hiçe saym a d ır. “C e ­
va p , bu yu ka rıd a kile rin hepsi ve daha fazlası o la b i­
lir. İslâ m î yaşam b içim ini ku cak lam ış ka d ın la rın pek
çoğu, g iderek daha da aktifleşm ekteler” (s.25 5 ).
M o g h a d a n , b u k a d ın la r ın e y le m c ilik le r in in
b iz z a t İs lâ m î h a re k e tle r ü z e rin d e k i e tk is in i de il ­
g in ç b u lm a k ta d ır. “ İs lâ m î h a re k e tle re k a tılm a n ın
p la n la n m a m ış b ir s o n u c u , İs la m c ı k a d ın la r ın g i­
d e re k d a h a fa z la k a tılım c ı o lm a la r ı, d a h a fa z la
s iy a s a lla ş m a la rı ve h a re ke tle ri için d e y e r a la n e r­
keklerden daha fazla talep lerinin o lm a sıd ır... İran’da
islâm cı kad ın lar, top lum sal cin siyet ayrım ın ı eleştirm e
h a k k ı is tiy o rla r... Bu k a d ın la r, d e ğ işim e d a h a fa z­
la a ç ık o lm akla kalm ayıp , ayn ı zam an da hareketle­
rine k a tılm a ya n la rla d iyalo g içine girm eye de daha
fazla iste k lile r” (1993, s .2 5 5 ). M oghadan, Türk a k a ­
dem isyen S u n a K ili’den şu a lın tıyı ya p ıyo r: “islâm ın
değerlerin i ve rolünü ye n id e n gözden geçirm esi ve
d iyalo ga a çık olm ayı öğrenm esi gerekm ektedir. Ken­
d isin i ıslah etm eye ve m odern toplum için d e ki rolünü
ye n id e n tan ım lam aya ihtiyacı vardır... S o n yılla rd a k i
gelişm eler, İslâm cı kadınların bu sorum luluğ un b ilin ­
cinde o ld u k ların ı yeterince gösterm iştir. Bu b e lki de,
b öylesi bir yen ilen m eden kadınların kazanacakların ın
erkeklerin kazanacakların d an daha fazla o lm ası yü -
z ü n d en d ir” (K ili’den, 1991).
Bu çerçeve için gereken m alzem e, V alen tine M. M og-
h ad an ’dan sağ la n m ıştır: 19 9 3, Modernizing Women:
Gender and Social Change in the Middle East, Boul-
der ve Londra, Lynne Rienner Pub lishers.

İRK VE ETNİKLİK
İnsanların kendilerini, algılanan köklerine ya
da ortak tarihlerine göre tanımlamaları nere­
deyse evrenseldir. Buradaki “algılanan” söz­
cüğü önemlidir; çünkü, ırk ve etniklik gibi ki­
şilere isnat edilen birbiriyle yakından ilişkili ni­
telikleri oluşturur; toplumsal gerçeklik sadece
insanların inandıkları şeydir. Özellikle ırk so­
runlu bir kavramdır; çünkü günlük kullanım­
da, biri biyolojik soy, diğeri toplumsal kimlik
olmak üzere birbiriyle çelişen iki anlama sa­
hiptir. H atta, ırkın biyolojik bir kavram ola­
rak kullanımı bile bazen kafa karıştırıcıdır. Biz
biyolojik ırkları, belirlenmiş sınırlara sahipmiş
gibi ve sabit kategorilermiş gibi kavramlaştır-
ma eğilimindeyiz, fakat öyle değiller.
Irk ve Irkçılık
Irkın biyolojik yanı, toplumsal olarak inşa edil­
miş olan kavramlaştırmadan çok farklı olmak­
la birlikte, bu ikisi bazen çok yanıltıcı sonuç­
lara yol açacak şekilde karıştırılır. Fiziksel an­
tropolog Jonathan Marks, Neıv York Times'de
farkettiği bir tutarsızlıkla hayrete düşmüştü
(1994, s.32). Ünlü hukuk profesörü Lani Gu-
inier, makalede kendisini “siyah” olarak ta ­
nımlamış olmasına karşın, fotoğraf yazısın­
da “yarı siyah” olarak tarif edilmişti. Jon at­
han M arks’m gördüğü tutarsızlık aşikârdı; fa­
kat Amerika’da, ırksal kategorilerin varsayıma
dayanan biyolojik ve kültürel kalıtıma gönder­
me yapmak üzere kullanılmasındaki bir soru­
nu açığa çıkarıyordu. Profesör Guinier’i “ya­
rı siyah” olarak tanımlamak (teknik bir yanıl­
ma), onun biyolojik soyunu anlatan bir ifade­
dir, çünkü anne ya da babasından birisi siyah-
dır. Eğer Guinier kendisini siyah olarak tanım­
lıyorsa, bu onun kültürel kategoriyi onayladı­
ğını gösterir ki, bu kategoriye göre kişi ya siyah
olabilir ya da beyaz, ama ikisi birden olamaz.
Biyolojik ırk, ortak gen havuzundan gelen
kendine özgü genetik yapıyı paylaşan bir nü­
fustur; yani bir türün biyolojik alt gruplaşma­
sıdır. Biyolojik ırk, çoğunlukla belli bir coğra­
fi ya da ekolojik bölgede yaşayan nüfusa gön­
derme yapmak için kullanılır. Irk türünden ka­
tegorilere göre yapılan sınıflandırmalarda kul­
lanılan araçlar fenotipik özelliklerdir. En basit
anlamıyla fenotip, genetik yapının ya da geno-
tipin dış görünüşe yansıyan kısımlarının oluş­
tuğu materyal ya da gözle görülür göstergeleri­
dir. Deri rengi, göz rengi, saç biçimi fenotiptir;
bunların çevresel etkenlerden doğrudan etki­
lendikleri aşikâr olsa bile, genetik çeşitlenmeyi
yansıtırlar. Mesela, Sahra-Altı Afrikalı, Kuzey
Avrupalı, Akdenizli, Güney Asyalı ve Ameri­
ka Yerlisi, bölgesel ya da coğrafi olarak tanım­
lanmış alt gruplaşmaların belirgin örnekleridir.
Bunlar oldukça tanımlayıcı görünmektedir ve
kabaca, günlük konuşmalarımızda kullandığı­
mız ırk terimine karşılık gelir. Ama aslında son
derece karmaşıktır.
Özellikle insan söz konusu olduğunda, bi­
yolojik ırkın ortaya çıkardığı ilk karmaşıklık,
bölgesel dağılım gösteren ırkların sınırlarının
neredeyse her zaman belirsiz olmasıdır. Bunun
nedeni, bireyleri sınıflamak için kullanılabile­
cek en gözle görülür özelliklerin (deri rengi, vü­
cut şekli ve göz rengi gibi), halklar arasında sa­
dece derece farkı göstermesidir; tıpkı düşen ya­
ğış miktarının ve ısının bir kıta içinde gösterdiği
farklılık gibi. Pekçok özelliğin dağılımı, klinal
olma eğilimi gösterir; yani bir eğri üzerinde de­
ğişir. İlk gezginlerin pek azı ırk üzerine yorum
yapma zahmetine girmişlerdir. Loring Brace’in
ileri sürdüğü gibi, gezginlerin aralardaki ka­
raların üstüne çıkmalarına gerek kalmaksızın
başka kıtalara ulaşmalarını sağlayan “okyanus
taşımacılığı keşfedilinceye kadar insan ırkı kav­
ramı yoktu” . Bir insan Marco Polo gibi günde
2,5 mil hızla Çin’e karayoluyla seyahat eder­
se, karşılaştığı insanları ırksal olarak sınıflan­
dırması çok zordur, çünkü sınırlar belirgin de­
ğildir (Shreeve’den aktaran Brace, 1994, s.60).
Her zaman, komşu halklar arasındaki farkları
en aza indirecek şekilde işleyen nüfus hareketle­
ri ve nüfuslar arası evlilikler vardır.
Moleküler düzey dışında, bir tür içindeki
varyasyonların çoğu görünür değildir; dolayı­
sıyla günlük sınıflamalarda pek yararı yoktur.
Ne de olsa, bir kişiye bakıp, onun (A+) kan
grubu ırkından olduğunu ya da (sıtma hasta­
lığına dirençli) orak tipi alyuvar hücre genine
sahip olduğunu söyleyemeyiz. Hayvan nüfus­
larında gen sıklığı coğrafi aralık üzerinde çeşit­
lenme gösterir; bu da alt nüfusların ya da ırk­
ların ortaya çıkmasına yol açar; ancak bu çe­
şitlenme, net ya da kolayca gözlenebilir sınır­
lar oluşturmaz. Her bir birey genetik olarak di­
ğerlerinden farklı olduğu için, bir biyolojik ır­
kı neyin oluşturduğunun tespiti bazen ihtiyarî
olabilmektedir. Başka bir deyişle, ırkı oluştu­
ran şey, kişinin çalışmak istediği sorun ya da
konuya bağlı olarak tanımlanır. Böylece ki­
şi, herhangi bir genin varlığına ya da yokluğu­
na dayanarak, meşru bir şekilde dünyayı ırk­
lara ayırabilir. Örneğin, orak tipi alyuvar hüc­
re geni Yemenlileri, Yunanlıları, Yeni Ginelile­
ri, Taylandlıları ve Dinkaları bir “ırk” altında
toplayabilir (Diamond,1994, s.84). Yetişkin­
lerin işlenmemiş sütü hazmedebilmelerini sağ­
layan laktaz enzimi genine dayanarak, Arap-
lar, kuzey Avrupalılar ve Batı Afrikalılar bir
ırk olarak tanımlanabilir; ya da Doğu AsyalI­
lar, Afrika’nın geri kalan büyük kesimi, Ame­
rika Yerlileri ve Güney Avrupalılar da “laktaz
enzimi geni taşımayan (laktaz-negatif)” baş­
ka bir ırk olarak gruplandırılabilir. Saf bir tane
bile ırk yoktur ve olamaz. Biyolojik ırk, kesin
olarak her zaman türler içindeki küçük gene­
tik farklılıklara dayanır. Bizim türümüzün or­
taya çıkışının görece yakın zamanlarda olma­
sı ve ayrıca nüfus hareketleri ve nüfuslar ara­
sı üreme ilişkileri nedenleriyle, insan nüfusları
arasındaki çeşitlenme, nüfus içindeki çeşitlen­
meden daha azdır.
Bu, biyolojik ırkın incelenmesinin yararsız
olduğu anlamına gelmez. Örneğin, eski nüfus
hareketlerini yeniden inşa etmek için Amerikan
Yerlisi, Avrupa, Afrika ve Asyalılarm DNA ör­
nekleri karşılaştırılmıştır. Luigi Cavalli-Sfor-
za ve çalışma arkadaşları, 30 bin yıl önce baş­
layıp Asya’dan Amerika’nın içlerine kadar gi­
den üç ayrı göç dalgasını kapsayan geniş ölçek­
li ve kıtalararası göçleri izleyebilmek için DNA
zincirlenmesini kullanmışlardır (Cavalli-Sfora-
za & Piazza, 1994). Uzak bölgelere kadar ya­
yılmış orak tipi alyuvar hücre özelliğinin dağı­
lımı, doğal seçilim yoluyla evrimsel değişimin
insan uyarlanmasının bir parçası olduğu dü­
şüncesine yeni bir boyut kazandırmıştır. Tür­
ler içindeki genetik çeşitlenmenin büyük kısmı
(hayatta kalmak ve daha fazla çiftleşme fırsa­
tına sahip olmak sonucunda ortaya çıkan) do­
ğal seçilim ve cinsel seçilim sayesinde gerçek­
leşmiştir. Fakat, biyolojik sınıflamadaki keyfi­
liği göz önünde tutarsak, bunu sınıflama aracı
olarak kullanmanın pek pratik bir yararı olma­
dığı söylenebilir. Eğer bu terim, bu denli yaygın
bir şekilde kullanılıyor olmasaydı, çoğu sosyal
bilimci kullanmayı bırakırdı.
 Önemli bir başka karışıklık kaynağı ve bu­
na bağlı olarak ortaya çıkan yanlış sonuç da,
toplumsal ya da kültürel niteliklerin ırksal ka­
tegorilere atfedilmesidir. Irk, varsayılan biyo­
lojik mirasa ek olarak ortak kültürel ya da top­
lumsal nitelikler de taşıyan grupları betimle­
mek için kullanıldığında buna “toplumsal ırk”
diyebiliriz ancak pek çok sosyal bilimci bu kul­
lanımı onaylamaz. Bu kullanımda, ayırıcı gi­
bi görünen (hatta öyle olduğu tasavvur edilen)
biyolojik özellikler (örneğin deri rengi), top­
lumsal ya da kültürel özelliklerle (dil, giyim-
kuşam, din, ayırıcı davranışlar, yaşam biçimi,
vs.) karıştırılır. Jonathan M arks’m dikkat çek­
tiği aynı bireyin aynı anda hem “yarı siyah”
hem de “siyah” olarak tanımlanmış olması du­
rumu, işte bu karışıklıktır. Hatta, pek çok ku­
rum bir yana, ABD hükümeti bile farkında ol­
madan bu karışıklığı teşvik eder.
Nüfus Sayım Bürosu’un 1991 yılı raporu-
nunda şöyle yazmaktadır: “ ...beyaz nüfusun
% l l ’ine karşılık siyah nüfusun % 3 2 ’si ge­
liri yoksulluk sınırının altında olan hanelerde
yaşıyordu; yani dört kişilik ailenin yıllık geli­
ri 13.400 ABD Doları’nın altındaydı...” Bura­
dan öğrendiğimiz şey biyolojik ırkın nitelikleri
değil, toplumsal adaletsizliğin derecesidir (Far-
ley, 1993, s.197). Hükümet için istatistik top­
layan Yönetim ve Bütçe Dairesi (OM B), Ame­
rikalıları, “siyah, beyaz, Amerikan Yerlisi, Es­
kimo, Aleut, Asyalı ya da Pasifik Adalı (ve ‘di­
ğer’) olarak sınıflandırır; O M B 2 0 0 0 yılının
nüfus sayımına, yerli Havaililer ve Ortadoğu­
lular için ayrı bölümler açmayı düşünüyor (Sh-
reeve, 1994, s.58).
New York Üniversitesi’nce (CUNY) kulla­
nılan ve bireylerin (işe başvuranlar) “siyah, be­
yaz, Hispanik, Asyalı-Pasifik Adalı, Amerikan
yerlisi ya da İtalyan-Amerikalı” olarak tanım­
landıkları ırksal y^ da toplumsal kategoriler
sistemini, karmaşıklığı ve tutarsızlığı yüzünden
uygun bulmak oldukça güçtür (bkz. CUNY
Fakülte Veri Formu). Yakın zamanda, bir yıl
arayla yapılmış bir çalışmada, görüşülen birey­
lerin % 3 0 ’unun kendilerine atfettikleri ırksal
tanımlamaların değişmiş olması şaşırtıcı değil­
dir (Shreeve, 1994, s.60). Bu sistemler, biyolo­
jik farklılıklara işaret eden etiketlerle kültürel
özelliklerin bariz biçimde birbirine karışması­
na neden olur.
Dahası ABD nüfusu genetik olarak fazla­
sıyla karışıktır; çünkü görece olarak kısa bir
zaman içinde ve dünyanın her tarafından al­
dığı göçlerle şekillenmiştir. Beyaz, siyah, A f­
rikalı-Amerikalı, Hispanik gibi ırksal katego­
riler biyolojik gruplaşmalara gönderme yap­
maz; sonuçta, örneğin pekçok Afrikalı-Ame-
rikalının genlerinin büyük kısmı (ortalam a
% 2 0 ’nin üstünde) beyaz atalardan gelmek­
tedir (Shreeve, 1994, s.59). Buna karşılık be­
yazlar, genlerini çok farklı ataların gen havu­
zundan almışlardır. Hispanik sınıflaması, Ye­
ni Dünya’daki farklı kökenlere sahip Hispa-
nikçe konuşanlara gönderme yapmakla bir­
likte İspanya’da doğanları içermez. Farklı ata­
lardan gelindiğini gösteren fiziksel göstergeler
ya da fenotip özellikler, pratikte sadece top­
lumsal kimliğe ilişkin izlerdir ve çoğunluk­
la yanlıştır. Bu anlamda ırk toplumsal bir in­
şadır, yani sadece kültüre özgü bağlam için­
de düşünülmesi gereken bir şeydir (Spears,
19 9 1 , s.17). Örneğin, Brezilya’da “ırk” teri­
minin kullanılışı ABD’dekinden çok farklıdır.
Brezilya’nın günlük dilinde 300 ya da 40 0 ırk
grubu bilinir; ABD’de ise üç ya da dört ırksal
kategori kullanılır (Harris, 1988, s.100).

*
Yomut Tilrkmenleri sosyal kimliklerinin anında ayırt edilmesini
sağlayacak şekilde farklı giyinirler. (Fotoğraf VViltiam Irons)
İşte bu türden karıştırmalar, yani daha ge­
niş anlamda, suç işlemeye yatkınlık, çalışkan­
lık, tembellik, akıllılık, kaim kafalılık, sinirli­
lik gibi, ırkların kendilerine özgü davranış eği­
limleri varmış gibi davranmak, “ırkların kültür
edinme yeteneği açısından biyolojik olarak eşit
olmadıkları” inanışına yol açan etkeni nitele­
yen ırkçılığın kökenidir (Spears, 1991, s.18).
İleride göreceğimiz gibi, ırkçı sıfatlar kullan­
mak, toplumsal ve ekonomik eşitsizlikleri bes­
leyen ideolojilerin parçası olabilmektedir (kö­
lelik de dahil).
Etniklik
Toplumsal kimliği etniklik yoluyla anlatmak
daha kullanışlı bir yoldur, çünkü güncel kul­
lanımıyla bu terimin çağrıştırdığı hiçbir bi­
yolojik yan anlam yoktur. H atta, ırksal eşit­
liğe ya da ırksal ayrımcılığa yapılan gönder­
meler, genellikle etnikliğe yapılan gönderme­
lerdir. Etniklik, başkaları tarafından da kabul
edilen, kişinin kendisine atfettiği toplumsal ya
da grupsal kimliğini anlatır. Etniklik, kökene,
dile ve/veya dine ilişkin farklı toplumsal algı­
lamalardan kaynaklanan kategorilerin teme­
lidir. Pek çok bakımdan soy ideolojisini andı­
rır; kişinin kökenini ya da toplumsal kimliği­
nin bir parçası olarak soyunu vurgular ve ge­
nellikle doğumla kazanılır. Her toplum, uzun
ve farklı bir tarihsel süreç içinde oluşmuş­
tur. İnsanlar okur yazar olsunlar ya da olma­
sınlar bu sürecin bilincindedirler ve genellik­
le grubun geçmişine ilişkin bilinç, bugünü ge­
çerli kılmaya yarar. Tarihsel temalar, grup da­
yanışmasını, yurtseverliği ya da ordu veya din­
sel grup gibi örgütlenmelere duyulan sadaka­
ti telkin eder.
Altıncı Bölüm ’de anlatılan Türkiye’deki
Yörükler, soylarının Orta Asya’dan geliyor ol­
ması ve bölgeye ilk yerleşen Türk halkların­
dan olmalarıyla gurur duyarlar. Geçmişlerine
ilişkin bu bilinç, hem birlik olmanın kaynağı­
nı oluşturmakta hem de nüfusun bir bölümü­
nü diğerlerinden ayıran özelliği vurgulamak­
tadır. Amerikan toplumunda, Amerikan Yerli­
leri, Afrikalı Amerikalılar, Çikanolar, Yahudi-
ler, Porto Rikolular, Çinli Amerikalılar, Japon
Amerikalılar, İrlandalı Amerikalılar, İtalyan
Amerikalılar ve Polonyalı Amerikalılar önemli
etnik kategorilerdir. Her grup, kendilerine öz­
gü biricik kimlikleri olduğu duygusuna sahip­

tirler ve bu duygu, diğer gruplarla paylaşma­
dıkları ortak bir tarihe sahip oldukları duygu­
sundan doğar.
Herhangi devlet yönetimli bir toplumda
çok sayıda ve çeşitlilikte etnik kategoriler bu­
lunabilmektedir. Örneğin, Gana’nın başken­
ti Akra’da seksenden fazla etnik grup vardır.
Akra’da, aynı cadde üzerindeki on bir apart­
manda ikamet eden 4 23 kişi arasında yapı­
lan bir çalışma, 23 farklı etnik grup ve on dört
anadil olduğunu ortaya çıkarm ıştır (Sanjek,
1977). Roger Sanjek, bu etnik gruplar arasın­
da evlilik ve yaygın çokdilliliği de içeren olduk­
ça yoğun bir etkileşim olduğunu keşfetmiştir.
Sanjek, özellikle oldukça karışık bir hanede,
Etnik giysileri ile Lapon çocukları. (Fotoğraf George Bates)
düzenli biçimde yedi dil konuşan üç etnik gru­
bun temsilcilerinin bulunduğunu görmüştür.
A kra’da yaşayan “kabileleri” teşhis etmeleri
istendiğinde, örnekleme alınmış olan her yer­
li birey, 1 ile 55 arasında (ortalama 10) fark­
lı etnik terim sıralamışlardır. Dolayısıyla San­
jek, Akra’da yaşayanların genellikle etnik çe­
şitliliğin farkında oldukları, ancak çevrelerin­
de bulunan farklı etnik grupların sayısı konu­
sunda ortak bir fikre sahip olmadıkları sonu­
cuna varmıştır.
Etnik kategoriler kültürel olarak tanımlan­
dığı için, bunlar manipüle edilebilir ve değişti­
rilebilirler. Bireyin etnik kimliğinin tanımı, du­
rumuna bağlı olarak değişebilir. Örneğin, ken­
dimizi pek çok atamızdan birinin ulusal köke­
nini vurgulayacak şekilde tanımlayabiliriz ve
eğer durum değişirse, başka bir kökeni seçebili­
riz. Hatta, Ariaallarda gördüğümüz gibi, etnik
kimlik düzenli olarak yeniden formüle edilir ya
da yeniden yaratılabilir.
Ekonomik değişime bağlı olarak değişen et­
nik kimliğe ilişkin çarpıcı bir örnek, günümüz­
de klasik bir örnek haline gelmiş olan Sudan’ın
Furlarmda görülebilir. Furlar çapa tarımcıları­
dır; fakat bazıları, Baggara olarak bilinen gö­
çebe, Arapça konuşan ve sığır güden toplu­
mun parçası olabilmek için kendi kimlikleri­
ni terketmektedirler. (Tuhaf olan şu ki, bu sü­
ttendi Bulgar köylülerinden farklı toplumlardan gelen bu
Rum kadını ve Türk komşusu hemen ayırd ediliyor. (Fotoğraf
Daniel Bates)
recin ortaya çıkmasının nedeni, bu insanların
topraktan atılıp göçebe gruba itilmiş olmala­
rı değil, yatırım yapacak miktarda servet birik­
tirmiş olmaları ve geleneksel Fur toplumunun
bu servet için bir olanak sağlamıyor olmasıdır.)
Fakat Furlar için, etnik kimliklerinin önemli
bir parçasını feda etmeden, kolayca toprakları­
nı bırakıp sığır gütme işine geçmeleri mümkün
değildir. Norveçli antropolog Fredrik Barth’m
açıklamasını yaptığı gibi her geçimlik strate­
ji, Fur ya da Baggara etnik etiketi altına girmiş
bütün bir yaşam biçimine dahil olmayı gerekti­
rir (Barth, 1969, s.26). Sığır güden bir Fur, Ba­
ggara olur.
Pek çok etnik sınıflama büyük ölçüde top­
lumsal rolleri tanımlar. Örneğin, bazı etnik
azınlıkların üyeleri, genellikle yerli çoğunluğu
dışlayacak ölçüde ticaretle uğraşırlar. İki ünlü
örnek, Güneydoğu Asya’daki Çinliler ve D o­
ğu Afrika’daki Asyalılardır. Brian Foster aynı
olayı, Monların ticaretle uğraştığı Tayland’da
incelemiştir. Köken itibariyle Burmalı olan
bu grup, dil dışında pek çok bakımdan Tay­
landlIlara benzer. Fakat, ticaret işiyle uğraşan
M onların toplumun daha geniş kesimince asi-
mile olmaları, ticaretle uğraşmayan M onla-
ra göre daha az muhtemeldir. Foster’ın varsa­
yımına göre, M onlar ile Taylandlılar arasın­
daki etnik fark, önemli bir işleve hizmet edi­
yordu. “Etnik farklılıklar ticaretle uğraşanla­
rın, (1) pazar anlaşmalarına özgü gerilimi en
aza indirecek ve (2) tüccarları ticaret karşı­
tı köylü toplumun kısıtlamalarından kurtara­
cak (aksi halde ticarî girişimler yok edilir) şe­
kilde etraflarındaki toplumla denge içinde ol­
malarını sağlar” (Foster, 1974, s.5). Gelenek­
sel Tayland toplumu, cömertliği, başkalarıy­
la yaptıkları işlerde düşük kâr gütmeyi, çatış­
mayı ve rekabeti önlemek için kibarlığı aşı­
rı ölçülere vardırırdı. Köyler kendilerine ye­
terli olduğu sürece, bu değerler uygulanabi­
lir olduğunu gösteriyordu. Fakat, yaygın bir
dış ticaret için olanaklar geliştikçe, Tayland-
lılar ya ticaretten vazgeçmek ya da toplumsal
beklentileri kendi haline bırakmak seçenekle­
riyle karşı karşıya kaldılar ve bu ciddi bir ihti­
laf demekti. Sadece bir yabancı, toplumun is­
tikrarını tehlikeye atmadan toplumsal kural­
ları çiğneyebilirdi.
Ancak, eğer etnik farklılıklar kendisini eko­
nomik sıkıntılarda ya da bir kaynağın tekel­
leşmesinde gösterirse, o zaman ilişkiler sert­
leşmektedir. Bir ulus devlet içindeki farklı et­
nik gruplara mensup bireyler arasındaki ilişki­
ler, kendini genellikle çatışmayla gösterir. “Bir
Ülke, İki Halk: İsrail’de Bir Filistin Köyü” baş­
lıklı çerçevede (s.332) gördüğümüz gibi, bu du­
rum özellikle toprak söz konusu olduğunda ve
farklı etnik gruplar atalarının soylarının parça­
sı olarak iddialarını bunun üzerine temellendir­
diklerinde böyledir.
Hatta ABD ve Büyük Britanya gibi, siyasal
iktidar üzerinde demokratik haklara sahip ol­
malarıyla gurur duyan toplumlar bile, genel­
likle gerçek ya da algıya dayalı adaletsizlikler
sonucunda daha da şiddetlenen etnik çatışma­
lardan muaf değillerdir. 1 9 8 5 ’te Büyük Bri­
tanya, yerli Britanyalılarla Asyalı etnik göç­
menlerin şiddetli çatışm alarıyla sarsılm ıştı.
Almanya’da bulunan yaklaşık 2 milyon Türk
“misafir işçi”ye kuşku ve korkuyla bakılmak­
tadır; ayrıca, 1 9 9 0 ’dan bu yana Türklerin ev­
lerine ve iş yerlerine giderek artan sayıda şid­
detli saldırı olmuştur. Hem Britanya’da hem
de Almanya’da, yerli nüfus içindeki aşırı uç­
lar, yabancıların haksız yarar sağladıkları his­
seder oldular. Almanya’da yaygın işsizliğe yo-
laçan birleşmenin yarattığı gerilimler de soru­
nun büyümesine neden oldu. Türkçe konuşan
nüfusun tepkisi öngörülebilir olmakla birlik­
te, muhtemelen sorunun çözümüne yardımcı
olmuyordu. Bu nüfus daha da içlerine kapan­
dı ve bugün, asimilasyona hiç olmadığı kadar
direnmektedirler. 2 0 0 0 6 ’larm sonlarına kadar
Kuzey İrlanda, Protestanlar ile tarihsel, ekono­
mik ve siyasal açıdan dezavantajlı durumda­
ki Katolikler arasında çatışmalara sahne oldu.
Bu çatışmalar 2 0 0 7 ’de iki tarafın şiddete son
verme ve mücadeleyi politik yollarla sürdür­
me konusunda uzlaşmasıyla son buldu. Gü­
neydoğu Asya’da, yerli nüfuslar ile Çin toplu­
lukları ve ticaret işiyle uğraşan Hint vatandaş­
ları arasında düşmanlık sürekli kızışm akta­
dır. Dünyanın pek çok yerinde, kendi mekân­
larından ayrılmaya zorlanan yaklaşık 55 mil­
yon insanın, etnik çatışmalar nedeniyle yerle­
ri değişmektedir.
Irak’ın Amerikan ve koalisyon güçleri tara­
fından istilası etnik ve mezhep çatışmaları ile
sonuçlandı ve buna bağlı olarak 2 0 0 7 yılına
gelindiğinde iki milyon Iraklı yurtdışmda mül­
teci olurken, yine iki milyon Iraklı ülke içeri­
sinde yer değiştirmek zorunda kaldı. Sudan’ın
Darfur bölgesi de yüzbinlerce insanın etnik ça­
tışmalar nedeniyle yer değiştirmek zorunda
kaldığı başka bir örnek.
Yaşa ve toplumsal cinsiyete dayalı toplum­
sal ayrımlar gibi, etnik ayrımlar aynı zaman­
da özel eylem gruplarının oluşmasının teme­
li de olabilmektedir. ABD’de, etnik azınlıkla­
rın üyeleri statülerini güçlendirebilmek ve top­
lumun egemen kesiminin ayrımcılığıyla müca­
dele edebilmek için pek çok resmî örgüte ka­
tılırlar. Aynı etnik grup oluşum süreci başka
toplumlarda da görülebilir. Kabilelerin yaşadı­
ğı bölgelerden kentlere göç eden Nijerya İbola-
rı, yeni gelenlere yardım etmek, İbo kültürünü
korumaya yönelik etkinliklere sponsorluk yap­
mak, iş yaratmak, çocukları eğitmek ve siyasal
baskı uygulamak için kabile dernekleri oluştur­
muşlardır. İşte bu etnik kimlik fikri, pek çok
bakımdan, insanların karmaşık toplumlarda-
ki yaşamın gerçekliklerine uyarlanabilmeleri-
nin önemli bir aracıdır. İnsanlar, özel bir kim­
liği ve ayrı bir mirası vurgulayarak (ve böylece
“biz-onlar” ayrımını öne çıkararak) birlikte ve
güçlü bir şekilde hareket etmeyi teşvik eden ko­
şullar yaratmaktadır.
HALKLARIN DURUMU
Bir Ülke, İki Halk: İsrail’de Bir Filistin Köyü
B u g ü n İ s r a il ’ d e , n ü fu s u n % 1 6 ’ s ın ı o lu ş t u r a n
y a k la ş ık 7 0 0 b in F ilis t in li A ra p b u lu n m a k t a d ır .
B u n la r, is t is n a la r d ış ın d a , ne intifada’yz k a r ış ır
ne de F ilistin K u rtu lu ş Ö rgütünün (FKÖ) ü y e s id ir-
ler. 1 9 8 2 ’de k lin ik p sik o lo g Y a h u d i-A m e rik a tı M ic-
h a el G o rkin , k e n d isi iç in , İsra il’de b ir F ilis tin li Arap
a ile s in in n a s ıl va r o ld u ğ u n u öğ ren m eye ka rar v e ­
rir. G o rkin , A ra lık 19 8 8 ile E ylü l 19 9 0 a ra s ın d a , haf­
ta d a b ir ile üç g ü n ü , İs ra il’in m erke zind e b u lu n an
ve ü lk e d e k i tüm ü Arap y a k la ş ık 1 10 F ilistin kö y ve
k a s a b a s ın d a n b iri otan Kufr Kara kö yü n d e y a şa ya n
b ir a ile ile g eçirm iştir.
Ebu A hm ed’in a ile s i üç kuşaktan olu şm ak ta d ır:
Ebu A hm ed (70 ya şın d a ), karısı Üm m ü Ahm ed (63
y a şın d a ), ya şa ya n 9 ço cu k ve 2 6 to ru n ... Ebu A h ­
m ed ile Ümmü A hm ed’in her ik is i de, 17 0 0 ’lerde Kufr
K a ra ’da ku ru lm u ş o lan ilk a şire tin s o y u n d a n g e l­
m ektedirler ve her ik is i de, 19 4 7 ile 19 49 a ra sın d a ki
Irksal ve Etnik Tabakalaşma
Çok etnik gruplu toplumların ortak özelli­
ği, kaynaklara erişimi ya da siyasal karar al­
ma mekanizmalarına tam bir katılımı kısıtla­
mak üzere etnik kategorilerin kullanılmasıdır.
Bu tabakalaşma süreci, bir halkın bütün kesim­
lerinin, aynı toplumun diğer üyelerine kıyasla
dezavantajlı duruma gelmelerine yol açar. Da­
hası, bu dezavantajlı konum büyük ölçüde ço­
cuklarına da aktarılır. Bu insanlar sadece de­
zavantajlı konuma gelmekle kalmaz, aynı za­
manda uzun bir süre içinde ve sistemli bir bi­
çimde nüfusun diğer kesimleri tarafından en­
gellenir ve sömürülür.
s a v a ş s ıra s ın d a k a çm a k zo rund a k a ld ık la rı on b ir
ay d ışın d a tüm ya şa m la rın ı bu kö yde geçirm iş kö y­
lü le rd ir (feltahin). Bütün ço cukları ve d o ğ al o la rak
to ru n la rı, İs r a il’ in k u ru lm a s ıy la b a ş la y a n d ö n e m ­
de y e tişm iş le rd ir. G orkin bu in sa n la rın h ik â y e s in i,
g ü n lü k ya şa m d a n ya da h atıralard an çık a rd ığ ı k ü ­
çük a n la tıla r ve a ile b ireylerinin ya da a rkad aşların ın
k e n d isin e anlattığı (ve m üm kün oldukça onların sö z ­
le riyle ) ta rih s e l g e riye d ö n ü ş le r b iç im in d e s u n a r.
B u ra d a , 19 4 9 ’dan 19 6 6 ’ya k a d a r süren a sk e ri y ö ­
n e tim d ö n e m in d e k i y a ş a m la rın a b a k a c a ğ ız . İs ra ­
il D evleti’ nin ku ru lm asın a ve y a k la ş ık 760 bin Filis­
tin kö y ve k a sab a sın ın yık ılm a sın a ve 600 bin ile 760
bin a ra sın d a Filistin li m ültecinin o lu şm asın a yo l açan
sa v a ş, Y a h u d ile r için Kurtuluş S a v a ş ı, A raplar için Fe­
la ke t (El-Nakba) o la ra k b ilin ir. Bu sa v a ş ın s o n u n ­
da b ölg en in daha önce Filistin devleti için a yrılm ış
o lan batı ke sim i y e n i İsra il d e vle tin e d a h il e d ild i;
doğu ke sim i ise Ürdün tarafından ilh a k e d ild i (Gor-
kin, 19 9 3 , s .10 3).
İs ra il’de ka la n n e re d e yse tüm ü fellahin ya da
y o k su l kent işçile ri olan Filistin lile r, v a rsa y ım s a l o la ­
rak (İsrail A rapları d enilen) eşit v a ta n d a ş s a y ıld ıla r.
“ F a k a t a s lın d a , ç o k b ü y ü k a y r ım c ılığ a m a ru z
ka lm ışla rd ı. B ü yük çoğunluğu (y a k la şık % 8 o ’i) ke n ­
d ile rin i a s k e r î b ir y ö n e tim in a ltın d a y a ş ıy o r b u l­
d u la r” (G o rk in , 19 9 3 , s .1 2 3 ) . Bütün h a re k e tle rin i,
iş le rin i ve m ü lk le rin i d en e tle ye n y a sa la ra tâ b i id i­
ler. A s k e rî yön etim d ö n e m i, ö z e llik le Kufr K ara’ da
y a şa y a n la r için zordu. K öyün 24 bin dönüm a ra z is i­
nin % 7 5 ’i istim la k e d ild i ve p e kço k kö ylü çiftçiliği
b ıra k ıp , kö y d ışın d a iş a ra m a k zo ru nd a k a ld ı. A n ­
cak, kö yd e n iki kilom etred en fazla u z a k la şa b ilm e k
için özel sey ah at izni gerekiyordu ve ilk y ılla rd a bu
izn i e ld e e tm ek zo rd u . A yrıca Ü rdün s ın ırın a olan
y a k ın lık la r ı n e d e n iy le bu b ö lg e d e k i k ö y le r, g ece
so ka ğ a çıkm a y a sa ğ ın a tâb i id iler.
Bu d ö n e m d e E b u A h m e d ’in üç ç o c u k lu a ile ­
s i on çocuklu b ir a ile olm uştu. A ske rî yön etim in ilk
b eş y ılın d a Ebu Ahm ed kö y d ışınd a iş b u la b ilm işti.
S a v a ş s ıra s ın d a o yn a m ış o ld u ğ u ön e m li rol n e d e ­
n iyle köyün lid erlerind en b iri h aline gelm işti. Böyle-
ce, 40 ya şın a g eld iğ in d e aşire tin in b aşı ve köy ih ti­
y a r heyetinin b ir üyesi oldu, “işte Ebu Ahm ed, sav aş
so n rası a sk e rî yönetim d ön em in i, hem b ab a hem de
köy lideri olarak bu ik ili b ak ış açısın d a n görm ekte­
dir: Ebu A h m ed ’in , Kufr K ara’nın ve n ih ayetinde b u­
gün İsrail’de ya şa ya n 70 0 bin Filistin lin in üzerinde s i­
linem eyecek izler b ırakan on ye d i y ıllık b ir dön em ”
(Gorkin, 19 9 3 , s .1 2 4 -1 2 5 ).
S a v a ş , in s a n la rım ız için k o rk u n ç b ir dönem
olm uştu. Kufr Kara boşaltılm ıştı ve hepimiz böl­
gede ya p ra k g ib i d a ğ ılm ış tık . On b ir ay b o ­
yunca m ülteci gib i y a şa d ık ... S o n u n d a , 19 49
N isan’ında da köye dönebildiğim izde ve Yahu-
diler kuyularım ıza gidip su almam ıza izin verdik­
lerinde, kâbusun sona erdiğini düşünm üştüm .
K ısa süre için d e h ayatın s a v a ş ö n ce si duru­
m una d ö n e c e ğ in i s a n m ış tım . A rtık Y a h u d i
kom şularım ızla birlikte saygılı ve onurlu bîr b i­
çimde savaştan önceki gibi yaşayabilecektik. Ye­
niden toprağımızı ekip biçebilecektik ve hayat yi­
ne güzel olacaktı... Bunun böyle olm ayacağını gö­
rebilmem çok uzun zaman alm adı. Mayıs 1949’da
-k e s in tarih 2 2 M a yıs- ordu Kufr Kara’ya ve böl­
gedeki tüm köylere girdi ve askerî yönetim ida­
reyi ele geçirdi... Bize, köyde yaşayabileceğim izi,
ancak, istediğim iz zaman ve istediğim iz yere git­
mekte serbest olm adığım ızı söylediler... Gecele­
ri sokağa çıkma yasağına tâb iydik -b a şla n g ıçta
akşam 20 .0 0 ’den sab ah 0 5 .0 0 ’e kadar, daha
sonra akşam 22.0 0 ’den sabah 04.00'e kadar...
İlk birkaç yıl, kurallar katı bir biçim de uygulandı.
Sonra biraz gevşettiler. Gündüzleri, özel seyahat
izni olmadan köy sınırları dışına çıkam ıyorduk...
N eredeyse ta rlala rım ızın tüm ünün b ulunduğu
ana köy alan ın ın güneyine ya da b atısın a g i­
d e m iyo rd u k. B u rala rı tü m ü yle “ k a p a lı a la n ”
sayılıyordu.
... Bu askerî yönetim dönem inde her şey o
kadar zordu ki, pek çok insan bölgeyi bırakıp
Ürdün’e gitm eye karar verdi. S a v a ş sıra sın d a
a ilem in yanında kaldığı A r’ara’d aki am cam da
bunlardan biriydi ve bu durumda olan tek kişi
d e ğ ild i. Tam do ğ um uzd aki kö ylerden yü zle r­
ce belki binlerce insan sınırı geçip Ürdün’e git­
tiler... Bu insanlar savaşı, kendi köylerinde Irak
ordusunun yönetim i altında geçirm işlerdi. Mül­
teci olm anın ne dem ek olduğunu bilm iyorlardı.
Biz ise , sav aş sıra s ın d a Kufr K ara’da m ülteci
olduğumuz için bunun ne demek olduğunu b ili­
yorduk. Dolayısıyla, durumun çok kötü olm asına
rağmen, bizim insanlarım ız yerlerini terk etmedi­
ler. Biz kalmaya devam ettik. Tekrar mülteci ol­
mamaya kararlıydık.
Benim ailem için bu yıllar aşırı derecede zor­
du, fakat yine de diğerlerininki kadar değildi. Bu­
nun nedeni, Yahudi arkadaşım Moti id i. O b i­
ze yardım etti. Moti, savaştan önce aram ızda
y a p tığ ım ız a n la ş m a y a s a d ık k a lm ış tı. N a s ıl
eğer sa v a şı biz kazanacak o lsa y d ık , ben onu
ve a ile sin i korum aya söz verdiysem , o da on­
lar kazandığında beni ve ailem i korum aya söz
ve rm işti. Sözünü tuttu... Kufr K ara’ya m ü lte ­
ci köy statüsünün verilm esini ve böylece Kızıl
 Haç’tan malzeme alabilmemizi ayarlayan Moti idi.
Bu bile tek başına, buradaki pek çok insanı kur­
tardı. Ayrıca bana kişisel olarak çok yardımcı ol­
du; benim daha en başta seyahat izni alabilm e­
mi sağladı, ki başta bu izni alabilm ek neredeyse
olanaksızdı (Gorkin, 1993, s.125-135).
Ebu A h m e d , M oti s a y e s in d e Y a h u d i k ö y le r i­
ne gübre s a ta b ilm e ve b öylece a ile s in i g e ç in d ire -
bilm e a yrıca lığ ın a sah ip oldu. Ancak, b irkaç ay s o n ­
ra, a sk e rle iş b irliğ i ya p m a ya g ö n ü lsü z o ld u ğ u için
bu ayrıcalığ ı kaybetti. Y ine Moti, Ebu A h m ed’e kö­
yün b atısın d a, y a k la ş ık bir kilom etre ö tesin de göç­
m enler için kurulm akta olan geçici kam pta ko rum alık
g ö re vi ya p a c a ğ ı b ir iş a y a rla y a ra k ya rd ım c ı o ld u .
“Kam pın kurulm a sü re sin d e ve yen i göçm enler gel­
dikten son raki b irkaç ay boyunca ko rum alık görevi
yaptım . İyi para kazand ım , ya n i kardeşim İbrahim ’in
e vlen m esin e ve annem i kör olm aktan kurtaracak göz
a m e liy a tın ın p a ra sın ı ö d em eye ye te ce k m ik ta rd a ”
(Gorkin, 19 9 3 , s .1 2 5 -1 3 5 ) . Fakat Iraklı b ir Y ah udi olan
göçm enlerden b irin in , “bir A rabın d e ğ il” de k e n d isi­
nin bu işe sah ip o lm ası gerektiği yo lund a şikâyette
b u lu n m a sıyla , bu işin de y a k la ş ık bir y ıl so n ra so ­
nu geldi. B irkaç ay, ibranice b ild iğ i için ke n d isin i Eli
ad ın d a b ir Y ah u d i gibi göstererek, günde üç lirot ka­
zan d ığ ı (yarısın ı A rapların yaptığı) Tel A v iv ’d eki bir
in şaatta ça lıştı, fakat bu a ld atm aca k e n d isin i m ut­
suz ediyo rdu ve tüm hafta boyunca a ile sin d e n uzak­
ta kalm aktan h o şnutsuzd u. Böylece Kufr Kara’ya geri
döndü ve b irkaç y ıl, ya k ın la rın d a k i Y ah udi köylerinde
g ünlük işçi o larak çalıştı.
Ebu Ahm ed şö yle devam eder:
Bu anlam da, tabakalaşm ış toplum larda
oluşan gruplaşmalar eşitsizliğin sürdürülme­
sine neden olur ve bu tür eşitsizliğin, birey­
lerin kişisel güçleri ya da zayıflıklarıyla hiç­
bir ilgisi yoktur. Bu süreç en açık şekilde, bir
toplumda egemen grup diğer etnik grupla­
ra ayrımcılık uyguladığında görülür. Bu ül­
kede, oldukça yakın zamanlara kadar, Afri-
Beş yıl köy dışında çalıştıktan sonra, nihayet bu­
rada çiftçiliğe geri dönebildim; kendi toprağımda
değil -tam am ı istim lak e d ilm işti- fakat bana taz­
minat olarak verilm iş olan toprakta. Bu böyle ol­
du. Yahudiler, bu beş yıl boyunca köyün tüm
tarım sal arazisin i kapattılar ve gitm em ize izin
verm ediler [Savunma (Acil) Yönetm eliğinin 12 5 .
Maddesi]. Geçirdikleri bu yasaya göre, [Acil Dü­
zenlemeler (Boş Arazinin işlenmesi) Yasası 5709-
1949] arazi kullanım da olmadığı için, onu istim lak
edip istedikleri gibi dağıttılar. Ailemizin elli yedi
buçuk dönüm arazisini Kfar Glickson’a ve yeni ki-
butz Regavim’e verildi. 1954’te Yahudiler, istim ­
lak ettikleri topraklara karşılık para ya da başka
bir arazi olm ak üzere tazminat önerdiler. Öner­
dikleri para, toprağın değerinin sadece küçük bir
parçasıydı; tazminat olarak verdikleri -o tu z dö­
nümden fazla olm ayan - toprak ise, köyün en kö­
tü tarımsal arazisiydi. En iyilerini onlar almıştı.
Bazıları bu tazminatı reddettiler, özellikle eski­
den büyük tarım işletmelerine sahip olanlar... Bun­
lar, bir gün Yahudilerin Arap ordularınca yenilgi­
ye uğrayacaklarını ve tüm topraklarını geri alabile­
ceklerini umarak ayak dirediler; ya da bazen sade­
ce ayak direyerek Yahudilerin daha iyi bir anlaşma
önereceklerini umdular. Ben ise, Yahudilerin ön­
görülebilecek bir gelecekte burada olduklarını
anladım ve önerdikleri anlaşmanın, adil olmasa bi­
le, elde edebileceğimizin en iyisi olduğu sonucunu
çıkarabildim... Her neyse, -b enim ailemin elli ye­
di buçuk dönüm toprağına k a rşılık - benim aileme
ve erkek kardeşimin ailesine toplu olarak, bayırda
elli yedi buçuk dönüm kayalık arazi önerdiklerin-
kalı-Amerikalıların ve Çinliler gibi diğer et­
nik grupların beyazların bulunduğu semtlere
yerleşmeleri, beyazların bulunduğu okullara
kaydolmaları ve pek çok otele, lokantaya ve
diğer kamusal yerlere girmeleri rutin bir şe­
kilde reddediliyordu. Etnik ayırmalar açısın­
dan ifade edilen bu tür kısıtlamalar, genellik­
le toplumun bazı üyelerinin diğer üyeler pa-
 de beklemenin bir anlam ı olm adığını kavradım.
Toprağın eski sahipleri olan ailelere gittim ve de­
dim ki: “Bu, Yahudilerin bize yaptığı tekliftir. On­
larla anlaşmaya varıp toprağı geri almaya niyetiniz
var mı?” Buna hayır diye cevap verdiler. “O halde,
biz teklifi kabul edeceğiz” dedim. Başlangıçta bi­
raz gücenmeler oldu, fakat düşünebileceğinizden
daha az. Hepimiz çok kötü bir durumdaydık. Pek
kimse toprağını geri alamadı, insanlar bunun ha­
yatta kalma meselesi olduğunu anlamıştı ve kim ­
senin yapabileceği fazla bir şey yoktu. (Gorkin,
1993, s.125-135).
Ebu A h m e d , k a r ıs ı ve b ü y ü k k ız la r ıy la b e ra ­
ber altı ay boyunca çok ağ ır bir şe k ild e ça lıştıkta n
sonra bu k a ya lık araziyi elve rişli b ir tarım arazisin e
dön ü ştü reb ilm işti. Bundan sonra Ebu A hm ed, kendi
aşiretind en ve akrab a aşiretlerden kırk çiftçiyle be­
raber b ir ko op eratif kurdu ve u lu sal su lam a s is te m i­
ne eklenm eye yetecek m iktarda para to p la d ıla r; b öy-
lece kendi tarlaların ı su lay a b iliyo rla rd ı. Hâlâ seyah at
izni g erekm esine karşın , artık 15 gün ye rin e 6 a y lık
sürelerle çıka b iliyo rla rd ı ve ürünlerin i to p la yıp , Tel
A v iv ve Hayfa’d aki Y a h u d i p azarların d a s a ta b iliy o r­
lard ı. “Böylece hayat, bizim için -p e k çoğum uz için —
genel olarak daha k o layla şm ıştı. Fakat, to p rakların ı
kayb etm iş ve yerine sad ece para a lm ış ya da h içbir
şey alam am ış olan diğer pek çokları için hayat hâlâ
zordu... Hatta b azıları, so n und a şim d i Y a h u d i kö yle ­
rine ait olan kend i to p raklan nd a tarım işçisi o larak
ça lışır o ld u la r” (Gorkin, 19 9 3 , s .12 5 -13 5 ) .
Askeri yönetim in son yıllarında, artık sokağa çıkm a
yasağı yoktu ve seyahat izinleri daha kolay alınıyordu.
hasına kaynaklara ayrıcalıklı olarak erişim
olanağına sahip olmalarının sürdürülmesine
hizmet eder.
Ayrıca, toplumun toplumsal ve siyasal ya­
pısındaki hızlı değişimler, toplumun dezavan­
tajlı kesiminin daha önce sorgusuzca kabul et­
tikleri sömürüye karşı örgütlü bir direnişle faz­
la bir şey kaybetmeyeceklerinin farkına var­
“Fakat hâlâ tecrit edilm işlik duygusunu taşıyorduk, sa ­
dece İsrail’de yaşayan diğer Filistinlilerden değil, aynı
zam anda, İsrail dışındaki Filistinlilerden ve tüm Arap-
lardan ko parılm ışlık duygusu... Arap ülkelerinden ga­
zete alm ak yasadışıydı ve pek çok kitap yasaklanm ıştı.
Arapça yayın yapan İsrail’in Sesi dışınd a herhangi bir
Arap radyo istasyonunu dinlem ek de yasad ışıyd ı; ama
insanlar dinliyordu... ben de dinliyordum . Fakat, dinle­
mekle kendi ülkem in kurallarını çiğnem iş oluyordum .”
A skerî yönetim 1966’da sona erdi. Ebu Ahm ed sözlerini
şöyle bitirir: “... Burada iyi niyetli Yahudiler olduğunu
biliyorum . En başta, ailem i ve köyüm ü kurtaran Mo-
ti vardı... Bunun için her zam an m innettar olacağım .
Fakat, Moti ve onun gibi diğer insanlar, o yıllarda b i­
ze olan pek çok şeye engel olam ıyorlardı. Ayrıca, El
nakba’yı ve arkasından gelen ask e rî dönem i yaşayan
herkes, kesin olarak bir şey öğrendi: İsrail’de yaşayan
A raplar olarak korkm akta haklıyız. Bunu söylediğim
için üzgünüm am a gerçek b u.”
G o r k in k it a b ın ı, E b u A h m e d v e a ile s i ile
ya şa d ıkla rın ın ken disini tam olarak nasıl etkilediğine
iliş k in itira fla rla b itirir: “A ile ve köy ile kurduğum
bağlantı, bugün hâlâ İsrail’deki yaşam ım ın önem li bir
kısm ın ı işg al etm ektedir... Hâlâ bir Y ahudi devletine
gerek olduğuna inanıyorum , ancak, köydeki deneyi­
m im in son ucun da, bir Filistin Arap devletinin de va ­
rolm a h akkın a, en az diğerine olduğu kadar güçlü bir
şe k ild e inanm a no ktasına geldim . Ayrıca, İsrail’deki
Araplara karşı ayrım cılığın daha fazla farkındayım ve
b unun yo k edilm esi gereği hususun da, hiç olm adığım
ka d a r ş id d e tli d u y g u la r ta ş ıy o ru m ... Bugün İs ra il/
Filistin ’de herhangi bir siy a s a l konum u taşım ak çok
güç” (Gorkin, 19 9 3, sonsöz).
masına yol açabilmektedir. Thomas Collins’in,
1 9 6 5 ’teki çöp grevi üzerine yaptığı çalışmasın­
da keşfettiği üzere, ücret ve çalışma koşulları
açısından yapılan ayrımcılığı uzun süre kabul
etmiş olan Afrikah-Amerikalılar aniden dire­
nişe geçtiler ve edilgen olmanın aksine, koşul­
lar uygun olur olmaz sendikaları örgütlediler
ve greve gittiler.
 ÖRNEK OLAY
Memphis Çöp Grevi
G e le n e k se l o la ra k M e m p h is, g ü n e y li k ırs a l ke sim
S iy a h la rın ın C h ica g o ’dan ve d iğ e r kuzey k e n tle rin ­
den önceki ilk durakları oluyo rdu. Göçm enlerin çoğu
iş s iz liğ in y ü k s e k o ld u ğ u b ö lg elerd e n g e liyo rd u ve
çok az p ara la rı v a rd ı; a yrıca e ğitim s e v iy e le ri çok
dü şüktü ; d o la yısıyla M em phis’te ne iş olursa kab ul
etm eye d ünd en razıyd ıla r. H o şn u tsu zlıkları g id e rek
artanlar, ko şu lların ı iyile ştirm ek için m ücadele etm ek
yerin e kuzeye g öçüyorlardı. M em phis’te b u la b ile ce k­
leri iş, g en e llikle b asit hizm et işle ri oluyo rdu, çünkü
M em phis san a yi d e ğil, ticaret ke n tiyd i. S iy a h la r için
seçeneklerd en b iri, 19 6 0 ’ların b aşın d a s a a tlik ücre­
ti 1.3 0 ABD Doları olan ve h iç iş g üvencesi olm ayan
çöp top lam a işiyd i.
1 9 6 3 ’te s e n d ik a ö rg ü tle n m e le ri ortaya çıkm aya
b a ş la m ış tı, a n ca k b e le d iye iş ç ile rin in s e n d ik a la rın ı
e z m e k k o n u s u n d a M e m p h is ’ in uzun b ir g e ç m iş i
vard ı ve çöp iş ç ile ri s e n d ik a s ı, a n ca k b e ş y ıl s o n ­
ra b ir grevi sü rd ü re b ile ce k k a d a r g ü çlü hale g e le ­
b ild i. O y ılla rd a , ücretlerd e ve d o n a tım d a k e sin tile r
o lm a sı h o şn u tsu z lu ğ u d a h a da a rtırd ı. A y rıc a , ırk
a y rım cılığ ın ın k a lk m a sü re cin in ço k y a v a ş o lm a sı s i­
yah orta sın ıfı h ü sra n a u ğ ratm ıştı ve 1 9 6 7 ’de b e le ­
d iye b a ş k a n lığ ın a ço k katı b ir b e yaz s e ç ilin c e h ü s ­
Ta b a k a l a ş m a S İs t e m l e r İ
Sınıf
Irk kavramı kadar olmasa da, toplum bilimle­
rinde “sınıf” teriminin kullanımı, küçük bir ka­
rışıklığın ötesinde, tartışmalı alanın kaynağı­
nı oluşturur. Sınıf, oldukça basit bir şekilde, bir
topluluk içinde özellikle saygınlığa, iktidara ve
kaynaklara erişim bakımından belli nitelikleri
paylaşan bireyleri anlatır. Karmaşık toplumlarm
ran d a h a da b ü yü d ü . Bu n e d e n le , Ş u b a t 19 6 8 ’de
te m iz lik iş ç ile ri a p a ç ık b ir ırk ayrım ı o la yı yü zü n d e n
iş i b ıra k tık la rın d a , m ilitan b ir s e n d ik a o lu ştu ru p s i­
ya h to p lu lu ğ u a rk a la rın d a b irle ştird ile r. İşç ile r, v e ­
rilen g ö zd ağ ın a , grev k ırıcıla ra ve k e n d ile rin e k a rşı
a çık ça zor k u lla n ılm a s ın a karşın d ire n d ile r. Dr. M ar­
tin L u th e r K in g Jr.’ ın s u ik a s t a k u rb a n g it m e s in ­
den so n ra bu g rev üze rin d e ü lk e ç a p ın d a b ir ilg i
to p la n ın ca , ken tin te slim o lm a kta n b a ş k a b ir çare ­
s i k a lm a d ı. M em p h is çöp g re vi, b ir dönüm n o k ta sı
o la ra k m e d e n î h a k la r h are ke ti ta rih in e d a m g a sın ı
vurd u.
C o llin s (19 74 ), k o şu lla rın b ir ara ya g e lm e s in in
b a ş a rıy a k a tk ıd a b u lu n d u ğ u s o n u c u n a v a rm ış tır.
S o n yıllard a gelen göçm enler, kendi cem aatleri iç in ­
de b irb irlerin e destek sağ la yan yakın bağ ları ko ru ­
ya ra k ve kendi çıkarların ı dayatan grup lar örgütleye­
rek, dışardan gelenlere yö n e lik tehditi a za lta b iliyo r­
lardı. Ü stelik, Kuzey’de yaşayan siya h la r için fırsatlar
a za lıyo rd u ve g id e rek daha fazla s a y ıd a g öçm enin
M em p h is’te ka lm asıyla değişim için baskı oluşturm a
g üdüsü artıyordu. K ısaca, işçilerin b aşa rısı b üyük öl­
çüde siyah cem aatin, özellikle de siya h orta sın ıfın
desteğine b ağ lıyd ı.
çoğunda eşitsizliğin net hatları olması nedeniyle,
bu terim bu tür farkların tanımlanmasında ko­
laylıkla kullanılabilir. Dolayısıyla, hem eski hem
de modern Çin ile ilgili olarak, yönetici sınıf, as­
kerî sınıf, köylü sınıfı vs’den söz edilebilir.
Sorun ve tartışma, kavramın eşitsizliğin ve
tabakalaşm anın sürekliliğini analitik olarak
açıklamak üzere kullanılmasında ortaya çıkar.
Çin’de, hem yoksulluğun hem de zenginliğin
aşırı derecede olduğunu biliyoruz; diğer me­
seleler içinde antropologun ilgisini çeken şey,
bu aşırılıkların kaynağını ve sürekliliğini açık­
lamaktır. Açıklayıcı bir araç olarak sınıf, bi­
reylerin toplum içindeki yerlerini çocuklarının
yaşamlarında “yeniden üretmelerinin” sonu­
cu olarak sistemli bir tabakalaşmayı varsayar.
Yani dezavantajlıların çocuklarının dezavan­
tajlı kalmaları ve avantajlı olanların ebeveyn­
lerinin avantajlarını korumalarıyla, sınıflar sis­
temli eşitsizliği tekrarlarlar.
Dolayısıyla sınıf kavramı, “saygınlığa, ikti­
dara ve kaynaklara erişim ayrıcalığının kuşak­
lar arasında nasıl sürdürüldüğü?” sorusunun
sorulmasına yol açar. İnsanlar toplum içinde­
ki konumlarını nasıl algılarlar? İlerleme çaba­
ları nasıl engellenir ya da toplumdaki kurum­
larca nasıl desteklenir? Sınıfın önemini vurgu­
layan Marksist antropologlar, toplumun birbi-
riyle ilişkisiz gibi görünen pek çok cephesinin,
Antik Çin toplumu sınıf ve rütbeye göre tabakalanmıştı. Bu gerçek boyutlarda pişmiş toprak heykeller tıpkı yaşarken olduğu gibi
ölümünde de ona hizmet etmeleri için bir imparatorla beraber gömülmüştür.
eşitsizliği sürdürecek şekilde nasıl bir araya gel­
diğine bakarlar. Dolayısıyla, sanayi işçilerine
yöneticilerden daha düşük ücret ödenme olgu­
su, yönetici sınıfın sürekliliğini sağlama çabası
olarak açıklanabilir. Başkaları ise bu eşitsizli­
ği, pazardaki ya da siyasal arenadaki rekabetçi
güçlerin bir sonucu olarak açıklayabilir. Ücret­
ler, sadece bireyin becerilerinin pazardaki de­
ğeri olarak görülmektedir. Burada sistemli eşit­
sizliğe ilişkin içermelere sahip sınıfsal tabaka­
laşmanın birincil biçimlerini ele alacağız.
Toplumsal Sınıf
Amerikan toplumu da dahil olmak üzere pek
çok modern devletli toplumun toplumsal ve
ekonom ik sınıf doğrultusunda belli derece­
ye kadar tabakalaşmış olduğu düşünülebilir.
Toplumsal sınıf terimi, benzer eğitim geçmi­
şine, iş olanaklarına ve toplumsal duruşa sa­
hip olan insanları tanımlamak için kullanılır.
Terim, genellikle kişilerin başkalarıyla ilişkile­
ri çerçevesinde derecelenen ve kuşaklar boyun­
ca yeniden üretilen farklı bir toplumsal grubun
üyesi olma bilincine işaret eder. Toplumdaki
her sınıfla ilişkilendirilen şey, statüye ve say­
gınlığa farklı erişim derecesi ve bunları çocuğa
aktarabilme yeteneğidir.
Toplumsal sınıflar sabit kategoriler değildir;
sınırlarını tanımlamak ve üyelerini ayırt etmek
zor olabilir. Hatta bugün artık pek az toplum­
bilimci toplumsal ve ekonomik sınıfı bir top­
lumdaki tabakalaşmayı ve eşitizliği anlatmanın
yegâne aracı olarak görmektedir. Çoğu, etnikli-
ğe ve toplumsal cinsiyete bağlı tabakalaşmanın
ve eşitsizliklerin de aynı derecede önemli oldu­
ğunu ileri süreceklerdir (Smith, 1984). Sosyo­
loglar, Amerikan toplumunda (güç, meslek say­
gınlığı, zenginlik, eğitim, aile konumu ve etnik­
lik gibi) toplumsal sınıf üyeliğine ilişkin birta­
kım boyutlar tanımlamış olsalar bile, bu değiş­
kenler net bir korelasyon göstermez.
Bir İtalyalı Amerikan müteahhit çok para­
lı ve yerel siyasette güçlü olabilir, ancak benzer
müktesebata sahip orta gelirli bir üniversite pro­
fesörü kadar saygın olmayabilir. Aynı müteah-
hitin kızı düşük ücretli bir sekreterlik işinde ça­
lışabilirken, erkek kardeşi saygın bir hukuk fir­
masına girebilir. Profesörün çocukları ise ma­
rangozluk gibi bir zanaat işinde çalışmayı aka­
demik çalışmaya tercih edebilirler. Dolayısıyla,
“üst sınıf”, “orta sınıf” ve “işçi sınıfı” gibi ka­
tegoriler, bize Amerikan toplumu hakkında çok
az şey söyler. Ama aynı zamanda, bu tür ay­
rımlara ilişkin popüler algılar önemli de olabi­
lir: Çok geniş bir meslek, gelir ve eğitim yelpaze­
sine yayılmış olan bireyler, kendilerini orta sınıf
addederler. Toplumsal sınıf, sınıf üyeliğinin be­
lirsiz doğasına karşın, tabakalaşmış bir toplum­
da bireylerin toplumsal kimliklerinin ve (gerçek
ya da algıya dayalı) göreli konumlarının bazı
boyutlarını tanımlamada oldukça kullanışlıdır.
Ekonomik Sınıf
Toplumsal sınıfla yakından ilişkili bir terim
olan ekonomik sınıf, üyelerinin toplumun üre­
tim araçlarıyla ilişkilendirilen, zenginlik ve
ekonomik denetim güçleri gibi göreli ekono­
mik konumlarıyla tanımlanan bir gruptur. Y i­
ne, ekonomik sınıf farklarının belirtilmiş ol­
duğu toplumlarda da, her sınıfın kendisini ye­
niden ürettiğine ya da sürekli kıldığına ilişkin
bir varsayım mevcuttur. Dolayısıyla, toprak­
sız çiftçiler sınıfını içeren bir toplumda kişinin,
bu grubun çocuklarının çoğunun da yaşamla­
rını aynı koşullar altında sürdüreceğine yöne­
lik bir beklentisi olacaktır. Farklı bir ekono­
mik grup oluşturan insanlar, aynı zamanda bir
toplumsal sınıf oluşturabilir ya da oluşturma-
yabilir. Toplumsal duruş, siyasal güç ve eko­
nomik konum, birbirleriyle genellikle yakın­
dan ilişkilidir.
Ekonomik sınıf da bir analitik inşa olsa da,
ekonomik sınıflar arasındaki sınırları kesin ola­
rak çizebilmek, toplumsal sınıfların sınırlarını
çizmekten daha kolaydır. Antropologlar ve sos-
yologlarca, ekonomik sınıf kavramı insanların
ekonomik sisteme uyarlanma biçimlerini anlat­
mak için kullanılır. En yaygın olarak kullanı­
lan yaklaşım, insanların üretimin örgütlenme­
siyle nasıl bir ilişki içinde olduklarını anlamaya
yönelik olan yaklaşımdır. Emeklerini satıyor­
lar mı? Birincil kaynakları yahut sermayeyi ve
başkalarının emeklerini denetliyorlar mı? Üre­
tim sistemi içinde benzer konuma sahip olanlar,
ekonomik sistemi korumak ya da değiştirmek
konusunda genellikle ortak siyasal çıkarlara sa­
hiptir. Ancak özellikle eğer bir de siyasal güçten
yoksun iseler, bu tür ekonomik sınıfların üyele­
rinin kendilerini örgütlemeleri zor olabilir. Kal­
dı ki, insanlar genellikle kendi ekonomik çıkar­
larını net bir şekilde algılayamazlar.
Sınıf ve Sınıf Çıkarı Algıları
Amerikalıların çoğu, sadece geçimlerini sağ­
lamak üzere çalıştıkları ve refah ya da m i­
ras güvenceleri olmadığı sürece kendilerini or­
ta sınıf sayarlar. İş, zenginlik ve refah ayrımı,
Amerika’da kişinin kimliğini şekillendirmede
çok önemlidir, ancak bunlar önemli farklılık­
ları gizler. Yılda 1 milyon ABD Doları kaza­
nan bir şirket yöneticisi ile 12 bin ABD Doları
kazanan bir kâhya kadın gerçekten aynı sınıf­
tan mıdır? (Light & Keller, 1994, s.218). Ame­
rikan sınıf yapısına ilişkin bir sosyolojik çö­
zümleme bunu şöyle özetlemektedir (Calhoun,
Light ve Keller, 1994, s.218):
1. Üst sınıf: Oldukça fazla mal/mülk sahi­
bi olanlar ve eski, köklü ailelerden gelenlerdir.
2. Korporat sınıf: Başlıca şirketlerde büyük
bürokratik otoriteye sahip bireyler çok yüksek
ücret ve yüksek saygınlık, orta düzeyde mülk
sahibi olanlardır.
3. Orta sınıf: Yüksek ile orta düzeyde gelire
ve kendilerine belli bir saygınlık sağlayan mes­
leğe sahip olanlar; bunlar, üst-orta (daha kü­
çük şirket yöneticileri, doktorlar, avukatlar) ile
alt-orta-smıf (büro memurları ve tezgâhtarlar)
olarak bölünmüştür.
4. İşçi sınıfı: Çalıştıkları işten orta ile düşük
düzeyde gelir ve düşük saygınlık elde eden, çok
az mülkü olan ya da hiç olmayan insanlardan
oluşur. İşçi sınıfı, ayrıca, nitelikli olanlar ve ol­
mayanlar olarak da ayrılır.
5. Alt sınıf, hiç mülkü ve saygınlığı olma
yan ve genellikle işsiz bireyleri, yani yoksulla­
rı kapsar.
Amerikan sınıf yapısına ilişkin bu ve benze­
ri betimlemeler, bir işte çalışan herkesi orta sı­
nıf içinde toplayan popüler eğilimden daha faz­
la kavrayış sağlasa bile, yine de bunu kesin ola­
rak tanımlamak oldukça güçtür. Bunların ço­
ğu algıya dayalıdır. Örneğin, “eski aile” ile ne
kastediliyor? “Saygınlığı” oluşturan şey nedir
ve bu nasıl kazanılır ya da kaybedilir? Zengin­
lik ile saygınlık arasında nasıl bir ilişki vardır?
Ayrıca, bütün bu kategoriler geçicidir. Y aşa­
mın evrelerindeki değişmeler, bu şemadaki sı­
nıf üyeliğini etkileyecektir. Kuşkuya yer bırak­
mayan tek şey, ABD’de sınıfın ekonomiyle ya­
kından bağlantılı olduğudur.
Tek bir toplum içindeki çeşitli sınıfların,
gerçekte tamamen ayrı değer sistemlerine sahip
oldukları kuşkuludur. Kamu parasının yoksul­
lar için eğitim ve iş fırsatları geliştirmek için
kullanılmasına karşı çıkan bazı Amerikalılar,
yoksulların okulda ve iş piyasasında başarısız
olmalarının nedeninin fırsat eşitsizliği değil de,
inisiyatiften ve güçlü iş ahlâkından yoksun ol­
maları olduğunu ileri sürüyorlardı. Ne var ki
görünen başka türlüdür. Genellikle inisiyatif
eksikliği gibi görünen şey, aslında fırsatların
var olduğu durumda başarı şansının gerçek­
çi bir biçimde değerlendirilememesidir. Ayrıca,
ekonomik yoksunluk içindeki insanlar, hayat­
ta kalma yöntemi olarak paylaşmayı ve karşı­
lıklılığı teşvik ediyor olabilirler. Sonuç olarak,
her bir aile ya da kişi için, yaşam tarzlarında
ciddi bir değişiklik yaratacak ölçüde kaynak
birikimi yapabilmek zor olmaktadır.
Bu muğlak biçimde ayrımlanmış kalıpla­
rın arkasındaki bazı tutumlar sınıfla kesişirler.
Örneğin ABD’de, materyalizm ve iş güvencesi
arayışı tek bir sınıfa mahsus değildir. Kaldı ki,
üst sınıf denilen sınıfın aynı yolu seçme ya da
benzer çıkarları gütme eğilimi, belli bir değer
sisteminin ifadesi olmak yerine, kişisel ekono­
mik çıkarlardan kaynaklanmaktadır. Herhan­
gi bir değer sisteminden daha önemli olan, top­
lumsal ve ekonomik sınıf algılarının toplumsal
eyleme dönüşüp dönüşmediğidir.
Bazı toplumlar ve bazı sınıflar, muhtemelen
diğerlerinden daha fazla sınıf bilincine sahip­
tirler. Amerikan üst sınıf mensuplarının, kıs­
men seçkin okullara, klüplere ve benzeri yer­
lere girebilmeleriyle oluşturdukları ağların ve
derneklerin, kendilerini iktisaden daha avan­
tajlı kılmada yararlı olduğunu görmeleri şaşır­
tıcı değildir. Bu avantaj, yansımasını hiç kuş­
kusuz benzer değerlere, müktesebata ve eko­
nomik çıkarlara sahip olan diğer insanlarla
özdeşleşmede bulur. Fakat sınıf bilinci, siya­
sal akımlara göre değişebilmektedir. İşçi sını­
fı ya da azınlıkların çıkarlarıyla bağlantılı si­
yasal partiler, geçimlerini fiziksel emekleriyle
karşılayanların biraz uzağında olan insanlar­
dan destek sağlarlar.
Kast-Tabakalı Toplumlar
Toplum sal sınıflar kendilerini sürekli kıla-
bilseler de, bir aile mensup olduğu sınıfı ba­
zen görece kısa bir sürede bazen de kuşaklar
süresince değiştirebilir. Kastlar ise, toplum ­
sal tabakalaşmaya göre sıralanmış bir dizi et­
nik gruba benzer; bu grupların her biri kapalı
olup, kendi göreli konumuyla tanımlanır. Kast
üyeliği doğumda sabitlenir ve genellikle de­
ğiştirilemez. Brahman (din adamlığı) kastına
doğmuş Hintli bir erkek çocuk, ayinsel bir gö­
reneği yerine getirip getirmemesine bakılmak­
sızın, her zaman o kastın üyesi olacaktır. Kişi,
aynı kasttan biriyle içevlilik yapmak zorunda­
dır ve onun soyundan gelen herkes de, zengin­
lik, aldıkları eğitim ve sınıf açısından zaman­
la değişseler bile hep aynı kastın üyeleri olarak
kalacaklardır.
Kast Benzeri Sistemler
Bazı kuramcılar, Hindistan’ın, bir kast toplu-
muna gösterilebilecek yalnızca klasik bir ör­
nek olmakla kalmayıp, onun yegâne örnek ol­
duğunu ileri sürerler; yani, kast sistemi H in­
distan modeliyle tanımlanmıştır ve buna ben­
zer katılıkta bir sisteme sahip başka hiçbir top­
lum yoktur. Ancak, başka toplumbilimcilere
göre kast sistemi (ya da kast benzeri sistem),
Hindistan’da olduğu kadar Polinezya’da, Gü­
ney Afrika’da, Japonya’da, Guatamala’da ve
Arap Yarımadası’nda da mevcuttur. Gerçek­
ten de, ABD’nin güneyindeki Afrikalı-Ameri-
kalılarm da bir kast oluşturdukları ileri sürül­
dü (Berreman, 1972).
1 9 9 4 ’e kadar Güney Afrika, kast benze­
ri sistemin en aşırı örneği idi: Siyahlar, sadece
atalarından dolayı doğuştan atfedilen toplum­
sal konumları nedeniyle değil, ırklar arası ev­
liliği ve siyahların beyazların kentlerinde yer­
leşmelerini ya da beyazlarla aynı tuvaletleri,
çeşmeleri ve kumsalları kullanmalarını yasak­
layan yasalar nedeniyle de dezavantajlıydılar.
Yasaların değişmiş ve artık Afrikalı yönetimin
başa geçmiş olmasına karşın, bu kast benze­
ri sistemin etkileri kolayca görülebilmektedir.
1995 itibarıyla, Afrikalılar hâlâ toprakların sa­
dece % 13’üne sahiptir; geri kalan esas olarak
beyazlarındır. 2 0 0 5 yılında Güney Afrika’da
beyazların işsizlik oranı % 7 iken siyahların iş­
sizlik aranı % 4 0 ’tı ve siyah nüfusun toplam ge-
H in d is ta n , s ık s ık k a st to p lu m u n a k la s ik b ir ö r­
n e k o la rak gö sterilir. A n cak şunu da b elirtm ek g e ­
rekir ki, tüm yurttaşların ya sa ka rşısın d a eşit kab ul
e d ild iğ i m odern H in d ista n ’da kast uyg ulam aları y a ­
s a l d e ğ ild ir. Y ine de, bu tem el üzerine kurulm uş fi­
ilî kast örgütlenm eleri ve top lum sal a yrım lar pek çok
biçim d e g örülm ekte ve çoğ un lukla da Hint g azetele­
rin d e ki sert to p lu m sal yorum lara, rom anlara ve film ­
lere konu olm aktadır.
H in d u in a n c ın a göre in s a n lık dört tem el k a te ­
g o riy e a y rılır : Brahmarılar (din a d a m la rı), Kşatria
(s a v a ş ç ıla r ve h ü k ü m d a rla r), Vaişiya (tacirler) ve
Şudra ( h iz m e t k â r la r ) . H in d u c e m a a t in in d in s e l
h iy e r a r ş in in ta m a m e n d ış ın d a k ile r o la r a k k a b u l
e d ilm iş olan geri k a la n ın a ise ya kın zam anlara kadar
Haricanlar (d ışlan m ışlar) d e n ilird i. Ayrıca bu beş ana
grup, y a k la ş ık 3 bin a lt-k asta bölünür: K uyum cular,
d e m ircile r, a y a k k a b ıc ıla r, ya ğ p re sçile ri, co n ta cıla r
ve b unun g ib i... Bu m e s le k î a lt-k a stla r için , g e n e l­
lik le ja ti terim i k u lla n ılır. Kast ya da jati siste m in i,
örgütlenm e d e ğiştiğ i için , b elli b ir b ölgede işle vse l
o larak d ü şü n m e k gerekir. Alan Beals (1962), güney
H in d ista n ’ın G o p alp u r kö yünde, 1 1 3 haneyi kap sayan
y a k la ş ık 15 jati ta n ım la m ıştır. G o p a lp u r’un da p ar­
çası o ld u ğ u d ah a gen iş bölgede ise, y a k la ş ık 50 ja­
ti vard ır. Her bire jati, b elli e kon om ik, to p lu m sal ve
tö re n se l rollerle iliş k ilid ir. B rahm anlar gib i daha y ü k ­
s e k dereceli kastların üyeleri toprak sa h ib i o la b ilir­
ken , b a zıla rı otam azlar. Zengin kö ylü le rin çoğu or­
ta dereceli k a stla rın üyelerid ir ve her kastta y o k su l­
la r o la b ilir.
H iy e r a r ş in in en t e p e s in d e k i B ra h m a n la r d a n ,
m a n e v i o la r a k m u rd a r o ld u k la r ın a in a n ılm ış ve
b u in a n ç g e le n e k s e l o la r a k y a p t ık la r ı iş le r e de
y a n s ım ış o la n Haricanla ra k a d a r h er yof/'nin k e n ­
di m e s le k î rolü ve ke n d i sta tü sü va rd ır. Haricanlar,
to p lu m u n en a d i iş le rin i y a p a rla r ya da deri iş ç iliğ i
g ib i “k ir le t ic i” k a b u l e d ilm iş iş le r le u ğ ra ş ır la r d ı.
B ö y le s i b ir g ru p , g e n e llik le to p lu m u n ç e p e rin d e
y a şa m a y a z o rlan ır.
H indu in a n cına göre, statünün çe şitli düzeyleri,
saflığ ın dereceleri o larak a lg ıla n ır. Her genel katego­
rin in , daha alt kategorilerin üyeleriyle yakın te m as­
tan kayn aklan an kirlenm eye karşı k e n d isin i korum ası
g erekir (Mayer, 1968). K irlenm enin derecesi, söz ko­
n u su in s a n la r a ra s ın d a k i kast m esa fe sin e b ağ lıd ır.
K uram sal olarak, daha alt m anevi kategoriden b iriy­
le ye m ek yiyen ya da cin se l ilişk id e bulunan herkes
kirlen m iş o lur ve m utlaka arın m alıd ır. K uralları harfi­
yen uyg ulayan b irisi için bu hiç de ko lay değildir, an ­
cak çoğu in san kurallara katı b ir şe k ild e bağlı ka lm a­
ya pek d ikkat etm ez.
H int k a st siste m i üzerin e ta rtışm ala r, g e n e llik ­
le bu d in se l kurallara od aklan ır. Fakat, kuralların te­
m elinde yatan , çok b ilin d ik bir ilke olan “ze n g in le ­
rin” “y o k su lla rın ” em eğinden yararlanm a ilke sin e d a ­
y a lı eko n o m ik sistem dir. P e k çok Hint kö yünde, yer­
li /o f/le r, önceden b e lirle n m iş işle ri ve k a rşılığ ın d a
önceden b e lirle n m iş a laca k la rıyla , ka rm a şık b ir h ak­
la r ve z o ru n lu lu k la r ağı iç in d e y e r a lırla r. S o n u ç ­
ta en çok hizm et elde edenler, ku şku su z top rak s a ­
h ip le ri (g e n e llik le en y ü k s e k k a s tın m e n s u p la n )
o lu y o r; k a r ş ılığ ın d a , to p ra ğ ı iş le y e n le re ü ze rin d e
ev y a p a b ile c e k le ri b ir a rsa ve y ıld a b e lli m iktarda
ta h ıl v e riyo rla r. T o p ra k sa h ip te rin in diğ e r ka stla ra
dağıtm ad ığı ta h ıl ise satılıyo r. D o la yısıyla , alt ka st-
ta kile r karın ların ı d o yu ra b iliyo r am a y ü k se k kasttaki-
ler kâr ediyo rlar. Özetle, d inse l kural en fazla yü kse k
ka stta kile re fayda sa ğ la ya n b ir e ko n o m ik sistem in
g ere kçe le n d irilm e si işle v in i görm ektedir.
liri ancak toplam nüfusun yanlızca % 10.5ini
oluşturan beyazların gelirine eşitlenmişti (Eco­
nomist 09.01.2007). Eğitime, istihdama ve di­
ğer olanaklara erişim olanağı, Afrikalılar, Ko-
loredler (Coloureds- Güney Afrika kavramlaş-
tırmasma göre ataları karma olanlar), Hintliler
ve Beyazlar arasında, yine benzer şekilde eşit­
siz paylaşılmaktadır.
Hindistan’da ve başka yerlerde kast ayrımı­
nı niteleyen bir şey, tabakalaşmış grupları ayı­
ran sınırların, Hindistan’da manevi arılık, Gü­
ney Afrika’da ve hatta Kuzey Amerika’da ırksal
üstünlük gibi kavramlar yoluyla, ideolojiyle pe­
kiştiriliyor olmasıdır. Bazı azınlıklar (hiçbir şe­
kilde tamamı değil), İsrail, ABD, Ruanda, Rus­
ya Konfederasyonu, Yeni Zelanda, Japonya ve
İngiltere gibi farklı ülkelerde, toplumsal, siyasal
ve ekonomik olarak ikincildirler. Üstelik bu ül­
keler sayabileceklerimizden sadece birkaçıdır.
Son zamanlarda eğitime ilişkin bir tartış­
ma, ABD’deki kast ya da kast benzeri toplum­
sal kategoriler meselesini yeniden gündeme ge­
tirdi. Amerika’da, Afrikalı-Amerikalılar ile Be­
yazların IQ puanları arasında, yüzdesel olarak
yaklaşık 15 puan fark olması eğitimcileri uzun
zaman rahatsız etmişti. Farkın boyutu on yıllık
aralıklarla değişse de, bu fark son yetmiş yıldır
hep gözlenmiştir (Goleman, 1988, 10 Nisan).
The Bell Curve: Intelligence and Class Struc-
ture in American L ife (Çan Eğrisi: Amerikan
Yaşamında Zeka ve Sınıf Yapısı) başlıklı tar­
tışmalı bir kitapta, psikolog Richard Hernste-
in ile psikolog Charles Murray, IQ puanlarıy­
la ölçülen bilişsel yeteneğin genetik olarak ka-
lıtıldığım ve bu bakımdan ırkların genetik do­
nanımlarının farklılık gösterdiğini ileri sürer­
ler. Hernstein ve Murray, Afrikalı-Amerikalı-
ların puanlarının sürekli olarak beyazlarmkin-
den düşük olduğunu ve farkın giderek arttığı­
nı iddia ederler. Bunun muhtemel sonucu, ge­
niş bilişsel olarak dezavantajlı geniş bir alt sı­
nıf oluşmasıdır. Kitabın kalıtıma ve IQ ’ya iliş­
kin ana tezi sert bir şekilde tartışılsa da, pek
çok insan puanlar arasında fark olduğunu ka­
bul etmektedirler. Şu aşikârdır ki, fark tüm Af-
rikalı-Amerikalılar için geçerli değildir ve üni­
versiteye giden Afrikalı-Amerikalılarm puan­
lan ile beyazların puanları arasında neredey­
se hiç fark yoktur. Fark, milyonlarca test sonu­
cunun ortalamasına dayanmaktadır ve en yük­
sek % l ’lik kesim içinde Afrikalı-Amerikalılar
olduğu gibi, en düşük puana sahip olanlar ara­
sında da beyazlar bulunmaktadır. Yine de ara­
daki fark anlamlıdır, çünkü IQ puanları akade­
mik başarıya ulaşılıp ulaşılmayacağmm iyi bir
göstergesi olmaktadır. IQ farkı, bireylerin in­
celenmiş ev yaşamlarından kalıtıma kadar her
şeye atfedilmiştir. Antropologlar ve diğer pek
çok bilimci, uzun zaman testlerin kültürel ola­
rak yanlı olduğuna ve bu testleri hazırlayanla­
rın sosyoekonomik statülerini yansıtığına inan­
mışlardır. Yeni çalışmalar da bu kuşkuyu doğ­
rulamaktadır. Hernstein ve Murray’in kitabı,
elde olmaksızın, ABD’deki sistemin sınıf siste­
minden ziyade kast sistemine benzediği ve bu­
nun, test sonuçları gibi şeylerde yansımasını
bulabildiği teorisini desteklemektedir.
Bu teori, Afrikalı-Amerikalılarm ve diğer ba­
zı azınlıkların -Meksikalı-Amerikalılar, Ame­
rikan Yerlileri, yerli Havaililer- Hindistan’daki
Haricanlar ve Yeni Zelanda’nın Maorileri gibi
dünyanın diğer yerlerindeki azınlık kastlarına
benzer şekilde, kast benzeri konumda olduk­
larını varsayar. Bu çocukların IQ test puanları
da ülkelerindeki diğer çocuklardan yaklaşık on
puan daha düşüktür. Nijerya doğumlu bir an­
tropolog olan John Ogbu, toplumda kast ben­
zeri bölünmelerin olduğu her yerde bu farkın
bulunduğunu ileri sürer (Aktaran Goleman,
1988, 10 Nisan, s.23). Bölünmelerin m utla­
ka ırk temelinde olması gerekmez; din, kabile
kimliği ya da etniklik temelinde de olabilmek­
tedir. Kast sınırlarını yansıtan bu gibi IQ puan
farkları, pek çok ülkede bulunmaktadır.
Kast benzeri azınlığa ait olmanın toplum­
sal refakatçileri arasında, yaygın önyargı, siya­
sal ya da ekonomik güç yoksunluğu ve çok sı­
nırlı beklentilerle yetişmiş olma gerçeği bulun­
maktadır. Böylesi bir ayrımcılık ve yoksulluk
ortamında yetişmiş olan çocuklar, arzu edilebi­
lir bir iş bulabileceklerine pek az ihtimal verir­
ler ve eğitimi de, büyük fark yaratacak bir şey
olarak görmezler. Dahası, bu çocuklar düşük
kilolu olarak doğabilmekte ve çocukluklarında
yeterince beslenemeyebilmekteler, ki bunlar da
geri kalmalarına yol açmaktadır.
Düşük statülü bir kastın üyeleri ayrımcılık­
la karşılaşmadıkları bir ülkeye taşındıklarında,
IQ puanları çarpıcı bir biçimde yükselmekte­
dir. Antropolog George DeVos, sepici olarak
çalıştıkları için geleneksel olarak “murdar” ad­
dedilmiş bir Japon azınlık kastı olan Buraku-
milerin IQ puanları üzerine çalışmıştır. Bura-
kumilerin test sonuçları, Japonya’da, toplum­
sal ve ekonomik olarak dezavantajlı konum­
larını yansıtıyordu; Burakumiler ile diğer J a ­
pon çocuklarının IQ puanları arasındaki fark,
ABD’de, Afrikalı-Amerikalılar ile beyazlar ara­
sındaki farkla benzerlik gösteriyordu. Fakat,
aileleri ABD’ye göç etmiş olan Burakumi ço­
cukları, diğer Japon-Amerikalı çocuklarla aynı
puanları (ortalama bir beyazın puanından beş
ile on bir puan daha yüksek) alıyordu (Gole­
man, 1988, 10 Nisan, s.24).
Kölelik
Yakın zamanlara kadar kölelik, her kıtada yay­
gın bir şekilde mevcuttu ve bugün de şu ya da
bu biçimde bilinmeyen bir şey değildir. Köleli-
liğin, Aydınlanma’nın yasalarıyla kaldırıldığını
düşünme eğilimindeysek de, daha önemli neden,
Sanayi Devrimi’ydi. Sanayileşme, eğitimli, nite­
likli işgücü ihtiyacım doğurdu. Bununla birlik­
te kölelilik, 20. yüzyılda da Nazi Almanyası’nın
köle işçi kamplarında ve Sovyetler Birliği’nin
g^/aglarında varlığını sürdürdü. Köle, emeği
kendisine ait olmayan bir bireydir. Genel ola­
rak kölelerin, aşırı derecede dezavantajlı ekono­
mik sınıftan oldukları düşünülebilir. 1868 ön­
cesindeki Çarlık Rusyası’nın serflerinin statü­
leri kölelerden farklı değildi; serfler efendileri­
ne ve doğdukları yere bağlı olup kendi emek­
leri üzerinde çok az söz sahibiydiler. Kendileri­
ne özgürlük bahşedilmiş birkaçı dışında doğuş­
tan köle olan insanlar, ABD’deki kölelik zama­
nında olduğu gibi, bir kast oluşturacaklardır.
Amerika’nın kölelik sisteminde köleler, ne ev­
lenme hakkına ne de çocuklarının vesayet hak­
kına sahiptiler. Bu acımasız pratiği aklileştir­
mek için, Afrikalıların değersiz olduklarını iddia
eden ve sonra da Güneyli toplumun kast benzeri
doğasını vurgulayan bir ideoloji gelişti. Bu inan­
cın mirası, hâlâ bu ülkenin başını ağrıtmaktadır.
21. yüzyılın ana sorunlarından biri suç kar­
telleri tarafından yürütülen uluslararası insan
kaçakçılığı, özellikle de kadın ve çocuk kaçak­
çılığı trafiğidir. Pek çok açıdan güncel köle ti­
careti uyuşturucu kaçakçılığından daha kârlı­
dır. Çocuklar azımsanmayacak sıklıkta yoksul
aileleri tarafından satılmakta ya da kaçırılmak­
ta. 2 0 0 7 yılında Çin’de yaşanan bir skandalda
binlerce çocuğun fabrika sahiplerine satıldığı
ortaya çıkmıştır.

ETNİKLİK, MİLLİYETÇİLİK VE ÇATIŞMA
Toplumsal kimlik bağlamında etnikliği, nasıl
uyarlanabildiği ya da değiştirilebildiği ve top­
lum içi tabakalaşmayı sağlamak amacıyla na­
sıl kullanılabildiği açılarından tartışmıştık. Et­
niklikle ilişkili bir boyut daha vardır. Bu bo­
yut, insanların siyasal eyleme geçebilmek için
etnik kimlik duygularından nasıl yararlandık­
larıdır. Bu da milliyetçilikle, yani çağdaş dev­
letlerin çoğunu meşrulaştıran temel ideolojiyle
çok yakından ilişkilidir.
“Ulus” ya da “ulus devlet”in dünyanın siya­
sal düzeninin temeli olduğu fikrini sorgusuzca
kabul etsek de, ulus fikri görece çok yenidir. Bi­
rinci Dünya Savaşı’na kadar pek çok halk, çok-
dilli ve çokkültürlü imparatorluklar ya da kral­
lıklar içinde yaşıyorlardı. Günümüzde bunla­
rın çoğu, kendisini belli bir etnik grupla güçlü
bir temel ya da ulusal özdeşliğe sahip addeden
devletler içinde yaşamaktadırlar. ABD, ulusun
farklı kökenlerden ve dinlerden gelen halklar­
dan oluştuğunu kabul eden Anayasası, hukuk­
sal geleneği ve yaygın inancıyla bir tür istisna
oluşturmaktadır. İçlerindeki çeşitliliğe rağmen
pek çok ülke, bir toprak ve onun gerçek sakin­
leri arasındaki kadim birliği ileri süren ve do­
layısıyla bir ulus oluşturan ideolojileri destek­
ler. Aşırı milliyetçiliğin yarattığı aşikâr bir so­
run vardır ki, bu da hemen her zaman, ulusun
toprağı üzerinde hak iddia eden rakiplerin ve
her devletin sınırları içinde milliyetçi ideolojiyle
marjinalleştirilmiş halkların bulunmasıdır. Ör­
neğin Filistinliler İsrail’de, Kürtler Türkiye’de,
Türkler Yunanistan ve Bulgaristan’da, Arna-
vutlar Sırbistan’da, M üslüm anlar ve Sihler
Hindistan’da marjianalleştirilirler (bunlar saya-
bileceklerimizden sadece birkaçıdır).
Genellikle olduğu gibi, ülke toprağının sı­
nırları tarihsel iddialardan daha dar olsa bi­
le, milliyetçilik ve ulus devlet ideolojisi, topra­
ğa ilişkin hayatî bir bileşene sahiptir. Anderson
(1991), genellikle itiraz edilse de, ulusun kesin
toprak sınırlarına sahip olduğu şeklinde algın-
landığı gerçeğinin önemine dikkat çeker. Ege­
menlik, egemenliğe yönelik tehditler ya da ege­
menlik yoksunluğundan yakınmalar, milliyetçi
tartışmaların günlük meseleleridir.
Ancak, Fredrik Barth’ın (1969) yol açıcı
formülasyonundan gidersek, etnik inşaların ne
toprak unsuruna ne de milliyetçiliğin sürüp gi­
den meseleleriyle meşgul olmaya ihtiyacı var­
dır; yani kimin içerilip kimin dışarıda bırakıla­
cağı hususunda uzlaşma sağlama sorunu olan
etnik sınırların temelinde, Barth’ın belirttiği gi­
bi, başkalarının olduğu kadar, kişinin de birey­
sel olarak kendine ne atfettiği bulunmaktadır
(1969). Bu nedenle bu sınırlar bağlamsal ve şe­
killendirilmeye müsaittir. Dolayısıyla, en azın­
dan tek bir önemli nedenle, ne yazık ki Balkan­
larda, Ortadoğu’da ve Afrika’da sıklıkla görü­
len eski etnik husumetlerden ve ilksel nefretler­
den söz etmek pek doğru olmayabilir.
Milliyetçilik ve Etnik Çatışma
Daniel Moynihan şöyle yazmıştır:
... Yeryüzünde, hem 1 9 1 4 ’ten önce varolmuş
hem de o zamandan beri yönetim biçimi şiddet
yoluyla değiştirilmemiş sadece sekiz tane devlet
vardır. Bunlar Birleşik Krallık, İngiliz M illet­
ler Topluluğu’nun bugünkü ya da önceki dört
üyesi, ABD, İsveç ve İsviçre’dir. Kalan yaklaşık
170 çağdaş devletten bazıları, son zamanlarda­
ki pek çok karışıklığı bilemeyecek kadar yeni
kurulmaktadırlar, ancak kurulmuş olan büyük
kısmında en sık görülen etken etnik çatışmalar­
dı. [1993, s.10-11]
 Milliyetçiliğin sonuçları. Buradaki mülteciler, 1980’lerdeki Müslüman karşıtı şiddet kampanyasıyla, Bulgaristan’daki evlerinden
Bütün Doğu A vrupa’da, SS C B ’nin eski
cumhuriyetlerinde, A frika’nın büyük bölü ­
münde ve Güney Asya’da siyasal tartışm ala­
ra egemen olan bir mesele vardır: Milliyetçili­
ğin hortlaması, siyasallaşmış etniklik ve çatış­
ma. Bosna’daki savaşla birlikte Yugaslavya’nm
kanlı bir biçimde Sırbistan, Hırvatistan, Bosna,
Slovenya ve Makedonya’ya ayrılması (1 9 9 4 ’te
Ruanda’da yarım milyon insanın katledilmesi­
nin sözünü etmeye gerek bile yok), pekçok ül­
kedeki etnik azınlıklar sorununa daha da acılı
bir boyut kazandırmaktadır. Bu olaylar, temel
antropolojik sorulan da ortaya çıkarmaktadır.
Bu ölümcül savaşlar kaçınılmaz mıdır? Yerel
ve ulusal siyasal yapılar, etnik ve kültürel çeşit­
liliği barış içinde barmdırabilir mi?
edilmişlerdir (John Reardon/VVoodfin Camp and Associates).
Bunlara kesin cevaplar verilemese bile, geç­
mişten ders alabiliriz. Çatışma içindeki taraf­
lar, eylemleri denetlenemeyen eski düşmanlık­
larla gerekçelendirmeye çalışsalar bile, etnik si­
yasetin bunlarla eşit tutulmaması gerekir. 1994
Ruanda katliamında, sayısal üstünlüğe sahip
Hutu liderleri, her iki etnik grubun aralarında
evlilik yaptıkları ve komünal barış içinde yaşa­
dıkları uzun bir tarihi gözardı etmek pahasına,
eylemlerini Tutsilerin geçmişte uyguladıkla­
rı zulme gönderme yaparak aklîleştiriyorlardı.
Aksine, “ulus”a ve “kabile”ye yapılan gönder­
meler gibi, etniklik kavramı belli bağlamlarda
ve ortamlarda işlevsel hale gelmektedir. Siyasal
tavırlara şekil veren ve süreklilik sağlayan şey­
ler ideolojik ve ahlaksal modeller olarak adlan­
dırılabilir ve bunlar çoğunlukla, kabileye, et-
nikliğe ve ulusa ilişkin ifadelere çok benzeyen
nosyonlara yaklaşır. Bu nosyonlar örfe, akra­
balığa, aileye ve tarihsel geçmişe ilişkin inanç­
lara dayalı duygu bağlarından kaynaklanır ve
dilin ve dinin de içinde olduğu, bilinen kodlar
ve simgelerle ifade edilir.
Etniklik gibi milliyetçilik de, insanları çok
farklı amaçlarla bir araya getiren dayanıklı bir
toplumsal ve siyasal güçtür ve bunu, çok fark­
lı rekabet ya da alternatif uzlaşma ilkeleri bağ­
lamında yapar. Benedict Anderson (1991) ulu­
su, egemen sınıflarca ya da muazzam bir geç­
mişe sahip olmayı arzulayan seçkinlerce, kanıt­
lanabilir bir sığ tarihin ileri sürüldüğü “tahay­
yül edilen bir siyasal cemaat” olarak tanımla­
mıştır. Açıkça görülebilen dilsel, etnik ve din­
sel çeşitliliğe karşın, bu cemaat birlik ve ak­
rabalık söylemi içinde tahayyül edilir ve tıpkı
ulus devletin kendisine gönderme yapılan bir
ortaklık ya da toplumsal kimlik olarak tahay­
yül edilmesi gibi, etnik cemaatler de paylaşılan
mitoslar, algıya dayalı tarihler ve seçici olarak
kullanılan ortak yaşantılar üzerine inşa edilir.
Anderson’a göre gazeteler ve popüler edebiyat,
bu anlamda bir kimlik oluşturmak konusunda
önemli rol oynarlar.
Devlete Tepki Olarak Siyasallaşmış Etniklik
Vaclav Havel, devlet olma ölçütünün devletin
azınlıklara karşı tutumuyla belirlendiğini söy­
lemiştir. Buna, devletin azınlıklara karşı tutu­
munun muhtemelen varlığını sürdürebilmesin­
de de etkili olacağını ekleyebiliriz. Milliyetçi
ideolojinin devlet siyasetini gerekçelendirmek
üzere kullanılması ile etnik hareket arasında
yakın bir ilişki vardır. Bu ayrı ve ortak etnik
kimlik, genellikle ulusal kimlik kadar imal edi­
len bir şey olmakla birlikte, güçlü bir devingen­
lik potansiyeli taşıyabilmektedir.
Bu nedenle etnikliğin belli siyasal çerçeve­
ler içinde değerlendirilmesi gerekir. Etnik grup­
lar arası çatışmaların daha çok güçlü devlet de­
netiminin yokluğunda ortaya çıktığı durumla­
ra kolayca rastlayabilsek de, denetimler gevşe­
tilir gevşetilmez siyasallaşmış etnikliğin aniden
patlak verdiği “şişedeki cin” modeli, her duru­
mu anlamamızda bize özellikle yardımıcı olabi­
lecek bir model değildir. Şu da bir gerçek ki, ta­
rihe başvurma ve ilksel bağlar üzerine temelle­
nen bir cemaat olma iddiaları, tıpkı ulusu “ta­
hayyül ederken” hayatî olduğu gibi, ortak bir
etnik kimliği öne çıkarmak için de çok önem­
lidir. Yine de bu, etnikliğin siyasal öneminin,
güçlü merkez zayıflar zayıflamaz ortaya çıka­
cak şekilde yüzeyin hemen altında beklemek gi­
bi, sürekli olması gerektiği anlamına gelmek zo­
runda değildir. Aslında bu, siyasal etnikliği or­
taya çıkaran ön koşulları özellikle tek parti yö­
netimlerinin eşlik ettiği güçlü bir merkezî hükü­
met denetiminin oluşturduğu gerçeğini gizler.
“Ulus inşası”, genellikle hem bazı azınlık­
ları dışlayan ya da marjinalleştiren siyasal söy­
lem tarzları oluşturma hem de iktidarı ve otori­
teyi merkezîleştirme süreçlerini içerir. Fakat di­
le, dine ve kültürel dışavurumlara getirilen ol­
dukça zalim sınırlamalar bile mutlaka etnik ör­
gütlü siyasal tepkilere yol açmaz. Tepkinin ma­
liyetini yükseltebilen açık baskıyı bir yana bıra­
kırsak, dağılmış durumdaki azınlıkların kendi­
lerini ortak çıkarlara sahip birlik içinde bir ce­
maat olarak görebilmeleri pek kolay değildir.
Ancak, ulus devlete katılmaya yönelik ger­
çekçi hiçbir umuda yer bırakmayan zoraki asi­
milasyon, etnikliğin siyasal önemini tetikler.
Bell (1975) ve Horovvitz’in (1985) belirttiği gi­
bi, ulusal azınlıkların simgelerini ve kodlarını
yasaklamaya ya da lekelemeye yönelik şiddet
içeren çabalar muhtemelen azınlık muhalefeti­
ni güçlendirecektir. Biraz ilerideki örnek olay­
da göreceğimiz gibi, Bulgaristan’daki durum
tam olarak budur. Etniklik, genellikle merkezi­
leşmiş bir siyasal çevrede ya da bir rejimin çök­
mesi sonucunda (eğer seçenek oluşturacak si­
yasal kurumlar yoksa), yerel çıkarları ifade
edebilmenin aracı olarak son çare haline gelir.
Siyasal bir güç olarak etniklik ya uykudadır ya
da bastırılmıştır; bazı siyasal çevrelerde ise pek
de güncel değildir.
Benzer şekilde, ekonomik bağlam da etnik-
liğin güncelliğini etkiler. Ulusal düzeydeki eko­
nomik süreçler merkezî olarak denetlenen ku­
rumlar, pazarlar ve düzenleyici ajanlar etra­
fında örgütleniyorsa, etniklik emeği ve üretimi
örgütleyen bir araç olarak önemini kaybeder.
Öte yandan, eğer merkezî olarak düzenlenen
kurumlar başarılı olamazsa ya da yerel çıkar­
ları olumsuz yönde etkilerse, etniklik iddiala­
rı bir tepki verme yolu olabilmektedir. Ekono­
mik uzmanlaşmadaki artış, yani işbölümünün
daha karmaşık ve farklılaşmış hale gelmesi, bü­
yüme ya da merkezî ekonominin önemiyle ya­
kından ilişkilidir. Pek çok ülkede, komünistler-
ce ileri sürülen talep ekonomileri, merkezileşen
ekonomik süreçlerin ve işbölümünde uzman­
laşmanın en aşırı biçimini temsil eder. Aynı za­
manda, merkezileşmiş sistemin içkin verimsiz­
liğine bağlı olarak yaygın bir kayıtdışı kesim,
üretimin, gıda, inşaat, eğlence ve çeşitli hizmet­
ler gibi pek çok alanında yönetimi üstlenmiş­
tir. Etnikliğin kayıtdışı kesimde önemli bir ör-
gütleyici ilke olarak ortaya çıkması beklenebi­
lir; örneğin etniklik, gizli şebekeler oluşturmak
ve kaynakları denetlemek suretiyle inşaat trös­
tünün temelini teşkil edebilir. Dolayısıyla, et­
nikliğin ve kayıtdışı kesimin büyümesinin ya­
kından bağlantılı olması gerekir.
Son olarak, kaynaklar -bun ların doğası,
çokluğu ve dağılımı- etnik rekabetin ve potan­
siyel çatışmanın doğasına etki eder. Yani, eko­
nominin nasıl bir başarı gösterdiği, toplumun
bireylerinin bundan nasıl yararlandığı ve etnik
grupların hem ülke içinde hem de dışındaki di­
ğer etnik gruplara göre kazanımlarmı nasıl al­
gıladıkları çok önemlidir.
Etnik Terörizm
Etniklik söylemiyle oluşturulan kolektif kim­
lik ve örgütlenme, duygusal bağın yanı sıra
ortak çıkar algısını da gerektirir (Bell, 1975,
s.169). Terör ve baskı bunu sağlayabilir. Misc-
ha Glenny’nin eski Yugoslavya’daki çatışmala­
rın kökenine ilişkin son derece açıklayıcı değer­
lendirmesi, değişen bağlılıklar ve uzlaşmalar gir­
dabının arkasında, fazla çalıştırılmayan subay­
ların, komutanların ve muhtemel liderlerin yan­
daş toplamak ve güç kazanmak için etnik reka­
bet retoriğini nasıl kullandıklarını etkili bir şe­
kilde göstermektedir. Böyle durumlarda kişiler,
algılar temelindeki etnik rekabetleri gerekçe ola­
rak kullanmak suretiyle, daha fazla çıkar sağla­
mak üzere terörizmi ve korkuyu kullanırlar.
Aynı şeyin Ruanda için de geçerli olduğu
söylenebilir: Dönemin yönetimdeki liderleri,
hükümete muhalif liderler getirme anlaşması­
nın tehdidi altındaki iktidarlarını sağlamlaş­
tırmak için etnik terörizmi başlattılar. Terörist
eylemler meyleden liderler, aksi takdirde belki
de sahip olamayacakları bir iktidarı elde ede­
bilir ya da sürdürebilirler. Liberya’da genel­
likle sistemli bir biçimde, bir grubun bir baş­
ka kabilenin köylülerini dehşete düşürüp ev-
 Ö R N E K
Bir İsmin İçinde Neler Saklıdır:
Bulgaristan’ın Yeniden Doğuş Programı
D ü n ya n ın d ik k a ti, D u v a r’ı g eçerken v u ru la n Doğu
B erlin lile rin dram ına o d a kla n m ışke n , bunun iki katı
k a d a r B u lg ar, Y u n a n is ta n ’a y a da T ü rk iy e ’ye k a ç­
m aya ça lışırk en ö ld ü rü ld ü . D ünya Doğu A lm anların
19 8 9 ’da B atı’ya kaçm a girişim lerin e daha da dikkat
ke silm işk e n , B u lg aristan ’da bunun iki katı ka d a r et­
n ik Tü rk, ya sın ır d ışı e d ild i ya da yurtlarını terketm e-
ye zorlan d ı. O y ılın M ayıs ve A ğustos ayları a ra sın d a ,
3 2 0 b inin üzerinde B u lg ar Türkü ya göç etti ya da
a p a r top ar s ın ırd ış ı e d ile re k T ü rk iy e ’ye g ö n d e rild i.
M ayıstan önceki aylard a ise, a raların da 5 bin döt yüz
Bulgaristan Kom ünist Partisi üyesin in de b ulunduğu
b in le rce si s ın ırd ış ı e d ile re k b aşta A vusturya o lm ak
üzere Batı ülkelerin e g ö n d erild ile r (Em inov, 1990).
Bu çıkış, 18 7 8 ’de B u lg aristan ’ın yaratılm asın d an
bu yan a a ra lıkla rla sürm üş olan ve tek bir S la v -B u l-
gar u lu sal kim liğ i ad ın a yap ılan zora d ayalı e tn ik a s i­
m ilasyon ya da teh cir program ının doruk n o ktasın ı
o lu ş tu rd u . “ E tn ik te m iz lik ”e, e s a s o la ra k T ü rk ç e
ko nuşan M üslüm anlar, M üslüm an B ulgarlar ve Ç in g e ­
neler ya da R om anlar h edef oldu. Nüfusun % ıo ’unu
olu ştu ran bütün bu gru p lar, B u lg a rista n ’da yü z le r­
ce y ıl ya şa d ılar. Türkçe ko nuşan lar, Balkan larda 500
y ıl hüküm süren O sm an lı Türkle rin d e va m ıd ır; B ul­
gar M ü slüm anlar islâm a dönen yerel nüfusun önem ­
li b ir kısm ını oluşturur ve Rom anlar ortaçağda b ö l­
geye g irm işle rd ir. B u lg a r m illiy e tç iliğ i, b a şla n g ıçta
o ld u k ç a çe tin b ir g e rç e k lik le k a r ş ıla ş m a k z o r u n ­
d a y d ı. 18 7 8 ’den g ünüm üze ka d a r süren H rıstiya n -
S la v u lu sal kültürü yaratm a süreci, oldukça fazla et­
nik, d ilse l ve d in se l çeşitliliğin b irle ştirilm e sin i ya da
b astırılm asın ı kapsıyordu.
Bu p o litik a n ın tam o la ra k h ang i ta rih te u yg u ­
lan m aya b a ş la d ığ ın ı sö yle m e k güç o lsa da, “Y e n i­
den Doğuş S ü re ci” d enilen zora dayalı a sim ila syo n ,
aşağ ı yu karı 1 9 7 1 ’de Parti’nin resm î p o litik ası haline
geldi. Bu an lam d a resm î bir p o litik karara iliş k in y e ­
O LAY
terince belge olm adığ ı gibi bir yasa da yoktur (Pet-
ko v & Fotev, 19 9 0 ). Bu p o litik a n ın n eden bu z a ­
m an d a b e n im se n d iğ i ko n u su n d a a n ca k s p e k ü la s ­
y o n la rd a b u lu n u la b ilir. B ulgar e n telektüellerin e g ö­
re rejim , m illiye tçilik kartını oynam ak suretiyle daha
g en iş ke sim in çıkarların ı elde tutm a gereğini hissetti.
Başlan gıçta bu çok ciddi b ir şe k ild e uygulanm ıyo rdu.
19 8 4 ’ün so n b a h a rın d a , kırsa l ke sim d e n b aşla ya ra k
o güne ka d a r isim le rin i d e ğ iştirm em iş o lan Türkçe
ko n u şa n lar (ve az sayıd a Çingene) Bulgar isim le ri a l­
m aya zorlan dı. Bunun yan ı sıra, İslâ m î d inse l p ratik­
ler ve eğitim kısıtla n d ı ve Türkçenin kam u sal a la n ­
da k u lla n ım ı y a sa k la n d ı. Sö zd e a rk e o lo jik ve fiz ik î
an tro p o lo jik araştırm aları da içeren ve m edyada y ü ­
rütülen bir kam pan ya, bütün Bulgarların ortak ırksal
so yd an g e ld ikle rin i ve a zın lıkların oldukça yakın z a ­
m anlarda O sm anlIlar tarafından zorla din değiştirtm e
u y g u la m a sın ın s o n u cu o lu ştu ğ u n u g ö stere n f iz ik ­
s e l k a lın t ıla r (ö lü g öm m e a d e tle ri, ik o n la r ve g i­
yim e şyala rı, vs.) biçim in de “kan ıtlar” ortaya koydu.
M edyada, M üslüm an B ulgarlar kendilerine S la v isim ­
leri alm a izni ve rild iğ i için m üteşekkir g österildiler.
İsim d e ğ iştirm e p ro g ram ın ın y a s a l a ra c ı, b ire ­
yin ken disi ya da a zın lık m ensubu çocuğun ebevey­
ni tarafından im zalan arak m ahkem eye verilen d ile k ­
çelerdi. Kırsal kesim de dilekçe verme işlem leri genel­
likle hedef bölgede köyden köye geçerek, polis ya da
m ilislerin e şlik ettiği bürokrat ekipler tarafından yürü­
tülüyor; kentlerde ise ya işyerlerinde ya da em eklile­
re aylıkları ödenirken uygulanıyordu. 815 binin üzerin­
de isim değitirildi. Genellikle gönüllü kabullenm e için
b ir bahane yoktu. Bürokrat ekibi gerekli formları ön­
ceden hazırlanm ış olarak bulabilirlerdi; eğer birey bir
S la v ism i seçm eyi tercih etm iş ise bunu ya p ab ilird i,
ancak bazı durum larda, eğer seçilm iş isim lerin İslâm î
isim lere benzediği ya da siyasal bir anlam taşıdığı far-
kedilirse, bireylerden tekrar isim seçm eleri isteniyor­
du. Yeni seçilen isim ler, orijinal Türkçe-Arapça isim ler­
le fonem ik, seslem se! ve sözcüksel benzerlik göster­
me eğilim i taşıyordu (Konstantinov, 19 9 2, s.78). Eğer
birey işb irliği yap m ıyorsa o zam an isim keyfî olarak
kararlaştırılıyor ve dilekçe bireye zorla im zalatılıyordu.
D a h a sı, e sk i isim le rin y a z ılı o lduğ u bütün b e lg e le ­
rin d e ğ iştirilm e si gerekiyord u : Nüfus cü zd an ları, is ­
kân kayıtları, senetler, ölüm belgeleri, m ezar taşlarında
yazılı olan isim le r v s... K ısa ca sı, bir a zın lık nüfusun
varlığını gösteren her şey yokedildi. İsim değiştirtm e
yöntem leri, ya silah zoruyla ya da ücretleri, aylıkları
ödem eyerek ve iskân ve s ağ lık hizm etlerinden m ah­
rum etm ek ve nihayetinde hapse atm ak ve/veya sür­
güne gönderm ek şeklinde olabilm ekteydi.
1 9 8 4 -8 5 ’te k i, b ir e y s e l ve p s ik o lo jik d ü z e y d e
ş id d e tli m ü d ah ale le rin u yg u lan d ığ ı zora d a ya lı a s i­
m ila syo n p ro gram ı, Tü rk ve M üslüm an olm a b ilin ­
cin i y ü k s e ltm iş ve a k r a b a lık ve ce m aa t b a ğ la rın ı
y e n id e n ö n e ç ık a rm ış ; d in s e l ve d ils e l a y rım la rı
d a h a da k e s k in le ş tirm iş ti, çü n kü b u n la r, kü ltü re l
k im lik le rin in sim g e le ri o la rak e lle rin d e kalan y e g â ­
ne s o m u t ş e y le rd i. M ü slü m a n n ü fu s b ü y ü k ö lç ü ­
de s o s y a lis t id e o lo jiy i ve on un h e d e fle rin i k a b u l
etm işti, am a şim d i de h ü kü m et ve K o m ü n ist P a r­
ti m e ş ru iy e tle rin i y itirm iş ti (B u lg a r e n te le k tü e lle ri
Bulgaristan’da, Türk Sivil Haklar Partisi’nin lideri, bombalanarak harabeye çevrilen ofisinin yanında duruyor;
etnik çatışmanın bir kurbanı. (Fotoğraf Fevzi Ömer)
a ra sın d a olduğu g ib i...). K öken leri ne o lursa olsun
tüm M üslüm anlar a ra sın d a , s o sy a list B u lg arista n ’da
kendileri için b ir gelecek o lm ad ığ ı h u su su n d a u lu sal
bir m utabakat oluşturuldu. Bulgar M üslüm anların ve
diğ e rlerin in k e n d ile rin i dah a g e n iş T ü rk to p lu m u y-
la özdeşleştirm eye ve o la n ak b u ld u kları yerde Tü rk­
çe öğrenm eye b a şla d ık la rı z am an lar bu zam an lardır
(K o n s ta n tin o v , G u lb ra n d ve Ig la , 19 9 1 ) . Bu y e n i
yaratılan b irlik d uyg usu, g ücünü m ültecilerin çıkışıyla
sona eren 19 8 9 ’d aki kitle sel protestolarda gösterdi.
B ulg aristan ’da ko m ünizm in çökm esin in ard ın d an , et­
nik Türkler u lu sal siyasete barışçı b ir şe k ild e katılan
ve p arlam entoda te m silcile ri bulun an b ir s iy a s a l parti
oluşturdular ve böylece, so ykırım b ir yan a en baskıcı
etnik p o litikaların bile tersine çe vrileb ild iğ in i göster­
diler. Günüm üzün B u lg arista n ’ ı p e k çok b ak ım d a n ,
e t n ik ç e ş it liliğ in g ü ç lü b ir u lu s ç u to p lu m iç in ­
de b a r ın d ır a b ile c e ğ in in ö rn e ğ in i o lu ştu rm a k ta d ır.
A zın lıklara kendi d illerin i ku lla n m a, ib ad e tle rini y e ri­
ne getirm e ve en ö n e m lisi, g ele n e kle rin i çocuklarına
akta rm a h a k la rı ta n ın d ı. 2 0 0 7 y ılın a g e lin d iğ in d e
ç o ğ u n lu k la M ü slü m a n ve T ü rk ç e k o n u ş a n in s a n ­
lar tarafından d esteklen en Hak ve Ö zgürlük Partisi
B ulg aristan’ın çok partili ka b in e sin d e en uzun hizm et
geçm işine sa h ip parti konum una geldi.
lerini terketmeye zorlamak için ayinsel öldür­
meler, yamyamlık ve işkence biçiminde ger­
çekleştirilen terörü kullandığı çokça anlatılır
ve bu bir “etnik temizleme” hareketidir (Gold-
berg, 1995, s.38). Hedef halkı yerlerinden ata­
bilmek için tecavüz, cinayet ve işkenceye baş­
vurulan H ırvatistan ve Bosna’da da durum
buydu (Denich, 1994, s.370 vd.) Dahası, siya­
sal liderler terörü kendi eylemleri için çalışa­
cak yandaşlar toplamak için de kullanırlar: İğ­
renç eylemler bir kez başladı mı, bunlara kar­
şı olanlar bile cezalandırılma korkusuyla çatış­
maya katılırlar.
Özet
Bu bölümde, birbiriyle ilişkili ırk, etniklik ve
milliyetçilik konularından söz edildi. Çoğun­
lukla bu toplumsal inşalar, bireyler için başvu­
ru çerçevesi oluşturmaktan daha fazlasını ya­
par ve genellikle, kaynaklara ve siyasal katılı­
ma erişimi yapılandırır; böylece toplumsal ta-
baklaşmanın temelini oluşturur. Her toplum­
da insanlar, her biri ayrı bir kimliğe sahip ve
ayrıca üyeleri üzerinde hak iddia eden grup­
lar oluştururlar. Haneden ulusa kadar bu kim­
likler ve hak iddiaları, yaygın bir “biz-onlar”
karşıtlığım yansıtır. Teknolojik düzeyi ne olur­
sa olsun tüm toplumlar, diğer toplumlar karşı­
sındaki biricikliklerine çok fazla vurgu yapar­
lar; zenofobi (yabancı korkusu) küresel bir ol­
gudur.
Çocuk büyürken, çevresindekilerin, özellik­
le de ana-babasınm, abla ve ağabeylerinin, ni­
ne ve dedelerinin davranışlarını, tavırlarını ve
Etnik çatışmalar ister baskıcı ulusal ideolo­
jiye tepki olarak, isterse zayıf bir devlet içinde
savaşan hiziplerin sonucunda ortaya çıkmış ol­
sun, bir dava etrafında toplanmaya sevkeden
etkili bir faktör olmakla birlikte etnik kimli­
ğin, nadiren bir çatışmanın asıl nedeni olabil­
diği açıktır. Gözlemlere göre belli çatışmaların
etniklikle pek ilgisi olmayan çok açık nedenle­
ri vardır. Akrabalık, cemaat ve kültür retoriği
ne denli gündeme getirilirse getirilsin, geçmişe
bakmak, oldukça farklı uzlaşma örüntülerinin
ve cemaat sınırlarına ilişkin nosyonların varlı­
ğını açığa çıkaracaktır.
değerlerini tecrübe ettiği için, kişisel toplum­
sal kimlik aile yaşamının potası içinde oluşur.
H atta çok küçük insan toplulukları bile ba­
zı amaçlar doğrultusunda kendilerini, diğerle­
rinden kolektif kimlikle ayıracak şekilde grup­
laştırırlar.
Bütün toplumlar, daha küçük grupların ya
da alt gruplarının bütünleşmesiyle oluşur; bu
gruplar, hanehalkı, soy, siyasal parti, işçi sen­
dikası ya da başka gruplar şeklinde ortaya çı­
kabilir. 19. yüzyıl büyük Fransız sosyoloğu
Emile Durkheim (1964), bu süreçten toplum­
sal işbölümü olarak söz eder. Toplum biçimle­
rinden biri benzer parçalardan kurulu toplum­
dur (haneler, sülâleler ya da diğer soy grupla­
rı). Toplumun aynı cinsiyetten ve aynı yaş ka­
tegorisinden her bireyi, tıpkı diğerleri gibi aynı
türden toplumsal grupların üyesidir. Mekanik
dayanışma gösteren bu tip örgütlenmeye örnek
olarak, Kenya’nın Ariaallerinin eşitlikçi top­
lumsal örgütlenmesi gösterilir.
Diğer toplumsal örgütlenme biçimi daha
karmaşıktır; bu tip toplum, birbirine benzeme­
yen ve belli alanlarda uzmanlaşmış toplumsal
gruplardan kuruludur. Hiç kimse bu gruplar­
dan tümüne birden katılamaz, fakat her biri en
azından birkaçına iştirak eder. Durkheim bu
tür toplumu, organik dayanışma gösteren top­
lum olarak nitelemiştir, çünkü bu tür toplum
çok sayıda fakat her biri ayrı işleve sahip uz­
manlaşmış parçalardan kurulmuş canlı bir or­
ganizmanın yapısını andırmaktadır.
İnsanları sınıflama biçimimiz, büyük ölçü­
de onlara davranma biçimimizi ve onlardan
beklediğimiz davranış biçimini de etkiler. Bir
toplumsal kategori, kültürel olarak tanımlan­
mış belli nitelikleri paylaşan bütün insanlar­
dan oluşur. Ayrıca, insanlardan yaşlarına, cin­
siyetlerine (daha doğrusu toplumsal cinsiyet­
lerine) ve aile statülerine (toplumsal sınıf, ırk
ve etniklik gibi kategorileri saymaya gerek bile
yok) göre söz ettiğimizde, bir kategoriler siste­
mi kullanmış oluyoruz. Başka bir deyişle, top­
lumsal kategoriler, bizim kişisel bağlantılarımı­
zın sınırlarını tespit eder. Toplumsal kategori­
ler, grupların ya da hatta bağlantıların bizzat
kendileri değildir, ancak bu tür ayrımlar, grup­
ların oluşmasının temelini hazırlayabilir ve ha­
zırlamaktadır; ayrıca, kaynaklara ve iktidara
erişimi etkiler.
Toplumsal kategorileri tanımlayan bazı öl­
çütler evrensel, bazıları ise yereldir. Toplum ­
sal cinsiyet kimliği evrensel bir kategori ol­
makla birlikte, toplumsal cinsiyetin toplumsal
çeşitliliği ancak son yıllarda yoğun bir biçim­
de çalışılmaya başlanmıştır. Toplumsal cinsi­
yet ayrımları yansımalarını, çocuğun nasıl top-
lumsallaştırıldığında, işin nasıl örgütlendiğin­
de ve karşılığının verildiğinde ve siyasal güce
ve kaynaklar üzerindeki denetime erişimde bu­
lur. Soyları farklı ya da tarihsel olarak atala­
rı farklı yerel halkları bir araya getiren ve siya­
sal olarak daha karmaşık toplumlarda ise, ırk
ve etniklik özellikle önemli ölçütler olm akta­
dır. Bunlardan ırk, çeşitli ve çelişkili anlamlara
sahiptir; çoğu toplum bilimci bu terimi hiç kul­
lanmamayı, bunu yerine etniklik terimini kul­
lanmayı tercih etmektedir.
Irk terimi, toplumsal anlamınandan fark­
lı olarak biyolojik bir kavram olarak kullanıl­
dığında farklı anlamlara sahiptir. Biyolojik ırk,
ortak gen havuzunun, yani bir türün biyolo­
jik alt grubunun sağladığı kendine özgü gene­
tik oluşumu paylaşan bir nüfustur. Irk türün­
den kategorilere göre yapılan sınıflandırmalar­
da kullanılan görsel araçlar fenotipik özellik­
ler, yani genetik farklılıkların fizyolojik göster­
geleridir: Deri rengi, göz rengi, saç biçimi, v.s...
Asıl sorun, “kendine özgü”nün ne anlama gel­
diği hususunda uzlaşmaya varmanın zor oldu­
ğu gerçeğinde yatmaktadır. Daha önemlisi ise,
bir tür içindeki çoğu genetik varyasyon, mole-
küler düzey dışında görülemez, dolayısıyla pek
kullanışlı değildir. Herkes genetik olarak di­
ğerlerinden farklı olduğu için, bir biyolojik ır­
kı neyin oluşturduğunun tespiti ihtiyarî olabil­
mektedir. Biyolojik sınıflamanın ihtiyarî doğa­
sı nedeniyle, bu tür grupları toplumsal ya da
öğrenilmiş davranışların herhangi bir yanıy­
la ilişkilendirmek hiç doğru olmaz. Öğrenilmiş
davranış kalıtılmaz, kazanılır, dolayısıyla biyo­
lojik ırkın bir özelliği değildir.
Irk, toplumsal ya da kültürel grupların tas­
virinde kullanıldığında, buna “toplumsal ırk”
diyebiliriz; çoğu toplum bilimci bu kullanımı
tasvip etmez. Beyaz, siyah, Afrikalı-Amerikalı
gibi ırksal kategoriler biyolojik grupları anlat­
maz; sonuçta çoğu Afrikalı-Amerikalınm gen­
lerinin önemli bir kısmı beyaz atalarından gel­
mektedir. Buna karşılık beyazların genleri çe­
şitli soyların gen havuzlarından gelmektedir.
Belli bir soyun fenotipik ya da fiziksel göster­
geleri gibi görünenler, pratikte, sadece toplum­
sal kimliğe ilişkin ipuçlarını verir ve bunlar ge­
nellikle yanlış olanlardır.
Bu ölçütleri haksız karşılaştırmalar ya da
ayrımlar için kullanma pratiği, ırkın toplum­
sal inşasıyla yakından ilişkilidir. Kültür edin­
me yeteneği açısından ırkların biyolojik olarak
eşit olmadığı inancına göre davranmak ırkçı­
lıktır; ya da daha genel anlamıyla ırkçılık, ırk­
ların tamamen kendilerine özgü davranış eği­
limleri varmış ve bu eğilimler derecelendirilebi-
lirmiş gibi davranmaktır. Irkçı adlandırmaları
kullanmak, toplumsal ve ekonomik eşitsizliği
sürdüren ideolojilerin parçası olabilmektedir.
Toplumsal kimliğin etniklikle tanımlanma­
sı daha kullanışlı bir yoldur, çünkü güncel kul­
lanımıyla bu terimin hiçbir biyolojik yan anla­
mı yoktur. Etniklik, bireyin kendisine atfettiği
ve diğerlerinin de kabul ettiği bir toplumsal ya
da grup kimliğini anlatır. Etniklik, kökensel,
dilsel ve/veya dinsel açıdan toplumsal algılara
dayalı farklılıklardan kaynaklanan kategorile­
rin temelidir. Etniklik, pek çok bakımdan soy
ideolojisine benzer, çünkü kişinin toplumsal
kimliğinin bir parçası olarak ve genellikle do­
ğumda atfedilen kökenine ya da soyuna vurgu
yapar. Irka yapılan ırksal eşitlik ya da ırk ayrı­
mı gibi göndermeler, gerçekte genellikle etnik-
liğe yapılan göndermelerdir. Etnik kategoriler
kültürel olarak tanımlandığı için, bunlar yön­
lendirilebilir ya da değiştirilebilir. Bireyin etnik
kimliğine ilişkin tanım, onun durumuna bağlı
olarak değişebilir.
Etnik farklılıklar, kendisini ekonomik sı­
kıntılarda ya da bir kaynağın tekelleşmesin­
de gösterdiğinde, genellikle uyumlu ilişkiler
gelişemez. Bir ulus devlet içindeki farklı etnik
grupların bireyleri arasındaki ilişkiler, çoğun­
lukla çatışma ile ifade edilir. ABD ve Büyük
Britanya gibi, siyasal güce erişimde demokra­
tik olmalarıyla gururlanan toplumlar bile bu
tür çatışmalara karşı bağışık değildirler. Büyük
alt nüfusların ayrımcı muameleye tâbi tutuldu­
ğu bir toplum, tabakalaşmış toplumdur.
Çok etnik gruplu toplum larm ortak bir
özelliği ne yazık ki, etnik kategorilerin iktidara
erişimini ya da siyasal kararlara tam katılımını
kısıtlamak üzere kullanılmasıdır. Eğer bir top­
lumda, ırksal ve etnik gruplandırmalar derece-
lendiriliyorsa, o toplumdan tabakalaşm ış top­
lum olarak söz edilir. Bu süreç, en açık, bir top­
lumda egemen grubun üyeleri diğer etnik grup­
lara ayrımcılık uyguluyorsa görülebilir.
Bu anlamda, tabakalaşmış toplumda oluş­
muş gruplar eşitsizliğin sürdürülmesine yol
açar ve bu tür eşitsizliklerin bireylerin kişisel
güçleri ya da zayıflıklarıyla bir ilgisi yoktur.
Tabakalaşmayı tanımlayan şu üç kavram üze­
rinde yoğunlaşırsak bu olguyu daha iyi anlaya­
biliriz: Sınıf, kast ve kölelik. Amerikan toplu­
mu da dahil olmak üzere pek çok modern dev­
letli toplum, toplumsal ve ekonomik sınıf doğ-
rulutusunda belli dereceye kadar tabakalaşmış
olarak düşünülebilir. “Toplumsal sınıf” terimi,
genellikle benzer eğitim düzeyine, toplumsal
geçmişe, iş imkânlarına ve toplumsal duruşa
sahip olan insanları tanımlamak için kullanılır.
Toplumsal sınıf ile ilişkili bir başka terim eko­
nomik sınıftır. Ekonomik sınıf, üyelerini toplu­
mun üretim araçları -zenginlik ve üretim araç­
ları ve kaynakları üzerinde uygulayabilecekle­
ri göreli ekonomik denetim- ile ilişkisi çerçeve­
sindeki ekonomik konumuyla tanımlayan bir
gruptur. Yine, ekonomik sınıf ayrımlarının be­
lirgin olduğu toplumlarda, her sınıfın kendisini
yeniden ürettiği ve varlığım sürdürdüğüne iliş­
kin bir varsayım mevcuttur.
Toplumsal sınıflar kendilerini sürdürebilse-
ler de, bir aile mensup olduğu sınıfı değiştire­
bilir. Kastlar ise, her biri kapalı ve her biri gö­
reli konumuyla tanımlanmış bir dizi derece­
lenmiş etnik gruba benzer. Bireyin hangi kasta
mensup olduğu doğumda belirlenir ve genellik­
le değiştirilemez. Brahman (din adamları) kas­
tına doğmuş Hintli bir erkek çocuk, ayinsel bir
göreneği yerine getirip getirmemesine bağlı ol­
maksızın, hep o kastın üyesi olarak kalacaktır.
Kişi kast içi evlilik yapmak zorundadır ve zen­
ginliklerinde, eğitimlerinde ve sınıflarında de­
ğişmeler olsa bile, o kişinin soyunu sürdüren
herkes aynı kastın mensubu olacaktır.
Kölelik, yakın zamanlara kadar bütün kı­
talarda yaygın olduysa da, şu ya da bu şekilde
bugün artık uygulanmamaktadır. Köle, kendi
emeğinin sahibi olmayan ve bu türden bir eko­
nomik sınıfın mensubu olan kimsedir. İnsanlar
doğuştan köle olduklarında (özgürlüklerinin
bahşedilmesi dışında), ABD’nin kölelik zaman­
larında olduğu gibi, kölelerin bir kast oluştur­
duğu söylenebilir.
Etniklik edilgen bir toplumsal kimlik ol­
maktan daha fazla şey ifade eder. Dünyanın
her yerinde, masaların etnik kimlikleri doğrul­
tusunda siyasal eyleme geçtiklerini görüyoruz
ve günümüzdeki çatışmaların çoğunun etnik
boyutu vardır. Bu, temelinde günümüzün çağ­
daş devletlerini meşru kılan ideolojinin yattığı
milliyetçilikle çok yakından ilişkilidir.
Çatışma içindeki partiler, genellikle eylem­
lerini kadim ve denetlenemez düşmanlıklar­
la gerekçelendirseler de, etnik siyasetlerin bu­
nunla eşit tutulmaması gerekir. Siyasal tavır­
lara şekil veren ve sürekliliğini sağlayan şeyin
ideolojik ve örfî modeller olduğu söylenebilir
ve bunlar çoğunlukla kabilesel, etnik ve ulu­
sal dışavurumlara çarpıcı biçimde benzeyen
nosyonları hatırlatır. Bu modeller örfe, akra­
balığa, aileye ve tarihsel geçmişe ilişkin inanç­
lardan kaynaklanan duygusal bağlara dayan­
maktadır ve dilin ve dinin de içinde yer aldığı
bilinen kodlar ve simgelerle ifade edilir. Etnik­
lik gibi milliyetçilik de, birçok amaç etrafında
insanları biraraya toplayan, dayanıklı bir top­
lumsal ve siyasal güçtür ve bunu, çok farklı re­
kabetçi ya da alternatif uzlaşma ilkeleri bağla­
mında yapar. Benedict Anderson (1991), ulu­
su “tahayyül edilen bir siyasal cemaat” olarak
tanımlamıştır.
Devlet siyasetini gerekçelendirmek üzere
milliyetçi ideolojinin kullanılması ile etnik si­
yasal hareket arasında yakın bir ilişki vardır.
Nasıl ki milliyetçilik bir devlet ideolojisi ola­
rak saygın bir konuma getirildiği zaman bir ül­
kenin ve bir halkın ebedi birliğini ilân ediyor­
sa; ayrı bir etniklik iddiasında bulunmak da,
aynı milliyetçilik formülasyonu tarafından, al­
gıya dayalı olarak çıkarları ve kimlikleri teh­
dit edilenlerin güçlü bir tepkisine neden olabil­
mektedir.
EKONOMİK DAVRANIŞA İLİŞKİN
Ka v r a m l a r
EKONOMİLERİN
ÖRGÜTLENMESİNDEKİ
ÇEŞİTLİLİKLER
Ka y n a k l a r a E r İ ş İ m İ n
DÜZENLENMESİ
Mülkiyet Hakları
özel Mülkiyete Karşı Ortak
Mülkiyet Sistemleri
Özel Mülkiyet ve Ticarî Tarım
ÖRNEK OLAY
Kumruların öttüğü Yer
Sermaye Mallarının Denetimi
HALKLARIN DURUMU
Bir Köylü Ayaklanmasının
Ekolojisi

ÜRETİM
Üretimin örgütlenmesi
Üretim Stratejileri
Hane Birliğinde Emek, Toplumsal
Cinsiyet ve Üretkenlik
ÖRNEK OLAY
Gainj Kadınlarının Üretken Emeği

Ka y n a k M ü b a d e l e s İ
Mübadele Mekanizmaları
ÖRNEK OLAY
Kula Halkası
Mübadelenin Örgütlenmesi
TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Para ile Akrabalık:
Kadın Emeği ve Toplumsal
ilişkilerdeki idealler

EKONOMİK DENEYİM VE
Uy a r l a n m a
İNSAN EKOLOJİSİ
Dağlardan Sonra Yine Dağlar
Gelir
 ONUNCU BÖLÜM

Ekonomi: Kaynaklar, Üretim ve Mübadele

E
konomi, uyarlanmanın bazı maddî yanla­
rını inceleme aracıdır. En basit tanımıyla
ekonomi, istenilen kaynakları elde etmek için
insanların belli araçları -zam an, para ve hatta
toplumsal beceriler- kullanma biçimlerinin in­
celenmesidir. Bu geniş anlama göre, bütün top-
lumların bir ekonomisi ve insanların hemen he­
men tüm eylemlerinin arkasında ekonomik bir
yan vardır. Kenya’daki Ariaal erkeği, kendi yaş
grubundan birine verdiği ineğin karşılığını he­
men almaz, fakat bilir ki gelecekte arkadaşının
sürüsü üzerinde hak kazanmıştır ve yatırımının
ertelenmiş karşılığına ilişkin beklentisiyle eko­
nomik bir işe girmiştir. Ayrıca, elinde tutarak
koruyamayacağı sermayesini temel sürüden çı­
karmakla onu güvence altına almış olur. New
Y ork’taki bir borsacı, dünyanın her yerinden
görünmeyen şirketlerin hisselerini alıp satarak,
daha az kişisel olmakla birlikte, benzer ekono­
mi işini yapmaktadır.
Bir toplumun eko n o m ik sistem i , insanla­
rın iştigal ettikleri fikirler ve kurumlar ve kay­
nakları ihtiyaçlarını ve arzularını tatmin etmek
üzere garanti altına almak için angaje oldukları
davranışlar olarak tanımlanabilir. O halde bir
ekonomik sistemin, fikirler, davranış örüntüle-
ri ve belli amaca yönelik kurumlardan oluşan
bileşenleri vardır.
Amazon’da geleneksel bir balık pazarı. Pazar odaklı bir geçimlik üretim faliyeti olan geleneksel balıkçılık
tarımsal gelişmeler nedeniyle tehdit altındadır.
Antopoloji, insanların hayatî kaynakları el­
de ettikleri, kültürel olarak farklılık gösteren
ve duygu yüklenmiş olan araçlara, kişiselleşti­
rilmemiş, yani parasal işlerin ötesinde bir ba­
kış açısı sağlayarak ekonomi bilimine katkıda
bulunmaktadır. Antropolojik yaklaşım, insan­
ların işlev gördükleri kültürel ya da toplumsal
bağlama ve ekonomik davranışları şekillendir­
mede toplumsal ilişkilerin veya akrabalık ilişki­
lerinin önemine vurgu yapar. Batılı bir ekono-
miçı için, birinin arabasını kayınbiraderine ya­
bancı birine satabileceğinden daha düşük fiya­
ta satıyor olması, her yıl milyonlarca arabanın
satılıyor olması nedeniyle pek bir önem arz et­
memektedir. Fakat, söz konusu toplum, antro­
pologların da sık sık ilişki içinde oldukları, gö­
rece düşük nüfuslu bir toplum olunca, akraba­
larla ya da toplumsal olarak yakın ilişki içinde­
ki bireylerle yapılan işler, istisna olmaktan çı­
karak bir norm halini alır. Ayrıca, ileride göre­
ceğimiz gibi, bütün toplumlarda toplumsal iliş­
kiler, bizim tamamıyla maddiyata dayandığını
düşündüğümüz mübadelelere etki etmektedir.
İster hane düzeyinde isterse küresel ölçekte
olsun, bütün ekonomik faaliyetler üç temel sü­
reci kapsar:
 1. Kaynaklara erişimin düzenlenmesi - top­
rağın, suyun ve hammaddenin kullanımı üze­
rindeki denetim.
2. Üretim - doğal kaynakların kullanılabilir
hale dönüştürülmesi.
3. Mübadele - mal ve hizmetlerin toplum
bireyleri arasında dağılımı.
Bir halkın bir kaynağı elde etme ve kullan­
ma stratejisi, genellikle kaynaklara sürekli eri­
şimin belli ölçüde güvence altına alınmasına
dayalıdır. Dolayısıyla, kaynaklara erişim ve bi­
reylerin ve grupların kaynakları ellerinde tut­
ma hakları birinci süreçtir. İkincisi, üretimin
doğası ve örgütlenmesidir. Kaynaklar, nadiren
doğada bulundukları halleriyle kullanılır; bun­
lar üretim süreçleri içinde dönüştürülür. Son
olarak, mal, hizmet ve kaynaklar, zorunlu ola­
rak bireyler arasında çeşitli yollarla mübadele
edilir ya da yeniden dağıtlır. Toplumlar arası
farklılıklara rağmen, bu süreçler bütün kültür­
lerde bulunur, bu bölümdeki çoğu tartışmanın
odağı bu süreçler olacaktır. Ancak bu süreçle­
ri keşfetmeden önce, ekonomiye ilişkin bazı te­
mel kavramları anlamamız gerekir.
EKONOMİK DAVRANIŞA İLİŞKİN
Ka v r a m l a r
Toplum bilimlerinde merkezî bir konuma sa­
hip olan ekonomik süreçlerin incelenmesi ol­
dukça fazla tartışmaya yol açmıştır. E kono­
mi disiplininin kurucusu olan Adam Smith, 18.
yüzyılın sonunda toplum bilimleri açısından te­
mel bir soru ortaya attı: İnsanların birbirlerin­
den bağımsız olarak gerçekleştirdikleri eylem­
ler nasıl düzenli örüntüler ya da süreçlerle so­
nuçlanıyor? Herkes kendi çıkarı peşinde ko­
şarken neden kaos yaşanmıyor? Adam Smith’e
göre bunun yanıtı şudur: Eğer insanlar özgür
iradeye sahip olup aklî biçimde hareket ediyor­
larsa kaos patlak vermez, çünkü benzer koşul­
lar altında benzer kararlar vereceklerdir ve so­
nuç düzenli örüntüler şeklinde olacaktır. “İde­
al pazar mekanizması”na (biraz sonra açıkla­
yacağımız gibi tamamıyla varsayıma dayalı bir
olasılık) sahip toplumlarda, kazancı en yük­
seğe çıkarıp maliyeti en aza indirecek biçimde
aklî hareket eden pek çok insanın yaptığı pek
çok seçimin bir sonucu olarak, fiyatların arz ve
taleple doğrudan ilişkili düzgün örüntüler iz­
lemesi beklenir. Bu yaklaşımın merkezinde kıt
kaynaklar kavramı yer alır: İnsanların kendile­
rini tatmin etmeye yönelik arzuları kaçınılmaz
bir biçimde ellerindeki kaynaklardan daha faz­
ladır. Dolayısıyla, ellerindeki seçenekleri tartıp
hangilerinden en az maliyetle en fazla yararla­
nabileceklerini seçmek yoluyla akılcı ekono­
mik kararlar vermek zorundadırlar. Kısacası,
klasik ekonomi kuramı akılcı bireysel davranı­
şı bütün ekonomik ilişkilerin arkasındaki itici
güç olarak görür.
Bireyin özgür iradesine dayanarak ve akıl­
cılık ve kişisel çıkar temelinde karar aldığı
yolundaki bu varsayım, evrensel olarak ka­
bul görmez. Aralarında Kari M arx ve Em i­
le Durkheim’ın da bulunduğu 19. yüzyıl top­
lumbilimcileri, toplumun kendi akılsallığım in­
sanlara empoze ettiğini ve ekonomik kuramla­
rın, ilgili bireylerin ihtiyaçlarını dikkate almak­
sızın kendilerini sürdürdüklerini ileri sürdüler.
Ekonomi toplumu besleyen bir süreç olarak
görülür ve her toplum bunu kendi kuramları­
nı kullanarak yapar. Bu görüş bireysel akılcılı­
ğı ve seçimi hesaba katmak yerine, açıkça eko­
nomik olsun ya da olmasın kuramların toplu­
mun maddî ihtiyaçlarını nasıl karşıladığına ba-
kar. Farklı toplumların oldukça farklı ekono­
mik yapılara sahip olabilecekleri ve bireylerin
klasik varsayımların öngöremediği biçimlerde
hareket edecekleri ileri sürülür.
Bu görüşü ileri sürenler, ekonomi kuramla­
rının çoğunun endüstriyel kapitalizm kaynak­
lı olup sermaye malları, artık-ürün, kâr güdü­
sü ve kıt kaynakların dağılımı gibi temel kav­
ramların bu sistemi inceleyebilmek için gelişti­
rilmiş soyutlamalar olduğunu belirtirler. Ayrı­
ca, bu kavramların pazar ekonomisine ya da
kapitalist ekonomiye dahil olmayan ekonomik
sistemleri incelemede çok kullanışlı olmadığını
öne sürerler. Ekonomik antropolojinin bu eko­
lüne özcülük (substantivism) adı verilir. Özcü-
lere göre, endüstriyel olmayan toplumları Ba­
tılı ekonomi kavramlarıyla incelemek yanıltı­
cıdır; örneğin kâr güdüsü gibi güdülerin ha­
talı bir şekilde bu insanlara atfedilmesine yol
açar. Özcüler, ekonomik süreçlerin bütün top­
lumsal ve kültürel düzenin sürdürülmesi ola­
rak anlaşılmasını sağlayacak kuramlar geliş­
tirilmesini önerirler. Klasik ekonomi kuramı­
nın birincil olarak mesele edindiği bireysel ka­
rar alma ve seçim, özcü çalışmaların ikincil il­
gi alanına girer.
Hem riski en aza indirmeye ve oyun kura­
mına ilişkin çağdaş modellere başvuran hem
de Adam Smith geleneğinin egemen ekono­
mi kuramına dayanan diğer antropologlar, bi­
çimsel ekonomi kuramının kavramları genişle-
tildiği takdirde, bu kavramların pazar ekono­
misine sahip toplumlardan oldukça farklı eko­
nomik sistemlerin incelenmesinin araçları ola­
rak kullanılabileceklerini ileri sürerler. Bu yak­
laşıma bazen biçimcilik (formalism) adı verilir.
Biçimciler, pazar ekonomisine sahip olmayan
toplumlardaki bireylerin doğrudan bir mad­
diyat anlamında kâr gütmedikleri olgusunun,
kâr kavramının davranışlarında hiç yer alma­
dığı anlamına gelmediğini ileri sürerler. Geniş
anlamıyla kâr, kıt ya da sınırlı olan bir şeyi -k i
bunun mutlaka para ya da maddî bir şey olma­
sı gerekmiyor- azamîleştirmektir. Eğer insan­
lar ekonomik alışverişlerinde, saygınlık ya da
toplumsal ağ kurma anlamında bir kâr arayışı
içindelerse, algıya dayalı avantajı azamîleştir­
meye çalışıyorlar demektir. Biçimciler, insan­
ların her yerde davranışlarını kıt olan şeyleri
azamîleştirmeye yönlendirdiklerini, yani ken­
dilerine yarar sağlamaya -b u yarar nasıl ölçü­
lürse ölçülsün- yönelik hareket ettiklerini ile­
ri sürerler.
Harold Schneider’m (1974) belirttiği gibi,
pek çok Afrika toplumunda sığırlar, hem ser­
maye, hem tasarruf, hem de tüketim malıdır.
Sermaye malı olması yavruluyor, süt ve gübre
veriyor olmasından; tasarruf malı olması var­
lık sahibi olmanın ve birikim yapmanın ara­
cı olmasından ve tüketim malı olması da niha­
yetinde yeniyor ve derilerinin kullanılıyor ol­
masından ileri gelmektedir. Sığırcılık aynı za­
manda, Ariaallarda da görmüş olduğumuz gibi
pek çok durumda birincil toplumsal kurum ol­
maktadır. Schneider ve diğerleri, bu gözlemler­
den yola çıkarak insanın ekonomik davranış­
larının evrenselliğinden söz edilemeyeceği izle­
nimini edinirler. Bu yaklaşımda çalışmalar, bi­
reysel çeşitliliği ve seçim yapmada, girişimci­
likte, bireysel stratejilerde ve bunlara refakat
eden maliyet ve fayda etkenlerindeki farklılık­
ları vurgularlar.
Bu, insanların anlık kazanç ve tatmin teme­
linde iş gördüklerini varsaymak anlamına gel­
mez. Örneğin Herbert Simon, ekonomik karar
alma sürecinde gösterilen akılcılığın, mutlaka
en az verip en çoğunu almak şeklinde olmak
zorunda olmayıp, sadece davranışların sonuç­
larının değerlendirilebildiği bir değerler sistemi
açısından “seçenekli davranışlar arasından se­
çim yapmak” olduğunu ileri sürer (1966, s.75-
76). Dolayısıyla, eğer saygınlık arzusu ya da
akrabalarla iyi ilişkiler hemen karşılığı alına­
cak olan maddî bir kazanımdan daha önem­
li sayılıyorsa, o zaman kişi akılcı bir biçimde
maddî kârı gözardı edebilir ve geri kalan her
şeyden vazgeçerek, hatta belki de bunları he­
sapsızca israf ederek sadece neye ihtiyacı varsa
onu elde etmeye çalışabilir.
Örneğin, temel gelirlerini Güney Afrika
madenlerinde göçmen işçi olarak çalıştıkları
işten elde eden Lesotho çobanları, tam aksini
yapmaktansa nakitlerini sığıra çevirmeyi tercih
ederler (Ferguson, akt. Barfield, 1993, s.52).
Hatta o kadar çok sığır satın alıyorlar ki, gele­
neksel olarak sığır üretim bölgesi olan Lesotho,
sığır ithal eden bir bölge haline gelmiştir. Ayrı­
ca bu çobanlar, sığırları afetlere karşı bir gü­
vence olarak da görmezler, çünkü çoğu sığırın
öleceği belli olduğu halde kuraklık dönemle­
rinde bile bunları satmayı reddederler. Tek ba­
şına sığır sahipliği, bir insanı hem zengin hem
de saygın kılabilmektedir. Uzun dönemler evle­
rinden uzak kalan erkekler, sığıra yatırım yap­
mak suretiyle toplumsal ilişki ağlarını koruya­
bilmekte ve aynı zamanda, ne kadar uzun sü­
re uzak kalırlarsa kalsınlar, sonunda geri döne­
ceklerini göstermektedirler.
İktisatçı Kenneth Boulding’in (1961) işaret
ettiği gibi, pazar ekonomisine sahip toplumlar­
da yaşayan insanlar bile ekonomik pratikleri­
ni günlük kazançları açısından yeniden gözden
geçirmezler. Aksine, onları hoşnutsuz edecek
bir şey olmadığı sürece, hep yapmakta olduk­
ları şeyleri yapmaya devam etme eğilimi göste­
rirler. Boulding’e göre bu pratik -kısa dönem­
li avantajlarını en yükseğe çıkartma çabası ola­
rak değil de- ekonomik akılcılığın esası olarak
değerlendirilir.
Son olarak, ekonomik kararlardaki akıl­
cılık, kararları alan kişinin durumuyla ilişki­
li olarak değerlendirilmelidir. Scott C ook’un
işaret ettiği gibi, “kabile toplumlarmda yaşa­
yanlar ve köylüler, her zaman koşullar içinde­
ki mümkün olan en iyi ya da en düşük maliyet­
li seçeneği tercih etmezler” (1966, s.844). Dışa­
rıdan bakan birine bu seçimler akıldışı görüne­
bilir, çünkü bu kişi bu seçimlerin kendine özgü
durumunun farkında değildir. Bu pek çok ba­
kımdan, çevre tarafından önlerine atılmış olan
karşıt talepler karşısında bireylerin nasıl karar
aldıklarına ve ne tür strateji izlediklerine bakan
evrimci paradigmayı (bölüm 3) andırır: Topla­
yıcılık pahasına av peşine düşmek, yani bireyin
yaşamını ve desteğini riske atarak yüksek de­
ğerli besin peşine düşmek gibi... (Smith ve Win-
terhalter, 1992, s.53). Bireyler, sürekli olarak
bu tür karşıt kazanımları ve muhtemel riskleri
dengelemek zorundadır; nadiren, sadece muh­
temel en büyük kazanımı elde etmeye çalışır­
lar. Bunun yerine, maliyet ve riske karşı kaza-
nımları dengeleyecek, farklı seçeneklerin karış­
tığı bir sonuca ulaşmayı tercih ederler. Koşul­
lar dikkate alındığında, dışarıdan bakıldığında
kötü gibi görünen ekonomik kararların aslın­
da çok mantıklı olduğu ortaya çıkar. Ekono­
mik antropoloji çalışanlar, okur yazar olma­
yan toplumlarda yaşayan insanların ekonomik
davranışlarının da, en az karmaşık sanayi top­
lumlarmda yaşayan insanlarınki kadar akılcı
olduğuna ve eğer bu davranışlarda bir akıldışı-
lık görülürse buradaki hatanın ya akılcılığın et-
nikmerkezci tanımlanmasından ya da gözlem­
cinin koşulları dikkate almamasından kaynak­
landığına inanırlar.
Kenya’daki Ariaal çobanlarının bugünler­
de karşılaştıkları güçlüklerle ilgili tartışmamız­
da gördüğümüz gibi, hükümetler ancak, eğer
hedef kesim için iyi olmayan en fazla sayıda sı­
ğırı ayıklayarak piyasa için üretim yapmak ise,
geleneksel çobanlığın pratik bir değeri olduğu­
nu görme eğilimindedir (Barfield, 1993). H ü­
kümetlerin israf saydıkları şey -yani artık sa­
tışlarından kâr edilemeyecek noktaya gelinceye
kadar sığırları elde tutm ak- çobanlar için çok
mantıklı olabilir, çünkü sığırlar aynı zamanda
geçimi sağlamaktan toplumsal zorunlulukla­
ra cevap vermeye ve afet zamanları için güven­
ce olmaya kadar pek çok farklı ihtiyaca hizmet
eder. Özellikle, kıtlık dönemlerinde ihtiyaç du­
yulan malların, sığırların satılmasıyla elde edi­
lecek parayla satın alınabileceğini güvence altı­
na alamayan ulusal ekonomilerde, arkadaşına
sığır vererek kefil olmanın toplumsal avantajı
sığırları satmanın ekonomik avantajından çok
daha fazladır (Barfield, 1993, s.52). Ayrıca ço­
banların, para ekonomisiyle gittikçe daha çok
bütünleşmeleri sonucunda, sığır yetiştiriciliğini
sadece para kazanma aracı olarak görecekleri
de şüphelidir.
EKONOMİLERİN ÖRGÜTLENMESİNDEKİ
ÇEŞİTLİLİKLER
Batılı ekonomi kuramı, bilfiil kullandığı ö l­
çüler çerçevesinde, varlıklarının yegâne nede­
ni kaynakları harekete geçirmek olan uzman­
laşmış ekonom ik kurum larm varlığını var­
sayar. Ayrıca, bu kurumlarm “alt uzmanlık
alanları”na ayrılacağını da -y an i herbirinin
ekonomik yaşamın ayrı bir alanını denetleye­
ceğini- varsayar. Amerikan toplumunda bu
varsayımlar mantıksal olarak geçerlidir, çün­
kü bizim alım satım yapabildiğimiz dükkânla­
rımız, kredi alabildiğimiz ve paramızı yatırabil­
diğimiz bankalarımız vs. vardır ve bu kurum­
lar, büyük ölçüde tamamen ekonomik kuram­
lardır. Ancak, sanayileşmemiş ya da pazar eko­
nomisine sahip olmayan toplumlarda, pek çok
ekonomik işlevin, hem beraberce tek bir ku­
rum içinde toplandığını hem de bu kurumun
ekonomi dışı pek çok amaca hizmet ettiğini gö­
rüyoruz. Örneğin pek çok toplumda hane, üre­
tim birimi ve ekonomik yaşamın merkezi ol­
duğu gibi, aynı zamanda hepsi birbiriyle içiçe
geçmiş, dinsel etkinliklerin, siyasetin, akraba­
lık örgütlenmesinin, toplumsallaşmanın ve di­
ğer pek çok işlevin odak noktasıdır. Pazar eko­
nomisine sahip olmayan toplumlarda yaşayan
insanların ekonomik kurumlan toplumsal ya­
pının içine gömülüdür; öyle ki, ekonomik ola­
nı ekonomik olmayandan ayırt etmek nerdey-
se olanaksızdır.
H atta pazar yapısına sahip ekonomilerde
bile ekonomik kurumlar çok farklı olabilmek­
tedir. Yapacağımız büyük bir harcama için pa­
raya ihtiyacımız varsa, bunu bankadan ödünç
alırız ve sonra da parça parça öderiz. Diğer pek
çok toplumda bu işlev, bizim kredi kuruluşları­
mız gibi değil de, dönüşümlü kredi birliklerin­
ce yerine getirilir. Bunlar, düzenli olarak topla­
nan ve kazançlarının sabit bir miktarıyla gru­
bun “havuzu”na katkıda bulunun yaklaşık on
kişilik gruplardır. Belirlenmiş aralıklarla, ha­
vuzdaki para tümüyle kullanılmak üzere grup
üyelerinden birine verilir ve sonra yeni havuz­
da biriktirilen paralar başka bir üyeye verilir.
Kamerun’da (Batı Afrika), bankaların yanı
sıra, tontin adı verilen tam da böyle bir kredi
sistemi bulunmaktadır. Klasik tontin, katılım­
cıların eşit miktarlarda katkıda bulunduğu ve
toplanan tüm paranın grupta son kalana gitti­
ği malî bir anlaşmadır. Tontinin Kamerun’daki
biçiminde ise, katılımcılar her ay üzerinde an­
laştıkları miktarla katkıda bulunurlar ve son­
ra düzenli aralıklarla toplanan para üyelerden
birine ödünç verilir. Kamerun’da son zaman­
larda ortaya çıkan bir yenilik faizli tontindir;
üyeler sadece ödünç biriken parayı değil, kat­
kılarının faizini de alırlar (Brooke, 1987). Bü­
tün dünyada tontinin farklı biçimlerini görmek
mümkündür ve bunlar insanların kaynakları­
nı fona yatırabildiği ve böylece bu gruba üye
olanların tüketim mallarını alabildikleri, evle­
rini daha iyi hale getirebildikleri ya da bir iş
kurmak için sermaye bile elde edebildikleri ha­
yatî araçlardır. Tontineler toplumsal baskıyla
işler; arkadaşları banka borcunun yükümlülü­
ğünü yerine getiremeyecek durumda olanların
kaybetmesine izin vermez; eğer bir nedenle bu­
na göz yumacak olurlarsa toplumun gözünden
düşecekleri gibi, başka bir tontine de asla katı­
lamazlar. James Brooke’ın (1987) belirttiği gi­
bi, tontinler güven üzerine kuruludur ve katı­
lımcılar genellikle aynı mahalleden ya da aynı
etnik kökenden gelen bireylerdir.
J. Stephen Lansing’in verdiği bilgiye göre
(1991) Bali’de (Endonezya), su tanrıçalarına
adanmış oldukça karmaşık bir tapmaklar ağı,
binlerce çiftçiye ait tarlaların sulanma işini dü­
zenleyen ve eşgüdümünü sağlayan rahipler ta­
rafından denetlenir. Tarımı moderneşleştirme
çabasıyla 1 9 7 0 ’lerde hükümet, çiftçilerin tarla­
larında pirinç üretimini artırmak için en uygun
gördükleri programa göre sulama yapmaları­
nı teşvik ediyordu. Sonuç olarak, tarlalar her
bir çiftçinin kendi tarifesine göre sulanıyordu
ve bu beklenmedik bir şekilde bütün ürünler­
de kütlesel düşüşle sonuçlanan ekolojik bir bu­
nalıma neden oldu. Çiftçiler kendi programları
doğrultusunda ekim ve sulama yapmaya başla­
yınca, önceden tapınaklarca belirtilen düzende
yapılan sulamalarla kontrol altına alman asa­
laklar, artık bir tarladan diğerine geçiyordu.
Böylece düzenli sulamanın, mahsul döngüsü
ve asalak denetimi açısından hayatî bir araç ol­
duğu ortaya çıktı. Bu örnekte, kaynakların iş­
letiminde geleneksel dinî bir kurumun önemli
rol oynadığını görüyoruz. Antropolog Stephen
Lansing, hükümet planlamacılarının, bu sözde
ekonomik olmayan ve başka bir tarihe ait kül­
türel sistemin değerini anlamalarına yardım­
cı olmuştur.
Hatta dış görünüşleriyle birbirine benzeyen
iki toplum bile aslında çok farklı biçimlerde
örgütlenmiş olabilmektedir. Bugün bütün top-
lumlarda pazarlar bulunmaktadır; yine de pa­
zarlar tek biçimli değildir. Bazı yerlerde, belli
ürün türlerinde uzmanlaşmış komşu köylerin
insanları diğer köylerde üretilen ihtiyaçlarını
karşılamak üzere merkezî bir pazar kentinde,
toplanırlar (çömlekçilerin sepet, sepet yapanla­
rın pirinç satın alması gibi...). Bu tür pazarlar­
daki birbirine kenetlenmiş uzmanlıklar üretici­
leri karşılıklı bağımlılık durumunda tutar; ör­
neğin çömlekçiler, ihtiyaçları olan sepetleri el­
de edebilmek için çömlek yapmayı sürdürmek
zorundadırlar. Başka bazı pazarlarda ise bağ­
lar daha gevşektir. Üreticiler birbirleriyle sıkı
pazarlıklara girebilir ve anlaşmayı beğenmez­
lerse başka yere gidebilirler; yani kaçınılmaz
bir bağımlılık duygusu yoktur.
Pazarlar, ekonomi dışı işlerin ekonomik
olanlarla birleşme derecesine göre de farklılık
gösterir. Chicago’da tahıl borsasındaki alıcı ve
satıcılar, orada sadece alım ve satım yapmak
için bulunurlar. Ancak köylü toplumlarmda
çiftçiler, pazara sadece mal mübadelesinde bu­
lunmak için değil, doktora gitmek, çocuklarını
vaftiz ettirmek, yetişkin çocuklarının evlilikle­
rini ayarlamak, seçim yapmak, toplantılara ka­
tılmak ve kuşkusuz akrabaları ve arkadaşlarıy­
la toplumsallaşmak gibi çeşitli başka işleri gör­
mek için de gelirler. Bu toplumsal mübadeleyi
ve yanısıra, hiç kuşkusuz, önemli bilgilerden ve
siyasî haberlerden haberdar olmayı asıl pazar
süreçlerinde ayırmak mümkün değildir.
K a y n a k l a r a E r İş İ m İ n D ü z e n l e n m e s İ
Kaynakları güvence altına alabilmek için, bir
grubun sürekli olarak kaynakların yerleştiği
bölgeye erişim garantisine sahip olması gere­
kir. Bunu, belli bir bölge tesis edip, kullanımını
sadece grubun üyleriyle sınırlı tutarak yapabi­
lirler. İnsanlar, üretken kaynaklara erişimi çok
çeşitli biçimlerde tanımlar ve düzenlerler; ne
tür yol çizileneceğinin seçimi, kaynakların do­
ğasına ve bunları denetleme ve kullanma araç­
larına bağlıdır. Ekonomik davranışın bu yanı,
pek çok bakımdan çoğunlukla siyasî örgütlen­
me olarak düşünülen şeyle örtüşür.
Mülkiyet Haklan
Çoğu tarım ve sanayi toplumunun, insanların
üretken toprak ve diğer kaynaklar üzerindeki
haklarını tanımlayan net kuralları vardır. Ço­
ğu avcı-toplayıcı toplumda ise, bireyin kaynak
kullanma hakkı neredeyse sınırsızdır. Eskimo
ve Dobe îKunglar gibi avcı-toplayıcılarm, kay­
nakların mevsimsel elde edilebilirliğine bağlı
olarak hareket edebiliyor olmaları gerekir; ak­
si takdirde iklimdeki doğal değişimler bölgenin
su miktarını tükettiği ya da yabani hayvan ve­
ya bitki dağılımını değiştirdiği zaman açlıktan
ölebilirler. Besin miktarı ne denli belirsiz ya da
değişken ise, esnek sınırlara ve erişim hakkına
toplu olarak sahip olmaya duyulan ihtiyaç da
o denli büyük olmaktadır.
İnsanların bir bölgenin sınırlarını ne ölçüde
tanımlayacakları ve savunacakları, kendilerine
ait hakların sürdürülmesindeki maliyet-kazanç
hesaba bağlıdır. Kendi bölgesinin sınırlarını
çevreleyen ve savunan bir grup, bölgenin kay­
nak miktarını elinde tutar. Ancak bir bölge­
yi koruyabilmek, hem başka etkinliklerde kul­
lanılabilecek zaman ve enerjinin harcanmasını
gerektirir hem de risklidir; çünkü kişi sınrları
korumaya çalışırken öldürülebilir. Son olarak
kaynak açısından sınırlı bir bölgeye bel bağla­
mak, avcı-toplayıcılarda olduğu gibi dezavan­
tajlı olabilmektedir. Bölgeye bağlı olmak, mali­
yetlerin kazanımları aştığı ölçüde gevşetilecek,
kazanmaların maliyeti aştığı ölçüde ise daha sı­
kı denetim altında tutulacaktır. Bu nedenle av-
cı-toplayıcılar, grupların kuyular ya da sebze
açısından zengin alanlar gibi stratejik kaynak­
ların mülkiyetini kendilerine mal ettikleri böl­
gelere sahip olmakla birlikte, sınırlarını çiftçi­
lerin tarlalarım savundukları etkinlikte savun­
ma zorunluluğunda değillerdir (Dyson-Hud-
son ve Smith, 1978). Genellikle yabancıların
kendi kuyularından yararlanmalarına ve böl­
gelerine geçmelerine hemen izin verirler.
Ariaallere (Bölüm 6) oldukça benzeyen D o­
ğu Afrika’nın çoban Pokotlarmda, bu kaza-
nım-maliyet formülünün kullanıldığı açıkça
görülmektedir. Pokotların sorgum tarlaları,
hayatta kalmaları açısından hayatî öneme sa­
hiptir ve savunulmaları da görece daha kolay­
Bulgar Türkleri komünist dönemin sonunda evlerine ve mallarına el konulmasını protesto etmek amacıyla açlık grevi yapıyorlar.
Fotoğraf Daniel Bates)
dır, çünkü tarlalar hem küçüktür hem de ev­
lerin yakınında bulunur. Tarlalar hem hırsız­
lardan hem de hayvanlardan titizlikle koru­
nur. Pokotlarm sığırlarını otlattıkları meralar
ise savunulması neredeyse olanaksız alanlar­
dır ve bu yüzden buraları savunmaya çalışmak
pek akıllıca olmaz. Meralar çok geniş bir alanı
kapsar ve su kaynakları ve otların niteliği mev­
sime göre değişiklik gösterir. Kurumuş su çu­
kurları ve kararmış otların bulunduğu iyi ko­
runmuş bir toprak parçasının kimseye faydası
yoktur. Bu nedenle Pokotlar, meraları, tarlala­
ra ve tarım alanlarına göre çok daha az dene­
tim altında tutarlar.
İster gevşek ister sıkı bir şekilde olsun, bir
bölge üzerindeki denetimi sürdürmek, kaynak­
lara erişimin düzenlenmesinin ilk adımıdır. Her
toplumda kimlerin hangi kaynaklan, hangi ko­
şullar altında kullanabileceğinin düzenlenmesi­
ni sağlayan ilkeler vardır. Amerikan toplumun-
da gözlenen önemli bir ilke, özel mülkiyet ya da
mülk sahipliğidir. Amerikalılar toprak, su, ma­
denler, makineler ve tüm üretici kaynak tiple­
rini, kişinin sahip olabileceği şeyler addederler.
Birey ya da şirket olsun, kendi kaynaklarına ki­
min ve ne zaman erişebileceğine mülk sahibi
karar verir ve bunları istediği şekilde kullana­
bilir; yani isterse kiralayabilir isterse satabilir.
 Kuşkusuz, kapitalist ekonomiler bile özel
mülkiyet kavramının sınırları olduğunun far­
kındadır. Ulaşım ve elektrik gibi zorunlu kay­
nakları temin eden sistemler, bazen bunlar res­
men devletin mülkiyetinde olsa bile, çoğun­
lukla kamusal hizmet kuruluşları sayılır. Bun­
dan başka, kentleşme yasaları özel mülkiyetin
tam anlamıyla nasıl kullanılacağını tanımlar ve
toplumsal kısıtlamalar, kişinin bunu ne şekil­
de kullanacağına sınırlamalar getirir. ABD’de,
çok az mahallede evlerin arka bahçelerinde ta­
vuk beslemeye izin verilir (yakın zamanlara ka­
dar bu oldukça yaygın bir uygulamaydı). Ay­
rıca, fiilî mülk sahipliği etkin kullanıma bağ­
lı olabilmektedir. Örneğin pek çok Avrupa ve
Amerikan kentinde, sahiplerinin boş bıraktığı
binalara el koyanlar olabilmektedir. Pek çok az
gelişmiş ülkede, büyük kentlerin bazı bölümle­
ri tümüyle kırsal kesimden gelenlerin, belediye­
nin onayı ya da tapusuna sahip olmadan boş
alanlarda kabaca konut inşâ ederek oluştur­
dukları yasadışı yerleşim yerlerine teslim edi­
lir. Örneğin Türkiye’de bu tür yerleşim yerle­
rine gecekondu denir. Yoksul insanlar, kişiye
ait meskeni yıkmayı yasaklayan örfî hukuktan
yararlanarak, çok kısa sürede bir ev kurup yet­
kililerin evlerini tahliye ettirmelerine meydan
okumuş olurlar.
Çoğu sanayileşmemiş toplum da, üretim
için gerekli gereçlerin yanısıra, toprak ve di­

Bulgaristan’daki bu kolektif tarlalar 1990’da komünist rejimle birlikte çöktü. Ortaklaşa çalışan çiftçilerin kişisel olarak tarım
yapmalarının çok zor olduğu ortaya çıktı, çünkü daha önce devletçe sağlanan pek çok tarım gereçlerinden yoksun kaldılar
(Fotoğraf Daniel Bates).
ğer üretken kaynaklar bireylerin değil grupla­
rın denetimi altındadır. Bireyin bu kaynaklar
üzerinde hak iddia edebilmesi, ancak bir grup­
la yakın ilişki içinde olmasıyla mümkündür. Bu
kolektif mülkiyet biçimini en iyi şekilde bu tür
grupların toprağı denetleme biçimlerine baka­
rak görebiliriz.
Özel Mülkiyete Karşı
Ortak Mülkiyet Sistemleri
Toprağın özel mülkiyetini tanımayan gelenek­
sel toplumlarda toprak sahibi ya akraba grubu
ya da daha geniş olarak cemaattir veya en azın­
dan kimin hangi kaynağı kullanacağına ilişkin
daha çok söz sahibi olanlar bunlardır. Birey ya
da hane bu kaynakları sınırlı bir süre için kul­
lanma hakkına sahip olabilirse de bunlar ken­
di mülkü değildir, yani üzerinde tarım yaptı­
ğı toprağı ne satın alabilir ne de satabilir. Se­
kizinci Bölüm’de belirttiğimiz gibi, bu tür ak­
raba grubunun ya da cemaatin ortak mülki­
yet haklarına genellikle “kolektif” haklar den­
mektedir.
Dolayısıyla, çoğu sanayileşmiş ülkede in­
sanlar, miras, satın alma ya da kiralama yoluy­
la toprak ve üzerindeki kaynakları elde edebi­
lirken, pek çok sanayileşmemiş toplumda, top­
rak üzerindeki haklarını ya doğuştan ya da
toprak sahibi olan grubun bir üyesi ile evlene­
rek elde edebilirler. Örneğin, bir takımın üye­
si olarak Dobe Ju/’hoansi (!Kung) kadını ve­
ya erkeği, o takım tarafından kullanılan alan­
da avlanma ve buradaki yabanıl besinleri top­
lama hakkına sahiptir. IKunglar, “kimse yeri
yiyemeyeceğine göre, o toprağa kimin sahip ol­
duğunun bir önemi yoktur” derler. Birinin sa­
hip olmasından ziyade her takım, belli su kay­
nakları ve yabanıl besinlerin bulunduğu top­
rak parçalarının kullanım hakkına ortak ola­
rak sahiptirler (Marshall, 1965). Birkaç istis­
na dışında, çobanlar da aynı kuralı izlerler. Ot­
lak alanları, genellikle kabilenin tüm üyelerinin
ya da en azından, birlikte göç eden ve birlikte
yerleşen, daha geniş ve işbirliği içindeki akra­
ba gruplarının bütün üyelerinin mülkü olarak
kabul edilir.
Bahçe tarımcıları ise, kullandıkları topra­
ğa oldukça fazla zaman ve emek yatırımı yap­
tıkları için, hangi toprak üzerinde tarım yapma
hakkına sahip olduklarını belirleme konusun­
da titizlik gösterirler. Avcı-toplayıcı ve çoban­
lar gibi bahçe tarımcıları da haklarını bir gru­
bun üyesi olma dolayımıyla elde ederler, an­
cak toprağın kullanım hakkını ellerinde tuta­
bilmek için etkin şekilde kullanmaları gerekir.
Örneğin Nijerya’lı Tivlerde, hane reisinin, ken­
di soy grubunun bölgesi dahilinde kullanılma­
yan herhangi bir toprak parçası üzerinde tarım
yapmasına izin verilir. Hane reisi, hane hal­
kının idare edebileceği kadar toprak üzerinde
hak iddia edebilir. Hane halkı etkin bir şekil­
de bu toprakları işlediği ve onları temiz tuttuğu
sürece, bütün üyeler bu toprakları özel olarak
kullanma yetkisine sahiptir. Ancak, eğer top­
raklar boş bırakılırsa, o zaman o ailenin üyeleri
bunları kullanma hakkını kaybeder ve toprak­
lar kamunun malı olur; böylece soy grubunda­
ki diğer ailelerin kullanma hakkı doğar. Yine
de bir Tiv erkeğinin mutlaka bir parça toprak
üzerinde hakkı vardır -b u belli bir toprak par­
çası olmasa bile bir başkası olur- çünkü mut­
laka belli bir akraba grubunun üyesidir (Bo-
hannan, 1960). Bahçe tarımı yapan diğer top­
lumlarda, kullanma hakkı sadece o köyde ya­
şıyor olmak ya da belli toplumsal zorunluluk­
ları yerine getirmekle elde edilebilir, fakat, yine
bu hakkm korunabilmesi için, toprağın işleni­
yor olması gerekir.
Avcı-toplayıcılar ve çobanlarda olduğu gi­
bi bahçe tarımcılarında da, toprağın özel mül­
kiyetinden farklı olarak ortak mülkiyeti, ge­
çimlerini sağlama biçimlerinde çok önemli ola­
bilmektedir. Sekizinci Bölüm’de tartışılan, en
azından bir kısmının ürün vermesini garanti­
lemek için ekinlerini farklı yerlere ekmek zo­
runda olan Batı Puebloları düşünelim. Her kla­
nın, bazısı sel yatağında, bazısı bayırın dibinde
birkaç farklı küçük çevrede bir miktar toprağı
vardır. Eğer bu topraklar, klan yerine kişilerin
özel mülkiyeti olup da bu nedenle satışa bağlı
olsaydı, o zaman bir ya da iki kişinin yapacak­
ları, bütün grubun karmaşık toprak kullanma
örüntüsünü altüst edebilirdi.
Özel Mülkiyet ve Ticarî Tarım
Avrupalı sömürge güçlerince yönetilmiş olan
bölgelerde, Avrupa’nın özel mülkiyet sistemle­
ri çoğunlukla geleneksel mülkiyet sistemlerinin
yerini aldı. Sonuç olarak ekonomik sistem, da­
ha kişisel ve daha geniş toplumsal ilişkiler sis­
temine daha az bağlı hale geldi. Bazen kadın
ile erkek arasında zaten varolan mülkiyet hak­
kı ayrımları daha da pekiştirilmiştir. Çobanlar­
da ve bahçe tarımı yapan toplumlarda bile mül­
kiyet hakları, sıklıkla toplumsal cinsiyete bağ­
lı olarak farklılık gösteriyordu; hatta, eşitlikçi
Dobe îKungları bile kadın ile erkek arasındaki
mülkiyet hakkı farkını kabul ederler. Sömürge
güçleri, üretken kaynakları denetlemenin aracı
olarak özel mülkiyet kavramını empoze ettikle­
rinde, mülkiyeti çoğunlukla tüm bireyler yerine
erkeklere tahsis etmişlerdi (Etienne & Leacock,
1988). Örneğin Orta Afrika’nın Bugandalarm-
da, şefler geleneksel olarak miraslarının bir kıs-
Çağdaş bir Türkmen toprak sahibi. Her sene pamuk
tarlalarında çalıştırmak için düzinelerce göçmen işe alıyor.
(Fotoğraf Daniel Bates)
mini kiralık çalışan çiftçilere bölüştürürler ve
bu bağışlar, her an feshedilebilirdi. İngilizler bu
bölgeyi denetimleri altına alır almaz, kiralık ça­
lışanların bu bağışlarla dilediklerini yapabilme­
lerini, hatta şefin onayı olmadan da bunları mi­
rasçılarına aktarabilmelerini sağlayan bir yasa
çıkardılar. Bunun amacı, kiralık çalışan çiftçile­
ri sömürülmekten korumak; ayrıca zaman için­
de, topraklan kayda geçirme ve sistemli vergi­
lendirme yoluyla onları tam anlamıyla sömür­
ge denetimi altına almaktı. Sonuç olarak bugün
Uganda’da toprak artık özel mülkiyetindir.
Farklı yollardan da olsa, diğer pek çok top­
lumda da toprağın özel mülkiyet hakkına doğ­
ru hareket başladı. Özel mülkiyet, bireylere
kendi özel yararları doğrultusunda kendi top­
raklarını işleyerek geçimlerini sağlama açısın­
dan belli dereceye kadar özgürlük tanımakta­
dır. Ancak bu özgürlük, bireyin grupla olan
bağlarım ve beraberinde, bir zamanlar bire­
ye sağladığı psikolojik ve toplumsal avantajla­
rı önemli ölçüde değiştirir. Birey, mülkiyet or­
tak olduğu için kolektif mülkiyet hakları siste-
 Ö R N E K
Kumruların Öttüğü Yer
T a rım c ıla r için to p ra k ve su d a n d aha ö n e m li pek
bir şe y yoktur. Burada, kü çü k b ir cem aat için de bile
toprağı elde tutm anın ka rm a şık yo lla rı ve hem özel
hem de ka m u sa l ya da ko m ün al ka yn a kla rın tu h af
bir b irle şim i gib i görünen şeyin altın d a yatan m antık
anlatılm aktad ır. Opata K ızıld e rilile rin e göre, ism in in
an lam ı “kum ruların öttüğü yer” olan Cucurpe, T h o -
m as S h e r id a n ’ ın in c e le d iğ i k u z e y b a tı M e k s ik a ’da
b u lu n an tarım cı b ir to p lu lu k tu r. T h o m a s S h e rid a n
şunları yazar:
M e k s ik a ya d a A B D ’ n in m o d e rn k e n tle rin d e
y e tiş m iş o la n la rım ız için C u cu rp e , u zak g e ç m işte
k a lm ış ç iftlik y a ş a m ın ın h a y a lin i su n a n k ırs a l b ir
ye r g ib i g ö rü n ü r. Eğer bu h a y a lin ö te s in e g eçer­
se k , C u cu rp e ’d e ki y a şa m ın k ırs a l b ir a h e n k d e ğ il,
m ü c a d e le ü z e r in e k u r u lu o ld u ğ u n u g ö rü rü z :
Yağm ur yağm ad ığ ı ya da sel ta rım lık toprağı sü p ü ­
rüp g ötü rd ü ğ ü n d e ü rü nle ri y e tiştirm e m ü c a d e le s i;
sığ ırların çok zayıflayıp hayalet gib i o lm aların ı en g e l-
Im enin m ü cad elesi; ko m şuların , sizin su arklarınızın
yö n ü n ü d e ğ iştirm e le rin i, sizin o tla k la rın ız ı çitle çe­
virm elerin i ya da toprağınızı aşırm a la rın ı önlem enin
m ücad elesi. [1988, s.xv]
H isp an iklerin g elm esinden itibaren artık m odern
b ir to p lu lu k olan C ucu rp e, özel ve k o le k tif to p ra k
m ülkiyeti ça tışm a sın a d ü ştü . C ucurp e, M e k sik a ’nın
tarım nüfusunun % 7 0 ’inin y a şa d ığ ı, 2 2 binden fazla
ko lektif tarım cı top lulu ktan b irisid ir (Sheridan, 1988,
s .198). Burada “k o le k tif’, köyün bazı ka yn a kla rın ın ,
bir bütün h alin d e y a sa l o larak topluluğun m ü lkiyetin ­
de o lm ası an lam ın a gelm ektedir; bu örnekte ko lektif­
lik toprağın y a k la ş ık ya rısı ve su yu n b üyük kısm ı üze­
rin d eki hakları kap sar. T o p ra k h a kkın a sa h ip olm a
h u su su n d a ki bu ka rm a şık çatışm a, her an Cucurp ele-
rin o tlakların a girm ek için fırsat ko llaya n özel hayvan
çiftliği s a h ip le rin i to p raklard an uzak tutm ayı içerir.
Aynı zam anda bu çatışm a, toprağa ve ortak hakların a
OLAY
sah ip olan lar, biraz toprağı olup hiç ortak h akka s a ­
hip o lm ayan lar ve hiç toprağı olm ayıp top rak s a h i­
bi olm aya ça lışa n la r a rasın d a olm ak üzere, ke n d i iç­
lerinde de sürer.
To p lu lu k ortak m ülkiyet siste m in e sa h ip o larak
ta n ım la nsa da bu, iktisaden e şitlik olduğu ya da hat­
ta herkesin kayn aklara eşit derecede erişim o lan ağ ına
sah ip olduğu an lam ın a gelm ez. Ortak m ülkiyet iç in ­
d eki top raklar, bu to p raklar üzerinde de h ak id d ia
ed e b ile n le rin sah ip olduğu özel top rakların ara sın a
d a ğ ılm ış o la ra k b u lu n m a k ta d ır. V a r lık fa r k lılık la r ı
çok fazladır, in sa n lar bu va rklık fa rklılığ ın ı üç gruba
ayırır: Los richos, ya n i “zenginler” hane için de tüket­
m ek için değil tam am en pazar için üretirler, işçi is ­
tihdam ederler, pom pa ve traktör gibi m ekanize te k­
n o lo ji k u lla n ırla r ve hayli fazla m iktarda top rağa ve
sığ ıra sahiptirler. En zengin on hane, bütün özel m ül­
kiyet d a h ilin d e k i top rakların ya rısın d a n fazlasın a s a ­
h ip tir ve ortak m ülkiyet üze rin d ek i h a k la rın ı k o ru ­
m aları on lara çok b üyük b ir kazanç sa ğ la m a z ; ge­
n e llikle bütün kayn akları özelleştirm eyi tercih eder­
ler. H anelerin y a k la ş ık % 60 ’ını olu ştu ran La gen-
te ordenada, ya n i “orta s ın ıf ’, hem bir m iktar özel
toprağı (milpa) olan hem de ortak m ülkiyet için d e ­
ki top raklarda sığ ırla rın ı dolaştıran , g en e llikle ke n d i­
ne yeterli kö ylü-çiftçilerdir. Kendi to p rakların d a k e n ­
dileri ça lışır, işçi istihdam etm ezler. Ortak m ülkiyet
üzerindeki h akların ı korum ak on lar için çok ö n e m li­
dir, çünkü otlaklardan ve sudan b edava y a ra rla n a b il­
m eye bel b ağ lam ışlardır. A ilelerin y a k la ş ık % ı S ’ini
oluşturan Los pobres, yan i “y o k su lla r”, en fazla beş
ya da altı sığ ıra sah ip tirle r; ya çok az toprakları vard ır
ya da hiç yoktur ve ih tiyaçların ı ka rşıla ya b ilm e k için
b a ş k a la rın ın to p ra k la rın d a ç a lış m a k z o ru n d a d ırla r.
P e k ço k y o k su l, g e lişm e k ve tarım y a p a b ilm e k ve
d o la y ıs ıy la bu ta le p le rin i ke n d i çıka rla rı a ç ıs ın d a n
tehdit edici görenlerle rekabet ed e b ilm e k üzere, ken­
dilerine ortak m ülkiyet d a h ilin d e k i to p raklardan v e ­
rilm e si g ere ktiğ in e in a n ırla r. V a rlık fa rk lılık la rı çok
fazla gib i g örünse de, bu fa rk lılık la r to p lu lu k iç in ­
de in s a n la rın b irb irle rin i k o lla m a la rı s a y e s in d e en
aza in d irilir. Zen g in ler v a rlık ların ı göz önüne serm ez­
ler ve hepsi de Cucurpe içinde dikkat çekecek dere­
cede aşırı harcam a yap m am aya çok özen gösterirler.
B u r a s ı, s u y u n ço k ö n e m li b ir k a y n a k h a lin e
g eld iğ i aşırı ku rak bir bölgedir. Büyük ölçüde suyun
elde e d ile b ilirliğ i ile ayırt e d ileb ilen Uç tem el toprak
kullan m a b içim i vardır. Milpa, taşların ve ça lılıkla rın
em ekle te m izle n m e si, elle a yn ı s e v iye ye g e tirilm e ­
si ve bir akaçlam a sistem in e ait k a n a llar yo lu yla s u ­
yun ta şın m a sıy la olu ştu ru lan tarlalardır. B u n la r ge­
n e llik le özel m ü lkiyettir y a da te k n ik o la ra k ortak
m ü lkiyet d e n se b ile , özel m u am e le si y a p ılır. Tem-
porales, a ka rsu ke n a rla rın ın o y u lm a sıy la e ld e e d i­
len ta rla la rd ır; su la n m a z la r, fakat iyi y ılla r d a , k a ­
b a k ve diğer seb zelerin ye tişm e sin e yetecek kadar
sızan su ları em erler. Bu to p ra kla ra da özel m ü lk i­
yet m uam elesi y a p ılır. Agostadero ya da otlak a la n ­
ları, ortak m ülkiyet için d e d ir ve eğer to p lu lu k ça a k ­
si bir karar a lın m ad ıysa, herkes tarafından iste n ild iğ i
g ib i k u lla n ıla b ilir.T o p ra ğ ın bu Uç k u lla n ım b iç im i,
p aza r için s ığ ır y e tişirm e y e , n a kit k a rş ılığ ı s a tıla n
m ah sû le, g eçim lik m ah sule ya da b unların b elli bir
k a rışım ın a mı yo k sa ücretli em eğe mi a ğ ırlık ve re ­
ce kle rin e b ağ lı o la rak , çe şitli s tra te jile r iz le m e le ri­
ne o lan ak tanır. Ç oğunun arzu ettiği hayvan çiftliği
işin d e uzm an laşm ak isteyen ler için , bin hektardan az
a lan ın özel m ülkiyeti e ko n o m ik baz o la rak g ü v e n i­
lir d eğildir. D ış g elir kayn aklarından yo k su n olan a i­
leler için -b a z ıla rın ın hayvan çifttliklerinde b ir iş i ya
da A m e rika ’d aki a krab a la rın d an gelm ekte o lan p a ­
raları o la b ilir - üç an a top rak ku lla n ım b ö lg esind e n
en az ik isin d e n ya rarlanıyo r olm aları gerekm ektedir;
kim se sad ece birine d a ya n a rak g eçim in i sağ layam az.
İşte, hem çatışm anın hem de işb irliğ in in kö ke n in d e
bu yatm aktadır.
H araretli ve a c ım a sız e n trik a la r, h a k k a n iy e ts iz
k ayn ak b ölüşüm ünün son u cudur. H ayvan çiftliği s a ­
hip leri çitleri keser ve ka rşıla rın d a y o k su lla r için to p ­
rak istem ekle g örevlendirilen köyün s ila h lı g en çleri­
ni bulurlar, ö tekiler otlakların h aksız ku lla n ım ın d a n
ş ik â y e t e derler, m /p a la n o la n la r, o lm a y a n la rın ta ­
le p le rin e d ire n e b ilm e k iç in b ir a ra y a g e lirle r. F a ­
kat, g en e llikle bu çatışm alar, m ah kem elerde, k a s a ­
ba top lan tıların d a ya da durm adan değişen k o a lis ­
y o n la rla , ş id d e t içerm eyen yö n te m le rle g id e rilm e ­
ye ça lışılır.
Buradan a n la şıld ığ ı gibi bu to p lu lu k , “ortak kö y­
lü d a ya n ışm a sın ın ifadesi d e ğ ild ir” (Sh eridan, 1988,
s . 18 9 ). H a n e le r, k o m p lo k u ra r, re k a b e t iç in d e d ir
ve sad e ce bazen işb irliğ i ya p arla r. S h e rid a n ’ın çö­
z ü m le m e si, durm adan sürüp g iden çatışm a ve itti­
fak oluşturm anın altın da yatan ö n g ö rü le b ilir b ir d ü ­
ze n e işa re t e tm e kte d ir (ki S h e rid a n b u n a , to p ra k
kullan m an ın “s iy a s a l e k o lo jisi” dem ektedir). Agosta­
dero ya da otlak a lan la rı, çok fazla zengin olm adıkça
b ireylerin tek b aşların a sah ip olab ile ce kleri ve koru­
ya b ile c e k le ri b ir k a y n a k d e ğ ild ir. T o p lu lu k ü y e le ri­
nin bu kaynaktan ya ra rla n a b ilm e k için y a p a b ile c e k ­
leri en iyi şey, h akların ı ko rum ada b irlik o luşturm ak,
yab an cıları d ışa rıd a tutm ak ve hüküm eti h akları ko­
n usun da ikn a etm ektir. To prağın k e n d isi k ü çü k m ik­
tarlar h alin de iken pek değerli d e ğ ild ir, a n cak tüm
top raklar b ir bütün o larak d e ğerlen dirilirse, o zam an
ortak m ülkiyet ya da ortak o tlak a lan ı o la rak koru­
m aya değer hale gelir. D o la yısıyla , zeng in ler, ortak
o tlak ları denetim leri a ltın d a tutm ak için nüfuzlarını
ku lla n m aya , hatta çalm aya ça lışırla rk e n , d iğ e r to p ­
luluk üyelerinin çoğu bu alan ı ko rum ak için işb irliğ i
y a p a c a k la r d ır (e s k i d ü ş m a n lık la rın y o k e d ilm e s i
gerektiği yerde bile).
Ortak m ülkiyet d a h ilin d e k i b ir b aşka kayn ak, y e ­
rüstü suyudur. Zengin a ile le r kuyu a ça b iliy o r ve pom ­
pa ça lıştıra b iliyo r o lm a sa la r da, çoğu ka n a llar ve b a ­
rajlar yo lu yla tarlalarına yö n le n d ird ik le ri yerüstü s u ­
yun u k u lla n ırla r. Bu, a ile le rin b ire yse l o la rak y a p a ­
b ilecekleri b ir şey d e ğild ir; bunun için işb irliğ i y a p ­
m ak zorundadırlar, a ksi halde bu kayn aktan ya ra rla ­
nam azlar. Bu noktada “orta s ın ıf ’ kö ylü , ne ze n g in ­
den ne de yo k su ld a n pek destek görm ez; her iki ke ­
sim de şu ya da bu şe k ild e m/'/polardan ve tempo-
ralelerden yararlanm ak ister. Bütün kü çü k top rak s a ­
hib i a ile le r bu kan alların ya p ılm ası ve ko runm asın a
yard ım e d e rle r ve her b iri, h a n e n in milpast ya da
d ü zle ştirilm iş tarlası için b elli m iktarda su kullan m a
 hakkın a sah iptir. Bu h akkı kıskançça korurlar ve te k­
nik o larak toprağın b ir kısm ı ortak m ülkiyet o lm asın a
karşın , tarlalarını o ğ ullarına ya da kızlarına geçirirler.
A ile le r tarlaların ı oluştururken ve ekerken b üyük ça ­
ba harcalar; d o la yısıyla to p raksızların toprağın ye n i­
den d a ğ ıtılm a sı yö n ü n d e ki en ufak b ir g irişim e b i­
le d ire n irle r. Orta s ın ıf k ö ylü le r için milpa, h a y a t­
ta kalm an ın en ön em li a ra cıd ır; sığ ırd a n daha faz­
la para kazanm alarına karşın , b esin için milpaya bel
bağlarlar.
Bu ned enle hayvan çiftliği sa h ip le ri ve ze n g in ­
ler sü rekli o larak ortak m ülkiyet h a kkın ı sav u n a n la r­
la kavga ederler; tarlaları o lan lar o lm ayan larla m üca­
dele ederken, tarlaları o lm a yan la r to p luluğ un o n la ­
ra tarım ya p ab ilece kle ri toprak b ahşetm eleri için ça­
b alarlar. T o p ra k sız la rla kü çü k to p ra k s a h ip le ri, ot-
minde bir yeri olduğu duygusuna -yani daima
bu gruba ve bu toprak parçasına ait olduğu­
nun bilgisine- sahiptir. Özel mülkiyet sistemin­
de ise, toprak üzerindeki hak başkasına geçebi­
lir ve bu başkası, pekâlâ o toprakta çalışmayan
biri olabilir. Üzerinde tarım yaptıkları toprağın
sahibi olmadıkları için emeğini satmak zorun­
da olan bireyler, kendileri de çok az ekonomik
hak ve üretilenden sınırlı yararlar elde edebilen
metalar haline gelebilirler.
Kırsal kesimden insanların, toprak ya da
daha iyi koşullar açısından hakettiklerine inan­
dıkları haklar için açık isyan şeklinde ayaklan­
maları ya da devrim yapmaları pek de nadir
görülen şeyler değildir. Çin Devrimi, Meksika
Devrimi ve Küba Devrimi, kentli, eğitim gör­
müş, entelektüel kişilerin liderliğinde gerçek­
leşmiş olsa bile, esasında hepsi de tarımsal ha­
reketlerdi. “Bir Köylü Ayaklanmasının Ekolo­
jisi” başlıklı çerçevede (s.371) anlatıldığı gibi,
bugün Meksika’da benzer bir köylü ayaklan­
ması yoldadır.
lak a lan la rın ı zenginlerden ko rum ak üzere b irle şirler
(ya da kısm e n b irle şirler), a n cak bu d u rum da b ile
tatsız bölünm eler görülür: Bazı çiftçilerin çok s a yıd a
sığ ırı varken , bazılarının sadece b irkaç sığ ırı vardır.
H e rke s ço k fa zla h a yva n üretm e n in o tla k la ra z a ­
rar v e rd iğ in i b ilm e kle b irlikte, top rak ortak o lduğ u
için bu ko nuda denetim çok azdır. Bu nedenle sa d e ­
ce birkaç hayvanı o lan lar çok fazla hayvanı olan ların
k u rb a n ı o ld u k la r ın ı d ü ş ü n ü rle r. Y in e de, “C u cu r-
pe, ortak m ü lkiyetçilik ile serbest te şe b b üsün s a v a ş
a la n ı d e ğ ild ir. A k sin e , pek çok C u cu rp eli m üm kün
olduğunca bağım sız olm ak -y a n i, ke n d i h ayvan ların ı
otlatm ak ve kendi tarlaların da tarım y a p m a k - ister”
(Sheridan, 1988, s.14 6 ). Y akın d an b a k ıld ığ ın d a , çoğu
köyün benzer duygu ve düşüncelere ve benzer b ö ­
lünm elere sah ip olduğu görülür.
Kuşkusuz özel mülkiyet, diğer bölgelere ak­
tarılmış ya da oralarda benimsenmiş tek Avru­
pa modeli değildir. Yedinci Bölüm’de Çin’deki
kolektif tarımcılıkla ilgili örnek olayda anlatıl­
dığı gibi, Avrupa’nın sosyalist ya da ütopik fel­
sefesinin ürünleri olmak üzere çeşitli kolektif
tarımcılık biçimlerini, Doğu Avrupa’nın, Gü­
ney Amerika’nın, Asya’nın ve Afrika’nın her ta­
rafında bulmak mümkündür. Bu sistemlerin or­
tak paydası, çoğunlukla yabancılar tarafından
köylü tarımcılara empoze edilmesi, bu nedenle
de bu sistemlerin bazı bakımlardan toprak sahi­
bi yokluğunun en baskıcı yanlarını kapsaması­
dır; yani burada tarım yapan insanlar, işlerinin
bilfiil idaresinde sınırlı ölçüde söz sahibi olup
ürünlerini, kişisel olmayan acentalarca belirle­
nen fiyatlar üzerinden satmak zorundadırlar.
Sermaye Mallarının Denetimi
Bütün halkların, toprak dağıtım sisteminin
yanısıra, aletler, depolama gereçleri, nakliye
araçları ve diğer sermaye malları üzerindeki
 HALKLARIN DURUMU
Bir Köylü Ayaklanmasının Ekolojisi
Ünlü bir Latin Am erika uzm anı, Zapatista U lusal Özgür­
lük Partisi’ nin 800 ü y e s in in i9 9 4 ’ün yılb a şı akşam ınd a,
Kuzey A m erika Serbest Ticaret A n la şm a sı’nın (NAFTA)
kab ulünd en sad ece saatler sonra Pan Am erikan kara­
yo lun u trafiğe kap attıkların ı, M eksika hüküm etine ait
iki benzin istasyonuna el koyduklarını ve iktidardaki
partiye savaş açtıklarını yazar (Nash, t.y.). M eksika ile
kuzeyind eki güçlü kom şusunun böylece ticaret bağı
kurm uş olm aları, yerel halka iktidardaki partinin uzun
y ılla r b ask ıla d ığ ı şikâyetlerin i dile getirebilecekleri bir
platform sağ lad ı, isyan çok küçük bir hafiflem eyle b ü­
tün 19 95 yılı boyunca sürdü.
K a tılım cıla r kim lerd ir? Hüküm ete göre b unlar ya
y a b an cı devrim ci grup lar ya da Roma K atolik K ilisesi
için d e ki rad ikal u nsurlar olm ak üzere, dış p rovokatör­
lerdir. A ncak, içlerinde June Nash gibi antropologların
da b ulun d u ğu gözlem ciler, b unların b ölgenin M aya
dillerin i konuşan yerli gruplarından o ld u k ların ı b ild i­
riyorlar. M aya olm ayan ların yüz yıllarca süren yön e­
tim lerin d en sonra ortaya çıkan bu isyan , C h ia p a s ’taki
farklı e tn ik kültürlerin olağanüstü derecede korunm uş
olun d uğ unun güçlü b ir kan ıtıd ır (Nash, t.y., s.2 ). Ju­
ne, M aya in an ç ve pratiklerin in bu isya n ı m üm kün
kılan tutunum lu sistem lerinin d a ya n ık lılığ ın ı, hem iç
k a yn aklara hem de egem en grup tarafından u yg u la ­
nan d ış b askıya bağlam aktadır.
H an gi te ş v ik e d ic i u n su r M e ksika ta rih in in bu
önem li an ın d a bu in sanların ken dilerini bu denli güç­
lü bir şe k ild e ifade ed eb ilm elerine yo l açm ıştır? A n ­
tro p o lo g Jam es N ation s, bunun b ir “e k o lo jik d e v ­
rim ” o ld u ğ u n u ileri sü re r (1994, s .3 1 -3 3 ) . Bu, to p ­
rağı kim in ve ne am açla denetlediği ile ilg ilid ir. S ö ­
m ürge dön em in d en bu ya n a M aya’nın d a ğ lık a la n ­
ları, d ışa rıd a n gelenlerin yararı için elde edilen ürün­
lerin kayn ağını oluşturm uştur: B arajları M e ksika’nın
yerüstü suyun un % 3 0 ’unu ve hidroelektrik gücünü-
nün üçte b irini karşılar; ayrıca, ulusun petrol rezerv­
lerinin b ü yü k kısm ı da b urada b ulun m aktadır. Fakat
bu eyalet elektriği olan haneler b akım ın d an çok ge­
ridedir ve b ir z am an lar sah ip olduğu b ü yü k orm anlık
a la n la r a ğ a çla rın h ızla k e s ilm e s iy le s ığ ırla rın o tla ­
ya ca ğ ı m eralara d ö n ü şm e k te d ir. Üç m ın tıka n ın b ir
a ra ya g e ld iğ i b ö lg ed e Z a p a tista d e vrim i o ld u . Bu
m ın tıkalar, Tzotzil M ayaları’nın d a ğ lık a lan la rı, artık
sığ ırla ra a çılm ış olan tepeler ve hızla yo k edilm ekte
olan tro p ik orm anlardır.
Söm ürge dönem i boyunca orm an lar azaltıld ıkça,
a ç ıla n to p ra k la rın b ü y ü k k ısm ı H is p a n ik ara zi s a ­
h ip le rin in ya ra rın a ya p ıla n çiftliklere d ö n ü ştü rü ld ü .
M aya k ö y lü le ri ç iftlik le rd e ç a lış tırılm a y a b a ş la n d ı.
19 5 0 ’ler ve 19 6 0 ’larda tarım reform uyla b irlikte M a­
ya a ile le ri g ü n d e lik çilik te n kurtulup dah a önce ke­
restelerden a rın d ırılm ış devlete ait olan orm an a lan ­
ları üze rin d e ev ve m ü şte m ila tla rın ı ku rm ak üzere
orm a n la ştırılm ış a lan la ra ta şın d ıla r. Daha sonra b u n ­
ları, b ü yü k top rak p arçalarının tam am ın ı satın alan
ya da daha kü çü k arazile r edin erek sığ ır çiftlikle riy­
le birleştiren d ışa rıd a n g elm iş zeng in ler izledi. 19 8 1’e
kad ar ağaçlardan a rın d ırılm ış arazinin % 8o’i, çoğu
çitle çe vrilm iş ve sürekli gözetim altın d a tutulan özel
sığ ır çiftlikle rin e dö n üşm üştü. Yerli tarım cılar, m ah­
s u l a la b ile c e k le ri to p ra k la r a ç ıs ın d a n g id e re k d a ­
ha da çaresiz durum a d üşe re k M ontes A zule s Doğal
K orum a B ö lg e si’ nin o rm a n lık a la n la rın a y ö n e lm e k ­
le ka lm am ış, ayn ı zam an da farklı e tn ik kökenlerden
gelen yerel M aya h a lkla rı da b irb irleriyle rekabet iç i­
ne g irm işlerdi.
H ü k ü m e t 19 8 9 ’da k a h v e fiy a tla rın ı de n e tle m e
siste m in i dağıttı, bu da p e k çok kahve ye tiştiricisin in
if la s a s ü r ü k le n m e s i a n la m ın a g e liy o r d u ; N A FTA
a n la ş m a s ı, p e k ço k la rın ın gözünde b ardağı taşıran
so n d a m la y d ı. E lle rin d e n a kte d ö n ü ş e b ile c e k s a ­
d e c e m ıs ır k a lm ış t ı; N A FT A ile u cu z A m e rik a n
m ıs ır ı p a z a r la r ın ı m a h v e d e c e k ti. Y e r li h a lk p e k
 ya k ın d a ürünleri için ne p azarlarının ne de bunları
y e tiş tire c e k le ri to p ra k la rın ın k a la c a ğ ın ı a n la m a y a
b aşla d ı. C h ia p as tarım cıları bazı zor seçim ler ya p m a k
d u ru m u n d a k a ld ıla r. Y a h a lih a z ırd a ço k k a la b a lık
olan kent m erkezlerine g id ecekler ya sığ ır çiftliklerin -
hakları tespit ve koordine etmeye yönelik bel­
li bir yöntemi olması gerekir. Bizim toplumu-
muzda sermaye mallarının büyük kısmı (fab­
rikalar, makineler, aletler, kamyonlar ve de­
polar) bireylerin özel mülkiyetindedir. Sosya­
list toplumlarda çoğu sermaye malı devletin­
dir ve bunlara bürokratik yollardan erişilebilir.
Köylü tarım toplumlarında toprak sahipliği ne
şekilde olursa olsun, temel araçlar ve tarımsal
girdiler, hatta toprağın ortakçılık yoluyla kul­
lanıldığı durumlarda bile, genellikle kişilerin
mülkiyetindedir. Çoban toplumlarında hay­
vanlar, her zaman ya kişilerin ya da hanelerin
mülkiyetindedir, ancak daha önce belirttiğimiz
gibi bireyler, başkalarının güttüğü sürülere or­
tak olabilir ya da hayvanları olanların kendile­
rine de vermelerini bekleyebilirler.
Avcı-toplayıcılarda, bir kişinin kendi silahı
ya da aleti olabilir, ama bu mülkiyet kişinin o
nesne üzerinde tek hak sahibi olduğu anlamı­
na gelmez. Mızrak yapan ya da ayı tuzağı ha­
zırlayan bir avcı bu aletlere sadece onların ilk
kullanma hakkına sahip olma anlamında sa­
hip olabilir, aletleri kullanmadığı sürece diğer­
leri bunlar üzerinde hak iddia edebilirler. Avcı­
lar birbirlerine yakın çalıştıkları ve hayatta kal­
maları paylaşmaya dayalı olduğu için aletler ve
silahlar genellikle serbestçe ödünç alıp verile­
bilir. Üretken mallar daha karmaşık ve yapım­
ları ve elde edilmeleri daha zor olduğu zaman,
mülkiyet hakları daha sabit ve resmî hale gelir.
de k ira lık işçi o larak ça lışa ca kla r ya da a ya k la n a ca k ­
lardı. N atio ns’ın yazd ığ ı g ibi, a yaklanm ayı seçm iş o l­
m aları şaşırtıcı değildir. Am açlan, top rakların ın s ığ ır
çiftliği sa h ip lerin in ellerinden a lın a ra k ken dilerine ia ­
de e d ilm e siyd i.
ÜRETİM
İmalat birçok tarım toplumunda hayli uzman­
laşmış bir etkinliktir ve sanayileşme arttık­
ça bu alandaki uzmanlaşma da artar. Tarım
toplumlarında saban ya da çömleği yapanlar
hem üretim gereçlerinin sahibi hem de bun­
ların teknisyenleridirler. Üretim gereçleri, de­
mirhane, çömlekçi çarkı, kireç ocağı ya da ki­
şinin kullandığı herhangi bir malzeme ya da
araç olabilir. Bu gereçleri yapan kişi, imalatın
başından sonuna kadar ürünü izleyebilmek­
tedir ve satılmcaya kadar bu ürün onun mül­
kiyetindedir. Sanayi toplumlarında ise işçiy­
le aleti arasındaki ilişki pek yakın bir ilişki de­
ğildir. Traktörü ya da biçerdöveri yapan fabri­
ka işçileri, muhtemelen ürettikleri tarım maki­
nelerinden hiçbirini kullanmayacaklardır. Bu
işçiler üretim sürecinin belli ve sınırlı bir kıs­
mına dahildirler ve ne ürünün kendisine (gi­
dip şirketten satın almadığı sürece) ne de fab­
rikaya ya da imalat gerecine sahiptirler; sade­
ce pazar sisteminin işleyişine göre belirlenen fi­
yata göre, bir iş karşılığında emeklerini satar­
lar. Emek, tıpkı herhangi bir eşya gibi satıla­
bilir bir şey haline gelir. Yabancılaşma -birey­
lerin yaptıkları işle, yani ürettikleri şey ve bu
üretimde kullandıkları kaynakla olan ilişkile­
rinin parçalanması ya da ayrılması- endüstri­
yel uzmanlaşmanın ve özel girişimin olası so­
nuçlarından biridir.
 - ıırırı
Yörük girişimci Mehmet Güzel yaylalardan süt satın alıyor ve şehir pazarlarında satmak üzere beyaz peynir üretiyor.
Üretimde kültürler arası farkları dikkate
alacak olursak, bunu iki açıdan düşünmemiz
gerekir. Bunlar, üretimin nasıl örgütlendiği ve
hangi üretim stratejilerinin kullanıldığıdır.
Üretimin Örgütlenmesi
Her toplumda üretim örgütlenmiş bir süreçtir.
Yani belli üretken birimlerle, belli işleri yap­
mak üzere örgütlenmiş insan grupları ile ele
alınır. Bu üretken birimlerin doğası toplum­
dan topluma farklılık gösterir. Bizim toplumcu­
muzda, temel üretim birimi ticarî firmadır; bu
bireysel olarak sahip olunan benzin istasyo­
■’ i ——«
(Fotoğraf Daniel Bates)
nu, bir çiftlik ya da binlerce hissedarlı büyük
bir petrol şirketi olabilir. Örneğin bizim top-
lumumuzda haneler genellikle üretici değil tü­
ketici birimlerdir. Sonuç olarak üretim, ev içi
ekonomiden çok uzaklaşmıştır. Ev yaşamla­
rım birbirlerinden çok uzak çevrelerde sürdü­
ren insanlar, aynı montaj hattında ya da aynı
ofiste yan yana çalışıyor olabilirler. Üretim iş­
leri karmaşık ve uzmanlaşmış biçimlerde dağı­
tılmıştır. Bir işçi bir parçanın üretimini nadi­
ren başından sonuna kadar izleyebilir ve nadi­
ren üretim sadece yerel kaynaklara dayalıdır.
Sadece bir aileye ait olan ve o ailenin çalıştığı
çiftlikte bile yakıt, araç gereçler, melez tohum­
lar -hatta elektrik ve sulama için gerekli su bi-
le - ithal edilir.
Çoğu sanayileşmemiş toplumda ise, temel
üretim birimi hane ya da aile içi gruptur. Göre­
ce basit teknoloji söz konusu ise bütün beceri­
ler ve üretim için gereken kaynaklar toplumsal
cinsiyet çizgisi boyunca uzmanlaşılmış tek bir
hane içinde bulunur. Yanomamöler gibi bah­
çe tarımı yapan pek çok toplumda hane halkı
üyeleri, ekim işleri, bahçe bakımı, avcılık, ça­
paya, bele, sırığa ve toprağı işlemek için kul­
lanılan diğer aletlere şekil vermek, giyim, süs
eşyaları, çömlek, sepet ve diğer araç ve gereç­
leri yapmak için gereken bilgiye kendi içlerin­
de sahiptirler. Eğer iş, tek bir hanenin verimli
bir şekilde altından kalkamayacağı kadar bü­
yükse, o zaman da akrabalardan ya da arka­
daşlardan ek destek sağlanır. Örneğin, Trobri-
and Adası’nda yaşayanlar için bir kanonun ya­
pımı bütün köye ait bir iştir; bu aynı zamanda
ayinin ve şölenin de damgasını vurduğu geniş
ölçekli projede, düzinelerce arkadaş ve akraba
işbirliği yapar (Malinowski, 1922/1961). Yine
de üretimin büyük kısmı hane içinde yer alır.
Bu hane aynı zamanda tüketimin de örgütlen­
diği temel birimdir. Ekonomik üretim ve tüke­
timin temel olarak hane içinde örgütlenmesine
genellikle hane içi üretim tarzı denir.
Bazen zarar ya da hasar riski, bir işin bir­
den fazla haneyle ortaklaşa yapılmasını gerek­
tirir. Daha önce belirttiğimiz gibi, Doğu Afri­
ka sığır çobanlarında, bir aile genellikle arka­
daşlarına ya da akrabalarına ait sığırları kendi-
lerininkiyle birlikte güder, böylece bunun has­
talık vurduğunda bir hanenin tüm stoklarının
mahvolması riskini en aza indirici etkisinden
yararlanır.
Üretim Stratejileri
Daha önce belirttiğimiz gibi, çoğu toplum ­
da üretim birimi, üretimden başka am açla­
ra da hizmet eder. Temang çiftçi ailesi, ha­
sat için akrabaları ve arkadaşlarıyla bir ara­
ya toplandıklarında ortaya çıkan üretim bi­
rimi, büyük ölçüde dinsel, siyasal, toplumsal
ve diğer etkinlikleri de paylaşan aynı gruptur.
ABD’de tarım, hâlâ çoğu kez bir aile işidir ve
emeğin örgütlenmesi yoğun bir şekilde hane
içinden yapılır (Salamon, 1992). Sanayileşme­
miş toplumlarda üretim, ekonomi dışı işler­
den hem etkilenir hem de bunarı etkiler; oy­
sa sanayi üretimi, ekonomik amaçlar peşin­
deki insanlar tarafından yerine getirilir ve Ye­
dinci Bölüm’de gördüğümüz gibi bu, toplum­
sal etkenleri büyük ölçüde dışarıda bırakacak
derecededir.
Bir ekonomi, üretim birimlerine ek olarak,
üretim stratejileri, yani doğal ya da işlenmiş
kaynakları kullanılabilir ürünlere dönüştürme
yöntemleri de geliştirmek zorundadır. Üretim
stratejileri kaynaklar, emek ve sermaye olmak
üzere başlıca üç temel unusuru içerir. Bu üç
unsurdan herhangi biri, toplumun ihtiyaçları
doğrultusunda değiştirilebilir. Emeğin yoğun­
luğu artıralabilir ya da azaltılabilir; sermaye ta­
sarruf edilebilir, ödünç alınabilir ya da yatırım
amaçlı kullanılabilir; doğal kaynakların kulla­
nımında, örneğin tütünden mısıra geçilmesi gi­
bi, elde edilebilir bir seçenekten diğerine geçi­
lerek uyarlanma sağlanabilir. Sanayi toplumla-
rmda üretim stratejisindeki hayatî değişken ge­
nellikle sermayedir.
Geleneksel tarım toplumlarmda en önemli
değişken çoğunlukla emektir. Günümüzde sa­
nayileşmekte olan toplumlarda ise tarımın bir
niteliği, emekle ilişkili olarak sermayenin öne­
 Seramik fabrikasında çalışan Çinli kadınlar çoğu Çinli işçi gibi kırsal bölgeden yeni göç etmişler.
mindeki hızlı artıştır. Kuzey Nijerya’daki Ha-
usa tarımcıları arasında araştırma yapan Lou-
ise Lennihan (1996), kuşaklar boyunca süre­
gelmiş tarımın hep böyle sürüp gidecekmiş gibi
görünmesine karşın -h âlâ tarlalarda ellerinde
çapayla çalışan çiftçileri görmek mümkündür-
tarımsal üretimde artan sermayenin varlığıyla
toplumsal olguların dönüşmüş olduğunu belir­
tir. Bugün çiftçinin çapaladığı tarla kendisinin
olmayabilir; eğer kendisinse bile bu çok önem­
senmeyebilir, çünkü koşullar nedeniyle ücret­
li çalışmaya zorlanmaktadır. Tarım artık ticarî
gübre, melezlenmiş tohumlar ve böcek ilaçları
gerektirir hale gelmiştir. Çiftlik ve tarla sahip­
lerinin çoğu, tarım dışı işlerden para kazanmış
(Fotoğraf Max Monroe)
ve bunu tekrar yatırım amaçlı kullanmak iste­
yen insanlardır.
Sanayileşmemiş toplumlardaki hane içi üre­
time ilişkin bu gözlemlerin çok benzerleri sa­
nayileşmekte olan toplumlarda da görülebilir.
Mısır bunun bir örneğidir. Sanayileşmeyle bir­
likte tarımın çarpıcı biçimde değişmekte olma­
sına karşın, hane hâlâ kırsal üretim ve tüketi­
min temel birimi olmayı sürdürmektedir. Nic-
holas Hopkins (1983), Yukarı M ısır’ın bir kö­
yünde, hanelerin büyük ölçüde ailenin büyük­
lüğüne ve erişim olanağına sahip oldukları top­
rağın miktarına bağlı olarak seçilen örüntüye
dayalı emek dağıtım biçiminde önemli farklılık
keşfetti. Zengin çiftçilerin traktörleri vardı ve
toprağı bizzat kendileri işlemiyorlardı. Yoksul
aileler ise erkekleri ya ücret karşılığında çalış­
mak üzere başka yerlere ya da işçi olarak kom­
şu çiftçilerin tarlalarında çalışmaya yolluyor-
lardı. Gerçi burada işin yoğunluğu, hane için­
de çalışanların tüketenlere oranından ziyade
toprak mülkiyetine dayalı olmasına karşın, ha­
ne, iş gücünü örgütlemenin temel aracı olmayı
sürdürmektedir. İşe ya da daha daha açık bir
tanımla kadına ve erkeğe uygun işlere ilişkin
kültürel idealler de hanenin stratejisini etkiler.
M ısır’da ancak ailenin başka seçeneği yoksa
kadınlar tarlada çalışırlar.
Üretim stratejisini yönlendirme açısından
hanenin hemen her zaman seçenekleri vardır.
Örneğin, hayvan çiftliği ya da mandıra sahibi
olarak uzmanlaşmış çobanlar, hatta güneydo­
ğu Türkiye’nin Yörükleri gibi göçebe çobanla­
rın geçimleri mübadeleye bağlıdır; yani hayat­
larını sürdürebilmek ve işlerin genişletilebilme-
si ya da gelecekteki ihtiyaçların karşılanabil­
mesi için, sermaye birikimini sağlayacak şeyle­
ri satın alabilmenin araçlarını elde edebilmeye
yönelik olarak ürünlerini satmak ya da değiş
tokuş yapmak. Bu yüzden, hayvan ürünleri ile
tarımsal ve endüstriyel ürünlerin göreli fiyatla­
rında ya da değerlerinde ortaya çıkan dalgalan­
malardan etkilenmeye aşırı derecede açıktırlar.
Eğer buğdayın fiyatı yükselir ya da sütün veya
etin fiyatı düşerse -y a da her iki dalgalanma eş
zamanlı olursa- büyük sürülere sahip olanlar
bile ciddi bir malî sıkıntı içine girebilir. Böyle
durumlarda, hayvansal ürünlerini daha az tü­
ketip büyük kısmını ticaret için kullanma, da­
ha fazla emek veya sermaye yatırarak sürüleri­
nin üretkenliğini arttırma ya da grup içinde re­
fah düzeyi daha yüksek olan bireylerin ihtiya­
cı olanlara yardım ettiği tek bir liderlik altında
diğer ailelere katılma yollarından birini seçebi­
lir. Bu stratejilerin tümü görece riski az tepki­
lerdir, çünkü her an fazla bir kayba uğrama­
dan bırakılabilirler. Maliyeti oldukça yüksek
bir başka seçenek ise, sürüyü satıp başka yol­
lardan geçim sağlamaya çalışmaktır (belki bir
çiftlik satın almak ya da tarım işçisi olarak baş­
kalarının topraklarında çalışmak ya da kentte
bir iş bulmak gibi).
Hane Birliğinde Emek,
Toplumsal Cinsiyet ve Üretkenlik
A ntropologlar, farklı üretim sistem lerinde
emeğin rolü üzerinde oldukça fazla durmuş­
lardır. M arshall Sahlins, Chayanov adlı eski
bir Sovyet ekonomistin formülasyonunu izle­
yerek emek ile üretim stratejisi arasındaki iliş­
kiyi şöyle anlatır: Hane içi kullanıma yöne­
lik hane içi üretim sistemindeki yoğun emek,
üretici birimin çalışma kapasitesi ile ters ilişki
içindedir (Sahlins, 1972, s.91). Başka bir de­
yişle, hane içi üretim tarzında, hane halkı ken­
di ihtiyaçları için çalıştığından, besin üretebile­
cek durumda olanlardan daha fazla sayıda in­
sanı beslemek zorundadırlar, dolayısıyla daha
fazla çalışmaları gerekmektedir. Örneğin, eğer
bir hane, ağırlıklı olarak çok genç ve çok yaş­
lı bir nüfustan oluşuyorsa, az sayıda yetişkin
bu grubun ihtiyacını karşılayabilmek için en
üretken oldukları yıllarda yoğun biçimde ça­
lışmak zorunda kalacaklardır. Aynı zamanda,
insanların ihtiyaç duydukları şeyler, neye ihti­
yaçları olduğuna inanmalarına bağlıdır; dola­
yısıyla eğer bir şeyleri elde etme ya da biriki­
mini yapma fırsatları çok sınırlı ise, aklî dav­
ranan insan çok fazla çalışmaz. Aksi durumda
ise, eğer bir hanede üretken insan sayısı fazla
olup onlara az sayıda insan bağımlı ise, bura­
 Savaşçı Ariaal yaş mertebesi
üyeleri, bir yayla sığır kampında
beraberce bir kuyuyu tamir
etmekteler. (Fotoğraf EUiot
Fratkin)
da üreticiler, bazı tasarruf ya da yatırım yap­
ma araçlarına sahip olmadıkları sürece fazla­
sıyla boş zamanları olacağı için imrenilecek
durumda olduklarını göreceklerdir (Durren-
ber 1984, s.20).
Her şeyin eşit olduğu durumda, hane üye­
si ne kadar fazla tüketiciyi desteklemek zorun­
da ise o kadar da fazla çalışmak zorundadır.
Çok genç olanlar ve yaşlılar ürettiklerinden
daha fazla tükettikleri için, bunların sayısının
daha fazla olduğu hanelerin çok daha ağır bir
yük taşımaları gerekir. Michael Dove (1984),
Endonezya’da Batı Kalimantan Kamularında­
ki haneye dayalı ekonomiyi keşfettiği zaman
bu düşüncenin doğrulandığını gördü. Kantu
bahçe tarımcılarında çok geniş hane kültürel
bir idealdir, ancak toplumsal gerçek bu idea­
lin uzağında kalmaktadır. Dove’un araştırdığı
otuz haneden on üçü çekirdek aileydi. Çekir­
dek aileler diğerlerinden daha küçüktü ve en
önemlisi, çalışanların tüketenlere oram, oran­
tılı olarak düşüktü. Dove, çalışan-tüketen ora­
nının ters olduğu hanelerin, aslında orantılı
olarak emek verimliliğini yoğunlaştırdıklarını
gördü. Bazı haneler, açıklarını kapatabilmek
için işçi kiralamak zorunda kalıyorlardı. H at­
ta emeğin örgütlenmesi, bütün hanelerin kar­
şı karşıya kaldığı temel bir sorundu. Tüketen­
leri destekleyebilen çalışanların demografik öl­
çüsü, işin dağıtımının ve yapılması gereken işin
miktarının iyi bir göstergesidir.
Kadınların Üretim İşi
Bir hanenin üretkenliğini belirlemedeki ana et­
ken, hanenin demografik ve toplumsal cinsiyet
özellikleri arasındaki ilişki ve işin dağıtım biçi­
midir. Geleneksel bir tarım toplumu pazar eko­
nomisine geçiş yaparken, genellikle hanede­
ki toplumsal cinsiyete dayalı işbölümü değişir.
Eğer erkekler ücretli iş için gidiyorlarsa, kadın­
ların evde, erkeklerin sorumluluğundaki işle­
ri üstlenmeleri gerekir. Eğer kadınlar ücretli iş
gücü içine çekilirlerse, bunun da benzer şekilde
erkekler için ev içi sonuçları olacaktır. Genel­
likle, erkelerin ev içi işlerin bir kısmını üstlen­
meleri epeyce zaman alır. Toplumun bütün dü­
zeni toplumsal cinsiyete dayalı işbölümünü et­
kiler, dolayısıyla, sanayileşmiş üretime geçmek
gibi büyük bir ekonomik dönüşüm, erkeklerin
ve kadınların yaşamlarında değişiklikler yara­
tacaktır.
Modern bir Amerikan çiftliğinde, aslında
kadınlar eskiden beri çok ağır çalışmış olma­
larına karşın, öncekinden daha da merkezî bir
rol oynamaktadırlar. Erkekler tarım dışında
bel bağlayabilecekleri bir gelir elde edebilmek
için çiftlik dışında çalıştıkları için, kadınlar gi­
derek daha ağır araçları kullanmak ve eskiden
erkeklerin işi olarak kabul edilen işleri yapmak
zorunda kalm aktadırlar (Salamo 1992). Bu­
nunla birlikte, kadınların kendi yaptıkları iş­
ten “yardımda bulunmak”, erkeklerin işlerin­
den ise “gerçek çalışm a” olarak bahsetmele­
ri, Ortabatı geleneğidir. Bu tutuma karşın, ka­
dınlar üretken iş yapmaktadır ve bu iş, ücre­
ti ödenmemesine karşın pazar ekonomisinde­
ki tarımın başarısı açısından oldukça önem­
lidir. Patricia Johnson (1988), Gainj kadınla­
rı üzerine yaptığı çalışmada da aynı dinamiği
keşfetmiştir. Bu kadınlar esas olarak eş ve an­
ne olarak, yani üretici değil de yeniden üretici­
ler olarak tanımlansalar da, Johnson’ın araştır­
ması hanenin kahve üretiminin ticarî başarısı­
nın doğrudan kadınlarla ilişkili olduğunu orta­
ya çıkarmıştır.
Emek Yoğunluğundaki Farklılıklar
Sanayi öncesi toplum lardaki haneler, hepsi
de belli bir dereceye kadar kültürel normlar­
la yönlendirilen çeşitli etkenlerden birinde de­
ğişiklik yaparak emek yoğunluklarını farklılaş­
tırırlar. Bu etkenlerden ilki, kişinin çalışma hı­
zı ve verimi, yani belli bir sürede ortaya koya­
bildiği işin miktarıdır. Bu miktardan genellikle,
çalışma saati başına ortaya konan üretim ya da
üretim düzeyi olarak söz edilir. Her toplumda,
bireylerin ortalama bir insanın belli bir işteki
üretkenliğinin ne olması gerektiği konusunda
genel bir fikri vardır. Kuşkusuz insanların el­
lerindeki aletlerin türünün üretkenlik üzerinde
büyük etkisi vardır. Bir insanın bir tarlayı trak­
törle bir öküz ve tahta sabanla sürdüğünden
çok daha kısa sürede süreceği aşikârdır. Fakat
benzer gereçleri kullansalar bile, farklı toplum­
lardaki insanlar kabul edilebilir üretkenlik dü­
zeyini farklı biçimlerde tanımlarlar.
Emek yoğunluğunu etkileyen bir diğer fak­
tör üretken olunan yaşam süresi, yani kişi­
nin kültürel olarak belirlenmiş işgücüne katıl­
ma ve emekli olma yaşıdır. Örneğin Afrika’nın
Buşongları, yirmi ile altmış yaş arasını üretken
olunan yaşlar olarak tanımlarlar; komşu Lele-
ler ise otuz ile elli yaş arasındaki yirmi yılı ça­
lışma yaşamı için uygun görürler (Douglas,
1962). Doğu Avrupa’daki bütün eski sosyalist
rejimler, emeklilik yaşını erkekler için 55, ka­
dınlar için 50 olarak tespit etmişlerdi; sonuç
olarak bu ülkelerde bugün, emeklilik maaşıyla
geçinen çok büyük bir nüfus vardır. Komüniz­
min çökmesinden sonra emeklilik maaşları bu
ülkelere çok büyük bir yük oldu.
Ayrıca bir de iş günü ya da iş haftası kav­
ramları vardır. Bu kavramlar, bir kişinin ide­
al olarak her gün veya her hafta işte ne kadar
zaman geçireceğini belirler ve bunlar da kültü­
rel olarak tanımlanmıştır. Modern devletler­
de kimin neyi ne zaman yapması gerektiği sa­
atler, takvimler ve programlarla belirlenir bü-
 Ö R N E K
Gainj Kadınlarının Üretken Emeği
G a in jla r, P a p u a Y e n i G in e ’nin an a d a ğ lık b ö lg e s i­
nin kuzey k ıy ıs ın d a k i e n g e b e li ve o rm a n lık Takvvi
V a d is i’nde yaşarlar. Y erleşim leri o denli gen iş bir a la ­
na ya yılm ıştır ki, köy o la rak ta n ım la n a b ile ce k geniş
h içbir in san top luluğu yoktur. G ain jlar, tatlı patates,
taro, yam , m uz, şeker ka m ışı, çeşitli ye şil b itkile r ve
b a zıla rı m ısır ve b a lk a b a ğ ı da o lm a k üzere karm a
ü rü nler yetiştire n b ü yü k ölçüd e g e çim lik e k o n o m i­
ye d ayalı y a k -a ç tipi bahçe tarım cılarıdır. Tüketim den
ziya d e tö re n se l değeri için b irka ç dom uz ve tavu k
yetiştirirler. A v cılık o d e n li n adirdir ki, hanenin b e s­
lenm esine çok az katkı sağlar. Gainj erkekleri b ah çe­
de tarım ya p ıla ca k alan ların ilk tem izliğinden ve çitle
çevrilm esin d en , ka d ın la r daha so n raki tem izlik, y a k ­
m a ve ekm e işle rin d e n so ru m lu d u r. A yrıca, ekm e,
b içm e, ta şım a , işle m e ve b ah çe ü rü n le rin i p işirm e
iş le ri de k a d ın la ra a ittir. E rk e k le rin b ü y ü k k ıs m ı,
19 6 3 ’ten bu yan a sa h ild e k i çopra (hindistan cevizi)
p la n tasyo n la rın d a, g en e llikle iki y ıllık sö zle şm e le rle
ücretli işçi o larak çalışm aktad ırlar.
K a h v e , ilk kez 1 9 7 3 ’te n a k it k a r ş ılığ ı s a tıla n
ürün olm a ö ze lliğ i ka za n d ı ve bu sü re ç, d ün yanın
g elişm e kte olan d iğ e r b ö lg e le rin d e k i E sth er B o se -
rup’ın (19 70 , s .5 3 ve d evam ı) te şh is e tm iş olduğu
örüntüyü iz le d i. Bu tarzd a, g e çim lik e tk in lik le rd e k i
g eleneksel işb ölüm üne b ak ılm a ksızın , nakit karşılığ ı
ürün satışı ve te kn o lo ji a lış v e riş i erke kle r a ra sın d a
gerçekleşiyordu. Kadınların çok açık biçim de bahçeci­
likle özd eşleşm iş olm alarına karşın, tarım kredisi ve­
ren erkek memur, kahve fidelerini ve bunların ekim i,
işlenm esi ve satım ı ile ilgili bilgileri sadece Gainj er­
keklerine sağ lıyord u . Erkekler bu yen i bahçe ürünü
için yeni bir işbölüm ü oluşturdular. Bu işbölüm üne gö­
re, erkekler sadece kahve ağaçlarını dikecekler ve ürün
OLAY
son haline geldiğinde satışın ı yap acaklar; toprağın sü ­
rülm esi, haşatının ya p ılm ası, ürünün işlen m esi ve ye ­
rel nakliyesi gibi geri kalan bütün işler ise kadınlara
düşecekti. G ainjlar, ağaçların ve m eyvelerinin m ülkiye­
tini ağaçları diken kişiye uygun gördükleri için ve kah ­
ve fidelerini dikenler de erkekler olduğundan, kahve­
nin satışın dan elde edilen tüm kârı sadece erkekler
alm aktadır, işin büyük kısm ını kadınların yap ıyor ol­
ması gerçeğine karşın, “bu kârlar, sadece erkeklerin
dahil olduğu tica rî kooperatiflere, eğitim e (g en ellik­
le sadece erkekler yararlanır) ve erkeklerin bölgenin
başkentine yaptığı havayolu seyahatlerine ve tüketim
m allarına harcanır” (J o h n s o n , 1988, s . ıı ı) .
B ir e rk e ğ in ve o n u n k a r ıla r ın d a n en a z b ir i­
nin b ulund uğu a ile tip in i (conjugal family) ça lışm a
b irim i o la ra k a la n Jo h n so n , k a h v e y e tiş tirm e d e k i
başarıyı etkileyen beş de ğişke n i a n aliz etm ek üzere
19 7 8 ’de 19 8 3 ’te to p lad ığı verileri ka rşıla ştırm ıştır. Bu
d e ğişken ler şunlard ır; (1) erkek hane reisin in y a şı, (2)
erkek hane reisin in göç tecrüb esi, (3) hane b aşına
düşe n h anede oturan karı s a y ıs ı, (4) hane b aşın a
düşen ya şla rı yirm i ile altm ış a ra sın d a k i kadın sa yısı
ve (5) hane b aşına düşen b ağım lı kişi sa y ıs ı.
Johnson, göç te crü b e sin in , b ir h a n e n in işle d iğ i
kah ve b ah çe sin in s a y ıs ın a göre h e sa p la n a n kahve
ye tiştiriciliğ i ka p a site sin d e pek b ir etkisi olm ad ığ ın ı
keşfetti: K işin in n a sıl kahve ye tiştirile ce ğ in i öğrenm esi
iç in , iç in d e y a ş a d ığ ı to p lu m u n d ış ın a ç ık m a s ın ın
g erekm ediği çok açıktır. A rtık g ele n e kse l yo llard an
(savaşta lid er o larak ve y iğ itlik göstererek) statü ka ­
zan m aları m üm kün olm ayan genç hane reisleri için
yaş etkenini de bir önem i ka lm am ıştı; n akit karşılığ ı
ürün satarak ya da daha fazla ürün a lm a k için daha
fazla ça lışa ra k b aşarıya u la şa b iliyo rla rd ı. Kahve üre­
tim in d e ki b aşarıd a, h aned eki eş sa y ıs ı önem li b ir et­
kend i: Bir erkeğin ne kad ar fazla karısı varsa o ka­
dar fazla bahçeyi id are ed e b iliyo rd u . A n cak, kahve
üretim inde en ön em li rolü, hane reisin in karıların ın
d ışın d a kalan ka d ın la r, yan i evlen m em iş kızları, kız
kard e şle ri, aynı h aneyi p aylaşan oğ ullarının karıları
ve o haneye ilişm e y i se çm iş dul k a d ın la r oyn uyo r­
du. Bu b u lgu b ir ö lçü ye kad ar, bu k a d ın la rın pek
azın ın çocukların talep leriyle ilg ilen m e k durum unda
olm alarıy la açıklanm aktad ır.
J o h n s o n , h a n e b a ş ın a d ü ş e n b a ğ ım lı k iş i
s a y ıs ın ın etkilerin i "b a ğ ım lılık o ranı”, yan i çalışm ayan
b a ğ ım lıla rın ü re tici k a d ın la ra (hem e ş le r hem de
y e tişk in k a d ın la r) o ranı a ç ıs ın d a n in c e le m iştir. Bu
in cele m e so n u cu n d a , d ah a b a şa rılı h anelerde (ya­
ni üç ya da d ah a fazla b ah çesi olanlar) b a ğ ım lılık
oranların ın 19 78 ile 19 8 3 yılla rı a rasın d a önem li ö lçü ­
de d ü şm ü ş, daha az b aşarılı olanlarda ise (yani b ah ­
çe s a y ıla rı üçden az olanlar) artm ış olduğ un u b u l­
du. B a ğ ım lılık o ran ın d aki d ü şü ş, “bütünüyle üretici
s a y ıs ın d a k i y ü k s e liş e b a ğ la n a b ilir” (Johnson, 1988,
s. 117 ). Johnson, tüm örneklerde üreticilerin hane re­
is in in k a rıla rın ın d ışın d a ka la n k a d ın la r o ld u ğ u n a
iş a re t e d e r. 19 7 8 ile 19 8 3 y ılla r ı a ra s ın d a ü re tici
kad ınların sa y ısı daha az b aşarılı h anelerde d üşm üş,
b aşa rılı olan lard a ise yü kselm iştir.
19 8 3 ’te n akit karşılığ ı kahve üretim inde b aşarılı
olduğu d üşünülen haneler, 19 7 8 ’de içinde daha fazla
b ağım lının b ulunduğu ve hane reisinin karıları dışınd a
kalan kad ınların sayısın ın daha az olduğu aynı hane­
lerdi. Johnson bununla ilgili olarak, bu haneleri nakit
karşılığ ın d a satılm ak üzere üretim yapm aya yö n le n d i­
ren şeyin yü kse k b ağ ım lılık oranının b ask ısı olduğu
varsayım ın ı öne sürer. A ncak 19 8 3 ’e kadar, b ağ ım lılık
o ra n la rın ı d ü şü re b ilm e k için h ane le rin e d ah a fazla
ka d ın ilave etm ek suretiyle ya p ıla rın ı cid d i biçim de
değiştirm işlerdir. Bu kad ınlar nereden g elm işti?
B u n la rın % 5 4 ’ü e vle n m e m iş g en ç k a d ın la rd ı.
Ö n e m s iz b ir k ıs m ın ı o lu ş tu r a n % 14 ’ ü haneye
g etirilm iş olan e v lilik çağın d aki k a d ın la rd ı. Kalan %
3 2 ’si ise haneye katılm ış olan dul ka d ın la rd ı. D ulların
b ü yü k k ıs m ı, hanede b ulun an k a d ın ın y a k ın la rı ve
h a n e r e is iy le k a r ıs ı o la m a y a c a k tü rd e n a k r a b a lık
bağları (soy veya kategori bağı anlam ında) olan lardı.
Johnson, hem evli kadınların evde tutulm aların ın
hem de dutların eve kab ul edilm elerin in haneye bir
m aliyeti olduğunu belirtir. Kız evladın e vliliğ in i g ecik­
tiren b ir a ile , en azından geçici o larak hem b a ş lık p a ­
rası ya da kızın e vliliğ i ile gelecek paradan hem de
e v lilik bağının oluşturacağı b ağlardan feragat etm iş
o lm a k ta d ır. D ul k a d ın la r g e n e llik le b e ra b e rle rin d e
b ağ ım lı çocuklar getirirler; kaldı ki, çocuklu dulların
ye n id e n e vle n m e ih tim a li çok d ü ş ü k o ld u ğ u iç in ,
b aşk a b ir haneyle birleşm eye en uygun olan onlardır.
D u lla r k a rarla rın ı b e lli b ir h an e n in k a d ın la rıy la
a ra la rın d a k i güçlü duyg usal bağlara d ayanarak a lıyo r
gibi görünm ektedir. Bu çalışm anın ya p ıld ığ ı dönem de,
k a d ın la r henüz erkeklerden em eklerinin ka rşılığ ın d a
cid d i ta le p le rd e b u lu n m u yo rla rd ı ve e ld e e d e b ile ­
cekleri (giyim , kap kacak, hazır g ıda gibi) herhangi
m a d d î b ir yarar, d ulların kendilerini b elli bir h aney­
le m üttefik kılm a kararlarında pek dikkate alın m ıyo r
g ib i g ö rü n ü y o rd u . K a d ın la r e m e k le ri k a r ş ılığ ın d a
m a d d î ta le p le rd e b u lu n m a ya b a ş la d ık la rın d a diğer
kad ınlarla h em cins olm aların dan kayn aklan an bağlar
daha az önem li hale gelecektir ve bu tür taleplerin
m aliyeti, hanenin eko n o m ik b aşarısı göz önünde tu­
tu la rak d e ğerlen dirilm ek zorunda kalacaktır.
Johnson, üretken kad ınların haneye katılm aların ın
hanenin kahve üretim ini artırm asına o lan ak s a ğ la d ı­
ğ ın ı v a r s a y m a k ta d ır . Fa k a t Jo h n so n y a n ılm ış o l­
sa b ile -y a n i eğer d u lla r b a ş a rıs ı n e d e n iy le fazla
sa y ıd a kah ve b ah çesine sah ip haneye katılıyo rlarsa
b il e - b u , ç a lış a n k a d ın s a y ıs ı ile k a h v e b a h ç e s i
s a y ıs ı a ra s ın d a d in a m ik b ir iliş k i o ld u ğ u s o n u c u ­
nu değiştirm eyecektir. Johnson’ın uya rısı etnografla­
ra yö n e liktir: K ad ın ların karşılığ ı ödenm eyen hane içi
ça lışm aları da b ir üretim dir ve dünyanın gelişm ekte
olan pek çok b ö lg esind e ka d ın la r “bütün standartla­
ra göre üretken o la rak kab ul ed ilm e si gereken, hane
içi olm ayan tica rî üretim de ve em ekte önem li ölçüler­
de yer a lm a ktad ır” (1988, s.12 0 ).
yük ölçüde (Rutz, 1992, s.5). Sanayi ve sana­
yi sonrası ekonomiler bireyden fazla zaman ta­
lep eder; uzun çalışma saatleri bu ekonomilerin
kuraldır. Pek çok avcı-toplayıcı grubun birey­
leri için günde üç ile beş saat arasında çalışmak
normaldir; diğer pek çok sanayi öncesi toplum­
da da aynı şekilde düşük üretim -yani günde iş
için uygun olandan birkaç saat daha az çalış­
ma pratiği- söz konusudur. Bu tür toplumlar­
da insanlar boş zamana ve toplumsal zorunlu­
lukların yerine getirilmesine oldukça fazla de­
ğer atfederlerken, ne yiyebilmelerine ne de sak-
lıyabilmelerine imkân olmayan miktarlardaki
gıdanın ve ihtiyaç dışı malların birikimini yap­
maya çok az değer verirler.
Kişinin üretken olduğu yaşam süresi ve iş
günü kavram ları kültürel olarak tanım lan­
mış olsa bile, bireyler ya da haneler kendileri­
ni kendi özel koşullarına uyarlamaya çalışırlar­
ken bunları genellikle yeniden tanımlarlar. Ö r­
neğin Amerikan toplumunda, bazı insanların
normal işgünü süresine ilişkin kültürel çerçe­
veyi dikkate almayarak biri gündüz diğeri gece
olmak üzere bir günde iki adet sekiz saatlik işi
üstlendiklerini biliriz. Böyle yapmalarının ne­
deni, belli bir hedefe ulaşma amacı ya da kısa
zamanda büyük bir tasarruf oluşturma arzu­
su olabilir. Aynı durum sanayi öncesi toplum­
lar için de geçerlidir. Kültürel olarak tanımlan­
mış üretkenlik yaşlarında yeterli sayıda üye­
si olmayan bir Lele hanesi, işleri pekâla yaş­
ları otuzun altında ya da ellinin üstünde olan
üyelerine yaptırabilir. Daha fazla sayıda hane­
den oluşan bir örneklem üzerinde yapılacak in­
celeme, her hane içi grupta çalışan en genç ve
en yaşlı üyelerin yaşlarında önemli farklılıklar
ortaya çıkaracaktır kuşkusuz. Bu tür farklılık­
lar bireysel koşullara uyarlanmanın sonucu­
dur. Haneler emek yoğunluğunu, cinsiyete da­
yalı işbölümünü, çalışma yaşını ve çalışma sa­
atlerini kendi özel ihtiyaçlarını karşılayacak şe­
kilde uyarlarlar.
Daha önce sözünü etiğimiz gibi, emek yo­
ğunluğu maddî ihtiyaçların dışındaki başka et­
kenlerden de etkilenir. Sahlins (1 9 7 2 ), Yeni
Gine’nin Kapaukularında, bazı hanelerin üye
sayılarına göre beklenenden daha fazla üret­
tiklerini, diğerlerinin ise beklenen üretimin al­
tında kaldıklarını keşfetmiştir. Kapaukularm,
“büyük adamlar” olarak bilinen güçlü bir si­
yasal örgütlenme biçimleri vardır. Bu liderler
ve aileleri aşırı üretim yapma, bu liderlerin ta­
kipçileri ve onların aileleri ise yetersiz üretim
yapma eğilimi gösterirler. Büyük adamlar oto­
ritelerini, öncelikle takipçilerine karşı gösterişli
ve iyi hesaplanmış cömertlik gösterileri yoluy­
la korurlar. Sonunda herkes, bireysel ihtiyaçla­
rım karşılamaya yetecek ölçüde ürün elde eder.
Dolayısıyla Kapaukularda siyasal ve ekonomik
kararlar birbirleriyle çok yakından ilişkilidir.
Ka y n a k M ü b a d e l e s İ
Bazı kaynaklar üreticilerin ellerinde tutulup tü­
ketilirken, bazıları da toplumun mübadele ağı­
nın içinde yer alır. Her ekonomik sistemin te­
mel bir parçası olan mübadele, insanların ihti­
yaçları olmayan üretim fazlalarım elden çıkar­
malarına ve ihtiyaçlarını diğer insanların ihti­
yaç duymadıkları üretim fazlalarından elde et­
melerine olanak tanır. Ayrıca mübadele, top­
lumun çimentosu olma görevini görür. Ger­
çekten de antropologlar, mübadele edilen şey
ne olursa olsun, mübadele eyleminin kendisi­
nin toplumu bir arada tutan temel bağ olduğu­
nu ileri sürerler.
Mübadele Mekanizmaları
Karşılıklılık, yeniden dağıtım ve pazar olmak
üzere insan toplumlarmdaki çeşitli ekonomik
mübadele sistemlerini karakterize eden üç me­
kanizma, büyük ölçüde insanın kültürel tari­
hinin izleğini yansıtır. Karşılıklılık ya da top­
lumsal bağlar ve zorunluluklarla sarılı insanlar
arasındaki karşılıklı alışveriş evrenseldir (bu
aynı zamanda insan olmayan türler arasında
da önemlidir). Yeniden dağıtım ya da toplum
varlığının zorunlu ödemeler ve hizmetlerle ye­
niden dağıtılması, uzmanlaşmış siyasal kurum­
lar gerektiren daha yeni bir olgudur. Pazar mü­
badelesi ya da ortak bir değer ortamında -pa-
r a - aracılığıyla mal ve hizmetlerin ticareti ise,
ancak devlet yönetimli toplumlarla birlikte or­
taya çıkmıştır.
Amerikan toplumunda da olduğu gibi, ço­
ğu toplumda insanlar bu üç mekanizmayı da
kullanırlar, ancak en çok hangi mekanizmaya
ağırlık verdikleri ve hangi mekanizmayı hangi
işlerde kullandıkları önemli derecede farklılık
gösterir. Tarım ve sanayi toplumlarında eko­
nomik mübadelelerin önemli bir kısmı çok faz­
la uzmanlaşmış pazar yerlerinde yürütülür. Fa­
kat (bugün oldukça nadir görülen) diğer eko­
nomilerde pazarın işlevi çok arka plandadır;
karşılıklılık ve yeniden dağıtım mekanizmala­
rı hüküm sürmektedir. Pazar mekanizmasının
olmadığı ya da sadece belli mallar için geçerli
olduğu ekonomilerde mübadele, ya tek başına
karşılıklılık mekanizması ya da karşılıklılığın
ve yeniden dağtımm bir bileşimiyle yürütülür.
Karşılıklılık
Karşılıklılık sanayileşmemiş toplumlarda sa­
nayileşm iş toplum larda olduğundan daha
önem li bir rol oynayabilm ektedir. Sistem ­
li karşılıklılık heryerde önemli olmakla bir­
likte, sanayileşmemiş yörelerde daha sık ola­
rak büyük miktarlarda ve daha çok insana he­
diye verilir. Karşılıklı alıp verme zorunluluğu
daha güçlüdür. En önemlisi karşılıklılık, D o­
ğu Afrika’daki sığır verme ya da ödünç verme­
de olduğu gibi (Barfield, 1993, s.52), stratejik
üretim kaynaklarını da içermesi muhtemel ol­
duğu için bilfiil üretim sürecinin temel bir par­
çasını oluşturmaktadır.
Karşılıklılık, her zaman ailelerin ve kom­
şuların sevdikleri şeyleri mübadele etm ele­
ri tarzında, gelişigüzel yardımlaşma atmosfe­
rinde yapılan bir şey değildir. Antropologlar,
her biri veren ve alan arasında farklı derece­
lerde yakınlık oluşturan (dolayısıyla, beli bir
derecede resmîyet veya iyi niyet barındıran)
üç karşılıklılık biçimi tanımlamışlardır. Bun­
lar, genelleştirilmiş, dengeli ve negatif karşı­
lıklılıklardır.
Hane halkı üyeleri, diğer akrabalar ve arka­
daşlar arasında genellikle genelleştirilmiş kar­
şılıklılık -hesabı tutulmayan ve hemen ya da
belli bir karşılık beklenmeyen gayri resmî he­
diye verme biçim i- uygulanır (Sahlins, 1965).
Hane halkı üyeleri, olağan bir şekilde karşılık
beklemeden birbirlerine hizmet verirler; bir an­
ne, çocuklarına verdiği kahvaltıların gelecek­
te kullanmak üzere hesabını tutmaz. Hane hal­
kı üyeleri arasında ücretli işi olanlar, kazançla­
rının büyük kısmını ortaya koyarlar ve bütün
alışverişlerde kimin en kârlı çıktığına dikkat
etmeksizin harcamalara ortak olurlar. Ancak,
karşılıklılığın en gelişigüzel biçimi bile, müba­
dele edilen mal ve hizmetlerin uzun dönemde
dengelenmesi gerektiğine ilişkin örtük bir anla­
yış çerçevesinde işler. Hane halkı üyeleri, uzun
dönemli, karşılıklı desteğe güvenebilecekleri-
 Gürcü tüccar Azerbeycan’da satmak
üzere patates taşıyor.
(Fotoğraf Daniel Bates)
ni varsayarlar; başkalrma yardım eden komşu,
ihtiyacı olduğunda diğerlerinin de kendisinin
yardımına geleceklerini varsayar. Dolayısıyla,
önemli bir açıdan karşılıklılık, bir depolama
ya da ambara koyma biçimidir; yani sen baş­
kasına mal ve hizmet sunarsın ve sonunda, cid­
di bir şekilde hesabını tutmasan bile, verdikle­
rinle hemen hemen eşdeğerde bir şeyler alırsın.
Bu, özellikle, mallar bozulmaya müsait ve baş­
ka türlü ileride kullanılmak üzere saklanması
mümkün değilse yararlıdır.
Genelleştirilmiş karşılıklılık, tarihsel olarak
avcı-toplayıcılar arasındaki mübadelenin ti­
pik biçimi olup, bu insanların uyarlanmaların­
da bir zorunluluktu. Dördüncü Bölüm’de gör­
müş olduğumuz gibi, Dobe Ju/’hoansiler ya da
îKunglar, eti saklama olanağına sahip değiller­
di; bu nedenle paylaşma yoluyla ete erişim mü­
badelesinde bulunuyorlardı. Bir avcı oldukça
büyük bir hayvan öldürürse, bunun küçük bir
parçasını kendi ailesi için alıkoyar, geri kala­
nını paylaşmak üzere ava eşlik edenlere dağı­
tır. Bundan sonra onlar da kendi akrabalarıyla
(ki bu akrabalar da diğer akrabalarla) paylaşa­
caktır. Ertesi gün ya da gelecek hafta bu iyiliğin
karşılığı alınacaktır. Sonuçta, durmadan de­
ğişen ve güvencesiz kaynak olanaklarına kar­
şın, herkes yiyecek bir şeyler bulabilmektedir
(Marshall, 1965).
Kuşkusuz bu, bu tür işlerde bireysel çıkarla­
rın göz ardı edildiği anlamına gelmiyor. !Kung-
lar arasında yıllarca araştırma yapmış olan
Melvin Konner, gruptaki saygın bir erkeğin bir
antilop bacağı ile gelip, kendisinden bunu da­
ha sonra tüketmek üzere onun için saklamasını
istediğini hatırlamıştır (1983, s.375). Şu açıktı
ki, grup üyelerinin bu denli fazla insanla pay­
laşmaya girmelerinin bir nedeni, depolama ola­
naklarının sınırlı oluşu ve birinin besinini ya da
sahip olduğu başka şeyleri akrabalarının yeme­
sine veya kullanmasına engel olabilmesinin fi­
ziksel olarak çok güç olmasıydı.
Genelleştirilmiş karşılıklılıktan daha resmî
olanı, eninde sonunda ve kabaca denk karşı-
 Ö R N E K
Kula Halkası
Y e n i G in e ’n in d o ğ u s a h ilin in a ç ık la rın d a b u lu n a n
çok sa y ıd a k i Trob rian d A d a la rı’nı b irleştiren tö re n ­
se l m ü b a d e le , k a r ş ılık lılığ a o ld u k ça b e nze ye n a n ­
cak d ah a karm aşık b ir sistem dir. Trobriand A d a lıla rı,
çok sayıd a ad ad a ya şa y a n , an aso ylu örgütlü, bahçe
tarım cısı bir top lum d u r ve b azıları besin için ticare ­
te b ağ ım lıd ır, ilk o la rak M alinovvski’nin ta n ım la d ığ ı
k u la h a lk a s ı, ik i ç e şit d e n iz k a b u ğ u n d a n y a p ılm a
ta k ıla rın tica re tin in y a p ıld ığ ı o ld u k ça k a rm a ş ık bir
sistem dir. Bu takılar, biri nwal den ilen beyaz b ilezik,
diğeri soulava d enilen d eniz kab ukların dan ya p ılm ış
kırm ızı ko lyedir. K a rş ılık lılık kurallarıyla yönetilen tö ­
rensel ticarete parelel o la rak zorunlu m allara giren
kalem lerin ticareti de y a p ılır, a n cak bu iş tam am en
farklı kurallara göre işler. Bu kurallar, pazar m übade ­
lesin d e uygulanan kurallard ır. Ne ta kıla r besin ya da
diğer zorunlu m allarla ta ka s e d ilir ne de zorunlu m al­
lar takı a lm a k için k u lla n ılır. B un lar farklı m übadele
alan ların d a yer alır.
B ir g ru p k u la t a k ıs ın a s a h ip b ir T r o b r ia n d
A d a lısın ın , b aşka b ir a d ay a tica rî yo lc u lu k ya p ıp y a p ­
lığının verilmesinin zorunlu olduğu bir hediye
verme biçimi, yani dengeli karşılıklılıktır. Kar­
şılıklılığın bu biçimi, normal olarak daha me­
safeli ilişkileri olan bireyler, aşağı yukarı eşit
toplumsal ya da ekonomik statüye sahip olan
arkadaşlar ve resmî, ticarî ortaklar arasında
yürütülür. Beklenti açıkça şudur: Ne veriliyor­
sa, bunun aşağı yukarı denk bir şeyle karşılığı
verilerek dengelenmesi gerekir. Genelleştirilmiş
karşılıklılıkta olduğu gibi, karşılık olarak veri­
len şey hem almandan oldukça farklı bir şey
olabilir hem de daha geç verilebilir.
OLAY
m am a seçeneği vardır. A d alı, yo lculuğu ya p m a ya k a ­
rar verdikten sonra, ticareti yöneten tüm katı ku ra l­
lara riayet etm ek zorundadır. Değeri te sp it e d ilm iş
kula ta k ısın ı, sadece araların da güven iliş k is i b u lu ­
nan ve hayat boyu ticaret ortaklarından biri olan bir
kişiye su n a b ilir. Ticaret o rtaklan , ticaretin y a p ıld ığ ı
tüm ad alard a b ulunur. Eski b ir şefin kuzeyde yü z k a ­
dar ve g üneyde de b ir o kadar ticaret ortağı o la b i­
lirken, genç sırad an b ir ad alın ın sadece b ir avuç ti­
caret ortağı o lab ilm ektedir. A yrıca, kula takıları a d a ­
lar a ra sın d a b e lli yönde do laşm ak zorundadır; yan i
kırm ızı deniz kabuğu kolyelerin saat yö n ü n d e ; beyaz
deniz kab uğu bileziklerin saatin a ksi yö n ü n d e h are­
ket etm esi gerekir. D o la yısıyla, kuta ta kıla rı sü re kli
o la rak b ir adadan diğerine geçm ek suretiyle ad aların
etrafında döner durur. Ticareti ya p ıla n nesneler, tek
bir kişin in etinde bir yıld an daha fazla kalm az.
Yolculuğun her a şam asına gelenek ve tören ha­
kim dir. Bugün seyah atler m odern ulaşım araçlarıyla
y a p ılm a k t a d ır ; d a h a ö n ce le ri is e k a n o la r g e re k li
bakım dan geçirilm ekte ve yo lcu lu k için çok ayrıntılı
Pek çok çoban ya da tarım toplumunda,
dengeli karşılıklılığa dayalı emek-mübadele sis­
temi vardır. Ekim ve hasat zamanında iş yükü
bir hane için çok fazla ise, komşu haneler ya
da akraba grupları sırayla başkasının tarlasın­
da çalışabilir. Bu tür sistemlerdeki katılımcılar,
borç ve kredi hesaplamalarında oldukça ben­
zer zihniyete sahiptirler. Zamanında ya da ay­
nı düzeyde emek veya eşdeğerde bir hediyeyle
karşılık veremeyen bir kişi, ciddi bir toplumsal
kınamayla karşılaşacak ve gelecekte sahip ola­
bileceği işbirliğinden yoksun kalacaktır.
 hazırlıklar yapılmaktaydı. Bireysel ticaret yapacak olan
kişi, yolculuğa hep kendi topluluğundan bir ekiple
çıkar. Ekip gideceği yere varır varmaz, ticaret ortakları
arasındaki dengeli karşılıklılık ilkesi doğrultusunda ku­
la takılarının mübadelesi işine girişir. Ortaklardan bi­
ri bir takıyı törensel bir hediye olatak verdiğinde, so­
nunda yaklaşık denk değerde bir hediye almayı bekle­
yebilir. Törensel mübadele sürerken, ortaklar kendileri
için hayati önem taşıyan malzemelerin mübadelesine
başlarlar. Törensel kula mübadelesi, bir tür “toplum­
sal çimento” işlevi görür; ticaret ortaklarının varlığı,
tüm adalarda kültürel ve siyasal iletişim ağlarının
sürdürülmesini sağlar. Bu mübadele aynı zaman­
da, erkeklerin takı ve ortak birikimi yapmak suretiyle
saygınlık ve siyasal nüfuz elde etme aracıdır.
Kula halkası daha çok öne çıkmışsa da, Trobriand
kadınlarının da dengeli karşılıklılığa dayanan kendi
mübadele sistemleri vardır (Wiener, 1976). Bir ölüm
olayında, komşu mezralardaki kadınlar ölü evine yi­
yecek getirir. Ölen kişiyle ilişkisi olan kadınlar des­ Trobriand Adası yerlileri, bir kula mübadelesi için
telerce muz yaprağı hazırlarlar ve getirilen yiyecek­ geleneksel giysilerini giyerek yola çıkmışlar. Bu tören
lere karşılık olarak vermek üzere liflerden etek do­ önemini hâlâ kaybetmemiştir (Fotoğraf Andre Singer/The
kurlar. Kocalar (kadınlarca yapılan) son ve asıl defin Hutchison Library).
töreni için gereken birikimin yapılmasında yardımcı
olurlar. Domuz şölenine ya da potlaça çok benzer çünkü verenler geçmişte yiyecek ve diğer hizmetle­
şekilde, matemdeki yaşça büyük kadınlar mümkün rin yanı sıra benzer hediyeler almışlardır. Kadınların
olduğunca fazla, belki binlerce deste muz yaprağı ve da tıpkı erkekler gibi bu rekabetçi hediye verme
düzinelerce etek dağıtırlar. Bu dengeli karşılıklılıktır, pratiğinde toplumsal kazanımları olmaktadır.

D engeli ve g en elleştirilm iş k a r ş ılık lı­ la miktarlarda tüketilir ya da götürülür. Şölen

lık arasındaki fark her zaman çok açık değil­
dir; kuşkusuz karşılıklılık ya da hediye ver­
me bireylere yarar sağlamak üzere yönlen­
dirilir. A m erika’nın kuzeybatı kıyısındaki
pek çok Yerli Amerikan grubunun potlaçı ve
Melanezya’nm “domuz şölenleri”, sahip olu­
nan varlığın saygınlık ve kamusal nüfuz elde
edebilmek için rekabetçi çabalarla dağıtıldı­
ğı törenlerdir. Melanezya’da erkekler masraf­
lı şölenlere ev sahipliği yaparlar. Düzinelerce
domuz kesilir ve diğer besinlerden de çok faz-
sahibinin kazandığı statü, kabaca kendi şöle­
nin diğerlerininkine göre ne kadar büyük oldu­
ğu ile orantılıdır. Rekabete dayalı ziyafet ver­
me ve savurganlığa varacak derecede masraflı
düğün partilerinde görüldüğü gibi, günümüz­
de “potlaç” terimi daha genel bir gösterişli cö­
mertlik sergilemesi anlamını kazanmıştır. Ku­
zeybatı kıyısı gruplarında, şef tarafından veri­
len potlaçta büyük miktarlarda besinin yamsı-
ra, battaniye, bakır ve kano dağıtılır. Şölen sa­
hibinin bugün şölende dağıtmakta olduğu şey-
ler yıllar içinde kendisine verilen armağanlar­
dan oluştuğu için, potlaç gecikmeli de olsa den­
geli karşılıklılığın bir biçimidir. Potlaç rekabe­
te dayalıdır, çünkü şöleni veren kişi şölendeki
zenginlik açısından diğer şölen sahiplerini ge­
çebildiği ölçüde saygınlık ve statü kazanır. Şö­
len ve hediye vermenin bu biçimi, basit bir bi­
reysel mübadeleden ve toplumsal strateji oluş­
turmadan daha fazla bir şeydir; malların top­
luluklar arasında mübadele edilmesinin başlıca
yolu olabilmektedir.
Düşmanlar ya da yabancılar arasındaki
mübadeleler, genellikle, tarafların pazarlık­
tan en kârlı taraf olarak çıkmaya çalıştıkları
kişisel olmayan alışverişlerdir. Negatif karşı­
lıklılık olarak sınıflandırılan bu tür mübadele­
ler, hiçbir şey vermeden ya da çok az şey vere­
rek alma çabasını içerir. Bu tür mübadeleler­
de, dostça olmayan çekişerek pazarlıktan açık­
ça hırsızlık yapmaya kadar her şey yer alabi­
lir. Örneğin Mbuti Pigmeleri, et ve emeklerini
bahçe tarımcısı komşularının ürünleri ve ma­
denî mamulleriyle mübadele etmeyi uygun gö­
rebilirler, ancak bu mübadelelerde karşılık­
lı düşmanlık çok belirgindir. Köylüler M bu­
ti Pigmelerinden mümkün olduğunca fazla şey
alabilmek için tehdit kullanıp rüşvete başvu­
rurken, Mbuti Pigmeleri de mümkün olduğun­
ca az çalışmak için ellerinden geleni yaparlar
(Turnbull, 1965). Negatif karşılıklılığın ger­
çekten karşılıklılık olabilmesi için, her iki ta­
rafın da sırayla, kurnazlıkla birbirlerini alt et­
mesi gerekir.
Yeniden Dağıtım
Mal ve emeğin yeniden dağıtımı, mal, nakit ya
da hizmet şeklindeki ödemelerin (kral, şef, din­
sel lider, devlet gibi) merkezî bir aracıya yapıl­
dığı durumlarda vuku bulur. Bu merkez, son­
radan bu kaynakların bir kısmını toplum hiz­
metleri, acil yardım ya da özel ödüllendirmeler
olarak yeniden dağıtır. Başka bir seçenek ola­
rak, ödemeler siyasal, dinsel ya da kamusal ku­
rumlan ve altyapıları desteklemek için kulla­
nılabilir.
ABD’de federal gelir vergisinin bu tür bir
yeniden dağıtım mekanizması olarak işlev gör­
mesi beklenir. Para ekonomisine sahip olma­
yan toplumlarda, kabile şefleri kabile üyeleri­
ne kullanılmayan toprağı, avlanma bölgesini
ve üretim fazlası besini yeniden dağıtırlar. Bu
sistemin çeşitli avantajları vardır. Kaynakla­
rın bölgesel elde edilebilirliğinde oluşacak de­
ğişiklikler karşısında bir toplumun bütün üye­
lerinin geçimliğinin garanti edilmesini sağlaya­
bilir; bazı kaynakları toplama ve gelecekte kul­
lanmak üzere depolama aracı olarak kullanıla­
bilir. Yeniden dağıtımın basit biçimleri bazı ba­
kımlardan dengeli karşılıklılığa benzer; arada­
ki temel fark ise, veren kişinin daha sonra bu­
nun karşılığını alacağının bir garantisi olmaya­
cağı ya da alsa bile aldığının verdiğiyle eşdeğer­
de olamayabileceğidir.
William Abruzzi (1993), Mormonların 19.
yüzyılda Utah vadilerini nasıl sömürgeleştir­
diklerini anlatır. Her hanenin, gelirinin yüz­
de onunu kiliseye vermesi ve emeğiyle cema­
ate katkıda bulunması gerekirdi; M ormonlar
sel felaketiyle karşı karşıya kaldıklarında ya
da hasat kötü gittiğinde kilise kriz süresince
halka bu kaynaklarla destek olur ya da top­
luluk tümüyle iflas ettiğinde onların başka ye­
re yeleşmelerine yardımcı olurdu. Yeniden da­
ğıtım, topluluğun çıkarlarına hizmet eden, sa­
vaşçı, rahip, zanaatçı gibi uzmanlaşmış kişi­
leri de destekleyebilmekteydi. Yeniden dağı-
tim mübadelesinin toplumsal semeresi, bu­
nun toplamak ve denetlemekten sorumlu ki­
şinin ya da aracının saygınlığını, gücünü ve
otoritesini artırmasıdır. Karşılıklılık genellik­
le toplumsal eşitler arasında görülürken, yeni­
den dağıtım, liderlerin tebaası üzerindeki gü­
cüne dayalıdır ve siyasal ve toplumsal hiye­
rarşinin belirgin olduğu toplumlarda yaygın­
dır (Sahlins, 1965).
Pazar Mübadelesi
Karşılıklılıktan ve yeniden dağıtımdan fark­
lı olarak, pazarda mübadele toplumsal kaygı­
lardan büyük ölçüde uzaklaşmış ticarî bir iştir.
M al ve hizmetlerin doğrudan ticareti yapıla­
bilir (takas edilebilir), fakat bunlar çoğunluk­
la standart bir mübadele vasıtası, yani para ile
alınıp satılır. Üzerinde anlaşılmış miktarı öde­
me ve karşılığı ödenmiş mal ve hizmetleri sun­
ma gereği dışında, tarafların birbirlerine karşı
hiçbir toplumsal yükümlülükleri yoktur ve ta­
rafların, akrabalığa, arkadaşlığa ya da siyasal
yakınlığa dayalı hiçbir bağları yoktur. M al ve
hizmetlerin göreli değerleri arz ve talebi yan­
sıtır ve pazar ekonomisine katılanlar geçerli
değerleri öğrenme araçlarına sahiptir; alışve­
riş ederek, pazar yerinde dolaşarak ve gazete
okuyarak kendilerine sunulanları karşılaştıra­
bilirler. Satıcı ürünü ya da hizmeti, karşılığın­
da en iyi kazancı sunan herhangi birine satabi­
lir; alıcı, en uygun fiyatı buluncaya kadar pa­
zar yerinde dolaşır. Bütün pazar mübadeleleri
kişisel olmamak zorunda değildir, insanlar ge­
nellikle ticaret yaptıkları kişilerle uzun dönem­
li ilişkilere girerler. Örneğin göçebe Yörükler,
tüm kasaba alışverişlerini aralarında uzun sü­
reli arkadaşlık bağları ve doğal olarak güçlü
güven ilişkileri olan tüccarlarla yaparlar. He­
men hemen tüm pazarlarda, alıcılar ve satıcı­
lar arasındaki bilgi akışını hızlandıran ve pek
çok durumda alışverişleri kişiselleştiren ve do­
layısıyla kolaylaştıran aracılar ya da komis­
yoncular bulunur.
Nasıl ki pazar davranışları çok çeşitli ola-
biliyorsa, bir toplumdaki pazar mübadelesinin
önemi de aynı şekilde büyük farklılıklar göste­
rebilmektedir. Örneğin batı Afrikalı bir çiftçi,
ailesinin geçimlik ihtiyaçlarının büyük kısmını
kendi üretim faaliyetleriyle karşılayabilir. Eğer
bu çiftçinin bir şekilde az miktarda üretim faz­
lası olursa, bunu pazarda satıp kârını mamul
eşya satın almada ya da vergi ödemede kulla­
nabilir. Bu tür çevre pazarlarda satılan tüke­
tim maddelerinin çeşidi genellikle oldukça sı­
nırlıdır; toprak, emek ve sermaye gibi kaynak­
lar, sadece karşılıklılık ve yeniden dağıtımla el
değiştirir. Çoğu sanayi toplumunun ekonomi­
leri ise, bunun aksine büyük ölçüde pazar mü­
badelesine dayalıdır. Milyonlarca insanı ve fir­
mayı birbirine bağlayan çok geniş bir ticaret
ağı, sadece muazzam çeşitlilikte tüketim ürün­
lerinin değil, aynı zamanda, toprak, emek ve
sermaye gibi kaynakların dağıtımına da ola­
nak sağlar.
Mübadelenin Örgütlenmesi
Mübadelenin bu üç biçimi -karşılıklılık, ye­
niden dağıtım ve pazarda m übadele- bütün
çağdaş toplumlarda belli dereceye kadar bir­
likte işler, ancak hangi m alların hangi mü­
badele mekanizmasına ve hangi koşullarda
uygulanacağı belli kurallara göre tayin edi­
lir. Antropologlar bu farklılaşmayı mübade­
le alanları olarak tanım larlar. Örneğin Y e­
ni Gine’nin Sianelerinde (tütün, tuz, kabuk­
lu yemiş, yağ gibi) lüks m allar serbest pa-
zar ortam ında dolaşıma girerken, geçimlik
malzemeler karşılıklılık vasıtasıyla dağıtılır
(Nash, 1966). Biraz önce sözünü ettiğimiz gi­
bi, Trobriandlarda, törensel nesneler karşı­
lıklılık ilkesi doğrultusunda mübadele edilir­
ken, geçimlik malzemelerin mübadele biçimi
satın alma ve takasdır. Adalılar bu iki müba­
dele alanını birbirinden bütünüyle ayrı tutar­
lar; yani kimse tören nesnesi olan bileziği tat­
lı patates ya da kano karşılığında satamaz.
Her toplumda, hane halkı üyeleri arasındaki
çoğu alışveriş yabancılarla yapılanlardan ay­
rı tutulur; bir kadın kocasına arabasını yıka­
dığı için ödeme yapmadığı gibi, erkek de has­
ta iken karısı ona baktığı için ödeme yapmaz.
Fakat, örneğin bir akrabadan borç para alı­
nıp sonra faiziyle geri ödendiğinde ya da bi­
ri evin onarım işleri için başka birinin çocu­
ğunu kullandığında, bu ayrım belirsizleşebil-
mektedir. Seks çoğu toplumda pazar meta-
sı olmamakla birlikte fahişelik oldukça yay­
gındır; insanlar her yerde bu tür dönüştürme
-y an i bir mübadele alanını, genellikle onunla
bağdaşmayan bir alışveriş için kullanm a- fır­
satları ve stratejileri bulurlar.
N asıl ki hangi mübadele mekanizmaları­
nın uygun olduğunu bazı kurallar belirliyor­
sa, mübadelenin hangi koşullarda yürütülece­
ğini de başka bazı kurallar belirler. Arz ve ta­
lep hiç kuşkusuz fiyatları etkiler, ancak işin
içinde başka etkenler de vardır. Örneğin Y e­
ni Gine’nin Kapaukularmda, ticaret yapanlar
arasındaki akrabalık ilişkisi ve onların göre­
li statüleri anlaşmanın koşullarını etkiler (Pos-
pisil, 1963). Ayrıca Amerikan toplumunda da,
her ne kadar “iş iştir” desek ve satacağımız şe­
yi her zaman en yüksek fiyatı verene satsak da,
satın almak istediğimiz şeyleri bize piyasa fiya­
tının altında satacak olan arkadaş ya da akra­
balarımızı biliriz. Bu, pazar alışverişlerinde ge­
çen ifadelerde ve kavramlaştırmalarda akraba­
lık ve karşılıklılık tabirlerinin kullanılmasm-
Hong Kong’da hareketli
bir yiyecek pazarı.
(Fotoğraf Daniel Bates)
 _
___
___
TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Para ile Akrabalık:
Kadın Emeği ve Toplumsal İlişkilerdeki İdealler
Jenny W h ite, ik i y ıl sü re n (19 8 6 -19 8 8 ) a la n a ra ş ­
tırm a sın d a , T ü rk iy e ’nin k ırs a l b ö lg elerin d e n İsta n ­
b u l’ un y o k su l işçi sın ıfı m ah allelerin e göç etm iş ve
şim di küçük ölçekli üretim yapan bazı aileler üzerinde
çalışm ıştır. K ad ınlar ya evde ya da parça başı iş üze­
rinden yürütülen aile atölyelerinde örgü, dikiş, nakış
ve süslem e işlerinde önem li rol oynam aktadırlar. Bu
şe k ild e üretilen eşyaların çoğu, m aliyetinin çok üs­
tünde, astro n o m ik fiyatlarla satıldığı A vrup a’ya, Or­
ta Doğu’ya ve A m erika’ya ihraç edilir. Bunlar aynı za­
m an d a , a ra c ıla r v a s ıta s ıy la tu ristle re ve doğ rudan
arkad aşlara ve kom şulara da satılır.
Hem evde çalışan ya da parça b aşı iş alan ka d ın la r
hem de onların em eklerini örgütleyenler (bunlar ge­
n e llik le erkeklerdir), bu işi üretken em ek o larak gör­
m ek ye rin e , k a d ın ın g e le n e k s e l ev içi fa a liy e tle ri­
nin b ir p a rça sı a d d e d e rle r. “İsta n b u l’ un iş ç i sın ıfı
kad ınları için em ek, şerefin ve çocuk doğurm ayla b ir­
likte y a ş a m la rın ı ta n ım la y a n m erkezi b ir te m a d ır”
(White, 19 9 4 , s.7). K ad ın lar bu em eği ısrarla “iş ” a d ­
detm edikleri için buna harcadıkları zam an ın hesab ın ı
tu tm a zlar; b ir parça d ik iş ya da örgü iş i, gün b o ­
yu n ca , farklı farklı ye tişk in ka d ın la r ve e vlenm em iş
kızlar tarafından zam an zam an y a p ılır, zam an zam an
b ıra k ılır ve b öylece bu parça b aşı iş, d iğ e r g ü n lü k
faaliyetlere ka rışm ış olur. “K ad ın lar e k g elir k a za n ­
m ayı, ken d ilerini ev d ışın a çıkm aktan, ya b an cıla rla iş
a n laşm ası yap m aktan ve erkeğin ev g eçindirm e ro­
lünü onun elin d en alm aktan alıkoyan g ele n e kse l rol­
lerinin sın ırla m a la rıy la u ztaştırab ildikleri için ... hem
parça b aşı iş hem de a ile atö lye si özellikte kadının
e m e ğ in in ö r g ü t le n m e s in e u y g u n d ü ş m e k t e d ir ”
(W hite, s.10 9 ). Bu a çıd a n , “iş ” ya da “m em uriyet”,
k a d ın la r iç in u yg un o lm a y a n ve so n çare o la ra k
b aşvu ru la ca k b ir kam u sektörü faaliyetidir.
Y akın zam anda ya p ılm ış bir incelem ede kadınların
% 6 4 ’ün ü n , çoğu parça b aşı örgü işi o lm ak üzere,
_
___—
__
_____
___
___
___
_sı_
__
|
günde dört ile yedi saat arası süreyi ücretli iş ya p a ­
rak g eçird ikle ri b ulun m uştur. VVhite’ın ziyaret ettiği
kadınlardan Şen g ül ad ın d a bir Kuran h ocasının ken­
di örgü m a k in e s i v a rd ır ve b u n u n la g iy s ile r üre ­
tip a rk ad aşlarına ve ko m şuların a satm aktadır. Fakat
White, neden örgü işi yap tığ ın ı öğrenm ek için baskı
y a p ın ca , Ş e n g ü l b undan rah atsız o lm uş ve ısrarla,
çok fazla g iysi ya p m a d ığ ın ı, sadece arkadaşlarınd an
s ip a riş a ld ığ ın ı ve sad e ce ev iş le rin d e n , çocukların
b ak ım ın d a n ve m isafir a ğ ırla m ak ta n arta kalan za­
m anlarda bu işi ya p tığ ın ı sö yle m iştir. Ş e n g ü l’ün bu
işten sağ la d ığ ı gelirin a ile b ütçesine ön em li ölçüde
katkıda bulun duğu çok açık olm asın a rağm en, o ken­
d isin i, “bu işi düzenli o larak yap an , yab an cılara satan
ve geçim leri bu yoldan kazanılan paraya bağlı olan
in sanların kate g o risin d e ” görm üyordu (White, 1994,
s .113 ). Bir ayda kaç kazak ördüğü sorulduğun da, “Ge­
çen ay köyden çok fazla m isafirim geldiği için çok faz­
la kazak örem edim . Y a k la ş ık on beş kadar olduğunu
tahm in ediyorum ...” diye yan ıt verm iştir (s.114). Da­
ha önce bir kazağı iki günde ördüğünü tesp it etm iş
olduğu için , bu onun her gürı çalıştığı an lam ın a g eli­
yordu, ayrıca bu gerçekten de utandığı anlaşılıyordu.
Ç o ğ u iş ç i s ın ıf ı m a h a lle le r in d e m a h a lle d e k i
ka d ın la ra parça b aşı iş veren ve a ile le rce işle tile n
a tö ly e le r de v a rd ır. Bu d ü z e n le m e , k a d ın la rın e v ­
le rin d e ç a lış m a la r ın a ve e m e k le rin i k a d ın lık , a i­
le ü ye liğ i ve ko m şu lu k ro llerin in b ir p arçası o larak
görm elerine o la n a k ta n ım a kta d ır. Parça başı iş y a ­
pan k a d ın la r, b unu d iğ e r k a d ın la rla b ir a rad a y a ­
parlar ve b öylece işi, on ları bir araya getiren diğer
to p lu m s a l fa a liy e tle rin b ir p a rça sı h a lin e g e tirm iş
o lu rla r. H atice ve ko ca sı O sm an kro şe örgüyle in ­
ce deri parçaları b irle ştirile re k ya p ıla n g iysile r üzeri­
ne çalışm akta ve g ecekondu b ölgesi Y e n ik en t’te bir
atölye işletm ektedirler. Hatice ile O sm an ’ın atölyede
ke n dilerine yardım eden üç kızı ve ye d i ya şın d a bir
 oğulları vard ır. A ile bireyleri deri ve ip liği h azırlar ve
bunların n a sıl birleştirileceğ in i anlatan talim atla b ir­
likte ko m şu ka d ın la ra verirler. O sm an, her kad ının
ne a ld ığ ın ın ve ne geri g etirdiğ in in liste sin i yap tığ ı
b ir defter tutar.
Bu k a d ın la rın b a z ıla rı y a k ın m a h a lle le rd e n o l­
sa da g en e llikle kend i m ah alle le rin d e ki kadınlardır.
K e n d i a tö ly e s in i iş le te n M urat, “ Bu k a d ın la r y a ­
bancı k a d ın la rd ır, am a b u n lar [para v a s ıta s ıy la a k ­
raba kılın m ış olan lard ır]” d em ektedir (W hite, 19 94 ,
s .119 ). O sm an ve Hatice (ücret alm adan deride de­
lik le r açan ve p arçalan b irle ştirm e k üzere gere çle ­
ri evine götüren en b üyü k kızlarının en iyi a rkad aşı
G üllü gibi) em eğini hibe edenler ile em eğinin ücre­
ti ödenen ko m şu k a d ın la r a ra sın d a ayrım yap m az:
“O nlara göre bu k a d ın la r, e m e k -p ara m ü b a d e le s i­
ne k a tıld ık la rı için a k ra b a d ırla r; k u ş k u s u z k a r ş ılık
b e kle n m e k sizin , toplu o larak ka rşılık lı yard ım laşm a
ş e k lin d e gerçekleşm esi k o şu lu y la ...” (5.120). Açıkça
dan da bellidir “Para ile Akrabalık” başlıklı
çerçevede de (s.389) gördüğümüz gibi, bu iliş­
kiler içinde istismar edici ilişkiler de gizli ola­
bilmektedir.
EKONOMİK DENEYİM VE UYARLANMA
Her bakımdan olduğu gibi uyarlanma üretim
ve mübadele stratejileri açısından da statik de­
ğildir. İnsanlar yeni yaklaşımları tecrübe ede­
rek ya da geleneksel olanlardan sapmaya zor­
lanarak, kaçınılmaz biçimde sonunda ekono­
mik yapılarını değiştirecek yeni yöntemler keş­
federler.
İnsanın yeni durumlarla başa çıkabilme ka­
pasitesi, girişimcilik -yani, ekonomik yenilik
ve risk alm ak- kavramı açısından iyi bir avan­
tajdır. Sosyalist devletlerde bile bazı insanlar
acil ekonomik sorunlarını çözmeye çabalar­
tic a r î b ir a lış v e r iş o lm a sın a k a rşın , n a s ıl bu iliş k i
a k r a b a lık iliş k is i g ib i g ö ste riliy o rs a , G ü llü ’ nün h i­
be ettiği em ek de a k rab a lık terim leriyle izah e d ilir;
m e se lâ G ü llü E m in e ’nin “k ız k a rd e ş id ir.” A k ra b a lık
ilişk ile ri, “ka rşılık lı zo runluluk ve m innettarlık ağın a
k a tılım la ” te m e lle n d irilir, bu d urum d a para “tıp k ı
e m e ğ in b e d av a v e rilm e si g ib i, b e d av a ve rile n b ir
şe y ya da hizm et” olm aktadır, “...ücretli ya da üc­
retsiz o lsu n , em ek grup üyeliği için gereken k a rşılık lı
ya rd ım laşm a yü kü m lü lü k lerin in bir parçası o larak g ö­
rülür” (s .12 0 -12 1).
G erek evde g erekse atölyede k a d ının em eğinin
“iş ” o lm a d ığ ı d ü ş ü n c e si, kad ıntarın a ile iç in d e ve
m u h itle rin d e g e le n e k se l o la rak a lg ıla n a n ro lle rin in
için de ka la ra k p arasal katkıda bulun m aların a o la n ak
sağ lar. A yrıca kad ının em eğinin küçüm senm esi, üre­
tim m aliyetini düşüren ve işi dağıtanlar, aracılar, tüc­
carlar ve ih racatçılar için kârı yükselten tem el etken­
lerden b irisid ir.
ken kişisel avantaj elde etmeyi ve nihayetinde
ekonomik sistemin daha geniş kesiminde deği­
şiklik yaratacak bir etkide bulunmayı becerir.
Toplu tarım üzerine kapsamlı alan çalışması
yapmış birkaç antropologdan biri olan Gerald
Creed, Bulgar köylülerinin, ekonominin resmî
ve devlet mülkiyetindeki sosyalist sektörlerini
kendi özel girişimci faaliyetleriyle bütünleştir­
me konusunda olağanüstü yetenekli oldukları­
nı keşfetmiştir (1994). Bu köylülelere üzerinde
tarım yapmaları için yaklaşık 4,5 dönüm gibi
küçük bir toprak parçası tahsis edilmişti; top­
rağı sürmek ve haşatı kaldırmak için ise toplu
tarım gereçlerinden faydalanıyorlardı. Bu sü­
reçte toplu tarımdan elde edilen tahıl danele-
rini, şahısları adına satacakları ve hane içinde
yararlanacakları çiftlik hayvanlarını beslemek­
te kullandılar. Dahası, devlet denetimli işlerin­
de kazandıkları becerilere dayanarak, emek­
lerini ve zanaatlarım resmî olmamakla birlik­
te yaygın olan karaborsada satıyorlardı. H at­
ta devlet sübvansiyonlu ucuz ekmek, kişile­
rin özel mülkiyetinde bulunan domuzları şiş­
manlatmak için büyük miktarlarda satın alı­
nıyordu.
Patricia Vondal (1 9 8 7), Borneo’daki kü­
çük tarım cıların ördeklere yatırım yaparak
yoksulluklarından kurtulma ve tüketim mad­
deleri elde etme çabalarını anlatır. Ördekler,
bölgesel pazarda şehirlerdeki artan düşük ma­
liyetli et ihtiyacını karşılamak üzere satılabili-
yordu. Ancak bu olanaktan yararlanabilm e­
nin koşulu, bu yeni girişimin ilk yatırımını ya­
pabilmek için yenilikçi çiftçilerin toprakları­
nı ve evlerini riske etmek zorunda olmalarıy­
dı. Kümes ve diğer yapıların kurulması, kepek
ve kümes hayvanlarının yemlerinin üretilme­
si ya da satın alınması ve pazarda satış yerle­
rinin garantilenmesi gerekmekteydi ve bunla­
rın hepsi sermaye ve risk demekti. Ördeğe ya­
tırım yapanların bir kısmı bu işte başarılı ola­
madılar; diğerleri ise başarılı yenilikçiliğin se­
meresini aldılar.
Nil Deltası’ndaki bir köyde birlikte çalı­
şan Lucie Saunders ve Mısırlı meslektaşı So-
hair Mehenna (1 9 8 6 ), birkaç kuşağı kapsa­
yan bu topluluğun ekonomik ve toplumsal ya­
şamı üzerine oldukça zengin veriler toplamış­
lardı. Bu çalışmada, bazı ailelerin yenilikçi gi­
rişimler yaparak sürekli riske girdiklerini keş­
fettiler. 19. yüzyılın sonunda taşıma sisteminin
hızla gelişmekte ve pamuğun nakit karşılığı sa­
tılabilir başlıca mahsul olduğu sıralarda, köy­
lülerden biri iyi iş yapan köy dükkânlarından
sağladığı kazancı sulanabilir bir arazi üzerin­
de mütevazı bir mülkle yatırdı. Devrim sonra­
sı dönemde, toprak reformu ve tarım emeğine
yönelik yeni yasalar tarımdan elde edilen kâ­
rı sınırladı. Aynı ailenin bir önceki kuşakta ye­
nilik girişiminde bulunmuş olan bireyleri yeni
faaliyet arayışlarına girdiler. Yakın zamanda
bu bireylerin torunları tavukçuluğu denediler;
dışarıdan hayvan satın aldılar, gerekli gereçle­
ri edindiler ve kuluçka yerleri yaptılar. Kahire-
li ailelere sattıkları kümes hayvanlarından el­
de edilen kâr arttıkça, diğerleri de onların yo­
lundan gitti ve böylece yeni bir sanayi kurul­
muş oldu.
Girişimcilerin çabaları bilinçli bir strateji
olsun ya da olmasın, bu çabalarla kaçınılmaz
olarak önem li sonuçlar elde edilm ektedir.
Birincisi, girişim ciler çoğunlukla kendileri­
ni geleneksel ile modern ekonomik örgütlen­
me arasındaki sınırın ötesine geçirecek faali­
yetlere girerler. Örneğin, pazarda mübadele­
nin farkına varırlar ve yeni fabrika ürünleri­
ni ya da ithal malları geleneksel el sanatlarıy­
la rekabet etmek ya da yeni ihtiyaçlar yarat­
mak üzere taşraya getirirler. İkincisi, girişim­
ci çabalar tek bir kişi tarafından başlatılmış
olsa da, diğerleri bu yeni girişime katılmadığı
ya da bunu desteklemediği sürece başarılı ol­
ma şansı düşüktür (Barth, 1963). Son olarak
da, bu girişimci eylemler genellikle üretim ve
dağıtım sistemlerinde temel değişikliklere yol
açar. Çiftçiler daha fazla nakit karşılığı mah­
sul üretmeye başlayabilirler; kendileri -y a da
çocu kları- tarla yerine fabrikalarda çalışma­
yı tercih edebilirler. Bu değişiklikler toplum­
sal cinsiyet ilişkilerini, toplum ve aile yapıla­
rını ve sonunda tüm toplumu dönüştürmeye
başlayacaktır. “Dağlardan Sonra Yine Dağ­
lar Gelir” başlıklı çerçevede (s.392) gördüğü­
müz gibi, Kore’de yapılmış bir çalışma bunu
örneklemektedir.
 İNSAN EKOLOJİSİ
Dağlardan Sonra Yine Dağlar Gelir
“ D a ğ la rd a n s o n ra y in e d a ğ la r g e lir ” s ö z ü , C la rk
S o re n se n ’ın kitab ın a baştık yap tığ ı ve bir bunalım ı
atlattığınızda hemen ardından diğerinin belireceğini
anlatan bir Kore atasözüdür (1988, s.3). Bu b aşlık, Ko­
reli köylülerin son yıllard aki hızlı sanayileşm eye nasıl
tep ki ve rd iğ in i in celeyen bu ça lışm a için son dere­
ce uygun düşm üştür. Sorensen, tarihsel kaynakların
yan ısıra, aynı köyde altı yıl ara ile ya p ılm ış iki alan
ç a lış m a s ın d a to p la n m ış v e rile ri de k u lla n a ra k h a ­
ne h a lk ı ve a ile üze rin e o d a k la n ır. Ç a lış m a s ı s o ­
n u c u n d a , b ir to p lu m u n d e ğ iş im e v e r d iğ i t e p k i­
nin şek ille n m e sin d e g ele n e kse l a ile y a p ısın ın etkili
olab ileceğ in i bulm uştur. G en ellikle kab ul edildiğ in in
a ksin e , bu d eğişim a ile ve hane halkı değerlerinde
ve örgütlenm esinde b ü yü k bir sap m a anlam ına g e l­
m ek zorunda değildir. Tersine, ailelerin daha geniş bir
dünyanın içine d ah il oldukları ve giderek m akineleşm e,
elektrik, televizyon ve telefon gibi konforlara bağım lı
hale g eld ikle ri durum larda bile, uyarlanm a b elli bir
toplum sal sü re klilik barındırabilm ektedir.
Sorensen old u kça y o k su l b ir kırsa l to p lu lu k olan
S an g o n g n i’ye ilk kez 19 7 6 ’da gitti. Buradaki to p lum ­
s a l örgütlenm eyi e k o lo jik uyarlanm a açısınd an in ce ­
le ye b ilm e k için , görece istikra rlı, y a lıtılm ış ve d e n ­
geli bir köy üzerinde çalışm a ya p m a k istiyordu (So­
rensen, 1988, s .3 7 ). A raştırm asın d a, tarım sal te kn o ­
lo jin in hızla d eğiştiğ in e d ikka t çekerek dem ografik,
Fakat ortaya çıkış şekilleri nasıl olursa ol­
sun, bu yenilikler her zaman başarılı olama­
maktadır. İnsanların eski yöntemden daha et­
kili ya da toplumsal olarak daha faydalı oldu­
ğu kanıtlanacak bir düşünceye, tekniğe ya da
ürüne ulaşabilmeleri için epeyce tecrübeden
geçmeleri gerekebilir. Değişiklikler bazı du­
ta rım sa l ve şecere verile ri to p la d ı: “Pirinç fîdelerin i
filizle n d irm e k için v in il seralar ku lla n ılıyo rd u . T a rla ­
larda ka rışık gübre ku lla n ılıyo rd u . Hatta 19 7 5 ’te kö­
ye g etirilm iş b irkaç tane m otorlu kö k filizlen dirm e ve
püskürtm e m akin e si b ile v a rd ı” (s.37). Yine de, ge­
nel izlen im i g ele n e kse lliğ in ve istikra rlılığ ın sürdüğü
id i; kö yd e iy i ö rg ü tle n m iş b irka ç b a b a so yu va rd ı.
Hane h a lkı ö rü tle n m e sin in , g e le n e kse l b a b a y e rlilik
ve en b ü yü k evlat h akkı kurallarına sık ı sık ıy a bağlı
olduğ unu gördü; en b üyük oğul ve karısı zam an iç in ­
de hane resi ve karısın ın görev ve h akların ı ü stle n i­
yordu (s.39). Hane hâlâ kırsa l üretim in b aşlıca d a ya ­
nağı ve em eğin örgütlendiği va sıta ko num unda idi.
A lan araştırm asının b irin ci yılın ın so n ların a doğru,
Soro nsen köyün istikra rlılığ ın a ilişk in ilk izlenim inin
k u ş k u lu o ld u ğ u n u g ördü. İn sa n la r Jap on ların ip e k
ko za la rın a ko yd u ğ u ko talard an ve d ü n ya k i ih racat
ö rü n tü le rin d e n , e n fla syo n d a n ve e m e k k ıtlığ ın d a n
b ah se d iyo r, b azıla rı kente göç etm eyi ta rtışıy o r ve
h e rk e s , k e n d ile r in e te le v iz y o n s e y re tm e o la n a ğ ı
s a ğ la y a c a k olan e le k triğ in kö ye g e lm e s in in y a k ın
o ld u ğ u n d an ko n u şu yo rd u . Bu a şa m a d a S o ro n se n ,
köyün dün ya e ko n o m isiyle b ütünleşm eye ne kadar
ya k la ş tığ ın ı farketti ve u lu sa l siy a s e tin , p azar e k o ­
n om isin in ve tarım ın d ışın a çıkaracak göçün ö n e m i­
ni ve h ang i ölçekte olduğ un u görm eye b aşla d ı. Bu
to p lu lu ğ u ya kın çe vre sin e güç b ela u ya rla n m ış kü-
rumlarda görece kolay olabilirken bazılarında
olamayabilir; ya da belli bir topluma veya belli
bir döneme uygun düşmeyebilir.
Örneğin bugün Hindistan’da, 1 9 4 7 ’de ka­
zanılan bağımsızlığın ardından gelen kalkın­
ma çabalarını karakterize eden geniş ölçek­
li ağır sanayiye doğru hücum büyük ölçüde
 çük b ir sistem o la rak görm eye ça lışm an ın gerçekçi
o lm adığı son ucu n a vardı,
S an g o n g n i s a n a y ile şm e k te olan b ir to p lu m d a ­
ki b ir kö ylü to p lu lu ğ u n g ö ste rd iğ i y a y g ın te p k ile ­
rin ço ğ u n u s e rg ile m iş tir. B ug ün a rtık h e m e n h e ­
men hiç el san atı kalm am ıştır; in sa n lar kentli zevkler
e din m iştir ve hepsi pazar eko n o m isin e katılm aktad ır.
A ile le rin o ğ u lla rı ve k ız la rı tarım d ış ı iş le r b u lm a
ça b a sıyla u z ak la ştıkça, çoğunun ücretli işçi olduğu
kentlere doğru kitle sel göçler b aşla m ış ve a ilelerde
genel bir küçülm e olm uştur. Pazar b a sk ısı k a rşısın d a
çiftlikler de bü yü m ü ş; buna ka rşılık yirm i y ıllık hızlı
ka lkın m a d a n sonra b ile to p ra k m ü lkiyeti ko n u su n ­
da cid d i b ir d e ğ iş ik lik o lm a m ıştır (Sorensen , 19 88,
s .u ) . Ç iftliklerin büyü m esin e bağlı o larak kırsa l ke ­
sim ile kentin neredeyse b ü tün leşm iş o lm a sı, kırsa l
ke sim d e ki ücretlerin neredeyse kentteki ücretler ka­
dar y ü k se k olduğu an lam ın a gelm ektedir. S o n u ç o la ­
rak, çiftçiler m odern te kn o lo jiye yatırım yap m akta ve
oldukça kü çük arazilerde yen i tekn ikler b e n im se m e k­
tedirler. K ırsal kesim d eki em eğin aza lm a sı b üyük çift­
liklerin işin e yaram am aktadır.
S o re n s e n ’ın a la n ç a lış m a s ın ın 1 9 8 3 ’te k i ik in ­
ci k ıs m ı, e n d ü s t r iy e l b ir o rta m d a d e ğ iş im in ve
sü re kliliğ in doğasının a yd ın lığ a ka vu şm asın a katkıda
b ulu n d u . Ç iftliklerin b ü yü klü ğ ü 1.14 h ektardan 1.3 3
hektara y ü k se lm iş; tarım ücretleri 1 9 7 7 ’den bu y a ­
na iki m islind en fazla artm ış; bir düzineden fazla m o­
torlu kö k filizle n d irm e m a k in e si a lın m ış (fakat b u ­
na bağlı o larak ayn ı zam anda ciddi b ir em ek kıtlığı
da o lm u ştu ); h an e le r biraz k ü çü lm ü ş ve en az on
üç a ile kente göç etm işti (Sorensen, 1988, s .4 2 , 88-
89). Fakat, g e n e llik le tah m in e d ile n in a k s in e , kö y­
den a yrılanlar çoğunlukla iyi işler b ulm uşlar ve hayat
durmuştur, çünkü bu çabalar çoğunlukla ar­
zu edilenin ve beklenenin tersi sonuçlar ver­
miştir. Basitçe, ülke sanayileşmiş ülkelerle re­
kabet edememiştir. Şimdi kalkınmada önce­
lik özel mülkiyete dayalı ve yüksek teknolo­
jili hafif sanayiye verilmektedir, ancak sonuç­
lar henüz netleşmemiştir. Yine de bir şey açık-
standartlarını yükseltm işlerdi. Köyde kalan ların duru-
m uları da iyiye gitm işti. Herkes eşit dercede b aşarılı
o lm a m ış s a d a, y o k s u lla ş m ış b ir k ır s a l iş ç i s ın ıfı
o luşm am ıştır. Neredeyse kö ydeki tüm haneler pazar
eko n o m isiyle bütünleşm iş o lm asın a karşın , aynı za­
m anda kendilerine de yeterliydiler. S oren sen, top lum ­
s a l ya p ıd a büyük bir değişim yerine, m akineleşm eye,
dem ografik kaym alara ve yen i ekonom iye karşın h a­
n e nin ü re tim in ve tü k e tim in te m e l b irim i o lm a yı
sü rd ü rd ü ğ ü n ü g ö zlem iştir. A n ca k K o re’nin b a ş a rılı
san ayile şm e süreci, hane içinde alınan kararlara yeni
bir boyut eklem iştir; artık hangi m ahsulün ekileceğine
ve toprağın kullanım biçim ine ilişkin m utat kararlara
ilave olarak, a ile bireyleri pazar ko şullarında serm a­
ye ve em eğin getrisini de hesap etm ek zorundadırlar
(s.206). Kişi tarım mı yap m alı yo ksa fabrika işi m i?
To prağını başkaların a kiraya verip kentte mi iş a ra ­
m ak daha iyid ir yo ksa ücretli tarım işçisi tutm ak mı
daha k â rlıd ır? K işi top rağını satıp b ir iş kurm alı mı
yo k sa kurm am alı m ı? G örüldüğü gibi, “san ayile şm e,
zeng ini de fakiri de ayn ı şe k ild e çeşitli seçe n e kler­
le karşı k a rşıya b ıra k m a k ta d ır” (s.20 6 ). D o la yısıyla
a ile em eği, A vrup a’nın ve A B D ’nin b ü yü k b ö lüm ün ­
de olduğu g ib i, hâlâ b aşarılı tarım cılığın m erkezinde
olm ayı sürdürm ektedir. Bu pek çok b ak ım d a n , aile
bağlarını a şın d ırm a k yerine p ekiştirm iştir. Pazar m er­
kezli bir ekonom i içinde tarım da b aşarılı o la m aya n la ­
ra gelince, bunların çoğu top raklarının satışın d an e l­
de ettikleri geliri küçük işlere yatırdıkları ya da sa n a ­
y i kesim inde iyi birer işi garanti altın a a ld ık ları kent­
lere ta şın d ıla r. A n cak kırsa l kesim deki a krab alarıyla
iliş k ile r in i k e sm e y ip o n la rı ziya re t e tm e yi sü rd ü r­
m ekte ve bazıları hâlâ köydeki evlerini ve tarlalarını
saklam aktadır.
tır; ülke geniş ölçekli yeniden örgütlenme ve
daha iyi bir servet dağılımı yerine, zengin ile
yoksul arasındaki geleneksel ikiliği görmek­
tedir. Hindistan gibi nüfusu yoğun bir ülke,
her zaman emek tasarrufuna yönelik yenilik­
lerden ve kitlesel üretim tekniklerinden yarar­
lanmamaktadır.
Özet
Bir toplumun ekonomik sistemi düşünceler­
den, davranışlardan ve kurumlardan oluşur.
Klasik ekonomi kuramının temelinde kıt kay­
naklar fikri yatar. İnsanlar, kendilerini tatmin
etmeye yönelik arzulan ellerindeki kaynaklar­
dan kaçınılmaz olarak daha fazla olduğu için,
akılcı ekonomik kararlar vermek, seçenekleri
değerlendirmek ve hangisinden en az maliyetle
en fazla yarar elde edebileceklerine karar ver­
mek zorundadırlar. Çoğu toplumbilimci, bi­
reylerin ihtiyaçları ne olursa olsun toplumsal
ve ekonomik kurumların varlıklarım sürdür­
düklerini ileri sürmüştür. Antropolojinin eko­
nomiye bakışı, ekonomiyi bir toplumun ihti­
yaçlarını kendi kuramlarıyla karşıladığı süreç
olarak ele almak şeklindedir. Özcülük (subs-
tantivism) olarak adlandırılan düşünce ekolü,
ekonomik süreçleri bireysel karar verme meka­
nizmasının işleyişinden ziyade, bütün kültürel
düzenin sürdürülmesi olarak açıklamaya çalı­
şır. Biçimcilik (formalism) ise, biçimsel ekono­
mi kuramının bütün ekonomik sistemlere uy­
gulanabilecek şekilde genişletilebileceğini ileri
sürer. Yakın zamanlarda araştırma yapanlar,
içinde bulunulan koşulları bilmeden ekono­
mik bir kararın akılcılığı hakkında hüküm ve­
rilemeyeceğini ve bazı toplumlarda pazarların,
ekonomik olduğu kadar ekonomik olmayan iş­
levlere de hizmet ettiğini keşfettiler.
Antropologlar, farklı toplumların ekonomik
sistemlerini açıklamak ve karşılaştırmak için
üç ekonomik alan üzerinde araştırma yaparlar.
Bunlar kaynaklara erişimin düzenlenmesi, üre­
tim süreci ve mal ve hizmet mübadelesidir.
Doğal kaynakları elde etme stratejileri, kay­
nak açısından zengin topraklara erişimi garan­
tilemeye yönelik olarak tasarlanmıştır. Tarım
ve sanayi toplumları, genellikle toprağın belli
gruplarca kullanımını kısıtlayan bölgesel sınır­
ları korurlar. Ancak, kaynakların elverişliliği
mevsimsel değişikliklere bağlı olduğu için avcı-
toplayıcıların daha fazla esnek olmaları gerek­
mektedir. Besin elde etme olanağı ne kadar be­
lirsiz ve ne kadar fazla dolaşmayı gerektiyorsa,
esnek sınırlara duyulan ihtiyaç da o kadar bü­
yük olmaktadır genellikle. Bir bölgenin ne öl­
çüde savunulacağı, o toprağın tüm haklarını el­
de tutmanın kazanç ve maliyet hesabına bağ­
lıdır. Sanayi toplumları, bireysel faydaya yö­
nelik olarak kaynakların bireysel denetimine
vurgu yapan özel mülkiyet ya da mülk sahipli­
ği kavramını ileri sürerler. Bu kavram, yani bi­
reylerin kaynaklar üzerinde ancak bir grupla
ilişkili olmak suretiyle hak kazanmaları, bah­
çe tarımcılarına ve avcı-toplayıcılara yabancı­
dır. Bu toplumlarda bireyler, topluluğun kay­
naklarını kullanma hakkına sahip olmakla bir­
likte, onlara malik olamazlar. Ancak giderek
daha fazla toplum sanayileşmeden etkilendik­
çe, özel mülkiyet pratiği geleneksel mülkiyetin
yerini almakta; ekonomik sistemler genel top­
lumsal ilişkiler sistemine giderek daha az bağ­
lı hale gelmektedir. Bunun bir sonucu yabancı­
laşma; yani bireylerin işleriyle, ürettikleri şey­
lerle ve bunları ürettikleri kaynaklarla ilişkile­
rinin parçalanmasıdır.
 Kullanıma elverişli mallar üretmek, hayatta
kalmanın kaynaklar erişmek kadar önemli bir
parçasıdır. Üretimde kültürler arası farklılıkla­
rı araştırırken, üretimin nasıl örgütlendiğine ve
üretim stratejilerinin neler olduğuna bakılması
gerekir. Sanayi toplumlarmda temel üretim bi­
rimi işlevi tamamen ekonomik olan firmadır.
Sanayi dışı toplumlarda temel üretim birimi ise
hane halkı ya da ev içi gruptur. Neredeyse üre­
tim için gerekli tüm beceriler tek bir hane için­
de mevcut olabilmektedir; daha fazla çaba ge­
rektiğinde ise bu, akrabalardan ya da arkadaş­
lardan temin edilmektedir. Hane içi üretim tar­
zını kullanan bu toplumlarda üretim faaliyet­
leri pek çok ekonomi dışı işlevlerle birleşiktir.
Ortak kaynak mülkiyetinde olduğu gibi, sana­
yileşmenin yayılmasıyla bu tip hane içi üretim
tarzının kullanımında da düşüş olmuştur.
Üretim stratejileri şu üç unsuru birleştirir:
Doğal kaynaklar, emek ve sermaye. Sanayi top-
lumlarında üretim stratejisindeki önemli değiş­
ken sermayedir; sanayi dışı toplumlarda ise,
emeğe ilişkin olarak alman kararlar genellik­
le en önemli kararlar olmaktadır. Hane içinde­
ki çalışan sayısıyla ilişkili olarak, ne kadar fazla
boğazın doyurulması gerekiyorsa o kadar faz­
la çalışılması gerekmektedir. Emek yoğunlu­
ğunu etkileyen etkenler, insanların üretkenlik
(belli bir zamanda bir kişinin üstesinden geldi­
ği iş miktarı), üretken olunan yaşam süresi (bir
kişinin kültürel olarak tespit edilmiş, işe başla­
ma ve iş gücünden çekilme yaşlarıyla sınırlı dö­
nem) ve iş günü (ideal olarak bir kişinin, kültü­
rel olarak tespit edilmiş, her iş gününde geçire­
ceği saatlerin süresi) kavramlarını içerir. Kültü­
rel olarak tanımlanmış bu kavramlar, genellikle
bireyler ve haneler tarafından, kendi koşulları­
na uyarlanırlarken tekrar tanımlanırlar.
Üretim yapıldıktan sonra, üreticinin elinde
tutmadığı ya da tüketmediği ürünler toplumun
mübadele ağına girer. Karşılıklılık, yeniden da­
ğıtım ve pazar mübadelesi olmak üzere üç ana
mübadele mekanizması vardır. Sanayileşmemiş
toplumlarda bizim toplumumuzda olduğun­
dan daha fazla rol oynayan karşılıklılık, belli
toplumsal bağlar ve yükümlülüklerle birbirle­
rine bağlanmış insanlar arasında para mübade­
lesi olmadan yapılan alışverişlerdir. Karşılıklılı­
ğın üç biçimi, veren ve alan arasındaki yakınlı­
ğın farklı derecelerini kapsar. Bunlar, genelleş­
tirilmiş karşılıklılık, dengeli karşılıklılık ve ne­
gatif karşılıklılıktır. Yeniden dağıtım, malla­
rın, paranın ve hizmetlerin zorunlu olarak daha
sonra kendilerine bunların bir kısmını yeniden
dağıtacak olan merkezî bir aracıya ödenmesini
içerir. Pazar mübadelesi, toplumsal kaygılardan
uzaklaşmış bir iş olarak ortak bir değer aracılı­
ğıyla mal ve hizmetlerin ticaretinin yapılması­
dır. Toplumlarm çoğu bu üç mübadele biçimi­
ni kullanır, ama her toplumun belli mallara ve
durumlara uygulanan mübadele alanlarını be­
lirleyen kuralları vardır. Ancak bu ayrımlar ço­
ğu kez pek belirgin değildir; insanlar her yerde,
bir mübadele alanını bu alanla bağdaşmaya­
cak türden bir işe dönüştürme fırsatını bulurlar.
Belli derecede ekonomik deneyim ve çeşit­
lilik, çoğunlukla hayatta kalabilmek için zo­
runludur. Girişimciliği ya da ekonomik yenili­
ği ve riske girmeyi incelediğimizde, her toplum­
da ekonominin toplumsal örgütlenmenin bü­
tününün bir parçası olduğunu açıkça görebili­
riz; sistemin diğer yanlarında değişiklik olmak­
sızın tek bir yanını değiştirmek mümkün değil­
dir. Belli bir toplumun belli bir zamandaki ih­
tiyaçları ve değerleri ekonomik değişme süreci­
ni belirleyebilir.
SİYASAL SÜREÇ
Karar Alma Siyasetleri
Siyasal Sürece Erişim
TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Kadınlar, Erkekler ve İktidar
Gliç ve Otorite
SİYASAL DAVRANIŞIN
EKOLOJİSİ
ÖRNEK OLAY
Tiirkmenlerde Liderlik Türleri
Kaynaklara Erişim: İşbirliği ve
Rekabet
ÖRNEK OLAY
Pakistan’ın Pathantarında
“İtişmeli Rekabet”

SİYASAL ÖRGÜTLENMENİN
EVRİMİ
Takımlar ve Kabileler
Şeflikler
Devletler
ÇAĞDAŞ SORUNLAR
Baskıya Tepki Gösterme: Las
Madres de Plaza de Mayo (Mayo
Meydanı Anneleri)

T o p lu m s a l D e n e tİm S İy a s e tİ
Kurallar ve Davranışlar
Toplumsal Denetimin Gayriresmî
Araçları
Toplumsal Denetimin Resmî
Araçları
ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Çavuşesku Romanyasında Zaman
Siyaseti
21. Yüzyılda Hukuk ve Kabileler
T o p l u m l a r A r a s in d a k İ
SİYASAL İLİŞKİLER
Barış Mekanizmaları
Silahlı Çatışma
 ONBİRİNCİ BÖLÜM

Siyaset, Toplumsal Denetim ve

Siyasal Örgütlenme

ntropolojik açıdan siyaset, neredeyse her

A toplumsal faaliyetin örtük olarak siyasal
bir anlam barındırdığının kabul edilebilmesi ba­
kımından ekonomiye çok benzemektedir. Her
toplumda, insanların elde etmek için birbirle-
riyle rekabete girdikleri kıt ya da sınırlı şeyler;
bu rekabeti yöneten kurallar ve bireyler; grup­
lar arasında ortaya çıkan çatışmaları yatıştırma­
ya yarayan yöntemler vardır. Siyaset, kararların
alındığı, grup davranış kurallarının tespit edildi­
ği, liderlik konumu için rekabetin denetlendiği
ve tartışmaların kargaşaya yol açan etkilerinin
en aza indirildiği bir süreçtir. Daha kısaca söy­
lemek gerekirse, siyaset, “kimin neyi ne zaman
ve nasıl alacağı”na ilişkin bir süreçtir (Levvellen,
1992). Siyasal örgütlenme, siyasal süreçlerin vu­
ku bulduğu daha geniş bir bağlamdır.
Siyaset, tüm insan ilişkilerinin evrensel bir
yanıdır. Aile ve hanehalkı gibi çok küçük grup­
lar bile siyasal tavırların yer aldığı arenalar ola­
rak düşünülebilir. Siyasetbilımcileri, devlet dü­
zeyindeki kurumlara, ulusal partilere, devlet
politikasına ve uluslararası diplomasiye odak­
lanma eğilimi gösterirler.
Antropologlar ise bunun aksine, bireysel
topluluklara ve görece küçük ölçekli siyasal
sistemelere odaklanma eğilimi içindedir. Örne­
ğin Victoria Burbank, saldırganlığın toplumsal

#
Antik Mısır’ın firavunları giiç ve otoritelerini hükümdarlıkları
boyunca anıtsal yapılar inşa ettirerek ilan etmişlerdir.
(Fotoğraf Daniel Bates)
cinsiyet rolleriyle nasıl bir ilişki içinde olduğu­
na odaklanmak suretiyle, Avustralya’nın yerli
(Aborijin) toplumlarmda siyasal aktörler ola­
rak kadınların rollerini yakından gözlemiş ve
anlatmıştır (Burbank, 1994). Ayrıca antropo­
loglar, çoğu kez “siyasal” olarak düşünülme­
yen düşüncelerin ve davranışların siyasal an­
lamlarıyla da ilgilenirler. Örneğin Henry Rutz,
zamanın siyasetine bakarak “zaman güçtür”
der; zamanı kimin denetleyeceği her yerde bir
rekabet konusudur (Rutz, 1992, s.14). Bu bö­
lümde yerel düzeyde siyaset, toplumsal dene­
tim ve siyasal örgütlenme türleri ve bunların
nasıl ortaya çıkabildikleri tartışılacaktır.
SİYASAL SÜREÇ
Siyasal rekabetin altında anlaşmazlık -birey-
sel çıkarlara ve topluluk yaşamına ilişkin çatı­
şan düşünceler- yatar. Bu kapsama giren mese­
leler, bireylerin ya da grupların önemli addet­
tikleri hemen hemen her şey olabilir; yani reka­
bet etmeye değecek herhangi bir şey. Bütün du­
rumlarda, aksini söyleyen tüm gösterişli reto­
riğe rağmen, alman son kararlar bazı insanla­
ra ya da gruplara diğerlerinden daha fazla ya­
rar sağlayacaktır. Fakat insanların etki etmeye
çalıştıkları kararların türleri ve karşılığında el­
de ettikleri şeylerin doğası toplumdan topluma
büyük çeşitlilik gösterir.
Karar Alm a Siyasetleri
Örneğin avcı-toplayıcılarda siyasal rekabet,
avın nerede aranacağı, evliliğin ayarlanm a­
sı, besin paylaşımı, topluluğun ne zaman baş­
ka yere hareket edeceği, konaklamanın yapıla­
cağı yeni yerin neresi olacağı gibi konulara ya
da bütün grubu ilgilendiren başka herhangi bir
meseleye ilişkin anlaşmazlıklarda ortaya çıka­
bilir. Süreç bizim standartlarımıza göre çok re­
kabetçi görünmese bile, bu anlaşmazlıkların
çözülmesi siyaseti içerir. Topluluğu etkileyecek
her konuda bir kararın alınması gerekir ve ço­
ğunlukla bir grubun ya da bireyin arzuları ya
da ihtiyaçları diğerlerininkinden üstün gelir.
Avcı-toplayıcılar, bahçe tarımcıları ve ço­
banlarla ilgili bölümlerde sözünü edilen nere­
deyse bütün toplumlar, kararlarını değişken,
kişisel ve gayri resmî yollarla alırlar. Ariaal er­
kekleri, günlerinin büyük kısmını küçük grup­
lar halinde günlük olayları tartışarak ve aslın­
da grup kararlan ya da oybirliğiyle kararlar
alarak geçirirler. Oybirliği, herkesin kabul et-
Brezilya’da yaşayan Xavante topluluğunda, kütük yarışı farklı köylerden gelen takımlar için siyasi anlamlar barındıran
oldukça rekabetçi bir “spor”. (Fotoğraflar Nancy Flovvers)
meye razı olduğu bir çözüm ya da karardır ve
bariz bir şekilde zararlı çıkan yoktur. Oybirli­
ğiyle karara varma, zaman alıcı olsa da grubun
birliğini korur. Bu yöntem, Dobe IKungları ve
Yanomamöler tarafından da kullanılır. Hatta,
resmî olarak tayin edilmiş liderlerin olduğu ve
liderliğin soy içinde el değiştirdiği Arap Bede­
vilerinde ve Amerika’nın güneybatısında yaşa­
yan Hopilerde bile çoğu günlük karar resmî ol­
mayan görüşmelerde ve tartışmalarda alınır.
Oybirliğiyle karar alma, özellikle grubun
uyum içinde olmasının önemli olduğu yerlerde
etkilidir, ancak bu yine de beklenmedik sonuç­
lara yol açabilir. Gerçekçi bir kurgu yapalım
ve bir lokantada birlikte yemek yemeye karar
veren küçük bir grup düşünelim: Grubun ço­
ğunluğu İtalyan lokantasına gitmek istemekte,
azınlık ise yerel bir Fransız bistrosunu tercih et­
mektedir. Oybirliğiyle alınan karar ise bir Tay­
land lokantasına gitmek olabilir pekala. Bu,
kimsenin ilk tercihi olmamakla birlikte herkes
tarafından kabul edilebilir bir sonuç olmuştur.
Demokratik bir oylama en azından bazılarının
itirazıyla sonuçlanabilirdi. Kuşkusuz bir dikta­
tör azınlığın tercihini çoğunluğa dayatabilirdi,
ancak bu belli bir çatışmayla karşı karşıya kal­
ma riskini göze alarak olurdu. Oybirliğiyle ka­
rar almayı sınırlı gibi düşünsek de bu, yöneti­
min en üst düzeylerinde bile önemli olabilmek­
tedir. Eski İngiltere başbakanı John M ajo r’m
Margaret Thatcher’ın halefi olmasının kimse­
nin ilk tercihi olmadığı her yerde söylense de
M ajör, genelde partinin liderliğine uygun gö­
rüldüğü için devreye sokuldu. Parti liderlerinin
Amerikan başkan adaylarını belirleme sürecin­
de de oybirliği esastı.
Oybirliği siyasetinde belli ölçek sınırlama­
ları vardır. Ayrıca oybirliği, toplumsal olarak
kabul edilebilir olsa da, katılımcıların eşit dere­
cede bilgi ya da uzmanlığa sahip olmamalarına
bağlı olarak feci sonuçlar doğuran hükümlere
varılmasına da yol açabilmektedir. Şirketlerin,
hükümet örgütlerinin ve ordunun kimlerin ka­
rar vereceğine ve kimlere danışılması gerekti­
ğine ilişkin açık kuralları vardır ve bu kararlar
daha sonra alt düzey liderler aracılığıyla uygu­
lamaya konulur. Hangi araçla olursa olsun ka­
rarların en üst düzeyde alındığı “komuta zinci­
ri” sisteminin avantajı, çok fazla sayıda insanın
faaliyetlerinin koordine edilebilmesini ve mese­
lelere ilişkin uzmanlık oluşturulabilmesini sağ­
lamasıdır. Dahası merkezî karar alma sürecin­
de, çok geniş ölçekli bir toplumda grup işbirli­
ğine dayalı hayatı kolaylaştıracak davranış ku­
ralları uygulanabilmektedir; siyaset sistemleri­
nin, kanunların ve sayısız kural ve düzenleme­
lerin tamamı, bireylerin (bütünüyle istekli ol­
sunlar veya olmasınlar) diğerleriyle birlikte ba­
zı ortak hedeflere doğru birlikte çalışacakları
ortamlar yaratır. Buna karşılık merkezî karar
alma sürecinin ve güçlü bir komuta zincirinin
açık bazı zararları da vardır: Despotluk, savaş,
kitlesel cinayet ve çevre yıkımı, sayabilecekleri-
mizden sadece birkaçıdır. Bu meselelerin bazı­
larına daha sonra döneceğiz.
Siyasal Sürece Erişim
Her toplumun, insanların siyasal rekabete na­
sıl katılabileceklerini belirleyen normları ol­
duğu gibi kimlerin katılabileceklerini belirle­
yen resmî ve gayri resmî kuralları da vardır. Si­
yasette resmî kurallar yasal ya da kurumlaş­
mış olanlardır; gayri resmî kurallar ise günde­
lik davranışlardan ortaya çıkar. Siyasal reka­
betin sonuçları toplumun her bireyini etkilese
de bu durum topluluk içindeki herkesin siya-
 Bulgaristan’daki Tiirk toplumunun önde gelen üyeleri Bulgaristan’da komünizmin yıkılmasından sonra yapılacak olan
ilk demokratik seçim için stratejilerini planlıyorlar. (Fotoğraf Fevzi Ömer)

sal sürece eşit şekilde dahil olmasını gerektir­
mez. Bütün toplumlar, siyasetin farklı alanları­
na katılım için belli biçimsel nitelikler dayatır­
lar. Grup üyeliği, bu niteliklerin en temel ola­
nıdır. Yaş ve kadınların resmî karar alma sü­
recinde çoğunlukla yeterince temsil edilmeme­
si ya da bu süreçten dışlanması şeklinde ortaya
çıkan toplumsal cinsiyet kısıtlamalarına da ol­
dukça sık rastlanır. Maria Lepowsky’nin ince­
lediği eşitlikçi Vanatinai toplumunda bile, er­
kek egemen toplumlarla temas edilmesi, V a­
natinai sınırlarını aşan siyasal meselelerde er­
keklerin egemen olmasına yol açmıştır (Bkz.
“Kadınlar, Erkekler ve İktidar” başlıklı çerçe­
ve, s.402).
Fakat resmî karar alma sürecinin dışında
kalmak, mutlaka siyasal nüfuzdan yoksun ol­
maya işaret etmez. Amerikan siyasal sistemine
aşina olan herkesin bildiği gibi resmî ofisler ve
otorite konumları, aslında iktidarın kimin elin­
de olduğuna ilişkin hikâyenin tamamını anlat­
maz. Onaylanmış otorite konumunda olama­
yanlar ya da olmayanlar için karar verme sü­
recine gayri resmî kanallardan katılma olanağı
vardır. ABD’de güçlü çıkar gruplarının lobile­
ri Kongre’de hiçbir resmî yere sahip değillerdir;

T O P L U M S A L C İN SİYET
Kadınlar, Erkekler ve İktidar
M aria Lepow sky, 1 9 7 7 ’den 1 9 7 9 ’a ka d a r Yeni G in e ’­
nin g ü n e y d o ğ u su n d a kü çü k ve u zak b ir ada olan
V a n a tin a i’de a lan ç a lış m a s ı yü rü tm ü ş; d ah a so nra
19 8 1’de ve 19 8 7 ’de iki kez buraya dönm üştür. Fruit
of the Motherland (Anayurdun M eyvesi) (1993) adlı
kitab ında anlattığı bu an aso ylu toplum , sad e ce çev­
re sin d e k i M elan ezya k ü ltü rle riyle d e ğ il, d ü n ya d a k i
çoğu kültürle şaşırtıcı derecede tezat te şk il e tm ek­
tedir. V an a tin a i’de, erkeğin üstünlüğüne ve kadının
ik in cilliğ in e d air h içbir id eo lo ji yoktur; “K adınların ve
erkeklerin rolleri ve eylem leri bir hayli örtüşm ektedir
ve her ik i c in s de e ş it d e re c e d e d e ğ e rli a d d e d i­
lir. Erkeğin kad ın ü zerinde her ik i cin sin de nefret
ettiği fizikse l şid d e t d ışın d a - k i b unun aşırı b o yu t­
lara varm ası çok n a d ir d ir - h içb ir resm î otoritesi ya
da baskı gücü yo ktu r.” To p lu m sal kurallar her b ire­
yin k iş is e l özerkliğ in i vurgular. Bireye sayg ıyı içeren
a h lâk a n la yışın d a d üşü k nüfus yoğun luğun un o ld u k ­
ça fazla katkısı vard ır m uhtem elen, çünkü ciddi bir
çatışm a d urum unda her iki taraf da b aşka b ir köye
taşınm a seçeneğine sah iptir. Ancak, hem b aşkaların a
karşı verici olm aya y ü k se k değer a tfe d ilm iş o lm ası
hem de büyücüyü ya da cadıyı kızdırm a veya k ıs k a n ­
dırm a ko rkusu, bireysel d avran ışın d üzenlenm esinde
b ir araç işle vi görm ektedir.
Lepow sky, V a n a tin a i’nin cin se l o larak e şitlikçi bir
toplum olduğunun en çarpıcı ka n ıtın ı, bu toplum da
hem “büyük a d am la r”ın hem de “b üyük ka d ın la r”ın
b u lu n m a sı o lg u su n d a görür. G e n e llik le , ş e f ya da
katm anlaşm ış s iy a s a l gücün diğer b içim lerind en y o k ­
sun olan M elanezya to p lu m la rın d a b ü yü k a d a m la r
oto riten in tem el b iç im id ir. V a n a tin a i to p lu m u ise ,
cinsiyete b akm aksızın her ye tişk in e k iş is e l sayg ın lık
ve b aşkaların ın üzerinde nüfuz elde etm e fırsatı s u ­
nar. S a yg ın lık ve nüfuz elde edilen b aşlıca alan , a y­
rıntılı törensel m ü bad eleler ve karm aşık cenaze a y in ­
leridir.
S « __
SO R U N LA R I 4i««Şf? «I
var
A
Hem erkekler hem de kadınlar, değerli tören
eşyaları, yiyecekler, kadınlar tarafından yapılan
toprak çömlekler, uyku minderleri, hindistance­
vizi ağacının yapraklarından yapılm a etekler ve
erkekler tarafından yapılan ağaç oyma kâseler
ve kireçten yapılm a spatulalar gibi eşyaları ara­
larında alıp veririler. Her cins iki cinsle de mü­
badelede bulunur... Kadınlar ve erkekler, yıllar
içinde aralıklı olarak her ölümden sonra verilen
ve muazzam m iktarlarda geleneksel servetin
eşit şekilde alınıp verildiği cenaze şölenlerine
ev sahipliği yaparlar (s.viii-ix)
Her erkek ve kadın az bir hediye b e kle n tisiyle ce­
naze şö le n lerine ev sah ip liğ i ya p m a yı ve katkıda b u ­
lunm ayı se çe b ilir ve top lum sal ve riciliğ in serg ile n d iğ i
tören lerde d a ğ ıtm ak ve ya m übadele e şle rin e karşı
y ü k ü m lü lü k le rin i yerin e getirm ek için değerli tören
eşyaları ve diğer m allan to p layab ilir. Bu k işile r gia-
gia, ya n i ve ricile r o larak bitinir.
K a d ın la r, a y in le rd e u z m a n la şm a k y a da b a h ­
çe ürünlerinde üretim fazlası m eydana getirm ek gibi
s a y g ın lık kazandıran b aşka faaliyetlere de katılırlar.
Ayrıca toprağın vârisi olup, dom uzlar, hane içi m allar
ve değerli e şyalar üzerinde olduğı kadar, orm anlar ve
resif a lan la r üzerinde de erkeklerle eşit kullan ım h a k­
kına sah iptirler. K endilerine m iras k a lm ış ya da s a ­
hibi oldukları toprağın ve kıym etli m alların d e n e tim i­
ni ellerin d e tutarlar. Her iki cins de bahçede ça lışır,
dom uzların b akım ın ı y a p ar ve em eklerinin ürünlerini
denetler. Fakat ya b an cıla rla b aşka m allar ka rşılığ ın d a
m übadele e d ilm e k ya da büyük bir anm a şö le n in e ev
sah ip liğ i yap arken k u lla n ılm a k üzere b elli bir y ıl iç in ­
de bahçeden elde edilen ürünün yeterli fazlası olup
o lm a d ığ ın a karar ve re n le r kö yün k a d ın la rıd ır. E v li­
lik so n ra sı yerleşim örüntüsü çift y e rlilik tir (biloca-
lity); b ö yle likle her iki taraf da içine doğduğu a ile ­
nin önem li kararlarına katılabilm ekte ve an aso yun a
ait ka yn a kla r üzerindeki h akların ı kaybetm em ektedir.
Lepow sky, V an a tin a i top lum unu e şitlik çi o larak
n itelem ekle b irlikte bunun ad ad aki bireyler ara sın d a
h iç fark o lm a d ığ ı a n lam ın a gelm eyeceğin i de ö z e l­
likle belirtir. “ Bazı a d a lıla r toprak, besin elde edilen
a ğaçlar ve resif a lan la r üzerinde diğerlerinden daha
fazla h akka sah ip tir ve b azıları anne so yun dan ya da
b ab adan d iğerlerine oranla daha fazla tören sel eşya,
dom uz ve p o tan siye l m übadele eşi m iras a la b ilm e k ­
tedir. Bazıların ın ken d ilerine destek o la b ile ce k daha
fazla akrab a ve ya k ın ı varken, b azıları m üzm in k ö ­
tü s a ğ lık durum ları nedeniyle sayg ın lık elde etm ekte
dezavan tajlı d urum d ad ır” (s.39).
K u şku su z yeryüzünd eki her toplum gib i V a n a ti­
nai to p lu m u da durağan o lm a yıp , kü ltü re l y e n ilik ­
ler ve y e n id e n yo ru m lam a lar v a s ıta s ıy la evrim g e ­
çirm ektedir. Bu durum uzun vadede geçerli o lm a k­
la birlikte, Batılı olm ayan kü çük ölçekli toplum ların
A vrup alIlarla tem asa girm eleri, kültürlerine karşı c id ­
di b ir tehd it d oğurm aktadır. V an a tin a i A vrup alIlar ta­
rafından ilk o larak 16 0 6 ’da görülm üş an cak uzaklığı
ve te h lik e li re sif en g e lle ri, y a k la ş ık ik i y ü z y ıl d ah a
y a lıtılm ış k a lm asın ı sağ lam ıştır. A n cak 19. yü zyılın or­
ta la rın d a, AvrupalI tacirler ve b alıkçıla r a d alıla rla d ü ­
ze n li o la ra k tem as ku rm aya b a ş la m ış la rd ır. Bu ilk
te m asla r h iç b ir hüküm et tarafından denetim altın a
a lın m am ış ve yerli kad ınların kaçırılm aların ın ve yerli
h alkın terörize e d ilm e sin in pek çok örneği g örülm e­
ye b aşla n m ıştır. V a n a tin a i’de ya şa ya n ların 19 2 0 ’ler-
de bile a d a la r a ra sın d a a k ın la r o ld uğ un u sö yle m e ­
lerine karşın , sözlü V an a tin a i tarih i 18 8 8 ’de b ö lg e ­
ye y a y ıla n In g iliz söm ürg eci denetim in a d a la r a ra ­
sı sav aşla rd a bariz b ir artışa neden olduğunu* ka y­
detm ektedir. V a n a tin a i’de yaşayan önem li m iktarda
y a şlı a zın lığ ın herhangi bir Batı dinin e bağlı ka lm a ­
m aların a ve pek çok H ırıstiyan ın kendi ye rli d in se l
in a n çla rın ı sürd ü rm elerin e karşın , 18 9 1’de b aşla m ış
olan m isyonun e tkisi Birinci Dünya S a v a ş ı’ndan so n ­
ra b ü yü k ölçüd e artm ıştır.
P a p u a Y e n i G in e 1 9 7 5 ’te b a ğ ım s ız lığ ın ı k a z a n ­
(*) Lepovvsky, bunun nüfustaki artışa ve beyaz tacirlerin
silah getirmesiyle birlikte silahın elde edilebilirliğinde­
ki artışa bağlı olabileceğini düşünmektedir.
dı ve V a n a tin a i, Eyalet M e clisi’ne te m silci ve ulusal
parlem entoya m illetvekili seçm e h akkın ı elde ederek
M ilne Körfezi Eyaleti’nin bir parçası oldu. V an a tin a i
te m silcile rinin ve hüküm etin ke n d ilerini ih m al ettiğini
düşünen erek yardım ve devlet okulu tale b in d e b u lu ­
nan ko m şu S a is a i h alkın ın ta le b in e k a rşılık olarak,
1 9 7 9 ’da to p la n m a yeri V a n a tin a i’de b u lu n an Y e le -
yam b a Konseyi oluşturuldu.
Bu d e ğ işim le r V a n a tin a i’de kad ınların yaşa m la rın ı
ve ka d ın -e rk e k iliş k ile rin i n a sıl e tk ile d i? “H alk, ada
ya şa m ın d a kad ının m erkezî konum unun hem ‘çok e s ­
k i’ hem de ‘ataların âd e ti’ a n lam ın a gelen taubwara-
gha olduğunu sö yle r” (Lepovvsky, 19 9 3, s .72).
1 8 7 0 ’ lere g e lin d iğ in d e , a d a lı e rk e k le rle ticaret
yap an (kad ın larla ise ya zorla ya da a n laşa ra k, s a ­
dece cin se l iliş k iy e g irm e k iste d ik le rin d e ilgilen en )
ve söm ürge dönem i boyunca sürecek olan b ir A vru­
palI m odeli m eydana çıkm ıştı. 19 5 0 ’lerin b aşların dan
bu ya n a A vustralya söm ürge hüküm eti ve 1 9 7 5 ’ten
sonra da Pap ua Yen i G in e ’nin u lu sal hüküm eti dö­
n e m in d e , s e ç ilm iş V a n a tin a ili ye re l h üküm e t k o n ­
se y i üyelerin in h epsi erkekti. Lepovvsky şu n u a n la ­
tır: “19 7 8 ’de ta n ık olduğum b ir olayda, erkekler tara­
fından aday gösterilen ka d ın la r isim le rin i geri çekti­
ler. Bunun seb e b i İngilizce b ilm iyor o lm a larıy d ı” (Le­
povvsky, 19 9 3 , s.76 ). D iğer iki resm î dil olan Pidgin
ve Motu a d a d a n adiren ko n u şu lm ak ta d ır. K a d ın la ­
rın neredeyse hiçbiri iş a ram ak ya da eğitim alm ak
için a dadan ayrılm ad ığ ı g ib i, resm î g örevlilerin pek
çoğu da ü lk e n in e rke k egem en id e o lo jin in ya yg ın
olduğu kesim lerin den gelm ekte ve d o la yısıyla V a n a ­
tin a ili erkeklerle iş ya p m a yı b eklem ektedirler. Ayrıca
hiç okula g itm em iş ve ada d ışın d a ücretli o larak hiç
ça lışm am ış y a şlı erkekler de hüküm et görevlileriyle
iş yap m a ko nu su n d a rah atsızdırlar; d o la yısıyla , yerel
hüküm et ko nse yi üyelerinin nerdeyse tüm ü yirm i ile
kırk lı ya şla rın b a ş la rın d a k i kişile rd e n olu şm ak ta d ır.
Bu durum ye rel, b ö lg ese l ve u lu sa l g rup lara s e ç il­
m ek şe k lin d e tezahür eden yen i s iy a s a l otorite b içi­
m inin a slın d a sadece genç erkeklere a ç ık olduğu ve
giagia b ile o lsa lar, n e re d e yse bütün ka d ın la rın ve
y a şlı erkeklerin oy h akların ın ellerinden a lın d ığ ı a n la ­
m ına gelm ektedir.
H içb ir M alen ezya to p lu m u n d a b ü yü k adam o l­
 m an ın te k y o lu se rv e t d a ğ ıtm a k d e ğ ild ir; b u n u n
bir b aşka yo lu da savaşta yiğ itlik gösterm ektir. K a­
d ın la r s a v a ş k o n s e y le rin in , d ip lo m a s in in ve h a t­
ta s a v a ş m e y d a n la rın ın d ış ın d a tu tu lm a s a la r d a,
V a n a tin a i’de artık ku lla n ılm a ya n asiara (örnek ve ef­
san e vi savaşçı) rolü sad ece erkeklere (özellikle genç
erkeklere) uygun görülürdü. S av aşın b a sk ısı k a d ın la ­
ra d iğ e r g ele n e kse l va sıtla rla s a y g ın lık kazanm aları
ko nu su n d a fırsat e şitliği sağ lıyordu. Örneğin a d alar
arası ticaret ve m übadele gezilerind e, artık ke n d ileri­
ne erkeklerin e şlik etm eleri gerekm iyordu. A n cak y e ­
rel hüküm ete seçilm e k genç erkeklere b aşka bir s a y ­
g ın lık yo lu açm ış oldu. Yeret ko nsey üyeleri g en e llik­
le ke n d ilerini giagia ile doğrudan rekabet için de h is ­
setm ektedirler. Ücretli iş için adadan ayrılm ış o ld u k ­
la rın d an , g en e llikle az sayıd a dom uza ya da değerli
tören e şy asın a sa h ip olm akta ve g ele n e kse l m üba­
delelere katılm am aktad ırlar. Çoğu, b ir hanenin sah ip
olab ileceğ i dom uz sa yısın ın ayarla n m a sın d a ve a d a ­
lar arası m übad eleyi düzenleyen ziyaret fırsatlarının
sın ırla n m a sın d a etkin rol oynam aktadırlar.
L e p o w sk y ’ n in v a rd ığ ı s o n u ç , d ış a rıd a n d a y a ­
tıla n s iy a s a l, h u k u k sa l ve d in s e l otorite siste m le ri
her a d alı için belli derecede özerklik kayb ı a n la m ı­
na gelse de, “b ireysel özerkliğe saygı ilke sin in V a n a -
tin ai kültüründe hâlâ çok güçlü bir şe k ild e sürdüğü
ve bu ilke n in -to p lu m s a l cinsiyet e şitliği de d a h il o l­
m ak ü z e r e - e ş itlik ç i to p lu m s a l iliş k ile r in te m e lin ­
de yatm ayı sü rd ü rd üğ ü ” yo lu n d a d ır (1993, s.79 -8 0 ).
V a n a tin a i’de eğitim olan ağ ı son yıllard a çarpıcı b i­
çim d e a rtm ıştır ve an a b a b a la r hem k ız la rın ı hem
de o ğ u lla rın ı o k u la g ön d erm e kte d irle r. “ D o la y ıs ıy ­
la, eğitim ve ada d ışın d a iş olanağı arayan ve sonra
m em leketine dönecek olan kad ınların sa yısı da m uh ­
tem elen ya k ın gelecekte artacaktır” (s.8o). Bu ne­
ancak uygulamada seçilmiş meclis üyeleri üze­
rinde güçlü bir nüfuzları vardır. Siyasal merci­
lere erişimlerinin resmî olarak kısıtlandığı top-
lumlarda kadınlar, kocalarının, erkek kardeş­
lerinin ve oğullarının üzerinde etkili olmak su­
retiyle güç uygulayabilirler. Iroquoislerde ege­
denle, ka d ın la rın yerel düzeyde ve er geç u lu sal d ü ­
zeyde siya se te katılm aya b a şla ya ca kla rın a in a n m a ­
m ak için hiçbir neden yoktur.
To p lu m la r karm aşıklaştıkça s iy a s a l rollere erişim i
k ısıtla ya n ölçütlerin sa y ıs ı da artar. Dokuzuncu Bö-
lüm ’de g österildiğ i g ib i, devlet yönetim li to p lum lar-
da sad e ce grup ü y e liğ i, yaş ve to p lu m sa l cin siye t
değil, e tn ik lik , din, kast, ze ng in lik ve eğitim de s iy a ­
sal ka tılım ı sın ırlayab ilm ekte d ir. Bu ölçütler gayri res­
m î p ratiklerde olduğu kadar resm î kurallarda da ge­
çerli olab ilm e kte d ir. Am erim an toplum unda to p lum ­
s a l cin siyet, e tn ik lik ve z e n g in lik siy a s a l erişim in res­
m î k ısıtla m ala rın ın tem elini oluşturm am akla birlikte,
ka d ın la r ve bazı etnik a zın lık üyeleri devlet g örevli­
leri ve s iy a s a l nüfuza sah ip olan lar a ra sın d a orantılı
biçim de te m sil edilm em ektedir. Bizim ki gib i top lum -
larda s iy a s a l erişim h iye rarşik o larak örgütlenir. Oy
verm e h akkı a zın lık gruplarının çoğuna ve rilm iş olsa
da, daha y ü k se k düzeylerdeki siy a s a l katılım (yöneti­
ci s e ç k in le r ara sın a girme) genel o larak hâlâ daha az
e rişile b ile n b ir durum dur.
T o p lu m s a l k a rm a ş ık lık düzeyi arttıkça in sa n ları
birleştiren ve p o tan siye l o larak bölen hedeflerin s a ­
y ıs ı ve kap sam ı da artm aktadır. Bizim top lum um uz-
da a ç ık s iy a s a l rekabet ka m u sa l görevlere erişim e
ya da gelirin ve k iş is e l m alların ne kadarın ın ve rg i­
le n d irilm e si, toplu konutun ya da n ükleer santralın
nereye kurulm ası (ya da kurulm am ası) veya ya b a n ­
cı b ir u lu sla ne tür b ir sila h ya da ticaret an laşm ası
ya p ılm a sı gerektiği gibi m eselelere o d aklıd ır. R eka­
bet eden taraflar g e n e llik le ko n u m la rın ı güçtendir-
m ekte e tkisi o la b ile ce k destekleri harekete geçirirler
ve kararları kendi lehlerine çevirm e ça b asıyla her tür­
lü m eşru - v e gerektiğinde bazen gayri m e ş ru - b a s ­
kıyı uygularlar.
men siyasal konumlar erkeklerin elinde olsa da
görevlileri kadınlar seçerlerdi. Dolayısıyla siya­
sal sürece resmî katılımı tanımlayan normlarla,
nüfuzun ve gücün gerçek uygulamasını birbiri­
ne karıştırmamamız gerekir. Bu ikisi bir hayli
farklı olabilir.
Güç ve Otorite
Siyasal nüfuza erişim üzerindeki kısıtlamalar
doğal olarak liderliğin belirlenmesini etkile­
mektedir. Belli liderlik ölçütleri daha çok kişi­
lik özelliklerine dayalı olabilmektedir; bireyler
kişisel karizmaya sahip olduklarını ya da bilge­
liklerini ve talihlerinin ne kadar iyi olduğunu
göstererek diğer insanları etkileyebilirler.
Liderlik, örgütsel desteği seferber etmekteki
başarıyla da kurulabilir. General yönetir, çün­
kü ordunun desteğine sahiptir; adaylar göreve
seçilir, çünkü en fazla sayıda seçmeni harekete
geçirebilmektedirler. Bu iki tip liderlik ölçütü
çoğunluklabirlikte işler. Melanezya’da statü ve
saygınlık, “büyük adamlar” olarak bilinen bel­
li kişilere verilir. Bir büyük adam, cesaret ya da
iyi konuşma yapabilmek gibi kendisini takdire
lâyık kılan belli kişisel niteliklerini kanıtlamış­
tır genellikle. Fakat tek başına bu nitelikler ona
hiçbir zaman büyük adam statüsünü sağlama­
yacaktır. Büyük adamın aynı zamanda, olağa­
nüstü, alışıldık ve hesaplı bir cömertlikle ka­
zandığı yandaşlarının da olması gerekir. Bu tür
cömertlik büyük ölçüde besin üretimini ya da
başkalarıyla ticaret ilişkilerini beceriyle yön­
lendirebilmek üzerine kuruludur.
Siyasal liderliği tartışırken güç ile otoriteyi
ayırmakta fayda vardır. Güç, kişinin emirleri­
ni herhangi bir yaptırımla uygulatması şeklinde­
ki nüfuz kullanımıdır (nihaî negatif yaptırım bi­
çimi fizikî güç kullanımıdır); otorite ise kişinin
kendi kişisel saygınlığından veya bağlı bulun­
duğu kurumun statüsünden kaynaklanan nü­
fuz kullanımıdır (Fried, 1967). Örneğin, Dobe
Ju/’hoansi ya da IKung’larda bazı bireyler güç
değil ama otorite kazanabilmektedir. Fikirlerine
şu ya da bu nedenle saygı duyulduğu için bu ki­
şiler başkalarının davranışlarını etkileyebilmek­
le birlikte, etkili biçimde tehditte bulunamaz
ya da herhangi türde bir yaptırım dayatamaz­
lar. Melanezya’da bir “büyük adam”ın siyasal
konumu oldukça açık biçimde tanımlanmış ol­
sa da, otoritesi eninde sonunda kendi ikna ye­
teneğine dayanır. Devlet yönetimli toplumlarda
ise, görevliler hem güç hem de otorite uygulaya­
bilmektedirler. Silahlı kuvvetlerce desteklenen
yaptırımları kullanmak suretiyle vatandaşları
belli biçimde davranmaya zorlayabilirler. Otori­
te kazanılabilir ya da verilebilir; yani soya ya da
ilahîlik veya kutsallık gibi atfedilmiş niteliklere
dayalı olarak verilmiş olabilir ya da askerî başa­
rı, seçim başarısı, kanıtlanmış ahlâkî değer veya
bazı başka etkenler ile kazanılabilir.
Güç ve otorite her zaman bir arada olmak
zorunda değildir. Yerel düzlemde siyasetin or­
tak bir paydası varsa da, çeşitli hiziplerin birbi-
riyle olan gündelik ilişkilerinin karmaşıklığı ya
da (en azından gözlemci açısından) güç ve karar
alma merkezlerindeki şaşırtıcı yer değiştirme­
ler yüzünden bu kolayca görülebilir değildir. Bu
karmaşıklığın tam ortasında yer alan ve yabancı
biri için anlaşılması güç olan etken ise, bazı kişi­
lerin yandaşlarını ve müttefiklerini harekete ge­
çirme ve karizmanın ve toplumsallığın kişisel ni­
teliklerini siyasal nüfuza çevirme gücüdür.
SİYASAL DAVRANIŞIN EKOLOJİSİ
Siyasetin insanların çevreleriyle nasıl etkileşi­
me gireceklerini belirleyen birçok biçimi oldu­
ğu gibi, siyasal süreci etkileyen birçok çevresel
etken de vardır. Kaynaklara nasıl erişileciğini
ve bunların nasıl dağıtılacağını belirleyen et­
kenlerin siyasal olması nedeniyle, pek çok an­
tropolog çoğu insan ekolojisi çalışmasının as­
lında siyasal ekoloji incelemesi olduğunu dü-
 Ö R N E K
Türkmenlerde Liderlik Türleri
O rta-kuzey İran'ın çoban ve tarım cı Yom ut ve Göklen
Türkm en aşiretlerinde üç farklı lid e rlik b içim i v a rd ır*
Bunlar, genel nüfus için d eki farklı karar alm a ta rzla rı­
nın ve farklı siy a s a l nüfuz kayn akların ın b irlikte va ro ­
la b ild iğ i karm aşık b içim leri örneklem ektedir.
Yeni Türkm enistan Cu m hu riyeti’nin sın ırın ı o lu ş ­
turan Atrek ırm ağı boyunca kurak bozkırlarda oturan
ve büyük ölçüde göçebe çoban bir yaşam tarzı s ü ­
ren g rupların geçim i, h ayvancılık, yeraltı su ların ın izin
verdiği ölçüde küçük ölçe kli tarım ve diğer e tk in lik ­
lerin ka rışım ın a d ayalıd ır. Nüfus yoğ un luğu d üşüktür
ve a k ra b a lık iliş k ile ri b ab a so yu n a d a ya lıd ır. A ile le r
so yların a ait olduğu d üşünülen top raklarda siyah ke ­
çeden ya p ılm a çadırların (yurt) bir araya g elm esiyle
oluşm uş oba d enilen kö y benzeri to p lu lu k lar halin de
yaşarlar. Ç adırların sa y ıs ı iki ile on a rasın d a değişir.
L iderlik, ak sakal adı verilen yaşça b üyük erkekler­
den olu şan kü çük bir grubun ve hane reislerinin o y­
b irliğ iyle belirlenir. B aşka bir obaya katılm ak isteyen
haneler hem ayrıld ık la rı obanın hanelerinin hem de
katılm ak isted ikleri ob an ın hanelerinin rızasını alm ak
zorundadırlar. Bunun nedeni, otlak alan ları üzerinde­
ki hakların soyun ortak m ülkiyeti a d d e d ilm e sid ir. K ı­
saca, kayn akların ku llan ım ı ve nerede ikam et e d ile ­
ceğine ilişk in çoğu karar erkek hane reislerinin o yb ir­
liğiyle alın ır. Tarih içinde is tis n a î durum lar ancak s a ­
va ş zam a n ların d a ortaya çıkm akta; bu dönem lerde
akınların yön etilm esi için talim at verm e ye tkisin e s a ­
hip geçici b ir a sk e rî lid er seçilm ekteydi.
Hem su lam a ya hem de yağm ura d ayalı tarım ın
uyg ulan d ığı daha s u la k Gorgan ırm ağı boyunca y a ş a ­
yan Yom ut ve Gökten to p lu lu klarınd a lid erlik ve s iy a ­
s a l karar alm a daha m erkezîdir. Ç o ğ unlukla se k s e n ­
den fazla haneden oluşan geniş köyler, b üyük s ü lâ ­
(*) 1974-1975’te William Irons ile yürütülen alan çalış­
masına ve William İrons’ın birkaç yazısından yararla­
nılmıştır.
O LAY
lelerin ortak olduğu topraklara kurulm uştur. Köyler,
her biri b ab a so ylu ya kın akrab alardan oluşan a ile le ­
rin ye rleştiği b elli b ir a d ı olan m ahallelere ayrılm ıştır.
To prak kiraya ya da ortakçıya ve rile b ilse bile, h ane­
nin özel m ülkiyeti olup bu şe k ild e işle n ir. Karar a lın ­
m ası gereken durum larda m ahalle tam am en oyb irliği
tem elin de hareket eder, ancak önem li kararlar b a ş ­
ka yerlerde alın ır. Hüküm et m eselelerinde köyü tem ­
s il eden Kethüda ya da reisin önem derecesi köyden
köye değişir. Kethüda vergi to p lan m ası, a sk e rlik , yol
onarım ı, okul onarım ı ve benzeri m eselelerde devlet
otoritesini kö ydeki u yg u layıcısıd ır da aynı zam anda.
S e çilm iş olsun ya da o lm asın , bu kişile rin m em uriye­
ti her zam an İran hüküm etinin onayına b ağlıdır. Oto­
riteleri, ya p tık ları işe k iş is e l katkıların ın ya n ısıra , in ­
san la rın devlete karşı g österdikleri sayg ıya ve d e vle ­
tin s a y g ın lık derecesine b ağlıdır. Bazıların a saygı d u ­
yu lu r ve g ü ve n ilir; bazıları ise devletin d a lk a v u k la ­
rı o la rak g ö rülür ve m üm kün olduğ unca ö n e m se n ­
m ez. Bu k işile r güçlerini, devletin köye em irleri uy­
g ulatm ak üzere p o lis ve aske r getirebilecek o lm a sın ­
dan alırlar.
K ethüdaların d ışın d a genellikle pek çok kö y üze­
rinde b üyük etkiye sah ip bölgesel liderler de vardır.
R esm î bir görevi olm am akla b irlikte han olarak a d ­
la n d ırıla n bu lid er tip i, M elanezya’nın “b üyük a d a m ı”
ile b e nze rlik gösterir. Han (ki her zam an erkekdir),
ze n g in liğ i ve k e n d isin e kredi, iş ve ortakçılık a ç ıs ın ­
dan b ağ ım lı olan haneleri denetlem e kab iliye ti sa ye ­
sin d e b üyük nüfuz ve buna bağlı olarak güç elde et­
m iştir. Hanın önem i evinin büyüklüğ ün den a n la ş ıla ­
b ilir. Bir han evi yü k se k duvarlarla çevrili, b ahçesinde
pek çok p ah a lı aracın park ettiği ve çatısın da elektro­
n ik çağın göstergeleri b ulun an genellikle çok katlı bir
konuttur. H an lık unvanını m iras yo luyla ya da kaza­
narak a lm a d ığ ı halde k e n d isin e kalan toprakların b ü­
yüklüğ ün ün sağ la d ığ ı güçten dolayı bu konum a gel-
 İki Türkmen lideri: Soldaki din bilgisi ve dürüstlüğüyle tanınır; diğeri zenginliği ve çalıştırdığı ailelerin sayısıyla
miş genç hanlar da vardır. Daha eski kuşak hanlar,
topraklarını ve nüfuzlarını hükümetin tarımı geliştir­
meye çalıştığı ve tarlalara özel mülkiyet statüsü ver­
diği zamanlarda devletle olan yakın ilişkileri sayesin­
de elde etmişlerdir. Pek çok han mülkiyeti kolektif
olan ve topluluğa ait toprakları kendi adlarına kay­
dettirmeyi becermiştir. Bunlardan bazıları zorbalıkla­
rıyla tanınır; bazıları ise topluluğun saygısını kendile­
rine bağımlı olanlara adil davranmak, yardımsever ve
konuksever olmak yoluyla kazanmışlardır. Dolayısıy­
la bu erkekler, hem zenginliklerinden ve hükümetle
olan temaslarından ileri gelen güce hem de belli bir
otorite ve meşruiyete sahiptirler.
Diğer bir siyasal nüfuz ve karar alma mercii ise,
daha az zengin olmalarına karşılık din hocası ola­
rak edindikleri şöhretle otorite sahibi olan kişiler­
dir. Bunlar arasında en önemlileri a h u n d \a r olarak
nüfuz sahibidir. (Fotoğraflar Daniel Bates)
bilinir ve bilgili kişiler olarak saygı görürler. En şöh­
retti ahundların çok fazla yandaşı vardır. Ahundlar-
dan oluşan gruplar düzenli olarak toplanırlar. Yap­
tırım güçleri olmamakla birlikte açıklamalarıyla dün­
yevî olayları etkileyebilirler ve etkilemektedirler. Tö­
rese! otoriteleri, hanların eylemlerini de denetleme­
ye yardımcı olur.
Yerel siyasal çevredeki son bir unsur, ilk dört ha­
lifeden birinin soyundan geldikleri ya da Muham-
med’in varisleri oldukları varsayıldığı için e v la t olarak
adlandırılan, birkaç küçük dinsel ya da kutsal sütâle-
leden gelme bireylerdir. Bazı evlatlar, tarafsız adde­
dildikleri için tartışmalarda arabuluculuk vazifesi ya­
parlar ve bu kişilere saldırıda bulunmak büyük bir
günahtır; bu nedenle, kendileri çatışmaya sürükten-
meksizin kan davalarına ve mülk tartışmalarına mü­
dahale edebilirler.
şünür. Siyasetin ve ekonominin kesişme biçim­
lerini dikkate aldığı için buna “siyasal ekono­
mi” de denebilmektedir (Peet & Watts, 1994).
İran’daki liderliğe ilişkin önceki tartışma, bu­
nu aşikâr kılmaktadır; siyaset bazılarını diğer­
lerinden daha fazla ödüllendirir. Türkmenler-
de zengin ve nüfuz sahibi erkekler zaman za­
man büyük traktör takımları kiralar ve bunları
kurak toprakları ve halkın geri kalanının otlak
olarak yararlandığı kamusal arazinin kısmen
işlenebilir kısmını sürmek için kullanırlar. Da­
ha sonra yeni tarlalara tohum eker ve eğer yağ­
murdan yana şansları varsa, aldıkları (kiralık
yardımcılarının koruduğu) buğday mahsulün­
den çok büyük kârlar elde ederler; ancak top­
raklar kısa sürede aşınır ve ortak meralar artık
ne tarım ne de otlak alanı olarak kullanılabilir.
Kaynaklara Erişim: İşbirliği ve Rekabet
Siyasal karmaşıklığın her aşaması için avantaj­
lı olan ve yerel düzeydeki oldukça kişiselleşmiş
ve esnek siyaset sistemini mümkün kılan önem­
li çevresel etkenler vardır. Bu oldukça kişisel­
leşmiş yerel siyasal etkinlikler sonradan siya­
sal örgütlenmenin ve kuramların yerel-üstü bi­
çimlerinin gelişmesini ve istikrarını etkiler. Ye­
rel halklar ve hatta bireyler, zorunlu olarak her
türlü belirsizlikle başa çıkmalarını sağlayacak
çoklu siyasal ve toplumsal bağlar geliştirir ve
sürdürürler. Batı’da yakın zamanlara kadar ye­
rel halklar yerel besin kaynaklarına bağımlıydı;
dünyada pek çok yerde bu durum bugün hâlâ
geçerlidir. Yedinci Bölüm’de belirttiğimiz gibi,
tarım ya da diğer besin elde etme biçimlerinin
potansiyeli de oldukça değişkendir ve bu de­
ğişkenlik, çok üretken ve hiç üretken olmayan
bölgeler arasında belirgin karşıtlıklar arz eder.
Hatta aynı bölge içinde bile belli toplum-
lara mensup bireyler önemli kaynaklara eri­
şim ve üretim sistemi içindeki yerleri açısından
genellikle farklılık gösterirler. Hem toplumlar
içinde hem de toplumlar arasında besin mad­
desi, emek ve diğer hizmetler önemli ölçülerde
mübadele edilir. Neredeyse hiçbir yerel halk ta­
mamen kendine yeterli değildir. Çoban çiftçiler
ve sürü sahibi haneler sürekli mübadelede bu­
lunurlar; örneğin Yörükler pazarlarda hayvan­
sal ürünlerini satarlar, Zaire’deki Ituri Ormanı
Pigmeleri komşuları olan Bantu çiftçilerinden
orman ürünleri karşılığında tahıl satın alırlar.
Abruzzi’nin M orm on yerleşimi çalışmasında
gördüğümüz gibi, Küçük Kolorado ırmağının
kurak alanlarındaki yerleşim bölgesinde her
topluluğun merkezî kilise hiyerarşisiyle olan si­
yasal bağları hayatî öneme sahipti; yerel toplu­
luklar zayıf oldukları dönemlerde ya da felâket
zamanlarında destekleniyorlardı (1992).
Kaynakların doğası siyasal davranışları etki­
ler. Kaynaklar üzerindeki rekabet, sadece (tar­
la ya da sulama işleri gibi) bu kaynakların ken­
di başlarına yüksek değer ifade ettikleri ve belli
sınırlar içinde yer aldıkları zaman ortaya çıkar.
Bundan sonraki örnek olayda göreceğimiz gibi,
Swat’ta (Pakistan) yaşayan kültürel olarak fark­
lı komşu halklar, henüz Pathan hanelerinin sa­
hip olmadığı arazileri de kendi mülklerine kat­
mak isteyen toprak sahiplerinin işini zorlaştır­
maktadır; uğruna mücadele ettikleri tarlalar,
çok üretken ve savunmaya değer tarlalardır. Av-
cı-toplayıcılar ise, bunun aksine kaynakların yo­
ğun olmadığı arazileri işgal ederler; bu nedenle
toprak sahipliği ya da toprağın denetimi büyük
bir rekabet konusu olmaz. Çoğu topluluk, belir­
li zamanlarda kuraklık, mahsule ve hayvanlara
musallat olan salgın hastalık gibi başkalarından
yardım istemeyi gerektiren benzeri koşullarla
 Ö R N E K
Pakistan’ın Pathanlarında
“ İtişmeli Rekabet”
Svvat’ ın P a th a n la rı (P a k is ta n ) p e k ço k b a k ım d a n
Türkm e n ie re benzer. P a th a n lard a , k o n u m la rın ı uzun
s ü re li re k a b e te d a y a lı e k o n o m ik , a s k e r î ve to p ­
lu m sa l fa a liye tle rle eld e eden ön e m li lid e rle r v a r­
d ır (Barth, 19 5 9 ; B oone, 19 9 2 ). B u rad a n üfus y o ­
ğ u nlu ğ u y ü k s e k , otorite ko n u m la n o ld u k ça b iç im ­
se l ve ik tid a r ke n d i içle rin d e m erkezîdir. B unun n e ­
denleri tam o la rak ta n ım la n a m a sa da ç e ş itlid ir. Ö r­
n e ğ in , su la m a ta rım ın ın g e liş m e s iy le b ir lik te , b a ­
zı to p lu lu k la r ve bazı b ö lg eler dah a uygun k o ş u lla ­
ra sa h ip ye rler olm a ö ze lliğ i kaza n m a kta , h ızla g e ­
lişm e kte ve diğerleri a le y h in e g e n işle m e kte d ir. K u ş ­
ku su z, s a v a ş ya da b aşk a v a s ıta la rla s iy a s a l d e n e ­
tim in g e n işle m e si, k u ra lla rın daha g en iş b ir a la n d a
u yg u la n m a sın ı s a ğ la y a c a k m e k a n izm a la rın g e liş m e ­
s in i gerektirm ekted ir.
İktid arları e ko n o m ik v a rlık la rın a d a ya n a n T ü rk ­
men hanları g ib i, Pathanlarda da lid e rlik rollerini b ü­
y ü k to p ra k s a h ip le ri ü stle n irle r. A n ca k to p r a k la rı­
nı devletten elde eden hanlardan farklı o larak Pat-
han top rak sah ip leri, iktid ar ve otorite için rakip leri
aleyhin e v a rlık ların ı g enişletm e s av aşı vererek reka­
bet ederler, la m e s Boone’nın “itişm eli rekabet” a d ı­
nı verd iğ i rekabet içinde, m uhtem el liderler m üşteri -
ken d ilerine s a d ık ka lacak ve belki de liderlerin in ik ti­
darını ve ününü yaym aya yardım cı o la ca k k ira lık ça­
lışa n la r ve s a v a ş ç ıla r - için itişm e içine g irerler (Bo­
one, 19 9 2 , s.3 2 6 ). To prak sa h ib i, önce ko m şuların ın
top raklarına tecavüz eder; sonra bu to p raklar üzerin­
de tarım yap arak ve çevreleyip m ülkiyet h akkı id dia
O LAY
ederek ekon om ik kayn ak yaratır. Eğer b aşa rılı o lur­
sa , bu strateji daha fazla z e n g in le şm e sin e yo l açar
ve top rağında ça lışa ca k ve m ülkün ü ko ru ya ca k da­
ha fazla ya n d aşı yan ın a çekm eye yarar. Burada e sas
o la n , to p ra k s a h ib in in m a liy e tin i ü stle n d iğ i b ü yü k
şö le n le r ve varlığ ını ve ko nu k se ve rliğ in i g östere b ile ­
ceği b aşka faaliyetler serg ileyerek güçlü lider o larak
tezahür eden şöhretine katkıd a b ulun uyo r o lm asıd ır.
A n cak herhangi b ir liderin va d iye tam am en ege­
m en o lm a sın ı e n g e lle ye n s ın ır la r v a rd ır. Bu s ın ır ı
oluşturan şey, g en ellikle her liderin rakib in in daha iyi
b ir te k lif getirm esi durum unda ya n d a şla rın ın k e n d i­
sin i terketm esi riskini göze a lm a sın a bağlı o la rak bir
güç den gesin in ortaya çık m asıd ır. Bir a n lam d a , sü r­
m ekte olan iki itişm e vardır: Biri, b üyük top rak s a ­
hip leri a ra sın d a ya n d a şla r için süren itişm e, diğeri ise
ya n d a şla r ya da kira lık ça lışa n la r a ra sın d a em ekleri­
nin ve d esteklerin in ka rşılığ ın d a en iyi ko n u k se ve rlik
biçim ini ve ödülü güvenceye atm ak için süren itişm e ­
d ir (Boone, 19 9 2 , s.3 2 6 ). Bu rekabet b üyük ölçüde
(fakat tüm üyle değil) to p lu m sal sah n e d e sürdürülse
de, bazı erkeklerin diğerleri üzerinde çok fazla nüfuz
elde etm eleriyle so n uçlanır. Bu k işile r ih tiyaç zam a ­
nın da b esin dağıtm a, halkın düşüncelerini harekete
geçirm e ve genel o larak kam u siya se tin e ş e k il verm e
gücüne sah ip tir; diğer taraftan da g erektiğinde s ila h ­
lı h izm etlileri seferber ederler. A n cak her zam an iler­
lem ek için fırsat ko llayan rakip ler olduğu için, lid erle ­
rin ya n d aşla rın ı kendilerinden uzaklaştırm a m aya d ik ­
kat etm eleri gerekm ektedir.
karşı karşıya kalırlar ve bu yardım aradaki iliş­
kilerin çok gergin ya da düşmanca olduğu kişi­
lerden bile istenebilir. Örneğin Ortadoğu’da bi­
reylerin toplumsallaşmak ve siyasallaşmak için
harcadıkları zaman ve enerjinin büyüklüğü, bu­
radaki toplumsal yaşamı gözlemleyenleri çok
şaşırtmıştır (Bates ve Rassam, 2001). Türkiye,
Irak ve İran’ın kırsal bölgelerinin hemen her ye­
rinde rastlanan kahvelerde, Suriye’nin köy mi­
safirhanelerinde ya da M ısır’ın kent kahvele­
rinde kadınlar ve erkekler (genellikle ayrı ayrı)
gruplar halinde, var olan bağları korumak, ye­
ni bağlar oluşturmak ve diğerlerinin faaliyetleri­
ni izleyebilmek için hemen her gün toplanırlar.
Değişim pazar koşullarına ek olarak, bu bölge­
lerde tarımcı ve çoban yaşam sürekli yön değiş­
tiren siyasal rüzgarları da yakından takip etme­
yi gerektiren bir ortamda sürdürülür.
Bu değişkenliğin ve karşılıklı bağımlılığın
sonucu olarak, refah düzeyi yüksek ve yoksul
toplulukların yan yana yaşadığı eşitsiz bir da­
ğılım çıkar ortaya. Haneler ve gruplar aynı an­
da hem rekabet etmek hem de işbirliği yapmak
ihtiyacı içindedirler. Köylüler ve çobanlar aynı
kuyu için kavga edebilir ya da nehrin yukarı­
sındaki köylüler nehrin aşağısındaki komşula­
rıyla su üzerindeki haklar konusunda çatışabi­
lir; topluluklar, komşular, hatta akrabalar bi­
le yardım almak ve mübadelede bulunmak için
birbirlerine bel bağlamış olmalarına karşılık
kendilerini birbirleriyle rekabet eder durumda
bulabilirler. Bireyler mümkün olduğunca geniş
bir ilişki alanını korumaya çalışırlar ve çıkar­
ların gerektirdiği şekilde müttefik değiştirmeye
her zaman hazırdırlar. Herhangi bir yerel hal­
kın karşılaşacağı en önemli tehdit kaynağı veya
rakip kendi komşuları olduğu için, siyaset çev­
resel yerleşimin ayrılmaz bir parçasıdır.
SİYASAL ÖRGÜTLENMENİN EVRİMİ
Siyasal faaliyet, daha geniş bir toplumsal çer­
çeve bağlamında ortaya çıkar. Karar alma ve
otoritenin tanımlanması işlemleri, benzer şekil­
de oluşmuş toplumsal ortamlarda tekrarlanı-
yormuş gibi görülebilecek belli örüntüleri izler.
Esas olarak siyasal örgütlenme iki boyut
üzerinde gelişir. Bu boyutlardan biri, siyasal
rollerin ve kuramların uzmanlaşma ya da diğer
rollerden ve kurumlardan farklılaşma derecesi­
dir. Örneğin bir toplumda, kral, şef, hâkim ya
da yasa koyucu gibi, çeşitli derecelerde güç ve
otoriteyle yetkilendirilmiş statülere sahip ve si­
yasal görevleri olan kişiler bulunabilir. Bir kral
tebaasının yaşamı üzerinde mutlak bir iktidara
sahip olabilirken, oldukça güçlü olmak birlik­
te bir hakimin iktidarı sınırlıdır. Bir toplumun
siyasal örgütlenmesi ne denli uzmanlaşmış ve
farklılaşmış ise yapısı da o denli resmîleşmiş­
tir; yani aşağı yukarı bütün kurumlar siyasal
sistemi çalıştırmaya odaklanmıştır. İkinci bo­
yut, gücün ve otoritenin bir toplumun üyeleri
arasında paylaştırılmasmın karşıtı olarak, mer­
kezîleşme derecesidir. Çok merkezîleşmiş bir
siyasal gücün olduğu yerde, muhtemelen karar
alıcı kurumlar arasında bir hiyerarşi olacak ve
siyasal sürece erişim olanağı belli bir sınıfın ya
da tabakanın üyelerine tanınacaktır.
Genellikle, insanların toplumlar şeklinde
ortaya çıkışından yaklaşık 10 bin yıl öncesi­
ne kadar, çoğu grubun görece eşitlikçi toplum­
lar olarak örgütlenmiş olduğuna inanılır. İnsan
toplumları yaklaşık son 10 bin yıl içinde, si­
yasal kurumlar da dahil olmak üzere daha uz­
manlaşmış rol ve kurumlara doğru ilerlemiştir.
Toplumlarda nüfuz ve otorite konumları daha
merkezîleşmekte ve giderek nüfusun görece kü-
 H
AVCI - TOPLAYICILAR ► -► HİYERARŞİK TOPLUMLAR d §
3. S
s

Yerel grup otonomisi

D3
Eşitlikçi statü >
N
Gayriresmi liderlik
«
Planlanmamış ritüel O
r*
Karşılıklı veya değiş-tokuşa dayalı ekonomi H
Hiyerarşik olmayan siyasi gruplar
Kabileye dayalı olmayan gruplaşma 0;
N
W
Düzenli planlanmış ritüeller f
Hiyerarşik siyasi gruplar
«f
W
Merkezi ekonomik birikim t»
Soydan geçen liderlik
Tam zamanlı beceri uzmanlaşması
Tabakalaşma
Kraliyet
Kanunlaşmış Hukuk
Bürokrasi
Askeri Güç
Vergilendirme

Y er D e ğ iş t ir e n Y e r l e ş ik T a h k im E d il m iş K a leler K e n t l e ş m iş
K o n a kla m a K ö yler K ö yler M erkezler

Şekil 11-1. Toplumsal düzenin evrimleşmesinde toplum tiplerinin, bunların belli başlı özelliklerinin ve yapılanmalarının ortaya
çıkışı. (Price ve Feinman, 1997)

çük bir alt grubu ile sınırlı hale gelmekte; mer­
kezileşmiş karar alma süreçleri ve bürokrasiler
insanların yaşam alanlarına giderek daha faz­
la müdahale etmektedir. Ortaya çıkan bu bü­
rokrasiler genellikle tamamen erildir ve bu du­
rum doğal olarak toplumsal cinsiyet hiyerarşi­
sini gittikçe pekiştirmektedir.
Dolayısıyla siyasal merkezîleşme olduk­
ça yeni bir gelişmedir. Bu gelişme muhteme­
len bundan yaklaşık olarak 10 bin yıl önce vu­
ku bulan ve avcılık ve yabanî bitki toplayıcılı­
ğından bitki ve hayvanların evcilleştirilmesine
geçişi sağlayan Neolitik Devrim’den çok sonra
başladı. Bu, besin toplayıcılığından tarıma ge­
çişin kendi içinde belli bir siyasal karmaşıklık
gerektirdiği anlamına gelmese de, bu geçiş in­
sanların yaşam biçimi üzerinde daha büyük si­
yasal ve toplumsal bütünleşmeye yönelik seçi-
ci baskı etkisi oluşturdu. Besin üretimiyle bir­
likte, insan nüfusları daha geniş ve yoğun hale
geldi ve bu nüfusların yaşamları, eskiye oranla
daha fazla ekonomik uzmanlaşma içinde sür­
dürülür oldu. Aynı zamanda hayatî kaynakla­
rın dış tehditlere ve rekabete karşı da korun­
maları gerekiyordu. Gruplar arası çatışmalar­
da en iyi örgütlenmiş ve takviye edilmiş olan
avantajlı olacaktı (Carniero, 1981).
Siyasal yapılı nüfus arttıkça, bilgi hacmi,
alman kararların sayısı ve ortaya çıkan muhte­
mel iletişim sorunlarının miktarı da bir tür si­
yasal işbölümünü zorunlu kılacak kadar bü­
yük olmaktadır. İdarî bir hiyerarşi geliştirebi-
len gruplar, karşılaşacakları sorunlarla başa çı­
kabilmek konusunda bir avantaj elde ederler.
Göçebe ve son derece bağımsız Türkmenler bi­
le savaş zamanında liderlerinin emirlerine bo­
yun eğerler. Küçük topluluklar söz konusu ol­
duğunda bey, han ya da büyük adam herkesle
birebir konuşabilir; ama geniş ve tek bir siyasal
sistem altında toplanmış bölgesel bir nüfus için
bu hiç de pratik olmayacaktır.
Liderler, otoriteyi paylaştırmak suretiyle de­
netimlerini oldukça geniş bir alana yayarlar ve
böylece bürokratik hiyerarşinin bir biçimini ya­
ratırlar. Bu bürokratik hiyerarşi pek çok işçi­
nin, savaşçının ve besin üreticisinin faaliyetleri­
ni koordine edebilir. İdarî hiyerarşinin olmadığı
gruplarda, halkı kendi lideri ya da sözcüsü olan
alt-gruplara ayırma yoluna gitmeden ne kadar
insanın koordine edilebileceğine ilişkin oldukça
daralmış sınırlar vardır (Johnson, 1983).
Dış tehditler ya da rekabet merkezileşmiş
siyasal sistemin ortaya çıkmasında bir etken
olarak görülebilse de, en önemli etkenler da­
ima ekonom ik olanlardır. Yanom am ölerde
gördüğümüz üzere, savaş sürekli bir koordi­
nasyon aracısı gerektirmez; ancak çok fazla
uzmanlaşmış bir ekonomi bunu gerektirir. Bu
aracı bir kez ekonomik alanda var olduğunda,
onun planlama gücünün savaş gibi diğer alan­
lara da yayılması mantıklı olacak ve hiç kuşku­
suz avantajlı olduğu ortaya çıkacaktır.
Takımlar ve Kabileler
Göçebe avcı-toplayıcılar genellikle eşitlikçi
toplumlar olarak örgütlenmekle birlikte, bu
durum avcı-toplayıcı besin elde etme strateji­
sinin zorunlu bir sonucu değildir. Besin açısın­
dan zengin bölgelerdeki avcı-toplayıcı gruplar,
tabakalaşmış ya da katmanlaşmış yerleşik ta­
rım toplumlarmınkine benzer bir siyasal örgüt­
lenmeye sahip olabilmektedir. Besin miktarının
göreli bolluğu, yerel grupların büyüklüğünü ve
toplumsal karmaşıklığını etkilemektedir (Price,
1981; Earle, 1991).
Service’ten (1971) hareketle, eşitlikçi siya­
sal örgütlenmenin en basit biçiminden bazen
takım olarak söz edilir. Bu, gevşek biçimde bü­
tünleşmiş, ortak kimlik duygusunu paylaşan,
ancak çok az uzmanlaşmış kuruma sahip bir
örgütlenme biçimidir. Dördüncü Bölüm’de or­
taya konan belli başlı hususları tekrarlarsak,
Dobe Ju/’hoansi ya da !Kung halkı ve İnuitler
ya da Eskimolar buna örnek teşkil etmektedir­
ler. Bu tür toplumlarda siyasal yaşam, büyük
ölçüde toplumsal yaşamın bir boyutunu oluş­
turur. Yakın zamanlara kadar buralarda hiç­
bir uzmanlaşmış siyasal role, yani adı konmuş
bir otoriteye sahip hiçbir lider mevcut değildi.
Ekonomik mübadele, kimsenin oransız şekilde
kaynaklar üzerinde denetim gücüne ya da kay­
naklara erişim olanağına sahip olmadığı bir or­
tamda karşılıklılık yoluyla yerine getirilir. Nü­
fuz elde etmek için belli derecede verilen müca­
dele, avlanmaya ya da yeni bir konak yerine ta­
şınmaya karar vermek gibi gündelik sorunlar­
da ortaya çıkabilir; ancak bu sorunlar grubun
tüm üyelerinin dahil olduğu karşılıklı tartışma­
larda çözümlenir. !Kung takımlarında takım
başının iktidarı yoktur; sadece sınırlı bir otori­
tesi vardır. Başkan esasında grubun sembolü­
dür ve kendisine takım yola çıktığında sıranın
başında yürümek gibi belli törensel ayrıcalıklar
tanınır. Ancak taşıdığı konumun kendisine güç
ya da zenginlik anlamında hiçbir getirisi yok­
tur ve takımdaki her birey gibi avlanır, çalışır
ve besinini paylaşır (Marshall, 1960).
Bu tür toplum ları “eşitlikçi” olarak ad-
landırsak da, bu terimin dikkatli kullanılma­
sı gerekmektedir. Daha yakından bakıldığın­
da, herkes eşit değildir, her şeyden önce, belirt­
miş olduğumuz gibi saygınlığa ilişkin pek çok
konum erkeklere ayrılır; hatta pek çoğu sade­
ce birkaç yaşlı başarılı erkeğe verilir. Avcı-top-
layıcı literatürünü yenilerde inceleyen Speth,
kadınların çoğunlukla erkekler kadar, özellik­
le de avcı erkekler kadar iyi beslenmediklerini
keşfeder (1988). Daha yakın zamanlarda ince­
lenmiş avcı-toplayıcılar ancak çok düşük nüfus
yoğunluğunu kaldırabilen alanları işgal etmek­
te ve sürekli başka alanlara taşınmaları gerek­
mektedir. Avcı-toplayıcılarm eşitlikçi doğala­
rı muhtemelen büyük ölçüde besin üretimi, de­
polama ve güvenlik ihtiyaçlarını karşılamadaki
teknolojik güçlüklerden kaynaklanmaktadır.
Değeri olan bir şeyi güvenli bir şekilde depo-
layamadıkça kişisel amaçlarla birikim yapmak
zordur. Önceki bölümde gördüğümüz gibi, si­
yasal güç çoğunlukla ekonomik nüfuza dayan­
dığı için, maddî birikim yapamamaları bireyle­
rin büyük güçler elde etmelerini engellemekte­
dir. Arkeolojik bulgular, verimsiz bölgelere gö­
re bol ve öngörülebilir kaynakların bulunduğu
alanlarda çok daha karmaşık toplumları göre­
bileceğimizi açıkça ortaya koymaktadır.
Takımlar eşitlikçi toplumun tek siyasal dı­
şavurumu değildir; kabile düzeyinde örgütlen­
miş pek çok toplum, siyasal sürece erişim açı­
sından oldukça açıktır. Sekizinci Bölüm’de tar­
tışıldığı gibi kabile terimi, genellikle örgütlen­
mesi takıma benzeyen ancak daha fazla sayıda
insanın -hatta birkaç köyün ya da küçük top­
luluğun- faaliyetlerini koordine eden bir örgüt­
lenmeyi tanımlamak için kullanılır. Kabile, alt
grupları ortak savunma ya da savaş durumun­
da birlik oluşturma potansiyeline sahip, birbir-
leriyle bariz bir şekilde bağlantılı soy ve akraba
temelli gruplaşmadır. Yine de, kabile toplum-
larmın uzmanlaşmış siyasal rollere, otoriteye
sahip liderlere, kalıcı İdarî merkezlere ve resmî
baskı mekanizmalarına ihtiyaçları yoktur. T a­
kımlar gibi kabileler de, belli yaş ve cinsiyet ka­
tegorisindeki herkesin statüye ve saygınlığa eri­
şim olanağına sahip olması bakımından eşitlik­
çidir. Yine, takımlarda olduğu gibi burada da
eşitlikçi terimini kullanırken dikkatli olmamız
gerekir: Yanomamö erkekleri siyasal arenada
kabaca eşit addedilebilse de, kadınlar bu konu­
da kesinlikle dezavantajlıdırlar.
Şeflikler
Daha önce belirttiğimiz gibi eşitlikçi terimi­
nin ihtiyatlı kullanılması gerekiyorsa da, eşit­
likçi olarak nitelediğimiz sistemler ile iktida­
rın önemli derecede birkaç kişinin elinde yo­
ğunlaştığı ve uzmanlaşmış siyasal kuram la­
rın toplumsal düzeni koruduğu siyasal sistem­
ler arasında örgütsel farklılıklar görmek müm­
kündür. Bu tür sistemlerden bazen “tabakalaş-
mış” olarak söz edilir. Tabakalaşmış toplum-
lar, değer atfedilmiş statü konumlarının bir şe­
kilde sınırlı olduğu toplumlardır (Freid, 1967,
s.109). Kuşkusuz bu, en düşük düzeyde farklı­
laşmadan katmanlaşmanın en aşırı biçimleri­
ne kadar bütün sistemleri kapsadığı için, eşit­
likçi toplumdan çok daha geniş bir kategoridir.
O rta derecede tabakalaşm aya genellikle
şeflikler örnek olarak verilir. Şeflik, çok toplu­
luklu siyasal birimlerin faaliyetlerini koordine
eden kalıcı bir merkezî siyasal aracının varlığı
ile ayırt edilir. Evrimci bakış açısından şeflik­
ler, siyasal gelişmenin büyük bir aşamasını işa­
ret eder. Carniero’nun ileri sürdüğü gibi, “Bun­
lar, insanlık tarihinde yerel özerkliğin ilk aşa­
masını temsil ederler” (1981, s.37). Şefliklerde
siyasal kararların biri şef ya da kıdemli liderler,
Kwakuitl şefleri büyük iktidar ve saygınlık sahibiydiler
(Fotoğraf VVilliam Heick).
diğeri ise emirleri uygulayan ikincil konumda-
kilerden oluşan yerel düzey olmak üzere iki dü­
zeyde alındığım görüyoruz.
Üst tabakalar çok sayıda insandan oluşsa
da, merkezinde şeflik bulunur. Şeflikler arasın­
da farklılıklar bulunmakla birlikte, tümünün
ortak yanı bu oluşumların geniş bir eşitsizlik­
le vasıflanmalarıdır (Service, 1971, s.140). En
üst mevkideki liderin ya da şefin işgal ettiği ko­
num kalıtsaldır ve ikincil statüdekiler üzerinde
genellikle büyük bir iktidara sahiptir. Örneğin
Polinezya’da, çoğunlukla şeflerin doğaüstü güç­
leri vardı ve yüksek mevkideki diğer kişilerden
süslü giysileri, pahalı konutları ve ölümlerinde
uygulanan özel gömülme törenleriyle ayrılırlar­
dı. Arkeolojik belgeler, şeflerin çoğunlukla ka­
rıları ve yaşam sonrasında kendilerine hizmet
etmesi için uşaklarıyla birlikte gömüldükleri­
ni göstermektedir (Feinman ve Neitzel, 1997).
Şeflik, yetki alanr iyi tanımlanmış uzman­
laşmış bir siyasal konumdur. Örneğin Havaili
şefler, halkın kullandığı kaynakların sahibi ad­
dedilirlerdi ve onların emeklerini talep etme ve
ürünlerinin bir kısmını toplama hakkına sahip­
lerdi. Bu şeflerin, besin, alet, giysi gibi her tür­
den erzak ve malzeme biriktirdikleri büyük de­
poları vardır. Şefler, bu üretim fazlasını, savur­
gan topluluk şölenleri düzenlemek ya da sula­
ma gibi büyük ölçekli bayındırlık işlerine mad­
dî yardım sağlamak için kullanırlardı ve bu fa­
aliyetleri hem statülerini hem de büyük servet­
ler biriktirme potansiyellerini artırırdı (Earle,
1991). Çoğu kimse, şeflerin bu yeniden dağı­
tım faaliyetlerini önemli addetse de, bu dağıt­
ma faaliyetinin, onların iktidarlarının kaynağı
ya da bunlara sahip olmanın bir sonucu olup
olmadığı çok açık değildir (Carniero, 1981).
Şefler, topladıklarının bir kısmını geri vererek
toplumun geneline bir hizmet sağlıyorlarsa da,
pek çok bakımdan haraççı gibi davranırlar.
Şefler, diledikleri gibi iş dağılımı yapabilir,
emirler verebilir ve kendilerinin asla yapmaya­
cakları şeylerin yapılmasını başkalarından iste­
yebilirler. Otoriteleri şu ya da bu türden yap­
tırımlarla desteklenir. Çoğu Polinezya şeflikle­
rinde dinsel statü muhtemelen en kuvvetli ikna
aracıdır. Şeflerin, şeflik yapma haklarım onay­
layan ve onların halkım koruyan ve mana ola­
rak bilinen doğaüstü güç ile donatılmış olduk­
larına inanılır. Bu türden kuvvetli bir manevî
güçle yetkilendirilmiş olarak şefler, lanet teh­
ditleri ya da diğer manevî yaptırımlarla otorite­
lerini uygulayabilirler (Sahlins, 1963).
Şeflik mevkii, bir şefin ya da kızkardeşi-
nin en büyük oğlu olmak yoluyla kalıtsal ola­
rak elde edilir. Ancak bazen, akrabalık bağları
birden fazla kişinin şeflik konumu için hak id­
dia edebilmesine yol açacak şekilde karmaşık
ve örtüşük olabilmektedir. Akrabalık ve soy,
genellikle şeflik dışındaki pek çok statü k o­
numunun temelidir. Şefin en yakın akrabala­
rı asil sülâle gibi bir şey oluşturabilir. Pek çok
durumda, şefe en yakın olan akrabaların, da­
ha uzak olanlara göre yüksek statüye sahip ol­
dukları bir hiyerarşi gelişir. Örneğin Tahiti’de,
halk temel olarak üç sınıfa ayrılmıştı (ve her
sınıfın içinde derece düzeyleri vardı): En yük­
sek mevkiye sahip şeflerin ailesinin birinci de­
receden yakınları; daha az yakın olanlar, ya­
ni ara sülâle ve en son olarak avam sınıfı. Şef­
liğin asilleri çeşitli düzeylerde otorite uygulaya-
bilse ve saygınlık ve nüfuza sahip olabilse bile
bunların durumu, devlet yönetimli toplumlar-
da varolan bürokratik idare tipinden çok ak­
rabalar arasındaki hiyerarşiye benzemektedir.
Eric W olf’a göre şeflerin büyük ölçüde ak­
rabalardan oluşan bürokrasiler vasıtasıyla yö­
netiyor olm aları gerçeği, şeflerin genellikle
kendi insanlarının zararına pahasına yabancı­
larla işbirliği yapmaya oldukça hevesli olmala­
rının nedeni olabilir (Wolf, 1982, s.96). Avru-
palı sömürgeciler gittikleri her yerde genellik­
le kendi insanlarının sömürülmesinde kendile­
riyle işbirliği yapmaya istekli şefler bulmuşlar­
dır. W olf’a göre bunun nedeni, şeflerin, para,
silah ve Avrupalı müttefikler elde etmek sure­
tiyle, akrabalar aracılığıyla yönetiyor olmanın
dayattığı sınırlamalardan kendilerini kurtara­
bilmeleridir. Böylece, umdukları bağımsız ikti­
dar kaynağını kazanmış olmaktadırlar.
Devletler
Siyasal sistemlerin en karmaşık ve merkezileş­
miş olanları devletlerdir. Özünde devlet, ikti­
darı akrabalık üstü bir temelde örgütleyen ku­
rumlar karmaşısıdır. Bu, bu tür toplumlarda
bütün iktidarın devlete tahsis edildiği anlamı­
na gelmez. Sınırlı otoriteye sahip akrabalık ağ­
ları da devletle bir arada varolabilir ve aynı za­
manda siyasal sürecin temeli de olabilir. Eski
Yunan’da yaklaşık İ.Ö . 8 0 0 ’lere kadar halk,
şeflerin savaş için gerektiğinde ittifak oluştu­
ran ancak nadiren daha üst bir siyasal merci
tanıyan şeflik soyları üzerinden örgütleniyor­
du (Ferguson, 1992). Fakat, İ.Ö. 80 0 ’lerde, ye­
ni bir yönetim biçimi ortaya çıktı: Bu yönetim
biçimi, halkı akrabalıkla ve şeflerle olan bağ­
larla değil de, kendi hukuksal düzeni ve yöne­
tim kuralları olan bir toprak parçasıyla tanım­
layan polis ya da şehir devletiydi. Kabile (phy-
lai) ve klan (gens) bağları ve şeflere duyulan sa­
dakat yine de terkedilmemiş ancak zayıflamış­
tı (1992, s.192). Tanıma göre, esas iktidar dev­
letin elindedir. Devletin meşru kılmadığı bas­
kı ya da şiddet uygulamaları hukuken cezalan­
dırılabilir. Devlet, iç asayişi korumak ve diğer
halklarla ilişkileri düzenlemek için polis gücü,
milis, ordu, askeri teçhizat gibi baskıcı denetim
mekanizmalarını elinde tutar.
Devlet belki de en doğru olarak otorite
ve karar almanın ana hatlarının örgütlenme­
si açısından tanımlanabilir (Wright ve Joh n ­
son, 1975). Şefliklerdeki iki düzeyin aksine,
devletlerde en az üç komuta ziniciri ya da hi­
yerarşi düzeyi vardır. Bir şef emirlerini yandaş­
larına ya doğrudan verir ya da klan lideri gi­
bi bir aracı vasıtasıyla iletir. Devlette ise emir­
ler, her zaman olageldiği gibi, çeşitli farklı aşa­
maları olan karmaşık bir komuta zinciri için­
de iletilir. Bu nedenle, yöneticiler ya da bü­
rokratlar tarafından alınan kararlar çoğunluk­
la hükümetin üst düzeylerinden çok uzaklaş­
mış bir bürokratik örgütlenme tarafından uy­
gulanır. Toprak ve su üzerindeki haklar gibi
üretimin çok temel unsurlarına ilişkin karar­
lar bile, toplumla çok az doğrudan ilişkiye sa­
hip idareciler tarafından alınabilmektedir. Ö r­
neğin Aral Gölü’ne 1 9 9 5 ’e kadar ciddi zarar­
lar verecek olan kanalların inşâ edilmesi emri­
ni Stalin vermiştir; Çin hükümeti 1 9 9 7 ’den iti­
baren Yangtze Nehri’ne baraj yapma projesini
başlattı ve böylece dünyanın en büyük hidroe­
lektrik projesini uygulamaya soktu. Her iki ör­
nekte de, uygulamalardan etkilenen milyonlar­
ca insan dikkate alınmamıştır.
Devlet düzeyindeki siyasal örgütlenm e,
önemli kesiminin kasaba ve şehirlerde yaşa­
dığı büyük nüfuslarla bağlantılıdır. Biraz ön­
ce belirttiğimiz gibi, Yunan şehir devletlerinin
ortaya çıkışı nüfus artışı ve tarımsal üretimde­
ki artış ile yakından ilişkiliydi. Devlet yönetim­
li toplumların karmaşıklığına yoğun tarım, gö­
rece iyi gelişmiş iletişim sistemleri, pazarlar ve
-tüm nüfusa eşit şekilde dağıtılmasa d a- faz­
la miktarda artı ürün sağlayan büyük bir eko­
nomik uzmanlaşma eşlik eder. Aslında devlet
yönetimli toplumlar genellikle katmanlaşmış-
tır: Toprak ya da sermaye gibi üretim faktör­
lerine erişim pek çok durumda seçkin bir grup
ya da ekonomik sınıfla sınırlanmıştır. Kaynak­
ların denetimi siyasal iktidarın anahtarıdır ve
zenginlik ve siyasal iktidar kendi kendini ida­
me ettirme eğilimi gösterir.
Devlet içindeki geniş çaplı toplumsal, eko­
nomik ve siyasal faaliyetler, merkezileşmiş bir
yönetim sistemini gerektirir. Sistemin merke­
zinde, en büyük iktidar sahipleri yer alır. Bu
grup kanunları yapar ve baştan sona liderli­
ğin siyasal stratejisini formüle eder. Talim atla­
rın yerine getirilmesinde genellikle bürokrasi­
den yararlanır. Tek bir yöneticinin mutlak ik­
tidara sahip olması durumunda bile, yerel dü­
zeyde politikaların uygulanabilmesi için hiye­
rarşik olarak örgütlenmiş bir bürokrasiye ihti­
yaç vardır. Hatta liderler büyük ölçüde, ikincil
konumdakilerin kendilerine getirdikleri bilgile­
re bağımlıdırlar. Devletlerin örgütlenmesi, bilgi
akışım özümseme ve denetleme ihtiyacına bağ­
lıdır. Mısır ve Mezopotamya gibi eski devletler
bile ayrıntılı kayıtlar ve arşivler tutmuşlardır.
Devlet örgütlü toplumlarda siyasetin işleyi­
şi, en iyi bürokrasinin işleyişinden anlaşılır. Bü­
rokrasi, işleri kurallara uyulmasını, kuralların
dışına çıkanların cezalandırılmasını ve vergile­
rin ve gelirlerin uygun görülen yerlere ulaşma­
sını güvenceye almak olan uzmanlardan oluşan
resmî bir sistemdir. Hukuksal sistem, kamu hiz­
meti, yasama sistemi ve yönetici kadro türün­
den resmî ayrımlar içerir. Bu tür bir resmî siya­
sal sistem, yerel ya da gayri resmî düzeyde siya­
sal sürecin işleyiş biçimini gölgede bırakabilse
de, siyasal sürecin gündelik kararlara ve eylem­
lere dayandığı da bir gerçektir. Ayrıca her top­
lumda, yerel düzeydeki siyaset yoğun bir şekil­
de kişiselleşmiştir ve fazlasıyla değişkendir.
Doğu Avrupa’nın eski sosyalist ülkelerin­
deki siyasetten başka hiçbir şey bunu daha iyi
bir şekilde örnekleyemez: Komünizmin yıkıl­
masının ardından sadece birkaç yıl içinde re­
form geçirmiş eski Komünistler etrafında oluş­
muş partiler, daha önce zor gücüyle ellerin­
de tuttukları görevlere yeniden seçilmişlerdi.
1 9 9 0 ’da böylesine bir ters dönüşün mümkün
olabileceği düşünülemezdi. Örneğin 1 9 9 5 ’te
Bulgaristan’daki seçimlerde seçmenler, demok­
ratik muhalif partileri reddettiler ve çok az re­
form geçirmiş, Komünist Parti gibi çalışan ve
hatta aynı sloganları kullanan Bulgar Sosya­
list Partisi’nin egemen olduğu bir parlemen-
to seçtiler. Pek çokları, yıllarca süren zalim to­
taliter yönetimden sonra hâlâ neden Kom ü­
nist Parti’nin seçildiğini soruyor. En çok zulüm
görmüş azınlıklar bile halkın geri kalanının ile­
ri sürdüğü nedenlerle, aynı gerekçelerle böyle
bir seçim yapmışlardı. Ezici yoksulluk, işsizlik
ve enflasyonun maliyeti, bireyleri eski inançla­
rını feda etme pahasına kendileri için “en iyi
olan anlaşmayı” seçme çabasına yöneltmişti
(bu konuyla ilgili bir tartışma için, bkz. Bates,
1 9 9 4 ,1 9 9 5 ). “En iyi anlaşmayı” önerenler, es­
ki düzenden gelip hâlâ iktidar konumunda bu­
lunan ve koruma, iş, emekli aylığı ve yoksul­
lara yardım sağlayanlardı. Eski sosyalist dü­
zen merkezîleşmeyi en aşırı noktaya taşımıştı:
Parti’nin Merkez Komitesi, hatta komite için­
de küçük bir alt grup, polis, ordu ve endüstri­
yel örgütlenmeler gibi bölgesel Parti örgütlen­
melerinin faaliyetlerini yönetiyordu. Bu, k a­
tı ve merkezî bir hiyerarşi olarak yapılanmış­
sa da, yerel Parti görevlileri birbirleriyle dost­
luk, karşılıklılık ve karşılıklı destek temelinde
etkileşime girmişler ve böylelikle kenetlenmiş
nüfuz simsarlığı yapan gruplar oluşturmuşlar­
dı. Bunlar uzun zamandan beri görüşme ve pa­
zarlıklarla iş çevirmeye alışık oldukları için de­
mokrasi gelince kolayca uyum sağladılar. Eski
Sosyalist devletlerin çoğunda, özel girişimden
ve oy sandığından son zamanlarda en çok ya­
rarlananların reform geçirmiş Komünistler ol­
ması bir tesadüf değildir.
Devletin Evrimi
Devlet yönetimli toplumun ortaya çıkm ası,
dünyanın hiçbir yerinde tek bir etkene bağ­
lı olarak gerçekleşmemiştir. Devletin doğuşun­
da muhtemelen, birbirleriyle ilintili bir etkenler
karmaşası etkili olmuştur. Daha verimli besin
üretme yöntemlerinin (sulama ya da daha fazla
uzmanlaşma gibi) toplumsal değişimlerle (köy
ve kasaba yerleşmeleri, daha yüksek nüfus yo­
ğunluğu, ticaret ağlarının ve yeniden dağıtım
merkezlerinin gelişmesi gibi) bir araya gelme­
sinin, ekonomik artığın üretimi için önemli bir
uyaran meydana getirdiği tahmininde bulunu­
labilir. Ortaya çıkan bu artı ürün, doğrudan
besin üretimi işiyle uğraşmayan çok fazla sa­
yıda insanı desteklemek için kullanılabilmek­
teydi. Egemen gruplar, besin üretiminin büyük
kısmı üzerinde denetimi ele almış ve artı ürünü
dolaşıma sokma işini üstlenmişlerdi. Kuşku­
suz bu olaylar zinciri, bütün topluluklarda ay­
nı hızla gelişmedi. Toprağı yoğun tarıma çok
elverişli biçimde denetlemiş olan topluluklar,
daha fazla üretim yapabiliyor ve stratejik kay­
naklara erişimi tekellerine alabiliyorlardı. Bu­
nun sonucunda, daha geniş alanlar üzerinde­
ki besin denetimini ellerine geçirmiş ve böyle­
likle daha zayıf gruplara savaş açabilmelerine
olanak sağlayan önemli yeniden dağıtım mer­
kezleri haline gelmiş oldular. Uzaktaki gruplar
onların denetimi altına girdikçe, bu güçlü top­
luluklar, giderek teknolojik, sanatsal ve bilim­
sel yeniklerin olduğu kadar, ekonomik, siyasal
ve dinsel yaşamın da merkezleri haline geldiler.
Bu gelişmeler de, egemen toplumlarm komşu­
ları üzerindeki avantajlarını pekiştirecekti.
Devlet oluşumunun bütün süreçlerinin, hat­
ta mevcut devletlerin genişlemelerinin, mut­
laka sadece baskıya ya da gönülsüz halkları
İdarî düzlemlere çekmek için zor kullanımına
dayandığını varsaymak gerekmez. David Nu-
gent, bazı yerel halk örgütlerinin gevşek bölge­
lerini varolan devletlerle birleştirmek için faal
olarak çalıştıklarını gösteren birtakım örnek­
lere işaret etmiştir (1994). ABD’nin genişleme­
si, diğer bazı sistemlere olduğu kadar bu sürece
de örnek teşkil etmektedir. Nugent, yakın bir
örnek olarak Peru’nun ulus inşâ sürecine atıf­
ta bulunur; Peru’nun dağlık kuzey orta bölge­
sindeki yerel toplulukların devlet yapısına da­
hil olmak için 1930’dan bu yana faal bir şekil­
de verdikleri mücadeleyi anlatır. Bu mücade­
le, insanların daha güçlü bir hükümetten fay­
da sağlayabileceklerini düşünmeleriyle ilişkili
kısmen bencilce bir tavır olarak değerlendirilse
bile, aynı zamanda Nugent’ın “törel topluluk”
ideolojisi olarak tanımladığı şeyi de içermek­
teydi (s.357). Yerel toplulukların üyeleri ken­
dilerini, Peru ulus devletinin bir parçası olmayı
hakeden insanlar olarak görüyorlardı ve ken­
di meselelerini halletmesi için devlet müdaha­
lesini istiyorlardı. Bu durumun tersine dönmesi
oldukça ise çok yenidir. Bugün artık yerel ya­
şama fazladan müdahale olarak algılanan du­
rumlar karşısında yerel özerkliğe karşı giderek
artan bir talep var.
Çözümlemek güç olsa da siyasal evrimin
merkezinde çeşitli ekonomik ve toplumsal bas­
kıların yer aldığı çok açıktır. Devletin oluşum
süreçlerinin temelinde, tamamı merkezileşmiş
bir otoriteyi gerektiren nüfus artışı, üretimin
yoğunlaşması, yerleşimin çekirdekleşmesi, üre­
timde uzmanlaşma, tabakalaşma ve daha yay­
gın mübadele ilişkileri arasındaki karmaşık et­
kileşim yatmaktadır. Fakat bu baskıların varlı­
ğı, her zaman bir toplumu daha yüksek düzey­
de bir bütünleşmeye ya da karmaşıklığa götür­
mez. Bazı gruplar, karşılaştıkları kaynak so­
runlarını ya da diğer sorunları merkezîleşmek
yerine kendi büyümelerini ilerletmek ya da sı­
nırlamak yoluyla çözebilirler. Benzer şekilde,
bazı toplumlar daha az bütünleşmiş biçimle­
re dönüş yapabilmektedirler. Örneğin yaban­
cı orduların tehditiyle karşılaşan şeflikler, önce
birlik oluşturabilmekte ve eğer sadece dış güç
çok kuvvetli ise ayrılabilmekte ve kabile ya­
şam biçimine dönebilmektedirler. Hatta Ame­
rikan toplumu içinde bile, tıpkı mevcut dev­
letlerin geçmişte sıklıkla yaşadıkları gibi, dev­
let sisteminin parçalanmasına neden olabilecek
koşulları düşünmek mümkündür. Her devlet
yönetimli toplumda onu parçalayacak potansi­
yel güçler her an iş başına gelebilir. Dokuzun­
cu Bölüm’de belirttiğimiz gibi, çatışan etnik,
ekonomik ve bölgesel çıkarlar, Çekoslakavak-
ya, Yugoslavya ve S.S.C.B.’nin eski çok mer­
kezileşmiş devletlerinde aşikar olduğu üzere,
önemli merkezkaç kuvvetleri oluşturabilmek­
tedir. 1 9 9 1 ’den itibaren bu üç devlet, 23 ye­
ni devlete bölündü ve bu sayı muhtemelen ar­
tacaktır. Ortaya çıkabilen her türden etnik ve
ekonomik soruna ek olarak, sıkça karşılaşılan
Bulgaristan’ın Sofya şehrinde yapılan gibi sokak gösterileri meşruluğunun sorgulamaya başlamasıyla birlikte komünist rejimlerin
bir başka etken de meşruiyettir. İnsanlar meş­
ru ya da ahlâkî temelden yoksun olduğunu dü­
şünmeye başladığında hiçbir yönetim biçimi
uzun süre dayanamaz.
Devlet Otoritesinin Ahlâkî Temeli
Devlet denetimi için baskıcı güç zorunlu olmak­
la birlikte, devlet otoritesini ve iktidarını ide­
oloji vasıtasıyla da uygular. Her devlet yöne­
timli sistemde, sistemin meşruiyetini tesis eden
bir ahlâkî temel bulunur. Bu temel devletin yö­
netme yetkisidir. Birçok çağdaş devlette oldu­
ğu gibi, devletin meşrulaştırıcı ideolojisi dün­
yevî olabilir; bazı İslâm devletlerinde bu ideo­
çökmesine yol açtı. (Fotoğraf Daniel Bates)
loji dinsel olabilir; ya da geleneksel monarşiler­
de olduğu gibi belli bir yönetici hanedanın meş­
ruiyetine dayanabilir. Kaynağı ne olursa olsun
meşruiyet fikri etkili bir güçtür ve insanlar bağ­
lı oldukları rejimin yönetiminin ahlâkî otorite­
den yoksun olduğunu düşünüyorlarsa, böylesi
çok az rejim uzun süre yaşayabilir. Bu nedenle,
devlet yönetimli toplumlarda otorite sembolle­
rinin korunmasına büyük önem verilir. Bu oto­
rite sembolleri, Batı Afrika krallarının törensel
iskemleleri, büyük tapmaklar ve anıtlar ya da
arşivlerde saklanan ulusal anayasalar olabilir.
Yeni devletler ya da kökten farklı ulusal
hükümetler ortaya çıktığında, yeni kuruluşu
 ÇA Ğ D A Ş
Baskıya Tepki Gösterme:
Las Madres de Plaza de Mayo
(Mayo Meydanı Anneleri)
Bir to p lu m d a edilgen ve zayıf gibi görünen bireylerin
otoriteye karşı isyan etm ek üzere ke n d ilerini h areke­
te geçirdikleri bazı zam an lar vardır. B askıya karşı et­
kin b ir karşı çık ışı hangi ko şu lların ve g üdülerin b i­
le şim i k ışkırtır ve bu küçük ölçekli isyan ların b a şa rı­
lı olup o lm ayacağını hangi k o şu lla r belirler? 1 9 7 7 ’de
b aşlayan ve 19 9 5 ’te Arjantin siya setin d e hâlâ önem ­
li b ir yer tutan b ir örneği ele a la lım : “ Las M adres
de Plaza de M ayo” (Mayo M eydanı Ann eleri), yan i
A rjan tin ’deki kayıp anneleri.
M arysa Navarro (1989), çoğu ev kad ını olan bir
grup kad ının önce s iy a s a l eylem cilere, so n u n d a da
aske ri d iktatörlüğe karşı direncin sim ge sin e d ö n ü ş­
tükleri b ir durum u an latır. 1 9 7 6 ’nın Mart ayın d a , Ar­
jantin Cu m hu rb aşkan ı Isab el Peron, iktidarı kara, h a­
va ve d e n iz k u v ve tle rin in b aşk o m u tan la rın a veren
a sk e rî b ir darbeyle görevden a lın d ı. Bu cuntanın ilk
eylem i, iki düzeyde sürdürülen b ir çökertm e s av aşı
oldu: B unlardan ilk i, şeh irlerd eki ya da taşrad aki ge­
rilla güçlerine karşı yürütülen gelen eksel s a v a ş; d iğ e ­
ri ise s ila h lı kuvvetlerin denetim i altın da sağ kanadın
ölüm m angalarınca gizlice sürdürülen terör ka m p a n ­
ya sı id i. Cunta bu m angaların varlığ ın ın ve e yle m leri­
meşrulaştırmaya büyük önem verilir. Şah’ın
1 9 7 9 ’da devrilmesinden sonra İran’daki yeni
hükümetin ahlâkî temeli, İslâm’ın ve İslâm hu­
kukunun ilkelerine uyacağını iddia etmesiydi.
Alkollü içecekleri yasaklayarak ve kadına ör­
tünme zorunluluğu uygulayarak İslâmî huku­
ka uygun bir medenî kanunu hayata geçirecek
yeni bir yasal düzenlemenin yapılmasına bü­
yük önem verildi (Fisher, 1980, s.232 ve deva­
mı). Daha acil bir sorun olarak bürokrasinin
S O R U N L A R
nin so rum luluğ un u h içbir zam an resm î o larak ü stle n ­
m edi. Bazıları resm en olm ak üzere on binlerce “y ık ı­
cı” (g e rilla la rı, farklı düşüncelerden M arksistle ri, li­
b eralleri, reform ist K atolik ve Yah ud ile ri olduğu k a ­
dar, uzaktan bile olsa bunlara sem pati duyduğund an
şüp h e edilen herkesi kap sam ak üzere k u lla n ılan bir
terim ) tutu k la nd ı. Diğer pek çoğu ise evlerinden, s o ­
kaklard an, hatta okulların dan vahşice ka çırıld ı. B un­
ların hepsi a kla gelm eyecek işkencelerin u yg u lan d ı­
ğı gayri İn sa n î ko şullard a tutuldular, kim se yle g ö rü ş­
m elerine izin verilm edi ve h aklarında bir suçlam a o l­
m adığı için h içbir zam an yarg ılan m adılar. Bazıları y ıl­
lar sonra serb est b ıra kıld ı, an cak b azıları h içbir za­
m an b ırakılm ad ı ve desaparecidos, ya n i “k a yıp ” o la ­
rak a d la n d ırıld ıla r. K ayıp ların çoğu, y a şla rı yirm i ile
otuz a ra sın d a değişen genç in sanlardı.
N avarro’ya göre, “hüküm et tarafından g erçe kli­
ği ka b u l edilm eyen ve bu nedenle sorum luluğ u üst­
lenilm eyen eylem leri gerçekleştiren ... paralel fakat
g izli b ir b ask ı d üzeninin va rlığ ı”, “norm al ko şu lla r a l­
tın da varolan telafi edici m eşru kayn akların ... s ila h ­
lı kuvvetler tarafından ya ku lla n ılm a z hale g etirildiği
ya da den e tle n d iğ i” an lam ın a g eliyordu (1989, s .3 1 -
yeniden düzenlenmesi beklenebilirdi, ancak
öncelik yönetimin ahlâkî temeline verilmiştir.
Bu bir Üçüncü Dünya olgusu değildir. Bu
durumu, devrimin baş kahramanının adının ku­
rulan yeni başkente verilerek sembolleştirilmesi
bir yana, Anayasa ve Bağımsızlık Bildirisi’inde
ayrıntılı olarak açıklandığı üzere ABD tarihinde
izleyebiliyoruz. Tarihçi Simon Schama, 16. ve
17. yüzyıl Hollanda sanatının büyük kısmının
siyasal öneme sahip olduğu yorumunu yapar:
 32 ). Hatta K atolik K ilisesi b ile cuntayla iliş k is in i a ç ık ­
ça kesm em işti. Zam an içinde bu b o şlu k in san hakları
örgütlerince d o ld u ru ld u; gerçi cunta bu örgütleri b a s­
tırm ak için de elinden geleni yapıyordu.
“Las M adres de Plaza de M ayo”, ilk o la rak 19 7 7
N isa n ’ın d a, çeşitli resm î d airelerde çocukları h a k k ın ­
da b ilg i a lm a ya ç a lışırk e n k a rşıla şa n 14 k iş ilik b ir
g rup a n n e n in zor d u ru m la rın ı h e rk ese ilan e tm ek
üzere Mayo M eyd an ı’nda (Buenos A ire s’in şe h ir m er­
ke zin d e ki ana m eydan) top lan m aya ka rar ve rm e le ­
riyle ortaya çıktı. 1 9 7 7 ’nin H aziran’ına g elin d iğ in d e ,
grup 10 0 kişiye ulaşm ıştı ve m eydanın etrafında haf­
tad a bir se ssizce yürüm ek şeklin d e bir âdet g e liştir­
m işlerd i. K oşu llar göz önünde tutulduğun da, bu za-
- rarsız eylem “o d enli olağanüstü bir eylem d i ki, hiç­
bir in san hakları grubu ya da s iy a s a l örgüt b öylesi bir
eylem e ka lk ışm a yı göze a lam a m ıştı” (1989, s .3 1-3 2 ).
19 8 2 ’ye g elin d iğ in d e , “Las M adres”in 2 .5 0 0 üyesi ol­
m uştu. Cunta başlan gıçta kadınların e ylem lerinin s i­
y a sa l d o ğ asının farkına varm am ıştı ve bunu gözardı
etm iş o lm ası, kad ınlara hareketi oluşturm ak ve güç­
le n d irm ek için önem li b ir zam an ka za n d ırd ı. A n cak
19 7 8 ’in so n u n d a cunta ş id e d e tli b ir taciz ka m p a n ­
y a sı başlattı ve bu durum 19 8 0 ’e g elin d iğ in d e “Las
M a d re s”i, P la z a ’ d a ki y ü rü y ü şle rin i d u rd u rm a ya ve
onun yerine K ilise ’de toplanm aya zorladı.
N avarro’ya göre “Las M adres”i diğer insan h a kla ­
rı gruplarından farklı kılan şey, “Las M adres”in çocuk­
larının yokolm u ş olm alarının perişan edici etkisinden
kayn aklan an m ilitanlıklarıyd ı. Onları bu eylem e zorla­
Bu dönemin sanatı, Ispanya’dan bağımsızlaş­
ma savaşı vermiş prensliklerin kültürel birliğini
ve siyasal meşruiyetini yansıtır (Schama, 1987).
Burada sanat, siyasal bir kültür yaratmak ve ye­
ni oluşan bir konfederasyon olan Hollanda’yı
meşru kılmak için kullanılmıştır.
Siyasetin ahlâkî bir temele sahip olması fik­
ri, muhalif siyaset için de gerekçe oluşturabil­
mektedir. ABD’deki vatandaşlık haklan hare­
keti bunun bir örneğidir. Martin Luther King
yan şey, anne ve eş o larak to p lu m salla şm ış olm ala­
rıydı. Ayrıca bu kadınlar, hem kayıp çocuklarını ara­
m ak için erkeklerden daha fazla zam ana hem de ile ­
ri yaşlarda an neler olm aları nedeniyle çok fazla gü­
ve n lik e n d işe si taşım adan B uenos Aires’e seyah at et­
me o la n ağ ın a sah ip tile r. “A nn eliğ i yücelten bir top ­
lum da... bu kad ınlar örtük biçim de ‘y ık ıc ı’ o larak ta­
n ım lanan diğer grupların d ışınd a tutuluyordu” (1989,
s .3 1-3 2 ). S iy a sa l o larak görünm ezdiler. Cunta tarafın­
dan kaçırılanların ya şla rın ın yirm i ile otuz arasın da ol­
m ası, s ın ıfsa l ve diğer farklılıklara rağm en ortak tek
b ir şeye sah ip olan önem li b ir kadın k itle si yarattı.
Ayrıca bu kad ınların çoğu herhangi b ir siya sa l dene­
yim e sah ip olm adığı için, önceki id eo lo jile rle s ın ırla n ­
m ış değillerdi ve yeni sim ge le r kullanm akta ve daha
önce denenm em iş eylem lere kalkışm akta özgürdüler.
C untanın yarattığı terörist devlet için de a n n e lik onla­
rı koruyordu ve onlara gelen eksel s iy a s a l eylem cilerin
erişem eyeceği bir özgürlük ve iktid ar alan ı açıyordu.
N ih a y e tin d e , “ Las M a d re s” in e y le m le ri a s k e rî
id aren in düşm e sin e ve 19 8 3 Ekim ’in de s iv il yö n e ti­
me g e çilm e sin e ka tk ıd a b u lu n d u . H areketin ü y e le ­
ri, insan h akların ın kötüye k u lla n ıld ığ ı b aşka durum ­
larda etkin olm ayı sürdürm ektedirler. 19 9 5 ’te e sk i bir
g örevli, öğrencileri A tlan tik üzerinde yüksekten uçan
uçaklardan canlı o larak atm ak suretiyle yo k ettikle ­
rini a n la ta ra k çarp ıcı b ir d e lil su n m u ş o ld u (Sim s,
T-995)- “La s M adres” kayb olan çocuklarının k a tille ri­
nin ce zalan d ırılm ası için örgütlü protestolarını y e n i­
den can land ırd ılar.
Jr., kanun karşısında her vatandaşa nasıl dav-
ranılması gerektiğine ilişkin yaygın kabulle­
rin açıkça ihlal edildiğini gösteren insan hak­
larının suistimaline odaklanarak ulusal kahra­
man olmuştu. Nelson Mandela, her ırktan Gü­
ney Afrikalının adaletin sözcüsü olarak gördü­
ğü bir kişidir; onun büyük otoritesi ve geniş bir
kesim tarafından kabul görmesi, büyük bir güç
birliğine ve ırkçılığın iç savaşın çıkmış olma­
sı durumunda görülebilecek olandan çok daha
az bir şiddetle ortadan kaldırılmasına yol aç­
mıştır. “Baskıya Tepki Gösterme: Las Madres
de Plaza de Mayo (Mayo Meydanı Anneleri)”
başlıklı çerçevede (s.4 2 0 ) gördüğümüz gibi,
Arjantin’de acımasız askerî yönetim dönemin­
de, önceleri çaresiz durumda olan kadınlardan
kurulu küçük bir örgüt, temel ahlâkî sorunla­
rı gündeme getirmek suretiyle büyük bir siyasal
değişimin aracı vazifesini görmüştü.
T o p l u m s a l D e n e t İm S İ y a s e t İ
İster hararetli bir şekilde seyretsin ister sakin,
siyasal rekabet nadiren herkese açıktır; her za­
man insanların nasıl rekabet edebileceği ya da
edemeyeceğine ilişkin gelenekler ve normlar
vardır. İdarî kurallar bazı türden siyasal faali­
yetlere izin verirken bazılarını yasaklar. Açık­
tır ki, bazı tür kurallar zorunludur; bunlar, bel­
li durumlarda diğer insanların ne yapacaklarına
ve bizim davranışlarımıza nasıl tepki verecekle­
rine ilişkin -tam bir kesinlikle olmasa d a- tah­
minde bulunmamıza olanak sağlar. Yine de çok
iyi bildiğimiz üzere, bütün kurallara mutlaka
uyulmadığı gibi, toplumun bütün kuralları da
üyelerinin kişisel çıkarlarını korumaya yönelik
değildir. Dolayısıyla, çatışma potansiyeli bütün
siyasal süreçler için esastır ve çatışma yeterince
yoğunlaşınca, şiddet ve isyan patlak verebilir.
Ancak bütün toplumlarda bulunan belli unsur­
lar şiddeti ve kesintiyi dizginleme vazifesi görür
ve bu arada çatışan çıkarlar çözülür; böylece si­
yasal sürecin kaosa dönüşmesi önlenmiş olur.
Bireyin ya da grubun sadakatine yönelik
birbirine rakip toplumsal taleplerin çokluğu bu
türden bir etkendir. Bireyler ve gruplar birbir­
leriyle toplumsal olarak karmaşık biçimlerde
ilişkili oldukları için, bu her toplumsal düzende
geçerlidir. Dolayısıyla, bir alanda birbirine mu­
halif olanlar, başka bir alanda pekâla müttefik
olabilirler. Araları açık olan erkek kardeşler,
bir yabancının tehdidine karşı pekâlâ birleşe-
bilirler; haneler toprak yüzünden birbirleriyle
düşmanca bir rekabet içinde olabilirler, ancak
yine de aynı kiliseye bağlıdırlar ve ortak akra­
baları vardır. Bu tür kesişen bağlar, insanların
ciddi düşmanlıklar geliştirmelerini engelleme
ve potansiyel şiddeti azaltma eğilimini besler.
Fakat kesişen bağlar, dayanışmayı gerek­
tiren önemli sorunlar ortaya çıktığında birlik
oluşturma imkânını da sınırlayabilmektedir.
Sonuç olarak, bu tür bağlar şiddeti caydırıcı ol­
salar da, aynı zamanda istikrarsızlığın kaynağı
da olabilmektedir. Kabilelerin idealleştirilmiş
dallanan siyasal yapısında insanları harekete
geçiren soy bağları, ilke olarak her şeyden daha
önemlidir. Ancak böylesi bir birliği gerçekleş­
tirmek çok zor olabilir. Aslında yerel soy gru­
bu birbiriyle pek çok biçimde ilişki içinde olan
bireylerden oluşur ve kendilerini sürekli deği­
şen ittifaklar içinde bulurlar. H atta, örneğin
savaş nedeniyle bir birlik gerçekleştirilmişse bi­
le, bu genellikle pek uzun ömürlü olmaz. So­
nuç, şiddetin sınırlı, ancak uzun dönemli istik­
rarın çok geçici olduğu fazla dinamik bir siya­
sal sistemdir. Arabistan’da iç bölgelerde yaşa­
yan Bedevi kabileler üzerinde güçlü merkezleş­
miş bir yönetim kurulmadan önce, develer için
sürekli baskınlar yapılıyordu. Herhangi bir ka­
bile, genellikle savaşa bir komşusuyla katıla­
bilir, bir diğeriyle ittifak kurabilir ve tarafsız­
lık durumunda da bunlardan başka bir kom­
şusuyla müttefik olabilirdi; düzenli olarak de­
ğişen müttefikleri ve düşmanlarıydı. Bu durum
Yanomamölerden farklı bir durum değildir.
Siyasal rekabeti makul sınırlar içinde tut­
m ak üzere tasarlanm ış gelenekler de çoğu
siyasal sistemin resmî yapısına dahil edilir.
ABD’nin seçim yasaları (ceza kanunları bir ya­
na) bu amaca hizmet eder. Kuşkusuz siyasal
kurallar, her durum için kesin davranış biçimi­
nin nasıl olacağına açıklık getiremez. Bireysel
yorum ve tercihler için her zaman açık bir ka­
pı vardır. Örneğin, Kutsal Kitap’taki “öldür­
meyeceksin” ifadesi, oldukça kesin bir ifade gi­
bi anlaşılabilir. Ancak bazıları bunun, “devle­
tin yararına olmadıkça ya da savaş hali dışın­
da öldürmeyeceksin” şeklindeki yorumunu be­
nimseyebilir. Kimileri öldürmeyi, sadece kendi­
ni savunma durumunda haklı bir gerekçe ola­
rak görebilir; diğer bazıları ise kişisel mülki­
yeti, hatta aile şerefini savunma durumlarında
öldürmeyi haklı bulabilir. Toplumsal kurallar
davranışlarımızın çoğunu geniş biçimde yön­
lendiren sınırlar koyar, ancak bireysel olarak
karar alma da kaçınılmazdır ve bu, kuralların
gerçekte uygulanma -y a da uygulanmama- bi­
çimlerinde çeşitlenmelere yol açar.
Kurallar ve Davranışlar
İster yasalaşmış isterse sadece toplumsal du­
yarlılığın ve beklentinin bir sonucu olsun, dav­
ranış kuralları bütün toplumlarda yaşamı yö­
netir ve kişiler ve gruplar arası ilişkileri düzen­
ler. Topluca ele alırsak, genellikle ahlâkî, doğ­
ru, şerefli ya da adil olarak gördüğümüz tür­
den kurallar, bireyin davranışlarını, diğerleri­
nin refahını artırmasını ya da grup yararını dü­
şünmesini sağlayacak şekilde sınırlayanlardır
(Pojman, 1995). Örneğin, kişinin kendi çocu­
ğunu beslemesi normaldir; bir öksüzü barın­
dırmak ise ahlâklı bir davranıştır; kişinin kendi
evini savunması kabul edilebilir bir şeydir ama
olağanüstü bir durum değildir; topluluk, kabi­
le, ülke için savaşmak ise şerefli bir davranış­
tır. Bazı kurallar, kişinin kuralı ihlal etmesine
bağlı olarak alacağı uygun cezayı tanımlar. Ba­
zı kurallar ise sadece, kişiye kuralları ihlal et­
me aşamasına varmadan önce sınır koyabilir.
Örneğin On Emir, davranışlara rehberlik etti­
ği gibi, ayrıca bunu doğaüstü yaptırımlarla tel­
kin eder. Davranışa ilişkin kuralların açık et­
kisi grup yaşamının yararını olanaklı kılmak­
tır; bunlar paylaşma, ortak savunma, her türlü
karşılıklı yardımdır (Irons, 1995).
Diğer taraftan toplumsal kurallardan ve
yasalardan sapma da günlük yaşam dokusu­
nun bir parçasıdır. Bireyler düşünme, hissetme
ve hareket etme biçimleri bakımından farklı­
lık gösterirler; bu nedenle insanların toplumsal
beklentilerden sapmaları çok şaşırtıcı değildir.
Eğer ihlal edilen kuralın kimseye zarar verme­
diği düşünülüyorsa (çok dar ya da tuhaf biçim­
de giyinmek gibi), buna çoğunlukla göz yumu­
lur ve sonunda kabul edilebilir addedilir. Daha
ciddi ihlallere göz yumulabilir ya da yumulma-
yabilir. Her toplum, hırsızlık, ensest ve cinayet
gibi belli edimleri sapma olarak kabul eder. Bir
ihlalin yeterince ciddi olduğu düşünülürse, top­
lumun tepkisi çok sert olabilir.
İnsan davranışlarındaki çeşitliliği göz önün­
de bulundurarak, insanların neden daha sıklık­
la kurallardan sapmadıklarını ve kurallara ita­
at etmek bariz kişisel çıkarlara ters düştüğü za­
manlarda bile bu tür itaate nasıl teşvik edildik­
lerini sorabiliriz pekâlâ. Cevap büyük ölçüde
toplumsal denetimde yatmaktadır. Toplumsal
denetim, ödül ve cezalardan oluşan bir çerçe­
ve yaratmak ya da davranışı yönlendiren yap­
tırımlar oluşturmak suretiyle bireyin kişisel çı­
karını yeniden düzenler (Irons, 1995). Örne­
ğin yalan söyleyen, hilekârlık ya da hırsızlık ya­
pan kişiler sadece belli cezalar görmekle kalma­
yıp, eğer bunları yapmayı sürdürürlerse toplum
içinde yaşayabilmek için gerekli desteği de yiti­
rebilirler. Her toplumun, resmî yaptırımlar ve
gayri resmî yaptırımlar olmak üzere sapmalar­
la başa çıktığı kendi araçları vardır. Resmî yap­
tırımlar, kurumsallaşmış ya da resmî teşvik çer­
çevesindeki ödüllendirme ve cezalandırmalar­
dır; gayri resmî yaptırımlar ise daha çok diğer­
lerinin tepkilerine bağlı ya da toplumsal orta­
mın parçası olan yaptırımlardır. Açıktır ki, bu
ayrımın birbirine karıştığı durumlar vardır; kan
davası ya da intikam cinayeti kurumsal (resmî)
bir yaptırım mıdır yoksa değil midir? Bu bağla­
ma göre değişir. Öldürmeyi ve bunun cezaları­
nı düzenleyen yazılı ve mevzuatta yeri olan ya­
salara sahip toplumlarda intikam cinayeti, gay­
ri resmî (ve gayri meşru) yaptırım olarak görü­
lür. Bedeviler ya da Türkmenler gibi toplumlar­
da ise intikam cinayetleri kurbanla belli ilişkiler
içindeki akrabalardan talep edilir. Bu tür top­
lumlarda, intikam cinayetini yerine getirmeye­
nin kendisi cezalandırılacaktır. Yine de bu ay­
rım, özellikle kurumsallaşmış bir yasal sistemin
yokluğunda davranışın nasıl baskı altına alın-
dığnı kavramlaştırmak açısından yararlıdır.
Toplumsal Denetimin Gayriresmî Araçları
Toplumsal denetimin en belirgin araçları ge­
nellikle resmî ya da kurumsallaşmış olanlar­
dır. Amerikan toplumunda polis gücü, mahke-
lemeler, ıslahevleri ve hapishaneler sınırı fazla
aşanlarla ilgilenir; ancak ortalama bir vatan­
daş, bu toplumsal denetimin ajanlarının bütün
baskısını nadiren üzerinde hisseder. Çoğu in­
san için, kurallara makûl oranda uyum sağla­
mayı güvenceye almak için toplumun gayri res­
mî denetim araçları yeterlidir.
Toplum sal Baskı
İnsanlar toplumun kurallarının sınırlarını aş­
maya cüret ettiklerinde, toplum sal baskı on­
ları hizaya getirir çoğunlukla. H afif ya da za­
yıf etkili de olsa, bu tür baskı çok başarılı bir
toplumsal denetim aracı olabilmektedir. Top­
lumsal baskı siyasal ya da ekonomik eylemle­
ri bile yönlendirebilir. ABD’de 1 9 5 0 ’lerde ve
1 9 6 0 ’lardaki vatandaşlık hakları hareketi sı­
rasında, toplumsal baskı siyah ve beyaz eylem­
cilerin harekete geçmesini sağlamıştır. Bu ey­
lemcilerin çoğu, temel entellektüel ilgi alanları
adalet ve vatandaşlık hakları olan kolejlerden
ve üniversitelerden toplanmıştı. Diğer yandan
beyazların toplumlarındaki toplumsal baskı­
lar, yasal cezalandırmalar ve siyahların muha­
lefeti karşısında bile sürmekte olan ayrımcılı­
ğın en önemli aracı idi. 1960’larda ayrımcı res­
mî yasaların kaldırılmasından sonraki dönem­
de, güneyin küçük şehirlerinde ayrımı kaldıran
dükkân ve lokanta sahipleri toplum tarafından
kınamaya ve boykota maruz kalmıştır. Yanan
haçlarla gösteriler düzenleyen Ku Klux Klan
gibi terörist gruplar da, ırkçı mevzuatın kaldı­
rılmasına karşın ırkçılığın sürdürülmesine kat­
kıda bulunmuşlardır. Toplumsal denetim ne
yazık ki sadece adil davranışlar inşa etmez; bü­
yük bir kesimin tiksindirici bulduğu normlar
da koyabilir ve bunları sürdürebilir.
Yerme ve dedikodu da genellikle güçlü top­
lumsal baskılardır. Dünyanın hiçbir yerinde
insanlar, herkesin içinde alay edilmekten ya
da hatalı veya kötü davranışlarının herkese
söylenmesinden hoşlanmazlar. Ürdün’deki bir
Arap köyü olan Kufr al M a’da yerme, oldukça
karmaşık bir lakap takma sistemiyle çok kes­
kin hale getirilmiştir (Antoun, 1968). Bu sis­
tem, toplumsal beklentilerin hiçe sayılmasının
yol açtığı hoşnutsuzluğun derecesini göstere­ karnavalda söylenen aşağıdaki şarkının sözle­
cek şekilde düzenlenmiştir. Terimlerin hiyerar­ riyle ifade edildiği üzere, bu kişiler başkaları­
şisi, nötr meslekî isimlerle başlar, kişisel itiyat­ nın zararı pahasına kazanma hırsıyla dolu kişi­
lara dayalı biraz alaylı isimlerle sürer ve fiziksel ler olarak görülür (1994, s.358):
ya da toplumsal kusurlara dayalı, açıkça aşağı­
Bu sene Mayetlere
layan isimlerle son bulur. Köylüler en çok ifti­
pamuk yerine
rayı ve arkadan çekiştirmeyi tenkit ederler ve şeker pancarı yetiştirmeleri için para ödeniyor,
bunlar, Kur’an’daki ayetlerde ve hadislerde de eğer bir Mayet isen,
açıkça kınanan davranışlardır. Bu nedenle, “de­ mangırı alırsın,
dikoducu” ve “işgüzar” gibi yerici biçimde kul­ sadece yalan söyle, ihtiyacın olduğunu söyle,
bu bir skandal, bir yüz karası,
lanılan sözler, önemli bir toplumsal kuralı çiğ­
kim ki bu avanta parayı kapmak isterse,
nemiş kişinin aşağılanmasına hizmet eder. Tür­ günlerdir malı götüren Manuel “la Quilina”ya
kiye Yörükleri de hemen hemen aynı şeyi ya­ gitsin.
parlar, ama bunu suçlanan kişinin ya da onun
akrabalarının yanında yapmamaya çok dik­
kat ederler. Bu şekilde de aynı sonuca ulaşırlar,
çünkü herkes bilir ki, kabul görmeyen bir dav­
ranış yüzünden kötü bir şöhret edinilecektir.
Ispanya’da Endülüs’teki küçük bir kasabayı
inceleyen David Gilmore, burada da çok ben­
zer bir durum olduğunu gördü ve insanların
kurallara uymalarını sağlayan şeyin Hispanik
devletinin yasaları değil de, dedikodu yapma­
nın, isim takmanın ve arkadan çekiştirmenin
oluşturduğu ahlâkî yapı olduğu sonucuna var­
dı (Gilmore, 1987, s.28; 1994, s.353-365). Bu
küçük kasabada insanlar, birbirlerinin yapıp et­
tikleriyle fazlaca ilgiliydiler ve ekonomik olarak
durumları birdenbire iyiye gidenleri kıskanıyor­
lardı; ayrıca dedikodu yoluyla insanlara saldır­
gan biçimde hemen sataşabiliyor ve toplumsal
statükoyu ihlal edenlere iftira ediyorlardı.
Hatta şiirler ve karnaval şarkıları bile top­
lumsal normları dışa vuracak ve toplum içinde­
ki mevkilerini bozan ya da aşanlarla alay ede­
cek şekildeydi (Gilmore, 1994, s.357). Mayet- Karnaval sırasında eğlenen iki İspanyol daha zengin
ler, bazen topraksız işçiler tarafından kıskanı­ komşuları ile alay etmek için giyinmişler.
(Fotoğraf David Gilmore)
lan ve küçük ölçekli tarım yapan çiftçilerdir;
 Toplum sal baskı uzak tutma ve dışlam a
ya da suçluları dikkate almama ve dışarıda bı­
rakma biçiminde de olabilir. Dikkate alınma­
mak, genellikle üzücü bir deneyimdir ve hat­
ta bunun tehdidi bile etkili bir toplumsal de­
netim aracı olabilmektedir. Inuit ya da !Kung-
lar gibi devlet yönetimli toplumlar dışında ya­
şayan geleneksel insanlar arasında dışlama, ki­
şi tek başına kaldığında yaşamını sürdüreme­
yeceği için idam cezası ile aynı anlama gelmek­
tedir. ABD’de çok sıkı ilişkiler içinde yaşayan
dinsel cemaatlerde dışlama, bir ahlâk kuralı­
nı ihlal eden kişiyi cezalandırmanın çok güç­
lü bir aracıdır.
Yaygın bir başka toplumsal baskı aracı do­
ğaüstüyle ilgili inançlara dayalıdır. Dinsel te­
rimlerle ifade edilen ahlâk kuralları hepimi­
zin malûmudur. Günümüzde çok aşina olma­
sak da, geçmişte oldukça sık rastlanan bir yap­
tırım, mutezil (sapkın) ya da büyücü gibi top­
lumun çıkarlarını tehdit ettiği düşünülen kişile­
rin mahkum edilmesidir. Ortaçağ Avrupasmda
ya da sömürge Amerikasmda, büyücülük yap­
tığı düşünülen kişiler toplum dışına sürülür ya
da idam edilirdi. Bu insanların asıl suçu, ken­
di cinsiyetinden ve yaş grubundan olan insan­
lardan farklı davranmak suretiyle komşuların­
da korku ve düşmanlık duyguları uyandırmış
olmalarıydı.
İntikam ve Kan Davası
Gayri resmî toplumsal baskı, tehdide dayalı in­
tikam biçiminde de uygulanabilmektedir. İnti­
kam, kişinin şahsına yapılan bir saldırıya ya da
benzer suçlara verilen aşırı bir tepki olup, ka­
bile toplumlarmda oldukça yaygındır. Bu, bir
anlamda tepkinin hem fazlasıyla öngörülebi­
lir olması hem de toplumun bireylerince uygun
bir davranış addedilmesi bakımından resmî bir
denetim mekanizmasıdır; ancak kişisel olma­
yan aile dışından bir otorite tarafından yönetil­
mek yerine akrabalık ilişkileri yapısı içinde ger­
çekleşmesi bakımından diğer resmî yasal yap­
tırımlardan farklılaşır (Boehm, 1984). Pek de
nadir olmayarak, intikam cinayeti kendi tep­
kisini -başka bir cinayeti- doğurur ve böylece
kan davası başlar. Her bir saldırı ya da öldür­
me bir tepki gerektireceği için, mantıksal ola­
rak bu tür kan davalarının sonu gelmeyeceği
düşünülse de, aslında öldürmelerin hesabı tu­
tulur ve belli bir anda barış sağlanır (Boehm,
1984, s.234-236).
Kan davası akraba gruplarını ya da aile­
leri karşı karşıya getirir ve bunda intikam te­
mel güdüdür. Tipik bir kan davası, bir aileden
bir üyenin öldürülmesi ya da saldırıya uğrama­
sıyla başlar. Bu durumda kurbanın akrabala­
rı, ya öldüren kişiyi ya da yakın bir akrabasını
öldürme girişiminde bulunarak işlenen suçun
öcünü almaya çalışır. Örneğin bu örüntüyü
Türkiye’nin güneyindeki Yörüklerde görmek
mümkündür (bkz. Altıncı Bölüm). Bir kişi öl­
dürüldüğünde, bu kişinin babayanlı yakın er­
kek akrabaları saldırganın babayanlı bir akra­
basından (kadınları ve çocukları hariç tutarak)
intikam almak şeklinde bir yükümlülük du­
yarlar. Devlet katili tutuklayıp cezalandırsa bi­
le, kurbanın akrabaları yine de intikam alma­
ya çalışacaktır. Ancak bu şekilde aileler arasın­
da barış sağlamak mümkündür. Fakat bu ba­
rış rahatlatıcı bir barış değildir ve bir cinayet,
bir seri cinayetle sonuçlanabilir. Akrabalıktan
kaynaklanan karşılıklı yükümlülük duygusu o
denli güçlüdür ki, birinin diğerine saldırması
durumunda, saldıran kişi öldürüldüğünde ak­
rabaları ölen kişinin hatalı olduğunu kabul et­
seler bile yine de intikam alacaklardır. Bu çok
güçlü karşılıklı sorumluluk duygusu aynı za­
manda, insanları akrabalarının davranışları­
nı denetlemeye ve hemen çatışmaya girmekten
kaçınmaya teşvik eder.
1 9 9 1 ’de Arnavutluk’ta komünizmin çök­
mesiyle merkezî yönetim uzak dağ topluluları-
nı idare etme gücünü de büyük ölçüde kaybet­
ti. Bu durum kanunsuzluğun hüküm sürdüğü
anlamına gelmiyordu; geleneksel ve gayri resmî
klan yasası Lek Dukagjin “kanunu” sahneye
çıkmıştı. Bir grup eski sözlü geleneğe dayanan
bu kanun, geniş bir yelpaze içinde bir dizi suçun
cezasını belirtir ve ayrıca öldürme durumunda
kimin uygun hedef olduğuna da açıklık getire­
rek intikamı meşru kılar. Bu kanun yüzyıllardır
cemaatin ya da klanın yaşlılarınca yorumlanır.
Toplumsal Denetimin Resmî Araçları
H içbir toplum sadece gayri resmî toplumsal
araçlarla işlemez. Er ya da geç, günlük yaşam
içinde bireyler arasında anlaşmazlıklar ve tar­
tışmalar patlak verecek ya da toplumun tümü­
nü tehdit edici olarak görülen eylemler yapıla­
caktır. Bu tür olaylar, insanların bir arada ya­
şamalarının kaçınılmaz bir sonucudur. Anlaş­
mazlıkların boyutları kuşkusuz çeşitlidir, an­
cak çoğu toplumda anlaşmazlıklar ve tartış­
malar günlük varoluşun normal bir parçası­
dır. Bu tür sorunlar ortaya çıktığında da ço­
ğu toplum, tartışmaları fazla hararetlenmeden
çözebilmek ya da toplumsal yaşamın dokusu­
nu alt üst etmeden kişiyi suç işlemekten vazge-
çirebilmek için bir tür resmîleşmiş eylem oluş­
turmuştur.
Kuşkusuz bütün toplumsal denetim biçim­
leri bireyin ya da halkın refahına hizmet etmez.
Çok farklı siyasal sistemlerde genellikle seçkin
ya da yönetici sınıf olarak adlandırılan görece
az sayıda bireyin siyasal sürece egemen olması
durumu, talihsiz ama uzun zamandan beri yer­
leşik olan bir olgudur. Bu tür sistemlerde top­
lumsal denetim, sadece işbirliğine dayalı top­
lumsal ilişkileri kolaylaştırmaktan çok iktida­
rı korumaya yöneliktir. Resmî hukuksal sistem
yasal kurallar yoluyla toplantıları, özgür ko­
nuşmaları ve muhalefeti yasaklayarak bu işle­
ve hizmet etmese de, Katerine Verdery’nin to­
taliter Romanya’da “zamanın siyaseti”ne iliş­
kin incelemesinde gösterdiği gibi, aynı sonuç­
lara ulaşan önemli (ama daha az bariz) yön­
temler vardır. Romanya örneği, diğer diktatör­
lük rejimlerine belirgin biçimde benzerdir (Bkz.
“Çavuşesku Romanyasmda Zaman Siyaseti”
çerçeve, s.428).
Hukuk ve Yasal Süreç
Yasalar ve onları uygulayan yasal süreç, top­
lumsal denetimin en resmî aracıdır. Bölüm
içinde daha önce belirttiğimiz gibi hukuk, top­
lum yönetiminin meşru iktidarın belli bir kay­
nağı tarafından yönetilen yaptırım larla icra
edilen kurallarıdır (Fried, 1968). Bu, hem po­
tansiyel anlaşmazlığı çözme hem de aslında va­
rolan anlaşmazlığın derecesini en aza indirge­
me işlevi görür. Bu resmî toplumsal denetim
olmaksızın, tartışmaların ya da yanlış yapılan
şeylere karşılık misillemelerin maliyeti, mese­
leyle doğrudan ilişkili olmayanlar için bile çok
yüksek olabilir. Yine de yasalar ve yasal süreç,
genellikle bir toplumdaki bazı insanları diğer­
lerinden daha fazla ödüllendirir ya da cezalan­
dırır. Bu nedenle yasalar davranışları düzeltir,
anlaşmazlıkları çözer ve hatalı davrananları ce­
zalandırırken, daha başka eşitsizlikleri ve an­
laşmazlıkları da doğurabilmektedir.
 A N T R O P O L O JİD E N
Çavuşesku Romanyasında Zaman Siyaseti
A ntroploglar, uzun zam an d ır farklı kültürlerde za m a ­
nın d o ğ asının farklı o ld uğuna işaret ederler. Katerine
V erdery, 19 8 9 ’un A ralık ayın d a Kom ünist Parti lideri
N ikolay Ç a vu şe sk u ’nun zorla devrilm esinden önceki
durum u inceleyerek, zam anın rejim ler tarafından s i­
ya sa l am açlar d oğrultusunda n asıl k u lla n ıld ığ ın ı g ö s­
terir (Vedery, 19 9 2 , s .3 7 -6 1).
Zam an kavram ı fa rklılık g österebilse de, her z a ­
man ortak bir değişm ez vardır. Bu değişm ez, b ir in ­
san ın belli bir ortam da ve bir gün içinde y a p ab ile ce ­
ği şeylerin bir üst s ın ırın ın olm asıd ır (s.37). Kom ünist
Parti, in sanlara zam an tüketici faaliyetler em poze et­
m ek ve kuyruklard a saatlerce b ekleyerek elde e d e ­
bilecekleri tüketim m addelerini dağıtan sistem i ko ru ­
m ak suretiyle, yö netim inden hoşnut olm ayan b ir n ü­
fus ü zerindeki d en etim in i p e kiştiriyo rd u. Bunu ger­
çe kle ştirm e k için b aşvu ru la n m e k a n izm a la rd a n b i­
ri, V erd ery’nin “zam an g a sp ı” ya da “zam an v e rg isi”
a d ın ı verdiği durum dur; burada kastedilen , in sa n la ­
Okur yazar olmayan toplumlarda hukuk ge­
leneği, yasalar halinde toplanmış olmaktan zi­
yade sözlüdür. Yasalar halinde toplanmamış bu
toplumsal denetim ya da hukuk sistemleri pek
çok bakımdan yasalar halinde toplanmış sistem­
leri andırsa da, aralarında çok önemli farklılık­
lar vardır. Yasalar halinde toplanmış sistemler-
ce yönetilen hukuk, toplumun belli kesimlerinin
arzularından ve ihtiyaçlarından çok daha uzak
tutulabilmektedir. Hatta halkın geneli hukuku
tam anlamıyla bilmez. Bireyler ile yasal aygıt­
lar arasındaki bu uçurum, kanunları yorumla­
yan, yöneten ve uygulayan ve tartışmaları ka­
rara bağlayanlara önemli derecede güç sağlar.
Y A R A R L A N M A K
ra, b aşka am açlar için kullan abilecekleri zam anlarının
b aşka şeyler için harcatılm asıdır.
Bunun en bariz örneği, “insanları gıda k u yru kla ­
rında b e kleterek hareketsiz kılm aktır”; devlet den e­
tim li yen iden dağıtım siste m i, eko n o m ik açıdan ge­
reksiz kıtlık yaratıyordu (s.45). Seçkin kesim d ışın d a ­
ki herkes, patates, et, yum urta, un, ekm ek ve b enze­
ri zorunlu g ıdaları satın a lab ilm e k için (bu g ıd a la r ih ­
raç e d iliyo r o lm asın a rağmen) her gün saatlerce b e k­
lem ek zo rundaydı. O tobüs ve tren biletleri ö zellikle
önceden satılm ıyo rd u ve böylece yolcular, yola çık ­
m adan saatlerce önce sırad a beklem ek zorunda b ı­
rakılıyo rd u . Benzin karneyle dağıtılıyordu, hatta ko­
le ktif tarım ve fabrika gibi üretken g irişim lere o lanak
ta n ın m ası b ile, boşa zam an harcatan, g üvenilm ez bir
tem elde ya p ılıyo rd u . G ü n lü k ça lışm a saatle rin e , bir
de kuyruklarda harcanan zam an ya da kıtlıkla dayatı­
lan “zam an ve rg ile ri” ekleniyo rdu. Bunların bir k ısm ı­
nın b elki de sadece çok m erkezileşm iş bir p o lis dev-
Geleneksel gayri resmî pratiklerin en uç
noktası ile yasalar halinde toplanmış bürokra­
tik hukukun en uç noktası arasında, tartışma­
lara çözüm getiren ve çatışan çıkarları ayar­
layan geniş bir dizi form, işlem ya da yarı ya­
sal mekanizmalar bulunur. Bütün toplumların,
arabuluculuk ve karara bağlama yöntemleri ve
işleri halletme ya da sorunları telafi etme tarz­
ları vardır.
Hükme Bağlama Yöntemleri
Amerikan toplumunda bir yargıç ya da jüri
önünde yargılanma işlemi, bir hükme bağlama
ya da bir dava hakkında karara varma yönte-
 letindeki hatalı programlamadan kaynaklanıyor oldu­
ğu düşünülecek olsa bile, Verdery ve diğerleri bunun
arkasında daha kötü bir amaç olduğu kanısındaydı-
lar. Bu yolla direniş kırılıyordu; öyle mülayim bir halk
yaratılıyordu ki, bireyler hayatta kalabilmek için ku­
rallara karşı gelmek zorunda bırakılıyor ve böylece
polis şiddetine maruz kalıyordu. Bunun da tek işle­
vi, rejimin denetimini tehdit etmeye yönelik alt ke­
simden gelebilecek tehdit girişimlerini yok etmesiydi.
Her gün fabrikadaki işine trenle gidip gelen bir
köylü, Verdery’ye bazı günler fabrikada çok az şey
yaparak boş boş beklediğini, bazı günlerde ise yeter­
siz elektrik yüzünden eve gidebilmek için iki saat ge­
çirmesi gerektiğini söylemişti (s.41). Fazla mesai yap­
maya mecbur edildiğinde -k i bunun için ücret öden­
miyordu- fırsat buldukça işten kaçıp annesinin bah­
çe işlerine yardım etmeye gidiyor; böylece devletin
kendisinden aldığı zamanı telafi etmiş oluyordu. Çift­
likler için gereken yakıtın kötü bir şekilde program­
lanması da hedeflenen üretime ulaşabilmek için da­
ha fazla zamana ihtiyaç duyulması anlamına geliyor;
bu da insanların kullanabilecekleri kişisel zamanları­
nı kısıtlamış oluyordu. “Zaman vergisi”nin bir başka
biçimi, resmî törenlere ayrılan uzun saatlerdir: İşçi­
ler ve bürokratlar, saatlerce Parti konuşmalarını din­
lemek, resmî tebrik ziyaretlerinde bulunmak ve Parti
midir. Belli durumlarda, yasaların yorumlan­
ması ve uygulanması konusunda itirazı olan iki
tarafa bir jüri ya da yargıç tarafından karar bil­
dirilir. Bazı hükme bağlama yöntemlerini her
toplumda bulmak mümkündür. Genellikle bu
tip yöntemler, kabul gören işlemlere göre yöne­
tilen bir tür duruşmayı içerir. Nihaî çözüme çe­
şitli yollardan biriyle varılır. Örneğin davadaki
taraflar tarafsız bir üçüncü kişinin bulunması­
na gerek duymadan pazarlık yoluyla anlaşma­
ya varabilirler ya da işi karar vermek olan hük­
me bağlayıcı birinin önünde davalarını beyan
edebilirler. Hem toplum içinde hem de toplum­
lar arasında genel olarak “toplumsal” ve “ya-
tarihinin önemli günlerini ya da olaylarını anma vesi­
lesiyle törensel kutlamalar yapmak üzere sık sık top­
lanırlardı.
Bütün bunların bir sonucu, bireyin inisiyatifini,
hatta izzetinefsini kırmak idi. Bir kaynak kişi, karne­
ye gerek olmadan kırılmış yumurta satıldığını duyar
duymaz aç oğlunu doyurabilmek için bir kâse ile üç
saat kuyrukta beklediğini anlatmıştı (s.55). Bu bek­
leyişin sonunda, kendisine sadece bir yumurta veril­
miş, yalvarmalarından sonra isteksizce bir yumurta
daha verilmişti.
Zaman, başka şekilde de kontrol ya da gasp edi­
liyordu. Geleneksel dinsel bayram tatilleri ya da ayin­
ler, farklı bir takvim izlemek suretiyle yenileriyle yer
değiştiriyordu. “Hafta sonları” da dahil olmak üze­
re yeni tatillerin çoğu, haftanın ya da ayın farklı za­
manlarına gelecek şekilde ayarlanmıştı; hangi günle­
rin dinlenme günleri olacağı yıldan yıla değişiyordu
ve bu da insanların zamanlarını almak suretiyle gele­
neksel çalışma ve dinlenme ritmini bozuyordu. “Ay­
nı sürede daha fazla getiri elde edebilecekken kişi­
nin hareket etme özgürlüğünün çok küçük bir bedel
karşılığında kısıtlanması, en temel güçsüzlük deneyi­
midir. Rejimin sahip olmaya çalıştığı iktidar, insanla­
rın kendilerini etkin kılabilme yollarının engellenmesi
yoluyla yaratılıyordu” (s.55).
sal” olarak adlandırılabilen bu temel temalar
çok çeşitlilik gösterebilmektedir.
Arabuluculuğu hükme bağlamadan ayıran
şey, arzu edilen sonucun sadece adalet olma­
yıp, aynı zamanda toplumsal uyum olmasıdır.
Çatışma içindeki taraflar kabul edebilecekleri
bir sonuca ulaşabilirler. Arabuluculuk herke­
sin itibar ettiği bir üçüncünün ya da kurumun
müdahalesini gerektirir.
O rta Liberya’daki Kpelle’de, hem resmî
hem de gayri resmî toplumsal süreçlerden ya­
rarlanılmaktadır. Resmî ya da yasal hükümler,
işlemlerin temelde baskıcı ve otoriter olduğu
mahkemelerde verilir. Sert atmosferi nedeniy-

le, uzlaşmanın birincil öneme sahip olduğu tar­
tışmalar için mahkeme uygun değildir. Bu tür
tartışmalar için gayri resmî toplantılar ya da
“müzakereler” daha uygundur. Bu prosedür­
ler bir evde yürütülür ve davacılar, akrabala­
rından ve konuyla ilgili komşularından oluşan
bir grup ve bir arabulucunun karşısına geçer.
Mahkemelerin katı yapısından farklı olarak,
insanların özgürce kaynaşabildikleri ve iki ta­
rafın da meselelerini tümüyle ifade edebilmele­
ri, orada bulunanların birbirlerini rahatça sor­
gulayabilmeleri açısından müzakereler göre­
ce rahat bir yapıdadır. Kanıtların ortaya kon­
masından sonra, gruptakiler hep birlikte kimin
haklı olduğunu belirlerler. İşlemler, suçlu tara­
fın herkesin önünde özür dilemesi ve haksızlık
yapılan tarafa sembolik hediyeler vermesi; ka­
zanan tarafın da özürü kabul ettiğini gösteren
küçük hediyelerle karşılık vermesiyle son bulur
(Gibbs, 1963).
Sığır çobanı Nuerlerde ve Sudanlı çiftçiler­
de, eğer aynı sülâlenin bireyleri arasında an­
laşmazlık patlak verirse, tarafların arabulucu­
luk için yaşayan en yaşlı ortak atalarına mü­
racaat etmeleri beklenir. Çoğu Ortadoğu ka­
bilelerinde soy gruplarının resmî olarak kabul
edilmiş liderine gidilecek; Yanomamölerde ise
daha çok köyün başına ya da muhtemelen şa­
mana müracaat edilecektir. Nuerlerin “Leo­
par Derili Şefler” adını verdikleri ve grup için­
deki kan davalarını ve diğer çatışmaları doğa­
üstü yaptırımlarını kullanarak halleden özel
şefleri de vardır. Lübnan’da köylüler, tartış­
malı durumlarda genellikle arabuluculuktan
ya da “vasıta”dan yararlanırlar; arabulucu­
lar genellikle tarafsızlıkları ve dürüstlükleriy­
le bilinen erkeklerdir (Bates ve Rassam, 1983,
s.245).
c
Yukarıda anlatılan resmî ve gayri resmî
toplumsal denetim araçlarının bütünüyle etkili
olmadığını bilmek gerekir. Bunlar, hiç kuşku­
suz kurallardan sapmaları azaltma işlevi görür
ama bu sapmaları tamamen yok etmez. Ayrıca
toplumsal denetim mekanizmalarının altında
yatan toplumsal kurallar üzerinde toplumun
bütün bireylerinin mutlaka hemfikir olmadı­
ğını da bilmek gerekir. Son olarak, toplumsal
denetim mekanizmalarının bütün insanları eşit
derecede etkilemediğini belirtmeliyiz. Özellik­
le tabakalaşmanın yüksek olduğu toplumlar-
da hükme bağlayan yasalar ve yöntemler, ko­
numlarını korumaya çalışan zenginler ve güç-
lüler tarafından kullanılabilmektedir. ABD’nin
toplumsal denetim mekanizmalarından bazıla­
rının da, yasalarımızın ve yasal işlemlerimizin
yoksulların ve bazen kadınların zararına yöne­
lik olarak işlediği zamanlarda olduğu gibi, bu
şekilde kullanılabildiği söylenmiştir.
2 i. Yüzyılda Hukuk ve Kabileler
19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başların­
da (ve daha erken bir dönemde Amerika’da) sö­
mürgeciliğin yayılmasıyla birlikte pek çok yerli
halk, genellikle Avrupa modellerine dayalı kar­
maşık kanunlar halinde toplanmış hukuk sis­
temleriyle bütünleştiler. Britanyalı idareciler,
kendilerininkinden oldukça farklı ve daha ön­
ceden kurulmuş hukuk sistemleriyle karşılaştık­
larında, İngiliz hukukunu bütünüyle yerel halk­
lara dayatmaktan kaçındılar. Bunun yerine, ye­
rel hukuk ve gelenekler yeni yöneticilerin amacı­
na uygun düşecek şekilde değiştirildi. Kadınlara
daha yüksek yasal statü verilmesinde olduğu gi­
bi, bu değişiklikler genellikle ilerlemeci bir hare­
ket olarak gösterildi. Ancak dayatılan düzeltme­
ler ve uygulamaya konan yeni yasalar, çoğun­
lukla sömürgeci güçlerin ve onların yerel mütte­
fiklerinin çıkarlarına hizmet ediyordu.
Bu sistemler, genellikle söz konusu halk­
lar bağım sızlıklarını kazandıktan sonra da
aynı şekilde k ald ı. Ö rneğin günüm üzde,
Afrika’daki her ülkenin hukuk sistemi çeşitli
Avrupa hukuk sistemlerine dayalıdır ve Ame­
rikan yerlileri çok sınırlı alanlar haricinde
ABD’nin hukuksal düzenlemeleri ile yönetil­
mektedir (bunlar da aslında İngiliz örfî huku­
kundan evrilmiştir).
Yerel sistemlerin (yerel halkın gözünde ya­
bancı olan) ulusal sistemlerle bu şekilde bütün­
leşmeleri pek çok sorun yarattı. Bürokratik,
karmaşık ve aşırı merkezî bir hukuk sistemi
içinde, mahkemelere, telafi ve yasal hakları ko­
ruma olanaklarına erişim -avukatlar, savcılar,
hakimler gibi- bir dizi ara aşamadan geçmeyi
gerektirmektedir. Bu hukuksal karmaşıklık yıl­
dırıcı ve cesaret kırıcı olabilmektedir.
Hangi kıtada olursa olsun, Avrupalılar eko­
nomileri toplayıcılığa dayalı ya da kaynakları
yerel halktan herkese açık olan insanlarla kar­
şılaştıklarında, oradaki toprakları sahipsiz ad­
dediyorlardı. Bu, toprakları müzakere etme­
den kendine mal edebilmenin ve insanları bu
topraklar üzerinden uzaklaştırabilmenin hu­
kuki aracıydı; bu insanlar bu topraklar üzerin­
de hiçbir temel hakka sahip değillerdi (Wilm-
sen, 1989, s.2-3). Bu sadece Avrupalılara öz­
gü değildir; bugün Botsw ana’da, kabilelerin
ortak mülkiyetindeki toprakların büyük kısmı
hayvan çiftlikleri olarak özel mülkiyete dönüş­
mektedir. Beşinci Bölüm’de gördüğümüz gibi,
Brezilya’da Amazon bölgesinde yaşayan yer­
li halkların topraklarının kime ait olduğu çok
açık değildir; sınırları tam belirlenmemiş alan­
lardaki topraklar dışında kalanlar, temelde ya­
bancıların buraları temizleyip yerleşmelerine
açıktır (Rabben, 1993).
Aşırı merkezî bu hukuk sistemleri, toprak
kazanmaya yönelik mülkiyet hakları konusun­
da yabancı bir hukuksal sistemi kullanmanın
yamsıra, çoğunlukla sömürgeleştirilen toplu­
mun siyasal ve ekonomik temelini açıkça dö­
nüştürmek üzere sunuluyordu. Sömürgeci güç­
ler, yerel halkın daha itaatkâr hale getirilmesi
ve bu halkın seçkin kesiminin koloni rejimine
bağımlı kılınması suretiyle bu dönüşümden ya­
rarlanıyordu (Wolf, 1983).
Bütün toprakları özel mülkiyet olarak kay­
deden toprak mülkiyeti kanununu getiren Bri-
tanyalılarm sömürgeleştirdiği Batı Uganda’daki
Bunyoro krallığı bu durumun bir örneğidir.
Bunyoro toplumu, bütün toprakların ismen
krala ait olduğu ve kralın, üzerinde bilfiil çalı­
şan insanlara toprak parçalarını tahsis ettiği fe­
odal bir toplum idi. Toprağın tapusunu bireyle­
re vermek suretiyle toprağa erişimde eşitlik sağ­
lanabilecek gibi görünebilir. Fakat Britanyalı-
lar toprağın tapusunu, daha önce geniş arazile­
ri kralın adına kullanma hakkına sahip olan bir
grup soyluya verdiği için bu yeni sistem aslın­
da toprak sahibi bir aritokrasi yarattı. Önceden
bu soylu grup toprağın sahibi değilken ve top­
rakta çalışanlarla iyi ilişkiler içinde olmak zo­
runda iken, şimdi toprak sahibi oldular ve ön­
ceki kiracılar da tarlaların ortak kullanımı üze­
rinde hiçbir hakka sahip olmayan işçiler haline
geldiler. Yeni toprak mülkiyeti sistemi Bunyoro
kralının iktidarım zayıflattığı gibi, çiftçilik ya­
pan pek çok insanın geleneksel erişim haklarını
da kısıtladı (Middleton, 1960).
Hükümetlerin kabileleri ve kabile gelenek­
lerini kontrol edebilmek için yasal yollan kul­
lanmalarına bakılmaksızın kabile organizas­
yonları genelde korunuyor hatta güçleniyor.
ABD ve Kanada’da Amerikan yerlilerinin bü­
yük oranda otonomi kazanmalarını sağlayan
kabile organizasyonlarıdır. Saddam sonrası
Irak’ta da aşiretler ve aşiret liderleri politikada
anahtar rollere sahip oldular.
T o p l u m l a r A r a s in d a k İ
SİYASAL İLİŞKİLER
Dış gruplarla ilişkileri yürütme stratejileri ve
yöntemleri, her toplumun siyasal sisteminin
önemli bir yanını oluşturur. Bu stratejilerin ço­
ğu barışçıdır: Gruplar arası hukuk, uzlaştırma
ve diplomasi, toplumlar arasındaki ihtilafları
ve tartışmaları düzenlemenin ve halletmenin sık
rastlanan yollarıdır. Fakat, kaçınılmaz olarak
bazı ihtilafların barışçı bir şekilde yatıştırılabil-
mesi diğerlerine göre daha zordur ve bunların
pek çoğu, sonunda şiddet noktasına ulaşır.
Barış Mekanizmaları
Başka halklarla olan ilişkiler, genellikle bir
grubun çevresel meselelerinin en önemli yanı­
nı -bazen en önemli kaynağını- oluşturur; bu
nedenle, toplumların gruplar arası mübadelele­
ri barışçı şekilde düzenleyen mekanizmalar ya­
ratmış olmaları şaşırtıcı değildir.
Bazı Yeni Gine kabilelerinde törensel şölen­
ler, genellikle ataların hayaletlerini kızdırma­
mak için yapılır. Bu tür olaylar komşu grupları
eğlendirme vesilesi olarak kullanılır ve böylece
daha uzun süren ittifaklar kurulmuş olur. Bu
törensel şölenlerde güçlendirilen ilişkiler, da­
ha sonra evliliklerle iyice sağlamlaştırılır (Rap-
paport, 1967). Bazı bölgelerinde gruplar ara­
sı çatışmaların yaygın olduğu Kuzey Afrika ve
Ortadoğu’da, tartışmaların çözüme ulaştırış-
masmda din de araç işlevi görür. Bazı yerlerde,
belli sülâleler ya da soylar mukaddes addedil­
miştir. Kutsallıklarına atfen saldırı tehditlerin­
den muaf tutulan (bu insanlara zarar vermek
ciddi bir suçtur) bu bireyler, kavgalı gruplar
arasındaki tartışmaları yatıştırmakta önemli
rol oynarlar. Daha önce bahsedildiği gibi, Ku­
zeydoğu İran’daki Türkmenlerde bu tür mu­
kaddes addedilen bireylerden oluşan sülâleler,
çekişen aşiretler arasında kalan toprakları bil­
fiil işgal ederler (Irons, 1975).
Arap Yarımadası Bedevilerinde, diğer grup­
ların üyelerine karşı konukseverliğe ve yolcula­
rın korunmasına yönelik ayrıntılı kurallar, bir
bütün olarak gruplar arası iletişimi kolaylaştı­
rır. Bu iletişim, özellikle yağışa ve farklı alan­
lardaki otlak koşullarına ilişkin bilginin hayat­
ta kalabilmek açısından çok gerekli olduğu,
sert ve genellikle ne sunacağı önceden kestiri­
lemeyen bir çevrede yaşayan göçebe çobanlar
için çok önemli olmaktadır. Bedevi görgü ku­
ralları, hane reislerinin çadırlarına gelen herke­
si üç gün ağırlamalarım -yani yatacak yer, ye­
mek ve eğlence sunmalarını- gerektirir. Ziya­
retçi düşman bile olsa kurallar aynı şekilde iş­
ler; ayrıca ayrılacakları zaman konuklara ko­
nak yerinden çıkışlarında kendilerine eşlik ede­
cek bir mihmandar verilmesi gerekmektedir.
Bedevilerin yolcuları muhtemel saldırılardan
korumaya yönelik kuralları da vardır. Yolcu­
ların yanında kendilerine eşlik eden uygun ni­
telikte rehberler bulunduğu sürece onlara zarar
vermek suç addedilir. Seyahat halindeki tacir­
ler de kabile kurallarıyla korunurlar. Eğer bir
tacirin konakladığı yere akm olursa, akıncıla­
rın zararı tazmin etmeleri gerekir. Gruplar ara­
sındaki ihtilafa rağmen bu kurallar bilgi akışı­
nın sürekliliğini güvence altına almaktadır.
Silahlı Çatışma
Kuşkusuz toplumlar arasındaki tüm siyasal
ilişkiler barışçı değildir. Antroploglar, siya­
sal örgütlenmeleri hangi düzeyde olursa olsun,
her tür toplumda silahlı çatışmaların olduğunu
bulgulamalardır. Devlet tarafından sürdürülen
savaşlar, çoğunlukla geniş siyasal ve dinsel ide­
olojilerle gerekçelendirilirken, daha az karma­
şık toplumlarda bu tür çatışmalar genellikle ih­
lal olarak algılanan belli durumlardan kaynak­
lanır. Yine de görünüşe göre, devletler arasında
yapılan savaşların sıklığı, eğer savaş sadece ay­
rı bölgelerin grupları arasında süren bir çarpış­
ma olarak tanımlanacak olursa, takımlar ara­
sında olduğundan daha fazla değildir. Bu, ta­
kım halinde yaşayan bütün toplumların kom­
şu gruplarla savaş yaptığı anlamına gelmez. Fa­
kat takımların çoğu, silahlı çatışmaların genel
olarak savaş kategorisine sokulabilecek bir bi­
çimine başvururlar. Dolayısıyla, savaşın bin­
lerce yıldan beri, muhtemelen takımlardan da­
ha karmaşık siyasal örgütlenmelerin gelişme­
sinden çok daha önce varolduğu varsayımın­
da bulunabiliriz.
Antropolog Carol ve Melvin Ember, sava­
şın bir insanlar için evrensel bir olay olmak­
la birlikte, hangi sıklıkta olduğunun toplum-
lara göre değiştiğini belirtirler. Savaşın sıklı­
ğına ilişkin tahminde bulunmak, birden faz­
la etkenin bileşimini dikkate almayı gerektirir
(1992, s.242-267). Ortak etken konku gibi gö­
rünmektedir: Doğa korkusu ve öteki korkusu.
Doğa korkusu kaynak kıtlığına neden olan do­
ğal felaketlerin sıklığının bir sonucu iken, öte­
ki korkusu çocukların diğer insanlar hakkın­
da nasıl bir bakış açısıyla eğitildiklerine bağ­
lıdır (s.256). Ayrıca hayatî kaynaklara erişim
de komşuya savaş açmanın temel bir dürtüsü
olarak kabul edilir (Ferguson, 1984). Andrew
Vayda (1976), bahçe tarımcısı toplumlar ara­
sındaki savaşlara çoğunlukla kıt toprak kay­
nakları üzerindeki nüfus baskısının yol açtığı­
nı ileri sürmüştür. Vayda, muhtemel çözümler­
den sadece biri olsa da, savaşın elde edilebilir
kaynaklar ile nüfus arasında denge oluşturacak
bir mekanizma sağladığım öne sürer. Çin’in
geniş arşivleri yüzyıl boyunca yaşanan politik
olaylara ait detaylı bilgileri kapsıyor. David
Zang ve Hong Kong Üniversitesi’nden çalışma
arkadaşları çatışma ve iklim arasında direk bir
bağlantı (ilişki) buldular (2007, s.403). Üzerin­
de çalıştıkları 15 büyük savaşın 12 tanesinde
soğuk hava periodlarma rastladılar. Soğuk ha­
va büyük ihtimalle tarım toplumlarmda ciddi
yiyecek sıkıntısına yol açıyor. Köylü ayaklan­
maları hükümetleri sarsıyor ve bu durum kom­
şu bölgelerden istilalara davetiye çıkarıyor.
Toprak, silahlı çatışmalara yol açan yegâne
kaynak değildir. Daha önce sözü edilen Kuzey
Arabistan’daki bazı Bedevi kabilelerinde, deve­
ler silahlı akmların ve karşı akmların hedefiy­
di. Deve, Bedeviler için stratejik bir kaynak ve
geleneksel ekonomilerinin temeliydi. Her şey­
den önce deve, başlıca besin dayanağı olan süt­
le birlikte zaman zaman et sağlayan oldukça
istikrarlı bir besin kaynağıydı; İkincisi, çöl or­
tamında yaşayan Bedevilerin koyun ya da ke­
çi çobanlarının erişemeyeceği alanlara ulaşma­
larını ve uzak yerlere göç edebilmelerini sağla­
yan etkili bir taşıma aracı idi. Dahası, değerli
bir ticarî maldı. Erkek develer ve yaşlı ya da kı­
sır dişiler, vahaların olduğu yerleşim yerlerin­
deki pazarlarda tahıl, giysi, ev eşyaları ya da
silah gibi değerli maddelerle değiştirilebiliyor-
du. Bedevi yaşamında devenin konumu o ka­
dar merkezîydi ki, kabileler sürülerinin sayısını
arttırma yönünde kendilerini sürekli baskı al­
tında hissediyorlardı. Sürü sayısı özellikle çok
hayatî idi, çünkü tek bir dişi deve günde çok az
miktarda süt verebiliyordu. Görece fazla sayı­
da hayvanın, sadece temel ihtiyaçları karşıla­
ması için korunması gerekiyordu.
Üreme yoluyla bir deve sürüsünün sayısını
kısa sürede artırmak olanaksızdı, çünkü deve­
lerin yavrulama ve belli olgunluğa gelme hızla­
rı çok düşüktü. Dolayısıyla akınlar, gelecekte
kıtlık, hastalıklar, kazalar ve hırsızlıklar nede­
niyle karşılaşılacak hayvan kaybını telafi etme­
nin en etkin yolu olmaktaydı. Hepsi birbiriyle
uzaktan da olsa akraba addedilen Bedevi ka­
bileleri arasındaki akınlar, oldukça karmaşık
kurallarla yönetilirdi. Bu kurallar, akma hedef
olan hiçbir grubun tümüyle hezimete uğrama­
masını güvence altına alırdı. Akmlarda sadece
develer (özellikle yetişkin dişiler) alınırdı ve ye­
nilgiye uğrayanların, yardım için en yakında­
ki akrabalarına ulaşabilmelerine yetecek ka­
dar deve mutlaka bırakılırdı. Bu şekilde, deve­
ler için yapılan akınlar geniş bir alana yayılmış
farklı gruplar arasında değerli ve kıt bir kayna­
ğın dağılım mekanizması olma işini görüyordu
(Sweet, 1965). Bu yol, maliyeti yüksek olmak­
la birlikte, her yerel grup ya da kabilenin geçi­
ci de olsa hayatî bir kaynağın kıtlığını azaltma­
sı için açıkça en etkin yoldu. Ayrıca, genellik­
le savaşlarda olduğu gibi, her akm ya da silahlı
saldırı eylemi, karşılığını da aynı şekilde alaca­
ğı bir ortam hazırlamış olur.
Devlet yönetimli toplumların aşikar şekilde
çok daha uzmanlaşmış ve karmaşık askerî ku­
ruluşlara ve daha gelişmiş silahlara sahip olma­
larına karşın, bulgular devletler arasında yaşa­
nan savaşlardaki göreli kayıp oranının daha az
merkezileşmiş siyasal örgütlenmelerde oldu­
ğundan daha yüksek olmadığını göstermekte­
dir. Takım halinde yaşayan toplumlarda insan­
lar genellikle mızrak, sopa ya da ok ve yaylarla
savaşırlar ve savaşan her iki taraf da eğer cid­
di düzeyde zarara maruz kalırsa savaştan çeki­
lir. Fakat, takımların toplam nüfusu zaten çok
düşük olduğu için, birkaç kişinin ölümü bile
toplamdaki kayıp bakımından ciddi sonuçlar
doğurabilmektedir. Avustralya’nın Murginle-
rinde, erkek ölümlerinin % 2 8 ’i savaşa bağ­
lı ölümlerdi. Buna karşın, bu yüzyıl içinde Batı
uluslarında savaşa bağlı erkek ölümünün oram
% l ’den az idi (Livingstone, 1968). Bu rakam­
lar, Almanya ve eski S.S.C.B. gibi savaşa bağ­
lı ölüm oranının çok daha yüksek olduğu bel­
li ülkeler tek tek dikkate alınarak hesaplanmış
rakamlar değildir.
Çağdaş savaşları ve hatta ilk devlet yöne­
timli toplumlardaki savaşları farklı kılan şey,
savaşın siviller üzerindeki etkisidir. Günümüz­
de savaşın etkileri, savaş çok uzakta bile olsa
toplumun her bireyi tarafından hissedilmekte­
dir. Ayrıca hiç kuşkusuz gelişmiş iletişim sis­
temlerini de içeren modern teknoloji giderek
daha fazla insanı tikel çatışmaların içine çek­
mekte ve savaşla bağlantılı yaşam ve kaynak
maliyetini yükseltmektedir. 20. yüzyılın sonun­
da savaşlar hâlâ dünya siyasetini uğraştırmak­
ta olup, savaşın verdiği zarar Soğuk Savaş’m
sona ermesiyle azalmamıştır.
Özet
Siyaset üzerine yapılmış olan bu inceleme, ikti­
dar ve ödül mücadelelerinden kimlerin kazanç­
lı çıktığı ile ilgilidir. Belli bir toplumda siya­
sal rekabeti ve liderliği o topluma özgü kural­
lar yönetir (siyasal sürece kimler erişebilmek-
te, liderlik nasıl belirlenmekte ve siyasal reka­
beti hangi mekanizmalar makul sınırlar içinde
tutmaktadır vb).
Siyasal rekabetin altında, bireysel çıkarları
ve topluluk yaşamını etkileyen hususların na­
sıl karara bağlanacağı konusundaki anlaşmaz­
lıklar yatmaktadır. Toplumlar, ne tür kararla­
rın önemli addedildiği, siyasal rakabetin yo­
ğunluğu ve dağıtılan ödüllerin türleri açısından
farklılık gösterirler. Genellikle toplumsal kar­
maşıklık düzeyi yükseldikçe, siyasal amaçlara
ulaşmak için kullanılan gücün yanısıra, siyasal
hedeflerin sayısı ve kapsamı da artmaktadır.
Bütün toplumlarda siyasal iktidara erişim,
hem resmî hem de gayri resmî araçlarla sınır­
lıdır ve bu sınırlamaların sayısı, toplumlar da­
ha karmaşıklaştıkça artmaktadır. Siyasal lider­
lik, kişiye özel vasıflar veya örgütsel destekle­
ri harekete geçirme yeteneği, ya da bu ikisinin
bileşimi vasıtasıyla oluşturulur. Siyasal lider­
likten söz ederken, iktidar (kişinin talimatları­
nı zor kullanmak gibi negatif yaptırımlarla des­
tekleyerek nüfuz sahibi olma yeteneği) ile oto­
rite (kişisel saygınlık ve statü yoluyla nüfuz sa­
hibi olma yeteneği) ayrımını yapmak gerekir.
Bütün toplumlarda siyasal çatışma yoğun­
laştığı zaman şiddeti ve kesintileri sınırlama­
ya yönelik belli mekanizmalar harekete geçer.
Bu mekanizmalardan biri, kişinin ya da gru­
bun sadakatini elde etmek için çatışan talep­
lerin çokluğudur. Diğer mekanizmalar, sorun­
ları uzlaştırmaya yönelik otoriteye hükmeden
konumlar türünden siyasal yapılar içinde şe­
killenir.
Kurallar ya da uygun siyasal davranış stan­
dartları toplumdan topluma büyük farklılık
gösterir; ancak her toplumda davranışları yö­
neten kurallar ve bu kuralları uygulama araç­
ları vardır. Kurallar, toplumsal ilişkileri düzen­
ler ve toplumsal ilişkilerde neler beklenebilece­
ğinin sınırlarını belirler; bu toplumun işlev gö­
rebilmesi için zorunludur. Toplumsal kurallar,
davranışlar için geniş bir rehber oluşturur, an­
cak bireysel yorumlar ve karar alma biçimle­
ri, kuralara uymada ya da kuralların ihlalinde
farklılıklar yaratır.
Bireysel davranışlar farklılık gösterebilir
ya da toplumsal kurallardan sapabilir. Bekle­
nen davranış biçimlerinden bazı sapmalar, di­
ğerlerinden daha fazla hoş görülebilir. Sapma
gösteren davranışlar ve sadece kişisel çıkarla­
ra yönelik hareket etme eğilimleri, davranışla­
rı ödüller ve yaptırımlar yoluyla yönlendiren
bir toplumsal denetim sistemiyle belli oranda
değiştirilir. Her toplum, sapmalarla başa çık­
ma mekanizmaları geliştirmiştir. Bu toplumsal
denetim mekanizmaları, kabaca resmî ve gayri
resmî olarak sınıflandırılmıştır.
Yerme, dedikodu, uzak tutma, dışlama ve
doğaüstü inançlara dayalı ahlâkî yaptırımla­
rı da içeren toplumsal baskılar, kurallar ihlal
edildiği zaman uygulanır. İntikam ya da inti­
kam tehdidi, akrabalık ilişkileri sistemine içe­
rilmiş bir toplumsal denetim biçimidir. Kan da­
valarında ise genellikle şiddet patlak verir.
Hiçbir toplum, sadece gayri resmî denetim
mekanizmalarıyla işlemez. Toplumsal yaşamın
kaçınılmaz bir parçası olan ihtilafların genel­
likle resmî ve kurumsallaşmış kanallarla çözül­
mesi gerekir. Resmî mekanizmalar, ihtilafla­
rın şiddet boyutuna ulaşmadan çözülmesine ya
da saldırganın toplumsal yaşamın dokusunu
alt üst etmeden vazgeçirilmesine yardımcı olur.
Hukuk en resm î denetim m ekanizm ası­
dır. Yasalar davranışların düzeltilmesine, an­
laşmazlıkların halledilmesine ve hatalı davra­
nanların cezalandırılmasına yardımcı olurken,
bir yandan anlaşmazlıkların da kaynağı olabi­
lir, çünkü yasalar toplumdaki bazı bireyleri di­
ğerlerinden daha fazla ödüllendirme ya da ce­
zalandırma eğilimi göstermektedir. Yasal süre­
cin unsurları yaygın olmakla birlikte, toplum­
dan topluma büyük değişiklik gösterir. Ameri­
kan toplumunda ve diğer sanayileşmiş toplum-
larda yasal süreç çok gelişmiştir. Yasalar, mev­
zuat haline getirilir (yani sistemli biçimde kay­
dedilir ve korunur) ve yargıçlar ve avukatlar
gibi uzmanlarca yorumlanır. Basit teknolojiye
sahip toplumlarda yasal gelenek büyük ölçü­
de sözlü olup, insanların gündelik meseleleriy­
le daha doğrudan ilişkilidir.
Hükme bağlama yöntemleri, bir ihtilaf du­
rumunda karara varma araçlarıdır. Bu tür yön­
temler, genellikle kabul gören işlemlere gö­
re yönetilen bir çeşit duruşmayı içerir. Anlaş­
ma ya pazarlık yoluyla ya da son kararı veren
bir hükme bağlayıcı vasıtasıyla sağlanır. Hük­
me bağlama yöntemleri resmî ya da gayri res­
mî olabilir. Gayri resmî işlem, taraflar arasın­
da arabuluculuğu içeriri ve genellikle üzerinde
uzlaşılan kararlara varılır. Resmî işlemler ise
çoğunlukla bir mahkemede sürdürülür, ancak
resmî ve gayri resmî işlemler eşzamanlı kulla­
nılabilir.
Ne resmî ne de gayri resmî toplumsal de­
netim mekanizmaları tümüyle etkili değildir;
bunlar kurallardan sapmaları azaltabilir, an­
cak tümüyle yok etmez. Bu mekanizm alar,
yüksek düzeyde tabakalaşmış toplumlarda ge­
nellikle seçkin kesimin konumlarını koruyacak
şekilde kullanılır. Yasal eşitsizlik, en çok ken­
dilerine yukarıdan dayatılmış, Avrupa modeli­
ne dayanan, merkezîleşmiş ve mevzuat haline
getirilmiş yasal sistemlere sahip olan sömürge­
leştirilmiş kabile toplumlarmın durumlarında
belirgindir. Merkezî yasal sistemin, kırsal sınıf
ile merkezî bürokrasi arasındaki güç farkını ar­
tırıcı etkisi vardır.
Bireysel siyasal sistemler arasında farklılık­
lar olmasına karşın, dört genel örgütsel örün-
tü tanımlanmıştır. Bunlar takımlar, kabileler,
şeflikler ve devletlerdir. Takım, en az karmaşık
ve muhtemelen en eski siyasal örgütlenme bi­
çimidir; değişebilir üyelerden oluşan küçük bir
grup olarak tanımlanabilir. Birkaç takımı da­
ha geniş bir yönetim biçimi altında toplayacak
hiçbir siyasal kurum ve hiçbir uzmanlaşmış si­
yasal rol yoktur. Aslında siyasal yaşam, bütün
toplumsal ilişkilerin ayrılmaz bir parçasıdır.
Kabile eşitlikçi olması, ekonomik mübade­
lenin karşılıklılığa dayanması, hiçbir uzman­
laşmış siyasal rol, otoriter lider, merkezîleşmiş
yönetim ve resmî baskı mekanizması olmama­
sı bakımından takımla benzeşir. Fakat kabile­
nin, dinsel törenlere katılımı sağlayan ya da an­
laşmazlıkların giderilmesi amacıyla bütün ye­
rel kesimlerini bütünleştirecek biçimde kabi­
le birliği duygusunu harekete geçiren mekaniz­
maları vardır. Ancak, kabile birliği kuramları­
nın asıl rolü, genellikle kaynaklar için rekabet
halinde oldukları diğer gruplarla başa çıkabile­
cek birleşmiş bir güç yaratmaktır. Takımlar ve
kabileler, çoğu siyasal konumun yetenek teme­
linde herkese açık olması bakımından eştlikçi
addedilir. Buna karşılık aslında eşitlik, toplum­
sal cinsiyet farklılıkları ve yaşa bağlı aşırı statü
farklılıklarıyla azalabilmektedir.
Eşitlikçi olmayan siyasal sistemlerden biri
olan şefliğin kabileden farkı, şefliklerde bir şe­
fin başkanlığında ekonomik, dinsel ve toplum­
sal faaliyetleri koordine eden siyasal bir ara­
cının bulunmasıdır. Şefliğin diğer bir özelliği,
üretim araçlarında daha fazla uzmanlaşmanın
olmasıdır ve bu da fazla miktarda üretim yapıl­
masına ve daha geniş bir nüfusun desteklenme­
sine olanak sağlar. Şeflik, yetki alanı iyi tanım­
lanmış uzmanlaşmış bir siyasal konumdur ve
bu yetki alanı şu ya da bu türden yaptırımlarla
desteklenir. Şefliklerde temel kaynaklar ortak
mülkiyet çerçevesinde paylaşılsa bile, statü ve
otorite konumları herkese açık değildir.
Devlet, siyasal sistemlerin en karmaşık ve
en merkezileşmiş olanıdır. Devlet, iktidarı ak­
rabalık üstü bir temelde örgütleyen hiyerarşik
bir kurumlar karmaşası olarak tanım lanabi­
lir. Devlet kendi otoritesini devletin yönetme
hakkını meşru kılan ideolojiden de alır. Devlet
düzeyindeki siyasal örgütlenme, yoğun nüfusa
sahip olan ve yoğun tarımın, gelişmiş tekno­
lojinin, pazarların ve yüksek düzeyde üretim,
yönetim ve ekonomik uzmanlaşmanın destek­
lediği büyük ölçüde kentsel birimlerle bağdaş­
tırılır. Üretim araçları üzerindeki denetim, ti­
caret ve böylelikle yaratılan üretim fazlası eşit
olarak dağıtılmamaktadır. Yani devlet yöne­
timli sistemler ekonomik ve toplumsal olarak
tabakalıdır. Genel olarak çoğu insan toplulu­
ğunun yaklaşık 10 bin yıl önce takımlar halin­
de örgütlenmiş olduklarına inanılır. O zaman­
dan bu yana, rollerde uzmanlaşmanın artma­
sı ve otoritenin ve bürokrasinin merkezîleşme­
siyle siyasal toplum tabakalaşmaya doğru git­
miştir.
Bütün toplumların yabancı gruplarla başa
çıkabilmesi gerekir. Gruplar arası mübadelele­
ri düzenlemek ve çatışmaları en aza indirebil­
mek için farklı mekanizmalar geliştirilmiştir.
Bunlar arasında en bariz olanları, gruplar ara­
sı hukuk, arabuluculuk ve diplomasi olmakla
birlikte, daha az belirgin olan başka mekaniz­
malar da etkilidir. Din bunlardan biridir; bel­
li insanlar kutsal addedilir ve böylelikle saldı­
rı tehdidinden uzaklaştırılmış olur; bu da onla­
ra, çatışma halindeki gruplar arasında arabu­
luculuk yapma olanağı tanır. Bir başka meka­
nizma, belli grupları koruyabilen ve çatışmaya
rağmen bilgi alışverişini olanaklı kılan görgü
kuralları ve konukseverliktir.
Bu mekanizmalara rağmen savaş evrensel
bir olgudur. İnsanlar savaşı çoğunlukla teh­
dit edici bir sorunun üstesinden gelebilmek için
kullanırlar ve bu sorun genellikle kıt kaynaklar
ve/veya nüfus baskısıyla ilgilidir. Böyle bir du­
rumda savaş, varolan kaynaklar ile nüfus ara­
sında bir denge oluşturarak kaynakların yeni­
den dağıtımını sağlayan bir mekanizma işle­
vi görür.
DİNİ TANIMLAMAK
Bir ideoloji Olarak Din
Din ve “Kutsal”
İNANÇ SİSTEMLERİ
Animizm ve Animatizm
Teizm
inanç Sistemleri ve Toplumsal
örgütlenme
İNSAN EKOLOJİSİ
Guatemala’da Protestanların
Üretimi
İnanç Sistemleri ve Toplumsal
Sınırlar
A y İN
Geçiş Ritleri
TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNLARI
Ölüleri Onurlandırmak
Ayinin Örgütlenmesi
D İn ve Ka y n a k Y ö n e t İ m İ
ÖRNEK OLAY
Maring “Rumbim Dikimi”

DİNİN PSİKOLOJİK VE
T o p l u m s a l -S İ y a s a l
İŞLEVLERİ
Din ve Bireysel Başetme
Toplumsal Bütünleşme
Çatışmaların Azaltılması
Toplumsal Denetimin Geliştirilmesi
İNSAN EKOLOJİSİ
Din ve Hastalığın Yayılması
Değişimin Meşrulaştırılmasi:
Diriliş
ÖRNEK OLAY
Haiti’nin Vodoun Kilisesi
ÖRNEK OLAY
Kargo Kültleri
ÖRNEK OLAY
İslâm Devrimi
 ONİKİNCİ BÖLÜM

Dinsel İnanç ve Ayin

İ nsanlar kendilerini evren ve birbirleriyle iliş-

kilendiren ve bir olayı başka bir olaya, geç­
mişi bugüne bağlayan temel öncülleri ifade
eden karmaşık zihinsel iman ve imgelem ağları
örerler. Zaman ve mekân algımız, kendi davra­
nışlarımıza ve başkalarının davranışlarına iliş­
kin görüşlerimiz ve dünyanın nasıl olduğu ve
nasıl olması gerektiğine ilişkin kavrayışlarımız
açısından, dinsel inançlar, kozmolojiler, mitos­
lar ve ayinler aslî öneme sahiptir. Din bütün in­
sanlar için evrenseldir; belki türümüzün ayırt
edici anahtar özelliğidir ve kuşkusuz insan di­
li kadar eskidir.
Din yoluyla insanlar, her türlü deneyim ya
da duyudan uzak faaliyet ve olaylara ilişkin
varsayımları kabul etmeye yönelirler, insanlar
kanıtlayamayacakları bazı şeyleri de kabul et­
mezse hiçbir toplum hayatta kalamaz. Bu sa­
dece eski kuşakların doğruladıklarını bir iman
konusu olarak kabul etme değil, nihaî olarak
bilinemez olana ilişkin soyut ilkeleri kabullen­
me sorunudur. Bu yeti, siyasetten estetiğe ideo­
lojik temelli bir dizi faaliyet açısından önem ta­
şımaktadır.
Birçok çağdaş psikolog ve dilbilimci, bilin­
mez olanı kabul yetisini insan beyninin ve bey­
nin bilgi işlemeye yönelik özel yapısının evri­
minin bir ürünü olarak görmektedir (Pinker,

Saygı duyulan ve bazı UgandalIların söylediğine göre
korkulan bu şifacı, güçlerini Viktorya Gölü yakınındaki
Bujugeli Şelalesi’nin altında yaşayan Nil ruhları ile iletişim
kurma yeteneğinden alıyor. (Fotoğraf Daniel Bates)
1994). Beynin biyolojik olarak (karmaşık gra­
mer dahil olmak üzere) insan dilini hızlı bir şe­
kilde öğrenmeye uyarlanmış olduğu düşünül­
düğü gibi, başka bilgileri -hatta doğrudan doğ-
rulanamayan fikirleri de- kabule eğilimli oldu­
ğu düşünülmektedir. James Alcock insan bey­
nini “inanç makinesi” olarak niteler ve şöyle
der: “Beynimiz ve sinir sistemimiz inanç üreten
bir makinedir, bu hakikati, mantığı ve aklı de­
ğil, hayatta kalmayı güvence altına almak üzere
evrilmiş bir sistemdir” (1995, s.14). Öğrenme­
nin büyük bölümünün otomatik olarak gerçek­
leştiğini ileri sürer. Nedenselliği mevcut olmadı­
ğı yerlerden çıkarsamak durumunda kalsak da,
şeyleri genellikle neden-sonuç ilişkisi çerçeve­
sinde açıklarız. Bir hayatta kalma mekanizması
olarak, büyüsel düşünme yetisiyle doğarız. Ö r­
neğin, bir ormanda yürürken bir hışırtı duyup
yerde de yılan benzeri bir nesne görürsek, der­
hal korku tepkisini harekete geçiririz. İlk izleni­
min geçerliliğini neden sonra değerlendirmeye
tâbi tutarız. Dahası, aynı hayatta kalma neden­
lerinden ötürü, bireyler bazı şey sınıflarının ak­
la tâbi olamayacağını kabul etmeye eğilimlidir­
ler; ebeveynlerimizden başkalarının deneyimle­
rine güvenmeyi öğreniriz (Alcock, 1995, s.16).
İnsan beyninin neden ve nasıl bu şekilde ge­
liştiğini hiçbir zaman tam olarak bilemeyebili­
riz; ama evriminin sonuçlarından biri dünya­
yı ve bizim dünya üzerindeki yerimizi açıkla­
ma ihtiyacıdır. Din, sürekli değişmekle birlik­
te, gözlem ya da deneyime uyması gerekmeyen
bir inanç temeline dayanır. İman yoluyla kabul
edilen bir kozmolojidir ve aile ilişkilerinden si­
yasal hareketlere, davranışı yönlendirebilir; as­
lında yönlendirmektedir de.
DİNİ TANIMLAMAK
Filozof Paul Kurtz dini tanımlamayı reddedi­
yor ve onun yerine dinin etki alanını anlatıyor:
“... davetkar, etkileyici, duygulandırıcı. Din in­
sanın koşullarını ve ilgilerini ortaya koyan ve
dramatize eden manevi şiirselliği, estetik ilha­
mı, törensel rituelleri sunuyor ve insanın anlam
ve amaca duyduğu susuzluğu gidermeye çaba­
lıyor” (Kurtz, 2002, s.44). Ayrıca dini dışavu­
rum yaratıcıdır ve pek çok genci büyüleyen K.
Rawling’in Harry Potter serisinden ya da J. R.
R. Tolkien’in Yüzüklerin Efendisi ’nden fark­
lı olmayan biçimde fantezi, hayalgücü ve bun-
ların etkileyici gücüne dayanmaktadır. Bu ben­
zerlik kitapları ve filmleri kınayan kimi dini li­
derlere rağmen önemini yitirmemektedir.
Antropologlar dinsel ideolojinin ya da ayin­
sel davranışın bir toplumdaki geniş kültürel
örüntülerle ve toplumsal, siyasal ve ekonomik
süreçlerle nasıl ilişkilendiğini anlamaya çaba­
larlar. Bazı antropologlar geniş anlamıyla di­
ni, yaşamı anlamlı ve anlaşılabilir kılmaya ya­
rayan doğaüstü güçler, simgeler ve ayinlerden
oluşan bir inanç sistemi olarak tanımlarlar. Bu
tanım belirgin biçimde dinsel liderler, tanrı­
lar ya da tapınma yerlerini de içermemektedir.
Orta Afrika’daki Ituri ormanında yaşayan
Mbuti Pigmeleri, hastalığa uğradıklarında ya
da avları verimsiz geçtiğinde, her türlü pratik
telafi yolu geçersiz kalırsa, ormanı başlarına
gelenler konusunda uyarmak ve dünyaların­
daki denge ve uyumu geri getirmek üzere m o­
limo olarak bilinen bir festival düzenlerler. Bü­
tün yetişkin erkekler bir ay boyunca her gece
toplanıp ormanı “şenlendirmek” için şarkılar
söylerler. Festivalin amacı, şarkılar aracılığıyla
Mbutilerin her türlü iyi şeyin sağlayıcısı orma­
na olan güvenlerini dile getirmektir. Bunu yap­
tıktan sonra Mbutiler, olacak her şeyin orma­
nın iradesiyle gerçekleştiğini bu nedenle de iyi
olduğunu söylerler. Bu duygu Mbuti inancında
şöyle dile getirilmektedir: “Orman, ana ve ba­
badır, çünkü bize bütün ihtiyaçlarımızı verir...
besin, giysi, barınak, sıcaklık... ve sevgi. Biz-
ler ormanın çocuklarıyız. O öldüğünde bizler
de ölürüz” (Turnbull, 1965, s.312). Pigmelerin
ormana inancı, m olim o töreni ve orman dua­
sı bu dinin unsurlarını oluşturur ve katılımcılar
için dünyanın bir modelidir. Hiçbir kilise ya da
tapmak kurulmamıştır; m olim o ile doğaüstü
arasında rahip ya da benzeri bir aracı yoktur.
Aslında Mbutiler için doğaüstünün anlamı Ba­
tılı gelenek için olduğundan farklıdır. Doğaüs­
tü yalnızca tanrı olarak bilinen, elle tutulmaz,
öte dünyadan bir kudret değildir; aksine Pig­
melerin yaşamında tapınma nesnesi en doğal,
en elle tutulabilir olandır: Orman ve çevresi.
Dolayısıyla din, tapınılanın ve inanılanın ne
olduğu ya da tapınmanın biçimi açısından ta­
nımlanamaz. Genel anlamda, bütün dinlerin
iki ortak özelliği bulunmaktadır: Doğaüstü ya
da kutsal olanın tanınmasını ve (kendine özgü
terimlerle olsun olmasın) dünyaya düzen veren
bir ideoloji.
Bir İdeoloji Olarak Din
Clifford Geertz (1966) dinin özde güçlü duy­
gusal çağrışımlarla yüklü ve insan varoluşuna
bir rasyonel sağlayabilen çok güçlü bir simge­
ler sistemi ya da ideoloji olduğunu söylemek­
tedir. Din, bilinmeyenle ya da acı ve ıstırapla
karşı karşıya olan bireyin olayları İlahî müda­
haleyle açıklayabileceği bir araçtır.
Dinsel ideoloji bir bireyin evren içindeki ye­
rini anlamasına olanak veren bir çerçeve sağ­
lar. Din, burada kendini mitoslarda ifade eder.
Örneğin, Tekvin Kitabı’ndaki mitoslar dünya­
nın yaratılışım ve insanların yerini simgesel te­
rimlerle açıklamaktadır. Ölüme ilişkin mitos­
lar da bedenin yapamayacağı, ama ruhun ya­
pabileceği bir yolculuğu betimlemek için çeşit­
li imgeleri -örneğin çene kemikleri arasından
geçmek, gözle görülen bir girişi olmayan bir
dağa girmek, jilet kadar keskin bir köprüden
geçm ek- kullanır (Eliade, 1975, s.3 4 9 -3 5 0 ).
Böylesi mitoslar, karmaşık fikirleri insanların
kendi deneyimleriyle ilişkilendirebilecekleri bir
çerçeveye yerleştirir. Tipik olarak, bir kültür
için en önemli mitoslar insanların kutsal say­
dıklarıdır. Bunlar, örneğin kutsal kitap ya da
yazılarda yer alan mitoslar ya da şamanların
anlattığı öykülerdir ve Geertz’in (1966) de kay­
dettiği gibi, büyük ölçüde simgelerle yüklüdür.
Claude Levi-Strauss ve diğer antropolog­
lar mitoslardaki simgesel ifadelerin ortak bir
örüntü şeklinde düzenlendiğini öne sürmüşler­
dir. Mitos ve efsanelerin tipik yapısı, üç sim­
gesel unsur dizisini bir araya getirir: Bir de­
ğeri, arzu edilen bir nesneyi ya da bir eylemin
akışını tanımlayanlar; onun antitezini tanım­
layanlar ve ikisi arasındaki çelişkiyi çözümle­
yen aracı bir değerler dizisi. Dolayısıyla mitos­
lar bir toplum içindeki değer çelişkileri ve ah­
lâkî tereddütlerin çözümlenmesi için simgesel
formüller olabilir. Levi-Strauss’a (1955) göre,
mitosların gerçek dünyayla ilişkisiz, kendileri­
ne özgü bir iç mantıkları bulunmaktadır; çeşit­
li yorumlara açık yüksek ölçüde soyut model­
ler olduklarından, insanlara gerçek dünyada­
ki konumlarını tanımada dikkate değer bir es­
neklik sağlarlar. Genellikle çok çeşitli mitoslar
aynı biçimi almaktadır; onları birbirinden ayırt
eden temanın nasıl ifade edildiğidir. Bu açıdan,
kadim Grek mitosları Freud’un anladığı şekliy­
le Oedipus kompleksine -babasını öldürerek
annesinin aşığı olan oğulun öyküsü- çarpıcı bir
benzerlik sergilemektedir (Leach, 1970, s.82).
Levi-Strauss (1988) bir mitosun inkâr edi­
lemeyecek bir otoriteye sahip olduğunu söyler.
“Zamanın derinliklerinden yükselir, düşünce
temrininin kurallara bağlandığı kimi mekaniz­
maları devâsâ somut imgeler biçiminde yan­
sıtan bir büyütücü ayna yerleştirir önümüze”
(s.28). Dolayısıyla, Levi-Strauss’un görüşüne
göre mitoslar, cinsel, zoolojik ve kozmolojik
alanlar dahil olmak üzere çeşitli kod sistemle­
rinde çözülebilir.
Din ve “Kutsal”
Sosyolog Emile Durkheim (1961) dinin özünün
özgül bir inanç, tutum ya da pratikler dizisi de­
ğil, daha geniş, daha evrensel bir fenomen oldu­
ğunu öne sürmüştür: Her ne olursa olsun din,
bir cemaatin ahlâkî değerleriyle kolektif inanç­
larının ifadesidir. Durkheim her toplumun kut­
sal (korkutucu doğaüstü kuvvetlerle ilintili ola­
ğandışı fenomenler alanı) ile dindışı olanı (sıra­
dan ve rutin alan; doğal, gündelik dünya) birbi­
rinden ayırdığını söylemekteydi. Dinsel inanç­
lar bir toplumun kutsal saydıklarını ifade eder.
Bu değerler simgesel olarak haç, yıldız, hey­
kel, kaya, hayvan, ağaç ya da toplumun seçtiği
herhangi bir nesneyle temsil edilebilir. Bu sim­
ge müminleri tek bir ahlâkî cemaat halinde bir­
leştirmeye yarayan kolektif törenlerin (komün-
yon, danslar, şölenler vb.) odağı haline gelir.
Ne var ki, az sayıda toplumun kutsal ile
dindışı ya da doğal ile doğaüstü arasında açık
bir ayrım yaptığına işaret edilmiştir. M buti-
ler için orman farklı bir gerçeklik düzlemin­
de varolan korkutucu, gizemli bir varlık değil­
dir. Yaşamlarının her yönünü şekillendiren her
zaman mevcut bir gerçekliktir ve somut, pra­
tik terimlerle ilişkilendirilmelidir. Dolayısıyla,
bütün dinler için doğaüstü bir boyut olsa da,
“kutsal” ve “dindışı” ya da “doğal” ve “doğa­
üstü” kategorileri, her zaman insanların tutar­
lı bir biçimde yaptıkları ayrımları yansıtmayan
analitik inşalardır. Pek çok başka ülkede oldu­
ğu gibi ABD’de de, ilk bakışta dinsel anlamdan
yoksun gibi gözüken simgelere kutsala yakın
bir anlam yüklenebilmektedir (örneğin, bay­
rak). Ulusal bayrağa zarar verildiği zaman sık
sık “küfür” sözcüğünü duyarız; yalnızca kut­
sal olan bir şey “küfre” maruz kalabilir. “Ulu­
sal” denilebilecek dinlere sahip ülkelerde (ör-
 Bu Roman kahini nazarın etkisi ile hastalanmış üç yaşındaki erkek çocuğu dualarla cinlerden kurtarmaya hazırlanıyor.
neğin İsrail, Japonya, İran, Yunanistan, Erme­
nistan, Rusya, Sırbistan ve Bulgaristan) din ve
kutsal ulus, anavatan ve milliyetçilik kavram­
larıyla yakından bağıntılıdır. Eski SSCB’deki
komünist yönetim sırasında, Lenin ve yaşamı
boyunca kullandığı kişisel nesneler kutsala ya­
kın bir nitelik kazanmıştı.
Yeterince incelendiğimizde, doğal ile doğa­
üstü arasındaki ayrımın da hiç de açık olmadı­
ğını görürüz. Bir yandan doğal dünya (Mbuti
Pigmelerinde olduğu gibi) pek çok dinin mer­
kezini oluşturur; öte yandan doğaüstü, dün­
yevî işlerde de rutin bir rol oynar. Buna iliş­
kin bir örnek, çay yapraklarının dizilimi, bü­
yü değneğinin devinimi ya da havaya atılan bir
(Fotoğraf Judith Tucker)
paranın yere düşen yüzü gibi bir doğa unsuru­
nun kâhine doğaüstü bilgi sağlayan bir işaret
rolünü üstlendiği kehanet uygulamasıdır. Si­
hir, kutsalı olduğu kadar dindışmı da içerme­
si muhtemel olan bir başka pratiktir. Sihir “bi­
reyin kuşku duymayan ya da en azından işbir­
liği yapmayan başka kişileri denetim altına al­
mak, kullanmak ya da zarara uğratmak için
dinsel ayini kullanıması” olarak tanımlanmış­
tır (Wallace, 1966, s.144). H aiti’nin Vodoun
kilisesini tartışırken göreceğimiz üzere, uygu­
lamayı garip kötücül büyü masallarıyla ilişki-
lendirsek de, sihir mutlaka sinsice ve toplum­
sal olarak kabul edilmez değildir. Birçok kül­
tür psikolojik rahatsızlıklar da dahil bazı has-
talıkları ruh zapt edilmesine (bir kişinin davra­
nışının vücuduna giren doğaüstü bir ruh tara­
fından kontrol edildiği varsayımı) bağlamakta­
dır. Doğal ile doğaüstü arasına bir çizgi çizile­
bilir mi? Bazı dinlerde bunun cevabı hayırdır;
bazılarında ise inancın özünü böyle kesin bir
sınır oluşturur ve sınıra ilişkin tartışma, söz ko­
nusu imanın özü olabilir.
İNANÇ SİSTEMLERİ
Animizm ve Animatizm
19. yüzyıl antropologu E. B. Tylor (1871) din
fenomenini anlamaya ve sistemli bir biçimde
açıklamaya çalışan ilk kişilerden biriydi. Tylor
bütün dinin temelinin elle tutulabilir, fiziksel
bedenden farklı ve trans durumları ve düşlerde
etkinleşen bir tinsel öz ya da ruh fikri olduğunu
söylüyordu. Kişi öldüğünde ruh bedeni terk et­
mekteydi. Tylor’a göre bu ruh kavramı yaşam
ve ölüm, uyanıklık ve düş arasındaki farka du­
yulan merak ve ilgiden doğmuştu. Tylor kişisel
doğaüstü bir güce inanca animizm adını verdi
ve bunun dinin evriminin ilk evresini oluşturdu­
ğunu öne sürdü; bu evrim birçok tanrıya inanç
evresinden geçip tek bir tanrı üzerinde odakla­
nan bir inanç sisteminde son bulmaktaydı.
Tylor’un çağdaşı R. R. Marrett, kişilik-dı-
şı bir doğaüstü kuvvete inancın, yani anima-
tizmin animizmi öncelediğini öne sürmekteydi.
Animatizm olağandışı olayları, alışılmamış ye­
tileri ve gerek şans gerekse şanssızlığı, evrende
varolan görünmez bir kuvvet anlamında m a­
naya. bağlayan Melanezya halkında görülebi­
lir. Bu kuvvet insanlarda, yerlerde ya da canlı-
cansız nesnelerde bulunmaktadır. İyi ya da kö­
tü amaçlar için denetim altına alınabilir ve te­
mas yoluyla kolaylıkla aktarılır. Çok verim­
li bir bahçede bulunan alışılmışın dışında bir
şekle sahip bir taşın, çok hızlı giden bir tekne­
nin, çok becerikli bir önderin manası olduğu
söylenebilir.
Animatizm günümüzde tam bir inanç siste­
mi olarak nadiren görülse de, kutsal ya da İlahî
kuvvetlerin belirli nesne ya da yerlerde bulun­
duğuna inanan pek çok insan vardır. Örneğin
Yakın Doğu’da birçok insan, kutlu bir kimse­
nin giydiği giysilere veya ayak bastığı toprağa
dokunarak ya da Mekke’yi ziyaret ederek b e­
reket edinebileceğine inanır. Dünyanın pek çok
yerinde Roma Katolikleri azizlerin eşyalarına,
kutsal suya ve mucizelerin gerçekleştiği söy­
lenen yerlere (Lourdes gibi) sağaltıcı kudret­
ler atfeder. Azizlerin eşyaları gibi bazı nesneler
özel niteliklere sahip olduklarında totem adını
alırlar. Doğaları itibariyle genellikle dinsel ol­
makla birlikte, totemler klan ya da kabile, ce­
maat, hatta ulus gibi toplumsal grupların amb­
lemi olarak da kullanılır.
Kökeni muhtemelen dinin en eski biçim­
lerinde yatmakta olan bir başka yaygın inanç
kutsiyettir. Bu durumda bazı davranışlar ma­
nevi değerler ya da kutsal emirlerle yasaklan­
mıştır, yani tabudur. Ensest tabusunu Sekizin­
ci Bölüm ’de görmüştük. Yaygın diğer tabu­
lar arasında yasaklanmış yiyecekler (Müslü­
man ve Yahudiler için domuz, Hindular için
sığır, pek çok grup için totem hayvanları) var­
dır. Daha önce sözü edilen bir başka tabu, bir
Müslümanın Peygamber’in haleflerinin soyun­
dan gelen birine zarar vermemesi gerektiği şek­
lindedir. Totemizm bir din tipi değil dinin bir
tezahürüdür ve bazı bakımlardan tabular gi­
bi hemen bütün inanışlarda mevcuttur. Hıris­
tiyanlığın farklı kollarındaki pek çok nesne gi­
bi Hıristiyan İncili de bir totem olarak görüle­
bilir. Tevrat ve Kur’an da benzer özellikler ta­
şır. Bu kutsal kitaplar yalnızca müminlerin ve
kutsallıklarına zarar vermeyecek şekilde doku­
nabilecekleri tabu nesnelerdir.
Teizm
Dünyanın pek çok bölgesinde din, insan olma­
yan bir ya da daha fazla sayıda tanrı üzerine
odaklanmaktadır. Böylesi bir inanç örüntüsü-
ne teizm adı verilir. Örneğin Afrika’daki Da-
homeyliler, her biri Yaradılış’a katılmış, her bi­
ri doğanın bir kısmından sorumlu, her biri bir
insan ya da hayvan biçiminde ve güçlü bir kişi­
likle donanmış bir Büyük Tanrılar panteonuna
tapınmaktaydı. İnsanlar gibi Dahomey tanrıla­
rı da cinsellik, savaş, ekonomik işler ve bazı za­
rarlı şeylerle uğraşırlardı (Wallace, 1966, s.93-
94). Benzer çoktanrıcılık (çok sayıda tanrıya
inanç) biçimleri Latin Amerika’nın İnka, Maya
ve Aztek kültürlerinde, doğu Asya krallıkların­
da, bazı orta Afrika krallıklarında, Yunanistan
ve Rom a’da da vardı.
Hepsi de Ortadoğu’da ortaya çıkan Yahu­
dilik, Hıristiyanlık ve İslâm dinleri, evreni ve
bütün içindekileri yaratan, insani meseleleri iz­
leyen, zaman zaman yeryüzüne haberci gönde­
ren ve gizemli bir tarzda hareket eden tek bir
yüce Tanrı’yı tanırlar. Ama tektanrıcılık göre­
lidir; bu üç inanç sisteminin hepsi de azizlerini
ve peygamberlerini belirli ölçülerde tanrısallaş-
tırmış ve tarihlerinin çeşitli noktalarında me­
lekler, cinler, büyücüler ve tabii ki şeytan gibi
diğer doğaüstü varlık ya da kuvvetlere yer aç­
mışlardır.
İnanç Sistemleri ve Toplumsal Örgütlenme
Dinsel inanç örüntülerinin toplumun örgütlen­
me tarzıyla ilişkili olduğu söylenmiştir. Din­
sel inanç sistemleri, içinde ortaya çıktıkları
toplumsal düzenin temel özelliklerini yansıtır.
Durkheim, insanların saygı nesnelerine tapı­
nırken aslında kendi toplumlarını ve onun top­
lumsal düzenini doğruladıklarını söylüyordu.
Bu doğru olsun ya da olmasın, dinsel inanç­
la toplumun bütünü arasında belirgin bir ilişki
vardır. Toplumsal örgütlenme, ile birlikte do­
ğaüstü kavrayışı da merkezileşip tabakalaşmış-
tır. Tabakalaşma ile İlahî varlıkların hiyerarşi­
si arasındaki ilişki mutlak olmamakla birlikte,
“yüksek tanrı”nm veya daha alt güçleri yöne­
ten daha üstün bir İlahî kuvvetin bulunduğuna
inanılan dinlerin, açık bir hiyerarşi ya da taba­
kalaşma sergileyen toplumlarda görülmesi ola­
sılığı daha yüksektir (Swanson, 1960, s.62).
Daha genel bir düzlemde, M arx da tıpkı
Durkheim gibi, sınıflı toplumlarda dinin ege­
men sınıfı yansıttığını öne sürmüştür. Nasıl
oluşmuş olursa olsun, din yönetici seçkinlerin
iktidarını ve konumunu sürdürecek tarzda iş­
lemekteydi. Feodal Avrupa’da Katolik Kilise­
si soylulukla sıkı bir ittifak içindeydi ve dün­
yevî düzenin İlahî buyruklarla biçimlendiği­
ni telkin ediyordu. M arx’ın düşüncesine göre,
sanayi devriminin ve kapitalizmin yükselişinin
ardından, örgütlü din işçi sınıfının çıkarlarını
perdelemek yoluyla yönetici sınıfa hizmet etti
(din dikkati sömürü koşullarından başka yön­
lere çekiyor, boyun eğiciliği vurguluyor ve öte
dünyada ödüller vaat ediyordu). 19. yüzyılın
önde gelen Alman sosyologlarından M ax We-
ber, Avrupa’yı kapitalizme hazırlamada Pro­
testan Reformasyonu’nun rolüne dikkat çekti:
Dünyevî ve bireysel başarının İlahî olarak tas­
vip edilmiş olmakla eşdeğer olduğu öne sürülü­
yordu. Cemaatin zararına da olsa insanlar bi­
reysel başarıyı takdir etmeye başladılar.
 İNSAN EKOLOJİSİ
Guatemala’da Protestanların Üretimi
Max W eber k la s ik in cele m e si The Protestarıt Ethic
and the Spirit of Capitatism’de (Protestan A h lâ kı ve
K apitalizm in Ruhu), Protestanlığın bireyci değerleri­
nin m odern A vrupa kap italizm i ve g irişim ciliğ in i te ş­
v ik ettiğin i v a rsa ym ak ta yd ı. G ünüm üz to p lu m b ilim ­
cilerinden çoğu W eber’in g enellem elerini fazla ka p ­
sayıcı b u lsa da, Sheld o n A n n is (1988) G uate m ala’da
VVeber’in “ Protestan a h lâ k ın a ” ya kın bir şeyler b u l­
m uştur: g ele n e kse l cem aate o d a k lılık ye rine , kendi
çıkarların ın ard ın d an giden e ko n o m ik faaliyeti h a k ­
lı gösteren b ire y se lliğ e önem v e rilm e si. Ne v a r ki
G u a te m a la ’d aki bu durum , İk tisa d î de ğişim in h are­
kete geçiren etken d e ğil onun bir sonucudur. Uzun
süred ir K atolikliğ in kale si olan Latin A m erika’da son
y ılla rd a E v a n je lik P ro te sta n lık h ızla y a y ılm a k ta d ır.
A n n is 1 9 8 7 ’de G uatem alalIların % 2 0 ’den fazlasının
P rotestanlığa geçtiğini sap tam ıştı; bazı aşırı Protes­
ta n lık ya n lıla rı 19 9 0 ’larda ülkenin y a rısın ın Protestan
olacağın ı öne sürüyordu.
Büyük çoğunluğu K atolik olan bir ülkede Protes­
tan lığ ın kök salm a sın a yo l açan n eydi? Ya da Kato­
lik lik le Protestan lık a ra sın d a ki rekabetin altta yatan
dinam ikleri nelerdir? A n n is, d in se l davran ışın a n ah ta ­
rının İktisa d î üretim de yattığın ı öne sürm ektedir. Bu
s a v ın ı g ele n e kse l milpa e ko n o m isin in id e o lo jisin in
ta h lilin e dayand ırm aktad ır: yerli kültüründe m erkezî
bir yer tutan bir e şitlik çilik ve o rta kla şm a cılık id eo ­
lo jisi. “M ilpa m antığı” diye tan ım lad ığ ı şey, yerlilerin
Guatem ala söm ürge toplum u için d e ki ye rin in b ir ifa­
desi o larak g e lişm işti; bu ekonom ik b ağ ım lılığ ın s ı­
Dinsel inanç ve ifadeler toplumun toplum­
sal örgütlenmesiyle ilişkili olduğundan, top­
lum değişime uğradıkça din ve dinsel pratikler
de düzenli olarak değişir. Protestan Reformas-
yonu Avrupa ekonomisindeki değişimleri yan­
nırlı b ir kültürel özerklikle dengelendiği, ayrı ve e şit­
siz bir a lan d ı (1988, s.10 5 ). M ilpa m antığı K ato lik’tir.
M ilpa m antığı tedricen dağılırken , “Protestanlık, dra­
m atik olm ayan bir biçim de, İktisa d î üretim , kültür ve
to p lu m sa l iliş k ile rin p arçalan m aya uğ radığ ı y ıp ra n ­
m ış kenarlara sızm ak ta d ır” (s.ıo ).
M ilpa, fasulye ve az m iktarda ik in cil ürünün de
e kild iğ i m ısır tarlalarıdır. D üşük verim ine karşın , he­
men ya yla n ın bütün yerli a ile le ri, b irin cil ürün o la ­
rak m ıs ır ye tiştirir. M ilp a tarım ı a s lın d a k a y n a k la ­
rın özel bir yo lla en iyi şe k ild e k u lla n ılm a sın ı s a ğ la ­
m ıştır. ilkin , m ısır oldukça d a ya n ıklıd ır ve ya n lış ku l­
la n ım , ihm al ve ku ra klık ko şulların d a ya şa m ın ı s ü r­
d ürür; fasulye ve taze seb zelerle b irlikte y e n d iğ in ­
de, b esin değeri a çısın d a n m akûl bir beslenm e s a ğ ­
lar. ik in ci o la rak m ilp a, bol o lm akla b irlikte b aşka
türlü ku lla n ılam a yan hane kayn akların ın k u lla n ılm a ­
sın a o la n ak sa ğ la r (şafak vakti ya p ıla n a yrık otlarını
tem izlem e, o kul so n rası saatler, atık su vb). Üçüncü
olarak, a ile ka yn akların ın iyi bir biçim de k u lla n ılm a ­
sın ı sağ la yara k, to p lu m sal örgütlenm enin tem eli olan
a ile ve hane b irliğ in i g üçlend irir (örneğin, bir b ü yü ­
kannenin şifalı bitkilere ilişk in bilgileri gibi). D ördün­
cü o la rak ise , m ilpa bahçe tarım cılığ ı verim i arttır­
m ak yerine eldeki üründen en iyi şe k ild e yararlanm a
e sa sı üzerine kurulu olduğ undan , serm aye b irik im i­
ne im kân verm ez. M ilpadan elde edilen ürün ya aile
içinde tüketilir ya da köy içinde m übadeleye sokulur.
Siste m in tem elde g irişim cilik karşıtı karakteri köyün
e şitlikçi d o ğ asın ı - k i bu yerli toplum unun m erkezî bir
sıtan büyük dinsel dönüşümlerin bir örneğidir.
“Guatemala’da Protestanların Üretimi” başlık­
lı çerçevede ( s . 446), Protestanlığa yaygın geçiş­
lerin Guatemala iktisadındaki benzeri değişim­
leri yansıttığını görebiliriz.
 ö z e lliğ id ir- güçlend irm ektedir (Annis 1988, s .3 7 -3 8 ).
M ilp a s is te m in in kü ltü re l istik ra rı, bu y ü z y ıld a
nüfus b a sk ısıyla zaafa uğram ış ve bunun sonucu o la ­
rak to p ra ksızlık ve çevresel bozulm a artm ıştır. A ske rî
b ask ıla r, yeni te kn o lo ji ve kalkın m a pro gram ları, il­
köğretim in ya yg ın laşm ası da kültürel istikrarı bozucu
diğer etkenlerdir. Bu etkiler görünüşte e şitlik çi yerli
cem aat için d e ki servet d ağılım ın ın d e n g e sizle şm e si-
ne yol açm ış, bu g elişim ise m ilpa üretim inin kültürel
tem ellerini sarsm ıştır (Annis, 1988, s .75).
B ir b ak ım a , kö ylü a ile le rin a rtık ürünü ele a lış
tarzına bağlı iki farklı üretim tarzı g e lişm işir. A n n is ’in
“m ilpa de ste kçile ri” olarak betim lediği üretim ta rzın ­
da, artık ürünlerini ortaklaşm acılığ ı kutlayan ve güç­
lend iren sim g e se l edim lere ya tırm ak taraftarıd ırlar.
Bunu ya p m a kla ke n d ilerini durağan ve istikra rlı bir
kültürel sistem e bağ lam akla kalm azlar, cem aat d ışın ­
da b elirgin bir erk ya da sa yg ın lık s a h ib i olm aktan
da geri dururlar. Tarih boyunca K ato lik K ilise , kö y­
lüleri hane ih tiyacının üzerindeki g elirlerin in ö n e m ­
li b ir bölüm ünü diğer aile le rin ihtiyaçları için h arca­
m aya te şvik eden cem aatler arası faaliyet ve d e rne k­
leri te şvik etm iştir. A n n is’in kaydettiği g ib i, “K atolik
o lm ak p ah a lıd ır.” Y o k su l K atolik a ile le r dahi b irle şik
gelirlerinin dörtte biri kad arını törensel o laylara har­
carlar (1988, s.9 3-9 4).
Protestanlıkla ilişk ile n d irile n üretim tarzında ise,
aile le rin fazla varlığ ı yoktur (yani m ü lksü zleşm iş kö y­
lülerdir) ya da eko n o m ik fırsatları g en işle te cek y a tı­
rım lara yönelm ektedirler. K işise l s a y g ın lık , a ile refahı
ya da m an e vî tatm in sağ la yan farklı bir ö d ü lle r d iz i­
sine erişm ek için cem aat değerlerine sırtla rın ı döner­
ler (Annis, 1988, s .75). Tüketici m allarına, kam yon ve
otobüslere, nakit getiren ürünlere yatırım ya p m a kla ,
m ilpa id e o lo jisin i açıkça reddetm ektedirler.
Protestan m esajı kişise l kazanç için id e o lo jik bir
rasyon alizasyon sağ lam aktadır. Sonuçta A n n is, Pro-
Durkheim, M arx ve Weber’in fikirleri din­
sel inancın incelenmesinde önemlidir; ancak
ortaya atıldıkları dönemin bağlamı çerçevesin­
de anlaşılmalıdırlar. Dinsel ve toplumsal ör­
gütlenme arasındaki bağlantı halen geniş ka-
testanların genelde, ken dilerini yo k su llu k ta n kurtara­
cak ya da g üçlükle elde ettikleri m alî kazançları ko ru­
m alarını sağ la yacak yaşam tarzları izlem eye K atolik-
lere oranla daha hazırlıklı ve güdülü o ld u k ların ı gör­
dü. Katoliklerin elinde 1,4 1 kat daha fazla top rak b u­
lun m asın a ve iki kat daha fazla top rak kira la m ala rın a
karşın , Protestanlar tarım dan daha y ü k se k h arcana­
b ilir gelir elde etm ekteydi. Bu, ya d o la ysız k iş is e l y a ­
rar ya da gelecekteki üretim e yö n e lik ya tırım la r için
ku llan ab ile ce kle ri paraydı. S ık s ık arazi a lıp sattıkları
için Protestanların elin de ki top raklar K a to likle rin kin -
den daha iy iyd i, daha yoğun ekim ya p ıyo rla rd ı ve da­
ha yü k se k oranda n a k d î ürün ekm ekteydiler. K a to lik­
lerin -m u h te m e le n m ilp a ’ya daha b ağım lı o ld u k la rın ­
d a n - Protestanlara oranla daha yoğun y e tiştird ik le ­
ri tek ürün m ısırdı. K atoliklerle Protestanlar a ra sın d a ­
ki tezat, gelen eksel bir yerli faaliyeti olan d o k u m a cı­
lıkta da gözlem len ebilm ekteydi: K ato lik ka d ın la r için
el d o ku m acılığ ı “Yerli kim liğ in in b ütün leştirici g ücü­
nün bir çeşit ku tlan m a sıyd ı... Protestanlar için ise , el
d o ku m acılığ ı ve dokum a g irişim ciliğ i ye d ilikten uzak­
la şm a la rın ı sağ layan bir yo ld u ” (Annis, 1988, s.14 1).
Eko n o m ik ye lp aze n in ister en alt b asa m a k ların d a n
isterse daha ileri n oktalarından b aşla m ış o lsu n lar, e l­
de ettikleri başarı Protestanların m an e vî seçim lerini
m ad d î bir tem elle güçlend iriyordu.
İlk Protestan m isyonerler yerlileri “m anen, biyolo­
jik açıdan ve ekonom ik açıdan kö leleştirilm iş” (Annis,
1988, s.106) olarak görm üşlerdi ve K atolik K ilise si’nin,
alkolün ve borcun bu köleliğin araçları olduğunu sö y­
lüyorlardı. Yerlilerin kültürüne sa ld ırd ıla r. 19 7 0 ’lerin
sonlarında ve 19 80 ’lerde, Protestanların aşırı yo k su l­
lukla ekonom ik açıdan ya da artan g irişim cilikle top­
lum sal açıdan m arjinalleşm iş in sanlar arasında verim ­
li bir zem in bulm asıyla, din değiştirm elerin sayısı arttı.
M ilpa id eo lojisin in dağılm ası Protestan köktenciliğinin
yayılab ileceği bir atm osfer yarattı.
bul görse de, bu bağlantıların, toplumlarla can­
lı organizmalar arasındaki benzerliğe dikkat
çekilerek veya din gibi toplumsal özellik ya da
pratiklerin “sistemi ayakta tutmak” için nasıl
işledikleri gösterilerek açıklanabilecekleri fik-
ri, günümüzde aşırı bir basitleştirme olarak gö­
rülmektedir. Dinsel inanç gibi karmaşık ve çe­
şitlilik içeren bir fenomenin basit bir açıklama­
sı olması mümkün değildir.
İnanç Sistemleri ve Toplumsal Sınırlar
Dinin toplumsal sürece bağlandığı bir başka
yol da, genellikle bazı önemli toplumsal ilişki­
lerin dış sınırlarını tanımlamasıdır. Dindaşların
nasıl bir çeşit dil ailesi ya da lehçe oluşturduk­
ları bellidir; bir yandan İlahî olanla, bir yan­
dan da birbirleriyle iletişim kurmak durumun­
dadırlar. Dinin iletişimi nasıl sınırlandırdığı ya
da ona nasıl ket vurduğu ise pek açık değildir.
Anıtsal dinî mimari sadece inananların barınağı değildir.
Bu mimari aynı zamanda, tıpkı Osmanlı İmparatorluğu’nun
parlak günlerinde yapılmış olan Sultan Ahmed Camii’nde
de görüldüğü gibi, yaptıranın iktidarını simgeler (Roland ve
Sabrina Michaud/VVoodfin Camp and Associates).
Çok etnik gruplu cemaatlerde ya da farklı mi­
raslardan insanların karıştığı karm aşık top-
lumlarda, din genellikle evliliğin dış sınırı ola­
rak görülür. Farklı milliyet ya da soy çizgilerin­
den insanlar iman sınırlarının ötesinde yapabi­
leceklerinden çok daha kolay etkileşime gire­
bilirler. Kuşkusuz, bu durum mutlak değildir.
ABD’de tüm imanlardan insanlar arasında ev­
lilikler yaygındır. Yine de, dindaşlarla evliliğin
tercih edilir olduğu yolunda genel bir anlayış
vardır ve böylelikle din, farklı inançlardan pek
çok Amerikalı aile için dışevliliğin dış sınırları­
nı oluşturur. Katolikler, Yahudiler ve Müslü-
manlar arasında birbiriyle evlenmelere rastlan­
sa da, bu duygu daha güçlüdür. Bosna’da din
etnik kimliğin aslî unsurudur; Boşnak Müslü-
manlar, Hırvat (Roma Katolik) ve Sırp (Yunan
Ortodoks) komşularıyla aynı dili konuşurlar
ve hepsi aynı ata soyunun torunlarıdır. Para­
doksal bir biçimde, üç grup yıllar boyu düzenli
olarak birbirleriyle evlenmiş olduğu halde, bu­
gün kanlı ve acılı bir cemaatler arası çatışmaya
kilitlenmiş durumdadırlar.
ÂYİN
Dinsel inanç ve simgeleri dinsel davranıştan
ayırt etmek zordur. Bütün toplumlarda, temel
inançlar geleneksel dini ayinlerde somutlaşır
(Rappaport, 1979). Basit bir deyişle, ayin yük­
sek ölçüde biçimselleşmiş ve klişeleşmiş (dinsel
ya da dinsel olmayan) davranış olarak tanımla­
nabilir. Özgün işlevi genellikle süreç içinde de­
ğişime uğrar. Nesnel olarak bakıldığında, ba­
zı ayinlerin uygulayıcılarının davranışları hiç­
bir doğrudan uyarıya bağlı değilmiş gibi gö­
rünmektedir; yalnızca ayine bir cevaptır (Hı­
ristiyanların kilise ayininin farklı safhaların-
da diz çökme, ayakta durma ya da oturma ha­
reketleri gibi). Başka durumlarda, birey kendi­
ne özgü bir amaç için kendi ayinini icat edebi­
lir: Bir sınavı geçmek için şans getiren kazağı­
nı giymek ya da daha önceki denemelerde sı­
navı kazandıran kalemi kullanmak gibi... Din­
sel ve dünyevî ayini birbirinden ayırt etmek
son derece zordur; ayrım genellikle katılımcı­
nın kendisinin zihinsel durumunda yatıyor gi­
bi gözükmektedir. Görünüşte dinsel olan ayin­
ler, örneğin Azizler Günü’yle bağlantılı olanlar
müstehcen şenliklere sahne olabilirken, bir ate­
ist Lenin’in Mezarı’nı derin bin huşu içinde zi­
yaret edebilir.
Dinsel ayin genellikle çok farklı kökenler­
den gelen simgelerin birleştirilmesi gibi simge­
lerin manipülasyonunu da içerir. Örneğin mo­
dern Katolik Maya Chamula cemaatinde, din­
sel simgelerin ayinsel sergilenişi temel inanç ve
değerleri takviye etmektedir. Güneş, Chamu­
la halkı için iyi ve arzu edilir olan her şeyi sim­
geler. Azizlerin imgelerinin kilise içindeki geçi­
di, kilisenin (güneşin doğduğu) doğu tarafın­
dan batısına doğru ilerler ve mumlar, en bü­
yük ve en pahalı olanlar doğuya, daha düşük
değerde olanlarınsa batıya yakın olacak şekil­
de dizilirler (Gossen, 1972). İnançlar, simgeler
ve ayinler bütün dinlerde sıkı sıkıya birbirleri­
ne bağlıdırlar. Resim, heykel, haç, yıldız, hilâl
gibi simge ya da ikonlar ve dinsel binalarda­
ki mimarî ayrıntılar (örneğin camilerin nama­
zın Mekke’ye doğru kılınacak şekilde konum­
landırılması) mümine bir mesaj iletir. Dinsel ti­
yatro biçimindeki ayinlerde Katolik piyesler
(İsa’nın yaşamı ve ölümünü betimleyen sahne­
ler) ve Şi’a ayinleri (İmam Hüseyin’in ihanete
uğrayışım, ölümünü ve gömülmesini canlandı­
ran sahneler) gibi öykü ya da temalar canlan­
dırılır. Bu tür teatral dramatizasyonlar kadar
vurgulu olmamakla birlikte, yeni başlayanlar
için anlaşılmaz olan, ancak müminlerin anla­
mayı öğrendiği ayinler de vardır (Katolik ya da
Rum Ortodoks ayinleri gibi).
Ayinsel davranışlar uygulayıcılarına pek az
yarar sağlar gözükmektedir; ama aslında ayin
grup dayanışmasını güçlendirmek gibi temel
bir işlev üstlenebilir. Örneğin Rom a Katolik
Kilisesi’ne girip çıkarken diz çökmek, bireysel
davranışı grup yapısıyla bütünleştirmeye yar­
dımcı olarak kaygıyı azaltır: Kişi grupla birlik­
te hareket ettiğinde aidiyet duygusu kuvvetle­
nir (oysa dile getirilen neden, Tanrı’nın mev­
cudiyetinin kabulüdür). Bir dayanışma duygu­
su sağlayan bazı genel ayinsel davranış katego­
rileri dünyanın çeşitli bölgelerinde dinle ilişki-
lendirilir. Bu kategoriler ibadet, müzik, fiziksel
zorlanma, yakarış, kodların terennümü, tabu­
lar, şölenler, kurban, toplanma, esrime ve sim­
gesel nesne imal ve kullanımını içermektedir.
Belirli bir ayin bu ayinsel davranışlardan bir ya
da daha fazlasını içerebilir.
Robert Frank pek çok ayinde, özellikle de
katılımcılardan çok fazla şey talep edilenler­
de “uygulama maliyeti ilkesi” dediği duru­
mun söz konusu olabildiğini öne sürmekte­
dir (1988, s.9 9-102; Irons, 1 9 9 5 ’te). Bu ilke,
bir bireyin karmaşık, zaman alıcı ayinleri gö­
zetmede ağır taleplerle karşılaşması durumun­
da, onun grup ya da tarikat aidiyetini, güçlü
bir biçimde ifadelendirdiğine gönderme yap­
maktadır. Toplumsal statüler arasındaki ge­
çişler genellikle sınamalarla -acılı ya da aşağı­
layıcı deneyimler- belirlenir. Bireyler bu mali­
yetleri gönüllüce ödeyerek inanç ve sadakatini
ortaya koyar. Örneğin, tehlikeli “yılan tutma”
ya da canlı çıngıraklı yılanları (Tanrı’nm koru­
yacağı inancıyla) korumasız eline alma prati­
ği, ABD’deki bazı köktendinci Hıristiyan tari­
katların üyelerinden inancın bedelini bu şekil­
de tahsil eder.
William Irons ayinin bireyleri kendilerin­
den beklenen bağlılığı sergilemeye zorlayarak
gruplara ilettiğini söyler. Böylesi ayinler din­
sel bilgilerin aktarımından toplumun “kabul
bedeli” olarak dayattığı kimi yüksek maliyetli
davranışlara kadar değişir (Irons, 1991; 1995).
Bunlar toplumsal cinsiyet rolleri ve yetişkinlik­
le bağlantılı olabilirler (ayrıca bkz. Gilmore,
1990): Avustralya Aborijinleri arasında genç
erkeklerin cinsel uzuvlarının yarılması (süben-
sizyon) ya da Afrika’nın Sudan bölgesinde ka­
dınların klitorislerinin kesilip vajina dudakları­
nın dikilmesinde (enfibülasyon) olduğu gibi...
Sübensizyon penisin alt tarafının boylu boyun­
ca yarılması ve idrar yolu açıkta bırakılmak
üzere yaranın iyileşmesidir; klitoris sünneti bü­
tün klitorisin alınması, enfibülasyon ise vajina
ağzının yaralanarak bir drenaj tüpü yerleştiril­
mesi ve öylece iyileşmeye bırakılmasından olu­
şur. Bunlar bu toplumlarm üyelerine geniş öl­
çüde dayatılan çok yüksek maliyetli ayin ya da
sınamalardır; ama daha az zahmetli ayinler de
aynı amaca hizmet edebilir. Böylesi ayinlerden
geçen bireyler gruba bağlılıklarını sürdürme­
nin yararlarına olduğunu düşünebilirler -b u
ABD’nde kolej derneklerine girişteki eşek şa­
kalarını ya da Donanma’daki acemi kampla­
rını andırır.
Ayinin bir başka açık işlevi de, hava koşul­
ları, sürmekte olan bir savaş veya endişe yara­
tıcı benzer bir durumda bir çeşit değişiklik ya­
ratmaktır. Sonuç grubun açık olarak arzuladı­
ğından farklı olabilir. Örneğin yağmur ya da
savaş danslarının yağmur ya da zafer getirdiği­
ne ya da bir tedavi ayininin psikosomatik etki­
ler dışında hasta bir çocuğu iyileştirdiğine iliş­
kin bir kanıt yoktur. Ancak böylesi ayinlerin,
gerilim ve heyecanın zirveye ulaşması ve sonra
da bu duyguların gerilmesi aşamasında, katılan
bireylerde belirli ölçülerde fizyolojik değişiklik
yaratmak gibi bir sonucu olabilir. Bu grup de­
neyimi aynı zamanda grup dayanışmasını güç­
lendirmeye de yol açabilmektedir.
Antropologlar, ortaya çıkardıkları sonuçla­
ra göre, geçiş ritleri ve yoğunlaştırma ritleri ol­
mak üzere başlıca iki geçiş ayini kategorisi ta­
nımlamaktadırlar. Bu iki kategori ayinsel dav­
ranışların büyük bölümünü kapsadığından,
her ikisine de kısaca göz atacağız.
Geçiş Ritleri
Kişinin toplumsal olarak tanımlanmış bir grup
koşullar dizisinden bir başkasına geçişini belir­
leyen ayinlere, geçiş ritleri adı verilir. Doğum,
erginlik, evlilik, ebeveynlik ve ölüm bu tören­
lerin vesileleridir. Arnold Van Gennep’e göre
(1960), geçiş ritleri üç ayrı evreyi içermektedir:
Ayrılma ritleri, tecrit ritleri ve bütünleşme ritle­
ri. Pek çok toplumda örneğin çocukluktan ye­
tişkinlik statüsüne geçiş, önce çocukluk statü­
sünün simgesel sona erişini, ardından normal
cemaat yaşamından fiziksel ayrılma dönemi­
ni ve nihayet bir yetişkin olarak toplumla yeni­
den bütünleşmeyi içeren genişletilmiş bir ayinle
belirlenir. Geçiş dönemi boyunca bireyin eşik-
sel durumda, yani muğlak bir toplumsal statü­
de olduğu söylenir. Orduda subay adayları da
eğitimleri sırasında eşiksel durumdadır, yani ne
önderlik (komuta) konumundadırlar ne de er
konumunda. Kutsal yerleri ziyaret eden hacılar
da yükümlülüklerini tamamlayana dek eşiksel
durumda olabilirler. İmanlarının merkezî farzı-
m yerine getiren bir milyondan fazla Müslüman
hacı her yıl Suudi Arabistan’daki M ekke ve
Medine’yi ziyaret eder. Haclarının kilit adım­
larını uyguladıkları günler boyunca aynı basit
beyaz ehrama bürünür, cinsel ilişkiden kaçınır,
saçlarını kesmez ve yıkanmazlar; ancak son riti
tamamladıklarında bu eşiksel durumdan çıkıp
normal faaliyetlerine başlarlar ve yaşamları­
nın geri kalan kısmında bacı ünvanı kazanırlar.
Afrika Ndembuları arasında m ukanda ola­
rak bilinen ve delikanlılıktan erkekliğe geçi­
şi belirleyen ayin tam dört ay sürer. Bir gece
boyu süren şölen, şarkı söyleme ve cinsel ba­
şıboşluğun ardından, adaylar annelerinin elin­
den son kez yemek yerler (ayrılma riti). Ardın­
dan, “ölüm yeri” olarak bilinen yere götürülür
ve burada bir grup erkek koruyucunun gözeti­
minde tecrit durumunda kalırlar. Burada sün­
net edilir, tartaklanır, aşağılanır ve erkekliğin
kuralları üzerine söylevler dinlerler (tecrit rit-
Giiney Afrika’daki Genç
Whosa erkekleri akranlarının
sünnet törenini kutluyorlar
(Strauss and Curtis/
Offshoot Stock).
leri). Nihayet, yeniden doğumu simgeleyen be­
yaz kille boyanmış olarak, ailelerine geri götü­
rülürler. Anneleri ilkin onları ağıtlarla karşı­
lar; ama her biri oğlunun güvenlikte olduğu­
nu kavradıkça ağıtlar neşeli şarkılara dönüşür.
Erginlenmişler yıkanıp yeni giysilerine bürü­
nünce, her biri bir yetişkin olarak yeni statüsü­
nü simgeleyecek şekilde, bir savaş dansı yapar
(bütünleşme ritleri). Bu ritlerin işlevi yalnızca
bireyin yaşamındaki değişimleri kutlamak de­
ğil, cemaat içindeki yeni rol ve ilişkiler dizisi­
ne kamusal onay verilmesidir (Turner, 1967).
Yukarıda sözü edilen kadın sünneti özel
bir vakadır. Yetişkinliğe geçişi belirlemesi açı­
sından erkek sünnetiyle benzerlik göstermek­
le birlikte, her zaman kamusal olarak kutlan­
maz ve evlenebilir kılmak dışında bireyin sta­
tüsünü güçlendirmez. Uygulayıcıları tarafın­
dan genellikle açıkça kadın cinselliğini denet­
leme aracı olarak rasyonelleştirilmektedir; ba-
 T OPLUMSA L C İ N S İ Y E T SORUNLARI
Ölüleri Onurlandırmak
Maria Lepowsky (1993) anayanlı Vanatinai toplumu-
nu eşitlikçi bir toplum olarak nitelendirmişti; yani er­
kek üstünlüğü ya da kadının aşağı olduğuna ilişkin bir
ideolojileri yoktu. Bu eşitlikçilik yansımasını gelişkin
ölüm ayinlerinde bulmaktadır. Ölüm ayini ve ona eşlik
eden şölen ve değerli eşya mübadelesi, toplumda ki­
şisel güç ve saygınlık edinimine açılan esas yollardır.
Vanatinai’de erkeklerle kadınların ölümü aynı şekilde
gelişkin yas ve şölenlerle belirlenir ve yas yükümlü­
lükleri erkeklerle kadınlar için aynıdır. Kadınlar cena­
ze ayinlerinde öncelikli ve kamusal bir rol oynarlar ve
mübadele yükümlülükleri erkeklerinkiyle aynıdır. Tö­
rensel değerli eşyaları kabul edip sunmaları bekle­
nir ve hem erkekler hem de kadınlar, önce bu eşyala­
rı biriktirerek, ardından da şölenlere ev sahipliği yap­
mak ya da büyük katkılarda bulunmak suretiyle dağı­
tarak “büyük adam”lık (g ia gia , sözlük anlamı “verici­
ler”) ünlerini arttırmaya çabalayabilirler.
Ölüm şölenleri dizini uzak cemaat ve adalardan
yüzlerce insanı içermektedir. Ölünün soyu, hısımları
ve ölünün babası arasındaki kamusal ve ayinsel mü­
badelelere herkes katkıda bulunur. “Gömme yaşayan­
larla ölüler arasındaki mübadeleleri başlatır ve ölünün
yaşamı sırasında başlattığı mübadeleleri devam ettirir.
Bunu birkaç gün ya da hafta içinde jiv ia denilen, de­
ğerli eşyaların mübadele edildiği ve ölünün akrabala­
rının yastaki eşi ya da babanın soyunun temsilcileri­
ni ayinsel olarak besledikleri dramatik bir şölen izler”
(Lepovvsky, 1993, s.222). iki hafta ya da iki ay sonra
düzenlenen bir velaloga şöleni dut eşi mezradan ay­
rılma, yıkanma ya da tıraş olma tabularından kurtarır.
Ölünün evi ve mezrası üzerindeki tabular //V/'adan altı
ay kadar sonraki ghanarakerake ya da “yemekler dı­
şarı çıkıyor” ile kaldırılır. Ölümden bir yıl kadar sonra,
cenazede ağlayanlar için isteğe bağlı bir vearada şö­
leni düzenlenir. Ve son olarak her ölüm, genellikle üç
yıl süren yoğun hazırlıklar sonucu düzenlenen en bü­
yük şölen zagaya ile onurlandırılmalıdır. Zagayadan
sonra insan ve yerler üzerindeki bütün tabular kaldırı­
/îM&îfı
r a
lır ve yastaki eşler kendilerini yeniden çekici kılabilir,
flört edebilir ve yeniden evlenebilirler.
Bu mübadelelerde kullanılan servetin büyük bölü­
münü kadınlar yaratır ve bazı kadınlar, “yiyecek büyü­
cüleri” olarak bilinir. Şölen sahipleri (kadın ya da er­
kek olabilir) yiyeceklerin yetmemesi sonucu rezil ol­
mamak için bunların beceri ve bilgilerinden yararlan­
mak isteyebilir. Kadınlar, genellikle kadın emeğiyle ve
kadınların gözetiminde yetiştirilen bahçe ürünlerinin
yanısıra, süslü hindistancevizi yaprağı eteklikler, za­
rif bir biçimde örülüp boyanmış hindistancevizi yap­
rağı sepetler, bahçe sepetleri, pandanus yaprağı şil­
teler ve kil kap-kacak gibi diğer servet biçimlerini te­
min ederler. Bunların tamamının ayinlerde yeri vardır
ve bol miktarda üretilmelidirler. Sagu yağı, oymalı sa­
gu karıştırıcı kürekler, değerli ve büyülü otlarla doldu­
rulmuş çalı lifinden pazıbentler, hindistancevizi yapra­
ğından küçük keseler ve törenlerde kullanılan değer­
li yeşim taşı baltalar için yapılmış oymalı tahta saplar
genellikle erkeklerce imal edilseler de, her iki cinsiyet
tarafından dağıtılırlar. Domuzları her iki cinsiyet de ye­
tiştirir ve her ikisi de bireysel olarak dağıtır.
Vanatinai’da törensel mübadelenin ortaya koydu­
ğu iktidar ilişkileri erkeklerle kadınları birbirinden ayır­
maz. Ne biri ne de diğeri farklı servet biçimleriyle iliş-
kilendirilmez. Kuvvet, bilgelik ve eli açıklık hem er­
keklerde hem kadınlarda aranan vasıflardır. Yalnızca
bu vasıflara sahip olanlar başarılı bir zagaya şölenine
ev sahipliği yapabilecektir. G iagialar erkek ya da ka­
dın olabilir ve kudretleri servet sahibi oluşlarından ve
büyü bilgilerinden kaynaklanır. “Servet nesneleri ve
kişileri büyütüp beslemeleriyle bereketli ve anaçtır­
lar...” (Lepovvsky, 1993, s.279). Yas tabuları ve zorun­
lu bekârlık, simgesel olarak, anayanlı erkeğin ve ka­
dın babalarının çocuğu olmaya dönen cesetle özdeş­
leştirilen dul eşi cinsiyetsizleştirir. “Ceset sihrin ve biz­
zat ölümün temsili aracılığıyla erilliği, kendisini doğu­
ran anasoyunu temsil ederek ve meyve vererek de di­
şiliği çağrıştırır” (s.279).
zı yerlilerin söylediğine göre “kızları ‘temiz’ tu­
tar”. Mısır, Afrika ve Arap yarımadasının ba­
zı bölgelerinde yaygındır. Ne Hıristiyan ne de
İslâm öğretisi tarafından dayatılmamakla, hat­
ta öngörülmemekle birlikte, açık ya da örtülü
olarak her iki imanın mensuplarınca da uygu­
lanmaktadır. Örneğin Mısır’da kırsal Kıptî Hı-
ristiyanları ve Müslümanlar arasında; Doğu ve
Orta Afrika’da yerli dinleri uygulayan halklar
arasında neredeyse evrenseldir. Dünya Sağlık
Örgütü yılda 2 milyon kadar kızın klitoris ya­
rılmasından genital duvarların kesilmesine ve
vajinanın evlenince yeniden açılmak üzere di­
kilmesine dek değişen işlemlere tâbi olduğu­
nu hesaplamaktadır (Kahire Nüfus Konferan­
sı, 1994). Sonuç, kadının cinsel ilişkiden ala­
cağı hazzm büyük ölçüde ya da tamamen yok
edilmesidir.
Ayinin Örgütlenmesi
Herhangi bir toplumda ayinsel davranış rasge­
le olmaz; örgütlü ve sıkı sıkıya yapılandırılmış­
tır. Farklı toplumlarda farklı tarzlarda örgüt­
lenmiş olması şaşırtıcı değildir. Ayin bireyci ya
da toplu halde olabilir ya da o ayinin uzmanla­
rının eşliğinde yürütülebilir.
Bireyci ritlerde, mümin tek başına doğaüs­
tünün kudretlerinden beslenir. Avcılık ya da
savaşta yetkinleşmek, bir tedaviden yararlan­
mak ya da belki ölen bir akrabasının öcünü al­
mak isteyen bir Crow yerlisi, dört gün boyunca
(dört Crou >larm gizemli sayısıydı) inzivaya çe­
kilip oruç tutar, dua eder ve görülere erişmeye
çalışırdı. Bu bireyci arayış, genelde Crow gele­
neklerine belirgin biçimde uyan vahiyleri orta­
ya çıkartırdı. Hemen her zaman dördüncü gün
ruhlar görünür, talibe kutsal bir şarkı armağan
eder, özel bir giyim tarzını ve alması gereken
özel ilaçlan tarif eder ve bazı tabular dayatırdı
(Lowie, 1954, s.157-161).
Dinsel ayinler belirli bir grup ya da toplum­
daki herkesin katılacağı tarzda, topluca da ör­
gütlenebilmektedir. Belirli bir vesileyle bir ki­
şiye -dansçı, konuşmacı, ibadet önderi gibi—
özel bir rol verilebilir. Bu geçici rolleri üstle­
nen kişiler olağandışı güçlerle donanmış ola­
rak görülmez ve yarı zamanlı dinsel görevler­
le donatılmaz.
Ne var ki, çoğu toplumlarda insanlar ruh­
lara ve tanrılara erişme sanatında uzman ara­
cıların yardımlarını isterler; bunlar kendilerini
başkalarından ayırt eden özel bir görevde eği­
tim görmüş ya da bunu miras almış kadın ve
erkeklerdir. İnanç sistemi konusunda daha bil­
gili, daha isabetli oldukları ve bu bilgiyi kullan­
masını bildikleri düşünülür.
Şamanlar
Bu tür dinsel uzmanlardan biri, emsalsiz teda­
vi, kehanet ya da büyü yeteneklerine sahip bir
kişi olarak hareket eden doğaüstü aracısı şa-
mandır. Buna ek olarak şeflikler ve devlet ola­
rak örgütlenmiş toplumlar, kaçınılmaz biçim­
de olmasa da genelde ruhban bürokrasisi şek­
linde örgütlenmiş bir dinsel-ayinsel sisteme sa­
hiptirler: Bu bürokrasi, bir ruhban ya da rahip­
lik kurumu teşkil ederek doğaüstüyle insanlar
arasında aracılık eden uzmanlardan oluşur. Bu
tür örgütlenmelerle dinsel pratik ayrı bir biçim
kazanır: Bir yanda ayini uygulayan ya da yöne­
ten dinsel uzman ya da rahip, diğer yanda ise
az çok edilgin bir izleyiciler kitlesi ya da cema­
at bulunmaktadır.
Şamanlar dinsel statülerini doğuştan (kimi
zaman belirli bir ailenin tüm erkek ya da ka­
dınları şamandır), görülerle, bir çeşit doğaüs-

Bu Güney Afrikalı şaman ya da kahin, şifacı, falcı ve
kimilerine göre büyücü olarak hizmet veriyor.
(Fotoğraf George Bates).
tü güçle temas yoluyla ya da meslekî eğitim di­
ye nitelenebilecek bir sürecin sonucunda edi­
nirler. “Şaman” sözcüğünün izi, tedavi ve ruh­
lar dünyasıyla iletişim için yarı zamanlı dinsel
uzmanlara baş vurulan doğu Sibirya’nın Tun­
guz rengeyiği çobanlarına dek izlenebilir. Bun­
lar (nasıl izah ediliyorsa) doğaüstü dünyasına
eriştirme ve ruhların sözcülüğünü yapma yete­
neğine sahiptir ve şamanların genellikle gelece­
ğe ilişkin bilgilere ayrıcalıklı bir erişimleri var­
dır. Ancak Sibirya ve Orta Asya’da dahi Şama­
nizm biçimleri arasında öylesine büyük bir çe­
şitlilik vardır ki, bazı araştırmacılar bunu ev­
rensel bir kategori olarak değerlendirmenin ge­
çerli olup olmadığını sorgulamaktadır (Atkm-
son, 1992, s.308).
Şamanizm üzerine ilk incelemelerden bi­
ri Grönland’da bir Eskimo şamam üzerine ya­
pılmıştır. Şaman her yıl tanrıça Sedna’yla bu­
luşmak üzere denizin dibine tehlikeli bir tinsel
yolculuk gerçekleştirmekte, onun saçlarını ok­
şayıp, insanlara ilişkin şikâyetlerini dinlemek­
tedir. Geri döndüğünde, Sedna’nm av hayvan­
larını serbest bırakması ve avın bir yıl boyunca
başarılı geçebilmesi için yaşayanları günahları­
nı itirafa zorlar (Rasmussen, 1929). Başka vesi­
lelerde, bir cadı ya da hırsızı ortaya çıkartmak,
hastalığı tedavi etmek ya da insanların kararla­
rında yardımcı olmak üzere şamanlara başvu­
rulabilir. Bütün bu durumlarda ayinler, hizme­
tini bir bedel karşılığı sunan şamanın rolü etra­
fında örgütlenir.
Birçok şaman tedavi ya da diğer ayinler sı­
rasında kullandıkları ve farmakolojik açıdan
etkin bitki ve otlar konusunda bilgi sahibidir.
Dolayısıyla psikolojik destek olarak niteleye-
bileceğimizden öte bir hizmet sunuyor, hat­
ta tıbbî tedaviler de yapıyor olabilirler (Atkin-
son, 1992). Büyü de yapabilirler (örneğin has­
tadan çıkartılan “taşlar” biçimindeki kimi bitki
ya da doğal tözleri çiğnemek gibi). Balkanlar’da
“kem göz/nazar”la ilişkili cin kovma ayininde
şaman, kurbanın söz konusu araza uğradığım
kanıtlamak üzere, kurşun eriyiğinin soğuk suda
aldığı biçimleri “okumaktaydı”. Bu yapıldıktan
sonra hasta, lâneti kaldıracak bir ayinle tedavi
ediliyordu. Göreceğimiz üzere şamanlar, bilgi­
lerini olumsuz yönde kullanabilmekte; bitki ve
otlara ilişkin bilgilerinden kimi zaman doğaüs­
tü kudrete ilişkin şöhretlerini arttıracak etkin
zehirler imal etmekte yararlanabilmektedirler.
Pek çok Eskimo, Amerikan yerlisi ve diğer
avcı-toplayıcı toplumda dinin temel direği olan
şamanlar, şu ya da bu biçimde dünyanın her
yerinde bulunabilmektedir. ABD’de astrolog­
lar, medyumlar ve falcılar öz itibarıyla şaman-
dırlar; antropolojik incelemeler şaman teknik­
lerinin psikiyatrlarmkilerden pek farklı olma­
dığını ortaya koymuştur.
ABD’de görüldüğü gibi, şamanizm örgütlü
kiliselerin yanında varlığını pekâlâ sürdürebil­
mektedir. Örneğin astrolojinin hiçbir bilimsel
temeli yoktur ve bu nedenle de bir çeşit doğaüs­
tü inanç ve ayin sayılmalıdır; uygulayıcıları ise
şaman ve falcılardır. Bu, sanayileşmiş dünyada
büyük bir sektördür; zengin ve ünlülerin yanısı-
ra, yoksul ve yoksunlar da geleceğe bir göz ata­
bilmek için çok para harcarlar. ABD eski baş-
kanmın karısı Nancy Reagan’ın bile, başkanın
randevuları için uygun günleri saptayabilmek
için astroloğa danıştığı ve şanssız günlerinde ba­
zı faaliyetlere girişmesini engellemek için etkisi­
ni kullandığı aktarılmaktadır. İnsanların gelece­
ği öğrenme konusunda karşı konulmaz bir tut­
kusu vardır; gazetelerin fal köşelerindeki belir­
siz ve ikircikli öğütler dahi, en ileri toplumlarda
bile okurlar tarafından tutkuyla izlenmektedir.
Muhtemelen modern ulus devletlerin ras­
yonel askeri ve sivil otoriteleri bile şamaniz-
min çekiciliğinden etkileniyor. ABD polis güç­
lerinin, her ne kadar bu insanların araştırma­
lara katkıda bulunduğuna dair en ufak bir ka­
nıt yoksa da, kayıp cesetleri ya da çocukları
bulmak için “medyumlara” başvurdukları bi­
liniyor. 1998 yılında Britanya ölümünün ar­
dından son “cadı” sim bağışladı. 1944 yılın­
da Fransa’nın Normandiya kıyılarının işgalin­
den önceki gün, Helen Duncan, 1 7 3 5 ’te çıka­
rılmış olan cadılık yasasına dayanılarak 9 ay
hapis cezasına çarptırıldı. Kadın batışı hâlâ bir
devlet sırrı olan bir savaş gemisinde öldürül­
müş bir denizcinin ruhu ile iletişim kurduğunu
iddia etmişti. Helen Duncan gemisi “Barham”
M alta’da batarken öldüğünü söyleyen denizci
ile “konuştuğunda” bazı askeri memurlar ara­
sında neredeyse paniğe yol açtı. Başka şartlar
altında doğaüstü bir tehdit ile değil bir insanla
karşı karşıya olduklarını düşünecek otoriteler
bu kadını yargılayacak ve hapse atacak kadar
ciddiye aldılar. Görünen o ki bu kadının “güç­
lerinin” o zaman çok gizli bir şekilde planla­
nan işgalin mevzilerini “görmesini” sağlayaca­
ğından korkmuşlardı.
İnsanların güçlü dış güç ya da varlıklarca et­
kilenebileceği ya da denetim altına alınabileceği
fikri şamanizmle yakından ilişkilidir. Bu inanç
Asya, Afrika, Amerika kıtası ve Akdeniz havza­
sında bir hayli yaygındır. Tümüyle olmasa bi­
le genellikle -Hamsin yortusu ya da köktenci
Hıristiyan pratiği, İslâm ve Yahudiliğin gizem­
ci kültleri ve Haiti Vodoun’unda olduğu gibi—
“esrimeci” ya da “beden ötesi” dinsel ifadeyle
ilişkilendirilir. Katolik Kilisesi ve Anglikan Ki­
lisesi hâlâ kimi vesilelerde şeytan çıkarma ayin­
lerine izin vermektedir (Boddy, 1994, s.407).
Sudan’daki zar kültünde kadınların ruhlar-
ca zapt edilmeye yatkın olduğuna inanılmakta­
dır. Zar ruhları insanlara benzemekle birlikte
cismanî olmayan muzır, toplumsal yaratıklar­
dır. Doğurganlık sorunları olan kadınlara mu­
sallat olmaya özellikle yatkındırlar ve böylelik­
le, şölenler şeklinde yapılan yatıştırma ayinle­
ri aracılığıyla maddî dünyayla ilişki kurarlar.
Balkanlar ve Ortadoğu’da görülen “kem
göz” ya da “nazar” inancı, kötücül kuvvet ya
da nazara gönülsüz ev sahipliği yapan birey ile
bu kuvvetle karşı karşıya kaldığı için hastala­
nan, çeşitli talihsizlikler hatta ölümle karşılaşan
insan ya da hayvan olmak üzere iki unsuru içe­
ren bir zapt olma biçimidir. Güzel çocuklar, de­
ğerli hayvanlar ve güzel mülklerin sahipleri, kı­
sacası dikkat çeken ya da imrenme duygusu ya­
ratan herkes ya da her şey risk altındadır. Ge­
nelde “nazar” ya da kem göze sahip olduğu dü­
şünülenler (ki bu isteyerek edinilen bir özellik
değildi) “yabancılar” ya da marjinal bireylerdir.
Benzer biçimde, olası kurban da toplumsal açı­
dan marjinal bireydir. Belâ bir kez tanımlandık­
tan sonra bir cin kovma ayini uygulanmalıdır.
Cin kovma riti son derece yapılandırılmış olabi­
lir ve Katolik Kilisesi’nin zaman zaman uygula­
dığı gibi, son derece resmî törenler eşliğinde ger­
çekleştirilebilir veya son derece gayri resmî ola­
bilir (örneğin yalnızca bir hekimi ziyaretle sınırlı
kalabilir). Her iki durumda da, ne kurbanda ne
de ailesinde psikolojik bir etkinin dışında bir şey
olduğuna dair hiçbir kanıt yoktur.
Ruhban
ABD dahil pek çok tabakalaşmış toplumda,
din genellikle tam zamanlı profesyonel ruhba­
nın yönetimindedir. Şamanlar gibi rahipler de
cemaatleri ile doğaüstü arasında aracılık yapan
din uzmanlarıdır. Yine şamanlar gibi, rahipler
de Roma Katolik Kilisesi’nde günah çıkarma
ve komünyon gibi sıradan insanların yürüte-
meyeceği kutsal ayinleri yürütecek vasıfta sayı­
lırlar. Ama rahipler pek çok önemli bakımdan
şamanlardan ayrılırlar. Şamanlar krizleri vuku
buldukları anda çözümlemeye çalışır ve genel­
de aile grubu bağlamında işlev görürken; rahip­
ler ve ruhban sınıfının diğer vasıflı üyeleri, rit-
leri daha çok cemaatin bütünü için, düzenli ve
bir takvim çerçevesinde, kamusal bir forum ha­
linde yürütürler. Şamanlar grup içindeki etkile­
ri tedavi ve benzeri yeteneklerine bağlı bireysel
girişimcilerken, ruhbanlar sürekli bir örgüte da­
hildirler. Ruhbanın eğitimi, faaliyetleri, giysile­
ri, davranışları ve sorumlulukları, çok daha faz­
la kural ya da konvansiyon tarafından düzen­
lenme eğilimindedir; bu insanlar bir kilisenin
üyeleri olup bir kilise hiyerarşisi teşkil ederler.
Pek çok toplumda dinsel ve siyasal otorite örtü-
şür. Örneğin kimi vakalarda kilisenin başı aynı
zamanda devletin de başıdır. Başka toplumlar­
da siyasal ve dinsel örgütler birbirinden tama­
men ayrılmıştır. Herhangi bir ruhban mensu­
bunu ayırt eden bir başka yön, bireysel uygula­
yıcının aynı mesleği yürüten başkalarını da içe­
ren geniş ve oldukça kapalı bir tarzda örgütlen­
miş bir sistemin içinde yer almasıdır.
Kurumsallaşmış kilise ve ruhbanlara genel­
likle ileri derecede karmaşık ve tabakalaşmış
toplumlarda rastlanır. Karmaşık toplumlarda-
ki insanlar bireysel ya da toplu ayinleri uygula-
salar da, kurumsallaşmış bürokratik dinin top­
lumsal ve İktisadî tabakalaşmayı sürdürmedeki
önemi göz ardı edilemez.
D İ n v e K a y n a k Y ö n e t İm İ
Din, öngörülen bir eylem tarzını geçerli hale
getirerek insanlarla çevreleri arasındaki ilişki­
leri etkileyebilmektedir. Pek çok dinsel inanç
hatırı sayılır bir çevre bilgisini içerir ve ayinsel
gözetimler sık sık ekonomik üretim ve dağıtı­
mın başarısı açısından önemli olayları belirler
ve hatta tetikler. Kanada yerlilerinden Waswa-
nipi Cree leri için avlanmanın başarısı kendile­
rini besleyen hayvanlara karşı sorumlu davra-
mlmasma bağlıdır. Avcı ahlâkî yükümlülükle­
rini yerine getirmedikçe bir hayvanın kendisini
ona teslim etmeyeceği söylenir. Avcı öldürdüğü
hayvanların sayısını sınırlı tutmalı, aldığı her
şeyi kullanmalı ve hayvanın avlanması, kesimi
ve tüketimi sırasında kurumsallaşmış işlemleri
izleyerek av hayvanının bedeni ve ruhuna say­
gı göstermelidir.
Harvey Feit’e (1973) göre bu inanç ve pra­
tikler, Waswanipilerin çevre kaynaklarını kulla­
nış tarzında hayatî bir etkendir. Verimliliğin dü­
şük olduğu kutup-altı ekosistemde yaşadıkların­
dan, kaynaklarını dikkatle yönetmek durumun­
dadırlar. Waswanipi avcıları geyik ve kunduz
avlarını ve bu türlerin nüfus ve dağılımını, ba­
zı yıllar balık gibi seçenek oluşturan kaynaklara
yönelerek ve her mevsim farklı bir av bölgesini
kullanarak düzenlerler. Bu uygulamalar hayvan
nüfusunun her bir dönemsel avdan sonra birkaç
yıl boyunca genişlemesine olanak sağlar. Ger­
çekte, Waswanipi dinsel inanç ve ibadet biçim­
leri temel bir ekolojik ilkeyle bütünleşmektedir:
İnsanlar ve hayvanlar denge durumunu koruya­
bildikleri sürece hayatta kalabilirler.
Dinsel inanç ve ibadet biçimlerinin ekolojik
dengeyi gözetmesi kasıtsız bir biçimde de ger­
çekleşebilir. Labrador Naskapileri arasında av­
lanma stratejileri kimi zaman falla düzenlenir.
Besin kaynakları sınırlı olduğunda ve av hay­
vanlarını nerede bulabileceklerinden emin ol­
madıkları zamanlarda, Naskapiler genellikle şa­
mana danışırlar; o da avcının gitmesi gereken
yönü söyler. Cevabı, bir karibunun etleri sıyrıl­
mış omuz kemiğini kızgın kömürler üzerine yer­
leştirip kemikte oluşan çatlak ve yanıkları “oku­
yarak” kararlaştırır. Böylelikle avcılar yollarını
-yanık ve çatlakların gösterdiği yönlerde- rast­
lantısal olarak seçerler. Bunun sonucunda da,
av hayvanlarının özellikle verimli olduğu bir
alanda avlanılmaz ve avcılar hayvanların kaçın­
mayı öğrenebilecekleri belirli yollan izlemezler.
Bazı dinsel inanç ve adetler ilk bakışta kö­
tü bir uyarlanma gibi gözükebilir. Örneğin sı­
ğırların öldürülüp yenmesine ilişkin Hindu ya­
sağı açlığın egemen olduğu bir ülkede mantıksız
gözükür. Ama sığırlar üç aslî ürün üretmekte­
dir: pisliklerinden yakıt ve gübre elde edilir, tar­
laların sürülmesinde koşum gücü olarak kulla­
nılırlar (Harris, 1966). Kıtlık zamanlarında sı­
ğırların yenmesi, bir işsizin iş aramak için ihti­
yaç duyduğu arabasını satmasına benzetilebilir.
Kısa vadede arabanın (ya da sığırın) parası ya­
rarlı olabilir, ama uzun vadede bir geçim imkânı
yok edilmiş olacaktır. Dolayısıyla Marvin Har­
ris, açlık ve kıtlığın kronik olduğu bir bölgede
dahi sığırların öldürülmesine karşı tabunun ma­
liyet açısından etkin olduğunu ileri sürmektedir.
Pek çok Doğu Afrika halkının, -kolektif ola­
rak “sığır kompleksi” adı verilen- sığırlar karşı­
sındaki tutumu, Altıncı Bölüm’de de tartışıldı­
ğı gibi, benzer bir işlev görür. Bu, böylesi dinsel
yasak ya da tabuların kaynak yönetiminin zo­
runlu bir bileşeni olduğunu ileri sürmek anlamı­
na gelmez; yalnızca inanç ve ayinler bilgi içer­
mekte ve çevresel etkileri olan davranış tarzları­
nı teşvik etmektedir (Rappaport, 1979). Micha-
el Dove’un (1988, s.17). Endonezya konusunda
yazdığı gibi, “Köylülerin çevreyi geleneksel kul­
lanımları incelendiğinde, genellikle -ekseriyetle
ayin terimiyle ifade edilen- makûl kullanım ve
muhafaza ilkeleri içerdikleri görülür.”
Dinsel inançlar gibi, ayinsel devirler de in­
sanlarla kaynakları arasındaki ilişkileri düzen­
lemede önemli işlevler görürler. Örneğin Ame­
rika Güneybatısındaki Pueblo yerlileri bir bi­
reyin yaşamındaki önemli olayların çoğunu ve
bütün büyük dinsel festivalleri cemaat içinde­
ki besin mübadelesiyle kutlarlar. Öngörülemez
iklim, toprağın değişken niteliği ve (bir aile
bolluk içinde yaşarken bir diğerinin zorluklar­
la karşılaşabildiği) toplumsal sahne göz önün­
de bulundurulduğunda, bu pratikler bütün bi-
 ÖRNEK OLAY
Maring “ Rumbim Dikimi”
Böylesi düzenleyici ayinsel sistemlere verilebilecek
en iyi örnek, Yeni Gine yaylalarındaki Maringlerinki-
dir. Roy Rappaport (1967) bugün artık bir klasik ola­
rak kabul edilen incelemesinde, domuzların ayinsel
boğazlanışının, yere! topluluklara hayatî zamanlar­
da protein sağlayan ve nihaî olarak Maring gruplan
arasındaki toprak dağılımını düzenleyen bir yeniden
dağıtım mekanizması olarak işlediğini göstermiştir.
Maringler merkez yaylalarda yaşayan, yamaç tar­
laları eken ve birincil et kaynağı olarak yarı evcilleş­
tirilmiş domuzları yetiştiren bahçe tarımcılarıdır. Bes­
lenmelerinde aslî olan ve potansiyel olarak kıt olan
ikinci unsur, yani domuzlardır. Dahası, domuzlar aşı­
rı çoğaldıklarında Maring geçiminin temelini tehlike­
ye sokmaktadırlar; çünkü esasen insanlarla aynı bah­
çe ürünlerini yerler.
Maring’ier müzmin savaşçılardır. Komşu grup­
lar sık sık, gruplardan biri ata topraklarından sürüle­
ne dek kavgaya tutuşurlar. Bu durumda kazananlar
“rumbim dikimi” denilen bir ayin uygularlar. Her er­
kek elini rumbim bitkisi üzerine koyar ve atalara şöy­
le seslenilir:
Kavgadaki yardımlarınız ve topraklarımızda kal­
mamızı sağladığınız için teşekkür ederiz. Topra­
ğımıza dikerken ruhumuzu rumbime yerleştiri­
yoruz. Bu rumbimi kollamanızı diliyoruz sizden.
Şimdi sizin için domuzlar öldüreceğiz, ama sayı­
ları azdır. Gelecekte, çok domuzumuz olduğun­
da, size yine domuz eti vereceğiz ve rumbimle-
ri söküp bir kaiko (domuz festivali) düzenleye­
ceğiz. Ama size ödeme yapacak kadar çok do­
muzumuz olana dek, rumbim toprakta kalacak.
[Rappaport, 1967, s.23-24]
Bu törene birkaç domuzun boğazlanması eşlik
eder. Bu hayvanlar atalara adanır ve etleri askerî
yardımlarına karşılık grubun müttefiklerine dağıtılır.
Bunu bir ateşkes izler. Kaiko düzenlenene ve rum­
bim sökülene kadar grup kavgaya giremez. Maring­
ler bu ayinler tamamlanana kadar atalarına ve müt­
tefiklerine olan borçlarını tam olarak ödemedikleri­
ne, bu nedenle daha fazla askerî yardım alamaya­
caklarına inanırlar. Rappaport, bu savaş tabusunun
savaşları sınırlamakla bölge nüfusunun tehlikeli bi­
çimde düşmemesini güvence altına aldığını öne sür­
mektedir.
Bu sistemin dinamiği yerel düzlemde belirgin­
dir. Rumbimler sökülmeden önce bir kabile yeterin­
ce domuz yetiştirmelidir. Yer uygunsa Maringler bu­
nun beş yıl kadar süreceğini söylerler. Eğer yer kö­
tüyse, bu bazen on ile yirmi yıl kadar sürebilir. Ko­
tu bir yer, sık sık olagelen talihsizliklerin insanların
çok sayıda domuz öldürmesini gerektirdiği yerdir?
Ayin, grup üyeleri yaralandığında ya da hastalandı­
ğında, onlara ve ailelerine domuz eti yedirilmesini
gerektirir; bu en fazla ihtiyaç duydukları anda kişi­
ye yüksek nitelikli protein sağlayan bir uygulama­
dır. Ama kötü bir yerde dahi domuzların sayısı za­
manla artar. Sürülerin boyutları genişledikçe, daha
fazla besine ihtiyaç duyarlar ve kadınlar domuzla­
rın bakımında daha fazla enerji harcamak durumun­
da kalır. Bu durum dayanılmaz bir hale geldiğinde
ve domuzlar gerçekten besin için insanlarla rekabe­
te başladığında cemaat normal olarak bir kaiko dü­
zenleme kararı alır. Tören rumbimlerin sökülmesiy­
le başlar ve genelde ziyafetler, düğünler kabile müt­
tefikleriyle birlikte yıl boyu sürer. Törenler yığınsal
bir domuz kurbanıyla ve etlerin bütün bölgedeki ka­
bilelere dağıtılmasıyla son bulur. Bir grup bu ayin­
sel çevrimi tamamladığında yine savaşa girişmekte
ve yeni bölgesel kaymalar, nüfusun yeniden dağılı­
mı ve besin kaynaklarının manipülasyonu çevrimini
başlatmakta özgürdür.
reylerin yıl boyunca zaman zaman bol miktar­
da yiyecek bulmasını sağlar.
Ancak en önemli yeniden dağıtım mekaniz­
ması rastgele ayinlerle değil, her yıl aynı güne
denk düşen zamana bağlı ayinler aracılığıyla
gerçekleşir (Ford, 1972). Bu ayinler çoğunlukla
hasatları zayıf olan ailelerin yiyeceksiz kalma
olasılığının en yüksek olduğu kış sonuna denk
düşer. Bazı azizlerin günlerinde şölenler düzen­
lenir ve damlardan aşağıdaki insanlara yiye­
cek ve giysiler atılabilir. Pueblo grupları böyle­
likle ayinsel kutlamalarına bir çeşit refah siste­
mini de dahil etmişlerdir. Richard Ford (1972)
bu sistemin ürün fazlasına bağlı olduğunu ve
gerçek bir kıtlığa karşı toplumun çevreden ge­
ri beslenmeyi de içeren başka mekanizmalara
dönmesi gerekeceğini belirtmektedir.
Onuncu Bölüm’de Bali su tapmaklarının ta­
rımdaki ekonomik rolüne değinmiştik. J. Step-
hen Lansing (1 9 9 1 , 1995) gözleyici rahipler
ve ayin uzmanlarıyla birlikte bir su tapmakla­
rı hiyerarşisinin, binlerce çiftçiyi etkileyen kar­
maşık bir su tutumu ve dağıtımı sistemini ko­
ordine ettiğini bulmuştur. Çiftçiler yıl boyun­
ca çeşitli tapmaklarda düzenlenen ayinlere ka­
tılır ve aynı zamanda, suyun elde edilebilirliği,
zararlılar, ekim programları ve hasat zamanla­
rını kendi aralarında tartışır. Rahipler iki zor­
layıcı etken -su paylaşımı ve zararlıların dene-
tim i- arasındaki alışverişi göz önünde bulun­
durarak kararları kolaylaştırırlar (1995, s.93).
Önderler ana tapmakta toplanıp ekime başla­
nacak uygun zamanı saptarlar. Bu karar, çift­
çilerin ayinler için toplandıkları bir yerel su ta­
pmakları hiyerarşisi içinde aşağıya doğru ak­
tarılır. Bir boşaltma havzasındaki bütün çift­
çiler aynı anda ekim yaparlarsa, aynı zaman­
da hasat da yapabilirler; bu durumda çok geniş
bir arazi ertesi ekime dek nadasa bırakılacak­
tır. Bu ara zararlı denetimi için hayatî önem­
dedir. Eğer bütün tarlalar aynı anda su altında
bırakılır ya da ayrık otları aynı anda yakılırsa,
çok sayıda zararlı aynı anda itlaf edilmiş olur;
eğer eşzamanlılık sağlanamazsa, pirinç zararlı­
ları komşu tarlalara geçip ertesi yılın ürününü
olumsuz biçimde etkileyebilecektir. Bu çerçeve­
de tapmak ayinleri hasat ve sulamayı eşzaman-
lılaştırma araçlarım sağlamaktadır.
DİNİN PSİKOLOJİK VE
TOPLUMSAL-SİYASAL İŞLEVLERİ
Dinsel inanç ve ayinler kaynaklarla baş etme
yollarından fazlasını sağlamaktadır. Hayatın
ve ölümün anlamını da açıklarlar. Din, varo-
luşsal sorulara cevap vererek, her hayatı ka­
çınılmaz olarak bekleyen acı ve düş kırıklıkla­
rıyla baş etmek konusunda psikolojik ve başka
yollardan insanlara yardımcı olur; somut dene­
timlerinin karşılayamayacağı kesinlik ihtiyacı­
nı karşılar. Din yalnızca kişisel düzlemde işler­
lik göstermez. A. R. Radcliffe-Brown (1952),
Emile Durkheim ve M ax Weber’in yolunu iz­
leyerek, dinin temel işlevinin toplumu bütün­
leştiren temel toplumsal değerleri kurumsal­
laştırmak, kodlamak, doğrulamak ve takviye
etmek olduğunu öne sürmüştür. İnsanlar din­
sel simgeler ve bunların manipülasyonuyla yal­
nızca kimi inançları kabul etmeyi öğrenmekle
kalmamakta, bu inançları toplumsal açıdan et­
kin biçimlerde dışavurmayı da öğrenmektedir.
Din, yönetişim biçimleri, toplumsal hiyerarşi­
ler, görenek kodları ve ahlâk aracılığıyla top­
lumsal ve ahlâkî düzeni geçerli kılar. Din genel­
likle statükoyu koruma işlevi görmekle birlik­
te -devrimci hareketler ve din esinli savaşlarda
gördüğümüz gibi- toplumsal değişimi meşru­
laştırmakta da kullanılabilmektedir.
Din ve Bireysel Başetme
Malinowski’nin gözlemine göre, “Din spekülas­
yon ve tefekkürden, ya da yanılsama veya yan­
lış değerlendirmeden değil, insan hayatının ger­
çek trajedilerinden, insan tasarımlarıyla gerçek­
lerin çatışmasından doğar” (1931, s.99). Dinler,
insan deneyiminin bazı dayanılmazlıklarına ce­
vaplar sağlayarak kaygıyı azaltır: Neden acı çe­
kiyoruz? Neden ölüyoruz? Neden doğal afetlere
uğruyoruz? Din bir anlam sistemi -insan varolu­
şu üzerine bir düşünme tarzı- sağlamanın yanı-
sıra, hayatın genellikle korkutucu olan belirsiz­
likleriyle baş etme konusunda kesin ve gelenek­
sel yollar da buyurur. Örneğin Trobriand Ada­
lılar, gelişkin balıkçılık ve denizcilik yetenekleri­
ne karşın, uzun okyanus yolculuklarına çıkma­
dan önce büyüsel-dinsel ayinler gerçekleştirirler.
Gündelik balıkçılık seferleri için bu ayinlere ge­
rek duymazlar, ama kırılgan bir kanoda uzun
bir açık deniz yolculuğu tehlikeli bir serüvendir
ve ayinler kaygılarını yatıştırmaya yarar.
Kaygının azalması salt daha huzurlu bir ruh
durumundan ibaret değildir. Pek çok hastalı­
ğın iyileşmesinde hastanın tutumu en az tıbbî
tedavi kadar önemlidir; kaygının azalması ki­
şinin iyileşme inancını güçlendirip dengeyi sağ­
lığına kavuşmaktan yana çevirebilir. Aynı bi­
çimde, korkudan felce uğramış bir müretteba­
tın tehlikeli bir kano yolculuğunu tamamlama
olasılığı, İlahî takdirin korumasına güvenen bir
mürettebattan daha düşüktür. Aynı şey savaş­
çılar için de söylenebilir; “Tanrı en ağır silahla­
ra sahip olanların yanındadır” yolundaki alay­
cı gözleme karşın, kabileden en modernine ka­
dar her askerî örgüt, savaşma kararlılığını pe­
kiştirmek için adrenalin yükseltici ideoloji ve
ayinlerden bolca yararlanır.
Toplumsal Bütünleşme
Dinin psikolojik işlevlerinin yanında en temel
toplumsal işlevlerinden birisi, insanları düzenli
aralıklarla bir araya getirmesi ve böylelikle ile­
tişim ve işbirliği hatlarını sürdürmesidir. Çoğu
dinsel ayin insan gruplarını gerektirir. Mbuti
Pigmelerin molimosunda., Hıristiyan ve Müslü­
man cemaatlerin haftalık buluşmalarında, hat­
ta Azteklerin bir zaman tanrılarını yatıştırmak
için uyguladıkları tüyler ürpertici törenlerde,
insanlar bir araya gelirler. Buluşmalarının açık
amacı bir ayini gerçekleştirmek ya da bir ide­
olojiyi doğrulamaktır, ama bir aradayken, bir
dizi toplumsal ve ekonomik faaliyeti de ger-
çekleştirebilirler. Bütün M üslümanlara farz
olan hayatı boyunca bir kez Mekke’yi ziyaret
etme ya da hac geleneği, her yıl aynı zamanda
bir milyondan fazla mümini kutsal bir yerde
bir araya getirir. Bu devasa toplantının siyasal
ve ekonomik anlamları da bulunmaktadır. Bu
süreçte yalnızca ticaret yapılmakla kalınmaz,
farklı ulusal ve siyasal varlıkların üyeleri tema­
sa geçer, fikir alışverişinde bulunur ve toplum­
sal ve siyasal özlemlerini pekiştirirler. Ne yazık
ki, bütün dinlerde ortak olan insanların düzen­
li bir araya gelişi, hastalıkların yayılmasına da
katkıda bulunmaktadır. (Bkz. “Din ve Hastalı­
ğın Yayılması” başlıklı çerçeve, s.462)
Çatışmaların Azaltılması
Akrabalar, eşler, erkeklerle kadınlar, yöneti­
ciler ve yönetilenler arasındaki toplumsal rol
ve ilişkilerdeki gerginlik ve çatışma potansiye­
li her toplumda mevcuttur. Tartışma çıktığın­
da, din anlaşmazlık noktalarını yapılandırma-
 Bulgaristan Şuman’daki merkez
camide toplanan kadın ve
erkekler, komünist rejimin çöküşü
esnasında Türk toplumunun içinde
bulunduğu kötü duruma tepkilerini
gösteriyorlar.
(Fotoğraf Fevzi Ömer)
ya yarar ve ardından da, seçilen hareket tar­
zı ne olursa olsun, bütün katılımcıların cemaa­
tin bütünü için geçerli sayabileceği ortak bir ze­
min temin eder.
Kimi zaman ayinler, kişi uzlaşmaz toplum­
sal yükümlülükler arasında sıkışıp kaldığında
ya da bir bütün olarak toplumsal düzenin ahlâkî
normları belirli grupların çıkarlarıyla çeliştiğin­
de ortaya çıkabilecek çatışmaları yönlendirmek­
te ve denetim altında tutmakta kullanılır.
Çatışma ritleri hem toplumsal birlik bağla­
rını hem de bu bağların doğasındaki gerilimle-
ri açıkça ifade eder. Sudan Şillukları arasında
tahta geçme ayini rakip akraba grupların yer­
leşimleri arasındaki yüzeysel çatışmaları dra­
matize eden bir çatışma ritidir. Daha derin bir
düzlemde ise, belirli bir akraba grubundan ve
yerleşimden gelen bir prensin Şilluk birliğini
temsil etme iddiasından kaynaklanan çelişkile­
ri de temsil eder. Yeni kral göreve başlamadan
önce rakip gruplar temsilî bir savaş sahnelerler.
Bir ordu Şilluk birliğinin simgesi Nyikang sure­
tini taşır; diğerinin saflarında seçilmiş kral var­
dır. Suretli ordu kralı klanının elinden alıp baş­
kente götürür. Burada tahta oturur ve Nyiki-
ang ruhunun bedenine girdiği söylenir. Fiziksel
ve simgesel olarak akraba ve izleyicilerinden
ayrılan yeni kral, hizip bağlılıklarının üzerine
yerleştirilmiştir. Bu türden ayinler, toplumsal
gerilimlerin kaynaklarıyla yüzleşmek yoluyla
işbirliğini geliştirmeye ve çelişkileri hafifletme­
ye yardımcı olur.
Toplumsal Denetimin Geliştirilmesi
Her din, doğru ve yanlış davranış tarzlarını ta­
nımlayan ve hataya düşenlere karşı yaptırımlar
düzenleyen bir ahlâk sistemidir. Davranışın ah­
lâkî standartları doğaüstü bir otoriteyle donatıl­
dığında, buna bağlı değer ve gerekler daha zor­
layıcı hale gelir. Örneğin Kutsal Kitap Tanrı’nm
buyruklarına karşı gelenleri bekleyen sert ceza­
ları en ince ayrıntılarına kadar betimlemekte­
dir. Başka inanç sistemlerinde hatalı davranışla­
rın ata ruhlarının öfkesini uyandırdığı düşünü-
 İN SA N
Din ve Hastalığın Yayılması
İster virü sle r söz ko nusu olsun ister daha b üyük or­
g an izm alar, b u la şıcı h a sta lıkla rın ya yılm a sı için b ü ­
yü k nüfuslar gerekir. Ç ün kü küçük nüfuslar söz ko n u ­
su old uğ un d a ya b u laşıcı h a sta lık önce nüfusun ta ­
m am ını yo k ederek ard ın d an kendisi de yo k olur, ya
da in sa n lar h a sta lıkla m ücadele edecek bir b a ğ ışık ­
lık siste m i g eliştirir. Ö zellikle farklı yerlerden çok s a ­
yıd a in sa n ı bir araya getiren dinsel ve sile le r b u la şı­
cı h astalıkların g elişm e ko şu lların ı beslerken, b irey­
leri tecrit eden ya da sın ırları kapatan dinsel g erek­
ler b u laşıcı h astalıklara karşı bir engel oluşturur. Bazı
d inse l p ratikler g enetik ya da yetersiz beslenm eden
k a y n a k la n a n h a s ta lık la ra neden o la b ilir. Ö rn eğ in ,
A B D ’nin ku ze yd o ğ u su n d a ki A m işle r a ra sın d a , içe v-
lilik önem li oranda sakatlığ a yol açm ıştır; İsra il’deki
S iya h İbran î cem aatin vejetaryen bir beslenm e düze­
niyle yetiştird iğ i çocuklarda büyüm e bozuklukları ve
yetersiz beslen m eye bağlı h a sta lık la r sık ça görülür
(Reynolds & Tanner, 1995).
13 4 8 ’de hıyarcıktı veb a A vrup a’yı etkisi altın a a l­
d ı; tahm inlere göre h a sta lık nüfusun üçte b irinin ö lü ­
m üne yo l açtı. V eb a b aşlangıçta fare pirelerinden b u ­
laşıyo rd u , an cak son raları zatürreeye dönüştü (dam ­
la cık en feksiyon uyla b u la şır hale geldi). V eb an ın in ­
san ların kötülüğüne karşı T a n rı’mn bir cezası olduğu
d üşü nü lüyord u. Bazı s iv il otoritelerin yo lcuları uzak
tutm a ya da karan tin aya alm a çab aları bu ölüm cül
h astalığa karşı etkisiz kald ığ ınd an , in sanların d in se l
a çık la m a ve tep kileri d e steklem esi neredeyse k a ç ı­
n ılm azd ı. K ırb açlıla r (Flagellarıt) o larak a d la n d ırıla n
aşırı Protestan b ir grup, kefaret için kentleri d o laşıp
destek b uld u kları b ü yü k ka la b alıkla rın önünde ke n ­
d ilerin i şid d e tli b içim de kırb açlam aktaydı. Çok s a y ı­
EKOLOJİSİ
da in san bir araya to p la n d ığ ın d a zatürreeli veba d a ­
ha h ız la y a y ıld ığ ın d a n , a slın d a tö v b e k a rla r d o la ş ­
tıkça h a sta lığ ı da yayıyo rlard ı, isveçli Aziz Bridget -
b aşka şeylerin yan ı s ır a - özel ayin le r d ü ze nlen m e si­
ni sa v u nm a kta yd ı; çok sayıd a in sanın bin araya g e l­
m esi ise , tab ii ki h astalığın ya yılm a sın ı k o la y la ştırı­
yordu. D iğer taraftar P ap a V I. elem ent 1 3 5 0 ’de bir
a f ilan ederek R om a’ya gelen h erkesi b a ğ ışla y a c a ­
ğ ın ı vaat etti; “bütün A v ru p a ’dan çok sa y ıd a in s a ­
nın buraya gelip sonra da evlerine döndüğü, b öyle­
lik le de e n fe ksiyo nun önceden g örülm ediğ i yerlere
ta şın d ığ ı tahm in e dilm ektedir” (Reynolds & Tanner,
19 9 5 , s.2 6 8 ). V eb an ın tem as yo luyla bulaştığı ancak
17 . ve 18. yü zyıllard a açıkça a n la şıld ı ve uygun ö n le ­
yici tedb irler a lın d ı.
Hac yo lcu lu kla rı da h astalıkların y a yılm a sın a ve ­
s ile o la b ilm e kte d ir. En b üyük hac yo lc u lu kla rın d an
olan M ekke ziyare ti s ık s ık kolera sa lg ın la rın a yol
açar. 18 6 3 ’te h acılar H in d ista n ’dan M ekke’ye kolera
ta şım ıştı; hesap lara göre bu dönem de 90 bin hacının
üçte birin in ölm üştür. Daha sonra h astalık, ülke le ri­
ne dönen h a cıla r tarafın dan M ezopotam ya, S u riye ,
Filistin ve M ısır’a ta şın d ı. Yakın zam an önce N ijerya­
lI h acılar a rasın d a p atlak veren küçük bir salg ın , 300
kad arın ın ölüm üne yol açtı. Hava yolculuğu sorunu
a ğ ırla ş tırm ış tı^ geçm işte b ir h astalığ ın kuluçka d ö ­
nem i h a cıla r M ekke’ye ulaşm adan so n a eriyor, h a s­
talığ a ye n ik düşenler ölüyor, u la şa n la r ise bir ölçüye
kadar b a ğ ışık lık g eliştirm iş oluyo rlardı. H in d istan ’da
en önem li Hindu h acları kotera salg ın la rıyla da eşza­
m anlıdır. 18 79 ile 19 5 0 a rasın d a G anj ırm ağı k ıy ıs ın ­
da ya p ıla n b ü yü k d in se l to p lan tıların her b irin i bir
kolera s a lg ın ı izle m iştir (R eynolds ve Tanner, 1995).
lür. Atalar, ruhlara karşı yükümlülüklerini yeri­
ne getirmeyen kişi ya da yakın akrabalarına kar­
şı toplumsal yapıyı bozacak davranışlarda bulu­
nanların başına çeşitli uğursuzluklar getirebilir.
Değişimin Meşrulaştırılmasi: Diriliş
Dinsel inanç ve ayinler toplumsal değişimin
araç ya da kaynaştırıcıları olabilir. Kimi za­
manlar bir toplum içindeki zorlama ya da ge­
rilim öylesine artar ki, çatışma ve istikrarsızlı­
ğı denetlemek mümkün olmaktan çıkar. Dinsel
diriliş hareketleri -değişen kültürel ihtiyaçlara
karşılık gelecek bir ideoloji inşâ etmeye yönelik
bilinçli çabalar- genellikle toplumsal patlama­
ların ardından ortaya çıkar. Anthony Wallace
bunu şöyle açıklar: “Toplumlar sonsuza dek is­
tikrarlı kalamaz; siyasal devrimler ve iç savaşlar
tarafından parçalanır, kültürel değişimlerle alt
üst olur, istila ve kültürleşme altlarını oyar. Ör­
gütlü olmayan toplumlarda genellikle reformcu
dinsel hareketler ortaya çıkar; tutucu olmaları
bir yana, bu hareketler mevcut kurumlara kar­
şı da kökten biçimde yıkıcıdırlar” (1966, s.30).
Örtülü de olsa bu türden diriliş hareketlerinin
öncelikli hedefi, toplumu yeniden örgütleyerek
çatışmayı çözümlemek ve istikrarı sağlamaktır.
Bu hareketler genellikle bir toplumun kendisini
yok etme tehdidi içeren dış kuvvetler karşısında
uyarlanmasında önemli bir işlev görür.
Antropologlar genellikle Batı kültürünün
öteki toplumlar üzerindeki zorlayıcı etkisinin
tanığı olduklarından (hatta kimi zaman bun­
da etkili olduklarından), yerli diriliş hareketle­
ri üzerine geniş bir antropoloji yazını mevcut­
tur. Örneğin 1 8 8 0 ’lerin sonlarına doğru, ba­
tı ABD yerlileri arasında Hayalet Dansı ortaya
çıktı. Wovoka adlı bir yerli tarafından siyasal
olmayan bir dinsel öngörü olarak ortaya atılan
Hayalet Dansı, ölü yerli ataların kısa sürede ge­
ri dönüp beyazların teknolojisine el koyacağını
ve bütün beyazların büyük bir patlamayla aynı
anda yok olacağını anlatmaktaydı. Bu dans kı­
sa sürede pek çok yerli kabilesi için bir toplan­
tı çağrısı niteliği kazandı; ölü ataların geri dö­
nüşü güçlerini öylesine arttıracaktı ki, kesinlik­
le beyazları sayıca çok geride bırakacaklardı.
Özellikle Sioux savaşçıları ABD ordusuna mey­
dan okumaya cesaretlendirildi: Kurşun geçir­
mez olabilmek için yalnızca Hayalet Dansı yap­
malarının ve özel gömlekler giymelerinin yeter­
li olacağı söyleniyordu. Birkaç yıl süren akm
ve karşı akmların ardından, son kalan 200 Si-
oux 29 Aralık 1890 günü Güney Dakota’daki
Wounded Knee’de öldürüldü (Mooney, 1965).
Bazı inanç sistemleri karşıtlaşmalardan ka­
çınma yanlısıdır, basıları ise ayaklanma yanlı­
sı. Her iki halde de, istikrarsız ve çatışmalı bir
toplum yeni bir dünya görüşünü ve bunun için­
de kendi yerini tanımlamak için eski ve yeni
simgelerin bir karışımını kullanır.
Gerek Hıristiyanlık gerekse İslâmm köke­
ninde diriliş hareketleri yatar. Her ikisi de kül­
türel ve toplumsal huzursuzluk ortamında or­
taya çıkmış, her ikisi de izleyicilerini, ütopik
bir toplumsal düzen inşâ etmek, zamanı etkile­
yen yanlışları düzeltmek üzere harekete geçir­
mişlerdir. Hıristiyanlık, bir imparatorluk gücü
olan Roma tarafından yenilgiye uğratılmış bir
halkın içinde ortaya çıktı. Hareketin bundan
sonraki yönelişi, kendinden önceki ve sonra­
ki diğerlerinin yönelişine benzemektedir: Görü
sahibi bir önder, temel erdemlere dönüşe yapı­
lan vurgu, kurumsallaşmış dinsel yapının aşıl­
ması ve zulüm karşısında zafer... Aslında zu­
lüm ve baskı maruz kalanların haklılığını ka­
nıtladığından, diriliş hareketlerinin nihaî başa-
 Ö R N E K O LAY
Haiti’nin Vodoun Kilisesi
H a iti’nin V od ou n d in in d e , Bizango adı ve rile n g izli
dernek a racılığ ıyla to p lu m sal denetim i destekleyerek
dinin hayatın bütün yön lerin e rehb erlik eden b ir dizi
in an ç sağ la d ığ ın ı göreb iliriz. Bu süreçler salt bir to p ­
lu m sa l düzeni sürdürm e m ekanizm asın dan çok daha
fazla şeyi ortaya ko ym aktad ır: D oğal dün yanın doğ a­
üstüyle, d inin b üyüyle n a sıl k a yn a ştığ ın ı; dinin n a sıl
tıp uyg u lam asın ın tem elini o luşturab ile ce ğin i ve g u­
rurlu b ir h alkın n a sıl ataların ın in an çları a ra cılığ ıyla
kim likle rin i ko ru ya b ild iğ in i g österirler. V o d o u n (ge­
n e llik le “v o d o o ” denir) p e k az a n la ş ıla b ilm iş tir ve
gen ellikle çok o lum suz bir çağrışım ları vardır. Gerçek
çok daha az ko rkunç ve daha ilginçtir.
Haiti 1 7 9 1 ’e dek zengin b ir Fransız sö m ürg esiydi.
Kölelerin in an ılm az ağır ko şu lla rd a çalıştığı p la n tas­
yo n lar bol m iktarda şek e r üretiyordu. Batı A frika’dan
ithal ed ilen kö leler ö yle sin e yü k se k ölüm oranlarıyla
karşı ka rşıya yd ı ki, sü re kli o larak ye n ile riyle takviye
edilm ekteyd iler. Fransız yön etim in in son y ılın d a , 150
binin üzerinde köle ithal e d ilm işti (D avis, 1988, s.2 5 ).
K öleler pek çok farklı toplum ve yaşam tarzından g e l­
m ekteydi. A raların d a çöm lek yap ım cıları ve b aşka za­
naatkarlar, çiftçiler, soyd an şefler, s av aşçılar, şifacı-
lar, büyücüler ve rah ipler vardı. Doğrudan söm ürge
yönetim ine anid en son veren 17 9 1 Haiti d evrim i, ta ­
rihteki ilk b aşarılı köle a yak la n m a sı ve dün yanın ilk
siyah cum huriyetinin d o ğ u şun un h a b e rcisiyd i. D ev­
rim, p lantasyon sistem in e de son verip ülkenin h in ­
terlan d ın ı özgürlüğüne yen i kavu şm u ş kö lelerin ye r­
leşim in e açtı (bunların çoğu yurtların dan yen i g etiril­
m işti). Bu b akım d an V o d o u n d in i, Ye n i D ün ya’da kö k
salan Afrika m irasının b ir görünüm üdür.
H aiti’nin kırsa l nüfusu için de V o d o u n ’a in a n a n la r
çoğunluktad ır; V od ou n K ilis e s i’nin K ato lik K ilis e s i’yle
g e rilim li b ir iliş k i s ü rd ü rd ü ğ ü ke n t m erk e z le rin d e
de s a y ıla rı ep ey fazlad ır, in an ç s iste m in in çe k ird e ­
ğ in i, loa denen ruhların T a n rı’nın çoğul tezahürleri
olduğu in a n ışı oluşturur, in a n a nla r denizin efe n d isi
Agvve’y i; ateş ve m adeni elem entlerin ruhu O g oun ’u;
am a aynı zam anda a şk tan rıçası Erzulie ’y i; ölülerin
ruhu G hede’y i; g ökcisim leri a ra sın d a ki iletişim in ru­
hu Legba’yı ka b u l ederler. W ade D a v is’e göre, “A s lın ­
da V o d o u n istle r bütün h ayatın, bütün m a d d î n e sn e ­
lerin, hatta soyut süreçlerin T a n rı’nın ku tsa l ifadeleri
olduğunu içtenlikle kab ul ettiklerin den , yüzlerce ba­
ya sayg ı gösterirler” (1988, s.4 7). Böylece T a n rı, de­
va sa b ir p anteonun zirvesin de en yüce kuvvet o la rak
durm aktadır, am a uzaktır; kişi g ü n d e lik o larak ruhlar­
la etkile şim içindedir.
V odoun ya ln ızca bir dizi tin se l inancı ka p sam a k­
la kalm az, ayn ı zam anda b ir ya şa m tarzı da te lk in
eder. Aynı zam anda b ir a h lâk düsturu, bir felsefe, in ­
san do ğ asın a ilişk in bir görüştür. “ Bir H ıristiyan ya
da Budist toplum dan söz e d ile b ild iğ i gib i ko laylıkla
bir V odoun toplum dan söz edeb ilir. [Vodoun] d ü n ya ­
sın d a b ir b ütün lük vardır: S an at ve m üzik, ş a rk ıla r ve
folklorun sözel aktarım ına dayalı b ir eğitim , karm a­
ş ık bir tıp siste m i, yerlilerin d avranış ve a h lâ k ilk e le ­
rine dayanan b ir a dalet siste m i” (D avis, 19 8 8 , s.4 3).
V o d o u n , in sa n ları g ü nd e lik h ayatlarından so yu tla n a ­
m az; kutsal ve d in d ışı birdir.
Cem aatin sü re kli bir dengesi vard ır; so run lar ve
sorun ya ratan lar houngan ve mambo ya rd ım ıyla yola
getirilir. K arm aşık bir tin se l kavram lar d izisin i yo rum ­
layıp karm aşık ayin le ri yerine getirm ek üzere, m an e vî
önderler olarak V odoun rahip ve rahibelerine baş v u ­
rulur. Bu kişile r cem aat sağ lığ ın ı ye n ide n sağ la m a k,
geleceğe iliş k in kehanette b u lu n m ak ve toplum u kö­
tülüklere ve büyücülere karşı ko rum ak için törenleri
yön eteb ilirler. A n cak diğer büyücülerin e tkisin e kar­
şı ko yab ilm e k için g en e llikle profesyonel büyücü bo-
kora başvurulur.
Pek çok b akım dan rah ibin antitezi olan bokor,
bir efsunlar, ik sirle r, tozlar ve doğ aüstü v a rlık la r y ı-
 Vodoun törenlerinde,
bir ya da daha fazla birleşmeyi
sağlamak üzere, loa ruhları
çağrılıyor.
(Steve Winter/Black Star)
ğınına hükmeder. Zarar veren her kuvvetin karşısın­
da tedavi eden bir başkası vardır ve bunun tersi de
geçerlidir. Her ikisi de ötekine ihtiyaç duyduğundan,
h oung an ve bokoru n rolleri kaynaşmıştır; her dinsel
tören büyüyü gerektirir ve ho u n g a n m komutası altın­
daki /oonın ya da ruhların bilgisi olmadan büyü tek
başına değersizdir. B okordan korkulabilir, hatta nef­
ret de edilebilir, ama o cemaatin aslî bir üyesidir.
Zombi ya da “yaşayan ölüler” inancı bu ideolojik
bağlamda anlaşılmalıdır. Sözcük muhtemelen Kongo
dilindeki n zam b i ya da “ölü kişinin ruhu” kavramın­
dan türetilmiştir. Hayatla ölümün, iyilikle kötülüğün
güçleri ve bunların rahip ve büyücülerin kişiliğindeki
beşerî dışavurumları arasındaki etkileşim Vodoun ve
zombileşme korkusunu güçlü bir toplumsal kuvvet
haline getirmektedir. Yeterince usta ise b o k o r güçlü
efsunlar uygulayıp hayvan biçimine girmekten daha
ötesini de yapabilir; iki zombi biçimi yaratabilir. Bun­
lardan biri b o k o ru n sattığı ya da yakaladığı, sonsuza
kadar yeryüzünde dolaşmaya yazgılı insan ruhudur.
Daha bildik olan İkincisi “yaşayan ölü”dür; büyücü
tarafından mezardan kaldırılıp bir köle olarak yöne­
tilir. Zombîler, cam gibi boş gözler, belirgin bir irade
ve duygu yoksunluğu ile temsil edilen uysal doğala­
rıyla ayırt edilir. Zombilerden korkulmaz; eski ben­
liklerinin sefil kalıntıları olarak görülürler. Korkulan,
zombileşmektir. Kavramın güçlü bir toplumsal dene­
tim aracı olmasının nedeni budur.
Atalar (veya azizler ya da tanrılar) ile ölümlü­
ler arasında aracı görevi gören (Vodoun Kilisesi’nin
m a m b o , h o u n g a n ve b o ko A arı veya Hıristiyanlık, Ya­
hudilik ve Islâm dinin rahip, haham ve mollaları) bü­
yük erk sahibi bir konumdadırlar. Toplumsal denetim
aracı işlevi görürken, muazzam güçlerini dinselden
çok dünyevî amaçlar için kullandıkları da olur (Boyd
ve Richardson, 1991). Haiti’de Duvalier rejiminin dev­
rilmesinde, halkın devletin hizmetindeki b iza n g o ör­
gütü ve yarı gizli paramiliter Tonton Macoute üyeli­
ği aracılığıyla rejime bağlanan h o u n g a n la ra duydu­
ğu öfkenin payı büyüktü. Öte yandan Iranlı mollalar,
Şah’m 1979’da devrilmesinden sonra ülkeyi etkin bi­
çimde yönetmektedirler. Kudretlerini, dünyevî bir yö­
neticinin yapabileceği kadar etkin biçimde kullanır­
lar; ama zaman zaman yönetimlerinin dinsel doğası
ön plana çıkar. Yalnızca İran’ın yasalarını İslâmî öğ­
retiye sıkı bir uyum sağlayacak şekilde değiştirmek­
le kalmamışlardır; mutlak önder Ayetullah Humeynî
de ülkeyi Irak’la savaş konusunda harekete geçirmek
için islâmın çağrısından bolca yararlanmıştır. Bu sa­
vaşta iranlılar imanları için şehadet mertebesine eriş­
meye çağrılmışlar, yarım milyona yakın kişi bu çağ­
rıya uymuştur.
 Peter W orsley (1968), b ir toplum un te k n o lo jik açıdan
daha ileri olan b ir b a şk a sın ın s iy a s a l b oyun duruğu
altına girm esiyle ilg ili b ir d in se l tep ki örneğini in cele ­
m iştir. Bu olay da yu ka rıd a kin e benzer am a daha y a ­
kın tarih lid ir. M elanezya’da Avrup alı söm ürge yö n e ti­
cilerin in , tacirlerin ve m isyonerlerin g elişi gelen eksel
top lu m sal düzeni kö klü biçim de etkilem iştir. W orsley
dün yanın son u nu haber veren kültlerin -k a r g o kü lt­
le r i- ya yılm a sın ın in san ların yen i ko şullara u ya rla n ı­
şın ın araçların d an bir old uğunu gösterm ektedir. Y e ­
ni Hebridlerin John Frumm kültü gib i kültlerin ü ye ­
leri, hava alan ları ve uçakları konserve kutularından
“m ikrofonlarla” yö n le n d ird ik le ri bam bu kuleler y a p ı­
yor, gem iler için m endirekler in şa ediyo r ve k e n d ile ri­
ni b ü yük bir beklenti içine so ku yo rla rd ı. A B D ’de o lu ­
şan ve üyeleri İsa’nın ikin ci kez g e lişin i ya da kıya m e ­
ti beklem ek üzere toplanan kültlerde görüldüğü üze­
re, kehanetin g erçekleşm em esi g enelde in a n a n la rın
cesaretini kırm az. B a şa rısız lık ya a yin se l d a vran ışla r­
d aki hatalarla ya da ihanetle a çık la n ır. M elanezya’da
beyaz yön eticilerin kargonun yo lu n u şaşırta rak ih a ­
net ettikle ri in a n cı, söm ürg e h üküm e tin e karşı bir
ayaklan m a çağrısın a d ön üştü. A dın ı İkinci Dünya S a ­
vaşı sıra sın d a P a sifik ’te görevli olduğu a n la şıla n bir
A m e rikalı’dan alan John Frumm kültü g ib i b irçok kült
vardır. Lyndon Johnson kültü 19 6 4 ’te ortaya çık m ış­
rısı için genellikle gereklidir.
Anthony Wallace (1966) 18. yüzyıl sonla­
rı ile 19. yüzyıl başlarında lroquoisler arasında
ortaya çıkan H andsom e L ake hareketini ince­
lerken, bu hareketlerin doğasını tahlil etmiştir.
Bu hareketin ortaya çıkışından önceki on yıl­
da, ABD hükümetinin izlediği politikalara bağ­
lı olarak Iroquoisler hastalık, yoksulluk, ölüm
tır (Lawrence, 1964). Kültlerin tüm ü benzer yo llard an
g elişm iştir: Bir dizi in an ç ya yılm ış, in sa n la r b un lara
d ayan arak örgütlenm eye ko yulm uşlar ve in an çlar g it­
tikçe A vrupa karşıtı bir yö n e lişe girm iştir. En so n u n ­
da da, yab an cı yönetim e karşı etkin siyasat m u h ale ­
fet kuvvetlerine dönüşm üşlerdir.
“Kargo”, P idgin İngilizcesinde çok değer verilen
ticaret m alları için kullan ılan sözcüktür. Yen i Gine ve
b aşka yerlerdeki kim i kültler, şim d ik i dün ya çok y a ­
kın bir felâketle sone erd iğinde bütün ya n lışla rın d ü ­
zeltileceği ve beyazların zeng in likleri ya da ka rg o la ­
rının n ih a î o larak M elanezyaiılara geçeceği in an cıyla
b a ş la d ı. U ygulayıcıları kehanet g e rçe kleşm ed iğ in d e
kaçın ılm az bir düş kırıklığ ın a m ahkûm o lm akla b irlik ­
te in an çların d a g enelde seb at ediyorlar, her an k a r­
gonun g elm esin i b e kliyo rlard ı. Bazıları “y ö n e ld iğ in ,
am a h içb ir zam an u laşam ad ığ ın bir ş e y ” o larak ta ­
n ım lan an m ilenyum u hâlâ beklem ektedirler. Kültler
değişen to p lu m sal düzene anlam verm eye yarar. Fay­
dacı b ak ışla , d a ğ ın ık grupların bir araya gelm e ve d ı­
şarlıklılara karşı direnm e m otivasyonunu k a z a n d ık la ­
rı bir ortam sağlar. D ireniş b aşarıya ulaştıktan so n ­
ra, kültlerin protestocu doğası b üyük ölçüde unutu­
lur. M elanezya’d aki b ağ ım sızlık hareketleri ve b ağ ım ­
s ız lık so n rası işçi hareketlerinden pek çoğunun kö k­
leri kargo kültlerinde yatm aktadır.
ve tecrit koşullarından dolayı büyük sıkıntı ya­
şıyordu. Peygamber Handsome Lake bu sorun­
ları çözümleme yolunun bir dizi görüyle kendi­
sine bildirildiğini açıkladı. İlk görüleri gelenek­
sel Iroquois pratiklerine dönme gereğini vurgu­
lamaktaydı, kullandığı simgeler ise geleneksel
dinle ilgiliydi. İkinci bir görüler dizisi, yasakla­
rı içeriyordu (örneğin içkiye ve büyücülüğe kar-
 Ö R N E K
İslâm Devrimi
D iriliş h areketlerin e d ah a ya kın b ir örnek, 19 7 9 ’da
İran m o n a rş is in i d e vire n ve İs lâ m î h u k u k üzerin e
te m ellenen b ir devletin ku ru luşuna yo l açan İslâm
de vrim iyd i. S a v u n u cu ları d ü n ya ya, şah ın terk ettiği
a h lâ k î düzeni bu yen i d evletin kuracağı g ü ve n c e si­
ni verm ekteyd i. 16 O cak 1 9 7 9 ’da Ş eh in şa h , A yra n la ­
rın Nuru ve -r a s t la n tı eseri o lm a k s ız ın - A B D ’ nin ya
kın m üttefiki Haşm etm eap M uham m ed Rıza P e h le v î
b ir daha dön m em ek üzere ülke sin d e n kaçtı. Ş ah ın
d e vrilm e sin i şid d e tli çatışm alarla geçen b irkaç y ıl iz ­
le d i; h üküm et b irlik le ri ve p o lis ile ya b an cı e gem en ­
liğ in d e k i y o lsu z ve a h lâ k d ışı b ir rejim o la rak gör­
d ü k le ri y ö n e tim e ka rşı b irle şe re k m u h ale fe t eden
h a lk y ığ ın la rı karşı k a rşıya geldi. H alkın kitle se l b i­
çim de so ka kla ra d ö k ü lm e sin e d in î lid erle r hem ör­
g ütse l te şvik le rle hem de İslâ m î id e o lo jin in kö kte n ­
ci y o ru m larıyla m eşru lu k s a ğ la d ıla r. Ş ah ın a y rılm a ­
sın d a n b ir gün önce, Tahran so k a k la rın ı sa yıla rı 2 ile
4 m ilyon a ra sın d a olduğu tahm in ed ile n b ir k a la b a ­
lık d o ld u rm u ştu .
Devrim i izleyen yirm i y ıl içinde İran hızlı b ir eko ­
nom ik ve top lum sal d eğişim ya şa d ı. K ırsal kesim de
yaşayan a ile le r daha iyi b ir yaşam h a yaliyle kitleler
halin d e kent m erkezlerine göç ettiler ve g enelde b a ­
ş a rıs ız o ld u la r. K entleşm e, sa n a yile şm e ve kitle se l
ka lkın m a projelerine yatırılan petrol gelirleriyle kırsal
kesim eko n o m ik bir dönüşüm e uğradı; fakat nüfusun
b ü yü k kesim i bu d önüşüm den fayd alan am ad ı. D aha­
s ı, Ş ah ülkedeki sek ü le r m uhalefet b içim lerini siste m ­
li b içim d e b a s tırd ığ ın d a n , h a lkın h o şn u tsu zlu ğ u n u
ifade etm e konum u yaln ızca din adam ların a kalm ıştı.
E ko n o m ik açıd an b ak ıld ığ ın d a , petrol gelirlerin ­
deki d ü şü ş, tırm anan enflasyon ve istih d am d a ki d a ­
ralm a y a y g ın la ş a n h o şn u tsu z lu ğ u te tik le n m e k te y -
OLAY
di. To p lu m sal ve s iy a s a l açıdan önem li etkenler ise,
“a k devrim ” ya da toprak reformu s ıra sın d a g elen ek­
sel orta sın ıfların ve e sk i seçkinle rin y a b an cıla şm a sı
ve din adam ların ın erkinin kısm en a şın m a sıyd ı. G e­
le n e kse l tâcir sın ıfla r yü kse le n teknokrat ve Batıda
eğitim görm üş s ın ıf k a rşısın d a ko num un u y itiriy o r­
du. İran kentleri çevrelerinde g ördükleri zeng in liklere
u la şm a sı m üm kün olm ayan kırsa l yerleşim cilerle d o l­
m uştu. Nedenler ne kad ar d ü n y e v î olursa o lsun , h o ş­
n utsuzluk b üyük ölçüd e a h lâ k î terim lerle ifade e d il­
m ekteydi: Ü lkedeki gözle görülür yab an cı m evcud i­
yeti (19 79 ’da İran’da 2 0 b inin üzerinde A B D ’li te k n is­
yen, işa d a m ı, a sk e rî p ersonel ve çok sayıd a A vrupalı
b ulun uyordu); a lk o l kuttanım i; s ın ır tanım az b ir tüke ­
tim ve gösteriş m erakı ve çok sayıd a kentli kadının
Batılı giyim tarzını benim sem esi gibi İslâ m î olm ayan
âdetlerin ya yg ın la şm a sın a duyulan te p ki... Toplum un
m odern görünüm ü o larak a d la n d ırıla n şey a h lâk d iş i­
lik ve yo zlaşm a o larak görülm ekteydi ve artan s a y ı­
da insan “a rın m a ” çağ rısın a cevap veriyordu. M uha­
lefet b üyüd ükçe , hüküm etin her türlü bastırm a g iriş i­
m i, hareketi daha fazla uyarıyordu. Tu tu klan an , y a ra ­
lanan ya da ölen her kişi ya zg ısıyla devrim i g ü çle nd i­
ren birer şehit sa yıld ı.
S o n u n d a devrim b aşarıya ula ştığ ın d a , diğer b a­
ş a rılı devrim lerin lid erle ri g ib i bu de vrim in liderleri
de d ü n ye vî yü kü m lü lü k le karşı karşıya ka ld ılar: To p ­
lum sal d üzeni kurm a ve yön etim lerin i ka lın la ştırm a .
Devrim ci liderler o la rak so ka kla ra dökülen d in î sın ıfa
m ensup pek çok k işi parlam enter, h üküm et gö re vlisi,
m ilis lideri ve yönetici oldu. Devrim den otuzu aşkın
y ıl sonra, ya yg ın düş kırık lığ ı ve h o şnutsuzluk k a rşı­
sın d a din ad am ları sürm ekte olan yön etim i haklı g ö s­
term ede gittikçe daha fazla zorlanıyor.
§ı yasaklar). Üçüncü bir görü dizisi ise, gelenek­
sel Iroquois pratiklerinden kopulması gerekti­
ği hakkındaydı. Beyazların çiftçilik örüntüle-
ri kullanılmalıydı ve kadınların yerine tarlalar­
da erkekler çalışmalıydı. Çiftler anayerli geniş
hanelerde değil, yeniyerli hanelerde yaşamalıy­
dı. Karı-koca ilişkisi anne-çocuk ilişkisinin önü­
ne geçmeliydi. Başlangıçta son derece tutucu
Özet
Dinin önemli bir rol oynamadığı hiçbir top­
lum yoktur. Din ve kozmoloji yalnızca mevcut
dünyanın bir modelini sunmakla kalmaz, dün­
yanın nasıl olması gerektiğine ilişkin bir plan
da sunarlar. Böylelikle din ekonomik ve siyasal
davranışa yol gösterebilir (genellikle de böyle
yapmaktadır). Dinin işlevsel tanımı, insan top-
lumunda gördüğümüz geniş bir dinsel inanç ve
pratikler çeşitliliğini kapsamalıdır, ama genel­
de bütün dinlerin bir doğaüstü boyut içerdiği­
ni ve bir ideolojiyi ifadelendirdiğini söyleyebi­
liriz. Bazı antropologlar dini varoluşu anlamlı
ve anlaşılabilir kılacak bir inançlar, simgeler ve
ayinler sistemi olarak tanımlamışlardır.
Bir ideoloji olarak din, özellikle simgeleri
kullanış biçimiyle güçlü bir duygusal çekicili­
ğe sahiptir ve insan varoluşu için bir temel sağ­
lar. Levi-Strauss mitosların bir toplumdaki de­
ğer çatışmalarının ve ahlâkî tereddütlerin çö­
zümlenmesine yönelik simgesel formüller oldu­
ğunu öne sürmüştür.
Sosyolog Emile Durkheim dinin her cema­
atin ahlâkî değer ve kolektif inançlarını ifa­
de ediş tarzı olduğunu ve her toplumun kutsal
bir hareket gibi görünen bu düşünceler sonun­
da köklü bir toplumsal değişim programına dö­
nüştü. Yeni program kabul görmüş toplumsal
uygulamalardan belirgin biçimde farklı olsa da,
dinsel simgelerin zenginliği ve belirsizliği nede­
niyle, eski simgeler olanı ya da olması gerekeni
haklı çıkaracak şekilde manipüle edilip yeniden
birleştirilebilmektedir.
(doğaüstü kuvvetler dünyası) ile dindışı (gün­
delik, doğal dünya) arasında bir ayrım yaptığı­
nı söylemiştir. Durkheim’a göre dinsel inançlar
kutsalı kapsamaktadır.
Aslında doğal ile doğaüstü arasındaki ay­
rım her zaman belirgin değildir. Doğal dünya
bazı dinlerin merkezinde yer almaktadır; bazı­
larında ise -kehanet, sihirbazlık ve ruh tutul­
masında olduğu gibi- doğaüstü kuvvetler dün­
yevî hayatta önemli bir rol oynar.
Her dinde bir inanç sistemi vardır. 19. yüz­
yıl antropologu E. B. Tylor bütün dinlerin bir
ruh ya da fiziksel bedenden ayrı kişisel bir do­
ğaüstü kuvvet fikrine dayandığını düşünmek­
teydi. Bu ruh inancına “animizm” adını veri­
yordu ve ilk insanların bütün canlılara bir ruh
yakıştırdığını savunmaktaydı. Diğer bazı antro­
pologlar ise, animizmin öncesinde, kişilik dı­
şı bir doğaüstü kuvvete inanç anlamındaki ani-
matizmin olduğunu ileri sürmüştür. Totem ve
tabu inançları da kutsalın kimi nesnelerde bu­
lunabileceği ve kutsallığın kimi eylemleri yasak
kılabileceği inancından kaynaklanmaktadır.
Bazı dinler insan kökenli doğaüstü güçleri
(hayalet ve ruhlar gibi) ya da insan ötesi varlık­
ları (tanrı ya da tanrılar gibi) kavramsallaştırır.
İkinci inanç örüntüsüne “teizm” denilmektedir.
Çoktanrılı (birden fazla tanrıya inanç) dinler­
de, tanrılar genellikle insan duygu ve kaygıları­
na sahip varlıklar olarak tanımlanır. Tektanrı-
cılık tek bir yüce tanrıya olan inançtır. Ne var
ki birçok tektanrıcı dinde, doğaüstü ya da insan
nitelikli pek çok figür, tanrısallaştırılmaktadır.
Din ile toplumsal örgütlenme arasındaki iliş­
kiler üzerine incelemeler, inançların toplumsal
düzenin temel özelliklerini yansıttığını bulmuş­
tur: Toplumlar yüksek ölçüde tabakalaştıkça,
dinsel kavramlar da buna ayak uydurmaktadır.
Bütün halklar temel dinsel inançlarını ayin­
lerde -genellikle simgelerin manipülasyonuy-
la şekillenen yüksek ölçüde resmîleşmiş ve ka­
lıplaşmış davranışlarda- bütünleştirmektedir.
Dinsel ayin iki temel işlevi yerine getirir: Grup
dayanışmasını güçlendirir ve değişimi sağlar
(bir ayin sırasında gerilimin giderilmesinde ol­
duğu gibi). Antropologların tanımladığı iki ana
ayin kategorisi geçiş ritleri ve yoğunlaştırma
ritleridir. Doğum, ergenlik, evlilik gibi olayları
kutlamak yoluyla, geçiş ritleri bireyin bir top­
lumsal durumdan diğerine geçişini belirler. Y o­
ğunlaştırma ritleri hayat sağlayan doğal bir sü­
reci denetim altına almak ya da toplumun bir
değer ya da inançlar dizisine bağlılığını vurgu­
lamak üzere uygulanırlar.
Din, farklı toplumlarda farklı şekillerde ör­
gütlenir. Bazıları yüksek ölçüde bireyci ritler
kullanırlar; bunlarda inanan doğaüstü güçler­
den yararlanmak için kendinden güç almalıdır.
Başka toplumlar ayinlerini topluca düzenler ve
bazı insanlara geçici özel roller yüklerler. Ço­
ğu toplumda insanlar, cemaatle doğaüstü ara­
sında aracılık yapma özel yeteneğine sahip bi­
reylerin yardımına başvururlar. Pek çok sana­
yileşmemiş toplumda, doğaüstünün aracısı şa­
man, genellikle bir ücret karşılığında ayinsel
hizmetler sunar. Şamanlar her toplumda bulu­
nabilir; bu terim şifacıları, falcıları, astrologla­
rı, kahinleri içerir. Siyasal açıdan merkezî top­
lumlar, cemaatin tamamı için dinsel işlevleri
bir takvim temelinde yerine getiren profesyo­
nel ve resmî birer ruhbana sahiptir.
Din, halkın çevresiyle arasındaki dengeyi
korumasına hizmet edebilir. Birçok dinsel âde­
tin uygulanışı toplumun kaynaklarını görme ve
kullanma biçimini de düzenler. Dinsel pratikler
aynı zamanda çevredeki değişimlere de uyar­
lanır. Antropologlar ayin ile ekoloji arasında­
ki ilişkinin dinamik bir ilişki olduğunu keşfet­
mişlerdir.
Dinler toplumun varoluşsal soruları açıkla­
masına ve bireylerin yaşam sorunlarıyla baş et­
melerine yardımcı olur ve mevcut ya da gele­
cekteki toplumsal veya siyasal sistemlerin meş-
rulaştırılmasmı sağlar. Dinsel inanç ve ayinler
statükoyu geçerli kılma ve toplumsal iktidarı
sürdürme eğilimindedir. Din toplumları bütün­
leştiren bir dizi değer sağlar, çatışmayı hafifle­
tecek mekanizmalar temin eder ve toplumsal
denetimi destekler. Vodoun dininin tahlilinde
bu durum gayet iyi görülmektedir.
Din, toplumsal değişimi de meşrulaştırabi-
lir. Bazı vakalarda, dinsel simgeler yeni bir top­
lumsal düzeni geçerli kılacak tarzda yönlendi­
rilip birleştirilebilmektedir. Bu, Melanezya’nın
kargo kültlerinde açıkça izlenebilir. İslâm dev­
rimi örneğinde görüldüğü gibi, örgütlü olma­
yan bir toplumsal sisteme tepki olarak yükse­
lebilecek dinsel diriliş hareketleri, değişen ihti­
yaçları karşılayabilmek için yeni hedef ve sim­
geleri bünyesine dahil edebilir.
M
4

SANAYİLEŞMENİN ÖTESİNDE
Sanayi Sonrası Dünyada
örgütlenme
Küresel İletişim, Küresel Kültür ve
“Siberkültür”ün Ortaya Çıkışı
Sanayi Sonrası Dönemin Ekolojik
Sonuçları
ANTROPOLOJİDEN YARARLANMAK
Kaynak Tüketiminin
Görüntülenmesi
Küreselleşme ve Küresel Terör
HALKLARIN DURUMU
Güney Afrika’da Çevre Haklarının
Suiistimali
ÖRNEK OLAY
SOB Afetinin Anatomisi

TIB B Î ANTROPOLOJİ
ÖRNEK OLAY
Brezilya’da AIDS

KALKINMA ANTROPOLOJİSİ
ÖRNEK OLAY
Vicos Projesi
Kalkınmada Çevresel ve Ekolojik
Etkenler
Toplumsal Bağlar
Toplumsal Değişimle Baş Etme
 ONÜÇÜNCÜ BÖLÜM

21. Yüzyıl Antropolojisi

eleceği tahmin etmenin yolu olmasa da,

G günümüz bazen ileride neler olacağına
dair güvenilir ipuçları sunmaktadır. Örneğin
günümüzde gelişmekte olan eğilimlere baka­
rak, gelecekte yaşamımızın büyük ölçüde ileri
elektronik, yüksek hızlı iletişim, DNA taban­
lı bilgisayar ve genetik açıdan geliştirilmiş gı­
da kaynaklarına dayanacağım biliyoruz. Da­
hası, 20. yüzyılın sonlarında çoğu ürün günlük
yaşantımıza o kadar çok girmiştir ki, onlarsız
bir yaşamı hayal etmek bile güç hale gelmiş­
tir. “Daha az gelişmiş” olarak tanımlanan top-
lumlarda yaşayan ve çalışanlarımız dahi, ancak
çok az sayıdaki topluluğun ileri teknoloji ürün­
lerini yaşam tarzlarına katmadığını görmekte­
dir. Ariaal çiftçileri ve Kenyalı sığırtmaçlar gi­
bi bizden çok uzakta yaşayan insanlar el rad­
yoları ve televizyonları ile ülkelerindeki geliş­
meleri öğrenmektedir. Yalnızca modern ateşli
silahlar ve alüminyum tencereler değil, aynı za­
manda birkaç yıl öncesine kadar yüksek tekno­
loji ürünü sayılabilecek minyatür kasetçalarlar
ve video kayıt cihazları da Amazon havzasında
günlük hayatın bir parçası haline gelmiştir. La-
pon rengeyiği sığırtmaçları işlerine araç telefo­
nu bulunan kar taşıtları ile gitmeye başlamış ve
Ortadoğu’da develerin yerim uzun süredir Ja ­
pon yapımı kamyonetler almıştır.
Bütün dünyada hemen fark edilebilecek iki güncel sembol. (Fotoğraf Daniel Bates)
Kendi toplumumuzun dışında örneklere ge­
rek duymaksızın da kendi sanayi sonrası toplu-
mumuzdaki hayatın kısa vadeli maliyet ve ya­
rarlarım görebiliyoruz. Burada özellikle “sa­
nayi sonrası” tanımı kullanılmaktadır, çünkü
egemen teknoloji ağır sanayiden (çelik fabri­
kaları, lokomotifler, otomobiller), küresel ileti­
şimi, uzay seyahatini ve genetik mühendisliği­
ni neredeyse anında mümkün kılan elektroniğe
ve biyokimyaya kaymıştır (nükleer felâket po­
tansiyelinden söz etmiyoruz bile).
Sanayi toplumunun ve sanayi sonrası top­
lumun sağladığı yararlar arasında tıp bilimin­
deki ilerlemeleri de saymaktayız. CAT tarama­
sı (bedenin _ ışını görüntülerini ayrmtılandır-
manın bir yolu olan bilgisayar destekli tomog­
rafi), 1 970’lerde ancak birkaç hastanede bulu­
nan ve çok pahalı bir tanı aracı iken, artık her
yerde kolaylıkla bulunmaktadır. 20 yıl önce
yalnızca araştırma tesislerinde bulunan bilgisa­
yarlar artık otomobil ve ev aletlerinde kullanıl­
maktadır. Sanayi toplumunun ve sanayi sonra­
sı toplumun bir başka yararı ise kamu ve özel
eğitim olanaklarının inanılmaz ölçüde artma­
sıdır. Giderek artan bir şekilde bilgi güç hali­
ne gelmiştir. Eğitime erişim, modern dünyada
hayatta kalmanın ayrılmaz bir parçasıdır. Pa­
ra, güç ve toplumsal konum, artık kimi tanı-
dığınızdan çok ne bildiğinize bağlı hale gelmiş­
tir; teknolojik alanlarda iş arayan gençler sade­
ce ailelerine ve dostlarına ya da geçmişin alışı-
lageldik destek mekanizmalarına güvenmekle
yetinmemektedir.
Ancak sanayi toplumu aynı derecede belir­
gin maliyetleri de beraberinde getirmektedir.
ABD’nin orta batısındaki sanayi alanlarından
yayılan kirlilik ülkenin kuzeydoğusunda ve
Kanada’da asit yağmuru olarak karşımıza çık­
maktadır. Nükleer atık boşaltımı, bu işlemin
yapıldığı her yerde tartışmalara neden olmak­
tadır. Sahillerimizden yayılan kirli sular deniz
yaşamı üzerinde felâkete yol açan etkiler yarat­
maktadır. Kimse kesin şekilde sonuçlarının ne
olacağını söyleyemese de, tartışmalı sera etki­
si ve atmosferin üst katmanlarında ozon düze­
yinin azalması açık tehlikelerdir. Ancak şu ke­
sindir ki, endüstriyel kirlilik tropik bölgelerde­
ki yağmur ormanlarının kitlesel kaybına neden
olan etkileriyle birlikte küresel ısınma artışını
beraberinde getirmektedir.
Diğer bir maliyet ise, sanayi ve sanayi son­
rası sistemlerle birlikte özel sosyoekonomik
sistemin içine yerleşmiş, büyüme ve düşüşler
arasındaki düzensiz değişimlerden kaynakla­
nan ve kent ve varoş topluluklarının büyük ke­
simi için yıkıcı psikolojik sonuçları olabilen
yüksek gerginlik ve kaygıdır.
Son olarak, sanayi sonrası dünya sürekli ha­
reket halinde bir dünyadır. Sürekli olarak çift­
liklerden şehirlere, bir ülkeden diğerine yapılan
göçlerle, dünya çapında giderek yayıldığı görü­
len yoksulluktan kaçmanın bir yolu aranmakta­
dır. Avrupa ve Kuzey Amerika’ya girmeye çalı­
şan insan sayısı çok fazladır. 900 milyon köylü­
nün yaşadığı bir ülke olan Çin’de insanlar top­
raklarını terk etmektedir. 1980’lerden bu yana
2 0 0 ’den fazla yeni şehir ortaya çıkmıştır ve in­
sanlar çiftçilikten kazanacaklarından daha fazla
gelir elde edebilecekleri işler bulmak için burala­
ra göçmektedir (Tyler, 1995, s.4). Çin’de tarım
arazilerinin kaybının tek nedeni kentleşme de­
ğildir, diğer taraftan da bu araziler giderek artan
şekilde kapasitesinin altında kullanılmaya baş­
lanmıştır. Ortalamanın üstünde bir büyüklük
olan yarım dönümlük bir arazide çalışan Çinli
bir çiftçi bir Amerikalıya durumunu şöyle anla­
tır: “Bak, yıl boyu şafaktan günbatımma kadar
dört “mow”luk arazide çalışıyorum, ama vergi­
ler ve kendi ihtiyaçlarımı düştükten sonra yılda
ancak 20 dolar kazanıyorum. Sen o kadar para­
yı bir günde kazanıyorsun. Oraya gitmek ya da
orada çalışmak ne kadar zor olursa olsun, Ame­
rika yine de buradan iyidir” (Kwong, 1994,
s.425). Bu basit ifade, her yıl milyonlarca insa­
nın başka bir yere gitme kararının altında yatan
nedeni açıklamaktadır: Başka bir yerde daha iyi
koşulların olduğunun bilinmesi.
SANAYİLEŞMENİN ÖTESİNDE
Sanayileşme dediğimiz teknolojik ve toplumsal
dönüşüm küçük ölçekli başlamış ve birkaç ül­
kede belirli üretim biçimleri ile sınırlanmış ol­
sa da bu kısıtlılığı uzun sürmemiştir. Görece
kısa bir süre içinde dünyanın dört bir yanında­
ki halklar bu süreçten etkilenmiştir. Günümüz­
de üretimin örgütlenmesi ve halkların bütün­
leşmesi açısından yeni bir döneme doğru ilerli­
yoruz. Bu döneme iletişim çağı, bilgisayar çağı
ve yüksek teknoloji çağı gibi çeşitli adlar veril­
mektedir. Aslında adlandırmalar önemli değil­
dir. Antropolojik bakış açısına göre ilginç olan,
giderek artan bir hızla gerçekleştiği görülen de­
ğişim süreçleridir.
 Ticaret ve sanayinin örgütlenmesi değiş­
mektedir. Tarihçi David Noble (1984) bu dö­
nüşümü sanayide “sayısal denetim”in zafe­
ri olarak tanımlar. İkinci Dünya Savaşı’mn ar­
dından, karmaşık hassas aletleri çalıştırabilen
servomekanik ve elektronik denetim aygıtları­
nın gelişiminde büyük bir ilerleme kaydedildi.
Noble’a göre bu gelişme üretimin etkin deneti­
mini atölyeden merkez ofise taşıma olasılığının
önünü açmıştır. Sonuç, sanayide mavi yakalıla­
rın gücünün azalması ve üretim amaçlı örgüt­
lenmelerde denetimin daha da merkezîleşmesi
olmuştur. Bu sav ilginç olmasına karşın, aynı
teknoloji, yüksek hızlı iletişimin bir başka so­
nucu olarak, bazı durumlarda büyük sanayile­
ri küçük bileşenlere ayırmıştır. Bir taraftan üre­
tim hattı işçileri için iş fırsatları hızla azalırken,
yeni teknolojilere uygun becerileri olanlar için
yeni iş olanaklarının açılması elbette kaçınıl­
mazdır. Bu değişimlerin uzun vadeli önemi bü­
yük olacaktır; sadece halihazırda sanayileşmiş
ulusların nüfuslarının bütün kesimleri yoksul­
laşmayacak, aynı zamanda eğitsel altyapısı bu­
lunmayan çoğu ülkenin halkları da geleceğin
ekonomilerine tam olarak katılamayacaktır.
İktisatçı Walter Rostow (1960) ile özdeşleş­
miş “modernleşme” modeli, kalkınmanın bü­
tün ülkelerin geçireceği evrimsel bir süreç ol­
duğunu öne sürse de, yaşananlar bunun aksini
uzun süre önce kanıtlamıştır. Günümüzde yak­
laşık bir buçuk milyar insan mutlak yoksulluk
içinde yaşarken, çok daha fazlası yoksulluk sı­
nırının altındadır. Birçok ülkede, yalnızca yok­
sulluğa mahkûm olmayıp, aynı zamanda hayat
standartları diğerlerine göre düşmüş çok sayı­
da insan bulunmaktadır. 1960’larda ne kadar
yoksul olsa da Doğu Pakistan halkı Çin, Tay­
land, Malezya ve Kore’nin kırsal kesimlerinde
yaşayanlarla zorlukla kıyaslanabilecek bir ha­
yat şansına sahiptir. Bilindiği üzere günümüzde
Bangladeş’in kırsal nüfusu, bölgenin en azın­
dan diğer bazı uluslarının değişim geçirmesi­
ni sağlamış olan zenginlikten nasibini alama­
mıştır. Ancak bu konuda yalnız değildirler; Fi-
lipinler, Kamboçya, Vietnam, Sudan, Orta Af­
rika ile Güney ve Orta Amerika’nm bazı ke­
simlerinde yaşayan halklar hayat koşullarının
çok zor olduğunu ve giderek de daha zorlaştı­
ğını görmektedir.
Bu bazı toplulukların ya da ulusların dışarı­
da bırakılması anlamına gelmemektedir; aksi­
ne birçok tarım ülkesinin kırsal ve kentsel yok­
sulları kenarından da olsa dünyanın İktisadî ve
siyasal sistemiyle bütünleşmiştir. Yani, erişe­
bildikleri kaynaklar üzerinde çok az denetim­
leri vardır, dünya çapında rekabete sahne olan
piyasada sattıklarından az bir kâr elde edebil­
mektedirler ve genellikle kendi ülkelerinde oy
ya da söz sahibi değildirler. Bu pek çok açı­
dan, antropolojinin bir bilim haline gelmesin­
den çok önce başlayan halkların dünya çapın­
da bütünleşmesi sürecinin bir yansımasıdır. Bu
süreç Avrupa’nın gücünün ve ekonomik etkisi­
nin kıtanın sınırları ötesine geçmesi olarak da
ifade edilebilir (Wolf, 1982). Sanayileşme son­
rası dönemin yararlarının bugünkü eşitsiz da­
ğılımının büyük bir kısmı ve insanların umut­
suzca hayatlarını kazanmaya çalışmaları esna­
sında ortaya çıkan çevresel bozulma, “insan­
larla yaşam ortamları arasındaki ilişkiler soru­
nu değil, üretim kaynaklarına erişim konusun­
da rekabet eden insanlar arasındaki ilişkiler so­
runudur” (Horowitz, 1994, s.8).
Dünya nüfusu arttıkça, üretim kaynakları
için rekabet de artacaktır. Dünya nüfusu son
50 yıl içinde iki katma çıkarak 6 milyara ulaş-
mıştır; önümüzdeki 50 yıl içinde de iki kat da­
ha artm ası beklenm ektedir. Tıpkı Çin gibi
yurttaşları yer değiştirmeyi tercih eden bir ül­
ke olan Nijerya’nın nüfusu 100 milyonun üs­
tündedir ve 2 0 1 0 yılında 216 milyona erişmesi
beklenmektedir. “Ne yapılırsa yapılsın, insan­
lığın büyük bir kısmının sıkıntı çekeceği acı bir
gerçek olarak daima var olmaya devam ede­
cektir” (Wilson, 1993, s.27).
Sanayi Sonrası Dünyada Örgütlenme
1974 yılında Richard J. Barnet ve Ronald E.
Muller, sanayi sonrası dönemde üretimin ör­
gütlenmesiyle yakından ilgili bir olgu üzerine
bir kitap yazdılar. Kitabın konusu çokuluslu
şirketlerin büyümesiydi. 35 yıl sonra fikirleri
Bugünkü Şanghay. Şehir tamamen yeniden yapılanmış ve daha önce var olan binalar ve mimari tümüyle yok otmuş.
kabul görmeye başladı. Barnet ve Muller, hü­
kümetlerin “bu gezegeni yönetmek için küresel
bir örgütlenme” yaratmak konusunda başarı­
sız oldukları alanlarda, daha önce hükümet­
lere ait olan işlevleri üstlenen uluslararası şir­
ketlerin başarı kazanma derecelerini anlama­
nın güç olduğunu ileri sürmektedir. Bu şirket­
ler dünyaya egemen olmak için bilinçli bir şe­
kilde çokuluslu hale dönüşmüş değillerdir. Şir­
ketler sadece dünya pazarında rekabet etmek
için iletişim ve ulaşım teknolojisinden yarar­
lanmaktadır. Ancak faaliyetlerinin büyüklüğü
ve karmaşıklığı onları kendi içlerinde bir güç
haline getirmiştir.
1 9 7 4 yılında, yaklaşık 50 0 dev çokulus­
lu şirketin işletme bütçesi çoğu ulus devletin
(Fotoğraf Max Moroe)
bütçesini aşmıştır. 1 9 8 0 ’lerde, küresel şirket­
lerin işletme bütçeleri ABD ve diğer ileri sana­
yi uluslarının GSMH oranının iki katı artmış
ve bu durum 21 . yüzyılın başında da devam
etmiştir. Bu malî genişleme, şirketlerin “küre­
sel erişimi”ne bağlanmaktadır; günümüzde şir­
ketler sınır tanımamaktadır. Avrupa Birliği ve
1995 tarihli North American Free Trade Ag-
reement/NAFTA (Kuzey Amerika Serbest T i­
caret Anlaşması), üretim, mal değişimi ve tü­
ketiminin küresel örgütlenmesinin önünü açan
bölgesel düzenlemelerdir.
Küresel girişimler genişleme ve çeşitlendir­
me yoluyla kendilerini pek çok siyasal baskı­
dan ve pazar baskısından soyutlamıştır. Yük­
sek hızlı iletişim, çokuluslu bir şirketin ham­
maddeden nihaî dağıtıma kadar her şeyi denet­
lemesini sağlamaktadır. Böyle bir şirket, örne­
ğin vergi ödememek için hammaddeleri gerçek
piyasa fiyatının altında tedarikçi bir şirketten
alabilir ya da geliri bir ülkeden dışarı çıkarmak
için yüksek fiyatlarla bir başka yabancı birime
aktarabilir. Bu gibi koşullar altında fiyat istik­
rarı gerçek anlamda denetlenemez. Dahası, da­
ha ciddi bir toplumsal sonuç doğuracak şekil­
de dev bir şirket faaliyetlerini kolaylıkla işgücü
maliyetinin düşük olduğu yerlere kaydırabilir.
Bu türden bir hareket şirketin ardında bırak­
tığı işçiler için felâkete neden olabilir. Bir şir­
ketin küresel ölçekte faaliyet göstermesi, ulu­
sal hükümetlerin o şirkete erişimini engeller.
Düzenleyici kurumlar yeterli bilgiye ulaşama-

2006 yılında Hindistan’ın nüfusu dünya nüfusunun % 15’ine denk gelen 1 milyar 100 bine ulaşmıştı ve bu nüfusun % 4 0 ’ını 15
yaşından küçükler oluşturuyordu. Birleşmiş Milletler’in nüfus bilimcileri aynı hızla artmaya devam ederse Hindistan nüfusunun
2050 yılında 1.5 milyara ulaşacağını öngörüyorlar. (Fotoğraf Galen Rovvell/Corbis)
makta ve çoğu zaman küresel girişimleri araş-
tıramamaktadır. Şirketler merkezde plan yapıp
küresel ölçekte hareket ederken, ulus devletler
bu şekilde işlememektedir.
Barnet ve M uller’in tahlilinin altında ya­
tan daha da incelikli bir sorun ise bu türden
bir küresel karşılıklı bağımlılığın getirdiği is­
tikrarsızlıktır. H indistan’ın halkını besleye­
bilm esi, karşılığında kim yasal böcek öldü­
rücüler, gübreler, yakıt ve makineye bağım­
lılığı getiren modern tarıma dayanmaktadır.
Bu girdilerin tamamı küresel olarak birbiriy-
le bağlantılıdır. îster Türkiye’deki 1999 dep­
remi ya da Ukrayna’daki Çernobil nükleer fa­
ciası, ister Kutuplardaki kirlilik ya da ABD ve
Kanada’daki asit yağmurları olsun, yerel afet­
ler artık ani küresel yankılar doğurmaktadır.
Küresel ticaret ve iletişimin bazı farklılıkla­
rı ortadan kaldırması açısından, karşılıklı ba­
ğımlılığın belli bir olumlu yanı da bulunmak­
tadır. Sanayi ülkelerinin malları her yerde bu­
lunabilmekte, insanlar daha iyi bir hayat için
büyük mesafeleri aşabilmekte ve açlık ile do­
ğal afetlerin etkileri azaltılabilmektedir. An­
cak bu, bir taraftan da hepimizi uzak yerlerde­
ki olayların insafına bırakmaktadır. Kobe dep­
reminin hemen ardından, dünyanın dört bir
yanında şubeleri bulunan İngiltere’nin en eski
yatırım bankası Baring and Sons iflas etmiştir.
Banka yöneticileri kısa vadeli artış beklentisiy­
le Japon hisselerine büyük miktarlarda yatırım
yapmış, ardından deprem nedeniyle hisse fiyat­
larında ani bir düşüşle karşı karşıya kalmışlar­
dır. Meksika pesosunun 1995 yılındaki düşüşü
diğer ülkeler üzerinde de ani etkiler yaratmış;
Meksikalı üreticiler artık yabancı malları satın
alamayacak hale geldiğinden ve dünya çapında
borsa yatırımcıları Meksika piyasasındaki or­
tak fonlarında zarar ettiğinden, ABD’deki fab­
rikalar birdenbire üretimi azaltmak zorunda
kalmıştır. Birleşik Devletler NAFTA’daki yeni
ortağının para biriminin değerini toparlama­
ya çalışırken, doların kendisi diğer başlıca pa­
ra birimlerinin altına düşmüştür. Karşılıklı ba­
ğımlılık ve hassasiyet aynı sürecin iki yüzüdür.
Küresel İletişim, Küresel Kültür ve
“Siberkültür”ün Ortaya Çıkışı
K arşılıklı bağım lılık sergileyen dünyamızın
başlıca özelliklerinden biri küresel iletişim ağı­
dır. Uydu iletişimi, küresel televizyon ağları,
faks makineleri, dijital kameralı mobil telefon­
lar, i-pod’lar, internet ve ileri uluslararası te­
lefon hizmetleri enformasyon devrimine kat­
kıda bulunmuştur. 1990 yılında Tiananmen
Meydam’ndaki gösteriye katılanlar telefon ve
faks cihazları aracılığıyla dünyanın dört bir ya­
nındaki insanlarla iletişim halindeydi ve bu­
nu engellemek için hükümetin söz konusu ci­
hazları göstericilerin elinden alm aktan baş­
ka bir çaresi yoktu. Başarısız olduktan sonra
SSCB’nin devlet olarak varlığını sona erdiren
1991 Ağustos’undaki darbe girişimini düzenle­
yenler, ülkede iletişimin ne kadar dağınık hale
geldiğini göz önünde bulunduramamıştı. Dire­
niş yayıldıkça, komünizm karşıtı gruplar bilgi­
sayar bağlantıları, fakslar ve telefonları kulla­
narak eylemlerini ülke çapında koordine ede­
bilmiş ve dünyanın dikkatini çekebilmişti.
Yetkililerin gücü ellerinde tutmak için yazı­
lı ve görsel basını denetim altına alma zorunlu­
luğu hissettikleri iki ülke olan Çin ve İran’da,
artık milyonlarca aile kendi çanak antenleri­
ni kullanmakta ve hükümetin denetleyemedi-
ği haber ve diğer programları seyredebilmekte­
dir. Bu hükümetler Batı kültürüne karşı ne ka­
dar kuvvetle dirense de, halkları CNN ve yüz­
lerce diğer kanalı izlemektedir.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasını takip eden
yıllarda Rus hükümeti çoğu ulusal televizyon
şirketini kamulaştırma yoluyla bir kez daha
medya üzerinde kontrol kurmaya çalıştı ancak
bu dönemde vatandaşlar internet ve uydu ka­
nalları sayesinde bilgiye ulaşmaya devam etti­
ler. 2 0 0 7 yılında Sovyetler Birliği’nin eski bir
üyesi olan Litvanya hükümeti Riga şehrinde
Sovyet savaş kahramanları için bir anma tö ­
reni gerçekleştirmek üzere harekete geçti ve
Rusya’da binlerce bilgisayar (muhtemelen hü­
kümet denetiminde) bağımsız bir ülkedeki ilk
siber-saldırıya maruz kaldı: Rusya’dan Litvan­
ya hükümeti ve Litvanya finans sitelerine ulaş­
mak için yapılan milyonlarca elektronik talep,
işleri aksatan ve pahalıya mal olan bilgisayar
sorunlarına yol açtı.
2003 yılı M art ayında Amerika liderliğin­gisayarla etkileşim halindeyken, aslında bir in­
deki koalisyon güçleri Irak’ı istila ettiklerin­
de tüm dünya olayları aynı şekilde medya üze­
rinden takip edebiliyordu ve isyan ya da dire­
niş başladığında video görüntüleri ve cep te­
lefonlarına kaydedilen sahneler Arapça konu­
şan dünyadan savaşçıları biraraya getirmek
için kullanılan güçlü araçlara dönüştü. Sava­
şın ve Irak halkının acılarının dünya çapında
medya üzerinden öğrenilmesi Amerika hükü­
metinin prestij ve manevi otorite kaybetmesi­
ne neden oldu.
Bazılarının siberkültür olarak adlandırdı­
ğı husus ise bilgisayar, bilgi ve biyolojik tek­
nolojideki yeni gelişmelerle yakından ilgilidir
(Escobar, 1994, s.211). Terim “sibernetik” ya
da sistemler kuramından gelmekte ve bilgisa­
yar İnternet, Bitnet benzeri küresel ağlarla Pe-
acenet ve Econet benzeri daha özelleşmiş bil­
gisayar ağları dahil, bilgisayar aracılığıyla ger­
çekleştirilen iletişimin giderek artan önemi­
ne işaret etmektedir. Bunlar çok sayıda elek­
tronik duyuru panolarını, konferans sistemle­
rini ve veri tabanlarını birbirine bağlamakta
ve bu sayede milyonlarca kullanıcıyı bir araya
getirmektedir. Bu, esas itibarıyla telefon ya da
televizyon iletişiminden farklıdır; gruplarda­
ki bireyler “çevrim-içi topluluklar” ya da “sa­
nal topluluklar” dahilinde birbirleriyle etkileşi­
me girebilir, (s.219). Akademisyenler uzaktaki
meslektaşlarıyla ortak makaleler yazabilmekte,
takım oyunları oynamak üzere gruplar oluştu­
rulmakta, üst düzey iş adamları strateji geliştir­
mek üzere bir araya gelebilmektedir. Bunu bir
kültür biçimi haline getiren, mevcut ulusal ve
kültürel sınırlara uymayan öğrenilmiş ve pay­
laşılan bir davranış ve özelleşmiş bir dilin orta­
ya çıkmasıdır. Walker’ın belirttiği üzere, “Bil­
sanla konuşmuyorsunuz. Başka bir dünyayı
keşfediyorsunuz” (1990, s.443, Escobar 1994,
s.2 1 9 ’dan alıntı).
Küresel iletişim, uluslararası medya ürünle­
ri, ticaret örüntüleri ve üretim örüntüleri, tüke­
tim ve temel hayat örüntülerinde uyumun art­
masına neden olmuştur. İstisnalar hariç, belir­
li bölgelerde kaynaklara benzer erişim koşulla­
rına sahip insanlar din, etniklik ve dil alanla­
rındaki tarihsel farklarına karşın benzer şekil­
de yaşamaktadır. Önceki dönemlerde bu fark­
lar kültürel göstergelerde (giyim kuşam, tören
ve yaşam biçimi) canlı şekilde ifade edilmek­
teydi. Ayrıca, dünya nüfusunun büyük bir ço­
ğunluğu doğrudan ya da dolaylı olarak ücret­
li işgücüne ya da ticarî üretime dahil olmuştur.
Bu, aynı türden üretim ilişkileri içinde olanla­
rın hayat örüntülerinin aşağı yukarı benzer şe-
killerde biçimlenmesine neden olur. Bir Türk
kömür işçisi ile bir İngiliz kömür işçisi sanayi
temposunun baskın olduğu hayatlar sürer; her
iki durumda da madenciliğin önemi azaldıkça
hayat daha da gergin hale gelir. Yaygın olarak
paylaşılan hayat örüntülerinin ortaya çıkması­
na ek olarak, beklenti ve isteklerin de yaygın
olarak paylaşıldığını görmekteyiz. Bireyin istek
ve ihtiyaçları giderek yerel kültür ya da gele­
nek yerine küresel kültür olarak adlandırılabi­
lecek mal ve hizmetler üzerinden belirlenmek­
tedir. Geleneksel tıbbın devam etmesine ve ye­
rini korumasına karşın, insanlar aynı zamanda
modern tedavi beklentisi içine girmektedir. İn­
sanlar çocukları için eğitim, elektrik, hijyen ve
her türden tüketim malını istemektedirler.

Sanayi Sonrası Dönemin Ekolojik Sonuçları

Yalnızca kültürel çeşitlilik küresel bir kültüre
dönüşmemekte, aynı zamanda farklı hayat or­
tamları da küresel bir benzerliğe doğru gitmek­
tedir. Amazon ve Malezya ormanları mera ve
çiftliklere dönüştürülmekte; Afrika çalılıkları
ve Çin ormanları tarım amacıyla yok edilmek­
te; Çin, Kuzey Amerika, Mısır ve diğer yerler­
de tarım arazileri kentlerin büyümesi ve sana­
yi için ortadan kaldırılmaktadır. Yerli Avrupa
ormanlarının pek azı varlığını koruyabilmiş;
çiftlikler, otoyollar ve sonradan yapay olarak
oluşturulmuş ormanlar bunların yerini almış­
tır. Yeryüzündeki türlerin yaklaşık yarısını ba­
rındıran tropik yağmur ormanları tarih önce­
si dönemlerdeki büyüklüklerinin yarısına düş­
müştür ve yılda % 2 oranında (Florida eyaleti­
nin büyüklüğüne yakın miktarda) yok olmaya
devam etmektedir (Wilson, 1993, s.29). Bu ne­
denle, teknoloji dünya çapında yaygınlaştıkça,
insanoğlu kaçınılmaz sona aldırmaksızm enerji
Türkiye dünyanın en büyük su sistemlerinden birine büyük
yatırımlar yaptı. Şu anda Dicle üzerindeki bu baraj gibi pek
çok baraj Fırat ve Dicle nehirlerinin su akışını büyük oranda
kontrol ediyor. Bu sistem sulu tarımın gelişmesini sağlıyor
ancak henüz ortalama bir çiftçinin bu sistemden nasıl
yararlanacağı ya da sistemin uzun vadede neden olacağı
çevressel etkiler belirti değil. (Fotoğraf Daniel Bates).
tüketimini arttırmaktadır. Bu kaçınılmaz son,
kaynakların yok olmasıdır.
Enerji Tüketimi ve
Kaynakların Yok Olması
İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana dünya ça­
pında kişi başına düşen enerji tüketimi hızla
artmaktadır. Ancak, teknoloji bir yandan daha
yüksek enerji tüketimini gerektirirken diğer ta­
raftan da düşük maliyetli fosil yakıtlar, nükleer
enerji ve güneş enerjisi benzeri enerji kaynak­
larının yaygınlaştırılmasına yardımcı olm ak­
tadır. Sık sık gündeme gelen siyasal konular­
dan biri de, daha ucuz ve daha kolay erişilebi­
lir enerji kaynaklarına duyulan ihtiyaçtır. 1990
Körfez Savaşı, Avrupa ve Kuzey Amerika’nın
petrole erişiminin devamlılığını sağlamak için
çıkmıştır; pek çok kişiye göre Irak’ın işgalinin
temel nedeni de budur. Her kıtada, ileri tek­
nolojiye bağlı enerji bolluğunun maddi etkile­
ri görülmektedir. Milyonlarca insan sürekli iş
için uzun mesafeleri kat etmekte ve ülkeden ül­
keye geçmektedir, Arnavutluk’tan Zambiya’ya
evler dünyanın her yanından aygıtlar ve alet­
lerle doludur. Örneğin Arnavutluk’ta, komü­
nizmin 1991 yılında çöküşünden beri, dükkân­
larda yabancı ürünler dışında bir şey bulmak
güçtür, bu ürünlerin çoğu da artık alışılageldi-
ği üzere Afrika’dan ithal edilmektedir.
Ucuz enerjinin bulunabilirliği ve yüksek tü­
ketim oranları, birkaç yıl öncesine kadar in­
sanların lüks olarak düşündüğü ve ancak ha­
yallerinde görebilecekleri sayısız malın yaygın
kullanımını arttırmıştır ve pekçokları bunun
2 0 0 3 ’te Irak’ın işgalinin altında yatan gerçek
neden olduğunu iddia etmektedir. 50 yıl ön­
ce, ABD’de çok az sayıda ev ve işyerinde klima
varken, bugün çoğunda klima görmek müm­
kündür. Neredeyse bütün ülkelerde en yoksul
bireyler bile taşıtla ulaşıma erişebilmekte, elek­
trikli aygıtlar kullanmakta ve ithal ürünler tü­
ketmektedir. Kısaca, dünyanın maddi kültürü
hızla türdeşleşmektedir.
İnsan toplumunun yaygınlaşan enerji kul­
lanımı, insanların nerede ve nasıl yaşayacak­
larını, erişebilecekleri maddi ürünleri ve fizik­
sel çevreleriyle ilişkilerini etkilemektedir. Ucuz
enerji büyük kentlerin ortaya çıkmasına izin
vermektedir; çünkü bu kentler artık uzak yer­
lerde yetişen gıdalar ve uzak kaynaklardaki su
ile beslenebilmektedir. Enerjinin ucuz olması
nedeniyle insanlar dünya kaynaklarını büyük
bir hızla tüketmektedir. Örneğin bir zaman­
lar Güney Amerika ve Güneydoğu Asya’nın
büyük bir kısmını kaplayan tropik orm anla­
rın 2 0 0 0 yılına kadar yok olacağı tahmin edil­
mektedir.
Sussman ve arkadaşları (1994) M adagas­
kar’daki ormanların yok olması hakkında ça­
lışmış ve yağmur ormanlarının günümüzden
yaklaşık 1 5 0 0 -2 0 0 0 yıl önce yerleşime açıl­
masından önceki dönemde doğu kıyılarının
11.2 milyon hektarını kapladığını bulmuştur.
1 9 5 0 ’de, 7.5 milyon hektarlık yağmur orma­
nı kalmış ve 1985’te bu miktar 1 9 5 0 ’deki ala­
nın % 5 0 ’sine ve baştaki durumun sadece %
3 4 ’üne karşılık gelen 3,8 milyon hektara düş­
müştür. Susman ve arkadaşları ormanların yok
olmasının doğrudan nüfus artışı ve arazinin
eğimi ile ilgili olduğunu bulmuşlardır; orman­
sızlaşma en fazla daha yoğun nüfuslu alanlar
ve daha düşük eğimlerde ortaya çıkmaktadır.
Günümüzden 35 yıl sonra, 1 9 8 5 ’teki orman
alanının ancak % 3 8 ’inin ayakta kalacağını
tahmin etmektedirler. Bu ormanların başlan­
gıçtaki büyüklüğünün % 1 2.5’idir ve yaklaşık
1,4 milyon hektara karşılık gelir; üstelik orma­
nın parçalanmış olarak çok sayıda küçük ara­
ziye dağılması biçiminde görülecektir.
1920 ve 1 9 3 0 ’larda belirlenen kimi koru­
ma alanları nispeten bozulmamış görünmekte­
dir; ama bunun nedeni koruma tedbirlerinden
çok bu alanların uzaklığı ve ulaşımın zorlu­
ğu gibi görünmektedir. Nüfus baskısı ve eko­
nomik baskılar arttıkça bu alanlar da ağaç-
sızlaşmaya açık hale gelecektir. Ağaçsızlaş-
manın yavaşlatılmasını ve ormanlık alanların
bölünmesinin engellenmesini amaçlayan k o­
ruma çabaları, ağaçsızlaşmaya karşı mücade­
lede yoğunlaştırılmalı ve korumacılar ile yer­
li topluluklar arasında daha önceden ağaçsız-
laştırılm ış alanların kullanımını sürdürmek
konusunda işbirliği yapılmasını kapsam alı­
dır. Sussman ve arkadaşlarına göre, orm an­
ların yoğun olarak yok edildiği alanlar uzak­
tan algılama yöntemleriyle belirlendikten son­
ra, bu ağaçsızlaşmanm gerçek toplumsal, eko­
nomik ve siyasal bağlamının belirlenmesi için
temel etnografik araştırmaların yapılması ge­
rekmektedir. Ardından bilim adamları, yerli
halkla birlikte, seçenek oluşturan ve sürdürü­
lebilir arazi kullanımı uygulamalarını geliştir­
meye başlayabilecektir. Ağaçsızlaşmanm bo­
yutlarını ortaya çıkarmak üzere uyduya daya­
lı uzaktan algılama yöntemleri kullanan Suss­
man, uzaktan algılama yöntemlerinin bu pro­
jelerin ilerleyişini ve ağaçların yok edilmesini
yavaşlatmak konusundaki etkilerini izlemek
üzere de kullanılabileceğine inanm aktadır.
“Kaynak Tüketiminin Görüntülenmesi” baş­
lıklı çerçeve (s.4 82), bu görüntüleme teknolo­
jisini daha derinlemesine ele almakta ve Domi­
nik Cumhuriyeti’nde sahil şeridi deniz ekosis-
teminin sağlığının değerlendirilmesinde siste­
min nasıl kullanıldığını anlatmaktadır.
Brezilya yağmur orm anlarının ortasında
dev bir baraj inşaatı yeni tamamlanmıştır. Ba­
raj Amazon sınırında bulunan Manaus şehri
için elektrik üretmek üzere çalışmaya başladı­
ğında, 965 km’den fazla orman su altında ka­
lacaktır. Manaus’un nüfusu son dönemde yak­
laşık bir milyona ulaşmıştır, bu insanların ço­
ğunluğu ise diğer yerlerdeki başa çıkılmaz ko­
şullardan kaçmak üzere Amazon’a gelmiştir.
Bütün üçüncü dünya ülkelerinde, hükümetler
sürekli artan nüfusu besleme ihtiyacına karşı­
lık verebilmek için benzeri projeler başlatmış­
lardır. Yağmur ormanları gibi kaynaklar tü­
kendiğinde yeniden yaratılamayacaklardır; tü­
kettiklerimizin çoğunun geriye dönüşü bulun­
mamaktadır.
Kalkınma plancıları, iktisatçılar ve siyaset­
çiler, enerji arzını genellikle büyüme ve kal­
kınmayı kısıtlayan bir etken olarak gördükle­
rinden, büyük hidroelektrik ve benzeri proje­
leri tercih ederler; ancak bu kısa vadeli bir ba­
kıştır. Daha önemli olan konu ise sürdürülebi­
lir enerji, çevreye zarar vermeyen enerji kaza­
nımı ve denetlenebilir enerjidir. Enerji uzman­
ları, Orta Afrika’nın gıda maddelerini kaybet­
meden önce -özellikle yoksullar için yemek
pişirme amacıyla kullanılan önemli bir ener­
ji kaynağı olan- kıymetli ağaçlardan mahrum
kalacağını tahmin etmektedir ve aslında bu iki
olgunun her biri diğeriyle bağlantılıdır. Fosil
yakıtlar yenilenemez türden bir kaynaktır ve
uzun vadeli bolluğuna bağlı olarak ucuz ola­
bilse da tükenmek üzeredir. Yedinci Bölüm’de
anlatıldığı üzere, mevcut çiftlikleri korumak
çok önemli olduğundan, Çin ve Amazon top­
raklarında olduğu gibi geniş tarımsal arazile­
ri ya da ileride tarımsal arazi olarak kullanıla­
bilecek yerleri sular altında bırakan hidroelek­
trik projeleri de verimliliği tersine çevirmekte­
dir. Sonuç olarak, enerji yönetimi (kullanılışı
üzerinde denetim kurma) en az enerjinin ko­
runması kadar önemlidir.
Kirlilik ve Toksik Atık
Kaynaklarımızın tükenmesi sorunuyla nasıl
başa çıkacağımızdan ayrı olarak, bir de şu an­
da tüketmiş olduklarımızın toksik yan ürünle-
 A N T R O P O L O JİD E N
Kaynak Tüketiminin Görüntülenmesi
A n tro p o lo g la r ve in sa n e k o lo g la rı ye re l e k o lo jile ­
ri ta h lil ederken, bu ta h lille ri b ö lg ese l ölçekte y a p a ­
b ilm e k için g id e rek artan bir b içim de uzay çağı te k ­
n o lo jile rin i k u lla n m a k ta d ırla r. U yd u lar sü re k li o la ­
rak çe şitli coğrafi bölgelerd en tem el v e rile r toplar.
Bu veriler, yeryüzü n d en ya n sıya n ya da ya yıla n e le k­
trom anyetik ışın ım yo ğ u n lu kla rın ın p ik se l adı verilen
çö züm leyici b irim le r b iç im in d e ki e le k tro n ik k a y ıtla ­
rından o lu şm aktad ır. Bu ve rile r, zam an içinde ka y­
d e d ile n o rtalam a ış ın ım m ik ta rın d a k i d e ğ iş ik lik le ­
ri ya n sıtır ve böylece arazi ku lla n ım ı örün tüleri, tro­
pik orm an örtüsü n d eki ka yıp la rı ve hatta m ercan ka­
ya lık la rı üzerindeki e k o lo jik b a sk ıy ı b elirlem e ve iz­
lem e için k u lla n ıla b ilir. Burada ku lla n ıla n te k n o lo ji­
ler daha çok uzaktan a lg ıla m a siste m leri (RS), coğ­
rafi b ilg i s iste m le ri (GIS) ve k ü re se l k o n u m la n d ır­
m a siste m le rid ir (GPS) ve bu siste m lerle ilg ili b ilg i­
s a y a r y azılım ve d o n a n ım ın d a ki g elişm e le rle d e ste k­
lenm ektedirler.
Bu yeni te kn o lo jile r, yeryüzünde g erçe kleştirile ­
cek etnografik ve ya a rk e o lo jik a ra ştırm ala rla ko lay
ko lay elde e d ilem eyecek b ölg esel arazi kullan ım g ö ­
rünüm ünü ortaya ko yar. Bu ve rile rin çö zü m le n m e ­
siyle ortaya çıkan örüntülerin birçoğu, insano ğlun un
verdiği kararların ve ta rih sel olayların e serid ir. U ydu­
lar gözlenenleri yoru m layam az ve d e ğ işiklikle ri a çık -
layam az. S o n u ç o la rak bütün a ra ştırm a c ıla r, a ra z i­
nin ku lla n ım ın ı araziyi ku llan an in sanların b ak ış a ç ı­
sın d an an lam anın önem ini vu rgularlar ve buna “halk
d o ğ ru lam ası” derler. Ayrıca, dem ografik e ğilim ler ve
arazi ku llan ım ı u ygulam aları h a kkın d ak i g ü ve n ilir et­
nografik b ilg iler, uzaktan algılam a ile elde edilen v e ­
rilere d ayanarak ya p ıla ca k hatalı ya da abartılı değer­
lendirm elere karşı b ir te d b ird ir; bu ise “yerden do ğ ­
rulam a” o larak a d la n d ırılır.
Y A R A R L A N M A K
Stoffle ve a rk ad aşları (1994), Buen Hom bre c iv a ­
rın daki a lan d a , D om in ik C um huriyeti’nin kuzey s a h i­
lind e ki kıyı su ları ve mercan ka ya lık la rı üzerine bir
çalışm a yap m ıştır. Burada ya k la ş ık 900 k işid e n o lu ­
şan b ir yerli h alk bulun m aktadır ve bu h alk, 15 . yü zyıl
so n ların d a Kolom b bu sa h ili ilk gördüğünde y a ş a d ık ­
ları g ib i yaşam aktad ır. Stoffle ve ark ad a şla rı b u ra d a ­
ki kıyı şerid in d e ki deniz ekosistem i üzerindeki b a s ­
kıların yaln ızca Buen Hom bre halkı ve s a h ild e k i b e n ­
zeri köylerden ka yn a kla n d ığ ın ı ve insan nüfusunun
ekosistem le sü rd ü rü le b ilir bir denge için de v a ro la b i­
leceğim ileri sürm ektedir. A n cak durum a slın d a b ö y­
le d e ğ ild ir ve ekosistem in geleceği şü p h e lid ir. B a lık ­
çılar, b ir önceki kuşağa oranla daha az m iktarda ba­
lık a v la d ık ların ı ve b alıkla rın boyutunun küçüldüğün ü
bildirm ektedir. Y a kın la rd a ki u lu slararası bir tatil kö ­
yünün d a lış operatörü, son beş y ıl için de otele yakın
olan m ercan ka ya lık la rı öldüğünden turistleri yen i k a ­
ya lık lara götürm ek zorunda k a ld ığ ın ı belirtm ektedir.
Uzak ka sab alard an gelen b a lık ç ıla r bölgenin s a h il s u ­
larında ya sa l olm ayan b üyük ağlarla avla n m a ya b a ş­
lam ıştır; yerli b alıkçıla r bu ağların ku lla n ıld ığ ı yerler­
de manatee adı verilen türün yo k olduğunu ve gerek
batı gerekse doğ udaki benzeri m ercan k a ya lık la rın ın
artık “ö lü ” olduğunu söylem ektedir.
K ültürel antro po loglar, uzaktan a lg ıla m a uzm an ­
ları ve b ir de n iz e ko lo ğ u o lm a k üzere farklı a la n ­
la rd a ç a lış a n b ilim a d a m la rın d a n k u ru lu b ir e kip
o la n Sto ffle e k ib i, m ercan k a y a lık la rı d a h il Buen
H om bre’nin s a h il şe rid i e k o siste m in d e ki küçük a la n ­
larda g örülen d e ğ iş ik lik le ri b e lirle m e k üzere uydu
g ö rün tüle rin i ku lla n m ıştır. Ç a lış m a la rı kuzey k ıy ıla ­
rın d a ki s a h il su ları ve m ercan k a y a lık la rın ın hâlâ iyi
durum da olduğ un u gösterm ekle beraber, bazı e k o ­
lo jik fa rk lılık la r b u lm u şlard ır; g örün tülerdeki rengin
ko yu d an açığ a doğru d e ğişm e si m ercan ve re sif k a ­
y ıp la rın a işare t etm ektedir. Uydu görün tülerin i deniz
verileri ve e tnografik verilerle k a rşıla ştırara k, 19 8 5 -
19 8 9 a ra s ın d a k i d e ğ işik lik le rin daha çok b a lık ç ılık ,
turizm ve arazi k u lla n ım ı u yg u lam a larıyla ya kın d a n
iliş k ili old u ğ u n u b ulm u şlard ır. V a rd ık la rı so n uca g ö ­
re, kü re se l ısın m a bu eko siste m i e tkiliy o r o lsa bile,
bu daha belirgin b ask ıla rın etkileri n edeniyle küre­
se l ısın m a n ın etkile ri tam o la rak a n la şıla m a m a k ta ­
dır. A yrıca, m ü lkiyet ve ka yn a kla ra karşı k u ş a k la r­
d ır süren b ir b a ğ lılık d u yg usu taşıyan yerli h a lk ile
b a lık ç ıla r ve tu ristle r gib i kentten gelen y a b a n c ıla ­
rın e ko siste m ü ze rin d ek i e tkile rin in farklı o ld u ğ u ­
nu te sp it etm işlerd ir. “ Fırsat ve rild iğ in d e , ye rlile r k ı­
sa sü re li kazan çların ı gözden çıkararak sa h il çe vre si­
nin uzun va d e li v e rim liliğ in i korum ayı tercih e d iyo r­
la rd ı.” (1994, s .3 7 5 )
Uydu ve rileri, kıyıd a k i deniz e ko siste m in d e ki de ­
ğ iş ik lik le r üzerinde ça lışılırk e n ka p sam lı te kn ikle rin
k u lla n ılm a s ın ı sağ la m a ktad ır. Staffle ve a rk ad a şla rı
bu d e ğ işik lik le r h a kkın d ak i verileri b ölg esel ve ulu­
s a l d üzeyd eki siya se t b elirleyicilere de a kta rm ışla r­
dır. Kuzey k ıyıla rın d a ki resif sistem in in uydu görün ­
tüleri, Buen Hom bre’de ya p ıla n iki to p lan tıd a u lu sal
h üküm et ye tk ililerin e ve köylülere g österilm iş; yerli
b alıkç ıla r b ild ikle ri yerleri hemen ta n ım ış ve söz ko ­
nusu avlan m a n oktaların ı gösterm işlerdir. Etnografik
ve rile r ve deniz e k o lo jisi verileriyle desteklenen g ö­
rüntüler, m ercan k a ya lık la rın ı korum ak ve yerel to p ­
luluğun hak ve çıkarların ı tem inat altın a a lm a k için
ted b ir a lın m ası gerektiği ko nusun d a h üküm et y e tk i­
lile rin in ik n a e d ilm e sin d e yararlı olm uştur. Bu, tek
örnek d eğild ir. Kültür coğrafyacısı Bernard N eitsch-
m ann (19 9 5), N ika rag u a ’d a ki M iskito h a lk ın a g e le ­
n e kse l avlan m a sah a la rın ı korum aları için gen iş M is­
kito resiflerinin haritasın ı ve en vanterini çıkarm a k o ­
n u su n d a yardım cı olm uştur, iyi hazırlan m ış b ir harita
çok fazla b ilgi içe re b ilir ve talepleri belgelem ek üze­
re u lu slararası kuru lu şlara gön derileb ilir.
A s lın d a bütü n d ü n y a d a y e rli h a lk t o p lu lu k la ­
rı to p ra kla rın ı ye n id e n a d la n d ırm a k ve ye n id e n ta ­
lep e d e b ilm e k için h a rita ları k u lla n m a k ta d ır. Y e n i­
den a d lan d ırm a ön em lidir, çünkü isim le r gücün sim ­
ge ve a raçları, h a rita lar ise m ülkiyetin belgeleridir.
Yerli h alka a it o rm a n lık a razin in tehdit a ltın d a b u ­
lunduğu Saravvak’ta sad e ce bir harita b ulun durm ak
b ile b ir P e n a n ’m tu tu k la n m a sın a y e te b ilir (P o o le ,
19 9 5 , s .ı) . Jeom atik (uydu yo lu yla görüntülem e) yö n ­
tem leri, yerel ka p a site yi dış ka yn a klı b ask ıla ra k a rşı­
lık ve re b ile ce k b içim de artırd ığ ın d a çok yararlı o la ­
b ilir. Ö rneğin, B re zilya’d aki 4 70 M enkragnoti K aya-
po 4 .4 00 .0 00 hektarlık arazi üzerinde yen iden den e­
tim i ellerine g eçire bilm iş ve önceden kayb ettiklerin in
çok kü çü k b ir yü zd e si olan bu araziyi ko rum ak ve iz­
le ye b ilm e k için uydu g örüntülem e siste m le rin i k u l­
lan m ışlard ır. Jeom atik kö ke n li haritalar tale p le ri k a ­
nıtlam ak, kayb e d ile nle ri gösterm ek ve sın ırla rı belir­
lem ek için ya ra rlıd ır (Poole, 19 95). N eitschm ann b u­
nu açıkça ortaya ko ym aktadır: “Y erlilerin arazileri s i­
lahlardan çok haritalarla yeniden talep e d ilm iş ve s a ­
vu n u lm u ştu r” (19 9 5, s .3 7 ).
Burada b ah sedilen ça lışm alar, uydu verileri ku l­
la n ıla ra k ya p ıla n a raştırm aların farklı b ilim d a lla rın ı
bir araya getiren d o ğ asın ı ve görüntülerin çözüm le­
me ve yo rum ların d a “ye rin d e n ” araştırm anın önem ini
vurgulam aktad ır. Francis Conant (1994) bu uzay çağı
te kn o lo jile rin in an tro po loji b ilim i üzerindeki e tkile ri­
ne ilişk in dört v a rsa yım d a bulun m aktadır:
1. U zaktan a lg ıla m a ve benzeri te kn o lo jile r antro­
polog lar ve diğer b ilim ad am ları için alan ça lışm asın ı
azaltm ak yerine arttıracaktır.
2. A n trop olog ların sağ la ya c a k la rı hizm etler, u y­
du ve rile rin in yo rum lanm ası ko nu su n d a -ö z e llik le de
B a tılı o lm ayan kültürel u yg u la m a la rla ilg ili o la r a k -
vazgeçilm ez hale gelecektir.
3. Y u ka rıd a b ah se d ile n le rin b ir sonucu olarak, li­
san s ve lisa n sü stü antro po loji eğitim ine uzaktan a l­
gılam a ve benzeri yöntem ler -ö z e llik le de G IS (coğ­
rafi b ilgi s is te m i)- d a h il edilecektir.
4. Bu yen i te kn o lo jile r, süregelen ya da çağdaş
e k o lo jik süreçler için olduğu kadar, geçm iş u yarlan ­
m a b içim le rini incelem e ko nusun d a da geriye dönük
b ir yöntem o larak g id e rek artan b ir şe k ild e k u lla n ı­
lacaktır (s.406).
rini nasıl ortadan kaldıracağımıza dair çok da­
ha acil bir sorun bulunmaktadır. Ne yazık ki
bu konu, nükleer enerji hariç, genellikle ener­
ji ile ilişkili görünmez. Her tür enerji kayna­
ğı kullanımının, yüksek nüfus düzeyleri, yeni­
lemez kaynakların tüketilmesi, doğal ortamın
bozulması ya da küresel ısınma, su sıkıntısı,
ormanlık alanların tahribi, atıklar gibi çevresel
sonuçlan bulunmaktadır. Bütün sanayileşmiş
ülkeler nükleer ve diğer radyoaktif atıkları ne
yapacaklarına ilişkin cevap bulamadıkları bir
soruyla karşı karşıya bulunmaktadır. Sovyet-
ler Birliği’nin dağılması ve bünyesindeki ülke­
lerde ortaya çıkan ekonomik kaos ile birlikte,
çok miktarda kullanılmış nükleer malzemenin
güvenliği ve saklanması konusunda büyük bir
belirsizlik ortaya çıkmıştır. Her ülkenin nükle­
er enerji programı siyasal nedenlerle geliştiril­
miştir ve yüksek derecede toksik yan ürünün
atılması sorununa herhangi bir çözüm bulmak­
tan uzaktır. Bu konu son derece ciddi olmasına
karşılık, diğer taraftan da nükleer atık, sanayi­
leşme sonrası dünyanın altyapısını inşâ etmek
üzere çok miktarda ucuz enerji kaynağının kul­
lanılması sonucu ortaya çıkan kimyasal atık­
lardan büyük olasılıkla daha az risklidir. Tele­
komünikasyon sistemlerimizi, plastik sanayii­
ni ve benzerlerini inşâ ederken zorunlu olarak
kullanılan PCB, dioksin gibi toksik kimyasal­
ların atılması ile ilgili olarak henüz kolay ya da
güvenli bir yöntem bulunmamaktadır.
Daha az göze batmakla beraber geleceğimiz
için büyük önem taşıyan okyanuslar da kuşat­
ma altındadır. 1995 yılında, küresel ısınmanın
bir sonucu olarak, Kaliforniya ve Meksika kı­
yıları açığındaki Büyük Okyanus’un sıcaklığı­
nın, kayıtların ilk tutulmaya başladığı zaman­
lardaki ortalama sıcaklığa oranla bir fahren-
heit derecelik bir artış gösterdiği belirtilmiştir.
Bunun bir sonucu olarak, planktonlar ve sıcak­
lığa duyarlı mikroorganizmalarda yaklaşık %
4 0 ’lık bir düşüş ortaya çıkmıştır. Planktonlar
denizdeki besin zincirinin temelini oluşturdu­
ğundan bu durum, çok zengin birer balık avla­
ma alanı olan yerlerin yakın gelecekte azalma­
sıyla kendini gösterecektir.
Büyük Okyanus ve Atlas Okyanusu’ndaki
çok miktarda toksik ve toksik olmayan insan
atığı deniz yaşamını bugüne kadar olduğundan
çok daha fazla tehdit etmektedir. Aynı sorun
Karayipler ve Akdeniz’i de tehdit altında bı­
rakmaktadır; bu bölgelerdeki balıkçılık sanayi,
avlanma sahalarının ciddi boyutlarda küçül­
mesi sorunuyla karşı karşıyadır. 1987 yılında
Amerikan Ulusal Bilimler Akademisi, dünya­
nın çeşitli yerlerinden balıkçılık filolarının dün­
ya okyanuslarına her yıl 159 milyon kilogram
plastik atık boşalttığım bildirmiştir. Dünyada­
ki balıkların % 3 0 ’undan fazlasının sindirme
sistemlerinde sorun yaratacak plastik parça­
ları yediği tahmin edilmektedir. 1995’te Atlas
Okyanusu’nun kuzeyinde bulunan Amerikan
balıkçılık filolarının büyük bir kısmı limanlar­
dan çıkmamıştır. Ülkeler açık denizlerde git­
tikçe azalan balık kaynakları için rekabete gi­
riyorlar ve hem politikacılar hem de balıkçı­
lar bilimsel uyarı ve tavsiyeleri görmezden geli­
yorlar (The Economist, 9 Ağustos 2003, s.21).
Kirlilik ve atık sorunu, elbette sadece ok­
yanuslarda görülmemektedir. 1 9 8 0 ’de Ame­
rikan kentlerinde bulunan katı atık alanları­
nın yarısından fazlası artık dolmuş durumda­
dır. ABD her yıl, çoğunun tamamen çözülmesi
beş yüz yıldan fazla bir süre gerektiren 20 mil­
yon tondan fazla plastik üretmektedir. Her ül­
kede polietilen ve diğer plastikleri üreten pet-
rokimya tesisleri bulunmaktadır. Üçüncü dün­
yadaki büyük kentler korkunç sorunlarla kar­
şı karşıyadır; M exico City her gün çoğu yağ­
mur ve rüzgâra karşı korumasız olarak açık­
ta bırakılan 10 bin ton atık ortaya çıkarmak­
tadır. M an ila’da en az on tane büyük açık
çöplük bulunmaktadır (Cunningham ve Sai-
go, 1995, s.501). Sürekli tüten duman yüzün­
den “Sm okey M ountain” (Dumanlı Dağ) de­
nen bu çöplüklerden birinde binlerce insan ya­
şamakta ve çalışmaktadır; bu insanlar hayat­
larını yenebilir ve yeniden kullanılabilir mad­
deleri ayırarak kazanmaktadır. Geleceğin ar­
keologları bu küresel birikintiyi bir define avı
olarak değerlendirebilirler; ancak çöplerin bi­
zi tehdit edeceği zamanlara da hızla yaklaşıl­
maktadır. “Güney Afrika’da Çevre H alkları­
nın Suiistimali” başlıklı çerçevede (s.486) ku­
tusunda anlatıldığı gibi, nüfus artışı ve yoksul­
luktan kaynaklanan ve bölgede yaşayan insan­
ların çevre haklarını ciddi anlamda tehdit eden
atık ve kirlilik sorunlarının, özellikle varoşlar­
da olmak üzere bütün dünyada belirgin oldu­
ğu görülmektedir.
Küreselleşme ve Küresel Terör
Sebep sonuç ilişkisi, hatta niyet hakkında endi­
şelenmeden, teknoloji ve sosyal organizasyon­
la ilgili büyük buluşların bedelinin insanın sal­
dırgan davranışlar sergileme yetilerinin artma­
sı olduğu hâlâ rahatlıkla söylenebilir. Büyük
İskender metalürji, evcileştirilmiş binek hay­
vanları, hızlı tekneler ve uzak mesafeler ara­
sında iletişim sağlama yolları olmadan Küçük
Asya, Pers ve M ısır’ı fethedip Hindistan’a ula­
şamazdı. İskender’in ürkütücü lojistik organi­
zasyonu zamanında dünyanın en büyüğü olan
ordusunu yurtlarından bu kadar uzaklara gö­
türebilmesini sağlamıştı. 20. yüzyılın iki bü­
yük savaşı kesinlikle küresel felaketlerdi ve 19.
yüzyılın sonundaki teknoloji ile dahi bu öl­
çekte sürdürülemezdi. 11 Eylül 2 0 0 1 ’de New
Y ork’taki Dünya Ticaret Merkezi’ne ve Was-
hington D C ’de Pentagon’a yapılan saldırılar
dünyanın dünya çapında iletişim sistemleri ve
nüfus hareketlerinin ortaya çıkması ile nasıl bir
değişim geçirdiğinin güçlü örnekleridir.
Tabii ki zamanında öyle görülmesine rağ­
men ortaya çıkanlar tamamen tuhaf veya şa­
şırtıcı değil. Politikacılar ve medya savaş dili­
ni kullanırken savaş tarihçileri ve sosyal bilim­
cilerin bu olayları çabucak geçmişte ulus-dev-
letler hatta kabileler tarafından gerçekleştirilen
savaşlardan ayırt edecekleri açıktır. Daha ön­
ce bahsedildiği gibi 11 Eylül saldırıları yeni bir
tür kollektif şiddeti temsil etmektedir. Kimileri
benzer düşüncede kişilerin göreceli olarak ya­
pısallaşmamış şebekelerinin algılanan düşma­
na büyük zararlar vermek üzere iş birliği yap­
maları durumunu anlatmak için “asimetrik sa­
vaş” terimini kullanıyorlar. Hampshire Üni­
versitesi Barış ve Dünya Çalışmaları progra­
mından Michael Klare terörizmin zayıfın, sa­
vaşın ise güçlünün silahı olduğunu ileri sürü­
yor (Klare, 2001). Uzun süreli deneyime sahip
bir terör uzmanı olan Scott Atran şöyle söylü­
yor: “Günümüzde Orta Doğu kökenli intihar
teröristleri kitleler tarafından yoksulluk ve ca­
hillik içinde büyümüş, anlamsız yıkıma meyil­
li çılgın alçaklar zannediliyor. Yakın zamanda
yapılan araştırmalar gösteriyor ki bu insanla­
rın kayda değer ya da fark edilebilir zihinsel ya
da davranış bozuklukları yok ve çevrelerinde­
ki insanlar kadar eğitimli ve varlıktılar. Savun­
manın ilk adımı bu intihar saldırılarını yapan
kişilerin içinden geldiği toplumların, çoğunluk-
 H ALK LAR IN
Güney Afrika’da Çevre Haklarının Suiistimali
G üney A frika’da ırk a yrım cılığ ıyla b irlikte ortaya çı­
kan hızlı kentleşm e m ilyonlarca insana s a ğ lık ve gü­
v e n lik açısınd an cid d i zarar verm iştir. Beyazların s i­
y a sa l yön etim in in n ih a î çöküşüne doğru giden y ılla r­
da, d ünyanın dikkati daha çok beyazların y a şa m a d ı­
ğı k a sa b a la rd a k i şid d e t içeren dire n iş sah n e le rin in
fon o la rak ku lla n d ığ ı in an ılm az kent sefaleti fotoğ­
raflarına çevrilm işti. A ntropolog Ben VVİsner bu z a ­
rarları “İki Konu: S a ğ lık lı Bir Çevre ve S ü rd ü rü le b ilir
Bir Hayat A lanı İçin in san H akları B akım ın dan Çevre
H akları ve To plum un K atılım ı” o larak ifade etm iş ve
b unların n a sıl d üzeltileb ileceğini in celem iş ve ta n ım ­
lam ıştır (1995).
19 4 8 ’den 19 9 3 ’e kad ar Güney Afrika’da kent s i­
ya se ti, beyaz olm ayan ların kentlerde ye rleşim in i ve
kentlere e rişim in i denetim altın a alm aktan ibaretti.
Bu siy a se t A frikalı, zenci ve A sya lı to p lu lu k lar a ra ­
sın d a sü re kli çatışm a yaratıyordu. Irk ayrım cılığı s is ­
tem i doğayla ilişk ile ri de önem li ölçüde zedeliyordu
(s.3). S ö zko n u su durum b elli yerlerde aşırı k a la b a ­
lıkla şm a ya neden oldu ve in sanların barınm a, su , te­
m izlik, yem ek p işirm ek için ya kıt bulm a ve gelir elde
etm ek gibi tem el ih tiyaçların ı karşıla m a k için te h lik e ­
li ve çevresel açıdan g ü ve nilir olm ayan uygulam alara
baş vurm alarına yo l açtı. Kentlerdeki su siste m i kir­
li, evler birbirine b itişik, a çık a lan la r yo k denecek k a ­
dar az, ağaçlar ke silm iş ve hava, yiyece k p işirm e ve
ısınm a için k u lla n ılan binlerce köm ür so b asın d a n ç ı­
kan dum anla kirlen m iş d urum daydı. K işise l g ü ve n li­
ğin durum u da en az b unlar kadar kötü id i. S a h ip le ­
rinin s ık s ık zorla yer d eğiştirm ek zorunda b ıra k ılm a ­
D U R U M U S
sın d an dolayı b ak ım sız kalm ış ilkel konutların yo ğ u n ­
luğu a ra sın d a k i bozuk ara so kaklar, yoldan geçen ta­
şıtların başta çocuklar olm ak üzere yayalara çarpm a­
sın a neden o lu yo rd u . D a h a sı, a m b u la n sla r bu dar
so ka kla rd an geçem eyecek kadar g enişti (s.4). Nisan
19 9 4 ’te ırk ayrım cılığın ın çöküşüyle yerleşim b irim le ­
rinde b e kle n m e d ik bir sorun ortaya çıktı: “K e n d ile ­
ri ya da aile le ri ırk ayrım ı yüzünden kentlerden a y rıl­
m ak zorunda b ıra kılan la rın kırsal kesim lerden kente
d ö n ü şü n d en ka yn a kla n an göç d a lg a sı” (s.5). Nüfu­
sun y a k la ş ık % 8 7 ’sin i oluşturan beyaz olm ayan ke­
sim in , toprağın sadece % 1 3 ’lük kısm ınd a tutulm ası
yo lu yla , ırk ayrım cılığı sistem i açıkça m ilyonların sa ğ ­
lık ve y a şa n a b ilir b ir ortam da b ulunm a hakların ı ih ­
lal e tm iştir (s.5).
Bu n o ktad a n so n ra ye n i h ü kü m e t m e ş ru lu ğ u ­
nu sağ la m a k için geçm iş siyasetlerin neden olduğu
so run larla b aşa çıkm ak zorundaydı. 19 9 3 ’te, Güney
A frika’nın nüfusu tahm inen 40 m ilyon du. Kentleşm e
o ranı 19 8 0 ’lerin so n u n d a % 5 ’e kad ar y ü kse lm işti.
Kentte ya şa ya n nüfus 19 8 5 ’te 8.5 m ilyonken 19 9 3 ’te
14 m ilyona çıkm ıştı (s.6). Bu top lulukların karşı k a r­
şıy a o ld u kları so ru n la r sadece kötü h ijye n ik k o şu lla r
ve s a ğ lık sız drenaj sistem leri d e ğ ild i; birçoğu ka sıt­
lı o larak su ve hava k irliliğ in in çevresel s a ğ lık ve g ü­
ve n liğ i tehdit ettiği ağ ır san a yi b ölgelerinin y a k ın la ­
rına ye rleştirilm işti.
G ünüm üzde Güney Afrika ırk ayrım cılığın ın bede­
lini ödem ektedir, an cak G ün ey A frika’daki kent nüfu­
sunun te h like le r k a rşısın d a ki h a ssa s durum u ve risk
örüntüsü bu ko n u d a ki te k örnek değildir. W isn e r’ın
gösterdiği g ib i, geçtiğim iz 2 0 -3 0 y ıllık dönem de d ü n ­
ya d a m ega kentlerin sa y ıs ı artm ıştır, “iste r K ahire,
S ao Pau lo, M anila veya Los A ng eles, isterse Johan-
n esb urg o lsu n , bu ken tsel a lan la r so syo e ko n o m ik ,
s iy a s a l ve çevresel açılard an bir dizi b içim se l ö z e lli­
ği p aylaşm ak ta d ır” (s.8). Bunlar gen iş a lan la ra y a y ıl­
m akta; önceden m evcut yerleşim a lan la rın ı içine a l­
m akta ve yü kse k tekn o lo jid e n e vsizle r ve s o k a k ta ­
ki in sanların “paralel e ko n o m isin e ” kad ar d e ğ işik lik
gösteren farklı ekon om ik örüntüler serg ilem ektedir.
Mega kentler siy a s a l açıdan yüzlerce yö n e tse l birim e
a yrılm ak ta ; çevresel açıd an ise su ve e n e rjiyi uzun
m esafelerden elde edip “m ega” çöp lükler yaratm ak­
tad ırlar (s.9). Zen g in liğin ku tup laşm ası, yo ğ u n la şm a ­
nın m aliyetinin yo k su lla r tarafından ka rşıla n m a sı a n ­
lam ına gelir. VVisner’e göre Los A n g eles’te İsp an yol
kö kenli nüfus hava k irliliğ in in en yü k se k o lduğ u b ö l­
gede yaşam akta ve ya şa d ıkla rı b in a la r deprem de en
te h like li bölgede yer alm aktadır; Johannesburg’daki
A lexandra yerleşim b irim ind e nüfus yoğ u n lu ğ u h e k­
tar b aşına 688 kişiye ka d a r çıkarken daha çok b eyaz­
ların y a şa d ığ ı yerlerd e ortalam a y o ğ u n lu k ya ln ız ca
40 civa rın d ad ır (s.9). T o p lu m sal (suç, e vsiz lik), coğ­
rafi (sel, yan gın, deprem vb.) ve te kn o lo jik (en düstri­
ye l patlam alar, kirlilik) zararlardan b iyo lo jik zararlara
(HIV en feksiyon u, d e ğ işik kanserler, su d an k a y n a k ­
lanan h astalıklar vb.) kad ar çe şitlilik gösteren te h li­
keler, VVİsner’ın “ik in cil ve üçüncül te h lik e kade m e ­
leri” o larak a d la n d ırd ığ ı teh likelerle ka rm a şık b ir ş e ­
kild e kesişm ekted ir (s 10). Örneğin A lexandra ye rle ­
şim birim ind eki sel, to k sik kim yasa l b id o n ların ı ye rle ­
şim a lan ların a sü rü kle m işti. Bu türden zararlara m a­
ruz kalm a riski, sın ıf, etn iklik, yaş ve to p lu m sal cin ­
siyet açısınd an eşit o larak d ağılım g österm em ektedir
(s .ıo ). “Alexandra gib i b ir yerleşim b irim in d e te h lik e ­
lerin bu kad ar fazla ve bunlara m aruz kalan in san s a ­
y ısın ın da y ü k se k o lm ası, G ün ey A frika ’da ‘durum a
bağlı afet’ o larak a d lan d ırılan ye n i b ir terim in d o ğ ­
m asın a neden olm uştur" (s.18).
Yen i G üney A frika’ nın ce va p la m a sı gereken so ­
ru bu çevresel ko şulların n a sıl iyile ştirileceğ i ve Bho-
p al ve Love C anal (New York, Buffalo yakın ların d a)
gib i afetlerin n asıl ön len ebileceğidir. Ben VVİsner, bu
cevapları b ild iğ in i id d ia etm ese de bir antropolog ve
in san ekolo ğu sıfatıyla d en eyim in i ku lla n a ra k b un la­
ra n a sıl y a k la şıla ca ğ ı ko n u su n d a ön e rile rd e b u lu n ­
m aktadır.
İlk o la ra k , ye n id e n y a p ıla n d ırm a p ro g ra m ın ın
m erkezine yerel b ilgi alın m alıd ır. H alk bu te h lik e le ­
rin çoğunu b ilm ekte ve ken dilerine d a n ışıld ığ ın d a so ­
rum luluk alm aya istek gösterm ektedir. Irk ayrım cılığı
dönem inde kendilerine d a n ışılm ıyo rd u , am a a slın d a
sadece yerli halk alın an tedbirleri ve b unların so n u ç­
larını yakından izleyeb ilir. “Y ukarıdan a şa ğ ı” yardım
gerekli olsa da, afetlerden sonra in sa n ların yen iden
ye rleştirilm e lerin d e görüldüğ ü üzere, yardım to p lu ­
mun görüşü alın m adan ya p ıld ığ ın d a in sa n ların m ah ­
rum iyetini azaltm ak yerine arttırm aktadır.
ikin ci olarak, gücünü yurttaşlardan alan s iv il to p ­
lum kuruluşlarının id am esi ve güçle nd irilm e si g erek­
m ektedir. Örneğin A lexandra’da kilise cem aatleri çok
etkin dir. S ü re kli izlem e ve iyileştirm e için h alkın ka­
tılım ı h a yatî önem taşır. Bu tür b ir katılım , ö n ce lik­
le afeti önlem e, ortaya çıktığın da da e tkisin i azaltm a
ve yen iden toparlanm a benzeri b ir dizi önem li hede­
fe u la şılm asın a yardım cı olur.
Üçüncü olarak, afetlerle m ücadele p lanı k ıs m î d e ­
ğ il b ütüncül olm alıd ır. Bu sayede to p lum sal, coğra­
fi ve b iyo lo jik teh likelerin tam am ı ele a lın a b ilir. Bu,
ye n id e n in şa ve izlem e k o n u su n d a te k n ik y a rd ım ­
la b irlik te , ke n tse l a ltya p ı iy ile ştirm e le rin e de b ü ­
yü k çap lı ya tırım la r gerektirecektir. S o n uçta çevre­
se l sağ lık , “to p lulukların kendi hakların a karşı d uyar­
lılık gösterm elerine ve teh like değerlendirm esi ko n u ­
sund a talepte bulunup katılım gösterm elerine” bağ­
lıd ır (s.22).
la sıradan insanlar olan hedef kitlenin yandaş
toplayan örgütlere karşı hassasiyetinin nasıl
azaltılabileceğini öğrenerek bu saldırıları dur­
durma yoluna gitmelerini sağlamaktır (Atran,
2003, s.1534).
Asimetrik savaş tarihte daha önce görül­
memiş bir olay değildir. Denizcilik tarihinde
farklı dönemlerde, çeşitli farklı kültürlerden
gelen kişilerin sahil yerleşimlerine ve deniz ti­
caret rotalarına saldırmak için oldukça büyük
gruplar halinde, kısa süreli saldırılar için ise
koalisyonlar kurarak biraraya geldikleri kor­
sanlık parlamıştır; bu günümüzde Karayipler
ve Güney Çin Denizi’nde Maluku geçitlerinde
devam eden bir sorundur. Bu analojiyi farklı­
lıkları da akılda tutarak şu benzerliklere da­
yandırıyoruz: Bir arada hareket eden terörist­
ler çoğunlukla farklı kültürel, etnik, dini ve
ulusal geçmişlere sahiptir; farklı diller konu­
şuyor olabilirler; tanımlanmış bölgesel bir üs­
se sahip değildirler; güvenli bir finans teme­
line sahip olmak zorunda değildirler ama fa­
aliyetlerine devam ettikçe kendilerini finan­
se edebilirler. Dahası, kısıtlı hedefler için bir­
leşmeleri sayesinde çok farklı motivasyonla­
ra sahip kişileri biraraya getirebilirler. Geçmi­
şe bakıldığında, günümüzde de dünya çapın­
da internetin (World Wide Web) küresel or­
ganizasyon potansiyeli sayesinde korsanlar
ve mafya ya da uyuşturucu kartellerine ben­
zeyen önlenemez gruplaşmalarla karşı karşı­
ya olduğumuz görülüyor. Diğer suç örgütle­
rinden farklı olarak bu yeni teröristler inter­
netin e-posta servislerinden kaçınarak soh­
bet odaları ya da sanal bültenlere güveniyor­
lar. Görünen o ki 11 Eylül teröristlerinin ha­
reketlerini rasyonalize eden ideolojik açıkla­
ma Islâmi aşırılık. Tüm dünyada dini reto­
rik ve inançlar uzun zamandır insanları hare­
kete geçmek için seferber edebilen bir güç ve
bu özellik kesinlikle tek bir tür inançla sınırlı
değil. Aslında bu durumda teröristler dinle il­
gili bilgileri, eğitimleri ve pratikleri açısından
farklılıklar gösteriyorlar. Kimi zaman Rajavi
Mezhebi(Rubin, 2003) olarak da adlandırılan
Halkın M ücahitleri, ABD hükümeti tarafın­
dan “terörist” olarak kabul edilen çok ilginç
bir organizasyon. Bu çoğunluğunu kadınla­
rın oluşturduğu, İran İslâm hükümetine kar­
şı terörist taktikler uygulayan bir grup. Ev­
lenmeme yemini ediyorlar, liderleri karı-ko-
ca R ajav iİeri tanrılaştırıyorlar ve amaçlarını
gerçekleştirmek adına kendilerini kesiyorlar.
2 0 0 4 yılına gelindiğinde bu grubun büyük ço­
ğunluğu silahsızlanmıştır.
Küresel terörizm burada İslâmi bir reto­
rik paylaşıyor olmakla beraber pratikte mez­
hep, sınıf, tarikat tanımaz. 11 Eylül olayların­
dan sadece haftalar önce 3 IRA üyesinin Gü­
ney Amerika sol gerilla kuvvetlerine uyuşturu­
cu ticareti ve bomba yapım teknikleri ile ilgi­
li eğitim verdikleri ortaya çıktı. Orta Doğu’ya
bakıldığında şimdi açığa çıkan Batı düşman­
lığının motivasyonunun basit dini inançların
çok ötesine geçtiği açıktır: Bu insanlar ABD
tarafından desteklenen despotik rejimlerle yö­
netilen, bir zamanlar Fransa veya Britanya’nın
kolonileri olan, şimdi İsrail işgali altında bulu­
nan ya da petrol zenginlikleri küçük bir elit ta­
rafından israf edilen ülkelerde yaşıyor olabilir­
ler. Mantığa aykırı şekilde en güçlü sloganla­
rı atanların çoğu - hazır yiyecekler, eğlence ya
da kıyafetlere karşı- Batı popüler kültürünün
büyüsüne kapılmıştır. Bu tatminsizliğin büyük
bir kısmı “yabancılaşma” kelimesiyle özetle­
nebilir. Bu mutlaka yoksulluk güdümlü olmak
zorunda değildir ama bir bakıma ABD’nin ba­
şını çektiği küresel güçler tarafından ayaklar
altına alman değerler ve idealleri görmekle il­
gilidir. Dolayısı ile katılımcıların sadece basit
anlamda dezavantajlı insanlar olması gerek­
li değildir, hatta aralarında birkaç yüzyıldır
M ısır’da görüldüğü gibi orta sınıfa mensup ve
laik eğitim geçmişleri olan insanlar çoğunluk­
ta olabilir. Politik İslâm konusunda önde ge­
len akademisyenlerden John Esposito’nun de­
diği gibi, “Gördüğünüz, sonunda sistem içe­
risinde tepki verme yolları olmayan bir algı­
ya inanan ve onun tarafından yönlendirilen
bir Müslüman azınlık; küçük ama ölümcül bir
azınlık (Aktaran Jehl, N ew Y ork Tim es, 22
Eylül 2001, s.B4). İnternet ve yardımcı iletişim
teknolojileri kriminal ya da iyi niyetli her tür
örgütlenmenin oluşumunu ve haberleşmesini
desteklemektedir. Belki de “asimetrik savaş”ın
bir içerimi küresel sorumluluk olmadan küre­
selleşme yaşıyor olmamızdır.
Toksik Kazalar
Modern hayatın karşımıza sürekli olarak yeni
tehlikeler çıkarttığı gerçeğini kabul etmekteyiz;
her an büyük çaplı bir endüstriyel kaza meyda­
na gelebilir. Kavrayamadığımız bir teknolojiye
güvenmekteyiz ve bunun kullanımı ve düzen­
lenmesi konusunda pek fazla fikrimiz yok. Eric
W olf’un belirttiği gibi, büyük teknolojik afetler
“toplumun hazırlıklılık derecesi en açık şekilde
krizle karşı karşıya kalındığında ortaya çıktı­
ğından” açıklayıcı olaylardır (1990).
1 9 8 9 ’da bir ay içinde Alaska Exxon Val-
dez’de, Rhode Island açıklarında, Delaware ır­
mağında ve Houston Kanalı’nda olmak üzere
dört petrol sızıntısı kazası meydana gelmiş ve
bunlar ciddi boyutta çevre hasarına yol açmış­
tır. Yalnızca Valdez’de 11 milyon galon ham
petrol denizde hassas bir bölgeye boşalmıştır.
1 9 9 3 ’te İngiltere’nin Shetland adalarında, ha­
sarın boyutlarının hâlâ tam olarak hesaplana-
madığı benzer bir yüksek maliyetli petrol sızın­
tısı oldu. Devlet kurumlan tarafından yayınla­
nan yanlış yönlendirici ve akıl karıştırıcı rapor­
lar nedeniyle, tıpkı diğerleri gibi bu son sızın­
tı da kazadan etkilenenler için büyük belirsiz­
lik yarattı (Button, 1995). Bu olaylar modern
hayatı suçlamaktan çok, modern hayatın so­
runlarına işaret etmek amacıyla belirtilmiştir.
Bunlar aslında Roy Rappaport’un sözcükleriy­
le “belânın antropolojisi”nin (1993) bir par­
çasıdır.
Lee Clarke’a göre, bu afetleri Afrika’daki
çölleşme ve Amazonların yanması gibi diğer
çevresel felâketlerden ayıran özellik, hem so­
runlara neden olmak hem de çözüm bulmak
konusunda başat rol oynayan örgütlenm ele­
rin varlığıdır (1 9 8 9 , s.2). Bunlar kurbanla­
rın hiçbir şekilde denetleyemediği facialardır
ve kurbanlar korunmak için eyalet ya da fe­
deral hükümet kuruluşlarına, uluslararası ku­
ruluşlara, çok sayıda kamusal ve özel kurum-
lara güvenmek zorunda kalmaktadır. Bu afet
biçimleri önceki uyarlanma biçimlerimizin bi­
zi hazırlamadığı afetlerdir. Lee Clarke (1989)
aşağıda, küresel standartlara göre çok büyük
olmasa da güvendiğimiz örgütlenmelerin bir­
çok bakımdan sorumluluklarını nasıl yerine
getirdiklerini göstermesi açısından son dere­
ce ciddi bir örnek olan bir afetin anatomisi­
ni vermektedir:
Uyum Sağlayabilir miyiz?
Üçüncü Bölüm’de “dayanıklılık” kavramını
ya da ekolojik sistemin tanınamayacak şekilde
 Ö R N EK
SOB Afetinin Anatomisi
Bingham ton Eyalet B inası ya da yerel halk tarafından
bilin d iğ i şekliyle SOB 18 katıyla şehirdeki en yüksek
b in ad ır ve ileri te kn o lo jik yangın söndürm e sistem leri
de d ah il pek çok modern teknolojiden yararlanm akta­
dır. Yangın önlem e sistem lerinden biri otom atik olarak
çatıdaki kapıları açar, bir diğeri S O B ’un bodrum unda
bulunan elektrik transform atörlerini soğutm ak için %
65 poliklorenbifenil (PCB) ve % 35 klorlu benzenden
oluşan bir çözeltiyi harekete geçirir (Clarke, 1989, s.5).
PCB kanser, karaciğer rahatsızlıkları ve başka h astalık­
lara neden olduğu için artık yasaklanm ıştır; ayrıca d i­
ğer elem entlerle birleşip ölüm cül etkiye sahip bir tok­
sin olan d io ksin üretebilm ektedir. PCB ya sa klan m a ­
dan önce üretilm iş transform atörler ve kondansatörler
yine de yaygın olarak kullanılm aya devam etm ektedir.
“5 Şubat 19 8 1’de sabah saat 0 5 .3 3 ’te S O B ’un m a-
kina odasında bulunan (bir sigorta kutusu ya da dev­
re kesici gibi çalışan) bir anahtar ya kla şık yirm i otuz
dakika süren bir elektrik kontağı yaparak attı. O dada­
ki sıca klık yakınd aki iki transform atörden birinin se ­
ram ik duyunu çatlatacak arttı ve ya k la şık 2000 fah-
renheit dereceye çıktı. Transform atördeki ya kla şık 180
galonluk PCB içeren soğutucu kazayla serbest ka ld ı”
(Clarke, 1989, s.6). Soğutucu yoğun ısıyla buharlaştı
ve buharlaşan PCB elektrik yalıtım ının yanm ası sonu­
cu oluşm uş yoğun bir isle karıştı. Otom atik yangın ka­
pıları m ükem m el bir şekild e çalıştı; ne yazık ki kapılar
açılır açılm az 18 katlı bina anında devasa bir bacaya
dönüştü. Oluşan hava akım ı PCB ile karışm ış isi b in a­
dan çekerek Bingham ton şehir m erkezine verdi (s.7).
İşin ilgi çekici yan ı, eğer bina özel m ülk o lsaydı, bu
kazanın hiç gerçekleşm eyeceğiydi. Bir kam u binası ol­
duğundan hava şaftlarının m akine o dasına doğrudan
bağlanm asını engelleyen yönetm eliklere tâbi değildi.
Bütün odalar, m asalar, d osyalar ve dolaplar, tıpkı du­
varlar ve tavanlar arasınd aki hava kan allarında oldu­
ğu g ibi, yüksek derecede to ksik isle dolm uştu. Ayrıca,
is önem li m iktarlarda dioksin içeriyordu. Sorun böy­
OLAY
le bir şeyin n asıl m eydana geldiğinden çok, federal,
eyalet ve yerel kurum ların nasıl m üdahale edeceğiydi:
“bu kurum lar ‘trajik seçim leri’ nasıl değerlendirm ek­
te ve ortaya çıktıklarında nasıl düzeltm ektedir?” (s .ıı) .
Yangından sonraki sab ah , m edya ça lışa n ları, s i­
yasetçiler ve kam u görevlileri olay yerinde toplandı.
Yüksek derecede to ksik m addenin söz konusu olduğu
açıktı ve önceki Love Canat felâketinin kam uda yarat­
tığı etki de dikkate alın dığında, bu yangının önem li bir
çevresel, tıb b î ve siya sal sorun olm a potansiyeli ta şı­
dığı görülüyordu. Herhangi bir komuta zinciri oluştu­
rulm aksızın, kamu ve eyalet görevlileri, yerel siyaset­
çiler, sağ lık çalışanları ve ilgili kurum sorum luları so ­
run ve çözümü hakkında birbirinden farklı ve g en ellik­
le çelişen değerlendirm eler yaptılar. SO B, Eyalet Genel
Hizm etler Bürosu (OGS) tarafından yönetildiğinden bu
kurum baştan itibaren olayın içindeydi. PCB bir pet­
rol ürünü olarak değerlendirildiğinden, Eyalet Ulaştır­
ma Bakanlığı (DOT) olayla ilgili bulunm uştu. Küçük Öl­
çekli İşletm eler idaresi (yerel işadam larının m ilyonlar­
ca dolarlık kaybı nedeniyle), OSHA (işçilerin karşı kar­
şıya bulunduğu zararlar nedeniyle), NIOSH (uzun v a ­
deli sağ lık tehlikeleri nedeniyle) ve EPA (çevresel etki­
leri nedeniyle) dahil, alfabenin neredeyse bütün harf­
leriyle başlayan farklı federal kurum lar da devreye gir­
di. İlk aşam adaki belirsizlikten sonra, DOT (PCB dene­
yim li tek kuruluş) petrol sızın tısın ın dış m ekândan çok
iç m ekânda olm ası nedeniyle konunun yetkisi dah ilin ­
de olm adığına karar verirken, üst düzey siyasetçilerin
baskısı altında bulunan OGS hızla tem izlik talim atı ve­
rip tem izlikçi ve güvenlik görevlilerinden oluşan e kip ­
leri içeri gönderdi (Clarke, 1989, s.31).
Bazı açılardan, tem izlik kendi b aşına bir felâket­
ti; işçile r yüz m aske si ku lla n m ad a n ç a lış tı, bazıları
S O B ’daki tuvaletleri kullanıp toksinleri kentin kan ali­
zasyon sistem ine akıttı, bazıları bürolardan evlerine ze­
hirli gıda, sigara, para, piyango biletleri ve d eğişik mal­
zem eler götürdü ve kirlenm iş iş g iysilerini kom şu bina­
larda bıraktı. Sonuç olarak, 500’den fazla insan doğru­
dan ya da dolaylı olarak toksik ise maruz kaldı (Clarke,
1989, s.15). Yangından bir ay sonra, büyük kısm ı bece­
riksizce yap ılm ış tem izlik gerekçesiyle eyalet aleyhin­
de bir m ilyar doları aşan tazminat davaları açıldı (s.16).
Clarke’a göre O G S’nin kim yasallar konusunda eğitimli
personel yerine tem izlikçilerle giriştiği hızlı tem izlik ka­
rarını, çalışan larının sağ lığ ın ı gözetmek d oğrultusun­
daki siya sal talim atlara uyma ya klaşım ıyla açıklam ak
m üm kündür (s.22). Gerçekten de, OGS görevlileri bir
eyalet binasında ortaya çıkan yangından sonra karşıla­
şılan durumların % 99’unda uygun olabilecek şekilde
hareket etm iştir. Ne yazık ki bu, tıpkı bütün afetler gibi
istisn a î bir durum olm uştur. Buradan çıkarılacak ders,
m uhafazakâr doğaları nedeniyle kurum ların istisn a î ko­
şullarla başa çıkm a konusunda nadiren hazırlıklı olduk­
larıdır. Sorunun tanısını koyma konusunda yeterli yet­
kiye sahip tek bir kişi ya da kurum yoktu ve iyi tanım ­
lanm ış hedefler olm adığı için OGS sadece yapm ası ge­
rekeni yapm ıştı: Binayı “tem izletm işti”.
Sorunun ciddiyeti ortaya çıktığında bürokratik ta­
vır değişti. Başlangıçta kurum lar olay yerine akın edip
d eğişik plan ve değerlendirmelerden bahsetm işti. SOB
sorunun kolayca çözülem eyeceği fark edildikten sonra
telaşın yönü değişti; kurum lar birbiri ardına Clarke’ın
“mevcut m ekanizm alar” olarak adlandırdığı şeyi keş­
fettiler. Yani faal sorum luluk alm ayı reddettiler (Clarke,
1989, s.57). Bu da SOB sorunun çözüm ünün bir kez
daha OGS ve Bingham ton’daki yerel s ağ lık kuruluşları­
na kalm asını sağladı. İkinci evrede, tem izlik basına faz­
la bilgi verilm eksizin tek bir kurumun sorum luluğunda
ve kim ya sanayiinden uzman danışm anların katkılarıy­
la tekrar yap ıldı. M ilyonlarca dolar harcandıktan sonra
19 9 5 ’te, New York Eyaleti binanın sadece “kabul e dile­
bilir” düzeyde zehirli madde içerdiğini açıkladı.
A k ılcı, kesin ve b ilim se l y a k la şım d a n uzak risk
değerlendirm esi gerçekten de birbiriyle hem rekabet
eden hem de birbirini tam am layan kurum sal çıkarların
çatışm asının bir sonucudur. Ancak risk, kesin olarak
ö lçüleb ilir (örneğin, PCB’ya maruz kalınd ığın d a kan se­
re yakalanm a riski) ve rekabet içindeki çıkarların uz­
laşm ası ve kötü ya da e ksik veriye dayalı tahm inlerde
bulunulm ası sonucu olarak ortaya çıkar. Görece küçük
ölçekli bir afet olan Bingham ton SO B ile ilgili olarak,
kabul ed ileb ilir risk seçenekleri farklılık gösterm ekte­
dir. Bunlardan birine göre, dioksin ölüm cül olduğun­
dan kabul edile b ilir olacağı bir düzey söz konusu de­
ğildir. Eyalet yetkililerinin değerlendirm esine göre ise
bina nihayet “kabul edile b ilir düzeyde tem iz”dir. Haf­
tada kırk saatlerini binada geçirm ek zorunda kalan la­
rın görüşüne göre söz konusu risk çok büyük... A yrı­
ca SOB örneğinde olduğu gibi, pek çok risk değerlen­
dirm esi afet m eydana geldikten sonra yapılm aktadır.
Bu kazayı izleyen kötü yönetim ve kaos istisna bir
olay değildir ve Clarke’ın tanım ladığı g ibi, kazanın ilk
evresinde, çoğunlukla çevrede yaşayan halk ve çevre
için m uhtemel riskler içeren bir felâket vuku b ulm akta­
dır. Clarke, bu ilk evreye “kurum lararası k irlilik ” adını
verir. Bu evre birbiriyle rekabet eden çok sayıd a otori­
tenin varlığ ıyla kendini gösterir, sorunun açık bir tan ı­
mı yoktur ve burada karar vericiler b akım ından bir s i­
yasal hesap verme yüküm lülüğü söz konusu değildir
(1989, s .168). Akılcı karar verme becerisine en fazla ih ­
tiyaç duyulduğu anda, aslın d a bu beceri san al olarak
bile mevcut değildir. Kararlar birbiriyle rekabet h alin­
deki kurum sal çıkarların karm akarışık ortam ında a lın ­
m aktadır. Kaza sonucunda kam unun yaptığı risk de­
ğerlendirm esi, kötü ya da e ksik bilgiye ve ilg ili kurum ­
lar arasın daki karışıklığ a dayanm aktadır.
İkinci evrede (Bingham ton o layınd a birinci evre­
den dokuz ay sonra), ilk evredeki acem ilikten sonra
zarar zorlukla b elirlenm iş ve kaza kurbanları ile ilg i­
lenm ek üzere bir “hareket e kib i" gönderilm iştir. Ka­
mu kurum larının biri ya da ik isi d ışınd a tam am ı so ­
runlu bölgeden çıkm ış ya da zorla çıkartılm ış; yarı ba­
ğım sız sivil toplum gruplan (örneğin sen dikalar, sağ ­
lık çalışan ları, tüccarlar, çevreciler) kurbanları tem sil
eden bir işgücü platform u oluşturm uş ve resm î risk
d eğerlen d irm esin i a çıklam a ve o p e rasyo n ları y ü rü t­
me konusunda resm î sorum luluğu tek bir kuruluş, ya­
ni OGS üstlenm iştir (Clarke, 1989, s .17 1). Clarke’ın tah ­
liline göre toksik kazalardan kaynaklanan hasarı dene­
tim altına alm ak istediğim izde ihtiyaç duyulan şey, da­
ha iyi bir koordine edilm iş, etkin ve bu türden afetle­
rin doğasına ilişkin bilgilenm enin sağland ığı bir ya k la ­
şım dır. Afetlerin önlenm esi konusunda ne kadar tedbir
alın ırsa alın sın , bunlar m eydana gelm eye devam ede­
cektir. Bu nedenle, afetin ortaya çıkm ası durum unda
uygun şekilde m üdahale etm ek üzere bir örgütlenm e
hazır beklem elidir.
değişmeden önce kaldırılabileceği değişim ve­
ya etki miktarını tartışmıştık. Biyolojik çeşitli­
liğin, dayanıklılığın anahtarı olduğu düşünül­
mektedir. İnsan nüfusunun katlanarak büyü­
mesi ve teknoloji sürekli olarak biyosferin da­
yanıklılığını azaltmaktadır. Bu tehdidin kay­
naklarından biri dünyanın her yerinde türle­
rin toplu halde yok olmasıdır. Önemli bir do-
ğabilimci ve evrimsel biyolog olan E. O. Wil-
son şöyle der:
İnsanların her yerde daha nitelikli bir hayat ta­
lep etmesiyle birlikte, kaynak arayışı nüfustan
daha hızlı yayılmaktadır. Talep, her 10 15 yıl­
da birkaç kat artan bilimsel bilgi artışı ile karşı­
lanmaktadır. Bu, çevreyi yok eden teknolojinin
paralel artışıyla daha da hız kazanmaktadır. İş­
lenebilir toprak, besinler, tatlı su ve doğal eko-
sistemlere uygun alan da dahil yaşam kalitesini
belirleyen birçok kaynak açısından Dünya’mn
kısıtlı olanaklara sahip olması nedeniyle, sa­
bit aralıklarla tüketimin iki kat artışı şaşırtıcı
bir hızla afetlere yol açmaktadır. Yenileneme­
yen bir kaynağın yalnızca yarısı dahi kullanıldı­
ğında, sona bir adımlık mesafe kalmış demektir
[1998, ayrıca bkz. 1994].
Öyleyse ne yapmak gerek? Bunun kolay bir
çözümü yoktur. Wilson’un belirttiği gibi, bilim
adamları biyosferin cansız bileşenlerini (ozon
tabakası ve karbon çevrimleri) denetleyebile­
cek beceri ve siyasal iradeye sahip olabilse de,
doğal ekosistemlerin mikro ölçekteki yöneti­
mini yürütme becerileri yoktur. Bunlar, tek ke­
limeyle çok karmaşıktır. Siyasal nedenlerden
ötürü gerçekleştirilmesi çok güç olan nüfus sı­
nırlamaları ve habitatm korunması yegâne ger­
çek çözümdür.
Sanayi sonrası gelişmeler yenidir ve insan­
ların sonuçlarına nasıl uyum sağlayabileceği­
ni görmek için beklemek gerekmektedir. T a ­
rihin de gösterdiği gibi, enerji kaynaklarında­
ki artış sorunları çözdüğü kadar yeni sorunlar
da yaratmaktadır da. Direnç kaynağı olmaksı­
zın elektriği iletebilen süper iletkenlerin yakm
gelecekte göstereceği atılım daha da fazla kul­
lanılabilir enerji ortaya çıkaracaktır. Bu ener­
jiyi yalnızca daha fazla insanı desteklemek ve
tüketimi hızlandırmak için kullanacak olursak,
sonuçları büyük olasılıkla çevre için yine felâ­
ket olacaktır.
Sorun, değişimin, özellikle doğal kaynak­
lar açısından karşılık verme becerimizi dev­
reden çıkaracak kadar hızlı gerçekleşm esi­
dir. Bireysel davranışın uyumun temeli oldu­
ğunu unutmamalıyız; insanlar davranışları­
nı genellikle gördükleri kadarıyla kendi çıkar­
larına hizmet edecek şekilde değiştirirler. Seç­
kinlerin ve kurumlarm çıkarına olan davra­
nışlar dünya kaynaklarının ve habitatlarmm
uzun vadeli biçimde korunmasına uygun ol­
mayabilir. Uyum sağlama çabalarının ilk dö­
nemlerinde insanlar, enerji kaynaklarına kı­
sıtlı erişimleri ve teknolojileri ile ciddi anlam­
da engellenmekteydi. Sonuçta, insanlar etkin­
liklerinin çevresel sonuçları ile doğrudan ba­
şa çıkmak zorunda kaldılar. Topraklarındaki
erozyonun önüne geçemeyen çiftçilerin açlık­
la karşılaşma olasılığı vardı. Artık çevreyi et­
kileyen pek çok karar, bu kararların sonuçları­
nın etkilerinden çok uzakta yaşayan kişiler ta­
rafından alınmaktadır. Sülfürlü atıkları ile şir­
ket merkezinden uzaktaki bir su kaynağını kir­
leten fabrika yöneticisi, şirkete verimlilik ka­
zandırdığı için ikramiye alabilir. Belki de eko-
log Rene Dubos’nun dediği gibi, artık “küre­
sel düşünüp, yerel hareket eden” kişileri ödül­
lendirmenin yollarını ortaya koymamız gerek­
mektedir.

TIBBÎ ANTROPOLOJİ
Kökleri her ne kadar fiziksel antropolojiye ol­
duğu kadar ayin ve din konusundaki etnografik
çalışmalara uzansa da, tıbbî antropoloji ken­
di başına bir alt alan olarak gelişme yolunda­
dır (Johnson ve Sargent, 1990). Birçok lisansüs­
tü program tıbbî antropoloji konusunda ders­
ler içermekte ve hemşirelik, tıp, halk sağlığı ve
nüfusbilim gibi diğer bilim alanlarından öğren­
ciler bu konuda çalışmaktadır. Tıbbî antropo­
loji giderek disiplinler arası bir çalışma haline
gelmektedir. Son tahlilde bütün tıp, uygulama­
lı antropoloji alanında bir egzersizden ibarettir;
bir başka deyişle “insan için bir eylem”dir. (Ro-
manucci-Ross, Moerman ve Tancredi, 1991,
s.X). Tıbbî antropoloji sağlık bilimlerinin başlı­
ca iki konusu olan biyomedikal ve davranış bi­
limlerini bir araya getirmektedir.
Biyomedikal yaklaşım veremin m ycobac-
terium tuberculosis’ten kaynaklandığım söy­
lerken, davranış bilimleri bize bunun nedenini
yoksulluk ve yetersiz beslenme olarak açıklar.
“Kültür” kavramı, bu paradigmaları tıbbî an­
tropoloji alanında birleştirir (Romanucci-Ross
ve ark, 1991). Bu kitapta gördüğümüz gibi,
kültür insanların hayatlarını bilgi, inanç ve ey­
lem sistemleri ile düzenleme biçimleridir. Kül­
tür, insanları hedef alan hastalıklar yapılandı­
rır ve bunların nasıl algılanıp karşılanacakları­
nı belirler. İnsanlar, hastalıklara kültürün ön­
gördüğü şekilde yakalanır.
Bazı çağdaş biyomedikal uzmanları, geçmi­
şin ve diğer kültürlerin garip uygulamalarından
neler öğrenilebileceğini sorgulayabilir. Bu duy­
gunun nedeni, antropolojik bakış açısına göre
modernizm öncesi Avrupa tıbbının özel bir ör­
nek olmasıdır (ve bu dönemin tıbbı insanlık ta­
rihinin en sağlıksız toplumlarından biri üzerine
kurulmuştur) (Romanucci-Ross, Moerman ve
Tancredi, 1991, s.xi). Hızlı nüfus artışı ve evcil
hayvanlarla yakın temasa girilmesine bağlı ola­
rak, Avrupa toplumu düzinelerce yeni ve öldü­
rücü hastalıkla karşı karşıya kalmıştı; evcil hay­
vanlar hayvan kaynaklı (zoonotik) enfeksiyon­
lara neden oluyor, hastalıklar çok sayıda insanı
etkiliyordu. “Evcilleştirme ve kentleşmenin ‘bir
arada bulunması’ enfeksiyon hastalıklarına ne­
den olan organizmaların evrimleşmesi ve yayıl­
ması için zemin hazırladı. Bu durum insanlık ta­
rihinde görülmemiş boyutlara ulaştı; en bilgili
doktor bile bunu önleyemez veya denetleyemez-
di” (s.xi). Bu noktada şunu da eklemek gerekir
ki; doktorlar uyuşturulmamış hastalar üzerin­
de kanatma ve tamamen arıtma, kapsamlı ame­
liyatlar yapma, yarasa kanı, ayı dışkısı, kurbağa
spermi gibi şeyler uygulama türünden yöntem­
ler önermeden önce epey düşünmüşlerdir.
Buna karşın, 1 4 8 0 ’de Amerikan yerlileri­
nin çok sağlıklı olduğu ve AvrupalIlardan daha
uzun yaşadıkları paleopatolojik olarak kanıt­
lanmıştır. Bir kıtadan diğerine taşınan hastalık­
ların neredeyse tamamı Avrupa çıkışlıdır. 1490-
1890 arasında Amerikan yerlilerinin nüfusu­
nun tahminen % 90 oranında düşmesinin baş­
lıca nedenlerinden biri bu hastalıklardır (Roma-
nucci-Ross vd., 1991, s.xii). Amerikan yerlileri
ve genel anlamıyla Batılı olmayan bütün halk­
lar, ne kadar kısıtlı da olsa ellerindeki eczayı ve
daha da önemlisi tıbbın toplumsal ve beşerî bo­
yutlarını kullanmak konusunda çok yaratıcıydı­
lar. Bugün, yaygın olarak bilinen anlamıyla tıp
tek başına hastalığı değil hastayı da tedavi etme­
yi öğrenmiştir; bunun için de kültürel çevreye
dikkat etmek gerekir. Bunu AIDS salgınına kar­
şı alman tedbirlerde görebiliyoruz.
 ÖRNEK OLAY
Brezilya’da AIDS
Brezilya’da ilk AIDS vakası 1983 yılında belgelendi.
Burada, 1995 yılında 300 bin ile 500 bin arasında HIV
virüsü taşıyıcısı ve 49.300 AIDS vakası olduğu tahmin
edilmektedir. Bu yüzden Brezilya’da, daha önceleri
bu konuyla ilgisi olmayan alanlarda çalışan antropo­
loglar dikkatlerini salgına çevirmiştir. Amazon’da ya­
şayan topluluklar arasında çalışan Nancy Flovvers, iki
konuyla ilgilenmektedir: Hastalığın kentsel alanlar­
dan kırsal alanlara yayılma potansiyeli ve AIDS’in dı­
şarıdan gelen hastalıklar yüzünden çok sıkıntı çekmiş
Yanomamöler gibi Amazon yerli toplulukları üzerinde
yaratacağı etki (Flovvers, 1988). Bu karmaşık soruların
kolay cevaplan yoktur. Kentlerin en yoksul kesimle­
rinden kişiler madencilik, kerestecilik, sığırtmaçtık ve
kamyonculuk gibi işler bulmak amacıyla sınır bölgele­
re göç ettiğinden, bazı kırsal bölgeler önemli ölçüde
tehdit altında görünmektedir. Amazon yerlilerinin kül­
türel yatıtılmıştığı ve içevlilik yapmaları cinsel yollarla
bulaşan hastalıklara karşı belirli bir derecede korun­
ma sağlasa da, hastalığın böyle küçük ve görece ka­
palı bir topluluğa girmesi halinde hızla yayılması söz
konusudur. Fahişeler sınır bölgelere giden genç er­
keklerin peşinden bu bölgelere gelmişlerdir. AIDS vi­
rüsü ise aynı yolla hızla yayılabilir.
Richard Parker esas olarak Rio de Jenerio’nun
ünlü karnavalı ile ilgilenmekteyken, festivalle ilgi­
KALKINMA ANTROPOLOJİSİ
Kalkınma antropolojisi, uygulamalı antropolo­
ji içinde önemli bir alan olarak tıbbî antropolo­
ji ile yakın ilişki içindedir; aslında kalkınma ça­
lışmalarındaki başlıca konular arasında insan
sağlığı ve beslenme de yer almaktadır. Antro­
pologlar ancak son kırk yıldır kendilerini “kal­
li cinsel simgecilik ve etkinlikler ilgisini Brezilya kır­
salındaki cinsel uygulama ve davranışlara çekmiştir.
AIDS salgını ortaya çıktığında Parker’in Brezilya’daki
cinsel kültürü algılayış biçimi, Brezilya için pek de
uygun olmayan ve ABD deneyimine dayalı model­
ler ve tahminler ortaya koymasına neden olmuştur
(Parker, 1987, s.164-166). Diğerleri ise aynı önerile­
ri AIDS’in çok ciddi bir sağlık sorunu olduğu Afrika
için getirmiştir (Conant, 1988). Hastalık heteroseksü-
eiler arasında hızla yayılmaktadır. ABD’de olduğu gi­
bi Brezilya’da da hastalık ilk olarak kentli orta sınıf
eşcinseller arasında görülmüştür. Ancak Brezilya’da
hastalığın bütün nüfusu etkileme olasılığı çok da­
ha fazladır; çünkü özellikle erkeksi toplumsal cinsi­
yet rollerini korumak koşuluyla erkeklerde biseksüel
davranışlar hoşgörüyle karşılanmaktadır. Ayrıca Bre­
zilyalıların gelinin bekâretine verdikleri önem, bekâr
kadınların vajinal girişten kaçınmak için anal seksi
tercih etmelerine neden olmaktadır ve anal seks de
gerek heteroseksüeller gerekse eşcinseller arasından
hastalık bulaştırmanın başlıca yollarından biri ola­
rak bilinmektedir. Açıkçası Parker’ın çalışması has­
sas ve potansiyel olarak tartışmalıdır. Bu çalışmala­
rın sonucu ne olursa olsun, antropolojinin bu konu­
da önemli katkıları olabileceği inancıyla yapıldıkları­
nı söylemek gerekir.
kınma antropologları” olarak tanımlamaya
başlamıştır, bu da daha çok ABD Kongresi’nin
bir kararıyla yabancı ülkelere yapılan yardım­
ların tamamının kalkınmanın yoksullar üzerin­
deki etkilerini araştırmaya ayırması sonucunda
gerçekleşmiştir. Disiplin başından itibaren kül­
türel ve ekonomik değişimin kuramsal boyut­
ları ile ilgilense de, 1970’lerden sonra, yoksul-
Olumlu yönde değişmenin en iyi örneklerinden biri
olan Vicos Projesi, 1950’lerde Peru’daki Vicos’ta bulu­
nan Cornell Üniversitesi’nden bir grup antropolog ta­
rafından başlatılmıştır. Vicos, bir yardım kuruluşunun
satın aldığı bir çiftlik (hacienda) idi. Cornell projesi sı­
rasında, burada toprak beş ya da on yıllık sürelerle ki­
ralanabiliyordu. Geleneksel olarak asıl kiracı (ya da
hâmi) arazinin en iyi kısmını kendi kullanımına ayırı­
yor, kalan daha az kâr getirecek bölümlerini ise yerli­
lere kiralıyordu. Kiracı ailelerin her biri kiralarını haf­
tanın üç günü yetişkinlerden birini hâminin arazisinde
çalışmaya göndererek ödüyordu; köylüler aynı zaman­
da aşçılık, kâhyalık, hizmetçilik, bekçilik ve benzeri iş­
lerde de çalışabiliyordu. Çoğu zaman, köylüler (vicosi-
nos) çağdaş becerilere sahip olmayan, sağlık hizmet­
lerinden yararlanamayan, toplumsal saygı görmeyen,
hayatlarını etkileyen kararlara katılma şansları bulun­
mayan ve okuma yazması olmayan yoksul çiftçilerdi.
Patates mahsulünün düşük olduğu bir yılda, Vicos
kiralığa çıkarılmıştı. 1952’nin Ocak ayında Cornell Üni­
versitesi Vicos’u beş yıllığına kiraladı. Cornell antropo­
logların hedefi; yavaş yavaş güç aşılayarak vicosino-
lara kendi kararlarını alma hakkını vermek, verimliliği
artırıp refahı paylaşarak hayat standartlarını artırmak,
çağdaş tarım tekniklerini ve sağlık hizmetlerini kullan­
maya başlamak, yerlileri eğitim ve diğer yöntemlerle
modern dünyaya dahil etmek ve komşuları arasında
statülerini artırmaktı.
Cornell antropologları, insanların en çok yoksun­
luk çektikleri alanlardaki yenitiklerin en hızlı şekilde
kabul edileceği ve yeniliklerin hayata geçirilmesinde
bütünleştirici bir yaklaşımın daha uzun soluklu olup,
parçalı bir yaklaşıma göre daha az çatışma yaratacağı
varsayımları ile hareket ettiler (Holmberg, 1958). Vico-
sin olara haftada bir sentlik sembolik bir ücret ödeye­
rek ve yerlilerin uzun süre ücret almadan vermeye zor­
landıkları hizmetleri için gönüllüler arayarak işe baş­
ladılar. ilk yılda, yeni hamiler modern tohumlar, güb­
reler ve tarımsal teknikler getirdi ve nakde çevirdikleri
üründen elde ettikleri kârı yine çiftliğe harcadılar. 1952
ile 1957 arasında, verimlilik dönüm başına 100 ABD
Doları’ndan 400-600 ABD Doları’na çıktı. Çiftliğin bü­
tün sakinleri ortak arazi kârını paylaşıp, kendi toprak­
larını işlerken modern teknikler kullanmayı öğrendi.
400 öğrenci kapasiteli bir okul (önceki okulda 10-15
öğrenci okuyabiliyordu) ve bir sağlık ocağı inşâ edildi.
Başlangıçta Cornell’den gelen yöneticiler gözet­
menler ile işçiler arasındaki hiyerarşiyi değiştirmeye
kalkışmadılar. Ancak, önceki hâmilerin haftalık iş da­
ğılımını yaptıkları toplantılar, artık gerekliliklerin açık­
lanması, hedef ve planların tartışılması, vicosinolann
karar verme sürecinin içine çekilmesi ve dış dünya ha­
berlerinin ulaştırılması için kullanılıyordu. 1957 yılına
gelindiğinde seçilmiş on kişilik bir heyet topluluk işle­
rinin yönetimini üstlenmişti. Gelenek yerine gelişmeyi
benimseyen genç erkekler önceden köyde söz sahibi
olan yaşlıların yerini almıştı.
Buna ek olarak Cornell, yerel yetkililerle ilişkileri dü­
zenleme ve vicosinolara komşuları mestizos (Ispanyol-
Kızılderili melezi halk) ile eşit koşullarda bir araya gele­
bilecekleri çeşitli fırsatlar yaratma yoluna gitti. 1957’de
m estizolar, bir zamanlar tarımsal teknikler açısından hiç
dikkate almadıkları bu kişilere danışır hale geldi.
Yerel seçkinlerden gelen güçlü direnişe karşın,
yerliler Temmuz 1962’de Vicos’u satın almayı başarıp
bağımsızlıklarını kazandılar. O zamandan bu yana Pe­
ru hükümeti diğer haciendalarda benzer beş program
başlattı ve bunların bazılarında V icosinolar danışman­
lık yaptı. O dönemde proje hemen her açıdan başarı­
lıydı. Cornell, yerlilere güçlerini iade etmek ve özellik­
le yaşam tarzlarını değiştirmek için yönetimi ele almış­
tı (bu antropologların nadiren fırsat bulduğu ya da ni­
yetlendiği bir şeydi). Bu projede denenen yeniliklerin
çoğu başka yerlerde de uygulandı, ancak hiçbir proje
buradaki kadar mercek altına yatırılmadı. Yine de bazı­
ları Cornell yaklaşımını etik açıdan eleştirmiştir.
luğun azaltılması, çevresel bozulma, hastalık,
yetersiz beslenme, toplumsal cinsiyet eşitsizliği
ve etnik çatışma konularındaki uygulamalarla
ilgili sorunlara yönelmiştir.
Önemli bir uygulamacı olan Michael Ho-
rowitz’e göre (1994), kalkınma antropologla­
rının başlıca katkılarından bazıları şunlar ol­
muştur:
1. Kalkınmanın doğasını anlamak konu­
sunda eleştirel bir bakış sunma: Bu alan, yer­
lilerin deneyimlerinin göz ardı edilmemesi ge­
rektiği; toplulukların zorla yeniden yerleştiril­
melerinin maliyetli olduğu ve nadiren hayat
standartlarının iyileşmesi ile sonuçlandığı; ‘yu­
karıdan aşağı’ yapılan planlamaların genelde
sadece yukarıdakilerin işine yaradığı; yerel top­
lulukların nadiren benzerlik gösterdiği ve bu
durumdan hangilerinin yarar sağlayıp hangile­
rinin sağlamayacağını belirleyebilmek için dik­
katli incelenmeleri gerektiği konularını kapsa­
maktadır.
2. Uzun vadeli araştırmaların önemini gös­
terme: Çoğu kalkınma projesi uzmanların ko­
nu üzerinde çok kısa sürelerle çalışmasına izin
vermektedir; bu kimilerince “hızlı kırsal değer­
lendirme”, kimilerince ise “kırsal kalkınma tu­
rizmi” olarak adlandırılmaktadır. Dünya Ban­
kası ve benzeri kurumlardaki antropologlar
başarılı bir şekilde bazı bölgelerde uzun vade­
li toplumsal araştırmayı savunmuştur. Bu du­
rum, Orta Senegal’de bir nehir havzasında yü­
rütülen bir projede olduğu gibi önemli tavsiye­
lerle sonuçlanmıştır. Burada antropologlar, ır­
mağın akış yönündeki ekosistemler ve küçük
çaplı işletmelerin verimliliği yararına bir hid­
roelektrik barajından bırakılan suyun artırıl­
ması ihtiyacını ortaya çıkarmıştır (Horowitz,
1994, s.6).
3. Çevreyle ilgili sorunlar konusunda artan
duyarlılığa bağlı olarak, antropologlar, sos­
yal bilimciler ve biyofizik üzerine çalışan eko-
loglar arasında birlikte çalışma ihtiyacı: Gerek
yoksulluk gerekse kaynakların kötüye kullanı­
mı, yatırımların kısa vadede getiri sağlamasını
amaçlayan birbirine benzer siyasal uygulama­
lar nedeniyle ortaya çıktığından ya da bu yüz­
den arttığından, çevresel sürdürülebilirlik top­
lumsal bir bileşeni gerektirmektedir.
Kalkınmada Çevresel ve Ekolojik Etkenler
Az önce belirttiğimiz gibi bir kalkınma proje­
sinin ekolojik sistem üzerinde belirleyici etki­
si olabilir. Örneğin büyük barajlar neredeyse
her zaman, habitatın bozulması, nehir yatağı­
nın kirlenmesi, su seviyesindeki yükselme nede­
niyle topraktaki tuz oranının artması, taşkın ve
erozyon tehlikesinin artması ve hatta bazılarına
göre deprem riskinin artması benzeri geniş çap­
lı çevresel hasara neden olmakla suçlanmakta­
dır (Goldsmith ve Hildyard 1984). Ancak yeni­
liklerin ekolojik sistemler üzerinde etki yarat­
ması için projenin her zaman büyük bir sulama
programı ya da dev bir baraj gibi kapsamlı ol­
masına gerek yoktur. Örneğin, tüfeklerin kul­
lanılmaya başlanmasıyla Yanomamölerin be­
sin kaynağı olan pek çok av hayvanının sayısı
çarpıcı biçimde azalmıştır, bu arada ölen insan
sayısı da oldukça yüksektir (Chagnon 1993).
Nepal’de kullanılan yeni bir pirinç türü verimi
% 200 oranında arttırmış ancak söz konusu pi­
rinç sığırlar için çok az yemlik bırakacak dere­
cede bodur olduğundan ve orada bulunmayan
budama makinesi gerektiğinden bu yenilik çok
yüksek maliyetleri de beraberinde getirmişti.
Daha da yoğunlaşan tarımsal faaliyetler topra­
ğın üst katmanının erozyon nedeniyle kaybına
yol açtı ve yakıt olarak saman yerine odunun
daha yaygın olarak kullanılması da ormanla­
rın yok olması ve taşkın riskinin artmasına ne­
den oldu. Her yerde suni gübrelerin ve tarımsal
kimyasalların kirlenmiş su kaynakları üzerin­
deki etkilerini görmekteyiz. Önerilen bir yenili­
ğin etkinliği değerlendirilirken mutlaka çevresel
maliyetlerinin de hesaplanması gerekmektedir.
Toplumsal Bağlar
Kalkınma aynı zamanda toplumsal ilişkiler açı­
sından da önceden kestirilemeyen sonuçlar do­
ğurabilir. Olumsuz olması halinde bu sonuçla­
rın planlanan değişimin maliyetleri arasına da­
hil edilmesi gerekir. Örneğin çamaşır yıkama­
yı kolaylaştıran yöntemlerin geliştirilmesi, ka­
dınların çamaşırlarını ortak bir alanda yıkar­
ken komşularıyla buluşma ve bilgi alışverişin­
de bulunma fırsatını kaybetmesine neden ola­
bilir. Sudan’daki Dinka örneğinde olduğu gi­
bi, sığırcılıktaki değişiklikler yaşlıları konak
yerinde grup lideri olma statülerinden m ah­
rum edebilir (Lako, 1988). Gecekondular ye­
rine modern yüksek apartmanların inşa edil­
mesi, kurulu toplumsal ağların, toplumsal de­
netim örüntülerinin ve hatta hane özerkliği­
nin yok olması gibi olumsuz toplumsal sonuç­
lar doğurabilir. Elbette geleneksel olarak bas­
tırılmış bir grubun geleneksel seçkinlerle eko­
nomik açıdan rekabetçi bir konuma yerleştiril­
mesi örneğinde olduğu gibi, yenilik geleneksel
toplumsal bağlar üzerinde daha da önemli bir
etkide bulunur. Bu durum, İkinci Dünya Sava­
şı öncesinde Suriye’deki Fransız manda yöneti­
mi döneminde görülmüştür. Fransızlar azınlık
durumundaki Alevi mezhebi mensuplarını or­
du ve emniyette istihdam etmişlerdi; bu grup
şu anda ülkeyi yönetmektedir.
Toplumsal Değişimle Baş Etme
Toplumsal değişimle başa çıkmaya çalışan her
ülke sorunlarla karşılaşır ve bunların maliye­
tini tahmin etmeye çalışır. Antropolog, ayrın­
tıların başarı ve başarısızlık arasındaki farkı
belirlediği topluluk düzeyinde yardımcı olabi­
lir. Planlamacılar genellikle geleneksel ve za­
manla geçerliliği kanıtlanmış yöntemlere fazla­
ca baş vurmaksızın yukarıdan aşağı bir yakla­
şımla çalışır. Toprak kullanımı ve gıda üretimi
alanlarında yerel çözümler yeni bir stratejinin
uzun vadeli başarısında her zaman önemli rol
oynar. Della M cM illan’m Sahel’deki arazi kul­
lanımı projesi üzerine yaptığı çalışmada görül­
düğü üzere, herhangi bir kalkınma planının et­
kililiği projeden yararlanması istenen insanla­
rın katılımına bağlıdır.
Gıda üretimi alanında görülen bunalımın
büyük bir kısmı tropik kuşaktaki pek çok ülke­
nin nüfus artışının kendilerini besleme becerile­
rinin üstüne çıkması ile açıklanabilir. Bu ülkele­
rin dışarıdan aldıkları tekniklerin çoğu başlan­
gıçta ılıman iklimlerde geliştirilmiş tarım yön­
temlerine dayanmaktadır. Amazon bölgesinde,
ormanlık alanların yok olması yeni mahsullerin
elde edilmeye başlaması ve makineleşme çok
kötü ekonomik sonuçlar doğurmuştur. Brezil­
ya Amazonu’nda ormandan kazanılan alanın
büyük bir kısmı büyükbaş hayvan yetiştirmek
için kullanılmaktadır; son dönemde açılan ala­
nın % 85’i toprak bozulması nedeniyle tama­
men verimsiz hale gelmiştir (Posey, Frecchone,
Eddins, DaSilva, 1994, s.95). Tropik toprak­
lar genellikle ince tanelidir ve yağmur ormanı­
nın koruyucu örtüsü üzerinden kalktığında be­
sin maddelerinin çözülmesine ve hızlı erozyona
maruz kalır. Sonuç olarak, tarımın yoğunlaş­
ması ya da bir zamanlar ormanlık olan arazinin
başka amaçlarla kullanılması genellikle daha
fazla değil, daha az besin elde edilmesine neden
olur. Tropik tarım sistemleri üzerine çalışanla­
rın çoğu, bu ikilemden çıkış yolunun yerel tek­
niklere ve bitkilere dayalı verimli tarımsal faa­
liyetlerin geliştirilmesine daha fazla önem veril­
mesinden geçtiğini düşünmektedir.
Etki Değerlendirmesi
1973 yılından beri antropologlar giderek artan
bir şekilde yeni iş alanlarında çalışmaya başla­
mışlardır. Aynı yıl ABD Kongresi, hem yurti-
çinde hem de yurtdışmdaki büyük çaplı proje­
lerde kullanılacak federal fonlar için çeşitli et­
ki değerlendirmelerini zorunlu kılan bir mev­
zuatı kabul etmiştir. Ayrıca kalkınma projele­
rinin hakkaniyeti gözeten bir büyüme sağlama­
sı ve ‘yoksulların en yoksul kesimlerinin’ yarar­
lanmasını sağlayacak şekilde hazırlanması zo­
runlu kılınmıştır (bkz. Horowitz, 1994). Çeşit­
li devlet ve ulusal çevre koruma yasaları devlet
destekli projelerin biyolojik, jeolojik, toplum­
sal, tarihsel ve kültürel kaynaklar üzerindeki
etkilerinin değerlendirilmesini gerektirmekte­
dir. Bozucu etkileri olması olasılığı bulunan bir
projeyi yürütmeyi teklif eden kuruluşlar, proje­
nin doğrudan ya da dolaylı olumsuz sonuçları­
nı belirten bir etki değerlendirmesi hazırlamalı­
dır. Bu sonuçlar planlamanın mümkün olan en
erken aşamasında hesaba katılmalıdır. Etkile­
rin hasara yol açacağına karar verildiğinde, sü­
reçler sorunu ortadan kaldıracak şekilde tasar­
lanmalıdır. Diğer sosyal bilimciler gibi antro­
pologlar da önceden yalnız mühendis ve ikti­
satçıların tekelinde bulunan planlama ve kal­
kınma çalışmalarının içine çekilmiştir.
Bu türden çalışmalar için başlangıç noktası
kapsamlı bir alan çalışmasıdır. Örneğin otoyol
projelerinde planlamacılar otoyolun inşa edi­
lebileceği farklı seçenek rotalarını belirler. Ar­
dından arkeologlar bu farklı rotaların her bi­
rinde yapılacak inşaatlarda kaç tane önemli
antik yerleşmenin ya da kalıntının zarar göre­
ceğini belirlemeye çalışırlar. Kültürel antropo­
loglar projenin yaşayan topluluklar üzerinde­
ki etkisini değerlendirir. Sorunları ortadan kal­
dıracak değişikliklerin ya da bazı seçeneklerin
tercih edilmesiyle ilgili öneriler bu çalışmalara
dayandırılır.
Endonezya’daki kalkınma projelerinde ça­
lışmış olan George Appell, değişikliklere ne­
den olan ve muhtemel yararlarla karşılaştırıl­
ması gereken olumsuz etkilerin türlerini kısaca
özetleyen bir dizi ilke ortaya koymuştur (Ap­
pell, 1988, s.272):
- Bütün kalkınma hareketleri zorunlu olarak
yıkım faaliyetlerini de içerir.
- Başlatılan her yeni faaliyet, büyük bir ola­
sılıkla yerel bir faaliyetin yerini alır.
- Bütün değişim hareketleri, etkilediği nü­
fusun bazı kesimlerinde psikolojik, beslenmey­
le ilgili, fizyolojik ve/veya davranışsal bozuk­
luklara neden olma potansiyeli taşır.
- M odernleşme, çatışm aları yoluna koy­
mak ve aile sorunlarını çözmek türünden top­
lumsal gerilim biçimleriyle başa çıkm ak için
kullanılan yerel mekanizmaları bozabilir.
Bu listeye bir uyarı maddesi daha eklene­
bilir:
- Herhangi bir yenilik ya da planlanmış deği­
şimin yarar ve maliyetleri nüfusun bütün ke­
simlerinde eşit olarak dağılmayacaktır; bazıla­
rı yarar sağlarken bazıları kaybedecektir. D ik­
kat edilmesi gereken, yarar ve maliyetlerin da­
ğılımının adil ya da istenen bir şekilde olup ol­
mayacağıdır.
 2004 yılında tamamlanan Bakü-Tiflis-Ceyhan
boru hattı projesinde mühendislere ek olarak
antropologların da dahil olduğu yüzlerce sosyal
bilimci çalıştı. Boru hattı Azerbeycan, Ermenistan
ve Türkiye’de binlerce köylünün toprağından geçti
ve devletin bu çiftçilere toprakları için ödeme
yapması gerekti. (Fotoğraflar Daniel Bates).
K alkınm a b irb irinden farklı görüşlere sah ip çok s a y ı­
da aktörü bir araya getirir. Bunun dış ülkelere y a p ı­
lan kalkın m a am açlı yardım ların tasarlan m ası ve an ­
tro p o lo jik araştırm a açısın d a n etkileri neler o la b ilir?
Bu örnek olay, bir Batı Afrika hüküm etinin On-
chocerciasis (“n ehir kö rlü ğ ü ”) Denetlem e Program ı
(OCP) d a h ilin d e yer alan nehir havzaları için k a p sam ­
lı bir arazi ku llan ım planı geliştirm ek üzere s a rf e tti­
ği ilk çabaları an latm aktad ır (13.1). Bu planın ko or­
dinasyo n u n d an sorum lu kam u kurum u Burkina Faso
Volta V a d isi İdaresi (AVV) idi (M cM illan, 1995).
N e h ir kö rlü ğ ü d e n e tim p ro je s i, Batı A frik a ’da
19 6 8 -19 7 4 kuraklığınd an sonra çıkan en büyük k a l­
kın m a p la n la rın d a n b iriyd i. N ehir kö riüğü h a sta lığ ı
(1onchocerciasis), hızlı akan sularda yaşayan d işi k a ­
rasineğin ısırıkla rı ile y a yılır; h astalığın kaynağı cildin
deri altı d o ku ların d a yerleşen ip lik s i kurtlardır, ileri
a şa m a la rın d a h a sta lık ciddi deri rah a tsızlıkla rı, göz
hasarı ve körlüğe neden olur. 19 7 4 y ılın d a , ye d i ü l­
kenin bulunduğu kontrol b ölg esinde 10 m ilyon nüfu­
sun ya şa d ığ ı y a k la ş ık 70 0 bin kilom etrekarelik alan
bu hastalıktan etkilen m iştir (13.1). 19 8 6 ’da, denetim
program ı B enin, G ana, Mali ve To go’nun kalan k ıs ım ­
ları ile Gine, G ine B issa u , Sierra Leone ve S e n e g al’in
bazı bölgeleri d a h il 1,3 m ilyon kilom etrekarelik alan ı
ka p saya ca k şe k ild e g en işletilm işti (13.1).
1 9 7 4 ’te onchocerciasis s ık lığ ın ın y ü k s e k o lm a ­
sı, çevre bölgelerdeki yükse k nüfus b ask ısın a k a rşı­
lık S u d an -S a h e t b ö lg esind eki geniş n ehir h a vz a sın ­
da çok az kişin in y a şa m asın ın a sıl nedeni o larak g ö­
rülüyordu. USAID (ABD U luslararası K alkın m a K uru­
luşu) ve UNDP (B irleşm iş M illetler K alkınm a Progra­
mı) gibi yardım ku ru luşları nehir körlüğünü denetim
altın a alarak, kuraklıktan en fazla etkile n m iş a lan la r­
dan gelen yo k su lla şm ış çiftçi ve göçebeler için geniş
ye n i ye rleşim o la n a k la rı y a ra ta b ile ce k le rin i d ü ş ü n ­
düler. Ayrıca, yağm ur ve sulam a sistem leri ile arta­
cak m ah sul s aye sin d e ticaret d e n ge sizlikle rin in a za l­
tılab ile ce ğ in i, yen iden yerleşim e açılan a lan lard a kır­
sa l hayat standartlarının artırılab ileceğ in i ve g ele cek­
teki a çlık teh ditlerin in asg ariye in d irile b ile ce ğ in i ön ­
gördüler. Yardım kuruluşları için projenin çekici yö n ­
lerinden biri ise, h astalığın yo k e d ilm e si için ç a lış ­
m alar b aşla d ığ ın d a , Bonn, Riyad ve W ashington gibi
uzak b aşken tle rd e ki m erkezlerine b aşa rıla rın ı b ild ire ­
b ile ce k olm alarıyd ı.
B u rk in a Faso (o za m a n k i a d ıy la Y u ka rı V olta)
iç in , den etim pro gram ı ülke n ü fusun un on da b iri­
nin d a h a v e rim li to p ra kla ra y e rle ştirilm e si ve ayn ı
zam an da p am uk üretim inin üç katına çık a rıla b ilm e ­
si için kaçırılm ayacak bir fırsat sunuyordu. Bu öngö­
rüyü uyg ulam aya so km a k a m acıyla, B urkinab e h ükü­
m eti her b ir h anenin çiftçilik yap acağı arazi m iktarına
sın ırla m a getiren bir m erkezî p lanlı yerleşim ve k a l­
kınm a program ı h azırladı ve yerleşim cilerden sü rd ü ­
rü le b ilir tarım ı desteklem ek üzere kurulm uş yen i de ­
m okratik kurum lan ve yoğun tarım ı kap sayan hazır
bir paketi kab ul etm elerini istedi.
1 9 7 7 ’ de, o sıralard a an tro p o lo ji alan ın d a lis a n ­
süstü ça lışm asın ın ikin ci yılın d a bir öğrenci olan Del-
la M cM illan, Kaya ya k ın la rın d a k i üç gelen eksel kö y­
den A V V ’nin planlam a ya p m ış olduğu ve nehir h a v­
z a la rın d a b ulun an b ir grup ye rleşim a la n ın a ta ş ın ­
m ış olan kö ylüle r üzerinde yeniden yerleşim e tkile ­
rini in celem ek üzere bölgeye gitti. Doktora tezinde
göç ed ile n kö yleri ve A V V proje köylerind e yaşayan
göçm enleri incele d i (19 78 -19 8 0 ); 1 9 8 3 ,19 8 8 ile 19 8 9 -
19 90 tarih lerin de uzunluğu açısın d a n benzersiz olan
bu proje üzerinde tekrar incelem eler yaptı (Bu örnek
çalışm a 19 95 ta rih li kitab ın dan alın m ıştır). Projeye en
çok göçm en veren gelen eksel köyün lideriyle ilk kar­
şıla şm a sın d a , m eslek ya şa m ın ın Sah e l, OCP ve A V V
ile n a sıl yakınd an iliş k ili hale g eleceğini bilm iyordu.
Liderin (naba) davetini kab ul ederek onun ko rum ası
altında olduğunu topluluğa gösterecek şekilde lide­
rin evinin yanına küçük bir ev inşa etti. McMillan’ın
öngörüsü geleneksel topraklarda kalan çiftçilerle
AVV sponsorluğundaki yerleşimlere yeni yeni girme­
ye başlayan yerleşimcilerin tarımsal üretim ve gelir
örüntülerini karşılaştırmaktı. Bu türden araştırmalara
daha sonraki karşılaştırmalara temel teşkil edebile­
ceğinden, temel çalışma denmektedir. Buna karşılık
köyün lideri, yabancı bir antropologun varlığının tarı­
mın pek fazla kârlı sayılmayacak bir iş olduğu bölge­
sine hükümet ve diğer kuruluşların parasını çekmek­
te yardımcı olacağını öngörmüştü.
AVV konusundaki hükümet planlarını ve bağışta
bulunan yabancı kuruluşların finansmanını yönlendi­
ren kalkınma kuramları, 1974 yılında denetimin baş­
lamasıyla birlikte büyük değişiklik gösterdi. Başlan­
gıçta (1974-1981), AVV’nin planladığı kalkınma proje­
si yukarıdan aşağı bir yönetim anlayışına sahipti ve
ancak genişlemeden sorumlu personelinin yakından
izleyebileceği bir yoğun tarım projesinin tasarlanma
sı ve uygulanmasına odaklanılmıştı. Hava fotoğrafları
ile toprak ve su tahlillerine dayanılarak bir alan planlı
yerleşime uygun bulunduğunda; AVV yoğun tarımın
tanıtılması için genişleme programlarının tasarlan­
ması ve uygulanmasından sorumlu olduğu gibi; yol­
lar, okullar, kuyular ve sağlık tesisleri dahil bütün alt­
yapının sağlanmasından da sorumluydu. 10-20 hek­
tarlık bir proje arazisini kullanma hakkı karşılığında,
yerleşimciler yüksek verim getiren tohum ve gübre
kullanmak, katı bir ürün döngüsünü izlemek, polikül-
Şekil 13.2, Sahel

Nehir körlüğü, Batı Afrika’da son yıllarda büyük ölçüde
denetim altına alınabilmiş önemli bir tehdittir. Bu
fotoğrafta küçük bir çocuğun kör bir adama tarlasında
çalışabilmesi için yol göstermesi görülmektedir (Fotoğraf
D. Deriaz/ Dünya Sağlık Örgütü).
tür yerine monokültür (Beşinci Bölüm’e bakınız) uy­
gulamak ve böcek öldürücüler kullanmak durumun­
daydı. Her bir hanenin işgücü potansiyeli değerlendi­
rildi ve arazi büyüklükleri ailenin işgücüne göre be­
lirlendi; yetişkin sayısı fazla olan ailelere daha faz­
la arazi verildi. Yeni köyler, klan haklan ve klan şe­
finin liderliğine odaklanan geleneksel köylerden da­
ha farklı bir şekilde örgütlendi. Bunlarda hükümetin
genişlemeden sorumlu görevlileri tarafından yakın­
dan denetlenen seçilmiş liderler bulunuyordu ve ge­
rek klan gerekse etnik yapı açısından özellikle karma
gruplar oluşturuluyordu. Hükümet politikaları ile pro­
jenin arazi kullanımı ve yerleşim konusundaki yakla­
şımının ardında yatan varsayım, bir kez geleneksel
norm ve değerlerden ayrıldıktan sonra yerleşimcile­
rin modern ve çevresel açıdan sürdürülebilir mahsul
ve canlı hayvan yetiştirme uygulamalarını deneme ve
benimseme konusunda daha serbest olacakları idi.
Kısa süre içinde yerleşimler geliştikçe, McMil-
lan proje modelinin hem toplumsal hem de ekono­
mik sonuçların ayrı ayrı ortaya çıkmaya başladığını
gördü. Kısaca, artık halkın başka vizyonları vardı ve
bu vizyonlar büyüdü ve değişti, ilk yerleşimciler ye­
ni arazilerin oluşturulmasında sayısız zorlukla karşı­
laştılar. Nehir havzalarına yabancı olduklarından baş­
langıçta hükümet yardımına ve genişleme görevlile­
rinin yol göstericiliğine çok bağımlıydılar. Köylüler iş
yükünü paylaşarak ve klan ya da etnik ayrım gözet­
meyerek, konut inşaatı ve topluluğun hayatta kalma­
sı açısından önem taşıyan diğer faaliyetler konusun­
da işbirliği yaptılar, ilk süpürgedarısı hasadı düşük
olsa da pamukta işler yolunda gitti ve yerleşimciler
geldikleri köylere her şeyin iyiye gittiği haberini ve­
rebildiler. Aslında ilk yıllar gayet iyi sonuç verdi; ço­
ğu yerleşim zenginleşti ve daha çok ilk gelen ailelerin
akrabalarından oluşan yeni yerleşimciler çekebildi.
Planlamacıların modelinden farklı gelişen nokta­
lardan biri paranın yoğun tarıma yeniden yatırılmama­
sı oldu. Kısıtlı bir alanda yoğun tarım yapılmasını ön­
gören proje politikasını gözetmek yerine, çoğu çift­
çi işlemeleri beklenen 10-20 hektarlık alanın dışında
da tarla açtı. Buna ek olarak, daha fazla hayvan, tica­
ret ve zanaat ile çocuklarının eğitimine yatırım yaptı­
lar. Genele bakıldığında, zaman içinde yerleşimcilerin
önerilen yoğun tarım sistemine katılım göstermemesi,
onları mahsul, canlı hayvan ve tarım dışı istihdamda
oluşan daha çeşitli bir sistem için önerilen monokül­
tür ve rotasyon sistemini terk etmeye sevk etti. Top­
luluklar aynı zamanda giderek artan şekilde akrabalık
ve etnikliğin toplumsal gerçekliklerini yansıtır hale gel­
di; güçlerini bu bağlardan alan de fa cto liderler türedi.
Bağışta bulunan kuruluşlara göre, hükümetin vizyo­
nundan bu biçimde sapmaların hiçbiri projenin başa­
rısız olduğu anlamına gelmiyordu; proje yalnızca baş­
langıçtaki politika hedeflerini karşılamıyordu. Örneğin
çiftçiler başlangıçta beklenen miktarda nakde dönüş­
türülebilecek mahsul üretemiyordu. Başlıca sorunlar­
dan birinin işgücü arzı olduğu görüldü. Pamuktaki iş­
gücü girdisi talebi, daha düşük verimli tahılların üreti­
minde bile işgücü yatırımı başına daha yüksek üretim
m iktarları sağlam aktaydı. Buna ek olarak, m ahsul a lı­
nam am ış olunsa bile pam uk üretimi için gereken ticarî
gübrelerin parasının ödenm esi zorunluydu.
M cM illan A ra lık 19 8 8 ’de geri d ö n d ü ğ ü nd e , son
beş yıld a her şeyin n asıl d e ğiştiğ in i gördü. En önem ­
lisi ise, yü kse k başarı gösteren hanelerin neredeyse
tam am ının ülkenin ilk hid roelektrik b ara jın ın y a k ın ­
ların d aki yeni bir ka sab a ya göç etm iş o lm a sıyd ı. Bu
yen i kasab a, yerleşim cilerin 1 1 ilâ 13 y ıl a rasın d a de­
ğişen sürelerle y a şa d ığ ı A V V sp o n so rlu ğ u n d a ki yer­
leşim lerden 2 5 0 km ’den fazla uzaktaydı. Burada da
yerleşim cilerin te p kisi yine sadece d a y a n ık lılık ve y a ­
ra tıcılık ların ı d e ğil, ayn ı zam an da geçim o la n a k la rı­
nı çe şitlen d irm e ko n u su n d a k i k a ra rlılık la rın ı g ö ste ­
riyordu. A V V tarafından p lan lan m ış yerleşim le rin b u­
lunduğu ya lıtılm ış nehir havzasın ın a ksin e , yeni k a ­
sab a bir yan d an çiftçiliğe devam ederken b ir yan d an
da d ükkân açm a, iş bulm a ve çocukların ı eğitm e o la ­
nakları sunuyordu.
So n u çta, A V V p la n lı ye rleşim p ro je si g e lir a rtı­
şı ko nu sun d a b aşarılı olam adı; istenen düzeyde ih ­
raç ürünü yetiştirilem ed i ve istenen m odern çiftçilik
yöntem leri an cak kısm en b enim se n di. Buna ek o la ­
rak, planlı yerleşim ler g eliştirm enin yü k se k m aliyeti
yen id en yerleştirileb ileceklerin s a y ısın a sın ırla m a ge­
tirdi ve gelen eksel çiftçiliğin ya p ıld ığ ı yerlerdeki aşırı
k a la b alıkla şm a sorununun pek az b ir kısm ı ortadan
ka ld ırıld ı. A V V ’nin kap ıları 1989 y ılın d a n ih a î olarak
kap anırken, yerleşim ler ve oralarda ya şa ya n çiftçiler
hayatlarını sürdürdü.
M cM illan’ın A V V sp o n so rlu ğ u n d a ki ye rle şim cile r­
le uzun süreli b irlikteliğ in d en çıkardığı ön em li d e rs­
lerden b azıları nelerdir? En tem el derslerden biri, b i­
linçli ya da b ilin çsizce , h alkın herhangi b ir d o ğ al ka y­
nak ya da gelir a kışın a tek b aşına b ağ ım lılıktan k a ­
çınm ak için kayn ak tab an ların a çe ş itlilik k a za n d ırm a ­
ya ilgi d u ym asıd ır. A V V proje köylerind e y a şa ya n ye r­
le şim cile r, g en işle m e g ö re vlile rin in ve p ro jen in y a ­
bancı b ağ ışçı ku ru lu şlara ve ülke le re ne ka d a r b a ­
ğım lı o ld u klarının canlı tanığı id i. D a h a sı, ye rle şim ­
ciler an tro po loglar ve proje yön e ticile rin e k ıy a sla bu
kuruluşların ne kad ar kararsız o la b ile ce ğ in i çok d a ­
ha iyi b iliyorlardı ve bunların desteğine bağ ım lı h a ­
le gelm ek istem ediler. Bu noktada M cM illan, v a d ile r­
de yen iden yerleşim ve bölgesel k a lkın m a için g ele­
cekte ya p ıla ca k planlara to p lu m sal ve e ko n o m ik s is ­
tem i ya ya cak daha çeşitli politikaların d a h il e d ilm e ­
sin i önerm ektedir.
İkinci olarak, p la n la m acıla r g enellikle kırsa l işg ü ­
cünün bol hatta fazlasıyla bol m iktarda bulun acağ ın ı
düşünür. Bu proje ka p sam ın d a ki nehir h avzaları ör­
neğinde olduğu g ib i, kısa süre için yen i “tarım a ra ­
z ile rin in ” elde e d ild iğ i yerlerde ya şa ya n ye rleşim cile r
açısın d a n işgücü arzı yetersizdir ve bu, yoğun tarım
için k ısıtla yıcı bir etkendir.
Ü çüncü o la rak , ye rleşim ö n g ö rü lü ğ ü n d e y u k a r­
dan aşağ ı p lanlan m am alı, uygun yön len dirm e ve ya r­
dım ile b irlik te g e lişm e sin e izin v e rilm e lid ir. Y a n i,
ye rleşim cile r b üyük ölçüde kendi seçim le riyle örgüt­
lenm eli, an cak ye rleşim le b irlikte anide n salg ın ha­
linde baş gösteren ekonom ik ve e k o lo jik sorunların
(orman örtüsünün b o zulm ası, toprak erozyonu, a ra ­
zi k u lla n ım ı a n laşm azlıkla rı vb) en gellen m esi için y a r­
dım alm alı ve yö n le n d irilm e lid ir. M cM illan, b a ğ ışç ıla ­
rın zam an çizelgeleriyle program a d a h il olan halkın
ihtiyaçları ara sın d a ki ikilem e öze llikle d ikka t çekm ek­
tedir. Bağışta b u lu n an lar g en e llikle örnek g östere b i­
lecekleri net so n u çla r ister ve (bazen gerektiğinde)
görece kısa sü relerde b ü yü k m iktarla rd a para h ar­
carlar. Bazen para proje tarafından yararlı b ir şekild e
ku lla n ılab ile ce ğ in d e n çok daha h ızlı harcanır. Çoğu
zam an projenin n ih a î a şa m asın d a iyi yatırım fırsatla­
rı ortaya çıksa da, A V V örneğinde olduğu g ib i, artık
o noktada h arcanabilecek çok az m iktarda para k a l­
m ıştır. Örneğin A V V b aşlarda yönetim i b aşa rısız b ir­
kaç pazar kurm a girişim in d e b ulun m uş; an cak ön em ­
li bir pazar o luşm aya b aşla d ığ ın d a , herhangi b ir hü­
küm et yardım ı o lm aksızın o pazarın b üyüm esin e sa ğ ­
layacak çok az m iktarda ka yn a k olduğu görülm üştür.
Son o la rak M cM illan, b ir kalkın m a pro jesin in so ­
n ucunu n ih a î o la ra k b içim le n d irm e ko n u su n d a y a ­
bancı b a ğ ışçıla r ve h üküm etin o lduğ u kad ar, yerel
h alkın farklı görülerini de uzlaştırm anın m utlaka ge­
rektiğine d ikka t çekm ektedir.
 Herhangi bir kalkınma projesinin nihaî ma-
liyet-yarar getirisi ya da istenen toplumsal de­
ğişim biçimini etkileme gücü pek çok farklı et­
kene bağlıdır. Bunlardan bazıları çevresel ve
ekolojik etkenler, geleneksel değerler ve inanç­
lar ile toplumsal bağlardır.
Kalkınma Çalışmalarında Etik
Antropologların nerede ve nasıl alan çalışması
yapacakları ile ilgili ilk kararlarından projeleri­
nin etkilerinin nihaî değerlendirmesine kadar,
antropolojik kalkınma çalışmalarında etik ko­
nular büyük önem taşır. McMillan ve meslek­
taşlarının çabaları, antropolojik uzmanlık yar­
dımı bekleyen insanların ihtiyaçlarını karşıla­
ma açısından örnek oluşturmaktadır. Bazı açı­
lardan bu örnek, Birinci Bölüm’de ele alman
antropolojik savunuculuğun geleneksel rolü ile
“Kaynak Tüketiminin Görüntülenmesi” baş­
lıklı çerçevede (s.482) gördüğümüz çağdaş ve
topluma karşı sorumluluk taşıyan bilimadamı-
mn rolünü birleştirmektedir. Vicos projesi, an­
tropologların kalkınma çabalarına gerçek an­
lamda yardımcı oldukları başka bir örnektir.
Burada antropologlar yalnızca kuramcı ve da­
nışman ya da aracı olmanın dışında, siyaset be­
lirleyici olma açısından ilk fırsatlardan birini
elde etmişlerdir.
Bazı antropologlar insanların hayatına bu
kadar doğrudan müdahale etmeyi etik dışı bul­
maktadır. Örneğin Arturo Escobar, kalkınma
projelerinin yerli halkların daha geniş ekono­
milere katılımını artırdığını, dolayısıyla onla­
rı marjinalleştirdiğini ve bu projelere sağlanan
antropolojik katkının bu süreci meşrulaştırdı­
ğını iddia etmektedir (1991). Ulusal ekonomi­
lere katılımın “kötü” olduğu ve kalkınma pro­
jelerinden etkilenenlerin sayısız seçeneği oldu­
ğu varsayılmaktadır. Ancak bunların ikisi de
geçersiz görünmektedir. Dahası, antropolog­
ların katılımı olmaksızın, söz konusu bu in­
sanların daha az marjinalleşip, daha az bağım­
lı olacaklarını söylemek mümkün müdür? Vi­
cos projesi, antropologların insanların yaşamı­
na müdahale derecesi konusunda benzersiz ol­
sa da, antropolog ve sosyal bilimcilerin olumlu
katkıda bulunmaları açısından tek örnek değil­
dir. Horowitz’in bildirdiği gibi, antropolog ve
diğer sosyal bilimcilerin katıldığı Dünya Ban­
kası projelerinde yatırımın geri dönüşü böy­
le bir katılımın olmadığı benzer projelere göre
% 15 daha yüksektir (1994). M cM illan’m ça­
lışması (1995) bunun nedenini açıklamaktadır:
antropologlar tek başına olgusal veri toplama­
makta, diğer alanların deneyimini de bir ara­
ya getirmektedir. McM illan yerleşim konusu­
nu çalışırken yeniden yerleşim konusunda Af­
rika ve Asya’da diğer antropologlar tarafından
yapılmış çalışmalardan da yararlanmıştır. Vi­
cos projesi ise bu konuda başka bir örnektir.
Etik sorunları kalkınma çalışmalarında da­
ha yoğun olarak ele alınsa da, her türden antro­
polojik çalışmada mevcuttur. Bu sorunlara kar­
şı, özellikle insanların hayatlarının etkilenece­
ği durumlarda, dikkatli ve dengeli bir yaklaşım
benimsenmelidir. Asıl soru, “antropologların
uzmanlıklarını uygulamaya sokmamaları etik
midir?” olabilir. İster bir savunuculuk çalışma­
sı veya kalkınma projesine katılım, ister sade­
ce bilgi ve uzmanlıklarım başkalarına ulaştırma
olsun, antropologlar önümüzdeki yüzyılda ses­
lerini duyurmanın yollarını bulmalıdır.
Özet
Değişim, insanoğlunun statükoyu koruma ko­
nusundaki belirgin eğilimine karşın, bütün top-
lumlarda vardır. Antropologlar toplumsal de­
ğişimin çeşitli yönlerine eğilse de, bütün yakla­
şımların ortak noktası maliyet ile faydanın ya
da başarı ile başarısızlığın ölçülmesidir. Günü­
müz dünyasının yüzleştiği sorunlar (kıtlıklar,
hızlı nüfus artışı, sürekli ve hızlı değişime ayak
uydurma zorluğu vb) sayısız ve karmaşıktır.
Bugün artık halkların bütünleşmesi ve üre­
timin örgütlenmesi açısından farklı bir döne­
me girmiş bulunuyoruz. Bu dönem iletişim ça­
ğı, bilgisayar çağı ve ileri teknoloji çağı türün­
den kavramlarla adlandırılmaktadır. Sanayi ve
ticaretin örgütlenişi de değişmektedir. Tarih­
çi David Noble (1984) bu dönüşümü sanayide
“sayısal denetim”in zaferi olarak tanımlar. De­
netim gücü fabrikadan merkez ofise kaymış­
tır; bu aynı zamanda merkezî olmayan üretime
olanak tanımıştır. Bu değişiklikler uzun vadede
ciddi sonuçlar doğuracaktır; yalnızca haliha­
zırda sanayileşmiş ulusların bütün nüfus taba­
kaları marjinalleşmeyecek, aynı zamanda eği­
tim altyapısı bulunmayan çoğu ülkenin halkı
geleceğin ekonomisine katılamayacaktır.
İnsanlar güçlükle geçimlerini sağlamaya ça­
lışırken ortaya çıkan çevresel bozulma ile bir­
likte sanayi sonrası dönemin nimetlerinin gü­
nümüzdeki eşitsiz dağılımı, halkların çevrele­
ri ile ilişkilerinde bir sorun oluşturmasa da, ve­
rimli kaynaklara erişim için rekabet halindeki
halklar arasında bir sorundur.
İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana dünya
çapında kişi başına enerji tüketimi hızla art­
mıştır. Yeni teknoloji sayesinde düşük m ali­
yetli fosil yakıt, nükleer enerji ve güneş enerji­
si yaygın şekilde bulunabilmektedir. Toplum­
lar tarafından sürekli kullanılan enerji insanla­
rın nerede ve nasıl yaşayacaklarını, kullanabi­
lecekleri maddeleri ve fiziksel çevreleri ile olan
ilişkilerini etkiler. Ucuz enerji devasa kentle­
rin ortaya çıkmasını sağlar, çünkü bu sayede
kentler uzaklardaki su kaynaklarından ve uzak
tarlalarda yetişen ürünlerden yaralanabilirler.
Enerji ucuz olduğundan, insanlar dünya kay­
naklarının ciddi bir hızla tüketmektedir.
Enerji yönetimi ya da akış etkilerinin dene­
timi, en az korunması kadar önemlidir. Kay­
naklarımızın tükenmesiyle nasıl başa çıkacağı­
mız konusundan farklı olarak, halihazırda tü­
ketmiş olduklarımızın toksik yan ürünlerinden
nasıl kurtulacağımız daha acil bir sorundur.
Küresel iletişim ve “siberkültür”ün ortaya
çıkışı da kültürü dönüştürmüştür. Uydu ileti­
şimi, küresel televizyon ağları, faks makineleri
ve cep telefonları son on yılda dünya kültürü­
nün bir parçası olmuştur. Bütün ülkelerin halk­
ları küresel olarak biçimlenen medya kültürü­
ne katılmaktadır. Bunun olumlu yanları açık­
tır; serbest iletişimin, demokrasinin, insan hak­
larının ve ekonomik alışverişin devamını sağ­
lar. Olumsuz yanları ise yalnızca pornografi­
nin yayılması ve benzeri aşırı durumlarda de­
ğil, bölgesel ve kültürel çeşitliliğin azalmasında
da kendini göstermektedir. Dünya maddi kül­
türü türdeşleştikçe, ifadeye dayalı kültürde de
(sanat, giyim kuşam ve hatta toplumsal kural­
lar) de aynı etki görülmektedir.
Kimilerinin “siberkültür” diye adlandırdı­
ğı şey; bilgisayar, bilişim ve biyoloji teknoloji­
lerindeki yeni gelişmelerle yakından ilişkilidir.
Terim “sibernetik” ya da sistemler kuramın­
dan gelmekte ve internet benzeri küresel ağlar
dahil, bilgisayar aracılığı ile gerçekleştirilen ile­
tişimin önemini göstermektedir.
Antropologlar giderek artan bir şekilde, ça­
ğımızın genel eğilimleriyle bir yandan yenilikle­
rin, diğer yandan da kalkınmanın ilişkisini ince­
leme konusuna ilgi göstermektedir. Değişimin
toplum üzerindeki etkisini değerlendirme süre­
cinde, bazı antropologlar artık bizzat değişimi
gerçekleştirmek için çalışır hale gelmektedirler.
Tıbbî antropoloji sağlık bilimlerinde iki ana
temayı bir araya getirir: Biyomedikal ve davranış
bilimleri. Kültür, insanların maruz kaldığı hasta­
lıkları yapılandırır ve nasıl algılanıp onlara na­
sıl karşı konulacağını belirler. İnsanlar hastalık­
ları daima kültürleri doğrultusunda deneyimler.
Uygulamalı antropolojinin önemli alanların­
dan olan kalkınma antropolojisi, tıbbî antropo­
loji ile yakından ilişkilidir; hatta kalkınma an­
tropolojisinin en önemli konuları insan sağlığı
ve beslenmedir. Antropologlar kendilerini an­
cak son yirmi yıldır “kalkınma antropoloğu”
olarak algılasalar da, bu arada sayısız katkıda
bulunmuşlardır. Yerel deneyimin göz ardı edil­
memesi gerektiğinin gösterilmesi, kalkınmasının
doğasına eleştirel yaklaşım, uzun süreli çalışma­
ların öneminin gösterilmesi, çevresel sorunlara
karşı artan duyarlılık ve antropologlar, sosyal
bilimciler ve biyofizik ekologları arasında daya­
nışma ihtiyacı bunlar arasında sayılabilir.
Uygulamalı alanda çalışan antropologlar
gelecekteki kalkınma siyasetleri için (Sahel’deki
kuraklık tahlilinde olduğu gibi) dersler çıkar­
mak için sorunları çözümlemek yönünde çalı­
şabilir ya da gerçek anlamda değişimi hayata
geçirmekte (veya Vicos projesinde olduğu gibi
önlemede) görev alabilirler. Son dönemde an­
tropologların büyük ölçekli projelerin kültürel
kaynaklar üzerindeki etkilerini değerlendirecek
etki değerlendirmeleri yapmaları istenmektedir.
Kalkınma çalışmaları ile ilgili bazı ilkeler
ortaya çıkmıştır. Her kalkınma hareketi aslın­
da bir yıkım hareketini içerir. Başlatılan her
yeni faaliyet, genelde yerel bir faaliyetin yeri­
ni alır. Her bir değişim hareketi maruz kalan
nüfusun belli bir kısmında fizyolojik, psikolo­
jik, beslenme ile ilgili ve/veya davranışsal bir
bozulma yaratma potansiyeline sahiptir. M o­
dernleşme, çatışmaları yoluna koymak ve ai­
levî sorunları çözmek gibi toplumsal gerginlik­
lerle başa çıkmak için kullanılan yerel meka­
nizmalara zarar verebilir. Son olarak, herhan­
gi bir yenilik ya da planlı değişimin maliyet ve
yararları nüfus içinde eşit dağılmayabilir; bazı­
ları kazanırken bazıları kaybeder. Dikkat edil­
mesi gereken, maliyet ve yararların dağılımının
adil ya da istenen şekilde olup olamayacağıdır.
Etik sorunlar, tıpkı antropolojinin diğer
alanlarında olduğu gibi, kalkınma çalışmaların­
da da bir endişe kaynağıdır. Çoğu kişi, antro­
pologların deneyimlerini kalkınma projelerinin
planlama ve değiştirilmesini kolaylaştırmak için
kullanmaları gerektiğini düşünmektedir; böyle-
ce projeler yardım etmeye çalıştıkları insanlara
en yüksek yararı sağlayabilir. Bazıları ise kalkın­
ma projelerinin yerel grupların marjinalleşmesi­
ne yol açacağını ve bu projelere katılımın bu sü­
reci meşrulaştıracağına inanır. Yine de sonuçta,
antropologların deneyiminin genişliği ve derinli­
ği onları önümüzdeki yüzyılda dünyanın biçim-
lendirilmesinde baskın bir rol oynamalarını sağ­
layacak biçimde donatmaktadır.
Kaynakça
Aberle, D. F., Bronfenbrenner, U., Hess, E. H ., Miller,
D. R ., Schneider, D. H ., Spuhler, J. N ., “The incest
taboo and the mating patterns of animals”, A m eri­
can A n tbrop olog ist, 65, 1963, s.253-265.
Abramson, A., “Beyond the Samoan, Beyond the Sa-
moan controversy in anthropology: A history of
sexuality in the eastern interior of Fiji”, P. Çaplan
(der.), T h e cultural con stru ction o f sexuality, Ta-
vistock, New York, 1987, s.193-216.
Abruzzi, W ., “Ecological stability and community di-
versity during M orm on colonization of the little
Colorado River Basin”, H um an E colo g y , 1 5 ,1 9 8 7 ,
s.317-338.
— , D am that river! E colo g y an d M orm on settlem en t in
the Little C o lo ra d o R iver basin, Penn State Univer-
sity Press, New York, 1993.
Abu Lughod, L., V eiled sentim ents, University of Cali-
fornia Press, Berkeley 1988.
— , W riting w o m en ’s ıvorld: B ed ou in stories, Univer­
sity of California Press, Berkeley, 1993.
A bu-Rabia, A., T h e N egev B ed ou in a n d liv estock re-
aring: Social, eco n o m ic a n d p olitical aspects, Berg
Publishers, Providence, RI, 1994.
Adams, J. W . ve Kasakoff, A. B., “Factors underlying
endogamous group size”, C. Smith (der.), R egio-
n al analysis: S ocial system s, cilt 2, Academic Press,
Ne w York, 1976, s.149-172.
Adams, D., “A Hitchhiker’s guide to the internet”, T he
Sunday Tim es o f L o n d o n , 29 Ağustos 1999, s.4-7.
Adams, R. M ., T h e ev o lu tion o f u rban so ciety : E ar-
ly M eso p ota m ia a n d p reh isp an ic M ex ico, Aidine,
Chicago, 1966.
— , H ea rtlan d o f cities: Surveys o f a n cien t settlem en t
a n d lan d use on the cen tral flo o d p la in o f th e E uph-
ra tes , University o f C hicago Press, C hicago ve
Londra, 1981.
Adra, N ., “The concept of tribes in rural Yem en”, Nic-
holas Hopkins ve Saad Eddin İbrahim (der.), A rab
society : S ociıval scien ce p ersp ectiv es, The Ameri­
can University in Cairo Press, 1985.
Agravval, A., “M obility and control among nomadic
shepherds: The case of the raikas II”, H um an E c o ­
logy, 22, 1994, s.131-134.
Alcock, J., “The belief engine”, S kep tical în q u ier, 19
(3), 1995, s.14-18.
Anderson, B., Im a g in ed co m m u n ities, Verso, Lond­
ra, 1991.
Anderson, M . K., “The fire, pruning, and coppice ma-
nagem ent o f tem perate ecosystem s for basket-
ry material by California Indian T ribes”, H um an
E colog y , 2 7 (1), 1999, s.7-113.
Angeloni, E. (der.), A nnual edition s: A n th ro p olog y 94-
9 5, gözden geçirilmiş 17. baskı, Dushkin Publis-
hing, Guilford, CT, 1994.
Angier, N ., “H eredity’s m ore than genes, new the-
ory proposes” , N ew Y ork T im es, 3 O cak 1995,
S.B13, B22.
— , “Sexual identity not pliable after ali”, N ew Y ork
Tim es, 14 M art 1997, s .A l, A 18.
Annis, S., G o d an d p ro d u ctio n in a G u atem alan tow n,
University of Texas Press, Avusturya, 1988.
Antoun, R. T ., “On the significance of names in an
Arab village”, E th n olog y , 7, 1968, s.158-170.
Appell, G. N ., “ Casting socal change” , M . R. Dove
(der.), T h e real a n d im agin ed ro le o f culture in de-
v elop m en t: C ase stu dies fr o m In d o n esia , Westvi-
ew, Boulder, CO, 1988, s.271-284.
Armelagos, G., “Biocultural aspects of food choice”,
M . Harris ve E. B. Boss (der.), F o o d a n d evolu ti­
on: T ow ard s a th eo ry o f hum an f o o d habits, Temp-
le University Press, Philadelphia, 198 7 , s.565-578.
Atkinson, J. M ., “Shamanism today”, A nnual R eview
o f A n th rop olog y , 2 1 , 1992, s.3 0 7-330.
Bach, K., “The vision of a better life: New patterns of
consumption and changed social relations”, Nicho-
las S. Hopkins ve Kirşten Westergaard (der.), D ire-
ctions o f chan ge in rural Egypt, The American Uni­
versity in Cairo Press, Cairo, 1998.
Bailey, R. C. ve Peacock, N. R ., “Efe Pygmies of N ort­
heast Zaire: Subsistence strategies in the Ituri Fo-
rest”, I. De-Garine ve G. A. Harrison (der.), Un-
certainty in the f o o d supply, Cambridge University
Press, New York, 1990.
Balee, W ., F ootprin ts o f the forest: K a ’a p o r eth n o b o -
 tan y -h istorical eco lo g y o f p lan t utilization by an
A m a z o n ia n p e o p le , Colum bia University Press,
New York, 1994.
Bales, K ., D isp osab le p e o p le : N ew slavery in the g lo ­
b a l eco n o m y , University of California Press, Ber-
keley, 1999.
B alikci, A ., T h e N e ts ilik E s k im o , N atural H istory
Press, New York, 1970.
Barfield, T. J ., T h e n om ad ic alternative, Prentice Hail,
Englewood Cliffs, N J, 1993.
Barlett, P. F., “Introduction”, William M . Loker (der.),
G lobalization a n d th e rural p o o r in L atin A m erica,
Boulder, Lynne Reinner Publishers, Londra, 1999.
Bam et, R. J. ve Muller, R. E., G lo b a l reach: T h e pou/er
o f th e m ultin ational corp oration s, Simon & Schus-
ter, New York, 1974.
Barry, H ., III, Child, I. L. ve Bacon, M . K., “Relation
o f child training to subsistence economy”, A m eri­
can A n thropologist, 61, 1959, s.51-63.
Barry, J. W ., A study o fT e m n e an d E sk im o visual per-
ception : P relim inary rep ort (Pschology Laboratory
Report N o.28), University of Edinburgh, Edinbur-
gh, 1965.
Barth, F., “Political leadership among Swat Pathans”,
M o n og rap h s o n S o cia l A n tro p o h o lo g y , 19, Lon-
don School of Economics, 1959.
— , T h e n o m ad s o f sou th P ersia: T h e B asseri tribe o f
th e K a m seh c o n fed era c y , Humanties Press, New
York, 1961.
— , R o le o f th e en trepren eur in so cia l chan ge in N ort­
h ern N oru /ay, Norvvegian University Press, Ber­
gen, 1963.
— , “The problem of comparison”, R o y al A n trop olo-
gical Institute, Occasional Paper No. 23, s.22-23.
— , E th n ic g ro u p s a d bo u n d aries: T h e s o c ia l organ i-
z ation o f cu ltu ral d iffer en ce, Little, Brown, Bos­
ton, 1969.
— , P rocess a n d form in so cia l life, Routiedge & Kegan
Paul, Londra, 1981.
— , “Brief com m ent”, A n th ro p o lo g y N ew s le tter, 34
(4), 1994, s .l.
Bates, D. G., N om a d s a n d farm ers: T h e Y örük o fS o u t-
heastern T u rkey (University of M ichagan Museum
of Antropology M onograph, s.52 ), University of
Michigan Press, Ann Arbor, 1973.
— “W hat’s in a name? Minorities, identity and politics
in Bulgaria”, Iden tities, 1 (2-3), 1994, s.201-225.
Bates, D. G. ve Lees, S. H ., “The role of exchange in
production specilization”, A m erican A n th ro p o lo ­
gist, 79, s.824-841.
— , “The myth of population regulation”, N. A. Chag-
non ve W. Irons (der.), E volutionary bio lo g y an d
hum an so cia l b eh av io r: An a n th ro p olo g ica l perspe-
ctive, Duxbury Press, North Scituate, 1979, s.273-
289.
Bates, D. G. ve Lees, S. H. (der.), C ase studies in hum an
eco lo g y , Plenum Press, New York, 1996.
Bates, D. G. ve Fratkin, E. M ., C ultural a n th rop olog y ,
2. baskı, Allyn and Bacon, Boston, 1999.
Bates, D. G. ve Plog, F., H um an a d a p tiv e strategies,
McGravv Hill, New York, 1991.
Bates, D. G. ve Rassam , A., P eo p les a n d cultures o f
th e m id d le east, 2. baskı, Prentice Hail, Englewo-
od Cliffs, N J, 2000.
Beals, A. R ., G op alp u r: A south Indian village, Holt,
Rinehart & W inston, New York, 1962.
Beattie, J., free Press, O ther cultures, Free Press, New
Y ork, 1964.
Beck, L., T h e Q a s h q a ’i o f Iran, Yale University Press,
New Haven, CT, 1986.
— , N o m a d : A y ear in the life o f a Q a s h q a ’i tribesm an
in Iran, University of California Press, Berkeley ve
Los Angeles, 1991.
Beckerman, S., “Does the svvidden ape the forest?”,
H um an E colou g y , 11, 1983, s.1-12.
Bell, D ., “Ethnicity and social change”, N. Glazer ve D.
P. Moynihan (der.), Ethnicity, Harvard University
Press, Cambridge, M A, 1975.
Benedict, R ., Patterns o f culture, New American Lib-
rary, New York, 1959 (ilk baskı 1934).
Bentley, G., “Hunter-gatherer energetics and fertility:
A reassesment o f IKung San, H um an E colo g y , 13,
s.79-110.
Berleant-Schiller, R. ve Shanklin, E. (der.), T he keep in g
o f anim als, Allenheld, Osmun, Totowa, N J, 1983.
Bernard, H. R ., R esearch m eth o d s in cultural a n th ro ­
p o lo g y , Sage, Beverly Hills CA, 1988.
— , R es ea rch m e th o d s in a n th r o p o lo g y : Q u a lita tiv e
a n d qu an titative a p p ro a ch es, 2. baskı, Sage, Thou-
sand Oaks, CA, 1994.
Berreby, D ., “U nabsolute truths: C lifford G eertz”,
N ew Y ork T im es M agazine, 9 Nisan 199 5 , s.44-
47.
Berreman, G. D. “Race, caste, and other invidious dis-
tinctions in social stratification”, R a ce, 13, 5 00-
5 36, Institute of Race Relations, 1972, s.5 0 0-536.
Bettinger, R. L., “Archaelogical approaches to hunter-
gatherers”, A nnual R ev iew o f A n th ro p olog y , 16,
1987, s.121-142.
Bickerton, D ., L a n g u ag e a n d H um an B eb a v io r, Uni-
versity of Washington Press, Seatle, 1995.
Binford, L. R ., “Post-Pleistocene adaptations” , S. R.
Binford ve L. R. Binford (der.), N ew perspectives
in arch a eo lo g y , Aidine, Chicago, 1968.
— , W orkin g a t A r c h a e o lo g y , Academic Press, New
York, 1983.
— , “Ancestral lifeways: The faunal record”, A. Podo-
lefski ve P. J. Brovvn (der.), A pplying a n th ro p olo g y :
An introductory read er, Mayfield Press, Mountain
View, CA, 1989.
Bird, G. ve Melville, K., Fam ilies a n d intim ate relati-
onships, M cGraw-Hill, New York, 1994.
Bishop, N. H ., “Himalayan herders”, C ase studies in
cultural an th ro p olo g y , H arcourt Brace, New York,
1998.
Blackwood, E., “Sexuality and gender in certain Native
American tribes: The case of cross-guender fema-
les”, Signs, 10, 1984, s.27-42.
Blanton, R. E., H ou ses a n d h o u seh old s: A com p arativ e
study, Plenum, New York, 1994.
Bloomfield, L., “Language history”, H. H oijer (der.),
Langu age, H olt, Rinehart & W inston, New York,
1965.
Board of Education of the City of New York, Divisi-
on o f Bilingual Education, Facts a n d figures, 1994.
Boas, F., R ace, language a n d culture, M acm illan, New
York, 1940.
— , T he lim itations o f th e co m p arativ e m e th o d o f an ­
th ro p olo g y , Free Press, New York, 1966 (ilk bas­
kı 1896).
Boddy, J . P., “Spirits and selves in N orthern Sudan:
The cultural therapeutics of possession and tran-
ce”, A m erican E thn ologist, 15, 1988, s.2-27.
— , A m an: T h e story o f a S om ali girl, Pantheon, New
York, 1994.
Boehm, C., B lo o d revenuge: T h e a n th ro p o lo g y o f feu-
ding in m on ten egro a n d o th er tribal societies, Uni-
versity Press of Kansas, Lawrence, 1984.
Bogen, J. E., “The other side of the brain: An oppositi-
onal mind”, Bulletin o f the L o s A ngeles N eu rologi-
ca l Societies, 3 4 ,1 9 6 9 , s.135-162.
Bohannan, P., “A frica’s land”, C en ten nial R evieıv, 4,
1960, s.439-449.
— , “The Tiv of N igeria” , J . L. Gibbs, Jr. (der.), Pe-
op les o f A frica, H olt, Rinehart & W inston, New
York, 1965.
Bongarts, J ., “M odeling the demographic impact of
AIDS in A frica”, R. Kulstad (der.), A ID S 1 9 8 8 :
A m erican A ssociation fo r th e A dvan cem en t o f Sci­
en ce S y m p osia P ap ers, AAAS, W ashington, DC,
1988, s.85-94.
Boone, J., “Competition, conflict and development of
social hierarchies”, E. R. Smith ve B. Winterhalder
(der.), E v olu tio n a ry ec o lo g y a n d h u m an beh av i-
or, Aidine de Grutyer, Hawthorne, N Y , s.301-338.
Borofsky, R. (der.), A ssessing cu ltu ral a n th ro p o lo g y ,
M cGraw-Hill, New York, 1994.
Boserup, E., ^'Jomen’s ro le in eco n o m ic dev elop m en t,
Aidine, Chicago, 1970.
Boster, J., “A comparison of the diversity of Jivaroan
gardens with that of the tropical forest”, H um an
E colo g y , 11, 1983, s.47-68.
Bott, E., Fam ily a n d S ocial N etu /orks, Tavistock, Lond­
ra, 1957.
Boulding, K ., E co n o m ic analysis, 4. baskı, Harper &
Row, New York, 1961.
Bourguignon, E. ve Greenbaum, L., D iversity a n d h o -
m ogen eity, HRAF Press, New Haven, C T , 1973.
Bowen, E. S., Return to laughter: An a n th ro p olo g ica l
n o v el, Doubleday/American museum o f N atural
History, New York, 1964.
Bowlby, J., “Attachment”, A ttachm en t a n d loss series,
cilt 1, Basic Books, New York, 1969.
Boyd, R. ve Richerson, P. J., Culture a n d the evoluti­
onary p rocess, University of Chicago Press, Chica­
go, 1985.
— , “Punishment allows the evolution of cooperation
(or anything else) in sizable groups” , E th o lo u g y
a n d S o cio b io lo g y , 13, 1991, s.171-196.
Boyer, P., “Cognitive tracks of cultural inheritance:
 H ow evolved intuitive ontology governs cultural
transm ission”, A m erican A n tro p olog ist, 100 (4),
1998, s.876-889.
Brace, C., Brace, M . L. ve Leonard, W . R ., “Reflecti-
ons on the face of Japan: A multivariate craniofaci-
al and odontometric perspective”, A m erican Jo u r ­
n al o fP h y s ic a l A n tropology, 78, 1989, 93-114.
Bradburd, D., “Never give a shepherd an even break:
Class and labor armong the Komanchi of Kerman,
Iran”, A m erican E tbn ologist, 7, 1980, s.604-620.
“The rules and the game: The practice of Kom an­
chi m arriage” , A m erican E th n o lo g ist, 11, 1 9 8 4 ,
738-754.
— , A m bigu ou s relation s: Kin, class an d con fliçt a m on g
K o m a c b i p a s to r a lis t s , Sm ithsonian Institu tion
Press, Washington, 1990.
Bradburd, D ., “Size and success: Komachi adaptati-
on to a changing Iran”, M ichael Bonine ve Nikki
Keddi (der.), M odern Iran: T h e dialectics o f con -
tinuity a n d cban ge, State University of New York
Press, 1996.
Brandes, S., M etapbors o f m asculinity: Sex a n d status
in A ndalusian fo lk lo r e , University of Pennsylvania
Press, Philadelphia, 1980.
Bray, F., T h e rice eco n o m ies: T ech n olog y a n d dev elop -
m en t in A sian s o c ieties, University of California
Press, Berkeley ve Los Angeles, 1994.
Briggs, J. L., N ev er in anger: P ortrait o f an E sk im o fa-
m ily, Harvard University Press, Cambridge, M A,
1970.
Brondizio, E., E. M oran, E., M auel, P. ve W u, Y .,
“Land use change in the Amazon estuary: Patterns
of Caboclo settlement and lanscape management”,
H um an E colog y , 2 2 (3), 1994, s.243-248.
Brooke, J ., “Informal capitalism grows in Cam eroon”,
N ew Y ork T im es, 30 Kasım 1987, s. 8 .
Brosius, J. P., “River, forest and mountain: The penan
gang landscape” , S a ra w a k M useum J o u r n a l, 36
(57, New Series), 1986, s.173-184.
— , “Endangered forest, endangered people: Environ-
mentalist representations of indigenous knovvled-
ge”, H um an E colo g y , 25 (1), 1997, s.47-69.
Brow n, D ., H u m an u n iversals, M cG raw -H ill, New
York, 1991.
Browne, M . W ., “W hat is intelligence? And who has
it? ” , N ew Y o rk T im es B o o k R ev ieıv , 16 Ekim
1994, s.3ff.
Buchler, I. ve Selby, H. A., K inship an d so cial organiza-
tion : An introduction to theory a n d m eth o d , M ac-
M illan, New York, 1968.
Buckmaster, M ., “Evidence of prehistoric gardening in
M ichigan’s Upper Peninsula”, Midvvest Archaeolo-
gical Conference’ta sunulmuş tebliğ, East Lansing,
M I, Ekim 1999.
Burbank, V. K., Fighting w om en : A nger an d aggressi-
on in A borigin al A ustralia, University of California
Press, Berkeley ve Los Angeles, 1994.
Burch, E. S., Jr., “N orth Alaskan Eskimos: A changing
way of life”, M . Ember, C. Ember ve D. Levinson
(der.), P ortraits o f culture, Prentice Hail, Englewo-
od Cliffs, s.1-36.
— , “The future of hunter-gatherer research”, E. S. Bur­
ch, Jr. ve L. J. Ellanna (der.), K ey issues in hunter-
ga th erer research, Berg Publishers, Providence, RI,
s.441-455.
Burch, E. S., Jr. ve Ellanna, L. J. (der.), K ey issues in
h u n ter-g a th erer resea rch , Berg Publishers, Provi­
dence, RI, 1994.
Burling, R ., M an ’s m an y v oices: L an g u ag e in its cu l­
tu ral co n tex t, H olt, Rinehart & W inston, New
York, 1970.
—-, T h e passage o fp o w e r , Academic Press, New York,
1974.
Button, G., “W hat you don’t know can’t hurt you: The
right to known and the Shetland oil spill”, H um an
E colo g y , 23, 1995, s.31.
Byrne, R ., T h e thinking a p e: E volutionary origins o f in­
telligence, Oxford University Press, Oxford, 1999.
“Cairo Population Conference”, N ew Y ork T im es, 11
Eylül 1994, s.10.
Calhoun, C., Light, D. ve Keller, S., S ociology, 6 . bas­
kı, M cGraw-H ill, New York, 1994.
Calvin, W . H ., H o w brains think: E volving intelligen­
ce, tben a n d n ow , Basic Books, 1996.
Campbell, B. K., H um an ecolog y , 2. baskı, Aidine de
Gruyter, Hawthorne, N Y, 1995.
Cane, S., “Australian aboriginal subsistence in the wes-
tern desert”, Bates, D. G. ve S. H. (der.), C ase stu-
dies in hum an eco log y , Phenum, New York, 1996,
s. 17-54.
Cann, R. L., “DNA and human origins”, A nnual Re-
vieıv o f A n tropology, Annual Reviews, Palo Alto,
CA, 1988, c.17, s.127-143.
Çaplan, P. (der.), T he cultural construction o f sexu a-
lity, Tavistock, New York, 1987.
Carneiro, R. L., “The chiefdom: Precursor of the S ta ­
te”, G. D. Jones ve R. R. Kautz (der.), T h e Tran-
sition to S ta teh o od in the N ew W orld, Cambridge
University Press, New York, s.37-77.
Carney, J. A., “From hands to tutors: African expertise
in the South Carolina economy”, A gricultural His-
tory, 6 7 (3), 1993, s.1-30.
— , “Landscapes of technology transfer: Rice cultivati-
on and African continuties”, T ech n olog y a n d Cul-
ture, 3 7 (1), 1996a, s.5-35.
— , “The role of Arican rice and slaves in the history of
rice cultivation in the Americas”, H um an E colo g y ,
2 6 (4), 1998, s.525-545.
C arrington, J. F ., T a lk in g dru m s o f A fr ic a , Carey
Kingsgate Press, Londra, 1949.
— , “The talking drums of A frica”, Scientific A m erican ,
2 5 5 , 1971, s.90-94.
Cashdan, E., “Spatial organization and habitat use” ,
E. A. Smith ve B. Winterhalder (der.), E volu tion ary
e co lo g y a n d hum an beh av io r, W alter de Gruyter,
Ne w York, 1992.
Castells, M ., “The net and the self: W orking note for a
critical theory of the inforational society, C ritique
o f A n thropology, 16 (1), 1996a, 11-39.
— , T h e rise o f the n etw o rk so ciety : T h e in fo rm a tio -
nal age, cilt 1, Blackwell Press, Oxford, 1996b [En­
form a sy o n Çağı, E k o n o m i, T oplu m ve Kültür, A ğ
T oplum unun Yükselişi, (cilt 1), İstanbul Bilgi Üni­
versitesi Yayınları, 2. baskı, İstanbul, Nisan 2008].
— , E n d o f m illenium , cilt 3, T h e in form ation ag e: E c o ­
n o m y , s o c ie ty a n d cu ltu re, B lackw ell, O xfo rd ,
1988 [E n fo rm a sy o n Ç ağı, E k o n o m i, T o p lu m ve
Kültür, Binyılın Sonu, (cilt 3), İstanbul Bilgi Üni­
versitesi Yayınları, İstanbul, Aralık 2007].
Cavalli-Sforza, P. ve Piazza, A., T h e history a n d geog-
raphy o f hum an gen es, Princeton University Press,
Princeton, N J, 1994.
Cernea, M . M ., S ocial O rganization a n d d ev elo p m en t
a n th ro p o lo g y , The 1995 Malinovvski Award Le-
cture, Environmentally Sustainable Development
Studies and Monography Studies Series N 0 . 6 , The
World Bank, Washington, DC, 1996.
Chagnon, N. A., “Yanomamö social organization and
warfare”, M . Fried, M . Harris ve R. Murphy (der.),
W ar: T h e an th ro p olo g y o f a rm ed con flict a n d ag-
ression, Natural History Press, New York, 1967.
— , Y an om am ö: T he fierce p eo p le, 3. baskı, H olt, Rine-
hart & Winston, New York, 1983.
— , Y an om am ö: T h e last d ays o f E den , Harcourt Brace
Jovanovich, San Diego, 1992.
— , “ Covering up the Y anom am ö m assacre” , N ew
Y ork T im es, 23 Ekim 1993, op. ed.
— , “L’Ethnologie du deshonneur: Brief response to Li-
zo t”, A m erican E thn ologist, 2 2 (1), 199 5 , s.187-
189.
— , Y an om am ö: T he last days o f E den , 5. baskı, H ar­
court Brace Jovanovich, San Diego, 1997.
Chagnon, N. A. ve Hames, R ., “Protein deficiency and
tribal warfare in Amazonia: New data”, S cience,
203 (4383), s.10-15.
Chagnon, N. A. ve Irons, W. (der.), E volu tion ary bi-
o lo g y a n d h u m an s o c ia l b eh a v io r: An a n th ro p o -
log ical persp ectiv e, Duxbury Press, North Scitua-
te, MA, 1979.
Chagnon, N. A. ve M elancon, T ., “Epidemics in a tri­
bal population”, T he im pact o f con tact: T w o Ya­
n o m a m ö cases, Report N o. 11 (s.5 3 -7 5 ), Cultu­
ral Survival International, Cambridge, M A, 1983.
Chance, N. A., T he In u piat a n d A rctic A la sk a: An eth-
n ography o f dev elop m en t, H arcourt Brace College,
Fort W orth, T X , 1990.
Cheal, D ., “ Changing household financial strategies:
Canadian couples today”, H um an E colo g y , 21 (2),
1 993, 197-213.
Chibnik, M . (der.), Farm w o rk a n d field tv o rk : A m e­
rican agricu ltu re in a n th r o p o lo g ic a l p ersp ec tiv e,
Cornell University Press, Ithaca, N Y , 1987.
Chira, S., “Struggling to find stability when divorce is a
pattern”, N ew Y ork T im es, 1995, s .l, 42.
Chomsky, N ., L an gu au ge a n d m in d, H arcourt Brace
Jovanovich, New York, 1972.
Clark, K. ve Uhl, C., “Farming, fishing, and fire in the
history of the upper Rio Negro region of Venezue-
la”, H um an E colo g y , 15, 1987, s.1-26.
Clarke, K. B., “Racial progress & retreat: A personal
 memoir”, H. Hill ve J. E. Jones (der.), R a ce in A m e­
rica: T he struggle fo r equality, University of Wis-
consin Press, Madison, s.3-18.
Clarke, L ., A c c e p ta b le risk? M a k in g d ecis io n s in a
to x ic environm ent, University of California Press,
Berkeley ve Los Angeles, 1989.
Cook, S., “The obsolete anti-market mentality: A cri-
tique of the substantive approach to economic an-
thropology, A m erican A n th ro p olog ist, 68 , 196 6 ,
s.323-345.
Colchester, M ., T h e bealtb a n d survival o f th e Venezu-
elan Y an om am ö, IGWA Document No. 53, Cultu-
ral Survival International, Cambridge, M A, 1985.
Cole, D ., N om a d s o f th e n om ads: T h e A l M urrah B e-
d o u in o f th e E m p ty Q u a rter, Aidine, Chicago,
1979.
Cole, J. W. ve W olf, E. R ., T h e hidden fron tier: E co-
logy a n d ethnicity in an alp in e valley, University of
California Press, Berkeley, 200 0 .
Collier, J., Jr., Visual an th ro p olo g y : P h oto g ra p h y as a
research m eth o d , Holt, Rinehart 8c W inston, New
York, 1967.
Collins, W. T ., “An analysis of the Memphis garbage
strike of 1 9 6 8 ”, P ublic A ffairs F oru m , 3, Memphis
State University, 1974, s.1-6.
Colson, E ., “A ncestral spirits and social structure
among the plateau Tonga”, In tern ation al A rchives
o f E thn ography, 1, 1954, s.21-68.
Conant, F. P., “K orok: A variable unit o f physical
and social space among the Pokot of East A frica”,
A m erican A n tropologist, 6 7 ,1 9 6 5 , s.429-434.
— , “Thorns paired sharply recurved: Cultural Controls
and rangeland quality in East A frica”, B. Spooner
ve H. M ann (der.), A n trop olog y a n d desertificati-
on : D rylan d eco log y in so cia l perspective, Acade-
mic Press, Londra, 1982, s.111-112.
— , “Remote sensing, discovery, and generalizations in
human ecology”, E. M oran (der.), T h e ecosystem
co n c e p t in a n th ro p o lo g y , W estview Press, Boul-
der, CO , 1984.
— , “Social Consequences o f AIDS: Im plications for
E ast A frica and the Eastern United S tates”, R.
Kulstad (der.), AID S 198 8 : A m erican A ssociation
fo r the A dvan cem en t o f Science Sym posia P apers,
AAAS, Washington, DC, 1988, s.147-156.
— , “Hum an ecology and space age technology: So-
me predictions” , H u m an E c o lo g y , 2 2 (3), 199 4 ,
s.405-413.
Conelly, W . T ., “Agricultural Intensification in a Phi-
loppine frontier community: Impact on labor effici-
ency and farm diversity”, D. G. Bates ve S. H. Le-
es (der.), C ase studies in hum an eco log y , Plenum
Press, New York 1996.
Conklin, B., “Body Paint, Feathers, and VCRs: Aesthe-
tics and Authenticity in Amazonian Activism”, M e-
rican E thn ologist, 24(4), 1997, s .7 1 1-728.
Conklin, B. A. ve Graham, L. R ., “The shifting midd-
Ie ground: Amazonian Indians and eco-politics”,
A m erican A n thropologist, 97 (4), 199 5 , s.695-710.
Cook, S., “The obsolete anti-market mentality: A cri-
tique of the substantive approach to economic anth­
ropology, A m erican A n thropologist, 68 , s.323-345.
Cooper, F. ve Packard, R. (der.), In tern ation al d ev elop -
m en t a n d th e so cia l sciences: Essays on th e history
a n d p olitics o f knou/ledge, University o f California
Press, Berkeley, 1998.
Coughenour, M . B., Ellis, J. E., Swift, D. M ., Coppock,
D. L., Galvin, K ., M cC abe, J. T . ve H art, T . C.,
“Energy extraction and use in a nomadic pastoral
ecosystem”, Science, 2 30, 1985, s.619-625.
Coult, A. D. ve Habenstein, R. W ., G ross tabulations
o f M u rd o ck ’s w o rld eth n og rap b ic sam ple, Univer­
sity of Missouri Press, Columbia, 1965.
Cowell, A., “Cairo parley hits anew on m igrants” ,
N ew Y ork T im es, 11 Eylül 1994, s.10.
Craige, B. J . (der.), Literatü re, lan guage a n d politics,
University of Georgia Press, Atina, 1988.
Greed, G. W ., “Bulgaria: Anthropological corrections
te cold war stereotypes”, M . Ember, C. Ember ve
D. Levinson (der.), P ortraits o f cu ltu re, Prentice
Hail, Englevvood Cliffs, N J, 1994.
Creed, G. W ., D om esticatin g revolu tion : P rom socialist
refo rm to am bivalen t transition in a Bulgarian vil-
lage, The Pennsylvania State University Press, Uni­
versity Park, PA, 1998.
Cronk, L., “Human behavioral ecology”, A nnual R evi-
eıv o f A n trhropology, 20, 1991, s.25-53.
Cunningham, W . P. ve Saigo, B. W ., E n v iron m en tal
Science, a g lo b a l con cern , W illiam C Brown, Du-
buque, IA, 1995.
Curran, J. W ., Jaffe, H. W ., Hardy, A. M ., M organ, W.
M ., Selik, R. M . ve Dondero, T. J., “Epidemiology
of AIDS and H IV mfection in the United States”, R.
Kulstad (der.), AID S 1988: A m erican A ssociation
fo r the A dvan cem en t o f Science Sym posia P apers,
AAAS, Washington, DC, 1988, s.19,34.
Cyriax, R. J., Sir J o h n F ran klin ’s last A rctic ex p ed ition ,
Methuen, Londra, 1939.
Daley, S., “Botswana is presing bushmen to leave reser-
ve”, N ew Y ork T im es, 14 Temmuz 1996.
Dalton, G., “Traditional production in primitive Afri-
can economies”, Q uarterly Jo u rn a l o f E con om ics,
76, 1962, s.360-378.
— , “Peasantries in antropology and history”, Current
A n tropology, 1 3 ,1 9 7 2 , s.385-415.
D ’Andrade, R. G ., “ Cultural constructions o f rea-
lity”, L. Nader & T. W . M aretski (der.), C ultu­
ral ilness an d b ealth : Essays in hum an ad ap ta tio n ,
American Anthropological Association, Washing-
ton, DC, 1973.
D ’Aquili, E., T he b io p sy ch o lo g ical determ in an ts o fc u l-
ture, M cCaleb Modulein, Anthropology, Addison-
Wesley, Reading, MA, 1972.
Davis, D. S. (der.), T h e co n su m er re v o lu tio n in u r­
ban C hina, University o f California Press, Berke-
ley, 2 000 .
Davis, W ., P assage o f darkn ess: T h e eth n o b io lo g y o f
th e H aitian Z o m b ie, University of N orth Carolina
Press, Chapel Hill, 1988.
— , “Death of a people. Logging in the Penan home-
land”, Cultural Survival Q uarterly, 17 (3), 1993,
s.15-20.
Davis, W. ve Henley, T ., (der.), P enan: V oice f o r the
B o r n e o ra in fo r est, W estern Canada W ilderness
Committee, Vancouver, 1990.
Davvkıns, R., R iver ou t o f E d en : A D aruıinian view o f
life, Basic Books, New York, 1995.
Dawson, J. L. M ., “ Cultural and psychological influen-
ces upon spatial perceptual processes in West Afri-
ca ”, Internation al Jo u rn a l o f P sychology, 2 , 1967,
s.115-128 , 171-185.
Deb, D., “O f cast net and caste identity: Memetic diff-
rentation between two fishing communities of Kar-
nataka”, H um an E colog y , 2 4 (1), 1996, s.109-124.
Denevan, W ., Treacy, J., Alcorn, J ., Paddoch, C., Dens-
low, J . ve Paitan, S., “Indigenous agroforestry in
the Peruvian Amazon: Bora Indian management of
swidden fallows”, Intercien cia, 9 ,1 9 8 4 , s.346-357.
Denich, B ., “Dismembering Yugoslavia: N ationalist
ideologies and the symbolic revival of genocide”,
A m erican E thnologist, 21 (2), 1994, s.3 6 7-390.
Dennett, D. C., D arw in ’s d an g erou s id ea : E v olu tio n
a n d the m eaning o f life, Simon & Schuster, New
York, 1994.
Dennett, D ., K inds o f m in ds: T ou /ard an u n derstan -
ding o f co n scio u sn ess, Basic Books (Harper Co-
lins), Nevv York, 1996.
DePalme, A., “Canadian Indians win a ruling vindica-
ting their oral history”, T h e Nevv Y ork T im es, 9
Şubat 1998.
Diamond, J ., “Race without color”, D iscover, 15 (11),
199 4 , s.82-91.
— , Guns, germ s, a n d Steel: T h e fates o f hum an soci-
etiess, W . W. N orton, New York, Londra, 1999.
Dietz, T ., Pastoralists in d ire straits, Netherlands Ge-
ographical Studies (N o.49), University of Amster-
dam, Institute for Social Geography, Amsterdam,
1987.
D ivale, W . ve H arris, M ., “T he male suprem acist
complex: Discovery of a cultural invention”, A m e­
rican A n thropologist, 80, 1978, s.668-671.
Dore, R. P., S hin ohata: A p o rtra it o f a Ja p a n ese villa-
ge, University of California Press, Berkeley ve Los
Angeles, 1994.
Douglas, M ., “The Lele resistance to change” , E. E.
LeClair, Jr. ve H. K. Schneider (der.), E co n o m ic a n ­
th ro p olo g y : R eadings in theory a n d analysis, Holt,
Rinehart & Winston, New York, 1962.
Dove, M . R ., “The Chayanov slope in a svvidden so-
ciety: Household demography and extensive ag-
riculture in western Kalim antan”, P. Durrenbur-
ger (der.), C hayan ov , peasants, a n d eco n o m ic an ­
th ro p o lo g y , Academic Press, Orlando, FL, 198 4 ,
s.97-132.
— , “Introduction”, M . R. Dove (der.), T h e rea l a n d
im agin ed ro le o f culture in dev elop m en t: C ase stu­
d ies fr o m In d o n esia, University of Hawaii Press,
Honolulu, s.1-37.
Downs, J. F., “The social consequences of a dry well”,
A m erican A n thropologist, 67, 1965, s.1387-1417.
Dozier, E. P., T he P u eb lo Indians o f N orth A m erica,
Holt, Rinehart & Winston, New York, 1970.
Draper, P., “Social and economic constraints on child
life among the !K ung.” , R . B. Lee ve I. DeVore
(der.), K alah ari hunter-gatherers, Harvard Univer­
sity Press, Cambridge, MA, s.199-217.
Duben, A., “The significance of family and kinship in
urban Turkey”, Ç. Kağıtçıbaşı (der.), Sex roles, f a ­
m ily a n d com m u n ity in T u rkey , Indiana Univer­
sity Turkish Studies, no.3, Indiana University Press,
Bloomington, 1986.
Dunbar, R ., G room in g , gossip , a n d th e ev o lu tion o f
lan gu age, Harvard University Press, Cambridge,
MA, 1997.
Duranti, A., From gram m ar to politics: linguistic a n th ­
ro p o lo g y in a W estern Sam oan village, University
o f California Press, Berkeley ve Los Angeles, 1994.
Durham, E., H igh A lbania, Beacon, Boston, 1987.
Durham, W . H ., C oevolu tion : G enes, culture, an d h u ­
m an diversity, Stanford University Press, Stanford,
CA, 1991.
Durkheim, E., T h e division o f la b o r in so ciety , Free
Press, New York, 1964.
Durrenberg, P. (der.), C h ayan ov, p easan ts, a n d e c o ­
n o m ic a n th r o p o lo g y , Academic Press, O rlando,
FL, 1984.
Dyson-Hudson, N. ve Dyson-Hudson, R ., “The stru-
cture of East African herds and the future of East
African herders”, D ev elo p m e n t a n d ch a n g e, 13,
1982, s.213-238.
Dyson-H udson, R ., “Ecology o f nom adic Turkana
pastorilists: A discussion”, E. Whitehead, C. Hut-
chinson, B. Timmerman & R. Varady (der.), A rid
lands: T od a y a n d tom orrovv, Westview, Boulder,
C O , 1988, s.701-703.
Dyson-Hudson, R. ve Little, M . A. (der.), R ethinking
hum an ad ap tation : Cultural a n d b io lo g ica l m od els,
Westview, Boulder, CO , 1983.
Dyson-Hudson, R. ve Smith, E. A., “Human territo-
riality”, Cam bridge University Press, C am brid­
ge, 1991.
Earle, T. (der.), C h iefd om s: P ow er, eco n o m y a n d ide-
o lo g y , Cambridge University Press, Cam bridge,
1991.
Eder, J. F., “Batak foraging camps today: A window to
the history of a hunting-gathering economy”, Ba-
tes, D. G. ve Lees, S. H. (der.), C ase Studies in h u ­
m an ecolog y , Plenum, New York, 1996, s.85-102.
Edgerton, R. B., T he individual in cultural a d ap ta tio n :
A study o f fo u r E ast A frican p eo p les, University of
California Press, Berkeley ve Los Angeles, 1971.
Eggan, F., S ocial organization o f th e b e s t e m P u eb lo,
University of Chicago Press, Chicago, 1950.
Ehrlich, P. ve Ehrlich, A. H ., P opu lation , resources, en-
vironm en t: Issues in hum an eco log y , 2. baskı, Fre-
eman, San Francisco, 1972.
Eicher, M ., N on sex ist research m eth o d s: A p ra ctica l
gu ide, Ailen & Unwin, Londra, 1988.
Eliade, M ., W . C. Beane ve W . G. (der.), M yths, rites,
sy m bols: A M ircea E liad e read er, cilt 2, Harper &c
Row , New York, 1975.
Ember, C. R ., “M yths about hunter-gatherers”, E thn o-
logy, 17 (4), 1978, s.439-448.
— , “The relative decline in vvoman’s contribution to
agriculture with intensification”, A m erican A nth-
rop olog ist, 85, 1983, s.285-304.
— , “Resource unpredictability, mistrust & w ar”, J o u r ­
n a l o f C o n flict R eso lu tio n , 36 (2), 1 9 9 2 , s.2 4 2 -
262.
Ember, C. R. ve Ember, M ., “Peace betvveen participa-
tory polities: A cross-cultural test of the ‘democra-
cies rarely fight each other’ hypothesis”, W orld P o ­
litics, 4 4 (4), 1992, s.573-599.
Ember, C. R ., Ember, M . ve Pasternak, B., “O n the de­
velopment of unilineal descent”, Jo u rn a l o f Anth-
ro p o lo g ic a l R esearch, 3 0 ,1 9 7 4 , s.69-94.
Ember M . ve Ember, C. R., “The conditions favoring
matrilocal versus patrilocal residence”, A m erican
A n tropologist, 7 3 ,1 9 7 1 , s.571-594.
Ember, M ., Ember, C. ve Levinson, D. (der.), P ortra-
its o f culture, Prentice Hail, Englevvood Cliffs, N J,
1994.
Eminov, A., “There are no Turks in Bulgaria: Rew-
riting history by administrative fia t” , K . K arpat
(der.), T h e T u rks o f B ulgaria: T h e H istory, C ul­
ture an d P olitical F ate o f a M inority, Isis Press, İs­
tanbul, 1990.
Engels, F., E. B. Leacock (der.), T h e origin o f th e f a ­
m ily, private property, a n d the State, International
Publishers, New Y ork, 1972 (first published 1884).
E rlanger, S., “ In east and Central Europe, ‘fam ily
downsizing’ to shrink populations”, In tern ation al
H era ld T ribü ne, 5 Mayıs 2 0 0 0 , s.13.
Escobar, A., “Anthropology and the development en-
counter: The making and marketing of develop­
ment anthropology”, A m erican E th n o lo g ist, 18
(4), s.658-682.
— , “W elcome to ‘Cyberia’ ” , C urrent A n th ro p olog y ,
18 (3), 19 94, s.38-45.
Estioko-Griffin, A. ve Griffin, P. B., “W oman the hun-
ter: The A gta”, F. Dahlberg (der.), k o r n a n the
G atherer, Yale University Press, New Hawen, CT,
1981, s.121-151.
Etienne, M . ve Leacock, E. (der.), W om en a n d c o lo -
n ization : A n th ro p o lo g ica l p ersp ectiv es, Bergin 8t
Garvey, South Hadley, M A, 1988.
Evans-Pritchard, E. E., T he N uer: A description o f the
m o d es o f liv elih o o d a n d p olitical institutions o f a
N ilotic p eo p le, Clarendon Press, Oxford, 1940.
Fagan, B. M ., P eo p le o f th e E arth: An in trodu ction to
w o rld prehistory, 7. baskı, HarperCollins College,
New York, 1992.
Farb, P., W orld play: W hat happen s w hen p e o p le talk,
Knopf, New York, 1974.
Farley, R ., “The common destiny of blacks and whi-
tes: Observations about social and economic sta-
tus of the race”, H. Hill ve J. E. Jones (der.), R ace
in A m erica: T h e struggle fo r equality, University of
Wisconsin Press, 1993, s.197-233.
Fay, R. E., Turner, C. F., Klassen, A. D. ve Gagnon, J.
H ., “Prevalence and patterns of same-gender sexu-
al contact among men”, Science, 2 4 3 , 1989, s.338-
348.
Feder, B. J ., “Big decisions before spring planting” ,
N ew Y ork T im es, 7 M art 1994, s.D l.
Feinberg, R ., “M argaret Mead and Samoa: Corning of
age in fact and fiction”, A m erican A n thropologist,
90, 1988, s.656-663.
Feinman, G. ve Nicholas, P., “Prehispanic interregio-
nal interaction in Southern M exico: The Valley of
O axaca and the Ejutla Valley”, E. M . Schortman
ve P. A. Urban (der.), R esou rces, p o ıv er, a n d in-
terregion al interaction, Plenum, New York, 1992,
s.77-114.
Feinmen, G. ve Neitzel, J., “T oo many types: an overvi-
ew of sedentary prestate societies in the Americas”,
A dvan ces in A rch aeolo g ica l M eth od s a n d T heory,
1, Academic, Press, Orlando, FL, 198 4 , s.39-102.
Feit, H . A ., “The ethno-ecology of the W asw anipi
Cree; or how hunters can manage their resources”,
B. Cox (der.), Cultural ec o lo g y : R eadin gs on the
C an adian native p eo p les, McClelland & Stewart,
Toronto, 1973.
— , “The enduring pursuit: Land, time and social rela-
tionships in anthropological models of hunter-gat-
herers and in Subarctic hunters’ images”, E. S. Bur-
ch, Jr. ve L. J. Ellanna (der.), K ey issues in hunter-
ga th erer research, Berg Publishers, Providence, RI,
1994, s.421-439.
Ferguson, B. R ., W arfare, culture, a n d en viron m en t,
Academic Press, New York, 1984.
— , “T ribal vvarfare” , S cien tific A m erican , 2 5 6 (1),
1992, s.108-113.
— , “A reputation for w ar”, N atu ral H istory, 104 (4),
1995.
— , Y an om am ö tuarfare: A p o litical history, SAR Press,
Santa Fe, N M , 1995.
Ferraro, G. P., T h e cu ltu ral dim en sion o f internatio-
n al business, Prentice, Hail, Englevvood Cliffs, N J,
1990.
Ferreira, M . K. L., “People of M y Side - People of the
Other Side”, Z D M 33(3), 2 0 0 1 , s.98-94.
Fischer, J. L., “Social influences on the choice o f a lin-
guistic variant, W ord, 14, 1958, s.47-56.
Fisher, H. E., “The four-year itch: Do divorce patter­
ns reflect our evolutionary heritage?”, N atu ral H is­
tory, 10, 1987, s.22-33.
Fisher, M ., Iran: F rom religious dispute to revolution,
Harvard University Press, Cambridge, M A, 1980.
Flinn, M ., “ Correlates of reproductive success in a Ca-
ribbean village”, H um an E colo g y , 1 4 ,1 9 8 6 , s.225-
245.
Flowers, N. M ., “The Spread o f AIDS in rural Brazil”,
R. Kulstad (der.), A ID S 198 8 : A m erican A ssocia-
tion f o r th e A dvan cem en t o f Science Sym posia Pa-
pers, AAAS, Washington, DC, 1988, s.159-168.
Flowers, N ., Gross, D ., Ritter, M . ve Werner, D ., “Pro­
tein capture and cultural development in the Ama­
zon”, A m erican A n th ro p o lo g ist, 3, 1 9 7 5 , s.5 26-
549.
— , “Variation in Svvidden practices in four central Bra-
zilian Indian Societies”, H um an E colo g y , 1 0 ,1 9 8 2 ,
s.203-217.
Fondahl, G ., “Gaining ground? Evenkis, land, and re­
form in Southeastern Siberia” , C ultu ral su rvival
stu dies in ethn icity a n d ch an g e, Allyn ve Bacon,
Boston, 1998.
Ford, R. I., “An ecological perspective on the Eastern
Pueblos”, A. Ortiz (der.), N etv Perspectives on the
P u eb los, University of New M exico Press, Albuqu-
erque, 1972.
Foster, B., “Ethnicity and commerce”, A m erican E th-
n ologist, 1, 1974, s.437-448.
Foster, G . M ., A p p lied A n tro p o lo g y , Little, Brown,
Boston, 1969.
Foster, B. ve Seidman, S., “Urban structures derived
from collection of overlapping substets, U rban An-
tb rop o log y , 1 1 ,1 9 8 2 , s.171-182.
Fox, R ., “Evil vvrought in the name o f good”, A n thro­
p o lo g y N etvsletter, M art 1994, s.2.
— , T h e ch a llen g e o f a n th ro p o lo g y : O ld en cou n ters
a n d n ew excu rsions, Transaction Publishers, New
Brunswick, N J, 1994.
Frank, A. G ., C apitalism a n d un derdevelopm en t in L a ­
tin A m erica, M onthly Review Press, New Y ork,
1969.
— , R eO rien t: G lo b a l eco n o m y in the A sian ag e, Uni­
versity of California Press, Berkeley, 1998.
Frank, R. H ., P assion ıvithin reason : T h e strategic ro le
o f th e em otion s, Norton, New York, 1988.
Fratkin, E., Surviving drou ght an d dev elop m en t: Aria-
a l p astoralists o f N orthern K en ya, Westview Press,
Boulder, CO , 1991a.
— , “ Surviving drought and development. Ariaal pasto­
ralists of Kenya” , H um an E colo g y , 23 (3), 1991b.
— , A ria a l p a storalists o f n orthern K en y a: Surviving
drou ght a n d d ev elop m en t in A frica ’s a rid lands, Al­
lyn and Bacon, Boston, 1998.
— , “Pastoralism -governance and development issu-
es”, A n nu al R evieıv o f A n th ro p olog y , 2 6 , 199 7 ,
s.235-261.
Fratkin, E., Galvin, K. ve Roth, E. A., A frican p a sto-
ralist system s: An integrated a p p ro a ch , L. Reinner
Publishers, Boulder, CO, 1994.
Fratkin, E. ve Roth, E. A., “W ho survives drought?
M easuring vvinners and losers among the Ariaal
Rendille pastoralists of Kenya”, Bates, D. G. ve Le-
es, S. H. (der.), C ase studies in hum an eco log y , Ple-
num, New York, s.159-174.
Fratkin, E. M ., Roth, E. A. ve Nathan, M . A., “When
nomads settle: The effects of commoditization, nut-
ritional change, and formal education on Ariaal
and Rendille pastoralists”, Current A n thropology,
4 0 (5), 1999, s.729-735.
Frayer, D. W ., W olpoff, M . H ., Thorne, A. G. ve Pope,
G. G ., “Getting it straight”, A m erican A n th rop olo-
gist, 96 (2), 1994, s.424-438.
Frayser, S., Varieties o f sexu al experien ce, HRAF Press,
New Haven, C T, 1985.
Frazer, J ., T h e n ew g o ld en bo u g h (kısaltılmış baskı),
Criterion, New York 1959 (ilk baskı 1900).
Freeman, D ., M argaret M ea d a n d S am oa: T h e m akin g
a n d u n m akin g o f an a n th ro p o lo g ica l m yth, Har-
vard University Press, Cambridge, M A, 1983.
Freeman, J. D ., “On the concept of the kindred”, J o u r ­
n a l o f th e R o y a l A n th r o p o lo g ic a l In stitu te, 9 1 ,
1 96 1 , s.192-220.
Freeman, M . M . R ., “A social and ecological analysis
o f systematic female infanticide among the Netsi-
lik Eskim o”, A m erican A n thropologist, 73, 1011-
1019.
Freilich, M ., M ean in g o f cu ltu re: A re a d e r in cu ltu ­
ral a n tro p o lo g y , X ero x College, Lexington, M A,
1971.
Fricke, T ., H im alayan h o u seh old s, Columbia Univer­
sity Press, New York, 1994.
Fricke, T ., Thom ton, A. ve Dahal, D. R ., “Netting in
Nepal: Social change, the life course, and brideser-
vice in Sangila”, H u m an E c o lo g y , 2 6 (2), 199 8 ,
s.2 1 3-237.
Fried, M ., T h e evolu tion o f p olitical society: An essay
in p o litic a l a n th r o p o lo g y , Random House, New
York, 1967.
Fromkin, V . ve Rodman, R ., An in trodu ction to lin-
guistics, 4. baskı, H olt, Rinehart 8c Winston, New
York, 1988.
Gailey, C. W ., K inship to kin gship: G en d er hierarchy
a n d State form a tio n in th e T on gan Islands, Univer­
sity of Texas Press, Avusturya, 1987.
Galvin, K. A., “Nutritional status as an indicator of im-
 pending food stress”, D isasters, 12, 198 8 , s.147-
156.
Gardner, A. ve Gardner, B., “Teaching sign language
to a chimpanzee”, Science, 165, 1969, s.6 6 4-672.
Galaty, J. G., “Rangeland tenure and pastoralisin in Af-
rica”, E. Fratkin, K. Galvin ve E. A. Roth (der.), A f-
rican pastoralist system s: A n integrated a p p ro a ch ,
Rienner Publishers, Boulder, CO, 1994, s.185-204.
Geertz, C., “Religion as a cultural System”, M . Banton
(der.), A tıth rop olog ical a p p ro ach es to th e study o f
religion , Praeger, New York, 1966.
— , “Two types of ecosystems”, A. P. Vayda (der.), En-
vironm en t a n d cultural b eh av ior, Natural History
Press, New York, 1969.
G iaccaria, B. ve Heide, A., X avan te: P ov o A u tentico,
Sâo Paulo, Editorial Dom Bosco, 1972.
Giampietro, M ., Bukkens, S. F. ve Pimientel, D., “La­
hor productivity: A biophysical definition and as-
sesment” , H um an E colo g y , 21, 1993, s.229-260.
Gibbs, J . L., Jr., “The Kpelle M o o t”, A frica, 33, 1963,
s. 1- 10 .
Gilmore, D. D ., A ggression a n d com m un ity: P arad o x es
o f A n dolusian culture, Yale University Press, New
Haven, CT, 1987.
— , M a n h o o d in th e m akin g: T h e cultural constructi-
on o f m asculinity, Yale University Press, New H a­
ven, CT, 1990.
— , “ Subjectivity and subjugation: Fieldwork in the
stratified community”, H um an O rganization , 50,
1991, s.215-224.
— , “The ‘mayete’ as object and stereotype in Andalu-
sian proletarian poetry”, E thn ology, 33 (4), 1994,
s.353-365.
— , C arn ival a n d cu ltu re: Sex, sy m b o l a n d statu s in
Spain, Yale University Press, New Haven, 1998.
Ginguld, M ., Perevolotsky, A. ve Ungar, E. D ., “Living
on the margins: Livelihood strategies o f Bedouin
herd-owners in the northern Negev, Israel”, H u ­
m an E colo g y , 25 (4), 1997, s.567-591.
Gladwing, C. ve Butler, J., “Gardening: A survival stra-
tegy for the small, part-time Florida farm ”, P rocee-
dings F lorida State H orticultural Society, 9 5 , 1982,
s.264-268.
Glantz, M . H ., “Creeping environmental phenomena:
Are societies equipped to deal with them ?” M . H.
Glantz (der.), W o rk sh o p rep ort on creepin g envi­
ro n m en ta l p h en o m en a a n d s o c ie ta l resp o n ses to
them , National Çenter for Atmospheric Research,
Boulder, 1994a, s.1-10.
Glenny, M ., T h e fa il o f Yugoslavia: T h e third B alk a n
w ar, Penguin, Londra, 1992.
Gluckman, M ., Politics, law , a n d ritual in tribal so ci­
ety, Aidine, Chicago, 1965.
Goldberg, J., “A war vvithout purpose in a community
without identity”, N ew Y ork T im es M agazine, 22
O cak 199 5 , s.36-39.
Goldschmidt, W ., As you savu, Harcourt, Brace, New
York, 1947.
— , E x p lorin g th e w ays o f m an kin d, H olt, Rinehart &
Winston, New York, 1971.
Goldsmith, E. ve Hildyard, N ., T h e so cial a n d en viron­
m en tal effects o f large dam s, Sierra Club, San Fran­
cisco, 1984.
Goleman, D ., “An emerging theory on Blacks’ IQ sco-
res”, N ew Y ork T im es, Education Supplement, 10
Nisan 198 8 , s.22-24.
— , “Sex roles reign povverful as ever in the emotions”,
N ew Y ork T im es, 13 Ağustos 1988, S.C1-C2.
Good, K ., “The Yanom amö keep on trekking”, N atu­
ral H istory, 104 (4), 1995.
Goodal, J. Van L., İn th e sh a d o w o f m an , Houghton
M ifflin, Boston, 1971.
Goodenough, W. H ., “A problem in Malayo-Polynesi-
an social organization”, A m erican A n tropologist,
5 7 ,1 9 5 5 , s.71-83.
— , D escription a n d co m p a riso n in cultural a n th ro p o-
logy, Aidine, Chicago, 1970.
Gorkin, M ., D ays o fh o n e y , days o fo n io n : T h esto ry o f
a Palestinian fam ily in Israel, University of Califor­
nia Press, Berkeley ve Los Angeles, 1993.
Gorman, E. M ., “The AIDS epidemic in San Francis­
co: Epidemiological and anthropological perspec-
tives”, A. Podolefsky ve P. J. Brown (der.), A ppl-
ying a n th ro p o lo g y , Mayfield Press, M ountain Vi-
ew, CA, 198 9 , s.192-201.
Gorman, P., “A people at risk”, E. Angeloni (der.), An-
n u al ed ition s: A n th ro p olog y , Dushkin Publishers,
Guilford, C T , 1994.
Gossen, G. H ., “Temporal and spatial equivalents in
Chamula ritual symbolism”, W. A. Lessa ve E. S.
 Vogt, R ea d er in com p arativ e religion: An an thro-
p o lo g ic a l a p p ro a c h , Harper 8c Row , New York,
1972.
Gottesfeld Johnson, L. M ., “Aboriginal burning for ve-
getation management in Northvvest British Colum-
bia”, H um an E colog y , 22, 1994, s.171-188.
Gough E. K ., “The Nayars and the definition of marri-
age”, Jo u rn a l o f the R o y al A n trop olog ical Institu-
te, 8 9 ,1 9 5 9 , s.23-34.
— , “Nuer kinship: A Reexam ination”, T . O. Beidel-
man (der.), T he translation o f culture, Tavistock,
Londra, 1971, s.79-122.
Gould, J. L. ve M arler, P., “Learning by instinct”, Sci-
en tific A m erican, 2 5 6 , 1987, s.74-85.
Gould, S. J ., “Cardboard Darwinism: This view of li­
fe”, N atu ral H istory, 95, 1986, s.14-21.
— , “Tires to sandals: This view of life”, N atu ral H is­
tory, 98, 1989, s.8-16.
— , “So near and yet so far”, N ew Y ork R eview o f B o -
o k s , 2 0 Ekim 1994, s.229-260.
— , “The Diet of Worms and the defenestration of Pra-
gue”, N atu ral H istory, Aralık 1996a, s.18-65.
— , “Creating the creature”, D iscov er, Ekim 19 9 6 b ,
s.43-54.
Graves, T . D ., “The personal adjustment o f N avajo
Indian migrants to Denver, Colorado”, A m erican
A n tbropologist, 72, 1970, s.35-54.
Greenberg, J., L an g u ae in A m erica, Stanford Univer­
sity Press, Palo Alto, CA, 1993.
Gregor, T ., A nxious pleasures: T h e sex u al lives o f an
A m a zo n ian p e o p le , University o f Chicago Press,
Chicago, 1985.
— , Culture, p eo p le, nature: An in troduction to g en e­
ral a n th ro p olo g y , 5. baskı, Harper 8c Row, New
York, 1988.
Grigg, D. B., T h e agricu ltu ral system s o f th e w o rld :
An evolu tion ary a p p ro a c h , Cambridge University
Press, Cambridge, 1974.
Gross, D. R ., “Time allocation: A tool for the study of
cultural behaviour”, A nnual Revieut o f A n th ro p o ­
logy, 1 3 ,1 9 8 4 , s.519-558.
Gross, D. R . ve Undervvood, B. A., “Technological
change and caloric costs: Sisal agriculture in Nort-
heastern B razil” , A m erican A n tb r o p o lo g is t, 7 3 ,
1 971, s.725-740.
Hackenberg, R ., “Economic alternatives in arid lands:
A case study of the Pima and Papago Indians”, Et-
hn olog y , 1, 1962, s.186-195.
Hames, R ., “Monoculture, polyculture, and polyvari-
ety in tropical forest Swidden cultivation”, H um an
E colo g y , 11, 1983, s.13-34.
Hammel, H. A., “Meeting the M inotaur”, A n th ro p o ­
logy N em sletter, 36 (4), 1994.
H arlan, J., “A wild vvheat harvest in Turkey”, A rchae-
o lo g y , 2 0 (3), 1967, s.197-201.
H arris, M ., “The cultural ecology of India’s sacred
cattle”, Current A n thropology, 7, 1966, s.51-66.
— , P attern s o f ra c e in th e A m ericas, N orton, New
York, 1974.
— , G o o d to eat: R id d les o f f o o d a n d culture, Simon
8c Schuster, New York, 1985.
— , “A cultural materialist theory of band and villa-
ge vvarfare: The Yanomamö test”, B. R. Ferguson
(der.), W arfare, culture, an d en viron m ent, Acade-
mic Press, New York, s.111-140.
— , “Comment on Vayda’s review of good to eat: Ridd­
les o f food and culture” , H u m an E c o lo g y , 15,
1987, s.511-518.
— , Culture, p eo p le, nature: An in trodu ction to g en e­
ral a n th ro p olo g y , 5. baskı, Harper 8c Row, New
York, 1988.
H art, C. W . ve Pilling, A. R., T h e T iw i o fN o r t h Aus-
tra lia , H o lt, R in eh art 8c W inston , N ew Y o rk ,
1960.
H art, T. D. ve H art, J. A., “The ecological basis of hun-
ter-gatherer subsistence in African rain forests: The
M buti of eastern Z aire”, Bates D. G. ve Lees, S.
H. (der.), C ase studies in hum an eco log y , Plenum,
New York, 1996, s.55-83.
Hayden, B., “Competition, labor and complex hunter-
gatherers”, E. S. Burch, Jr. ve L. J. Ellanna (der.),
K ey issues in hu n ter-gatherer research, Berg Publis-
hers, Providence, RI, 1994, s.223-239.
H eadland, T ., “The wild yam question: H ow well
could independent hunter-gatherers live in a tropi­
cal forest ecosystem?”, H um an E colo g y , 15, 1987,
s.463-492.
Hemming, J. (der.), C hange in the A m azon Basin: Vol.
2: M an ’s im p act on forests a n d rivers, Manchester
University Press, Manchester, İngiltere, 1985.
Herdt, G ., “AIDS and anthropology”, A n th ro p olog y
T od ay , 3, 1987, s.1-3.
Hernstein, R. J. ve Murray, C., T h e b e li curve: Intel-
ligetıce a n d class stru ctu re in A m eric a life, Free
Press, New York, 1994.
Herskovits, M ., “A preliminary consideration of the
cultural areas of A frica” , A m erican A n th r o p o lo ­
gist, 26, 1924, s.50-63.
Hertzberg, H. T . E., “Engineering anthropology: Past,
present, and p oten tial” , A. Podolefsky ve P. J.
Brown (der.), A pplyin g a n th ro p o lo g y : An in tro-
d u ctory read er, M ayfield Press, M ountain View,
CA, 1989.
H iatt, L. R., “Polyandry in Sri Lanka: A test case for
parental investment”, M an, 15, 1980, s.5 8 3-598.
Hill, K ., Hawkes, K., Hurtado, M . ve Kaplan, H ., “Se-
asonal variance in the diet of the Ache hunter-gat-
herers in eastern Paraguay”, H um an E colo g y , 12,
1984, s.101-136.
H ockett, C. F. ve Ascher, R ., “The human revolution”,
Current A n thropology, 5, 1964, s.135-168.
H oebel, E. A., T h e law o fp r im itiv e m an , Harvard Uni­
versity Press, Cambridge, M A, 1954.
Hoijer, H ., “The Sapir-Whorf hypothesis”, H. H oijer
(der.), L an gu age in culture, no.79, American An-
thropological Association, Washington, D C, 1954.
Hole, F., Flannery, K. V. ve Neely, J. A., P rehistory an d
hum an eco log y o f the D eh Luran Plain, Memoirs
of the Museum of Anthropology, University o f M i-
chigan, Anthropological Papers N o. 1, University
of Michigan, Ann Arbor, 1969.
Holling, C. S., “Resilience and stabiiity of ecological
systems”, Annual R evieu/ o f E colo g y a n d System a-
tics, 4, 1973, s.1-23.
Holmberg, A., “Research and development approach
to the study of change”, H um an O rganization , 17,
1958, s.12-16.
Holmes, R ., “Non-dietary modifiers of nutritional sta-
tus in tropical forest populations o f Venezuela”,
Intercien cia, 9, 1984, s.386-391.
— , “ N u tritio n a l statu s and c u ltu ra l ch an g e in
Venezuela’s Amazon Territory”, J. Heming (der.),
C hange in the A m azon Basin: Vol. 2. M an ’s im pact
on forests a n d rivers, Manchester University Press,
Manchester Eng., 1985.
Hopkins, N ., “The social impact of mechanization”, A.
Richards ve P. L. M artin (der.), M igration, m ech a ­
nization, a n d agricultural la h o r m arkets in E gypt,
Westview Press, Boulder, CO , 1983, s.181-197.
Hopkins, N. S. ve Westergaard, K. (der.), D irection s o f
chan ge in rural E gypt, The American University in
Cairo Press, Cairo, 1998.
Horgan, J., “The violent Yanomamö: Science and C iti­
zen”, Scientific A m erican , 2 5 5 , 1988, s.17-18.
Horowitz, D ., E thnic grou ps in con flict, University of
California Press, Berkeley ve Los Angeles, 1985.
Horowitz, M ., “Anthropology and the new develop­
ment agenda”, Bulletin o f the Institute for Deve­
lopment Anthropology, D ev elo p m e n t A n th ro p o ­
logy N etw o rk , 6 , 1988, s.1-4.
— , “Development anthropology in the m id -1990s” ,
D ev elo p m en t A n th rop olog y N eıvsletter, 12 (1, 2),
1 994, s.1-14.
Howell, N ., N orm a l selection rates o f th e d em ou grap-
hic pattern s o f the !Kung San, American Anthropo­
logical Association’un 1 9 7 6 ’daki toplantısında su­
nulmuş bildiri, Washington, DC, 1976.
— , D em og rap h y o f th e D o b e !Kung, Academic Press,
New York, 1979.
Hrdy, S. B., M oth er N atu re: A history o f m others, in-
fan ts, a n d n atu ral selection , Museum of N atural
History, New York, 200 0 .
Hudak, A. T ., “Rangeland mismanagement in South
A frica: Failure to apply ecological knowledge” ,
H um an E colo g y , 2 7 (1), 1999, s.55-78.
Hughes, A. L., E volu tion a n d hum an kin ship, Oxford
University Press, New York, 1988.
Hultkrantz, A., “Religion and ecology o f Northern Eu-
rasian/Siberian peoples”, T . Irimoto ve T . Yamada
(der.), C ircu m polar religion a n d eco log y , Univer­
sity of Tokyo Press, Tokyo, 1994, s.347-374.
Humphries, S., “The intensification of traditional agri-
culture among Yucatec M aya farmers: Facing up to
the dilemma of livelihood sustainability”, H um an
E colo g y , 2 1 , 1993, s.87-102.
Hurd, J. P. (der.), T he significan ce o f evolu tion ary bi-
o lo g y fo r research on hum an altruism , Edwin Mel-
len Press, Lewiston, N Y, 1999.
Ingold, T ., H unters, pastoralists, a n d ranchers, Camb­
ridge University Press, Cambridge, 1980.
Ireton, F., “The evolution of agrarian structures in
Egypt: Regional patterns of change in farm size”,
Nicholas S. Hopkins ve Kirşten Westergaard (der.),
D irection s o f chan ge in rural E gypt, The American
University in Cairo Press, Cairo, 1998.
Irons, W ., “The Yomut Türkmen: A study of social or-
ganization among a Central Asian Turkic-speaking
population”, A n th ro p olog ica l P apers, no.58, Uni­
versity o f M ichigan, Museum o f Anthropology,
Ann Arbor, 1975.
— , “N atural selection, adaptation and human soci­
al behavior”, N. A. Chagnon, W . G. Irons (der.),
E v olu tio n , B io lo g y a n d H u m an S o cial B eh a v io r,
Duxbury Press, N orth Scituate, M A , 1979.
— , “How did morality evolve?”, Z ygon: Jo u rn a l o fR e -
ligion a n d Science, 2 6 , 1991, s.49-89.
— , “M orality as an evolved ad aptation”, Jam es P.
Hurd (der.), T h e B iolog y o f M orality, Edvvin M el-
len Press, Lewiston, N Y , 1995.
Jablonka, E. ve Avital, E., “Heredity’s more than ge-
nes, new theory proposes”, N ew Y ork T im es, 3
O cak 199 5 , s.B13ff.
Johnson, G. A., “Decision-making organization and
pastoral nomad camp size”, H um an E colog y , 11,
1983, s.175-200.
Johnson, P. L ., “W om en and development: A high-
land New Guinea example”, H um an E colo g y , 16,
1988, s.105-122.
— , “ Changing household com position, labor patter­
ns, and fertility of a highland New Guinea popula­
tion”, D. G. Bates ve S. H. Lees (der.), C ase studies
in hum an ecolog y , Plenum, New York, s.237-250.
Johnson, T . M . ve Sargent, C. F. (der.), M edical an th­
ro p o lo g y : C on tem p orary theory a n d m eth o d , Prae-
ger, New York, 1990.
Johnston, B. R ., W ho pays th e price: T h e sociocu ltu ral
co n tex t o f en viron m ental crisis, Island Press, Was-
hington, DC, 1994.
Jolly, C. J . ve W hite, R ., P hysical a n th ro p olo g y , 5. bas­
kı, M cGraw-Hill, New York, 1995.
Jorgenson, J., “Indians and the M etropolis”, J. O. Wad-
dell ve O. M . W atson (der .), T he A m erican Indian
in urban society, Little, Brown, Boston, 1971.
Katz, S. H ., Hediger, M . L. ve Valleroy, L. A., “Tradi-
tional maize processing in the new world”, Science,
17, 1974, s.765-773.
Kemp, W . B., “The flow of energy in a hunting society,
Scientific A m erican , 2 2 5 , 1971, s.104-115.
Keesing, R. M ., Kin grou ps a n d so cial structure, Holt,
Rinehart & Winston, New York, 1975.
Kelly, R ., T he N u er con qu est, University of Michigan
Press, Ann Arbor, 1985.
Khaldun, I., çev. Franz Rosenthal, T h e M ugaddim ah:
An introduction to history, c .l , Kegan Paul, Lond­
ra, 1958 (özgün eserin ilk baskısı 1377).
Kili, S., M odernity a n d tradition: D ilem m as concerning
tv om en ’s rights in T u rkey, paper presented at the
annual meeting of the International Society of Poli-
tical Psychology, Helsinki, 1991.
Kimball, J. C., T h e A rabs 1 9 84-85: An atlas a n d alm a-
n a c, The American Educational Trust, Washing-
ton, DC, 1984.
Kirch, P. V ., T h e w et a n d the dry: îrrigation a n d ag-
ricu ltu ra l in ten sifica tio n , University o f Chicago
Press, Chicago, 1994.
Kirkby, A. V., T h e use o f lan d a n d w ater resou rces in
th e p a st a n d presen t, V alley o f O ax a ca, M ex ico,
Museum of Anthropology, University of Michigan,
Ann Arbor, 1973.
Konner, M ., T h e tan gled tveb, Harper 8c Row , New
York, 1983.
— , “Body and mind: The aggressors”, T h e Y ork Tim es
M agazine, 14 Ağustos 1988, s.33-34.
Konstantinov, Y ., “ ‘N ation-state’ and ‘minority’ types
o f discourse problems of communication between
the majority and Islamic minorities in contempo­
rary Bulgaria”, ln n ov a tio n in S ocial Science R ese­
arch, 5 (3), 1992, s.75-89.
Konstantinov, Y ., Gulbrand A. ve Igla, B., “Names of
the Bulgarian Pomaks” , N ordlyd, 17, s.8-118.
Koop, C. E., “Foreword: Current issues in A IDS”, R.
Kulstad (der.), AID S 1988: A m erican A ssociation
fo r the A dvan cem en t o f Science Sym posia P apers,
AAAS, Washington, D C, 1988.
Kopytoff, I., “M atrilineality, residence, and residenti-
al zone”, A m erican E thn ology, 4 ,1 9 7 7 , s.539-558.
K orte, C. ve M ilgram , S., “A cquaintance networks
between racial groups: Application o f the small
world method”, Jo u rn a l o f P ersonality a n d Social
P sychology, 15, 1970, s.101-108.
Kramer, M ., T hree farm s: M akin g tnilk, m eat, a n d m o-
ney fr o m th e A m erican so il, Harvard University
Press, Cambridge, MA, 1987.
Kroeber, A. L. ve Kluckhohn, C., C ulture: A critical
revieıv o f co n cep ts a n d d efin itio n s, K nopf, New
York, 1952.
Kwong, P., “China’s human traffickers”, T h e N ation ,
17 Ekim 1994, s.422-425.
Labov, W ., “Phonological correlates of social stratifi-
cations”, A m erican A n throp ologist, 66 (Special Is-
sue, Pt. 2), 1964, s.1 6 4 -1 7 6.
Laderm an, C., W ives a n d m id w iv es: C h ild b irth a n d
nutrition in rural M alaysia, University of Califor­
nia Press, Berkeley ve Los Angeles, 1983.
Lako, G. T ., “The impact of the Jonglei scheme on the
economy of the D inka”, J. H. Bodley (der.), T ribal
p eo p les a n d d ev elo p m en t issues: A g lo b a l overvi-
ew , Mayfield Press, Palo Alto, CA, 1988.
Lancaster, W . T h e R ıvala b ed ou in today, 2. baskı, W a-
veland Press, Prospect Heights, IL., 1997.
Lansing, S. J., Priests a n d p rogram m ers: T ech n olog ies
o fp o u /e r in the en gin eered lan dscape o fB a l i , Prin-
ceton University Press, Princeton, N J, 1991.
— , “The Balinese”, G. Spindler ve L. Spindler (der.),
C a se stu dies in cu ltu ral a n th ro p o lo g y , H arcourt
Brace College, Fort W orth, T X , 1995.
Lardy, N. R ., “State intervention and peasant opportu-
nities”, W. L. Parish (der.), C hinese ru ral d ev e lo p ­
m ent: T h e g reat tran sform ation , M . E. Sharpe, Ar-
monk, N Y, s.33-56.
Laswell, H ., P olitics: W ho gets w hat, w hen, a n d h o w ,
M cGraw-Hill, New York, 1936.
Lavvrence, P., T h e ro a d b elo n g C argo: A study o f the
C argo m ovem en t in th e Southern M adan g D istri-
ct, N ew G u in ea, University of M anchester Press,
Manchester, İngiltere, 1964.
Leach, E. R ., P olitical system s o f hig h lan d B u rm a, Hu-
manities Press, New York, 1954.
— , P olitical system s o f highlan d B urm a, Beacon Press,
Boston, 1965.
— , S o cial a n th ro p o lo g y , Fontana Paperbacks, Glas-
gow, 1982.
Leaf, M . J ., In form ation a n d b eh a v io r in a Sikh villa-
ge: S ocial organization recon sid ered , University of
Caligornia Press, Berkeley ve Los Angeles, 1972.
Leavitt, G. C ., “The disappearance o f the incest ta-
b o o”, A m erican A n thropologist, 91, 1989, s.116-
131.
Lee, R. B., “W hat hunters do for a living, or, how to
make out on scarce resources”, R. B. Lee ve I. De-
V ore (d er.), M an th e h u n ter, A idine, Chicago,
1968.
— , “ !Kung Bushmen subsistence: An input-output
analysis”, A. P. Vayva (der.), E n viron m en t a n d cul­
tural beh av io r, Natural History Press, New York,
1969.
— , T h e IKung San, Cambridge University Press, Cam b­
ridge, 1979.
— , T h e D o b e J u l’h oan si, H arcourt Brace College, Fort
W orth, T X , 1993.
Lee, R. B. ve DeVore, I. (der.), M an th e hunter, Aidi­
ne, Chicago, 1968.
— , K a la h a ri hu n ter-gatherers: Studies o f th e IKung-
San a n d their n eighbors, Harvard University Press,
Cambridge, M A, 1976.
Lees, S. H ., “Irrigation and society”, Jo u rn a l o f A rche-
o lo g ical R esearch, 2 (4), 1994, s.361-378.
Lennihan, L., “Wages of change: The unseen transfor­
mation in Northern Nigeria”, H um an O rganizati­
on 18 (3), 1988, s.45-56.
Lepowsky, M ., Fruit o f th e m o th e rla n d : G e n d er in
an egalitarian society, Columbia University Press,
New York, 1994.
Leslie, P. W . ve Fry, P. H ., “Extreme seasonality of birt-
hs among nomadic Turkana pastoralists” , A m e­
rica n Jo u r n a l o f P h y sical A n th ro p o lo g y , 16 (2),
1989, s.126-135.
Leslie, P. W ., Fry, P. H ., Galvin, K. ve M cCabe, J. T .,
“ Biological, behavioral, and ecological influen-
ces on fertility in Turkana pastoralists”, E. Whi-
tehead ve C. Hutchinson (der.), A rid lan ds: T o ­
day an d to m o rrow , Westview, Boulder, CO , 1988,
s.705-726.
Levi-Strauss, C ., “The social use o f kinship terms
among Brazilian Indians” , A m erican A n tro p o lo -
gist, 4 5 ,1 9 4 3 , s.398-409.
— , “The structural study of myth”, Jo u rn a l o f A m eri­
can F o lk lo re, 6 7 ,1 9 5 5 , s.428-444.
— , T h e raw a n d the c o o k e d , çev. J. ve D. Weightman,
Harper Torch Book, New York.
— , T h e jea lo u s p o tter, Benedicte Chorier (çev.), Uni­
versity of Chicago Press, Chicago, 1988.
Levine, N. E., T he dynam ics o f polyan dry: K inship, do-
m esticity, a n d p o p u la tio n on th e T ib etan bo rd er,
University of Chicago Press, Chicago, 1988.
Levinson, D. ve M alone, M . J., T oıv ard explain in g hu­
m an culture, HRAF Press, New Haven, CT, 1980.
Lewellen, T . C., P olitica l a n th ro p o lo g y : An introdu-
ction , 2. baskı, Bergin 8c Garvey, W estport, CT,
1992.
Lewicki, T ., W est A frican f o o d in th e M id d le A ges,
Cambridge University Press, Cambridge, 1974.
Lewis, O ., Five fam ilies, Basic Books, New York, 1959.
— , T epoztlân : A village in M exico, Holt, Rinehart 8c
Winston, New York, 1960.
— , T h e c h ild ren o f S â n ch ez, Random House, New
York, 1961.
— , L a vida: P uerto R ican fam ily in the culture o f p o -
verty— San Ju a n a n d N ew Y ork, Random House,
New York, 1966.
Levvis, H. T . ve Ferguson, T. A., “Yards, corridors, and
mosaics: How to born a boreal forest” , H um an
E colo g y , 16, 1988, s.57-78.
Levvis, P., “Stoked by ethnic conflict: Refugee numbers
swell”, N ew Y ork T im es, 10 Kasım 1993, s.A6.
Lewis, R. L., B la ck c o a l m iners in A m erica: R ace, class,
a n d co m m u n ity c o n flic , 1 7 9 0 -1 9 8 0 , University
Press of Kentucky, Lexington, 1987.
Lieberman, P. ve Crelin, E., “On the speech of Nean-
derthal”, Linguistic lnquiry, 2, 1971, s.203-222.
Lightfoot, D ., “The cultural ecology of Puebloan Pebb-
le-Mulch gardens”, H um an E colog y , 21 (2), 115-
144.
Lincoln, B., E m erg in g fr o m th e chrysalis: R ituals o f
tv om en ’s initiation, Oxford University Press, New
York, 1981.
Linton, R ., “ One hundred percent A m erican”, T h e
A m erican M ercury, 4 0 , 193 7 , s .4 2 7 -4 2 9 ; gözden
geçirilmiş yeni baskı, J. P. Spradley ve M . A. Ryn-
kiewich (der.), T h e N acerim a, Little, Brown, Bos­
ton, s.405-406.
Little, M . A ., “Introduction to the symposium: The
Ecology of the nomadic Turkana pastoralists”, E.
E. W hitehead, C. F. Hutchinson, B. N . Timmer-
man, ve R. G. Vardy (der.), A rid L a n d s tod ay an d
to m o rro w : P roceedin gs o f an international resear-
ch a n d d ev elo p m en t co n feren ce, Westview Press,
Boulder, CO, 1988, s.696-734.
Little, M . A., Dyson-Hudson, R., Ellis, J. E., Galvin, K.
A., Leslie, P. W. ve Swift, D. M ., “Ecosystem app-
roaches in human biology: Their history 8c a case
study of the South turkana Ecosystem project”, E.
F. M oran (der.), T he ecosystem a p p ro a ch in an th­
ro p o lo g y : F rom co n cep t to practice, University of
Michigan Press, An Arbor, 199 0 , s.389-434.
Little, M . A., Galvin, K. ve Leslie, P. W ., “Health and
energy requirements of nomadic Turkana pastora­
lists”, I. de-Garine ve G. A. Harrison (der.), C opin g
w ith uncertainty in f o o d supply, Oxford University
Press, Oxford, 1988.
Livingstone, F. B., “The effects of vvarfare on the bi­
ology of the human species”, M . Fried, M . Har-
ris ve R. Murphy, W ar: T h e a n th ro p o lo g y o f ar-
m ed con flict a n d agression , Natural History Press,
New York, 1968.
Lizot, J., “On vvarfare: An answer to N. A. Chagnon”,
A m erican E thn ologist, 2 1 , 1994, s.841-858.
Loker, W . M ., “ Grit in the prosperity m achine”, W.
M . Loker (der.), G lobalization a n d th e rural p o o r
in L atin A m erica, Boulder, Lynne Reinner Publis-
hers, Londra, 1999.
Lorenz, K ., E v olu tio n a n d m o d ifica tio n o f b eh a v io r,
University of Chicago Press, Chicago, 1965.
Lowie, R. H ., In d ian s o f th e P lains, M c-G raw -H ill,
New York, 1954.
M acD onald, K. I., “Rationality, representation, and
the risk mediating characteristics of a Karakoram
M ountain farming system”, H u m an E co lo g y , 26
(2), 1998, s.287-321.
Madikvve D evelopm ent T ask T eam , M a d ik ıv e G a-
m e R eserv e M an agem en t, Rustenburg, South Af-
rica, 1994.
M ageo, J. M ., “M ale transvestism and cultural chan­
ge in Sam oa”, A m erican E th n o lo g ist, 19, 1 9 9 2 ,
s.443-459.
Magnarella, P., H um an m aterialism : A m o d e l o fs o c i o -
cultural system s a n d a strategy f o r analysis, Univer­
sity of Florida Press, Gainesville, 1993.
Mahdi, M ., Ib n K h a ld u n ’s p h ilo so p h y o f history, Uni­
versity o f Chicago Press, Chicago, 1971.
M air, L., In trodu ction to so cia l a n th ro p olo g y , Oxford
University Press, New York, 1965.
Malinovvski, B., Sex a n d repression in savage society,
Routledge & Kegan Paul, Londra, 1927.
— , “Culture”, E n cy clop ed ia o f the so cia l sciences, c.4,
Macmillan, New York, 1931.
— , M agic, Science, a n d religion a n d o th er essays, Anc-
hor/Doubleday, Garden City, N Y, 1954.
— , A rgon au ts o f th e W estern P acific, Dutton, 1961
(First published 1922).
M anners, R ., “Tabara: Subculture of a tobacco and
mixed crop municipality”, J . Steward (der.), T he
p e o p e o f P uerto R ico, University of Illinois Press,
Urbana, 1956.
M arett, R. R ., T h e th r e s h o ld o f relig ion , M ethuen,
Londra, 1909.
M arks, J ., “Black, white, other”, N atu ral H istory, 103,
1994, s.32-35.
— , H um an biodiversity: G enes, ra ce a n d history, Aidi­
ne de Gruyter, Havvthorne, N Y, 1995.
M arshall, L ., “ !Kung Bushmen bands”, A fric a , 30,
1960, s.325-354.
— , “Sharing, talking, and giving: Relief of social ten-
sions among !Kung Bushmen”, A frica, 31, 1961,
s.233-249.
— , “The !Kung Bushmen o f the Kalahari Desert”, J. L.
Gibbs, Jr. (der.), P eop les o f A frica, H olt, Rinehart
&C Winston, New York, 1965.
M cCabe, J. T . Perkin, S. ve Schofield, C., “Can con-
servation and development be coupled among pas­
toral people? An examination of the M aasai of the
Ngorongoro Conservation Area, T anzania”, H u ­
m an O rganization, 51 (4), 1992, s.353-366.
M arx, E., “Oases in South Smai”, H um an E colo g y , 2 7
(2), 1999, s.341-357.
Maybury-Lewis, D ., A k w e-S h a v an te S ociety, Claren-
don Press, O xford, 1967.
— , M illenium : T ribal w isdom a n d th e m od ern ıvorld,
Viking Penguin, New York, 1992.
— , “Indigenous peoples, ethnic groups, and the State”,
Cultural Survival stu dies in ethn icity a n d change,
Allyn and Bacon, Boston, 1997.
M ayer, A. C., “The Indian caste system”, In tern atio­
n al E n cy clop ed ia o f the S ocial Sciences, 2 , 1968,
s.339-344.
M ayr, E., A nim al species a n d evolu tion , Harvard Uni­
versity Press, Cambridge, M A, 1963.
M cC orriston, J. ve Hole, F., “The ecology of seaso-
nal stress and the origins of agriculture in the Ne-
ar East”, A m erican A n th rop olog ist, 9 3 ,1 9 9 1 , s.46-
69.
M cGovern, T ., Bigelovv, G ., Amorosi, T . ve Russell,
D ., “N orthern islands, hum an error, and envi-
ronmental degradation”, D. G. Bates ve S. H. Le-
es (der.), C ase studies in hum an eco log y , Plenum,
New York, 199 6 , s.103-152.
McGovern, T. H ., “Cows, harp seals, and churchbells:
Adaptation and extinction on Norse Greenland”,
H um an E colo g y , 8, 198 0 , s.245-276.
M cM illan, D. E., S ahel visions: P lan n ed settlem en t an d
river blindness co n tro l in B u rkin a F aso, University
of Arizona Press, Tucson, 1995.
M cN eil, D. G., Jr., “In Bushmanland, hunters’ tradi-
tion tum s to dust”, N ew Y ork T im es, 13 Kasım
1997, s .A l, B4.
M ead, M ., Sex a n d tem p eram en t in th ree prim itive s o ­
cieties, William M orrow , New York, 1935.
— , M ale a n d fe m a le , W illiam M orrow , New Y ork,
1949.
— , N ew lives fo r o ld : C ultural tran sform ation — M a-
nus, 1 9 2 8 -1 9 5 3 , M orrow , New Y ork, 1956.
— , C orning o f a g e in S a m o a , Morrovv, New Y o rk ,
1971 (1. baskı 1928).
— , B la c k b e r r y ıvin ter, Random House, N ew Y ork ,
1975.
Mearns, R ., “Community, collective action and com-
mon grazing: The case o f post-socialist M ongo-
lia ”, Jo u rn a l o f D ev elo p m en t Studies, 32 (3), 1996,
s.297-339.
Meggars, B. J., A m azon ia: M an a n d culture in a coun-
terfeit p arad ise, Aidine, Chicago, 1971.
M eggitt, M . J., “M ale-female relationship in the high-
lands of Australian New Guinea” , A m erican A n­
th rop olog ist, 66, Special Issue, Pt. 2), 1964, s.204-
224.
M eir, A., As n om ad ism en ds: T h e Israeli B ed o u in o f
th e N egev, Westview Press, Boulder, CO , 1997.
M icklin, P. P., “Desiccation of the Aral Sea: A water
management disaster in the Soviet U nion”, Science,
241 (1), 1988, s .1 7 0 -1 7 1 ,175.
Middleton, J., L u g ba ra religion : R itual a n d au tbority
am o n g an E ast A frican p eo p le, Oxford University
Press, Londra, 1960.
M ilan, F., “The demography of an Alakan Eskimo vil-
lage”, Arctic A n thropology, 71, 1970, s.26-43.
M ills, C. W ., T h e pourer elite, Oxford University Press,
New York, 1959.
M ilton , K ., “ Ecological foundations for subsisten-
ce strategies among the M buti Pygmies”, H um an
E colo g y , 13, 1985, s.71-78.
M intz, S. W ., Sw eetness a n d p o w er: T h e p la c e o f su-
g a r in m od ern history, Penguin, Harmondsworth,
İngiltere, 1986.
Moghadam, V ., M odernizing w o m en : G en d er a n d s o ­
cia l ch a n g e in th e M id d le E ast, Lynne Rienner,
Boulder, C 0 , 1993.
M ooney, J., T h e g h o s t d a n ce religion a n d th e Sioux
o u tb r e a k o f 1 8 9 0 , University o f Chicago Press,
Chicago, 1965 (birinci baskı 1896).
Mooney, K. A., “The effect of rank and wealth on exc-
hange among the Coast Salish” , E th n o lo g y , 17,
1978, s.391-406.
M oore, O. K ., “Divination-A new perspective”, A m e­
rican A n thropologist, 5 9 , 1 957, s.69-74.
Moorehead, A., C o o p e r’s creek , Harper & Row, New
York, 1963.
M itchell, T ., “The market’s place”, Nicholas S. Hop-
kins ve Kisten W estergaard (der.), D irection s o f
ch an ge in rural E gypt, The American University in
Cairo Press, Kahire, 1998.
Moghadam, V., M odernizing tvom en: G en d er an d s o ­
c ia l ch a n g e in th e M id d le E ast, Lynne Rienner,
Boulder, CO, 1993.
M oran, E. F., “Ecosystem ecology in biology and anth­
ropology: A critical assesment”, E. F. M oran (der.),
T h e eco sy stem a p p r o a c h in a n th ro p o lo g y : F rom
co n cep t to p ractice, University of Michigan Press,
Ann Arbor, 1990, s.3-40.
— , “ Levels o f analysis & analytical level shifting:
Examples from Amazonian ecosystem research”,
E. F. M oran (der.), T h e ecosystem a p p ro a ch in a n ­
th ro p o lo g y : F rom co n cep t to p ra ctice, University
of M ichigan Press, Ann Arbor, 1990, s.279-308.
— , Deforestation and land use in the Brazilian Ama­
zon, H um an E colo g y , 21, s. 1-21.
M orren, G. E. B. ve Hyndam, D. C., “The Taro mono-
culture of Central New Guinea, H um an E colog y ,
15, 1987, s.301-315.
Moses, Y ., “An idea whose time has come again: An­
thropology reclaims race”, A n th rop olog y Neu>slet-
ter, 38, 1997, s .l , 4.
M oynihan, D. P., P an daem on iu m : E tbnicity in inter-
n a tio n a l p o litic s, O xford University Press, New
Y ork, 1993.
M unson, H ., Jr ., İslam a n d revolu tion in the M iddle
E ast, Yale University Press, New Haven CT, 1988.
M urdock, G. P., S o cia l Structure, M acM illan , New
Y ork, 1949.
— , T h e E th n o g ra p h ic A tlas, University of Pittsburgh
Press, Pittsburgh, PA, 1967.
Murphy, R. F., C ultural a n d so cial a n th ro p olo g y : An
overtu re, 2. baskı, Prentice Hail, Englewood Cliffs,
N J, 1986.
M üller-M ahn, D., “Spaces of poverty: The geography
o f social change in rural Egypt”, Nicholas S. Hop-
kins ve Kirşten Westergaard (der.), D irection s o f
chan ge in rural E gypt, The American University in
Cairo Press, Kahire, 1998.
M üller, R. P., “Mensagens visuais na ornam entaçâo
corporal X avante”, G rafism o In digen a, 2. baskı,
Lux Vidal (der.), Studio Nobel, Sâo Paulo, 2 0 0 0 ,
s.133-142.
Murphy, Y. ve Murphy, R. F., W om en o f the forest, 2.
baskı, Columbia University Press, New York, 1985.
M ydans, S., “Scientists developing ‘süper rice’ to fe-
ed Asia”, N ew y o rk T im es, International edition,
6 Nisan 1997, s.9.
Nadel, S. F., “Nupe State and community”, A frica, 8,
1935, s.257-303.
Nader, L. (der.), “The ethnology o f law ”, A m erican
A n thropologist, 67, 1965 (Special Issue, Pt. 2).
Nash, J. (n.d.), “The revindication of indigenous iden-
tity: M ayan responses to State intervention in
M exico”, yayınlanmamış bildiri.
Nash, M ., P rim itive a n d p ea sa n t e c o n o m ic system s,
Chandler, San Francisco, 1966.
Nathan, M . A., Fratkin, E. M . ve Roth, E. A., “Seden-
tism and child health among Rendille pastoralists
of northern Kenya”, S ocial Science a n d M edicine,
43 (4), 1996, s.503-515.
N ations, J. D ., “Zapatism and nationalism”, Cultural
Survival Q uarterly, 18 (1), 1994, s.31-33.
Navarro, M ., “The personal is political: Las madres de
la Plaza de M ayo”, S. Eckstein (der.), P rotest an d
resistance: L atin A m erican ex p erien ce, University
of California Press, Berkeley ve Los Angeles, 1989.
Netting, R. M ., Stone, P. M . ve Stone, G. D ., “Kofyar
cash-cropping: Choice and change in indigenous
agricultural development”, D. G. Bates ve S. H . Le-
es (der.), C ase stu dies in hum an eco log y , Plenum
Press, New York ve Londra, 1996.
Newson, L. A., In dian survival in co lo n ia l N icaragua,
University of Oklahoma Press, Norman, 1988.
Nietschmann, B., “Defending the M iskito Reefs with
maps & GPS, C ultural Survival Q u arterly (Win-
ter), 1995, s.34-37.
Nimkoff, M . F. ve Middleton, R ., “Types of family and
types of economy”, A m erican Jo u rn a l o f S ociology,
6 6 ,1 9 6 0 , s.215-225.
N oble, D ., T h e fo r c e s o f p r o d u c t io n , K nopf, New
York, 1984.
N ugent, D ., “ Building the State, m aking the nati-
on: The bases and limits of State centralization in
‘Modern Peru”’, A m erican E thn ologist, 96, 1994,
s.333-369.
Oates, J. F., M yth a n d reality in th e rain forest: H o w
con servation strategies a re failin g in W est A frica,
University of California Press, Berkeley, 1999.
Obbo, C., “Is AIDS just another disease?”, R. Kulstad
(der.), A ID S 1 9 8 8 : A m erican A sso cia tion f o r th e
A dvan cem en t o f S cience Sym posia p ap ers, AAAS,
Washington, D C, 1988, s.191-198.
O bler, R. S., “W hose cows are they anyway? Ideo-
logy and behavior in Nandi cattle ownership and
control”, H u m an E co lo g y , 2 4 (2) Haziran 1996,
s.255-272.
O ’Brien, D ., “Women never hunt: The portrayal of wo-
men in Melanesian ethnography”, D. O ’Brien ve
S. Tiffany (der.), R ethin kin g ıv o m en ’s roles: Pers-
pectives fro m the P acific, University of California
Press, Berkeley ve Los Angeles, 1984.
Odum, H. T ., Environm ent, p o w er, a n d society , Wiley-
Interscience, New York, 1971.
— , Energy a n d P ublic P olicy, Wiley-Interscience, New
York, 1992.
Oliver, D. L., A S o lom o n Islan d society: K inship an d
lead ersh ip a m o n g th e Siuai o f B ou gain ville, Har-
vard University Press, Cambridge, M A, 1955.
O rtner, S. B., H igh relig ion : A cultural a n d p o litic a l
history o f S herpa B u ddhism , Princeton University
Press, Princeton, N J, 1989.
Otterbein, K. F., T h e evolu tion o fw a r : A cross-cultural
study, H RA F Press, New Haven, C T, 1970.
Parish, W . L., “Introduction: H istorical background
and current issues” , W . L. Parish (der.), C hin ese
R u ral D ev elop m en t: T h e g reat tran sform ation , M .
E. Sharpe, Armonk, N Y , 1985, s.3-32.
Parker, R. G., “Acquired immunodeficiency syndrome
in urban Brazil”, M edical A n th ro p olog y Q uarterly,
1, 1987, s.155-175.
— “Sexual culture and AIDS education in urban Bra-
zil”, R. Kulstad (der.), AID S 1988: A m erican As-
sociation fo r the A dvan cem en t o f Science S ym posia
P apers, AAAS, Washington, D C, 1988, s.169-174.
Parker, S., “The precultural basis of the incest taboo:
Tovvard a biosocial theory”, A m erican A n th ro p o ­
logist, 78, 1976, s.285-301.
Pasternak, B., K inship a n d com m un ity in tw o C hin e­
se v illa g es, Stanford University Press, Stanford,
CA, 1972.
— , In trod u ctio n to k in sh ip a n d s o c ia l org a n iza tio n ,
Prentice Hail, Englewood Cliffs, N J, 1976.
— , “Seasons of birth and marriage in two Chinese lo-
calities”, H um an E colo g y , 6, 1978, s.299-324.
— , G uests in th e dragon : S ocial d em o g ra p h y o f a C hi­
n ese D istrict, 1 8 9 5 -1 9 4 6 , Colum bia University
Press, New York, 1983.
— , “ On the causes and consequences o f uxorilocal
marriage in China”, S. Hanley ve A. W olf (der.),
Fam ily a n d p o p u lation in E ast A sian history, Stan­
ford University Press, Stanford, CA, s.310-335.
Pasternak, B. ve W ang Ching, “Breastfeeding decline in
urban China: An exploratory study”, H um an E c o ­
logy, 13, 1985, s.433-465.
Pasternak, B., Ember, C. ve Ember, M ., Sex, gen der,
a n d kin ship: A cross-cultural perspective, Prentice
Hail, Upper Saddle River, 1997.
Pasternak, B. ve Salaff, J ., C o w b o y s a n d Cultivators:
T h e C hinese o f In n er M on golia, Westview, Boul-
der, CO , 1993.
Peacock, J., “Claiming common ground”, A n th ro p o ­
logy N eıvsletter, 36 (4), 1995, s .l, 3.
Peacock, N ., “The M buti of Northeast Zaire: Women
and subsistence exchange”, Cultural Survival Q u-
arterly, 8, 1984, s.15-17.
Peet, R. ve W atts, M ., “introduction: Development
theory 8c environm entalism in an age o f m ar­
ket triumphalism”, E con om ic G eog rap h y , 69 (3),
1994, s.227-253.
Pehrson, R ., T h e bilateral netıvork o f so cia l relation s in
K on K a m a L a p p D istrict, Indiana University Press,
Bloomington, 1957.
Perlmutter, D., “No nearer to the soul”, N atu ral Lan-
gu age an d Linguistic T heory, 4, 1986, s.515-523.
Peters, J. F., L ife a m o n g th e Y an om am i, Broadview
Press, Ontario, 1998.
Petkov, K. ve Fotev, G ., E thn ic co n flict in B ulgaria,
1 98 9 : S o ciolog ical archive (In Bulgarian with Eng-
lish summary), Profizdat, Sofya, 1990.
Piaget, J ., T h e construction o fr e a lity in th e child, Basic
Books, New York, 1954.
Pianka, E. R ., E volutionary biology, Harper 8c Row,
New York, 1974.
Pinker, S., T h e language instinct: H otv th e m in d creates
language, HarperCollins, New York, 1994.
— , W ords a n d rules: T h e ingredients o f language, basic
Books, New York, 1999.
Poggie, J. J ., DeWalt, B. R. ve Dressler, W . W ., Anth-
r o p o lo g ic a l research: P rocess a n d app lication , State
University of New York Press, Albany, 1992.
Pojm an, L. P., E thics: D iscoverin g right a n d w ron g,
Wadsworth, Belmont, CA, 1995.
Poole, P., “Geomatics: W ho needs it?”, Cultural Survi­
v al Q uarterly, 18 (4), 1995, s .l.
Popkin, S., T he ration al p easan t, University of Califor-
nia Press, Berkeley ve Los Angeles, 1979.
Posey, D ., “Indigenous ecological knowledge and deve­
lopment”, E. M oran (der.), T h e dilem m a o f A m a-
zon ian d evelopm en t, Westview Press, Boulder, CO,
1983.
— , “Ethnoecology as applied anthropology in Ama-
zonian development”, H um an O rgan ization , 4 3 ,
1984, s.95-107.
Pospisil, L. J ., T he K ap au ku Papuans o fW e s t N ew Gu-
inea, H olt, Rinehart 8c Winston, New York, 1963.
Potkanski, T ., “Decollectivisation o f the M ongolian
pastoral economy (1991-92): Some economic and
social consequences”, N om a d ic P eoples, 33, 1991-
9 2, s.123-135.
Powdermaker, H ., Stranger a n d frien d: T he w ay o f an d
an trop olog ist, Norton, New York, 1966.
Price, D ., “ Complexity in non-complex societies”, S.
E. van der Leeuw (der.), A rch aeolo g ica l a p p ro a c-
h es to th e study o f co m p lex society, University of
Amsterdam’s Albert van Giffen Institute for Prehis-
tory, Amsterdam, 1981, s.57-97.
Price, T . D. ve Feinman, G., lm a g es o f the past, Mayfi-
eld, M ountain View, CA, 1997.
Prince, A. ve Smolensky, P., “Optimality: From neural
net to universal grammar”, Science, 2 7 5 , 14 M art
1997, s.1604-1610.
Pringle, H ., “Death in Norse Greenland”, Science, 175,
14 Şubat 1997, s.924-926.
Putterman, L., “Is a democratic collective agriculture
possible?”, Jo u rn a l o f D ev elop m en t E con om ics, 9,
1981, s.375-403.
Rabben, L., “Demarcation and then what?”, Cultural
Survival Q uarterly, 17 (2), 1993, s.12-14.
Radcliffe-Brown, A. R ., Structure a n d functions in pri-
m itive society, Free Press, New York, 1952.
Rapoport, A., “‘Realism’ and ‘relevance’ in gaming si-
mulations”, H um an E colog y , 9, 1981, s.137-150.
Rappaport, R. A., “Ritual regulation of environmen-
tal relations among a New Guinea people”, E thn o-
logy, 6, 1967, s.17-30.
— , Pigs f o r th e an cestors: R itu al in th e eco lo g y o f a
N ew G u in ea p e o p le , Yale University Press, New
Haven, CT, 1968.
— , E colo g y , m eaning, a n d religion, North Atlantic B o­
oks, Berkeley, CA, 1979.
— , “The anthropology of trouble”, A m erican A nthro-
p o lo g ist, 9 5 , 1993, s.295-303.
Rasmussen, K., R ep o rt o f th e fifth T hule ex p ed ition ,
1 9 2 1 -1 9 2 4 (c.7, N o .l), In tellectu al Culture o f the
Iglulik E sk im o s, Glydendalske Boghandel, Kopen­
hag, 1929.
Redman, C. L., T h e rise o f civilization: From early far-
m ers to urban society in the ancien t M iddle E ast,
Freeman, San Francisco, 1978.
Rensberger, B., “Racial odyssey”, A. Podelefski ve P.
 J. Brown, A pplying a n th rop olog y : An introductory
read er, Mayfield Press, Mountain View, CA, 1989.
Reyna, S. P., “Literary anthropology and the case aga-
inst Science”, M an, 2 9 (3), 1994, s.5 5 5-581.
Reynolds, V. ve Tanner, R., T h e so cia l eco log y o f reli-
gion , Oxford University Press, Oxford, 1995.
Riegelhaupt, J., “Saloio women: An analysis of infor-
mal and formal political and economic roles of Por-
tuguese peasant women”, A n th ro p olog y Q uarter-
ly, 40, 1967, s.109-126.
Rigdon, S. M ., T h e culture fa c a d e : Art, Science, a n d
politics in the w o rk o f O scar L ew is, University of
Illinois Press, Urbana, 1988.
Rindos, D., “Symbiosis, instability, and the origins and
spread of agriculture” Current A n th rop olog y , 21,
1980, s.751-765.
Rogers, E. M ., D iffu sion o f in n ov ation s, Free Press,
Ne w York, 1962.
Rogers, E. M . ve Shoemaker, F. F., C om m u n ication o f
inn ovations: A cross-cultural a p p ro a ch , Free Press,
New York, 1971.
Rom aine, S., L a n g u a g e in so c iety : A n in tro d u c tio n
to sociolinguistics, Oxford University Press, New
York, 1994.
Romanucci-Ross, L., M oerman, D. E. ve Tancredi, L.
R. (der.), T he an th ro p olo g y o f m edicin e: F rom cul­
ture to m eth o d , 2. baskı, Bergin & Garey, West-
port, CT, 1991.
Roosevelt, A., “The evolution of human subsistence”,
M . Harris ve E. B. Ross (der.), F o o d a n d evolu tion :
T ow a rd s a th eo ry o f hum an f o o d h a b its, Temp-
le University Press, Philadelphia, 1987, s.5 6 5-578.
Rosengarten, D ., S o cia l origin s o f th e A frican -A m e-
rican lou ıcou n try b a s k e t, D octoral D issertation,
Harvard University, 1997.
Rostow, W ., T h e stages o f eco n o m ic grotvth: A N on -
C o m m u n is t m a n ife s t o , C am bridge U niversity
Press, Cambridge, 1960.
Rubin, J., Flowers, N. ve Gross, D. R ., “The adaptive
dimensions of leisure time”, A m erican A n th ro p o lo ­
gist, 1 3 ,1 9 8 6 , s.524-536.
Rushforth, S. ve Upham, S., A H o p i so c ia l history, Uni­
versity of Texas Press, Austin, 1993.
Rumbaugh, S. S. ve Lewis, R ., T he a p e a t the brin k o f
the hum an m ind, Wiley, New York, 1994.
Rutz, H. J. (der.), “The politics o f tim e”, A m erican
E th n o g ra p h ic S ociety M o n og rap h y Series, N o .4,
1992.
Safa, H. I., T h e m yth o f the m ale breadw in n er, Westvi-
ew, Boulder, CO, 1995.
S a ffirio , J . ve H am m er, R ., “T h e fo rest and the
highway” , T h e im p act o f con tact: T w o Y an om a-
m ö case studies, Report N o .11, Cultural Survival,
Cambridge, MA, 1983, s.3-48.
Sağan, C ., T h e d e m o n -h a u n te d tv orld : S cien ce a s a
can d le in the d a rk , Ballantine Books, New York,
1996.
Sahlins, M . D ., “The segmentary lineage: An organiza-
tion of predatory expansion”, A m erican A n th ro p o ­
logist, 63, 1961, s.332-345.
— , “Poor man, rich man, big man, chief: Political types
in Melanesia and Polynesia” C om p arativ e Studies
in Society a n d H istory, 5, 1963, s.285-303.
— , “On the sociology of primitive exchange”, T h e re-
levan ce o fm o d e ls fo r so cial a n th ro p olo g y , Associa­
tion of Social Anthropologist (Monography N o .l),
Praeger, New York, 1965.
— , T rib esm en , Prentice H ail, Englevvood Cliffs, N J,
1968.
— , Stone A ge econ om ics, Aidine, Chicago, 1972.
Salamon, S., P rairie p atrim on y : Fam ily, farm in g a n d
com m u n ity in th e M idw est, University o f N orth
Carolina Press, Chapel Hill, 1992.
Salzm an, P. C ., “M ovem ent and resource extracti-
on among pastoral nomads: The case of the Shah
Navvazi Baluch”, A n th ro p olog ica l Q uarterly, 44,
1971, s.185-197.
— , W hen n om ad s settle: P rocesses o f ad ap ta tio n a n d
respon se, Praeger, New York, 1980.
— , T h e an th ro p olo g y o f real life: E vents in hum an ex-
p er ie n c e , Waveland Press, Prospect H eights, IL,
1999.
Sanjek, R ., “Cognitive maps of the ethnic domain in
urban Ghana: Reflections on variability and chan­
ge”, A m erican E thn ologist, 4, 1977, s.603-622.
Sankoff, G., A qu an titative paradigm fo r the study o f
com m u n icative co m p eten ce için hazırlanmış bildi­
ri, “Conference on the Ethnography of Speaking”,
Austin, Texas, Nisan 1972, s.20-23.
Sapir, E., L an gu age: An in trodu ction to th e study o f
 sp e e c b , H arcourt Brace and W orld, New Y ork ,
1921.
— , “The status of linguistics as a Science” , Lan gu age,
5 ,1 9 2 9 , s.207-214.
Sargent, C. ve Harris, M ., “Gender ideology, child re-
aring, and child health in Jam aica”, A m erican E th-
n ologist, 19, 1992, s.523-537.
Scheper-Hughes, N ., “The M argaret M ead contro-
versy: Culture, biology, and antrhropological inqu-
iry”, H um an O rganization, 43, 1979, s.443-454.
Sounders, L. ve Mehenna, S., “Village entrepreneurs:
An Egyptian case”, E tbn olog y , 25, 1986, s.75-8.
Schick, K. D. ve Toth, N ., M akin g silent stones sp eak :
H um an evolu tion a n d the dau/n o f tech n olog y , Si-
mon & Schuster, New York, 1993.
Schimmer, B., “Anthropology on the Internet: A revi-
ew and evaluation of networked resources”, Cur-
rent A n thropology, 3 7 (3), 1996, s.561.
Schneider, D. M . ve Gough, K. (der.), M atrilineal kins-
hip, University of California Press, Berkeley ve Los
Angeles, 1961.
Schneider, H. K ., T h e W ahi W anyaturu: E con om ics in
an A frican society, Viking Fund Publications in An­
thropology, no.48, Aidine, Chicago, 1970.
Schneider, B. E ., “ Gender and A ID S” , R . Kulstad
(der.), A ID S 198 8 : A m erican A sso cia tion f o r th e
A dvan cem en t o f Science Sym posia P apers, AAAS,
Washington, DC, 1988.
Schneider, H. K., E co n o m ic m an : T h e a n th ro p olo g y o f
eco n o m ics, Free Press, New York, 1974.
Schoepf, B. G. wa Nkera, R ., Ntsomo, P., Engundu, W.
ve Schoepf, C., “AIDS, women, and society in Cen­
tral Africa”, R. Kulstad (der.), A ID S 1988: A m e­
rican A ssociation fo r the A dvan cem en t o f Science
S ym posia P apers, AAAS, Washington, DC, 1988.
Schrire, C ., “Wild surmises in savage thoughts”, C.
Schrire (der.), Pas t a n d p resen t in hu n ter-gatherer
societies, Academic Press, Orlando, FL, 1984.
Schroeder, R. A., S hady p ra ctices: A g rofo restry a n d
g en d er politics in T h e G am bia, University of Cali­
fornia Press, Berkeley, 1999.
Scott, J . C., T he m oral eco n o m y o f the p easan t, Yale
University Press, New Haven, CT, 1976.
Service, E. R ., P rim itive so cial organization: An evolu-
tionary perspective, 2. baskı, Random House, New
York, 1971.
Sheets, P., “Dawn of a new Stone Age”, A. Podolefsky
ve P. J. Brown (der.), A pplying a n th ro p olo g y : An
introductory reader, Mayfield Press, M ountain Vi-
ew, CA, 1989.
Shepher, J., Incest: A b io so cia l view , Academic Press,
Ne w York, 1983.
Sheridan, T. E., W here the d o v e calls: T h e p o litical e c o ­
logy o f a p ea sa n t c o rp o ra te com m u n ity in N ort-
kıvestern M exico, University of Arizona Press, Tus-
con, 1988.
Shreeve, J., “Term s of estrangem ent”, D isco v er, 15
(11), 1994, s.56-63.
Sidel, R ., W om en a n d children lost, Viking-Penguin,
New York, 1986.
Simon, H. A., M odels o f m an: S ocial an d ration al; M at-
h em a tica l essays on ration al hum an b eh a v io r in a
so cial setting, Wiley, New York, 1966.
Sims, C., “Argentina to issue new list of missing in
‘Dirty W ar’”, N eıv Y ork T im es, 25 M art 199 5 , s.4.
Slobodkin, L. B., “Toward a predictive theory of evo­
lution”, R. C. Lewontin (der.), P opu lation bio lo g y
a n d evolu tion , Syracuse University Press, Syracu-
se, N Y, 1968.
Smil, V ., T h e b a d earth, M . E. Sharpe, Armonk, N Y,
1984.
— , “A land stretching to support its people”, H era ld
T ribü ne (international ed.), 30 M ayıs 199 4 , s.8.
Smith, A., “For ali those who were Indian in a for-
mer life”, Cultural Survival Q uarterly (Kış), 1994,
s.70-72.
Smith, E. A. ve Winterhalder, B. (der.), E volu tion ary
eco lo g y a n d hum an b eh av io r, Aidine de Gruyter,
Ne w York, 1992.
Smith, R ., “Social class”, Annual revieıv o f a n th ro p o ­
logy, Annual Revievvs, Palo Alto, CA, 198 4 , s.467-
494.
Soffer, O., Vandiver, P. ve Klima, B., “Paleolithic ce-
ramics and clay objects from Pavlov I ”, Society for
American Anthropology’de sunulmuş bildiri, M in-
neapolis, 4 Mayıs 1995.
Sorensen, C. W ., Ö ver th e m ou ntain s a re m ountains:
K o rea n p easan t h o u seh old s a n d tbeir a d ap ta tio n to
ra p id industrialization, University of Washington
Press, Seattle, 1988.
Southwick, C. H ., G lo b a l eco log y in hum an perspecti-
ve, Oxford University Press, New York, 1996.
Southvvold, M ., “The Ganda of Uganda”, J. L. Gibbs, Jr.
(der.), P eop les o f A frica, H olt, Rinehart & Wins-
ton, New York, 1965.
Spear, T. ve Waller, R. (der.), B eing M aasai: E thnicity
an d identity in E ast A frica, James Currey, Lond­
ra, 1993.
Spears, A. K.,' “Teaching race, racism and ideology”,
T ransform in g A n thropology, 2, 1991, s.16-18.
Spence, J ., T h e q u estio n o f H u, K nopf, New Y ork ,
1988.
Speth, J. D ., Seasonality, resou rce stress, an d f o o d sha-
ring in egalitarian foragin g societies, 198 8 , Ameri­
can Anthropological Association’un 86. toplantı­
sında sunulmuş bildiri, Chicago, 1987.
Spiro, M ., “Cultural relativism and the future of an­
thropology”, G. M arcus (der.), R erea d in g cu ltu ­
ral a n th rop olog y , Duke University Press, Durham,
N C, 1992.
Spiro, M . E., “Ghosts, Ifaluk, and teleological func-
tionalism ” , A m erican A n th ro p o lo g ist, 5 4 , 1 9 5 2 ,
s.495-503.
Stacey, J., B rave n ew fam ilies: Stories o f d o m estic up-
h ea v a l in late tıventieth century A m erica, Basic Bo-
oks, New York, 1991.
Stevens, W. K., “Threat of encroaching deserts may be
more myth than fact”, N ew Y ork T im es, 18 Ocak
1994, s.C l-C lO .
Stevvard, J ., “Evolution and process”, A. L. Kroeber
(der.), A n thropology today, University of Chicago
Press, Chicago, 1953.
— , T h eory o f culture change: T h e m eth o d o lo g y o fm u l-
tilinear evolu tion , University of Illinois Press, Ur­
bana, 1972.
Stoffle, R. W ., Halmo, D. B., Wagner, T. W. ve Luc-
zkovich, J. L., “Reefs from space: Satellite ima-
gery, marine ecology, and ethnography in the Do-
minican Republic”, H um an E colo g y , 2 2 (3), 1994,
s.355-378.
Stoller, P., “Spaces, places, and fields: The politics of
West African trading in New york City’s informal
economy”, A m erican A n th rop olog ist 88 (4), Ara­
lık 1996, s.777-788.
Stone, G. D ., “Keeping the home fires burning: The
changed nature of householding in the Kofyar ho-
m eland”, H u m an E c o lo g y , 2 6 (2), 1 9 9 8 , s.2 3 9 -
265.
Stone, P. M ., Stone, G. D. ve Netting, R. M . C., “The
sexual division o f labor in K ofyar agriculture” ,
A m erican E thn ologist, 2 2 (1), 1995, s.165-186.
Stringer, C. ve Bauer, G ., “Methods, misreading and
b ias” , A m eric a n A n th r o p o lo g is t, 9 6 (2), 1 9 9 4 ,
s.416-424.
Stringer, C. ve Gamble, C., İn search o f th e N eandert-
hals: Solving the puzzle o f hum an origins, Thames
& Hudson, Londra, 1994.
Stringer, C. ve M cK ie, R ., A frican ex o d u s : T h e ori-
gin o f m od ern hum anity, Henry H olt, New York,
1997.
Sturtevant, W . C. ve Damas, D. (der.), 1984 H an d b o -
o k o fN o r t h A m erican Indians, c.S: A rtic, Smithso-
nian Institution, Washington, DC.
Susser, I, “W ork and reproduction: Sociologic con-
text”, O ccu pation al M edicin e: State o f the A rt Re-
vietvs, 1, 1986, s.517-530.
— , “ Gender in the anthropology of the United Sta­
tes”, S. Morgan (der.), G en d er a n d a n th ro p olo g y :
Critical review s fo r research a n d teaching, Ameri­
can Anthropologial Association, Washington, DC,
1989, s.343-358.
— , “The construction of poverty and homelessness in
U.S. cities”, A nnual R eview o f A n th rop olog y , 25,
Annual Revievvs, Inc., Palo Alto, 1996, s.411-435.
Sussman, R. W ., Green, G. M . ve Sussman, L. K ., “Sa­
tellite imagery, human ecology, anthropolog, and
deforestation in M adagascar”, H um an E colo g y , 22
(3), 1994, s.333-354.
Svvanson, G. E., T he birth o f th e g o d s: T h e origin o f
prim itive beliefs, University of M ichigan Press, Ann
Arbor, 1960.
Svvardson, A., “An aging Europe healds for a pensi-
on crisis” , In tern a tion al H era ld T ribü n e, 2 7 N i­
san 2 0 0 0 , s.1-4.
Sweet, L. E., “Camel pastoralism in North Arabia and
the minimal camping unit”, A. Leeds ve A. P. Vay-
da (der.), M an, culture, a n d anim als: T h e ro le o f
anim als in hum an eco lo g ica l adjustm ent, Publicati-
on N o.78, American Association for the Advance-
ment of Science, Washington, DC, 1965.
Swift, J., “The future of Tuareg pastoral nomadism in
the M alian Sahel”, adlı sempozyumda sunulmuş
bildiri “Paper presented at the SSRC Symposium
on the Future of Traditional Societies”.
Tainter, J., T h e co lla p se o f civilization, Cambridge Uni­
versity Press, Cambridge, 1988.
Talle, A., “Women at a loss: Changes in M aasai pasto­
ralisin and their effects on gender relations”, S to ck ­
h o lm Studies in S ocial A n th rop olog y , 19, Depart­
ment of Social Anthropology, University of Stock­
holm, Stockholm, 1988.
Tannen, D., T alkin g fr o m 9 to 5: H o w tvom en ’s an d
m en ’s con versation al styles a ffec t w h o gets heard,
w h o gets credit, a n d ıvhat w o rk gets d o n e, M or-
row, New York, 1994.
Tapper, R ., P astu re a n d p o lit ic s , A cadem ic Press,
Londra, 1979.
Tattersall, I., T h e fossil trail: Hou> w e k n o w ıvhat w e
th in k w e k n o w a b o u t h u m an ev o lu tion , O xford
University Press, Oxford, 1995.
— , “ O ut o f A frica again ... and again?”, S cien tific
A m erican , Nisan 199 7 , s.60-67.
— , B e c o m in g h u m a n , H arcourt B race, New Y ork ,
1998.
— , “Once we were not alone”, S cien tific A m erican ,
O cak 2 0 0 0 , s.39-44.
Tekeli, Ş. (der.), ~Women in m od ern T u rkish society ,
Zed Books, Londra, 1994.
T h e E con om ist, 8 Ocak 2 0 0 0 , s.54.
T h e E con om ist, 5 Şubat 2 0 0 0 , s.62.
Thom as, D. H ., R efigu rin g a n th ro p o lo g y , Waveland
Press, Prospect Heights, IL, 1986.
Thompson, L., Culture in crisis: A study o f the H o p i
Indians, Harper & Row , New York, 1950.
Thompson, L. ve Joseph, A., T h e H o p i w ay, University
o f Chicago Press, Chicago, 1947.
Tierney, J., Wright, L. ve Springen, K ., “The search for
Adam and Eve” , N ew sw eek, 11 O cak 1998.
Toth, J., “Beating plowshares into swords: The relo-
cation of rural Egyptian vvorkers and their discon-
tent”, Nicholas S. Hopkins & Kirşten Westerga-
ard (der.), D irections o f chan ge in rural E gypt, The
American University in Cairo Press, Cairo, 1998.
Trevathan, W . R ., H um an birth: An evolu tion ary pers-
p ective, Aidine, Hawthorne, 1987.
Tsiang, H. ve Bell, S. (çev.), B u d d h ist r e c o r d o f the
W estern w o rld , c . l , Trubner, Londra, 1 8 8 4 , C.
Coon (der.), A read er in gen eral a n th ro p o lo g y ’dan
alıntı ve yeniden basım, H olt, New Y ork, 194 8 ,
s.452-463.
Turnbull, C., T h e fo r e s t p e o p le , Sim on & Schuster,
New York, 1961.
— , “The M buti Pygmies of the Congo”, J. L. Gibbs, Jr.
(der.), P eop les o f A frica, Holt, Rinehart & Wins-
ton, New York, 1965.
T u rner, V . W ., T h e fo r e s t o f s y m b o ls : A s p e c ts o f
N d em b u ritual, Cornell University Press, Ithaca,
N Y, 1967.
Turner, T ., “An indigenous people’s struggle for social-
ly equitable and ecologically sustainable producti-
on: The Kayapo revolt against extractivism”, Jo u r ­
nal o f Latin A m erican A n thropology, 1 (1), 1995,
s.99-125.
Tyler, P. E., “Nature and economic boom devouring
C hina’s farm land” , N ew Y ork T im es, 2 7 M art
1994, s.A l-A 8.
— , “One the farms, China could be sowing disaster”,
N ew Y ork T im es, 10 Nisan 1995, s.A4.
Tyler, S., T h e u n sp ea k a b le: D iscou rse, d ialog u e, a n d
rh e to r ic in th e p o s tm o d e r n w o rld , University of
Wisconsin Press, M adison, 1987.
Tylor, E. B., Prim itive culture: R esearches into th e de-
v elop m en t o f m ythology, p h ilo so p h y , religion, lan-
guage, art, a n d cu stom , 2 cilt, 2. baskı, John Mur-
ray, Londra, 1871.
USAID, “Sudan: The Rahad irrigation project”, Impact
Evaluation R ep o rtN o .31, Washington, DC, 1982.
U.S. Public Health Service, T h e C o o lfo n t R ep ort, P u b­
lic H ealth R ep o rt 101, 1986.
Van Gennep, A., T h e rites o f p a ssa g e, University of
Chicago Press, Chicago, 1960.
Vayda, A. P., “Warfare in an ecological perspective”,
A n n u al R ev ieu / o f E c o lo y g a n d S y stem atics, 5,
1 97 4 , s.183-193.
— , W arfare in ec o lo g ic a l p ersp ec tiv e, Plenum, New
York, 1976.
— , “Explaining what people eat: A review article”,
H um an E colo g y , 15, 1987, s.493-510.
Verdery, K ., “The etatization of time in Ceausescu’s
Rom ania”, H. J. Rutz (der.), T h e p olitics o f tim e,
 s.37-61, A m erican E th n o lo g ical Society M on ou g-
raphy Series, N o.4, American Anthropological As-
sociation, Washington, D C, 1992.
Vondal, P. J ., “Intensification through diversified re-
source use: The human ecology of a successful ag-
ricultural industry in Indonesian Borneo”, H um an
E co lo g y , 1 5 ,1 9 8 7 , s.27-52.
W allace, A. F. C., R eligion: An a n th ro p olo g ica l vieıv,
Random House, New York, 1966.
— , T he d eath an d rebirth o f the Seneca, Knopf, New
York, 1970.
W ashabaugh, W ., Five fin gers f o r survival, Karom a,
Ann Arbor, M I, 1986.
Weiner, A. B., W om en o fv a lu e , m en o f renotvn: N ew
perspectiv es in T ro bria n d exchan ge, University of
Texas Press, Avusturya, 1976.
— , T h e T robrian ders o f P apu a N ew G u inea, Holt, R i­
nehart & Winston, New York, 1988.
— , In a lie n a b le p o sse ssio n s, Univrsity o f C alifornia
Press, Berkeley ve Los Angeles, 1992.
Weisman, S., “Where births are kept down and aren’t ”,
N em Y ork T im es, 2 9 O cak 1988, s.4.
Wells, M ., “Sharecropping in the United States: A po­
litical economy perspective”, M . Chibnik (der.),
F arm w o r k a n d fie ld tv o rk : A m erican agricu ltu re
in a n th ro p o lo g ica l perspective, Cornell University
Press, Ithaca, N Y , 1987, s .2 11-243.
Werner, D., Flowers, N ., Ritter, M . ve Gross, G ., “Su-
bsistence productivity and hunting effort in native
South America”, H um an E colo g y , 7, 1979, s.303-
315.
W estermarck, E. A., T h e history o f h um an m arriage,
3 cilt, Allerton, New York, 1922 (ilk baskı 1889).
W eston, K ., F am ilies w e c h o se: L esb ian s, gays, kins-
h ip, Columbia University Press, New York, 1991.
W hite, J ., M on ey m a k es us relatives: W om en ’s la b o r
in u rban T u rkey, University of Texas Press, Aus-
turya, 1994.
W hite, L., T h e Science o f culture, Farrar, Straus & Cu-
dahy, New York, 1949.
Whiteley, P. M ., “Unpacking Hopi clans: Another vin-
tage model out of A frica”, Jo u rn a l o f A n th ro p o lo ­
g ical R esearch, 4 1 , s.359-374.
— , D elib er a te a cts: C han gin g H o p i cu ltu re throu gh
the O raibi Split, University of Arizona Press, Tus-
con, 1988.
Whiting, B. B. (der.), Six cultures: Studies o f child bea-
ring, Wiley, New York, 1963.
Whiting, B. B. ve Whiting, J. W ., “Methods for obser-
ving and recording behavior”, R. N aroll ve R. Co-
hen (der.), A h a n d b o o k o f m eth o d in cultural an ­
th ro p olo g y , Columbia University Press, New York,
1973.
— , C hildren o f six cultures: A psycho-cu ltu ral analysis,
Harvard University Press, Cambridge, MA, 1974.
Whiting, J. W . ve Child I. L., C hild training a n d per-
so n a lity : A cro ss-cu ltu ral stu dy, Yale University
Press, New Haven, CT, 1953.
W horf, B. L., “The relation of habitual thought and
behavior to language” , L a n g u ag e, th o u g h t, a n d
reality: S elected turitings o f B en jam in L e e W horf,
M IT Press, Cambridge, M A, 1956.
W ikan, U., “Beyond the words: The power of resonan-
ce”, A m erican E thn ologist, 19, 1992, s.460-482.
W ilcox, S. ve Wilbers, S., “The case for academic ac-
ceptance of American sign language”, C hron icle o f
H igher E d u cation , 33, 198 7 , s .l.
W ilford, Jo h n , N ., “M ummies, textiles offer eviden-
ce of Europeans in Far East”, N ew Y ork T im es, 7
M ayıs 1996, s .C l.
Williams, T . R ., F ield m eth o d s in the study o f culture,
H olt, Rinehart &c W inston, New York, 1967.
W illiam s, W . L., T h e spirit a n d the fle sh : S exu al d i­
versity in A m erican In d ian culture, Beacon, Bos­
ton, 1986.
W ilk, R. R ., H o u seh o ld eco log y : E co n o m ic chan ge a n d
d o m e stic life a m o n g th e K e k c h i M aya o f B elize,
University of Arizona Press, Tuscon, 1991.
W ilkie, D. ve Curran, B., “H istorical trends in fora-
ger and farmer exchange in the Iture rain forest of
Northeastern Zaire” , H um an E colo g y , 21, 1993,
s.3 8 9-417.
W illiams, D. M ., “Patchwork, pastoralists, and percep-
tion: Dune sand as a valued resource among her-
ders of Inner M ongolia”, H um an E colo g y , 25 (2),
1997, s.2 9 7-317.
Wilmsen, E. N ., L a n d filled ıvith flies: A p olitical e c o ­
n om y o f th e K alah ari, University of Chicago Press,
1989a.
— , W e a re h er e: P olitics o f A b o rig in a l lan d ten ure,
 University of California Press, Berkeley ve Los An­
geles, 1989b.
W ilson, A., Ochman, H. ve Prager, M . E., “M olecu-
lar time scale for evolution”, Trends in G enetics, 3,
1987, s.241-247.
W ilson, E. O ., “Is humanity suicidal?”, N etv Y ork Ti­
m es M agazine, 30 Mayıs 1993, s.24ff.
— , C o n silien ce: T h e unity o f k n o w le d g e , Alfred A.
Knopf, New York, 1998.
W isner, B ., “T he reconstruction o f environm ental
rights in South A frica”, H um an E colo g y , 23 (3).
W olf, E. R ., P easants, Prentice Hail, Englewood Cliffs,
N J, 1966.
— , E u ro p e a n d th e p e o p le w ithou t history, University
of California Press, Berkeley ve Los Angeles, 1982.
— , “Facing power: Old insights, new questions”, A m e­
rican A n thropologist, 92, Sİ990, s.586-596.
— , Demonization of anthropologist in the Amazon,
A n th rop olog y N etvsletter, M art 1994, s.2.
— , E nvisioning history: Id eo lo g ies o f d o m in a n ce a n d
crisis, University o f C alifornia Press, Berkeley,
1998.
W olpoff, M . H. ve Caspari, R ., R a ce an d hum an e v o ­
lu tion : A fa t a l a ttractio n , Schocken, New Y ork ,
1997.
W ong, B ., E thn icity a n d en trep ren eu rsh ip : T h e n ew
C hinese im m igrants in the San Fran cisco B ay a rea,
Allyn and Bacon, Boston, 1998.
W ood, P., B la ck m ajority, Norton, New York, 1974.
W oods, C. M . ve Graves, T. D., T h e p rocess o f m edi-
cal chan ge in a highlan d G u atem alan tow n, Latin
American Çenter, University of California, Los An­
geles, 1973.
Worsley, P., T h e tru m pet shall soun d: A study o f car-
g o cults in M elanesia, Schocken, New York, 1968.
W orthman, C. M ., “Hormones, sex and gender”, An-
nual R evietv o f A n thropology, 1995, s.593-618.
Wrangham, R. ve Peterson, D ., D em on ic m ales: A pes
a n d th e origins o f hum an violen ce, Houghton M iff-
lin, New York, 1996.
W right, H . T . ve Johnson, G. A., “Population, exc-
hange, and early State formation in Southwestern
Iran” , A m erican A n thropologist, 77, 1975, s.267-
2 89.
Wright, R ., T h e m oral anim al, Pantheon, New York,
1994.
■—, “The accidental creationist”, T h e N euı Y orker, 13
Aralık 1999, s.56-65.
Yellen, J . E. ve Lee, R. B., “The Dobe-/Du/da environ-
ment: Background to a hunting and gathering way
of life”, R. B. Lee (der.), K alah ari hunter-gatherers,
Harvard University Press, Cambridge, M A, 1976.
Zentella, A. C., “Language politics in the USA: The
English only movement”, Literatü re, language a n d
p olitics, University of Georgia Press, Atina, s.39-
53.
Dizin
ABD 9 ,1 6 , 20, 40, 46, 49, 51, 52,
54, 58, 61, 68, 7 4 -7 6 ,1 0 2 ,1 7 3 ,
222, 234, 238, 240, 242, 244,
246, 250, 252, 253, 257, 259,
264, 265, 2 6 8 ,2 7 3 ,2 7 7 ,2 7 8 ,
290, 293, 307, 3 0 8 ,3 1 0 ,3 1 8 ,
320, 322, 327, 331, 336, 339-
344, 352, 353, 365, 38, 374,
3 8 6 ,3 9 3 ,4 0 1 ,4 1 8 ,4 1 9 ,4 2 4 ,
4 2 6 ,4 3 0 -4 3 2 ,4 4 8 ,4 5 0 ,4 5 5 ,
4 5 6 ,4 6 2 ,4 6 3 , 4 6 6 ,4 6 7 ,4 7 3 ,
4 7 6 ,4 7 7 ,4 8 4 , 489, 494, 498
ABD Anayasası 49
ABD Kongresi 4 9 4 , 498
Aborijin(ler) 4 8 , 9 3 ,1 2 8 , 398
Abramson, Ailen 60
Abruzzi, William 2 4 0 , 3 86, 408
Abu-Lughod, Lila 22, 2 3 , 213,
303
Abu-Rabia, Aref 2 15
Açe(ler) 125
âdet 4, 6, 12-15, 17, 2 5 , 29, 42,
4 3 , 4 7 ,5 8 , 63, 9 3 ,1 8 4 , 186,
2 1 0 , 2 28, 2 6 9 , 3 48, 4 0 3 , 420,
4 5 7 , 4 6 7 , 469
Afrika
-diasporası 153
-pirinci (oryza glaberrima)
152, 153
Afrikalı(lar) 326, 3 40, 3 42, 343
Afrikalı-Amerikalı(lar) 3 27, 334,
335, 3 40, 3 42, 3 43, 352
Agrawal, Arun 199, 200
Ahlâk, ahlâkî 1 4 ,1 5 ,1 9 , 4 8 , 49,
5 2 ,1 2 4 , 3 39, 345, 4 0 2 , 4 19,
4 2 2 , 4 2 3 , 4 2 5 , 4 2 6 , 4 3 5 , 4 42,
4 4 6 , 4 5 6 , 4 59, 4 6 1 , 4 6 4 , 467,
468
Ahund(lar) 4 0 7
AIDS 2 ,1 5 - 1 7 ,1 9 , 20, 2 4 8 ,, 4 70,
493, 494
Ainu(lar) 119, 127
akaçlama 369 Almanya 68, 75, 2 4 5 , 2 4 8 , 2 59,
Akdeniz 72, 154, 2 1 9 , 2 3 5 , 309, 3 3 1 ,3 4 3 ,4 3 4
325, 455, 4 8 4 alt sınıf 3 3 9 , 342
akrabalık 4, 8, 11, 24, 2 7 , 28, 48, Amazon 9, 106, 107, 1 1 9 ,1 5 6 ,
5 2, 53, 58, 67, 68, 70, 79, 83- 1 5 7 ,1 6 0 ,1 7 3 - 1 7 5 , 2 5 9 , 320,
85, 89, 95, 101, 113, 117, 3 5 6 , 4 3 1 ,4 7 1 ,4 7 9 , 4 8 1 ,4 9 4 ,
121, 124, 126, 133, 140, 142- 497
1 4 4 , 1 4 6 ,1 4 7 ,1 6 2 ,1 6 3 ,1 6 8 , Amazonlar 57, 80, 106, 107, 4 8 9
172, 174, 179, 183, 184, 186, amca kızı evliliği 2 3 0 , 3 01, 302
1 9 7-199, 2 0 3 , 2 0 5 , 2 0 7 , 2 0 9 , Amerikan Antropoloji Derneği
2 1 6 , 2 2 6 , 2 2 8 , 2 3 0 -2 3 2 , 2 4 6 , (AAA) 2 0 , 34
2 5 3 , 2 6 9 , 2 7 1 -2 8 0 , 2 8 2 -2 8 4 , Amerikan işaret Dili 63, 64, 67-
2 8 6 -2 9 0 , 2 9 3 , 2 9 5 -2 9 8 , 300- 6 9 ,7 9
3 02, 3 0 5 -3 0 7 , 30 9 -3 1 2 , 317, Amiş(ler) 4 6 2
3 35, 3 46, 349, 3 53, 3 56, 360, ampirisizm 22, 2 9 , 43
3 61, 3 63, 3 6 6 , 3 69, 3 74, 380, anadil 68, 72, 75, 79, 329
3 8 2 -3 8 4 , 3 87, 388, 3 90, 393, anaerki 24
3 95, 4 0 3 , 4 0 6 ,4 1 0 ,4 1 3 ,4 1 5 , anamerkezli hane 307, 312
4 2 2 , 4 2 4 -4 2 7 , 4 3 0 , 4 3 4 , 4 3 6 , anasoylu soydanlık 282
437, 4 5 1 -4 5 3 , 4 6 1 , 4 6 3 , 502 anasoyu 1 9 9,274, 2 8 4 , 305, 306,
akrabalık terimleri 133, 2 7 4 , 2 76, 3 1 0 ,4 0 3 ,4 5 2
2 77, 2 7 9 , 310, 390 Anadolu 99, 2 1 9 , 2 2 0 , 2 2 3 , 2 29,
ak sakal (riz safid) 2 2 4 , 406 250
alan araştırması 10, 11, 15, 25, Anasazi Pueblo (kızılderilileri) 103
3 4 , 3 6 - 3 9 ,4 1 ,4 4 , 4 5 ,1 6 4 , anayanlı(lık) 2 8 2 ,2 8 7 , 3 11, 4 5 2
3 8 2 , 3 89, 3 92, 395 anayerlilik 282
alan çalışması 2 5 , 27, 3 5 -3 8 , 40, Andaman(lılar) 127
4 4, 60, 184, 2 0 1 ,2 0 2 ,2 1 3 , Anderson, Benedict 117, 3 44, 346,
223, 2 7 5 , 3 9 0 , 3 92, 3 9 3 , 4 02, 353
4 0 6 , 4 8 3 , 4 9 8 , 504 angarya 256
Alaska 21, 128, 138, 140, 141, Anglikan Kilisesi 455
144, 145, 147, 489 Angola 94, 119, 129, 137
Alcock, James 4 4 0 animatizm 4 3 8 , 4 4 4 , 468
alet 14, 4 7 , 65, 66, 91, 92, 99, animizm 4 3 8 , 4 4 4 , 468
118, 1 2 5 ,1 3 1 ,1 4 1 ,1 4 6 , 151, Ankara 2 2 2
1 5 8 ,1 6 3 , 1 6 8 ,1 8 2 , 185, 2 4 1 , anlatı 2 3 , 34, 6 7
2 8 7 , 3 70, 3 7 2 , 3 74, 3 78, 4 1 4 , Annis, Sheldon 4 4 6 , 4 4 7
472, 4 7 4 , 480 Appell, George 498
Aleut 119, 327 Arabistan 70, 1 8 8 ,1 9 0 ,1 9 6 ,1 9 7 ,
Alevi (1er) 4 9 7 1 9 9 ,2 0 1 ,2 1 3 ,2 1 4 ,2 1 6 , 226-
Ali Koş (Neolitik yerleşme) 155 2 28, 2 61, 324, 422, 4 33, 451
Almanca 70, 72, 76 -Bedevileri 197, 199
arabuluculuk 2 29, 4 0 7 , 4 2 8-430, ataerki 24, 320, 323 Ayrout, Henry 260
437 -İlik 320 azgelişmişlik 31
Aral Gölü 110, 416 atalık 272 azız 444, 4 4 5 , 4 4 9 , 4 59, 462, 465
arazi kullanımı 127, 2 2 6 , 235, Atatürk, Kemal 324 Azizler Günü 449
2 8 7 ,3 1 1 ,4 8 1 - 4 8 3 ,4 9 7 , 502, atışma şarkıları 125 Aztek 4 4 5 , 460
503 Atlantik köle ticareti 152, 153
Arnavutluk 194, 2 48, 4 27, 480 Atom Enerjisi Komisyonu 145 babasoyu 186, 199, 2 0 7 , 2 28,
arpa 108, 152, 154, 155, 181, Atrek ırmağı 406 3 10, 392, 406
182, 2 1 6 , 222 Aum Shinrikyo 316 babasoylu soydanlık 280, 2 8 2
arz ve talep, arz-talep 3 57, 388 Australopithecus 98, 99 babayanlı(lık) 168, 2 2 7 , 2 8 0 , 2 87,
asabiye 3 1 7 avakado 166 3 1 1 ,4 2 6
asilîn 214 avcı-toplayıcı(lık) 32, 81, 82, 98, babayanlı soy çizgisi 168
asimilasyon 130, 331, 346, 348, 99, 102, 105, 1 0 9-111, 115, babayanlı soydanlık 2 6 9 , 2 70,
349 117, 118, 1 1 9-129, 131, 133, 2 7 2 , 2 73, 2 79, 2 8 0 , 2 8 2 , 283,
astrologlar 4 55, 469 134, 1 3 6-139, 1 4 2 ,1 4 4 -1 4 6 , 2 8 6 -2 9 0 , 3 07, 308, 310-312
astroloji 455 149, 150, 151, 154, 155-159, babayerlilik 1 8 3 ,3 0 6 ,3 9 2
Asyalılar 3 18, 326, 330 161-163, 1 8 6 ,1 8 9 ,1 9 2 ,1 9 4 , babayerli yerleşim 3 0 5 ,3 0 6 ,3 1 2
aşırı otlatma 109 198, 199, 2 8 8 ,3 0 0 ,3 1 3 ,3 1 7 , Baffin Adası (Eskimoları) 138,
aşiret 5, 2 3 , 36, 53, 72, 107, 193, 363, 3 66, 3 67, 3 7 2 , 3 8 1 , 383, 139, 146
197, 1 9 9 ,2 1 2 ,2 1 3 ,2 1 4 , 218, 394, 3 98, 4 0 8 , 4 1 2 , 4 1 3 , 4 5 4 Baggara 330
2 1 9 , 2 2 0 , 2 23, 2 2 4 , 2 2 6 , 2 28, -yaşam tarzı 81 bahçe tarım-ı 98, 99, 100, 148,
229, 2 3 1 , 2 6 0 , 2 8 3 , 2 86, 2 87, avcılık ve toplayıcılık 14, 65, 81, 1 5 1 ,1 5 9 ,1 6 1 ,1 9 2 , 2 44, 366,
2 9 4 ,3 1 1 ,3 1 8 ,4 0 6 , 4 3 2 1 0 0 , 1 1 8 ,1 2 5 ,1 5 7 3 67, 3 74, 446
Arapça 4 7 , 70, 71, 72, 75, 213, avlanma 98, 124, 128, 131, 132, -cısı 3 2 ,1 2 3 , 2 0 0 , 3 66, 367,
2 1 4 , 2 2 3 , 3 2 4 , 330, 3 35, 349, 135, 137, 1 4 0-143, 147, 165- 3 77, 3 86, 394, 3 98, 4 33, 4 46,
478 1 6 7 ,1 7 1 ,1 8 6 , 3 6 6 ,3 8 6 , 4 1 3 , 458
Arap(lar) 4 , 5, 13, 4 7 , 4 8 , 70-73, 45 6 , 4 5 7 , 4 8 2 -4 8 4 bahçecilik 107, 115, 123, 148,
75, 1 5 2 ,1 5 3 , 2 1 3 , 2 1 4 , 220, Avrupa Birliği 2 5 4 , 476 149, 150, 151, 155, 158, 159,
2 2 3 , 2 3 2 , 2 54, 2 6 2 , 2 71, 371, Avrupalı(lar) 4 , 5, 68, 74, 99, 101, 161, 162, 173, 176, 1 8 1 ,2 6 7 ,
3 2 3 , 324, 3 26, 330, 3 3 2-335, 1 0 6 ,1 2 9 , 1 3 6 ,1 5 1 ,1 5 9 , 2 20, 379
340, 3 4 9 , 4 0 0 , 4 2 4 , 4 3 2 , 4 53, 2 3 8 ,2 4 2 , 2 4 9 , 2 5 3 , 2 5 8 ,3 1 8 , baldız evliliği (sororat) 2 9 8 , 312
478 325, 3 26, 367, 4 0 3 , 4 1 5 , 4 31, balık çiftlikleri 50, 250
-Yarımadası 3 40, 4 3 2 , 453 466, 4 6 7 , 493 balık üreticiliği 2 50, 251
Ariaal(ler) 61, 6 2 ,1 0 2 ,1 0 3 ,1 8 8 , -istilacılar 129 bakla 156
2 0 0 -2 1 2 , 2 3 1 ,2 3 2 , 2 8 1 ,2 9 2 , Avustralya aborijinleri 93, 4 5 0 Balikci, Asen 141, 144
2 9 5 , 3 16, 3 17, 330, 3 51, 355, Aydınlanma 343 balıkçılık 2 8 ,9 8 ,1 1 1 , 122, 128,
3 59, 3 61, 3 63, 3 77, 398, 471 Ayetullah Humeynî 4 6 4 145, 1 5 1 ,2 1 8 , 3 56, 4 6 0 ,4 8 3 ,
arkeoloji 2 , 7, 8, 9, 21, 4 2 ,1 0 8 , ayin 9, 14, 17, 2 8 , 33, 35, 4 7 , 61, 48 4
1 1 7 ,1 2 6 ,1 4 1 ,1 5 1 ,1 5 3 - 1 5 5 , 96, 174, 1 8 1 ,2 0 1 ,2 0 8 , 2 09, balkabağı 156, 166
1 9 1 ,2 3 9 , 3 4 8 ,4 1 3 ,4 1 4 ,4 8 2 2 3 1 , 2 82, 2 8 4 , 2 8 5 , 3 06, 317, Balkanlar 24, 3 44, 3 48, 4 5 4 , 455
Arnavut bakireler 4 6 ,5 7 ,5 8 3 18, 320, 3 2 2 , 3 40, 3 50, 353, Bantu(lar) 122, 129, 134, 136,
Arnavutça 75 374, 3 87, 4 0 0 , 4 0 2 , 4 2 9 , 4 3 8 , 137, 158, 408
artı-ürün 176 4 39, 4 4 1 , 4 4 3 , 4 4 8 -4 6 4 , 466, bar ve bat mitzvah 62, 78
askerî sınıf 3 36 468, 4 6 9 , 493 barbarlık 24
at 1 2 ,1 2 0 ,1 5 6 ,1 8 9 , 2 0 0 , 2 13, ayrılma ritleri 4 5 0 barınak 33, 54, 66, 86, 96, 118,
2 2 4 , 230 ayrımcılık 3 2 2 , 3 34, 3 43, 352 1 2 2 ,1 4 1 ,1 6 7 ,1 9 1 ,2 2 2 , 441
barınma 92, 229, 2 5 2 , 486 besin üretimi 94, 104, 109, 110, Bildirgesi 49
Baring and Sons 4 7 7 1 1 4 ,1 2 5 ,1 4 4 , 1 4 9 ,1 5 0 , 1 6 1 , BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)
Barnet, R. J. 4 75, 4 7 7 162, 2 4 4 , 2 4 9 ,2 5 0 250, 254
Barter Adası 145 2 9 9 , 4 0 5 , 4 1 2 ,4 1 3 , 4 1 7 BM Nüfus Konferansı 249
Barth, Fredrik 97, 223- 2 2 6 , 330, beslenme 14, 26, 31, 32, 52, 54, Boas, Franz 2 5 , 26, 2 9 , 34, 4 3 , 60
3 44, 3 9 1 ,4 0 9 55, 66, 82, 89, 90, 95, 101- Boone, James 409
Basarwa 119, 129 103, 1 0 6 ,1 1 6 ,1 1 7 ,1 2 0 - 1 2 2 , Boran 2 0 2 , 206
Basseri(ler) 188, 2 0 1 , 2 2 3-226, 134, 1 3 5 ,1 3 7 ,1 4 1 , 1 4 3 ,1 4 5 , Borneo 120, 391
229 146, 149, 157, 165, 173, 185, Bosna 15, 345, 3 50, 448
başlık parası 2 10, 2 31, 3 03, 311 2 0 1 , 2 0 4 , 2 0 6 , 2 4 6 , 2 4 8 , 250- boşanma 14, 2 7 0 , 2 7 3 , 2 7 9 , 292,
Batak(lar) 82, 110, 118, 120, 122, 252, 2 5 4 , 2 5 5 , 2 5 7 , 2 6 6 , 379, 2 93, 3 02, 312
153, 1 5 5 ,1 6 6 , 2 3 9 , 2 5 1 ,2 7 2 413, 4 4 6 , 4 5 8 , 4 5 9 , 4 6 2 , 493, Boşnak(lar) 448
Batı Afrika 156, 3 26, 3 61, 387, 4 9 4 , 4 9 6 , 4 9 8 , 506 botanik 14, 152-154
4 1 9 , 4 64, 500, 502 -yetersizliği 101, 157 Botswana 81, 129, 131, 431
Batı Avrupa köylüleri 178 betimsel dilbilim 42 bölgelerarası ticaret 191
Beaufort Denizi 145 beyin 4 7 , 54, 63, 65, 66, 79, 94, bölgesel farklılaşma 241
bebek ölüm oranı 2 5 4 , 281 98, 99, 293 Bradburd, Ann 36, 2 0 0 , 226
Beck, Louis 107, 199, 2 13, 226 bilim 2, 11, 1 4 ,1 8 , 19, 22, 23, Bradburd, Daniel 36, 2 0 0 , 226
beden 6 , 1 7 ,3 0 , 6 3 ,4 4 1 ,4 4 4 , 2 9 , 31, 33, 4 8 , 54, 75, 85, 87,
455, 4 57, 4 61, 4 6 8 , 472 89, 102, 107, 110, 128, 129, Brace, Loring 164, 325, 326
Bedevi(ler) 22, 23, 190, 191, 196, 194, 2 3 8 , 2 4 2 , 3 26, 3 27, 336, Brahman 12, 3 4 0 , 341, 353
197, 199, 2 0 0 ,2 1 3 -2 1 7 , 2 26, 3 42, 3 5 1 , 3 56, 3 57, 4 7 4 , 481- Braidvvood, Robert 155
2 27, 233, 2 94, 303, 4 0 0 , 4 22, 4 8 4 , 506 Bray, Francesca 2 3 8 , 2 3 9 , 241,
4 2 4 , 432 -4 3 4 bilimsel kuram 20 250
Bedû 2 13, 2 14, 2 1 8 , 2 2 7 bilişsel psikoloji 33 Brezilya 14, 39, 57, 59, 80, 106,
Belize 307 Binford, Lewis 84, 161 1 0 7 ,1 2 3 ,1 4 8 ,1 4 9 , 1 5 1 ,1 5 7 ,
Bell 342, 346, 347 Binghamton (felâketi) 102, 4 90, 1 5 9 ,1 6 3 , 164, 167, 1 6 9 ,1 7 2 -
Beluci(ler) 2 1 3 , 2 1 7 , 218 491 1 7 6 ,1 8 6 , 2 5 7 , 2 5 9 , 2 7 6 , 2 91,
Benedict, Ruth 2 6 , 2 7 , 3 46, 353 birleşik hane birliği 309 3 19, 3 27, 3 9 9 , 4 3 1 ,4 7 0 ,4 8 1 ,
Bengalce 75 biseksüel(lik) 1 6 ,4 9 4 4 8 3 ,4 9 4 , 497
Bangladeş 2 3 7 , 474 bitki örtüsü (vegetation) 102, 107, Buckmaster, M arla 157
Benin 500 1 2 1 ,1 3 0 ,1 3 2 , 155, 1 8 9 ,1 8 9 , buğday 50, 54, 108, 149, 154,
benmerkezci(lik) 15 196, 2 0 4 , 211 1 5 5 ,1 5 7 , 166, 179, 182, 186,
berdache’lar 56-58 bitki varlığı (flora) 121 2 1 6 , 2 35, 2 5 0 - 2 5 3 ,2 6 1 ,3 7 6 ,
bekâret 58, 2 96, 494 Bitnet 478 408
bereket 1 2 1 ,1 2 8 ,1 3 0 ,1 9 1 , 2 23, biyokimya 55, 87, 472 buharlı lokom otif 249
285, 4 44, 452 biyolojik antropoloji 2 , 7, 8, 42 bulaşıcı hastalıklar 15, 2 1 0 , 462
Bergen Üniversitesi 55 biyolojik çeşitlilik 161, 174, 4 9 2 Bulgar Sosyalist Partisi 4 1 7
Bering Boğazı 70, 99 biyolojik ırk(lar) 84, 3 2 5 -3 2 7 , 351 Bulgaristan 76, 77, 2 4 8 , 3 01, 3 09,
Berque, Jacques 260 biyolojik kardeş(lik) 84 3 14, 3 44, 345, 3 4 7 -3 4 9 , 365,
besi sürüleri 2 0 4 , 206 biyomedikal 4 9 3 , 506 4 0 1 ,4 1 7 , 4 2 1 ,4 4 3 , 461
besin değiş-tokuşu 134 biyosfer 4 9 2 Bulgaristan Komünist Partisi 348
besin depolama 134, 162 Bizango 4 6 4 , 465 bulaşıcı hastalıklar 15, 2 1 0 , 4 6 2
besin edinme sistem(ler)i 80, 98- Black Power hareketi 276 buluş 6 , 1 8 , 2 5 , 5 1 , 2 4 2 , 485
1 0 1 ,1 0 4 ,1 0 8 ,1 1 4 BM 4 9 , 2 4 9 , 2 5 0 , 254 Bunyoro Krallığı 431
besin tabuları 31, 32 B M İnsan Hakları Evrensel Burakumi(ler) 343
Burbank, Victoria 3 97, 398
Burch, Ernest 119, 138, 143
Burgiba, Habib 323
Burke ve Wills keşif gruplan 128
Burkina Faso 500
Burma 77, 330
Bushmen 128
bürokrasi 18, 111, 145, 2 4 0 , 4 11, cinsiyet 3, 39, 4 0 , 48, 49, 52, 56,
4 1 5 ,4 1 6 , 4 19, 4 3 6 , 4 3 7 , 453
bütüncülük 2, 11
bütünleşme 2 0 , 109, 138, 162,
2 3 8 ,2 8 0 ,2 8 8 , 3 1 5 -3 1 7 , 350,
3 6 1 ,4 1 1 ,4 1 8 , 4 3 1 ,4 3 8 , 4 50,
4 5 1 , 4 5 7 , 4 6 0 , 4 7 3 , 4 7 4 , 505
büyü 11, 28, 54, 4 4 0 , 4 4 3 , 45 2 -
454, 4 6 0 , 4 6 4 , 4 6 5 , 488
büyücü 170, 181, 4 0 2 , 4 2 6 , 4 45,
4 5 2 , 4 5 4 , 4 6 4 , 4 6 5 , 466
Büyük Bunalım 2 5 7
cangıl 39, 165
Cane, Scott 121
Cann, Rebecca 84
Cape Hotentot 129
Carney, Judith 152, 153, 156
Cavalli-Sforza, Luigi 326
cemaat 16, 31, 33, 36, 37, 39, 40-
4 2 , 4 4 , 45, 52, 70, 72, 75, 79,
93, 162, 1 6 3 ,2 2 4 ,3 1 8 , 336,
341, 3 4 6 , 3 4 9 , 3 50, 3 53, 366,
368, 3 86, 4 2 6 , 4 2 7 , 44 2 -4 5 3 ,
4 5 6 -4 5 8 , 4 6 0 , 4 6 1 , 4 62, 464,
465, 4 6 8 , 469, 4 8 7
Cezayir 30, 2 5 9 , 2 6 8 , 323
Chaco Kanyonu toplumu 112
Chagnon, Napoleon 32, 39, 164-
166, 1 6 8 -1 7 6 ,1 7 9 , 186, 273,
275, 496
Chamula (cemaati) 449
Chance, Norman 145
Chatty, Dawn 2 14, 2 1 7 , 218
Cheal, David 2 9 4 , 295
Chicano (1ar) 265
Chiapas 2 5 9 , 3 71, 372
Chomsky, Noam 94
cin 170, 1 8 1 ,3 4 6 , 4 4 3 , 445
- kovma 4 5 4 , 456 4 2 7 , 4 2 9 , 4 3 0 , 4 3 2 -4 3 5 , 4 3 7 ,
cinayet 125, 2 2 9 , 3 50, 4 0 0 , 4 23, 4 3 8 , 4 4 8 , 4 6 0 , 4 6 1 , 4 6 3 , 46 7 -
424, 426 469, 486, 491, 495, 496, 498,
cinsel kıskançlık 58, 60, 304 506
cinsel seçilim 326 Çavuşesku, Nikolay 3 9 6 , 4 2 7 , 428
cinsellik 16, 17, 33, 57, 93, 184, çay 71, 110, 2 0 1 , 2 0 3 , 2 1 7 , 443
2 9 0 , 2 9 1 , 320, 445 çayırlık 100, 130, 139, 189, 2 0 6 ,
2 1 1 ,2 1 2 , 2 1 9 , 232
61, 74, 78, 125, 141, 169, çekirdek aile 132, 163, 183, 2 2 5 ,
1 7 9 ,1 8 4 , 207, 2 0 9 , 2 3 2 , 2 63, 26 2 , 2 6 3 , 2 8 4 , 2 8 9 , 3 0 7 , 3 08,
2 7 8 , 305, 316, 3 17, 3 20, 321, 313, 3 2 0 , 377
3 2 3 ,3 5 0 , 3 5 1 , 3 8 1 ,4 0 2 ,4 1 3 , Çek Cumhuriyeti 87
426, 452 çelik saban 249
cinsiyetçi (lik) 24, 33 Çernobil nükleer faciası 18, 4 7 7
civilizados 173 çiçek hastalığı 129
Clarke, Lee 4 8 9 , 491 çiftçilik 47, 82, 9 9 ,1 0 2 , 103, 106
Clifford, James 34 1 0 7 ,1 2 8 ,1 5 1 , 1 5 7 ,1 7 7 , 2 1 7 ,
coğrafi bilgi sistemleri (GIS) 482, 23 4 , 242, 244, 246, 249, 253,
483 25 6 , 2 5 7 , 2 6 1 , 2 6 2 , 2 6 4 , 2 6 5 ,
Cole, Donald 2 1 7 , 2 2 7 , 230 267, 268, 281, 431, 468, 473,
Collins, Thomas 335 500, 503
Com ell Üniversitesi 495 çift-kazanan (karı-koca) 2 9 4 , 2 9 5
corvee (angarya) 2 5 6 , 2 6 7 çiftleşme 63, 89, 95, 3 0 0 , 3 0 1 , 326
Creed, Gerald 390 çiftyerlilik (bilocality) 4 0 2
Crow (akrabalık sistemi) 2 7 4 Çikano(lar) 328
Cultural Survival 174 Çin 4 , 1 2 , 30, 35, 3 8 , 5 3 , 69, 71,
cunta 4 2 0 , 421 7 2 , 1 5 5 ,1 9 4 , 2 3 6 , 2 4 1 , 2 5 8 ,
2 5 9 , 2 6 7 , 2 6 8 , 3 0 1 , 3 0 3 , 3 26,
çadır 36, 39, 140, 141, 190, 191, 328, 3 30, 3 3 1 , 3 3 4 , 3 3 6 , 3 37,
1 9 6 ,1 9 9 ,2 1 2 ,2 1 4 ,2 1 6 ,2 1 7 , 343, 3 70, 3 7 5 , 4 1 6 , 4 3 3 , 47 3 -
219, 2 2 2 -2 2 5 , 2 2 8 , 2 2 9 , 2 32, 4 7 5 ,4 7 7 , 4 7 9 , 4 8 1 ,4 8 8
4 0 6 , 432 Çin hükümeti 4 1 6
çağrı sistem(ler)i 62, 65, 78 Çince 71
çanak-çömlek 8 Çingene (1er) 348
-yapımı 154, 171, 241 Çinli(ler) 4 , 12, 3 8 , 3 0 1 , 3 2 8 , 3 30,
çapa 158, 167, 374, 375 3 3 4 , 3 75, 473
çapa tarımcıları 330 çoban(lık) 98 -1 0 0 , 114, 115, 151,
çapraz kuzen 2 79, 302 182, 188, 1 89, 1 9 1 -1 9 3 , 198,
Çarlık Rusyası 178, 343 199, 2 0 3 , 2 0 8 ,2 1 2 , 2 1 5 ,2 1 6 ,
çatışma 15, 2 0 , 2 8 , 31, 36, 74, 220, 222, 226, 228, 231, 232
1 1 0 ,1 6 3 , 1 6 8 ,1 6 9 ,1 7 2 , 176, -uzmanlaşması 99,
198, 199, 2 0 7 , 2 12, 2 1 3 , 2 22, 190, 193, 2 3 0 , 241
2 25, 2 2 6 , 2 39, 2 4 0 , 2 7 6 , 2 83, çocuk bakımı 9, 5 7 , 61, 89, 2 0 9 ,
2 8 7 , 3 03, 3 0 6 , 3 0 8 , 3 09, 312, 299, 3 0 8 , 320
314, 3 31, 3 4 4 -3 4 7 , 350, 352, çocuk katli 1 1 ,1 5 , 3 8 ,1 3 7 ,1 6 9 ,
353, 3 97, 4 0 0 , 4 0 7 , 4 1 2 , 4 22, 176, 421
çocuk ölüm oram 137, 2 47, 304 dengesiz cinsiyet oranı 169, 305 dindışı 4 4 2 , 4 4 3 , 4 6 4 , 468
çoğul evlilik 312 dengesizleşme 169, 192, 2 0 3 , 304, Dinka(lar) 3 26, 4 9 7
çok dilli(lik)76 4 4 7 , 500 dinsel diriliş hareketleri 4 6 3 , 469
çokeşlilik 3 02, 3 03, 312 denizcilik 2 4 2 , 4 6 0 , 488 dinsel ideoloji 125, 4 3 3 , 441
çok-hatlı evrimci(lik)30, 43 depolama 104, 117, 124, 126, dişil(lik) 56, 57, 312
çokkarılılık 32, 303, 309, 312 134, 141, 155, 161, 162, 175, diyalektik maddecilik 30
çok kaynaklı geçim becerisi 2 1 7 1 8 1 ,2 0 5 , 3 7 0 , 3 8 3 ,3 8 6 ,4 1 3 diyet 14, 92, 98, 102, 103, 116,
çokkocalılık 3 03, 3 04, 3 09, 312 determinizm 2 3 , 89 1 2 7 ,1 3 4 ,1 7 3 ,1 9 4 , 198, 216
çoktanrıcılık 4 45, 469 deve 5 4 ,1 0 2 ,1 8 9 , 1 9 0 ,1 9 3 , 200- dizisel tekeşlilik 3 02, 3 0 3 , 312
çölleşme 1 1 1 ,2 1 1 ,2 3 7 ,4 8 9 2 1 7 , 2 2 4 , 2 2 7 -2 3 2 , 4 2 2 , 433, DNA 21, 83-86, 3 26, 471
Çumaş(lar) 127 4 3 4 , 471 -segmanları 54,
-çoban(lar)ı 190, 2 14, 2 2 7 Dobe IKung(lar), Dobe
Dahomey 445 devlet 4, 13, 2 4 , 74, 107, 109, Ju/’hoansi(ler) 81, 82, 116,
dallanan soy sistemi 283 112, 1 2 0 ,1 2 9 ,1 3 7 , 1 4 1 ,1 4 5 , 1 1 9 ,1 2 4 , 128-138, 140-142,
Damas, David 138 151, 163, 173, 175, 1 8 7 ,1 9 5 , 145, 3 04, 363, 3 66, 3 67, 383,
Danca 68 199, 2 1 3 , 2 2 0 , 2 2 2 , 2 2 6 , 2 31, 400, 405, 412
dang 199 2 3 8 -2 4 1 , 2 4 7 , 256, 2 61, 263, Dofar (Vilâyeti) 2 1 4
dans 17, 25, 62, 134, 135, 171, 2 6 7 , 2 8 7 , 2 9 0 , 3 1 4 ,3 1 5 ,3 1 8 , doğa bilimi (paradigması) 7, 22,
202, 2 8 4 , 2 8 5 , 3 18, 4 4 2 , 4 50, 3 24, 3 29, 331, 3 32, 3 35, 337, 2 3, 33, 36, 87, 443
4 5 1 ,4 5 3 ,4 6 3 3 44, 3 46, 3 5 0 , 3 52, 3 53, 365, doğal ayıklanma 83, 85, 87, 89,
darbar 224 3 71, 3 72, 378, 3 82, 3 86 , 390, 93, 94
Darwin, Charles 5, 6, 21 -2 3 , 80, 3 91, 3 9 6 , 3 97, 4 0 3 -4 0 7 , 4 09, doğaüstü 26, 4 8 , 4 1 4 , 4 15, 4 23,
83, 85-87, 89 4 1 5 -4 2 1 , 4 2 3 , 4 2 5 , 4 2 6 , 4 2 8 , 4 2 6 , 4 3 0 , 4 3 5 , 4 4 1 -4 4 5 , 453-
davranış bilimleri 4 9 3 , 506 429, 433, 436, 437, 453, 455, 456, 4 6 1 , 4 6 4 , 4 6 8 , 469
Davis, Wade 120, 464 4 5 6 , 4 6 5 , 4 6 7 , 4 7 5 , 4 7 7 , 4 85, Doğu Akdeniz (ayrıca bkz. Levant)
davranışsal biyoloji 88 489, 4 9 8 , 499 154
dayanışma 20, 163, 197, 2 2 8 , 276, Devos, George 343 doğum oran(lar)ı 146, 156, 184,
28 0 , 310, 316, 317, 328, 350, devrim 2 2 , 30, 49, 80, 99, 108, 246-248
3 5 1 ,4 2 2 , 4 4 9 , 4 5 0 ,4 6 9 , 506110, 2 2 6 , 2 4 9 , 2 5 0 , 2 5 3 ,2 5 4 , doğurganlık 7, 136, 141, 192,
dayı 2 7 4 , 2 7 7 -2 7 9 , 2 8 9 , 3 02, 306 2 5 9 , 2 6 0 , 2 6 8 , 3 43, 3 70, 371, 2 6 3 , 455
dayıyerli yerleşim 3 06, 312 391, 4 1 1 ,4 1 9 , 4 3 8 , 4 4 5 , 4 59, -oranı 3 9 ,1 3 6 ,1 6 1 , 247 -2 4 9
dedikodu 37, 66, 2 8 5 , 4 2 4 , 4 25, 463, 464, 467, 469, 477 domates 158, 266
435 dışevlilik 180 Dominik Cumhuriyeti 4 8 1 ,
değiş-tokuş 1 3 1 ,1 3 3 ,1 3 4 ,1 4 9 , -kuralı 2 8 7 , 2 8 9 , 3 01, 302, 482
1 6 2 ,1 7 2 ,1 7 3 , 184, 1 8 6 ,1 9 0 , 312 domuz 32, 34, 71, 72, 131, 3 79,
2 0 1 ,2 0 5 , 2 0 6 , 2 56, 2 9 4 , 2 98, dışlama 2 9 0 , 4 2 6 , 435 385, 3 91, 4 0 2 -4 0 4 , 4 4 4 , 4 52,
3 7 6 ,4 1 1 diaspora 153 458
demir atma köyü 306 dibek 153, 154 domuz şölenleri 385
demografik değişim 2 4 7 , 248 dikenli akasya çalılıkları 206 doğrudan akraba(lık) 279
denge 3 2 ,4 4 , 90, 9 2 ,1 0 6 ,1 1 4 ,1 2 2 - dikey göç 212 Doğu Afrika 93, 98, 100, 193,
1 2 4 ,1 3 7 ,1 4 3 ,1 4 6 ,1 4 7 ,1 5 6 , dil 198, 2 0 1 , 2 0 4 -2 0 7 , 2 3 1 , 3 23
1 6 1 ,2 0 4 , 2 1 0 ,2 3 1 , 245, 247, -cemaati 70, 72, 75, 79 3 30, 363, 3 74, 382, 4 5 7
2 6 0 ,2 9 9 , 330, 360, 382, 384, -merkezci(lik) 75 -sığır kompleksi 2 0 1 , 231
385, 392, 4 0 9 ,4 3 3 ,4 3 7 ,4 4 6 , dilbilim 7, 9, 10, 33, 4 2 , 46, 68, Doğu Avrupa (-lılar) 72, 196, 2 48,
4 5 7 ,4 6 0 ,4 6 4 ,4 6 9 ,4 8 2 , 504 70, 72, 73, 79, 2 7 6 , 279 2 9 5 , 309, 3 18, 3 4 5 , 3 70, 378,
dengeli karşılıklılık 3 8 4 -3 8 6 , 395 dilbilimsel antropoloji 7, 9 ,1 0 , 42 417
Doğu Avrupa Yahudileri 72 4 82, 4 8 3 , 4 8 9 , 4 9 6 , 503, 504 erginleşme 26, 57
Doğu despotizmi 31 ekosistem 80, 9 0 -9 2 ,1 0 0 ,1 0 2 ,1 0 3 , eril 56-58, 60, 93, 312
doğum oran(lar)ı 146, 156, 184, 1 0 6 ,1 0 7 ,1 1 4 , 116, 120, 123, -lik 27, 49, 57
2 46-248 124, 128, 1 3 8 ,1 4 2 ,1 4 6 -1 4 8 , erkek-egemen (ideoloji) 4 0 1 , 403
dokuma 99, 2 1 6 , 2 8 4 , 321, 4 4 7 1 5 7 ,1 5 8 , 161, 174, 193, 245, erkek kardeşlerle çokkocalılık 304
Douglas, M ary 34, 378 2 6 7 ,4 5 7 ,4 8 1 -4 8 3 ,4 9 2 ,4 9 6 erkek sünneti 6 2 ,4 5 1
dönüştürme 91, 129, 2 2 3 , 257, eko-turist 175 erozyon 2 3 7 , 2 4 4 , 2 4 5 , 4 9 2 , 4 96,
269, 3 7 4 , 3 8 8 ,3 9 1 ,3 9 5 , 431 Elburz (dağları) 212 4 9 7 , 503
dönüşümlü tarım (swidden El Haddad, Tahir 323 Escobar, Arturo 504
agriculture) 1 5 8-160, 167, El-Murra(lar) 2 0 1 , 2 2 6 -2 3 0 , 233 Eski Ahit 34, 308
1 7 6 ,1 8 5 ,1 8 6 , 2 4 3 ,3 0 8 El Salvador 2 4 6 , 2 4 7 Eski Dünya 84, 86, 151, 152, 156
drahoma 2 9 5 , 311 emir 38, 168, 199, 2 2 9 , 4 0 5 , 4 06, Eskimo(lar) 52, 109, 109, 116,
drenaj 122, 2 2 0 , 2 3 9 , 2 4 0 , 2 44, 4 1 2 , 4 1 4 -4 1 6 , 4 2 3 , 444 1 2 1 ,1 2 2 ,1 2 4 , 1 2 5 ,1 2 8 ,1 3 8 ,
245, 4 5 0 , 486 enerji 30, 32, 4 3 , 81, 90-92, 95, 1 4 0 ,1 4 4 , 2 57, 3 27, 363, 4 12,
Dubos, Rene 492 102, 103, 109, 1 1 0 ,1 1 4 , 116, 454
Durkheim, Emile 23, 2 8 , 316, 317, 1 2 1 - 1 2 3 ,1 3 2 ,1 3 5 ,1 3 7 ,1 4 1 , esneklik 62, 78, 89, 90, 93, 97,
350, 3 51, 357, 4 4 2 , 4 4 5 , 447, 145-148, 157, 158, 1 6 1 ,1 6 2 , 1 1 3 ,1 1 4 , 116, 1 2 6 ,1 2 8 ,1 3 3 ,
459, 468 186, 188, 189, 1 9 1 -1 9 3 ,2 0 9 , 137, 146, 2 8 8 , 442
Dünya Bankası 19, 4 9 6 , 504 2 3 1 , 2 3 4 , 2 4 2 , 2 4 3 , 2 49, 2 50, estetik 14, 440
Dünya Savaşı, I. 27, 51, 76, 265, 2 55, 2 5 6 , 2 6 7 , 2 68, 2 8 5 , 2 99, eşcinsel (lik) 61, 2 9 0 , 4 9 4
3 4 4 , 403 3 0 8 ,3 6 3 ,4 1 0 , 4 5 8 ,4 7 9 -4 8 1 , eşek 193, 2 2 4 , 450
Dünya Savaşı, II. 19, 74, 2 4 8 , 250, 4 84, 4 8 7 , 4 9 2 , 505 eşiksel durum 4 5 0 , 451
297, 4 6 6 , 4 7 4 , 4 7 9 , 4 9 7 , 505 -fazlası 2 4 2 eşiksellik (liminality)33
düşük enerji bütçesi 122, 137, -tüketimi 2 42, 4 79, eşitlik (ilkesi) 176
1 4 6 ,1 6 1 ,1 8 6 505 eşitlikçi toplum 198, 351, 4 10,
düzlemsel göç 196 Ember, Carol 2 9 7 , 2 9 9 , 3 06, 433 4 12 -4 1 4
Dyak(lar) 120 emek 109, 157, 173, 178, 191, eşitsizlik 111, 125, 126, 180, 188,
1 9 2 ,2 1 0 ,2 1 5 ,2 1 8 , 2 2 2 , 2 2 6 , 2 0 0 , 226, 2 4 6 , 2 5 5 , 2 6 1 , 2 69,
econet 478 2 3 1 ,2 4 4 , 2 5 5 , 257, 2 6 7 , 299, 3 1 5 ,3 1 7 , 3 20, 3 2 8 ,3 3 8 , 352,
edebiyat 12, 4 8 , 346 3 08, 322, 3 38, 3 4 0 , 3 43, 354, 414, 4 2 7 , 436
Efe(ler) 105 366, 369, 3 72, 3 7 4-378, 380, Eşkenazi dili 72
Ege 219 3 8 1 ,3 8 4 , 3 8 6 ,3 8 7 ,3 8 9 , 390, et 65, 9 8 ,1 0 2 , 1 0 4 ,1 2 1 ,1 3 4 ,
egemen grup 3 3 4 , 3 52, 3 71, 4 1 7 392, 393, 3 95, 4 0 2 , 4 0 8 , 409, 1 4 6 ,1 5 8 ,1 6 5 , 1 8 3 ,1 9 2 , 2 0 1 ,
ego 2 7 8 , 2 8 9 , 302 414 203, 2 0 4 , 2 0 6 , 2 1 6 , 2 9 7 , 386,
ekim 50, 1 0 2 ,1 0 3 , 107, 152, 153, Endonezya 30, 2 3 7 , 3 62, 377, 3 9 1 ,3 9 8 , 4 2 8 , 4 3 3 ,4 5 8
1 5 5 ,1 6 0 ,1 6 1 ,1 6 6 , 176, 182, 457, 498 etnik
193, 2 3 2 , 2 4 1 , 2 4 3 , 2 6 7 , 362, enformasyon devrimi 4 7 7 -aidiyet 74
374, 379, 3 84, 4 4 7 , 459 Endülüs 425 -grup(lar)14, 31, 4 0 , 4 1 , 220,
ekmek 58, 135, 147, 2 1 6 , 228, endüstriyel tarım 98, 99, 114, 151, 2 8 6 , 3 01, 3 1 6 , 3 18, 322,
391, 428 235, 237 3 2 9 , 3 31, 3 32, 334, 3 44, 346,
ekoloji 8, 14, 30, 32, 4 3 , 80, 83, enfibülasyon 93, 450 347, 3 52, 448
88-93, 1 0 2 ,-1 0 7 ,1 1 0 ,1 1 3 , Engels, Friedrich 24, 31 -köken 2 53, 2 6 9 , 3 02, 362,
114, 143, 160, 161, 175, 176, ensest 58, 3 0 0 -3 0 2 , 3 12, 4 2 3 , 444 371
182, 2 0 3 ,2 1 1 ,2 2 0 , 2 60, 286, ensest tabusu 3 00, 301, 3 12, 444 -lehçe(ler) 75
3 25, 354, 3 62, 3 69, 3 70, 371, entropi 30 -merkezci(lik) 75
3 92, 4 0 5 , 4 5 7 , 4 6 9 , 4 70, 479, erginlenme (ayinleri) 33, 93, 96 -temizlik 348
etniklik 317, 3 18, 322, 3 25, 328, fellahin 3 32, 333 Fur(lar) 330
338, 3 4 3 -3 4 7 , 35 0 -3 5 3 , 4 04, felsefe 22, 48, 54, 317, 3 70, 464
478, 487 feminist(ler) 2 76, 3 23, 324 Gael dili 77
Etnografik Atlas 118 -gruplar 323 Gainj(ler) 3 54, 378, 379
etnografik durum 118, 140 fenotip 3 25, 3 27, 351, 352 Galler 77
etnografya 10, 12, 4 2 , 213 feodalizm 31 Gana 3 29, 500
etnoloji 2, 10, 11, 12, 4 2 , 102 Ferguson, Brian 32, 121, 168, 172, Ganj (Irmağı) 462
etnomüzikoloji 7 1 7 3 ,3 6 0 ,4 1 5 ,4 3 3 Galvin, Kathleen 103
Etyopya 201 fındık 119, 121, 131, 134, 135, Gandâvo, Pedro de Magalhaes
Evans-Pritchard, E. 197 164 de 57
ev ekonomisi 176 FIS (İslâmî Kurtuluş Cephesi) 323 Gardner, Alan ve Beatrice 63
evcilik oyunu 209 fildişi 118 gay (lik)
evcilleştirme 30, 70, 99, 110, 123, Fildişi Kıyısı 152 gayrıresmî yaptırım(lar) 424
1 5 0 -1 5 2 ,1 5 4 -1 5 6 , 1 8 5 ,1 9 1 , Filipinler 82, 118, 120, 125474 Gaziantep 2 1 8 , 2 1 9 , 2 2 2
4 1 1 ,4 5 8 , 493 Filistin 314, 3 3 1 -3 3 3 , 335, 344, gazve 214
evlâd(lar) 195, 2 2 4 , 2 9 5 , 380 462 gecekondu 2 5 9 , 3 65, 389, 4 9 7
evlat edinme 142, 2 9 0 Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) geçim strateji-si (-leri) 81, 118,
evlilik 11, 12, 14, 23, 2 4 , 2 7 , 49, 332 1 2 1 , 1 4 0 ,1 9 0 ,1 9 2 , 2 0 3 , 2 30,
58, 60, 61, 1 4 2 ,1 6 2 ,1 6 3 , Fin (toplulukları) 197 231
168, 1 6 9 ,1 7 2 ,1 7 9 ,1 8 0 , 183, fiziksel antropoloji 8, 493 geçim tarzı 11, 152, 189, 190,
1 8 4 ,1 8 6 , 2 0 1 ,2 0 5 ,2 0 8 ,2 1 0 , Flannery, K. V. 155 192, 1 9 3 ,2 1 6
2 2 6 , 2 2 8 -2 3 0 , 2 6 9 -2 7 1 , 273- Flinn, M ark 6 geçimlik tarım 98, 99, 114, 148,
2 7 5 , 2 81, 2 8 7 , 2 8 9 -3 0 8 , 310- Flovvers, Nancy 9, 59, 161, 2 91, 149, 151, 176, 177
3 12, 324, 3 26, 329, 3 40, 345, 319, 399, 494 geçiş ritleri 33, 61, 62, 78, 438,
3 53, 363, 3 80, 4 0 2 , 4 3 2 , 448, folklor 7, 2 1 9 , 464 45 0 , 469
4 5 0 , 4 62, 4 6 9 , 494 fonoloji 67, 68, 79 Geertz, Clifford 18, 22, 34, 158,
evrim Ford, Richard 459 44 1 , 442
-kuramı 32, 87, 89, 113 fosil 5, 6 ,1 4 , 24, 65, 84, 91, 92, gelenek 4, 2 5 2 , 4 3 6 , 4 4 1 , 4 7 9 , 495
-ci(lik) 2, 6, 2 3 , 2 5 , 2 9 , 30, 43, 98, 1 0 4 ,1 2 0 , 124, 249 gelin değiş-tokuşu 172, 186
2 5 9 ,3 6 0 ,3 7 1 ,4 1 4 , 4 5 9 , 4 6 7 -yakıtlar 91, 92, 9 8 ,1 0 4 ,1 2 4 , gelin hizmeti 133, 146, 169, 295,
-ler 8 2 3 5 , 2 4 2 , 2 4 3 , 2 6 7 , 4 79, 4 81, 311
-sel ekoloji 32, 83, 88, 113 505 gelin karşılığı hizmet 295
-sel sentez 87 Foster, Brian 330 gemi 120, 128, 152, 2 4 2 , 2 49,
Foucquet, Jean François 12 4 5 5 , 466
fahd 2 2 8 , 229 Frank, Robert 449 gen havuzu 3 2 5 , 327, 351
falcılar 4 5 4 , 4 5 5 , 469 Franklin, Sir John 128 gen sıklığı 326
farklılaşma 8, 9, 2 3 , 42, 4 6 , 50, Fransa 12, 75, 118, 2 4 5 , 4 5 5 , 488 genelleştirilmiş karşılıklılık 382-
68, 79, 84, 1 0 1 ,1 1 0 ,1 9 1 , Fransız İşaret Dili 79 38 5 , 395
192, 2 3 8 , 2 4 1 , 2 5 5 , 2 68, 387, Fransızca 54, 66, 70-72, 75 genetik 7, 8, 14, 23, 32, 33, 52,
4 1 0 ,4 1 4 Fratkin, Elliot 2 0 0 -2 0 3 , 2 0 5 , 2 0 7 , 53, 55, 62, 67, 83-86, 89, 95,
Faroe (Adası) 108 2 0 8 ,2 1 1 ,2 1 2 , 2 92, 377 1 1 3 ,1 5 0 , 155, 194, 2 6 6 , 325-
Fars (vilâyeti) 223 Freeman, Derek 2 7 , 60, 141 327, 3 42, 3 51, 4 6 2 , 4 7 1 , 472
Farsça 223 Freilich, M orris 50, 51 geniş aile 11, 142, 147, 183, 308-
Fatima (kültü) 35, 323 Freud, Sigmund 23, 300, 442 3 1 0 ,3 1 3
Feit, Harvey 122, 4 5 7 Fry, Peggy 103 Gennep, Arnold von 4 5 0
fellah 260 Fulbright 178 genotip 325
Germen 70, 72
geyik boynuzu 118
Gilbert Adaları 288
Gilmore, David 49, 57, 4 25, 450
Gine 152, 500
Gine Bissau 500
girişimcilik 2 5 8 , 359, 3 90, 395,
4 46, 447
giyim-kuşam 4 7 8 , 506
glaberrima 152
Gorgan ırmağı 406
Gorkin, Michael 332-335
Gould, Stephen Jay 54, 84
göç(ler) 38, 76, 99, 1 0 0 ,1 1 2 , 126,
139-141, 143, 145-147, 156,
162, 1 6 8 , 1 9 3 ,1 9 4 ,1 9 6 ,1 9 9 ,
2 0 0 ,2 1 2 -2 1 4 ,2 1 8 - 2 2 1 ,2 2 3 ,
2 2 4 , 2 2 8 -2 3 3 , 2 38, 2 4 7-249,
2 53, 2 5 4 , 2 6 1 -2 6 3 , 2 6 8 , 284,
3 20, 3 26, 327, 3 30, 336, 343,
3 48, 3 66, 3 75, 3 79, 3 87, 389,
3 92, 3 93, 4 33, 4 6 7 , 4 73, 486,
4 9 4 , 5 0 0 , 503
-örüntüsü 196, 230
göçebe(lik) 4, 36, 102, 107, 120,
1 2 6 ,1 3 0 ,1 3 1 ,1 4 0 ,1 4 1 , 146,
155, 161, 188, 189, 190, 193-
2 0 1 ,2 1 1 -2 1 4 -2 3 3 , 2 5 4 , 280,
3 30, 3 76, 387, 4 0 6 , 4 12, 432,
500
göçebe-çobanlık 36, 189, 193,
195, 197, 199, 2 0 1 ,2 1 1 ,2 1 3 ,
2 1 5 -2 1 7 , 2 2 0 , 2 2 6 , 2 2 8 , 231,
232, 376, 432
göçebe yaşam tarzı 193, 196, 220
Göklen (Türkmenleri) 406
görenek (1er) 4, 27, 138, 2 87, 292,
298, 3 0 6 ,3 1 1 ,3 1 7 , 459
gözlem 10-13, 18, 21, 22, 29-39,
4 2 - 4 4 ,4 9 ,5 1 ,5 4 , 60, 6 6 ,7 4 ,
77, 79, 87, 94, 9 5 ,1 0 0 , 106,
108, 113, 1 3 6 ,1 7 1 ,1 7 9 , 198,
2 4 2 , 2 5 7 , 2 7 5 , 2 82, 3 00, 310,
317, 3 20, 3 23, 3 50, 3 59, 361,
371, 3 75, 3 93, 3 98, 405, 4 10,
4 4 0 , 4 4 7 , 460
gramer 54, 66-68, 71, 72, 74, 75, hane birliği 2 7 0 -2 7 2 , 2 7 8 , 290,
79, 440 2 9 7 , 303, 304, 3 0 6 -3 1 3 , 354,
Greenberg, Joseph 70 3 76, 446
Gregor, Thomas 5 7 , 87, 198 hanehalkı 40, 2 8 2 , 2 90, 2 9 9 , 350,
Grekçe 70 397
Grimm, Jacob 70 hane içi döngü 183, 307, 313
Grimm, Wilhelm 70 hane iş gücü 376
grip 86, 174 hane örgütlenmesi 309
Gross, Daniel 38, 171, 186 hane reisi 108, 2 10, 2 31, 2 63,
Grönland 108, 109, 111, 128, 281, 309, 320, 366, 379, 380
1 3 8 ,4 5 4 haraç 2 1 4 , 2 28, 415
grup evliliği 292 harican (dışlanmış) 341, 342
grup dayanışması 20, 197, 2 7 6 , Harlan, Jack 154
310, 3 17, 328, 4 4 9 , 4 5 0 , 4 6 9 Harris, Marvin 11, 31, 32, 44,
grup kimliği 352 171, 186, 327, 4 5 7
Guatemala 4 3 8 , 446 H art, John 6, 122, 158
Gucarat 199 H art, Teresa 122, 158
gulag 343 hasat 102, 103, 122, 150, 161,
gübreleme 2 4 1 , 243 1 8 0 ,2 1 4 ,2 1 8 ,2 1 9 , 2 3 2 , 2 39,
Güney Afrika 119, 128, 129, 137, 24 6 , 2 52, 2 54, 2 66, 374, 379,
1 3 8 ,1 9 0 , 3 4 0 , 3 42, 3 60, 4 19, 384, 3 86, 390, 459
4 5 1 ,4 5 4 , 4 7 0 , 4 8 5 -4 8 7 hastalık 6, 15-17, 20, 31, 96, 100,
Güney Amerika 117, 119, 121, 1 0 2 , 1 0 3 ,1 2 1 ,1 2 9 ,1 3 7 ,1 3 8 ,
1 5 2 ,1 5 6 ,1 6 4 ,1 6 6 ,1 7 3 ,1 9 6 , 157, 161, 164, 170, 172, 174,
2 51, 2 7 5 , 3 70, 4 8 0 , 488 175, 181, 187, 191, 192, 2 00,
Güney Asya 151, 3 25, 345 2 0 1 , 2 10, 2 44, 2 6 6 , 301, 308,
Güney Carolina 153 326, 3 74, 4 08, 4 3 4 , 4 38, 441,
4 4 3 , 4 5 3 -4 5 5 , 4 5 8 , 4 6 0 , 4 6 2 ,
haberci 1 8 5 ,4 4 5 , 464 4 6 6 , 4 87, 4 90, 4 9 3 , 4 94, 496,
habitat 31, 81, 96, 99, 100, 102, 500, 506
105, 114, 115, 121, 123, 124, Havai 414
137, 1 4 9 ,1 5 1 , 154, 160, 164, Havaili(ler) 300, 327, 342
1 7 2 ,1 7 4 , 2 1 3 , 4 9 2 , 496 Havel, Vaclav 346
hac 35, 4 5 1 , 4 6 0 , 462 Hayalet Dansı 463
hacienda (çiftlik) 495 hayat standartı 178, 185, 2 49,
Haiti 4 38, 4 43, 4 5 5 , 4 6 4 , 465 3 93, 4 7 4 , 4 95, 4 9 6 , 500
-Devrimi 464 hayatta kalma oran(lar)ı 192
-dili 75 hayatta kalma stratejileri 128
H akkari 213 Hayfa 335
halka tür 87 hayvan besiciliği 155
halk doğrulaması 482 hayvan varlığı (fauna) 174, 200,
Hammer, Raymond 174 204, 2 07, 2 22, 225
Hamse (aşiret konfederasyonu) hayvan yetiştiriciliği 98, 152, 155,
223 1 8 2 ,1 9 1 ,2 3 0 - 2 3 2 ,2 6 2
Han Çin 4 hayvancılı-k 36, 99, 100, 102,
Handsome Lake hareketi 466 1 1 0 ,1 8 2 , 189, 191, 1 9 3 ,1 9 5 ,
 197, 2 0 3 ,2 1 1 ,2 1 8 , 2 3 0 , 2 61, Hu, John 12 1 1 3 ,2 3 8 ,2 4 9 , 2 5 3 ,2 6 7 , 324,
406 hukuk 24, 2 7 , 2 8 , 1 2 5 ,1 7 6 ,1 9 1 , 337, 4 0 9 , 4 3 0 , 4 7 2 , 474
Hebrew [İbranî] Üniversitesi 2 2 3 , 2 7 8 , 2 7 9 , 2 8 6 , 2 90, 2 92, iletişim 4, 15, 2 7 , 4 8 , 62-68, 70-
Truman Enstitüsü Barış 3 20, 3 23, 325, 3 38, 344, 365, 72, 75, 78, 84, 94, 112, 181,
Girişimi 215 3 96, 4 0 4 ,4 1 1 ,4 1 5 ,4 1 6 , 4 19, 199, 2 3 3 ,2 5 1 ,2 5 7 , 2 9 8 , 306,
hediye alış verişi 125 4 2 7 -4 3 2 , 4 3 6 , 4 3 7 , 467 4 1 2 , 4 1 6 , 4 3 2 , 4 3 4 , 4 4 0 , 4 48,
Herskovitz, Melville 201 Hutu(lar) 345 4 5 4 , 4 5 5 , 4 6 0 , 4 6 4 , 4 7 1 -4 7 8 ,
heteroseksüel(lik) 16, 2 7 8 , 290, huzurev(ler)i 15 4 8 5 ,4 8 9 , 505, 506
294, 494 hükme bağlama 4 2 8 -4 3 0 , 436 İlkel toplum 2 3 , 2 5 7
Hıristiyan(lık) 48, 159, 185, 2 11, H xaro 133 İncil 49, 444
4 0 3 , 4 44, 4 4 5 , 4 4 8 , 4 5 0 , 4 53, indios bravos 173
455, 4 6 0 , 463-465 Imperial Vadisi 245 İngilizce 4 0 , 54, 55, 66, 70, 72,
-Çağı 159 Ingold, Tim 192, 199 7 3, 75, 77, 2 7 3 , 2 7 6 , 2 7 8 , 2 7 9
hırsızlık 1 6 1 ,1 9 2 , 2 0 0 , 2 2 2 , 2 2 6 , IQ testi 63 İngiliz İşaret Dili 79
386, 4 2 3 , 434 Irak 30, 4 1 , 155, 197, 2 1 2 , 2 13, İngiliz M illetler Topluluğu 344
Hırvat(lar) 448 216, 3 3 1 ,3 3 3 , 3 3 4 ,4 1 0 , 4 32, İngiltere 70, 2 4 5 , 2 5 9 , 316, 342,
Hırvatistan 15, 3 45, 350 4 6 5 , 4 7 8 ,4 8 0 400, 4 7 7 , 489
hısım(lık) 2 8 , 133, 2 7 4 , 2 7 7 , 293, Irak Kürdistanı 212 İnka 3 00, 445
452 Irons, William 32, 193, 2 1 4 , 2 18, insan ekolojisi 1, 105, 3 54, 4 0 5 ,
hızlı kırsal değerlendirme 496 4 0 6 , 4 2 3 , 4 3 2 , 4 49, 450 438
hicab 323 ırk 2 3 , 2 6 5 ,2 6 9 , 3 0 2 ,3 1 7 , 3 1 8 , insan hakları 15, 49, 174, 176,
Himalaya (Dağları) 151, 178, 184 3 2 5 -3 2 7 , 3 4 3 , 3 5 0 -3 5 2 , 486 4 1 9 -4 2 1 , 4 8 6 , 505
Hindistan 12, 70, 72, 77, 178, Irkçı(lık) 11, 33, 314, 318, 325, insan maddeciliği 31
183, 1 8 7 ,1 9 9 , 2 3 7 , 2 4 3 , 2 44, 3 5 2 ,4 1 9 , 424 internet 4 7 7 , 4 7 8 , 4 8 8 , 4 8 9 , 506
247, 2 5 5 , 2 9 1 , 2 9 5 , 3 0 3 -3 0 7 , Ituri 6, 105, 4 0 8 , 441 intifada 332
314, 3 4 0 -3 4 4 , 379, 3 92, 393, intikam 169, 4 2 6 , 4 2 7 , 436
462, 4 76, 4 7 7 , 485 Ibni Batuta 235 intikam cinayeti 4 2 4 , 4 2 6
Hindu 3 4 1 , 4 4 4 , 4 5 7 , 462 İbni Haldun 5, 317 İnuit(ler) 105, 116, 119, 128,
Hint-Avrupa dilleri 70, 79 îbo(lar) 332 1 3 8 -1 4 7 ,4 1 2 , 426
hipotez 21, 34, 35, 44 Îbranî(ler) 70, 77 -dili 144
Hispanik(ler) 3 18, 3 27, 3 68, 371, İbranice 70, 77 İnupiat(lar) 138, 144, 145, 147
425 içevlilik 3 0 1 , 3 0 2 , 3 04, 3 12, 3 40, İran
hitap terimleri 2 7 6 , 310 462, 494 -Devrimi 226
hizmetkâr(lar) 13, 108, 341 idealist (paradigma) 22, 33, 34 -Hükümeti 193, 224
Hsiung-Nu 4 -yaklaşım 33 -Körfezi 2 5 2
Hollanda 67, 128, 419 iki dilli eğitim75 İrlanda 67, 77, 161, 2 4 8 , 328
Hollandaca 71, 72 iki dilli(lik) 75, 76 iskân 70, 99, 105, 106, 2 1 1 , 2 13,
Hominid(ler) 62, 65, 84, 94, 98, ikincil akraba(lık) 279 219, 2 2 0 , 2 2 3 , 2 3 2 , 349
117, 118 ikiyanlı soydanlık 2 8 9 , 290 iskelet (kalıntıları) 7, 66, 154, 157
Homo erectus 84 ikiyerli yerleşim 306 İslahiye 2 1 9 , 222
Homo sapiens 4, 6, 7, 84, 117 ikon 64, 2 1 5 , 2 4 6 , 348, 449 İslâm 32, 48, 62, 76, 2 5 9 , 2 92,
Hopi (ler)56, 270, 2 7 4 , 28 3 -2 8 6 , İktisadî işbölümü 197 4 1 9 , 4 3 8 , 4 4 5 , 4 5 3 , 4 5 5 , 4 63,
2 9 2 , 305, 4 0 0 iktisat 14, 25, 48, 8 9 ,1 1 0 , 2 3 8 , 4 6 7 , 4 6 9 , 4 8 8 , 489
Horovvitz, M ichael 19, 3 46, 4 74, 4 8 1 , 498 -Devrimi 4 3 8 , 4 6 7 , 469
4 9 6 , 4 9 8 , 504 İl rah 223 İslâmî simge 76
Howell, Nancy 136, 137 ilerleme 2 1 , 29 -3 1 , 61, 92, 111, İspanyolca 70-72, 75
İsrail 53, 66, 77, 155, 197, 215,
2 9 2 , 300, 314, 331, 3 32, 342,
344, 4 4 3 , 488
İstanbul 1 1 2 ,2 7 7
istihdam 7, 51, 52, 2 16, 220, 226,
2 3 8 ,2 5 1 ,2 5 4 , 2 6 1 ,3 2 0 , 324,
342, 368, 4 67, 4 9 7 , 502
istikrar 2 0 , 28, 29, 49, 90-92, 100,
102, 104, 113, 114, 116, 127,
1 2 8 .1 3 4 .1 5 6 .1 6 3 , 1 6 9 ,1 8 1 ,
185, 2 0 3 , 2 42, 2 45, 2 5 3 ,2 6 8 ,
2 9 2 , 331, 392, 4 08, 4 2 2 , 433,
4 4 7 , 4 6 3 , 4 76, 4 7 7
İsveççe 68
İsviçre 67, 196, 344
işaret dili 63, 67-69, 78, 79
işaret edici terimler 2 7 6 , 310
işaretleşme 67, 58
işçi sınıfı 3 3 8 -3 4 0 , 445
işkence 15, 26, 3 50, 420
işlevselci(lik) 2 0 , 2 7 -2 9 , 31, 43
İtalyanca 70, 72
İzlanda 97, 108, 109, 111
Japonya 119, 120, 127, 2 4 7 , 2 59,
3 40, 3 4 2 , 343, 443
Jarm o (Neolitik yerleşme) 155
Jefferson, Thomas 152
Johannesburg 129, 4 8 7
John Frumm kültü 466
Johnny Carson sendromu 303
Johnson, Gregory 198
Johnson, Patricia 303, 378-380
Johnson, Samuel 292
jüri 4 2 8 ,4 2 9
kaba tarım 158, 185, 241
-toplumları 1 6 1 ,1 6 3 ,
kabile 24, 31, 41, 55, 58, 85, 102,
1 3 2 .1 6 3 , 164, 168, 172, Kapauku(lar)
173,
191, 196-202, 2 0 8 ,2 1 3 -2 1 7 ,
2 2 7 -2 3 1 , 2 53, 2 76, 2 8 3 , 284,
2 8 6 , 3 1 5 -3 1 8 , 329, 3 32, 343,
3 4 5 -3 4 7 , 3 53, 3 6 0 , 3 66, 386,
3 9 6 ,4 1 1 - 4 1 3 ,4 1 5 ,4 1 8 ,4 1 9 ,
4 2 2 , 4 2 3 , 4 26, 4 3 0 -4 3 4 , 436,
43 7 , 4 4 4 , 4 5 8 , 4 6 0 , 4 6 1 , 463, 96, 9 7 , 1 1 1 ,1 1 3 ,1 2 5 ,3 3 2 ,
485 359, 396, 3 9 8 ,4 0 0 , 4 0 1 ,4 0 5 -
kabileler arası savaşlar 2 0 2 4 0 7 ,4 1 0 ,4 1 1 ,4 1 6 ,4 2 3 , 4 35,
kabile birliği 4 3 7 495
kaçak işçi simsarları 255 Kargo kültleri 4 38, 466, 469
kadın istihdamı 51, 320 karı-koca ilişkisi 307, 3 12, 468
kadın kıtlığı 170 karides üreticiliği 251
kadın sünneti (klitoridektomi, karşılıklı hediye verme (-alışverişi)
klitoris sünneti) 93, 2 0 8 , 4 50, 125, 2 0 6 , 298
451 karşılıklılık 89, 116, 125, 133,
Kahire 110, 112, 2 1 7 , 2 4 9 , 2 54, 134, 137, 1 4 6 ,1 8 5 , 2 7 7 , 339,
2 5 8 ,2 6 1 -2 6 3 , 3 91, 4 5 3 , 487 3 8 2 - 3 8 8 ,3 9 5 ,4 1 2 ,4 1 7 , 436
Kahire Amerikan Üniversitesi 2 61, kas enerjisi 122, 158
262 kast(lar) 12, 126, 2 9 1 , 3 14, 340-
Kahve 71, 110, 1 7 8 ,3 7 1 ,3 7 8 - 3 43, 352, 3 5 3 ,4 0 4
3 8 0 ,4 1 0 Kaşkay(lar) 107, 199, 2 1 3 , 226
kaiko 458 katchina 2 84, 285
Kalahari (Çölü) 81, 100, 121, 129- katılarak gözlem 37, 38, 44
1 3 1 , 1 3 8 ,1 4 5 ,1 4 6 katılım 30, 34, 37, 45, 50, 62,
Kaliforniya 119, 127, 2 3 4 , 245, 1 1 1 ,1 7 7 , 2 2 8 , 2 52, 2 6 7 , 2 82,
246, 2 5 7 , 2 5 9 , 2 6 4 -2 6 6 , 2 68, 283, 3 00, 320, 3 22, 332, 3 50,
286, 484 3 52, 3 62, 3 84, 4 0 0 , 4 0 1 , 4 0 4 ,
kalkınma 110, 188, 2 0 2 , 2 1 0 , 2 11, 4 3 6 , 4 41, 4 4 9 , 4 61, 4 8 6 , 4 87,
2 1 3 , 2 3 2 , 2 4 1 , 2 4 6 , 2 4 7 , 2 55, 489, 4 97, 502, 5 04, 506
259, 3 92, 3 9 3 , 4 4 7 , 4 6 7 , 4 70, Katolik Kilisesi 371, 4 20, 4 45,
4 8 1 ,4 9 4 , 4 9 6 - 4 9 8 ,5 0 0 ,5 0 1 , 447, 4 49, 4 5 5 , 4 56, 464
503, 5 04, 506 Katovik (köyü) 145
kalkınma antropolojisi 2 6 9 , 4 70, Kayapo(lar) 175, 176, 483
494, 4 9 6 , 506 kayınbirader evliliği (levirat) 2 10,
Kamboçya 474 293, 2 98, 312
kamdar 199, 200 Kayseri 222
kamuoyu 6, 2 6 , 76, 120, 125, 175 keçe çadır 214
kandaş akraba(lık) 2 7 4 , 2 7 7 , 279, keçi
290, 301 -besiciliği 196, 2 1 3 , 221
kan davası 168, 2 9 4 , 4 0 7 , 4 2 4 , -çobanlığı 2 1 9 , 433
4 2 6 , 4 3 0 , 436 Keçi Yasası 215
Kanada 54, 119, 128, 138, 139, kehanet 4 43, 4 53, 4 6 4 , 4 6 6 , 468
141, 1 4 4 -1 4 6 , 2 3 8 , 2 9 4 , 2 9 5 , Kekçi(ler) 3 07, 308
432, 456, 473, 477 Kemalist feministler 324
3 81, 388 kem göz (inancı) 454 -4 5 6
kapitalist üretim tarzı 31 Kemp, William B. 138, 141, 143
kapitalizm 31, 2 5 7 , 3 24, 3 59, 445, kendine yeterlilik 159, 163, 251
446 kent 5 , 1 2 , 1 6 , 1 7 , 39-41, 74-76,
kara çadır 229 92, 106, 109, 112, 121, 151,
Karanlık Çağlar 249 163, 1 7 7 ,1 8 7 , 2 0 2 ,2 1 1 ,2 1 5 -
karar (alma) 11, 30, 32, 36, 83, 21 7 , 2 2 1 -2 2 3 , 2 2 5 , 2 2 8 , 2 31,
 23 4 -2 3 8 , 241, 2 4 7 , 251, 253-
26 8 , 282, 3 29, 332, 3 33, 336,
340, 3 48, 365, 368, 3 70, 376,
3 7 9 ,3 8 9 ,3 9 2 , 3 9 3 ,4 1 0 ,4 1 1 ,
419, 4 3 7 , 4 61, 4 6 2 , 4 6 4 , 467,
4 73, 4 7 9 , 4 80, 4 8 3 , 4 8 5-487,
4 9 0 , 4 93, 4 94, 5 00, 505
-yoksulları 178, 474
Kenya 102, 119, 188, 2 0 0 -2 0 3 ,
2 1 0 , 2 1 1 ,2 3 1 ,2 3 2 , 2 3 6 , 237, kitle iletişim araçları 75, 323
2 7 0 , 2 8 1 ,3 1 6 , 3 5 1 ,3 5 5 ,3 6 1 ,
471
kerala 291
kerestecilik 106, 174, 494
kerpiç 137, 155
keşif 4, 42, 48, 5 1 ,1 0 8 ,1 2 8 ,1 7 4 ,
194, 288
keten 244
kethüda 2 24, 406
kıl 192, 216
Kıptî (Hıristiyanlar) 453
Kırsal kalkınma turizmi 496
kış otlakları 107, 196
kışlak (1ar) 2 1 2 , 2 16, 2 20, 221,
223
kıtlık 1 5 ,1 0 1 ,1 0 2 , 1 0 4 ,1 1 1 ,1 3 7 ,
1 4 0 ,1 6 1 , 1 6 8 ,1 7 0 ,1 7 1 ,1 8 6 ,
1 9 0 ,1 9 1 ,2 0 2 , 2 10, 2 3 2 , 2 36,
2 5 4 , 2 8 3 , 3 61, 4 28, 4 3 3 , 434,
457, 4 59, 505
kız alıp-verme 2 0 6 , 2 31, 298
kız kaçırma 2 70, 2 9 5 , 296
kibutz 2 92, 300, 334
kilise 1 2 ,1 6 , 62, 76, 7 8 ,1 0 8 , 109,
1 1 1 ,2 4 0 , 2 6 1 ,2 6 5 ,2 9 0 ,3 1 8 ,
3 7 1 ,3 8 6 ,4 0 8 , 4 2 0 , 4 2 2 ,4 3 8 ,
4 41, 4 4 3 , 4 4 5 , 4 4 7 -4 4 9 , 4 55,
456, 4 64, 4 6 5 , 4 8 7
kimlik 41, 58, 7 5 ,1 2 9 ,1 4 7 ,1 9 5 ,
202, 2 0 3 , 2 1 5 , 2 2 0 , 2 2 2 , 2 7 9 , korunma 76, 121, 132, 161, 175,
2 8 3 ,2 8 6 , 3 1 5-320, 322, 325,
3 28, 330, 332, 338, 344, 346,
3 47, 349, 3 50, 353, 4 12, 464
kindred 289
King, Martin Luther 336, 419
Kinsey Enstitüsü 56
Kipsigis(ler) 292 köktendinci (1er) 4 5 0
kira 39, 4 1 , 2 1 8 , 2 2 2 , 2 2 3 , 2 25, köle(ler) 13, 108, 126, 152, 153,
2 2 6 , 2 3 2 , 2 5 6 , 2 5 7 , 2 6 0 , 2 65, 1 7 2 ,2 1 5 , 2 5 5 ,2 5 8 ,3 1 4 , 3 28,
364, 3 6 6 , 3 67, 3 72, 3 77, 393, 3 43, 352, 3 53, 4 4 7 , 4 6 4 , 465
4 0 6 , 4 0 8 , 4 0 9 , 4 3 1 , 4 4 7 , 495 kömür çağı 246
kiracı(lar) 108, 109, 1 1 1 ,2 2 5 , Körfez Savaşı 4 8 0
260, 4 3 1 , 495 Körfez ülkeleri 213
kirlilik 90, 9 1 ,1 0 4 , 2 5 4 , 4 7 3 , 4 77, köy
4 8 1 ,4 8 4 -4 8 7 , 491 -reisi 167
-yaşamı 37, 148, 155, 167
kişilik 18, 2 6 , 38, 51, 140, 142, köylü(ler) 17, 35, 4 1 , 68, 107,
154, 1 6 4 ,1 9 9 , 2 2 3 , 3 27, 361, 1 1 5 ,1 4 3 ,1 5 4 ,1 5 5 ,1 7 7 - 1 8 1 ,
405, 4 2 0 , 4 4 4 , 4 4 5 , 4 6 5 , 4 68, 1 8 5 ,1 9 7 , 2 1 2 , 2 1 4 , 2 2 0 , 2 2 5 ,
495 2 3 4 , 2 3 7 , 2 4 7 , 2 5 4 , 25 6 -2 6 3 ,
kiva 284 2 6 7 , 2 68, 3 04, 3 20, 330, 3 32,
klan(lar) 180, 181, 184, 197, 2 09, 333, 3 36, 341, 3 4 7 , 3 5 4 , 360,
2 2 9 , 2 3 1 , 2 7 4 , 2 8 0 , 28 3 -2 8 7 , 363, 3 6 8 -3 7 2 , 39 0 -3 9 3 , 4 10,
2 9 4 , 3 0 1 , 3 1 1 ,3 1 2 ,3 6 7 ,4 1 5 , 42 5 , 4 2 9 , 4 3 0 , 4 3 3 , 4 4 7 , 4 57,
4 1 6 , 4 2 7 , 4 4 4 , 4 6 1 , 502 473, 4 8 3 , 4 9 5 , 4 9 9 , 5 0 0 , 502
Knesset [İsrail Parlamentosu] 215 kraal 281
Kobe depremi 4 7 7 Kreol dil 4 6 , 72, 75, 79
Kolars, John 2 2 0 Kreolleşme 72
kolektif kimlik 2 7 9 , 2 83, 317, Kubeysat 2 1 6 , 2 1 7
347, 350 Ku Klux Klan 424
kolera 462 Kula halkası 3 5 4 , 384
Kolom b Mübadelesi 152 kulübe 1 3 0 -1 3 2 ,1 4 1 , 2 0 9 , 258
Koloni Çağı 157 kuma 2 1 0 , 303
Kolored(ler) 352 Kur’an 4 9 , 3 03, 4 2 5 , 445
K om ancı(lar)36, 2 0 0 , 2 2 6 kuraklık 1 0 2 ,1 0 4 , 1 2 7 ,1 5 4 ,1 5 8 ,
komünal üretim tarzı 138 1 9 1 ,1 9 2 , 2 0 0 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 1 0 ,
komünizm 2 4 8 , 3 49, 378, 4 01, 2 1 3 ,2 3 2 , 2 3 7 , 2 6 5 , 3 6 0 , 4 08,
4 1 7 , 4 2 7 , 4 7 7 , 480 4 4 6 , 500, 506
komünyon 4 4 2 , 456 kurban 1 5 ,1 6 , 2 0 , 6 2 ,1 8 1 , 183,
konak yer(ler)i 2 0 1 , 2 05, 3 2 1 , 3 36, 3 4 9 , 370,
Kongre 4 0 1 , 4 9 4 , 498 424, 426, 449, 454, 458, 489,
Korece 75 491
korok 281 kurum (1ar) 16, 2 0 , 24, 28, 29,
korporat sınıf 339 3 2, 4 3 ,4 9 , 52, 1 0 7 ,1 0 9 ,1 1 0 ,
koruculuk 213 112, 2 0 7 , 2 4 1 ,2 5 6 , 2 8 7 , 288,
3 37, 347, 3 55, 357, 3 61, 382,
1 7 6 ,1 8 4 , 2 0 6 ,2 1 1 ,2 4 4 ,3 1 1 , 3 86, 394, 397, 4 0 8 ,4 1 0 ,4 1 3 ,
320, 369, 4 1 2 , 4 1 9 , 4 3 2 , 4 34, 4 1 5 , 437, 4 6 3 , 4 7 6 , 4 8 9 -4 9 2 ,
4 8 1 , 4 8 9 , 4 9 2 , 505 49 6 , 500
koyun çobanları 2 0 0 , 2 1 4 , 2 25, kutsal 4 8 , 53, 2 6 9 , 4 0 5 , 4 0 7 , 4 23,
285 43 2 , 437, 4 3 8 , 4 4 1 -4 4 5 , 4 50,
kökendaş(lık) 70, 79 45 3 , 4 5 6 , 4 6 0 , 4 6 1 , 4 6 4 , 468
Kutsal Kitap 4 2 3 , 4 42, 4 4 5 , 461 Kürt(ler) 4 1 , 2 1 3 , 2 2 0 , 2 2 2 , 344 153, 480, 505
Kuzey Amerika 7, 9 ,1 6 , 2 1 , 57, Kwakiutl(lar) 2 5 , 26, 119, 127 Magnarella, Paul 31
58, 70, 73, 9 9 ,1 0 1 , 108, 109, Kwong, Peter 2 5 4 , 2 5 5 , 473 maguey 166
1 1 9 ,1 2 4 -1 2 6 ,1 3 8 ,1 4 7 , 159, mahalle 37, 7 5 ,1 8 0 , 181, 2 51,
2 3 9 , 2 5 3 , 2 5 4 , 2 8 4 , 2 9 4 , 302, Labrador Naskapi(leri) 4 5 7 3 18, 3 6 2 , 3 6 5 ,3 8 9 ,3 9 0 , 4 0 6
3 0 3 ,3 1 8 , 3 42, 3 7 1 ,4 7 3 , 4 76, Laderman, Carol 11, 14 M ajör, John 400
479, 480 lakap 4 2 4 Makedonya 345
Kuzey Kutbu 100, 119, 121, 139, laiklik 324 makineleşme 2 35, 2 4 6 -2 5 0 , 2 5 3 ,
140, 147 laktaz enzimi 326 2 5 9 ,2 6 1 ,2 6 8 ,4 9 7
Kuzey Kutup Çevresi 91, 116, lama 189 makineli tarım 2 2 3 , 244
138, 142 Lansing, J. Stephan 362, 4 5 9 M alay Hollandacası 71
Kuzeybatı Alaska 138, 144 Lapon(lar) 197, 2 9 0 , 3 29, 471 Malezya 11, 119, 120, 4 7 4 , 479
Küba 30, 2 5 9 , 2 6 8 , 370 Las Madres de Plaza de Mayo M ali 500
küçük ölçekli tarım 11, 100, 2 53, 3 9 6 ,4 1 9 , 420 Malinovvski, Bronislavv 2 7 -2 9 , 37,
389, 4 0 6 ,4 2 5 Latin Amerika 178, 371, 4 4 5 , 446 4 3 , 300, 3 74, 3 8 4 , 460
küçükbaş (hayvanlar) 103, 203- Latince 70, 71 M anaus 481
2 0 5 , 2 0 6 , 2 0 9 ,2 1 3 ,2 3 1 Leach, E. R. 2 8 6 , 3 00, 442 M andela, Nelson 4 1 9
küfür 4 4 2 Lee, Richard B. 100, 110, 119, mangrov bataklığı 251
kült 2 8 5 , 4 3 8 , 4 55, 4 6 6 , 469 129-138 M anila 4 8 5 , 4 8 7
kültürel antropoloji 1, 2, 7, 10, lehçe 75 M anyok 156, 165
1 1 ,2 2 , 2 6 , 35, 42 -4 4 , 87, 4 82, lehçe 39, 68, 70, 73 -7 5 , 7 9 ,1 2 9 , M ao 259
498 138, 2 2 9 , 448 M aori(ler) 342
kültürel bağlam 48, 197 Lek Dukagjin Kanunu 4 2 7 M arco Polo 326
kültürel çeşitlilik 19, 23, 26, 27, leksigram 63, 64 Maring(ler) 4 3 8 , 458
29, 30, 5 7 ,1 1 8 ,2 6 9 , 3 45, Lengesen, Lugi 2 1 2 M arki(ler) 304
4 7 9 , 505 Lepovvsky, M aria 4 0 1 -4 0 4 , 452 M arks, Jonathan 3 2 5 , 3 2 7
kültürel determinizm 23 Lese(ler) 105 M arksist 2 0 , 30, 31, 420
kültürel ekoloji 30, 43, 83 Leslie, Paul 103 -antropoloji 2, 31, 4 4 , 3 3 7
kültürel esneklik 47, 87 leopar derili şef(ler) 430 M arrett, R. R. 444
kültürel evrim 6, 8 ,1 3 , 2 3 , 25, 29, Levine, Nancy 304 M arsabit (Dağı) 201 -2 0 3
30, 4 3 , 49, 88, 242 levirat (kayınbirader evliliği) 210, Marshall, Lorna 132
kültürel farklılaşma 15, 2 7 , 192, 298 M arx, Emmanuel 2 1 7
241 Levi-Strauss, Claude 33, 2 7 6 , 4 42, M arx, Kari 2 4 , 30, 31, 4 3 , 2 1 3 ,
kültürel gelişme 29, 30, 98 4 5 1 ,4 6 8 2 1 5 , 3 57, 4 4 5 , 4 4 7
kültürel görecilik 1 1 ,1 4 ,1 5 , 23, Liberya 3 47, 429 Masai(ler) 2 0 2 , 203
26, 34, 42 lingua franca 4 6 , 72, 79 M avi Devrim 2 5 0
kültürel ideal 2 6 , 2 7 , 3 13, 376 lobi 401 Maya(lar) 112, 307, 3 71, 4 4 5 , 4 4 9
kültürel kimlik 129, 195, 2 1 5 , Los Angeles 4 8 7 M ayaca 3 0 7
22 2 , 349 Love Canal felâketi 4 8 7 , 490 Mayet(ler) 425
kültürel maddecilik 31, 44 Lurca 223 maymun(lar) 63, 64, 78, 85, 98,
kültürleme 52, 55 Lyndon Johnson kültü 466 164, 182
kültürleşme 1 6 4 ,1 7 3 , 463 M buti cüceleri 6 ,1 1 9 -1 2 1 ,1 5 8 ,
kültür şoku 49 M adagaskar Yakinankarateleri 386, 4 4 1 -4 4 3 , 4 6 0
küresel konumlandırma sistemleri 74, 480 -Pigmeleri 6, 1 1 9-121, 158,
(GPS) 144, 482 maddeci (yaklaşım)30, 33, 44 38 6 , 4 0 8 , 4 4 1 , 4 4 3 , 460
küresel kültür 4 7 0 , 4 77, 479 maddî kültür 9, 37, 42, 44, 153, M cGovern, Thomas 1 0 8 ,1 0 9 ,1 2 8
M cM illan, Della 20, 4 97, 500 -5 0 4
M ead, Margaret 26, 27, 58, 60
medyumlar 455
Mehenna, Sohair 2 5 8 , 391
mehr 230
mekanik dayanışma 316, 350
M ekke 4 4 4 , 4 4 9 , 4 5 1 , 4 6 0 , 462
Melanezya 72, 385, 4 0 2 , 405,
4 0 6 , 4 44, 4 66, 469
Melanezya kültürleri 402
melek 445
Memphis 314, 336
Menomenee Irmağı 157
mestizos (mestizolar) 495
Mernissi, Fatıma 323
meşruiyet 49, 2 9 2 , 4 0 7 , 419
mevsimlik işçilik 2 1 7
mevsimsel hareketlilik 189, 206,
230
M exico City 112, 2 5 4 , 485
meyvelik 176
Mezopotamya 9 9 ,2 3 0 , 4 1 6 , 462
mezra 2 1 3 , 222, 2 2 4 , 385, 452
Mendel, Gregor 80, 87
merkezîleşme 110-112, 2 4 0 , 2 51,
4 1 0 , 4 1 1 ,4 1 7 ,4 1 8 , 4 3 7 , 474
Mısır 22, 3 0 ,1 6 6 , 2 3 5 , 2 3 6 , 2 39,
2 5 5 , 2 5 8 , 2 6 0 -2 6 3 , 2 7 4 , 285,
300, 303, 3 75, 3 76, 3 91, 398,
4 1 0 ,4 1 6 , 4 5 3 , 4 6 2 ,4 7 9 , 485, Moynihan, Daniel 344
489
mısır
-buğdayı 166, 2 6 1 , 262
-unu 205
Michigan 157, 180, 183
mikroçevre 232
mikroiklim 157
milenyum 466
milliyetçilik 4 6, 68, 75, 77, 314,
31 8 , 324, 3 4 4 -3 4 6 , 3 48, 350,
3 53, 443
Milne Körfezi Eyaleti 403
milpa ekonomisi, milpa mantığı
3 6 8 -3 7 0 , 4 4 6 , 4 4 7
Mintz, Sidney 34
miras 80, 8 3 ,1 5 3 ,1 7 2 , 1 8 1 ,1 8 3 ,
184, 2 0 0 , 2 0 7 , 2 1 0 , 2 2 5 , 2 75, mübadele alanları 3 8 7 , 395
2 7 8 , 2 8 0 , 2 8 4 , 2 8 8 , 292, 304, mülakat 1 0 ,1 6 , 36, 37, 39, 4 0 , 44
3 2 1 , 3 23, 3 27, 3 32, 339, 343, mülkiyet 2 4 ,1 6 2 , 183, 2 0 0 , 2 2 2 ,
3 66, 3 67, 4 0 2 , 4 0 3 , 406, 448, 2 2 3 , 2 25, 2 2 8 , 2 5 7 , 2 5 8 , 2 6 2 ,
453, 464 267, 279, 285, 287, 289, 290,
M iskito(lar) 124, 483 2 9 2 , 2 9 5 ,3 0 6 , 3 1 0 ,3 1 1 , 3 2 0 ,
misyon okulları 2 1 0 354, 3 6 3 -3 7 0 , 372, 3 7 6 , 379,
misyoner(ler) 13, 163, 164, 166, 390, 3 9 1 , 3 9 3 -3 9 5 , 4 0 6 , 407,
175, 2 1 1 ,2 3 2 , 4 4 7 , 466 4 0 9 ,4 2 3 ,4 3 1 , 4 3 7 ,4 8 3
mitokondriyal DNA 84 mülteci 2 0 3 , 2 5 4 , 3 3 1 -3 3 3 , 3 45,
mitos 17, 3 3 1 2 5 , 2 7 9 , 2 8 6 , 310, 349
3 1 7 ,3 1 8 , 346, 4 3 9 , 4 4 1 ,4 4 2 , Mycobacterium tuberculosis 493
468
modern devlet 3 1 8 , 3 3 7 , 3 5 2 , 378 nadas 1 6 1 ,1 6 2 , 166, 1 6 7 ,1 7 6 ,
modernleşme 144, 3 03, 4 7 4 , 4 98, 1 8 2 ,1 8 5 ,1 8 9 ,2 1 4 ,2 1 9 , 2 22
506 2 4 3 ,2 4 4 ,2 6 7 ,2 8 1 ,4 5 9
Moghadan, Valentine 323, 324 nambardar 199, 200
M oğol(lar) 85, 194, 199 Namibya 1 1 9 ,1 2 9 , 138
molimo 4 4 1 , 4 6 0 namus 216
M on(lar) 330 Nasır Devrimi 2 6 0
Mongongo ormanları 131 Natufyen (kültür) 154
monokültür 160, 502 Navaho(lar) 2 9 2
M oran, Emilio 9 0 ,1 0 6 ,1 0 7 , 138 Navarro, M arysa 4 2 0
morfoloji 67, 79 Nayar(lar) 291, 2 9 2 , 307
M organ, Henry Lewis 2 3 -2 5 , 31, nazar (inancı) 4 4 3 , 454 -4 5 6
43 Nazi Almanyası 343
M ormon(lar) 3 86, 408 Ndembular 33, 451
M ormon Kilisesi 240 Ndoto Dağlan 2 0 2 , 2 0 3 , 206
M otu (dili) 403 Ndembu(lar) 33, 451
Neandertal(ler) 65, 66, 8 4 ,1 1 7
M uhtar 2 2 0 negatif karşılıklılık 382, 3 86, 395
mukanda 451 Negev (Çölü) 197, 2 1 5 , 233
mukhiya 199, 2 0 0 nehir körlüğü (hastalığı) 5 0 0 , 502
Muller, R. E. 4 7 5 , 4 7 7 Neitschmann, Bernard 483
Mundurucu(lar) 320 neolitik 2 4 , 1 5 1 ,1 5 4
Murgin(ler) 4 3 4 Neolitik Devrim 110, 411
m utabakat 2 1 0 , 2 2 4 , 349 Nepal 1 5 1 ,1 6 3 , 1 7 6 ,1 7 9 ,1 8 0 ,
mutezil 50, 60, 426 1 8 4 ,1 8 6 ,1 8 7 , 304, 4 9 6
muz 1 6 5 ,1 6 6 , 3 7 9 , 385 Nepalce 178
mübadele 13, 72, 90, 9 8 ,1 0 1 , nesnellik 1 5 ,1 8 , 19, 2 2 , 42
1 0 5 ,1 2 1 ,1 5 2 , 1 6 3 ,1 7 1 , 1 9 3 , Netsilik (Eskimoları) 1 1 9 ,1 2 8 ,
2 2 3 , 2 9 3 -2 9 5 , 2 9 8 , 3 02, 3 03, 138, 1 4 0 -1 4 2 ,1 4 6
3 1 1 , 312, 3 5 5 -3 5 7 , 3 63, 376, Netsilik Eskimo bölgesi 128
3 8 1 -3 8 8 , 3 9 0 , 3 9 1 , 3 94, 4 02- New Hampshire 246
4 0 4 , 4 0 8 , 4 1 0 , 4 1 2 , 4 1 8 , 4 32, New York 24, 4 0 , 74, 75, 2 5 4 ,
436, 437, 446, 452, 457 2 9 0 , 3 5 5 , 4 8 5 , 4 8 7 , 491
New York Eyalet Üniversitesi 102 Orta Amerika 156, 2 4 1 , 2 4 6 , 253, 48, 52, 54-56, 61, 63, 64, 67,
New York Şehir Üniversitesi 327 474 70, 78, 87, 93, 94, 99, 2 33,
Nijer nehri 152 O rta Asya 194, 196, 199, 200, 2 4 1 , 387, 4 4 0 , 4 5 5 , 4 5 9 , 471
Nijerya 40, 2 8 3 , 294, 3 08, 332, 328, 454 öğütme taşı 155
342, 3 66, 375, 4 6 2 , 475 Ortaçağ Avrupası 2 9 5 , 426 ölüm 28, 57, 61, 90, 9 3 ,1 0 0 , 116,
Nikaragua 124, 483 O rta Çöl (Avustralya’da) 121 1 1 8 ,1 3 3 ,1 3 7 ,1 4 1 ,1 5 6 ,1 6 4 ,
Nil (nehri) 152, 255 Ortadoğu 32, 4 1 , 70, 99, 151, 1 7 4 ,1 7 9 , 1 8 3 ,1 8 4 , 193, 194,
-Deltası 2 58, 2 61, 391 1 5 2 ,1 5 5 , 1 7 8 ,1 8 8 ,1 9 1 ,1 9 6 , 2 0 5 , 2 1 0 , 2 3 6 , 2 3 7 , 2 4 6 -2 4 9 ,
Nilotik (dil) 203 197, 2 0 1 , 2 1 2 , 2 1 3 , 2 1 6 ,2 1 8 , 2 5 1 , 2 5 4 , 2 8 9 , 2 9 8 , 3 0 4 , 3 07,
niş 91 22 0 , 2 3 0 -2 3 2 , 2 3 5 , 2 9 3 , 241, 3 08, 3 37, 345, 3 49, 385, 4 0 2 ,
Noble, David 4 7 4 , 505 2 4 2 , 2 5 3 , 2 5 4 , 2 6 0 , 2 6 2 , 2 63, 4 2 0 , 4 3 4 , 4 4 1 , 4 4 4 , 4 4 9 -4 5 2 ,
Noel 371 27 7 , 2 7 9 , 2 8 7 , 3 01, 303, 309, 455, 4 5 9 , 4 62, 4 6 5 , 4 6 6 , 4 89-
nomadizm 197 31 4 , 3 22, 3 23, 3 27, 3 4 4 ,4 1 0 , 491
Norse 108 43 0 , 4 3 2 , 4 4 5 , 4 55, 471 ölüm oran(lar)ı 81, 1 0 0 ,1 4 1 , 246-
Norveç okul sistemi 55 ortakçı(lık) 178, 2 3 4 , 2 5 7 , 2 67, 2 4 9 , 2 5 4 , 2 8 1 , 3 04, 4 3 4 , 4 6 4
Norveççe 68, 71 372, 406 önderlik rolü 147, 1 6 3 ,1 6 8 , 220,
nörobiyoloji 87 ortak mülkiyet 162, 2 8 7 , 2 89, 450
Nuer(ler) 197, 2 83, 2 9 2 , 430 2 9 0 , 2 9 5 , 3 5 4 , 3 6 6 -3 7 0 , 406, örfî hukuk 365, 431
Nugent, David 418 4 3 1 ,4 3 7 örgütlenme 11, 14, 25, 29, 108,
nüfus artışı 7 6 ,1 2 3 ,1 2 4 ,1 3 6 , ortak vicdan 317 1 1 6 ,1 2 4 ,1 2 6 ,1 4 8 ,1 5 1 , 153,
1 4 2 ,1 4 6 , 156, 1 5 7 ,1 7 1 ,2 3 4 , orta sınıf 74, 2 2 8 , 2 5 4 , 2 7 8 , 2 94, 161, 1 6 3 ,1 7 4 , 181, 183, 186,
24 6 -2 4 8 , 2 54, 4 1 2 , 4 1 6 , 418, 323, 3 36, 3 3 8 , 3 39, 3 6 8-370, 1 8 8 ,1 9 7 ,1 9 9 ,2 0 7 , 2 6 8 ,2 7 0 ,
480, 4 8 5 , 493, 4 9 7 , 505 467, 4 8 9 , 494 27 2 , 273, 2 8 9 , 3 10, 3 17, 322,
nüfus artış oram 142, 2 4 7 Ortodoks (1ar) 4 4 8 , 449 3 4 1 ,3 4 7 , 3 5 1 ,3 6 3 3 8 1 ,3 9 1 ,
nüfus patlaması 2 4 6 , 248 Osmanlı (İmparatorluğu) 220, 3 93, 397, 4 1 0 , 4 1 2 , 4 1 6 , 436-
nükleer enerji 4 79, 4 8 0 , 4 8 4 , 505 348, 448 43 8 , 445, 4 4 7 , 4 6 9 , 4 7 0 , 4 75,
Nyae Nyae(ler) 137 otlak 9 7 ,1 0 2 , 1 0 4 ,1 0 6 ,1 0 7 -1 0 9 , 491
1 4 8 ,1 7 6 ,1 8 1 ,1 8 2 ,1 8 9 - 1 9 1 , örneklem 36-38, 40 -4 2 , 45, 102,
O axaca Vadisi 241 193, 1 9 5 ,1 9 6 , 199, 2 0 4 , 2 06, 32 9 , 381, 3 9 1 , 406
oba 126, 406 2 0 9 -2 1 2 , 2 1 4 -2 1 6 , 2 1 9 -2 2 4 , örneklem evreni 4 0 , 45
Obbo, Christine 16, 17 22 8 -2 3 2 , 3 6 6 , 3 6 8 -3 7 0 , 4 06, örneklem önyargısı 4 0 , 45
Odum, Hovvard 242 40 8 , 432 öteki 3 4 ,1 0 0 , 115, 163, 1 6 9 ,1 7 2 ,
Oedipus kompleksi 4 4 2 -kıtlığı 190 192, 2 17, 2 2 8 , 369, 4 3 3 , 463,
Ogbu, John 343 otlatma hakkı 2 2 0 465
Ohio 246 otorite 50, 5 8 ,1 1 1 ,1 2 0 ,1 6 3 ,1 6 7 , özel girişim 372, 3 90, 4 1 7
okuma-yazma 495 1 6 8 ,1 8 6 , 2 0 0 ,2 1 3 ,2 2 4 , 267, özgür kişi(ler) 108
okuryazarlık 25, 27, 68, 2 5 6 , 292 2 8 2 , 2 8 4 , 2 8 6 , 303, 3 05, 309,
On Emir 423 3 20, 339, 3 46, 3 81, 3 8 7 , 396, Pakistan 7 2 ,1 9 4 , 3 96, 4 0 8 , 4 09,
orak 154, 155 3 98, 4 0 1 -4 0 7 , 4 0 9 , 410, 4 12, 474
orak tipi alyuvar hücre 326 4 1 3 , 4 1 5 , 4 1 6 , 41 8 -4 2 0 , 4 26, paleobotanik 152
ordu 112, 3 28, 3 3 3 ,4 1 6 ,4 1 7 , 4 2 9 , 4 3 5 -4 3 7 , 4 4 2 , 455, 4 56, paleolitik 24
4 6 1 ,4 9 7 461, 4 6 2 , 4 7 8 , 491 paleontoloji 7
organik dayanışma 3 17, 351 ototeman 283 paleopatoloji 493
organik tarım 50 oybirliği 125, 2 8 1 , 398, 4 0 0 , 406 pamuk 166, 2 4 4 , 2 6 1 , 2 6 4 , 367,
ormansızlaşma 80, 106, 107, 2 21, 42 5 , 5 00, 502, 503
48 0 öğrenme 6 ,1 1 , 32, 38, 39, 43, 46- panteon 4 45, 464
Papa VI. Clement 462 popülasyon biyolojisi 87 309, 320, 3 6 6 , 3 7 9 , 3 80, 406,
papaya 166 popülasyon genetiği 83, 87, 103 432
Papua Yeni Gine 72, 379, 403 pornografi 505 Ren geyiği 139, 140, 143, 147,
Paraguay 125 Portekiz (gemicileri) 152 189, 2 3 0 , 2 9 0
paralel kuzen 2 7 9 , 3 01, 302 Portekizce 70, 71 -çobanları 192, 197, 4 5 4 , 471
Paris 12, 249 Portekizli tüccarlar 152 Rendille (halkı) 2 0 2 , 2 0 3 , 2 06,
Parker, Richard 494 Porteres (Fransız botanikçi) 152 2 0 7 ,2 1 0 , 231
Parker, Seymour 301 Porto Riko 57, 328 -dili 203
Pasifik 26, 2 7 , 2 4 1 , 2 8 8 , 3 02, 304, post partum yasağı 169 resmî yaptırım(lar) 424
3 27, 466 postmodern 18, 22, 34 Reyna, Steven 18, 19
Pasternak, Burton 38, 2 80, 2 8 7 potlaç 3 85, 386 ritüel karı 2 9 2
patates 5 4 , 1 2 2 ,1 6 1 ,1 6 6 , 182, prehistorik ritüel koca 292
183, 186, 2 64, 379, 3 8 3 ,3 8 8 , -arkeoloji 7 Rom a hukuku 320
4 2 8 , 495 -dönemler 14, 149 Rom a İmparatorluğu 112
patates kıtlığı 161 prestij 126, 2 0 5 , 2 1 8 , 478 Rom a Katolikleri 3 71, 4 4 4 , 4 48,
pazarda mübadele/Pazar primat(lar) 7, 8, 63, 65, 66, 85, 449, 456
mübadelesi 387,391 89, 2 7 2 Roman(lar) 348, 443
pazar ekonomisi 118, 137, 138, primat incelemeleri, primatoloji Romanya 194, 3 96, 4 2 7 , 428
143, 163, 177, 187, 2 32, 252, 7, 8 Rostow, Walter 474
2 9 7 , 3 5 9 -3 6 1 , 3 7 7 , 3 78, 387, prolaktin (hormonu) 56 Ruanda 2 4 7 , 3 42, 3 4 5 , 347
3 92, 393 Protestan Reformasyonu 4 4 5 , 4 4 6 Rubülhâlî (Çölü) 2 1 3 , 2 2 6 , 228
peacenet 478 proto-Germen 70, 72 ruh 1 2 ,1 3 , 2 8 , 48, 1 3 8 ,1 7 0 ,1 8 1 ,
Peacock, James 158 proto-Hint-Avrupa dili 70, 79 2 8 4 , 4 4 0 , 4 4 1 , 4 4 4 , 4 4 6 , 4 53-
Pehlevî, Muhammed Rıza 4 6 7 psikoloji 1 4 ,1 7 , 2 1 , 23, 33, 44, 4 5 8 ,4 6 0 , 4 6 1 ,4 6 3 - 4 6 5 ,4 6 8 ,
Pekin 112 45, 55, 88, 8 9 ,1 2 0 , 2 66, 3 00, 469
Pella Körfezi 143 3 03, 3 16, 3 49, 3 67, 4 3 8 , 4 4 3 , ruhban 4 5 3 , 4 5 6 , 469
Penan(lar) 1 1 6 ,1 1 8 -1 2 0 ,4 8 3 454, 456, 459, 460, 473, 498, Rumbaugh, Sue Savage 63, 64
Perimetral Norte karayolu 174 506 rumbim (dikimi) 4 3 8 , 458
Peron, Isabel 4 2 0 pueblo 103, 2 3 9 , 2 8 2 , 2 8 4 , 2 85, Rusça 75
Peru 149, 4 1 8 , 495 3 09, 3 67, 4 5 7 , 459 Rusya Cumhuriyeti 13, 30, 67,
Pidgin (dili) 4 6 , 72, 79, 4 0 3 , 466 1 94, 2 4 7 , 2 4 8 , 2 5 8 , 2 5 9 , 4 43,
-İngilizce 72 Racistan 199 478
Pigme(ler) 6, 6 4 ,1 1 9 -1 2 1 , 158, Radcliffe-Brown, A. R. 28, 29, Rusya Konfederasyonu 342
386, 4 0 8 , 4 4 1 ,4 4 3 ,4 6 0 43, 459 Russell, Bertrand 62
pirinç rahip(ler) 109, 2 4 2 , 3 62, 386, 4 4 1 , Rutz, Henry 3 81, 398
-üretimi 1 5 2 ,1 5 3 , 362 453, 456, 459, 464, 465 Ruwala (Bedevileri) 213
-tarımı 153 Raika(lar) 199
piskopos(lar) 109 Rappaport, Roy 4 3 2 , 4 4 8 , 457, saban 9 8 - 1 0 0 ,1 2 3 ,1 5 1 ,1 5 8 , 182,
pitos 155 458, 489 191, 2 3 8 , 2 4 2 , 2 4 3 , 2 4 9 , 2 64,
PKK 213 rastgele örneklem 41, 4 2 , 45 267, 372, 378
plantasyon 152, 153, 3 79, 464 Rassam, Amal 4 1 , 3 02, 4 1 0 , 4 3 0 Safa, Helen 57
plasenta 84 Reagan, Nancy 455 Saffirio, John 174
Pokot(lar) 2 0 2 , 2 0 7 , 2 7 0 , 2 81, reis 42, 108, 163, 167, 168, 186, Sağan, Cari 18
305, 3 63, 364 1 9 8 ,1 9 9 , 2 0 2 , 2 0 8 ,2 1 0 ,2 1 4 , sağlık 2 0 , 33, 77, 8 2 ,1 1 2 ,1 4 1 ,
polikültür 160 21 5 , 2 1 7 , 2 2 3 , 2 2 4 , 2 2 6 , 2 29- 184, 1 8 5 ,2 1 0 ,2 1 1 ,2 2 7 , 2 4 7 ,
Polinezya 26, 2 4 1 , 3 40, 4 1 4 , 415 23 1 , 2 6 3 , 2 7 5 , 2 7 8 , 2 8 1 , 2 84, 2 4 8 , 2 9 2 , 3 08, 4 5 3 , 4 8 6 , 487,
 4 9 0 , 4 9 1 , 4 9 3 -4 9 5 , 501, 502, Saravvak 120, 483 sınıf 12, 13, 16, 2 0 , 61, 74, 76,
506 -Devlet Meclisi 120 108, 177, 2 2 6 , 2 37, 2 5 3 -2 5 9 ,
Sahel (bölgesi) 161, 4 7 0 , 4 9 7 , 500, -Hükümeti 120 2 6 8 , 2 75, 2 7 8 , 2 9 4 , 300, 317,
501, 506 Saunders, Lucie 2 5 8 , 391 3 22, 3 23, 3 3 6 -3 4 3 , 3 5 1-353,
Sahlins, Marshall 137, 3 76, 381, savaş 15, 30, 32, 4 9 , 124, 145, 3 6 8 -3 7 0 , 389, 3 93, 4 1 0 , 4 15,
3 8 2 ,3 8 7 , 415 148, 167, 168, 1 7 1 ,1 8 6 , 2 03, 4 2 1 ,4 2 7 , 4 3 6 , 4 4 0 , 4 45, 4 56,
Saisai(ler) 403 2 14, 2 1 7 , 2 5 4 , 2 5 9 , 2 8 6 , 2 87, 467, 4 8 7 -4 4 8 9 , 494
salgın (hastalık-lar) 20, 174, 175, 406, 4 0 9 , 4 1 2 , 4 1 5 , 4 1 8 , 4 2 0 , sınıf çıkarı 339, 445
192, 2 0 3 , 2 0 4 , 4 08, 4 6 2 , 493, 422, 423, 433, 434, 437, 445, Sırbistan 3 44, 3 4 5 , 443
49 4 , 503 4 5 0 , 4 5 1 ,4 5 5 , 4 5 8 ,4 6 1 ,4 6 5 , Sırp(lar) 448
Salzman, Philip 197, 2 1 7 , 218 4 7 8 , 4 85, 4 8 8 , 489 sıtma 91, 181, 326
Samburu(lar) 2 0 2 , 2 03, 2 0 6 , 207, savaşçı(lar) 32, 5 5 , 57, 109, 193, Siane(ler) 3 8 7
21 0 , 231 194, 2 0 3 ,2 0 6 - 2 0 9 ,2 1 4 , 2 3 2 , Siberkültür 4 7 0 , 4 7 7 , 4 7 8 , 505,
-dili 203 3 7 7 ,3 8 6 ,4 0 9 ,4 1 2 , 4 5 8 ,4 6 0 , 506
Saami(ler) 2 9 0 463, 4 6 4 , 478 Sierra Leone 5 0 0 , 501
Sâmi dilleri 70 savunma 53, 89, 110, 127, 150, sihir 166, 4 43, 468
Samoa (Adası) 11, 2 6 , 2 7 , 58, 60 21 2 , 2 2 9 , 2 8 3 , 2 8 6 , 3 0 6 , 308, Silikon Vadisi 246
sanal akraba(lık) 2 7 7 3 1 2 ,3 3 4 , 3 6 3 ,4 0 8 ,4 1 3 ,4 2 3 , simge 33, 34, 43, 4 9 , 55, 63, 64,
San(lar) 111, 119, 1 2 8 ,1 2 9 ,1 4 6 , 46 2 , 485 76, 77, 2 3 2 , 2 7 9 , 2 8 3 , 2 94,
Sanayi Çağı 2 4 2 , 2 4 6 , 2 4 9 , 251 saygınlık 138, 3 17, 3 3 6 -3 3 9 , 359, 3 1 0 , 318, 346, 347, 3 49, 353,
Sanayi Devrimi 99, 2 4 9 , 2 54, 343, 360, 3 8 5 -3 8 7 , 4 0 2 -4 0 6 , 4 13- 4 2 1 ,4 4 1 , 4 4 2 , 4 4 8 -4 5 1 ,4 5 9 ,
445 41 5 , 4 3 5 , 4 4 7 , 452 463, 4 6 6 , 4 6 8 , 4 6 9 , 483
sanayi işçileri 2 5 1 , 337 Schama, Simon 4 1 9 simgesel 17, 22, 24, 4 8 , 49, 77,
sanayi sonrası toplum 1 1 0 ,2 5 1 , sebze 65, 101, 1 0 4 ,1 1 9 ,1 2 1 ,1 3 2 , 84, 9 4 , 1 8 1 ,2 0 0 , 2 0 1 ,2 0 9 ,
381, 4 7 0 , 4 7 2 , 4 7 3 , 4 7 5 , 479, 1 3 4 ,1 3 5 ,1 3 9 , 2 4 6 , 2 6 7 , 2 84, 2 3 1 , 2 9 7 , 4 4 1 , 4 4 2 , 4 4 7 , 4 49,
4 9 2 , 505 363, 3 69, 446 450, 4 5 2 , 4 6 1 , 468
sanayi toplumu (-lan) 82, 95, 99, seçilim baskısı 150 Sina (Çölü) 215
110, 2 3 4 , 2 4 1 , 2 4 9 -2 5 1 , 2 54, sekileme 2 6 7 Sioux (kızılderilileri) 463
2 5 6 , 2 6 8 , 2 7 3 , 360, 3 63, 372, Selassie, Haile 201 Siyah İngilizce 75
3 74, 3 82, 3 87, 394, 3 95, 4 72, sendika 2 5 3 , 3 16, 3 1 8 , 3 23, 335, siyasal bilimler 7
473 3 36, 3 5 0 , 491 siyasal hareketler 76, 145, 316,
sanayileşme 2 9 ,1 1 8 ,1 4 2 ,1 4 7 , Senegal 152, 4 9 6 , 5 0 0 , 501 353, 440
193, 2 3 0 , 2 3 1 , 2 4 5 , 2 4 7 , 249- sentaks 67, 79 siyasal özgürlük 178
2 5 1 , 2 5 3 , 2 5 4 , 2 56, 2 5 7 , 2 5 9 , serf 343 siyasal rekabet 3 98, 3 9 8 , 400,
2 6 4 , 2 6 8 , 2 7 6 , 2 8 8 , 2 9 3 , 2 99, sermaye 404, 4 2 2 , 435
317, 3 43, 3 61, 365, 3 66, 372, -birikimi 178, 3 7 6 , 4 4 6 siyaset 2 0 , 23, 32, 4 6 , 4 8 , 75, 76,
374, 3 75, 3 82, 3 9 4 , 3 95, 4 67, -yoğun (çiftçilik) 2 3 6 , 2 41, 8 9 ,1 0 6 ,1 0 7 , 2 1 5 , 3 22, 338,
46 9 , 4 7 0 , 4 7 3 , 4 74, 484 242 3 4 5 , 3 49, 353, 3 61, 392, 396-
Sandinistler 124 Shoshone (kızılderilileri) 101 4 0 1 , 4 0 4 , 4 0 5 , 4 0 8 -4 1 0 , 4 16,
Sangongni 3 9 2 , 393 sığınmacı (1ar) 265 417, 4 1 9 , 4 2 0 , 4 2 2 , 4 2 7 , 4 28,
Sanjek, Roger 329 sığır 4 3 4 , 4 3 9 , 4 8 1 , 4 8 6 , 504, 506
San Joaquin Vadisi 2 3 4 , 2 5 9 , 2 66, -çobanlığı 1 9 7 ,1 9 8 , 2 1 4 , 2 1 7 , siyaset bilimi 2 3 , 89
268 2 22, 374, 4 3 0 Slavca 76
Sankoff, Gillian 68 -vebası 203 Slavonca 70
Sanskritçe 70 sıhrî kardeş(lik) 169 Slobodkin, Lawrence S. 96, 113
Sao Paulo 4 8 7 sınama 19, 34, 35, 4 4 , 4 4 9 , 4 5 0 Slovenya 345
Smith, Louise 32, 360, 363 1 1 1 ,1 2 5 , 1 4 2 ,1 6 9 , 2 0 0 , 2 54, Şilluk (1ar) 461
Soğuk Savaş 15, 434 2 5 5 , 328, 3 4 3 , 4 2 6 , 4 2 7 , 4 3 0 , şizofreni 55
Somali 4 3 2 , 4 8 7 -4 8 9 , 496 şölen 171, 172, 186, 3 74, 385,
-dili 203 Sudan 93, 122, 197, 2 8 3 , 2 9 2 , 3 86, 4 0 6 , 4 1 4 , 4 32, 4 42, 4 49,
Sorensen, Clark 392, 393 330, 3 3 1 ,4 3 0 , 4 5 0 , 4 5 5 , 4 61, 451, 452, 455, 459
sorun-yönelimli 37, 44 474, 4 9 7 , 500
sosyal antropoloji 7, 10, 2 7 sulama 98, 9 9 , 1 0 4 ,1 1 1 ,1 2 2 , tabakalaşma 111, 2 3 4 , 2 3 7 , 255,
sosyalizm 324 1 2 3 ,1 9 1 ,1 9 2 , 2 2 3 , 2 3 0 , 2 36, 2 6 7 , 3 14, 3 17, 3 2 2 , 332, 336-
sosyobiyoloji 32, 33, 88 2 3 8 -2 4 0 , 2 4 3 -2 4 5 , 2 6 1 , 2 6 4 , 3 38, 3 40, 3 44, 3 5 2 ,4 1 4 ,4 1 8 ,
sosyoloji 7 ,1 4 , 2 3 , 339 266, 2 6 7 , 335, 3 62, 3 74, 4 0 6 , 430, 437, 445, 456
soulava 384 4 0 8 , 4 0 9 , 4 1 4 , 4 5 9 , 4 9 6 , 500 tabakalaşmış örneklem 42
Sovyetler Birliği 110, 145, 343, Suriye 155, 2 1 3 , 2 1 8 , 4 1 0 , 4 6 2 , tabu 31, 32, 34, 169, 3 00, 301,
47 8 , 484 497 3 1 2 , 4 44, 4 4 5 , 4 4 9 , 4 5 2 , 4 5 3 ,
soy su tabanı 245 457, 4 5 8 , 468
-grubu, grupları 53, 197, 2 07, Suudi Ulusal M uhafız Birliği 228, tahıl 71, 9 2 ,1 0 4 ,1 5 4 ,1 5 5 ,1 9 0 ,
214, 2 2 4 , 2 2 7 , 2 2 8 , 2 79, 2 80, 229 193, 2 0 1 , 2 03, 2 0 4 , 2 1 2 , 217,
2 8 2 -2 8 4 , 2 8 7 -2 8 9 , 3 01, 302, sünnet 17, 62, 93, 2 0 8 , 4 5 0 , 451 235, 2 4 1 , 2 5 0 , 2 5 6 , 3 63, 390,
3 1 0 ,3 1 1 , 3 5 0 , 3 66, 4 2 2 , 4 3 0 sürdürülebilir kalkınma 175 4 0 8 , 4 3 3 , 502
-ıslahı 241 sürekli yerleşim 126, 154, 161, Tahiti 415
soydanlık ideolojisi 2 6 9 , 2 7 0 , 2 79, 20 6 , 222 Tainter, Joseph 109, 112
2 0 8 , 2 8 2 , 2 8 6 -2 8 9 , 3 07, 308, sürü konağı 206 takım(lar) 1 1 8 ,1 2 5 ,1 2 6 ,1 6 3 ,
310 -3 1 2 süt 9 8 ,1 0 2 - 1 0 4 ,1 6 9 ,1 8 2 ,1 9 2 , 183, 2 1 6 ,3 1 8 ,3 3 8 ,3 6 6 , 3 96,
soydanlık grupları 2 7 0 , 2 7 9 , 2 80, 1 9 8 ,2 0 1 -2 0 6 , 2 0 9 , 2 2 2 , 2 28, 4 0 8 ,4 1 2 ,4 1 3 ,4 1 8 , 4 3 3 ,4 3 4 ,
2 8 3 ,2 8 6 - 2 8 9 ,3 1 0 23 0 , 2 5 2 , 3 2 6 , 3 59, 3 7 3 , 376, 4 3 6 , 4 3 7 , 478
Sömürge Amerikası 426 433, 434 Tallensi(ler) 282
Spence, Jonathan 12 süt kardeş(lik) 2 7 7 Tamang(lar) 1 4 8 ,1 5 1 ,1 6 3 ,1 7 6 ,
Spencer, Herbert 23 Swahili dili 55 1 7 8 - 1 8 0 ,1 8 2 ,1 8 3 ,1 8 6 , 2 07,
S.S.C.B. 4 1 8 , 4 3 4 Swat 4 0 8 , 4 0 9 292
Stalin, Josef 4 1 6 tapınak 112, 3 62, 4 1 9 , 4 4 1 , 459
standart dil 75 şabono 167 tarımsal pratikler 149
standart Türkçe 75 Şahra (kabilesi) 2 1 4 tarihsel dilbilim 42
statü 14, 4 1 , 4 6 , 57, 58, 61, 68, şaman 181, 4 3 0 , 4 4 2 , 4 5 3 -4 5 7 , tarihsel tikelcilik 43
72, 7 3 ,7 6 , 7 9 ,1 1 1 ,1 1 2 ,1 2 6 , 469 taro 166, 379
179, 180, 188, 2 00, 2 0 1 , 2 07, şecere 2 7 9 , 2 8 3 , 316 taş alet 5, 65, 118
2 2 9 -2 3 1 , 2 6 0 , 2 7 3 , 2 7 5 , 279, şefler 126, 3 67, 3 8 6 , 4 1 4 , 4 1 5 , taşıma kapasitesi 100, 101, 114
2 8 2 , 2 9 0 -2 9 2 , 2 9 5 , 2 9 6 , 303, 430, 464 taşkın 164, 2 3 9 , 4 9 6 , 4 9 7
3 1 7 ,3 1 9 ,3 3 1 ,3 3 3 , 3 38, 341- şeflik 4 1 4 -4 1 6 , 4 1 8 , 4 3 6 , 4 3 7 , 453 tatil 135, 4 2 9 , 4 8 2
3 4 3 , 3 5 1 , 379, 38 4 -3 8 8 , 4 05, şehadet, şehit, şehitlik 4 6 5 , 4 6 7 Taylandh(lar) 3 26, 330, 3 31, 4 0 0 ,
4 0 7 , 4 1 0 , 4 1 1 , 4 1 3 -4 1 5 , 4 25, şeker 55, 173, 2 0 1 , 2 0 3 , 2 1 6 , 2 1 7 , 474
4 3 0 , 4 3 5 , 4 3 7 , 4 4 9 -4 5 3 , 4 59, 264, 264, 425, 464 Taylor, Elizabeth 2 6 3 , 300
469, 4 9 5 , 4 9 7 , 505 şempanze(ler) 63 -6 6 , 85 tecavüz 15, 58, 6 0 ,1 1 8 , 1 2 0 ,1 8 7 ,
Steward, Julian 30, 31, 4 3 , 102 şeref 134, 2 0 0 , 2 1 6 , 3 2 2 , 423 215, 2 9 6 , 350, 409
Sturtevant, William 138 Şetland (Adası) 108 tecrit ritleri 4 5 0 , 451
sualtı arkeolojisi 9 Şeviyye 214 tehcir 1 45, 348
subensizyon 93, 4 5 0 şeyh 2 1 4 , 2 1 7 , 228 teizm 4 3 8 , 4 4 5 , 4 6 9
suç 15, 33, 4 9 , 53, 55, 60, 76, 89, şeytan 170, 4 4 5 , 455 tekeşli(lik)24, 2 9 1 , 2 9 2 , 302, 303,
 307, 307, 3 12, 313 ticarî mübadele 13
tek çeşit ürün 160, 161 Tikopia 302
tek-hatlı evrim 23, 2 5 , 30, 43 Tingling 2 0 7
tekyanlı olmayan soydanlık Tiwi(ler) 111, 119
gruplan 2 7 0 , 2 80, 2 8 8 , 310, Togo 500, 501
311 tohum 50, 101, 110, 122, 135,
tekyanlı soydanlık gruplan 2 70, 149, 150, 156, 164, 166, 182,
2 8 0 ,2 8 3 , 2 8 6 -2 8 9 ,3 1 0 232, 2 3 8 , 2 4 1 , 2 4 9 , 2 5 0 , 2 5 6 , trans 106 , 444
teknoloji 3, 4 , 11, 18, 24, 25, 29- 374, 3 75, 4 0 8 , 4 9 5 , 501
3 1 , 4 3 , 4 8 , 9 1 , 9 2 , 94, 95, 99, Tok Pisin 72
100, 104, 106, 107, 112, 114, toksik atık 481
1 1 8 -1 2 0 ,1 2 3 - 1 2 6 ,1 2 8 ,1 4 3 , Tonton M acoute 465
144, 146, 149-151, 153, 155, toplam zaman 22
1 5 8 ,1 5 9 ,1 6 5 ,1 7 3 ,1 7 5 ,1 7 6 , toplumsal baskı 2 9 9 , 3 62, 41 8,
185, 2 3 5 , 2 3 8 , 2 4 1 -2 4 5 , 249, 4 2 4 , 4 2 6 , 435
2 5 1 ,2 5 6 , 2 5 8 ,2 6 4 , 2 6 8 ,2 8 0 , toplumsal bütünleşme 3 1 5 , 3 17,
2 9 3 , 3 18, 3 20, 3 50, 368, 374, 4 1 1 ,4 3 8 , 460
3 79, 3 9 2 ,3 9 3 , 4 1 3 ,4 1 8 ,4 3 4 , toplumsal cinsiyet
4 3 6 , 4 3 7 , 4 47, 4 6 3 , 4 6 6 , 471- -hiyerarşileri 3 2 0 , 411
4 7 5 , 4 7 8 -4 8 3 , 4 85, 4 8 7 , 489, -idealleri 57
490, 4 9 2 , 5 0 5 , 506 -inşaları 57
tektanrıcılık 4 4 5 , 469 -in toplumsallaşması 320
Tekvin 441 -kimliği 56 -5 8 , 3 2 2 , 351
Tel Aviv 334, 335 -lerarası dişiler 5 7
temsilî antropoloji 34 -rolleri 17, 46, 51, 53, 56, 60,
tercihli soy çizgisi 2 88, 311 61, 74, 78, 79, 125, 188, 2 0 9 ,
tercihli yerleşim 306, 312 3 20, 450, 494
testosteron (hormonu) 56 toplumsal denetim 93, 125, 146,
Tevrat 445 147, 2 8 6 , 3 96, 3 98, 4 2 3 , 4 2 4 ,
Thatcher, Margaret 400 4 2 6 -4 2 8 , 4 3 0 , 4 3 5 , 4 3 6 , 4 3 8 ,
tıbbî antropoloji 4 70, 4 9 3 , 4 94, 46 4 , 465, 469, 497
506 -siyaseti 3 96, 4 2 2
Tiananmen Meydanı 4 7 7 toplumsal dilbilim 10, 42, 4 6 , 72-
Tibetli(ler) 3 0 3 , 3 04, 312 74, 79
ticaret 6, 15, 71, 72, 99, 1 0 5 ,1 1 8 , toplumsal farklılaşma 110
1 2 0 ,1 2 2 , 1 2 6 ,1 2 9 ,1 3 4 ,1 4 3 , toplumsal ırk 3 2 7 , 351
149, 152, 153, 158, 1 6 3 ,1 6 4 , toplumsal işbölümü 3 14, 3 16, 350
1 6 6 ,1 7 1 ,1 7 3 , 1 8 1 ,1 8 5 ,1 8 6 , toplumsal kategori 3 1 7 , 3 27, 342,
190, 191, 2 0 1 ,2 0 6 ,2 1 0 ,2 1 5 , 351
2 1 7 ,2 1 8 , 2 2 2 , 2 2 5 ,2 2 8 , 232, toplumsal statü 4 6 , 73, 79, 180,
2 3 4 , 2 4 1 , 2 4 2 , 2 53, 2 54, 261, 230, 2 3 1 , 2 6 0 , 3 03, 3 19, 4 2 5 ,
2 6 4 , 2 6 5 , 304, 330, 331, 336, 449, 450
35 8 ,3 7 1 , 376, 3 82, 384, 3 85, toplumsal statüko 425
387, 3 95, 4 0 3 -4 0 5 , 4 1 7 , 437, toplumsal öğrenme 78, 94
4 6 0 , 4 6 6 , 4 7 4 , 4 7 6 -4 7 8 , 4 8 5 , toplumsal tabakalaşma 2 3 7 , 340
4 8 8 , 5 00, 5 0 2 , 505 toplumsal yapı 28, 43, 191, 223,
2 6 5 , 2 73, 3 10, 3 18, 3 61, 393,
463
toplumsallaşma 52, 53, 61, 78,
3 14, 3 2 0-322, 361, 363, 410
Toros (Dağlan) 154, 2 12, 219,
221, 232
totem 2 8 3 , 311, 4 4 4 , 468
transhümans 196, 2 1 2 , 219, 230
Trobriand (Adaları) 27, 28, 37,
2 9 2 , 2 94, 374, 3 84, 385, 388,
460
tropik (bölgeler) 151, 158, 159,
1 6 2 ,1 6 6 ,1 8 6 , 2 3 7 , 3 0 7 ,3 7 1 ,
47 3 , 4 7 9 , 4 8 0 , 4 82, 497, 498
Tunguz(lar) 454
Tunus 13, 323
Tunus Demokrat Kadınlar Birliği
323
Tunus İşçi Sendikaları
Konfederasyonu 323
Tunus Ulusal Kadınlar Birliği 323
Tupinamba(lar) 57
Turkana 80, 100, 102, 103, 174,
20 2 , 2 06, 2 0 7
Turkanalı(lar) 102, 103
Turner, Victor 33, 175, 451
Tutsi(ler) 345
tuzlanma 2 3 1 , 244
tuz oranı 2 4 4 , 2 4 5 , 2 9 6
türdeşleştirme 2 5 7 , 4 8 0 , 505
Türkçe 4 7 , 75-77, 2 1 2 , 2 1 9 , 223,
231, 348, 349
Türkiye 7, 50, 53, 86, 122, 154,
1 5 5 ,1 8 8 , 196, 2 0 1 ,2 1 3 ,2 1 8 ,
2 2 0 , 2 24, 2 3 2 , 2 33, 2 4 6 , 2 50,
25 2 , 2 7 9 , 2 82, 2 9 6 , 308, 324,
3 28, 344, 3 48, 3 65, 3 76, 389,
41 0 , 425, 4 2 6 , 4 7 7 , 4 7 9 , 499
Türkmen(ler) 10, 37, 53, 193,
1 9 5 ,1 9 6 ,2 1 8 -2 2 0 , 3 2 8 ,3 6 7 ,
3 96, 40 6 -4 0 9 , 4 1 2 , 424, 432
Türlerin D oğ a l Seçilim Yoluyla
K ö k e n i Üzerine 5
Tylor, Edward 23, 2 4 , 31, 43,
4 4 4 , 468
UFO 18 üretim tarz(lar)ı White, Jenny 2 77, 2 8 2 , 3 89, 390
Ugandalı(lar) 16, 17, 440 ürün çeşitliliği 160, 161, 253 White, Leslie 2 9 -3 2 , 43, 118, 2 42,
Ukayl (kabilesi) 2 1 7 ürün fazlası 162, 177, 185, 459 246
ulus 2 8 6 , 323, 344, 3 45, 4 1 8 , 4 43, üst hane birliği 3 0 7 W ilk, Richard 3 07, 308
444 üst sınıf 338 -3 4 0 Wilson, E. O. 14, 32, 33, 89, 4 75,
ulus-devlet 74, 199, 315, 331, 479, 492
3 44, 346, 3 5 2 ,4 1 8 ,4 5 5 ,4 7 5 , vaka araştırması 20 Winnipeg 2 9 4 , 295
477, 485 Vanatinai (1er) 4 0 1 -4 0 4 , 4 5 2 Wisner, Ben 4 8 6 , 4 8 7
ulus inşâsı 3 46, 418 varoşlaşma 238 W olf, Eric 31, 34, 177, 178, 258,
Umman 2 14, 218 varyasyon 83, 86, 87, 95, 96, 113, 2 5 9 ,4 1 5 ,4 3 1 ,4 7 4 , 489
UNDP 500 326, 351 Wood, Peter 153
Urduca 75 vatandaşlık 2 1 1 , 3 1 6 , 3 31, 4 05, Worsley, Peter 466
USAID 500 419, 4 2 4 , 478 Wright, Robert 54, 3 03, 416
Utah 386 Vayda, Andrew 32, 433
uyarlamcı stratejiler 52 veba 2 0 3 , 4 6 2 Xavante(ler) 59, 175, 2 9 1 , 3 19,
uyarlanma 22, 30-32, 43, 44, 50, Venezüella 39, 151, 163, 165, 169 399
51, 70, 78, 80, 81, 83, 84, 86, Verdery, Katerine 427 -4 2 9
87, 9 3 -1 0 9 ,1 1 3 -1 1 8 , 122, verem 493 yabancı korkusu (zenofobi) 318,
123, 125, 127, 137, 143, 145, verimlilik 154, 157, 161, 189, 350
146, 148, 150, 151, 155, 157, 2 1 1 , 2 2 5 , 2 3 5 -2 3 9 , 2 44, 2 4 5 , yabanıl arpa 154
173, 181, 1 8 6 ,1 8 8 -1 9 1 , 193, 267, 377, 457, 481, 483, 492, yabanıl buğday 154
197, 2 0 1 ,2 0 3 ,2 0 4 ,2 1 1 ,2 1 3 , 495, 496 yabanıl tahıl 154
2 1 4 , 2 17, 2 38, 2 45, 2 4 6 , 2 5 1, vergi 1 0 6 -1 1 0 ,1 2 9 , 1 7 8 ,2 1 4 , yabanıllık 24
268, 2 7 6 , 2 86, 3 15, 3 26, 338, 2 2 4 , 2 3 9 , 2 4 1 , 2 4 8 , 2 5 6 , 2 66, yağmur ormanları 6, 91, 100, 151,
354, 3 55, 374, 381, 3 83, 390, 2 8 7 ,3 8 6 ,3 8 7 , 4 0 4 , 4 0 6 ,4 1 1 , 1 6 0 ,1 7 3 ,1 7 4 , 237, 259, 473,
392, 4 5 7 , 4 6 3 , 4 8 3 , 489 416, 4 2 8 ,4 2 9 ,4 7 3 , 4 7 6 4 7 9 ,4 8 0 ,4 8 1 , 4 9 7
uyarlayıcı esneklik 89 vergilendirme 196, 367, 411 Yahudi(lik) 32, 34, 4 8 , 62, 72, 77,
uygarlık 4, 5, 24, 112, 154, 2 36, vicosinos (vicosino’lar) 495 315, 3 23, 328, 3 3 2 -3 3 5 , 4 2 0 ,
238 Vicos Projesi 4 7 0 , 4 9 5 , 5 04, 506 44 4 , 4 4 5 , 4 4 8 , 4 5 5 , 465
uygulama maliyeti ilkesi 4 4 9 Vietnam 474 yak-aç tarımı 166, 185
Uzakdoğu 241 -dili 75 Yakıt Çağı 2 4 2
uzaktan algılama (RS) 481-483 Viking(ler) 13, 80, 108-112, 114, Yalçm-Heckmann, Lâle 213
uzak tutma 3 68, 4 2 6 , 4 35, 4 6 2 128 yamyamlık 32, 350
uzmanlaşma 11, 14, 42, 99, 105, vodoo 4 6 4 yanan haç 424
1 1 0 ,1 1 2 ,1 7 1 ,1 9 0 ,1 9 1 ,1 9 7 , Vodoun (Kilisesi) 4 3 8 , 4 4 3 , 4 55, Yangtze (nehri) 416
222, 2 30, 234, 2 5 1 -2 5 3 , 268, 464, 465, 469 Yanomamö (ler)14, 32, 39, 53,
3 16, 3 47, 372, 4 1 0 -4 1 2 , 416- Volta (vadisi) 500 1 4 8 ,1 5 1 ,1 6 0 ,1 6 3 - 1 8 7 , 2 4 1 ,
418, 437 Vondal, Patricia 391 2 7 0 , 2 7 5 , 2 7 6 , 2 7 8 -2 8 0 , 315,
3 18, 3 20, 3 74, 4 0 0 ,4 1 2 ,4 1 3 ,
Ürdün 153-155, 3 33, 424 W allace, Anthony 4 4 3 , 4 4 5 , 4 6 3 , 4 2 2 , 4 3 0 , 4 9 4 , 496
üreme 5-7, 32, 33, 48, 54, 83, 84, 466 Yankee 75
8 7 ,8 9 - 9 1 ,9 3 ,1 1 3 , 1 4 1 ,1 5 0 , Waswanipi Cree(leri) 4 5 6 , 4 5 7 yapılanmış eşitsizlik 2 2 6
184, 185, 2 0 4 , 2 93, 3 20, 326, W eber, M ax 2 3 , 4 4 5 -4 4 7 , 4 5 9 yapısalcılık 33
434 W einreich, M ax 68 yapısal dilbilim 33
üretim araçları 20, 31, 2 5 6 , 2 67 , W elsh dili 77 yapısal işlevselcilik 2 8 , 43
3 3 8 , 3 5 3 ,4 3 7 W eston, Kath 278 yaratılış mitleri 318
yargıç 4 2 8 , 4 2 9 , 436 yeniden bedenlenme 18 yönetici sınıf 3 36, 337, 4 27,
yaş yenilebilir türler 149 445
-d iz isi 6 1 ,1 8 8 , 2 0 7 , 209 yenilik 49 -5 1 , 95, 96, 101, 113, Yörük(ler)188, 196, 2 0 1 , 2 1 8 -2 2 2 ,
-mertebe-si (-leri) 61, 188, 171, 2 30, 2 3 5 , 2 5 6 , 362, 390- 2 2 4 , 2 2 9 , 2 30, 2 3 2 , 2 3 3 , 2 52,
20 7 -2 0 9 , 2 3 2 ,3 1 7 3 93, 395, 4 0 3 , 4 9 5 -4 9 8 , 506 2 7 0 , 2 7 9 , 2 9 5 -2 9 8 , 3 05, 309,
-rolleri 46, 61, 78 yeniyetme(lik) 26, 33, 61 3 1 4 , 321, 3 28, 3 73, 376, 387,
yaşam biçimi, yaşam tarzı 4 , 9, 35, Yeni Zelanda 342 408, 4 2 5 , 426
4 9 , 81, 82, 91, 9 3 ,1 0 1 ,1 2 3 , yerden doğrulama 482 Yugoslavya 3 47, 418
1 2 6 ,1 3 4 ,1 4 1 ,1 4 5 , 1 7 2 ,1 7 7 , yerel bilgi 1 1 1 ,1 4 9 , 4 8 7 yumurta 71, 131, 140, 4 2 8 , 429
1 8 6 , 1 9 6 ,1 9 7 ,2 0 2 ,2 1 1 ,2 1 8 , yerel hukuk 430 Yunanlı (1ar) 326
2 2 0 , 2 2 2 , 2 3 2 , 2 5 7 , 2 6 3 , 2 65, yerleşiklik 128, 156, 161, 186, yurt 13, 76, 77, 2 2 5 , 2 5 3 , 254,
2 8 6 , 3 10, 3 1 3 , 3 27, 330, 339, 197, 223, 232 2 9 2 , 3 48, 4 0 6 , 4 2 4 , 485
4 0 6 , 4 1 1 ,4 1 8 , 4 4 7 ,4 6 4 , 4 71, yerli 1 2 ,1 5 , 24, 39, 56-58, 68, yurtseverlik 318, 328
4 78, 495 70-72, 7 7 ,1 0 0 ,1 0 1 , 1 0 6 ,1 0 7 , yutak 63, 65
yaşam kalitesi 116, 134, 146, 184, 1 1 9 ,1 2 1 ,1 2 4 ,1 2 8 ,1 3 9 ,1 4 2 - yüksek teknoloji toplumu
492 1 4 5 ,1 5 1 -1 5 3 ,1 7 2 - 1 7 6 ,1 7 8 , 251
yatay göç 194, 196, 2 1 2 , 2 3 0 220, 300, 3 27, 3 2 9-331, 341,
yatay göçebelik 212 3 42, 371, 3 85, 398, 4 0 3 , 4 3 0 , Zagros (dağları) 154, 2 1 2 , 2 21,
yaygın tarım 98 431, 446, 447, 453, 463, 479, 232
yayla 195, 1 9 6 ,2 1 2 ,2 1 3 ,2 1 9 , 4 8 1 -4 8 3 , 4 8 7 , 4 9 4 , 504 Zaire 6, 105, 120, 121, 158, 3 06,
2 2 0 , 2 2 2 , 2 2 3 , 3 73, 3 77, 4 46, Yerli Amerikalı(lar) 56, 101, 106, 408
458 385 zaman gaspı 428
yaylacı(lık) 195, 2 1 2 , 230 yerli halklar 15, 106, 107, 118, zaman tahsisi 38, 4 4
yaylım sürüleri 204 1 3 9 ,1 4 4 ,1 7 3 ,1 7 5 , 4 3 1 , 504 zaman vergisi 4 2 8 , 429
yaz otlakları 196, 2 2 4 , 232 yerme 4 2 4 , 435 Zambiya 4 8 0
Yel, Ali M urat 35 Yeşil Devrim 2 5 0 , 253 zanaatkâr(lar) 109, 2 1 7 , 2 4 1 , 2 67,
Yeleyamba Konseyi 403 yoğun arazi kullanımı 235 464
Yemenli(ler) 326 yoğun tarım, yoğun çiftçilik 98, zar (kültü) 455
yeni dalga feministler 324 99, 1 0 9 ,1 1 4 ,1 1 5 ,1 2 3 ,1 5 0 , zatürree 462
Yeni Delhi 112 1 5 1 ,1 5 7 - 1 5 9 ,1 6 1 ,1 8 9 ,1 9 1 , zebu 102, 193, 205
yeniden dağıtım 2 8 8 , 3 57, 382, 192, 2 3 2 , 2 3 4 , 2 3 5 -2 4 6 , 249, Zenci(ler) 2 6 5 , 486
3 8 6 ,3 8 7 ,3 9 5 , 4 1 4 ,4 1 7 , 4 1 8 , 25 3 , 2 5 5 , 2 6 7 , 4 1 6 , 4 1 7 , 4 37, zılgıt çekme 216
428, 4 3 7 , 4 5 8 , 459 500-503 Zimbabve 119
yeniden üretim 121, 159 yoğunlaşma 2 8 , 109, 110, 112, Zina 1 6 9 ,1 8 4
Yeni Dünya 4 , 2 1 , 39, 72, 126, 23 8 , 2 3 9 -2 4 2 , 2 4 4 , 2 4 5 , 250, zombi 4 6 5
1 5 1 ,1 5 2 , 2 4 1 , 3 27, 4 6 4 25 2 , 267, 268, 418, 487, 497 zorla yer değiştirme 486
Yeni Gine yoğunlaştırma ritleri 4 5 0 , 4 6 9 zorla yerleştirme 2 1 5 , 2 2 0
-kabileleri 172, 4 3 2 yorumcu (paradigma) 22, 26, 34, zorunlu askerlik 196
-liler 326 360, 493 zorunlu göç 145, 213
Yeni Kadın Grubu 324 Yomut (Türkmenleri) 10, 53, 328, Zuku(lar) 306
Yeni Taş Devri 2 4 , 151 406 Zuni(ler) 26
Bizi diğer türlerden ayırt eden insan davranışının çeşitli yönlerini anlayabilmemiz ve kendi
toplumlumuzu daha iyi tanıyabilmemiz, bizim de diğer canlı türlerini etkileyen aynı kuvvetlere
tabi olduğumuzu kabul etmemize ve dünya halklarının yaşam tarzlarındaki çeşitliliği tam
anlamıyla kavrayabilmemize bağlıdır. İnsanı ve insanın doğayla ve zamanla ilişkisini ele alan
antropoloji bilimi, bu anlamda, geçmişimizi çözümleyip geleceğimizi öngörmemize olanak
sağlayacak temel disiplinlerden biridir.

Bu kitap, en az geçim stratejileri ve İktisadî uygulamalar kadar öneme sahip olan dinsel ve
siyasal inanç ve uygulamaları, hatta akrabalık sistemlerini bir bütün içinde ele alarak, modern
dünyada insan uyarlanmasını anlamaya dair bir başlangıç sunuyor.

Antropolojinin yeni gelişmekte olan bir bilim olduğu Türkiye’de, Türkçe yazılmış orijinal metin
sayısı çok az olduğu gibi, çeviri metinler de son derece sınırlı. Dünyada antropolojiye giriş
kitabı olarak temel öneme sahip 21. Yüzyılda Kültürel Antropoloji, Türk okuru için özellikle
önemli; çünkü kitabın yazarı Daniel Bates, önemli bir antropolog olmanın yanı sıra, Türkiye’yi
çok yalcından tanıyan bir bilim adamı ve ilk olarak 1959 ’da geldiği Türkiye’de aralıklarla
bulunmuş ve birçok alan çalışması yapmış bir araştırmacı.

Yazar Daniel Bates tarafından güncellenerek Türkiye’ye uyarlanan ve çevirisi antropolog Suavi
Aydın başkanlığında bir grup antropolog tarafından gerçekleştirilen bu çalışmanın, Türkiye’de
bu alandaki akademik okuma kitabı eksikliğinin giderilmesine katkı sağlayacağına inanıyoruz.

Fırat Üniversitesi Merkez Kütüphanesi

*0 0 9 6 6 7 3 *
255.07.02.01.06.00/10/0096673
306/B273Y

00
—•
«M TM *
<
(D
ISBN 978-605-399-124-3

K a p a k : E t n İk g İ y s İ le r İ İle L a p o n ç o c u k la r '
FO TO ĞRAF: G E O R G E B A T E S

İSTANBUL BİLGİ ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI

 Bizi diğer türlerden ayırt eden insan davranışının çeşitli yönlerini anlayabilmemiz ve kendi
toplumumuzu daha iyi tanıyabilmemiz, bizim de diğer canlı türlerini etkileyen aynı kuvvetlere
tabi olduğumuzu kabul etmemize ve dünya halklarının yaşam tarzlarındaki çeşitliliği tam
anlamıyla kavrayabilmemize bağlıdır. İnsanı ve insanın doğayla ve zamanla ilişkisini ele alan
antropoloji bilimi, bu anlamda, geçmişimizi çözümleyip geleceğimizi öngörmemize olanak
sağlayacak temel disiplinlerden biridir.

Bu kitap, en az geçim stratejileri ve İktisadî uygulamalar kadar öneme sahip olan dinsel ve
siyasal inanç ve uygulamaları, hatta akrabalık sistemlerini bir bütün içinde ele alarak, modern
dünyada insan uyarlanmasını anlamaya dair bir başlangıç sunuyor.

Antropolojinin yeni gelişmekte olan bir bilim olduğu Türkiye’de, Türkçe yazılmış orijinal metin
sayısı çok az olduğu gibi, çeviri metinler de son derece sınırlı. Dünyada antropolojiye giriş
kitabı olarak temel öneme sahip 21. Yüzyılda Kültürel Antropoloji, Türk okuru için özellikle
önemli; çünkü kitabın yazarı Daniel Bates, önemli bir antropolog olmanın yanı sıra, Türkiye’yi
çok yakından tanıyan bir bilim adamı ve ilk olarak 1959 ’da geldiği Türkiye’de aralıklarla
bulunmuş ve birçok alan çalışması yapmış bir araştırmacı.

Yazar Daniel Bates tarafından güncellenerek Türkiye’ye uyarlanan ve çevirisi antropolog Suavi
Aydın başkanlığında bir grup antropolog tarafından gerçekleştirilen bu çalışmanın, Türkiye’de
bu alandaki akademik okuma kitabı eksikliğinin giderilmesine katkı sağlayacağına inanıyoruz.

Fırat Üniversitesi Merkez Kütüphanesi

*0 0 9 6 6 7 3 *
255.07.02.01.06,00/10/0096673
306/B273Y

5
«r
■■■•
<
CO
ISBN 978-605-399-124-3
CO

oor
Ot Ka p a k : E t n İk g îy s İle r İ île L a p o n ç o c u k la r i
FO TO Ğ RA F: G E O R S E BA TES
ÜJKLi
f i l
İSTANBUL BİLGİ ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI

CO!