GLAVA PRVA

ZATROVANI KRAJOLIK: ETNIČKA PRIPADNOST I

NACIONALIZAM U 19. VEKU

Savremena istorija rođena je u 19. veku, zamišljena i

razvijana kao i n s t r u m e n t evropskog nacionalizma. Kao
oružje nacionalističke ideologije, istorija evropskih naro-
da bila je vrlo uspešna, ali je naše shvatanje prošlosti pre-
tvorila u stovarište toksičnog otpada, p r e p u n o g otrovnog
etničkog nacionalizma, koji je d u b o k o zatrovao svest lju-
di. Raščišćavanje ovog otpada najveći je izazov sa kojim
se današnji istoričari suočavaju.
Prava istorija naroda koji su naseljavali Evropu na po-
četku srednjeg veka ne počinje u šestom nego u 18. veku.
O v i m se ne poriče da su ljudi koji su živeli u dalekoj
prošlosti imali osećanje pripadnosti n a r o d u ili kolektiv-
ni identitet. No, poslednja dva veka intelektualnog delo-
vanja i političkih suočavanja tako su temeljno promenili
način na koji razmišljamo o d r u š t v e n i m i političkim gru-
p a m a da ne m o ž e m o da se zavaravamo da smo u stanju
da d a m o „objektivan" sud o d r u š t v e n i m kategorijama na
početku srednjeg veka, neopterećen ovom novijom proš-
lošću. Ne s a m o da je etnički nacionalizam, onako kako
ga danas shvatamo, u izvesnom smislu izum novijeg pe-
rioda nego su, kako ćemo videti, i sama oruđa analize ko-

10
10
jima se služimo za n a u č n a objašnjenja istorije smišljena
1 usavršena u široj klimi nacionalizma i zaokupljenosti
nacionalizmom. Savremene m e t o d e istraživanja i pisa-
nja istorije n e samo da nisu neutralni i n s t r u m e n t i nauke,
nego su razvijeni upravo zato da bi se p o t p o m o g l i nacio-
nalistički ciljevi. Budući da su i objekt i m e t o d a istraživa-
nja sumnjivi, pošteno je da na s a m o m početku p r i z n a m o
subjektivnu prirodu našeg istraživanja k r a t k i m u v i d o m u
proces koji je doveo do njihovog pronalaska.

| ETNIČKI NACIONALIZAM I DOBA REVOLUCIJE

Priča о pojavi nacionalizma u 18. i na početku 19. veka

ispričana je bezbroj puta. Nacije-države današnjice, zasno-
vane na etničkim principima, opisivane su kao „zamišlje-
ne zajednice" koje su nastale zahvaljujući pregalaštvu inte-
lektualaca i političara 19. veka koji su ranije romantične,
nacionalne tradicije pretočili u političke programe. 8 Zais-
ta, cela poplava knjiga i tekstova - nekih naučnih, drugih
namenjenih široj publici - tvrdi da su mnoge „vekovne
tradicije", od nacionalnih identiteta do škotskog tartana,
skorašnje i cinične izmišljotine političara ili preduzima-
ča. Ima dosta istine u ovim tvrdnjama, pre svega zato što
one ukazuju na odlučujuću ulogu koju su u skorijoj pro-
šlosti pojedinci i grupe odigrali u izgradnji navodno drev-
nih ideologija. Međutim, bilo bi apsurdno sugerisati da se

8. Benedict Anderson, Imagined Communities: Rejlections on the Origin and Spread ofNation-
alism, London, 1983. (Benedikt Anderson, Nacija: zamišljena zajednica, Plato, Beograd, 1998 J
ove zajednice, zato što su u izvesnom smislu „imaginar-
ne", moraju odbaciti ili omalovažiti, ili da se implicira da
je „na neki način imaginarno" sinonim za „izmišljeno" ili
„beznačajno". Najpre, iako se za specifične oblike etnički
zasnovanih nacija-država današnjice možda zaista može
reći da su nastale zaslugom romantičara i nacionalista 19.
veka, to ne znači da u prošlosti nisu postojali drugačiji obli-
ci u kojima su se nacije zamišljale - oblici isto toliko snažni,
iako sasvim različiti od onih u savremenom svetu. Učeni
ljudi 19. veka, političari i pesnici, nisu jednostavno izmislili
prošlost; oni su bili inspirisani već postojećim tradicijama,
pisanim izvorima, legendama i verovanjima, čak i kada su
ih koristili na nove načine da bi „skovali" političko jedin-
stvo ili se izborili za autonomiju. Drugo, čak iako su ove
zajednice u izvesnom smislu imaginarne, one su vrlo real-
ne i vrlo jake: svi važni istorijski fenomeni su u izvesnom
smislu psihološki, a oni mentalni - od verskog ekstremi-
zma do političke ideologije - verovatno su usmrtili više lju-
di nego bilo koja druga pojava, sa izuzetkom „crne smrti".
Specifični proces koji je vodio do rađanja nacionali-
zma kao snažne političke ideologije varirao je od regio-
na do regiona u Evropi i izvan nje. U regionima koji nisu
bili politički organizovani, kao Nemačka, nacionalizam je
obezbedio ideologiju za stvaranje i jačanje državne vla-
sti. U velikim državama, kao što su Francuska i Velika
Britanija, vlade i ideologije n e m i l o s r d n o su gušile jezike
manjina, njihove kulturne tradicije i različita sećanja na
prošlost, a sve u ime jedinstvene nacionalne istorije i ho-
mogenog jezika i kulture, za koje se moglo tvrditi da sežu

29
 daleko u prošlost. U polietničkim imperijama, kao što su
bile otomanska ili habzburška, pojedinci koji su sebe sma-
trali pripadnicima ugnjetavanih manjina koristili su na-
cionalizam da bi se pozivali na pravo ne samo na odvoje-
ni kulturni identitet nego i na političku autonomiju.
Prilično uobičajena verzija metode kojom ideologija
nacionalizma pospešuje jačanje pokreta za nezavisnost,
posebno u istočnoj i centralnoj Evropi, pretpostavlja posto-
janje tri faze u procesu stvaranja ovih zamišljenih zajednica. 9
One obuhvataju, najpre, proučavanje jezika, kulture i istori-
je dotičnog naroda koje sprovodi mala grupa „probuđenih"
intelektualaca; potom grupa „patriota" prenosi i širi ideje
ovih naučnika u društvu; i konačno, faza u kojoj nacionalni
pokret dostiže svoju kulminaciju među masama. 1 0 S man-
jim varijacijama, ovaj proces možemo pratiti od 18. veka u
Nemačkoj, preko većeg dela Otomanskog, Habzburškog i
Ruskog carstva u 19. veku i, na kraju, do kolonijalne i post-
kolonijalne Azije, Afrike i obe Amerike u 20. veku.
Većina onih koji proučavaju nacionalizam neće ospora-
vati ovaj opšti opis procesa nacionalnog buđenja i politiza-
cije. Međutim, ono što izaziva žestoku raspravu je pitanje
da li „probuđeni" intelektualci samo potvrđuju da postoji
potlačeni narod, ili ovi intelektualci izmišljaju narod koji

9. Miroslav H r o c h , "Die Vorkdmpfer der nationalen Bewegung bei den kleinen Volkern Eu-
ropas: Eine vergleichetide Analyse zur gesellschaftlichen Schichtung der patriotischen Grup-
peri' (Prvi borci nacionalne migracije malih naroda Evrope: uporedna analiza društvenih slo-
jeva patriotskih grupa), Ada Universitatis C.arolinae Philosophica et Historica Monographica
XXIV, Prague, 1968

10. Vidi r e z i m e iz knjige Iva Banca, 'ЈЋе National Question in Yugoslavia: Origin, History,
Politics, Ithaca, NY, 1984, str. 28 (Ivo Banac, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji, Globus, Za-
greb, 1988.)

30
proučavaju. Hrvatski istoričar Ivo Banjac, na primer, razli-
kuje se od većine drugih tvrdnjom da „ideologija, da bi se
prihvatila, m o r a da proističe iz stvarnosti. Nacionalizam
može da pokuša da se obračuna sa uslovima potčinjenos-
ti svoje grupe, ali ne može veštački da stvori te uslove".' 1
D o izvesnog stepena sigurno je u pravu: ako pojedinci
nisu izloženi ugnjetavanju i diskriminaciji, obećanja da će
se takvo stanje popraviti verovatno ne bi mogla da imaju
nekog efekta. Međutim, ako je shvatimo na drugačiji način,
ovakva formulacija potencijalno je opasna: ona implicira
da grupe - potencijalne nacije kao takve - postoje čak i
pre nego što ih intelektualci prepoznaju, da se uslovi pot-
činjavanja odnose na datu grupu, i d a j e nacionalizam pra-
vi lek za ovakva stanja. D r u g i m rečima, dok nacionalizam
možda ne stvara uslove, on sigurno može da stvori i pro-
izvede samu naciju. U 19. veku, p o d uticajem revolucija i
romantizma, i sa očigledno neuspešnim starim aristokrat-
skim poretkom na političkoj sceni, intelektualci i političa-
ri stvorili su nove nacije, nacije koje su p o t o m projektovali
u daleku prošlost, na početak srednjeg veka.
Intelektualni kontekst u kojem je nastao savremeni naci-
onalizam bila je fascinacija evropske naučne elite starim sve-
tom, posebno u Francuskoj i Nemačkoj. Upravo je fascina-
cija klasičnom kulturom i civilizacijom - posebno negovana
u Holandiji, a zatim i u Francuskoj i na nemačkim univer-
zitetima kao što je Gdttingen - postavila scenu za radikalni
obrt u doživljavanju predstave o sebi i svom identitetu, bri-
šući vekove vrlo različitih društvenih identiteta.

11. Ibid, str. 29

10
| GRUPNI IDENTITET PRE NACIONALIZMA

Sredinom srednjeg veka i na početku renesanse, „na-

cija" je - zajedno sa verom, r o d o m , vlastelinskom vlašću
i d r u š t v e n i m slojem - obezbeđivala jedan u nizu uobiča-
jenih načina na koji su se politički aktivne elite identifi-
kovale i organizovale u zajedničkom delovanju. M e đ u -
tim, osećanje pripadnosti jednoj naciji nije bilo najvažni-
ji element ovih saveza, niti je zajednički nacionalni iden-
titet ujedinjavao one gore i one dole, gospodara i selja-
ka, u osećanju da sačinjavaju jedinstvenu interesnu za-
jednicu. Intelektualci i društvene elite bili su čak i m a -
nje skloni da traže korene sopstvene identifikacije pro-
jektovanjem svojih nacionalnih identiteta u davnu proš-
lost iz perioda seoba. U o n o m stepenu u kojem su u da-
lekoj prošlosti tragali za p o s t o j a n j e m zajedničkog intere-
sa, oni su se radije svesno identifikovali sa r i m s k i m druš-
tvom i k u l t u r o m .
Postepeno su, m e đ u t i m , od renesense naovamo, ev-
ropski intelektualci u Francuskoj, Nemačkoj i istočnoj Ev-
ropi počeli da se identifikuju sa žrtvama rimske imperija-
lističke ekspanzije, Galima, G e r m a n i m a ili Slovenima.
Ova transformacija identiteta odvijala se u političkom
kontekstu koji je određivao pravac u k o m e će one krenu-
ti. U renesansnoj Francuskoj, koja je imala izuzetno dug
kontinuitet svoje monarhije, realno postojanje države ni-
kada nije došlo u pitanje, ali o n o što jeste, bilo je postoja-
nje jednog jedinog francuskog naroda. U Nemačkoj, od
devetog veka pa nadalje, pisci su, s vremena na vreme, go-

32
vorili o n e m a č k o m n a r o d u ali, s obzirom da nije postoja-
la jedinstvena germanska država, identifikacija german-
ske k u l t u r n e tradicije nije n u ž n o zahtevala i odgovaraju-
ću političku tradiciju. U d r u g i m p o d r u č j i m a , kao što je
Poljska, „nacionalna" svest smatrala se isključivim pra-
vom aristokratije koja je osećala malu solidarnost, ako
je uopšte i osećala, sa seljacima koji su obrađivali njena
imanja.
Francuske teze koje se o d n o s e na identitet Francuza,
razvile su se u kontekstu kraljevskog apsolutizma i ari-
stokratske ili n a r o d n e opozicije. Rasprava o vladarskom
pravu odvijala se između s a m o g kralja i plemstva ili pr-
vog staleža. I kralj i plemstvo zasnivali su svoja prava na
tvrdnji da je od v r e m e n a Julija Cezara građanstvo ili tre-
ći stalež rase robova - to jest, p o t o m c i p o b e đ e n i h Gala
koji su izgubili svoju slobodu - ponižena populacija koja
nije imala prava na političko samoopredeljenje. Ovakva
karakterizacija zasnivala se na još starijoj tradiciji koja
se razvila u s r e d n j e m veku, a koja je ropstvo opravdava-
la n i z o m intelektualnih konstrukcija kojima su se selja-
ci svodili na nasleđeni i gotovo n e h u m a n i status. 12 Ari-
stokratija, za razliku od njih, nije bila galskog porekla.
Oni su, naprotiv, bili p o t o m c i Franaka, to jest „slobod-
nih" ratnika koji su stigli d o Galije, pobedili, i iz nje pro-
terali rimske gospodare i utemeljili svoju vlast. Ovakve
tvrdnje zasnivale su se na zamisli rimskog istoričara Kor-
nelija Tacita iz prvog veka, koji je slavio i uzdizao slobod-

12. Paul F r e e d m a n , Images of the Medieval Peasant (Predstave o srednjovekovnom seljaku),

Stanford, 1999.

33
 ne G e r m a n e , upoređujući ih sa Rimljanima svog vremena.
Ovakve tvrdnje takođe su zahtevale p o d r o b n o čitanje
radova Grigorija Turskog i drugih ranih srednjovekovnih
izvora, kako bi se naglasio slobodan germanski identitet
francuske nacije, nation fran^aise.
Ko je zaista imao prava da vlada - aristokratija kao ko-
lektivitet ili kralj - bila je osnovna tema spora. Godine
1588. kraljevski propagandista Gui de Coquille otišao je
tako daleko da je tvrdio da je Hugh Capet, osnivač kra-
ljevske loze od koje su poticali svi francuski kraljevi, pore-
klom Saksonac. Ovo saksonsko-germansko poreklo zna-
čilo je da je njegov kraljevski p o t o m a k zaista pravi Fran-
cuz, vrai Frangais.13 U 18. veku, aristokrate kao Luis de
Saint-Simon, Fran^ois de Salignac de Fenelon i Henri de
Boulainvilliers, bili su saglasni da je populacija Gala na
kraju starog veka bila, u suštini, rasa robova. U p e t o m
veku, slobodni franački ratnici vladali su Galijom na
osnovu svojih prava kao osvajača. 14 Samo oni i njihovi
potomci - plemstvo - bili su pravi Francuzi. Kralj, dakle,
m o r a da deli vlast sa njima, kao što je bilo u v r e m e Karla
Velikog.
Analogna tradicija razvila se u Poljskoj, gde su elite
pokušale da negiraju svoje slovensko poreklo. Već negde
sredinom 16. veka, poljski hroničari su tvrdili da se poljska

13. Mireille Schmidt-Chazan, "Les origines germaniques d'Hughes Capet dans

l ' h i s t o r i o g r a p h i c Irancaise d u Хе au X V I e siecle" ( G e r m a n s k o poreklo H u g a Kapeta u f r a n -
c u s k o j istoriografiji 10. i 11. veka), iz Religion et eultnre autour de lan mil: Royaume capeti-
en et Lotharingie, izd. D o m i n i q u e I o g n a - P r a t a i J e a n - C h a r l e s Picarda, Pariz, 1990, str. 231-
344, p o s e b n o str. 240.

14. P r e m a r i m s k o m pravu, ,,u pitanju p o s e d a , o k u p a c i j a važi k a o p r a v n a osnova", H e n r i

Pirrene, Povijest Evrope, O d s e o b e n a r o d a d o XVI stoljeća, str. 13. ( p r i m . prev.)

34
 elita m o r a identifikovati sa Sarmatima, drevnim stepskim
plemenom koje p o m i n j u grčki i rimski etnografi, a ne sa
slovenskim seljacima. 15 D o 17. veka, teze o sarmatskom
poreklu postale su sredstvo koje je eliti szlachta poslužilo
da se etnički odvoji od niže društvene klase. 16

| REVOLUCIONARNI NACIONALIZAM

Francuska revolucija p r o m e n i l a je i sve i ništa u ovoj

viziji prošlosti. Posebno u Francuskoj, p o p u l a r n a propa-
ganda revolucionarnog perioda prihvatila je ovu dvo-
stranu s h e m u o Francima i Galima, samo je obrnula nje-
n o značenje. U svom uticajnom pamfletu o trećem sta-
ležu, teoretičar francuske revolucije, Abbe Sieyes, potvr-
đuje g e r m a n s k o poreklo plemstva, ali tvrdi đa ga upra-
vo takvo poreklo čini stranim, osvajačkim e l e m e n t o m u
Francuskoj. Pravi francuski narod, p o t o m c i Gala, dugo
je t r p e o tuđinski jaram, najpre p o d Rimljanima, a p o t o m
p o d Francima. Kucnuo je čas da se ova strana rasa povu-
če u š u m e Frankonije i vrati Francusku trećem staležu,
j e d i n o m istinskom n a r o d u .
Međutim, ovaj nacionalni poziv bio je u suprotnosti
sa zvaničnom revolucionarnom ideologijom koja je, iako
je proklamovala nezavisnost i suverenitet svakog naro-
da, poricala da se „narod" može definisati jezikom, et-

15. Npr. Martin Cromer, De orig'me et rebus gestus polononim, 1555.

16. Florin Curta, The klaking of the Slavs: History and Archeology of the Lower Danube
Region, ca. 500-700 AD (Razvoj Slavena: istorija i arheologija Podunavlja, oko 500 - 700.
god. n.e)

10
 ničkom pripadnošću ili poreklom. O n o što se tražilo, bila
je spremnost da se podrže zajednički a ne pojedinačni in-
teresi, i prihvate proklamovane slobode i zakoni republi-
ke.17 Ipak, u praksi se i dalje podrazumevala pretpostavka
da zajednička kulturna tradicija, pre svega ona oličena u
francuskom jeziku, definiše f r a n c u s k u naciju.
Prethodnici germanskog nacionalizma, Johann Gott-
fried Herder i getingenški istoričari, takode su se inspiri-
sali Tacitovim mitom, ali prvenstveno u kontekstu lingvi-
stičkog, kulturnog jedinstva, koje nije ni pretpostavljalo ni
zahtevalo političko jedinstvo. O d otkrića Tacitove Germa-
nije krajem 15. veka, istoričari su bili fascinirani slikom slo-
bodnog, čistokrvnog germanskog naroda. O d Germania il-
lustrata Conrada Celtisa (1491) do Epitome rerum Germa-
nicarum Jacoba Wimplelinga i Proverbia Germanica Hein-
richa Bebela i drugih dela, pisci su tragali za germanskim
jedinstvom i istorijom. Međutim, ovo jedinstvo ostalo je či-
sto kulturološko a ne političko. Regioni u kojima se govo-
rio germanski nikada nisu bili ujedinjeni u jedno, kultu-
rološki homogeno, kraljevstvo. Čak je i u srednjem veku
Sveto rimsko carstvo uvek obuhvatalo važne slovenske i ro-
manske regione. Štaviše, duboke podele do kojih je dovela
reformacija i pogubnost Tridesetogodišnjeg rata, doveli su
do toga da političko i društveno jedinstvo ostanu bez bilo
kakve kulturne perspektive sve do 19. veka. 18

17. E. J. H o b s b a w m , Nations and Nationalism since 1780, Cambridge, 1995. (Erik

H o b s b a u m , Nacije i nacionalizam od 1780. godine, Filip Višnjić, B e o g r a d , 1996.)

18. O v a j rezime uglavnom se zasniva na delu Ottoa W. Johnstona, The Myth oj a Nation: Litera-
ture and Politics in Prussia Vnder Napoleon (Mit o naciji: književnost i politika u Prusiji pod Na-
poleononi), Columbia, SC, 1989. i na Johnston, Der deutsche Nationalmythos. Ursprungeinespo-
litischen Programms (Nemački nacionalni mit. Nastanak političkog programa), Stuttgart, 1990.

36
 Ipak, u n u t a r ovog k u l t u r n o g nacionalizma, pojavila
su se izvesna tipična obeležja koja će, kada se politizu-
ju, postati strahovito m o ć n o o r u đ e političke mobilizaci-
je. O n a su propagirala verovanje da je germanska „naci-
ja" postojala već u p r v o m veku, kada je A r m i n i j e pobe-
dio rimskog generala Vara i desetkovao njegovu armiju u
Teutoburškoj šumi, devete godine nove ere. Ovi kulturo-
loški nacionalisti takođe su uzdizali germanski jezik, koji
su videli kao oličenje g e r m a n s k o g identiteta i naglašava-
li važnost obrazovanja kao sredstva da se nastavi i ojača
poštovanje prema nasleđu.
Ne bi se moglo reći da je ovo verovanje u postojanje
germanske „nacije" p o d r a z u m e v a l o političku misiju, p o -
sebno ne osvajačku. Ne postoji jači dokaz o t o m e da u
H e r d e r o v o m razmišljanju nije postojala takva politič-
ka dimenzija od njegove ideje da ne samo N e m c i nego,
u stvari, svaka nacionalnost ima pravo na sopstveni ra-
zvoj u skladu sa sopstvenim d u h o m . Njegovo oduševlje-
nje Slovenima bilo je m o ž d a i veće od onog koji je poka-
zivao p r e m a N e m c i m a , tako d a j e apelovao na Slovene da
zamene „latinsko-germansku kulturu koja je n a zalasku"
svojom, slovenskom. „Nacionalizam" Herdera i getinge-
skog k r u g a ostao je kulturološki, a ne politički čin.
N e m a č k i politički nacionalizam pojavio se, prilično
kolebljivo, t o k o m Napoleonovog doba kao reakcija na
francuske p o b e d e n a d P r u s k o m i okupaciju Rajnske ob-
lasti. Glavna snaga koja je stajala iza f o r m i r a n j a n a r o d -
nog otpora protiv Francuza, što će kasnije dovesti d o for-
miranja buntovničkog d u h a u narodu, bio je Freiherr

10
 v o m Stein, pruski ministar (1804-1808). 1 9 O n je apelo-
vao na pesnike i pisce da doprinesu stvaranju slike ujedi-
njene n e m a č k e nacije kada Francuzi b u d u proterani. Ge-
ografski oblik ove nemačke nacije bio je, naravno, neo-
dređen: na teritoriji nekadašnjeg Svetog rimskog carstva,
svega oko 25 odsto ljudi govorilo je germanski. Pruska
je bila kraljevstvo u kojem se, uz nemački, govorilo još
n a j m a n j e šest jezika, m e đ u kojima poljski, litvanski, luži-
čki i estonski, dok je većina pripadnika inteligencije go-
vorila francuski. 2 0 Regioni u kojima se govorio n e m a č k i
bili su podeljeni ne samo političkim nego i dijalekatskim
razlikama, verom i istorijom animoziteta koji su datira-
li od v r e m e n a Tridesetogodišnjeg rata. Štaviše, čak je i
kralj Pruske bio oprezan p r e m a bilo kojem m a s o v n o m
pokretu koji bi uključivao edukacijsku ili političku ulo-
gu naroda.
Zato javni poziv pisaca, r e c i m o Friedricha Gottlieba
Klopstocka, H e r d e r a i G o t t h o l d a E p h r a i m a Lessinga na
k u l t u r n o jedinstvo u p o č e t k u nije nailazio na politički
odziv. N e m a č k i prinčevi nisu pokazivali interes za za-

19. H e i n r i c h Friedrich Karl v o n Stein, p r u s k i političar. U d o g o v o r u sa E n g l e s k o m i Aus-

t r i j o m s p r e m a o se da d i g n e u s t a n a k u s e v e r n o j N e m a č k o j , Rajnskoj oblasti i Vestfaliji. Na-
p o k o n je s a z n a o za njegove n a m e r e pa je Stein m o r a o d a p o t r a ž i utočište u Austriji, a 1812.
s t u p i o je u službu A l e k s a n d r a I, r u s k o g cara. Posle N a p o l e o n o v o g p o r a z a bio je prisiljen n a
ostavku. Učestvovao je na B e r l i n s k o m k o n g r e s u k a o r u s k i savetnik. ( p r i m . prev.)

20. Citat iz knjige Carla R. Popera, Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji, t o m II, BIGZ, Be-
o g r a d 1993, p r e v o d sa engleskog B r a n i m i r Gligorić: „Kada je nacionalizam oživljen pre sto
g o d i n a , bilo je to u j e d n o j o d najizmešanijih o d svih izmešanih oblasti Evrope, u N e m a č k o j i
p o s e b n o u Pruskoj, s n j e n o m , u g l a v n o m , slovenskom populacijom". Nije d o v o l j n o p o z n a t o da
s a m o vek pre toga Pruska, s n j e n i m p r e v a s h o d n o slovenskim stanovništvom, uopšte nije s m a -
t r a n a n e m a č k o m d r ž a v o m ; iako su njeni kraljevi, k a o prinčevi od Bradenburga ili „elektori"
(izborni kneževi) n e m a č k o g carstva, s m a t r a n i n e m a č k i m prinčevima. Na Bečkom kongresu,
P r u s k a je registrovana k a o „slovensko kraljevstvo"; g o d i n e 1830. Hegel još govori o Brande-
n b u r g u i M e k l e n b u r g u k a o da su nastanjeni „ g e r m a n i z o v a n i m Slovenima". (prim. prev.)

38
jedničku političku akciju, a srednja klasa nije imala ni
političkog interesa ni plan. Varnhagen von Ense, obra-
zovani P r u s iz više klase, ne seća se nikakve patriotske
zabrinutosti, kada je 1806. g o d i n e kralj napustio Ber-
lin, posle katastrofalnog p o r a z a koji je m u je N a p o k -
on zadao u bici kod Jene. N j e m u i ostalima iz njegovog
o k r u ž e n j a bilo je žao što se to dogodilo, ali „jednostav-
n o nisu mogli da osete nikakav dublji politički žar koji
bi ih naveo da se p o s e b n o zainteresuju za d n e v n e poli-
tičke izveštaje i zvanična obaveštenja". 21 Naprotiv, m n o g i
n e m a č k i intelektualci koji su pokazivali interes za poli-
tiku bili su liberali, i sa o p t i m i z m o m su pozdravljali Na-
poleonove pobede.
O n o m a l o podrške za politizaciju Herderovih kul-
turnih ideala, nije dolazilo ni iz glavne struje n e m a č k i h
intelektualaca ni od p r u s k o g kralja nego od Britanaca,
koji su nastojali da izazovu n a r o d n i otpor p r e m a Fran-
cuzima n a istoku, kako bi izvršili pritisak n a Napoleona.
Britanci su se nadali da će uspeti, ako b u d u podržavali
p o b u n j e n i k e u Pruskoj da otvore „drugi Vendee" - u n u -
trašnji gerilski pokret otpora, sličan o n o m koji je isterao
rojaliste iz tog tvrdoglavog regiona Francuske. Ovaj bri-
tanski cilj poklopio se sa težnjama Freiherra v o m Steina,
koji je verovao da je junkerska klasa n e s p o s o b n a da spa-
se Prusku, i pokušavao da razvije osećanje patriotizma
m e đ u o b r a z o v a n o m i k u l t u r n o m elitom kraljevstva da bi
stvorio što efikasniji otpor Francuzima. Ovaj cilj treba-
lo je da se ostvari kroz mobilizovanje elemenata kultur-

21. J o h n s t o n . Myth of a Nation (Mit o naciji), str. 25.

39
 nih nacionalnih osećanja ranijih generacija: naglaskom
na zajednički jezik (pre nego na zajedničku versku ili po-
litičku tradiciju kojih nije ni bilo), p r o g r a m o m nacional-
n o g obrazovanja, i isticanjem mesta građanina kao veze
i z m e đ u prošlosti i b u d u ć n o s t i nacije. 22 Steinovi interesi
tako su se udenuli u interese Britanije, koja je finansirala
intelektualce s p r e m n e da spoje kulturu i politiku.
Najvažniji m e đ u ovim n e m a č k i m intelektualcima bio
je Johann Gottlieb Fichte, koji je žarko želeo da ispoli-
tizuje g e r m a n s k u kulturu, i to je uradio izjednačavajući
Rimljane iz prvog veka sa Francuzima tadašnjeg vreme-
na, a germanski otpor rimskoj ekspanziji sa s o b o m lično
i svojim n e m a č k i m savremenicima. K a m e n temeljac za
ujedinjeni nemački identitet postao je tako opis g e r m a n -
skih vrlina iz Tacitove Germanije i priča o t o m e kako je
A r m i n i j e porazio Vara i njegove legije iz Tacitovih Ana-
la. O v o je bilo sredstvo da se otkrije da je n e m a č k o je-
dinstvo postojalo i pre političkih kompleksnosti Svetog
rimskog carstva, i trebalo je da pokaže kako su se u proš-
losti G e r m a n i oduprli osvajaču čiji je jezik bio r o m a n -
ski. Kako je Fichte o p š i r n o objasnio u svojim Obraćanji-
ma nemačkom narodu, jedinstveni nemački identitet ra-
zlikovao se, n a j e d n o j strani, od Slovena koji „izgleda da
se još nisu dovoljno razvili u p o r e đ e n j u sa ostalom Evro-
p o m da bi ih bilo m o g u ć e precizno opisati", a na drugoj,
od romanizovanih n a r o d a „teutonskog porekla" 23 , to jest

22. J o h n s t o n , Myth of a Nation (Mit o naciji), str. 10

23. J o h a n n Gottlieb Fichte, Addresses to the German Nation, (Obraćanja nemačkom nar-
odu), preveli R.F. Jones i G . H . Turnbull, W e s t p o r t , CT, 1979. R e p r i n t iz 1922., izd. O p e n
C o u r t P u b C o „ L o n d o n i Chicago, IV, str. 5 2 - 5 3

40
 sa Francuzima. Nasuprot svemu ovome, centralna vred-
nost n e m a č k o g identiteta oslanjala se na geografski i je-
zični kontinuitet. Veza i z m e đ u jezika i identiteta u 19.
veku nije bila ništa novo. 24 Pre više od pola veka, f r a n c u -
ski filozof Etienne Bonnot de Condillac tvrdio je da „sva-
ki jezik izražava karakter o n o g n a r o d a koji ga govori". 25
Fichte je, m e đ u t i m , razvio svoju tradiciju na vrlo specifi-
čan i provokativan način. Kako je objasnio u svom Četvr-
tom obraćanju, samo su N e m c i od svih ,,neo-Evropljana"
ostali na originalnoj prvobitnoj teritoriji svojih predaka i
zadržali svoj originalni jezik. 26 Upravo je taj jezik ujedinio
nemački n a r o d i doveo ga u direktni kontakt sa Božjim
delom na način na koji se narodi kao što su Francuzi, koji
su usvojili latinizovani jezik, nikada ne m o g u ni nadati da
će dospeti. Razlog je bio taj što se nemački, za razliku od
romanskih jezika koji reči grade na latinskim i grčkim ko-
renima, koji su i sami nastali u dalekim p o d r u č j i m a , u ce-
losti zasniva na germanskim elementima, jer je prvobitno
stvoren da bi opisao svet naseljen G e r m a n i m a . Ovaj jezik,
dakle, bio je o d m a h lako shvatljiv i razumljiv svima koji

24. V i d i M a u r i c e O l e n d e r , The Languages of Paradise: Race, Religion and Philology in

the Nineteenth Century (Jezici raja: rasa, vera i filologija u 19. veku), Cambridge, MA,
1992.

25. E. B. d e C o n d i l l a c , Essai sur l'origine des connaissances humaines (Ogled o poreklu ljud-
skog znanja), 1746, II, I, izd. G. Le Roy, Pariz, 1947, str. 103; citirano u O l e n d e r , The Lan-
guages of Paradise, str.5. Vidi t a k o đ e H. Aarsleff, " T h e T r a d i t i o n of C o n d i l l a c : T h e P r o b l e m
of the O r i g i n of L a n g u a g e in t h e E i g h t e e n t h C e n t u r y a n d t h e D e b a t e o n t h e Berlin A c a d -
ету b e f o r e H e r d e r " ("Tradicija Condillaca: P r o b l e m p o r e k l a jezika u 18. veku i diskusija
o Berlinskoj a k a d e m i j e p r e Herdera"), u H. Aarsleff, From točke to Saussure: Essays on the
Study of Language and Intellectual History (Od Loeka do Saussurea: Ogledi o proučavanju
jezika i intelektualne istorije), L o n d o n , 1982, str. 146-209

26. Fichte, Addresses to the German Nation, vidi 313-314

10
 su govorili germanski, i dovodio ih u blisku vezu sa njiho-
vom okolinom kao i j e d n o g sa drugim.
Fichteova Obraćanja m o r a j u da se shvate u n j i h o v o m
specifičnom kontekstu: mogli bi da se nazovu „tekstovi
opstanka" čija je svrha bila da pruže n a d u i p o d r ž e ot-
p o r u kontekstu francuske okupacije, okupacije za koju
se očekivalo da će trajati g o d i n a m a . Brza propast Francu-
skog carstva okončala je i p o s e b n u potrebu da se ovakva
osećanja podstiču, ali se pokazalo da je njihov dalji život
i m a o užasne posledice.
Angažovanje intelektualaca kao što je Fichte u politič-
ke svrhe m o ž d a ne bi imalo m n o g o uticaja na ishod na-
poleonovskih ratova, ali ih je na novi način povezalo sa
svetom politike i akcije. Njihovo uključivanje u sferu p o -
litičke akcije donelo im je reputaciju, finansijsku dobit i
zvanično pokroviteljstvo. Ova m o ć n a kombinacija nije se
okončala Bečkim k o n g r e s o m o d r ž a n i m 1815. godine, na
kojem je stvorena postnapoleonovska Evropa. Stein, koji
je preuzeo vodeću ulogu u regrutovanju intelektualaca
t o k o m rata, ojačao je veze i z m e đ u naučnika i političara u
težnji za u j e d i n j e n j e m Nemačke. G o d i n e 1819. osnovao
je Društvo za stariju nemačku istoriju (Gesellschaft ftir al-
tere deutsche Geschichtskunde), čiji je moto Sanctus amor
patriae dat animum (Sveta ljubav prema otadžbini na-
dahnjuje), bio pre rezime p r o g r a m a nego obična flosku-
la. Gesellschaft je bila privatna organizacija, osnovana u
dogovoru sa p o z n a t i m intelektualcima kao što su bili Go-
ethe, Wilhelm von H u m b o l d t , braća G r i m m , Friedrich
Carl von Savigny i Karl Friedrich Eichhorn. Prilozima ra-

42
znih n e m a č k i h država i n e m a č k o g Bunda finansirao se
Gesellschaft, p o t p u n o posvećen izdavanju i objavljivanju
Monumenta Germaniae Historica ili Istorijskih spomeni-
ka Nemačke. U početku su prilozi pristizali prilično spo-
ro; n e m a č k e države nisu bile naročito voljne da daju pri-
log, a Stein je bio sklon da, iz patriotskih razloga, odbija
priloge stranaca kao što je bio ruski car. Tek v r e m e n o m ,
kako su političari shvatali da bi patriotska istorija m o -
gla da b u d e protivteža revolucionarnoj ideologiji, Stein je
dobio sredstva potrebna da nastavi svoj projekat.
Međutim, finansiranje je bilo samo jedan problem.
Drugi je bila odluka o t o m e šta su, u stvari, istorijski spo-
menici Nemačke. Ovi spomenici bili su otkriveni u skla-
du sa principima naučne, indoevropske filologije koju su
razvijali klasični filolozi u Nizozemskoj i, u skorije vre-
me, u Gottingenu.
Komparativna indoevropska (Indogermanisch) filolo-
gija nastala je 1786. godine, kada je engleski orijentalista
ser William Jones dokazao da su se sanskrit, grčki i latin-
ski jezik razvili iz istog izvora, a da gotski, keltski i staro-
persijski verovatno pripadaju istoj porodici. 2 7 Dvadeset
dve godine kasnije, nemački filolog Friedrich von Schle-
gel razvio je Jonesovo otkriće, iako je u svom delu O je-
ziku i mudrosti Indijaca (Uber die Sprache und Weisheit
der Inder) tvrdio da je sanskrit matični jezik grčkog, la-
tinskog, persijskog i n e m a č k o g jezika. Sledeća generaci-
ja lingvista, m e đ u kojima su bili nemački naučnici Franz
Bopp i Jacob G r i m m , kao i D a n a c Rasmus Rask, preuze-

27. Vidi W. B. L o c k w o o d , Indo-European Philology, L o n d o n , 1969, str. 2

43
 li su ove rane i uglavnom intuitivne sugestije, ispravili ih,
razradili m e t o d u istraživanja i srodnosti jezika, i stvori-
li novu nauku indoevropsku filologiju.28 Ovaj nagli raz-
voj nove discipline o m o g u ć i o je ne samo organizovanje
i klasifikaciju lingvističke porodice iz koje su nastali slo-
venski, germanski, helenski i romanski jezici, već takođe
i n a u č n o proučavanje najranijih oblika ovih jezika. O d
renesanse, germanski h u m a n i s t i bili su fascinirani slič-
n o s t i m a i z m e đ u savremenih germanskih jezika. Bili su
zadivljeni vezom i z m e đ u starih jezika kao što je gotička
Biblija, koju je preveo misionar biskup Ulfila u četvr-
t o m veku, a n a v o d n o je zajednica „krimskih Gota" u 16.
veku još uvek govorila prepoznatljivim g e r m a n s k i m je-
zikom. U svakom slučaju, sada je bilo m o g u ć e da se zna-
nje o evropskim jezicima postavi u m e đ u s o b n o poveza-
nu i istorijski obojenu disciplinu. Filologija - bilo tradi-
cionalna klasična koja se koncentrisala na grčke i latin-
ske tekstove ili novija g e r m a n s k a - našle su se u s a m o m
središtu metodološkog podsticaja za novi naučni p o d u -
hvat Monumenta.
P r o g r a m Steinovog Gesellschafta bio je nešto više od
običnog uređivanja i objavljivanja izvora germanske isto-
rije u Monumenta Germaniae Historica. Pre nego što su
se izvori mogli prirediti za štampu, bilo je p o t r e b n o da se
utvrdi princip za ove h r o n i k e iz prošlosti koji bi potvrdio

28. Za širi uvid u o d n o s i z m e đ u n e m a č k e filologije i n a c i o n a l i z m a vidi eseje u Nationali-

smus in Germanistik und Dichtung. Dokumentation des Germanistentages in Miinchen vom
17 - 22. Oktober 1966 (Nacionalizam u germanistici i pesništvu. Dokumentacija o Danima
germanista u Minhenu od 17 do 22 oktobra), izd. B e n n o v o n VVeise i R u d o l f Henfi, Berlin,
1967, p o s e b n o E b e r h a r d L a m m e r t , " G e r m a n i s t i k - Eine d e u t s c h e W i s s e n s c h a f t " ( " G e r m a -
nistika - n e m a č k a nauka"), str. 15-36.

44
da su one zaista izvori za n e m a č k u istoriju. To je znači-
lo definisanje Nemačke u prošlosti i polaganje prava na
tu prošlost kao i n h e r e n t n o nemačku. Naučnici koji su
se angažovali u ovom p o d u h v a t u nisu bili radikalni p o -
litički nacionalisti. Ipak, njihov rad raspirio je naciona-
lističke zahteve do neslućenih razmera. Ovi urednici su
tvrdili, da u ove spomenike spadaju svi tekstovi pisani u
ili o oblastima naseljenim stanovnicima koji su govori-
li germanski, a koji su se tu ili naselili ili vladali. Najpre,
izdavači Monumenta polagali su pravo na sve o n e obla-
sti koje su bile obuhvaćene „Svetim rimskim carstvom
g e r m a n s k o g naroda", od juga Italije d o Baltika. Takođe
su aneksirali celu franačku istoriju, uključujući hronike
i uredbe merovinških i karolinških kraljeva u regionima
Galije, danas Francuske i Belgije. P o t p u n o su prisvojili
zakone Vizigota ili zapadnih Gota, Burgundaca i Lango-
barda, g r u p a koje su govorile germanski, a koje su na-
seljavale teritorije današnje Italije i dolinu Rone. Takođe
su prisvojili grofoviju Flandriju i celu Nizozemsku isto-
čno od Šelde, jer su ova p o d r u č j a bila naseljena Frizi-
ma, koji su govorili germanski. Odlučivši da objave ra-
dove niza starih pisaca, progutali su Afrikance, kao što je
Victor Vitensis, koji je pisao o g e r m a n s k i m Vandalima u
Africi, Galo-Rimljane p o p u t Ausonija, i rimske senato-
re, kao Kasidorija i Simaha. Rezultat ovog viđenja Monu-
menta bio je definisanje N e m a č k e daleko šire nego što se
ona to ikada usudila sa Lied der Deutschen i n j e n i m zlo-
glasnim stihovima „Od Meze d o Memela, od Eča d o Bel-

45
ta" („Von der Maas bis an die Memel / Von der Etsch bis
an den Belt").
Definisanjem korpusa o n o g što je germanska istorija,
Monumenta je postavila p a r a m e t r e u n u t a r kojih će Ne-
mačka tragati za svojom prošlošću. Goti, Franci, Bur-
gundi, Vandali i drugi rani „narodi" identifikovali su se
sa n j i h o v o m k o n s t a n t n o m istorijom koja je prethodila
stvaranju srednjovekovnog Svetog rimskog carstva i
dosezala i protezala se kroz 19. vek.

| FILOLOGIJA I NACIONALIZAM

Pretpostavljeni kriterijumi za uključenje ovih „naro-

da" u Istorijske spomenike Nemačke bili su da su „ g e r m a n -
ski", to jest, da pripadaju istoj lingvističkoj porodici kao i
Nemci 19. veka. Ako su tekstovi objavljeni u Monumenti
stvorili objekat, filologija je stvorila metod. O v o se potvr-
dilo na dva načina. Najpre, indoevropska filologija dala
je nove „objektivne" kriterijume za postojanje n a r o d a u
skladu sa Herderovom i Fichteovom m i s t i č n o m lingvi-
stikom. Drugo, filologija, koja se već razvila kao o s n o v n o
o r u đ e klasičnih studija, postala je p r i m a r n o o r u đ e sred-
njovekovnih istorijskih studija, o r u đ e koje je koristila u
otkrivanju preistorije n e m a č k o g nacionalizma.
Ovo dvostruko o r u đ e n e m a č k o g nacionalizma - tek-
stovi i filološke analize - n e s a m o da su stvorili „nemač-
ku" istoriju nego su, s h o d n o tome, implicirali „celu" isto-
riju. Bilo je to gotovo izvozno pakovanje, koje se moglo

46
 lako primeniti na bilo koji k o r p u s tekstova, na bilo k o m
jeziku. Štaviše, pošto su nemački standardi „naučnog"
istorijskog proučavanja sve više dominirali n a d evrop-
skim, pa čak i američkim univerzitetima u 19. veku, stra-
ni istoričari, školovani g e r m a n s k i m seminarskim m e t o -
dama, kao i proučavanje tekstova sa ciljem da se utvrdi
njihovo originalno poreklo, poslužili su na povratku u
svoje zemlje kao ambasadori nacionalističke analize. Ra-
nije su se pokreti Herderovog tipa, kao što je bio pansla-
vizam, brzo politizovali, a n a r o d i i budući n a r o d i t o m e
su se prilagodavali sopstvenim sistemom nacionalnog
samostvaranja. To je uključivalo k o r p u s „spomenika na-
cionalne istorije" i filologe ( m n o g e obrazovane u N e m a č -
koj) koji su tumačili d r e v n o poreklo svojih nacija. Istorij-
sko obrazovanje i nacionalizam postali su jedno.
Francuska reakcija na politizaciju nemačkog učenja,
zakasnela i defanzivna, usledila je posle katastrofalnog
ishoda f r a n c u s k o - p r u s k o g rata 1870. godine. Neki su,
kao filolog Leon Gautier, otišli tako daleko da su pripi-
sivali n e m a č k u p o b e d u n j i h o v o m filološkom obrazova-
nju: „Prus se bori na isti način na koji proučava tekst,
isto tako precizno i metodično." 2 9 Rešenje je bilo, oči-
gledno, u kopiranju n e m a č k o g modela, ne s a m o osniva-
n j e m katedri za filologiju i istoriju, kojih je osnovano oko
250 i z m e đ u 1876. i 1879. godine, 3 0 već i usvajanjem filo-
loške m e t o d e u skladu sa n e m a č k o m tradicijom. Narav-

29. Citat iz knjige H o w a r d a R. Blocha, New Philology and Oki French (Nova filologija i
starofrancuski), Specuhun 65, 1990: vidi t a k o d e n j e g o v Mieux vaut jamais que tard: Ro-
mance, Philology, and Oki French Letters, 36 Representations, (1991), 6 4 - 8 6

30. Bloch, New Philology, str. 40

47
 no, Francuzi su pokušali da m e t o d u očiste od n j e n o g ne-
m a č k o g nacionalističkog karaktera, ali bili su s p r e m n i da
izbrišu s a m o prvi pridev, ne i drugi. Filologija je osta-
la o r u đ e nacionalizma. Na način koji podseća na Fich-
tea, koji je insistirao da s a m o p r i r o d n i jezik stavlja ljude
u pravi o d n o s prema svetu, francuski filolozi tvrdili su da
su književna dela srednjovekovne Francuske „autohtone
biljke, s p o n t a n o nikle na tlu otadžbine". 31 Tako se, ironič-
no, desilo da, dok je f r a n c u s k o traganje za „naučnom"
filologijom bio pokušaj bekstva o d „romantizma", „ro-
mantizam" se u suštini doživljavao kao „germanstvo"; da
bi to postigli, francuski filolozi koristili su isto o n o oru-
đe koje je koristio nemački nacionalizam. Filologija koja
je iz toga nastala, nije bila ništa m a n j a glorifikacija ro-
m a n t i z o v a n o g pogleda na srednji vek nego što je bila glo-
rifikacija francuskog samostvorenog mita o n a u č n o j eg-
zaktnosti. Tokom ovog procesa, republikansko osećanje
„građanina", nezavisno o d bilo kog istorijski opravdanog
nacionalnog jezika i kulture, bilo je o d b a č e n o u korist et-
ničkog nacionaliste.
Širom Evrope, p o g u b n i uticaji filološke m e t o d e iden-
tifikovanja n a r o d a p o m o ć u jezika bili su ogromni. 3 2 Naj-
pre, beskrajne gradacije velikih lingvističkih grupa u
Evropi usitnjene su n a u č n i m pravilima u odvojene jezi-
ke. Pošto se pisana i govorna stvarnost nisu u p o t p u n o s t i

31. Bloch, New Philology, str. 41-42: ,,La c a n s o des t r o u b a d o u r s sont des plants indigene,
nees s p o n t a n e m e n t sur le sol d e la patrie" ( " P e s m e t r u b a d u r a su d o m a ć e biljke nikle s p o n -
t a n o n a tlu otadžbine").

32. О jeziku i n a c i o n a l i z m u , vidi t a k o đ e H o b s b a w m , Nations and Nationalism, str. 51- 63,

i A n d e r s o n , Imaginal Cuimnanities (Zamišljene zajednice), Glava 5

48
 poklapale sa ovim veštačkim pravilima, „zvanični" oblici
- obično sistematizovane verzije nekog lokalnog dijalekta
često neke politički m o ć n e g r u p e ili važnog grada - izmi-
šljali su se i nametali preko državnog školskog sistema.
Kao rezultat toga, lingvističke granice postale su m n o -
go rigidnije, a cele tradicije, usmene, a u n e k i m slučajevi-
m a čak i pisane, bukvalno su nestale p o d pritiskom da se
koristi „standardni" jezik. O v o je za posledicu imalo ni-
šta m a n j e nego virtuelne, izmišljene jezike, m e d u kojima
su ne s a m o tako očigledni slučajevi kao što su ukrajinski,
bugarski, srpski, hrvatski, slovenački, litvanski, hebrejski,
norveški, irski, holandski i r u m u n s k i nego i, na suptilni-
je načine, takođe nemački i italijanski. Ne iznenađuje što
su zagovornici ovih „standardnih" jezika u početku teži-
li da ih pripišu stvarnim ili željenim političkim granica-
ma. U retkim slučajevima, cela populacija date društvene
zajednice zaista je govorila čak i favorizovani dijalekt tog
jezika. Čak i u zemlji kao što je Francuska, sa viševekov-
n o m tradicijom političkih granica, i u kojoj su se n o r m e
o pravilnoj upotrebi jezika razvijale vekovima, verovat-
n o da 1900. godine nije m n o g o više o d 50 o d s t o francu-
skog stanovništva govorilo francuski kao m a t e r n j i jezik.
Ostali su govorili varijante r o m a n s k i h jezika i dijalekata,
d o k su keltski i germanski jezici bili d o m i n a n t n i u Bre-
tanji, Alzasu i Loreni. 33 U d r u g i m slučajevima, nacional-
ni jezik govorila je sasvim o d r e đ e n a manjina, kao u Nor-
veškoj, ili su ljudi koristili različite jezike za razne svrhe i
u različitim kombinacijama u trgovini, kulturi, politici ili

33. Latiringija ( p r i m . prev.)

49
k o d kuće. Tako su se svuda pojedinci, porodice i zajed-
nice našli izolovani od „nacionalnog jezika" i p o d priti-
skom da se o d r e k n u svojih jezičkih tradicija. O v o je m o -
glo da znači m n o g o toga, od prostog usvajanja rečnika,
s t a n d a r d n o g izgovora i modifikovanih sistema sufiksa i
prefiksa, kao u slučaju stanovnika Holandije, ili odbaci-
vanje dijalekata ili starih lingvističkih tradicija, kao što
je bilo sa provansalskim jezikom na jugu Francuske. Ko-
načno, to je moglo da znači učenje jezika u d r ž a v n i m ili
od države o p u n o m o ć e n i m školama, koji je p r i p a d a o sa-
svim različitoj lingvističkoj porodici, kao što je bio slu-
čaj sa Britima i Baskijcima u Francuskoj, ili R u m u n i m a i
Slovenima u Ugarskoj.
Rezultat je bio da su ambiciozni nacionalni školski
p r o g r a m i , uključujući jezička uputstva one vrste koje je
podržavao Stein, postali ključni u stvaranju populacije
s p o s o b n e da se služi n a c i o n a l n i m jezikom. O b r a z o v n e
institucije postale su tako mesta za stvaranje nacije-drža-
ve, kako p u t e m usađivanja nacionalne ideologije tako i,
daleko suptilnije, kroz širenje nacionalnog jezika kao oli-
čenja ove ideologije. Jezik je postao sredstvo učenja naci-
onalne istorije „naroda" čiji je jezik bio i čije je aspiraci-
je izražavao. M e đ u t i m , nova filologija omogućila je naci-
onalističkim prosvetiteljima i ideolozima da idu čak i da-
lje: omogućila je stvaranje nacionalne, „naučne" istorije
koja je projektovala i nacionalni jezik i nacionalnu ideo-
logiju u daleku prošlost.
O v o projektovanje bilo je m o g u ć e jer je t r i j u m f filo-
logije i m a o još jedan, isto p o g u b a n , uticaj n a razvoj na-

50
cionalizma. Jednom, kada su se nacionalni jezici učvrstili
- b a r e m u teoriji, ako još n e na u s n a m a stanovništva -
pravila indoevropske filologije omogućila su lingvistima
da ovim jezicima pripišu d r e v n e prazavičajne tekstove,
neke stare i više od hiljadu godina. Tako su lingvisti
mogli da govore o d r e v n i m s p o m e n i c i m a svojih naro-
da: najstariji tekstovi na „ g e r m a n s k o m " datiraju iz os-
mog; na „ f r a n c u s k o m " iz devetog; na „slovenskom" iz
jedanaestog; „jermenskom" iz šestog veka. No, k o m p a -
rativna filologija omogućila je još dalje putovanje u pro-
šlost: k o m p a r a t i v n a studija različitih indoevropskih je-
zičkih tradicija omogućila je da se razrade pravila za
sistematske p r o m e n e u jezicima, omogućivši tako isto-
rijskim filolozima da rade u n a z a d , od postojećih verzija
jezika d o hipotetičkih rekonstrukcija daleko starijih je-
zika iz v r e m e n a pre pisane reči. Tako su filolozi pružili
nacionalistima sredstvo da p r o j e k t u j u svoje nacije u da-
leku prošlost, pre pisane reči. U tradiciji Fichtea, oni su
tvrdili d a j e pisanim d o k a z i m a ili n e p o s t o j a n j e m pisanih
dokaza, istorijska filologija utvrdila p o s t o j a n j e zasebnih
„lingvističkih zajednica" koje su delile istu viziju života,
iste d r u š t v e n e i religijske vrednosti, iste političke si-
steme. R a đ a n j e n a r o d a poklapalo se sa v r e m e n o m u ko-
j e m su se ovi zasebni prepoznatljivi jezici odvojili od
svog zajedničkog germanskog, slovenskog, r o m a n s k o g
ili grčkog roda, da bi formirali jezičku i k u l t u r n u
zajednicu.

10
 | OPASNO NASLEĐE

Ovakva vrsta jezički zasnovanog prava na kulturni etni-

citet uveliko je nadživela diskreditovane primitivnije oblike
pseudoistorijskog nacionalizma. Čak i danas, iako neona-
cionalisti priznaju d a j e politička samosvest savremenog na-
cionalizma fenomen 19. i 20. veka, ipak pokušavaju da na-
glase da je, istina, „politički" etnicitet novijeg porekla, ali je
onaj „kulturni" etnicitet daleko stariji. Narod je bio narod,
drugim rečima, pre nego je to i znao, a jezik je istovremeno
znak i najdublja realnost ovog nepromenjivog identiteta. Ta-
ko se novinari i svetske agencijekoji izveštavaju o takozvanim
etničkim sukobima koncentrišu na jezičke razlike. Kada
nam, na primer, kažu da u Litvaniji žive „etnički Litvanci i
Rusi", to u stvari znači da х procenat populacije te nove dr-
žave govori litvanski kao maternji jezik, a da je z a у procenat
populacije maternji jezik ruski. Ako, kao u Bretanji ili Irskoj,
takve tvrdnje više nisu aktuelne jer je tokom prošlog veka
stari jezik p o t p u n o nestao iz upotrebe, tada ono što se misli
jeste da bi „х procenat ljudi trebalo da govori dati jezik zato
što su ga govorili njihovi preci".
Filološki zasnovana n a u č n a istorija, upregnuta u služ-
bu nacionalizma, vodi nas natrag do perioda i z m e đ u tre-
ćeg i l i . veka. Period i z m e đ u raspada Rimskog carstva i
stvaranja novih zajednica, iz kojih su savremene nacije-
države i nacionalistički pokreti pokušavali da izvedu svo-
ju legitimnost, istovremeno je i period kada se u Evropi
m o g u lokalizovati nove jezičke grupe. U ovom periodu,
p o z n a t o m kao vreme p r i m a r n e akvizicije, preci m o d e r -

52
nih nacija - koji su govorili svojim nacionalnim jezikom
koji je nosio i izražavao specifične kulturne i intelektual-
ne običaje - najpre su se pojavili u Evropi, osvojivši jed-
n o m i zauvek svoje svete i nepromenljive teritorije i, na
taj način, j e d n o m i zauvek stekli svoje p r i r o d n e neprija-
telje. M a p e i studije perioda seoba (ili, u zemljama u ko-
jima se govori romanski, perioda invazija) pokazale su, u
gustoj zbrci linija i strela, pojavu ljudi u Carstvu i izvan
njega, koji su se razlikovali p o jeziku ili dijalektu, običaji-
ma, odeći i veri.

| ETNOARHEOLOGIJA

Uz p o m o ć lingvističkog alata za praćenje n a r o d a pre

nego što je o n i znao da je n a r o d , nije prošlo d u g o a jed-
na d r u g a „naučna" disciplina počela se takođe koristi-
ti u istu svrhu. Ta disciplina bila je etnoarheologija. Jed-
n o m , kada se mogla lingvistički odrediti lokacija „naro-
da", na arheolozima je ostalo da p r o n a đ u fizičke doka-
ze k u l t u r n i h specifičnosti o d r e đ e n o g naroda. N e s u m n j i -
vo, ako je jezik odgovarao specifičnom n a r o d u koji je de-
lio zajedničke običaje i vrednosti, te iste k u l t u r n e razli-
ke pokazale bi se u fizičkim artefaktima koje bi arheo-
lozi pronašli. N a ovom zadatku svojim p o s e b n i m žarom
isticali su se nemački arheolozi koje je interesovalo p o -
reklo n e m a č k o g n a r o d a i, kasnije, slovenski arheolozi,
koje je opet interesovalo poreklo Slovena. Najvažniji za-
stupnik teze da se specifične tradicije materijalne kultu-
re m o g u povezati sa lingvističkim g r u p a m a bio je Gustaf

53
Kossinna, koji je dokazivao da postoji direktna veza iz-
m e đ u prvobitnih n a r o d a i specifičnih materijalnih kul-
tura. Verovao je da m o ž e da identifikuje etničke grupe -
najpre otkrivene preko klasičnih i srednjovekovnih tek-
stova, a p o t o m identifikovane p u t e m filologije - siste-
m a t s k i m ispitivanjem arheološkog materijala, ispitiva-
n j e m koje bi moglo da prati trag ljudi daleko pre istorij-
skog perioda, do željeznog doba. Ovako izraziti etnički
pokazatelji dali su fizičku dimenziju lingvističkim para-
m e t r i m a etniciteta. Tako je Kossinna postavio direktni,
jedan n a p r e m a jedan, o d n o s i z m e đ u jezika, materijalne
kulture i n a r o d a poznatih iz istorijskih izvora. 34 Što je još
važnije, to je omogućilo Kossinni i njegovim sledbenici-
m a da prate pravce seoba ranih srednjovekovnih naroda,
d o k su se se kretali od svojih originalnih postojbina d o
rimskog sveta. 35
Implikacije ove nove tradicije etničke arheologije bile
su p o s e b n o važne u isticanju prava na teritorije u 19. i
20. veku. Posebno je podstakla savremene države kao što
je Nemačka da istakne svoja prava na oblasti susednih
zemalja, na osnovu toga što su te teritorije bile originalne
postojbine germanskog naroda. Tako se širenje german-
skog krstaškog reda na istok u 13. veku ili Trećeg rajha u
20. veku, moglo objasniti ne kao „osvajanje" nego napro-

34. V i d i B j o r n a r O l s e n i Z b i g n i e w K o b y l i n s k i , Ethnicity in Anthropological and Arc-

haeological Research: A Norwegian-Polish Perspective (Etnicitet u antropološkom i ar-
heološkom istraživanju: norveško-poljska perspektiva), A r c h e o l o g i a P o l o n a 29, 1991,
9-11

35. G u s t a f K o s s i n n a , Die Herkunft der Germanen (Poreklo Germana), W i i r z b u r g , 1911;

Ursprung und Verbreitung der Germanen in vor-und friihgeschichtlicher Zeit (Nastanak i
širenje Germana u pra i ranoistorijskom dobu), W i i r z b u r g , 1928.

54
sto kao povraćaj. U novije vreme, slični arheološki argu-
menti koristili su se, na primer, u sukobima između Mađa-
ra i Slovena, Albanaca i Srba, kao i Estonaca i Nemaca.

| TOKSIČNI OTPAD

Nasleđe nacionalističke filologije i arheologije nastav-

lja teško da pritiska m a p u evropskih naroda. O n e su „na-
u č n i m putem" utvrdile osnovne k o m p o n e n t e nacional-
nosti: jezik, teritoriju i specifičnu kulturu u davnoj proš-
losti. M n o g i su poverovali da se p o m o ć u nove istorije i
nove filologije m o ž e uspostaviti novo jedinstvo, opravda-
ti drevne nepravde i dokazati drevna prava.
Priče su dovoljno poznate svakom ko proučava zapad-
noevropsku istoriju. Germanski narodi kao što su Bur-
gundi, Goti ili Langobardi, koji su živeli na jugu Skan-
dinavije, krenuli su na jug, terani izmenjenim klimatskim
uslovima, glađu, prenaseljenošću ili pred n e k o m d r u g o m ,
još n e p o z n a t o m , silom. Ovi n a r o d i su se kretali kroz celu
Evropu, govorili svoj jezik, sprovodili običaje i tradiciju, i
prenosili svoje posebne identitete na decu, kroz generacije
koje su se selile, dok se nisu zatekli pred granicom Rim-
skog carstva. Ovde, predvođeni svojim junačkim kraljevi-
ma-ratnicima, potomci drevnih kraljevskih ili plemenitih
porodica, uspešno su se borili protiv Rimljana i od ostata-
ka Carstva osnovali germanska kraljevstva. M e đ u ovim
j u n a c i m a bio je Ostrogot Teodorih, p o t o m a k drevne kra-
ljevske porodice Amala; Alarih, vođa Vizigota iz dinastije
Balta; Alboin, k o m a n d a n t Langobarda i p r i p a d n i k Gau-

55
 ta; i Frank Klovis, član merovinške kraljevske porodice.
Nešto kasnije, slični zapovednici slovenskih naroda, kao
Krobat Kroata (Hrvata) i Isperih, zapovednik Bugara, do-
veli su svoje narode u u r u š e n o Carstvo. 36 Ovi dogadaji
su, kako se tvrdi, bili p r i m a r n a akvizicija od koje počinje
istorija evropskih nacija.
Danas ovi događaji još uvek pružaju zajedničku osno-
vu za razlikovanje opštih crta evropskih etničkih grupa.
Jasno je da sve ove etničke g r u p e ne postoje, a čak i m e đ u
o n i m a koje postoje, nisu sve nacije-države. Ipak, njihovi
lideri m o g u da teže priznavanju nacionalnosti i p o d s t i č u
svoj n a r o d da učestvuje u borbi za samoupravu. M e đ u -
n a r o d n a zajednica ne m o ž e da osporava ove aspiracije,
sem u o n o m smislu koji se tiče praktične svrhe, e k o n o m -
skog opstanka ili (upotrebe) g r u b e sile - što su slabi ar-
gumenti u o d n o s u na d u b o k o usađena u b e đ e n j a o pravi-
m a n a r o d a na samoopredeljenje.
No, uprkos emotivnoj privlačnosti ovih istorijskih i
lingvističkih tvrdnji, u istorijskim zapisima ne postoji ni-
šta što bi ih opravdavalo. P o d u d a r n o s t ranih srednjove-
kovnih i savremenih „naroda" je mit. Lingvistički i isto-
rijski a r g u m e n t i brzo p a d a j u n a ispitu na s a v r e m e n i m pi-
t a n j i m a etničke razlike, a još su i m a n j e primenljivi u ra-
zlikovanju „naroda" Evrope u r a n o m s r e d n j e m veku. U
Severnoj Irskoj neprijateljske strane razdvaja vera, a ne
jezik. U bivšoj Jugoslaviji, srpski i hrvatski su dijalekti

36. U j a n u a r u 395. T e o d o s i j e je R i m s k o carstvo p o d e l i o svojim s i n o v i m a A r k a d i j u i H o n o -

riju, č i m e je o d r e đ e n a s u d b i n a n o v o n a s t a l i h država: 476. p r o p a l o je Z a p a d n o carstvo, d o k
će se I s t o č n o održati p r e k o hiljadu g o d i n a , ( p r i m . prev.)

56
istog jezika, od kojih jedan govori tradicionalno pravo-
slavna zajednica, a d r u g i tradicionalno rimokatolička,
iako nacionalističke vode u obe zajednice, u stvari, dola-
ze iz redova skeptičnih ili ateističkih političkih o p o r t u n i -
sta. I u velikim hegemonističkim državama i u naciona-
lističkim p o k r e t i m a sa velikim aspiracijama, tvrdnje da
„smo oduvek bili n a r o d " su, u stvari, apeli da se to „po-
stane" - apeli koji nisu utemeljeni u istoriji, već su pre
pokušaji stvaranja istorije. Prošlost je, kako se često kaže,
strana zemlja, i t a m o se nikada n e ć e m o pronaći.

| ZBRKA IZ PROŠLOSTI

Ponekad n a m je teško da shvatimo koje jezike su

govorili razni „narodi" u kasnoj antici i na početku
srednjeg veka: u stvari, priče sugerišu da su često govorili
b r o j n e jezike. Istovremeno, hroničari starog i srednjeg
veka ukazuju na to da su grupe, koje su identifikovali
kao različite narode, govorile istim jezikom. Jezik se nije
n u ž n o p o k l a p a o sa d r u g i m k u l t u r n i m tradicijima, kao
što su izgled odeće, nakit, grnčarija ili oružje. Hipotetičke
praistorijske m a p e glavnih jezičkih grupa - germanskih,
slovenskih, keltskih, baltičkih, romanskih i d r u g i h - ne
odgovaraju nijednoj specifičnoj razlici u materijalnoj
kulturi koja se arheološki m o ž e identifikovati. Ispostavilo
se da su uprošćene m a p e materijalističkih kultura, koje
su sačinili Kossinna i njegovi sledbenici, mitovi: jedna
p o j e d n a „prepoznata" karakteristika etničke materijalne

57
 kulture pokazivala bi se ili daleko više ili daleko m a n j e
raširenom od onih m o d e l a koje je sugerisao jezik. Kako je
p r i m e t i o britanski istoričar Chris W i c k h a m , „muškarac
ili žena sa brošem u langobardskom stilu nisu n u ž n o
bili i Langobardi, kao što ni porodica iz Bradforda koja
vozi Toyotu nije japanska; artefakti nisu siguran vodič za
određivanje etniciteta". 37
Jezik očigledno nije ni odgovarao niti je određivao
kulturu. Političke elite su kroz istoriju često govorile jezi-
ke p o t p u n o različite od o n i h koji su govorili njihovi p o -
danici. Štaviše, deo konceptualnog problema u r a z u m e -
vanju nacija Evrope u r a n o m srednjem veku leži upravo
u t o m e da su, sledeći m o d e l etničkog nacionalizma
19. veka, istoričari skloni da misle geografski. O n i
traže veze između teritorija, regiona ili kraljevstava i
etničkih grupa koje su ih naseljavale. Upravo kao što je
slučaj u savremenim, složenim društvima, granice koje
dele „nacije" u r a n o m s r e d n j e m veku obično nisu bile
geografske nego političke, ekonomske ili društvene. Uz
to, t a m o gde su geografske razlike i postojale, one su
postojale unutar, a ne i z m e đ u p o d r u č j a .
Stanovnici gradova u Galiji, Španiji i na Balkanu raz-
likovali su se od okolnog stanovništva. Žitelji grada bili su
vojne starešine i vladini činovnici iz celog Carstva, trgov-
ci iz Sirije i Male Azije, Jevreji koji su generacijama živeli
n a ovim isturenim tačkama mediteranskog društva. U
šestom veku Pariz je, n a primer, imao ceo niz biskupa

37. C h r i s W i c k h a m , Early Medieval Italy: Central Power and Local Society 400-1000 (Rana
srednjovekovna Italija: centralna vlast i lokalno društvo 400 -1000.), Totowa, NJ, 1981, str. 68

58
čija su i m e n a upućivala na njihovo poreklo iz istočnog
Mediterana i na zaključakda je vlast nad ovom centralnom
verskom institucijom m o ž d a bila u r u k a m a sirijskih ili
grčkih zajednica. Istovremeno, u unutrašnjosti je i dalje
vladala starosedelačka aristokratija. Dolazak Gota, Bur-
g u n d a i Franaka nije značajnije p r o m e n i o ovakvo sta-
nje. Arheološki nalazi pokazali su da su se varvari, kao
i guverneri i vojni zapovednici koje su zamenili, prven-
stveno smestili u gradove, odakle su mogli da drže p o -
litičku kontrolu dok su živeli od poreza prikupljenih sa
imanja koja su im bila dodeljena. Izvan gradova varvarske
formacije ograničile su svoje naseobine na strateški važ-
n i m v o j n i m položajima.
Kasnija varvarska naselja p o k a z u j u o b r n u t model. N a
Balkanu su gradovi - p r e svega oni duž obale, kao Zadar,
Trogir, Split, D u b r o v n i k , Budva i Kotor - ostali pred-
straže rimske kulture u kojima se govorio grčki jezik.
O k o l n o seosko stanovništvo bilo je p o d d o m i n a c i j o m
stepske konfederacije, p o z n a t e kao Avari, koja se kasnije
stopila sa slovenskim društvima. G e r m a n s k a ekspanzija
na severoistočnu Evropu n a isti je način dovela d o stva-
ranja gradova koji su imali m a l o toga zajedničkog - kul-
t u r n o , politički ili lingvistički - sa okolnim p o d r u č j e m
n a d k o j i m su vladali.
Ovi srednjovekovni modeli dugo su se održali. U 20.
veku, važni gradovi, kao oni na Baltiku, i dalje su se kul-
turno, lingvistički i politički razlikovali od svoje okoline,
a da to nije stvaralo „nacionalne" tenzije. S d r u g e strane,
jezik koji se m o g a o smatrati, na prvi pogled, elemen-

59
 tom etničke razlike, često je naprosto p o d r a z u m e v a o
postojanje društvene ili političke razlike. U 19. veku, ka-
da bi estonski seljaci koristili reč „saks" (Saksonci, Sasi),
ona je prvenstveno značila „ g o s p o d a r " ili „gazda", a ne
„German" u n e k o m etničkom, lingvističkom, naciona-
lističkom smislu. 38 Dugoročno, narodi se n a p r o s t o ne
m o g u prikazati u obliku geografske mape.
Tek su užasi 20. veka stvorili iluziju da se jezik i etni-
citet m o g u ili m o r a j u staviti na m a p u . Potiskivanje kul-
t u r n e raznolikosti u državama kao što su Španija, Fran-
cuska i Turska dovelo je toga da Baski, Katalonci, Briti,
Jermeni, Kurdi i druge m a n j i n e „nestanu" iz nacija-dr-
žava. Holokaust i „etničko čišćenje" Istočne Evrope koje
su usledilli posle D r u g o g svetskog rata, naterali su na se-
obu na Z a p a d hiljade stanovnike Istočne Evrope, čiji je
m a t e r n j i jezik bio nemački i doveli d o toga da se stanov-
ništvo gradova kao što su Danzig, Konigsberg, Riga i Vil-
na, prvi p u t u njihovoj istoriji više n e razlikuje od okol-
n o g seoskog stanovništva. M e đ u t i m , postoje znakovi da
se p o n o v o pojavljuje onaj stari m o d e l slojevite lingvistič-
ke i kulturne različitosti. O v o se p o s e b n o vidi u velikim
gradovima Evrope, gde lingvističko i k u l t u r n o raslojava-
nje p o n o v o karakteriše oba kraja populacionog spektra.
Na vrhu, velike multinacionalne korporacije i n a u č n e in-
stitucije uglavnom, ili u celosti, funkcionišu na engle-
skom, ne obazirući se preterano na lokalne jezične tradi-
cije. Na d o n j e m kraju društvene lestvice, ovi su gradovi
doživeli znatan rast populacije koja vodi poreklo iz Tur-

38. H o b s b a w n , Nations and Nationalism, str. 4 8 - 4 9

60
ske, severne Afrike, indijskog potkontinenta i drugih de-
lova Azije. Ovi emigranti žive svoj život služeći se arap-
skim, t u r s k i m i d r u g i m jezicima, koji su daleko od jezi-
ka srednje klase. Ovakav razvoj, praćen neprijateljstvom
i s t r a h o m , kao što je to uobičajeno u suočavanju sa ne-
čim novim, u stvari je povratak na m n o g o starije m o d e -
le etničke raznolikosti. Evropa je zapravo p o n o v o počela
da liči n a svoju prošlost.
Tako, posle gotovo dva veka pokušaja da se etnicitet
lingvistički, arheološki i istorijski kartografski potvrdi,
m o r a m o da zaključimo da su svi takvi p r o g r a m i propa-
li. O s n o v n i razlog je da etnicitet postoji pre svega u sve-
sti ljudi. Ipak, mesto etniciteta u ljudskoj svesti ne čini
ga e f e m e r n i m ; naprotiv, on je upravo zato realniji i jači.
Ljudska volja i m u n a je na prost racionalan protivdokaz.
A ipak, da b u d e m o pošteni prema naučnicima-
nacionalistima 19. i 20. veka, kategorije nacionalnosti koje
su oni razvili nisu nastale ni iz čega: one su se zasnivale
na daleko starijoj tradiciji identifikovanja ljudi, tradiciji
koja se već razvila u istorijskim izvorima koje su istoričari
i filolozi pokušali da iskoriste kako bi nacije pronašli u
prošlosti. U m n o g i m v a ž n i m vidovima, etnografija 19.
veka bila je s a m o nastavak etnografskih tradicija klasične
antike, ali sa daleko rafiniranijim sredstvima.

10