0786-Klasik Mantigha Girish Ibrahim Emiroghlu-1999-315s PDF

Prof. Dr.
İbrahim Emlroğlu
1956 yılında Erzincan-İliç'te doğdu. Erzurum Y ük
sek İslâm Enstitüsünden 1979 yılında m ezun oldu.
Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilim ler Enstitüsü
Felsefe ve D in Bilim leri (M antık) Anabilim Dalında,
Bakülâni'de H aber isim li teziyle Yüksek Lisans
(1984) ve M antık Yanlışlan Üzerine B ir Araştırm a
isim li teziyle Doktora yaptı (1991). 1996 yılında
Doçent ve 2002 yılında d a Profesör oldu. Hâlen D o
kuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi M antık
Anabilim D alı Başkanlığı görevi yapm aktadır.
Evli ve dört çocuk b a b a sı olan İbrahim Em lroğlu
A rapça ve İngilizce bilm ektedir.
Eserleri:
1. M antık Yanlışlan, İstan bul 1993.

2. A na H ailanyla K lasik M antık, İstanbul 1999.
3. Yanlış Düşünce ve D avranışlar Karşısında
M evlânâ, İzm ir 2000.
4. S üfi ve D il, İstan bul 2002.
5. D il Anlam ve Doğruluk, (Çeviri). A nkara 2002.
Elis Tayınları: 14
Klasik Mantığa Giriş

Prof. Dr. İbrahim Emiroğlu
© Ankara Okulu Basım Yayın San. ve Tic. Ltd. Şti.
Editör
Dr. Mehmet Vural
Ofset Hazırlık
Zeynep Özger
Dizgi
Ankara Dizgi Evi
Kapak
Elis
Baskı, Cilt, Kapak Baskısı
Özkan Matbaacılık
Birinci Basım
1999
ikinci Basım
Ocak 2004
Üçüncü Basım
Kasım 2005
Dördüncü Basım
Kasım 2007
Beşinci Basım
Kasım 2009
ISBN: 978 - 975 - 8774 - 12 - 3
E lis Y ayınlan
İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı 48/81 Ulus/Ankara
Tel/faks: (0312) 341 06 90
web: www.ankaiaokulu.com
e-mall; ankaraokulu@ankaraokulu.com
Klasik Mantığa Giriş
P rof. D r. İb ra h im E m iroğlu
Elis Yayınları
A n k a ra 2 0 0 9
İÇİNDEKİLER
Ö N S Ö Z ................................................................................................. 9
GİRİŞ
M A N T IK N E D İR ? ..............................................................................I I
A Keılme Anlam ı......................................................
B. Terim Anlamı ................................................................................... 12
C. Akıl İlk eleri..............................................................
I. M ANTIĞIN M AHİYETİ ..................................................... 21
II. M ANTIĞIN K O N U S U .....................................................................28
III. M ANTIĞIN G ÂYESİ V E Ö N EM İ................................................... 31
IV. M ANTIĞIN KISA T A R İH Ç E S İ..................................................... 38
1. BÖLÜM
K A V R A M L A R .................................................................................... 57
A. Kavramın Tanımı ve M ahiyeti.......................................................... 57
B. Kavramların İfade Edilişi ve Delâletler.............................................. 59
l. KAVRAM ÇEŞİTLERİ............................... 60
A. Tek-Tek Ele Alınışlarına Göre Kavram Ç eşitleri................................60
B. Biıbirierlyle Olan İlişkilerine Göre Kavram Çeşitleri ........................65
II. KAVRAMLARIN ÇEŞİTLİ DELÂLETLERİ .................................... 66
A Mâhiyet, Hakikat ve Hüviyet ........................................................... 66
B. İçlem ve Kaplam ..............................................
m . KAVRAMLAR ARASI İL İŞ K İL E R ................................................. 68
IV. B E Ş T Ü M E L ................................................................................70
V . K A T E G O R İL E R .............................................................................73
VI. TANIM , B Ö LM E V E SINIFLANDIR M A.........................................80
VII. TANIM Ç E Ş İT L E R İ.....................................................................82
A Beş Tümel'e Göre Tanım Ç eşitleri.................................................... 83
B. Tanımlananın Varlık Durumuna Göre Tanım Çeşitleri ....................83
C. Tanımda Kullanılan Vasıtalara Göre Tanım Ç eşitleri........................86
D. Belirsizliği Kaldırmaya Yönelik Tanım lar.......................................... 86
E. Diğer Bazı Tanım Çeşitleri................................................................ 87
VIII. TANIM IN ŞARTLARI.................................................................. 87
IX. TANIM DA ORTAYA ÇIKAN H ATALAR....................................... 88
X . TANIM LANAM AZLAR .................................................................. 90
XI. BÖ LM E V E SIN IFLA N D IR M A ..................................................... 94
A. Bölme ..............................................................................................94
1. Bölmenin Ş a rtla n ................................................................... 95
B. Sınıflandırma .................................................................................. 96
1. Sınıflandırmanın Ç eşitleri.......................................................... 97
2. Sınıflandırmanın Şartlan ......................................................... 97
6 Klasik M antığa Giriş
n. BÖLÜM
Ö N E R M E L E R ........................................................................................101
A. Önermenin Unsurlan .....................................................................103
B. Önermenin Anlamı ve Doğruluğu ........ 103
I. Ö N ER M E Ç E Ş İT L E R İ........................................................................105
A. Ait Oldukları Alanlarına Göre Önermeler.......... 105
B. Nitelikleri Bakmandan Önermeler...................................................109
C. Yapılan Bakımından Önermeler .....................................................110
1. basit Ö nerm eler.......................................................................110
2. Bileşik Önermeler ...................................................................112
D. Kipliği Bakımından (Modal) Önerm eler.... ...................................... 117
1. Aristoteles'te Klpli (Modal) Ö nerm eler.......................................118
2. İslâm Mantıkçılarında Önermelerin Kipliği .............................. 119
E. Içlemleri Bakımından Önermeler............................. 124
1. Analitik fTahlilî) Önerm eler.......................................................124
2. Sentetik (Terkibi) Önerm eler.....................................................125
II. Ö N ER M E LE RD E D A Ğ IT IC IL IK ..................................................... 125
III. Ö N E R M E LE R AR A S I İL İŞ K İL E R ................................................... 127
1. Karşı O lm a............................................................................... 127
a. Karşıt Önerm eler......................................... 127
b. A lt Karşıt Önermeler ...........................................................128
e. Altık Ö nerm eler...................................................................128
d. Çelişik Önermeler ............................................................... 129
2. Döndürme................................................................................. 131
a. Düz Döndürme..................................................................... 132
b. Ters Döndürm e........................................................ .133
III. BÖLÜM
A K İL Y Ü R Ü T M E (İS T İD L A L ) ............................................................ 135
l. TÜ M D E N G E LİM (D E D Ü K SİYO N -TA’LİL) ..................................... 136
A. Kıyas ............................................................................................. 138
1. Kıyasın T a n ım ı......................................................................... 138
2. Kıyasın Yapısı ve Unsurlan....................................................... 138
B. Kıyas Çeşitleri................................................................................. 140
1. Basit K ıyaslar........................................................................... 140
a. Kesin K ıya sla r..................................................................... 141
aa. Yüklendi Kesin Kıyaslar.................................................141
ab. Şartlı Kesin K ıyaslar..................................................... 167
2. Bileşik Kıyaslar......................................................................... 173
a. Zincirleme Kıyas................................................................... 173
b. Hulfi Kıyas........................................................................... 174
c. D ilem ler....................... 176
3. Düzensiz K ıyaslar..................................................................... 182
a. Kısaltılmış Kıyas ................................................................. 182
b. Delilli K ıya s......................................................................... 184
C. Kıyasın Değeri................................................................................. 185
D. TÜ M E V AR IM (E N D Ü K S İYO N -İSTİK R Â) .................................... 195
m . A N A LO Jİ (A N A L O J İ-T E M S İL )....................................................... 198
İçindekiler 7
IV BÖLÜM
B E Ş S A N A T .......................................................................................... 203
I. B U R H AN (D E M O N STR ATİO N ) .......................................................20 7
A. Burhanın Tanımı ve M ah iyeti........................................................ 207
B. Burhanın ön cü lleri........................................................................ 209
C. Burhan T ü rleri.............................................................................. 212
D. Burhanın Değeri............................................................................ 214
II. C E D E L (D IA L E C n C )....................................................................... 215
A. Cedelin Tanımı . ...... 215
B. Cedelin Öncülleri .......................................................................... 216
C. Cedelin Mahiyeti ve İşleyişi............................................................ 219
D. Cedelin Değeri .............................................................................. 220
İÜ. H İTA B E T (R E TO R İK ) ..................................................................... 221
A Hitabetin Tanımı ve G âyesi............................................................ 221
B. Mantıkta Hitabetin Ele A lın ışı........................................................ 223
C. Hitabetin Yapısı ve Öncülleri..................... , ........ ..................224
D. Hitabetin Unsurları........................................................................ 226
E. Hitabet Çeşitleri .............................................................................227
F. Hitabetin Bölüm leri.........................................................................228
G. Hitabetin Uygulanm ası.................................................................. 229
H. Hitabetin Değeri ve Yararı.............................................................. 230
IV . Ş İİR (POET1CA) .............................................................................. 231
A T arih çe...........................................................................................232
B. Şiirin Mahiyeti .............................................................................. 234
Ç. Şiirde Kafiye ve Veznin önem i........................................................ 236
D. Şiir T ü lle r i.....................................................................................237
E. Şairlerin Sınıflan............................................................................ 239
F. Şiirde Y a n lış...................................................................................240
G. Şiirin Gayesi. Önemi ve Faydası.................................................... 241
H. Şiirin D eğeri...................................................................................242
V . M U Ğ ALATA (S O PH IS TIC E LE N C H I) ........................................... 2 4 4
A Mugalatanın Yapılış Şekilleri.......................................................... 246
B. Mugalatanın Kısınılan.................................................................... 248
C. Mugalatanın Değeri ve Onu Bilmenin Yaran .................................. 250
V . BÖ LÜ M
M A N T IK T A “Y A N L IŞ " K A V R A M I.....................................................25 3
A Mantıkta Yanlışlar Üzerinde Durmanın Ö n em i.............................. 254
B. Mantıkta Yanlışların Ele Alm ışı...................................................... 255
C. Yanlışlara Düşme N eden leri.......................................................... 257
I. B İÇ İM Y A N LIŞ LA R I ......................................................................... 262
A Mantıkta Biçim (Sûret) ve içerik (Madde)........................................ 262
B. Biçim Yanlışlarının Ne Olduğu ve Nasıl Yapıldığı............................263
II. İÇ E R İK Y A N L IŞ L A R I....................................................................... 26 6
A Lafız Yanlışlan .............................................................................. 266
1. Eşsesll L a fız .............................................................................267
2. B elirsizlik ................................................................................ 269
K lasik M antığa G iriş
3. Terkip.......................................................................................271
4. Taksim ........................... 272
5. Noktalama ve Vurgu................................................................ 273
6. İfa d e.........................................................................................275
B. Mânâ Yanlışlan...............................................................................276
1. İlinti (Araz) Yanlışı....................... 276
2. Mutlak-Mukayyed Y a n lışı........................................................ 278
3. Tartışılan Konuyu Bilmeme veya Bilmezlikten G elm e..............279
4. İspat Edilecek Olanı Delil Yerine Alma ....................................260
5. Aksini Gerekli Görme .............................................................. 282
6. Neden Olmayanı Neden Olarak Alma........................................ 284
7. Birden Çok Konunun Tek Konu Gibi Sorulması ......................285
III. D İĞ E R Y A N LIŞ Ç E Ş İTLE R İ ...................................................... 2 8 7
A. Konudışılık Yanlışı ............................. .. ..................................... 287
1. Kişiyi Hedef Alan Delil ............................................................ 287
2. Kaba Kuvvete Başvurma ........................................................ 288
3. Otoriteye Başvurma ................................................................ 288
4. İspat Edilmemiş Olmayı Lehte Delil Kullanma ........................289
5. Konuyu Saptırm a.................................................................... 290
6. Mizahın Kötüye Kullanılması.................................................... 290
7. Konuyu Taşarak Geniş Kapsamlı A lm a.................................. ..290
8. Teferruatta Boğulma................................................................ 291
9. Popüler Olana Başvurma ........................................................ 291
10. Merhamete Başvurma ..................................— ....................292
11. Duygusal Kelimeleri Kötüye Kullanma.................................... 293
12. Karmaşık Cümlelerle Şaşırtm a.............................................. 294
B. Uydurma Delil Yanlışı.................................................................... 294
1. Emin Bir Tavır Sergileme ........................................................ 295
2. Ağdalı Dil ile Nüfuz Sağlam a.................................................... 295
3. Maksatlı İştirak.........................................................................296
4. Tekrarlanan İd d ia .................................................................... 296
5. Klişeleşmiş Düşünce.................................................................297
6. Gerekçeler Uydurm a................................................................ 297
C. Gelişigüzel Kurulmuş Eksik Delil Yanlışı........................................ 298
1. Gelişigüzel Genellemede Bulunma............................................ 299
2. Fazla Basitleştirm e.................................................................. 300
3. Konuyu Sadece Olumlu Yönleriyle Sunma .............................. 300
4. Yanlış D ilem .............................................................................301
5. İki Zıt S eçen ek .........................................................................301
6. Sakal D e lili..................................................... -........................ 302
D. Yanlış Zan Yanlışı...........................................................................303
1. Vasatı Kötüye Kullanm a.......................................................... 304
2. Çelişik Zan lar...........................................................................304
3. Hakikate Zıt Varsayımlar ............................. ...305
4. Analojinin Kötüye Kullanım ı.................................................... 306
KAYNAKÇA......................................................................... 309
D İZİN ...................................................................................315
ÖNSÖZ
M antık, doğruyu yanlıştan ayırt etmenin ölçüsü; zihni, yanlıştan ko

rum anın tekniği; doğru, sağlam ve kesin (burhan!) delilleri gösterm enin
kıstası; ilim lerin yol ve metot gösteren rehberi olduğundan dolayı önemi
ve değeri tartışılm ayacak kadar açık olan b ir âlet İlmidir. B u önemine
inandıklarından dolayı atalarım ız, m antık eserlerini asırlarca m edrese
lerde okum uşlar, şerhetm işler ve okutm uşlardır. B undan dolayı, söz ge-
lim i b ir O sm anlı âlim inin veya yazar-çizerinin sözlerinde ve yazılarında
dil ve m antık hatasına kolay kolay rastlam am aktayız.
Sağlıklı b ir toplum un oluşm asında sağlam düşünenlerin varlığı ol

dukça önem lidir. Sağlam düşünenlerin yetişm esinde de m antık eğitimi
birinci plan da gelir. B u eğitim, üniversitede olu rsa daha b ir önem arze-
der.
Elimizde Türkçe yazılm ış m antık kitapları varken, acaba böyle bir

m antık kitabım kalem e alm aya neden ihtiyaç duyuldu? sorusu akla ge
lebilir. H er meyvenin ayrı b ir tadı vardır. Birincisi, bu kitapta örneğin,
m antığın mâhiyeti; mantığın İslâm kültür dünyasında algılanışı; tanım da
yapılan hatalar, tanım ın önemi, pratik değeri ve kavram kargaşası; ait ol
dukları alanlarına göre önerm eler; kıyas kurallarının (ihlal edilm esi du
rum unda işlenecek yanlışın d a gösterilerek) açıklanışı; kıyasın değeri gibi
konulan okurken dikkat edilirse b u tadın kukı Hark edilebilir. İkincisi,
büyük çapta, M antık Yanlışlan (İstanbul 1993) adlı kitabım ızdan alarak
yazdığımız “M antık Y an lışlan ' bölüm leri, kitle İletişim vasıtalarının yay
gınlaştığı, özellikle de televizyon ve basın-yayının yoğun b ir şekilde sun
duğu haberleri, tartışm alan değerlendirm ede, bize ay n b ir güç, güven,
hüzün ve neşe verecek olm ası açısından önem senebilir Son iki kavram
şaşırtıcı olm asın. Zira gazete ve televizyonlarda, ilm i, ahlâkî ve m antıksal
açıdan kaygı verecek düzeyde yanlışlıklarla yüz yüzeyiz. B unların b ir kıs
mı bizi üzüyor, b ir kısmı da saçm alık, basitlik ve kom iklik un suru olduk
lanndan güldürüyor!
B u çalışm anın hem başvuru, hem ders, hem de insanım ızın y ararla
nabileceği b ir eser olm asını istediğim izden, çalışm am ız boyunca bun un
sıkıntısını çektik. K uralları açarak, bolca örnek vererek sıkıcı olm aktan
10 K lasik M antığa Giriş
kurtarm aya çalıştık. B u n u yaparken, mantığın pratik önem ini öne çı
karm aya caba gösterdik.
Kitabın basım ında üstün gayret gösteren Lütfl Sever Bey’e ve tashi
hinde titiz çabalarından dolayı değerli m eslektaşım D r. M ehm et V ural’a
teşekkürü b ir borç bilirim .
B u mütevâzi çalışm am ız, insanım ızın sağlam düşünm esine, tutarlı

olm asına, doğruyu ve gerçeği etkin b ir şekilde dile getirm esine ufak da
olsa katkı sağlarsa kendim izi bahtiyar addederiz.
Prof. D r. İbrahim Em lroğlu

İzm ir 2004
GİRİŞ
MANTIK NEDİR?
A. Kelime Anlamı
'‘Mantık” sözcüğü Arapça olup ‘ konuşma” anlamına gelen nutk-

tan türetilm iştir. ‘ Nutuk” sözcüğü de eski Yunanca’da hem “akıl”
hem de ‘ konuşma (söz)” anlamına gelen logosun karşılığıdır.1 Bu
na göre mantık (logos), ‘ düşünme veya konuşma bilgisi” anlamın
da Arapça’ya ve Arapça'dan da Türkçe'ye girm iştir.
Fârâbî, M antık kelim esinin şöyle açıklam aktadır “Bu sana

tın adı nvtk kelim esinden türem iştir. Bu kelim e eski ilim adam
lan ve feylesoflarca üç anlam da kullanılm ıştır:
1. Ruhta bulunan sözdür ve bu da kelim elerin delâlet ettiği

m âkullerdir (buna içten konuşm a denir).
2. Ses ile çıkan sözdür ve insanın içinde bulunan şeyi d il bu
nunla ifade eder (buna da dıştan konuşma denir).
3. İnsanda yaratılıştan, fıtrî olarak, bulunan ruh kuvvetidir
ki başka hayvanlarda bulunm ayan ve İnsanlara mahsus olan
tem yiz gücü ile va rlık la r birbirinden ayırt etm ek bunun saye
sindedir.2
Uygulamada “m antık” kelim esi hem bir bilime ad olarak hem

de bir düşünme tarza» belirtm ek için kullanılır. Örneğin;
Program a m antık konm uş mu?

M antıkta nerelerden sorum luyuz?
1 Logık kelimesinin Eski Yunan da ilk defa kesin olarak ne zaman kullanıldığı
belli değildir. Aristoteles’in meşhur mantık külliyâtının (Organon) son üç bölü
müne sonradan (bir fikrin zihindeki anlamı ve İfadesi anlamına gelen) Loglk
denilmiştir. Yunan yazarlan “Episteme-logik" ve “Tekno-logik" terimlerini bilgi
ve teknik mantığı veya bilgisi mânâsında kullanmışlardır. Bugün bile birçok
yeni kurulan bilimlere ad verilirken Batı’da çok kere Logi kelimesi son-ek ola
rak kullanılır. Onkoloji, jeoloji, psikoloji, sosyoloji gibi ki bunlar sırası ile, kan
serli hücreleri, yer kabuğunu, insan ruhunu ve toplum yapışım açıklamada
uygulanan mantık anlamına gelmektedir.
2 Fârâbî. fhsâü’l-UIûm (İlimlerin Sayımı), çev. Ahmet Ateş, İstanbul 1990, s. 78.
12 K lasik M antığa G iriş
Son dönem Osm anlı âlim lerinin m antığa tekrar eğildiklerini görm ek
teyiz.
M antık, tüm bilim lerin genel yöntemi olarak k abul edilir,
cüm lelerinde “mantık" kelim esi birinci anlamda, yani b ir bilim ,
bir alan ve disiplin olarak;
Söyledikleri ne akla sığar ne de m antığa!

M antıklı düşünelim !
M antıklı ol biraz!
cüm lelerinde “m antık" kelim esi ikinci anlam da kullanılm ıştır.

B ir disiplin veya bir dersin adı olan mantığın, aynı zamanda bel
li b ir düşünme biçim ini de dile getirdiği görülm ektedir. Fakat
düşünme olarak m antık ile disiplin olarak m antık arasında sıkı
bir ilişki olsa da bunlar birbirinden farklıdır. Zira birincisi man
tık disiplinine bağlı değildir. M antık ilm i kurulmadan önce de
m antıklı ve doğru düşünme vardır. Yani insan, gram er bilm eden
konuşabildiği gibi, m antık bilim ini öğrenm eden de m antıklı dü-
şünebilir. İnsan yaratılışından beri m antıklı düşünebildiği hal
de, m antık disiplininin kuralları ve ölçüleri, Aristoteles tarafın
dan, çok daha sonraları kurallaştınlm ıştır. Bundan dolayı “A ris
toteles m antığın bulucusu değil, kurucusudur” diyoruz.
B. Terim Anlamı
M antığın şu şekillerde tanım landığını görürüz:
M antık, düzgün ve doğru düşünm e kurallannın ve biçim lerinin b il

gisidir.
M antık, düşünm e yasalannm b ir bilim idir.
M antık, şeylerin bilgisinde aklı iyi kullanm a sanatıdır.
M antık, dil ile ifade edilen düşüncelerin form el yasa ve şartlarının

bilgisidir.
İslâm m antıkçıları, çoğunlukla mantığı;
Bilinenden bilinm eyenin elde edilm esine vasıta olan bilim dir3 veya
K urallan na uyulduğunda zihni hataya düşm ekten koruyan b ir fen
(bilim ), bir sanattır,4 yahut da:
3 Bkz. et-Tahtâni, Kutbuddin er-Fazi, Şerhu'ş-Şemsiyye, İstanbul 1288, ss. 10-13.

4 Kazvtnl, Necmüddin Ömer Ibn Ali, eş-ŞemsiyyeJi Kauâidi'l-Manhkiyye. İstan
bul 1290, s. 3: Cürcani. Seyyid Şerif, Ta’rifât, İstanbul 1253. s. 149; el-Ahde-
ri, Abdurrahman, es-Sûilem, Mısır trs., s. 13.
Mantık Nedir? 13
Fikrin sahihini fâsidinden (yani geçerli olan düşünce ve çıkarım ları

bozuk ve geçersiz olanlarından) ayırm aya insanı m uktedir kılacak
kuralları su n an âlet ilm idir.5
şeklinde tanım lam ışlardır. Bu son üç ta n ım d a n ilki m a n tığı ko

nusuna göre, diğer İkisi ise gayesine göre tanımlamaktadır.
Kısacası m antık bilim i, “m antıklı düşünme’ nin kural ve ya

salarım ortaya koyan b ir disiplindir. M antıklı düşünme ise doğ
ru veya tutarlı düşünme demektir. Doğru veya tutarlı düşünme
ise akıl yürütm enin akıl prensipleri denen ilkelere uygun olma
sı ile mümkün olur.6 Burada, m antığın asıl konusu olan akıl yü
rütm elerin yapılabilm esi için düşüncenin kendilerine dayandığı
prensipleri yani akıl veya zihin ilkeleri üzerinde durmamız ge
rekm ektedir. Buna geçm eden önce m antığın tanım ında yer alan
“(doğru) düşünme" kavram ı üzerinde biraz durm ak İstiyoruz.
Bilindiği gibi, bu sözcük günlük dilde birbirinden oldukça

fa ild i zihin durum larım veya işlem lerini dile getirir. Nitekim , b i
ze “Ne düşünüyorsun?" diye sorulduğunda:
Yarınki sınavı düşünüyorum (tasasını çekme),
Şim di seni düşünüyorum (aklından geçirme).
B u raya b ir cam i yaptırm ayı

düşünüyorum (tasarlamak).
Türkiye’de dem okratikleşm enin

önündeki engelleri düşünüyorum (muhakeme etme),
B üyük şehirlere neden gpçün çok (neden arama, delil getirme

olduğunu düşünüyorum . akıl yürütme, belgeleme).
gibi benzer cevaplar verebiliriz. Şüphesiz “düşünm e'nln incele

me. değerlendirm e, akletm e, önceden kestirm e gibi daha başka
anlam larda kullanıldığı bağlam lar da vardır. Ancak bunlar ara
sında m antığı İlgilendiren, son İki örnekte görüldüğü gibi, delil
getirm e/akıl yürütm e anlam ında kullanıldığı bağlam lardır. Akıl
yürütm e anlam ında düşünme, doğruluğuna teslim olduğumuz
bir veya birkaç önermenin/öncülün bizi ne gibi bir başka öner
5 A li Sedad, Mızanu'l-'Ukûlffl-M antık ve'l-Usûl İstanbul 1303. s. 6.

6 Öner. Necati, Klasik Mantık, Ankara 1982, ss. 2-3.
me/son ucun doğruluğunu kabule zorladığını araştırm a dem ek

tir. Sözgelim i, tüm Müslümanların gusletm eyi farz kabul ettikle
rini biliyorsam , Ahm ed’in de Müslüman olduğundan eminsem,
“Ahmed’in de gusletm eyi farz kabul ettiğ fn i çıkarmam delil ge-
tirm e/akıl yürütm e anlam ında düşünmedir. Yine her Müslüma-
nın ölüm ötesi hayata inandığı, hiçbir ateistin ölüm ötesi haya
ta inanm adığı öncüllerinden hareketle “hiçbir ateistin Müslü
man olm ayacağfna hükmetmem m antıksal/akıl yürütm e bağ
lam ında bir düşünmedir.
Aslında “düşünme" çok yönlü bir eylem 7 olup, beyin fizyolo

jisinden psikolojiye kadar bir dizi bilim in de konusudur. Çok ka
ba olarak, bir etkinlik olarak düşünmede, duyumlar, zihin, ha-
yalgücü ve bellek birlikte etkindirler ve psikologların tespitlerine
göre, algılam a, hayal kurma, hatırlam a, sezgi, tasarlama, hesap
yapm a vb. düşünme denilen etkinliğin değişik tür ve görünüm
leridir.8 Düzgün düşünme, m antıksal düşünme de bu türlerden
biri olarak ortaya çıkar. Bu dem ektir ki, mantık, her tür düşün
me ile değil, belirli bir tür düşünme ile ilgilenir. Ayrıca mantığın
konusu, em plrlk bilim lerin yöneldiği bir şey olarak düşünme ol
gusunun kendisi de değildir. Mantık, m antıksal düşünme, akıl
yürütm e, usavurma, argüm antasyon adlarıyla andığım ız dü
şünme türünün oluşumu, fızyolojik/beyinsel nedenleri ve işlev
leri gibi konularla da ilgilenm ez. Bu psikolojinin konusudur.
M antığı ilgilendiren, yalnızca, bu düşünme türünün Jbrmudur.
7 Arapçada tefekkür, teemmül, tahayyül, tasavvur, taakkul. tezekkür, nazar, is

tidlal gibi kavramlar, aralarında farklılık olsa da, hep insanın düşünme eyle
mini dile getiren kavramlardır.
8 Dinde de, özellikle İslâm'da, düşünmenle ayrı bir yeri ve önemi vardır. Duygu
ve irade boyutu yarımda dinin düşünce (rasyonel) boyutu önemli bir yer tutar.
Böyle olmasaydı din, kelâm, felsefe ve spekülatif düşünceye malzeme olmazdı.
Kur'an'da. insanın en güzel şekilde ve bilebilen bir varlık olarak yaratılması,
birtakım imkânların ona müsahhar kılınması, eşyanın isimlerinin ona öğretil
mesi. “hikmet"in verilmesi: düşünmenin semantik alanına girebilecek olan bil
me (iim), sanma ve yanlış bilme (zann, vehm, ûmntyye). akletme, ibret alma
(i'tibâr), bilincinde olma (şuur) anlama (/kh), dikkatle bakma ve sonuç çıkarma
(nazcu), inceliğine görme (basiret), hatırlama (tezekkür), tartışma ve delil getir
me (Ihticâc) gibi kavramların sıkça kullanılması onun, insanın düşünme boyu
tuna ne kadar önem verdiğini gösterir. Kur'an, insanın hem kendi nefsi (en/üs)
hem de tabiat ve tarih (âfak) üzerinde düşünüp araştırma yapmasını teşvik et
miş. teşvikin de ötesinde “tefekkür* adına farz kılmıştır.
Mantık Nedir? 15
Mantık, düşünmenin oluşumundan ve düşüncenin içeriğinden

bağım sız olarak, düşünceler arasındaki form el akıl yürütm e iliş
kilerini ele alır ve akıl yürütm eleri de kendi içlerinde geçerlilik ve
geçersizlik yönünden inceleyerek geçerli akıl yürütm e form ları
nın bilgisine ulaşmaya gayret eder.9
Düşünceler, ya akim esasb prensiplerinde ve matem atikte ol

duğu gibi zihnin kendi içindeki hakikatlere, yanut da müspet b i
lim lerde olduğu gibi zihinle dış âlem arasındaki münasebetleri
gösteren hakikatlere aittir. Her iki türlü düşüncenin nasıl elde
edildiğini gösterm e bakım ından m antık “bilim lerin bilim i”dir.
Mantıkta hareket noktası düşünme olduğuna göre, bu işlem i

hangi tem ellere dayandıracağız? Madem ki gelişi güzel düşünme
ile doğru yolu bulm ak mümkün değildir; o halde birtakım esas
lann bulunm ası gerekir ki, onlara dayanalım ve dayandığım ız
bu esasların birliğinden dolayı düşünüş beraberliğini elde ede
bilelim . İşte bu esaslara düşünmenin prensipleri veya, akıl Ökele
ri denir.
C. Akıl İlkeleri
G enellikle m antığın üç ana ilkesinden söz edilir. Bunlar, özdeş

lik, çelişm ezlik ve üçüncü şıkkın im kânsızlığı ilkeleridir. İlkele
rin varlık alanına uygulanmasında, yeter-sebep ilkesine bağlı
olarak nedensellik (causality) ve am açsallık (finality) ilkeleri or
taya çıkar.10 Bunlar akıl için evrensel ve zorunludurlar. Evren
sel oluşları, her renk, her çağ ve her coğrafyanın insanı için ge
çerli olm alarından; zorunlulukları ise bunlara uymayan zihnin
bir şey ortaya koyamaması, kendisini ifade edememesi ve bir
türlü anlaşm ayı sağlayamamasından dolayıdır.
1. Özdeşlik ilkesi (‘Ayniyyet/Identity): Bu prensip şu şekilde

ifade edilebilir: Bir şey ne ise odur. Her şey kendisinin aynıdır.
A, A ’dır.
9 Özlem, Doğan, Mantık, İstanbul 1991, s. 27

10 Bu ilkeler ve bunların dış dünyaya uygulanmaları durumunda ortaya çıkan sı
kıntılar ve bunlarla ilgili tartışmalar hakkında fazla bilgi için bkz. Öner, Neca
ti. “Mantığın Ana İlkeleri ve Bu ilkelerin Varlıkla Olan İlişkileri' A.Ü İlahiyat
Fakültesi Dergisi, Ankara 1969. C. XVII. ss. 285-303.
Bir akıl yürütm enin başında, bir terim e verilen anlam ne ise
o akıl yürütm e boyunca, o terim hep aynı anlam ı taşımalıdır.
Bu, fikirlerin sağlamlığının, önerm elerin aynen taşınmasının,
akıl yürütm enin tutarlıbğının ve yeni fikirler elde etmenin zo
runlu şartıdır. Her hangi bir konunun açıklanm asında zihin bu
ilkeye uymazsa, o konu anlaşılamaz.
İlk bakışta pek basit görünen, hatta verim siz bir ilke izleni
m ini uyandıran A, A ’dır ifadesi, doğru düşünme için zihnin uy
ması gereken baş ilkedir. “İnsan, insandır”, “at, attır”, “var, var
dır ( vaki’. makidir)” örnekleri totoloji olarak görülm emelidir. Bi
raz sonra göreceğim iz gibi, zihnin diğer ilkelere uyabilm esi an
cak bu ilkeye uymakla mümkün olur. Özdeşlik ilkesine uyma
yan bir zihin için, çelişm ezlik ve üçüncü şıkkın im kânsızlığı il
keleri anlam sız kalır.
Özdeşlik, ne eşitlik ne de benzerliktir. Eşitlik, benzerliğin bir

sınır halidir. Benzerlik ve eşitlik karşılaştırılan ik i şey arasında
olur. Oysa özdeş olan bir ve aynı şeydir.
Doğru düşünm enin bir ilkesi olarak tek zihin buna uym ak
zorunda olduğu gibi, diyaloglarda yani başka başka zihinler
arası, fik ir alış verişinde de bu ilkeye uym ak zorunluluğu var
dır. Diyalogda kullanılan kelim elere taraflar aynı anlam ı değil
de farklı anlam lan yüklerlerse, fik ir karışıklıklarına yol açılır,
sonuç olarak anlaşm a olm az, doğruyu ortaya koyma im kânsız
laşır. Toplum hayatında görülen fik ir kavgalarının, taraflann iyi
niyetlerine rağmen, b ir anlaşm aya varam am alarının, başta ge
len nedenlerinden birisi, özdeşlik ilkesine uymamadır. Tartış-
m alann verim li olabilm esi için, kullanılan terim lerin tanım la
rında fik ir birliğine varm ak, tartışm a boyunca kullanılan terim
lere. üzerinde anlaşm aya varılan tanım dan farklı b ir anlam ver
memek gerekir.
2. Çelişm ezlik İlkesi (’Adem-i tenakuz/non-cx>ntradiction]: As

lında bu ilke, özdeşlik ilkesinin bir tasdiki, bir onaylanışı olarak
da yorum lanır. Fakat özdeşlik ilkesi, tek başına ele alındığında,
düşünmemiz için kısır b ir ilkedir. Düşünm em iz sadece özdeşlik
ilkesinde kalm ış olsaydı, b ir şeyin kendisi olduğunu düşünmek
Mantık Nedir? 17
ten öteye bir adım atamazdık. Özdeşlik, ancak kendi-olmama,

başka olm a ile bir arada iken düşünme için verim li bir hale ge
lebilir. Bir şeyin kendisinden başka (divers) bir şeyle özdeş oldu
ğunu düşünmek çelişkidir. Buna göre çelişm ezlik ilkesini şöyle
ifade edebiliriz: Bir şey, (aynı zam an ve şartlar içerisinde) hem
kendisi hem de başka bir şey olamaz, “A, A-olmayan (vaki’, gayr
ı vaki’) değüdir."
İleride, önerm eler-arası ilişkilerde göreceğim iz gibi, birbiri ile

çelişik olan ik i önermeden biri doğru ise diğeri m utlaka yanlış
tır. Fakat her hüküm karşı haliyle çelişm e oluşturmaz.
B ütün köylüler fakirdir. (A)

H içbir köylü fakir değildir. (E)
önerm eleri arasında karşıtlık (tezat) vardır ve bu iki önerm e de

yanlıştır halbuki;
B ütün in sanlar ölüm lüdür, (A)

Bazı in sanlar ölüm lü değildir. (O )
önerm eleri arasında çelişiklik vardır ve biri doğru ise öbürü

m utlaka yanlıştır. Zihin, (A) önerm esini doğru kabul ettikten
sonra (O) önerm esini de doğru diye kabul ederse çelişkiye düşer.
İki önermenin çelişik olm ası için bazı şartlar gerekir. İlk de
fa Aristoteles (M.Ö. 384-322) çelişikliğin tanım ını yaparken ge
reken şartlan saym ıştır: “Aynı niteliğin, aynı zamanda, aynı öz
neye, aynı bakım dan hem ait olm ası, hem de olm aması imkân
sızdır."11 Yani bir konuya aynı yüklem aynı zamanda ve aynı
şartlar içinde hem olum lu hem olum suz olarak yüklenem ez.
Yanlışa düşmemek için düşünceler arasında çelişm e bulun

maması gerekir. Örneğin sınıfta ders anlatan hocayı, aynı za
manda hem bay. hem bayan olarak kabul etm ek mümkün de
ğildir. Çivide asılı şem siyeyi, aynı zam anda hem şem siye, hem
de atkı olarak görem eyiz. O şem siye ise şem siyedir, hem kendi
si (şem siye), hem de başka bir şey (atkı) olam az. B ir insan aynı
anda hem kendisi, hem de totem i olamaz.
11 Aristoteles. Metafizik, çev. Ahmet Arslan, İzmir 1985. C. I. s. 206

18 Klasik M antığa G iriş
İnsan zihninin çelişm ezlik ilkesine karşı duyarlılığı diğerle

rinden daha çoktur. Başka bir deyişle, insan, bu ilkeye uyma zo
runluluğunda olduğunun bilincine daha açıkça sahiptir. Kişi çe
lişkiden öldürücü hastalıktan kaçar gibi kaçm alıdır. Zira biri
vücut sağlığım ız için ne denli tehlike İse, diğeri de zihin sağlığı
m ız için o kadar tehlikelidir. “Tutarlılık, m antıksal düşünmenin
de ötesinde, deyim yerindeyse, kafa ahlâkının bir gereğidir.” 12
Çelişm ezlik İlkesi, sonradan kazanılm ış bir ilke değil, diğer il
keler gibi, insanla beraber varolan ve her toplum da geçerli olan
evrensel bir ilkedir.
3. Üçüncü Şıkkın Çelişm ezliği İlkesi (Middle Exclu): Bu, çeliş

m ezlik ilkesinin daha özel bir şeklidir. Bir şey ya vardır, ya yok
tur, burum ortası olamaz.13 Diğer bir ifadeyle, “iki çelişik ifade
den biri doğru ise öteki zorunlu olarak yan lıştır,14 İkisi arasında
üçüncü bir hal yoktur" biçim inde ifade edilir.
Bu üç ilkeye dayanan mantığa “İki Değerli M antık” denir. Bu

ilkenin, ikiden fazla değerli bir m antık sistem inde geçerliliğinin
olam ayacağı açıktır. Örneğin, bir kutuda iki renkte bilye bulu
nuyorsa, kutudan ancak bu iki renkten birini taşıyan bilye çıka
bilir, üçüncü bir hal mümkün değildir. Eğer kutuda üç renkte
bilyeler bulunsaydı, bu durumda dördüncü renkte bilyenin çak
m ası mümkün olmazdı. Kaç değerli m antık sistem i kabul eder
sek, ona göre üçüncü halin im kânsızlığı ilkesini kabul etmemiz
gerekecektir. Bunu şöyle ifade edebiliriz: n (m antığın değeri) + 1
im kânsızdır
Üçüncü şıkkın im kânsızlığı ilkesine yapılan itirazlar ve kuru

lan çok değerli mantıklar, bu ilkenin yanlışlığını değil, onun sı
nırlı olduğunu ortaya koyar.
Mantığın ilkeleri veya akıl ilkeleri deyince akla genellikle, yu

karıda işlediğim iz üç ilke gelir. Sonradan bunlara bir de yeter-
sebep ilkesi katılm ıştır.
12 Yıldırım. Cemal, 100 Somda Mantık El Kitabı, İstanbul 1976. s. 12.

13 Aristoteles. Metafizik, çev. Ahmet Arslan. C. I, s. 232.
14 Aristoteles, Organon-tt (önerm e), çev. Hamdı Ragıp Atademir. İstanbul 1989,
s. 14.
Mantık Nedir? 19
4. Yeter-Sebep tikesi (Reason Suffîcient): Leibniz taralından

akıl yürütm e ilkeleri arasında sayılan yeter-sebep ilkesini şu şe
kilde form üle edebiliriz: “H er şeyin bir var olm a sebebi vardır.”
B ir şeyin sebebi ya onun varlığını meydana getiren kaynaktır,
yahut onun niçin ve neden öyle olduğunu anlatan şeydir.
Her başlangıcın bir sebebi vardır. Yoktan bir şey var olm aya
cağına göre her varlığın bir sebebi olm ak gerekir.15 Bu sene çift
çinin yüzünün neden gülm ediğini, deprem lerde niçin çok sayıda
evin yıkıldığını, trafik kazalarında neden bu kadar çok insanın
öldüğünü, X partisinin oylannı nasıl ve neden her geçen gün ar
tırdığını soruştururuz. Buna varlıkların ve olayların nedenini ve
niçinini araştırm ak denir. Bunlara cevap verilm ezse o şeyi anla
m ış olmayız. Görüldüğü gibi bu ilke, bir m antık ilkesi olm anın
yanı sıra, daha ziyade bir varlık ilkesi olarak kendini gösterm ek
tedir.16
Yeter-sebep ilkesinin bir m antık ilkesi olarak ele alındığında,

ifade ettiği anlam ı şöyle açıklayabiliriz: “B ir yargı veya önerm e
nin doğru olduğu sebepsiz iddia edilm em elidir. B ir yargı veya
önermenin doğruluğunun sebebi ise başka b ir yargı ve önerme
dir. Örneğin “Hiçbir yırtıcı hayvanın eti yenm ez" önermesi, “Kap
lanın eti yenm ez” önerm esini tem ellendirir, yani onun sebebidir.
Sebep ararken sonsuza kadar gidilm ez, bir yerde durm ak ge
rekir. Bu durum lar aksiyom lar, postulatlar, tanım lar veya doğ
rudan doğruya idraklerdir. O halde, yeter-sebep ilkesi b ir baş
langıç noktasını gerekli kılar, örneğin, trenin en arkadaki vago
nunu onun önündeki hareket ettiriyor; onu da bir diğeri; onu da
b ir başkası, nihayet gelip lokom otife dayanınca, “o, kendisine
has gücü, kuvveti, yapısı ve işleyişiyle hareket ediyor” deriz. Y e
is Her ohışun sebeplere bağlı olduğu düşüncesinin sistemli olarak İlk açıklanma
sını Aristoteles'te görürüz. Aristoteles, tabiat olaylarının meydana gelişinde
birbirine bağlı dört sebebin rol oynadığım söyler. Bunlar: Maddî sebep, formel
(şekil kazandıran) sebep, hareket ettiren sebep ve gâye sebeptir. (Aristoteles,
Metafizik, çev. Ahmet Arslan. C. I. ss. 90-93); Aristoteles'ten sonra, ondan
farklı bir şekilde anlaşılmış olsa da. olayların bir nedene bağlandığı fikrinin de
vam ettiğini görürüz.
16 Bu ilkenin mantığın mı yoksa varlığın mı bir ilkesi olduğu ile İlgili tartışmalar
içn bkz. öner, agm.. s. 293 vd.
ter-sebep ilkesinin bir başlangıç noktası olduğu açıktır. İşi zin

cirleme uzatıp durmak bizi sonuca götürmez.
Yeter-sebep ilkesinden, varlığa uygulandığında, şu iki ilke or

taya çıkar. Birincisi, önce gelen, tayin eden, etken sebep (sebep-
Ulik ilkesi), İkincisi sonra gelen, gâye sebep (amaçlılık ilk e sid ir
a. Sebeplilik (Causality) İlkesi: Yeter-sebep ilkesinin dış var
lıklara ve tabiat olaylarına uygulanan şekli olarak, şu şekilde
form üle edilir: “Her olayın bir sebebi vardır, sebepsiz b ir şey ola
maz.” Tabiatta meydana gelen bütün olayların belirli bir sebebi
vardır ve aynı şartlar altında, aynı sebepler, aynı sonuçlan mey
dana getirirler. Suyun kaynam ası b ir tabiat olayıdır, bunun se
bebi yüz derecelik ısıdır. Isı olm azsa su kaynamaz. Boğazı kesi
len her hayvan ölür, ateşle tem as eden barut yanar. Burada öl
m enin sebebi boğazlanma, yanm anın veya infilakın sebebi ateş
le temastır.
Sebeplilik ilkesine bağlı olarak determinizm ilkesi ortaya çı

kar. Bilim sel anlamda determinizm önceden görm e ile ilgilidir.
“Bazı şartlar tam olarak bilindiğinde, bu şartlann neticesi önce
den görülebilir. Âlem de ortaya çıkan olaylar birbirlerine zorunlu
olarak sebep-sonuç bağı ile bağlıdır.”
b. Am açlılık (Finality) İlkesi: Bu ilke, “var olan her şeyin bir

amacı vardır” şeklinde ifade edilir. Aristoteles’te b ir am açsal (ga-
yî/flnal) nedenin bulunduğunu söylem iştik. Onun için bu ne
den, fizikte, m etafizikte, varlığın h er alanında m evcut olup; b ir
şeyin varolm asında zorunlu olan nedenlerden b ir tanesidir. Bu
ilkeye göre, evrende hiçbir şey boş yere yaratılm am ıştır; her şey
b ir gayeye yöneliktir. Örneğin kulak duym ak için, tohum bitki
olm ak için vardır. Bu, canlılar âlem inde biyolojik ve psikolojik
olaylara uygulanan önem li bir prensiptir. Canlı organizm aların
çevresine uyma hareketleri, onlardaki içgüdüler ve eğilim ler
kendilerini ve türlerini korum ayı amaçlamaktadır.
Üzerinde durduğumuz bu dört ilke, akıl için uyulm ası zorun

lu ilkelerdir. Leibniz'in dediği gibi, yürüm ek için adaleler ve si
nirler nasıl zorunlu iseler, bunlar da akıl için öyle zorunludur
Mantık Nedir? 2i
lar. Onlarsız asla düşünülemez; her an zihin bu ilkelere dayanır.

Ancak bu m antık ilkeleri varlığa uygulandığında durum ne olur?
Zihnim izin ilkeleri acaba varlığın da ilkeleri m idir? Bu sorular
ilk çağlardan beri tartışm alara yol açm ıştır.17
I. MANTIĞIN MÂHİYETİ
“Doğru düşünme”yi konu olarak alan mantık, doğnı düşünme

nin ve doğru (tutarlı) akıl yürütm elerde bulunmanın şartlarım ve
kurallarını bildirir. Doğru düşünmek, tabiat ve olaylara uygun
düşecek, aklı düzgün çalışan insanlar tarafından kabul edilecek
geçerli ve tutarlı sonuçlara varm aktır. Zihnin tabiat ve olaylara
uygun olan düşüncelerine gerçek (hakikat/truth); kendi içindeki
uygunluğuna da geçerli (sahih/valid) diyoruz. Mantığın mahiye
tini anlamada bu ayrıma dikkat etmenin önemli olduğunu belirt
mek isteriz. Zira mantıksal olarak geçerli olan her düşünce veya
çıkanm dış dünyaya uygun düşm eyebilir, bir başka ifade ile, her
m antıksal olan nesnel yönden doğru karşılık bulm ayıp yanlış
olabilir. Bir örnek üzerinde gösterecek olursak;
H er fil iki ayaklıdır;

M asa d a fildir.
M asa d a iki ayaklıdır.
Bu argüm an (delil/çıkanm ) m antıksal olarak geçeriidir, zira bu

rada çıkarım ın form el kurallarına uyulmuştur. H er filin iki
ayaklı olduğunu, m asaların da fil olduğunu kabul ediyorsam,
O .T in iştirakından (illet birliği) dolayı file verdiğim ik i ayaklı olu
şu sonuçta küçük terim olan m asaya da zorunlu olarak vermem
gerekecektir. Zihin, öncülleri doğru olarak kabul ettikten sonra
“m asa iki ayaklı değildir, iki ayaklı masa olmaz” diyorsa, yuka-
nda açıkladığım ız, kendi ilkelerine ters düşer. Konuyla ilgili bir
başka örnek verm ek istiyoruz. İlkel b ir kabilenin bulunduğu
bölgede üst üste tabiî âfetler olur. Kabile reisi, klan üyeleriyle
17 Bu tartışmalar için bkz. Öner, agm., ss. 294-302; Bunların, varlığın da ilkele
ri olduğunu söylemek kolay olmasa bile, bizim, varlığı ancak bu İlkelerin çer
çevesi içinde kavradığımız açıktır. Biz varlığın bilgisini, onu rasyonallze ederek
yani bu ilke kalıplarına sokarak veya aklın anlayacağı çerçeve içerisine alarak
elde ediyoruz.
birlikte, bir türlü bitm ek bilm eyen bu olayların nedenini araştır

maya koyulur. Deniz kenarında dolaşırlarken, kabile reisi, rüz
garın etkisiyle bir sandalın dik bir kayaya çarpıp durduğunu gö
rür. Ona göre olay çözülmüştür. Zira o kaya, Tann'nın dişidir,
sandal ona çarptıkça Tann’nın cam acıyor, canı acıdıkça da ga
zap ediyor! Bunu m antık form una dökünce, kendi içinden tutar
lı ve geçerli olan, şu çıkarım ortaya çıkar.
T an n ’nın canı acıyınca gazaba gelir;

(Dişine sandal çarptığından) T ann 'nın canı acım aktadır;
öyleyse O, (bundan dolayı) gazaba gelmektedir.
Bu hususun daha iyi anlaşılm ası için akıl (mantıkj doğrusu ile
olgu (bilgi) doğrusu arasındaki farka dikkat etmek gerekmektedir.
1. H içbir insan dört ayaklı değildir;
A li de insandır;
öyleyse A li de dört ayaklı değildir
2. Türkiye’de yıllık enflasyon oranı son yıllarda % 10’un altına

düşm üştür.
Burada 1 numarada gösterilen çıkarım la, 2 numarada göste

rilen önerm e doğrudur. Yalnız iki doğruluk ta aynı türden değil
dir. B irincisi akıl (mantık) doğrusudur, İkincisi olgu (bilgi) doğ
rusudur. M antık ve m atem atikte söz konusu olan akıl doğrulu
ğudur. A kıl doğruluğu kendisini akıl yürütm ede gösterir. Akıl
yürütm ede basam aklar (öncüller) arasında tutarlılık veya akla
yatkınlık olursa ona doğru denir. Burada söz konusu olan tutar
lılık veya yatkınlık akıl ve m antık ilkeleri denen ilkelere uygun
luk dem ektir. A kıl bu ilkelere kendinden uyar, doğru veya yan
lış akıl yürütm eyi derhal fark eder. A kıl doğruluğu akıl yürütm e
nin şekli ile ilgilidir. Yukarıda geçen, kabile başkanının yapm ış
olduğu çıkarım da görüldüğü gibi, yanlış bilgilerle de doğru akıl
yürütm e yapılabilir.
Olgu (bilgi) doğruluğu ise içerikle ilgilidir. Bunda, bir hüküm

İle onun İfade ettiği obje arasındaki uygunluk söz konusudur.
Gerek tabiat bilim lerinin gerekse insan ve toplum bilim lerinin
doğrulan bu tür doğrulardandır. Fakat bilgi ile onun İfade ettiği
obje arasındaki uygunluğun nasıl kontrol edileceği; nesneyi ol
Mantık Nedir? 23
duğu gibi m ı yoksa farklı m ı bildiğim iz, felsefi bir tartışm a konu
sudur.18
Buraya kadar anlatılanlardan, mantığın asıl işlevinin, öncül

olarak tutunduklarımızdan zorunlu olarak neyin çıkacağım araş
tırm aktır. Eğer tutunduğumuz veya eskilerin tabiriyle teslim ol
duğumuz öncüller doğru ise düzgün ve geçerli bir çıkarım ile an
cak doğru sonuçlar elde ederiz. Yanlış öncüllerden, mantıksal
düzgünlükte ve geçerlilikte, doğru sonuçlar elde edemeyiz. Biz
bunu kıyma m akinesine benzetebiliriz. Şöyle ki, üstten makina-
nm ağzına ne doldurursan önünden o çıkar. Eğer yağlı et korsak,
yağlı et; sinirli et korsak sinirli et; ciğer korsak ciğer çıkar. For
mel [biçimsel/sûri) m antık da bu kıyma makinesine benzer. Zih
ne malzeme olarak ne sunarsak zihin de kendi form el yasaları
gereği o malzemeye uygun sonuçlar çıkartır. Malzemenin kötü,
yanlış (kâzip) veya bozuk (fâsifj olup olmadığım tespit etme o
malzemenin ilgili olduğu alanın işidir. Burada, yanlış veya bozuk
malzemeyi seçip seçmemede insanın bilgisinin ve iradesinin de
rolü vardır. Mantık ancak m evcut malzemeden sağlam olanım
seçme (ve kıyma m akinesini usûlüne uygun şekilde çalıştırma)
gerekliliğini işler ki m antığın bu kısm ına informel [içerik/maddi}
mantık, özel mantık ve m etodoloji gibi adlar verilir. O halde man
tık karşım ıza iki şekliyle veya boyutuyla çıkm aktadır
1. Form el (Biçim sel/Sûrî) Mantık: Bu m antık zihnin sureti

(form ları) ile uğraşır. Düşünülen konu ve objeden ayrı olarak
yalnız zihnin kendi kendisiyle uygunluğunu araştırır. Düşünü
len m addeyi değil düşünen zihni ele alır. Zihnin işleyiş kanun
larını, doğru işlem esi için gerekli kural ve şartlan gösterip, doğ
ru hüküm ler verm eyi ve geçerli çıkaranlarda bulunm ayı öğretir;
bir hükümden diğer hükümlerin nasıl çıkarılm ası gerektiğini
gösterir. Form el m antık. Aristoteles tarafından kurulm uş olup.
2400 yıllık bir geçm işe sahiptir. Gerek İslâm dünyasında gerek
Avrupa’da asırlarca öğretim i yapılan bu m antıktır. Diğer m antık
çeşitleri de esasta kendisine dayandığından, buna “Tem el Man
tık” da denir.
18 Bkz. Grünberg, Teo, “Mantık ve Gerçeklik". Türkiye I. Felsefe Mantık Bilim Ta
rihi Sempozyumu, 19-21 Kasım-Ankara, Ankara 1991, ss. 233-235.
Bu mantık, zihin işlem lerini üç unsurdan ibaret sayar. Bu

unsurların, gösterilen kurallara göre düzenlenm esiyle zihnin
doğru düşüneceğim ve yanlışlara düşm eyeceğini kabul eder. Bu
mantığın konusunu oluşturan üç tem el unsur şunlardır:
1. Terim ler (lafızlar, kavram lar, fikirler = terms, conceptes,

ideas),
2. Önerm eler (kazâyâ, hüküm ler = propositions, judgm ents),
3. A kıl yürütm eler (istidlaller, muhakemeler = ralsonements,
reasoning).
M antık konularının işlenm esinde, İslâm m antıkçıları ile Batı

m antıkçıları arasında fark varsa da bu bir m ahiyet farkı değil
dir. Her iki kültür dünyasına bağlı m antıkçıların ele alıp işledik
leri Aristoteles m antığıdır.
Yirm inci yüzyılın başm da form el m antığın aldığı özel şekle lo
jistik veya sembolik mantık denir. Lojistik, cebirde olduğu gibi
kavram ları ve hüküm leri harflerle ve sem bollerle gösterip man
tığı adeta b ir m atem atik-cebir (m atem atical logic) haline getirir.
Lojistik, dedüktif (tümdengelim) türünden akıl yürütm elerle uğ
raşır. Hareket noktası hüküm ler/önerm eler ve bunlar arasında
ki türlü ilişkilerdir. Lojistiğin bu bölümüne “önermeler m antığı”
denir. Lojistik yalnız (konusunu doğrulayan yahut doğrulam a
yan) hükümlerle uğraşır. Böylece lojistik mantık, önerm eler ba
zında mantığın alanını genişlettiğini ileri sürerken, kavram ve
ona bağlı olarak tanım ve sınıflandırm a gibi klasik konulan bü
yük ölçüde bilim felsefesine ve m etodolojiye terketm iştır.
2. İnform al (Içerik/Maddî) Mantık: Yukanda da geçtiği gibi

“özel m antık” ve “m etodoloji” denen bu mantıkta, zihnin, konu
su olan m addelere uygulanm ası bakım ından işleyiş kanunlan
incelenir. Zihnin konusu, bilinç ve idrakin objesi olan her türlü
tabiat, ruh ve toplum olaylandır.
* İlm î yahut gü nlü k hayatta ortaya çıkan belirsiz ifadelere nasıl açık
lık ve netlik kazandırılacağı,
* Önerm elerin içerik yönünden (doğru-yanhş, kesin-olasılı] durum la

rının ne şekilde araştınlacağı,
Mantık Nedir? 25
* Kesin olmayan zanlara ve tahminlere nasıl kesinlik kazandırabi

leceği,
* Az çok birbirine benzer olan durumlar karşısında analojilerin gü
cünün nasıl belirleneceği,
* Tümdengelim metodunun işleyişi ve değerinin ne olduğu,
* Delillerin doğruluğu, yanlışlığı; tamlığı, eksikliği; sağlamlığı, bozuk
luğu veya kandırıcılığı (mugalata) kısaca mantık yanlışlarının [falla-
cies) ne olduğu ve yanlışa düşmemek için hangi kurallara dikkat
edilmesi gerektiği,
* Çeşitli ilimlere konu olan olayların nasıl inceleneceği ve bu incele
mede hangi metotların takip edileceği,
gibi konular üzerinde durmak m antığın bu bölümünün işidir.

Metodoloji, bu ilim lerin dayandıkları prensipleri ve bunların kul
lanış yollarını gösterir. Zira ilim ler, olayları inceler, fakat kendi
lerini, kuruluşlarım ve prensiplerini m etodık olarak araştırm az
lar. Özel m antık bu işi de görür. Bugünkü ilim lerin gösterdikle
ri başarılar ve ilerlem eler, Yeni Çağla birlikte, kendi konularına
en uygun gelen m etotların ve yolların bulunmasından sonra ol
muştur. M etotsuz ilim verim siz kalm ak zorundadır.
Bu anlatılanlardan, inform el m antığın, m antıkta verim li,

canlı ve geniş bir alan oluşturduğu anlaşılm aktadır. Bundan do
layı m antığın bu bölüm üne “uygulam alı ( tatbikî/appiiedj man
tık” da denir.
M antık hem bilim hem de yöntem (âlet, sanat, teknik) olarak

ele alınm ıştır. Bir başka ifadeyle m antık, biri teorik, diğeri pratik
olm ak üzere iki özelliğe sahiptir. Bunlardan birincisi, m antıklı
düşünme dediğim iz düşünme biçim inin tespitidir. Bu özelliğiyle
o bir bilim dir. İkinci yönü ise bu bilim in uygulanmasını yani akıl
yürütm elerin doğruluğunu (geçerliliğini) sağlayan kuralların or
taya konm a m etotlarım gösterir. Bu tarafı ile de o, bir sanat ve
teknik özelliği gösterir. M antık ilm inin bu sanat ve teknik yönü
nün önem inden dolayı olsa gerek ki birçok İslâm m antıkçısı bu
dalda yazdıktan eserlerine İlmü'l-Mîzân, Fenn-i Mizan, Usânü’l-
Mizân, MizânuVUkuL, M fyâm ’I-7lm. Miftâhu’l-Fımûn gibi adlar
verm işlerdir.
26 Klasik Mantığa Giriş
Mantık dille çok İlgilidir. Her ne kadar formel olarak adlandı-

nlsa da, konuşma dilini kullandığı için, m antık işlem lerinde
muhtevanın (içerik) etkisinden pek sıynlam az.19 O, doğru dü
şünmenin tespitini yaparken, elbette, düşünmeyi ifade eden dil
üzerinde durur. Biz fikirlerim izi sözlerle ifade ederiz. Sözler, dü
şüncenin taşıyıcısıdır. Fikirlerim izi açıklam ada kullandığım ız
kelim eler yalnız fikirlerim izi değil duygularım ızı da ifade ederler.
Bu sebeple konuşulan dil çok anlam lı ve aldatıcı ifadelerle dolu
olabilir.
Dil ve mantık arasında yakın b ir benzerlik ve sıkı bir ilişki

vardır. Dilbilgisi hatasız konuşmanın, m antık da doğru düşün
menin kurallarını verm ektedir. D ilin lafızlarla olan ilişkisi ne ise
mantığın kavramlarla ilişkisi de öyledir. Şu var ki, gram er bir
m illetin diliyle ilgili kuralları içerirken m antık bütün insanlığın
düşüncesine ait kanunları ifade etmektedir. Mantık, kullanılan
dilin, terim lerin sınırlarının iyi çizilm esini, anlam belirsizliğine
veya çok anlam lılığa kayılmamasını, sınırlarının belli, kullanış
şekillerinin belirgin kısacası, kullanılan dilin açık, seçik ve ke
sin olm asım talep eder.
Herhangi bir akıl yürütmenin m antıksal geçerliliğini tespit et

mek için onun her şeyden önce bir dil aracılığıyla dışa vurulmuş
olması, b ir “argüman" biçim i kazanması gerekir. Demek oluyor
ki, m antık öznel nitelikte olan akıl yürütm elerle değil bunların
dilsel ifadesi olan nesnel nitelikte argümanlarla uğraşır.20
Klasik m antığın ve ondaki akıl ilkelerinin varlık (ontoloji) ve

m etafizikle olan ilişkileri hatırlandığında, mantık biliminin felse
fe ile olan yakın ilgisi ortaya çıkar. Bununla İlgili olarak m antı
ğın felsefe ile olan alâkası konusunda eski m antıkçılar arasında
üç tem el görüşe rastlanın
1. Aristotelesçiler için m antık, sadece bir m etodoloji, felsefe

ye bir giriştir.
2. Realizm taraftarlarına göre, gerçeğin yapısı akim yapışm a

uygun bulunduğundan, m antık ilke ve norm ları gerçek üzerine
19 öner. Klasik Mantık, s. 14.

20 Yıldırım 100 Soruda Mantık, s. 10.
Mantık Nedir? 27
dayanmaktadır ve m antık da felsefenin esaslı bir kısm ıdır. Özel

likle Stoacılar ve Plotinus bu kanaati paylaşır
3. Bu İki anlayışı uzlaştırmak isteyen Neo-Platonculara göre

mantık, aynı zam anda hem felsefeye giriş hem de felsefenin bir
bölümüdür.21 Müslüman m antıkçılar arasında bu üç görüşün
de tem silcileri vardır. Fakat bu tartışm alarda “m antık diğer ilim
ler için b ir âlettir" şeklindeki anlayış yaygınlaşm ış ve çoğu man
tıkçı tarafından bu kanaat paylaşılm ıştır. Hatta onun bir “âlet il
mi (ilmu’l-âletr olduğu m antığın tanım ında belirtilir olm uştur.22
Mantığın dayandığı düşünme ve akıl yürütm e aynı zamanda

birer ruhsal olay niteliği taşır. İkisi de insanın düşünme olayına
eğildiğinden dolayı psikoloji ile mantık arasında bir ilişki vardır.
Fakat bunlar tem elde birbirlerinden farklıdırlar. Mantık ile psi
koloji arasındaki fa ik ı şu şekilde sıralayabiliriz:
1. M antık yalnızca akıllı ve yetişkin insan zihnini inceleyip

doğru düşünme yollarını gösterm esine rağm en psikoloji, her
türlü düşünme biçim ini yani normal, anorm al, çocuk, yetişkin
veya hayvan ayırt etmeden bütün düşünme şekillerini inceler.
2. M antık olaylarla uğraşmaz; deney ve gözlem e başvurm a

dan, akıldan doğan kural ve şartlan, düşünmeye ve olaylara uy
gular. Bu nedenle m antık norm atif ve rasyonel b ir bilim dir. Psi
koloji ise olaylan deney ve gözlem le inceledikten sonra gerçeğe
ulaşm ayı hedefleyen p ozitif b ir bilim dir.
3. Psikoloji, konusu olan olayların nasıl meydana geldiğini,

nasıl geliştiğini gözler ve yorum larken; m antık ise nasıl oluyor
21 Taylan, Necip, Mantık Tarihçesi - Problemleri, İstanbul 1996, s. 12. Bu konudaki

tartışmalar İçin bkz. Rescher, Nicholas, The Deuelopment o f Arabic Logic (Tatauuu-
m'l-Manhla'l-Arabi), Arapçaya çev. Muhammed Mihran. Kahire 1985, ss. 18-24.
22 Bkz. Fârâbı, Ihsâu'-VÜım (ilimlerin Sayımı), çev. A. Ateş. ss. 67-69; Mutluluk
Yioluna Yöneltme (Tenbth 'alâ Sebll's Sa’âde). çev. Hanifl Özcan, İzmir 1993, s.
53; İbn Sına Ebû Ali, el-İşârât ve’t Tenbihat, Thk. Süleyman Dünya, Beyrut
1992, s. 117: et-Tevhidi. Ebu Hayyân, el-Mukâbasât, Thk. Muhammed Teviık
Hüseyn, Tahran 1987, ss. 116-123,366: Kâtip Çelebi, Keşfu’z-Zunûn, İstanbul
1971, C. II, s. 1862; Cürcâni. Ta’rtjât, s. 149; et-Tahânevî. M. A li b. Ali, Keş
ş a fı lstüâhâtı’l-Funûn, İstanbul 1984, C. I, s. 34: İzmirli, İsmail Hakkı, Mi'yâ-
rul-'Ulûm, İstanbul 1315, s. 8: Çankı, Mustafa Namık, Büyük Felsefe Lügati,
İstanbul 1954. C. II. s. 355 (Logiçuei
diye düşünmez, şöyle olması gereklidir der ve önceden kurallar

koyar.
4. Manük ilm inin konusu tam am iyle ruh değil, hakkı bilm ek
le ilgili zihinsel faaliyettir ki bu zihinsel faaliyet çözüm lenebilir,
ölçüye vurulabilir, kaide altına alınabilir. Mantık ilm i tasavvur,
tasdik ve istidlalden ibaret olan üç zihinsel faaliyeti konu edinir.
Psikolojinin konusu ise tamamıyla ruhsaldır; nefsin her halini
yani düşünme, duygu ve iradeyi araştırır.
5. Psikoloji tasavvur, tasdik ve istidlal kaidelerini de araştırır

fakat bunların yalnız oluşum ve gelişim leri ile ilgili kaideleri
araştırır. Mantık ise tasavvur, tasdik ve istidlal kaidelerini ka
nun olm ası itibariyle ele alır.
6. Psikolojinin gayesi düşünceyi yalnız teorik olarak bilmek,

mantığın gâyesi İse düşüncenin ölçüsünü ve bunun pratiğini
gösterm ektir.
7. Psikoloji, fizik gibi, bi’l-flil olanın ilm idir. Mantık ise gerçe
ğin (hakk) ilm idir ve matematik ilim lerin cinsındendir.23
Aşağıda göreceğim iz mantığın konusu, bölümleri, gâyesi, ya

ran ve kullanıldığı alanlar gibi konular da m antığın ne olduğu
nu yani m âhiyetini tamamlar niteliktedir.
O. MANTIĞIN KONUSU
Mantık, kendileriyle fikir binasını kuracağım ız tuğlalar m esabe

sinde olan kavramları; kavramlardan oluşan önermeleri ve öner
m eler arası ilişkileri; önerm eler vasıtasıyla düzgün çıkarımlarda
bulunm anın ölçü ve kurallarını incelem eyi konu edinir Kısaca
sı m antık delilleri yani verilen ve bilinenlerden, verilm eyen ve bi
linm eyenlere ulaşm a yollarını inceler ki bu da akıl yürütm e de
m ektir. Bu anlatılanları şu şekilde m addeleştirebiliriz:
1. Terim ler: İslâm m antıkçıları bunu tasavvuröt olarak ad

landırıp bu başlık altında beş tüm eli işlerler ve bunun amacının
tanım lara ulaşmak olduğunu belirtirler; çağdaş m antıkçılar ise
“kavram lar m antığı” olarak adlandırırlar,
23 İzmirli, Felsefe Dersleri, s. 51.

Mantık Nedir? 29
2. Önermeler: İslâm m antıkçıları bunu İse tasdikât olarak

adlandyıp, esasının önerm eler, amacının ise kıyas olduğunu be
lirttiler.24 Bu, “önerm eler m antığı” olarak da adlandırılır.
3. A kıl Yürütm eler: M antıklı düşünmenin kendisini akıl yü

rütm ede gösterdiğini belirtm iştik. Aklın takip etm iş olduğu sey
re göre, dedüksiyon, endüksiyon ve analoji olm ak üzere üç tür
lü akıl yürütm eden bahsedilir. Aristoteles, bunlardan dedüksi-
yona önem verm iş, onun da en mükemmel şekli olan kıyası esas
alm ıştır. O halde kıyası incelem ek, klasik m antığın ana konusu
nu, tabir caizse bel kem iğini teşkil eder. İslâm m antıkçıları da
burada kıyası, şekillerini, çeşitlerini, kıyasın uygulam a yeri olan
beş sanah, tem elde Aristoteles'i esas alarak, işlem işlerdir. Man
tıkta bu konunun incelenm esine “çıkarım lar m antığTda denir ki
m antığın asıl konusunu oluşturan bu kısım da, geçerli çıkarım
lar yani m antıkta kesin ve zorunlu b ir şekilde doğru olan dedük
tif (tümdengelim) akıl yürütm eler işlenir.
Mantığın üzerinde durduğu kavram lar önerm eler için, öner

m eler de kıyas için bir ön hazırlıktır. Kıyastan sonra işlenen beş
sanat ise kıyasın uygulanma alanıdır. Bunlardan, m antık konu
lanım ı, kıyası m erkez alarak işlendiği anlaşılm aktadır. Buraya
kadar anlatılanlardan, mantığın üzerinde durduğu konulan, 9
bölüm halinde, şöyle sıralayabiliriz ki mantık, medreselerimizde,
asırlarca bu düzen üzere incelenmiş, okunmuş ve okutulmuştur:
1. Beş Tüm el (jsâgücî):25 Mantığa giriş olarak beş tüm el kav

ram işlenir ki bunlar cins, tür, aynm, hassa ve ilintidir.
24 İslam mantık tarihinde mantığın konusunun tasavvurlar ve tasdikler şeklinde

ikiye ayrılarak işlenmesi ilk olarak Fârâbı ile başlamış olup (Bolay, M. Naci,
Fârâbi ve ibn Sina'da Kavram Anlayışı, İstanbul 1989, s. 7) daha sonraki man
tıkçılar da bunu aynen benimsemişlerdir. Bkz. el-Kazvlni, eş-Şemsiyye, s. 3;
Fenan, Şemsüddin Muhammed b. Hamza, Şerhu İsagoci İzmir 1302, s. 3; Ur-
mevı. Kadı Sıraceddin Muhammed b. Ebubekır, Metâliul-Envâr, İstanbul
1303. ss. 20-23; İzmirli, Felsefe Dersleri, s. 41.
25 İsâğüâ: Yeni-Platoncu okula mensup olan Porphnos (232-304) tarafından, A-
ristoteles mantığının daha İyi anlaşılabilmesi için, yazılmış giriş mahiyetinde,
sadece beş tümeli işleyen bir kitapçıktır. (Bkz. Porphrlos, isagoci, çev. Hamdi
Ragıp Atademir, Konya 1948, ss. 29-61); Ebherfnln yazdığı, özellikle Osmanlı
medreselerinde oldukça meşhur olan ve şerhedilerek asırlarca okutulan, İsağo-
cfyi bununla kanştırmamak gerekir. Zira birinci eser sadece beş tümeli işler
ken, ikinci kitap, kısa da olsa, tüm (dokuz) mantık konularını ele almaktadır
2. Kategoriler [KttâbüTMakûlâij: Bunlar, kendileriyle bütün

varlıkları ifade etm e gücü bulduğumuz, “söylenilm iş (makûl) en
genel deyi kalıplan”, bir başka ifadeyle tem el yüklem ler, tem el
kavram lardır. İleride görüleceği gibi, Aristoteles on kategori sa
yar. Bunlar, cevher, nicelik, nitelik, görelik, zaman, mekan, du
rum, sahip olma, etki ve edilgidir.26
3. Önerm eler (KUâbu'l-İbâre): Bu bölümde, önermenin un-

surlan, önerme çeşitleri ve önerm eler arası ilişkiler işlenir.
4. Kıyas (I. Analitikler/Kitöbu’l-Kıyas): M antığın belkem iğini

ya da kalbini oluşturan diyebileceğim iz bu bölüm de kıyasın ya
pısı, kurallan, m odlan, şekilleri ve çeşitleri incelenir.
5. Burhan (II. Analitüder/KitâbulrBurhan): Kesin ve en sağ

lam kıyasların uygulanma alanının tanıtıldığı bölümdür.
6. Cedel [Topikler/Küâbu’l-Cedel): Tartışm alarda karşı tarafı

altetm e veya susturm a yollarının işlendiği bölümdür.
7. Hitabet (Retortk/KitâbuTHitâbe): Muhatabı etkileyici ve ik

na edici sözlerle konuşmanın yollarını gösteren bölümdür.
8. Şiir [Poetik/Kitâbu'ş-ŞCr]: B ir fikri överek yahut yererek

nefsi coşturm a veya sıkma gayesiyle söylenen, hayal gücüne da
valı sözleri konu edinen bölümdür.
9. Safsata [Sojistik Elenchi/Kitâbu'sSûfistika): Aldatıcı, ya

nıltıcı ve saptırıcı nitelikte olan sahte delillerin kuruluş gâyeleri-
ni, şekillerini ve bu tür sahte delillere karşı korunma yollarını
gösteren bölümdür.
Mant ığın bu dokuz bölümünden ilk ikisinin içerdiği konu laı.

İslâm m antıkçılarına göre, tasavvurlar ( tasavvurât), diğer yedisi
de tasdikler ( tasdikât) olarak adlandırılır. Batı literatüründe bu
konulardan ilk dördüne form el (biçim sel/sûri), diğer beşine de
inform el (içeriksel/m addî) m antık denm iştir. İslâm m antıkçıları
nın yazdıkları kitaplarda İlk dört (form el) konu ağır basmış,
bunların m uhtevaları m antığın asıl konusunu teşkil etm iştir.
26 Aristoteles. Organon I Kategoryalar, çev. Hamdı Ragıp Atademlr, İstanbul

1989, s. 6 vd.
Mantık Nedir? 31
Kıyasın uygulam a alanı olan diğer beş (inform el) konu ise, ilm i
ve pratik hayattaki önem ine rağmen, fazla işlenm em iştir.
Dİ. MANTIĞIN GÂYESİ VE ÖNEMİ
Mantık, koymuş olduğu ölçülere uyulduğunda, zihnim izi, dü

şüncede “yanlışa düşm ekten korum a"27^ gâye edinir; kişiye,
fikrin sahih ve fasidini ayırm ayı28 yani geçerli düşünce İle yan
lış, bozuk ve geçersiz düşünceyi birbirinden ayırt etm e gücünü
kazandırmayı hedefler.
Mantığın en tem el gayesinin “düşünme sırasında zihnin yan

lış yapm asını önlem ek” olduğu anlaşılm ıştır. Ancak yapılan ta
nımdan, mantığın, düşünme sırasında yanlışı nasıl önlediği an
laşılm ış değildir. Bunun anlaşılm ası için “düşünme” ve “yanlış”
kavram larının açıklanm asına ihtiyaç vardır. Biz birinci kavramı,
m antığın terim anlam ını verirken daha önce uzunca açıklam ış
tık. Yanlış kavram ını ise ileride, ayrı bir bölüm halinde, incele
yeceğiz.
Zihin topladıklarım , düşündüklerini ve bildiklerini birleştir

mek yahut ayırm ak faaliyetinde bulunurken onlara özel b ir şe
kil, sıra ve düzen verm ek zorundadır. Yani zihinde önceden va
rolan malzeme veya bilgiler, ancak kendilerine özel b ir şekil ve
düzen verildiğinde doğurgan ve sonuç vericidirler. Manbk, bu
düzenin ve şeklin kurallarını ve kanunlarım ortaya kor.
Mantık, bizim gerçekten nasıl düşündüğümüzü değil de, dü

şünmemizin doğru ve geçerli olm ası için, nasıl düşünmemiz ge
rektiğini gösteren kanun ve kuralları araştırır. O, öncelikle dü
şüncenin kendi bütünlüğü içerisinde tutadı oluşunu gözetir; fik
rin kendisiyle uygunluğuna dikkat kesilir. Yani düşünmede çe
lişkilerin bulunmamasını, bir yandan doğru denene diğer yan
dan yanlış dememeyi öğretir.
Nasıl ki tabiat olaylarında bir İlişki ve düzen varsa, fikirler ve

düşünceler arasında da bir düzen vardır. Tabiat olaylarındaki
ilişkileri tayin eden kanunlar ve prensipler olduğu gibi, düşünce
27 Fenâri, Ş. Isagocî, s. 3; Ahderi, es-Sûllem, s. 3; İzmirli, Felsefe Dersleri, s. 39.

28 Ali Sedad Mîzânu'l-'UkûlJî’l-Mantk ve'l-Usûl s. 13.
ler arasındaki İlişkileri tayin eden kanun ve prensipler de vardır.

İşte mantık, ‘ m antıklı düşünme"nin kural ve yasalarım gösteren
bir bilimdi. Mantıklı düşünme de doğru ve tutarlı düşünme idi.
Doğru ve tutadı düşünme ise bütün bilim ler için gerekli olan te
m el bir m etottur Bu nedenle mantık, bilim lerin sınıflandırılm a
sında en başta yer almış hatta “ilim lerin ilm i"29 olmuştur. O, dü
şünen, araştıran, inceleyen, araştıran ve sorgulamada bulunan
zihnin nasıl düzgün çalışması gerektiğini gösterdiğinden: ilim le
rin dayandığı tem elleri belirtip, kurallarını ve m etotlarım koya
rak, onlara yol gösterdiğinden bu unvanı almayı hak etm iştir.
Mantık, zihni, düşünürken hataya düşm emesi için uyarır;

uyarm akla kalmaz, düzgün düşünm ek için sağlam ölçüler ve
bol tem rinler verir. Bu ölçü ve tem rinler, kavram lar, hükümler,
akıl yürütm e yollan ve ilim lerin takıp edeceği m etotlarla ilgilidir.
O, fik ir binam ızın sağlam tuğlalardan (kavram) nasıl kurulm ası
gerektiğinin; bu tuğlaların birbirine uygun b ir şekilde yerleştiri
lerek sağlam b ir şekilde nasıl harçlanacağının (önermeler) ve
duvann (çıkarım) sağlam ve düzgün b ir şekilde nasıl yükseltile
ceğinin ölçülerini verip, bu fikir binasının bu ölçülere uygun
olarak inşa edilip edilm ediğini ölçer. Bundan dolayı Fârâbî.
m antığı, fikir binasını ölçen ve onun düzgünlüğünü ya da eğri
liğini (yanlış) gösteren; inşam hatadan, yanlış ölçm e ve yanlış
inşâdan koruyan cetvele, pergele, şekûle, su terazisi ve çirpiye
benzetm iştir.30
M antığın önem ini daha iyi açıklayabilm ek İçin, onun şu dört

alanda oynadığı role yakından bakm am ız gerekecektir. Bu anla
tacaklarım ıza, aynı zamanda, mantığın kullanıldığı alanlar gö
züyle de bakabiliriz:
1. Kişisel Alanda: Pek çok kim senin m antık okumadığı halde

m antıklı düşünebildiğini, bu sebeple de b ir kurallar sistem i ola
rak m antık bilim ini öğrenmenin b ir işe yaram ayacağı ileri sürü
lebilir. Fakat böyle bir olum suz düşünce, ancak bir ölçüde doğ
ru olarak kabul edilebilir. Çünkü, pek çok kim senin birbiriyle
29 İzmirli, Felsefe Dersleri s. 37.

30 Bkz. Fârâbî. İhsöu'-'Ulûm (İlimlerin Sayımı), çev. A. Ateş, sS. 68-69.
Mantık Nedir? 33
anlaşam ayıp birbirlerini m antıksızlıkla suçladığı ve neticede uz

laşm asız tartışm aların ortaya çıktığı da bir gerçektir. Bu durum
da herkesin m antıklı düşünebildiğini veya m antık ölçülerine sâ
dık kaldığını söylem ek güçleşir. Şüphesiz bazı tartışm aların te
m elinde bilgisizlik, önyargı, garaz, öfke, m enfaat çatışm ası gibi
sâlkler bulunabilir. Bunun yanı sıra bazı tartışm aların da, di
rekt olarak kişilerin doğru dürüst düşünememesinden kaynak
landığı da bir gerçektir. İşte böyle b ir tartışm a karşısında, bir
fikrin veya bir düşüncenin neresinde yanlış bulunduğunu, ne
resinin tutarsız olduğunu sezgisel olarak anlam aya çalışm ak ye
rine m eseleyi, bilinçli olarak, sistem li ve m antıklı b ir şekilde ele
alabilm ek daha isabetli ve daha yararlı olur. M antık bilen, insan
vücudunun bilim leri olan anatom i ve fizyolojiyi bilen b ir kim se
ye benzer. Bunlan bilerek yaşayan bir kim senin olgunluğu ve
tecrübesi, onlardan haberi olm ayanlara göre kolay tahm in edi
lebilecek b ir üstünlüktedir.
Fârâbî, m antık kurallarım bilm enin önem i ve yararını, bu

kuralları, gram er kurallarına ve aruz sanatına benzeterek açık
lam aktadır.31 Konuşmasını bilen herkesin gram er kurallarının
bilincinde olm ası, şiir okuyan herkesin aruz ölçüsünü bilm esi
beklenem ez. Fakat yazar olm ak isteyen bir kişinin gram er kural
larını, divan edebiyatı çalışanın da aruz ilm ini bilm esi zorunlu
dur.
Gram er kurallarım bilen helkesin iyi bir yazar olm ası bekle
nemeyeceği gibi, m antık kurallarım öğrenmiş bir kim senin bir
problem e hemen bir çözüm getirebilm esi beklenemez. Fakat bu
na rağmen, tıpkı gram er kuralları örneğinde olduğu gibi, mantık
kurallarım öğrenmek gereklidir. Bunun yanı sıra m antığın kişi
üzerinde etki ve faydasını gösterm esi kişinin kabiliyeti, ilgisi, ko
nulan özümsemesi ve bol egzersizde bulunm ası gibi faktörlerle
de alâkalıdır. Yetenekli b ir sporcu, aynı oranda yetenekli olm a
yan b ir kişiye nazaran daha az çalışm akla daha üstün b ir başa-
n gösterebilir. Bu kişi severek daha çok çalışırsa başarısı eskiye
göre daha da artacaktır. Mantık kurallarım bilen b ir kişi için de
31 Bkz. Fârâbî. Ihsâu'-'Ulûm (İlimlerin Sayımı), çev. A. Ateş. s. 76.

34 Klosiic Mantığa Gbiş
buna benzer bir durum söz konusudur. Nitekim bir antrenör,

çalıştırdığı sporcularına örneğin nasıl topa vurulacağını, nasıl
boks yapılacağını gösterir. Fakat aynı antrenörden ders alan
sporcular, ancak kendi yetenekleri ölçüsünde başarılı olurlar.32
M antık bizi gerek kavram, gerek hüküm, gerekse delil getir

m e düzeyinde olsun, düşünce ve konuşm a alanında sağlam ve
güçlü kılar. O bize, ‘konuşma ve kanıtlam a nasıl olursa olsun’
lâkaytlığı değil, ‘sağlam ifade etme, düzgün, yeterli ve iküâ edici
delil getirm e’ ciddiyeti aşılar. M antık kurallarını ve bu kuralları
ııasıl uygulayacağımızı bildiğim izde, bunları bilm eyenler karşı
sında zihinsel olarak dalıa güçlü olm a ve onlara karşı fikri üs
tünlük sağlama im kânım ız daha çoktur. Çevrem izdeki kişilerle
zam an zam an düştüğümüz anlaşm azlıkların kökeninde çok ke
re kelim e ve kavram kargaşalığı yatm aktadır. Mantık kavram la
rı, içlem ine-kaplam ına, cinsine-türüne, çeşidine ve tanım ına uy
gun olarak açık-seçik ve net bir şekilde kullanm a yollarını gös
terir. 0 , bunu, yani açık-seçik düşünme, düşünce ve duygulan
net bir şekilde anlatm a yollarım , gösterm ekle bir sürü yanlış an
lam aları, gereksiz tartışm aları önlem eye yardım eder.
Mantık kişiye, b ir inanç veya iddiayı doğru saymanın ne tür

şartlara bağlı olduğunu gösterir. Bilim lerde olduğu gibi günlük
düşünmede de ancak yeterince belgelenm iş, ya da belgelenm e
im kânı vadeden düşüncelere güvenle bakılabilir. M antıklı dedi
ğim iz kişi, her şeyden önce şu ik i kurala sım sıkı bağlıdır:
a. Tutarlı olmak; başka bir deyişle birbiriyle çelişen ve bağ

daşm ayan düşünce, inanç veya iddialara zihinde yer vermemek.
b. Yeterince ve güvenilir yoldan belgelenm em iş hiçbir iddia

veya teoriyi doğru kabul etmemek, aynı şekilde yeterince belge
lenm iş iddia ve teoriler karşısında şu ya da bu nedenle ayak d i
rememek.33
Tutarlı, rasyonel tem ele oturtulm uş, dış dünyanın verilerine

uygun yani olgusal nitelikte olan delillere saygı m antıklı olm a
32 Bu örnekler. Ura], Şafak. Temel Mantık. İstanbul 1965, ss. 8-9’dan alınmıştır.
33 Yıldırım. 100 Soruda Mantık, s. 29.
Mantık Nedir? 35
nın şartıdır. Mantık bu şartı ortaya koym akla kişisel ve sosyal

planda ortaya çıkan sayısız problem in çözümüne yardım cı olur.
Mantık, kişinin dinî düşüncesini geliştirm esinde ve inandığı

ebedi saâdeti kazanm asında da olum lu etkide bulunur. Zira ras-
yonal düşünmeye büyük yer açan İslâm dini, kişinin aklını ça
lıştırm asını, düşünmesini: hükümlerin illetini araştırm asını, de
lillere dayalı olarak tartışm asını ister. M antığın talebi de budur.
Yine din, insanları kendi iradeleriyle doğruya, iyiye ve hayra yö
neltir. Hayır ise doğru o lm a yapışma, iyi olanı bilm e ve izlem e
dir. Bunu ahlâk ve m antık sağlar. Din ve alılâk, ağırlıkla, ame
li; m antık ise zihni terbiye eder. Bunlar birbirine çok yakın ol
duğundan Fârâbi, insanın m utluluk yolunda emin adım larla
yürüm esini sağladığı için, insanın önce m antık öğrenm esi ge
rektiğini belirtip, m antığı da ahlâk gibi m utluluk yoluna yönel
ten bir vasıta olarak görür.34 Gazâli de, m antığın dinî ve diğer
ilim lerde oynadığı önem li rolünden dolayı “m antık ilm inden na
sibi olm ayanın ilm ine güvenilm ez" dem iştir.35
2. Sosyal ve Pratik Hayatta: Sağlam bir m antık bilgisinin

günlük pratik sorunların çözümünde: davranışlarım ızı m otive
eden birtakım kabullerin doğruluğunun araştırılm asında; grup
ve cem aatlerin tem el kabullerinin anlaşılm ası, tartılm ası ve de
ğerlendirilm esinde: farklı inanç ve düşüncedeki kişilerin debile
rinin tartılm ası, onların ikna edilm esi yahut çürütülmesinde
(cedel); neden neyin çıkacağını veya neyin neye delâlet edeceği
ni düşünerek, seri ve isabetli kararların verilm esinde etkin bir
araç olduğu inkâr edilemez. Hatta m antık iz sürmede, dedektif
likte, polisiye olayları takipte ve adlî davaları sonuçlandırmada
bile işim ize yaram aktadır.
Mantık bize, yaşadığım ız günlük olaylardan, acı tecrübeler

den sonuçlar/dersler çıkarm amıza imkân sağlar, yanlışa karşı
tedbirli olm ayı öğütler. Dili, kaypak, belirsiz ve çok anlam a gele
cek şekilde değil de, net ve içeriğinin sınırlan belli b ir şekilde
34 Bkz. Fârâbi, Mutluluk Yoluna Yöneltme (Tenbih ‘alâ Sebil's-Sa'âde). çev. Hanifl
Özcan. Çevirenin önsözü, s. 10.
35 Kâtip Çelebi. Keşfu'z-Zunün. C. II. s. 1862.
kullanm anın gereğini ve usûlünü göstererek, İnsanlarla sağlam

iletişim kurmaya hizm et eder.
3. Bilim sel ve Felsefî Alanda: H er ilm in m antıkla ilgisi vardır.

Bundan dolayı m antığa “ilim lerin İhni” dem iştik. Mantıkla diğer
bilim lerin kuruluş tarihlerini karşılaşuracak olursak örneğin,
insan ferdini ele alem psikolojinin düzenli b ir şekilde bilim hali
ne gelişi XIX. yüzyılın sonlarına rastlar. Nitekim toplum olayla
rım inceleyen sosyoloji de bu kadar gençtir. Halbuki m antık il •
minin 2400 yıllık bir mazisi vardır. Şu halde düşünen insan için
mantığa ihtiyaç, diğer birçok ilim den daha önce hissedilm iştir
denebilir. Zira insan hayatında her şeyden önce böyle sağlam bir
düşünüş tem eli kurulup, bu düşünme âleti ortaya konmadan
diğer bilim lerin düzenli bir şekilde vücut bulm asına imkân ola
mazdı.
özellik le bilim ve felsefe yapan kişiler, herkesle ortaklaşa

paylaştıklan bir şey olarak “m antıksal düşünme" üzerine sağ
lam bir bilgiye ve bilince sahip olm ak zorundadırlar. Çünkü
kavram laştırm a, tem ellendirm e, tahlil ve terkipte bulunm a, çı
karım lar yapm a, bilim ve felsefeyi var kılan m antıksal işlem ler
dir.
Mantık, ilim ve felsefe tahsilinde bulunanların, kendisini il

m en ve fikren geliştirm ek isteyenlerin akıllarını iyi kullanm ala
rına, düşüncelerini doğru, düzgün ve tutarlı bir şekilde dile ge
tirm elerine hizm et eder. Mantık kapısından girm eden, onun
sunduğu âletleri kullanmadan fikir binası veya felsefe inşa edi
lem ez, flkirier tartılam az, bağlayıcı eleştiriler getirilem ez ve müş
terek uzlaşm a zem ini bulunamaz. Önlü Stoacı filozoflardan E-
piktetos'tan m antık dersi alan bir öğrenci;
- Mantığı ispat bilimi olarak niteliyorsunuz; öyleyse mantık okum a

nın gerekliliğini ispatlayınız.
der. Hocanın cevabı kısa ve açık olur:

- İspatınım bağlayıcı olduğunu nasıl bileceksiniz?
Gerçekten, verilen bir ispatın İyi yahut kötü veya bağlayıcı

olup olm adığını m antık öğrenm eden nasıl bilebiliriz? Demek
Mantık Nedir? 37
oluyor kİ. ispatların, bunlar ister dedüktif çıkarım lar gibi kesin,
ister endüktif ve analoji türünden akıl yürütm e biçim ine dayalı
olarak zanni olsun, eleştirilm esi, tartılm ası veya denetlenmesi
için m antık bilgisine ihtiyaç vardır. Başta matem atik olm ak üze
re, felsefe ve diğer bilim lerin sonuçlarını eleştirm e, kavram ve il
kelerini aydınlatm a, dayandıkları tem el varsayım ları gözden ge
çirm e işinde m antığın sağladığı tahlil m etotları son derece etkin
ve değerli olm uştur.36
Günlük hayatta bilgi edinme gayesiyle başvurduğum uz man

tık kurallarını, daha etkin ve bilinçli bir şekilde, bilgi edinme yo
lunda da kullanmamız gereği çok açıktır. Nitekim, “belgelem e’ ,
“kanıtlam a”, “tem ellendirm e" ve “açıklam a" deyimleri, bilim sel
bilgi alanında uyguladığım ız m antık işlem lerine çeşitli açılardan
verilen değişik adlardır. Bunun için mantık, m atem atik gibi a
priori, fizik gibi emprik, doğa bilim leri gibi deneysel, m etafizik g i
bi soyut bilim lerin; sosyal ve diğer manevî ilim lerin tem ellendi-
nlm esinde önem li yer tutar.37
4. Teknik Alanda: Özellikle m odem sem bolik mantık, her

türlü elektrik devrelerinin, bilgisayarların ve çok yaygın otomas
yon (endüstride, yönetim de ve bilim sel işlerde insan aracılığı ol
madan işlerin otom atik olarak yapılm ası) teorisine uygulanmak
tadır. Özetle mantık;
* Diyalektikle birlikte, ilm i olduğu kadar, dinî ve felsefi süpe-

külasyonun (nazar) âleti,
* Hakikati bulm anın biricik sanatı,
* Doğruyu yanlıştan ayırt etm enin ölçüsü,
* Zihni, yanlıştan korumanın tekniği,
* Doğru, sağlam ve kesin (burhanı) delilleri gösterm enin kıs
tası,
* İlim lerin, yol ve m etot gösteren, rehberi, olduğundan dola
yı, önem i ve değeri tartışılm ayacak kadar açık olan b ir âlet ilm i
dir.
36 Yıldırım, 100 Somda Mantık, s. 28.

37 Batuhan, Hüseyin ve Teo Grûnberg, Modem Mantık, Ankara 1970, s. 5.
38 Klasik Maiıbğa Giriş
IV. MANTIĞIN KISA TARİHÇESİ
Her bilim , b ir birikim sonucu oluşm uş ve sistem leşm iştir. Man

tık bilim i de kendisinden önceki düşünce ve çalışm alardan bü
yük ölçüde etkilenm iş ve sistem li b ir hale gelm iştir. Mantık, bir
bilim olarak Aristoteles tarafından kurulmuş ve prensipleri tes
pit edilm iştir. Ancak, onun bu başarısını kendisinden önceki fi
kir faaliyetlerine bağlı olduğunu da unutmamalıyız. Örneğin,
özellikle Mısır, Mezopotamya ve Fenike, diğer taraftan İran, Hint
ve Çin gibi düşünce ve kültür çevrelerinde uzun dönem b ir man
tıksal hazırlık devresi geçm iştir.
Hint ve Çin felsefelerinde kavram belirlem e teknikleri ve eski

Mezopotamya'da ve M ısır’da ölçme, sayma, sınıflandırm a usul-
len ve bazı aritm etik işlem leri oldukça gelişm iş olm asına rağ
men, buradan bir m atem atik ve m antık sistem ine geçiş gerçek
leştirilem em iştir. Bu nedenle m antık tarihi, genellikle “logos”
kavram ının ortaya çıktığı Önasya’dan, Anadolu’dan ve özellikle
Anadolu'nun Ege kıyılarından, Iyonya’dan başlatılır.38
Fakat mantığın bir disiplin olarak hazırlığının yapıldığı asıl

çevre, Aristoteles’in de içinde yetiştiği ve ondan yaklaşık ild asır
önce başlam ış olan Antik Çağ Grek fikir çevresidir. Bu nedenle,
mantığım bir pıoblem olarak ortaya çıkışını incelem ek için felse
fenin yapıldığı tarihe kadar inm em iz gerekecektir. Zira felsefî ba
kış tarzının bir özelliği de “tutarlı bakma" ise, onun yapıldığı yer
de m antık da bi'l-fiil var demektir. Bundan dolayı klasikleşm iş
bir tasnife göre m antık tarihi üç devreye ayrılarak tanıtılır:
A Aristoteles Öncesi Hazırlık Dönemi
Bu dönemde Grek düşünürleri, gerek tabiata eğilenleri olsun,

gerekse insan ve toplum olaylarına eğilenleri olsun, m antıksal
38 Aslında "logos" kavramı, söz, yasa, akıl, akıl ilkesi, tanrısal akıl, tanrısal yasa,
tanrısal irade, varlık düzeni vb. anlamlan içeren oldukça zengin ve karmaşık
bir kavram olarak. Doğu (Hin. Çin ve İran) felsefesinden İyon felsefesine geç
miştir. Eski bir Çin felsefesi olan Taoizmde “tao", sonsuz, bedensiz, cislmsel ol
mayan şey. akıl, akıl yolu, ilke, düzen vb. anlamlanın İçerir. Bu anlamlanyla
tao ve logos kavranılan arasında oldukça büyük benzerlikler vardır. Bkz. ö z
lem, Mantık, s. 312.
Mantık Nedir? 39
yasa ve ilkeleri kullanm ışlardı. Elea Okulu düşünürleri ve So

fistler, m antık bilim inin kurulm ası için hazırlık çalışm aları yap
m ışlardır. Bunların tartışm alarında dikkatlerin m antıklı düşün
me üzerine çekildiğini görüyoruz. Örneğin, “Elea Okulu" -Par-
m enides (M.Ö. 540-450) ve öğrencisi Zenon’a (M.Ö. 490-430)-
göre “Varlık vardır, yokluk yoktur. Hareket ve değişm e görünüş
ten ibarettir."39 Bu ifadelerde özdeşlik ve çelişm ezlik ilkelerinin
ilkel formunu görm ekteyiz. Aynca Zenon’un delillerinde, adı
konmasa da, hulfî kıyasın (reductio ad absurdurri} kullanıldığını
görm ekteyiz. Bu iki filozofta görülen güçlü diyalektik onlara,
haklı olarak, m antığın habercileri gözüyle bakmamazı gerekli kı
labilir. Elealılar, varlığın sabit ve değişm ez olduğunu ispatlamak
için ilginç deliller ileri sürm üşlerdir. Örneğin Zenon'un, hocası
Parm enldes’in görüşlerini, m eşhur maratoncu Aşil ile kaplum
bağanın yarışı; atılan okun durduğu; tek buğdayın değil de dev
rilen bir ölçek buğdayın ses çıkaracağı gibi ünlü paradokslarıy
la desteklem iştir.40 Bunun tam Karşısında olan Herakleitos’a gö
re “Her şey değişm e halindedir. B ir nehirde iki kez yıkanılm az.
Evren dinam iktir. Âlem , zıt kuvvetlerin çarpışm asından doğan
devam lı bir değişm e halindedir.”41 Sokrates (M.Ö. 470-399) ön
cesi dönemde birbirine en aykırı görüşler bunlardır.
Sofistter ise bu dönemde şüpheci bir diyalektiği kullanm ışlar

dır. Kendilerinden önceki Parm anides ve Herakleilos’un ispatla
rına bakarak ortak hiçbir hakikatin olmadığım, hakikatin ispat
edilem eyeceğini gösterm ek istediler. Sofistlerden Protagoras
(M.Ö. 485-411), bilginin kaynağını insanda arayacaktır. Bu dü
şünceye göre “Hakikatin ölçüsü insandır; hiçbir şey ispat edile
m ez."42
Sofistlere göre, her delil bir karşı delille çürütülebilir. Bu tu

tum, Sokrates, Platon ve Aristoteles'te, kavram ları tam (m la)m a
mn; bilgiye/hükm e sağlam dayanaklar bulmanın; genel-geçer
öncüllere yapışm anın zorunlu olduğu fikrini uyandırm ış olabilir.
39 G&kberk, Maclt, Felsefe Tarihi, İstanbul 1974. ss. 35-37.

40 Birand, Kâmının, İlk Çağ Felsefesi Tarihi, Ankara 1987, s. 21.
41 Birand. İlk Çağ Felsefesi Tarihi, s. 19.
42 Weber, Alfred, Feiseje Tarihi, çev. H. Vehbi Eralp. İstanbul 1964. s. 39.
Bunun yanı sıra, getirilen her delilin doğru olmayacağı; görü

nüşte sağlam gibi olsa da gerçekte aldatıcı/yanıltıcı nitelikteki
delillerin, tartışm alarda tuzağına düşmemek için, tanınması ge
rektiği fikri doğmuş oldu. Zira onlarda, kendi görüşlerini haklı
çıkarmak, hasma karşı üstünlük sağlamak, onu bunaltm ak, dil
oyunlarına getirerek şaşırtm ak; abuk sabuk konuşmaya sevket-
m ek için kavram ları ve delilleri çarpıtarak kullandıkları İçin,
m antık ihlalleri/yanlışlan ile ilgili bol malzeme bulm aktayız.
Bundan dolayı diyoruz ki. Sofistler olm asaydı belki Aristoteles
Sofistik Çürütmeleri yazm ayacaktı.
İnsanın pratik hayabnı iyi sürdürebilm e ve bu alanda başa
rılı olm asını sağlayacak pratik ilkeler edinm e yollannı tavsiye
eden ve gösteren Sofistlere göre, başarılı olmanın en önem li yol
larından biri de hitabet alanında güçlü olmak, güzel konuşarak
başkalarını ikna edebilm ekti. Onlara göre her düşünce savunu
labilir, bir fikrin tam aksi de doğrulanabilir. Onlar, geliştirdikle
ri hitabet sanatıyla sözcüklerin anlam ını açıyor, adetâ onlarla
oynuyorlardı. Bu, dil-m antık ilişkisi açısından m anhğın geliş
mesine bir zem in açıyordu. Biraz önce de belirttiğim iz gibi. So
fistlerin bu faaliyetleri olm asaydı belki de Aristoteles, Sofistik
Çürütmelerinde dile ilişkin çürütm elere43 ne yer verebilirdi, ne
de o kadar zengin m alzem e bulabilirdi.
Bu yönleriyle Sofistlerin, daha önce, Sokrates'i hazırladıktan

söylenebilir. Hatta Sokrates’in, Sofistlerin güzel konuşma sanat-
lannı, retoriklerini, onlar gibi pratik amaçlarla değil de teorik
am açlarla kullanan b ir Sofist olduğu, bugün bazı felsefe tarihçi
leri taralından ileri sürülen bir tezdir. Sokrates’i Sofistlerden
ayıran yön, Protagoras’ın “çifte doğruluk" anlayışını reddederek
“tek doğruluk" anlayışına bağlı kalm ası ve bu doğruluğa diyalog
la, karşılıklı konuşma yoluyla ulaşılabileceğini savunm asıdır.44
Sofistler arasında yetişen Sokrates, belagat ve ikna sanaü

içinde m antıkî tefekkürü tespit etm eye çalıştı ve böylece m antı
ğın kurucusu Aristoteles’e b ir yönden zem in hazırlam ış oldu. O,
43 Emlroğlu. İbrahim. Mantık yanlışlar, İstanbul 1993. ss. 107-139.

44 özlem . Mantık, s. 315.
Mantık Nedir? 41
fikirlerini, çoğunlukla karşılıklı konuşm alar şeklinde sürdürür

ve muhatabım sorguya çekerdi. Bu sorgulamadan güttüğü
amaç diyalektiği, genel kavranılan bulm ak uğrunda araç olarak
kullanm ak ve böylece Protagoras’ın çifte doğruluk anlayışına
karşı, m utlak ve tek doğruyu bulm aktı. Sokrates, sözcüklerin
günlük hayattaki anlam lanna takılıp kalmadan, bu sözcüklerin
içerdiği genel anlam ı yakalam aya çalışırdı. Örneğin herkes “ada
let” ve “erdem" kavram larından, alışkanlıkla benim sedikleri
günlük anlam ı içerisinde ve farklı anlayışlara bağlı olarak deği
şik anlam larla söz ederken o. genel olarak adalet ve erdemin ne
olduğunu araştınrdı. Onun çabası, kullanılan terim lerin genel
tanım ını verebilm ekti. Böylece, m antık açısından bakıldığında,
Sokrates. düşünce tarihinde kavram konusunu ilk defa açıkça
ele alan ve tanım teorisine öncülük eden filozof olmuştur
Sonuç olarak denebilir ki, Aristoteles’ten önce Grek düşün

cesinde Elealılann ve Sofistlerin fikri tartışm alarında ve Sokra-
tesçilerin diyalektiğinde, akıl daha önce içgüdü tarzında kullan
dığı m etotları giderek fark etm iş, çelişm e ve yeter-sebep gibi il
keleri ve kıyasın daha özel kaidelerini ifade etm eye m uvaffak ol
muştu. İşte, bütün bu unsurları sıraya koym ak/tasnif etmek,
tamamlamak ve dedüktif m antık sistem ini meydana getirm ek
için de Aristoteles’in dehâsı yetecekti.45
B. Aristoteles’ten Sonraki Dönem
Görüldüğü gibi Aristoteles'ten önce m antığın bir sistem olarak

kurulm asını sağlayacak ön hazırlıklar yapılm ış, b ir birikim mey
dana gelm iş bulunuyordu. Aristoteles, kendisinden önceki Ele-
alılann ve Sofistlerin tartışm alarında Sokratesçilerin diyalektik
lerini birleştirerek, akıl yürütm eyi bir ilke haline getirdi. Yani
m antığı b ir disiplin olarak kurm a şerefine ulaştı.
Gerçekten Aristoteles, doğru düşünm eyi gerçekleştirecek ve

insan zihninin düşünürken hata yapm asını önleyecek ilkeler
üzerinde durm uş ve ilk defa buna a it bir takım kurallar ortaya
koymuştur.
45 Weber. Felsefe TanhL 68.

Filozofa göre esasen m antık bir bilim değil de bir bilim le ilgi
lenmeden önce öğrenilm esi gereken bir takım genel bilgiler; ilim
ler için bir âlettir. O kendi sistem inde ve ilim ler sınıflam asında
m antığa ayn bir yer vermem iştir. Ona göre m antık ilm in aleti ve
ya biçim i olup bilim lere giriş mesabesindedir. Yine Aristoteles'e
göre varlığın yasaları, düşüncenin de yasaları olduğundan man
tık ontolojik karaktere bürünerek, ilm in aleti olduğu gibi, ilm in
kendisini de konu edinm iş olur.
Aristoteles’in m antık hakkındaki eserlerine, kendisinden

sonra Organon adı verilm iştir. Gerçekten de, Aristoteles her ne
kadar kendisi bu adı kullanmamış olsa da, yukarıda da değin
diğim iz gibi, m antığı her türlü düşünme ve bilgi elde etm e etkin
liğinin bir aleti olarak görmüştür. Organon altı kitaptan oluşur.
Bu altı kitap şu nlardır 1. Kategoriler, 2. önerm eler, 3 . 1. Anali
tikler (Önerm eler), 4. II. Analitikler (Kıyas), 5. Topikler (Cedel), 6.
Sofistik Deliller. Mantıkçılar, daha sonraları, Organon’a, yine
Aristoteles’e ait olan 7. Retorik (Hitabet), 8. Poetika (Şiir), adlı
eserleri ile Porphrios’un 9. İsagoji adlı eserleri de eklem işler ve
klasik m antık külliyatı böylece 9 kitap haline getirilm iş ve asır
larca bu şekilde okunup okutulmuştur. Aristoteles, bu kitaplar
da, kavramlar, hükümler, akıl yürütm eler ve çeşitli ispat ve çü
rütme şekilleri üzerinde durur. A kıl yürütm elerden en çok kıya
sa önem verir. Kıyas, daha önce de belirttiğim iz gibi. Aristoteles
m antığının bel kem iğini oluşturur.
Aristoteles m antığı formel, ontolojik ve m etodolojik bir karak

ter arzeder. Onun ontolojik karakter arzetm esi dem ek m etafizik
le sıkı sıkıya ilgili olması demektir. Çünkü Aristoteles'e göre zih
nin kanunları aynı zamanda varlığın da kanunlarıdır.
Aristoteles’ten sonra Stoacılar, m antık konularıyla uğraşm ış

lardır. Bunlar, m antığı m etafizikten ayırm aya, onu şekil ve dil ile
ilgili bir bilim haline getirm eye çalışm ışlardır.
Gerek İslâm dünyasında gerek Batı da, Aristoteles’in m antık

anlayışı yüzyıllar boyunca hâkim olmuş. Stoacıların düşüncele
ri bu anlayış içinde erim iş ve Aristoteles tek otorite olarak devam
etm iştir.
Mantık Nedir? 43
İslâm dünyası Aristoteles felsefesi ve m antığı İle VIII. yüzyılın

başlarından itibaren Müslüm anların fethettikleri Suriye ve çev
resinde karşılaştılar. M antık eserlerinin tercüm esi İse yine VIII.
yüzyıldan itibaren başlar. IX. asrın ortalarından itibaren de fel
sefî sahada olduğu gibi, m antık alanında da bir çok eser tercü
me telif ve şerh edilm iştir. Bu ilk olarak 832 tarihinde Abbasî
halifesi Me’mun (813-833) tarafından kurulan DânıTHikme’de
başarılm ıştır. Arapçaya bu ilk tercüm elerin çoğu, doğrudan
Grekçe’den değil. Süryani dilinden yapılm ıştır.46 Söz konusu fa
aliyetlerde bulunan m eşhur İslâm m antıkçılarım şöyle sıralaya
biliriz: el-Kindî (öl. 873), Fârâbî (870-950), İbn Sînâ (980-1037),
Gazali (1059-1111), İbn Rüşd (1126-1198), Fahreddin er-Razî
(öl. 1209), Ebheri (öl. 1265), et-Tûsi (öl. 1273), Kazvinî (öl. 1276),
Kadı Sıracüddîn el-Erm evî (öl. 1283), Kutbuddîn er-Razî (öl.
1364), Taftazanî (öl. 1390), Seyyid Ş erif Cürcanî (öl. 1413). Fe-
narî (öl. 1430), İsm ail Gelenbevî (öl. 1790).47
IX. yüzyılın ortalarından itibaren İslâm dünyasında (ulûm-u

dahile) denen ve kaynağı dışarıdan olan bilim ler, tercüme yoluy
la İslâm kültürüne kazandırılmıştır. İslâm dünyasında m antık
eserlerinin tercüme edilm esinin bir takım sebepleri vardır. Bun
lar:
1. İslâm 'ın inkişaf ettiği yerlerdeki Hıristiyan, Yahudi ve

İran’ın değişik inançları, kendi itikatlannı Grek dünyasından al
dıkları m antık metodu ile savunuyorlardı. Bu dunım , Müslü
m anları da hüccetlerin düzenlenm esinde ve delillerin tertibinde
bir kılavuz bulm ak için Yunan m antığını tanıyıp öğrenm eye
m ecbur kılıyordu.
2. İslâm ın doğuşundan bir müddet sonra bağım sız bir disip

lin haline gelen kelâm ilmi, yukarıda anılan dinlere ve Yunan dü
şüncesine karşı, İslâm î akideleri savunmada bağım sız kalmıyor.
46 Inatı. Shams, “Logic". History o f lslamic Phılosophy, ed. Seyyed Hossein Nasr
ve Oliver Leaman, London 1996. C. 11, s. 602.
47 el-Behiy. Muhammed, İslâm Düşüncesinin İlâhi Tarafı, çev. Fuat Sezgin, İstan
bul 1948, ss. 195-198: Kumeyr, Y. İslâm Felsefesinin Kaynaklan, çev. Fahret
tin Olguner, İstanbul 1976, ss. 173-178: Keklik, Nihat. İslâm Mantık Tarihi ve
Fârâbî Mantığı. C. I, ss. 42-66.
44 K lasik M anhğa G iriş
3. M antığın akla dayanması, Kur’an-ı Kerim’de de pek çok

âyetin (700 küsur) akletm e, inceleme, ibret alma, bakma, gör
me, tefekkür ve tezekkür etme, bilincine varm a, fikhetm e gibi
em ir ve tavsiyeleri ihtiva etm esi; İslâm dünyasında akıl faaliyet
lerini dikkat çekmeye neden olmuştur.
4. Bu dönemde genel düşünce seviyesinde geçerli olan haki

kat ölçüsünün ve m antıkî tartışm a m etotlarının bilinm esine
karşı duyulan ihtiyaç da Müslümanları m antık eserlerini tercü
me etmeye zorlayan başka bir sebeptir.
M iladî üçüncü yüzyılda Organon yorum cularından Ammonl-

os Saccas, Aristoteles’in yukarda saydığım ız altı m antık kitabı
na yine Aristoteles’in yazdığı Retorik (Hitabet) ve Poetik (Şiir) ad
lı eserleriyle Porphrios’un beş tüm eli konu alan İsâgücû adlı ese
rini ekliyordu. İslâm mantıkçıdan da yukanda anlatılan sekizi
Aristoteles’in, birisi Porphrios'un olan dokuz kitabı kabul etm iş
her birini mantığın bir bölümü saym ışlardır.
İslâm kültür dünyasında asd m antık çalışm alar Fârâbî ile

başlar. Fârâbî, m antık konusunda çok sayıda eser vermiştir.
Aristoteles’in eserlerini tercüme ve şerh ederek İslâm dünyasın
da tanınm asında önem li bir rol oynam ıştır. Bu yüzden ona A ris
toteles’ten sonra gelen ikinci öğretm en anlam ına gelen “Mual-
lim -i Sâni" unvanı verilm iştir.
Fârâbî’den sonra, büyük Islâm m antıkçısı İbn Sînâ’y ı görü

rüz. Fârâbî Aristoteles’in sekiz kitabım mantık kitabı olarak ele
alırken; İbn Sînâ, bu sekize Porphrios’un İsa god ’sini de ekleye
rek m antık kitaplarının sayısını dokuza çıkarıyordu. İbn Sîrıâ
da, m antık anlayışında tam am iyle Aristotelesçı olup onun fikir
lerini kuvvetle müdafaa etm iştir.
Fârâbî ve İbn Sînâ m antık çalışm alarına, Aristoteles gelene

ğinde olduğu gibi Kategorileri işleyerek değil de, doğrudan man
tık terim ini yani tanım ı, önemi, dil ve gram erle olan İlişkisi, fel
sefeyle olan alâkası ve beş tüm el kavram ı ele alarak başladılar;
bir de tanım konusunu burhandan çıkartarak beş tüm elde işle
diler. Ayrıca imkan, im kânsızlık ve zorunluluk gibi kavram lara
da ağırlık verdiler.
Manuk Nedir? 45
Daha sonra gelen İslâm m antıkçılan, Fârâbl ve İbn SInâ ge

leneğini izlem işlerdir. İbn Haldun’un yazdığına göre, İbn Si
na’dan sonra yetişen m antıkçılar, m antık kitaplarında bazı de
ğişiklikler yaptılar. Tanım konusunu ispat (burhan) kısm ından
çıkarıp, beş tüm ele eklediler. Kategorileri çıkardılar. Burhan.
Cedel. Hitabet, Ş iir ve Safsatadan ibaret olan beş kitabı da (sa
nat) dikkate alm adılar; bazıları bunlardan bir kaç cümle ile bah
settiler.48
Esasım Aristoteles m antığının oluşturduğu, Fârâbî ve İbn S i

na geleneğine uygun olarak yazılm ış ve m edreselerim izde yüzyıl
lar boyunca en çok okutulup açıklam alar (şerh) yapılan şu iki
eseri görüyoruz: Ebheri’nin İsûgücî’si ve Kazvlni’nin bu esere
şerh olarak yazdığı eş-Şem siyye’sidir.
Aristoteles m antığı karşısında İslâm m antıkçılarını üç ayn

kategoriye ayırabiliriz:
1. Aristoteles m antığını aynen alıp şerhedenler: ibn Rüşd gi

bi.
2. Aristoteles m antığını ahp kültüre, dile ve dine (inanç)
adapte edenler: Fârâbî, İbn Sînâ, İbn Hazm (öl. 1064). G azâlî ve
İbn Haldun (öl. 1406).
3. Aristoteles m antığına m uhâlefet edip onu reddedenler: İbn

Teym lyye, Suyûtı vb.
Bu son grup üzerinde biraz duracak olursak. İslâm kültür

dünyasında yer yer mantık aleyhtarlığının da yapıldığı görül
m ektedir. İbn Salah (öl. 1245), Nevevı (öl. 1277), İbn Teym iyye
(öl. 1326), İbn Kayyım el-Cevziyye (öl. 1350) ve Celaleddin es-
Suyûtî (öl. 1505) gibileri, Aristoteles m antığına, onun Müslüma-
nm işine yaram ayacağı, Peygam ber ve ashabının kullanm adığı
b ir bid’a t olduğu, ilim leri buna dayandırm anın zorunlu olm adı
ğı, düşünceyi yanlışa düşm ekten korum ayı am açladığım söyle
m esine rağm en bu iddiasını gerçekleştirem ediği vb. gerekçelerle
cephe alm ışlar, hatta onunla iştlğal etm eyi haram saym ışlar
48 Aralan. Ahmet. “İbn Haldun ve M antık'. Yazko, Felsefe Yazılan, 3. Kitap. İs
tanbul 1982. s. 15.
dır.49 Öyle zam anlar olmuş ki “men temantaka tezandaka (kim

m antıkla uğraşırsa zındık olur)” sözü darh-ı mesel olarak hafı
zalara girm iştir.
İslâm kültür dünyasında felsefe ve m antık ilm ine karşı takı

nılan tavnn gerçek veçhesini ve sebeplerini tam olarak açığa çı
karm ak mümkün görünmemektedir. Çünkü bir taraftan elde
yeterli malzeme olm adığı gibi, diğer taraftan da, bu hücumlar
somut ve elle tutulur cinsten açık delillerle yapılm ış değildir.
Buna rağmen gösterilen bu m antık aleyhtarlığını nedenlerini
şöyle sıralayabiliriz:
1. İslâm düşüncesini yabancı etkilerden korum a hassasiyeti.

2. D inî ilim lerin ihm al edilm esi korkusu.
3. Bu tercüm elerin M üslüm anlar tarafından ilk etapta yadır
ganması. Bu yadırgam a:
a. M antığın giriş şekli bakımından (zira Müslüm anlar man
tıkla ilk olarak Yahudi, Hristiyan, M ecusî ve Sabiî m ütercim ler
vasıtasıyla tanıştılar),
b. Kavram ları ve konular bakımından (Kategoriler, tüm eller,
analitikler, cevher, m odalite, dedüksiyon, endüksiyon, diyalek
tik, retorika, safsata vs.) olmuştur.
4. M antıktaki bazı prensiplerin geleneksel kelâm! m etotlara
ters düşmesi: Kudemâ adı verilen eski kelâm cılar, kendilerine
m ahsus bazı kıyas m etotlarını kullanmaktaydı. Ancak, onların
tatbik ettiği “kelâm delilleri” ile bizâtihi “m antık usûlü" birbirine
benzemiyordu. Meselâ: D elil’in bulunm adığı veya fâsid oldu yer
de, m edlûl’ün de fâsid olm ası gerektiği mânâsına gelen “in’ikâs-
ı edille", kelâm m antığının esasını teşkil eder Bu sebeple de
“in ’ikâs-ı edüle”yi kabul etm eyen Aristoteles mantığı onlarca
m ûteber sayılm ıyordu.50
49 Bu konuda fazla bilgi İçin şu müstakil eserlere bakılabilir: İbn Teymlyye, Takıy-
yüddîn Ebi Abbas Ahmed, er-Redd aleî-Mantıkıyyin, Lahor 1976: Nakzu’l- Man
tık. Kahire 1951: es- Suyütî. Celâleddin, Savnu'l- Mantık ve l- Kelâm, Beyrut trs.:
Yaren, Tahlr, İslam Kültüründe Mantık Çalışmalarına Karşı Fikirler, A.Ü. İlahiyat
Fakültesi, Ankara 1982 (Basılmamış Doktora Tezi): Uludağ. Süleyman. “İbnTey-
mlyye'de Mantık Meselesi", İslâmî Araştırmalar, Sayı: 4. Ankara 1987.
50 İsmail Hakkı (İzm irli). “İslâm da Felsefe Cereyanları". Daru’l-Funûn İlahiyat Fa
kültesi Mecmuası, C. 12. 1927. ss. 36-37.
Mantık Nedir? 47
5. Kuru olduğu, düşünceyi kısırlaştırdığı, zevk yolunu tıka

dığı iddiası. Süfiler, her şeyi m antık ölçüsüne vurm aya karşı ol
m uşlar ve bunun düşünceyi kısırlaştırdığım ileri sürmüşlerdir.
Bu daha ziyade sûfılerin “yakın" hakkındaki düşüncelerinden
kaynaklanm aktaydı. Onlara göre akıl ayak, aşk kanattı. Ayak
(akıl), aşk alanında yükselm eye, yücelm eye engel olm aktaydı.
6. İlm i faaliyetleri, böyle bir faaliyete (mantık) dayandırm anın

zaruri olm adığı anlayışı.
7. H issi gerekçeler (aklı, tarihî, ilm i gerçeklere uygun olm a

yarak dogm atik düşünme, önyaıgılı bakma, karşı tarak küçük
görm e temayülü).
Bu ve daha başka sebeplerle kelâm bilginleri, Anstoteles

m antığını “haram” b ir ilim saym ış, fakat m antığın birinci bölü
mü olan “kategorileri’ sa f dışı bırakılm ak şartıyla daha sonraki
kelâm cılar, bu ilm in tedrisine cevaz verm işlerdi.51
Kâtip Çelebi (öl. 1656) m antık aleyhtarlığında bulunanların

haksız olduklarım belirtip; bunlara karşı m antığın yeri, önem i
ve meşruluğu hakkında şöyle söylem ektedir.
Bir kimsenin, örneğin bazılarının mantık ilmini zannettiği gibi, her

hangi bir ilmi kötülemesi, bilgisizliğinden dolayı ondan kaçınması ve
ona düşm anlık göstermesi aslında bu İlmin kötü (mezmûm) olması
anlamına gelmez.52 Zira bir kimse bir şeyi bilmezse onu kötüler ve
ona karşı düşm anlık gösterir. Meselâ bütün ilimlerin ölçüsü olduğu
halde bazı kimseler mantık ilmini men’etmişler; eşyanın hakikatini
bilme çabasından ibaret bir faaliyet olmasına rağmen felsefeyle uğ
raşmayı haram saymışlardır. Halbuki mantıkta şer’i-mübîne ve sağ
lam dine aykırı b ir şey yoktur. Örneğin Hanefîlerin kitaplarında
mantığın haram olduğuyla ilgili bir şey görülmez... Büyük âlimlerden
bazılannın b ir takım ilimleri yasaklamalan, olsa olsa zekası müsait
olmayan kimseleri (şüphelerden) kurtarmak içindir. Halbuki bir il
min haram kılınması (genel hükme dayanılarak verilir), bun un bazı
insanlara yaram adığına dayandırılarak verilemez.53
51 Aynî, M. Ali “Türk Mantıkçıları", Dâm’l-Funûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, C.

10. s. 49.
52 Kâtip Çelebi, Keşfu’z-Zunûn, İstanbul 1971. C. I, (Mukaddime), s. 46.
53 Kâtip Çelebi, Keşfu’z-Zunûn. C. I. (Mukaddime), s. 23.
Fârâbi, nazarî/kesbî İlim lerin tahsilinde iyi bir vasıta olma

sından dolayı m antığı “re’sü'l- ulum (ilim lerin başı)"; İbn Sînâ
ise. bütün ilim lerin daha güzel anlaşılm asına hizm et eden anla
mına gelen “huddâm uVulüm " diye isim lendirm işlerdir. Seyyid
Ş erif Metâli'ul-Envâr hâşiyesinde zeki olanların bile m antığa ih
tiyacı olduğunu zikretm iştir. Bu ilm i anlam ayanlar onun fayda
sını da inkâr etm işler ve m antığı m erdut saym ışlardır... Bazdan
m antığın inançları bulandırdığını zanneder. Böyle bir zarının se
bebi ve kaynağı felsefi ilim lerden hoşlanmayan tem iz fakat bilgi
siz bir takım kim selerdir. Onlara göre kim bu ilim le uğraşırsa di
ğer bazı (dinî) ilim leri zayıf görüp hem bu ilim leri hem de âlim
lerini hafife alır. Şundan şüphe edilm esin ki ilm i "zaruri" olan ve
bir de Allah tarafından te’yid edilm işlerden (peygam berler) baş
ka hiç kim se m antık ilm inden m üstağni olamaz.
Eğer “m antığa bu kadar ihtiyaç varsa neden Şâfı ve Ebü Ha-

nîfe gibi büyük âlim ler bu ilim le m eşgul olm am ışlardır? Halbu
ki m antık felsefi ilim lerden biridir ve İslâm âlim leri bu ilm i Müs-
lümanlar arasına sokanlara lanet etm iştir" denirse buna şu ce
vap verilir; Mantık bu gibi İslâm âlim lerinin yaratılışlarında bir
altın madeni gibi gizlenm iştir. Bizler ise sadece onlann söyledik
lerine bakanz. Üstelik bazı büyük İslâm âlim lerinden m antığın
“farz-ı 'ayn” olduğu rivayet edilir. Bu söz her ne kadar delili ol
mayan b ir nakilden ibaret olsa da, hiç olm asa şu kadar söylene
bilir ki; İslâm inançlarının tahkiki (doğrulanması) ancak m antık
ilm inin anlaşılm asına dayanmaktadır. Oysaki İslâm inançları
nın tahkiki, herkes üzerine bir farz-ı ayn dır.54
Mantığın bu kıskaçtan kurtulup rahat nefes almasında hat

ta meşruluk kazanm asında Gazâlî’nin apayrı yeri vardır. Mantık
ilm ini Sünnî İslâm kelâmına sokm ayı başaran Gazâlî bu konu
daki görüşlerini el-Munkız ve Mi’yânıT'Ulûm adlı eserlerinde
şöyle dile getirm iştir;
Mantık ilminde dine ne m üsbet ne de menfî yönden taalluk eden bir

şey yoktur. Mantıkta anlatılanların hangisi dinin önemli meseleleriy
le ilgilidir ki reddedilsin ve inkâr olunsun? İnkâr edilirse, inkâr ede-
54 Katip Çelebi. Keşfu z-Zunûn, C. II.. ss. 1862-1863.

Mantık Nedir? 49
nin aklı ve b u inkâr üzerine dayanan din! düşünceleri mantıkçılarca

m akbul sayılmaz.55 Kuvvetli ile zayıf, doğru ile yanlış deliller de an
cak mantık ilmi ile ayırt edilebilirler. Bilmiş ol ki, bu mîzân ile ölçü
ye vurulm ayan ve b u mi’yâr ile ayar edilmeyen her türlü tefekkürün
ayan bozuktur ve gafletlerden sâlim değildir.56
Gazali, Aristoteles m antığım Müslüm anlaştırm ak için onu İs

lâmî bir kıyafet içinde takdim etm eye çalışm ış, Kur’ân’dan aldı
ğı “el-m îzân/ölçü, terazi”,57 ve el-kıstâs/ölçü"585
9gibi kelim eleri
mantığa ad olarak verm iştir. O, bu noktadan daha da İleri gide
rek Kur’ân’ın tem elinde form el (sûr!) m antığın yattığını; gerek
Hz. Peygamber’in gerekse daha önceki Resullerin hep bu m antı
ğı kullandıklarım , bu m antığın Allah katında Cebrail vasıtasıyla
yeryüzüne indirildiğini, onun koyucusunun ve öğreticisinin A l
lah olduğunu açıkça ileri sürdü.56
G azalinin nazarında ilm in ölçüsü (m i’yâru V flın ). fikrin m i

henk taşı [mihakkıı'n-nazcu), dost doğru ölçü [kıstâsu’l-müsta-
kîm) olan İslâm i bir renk alan ve m eşruluk kazanan m antık İs
lâm âlem inde hızlı bir şekilde yayılm aya başladı ve sonunda onu
öğrenmenin farz-ı kifâye olduğuna karar verilerek, öğretilm em e-
si ve öğrenilm emesi halinde bütün Müslüm anların günaha gire
ceklerine hükmedildi.
İmam-ı Gazâlî’nin yaptığı bu iş şiddetli tepkilere yol açtı: pek

çok âlim onun yaptığı bu işe şaşırdı, bir anlam verem edi. Am a
bütün bu itirazlar zam anla şiddetim yitirdi, m uhaliflerin sayısı
gittikçe azaldı am a hiçbir zaman büsbütün yok olmadı. Her za
man m antığa itiraz eden din âlim leri görüldü.60 Fakat m antığın
geleceği ve kaderi hakkında bunlar değil. Gazâlı çizgisi belirleyi
ci olmuştur. Bugün artık İslâm dünyasında mantık, dindeki ye
55 Gazâlı, Ebû Hamld Muhammed, Dalâletten Hidâyete lel-Munkızu mine'd-Da-

lâl), çev. Ahmet Suphi Furat. İstanbul 1978, s. 53.
56 Gazâlı. Mi’yâruTtlimJî Fenni'l-Mantık, Thk. Muhammed Mustafa Ebûl Alâ, Mı
sır tıs., s. 12.
57 Bkz. Şûra, 42/17: Hadıd, 57/25
58 Bkz. Hadid, 57/25: İsrâ 17/35; Şu’arâ, 26/182.
59 Bkz. Gazali, el- Kıstâsu'l- Müstakim, Mısır trs., s. 22, 26.
60 Bu itiraz edenlerden en güçlüsü ve itirazlarını en hacimli bir şekilde kaleme
alanı İbn Teymlyye’dir. Bunun için bkz. Uludağ, “tbn Teymiyye’de Mantık Me
selesi", İslâmî Araştırmalar, Sayı: 4. Ankara 1987, ss. 43-51.
rinin tartışılm ası akla gelm eyecek şekilde, benimsenmekte ve

önemsenmektedir.
Batı’daki mantık çalışmaları da Aristoteles’in eserlerinin La

tince tercüm e edilm esiyle başlar. İlk defa Boece (470-525) A ris
toteles’ten Kategoriler ve Önermeler ile Porphrios’un /sâgücfsini
çevirdi. Organon’un diğer bölüm leri üzerinde incelem eler, ancak
XII. yüzyılın yansında başladı. Orta Çağ Avrupa’sında Aristote
les m antığının büyük tem silcileri olarak Albert Magnus (1193-
1280), Thom as Aquinas’ın (1225-1274) adlannı sayabiliriz. Orta
Çağ Avrupa düşüncesinde Aristoteles hâkimdi. Aristoteles’in ha
kim iyeti fizik, m etafizik ve m antık da Rönesans’a kadar devam
etm iştir.61
C. Teni Dönem
Rönesans’la başlayan, doğal bilim lerindeki gelişm eler karşısında

Aristoteles m antığının m etot olarak yetersizliği ortaya çıktı. A ris
toteles m antığının esasım kıyas oluşturuyordu. Bacon (1561-
1626) ve Descartes’in (1596-1650) karşı koym alanyla, Aristote
les’in kıyası sarsılm aya başladı. Her iki düşünür de kıyasm ye
tersizliğini göstererek yeni metot yollan aradılar. Bacon. tüm
dengelim e karşı olarak tüm evarım metodunu esas aldı.
Descartes ise Aristoteles mantığım m etot yönünden eleştirdi.

Bunlara göre Aristoteles'in kıyası, fasit b ir daireden ibaret olup,
insana yeni bir şey kazandırmazı.. Çünkü onda insan döner, do
laşır gene başladığı noktaya gelir. Dedüksiyon prensibinde esa
sen herhangi bir garanti de yoktur. St. M ili de aynı görüşü be
nim sem iştir.62
Descartes’in, bilim lerde kıyas yerine m etot m eselelerine dik

kati çekm esinden sonra m etot m eselesi m antığın önem li bir bö
lümü haline gelm iştir. İlk defa Petrus Ramus (1515-1572), man
tığı bölüm lere ayırırken, terim , önerme ve kıyastan sonra dör
düncü bölüm olarak m etot konusunu ekledi. Mantığın bu dör
61 Öner. Klasik Mantık, ss. 9-10.

62 Aristoteles mantığının genel bir eleştirisi ileride ‘ Kıyasın Değeri" başlığı altın
da ele alınacaktır.
Mantık Nedir? 51
düncü bölümü, ilk defa sistem atik b ir tarzda Port-Royal (1612-

1694) m antığında işlenm iştir.63
Yeni Çağ Felsefesinde ilim lerde m etot m eselesinin m antıkta

ağırkk kazanması ya da mantık kitaplarına ayn bir bölüm halin
de m etot bahsinin eklenmesi, mantığın diğer bölüm lerinin bü
yük ölçüde ihm ale uğrayıp, yerlerini m etot m eselelerine terk et
m esine sebep olmuştur. Bu durum, yani m antık kitaplarına m e
tot bahsinin eklenmesi aslında m antığın özüne yeni bir şey ka-
zandırmam ıştır; çünkü bu bölüm de ele alınan, bilim ler sınıfla
ması, bilim lerin konulan, m etotlan, ilkeleri ve bunlar gibi m ese
leler, m antıktan çok bilim felsefesinin sahasına girm ektedirler.
Klasik m antığın konusunu oluşturan, kavram, önerme ve kı

yas üzerinde, gerek Orta Çağ’da ve gerek Yeni Çağ’da yapılan ça
lışm alar, Aristoteles m antığının bünyesinde bir değişm e yapm a
mış, ona önemli katkılarda bulunm am ıştır. M antığın gelişm esi
başka bir yönde olmuştur; bu da XIX. yüzyılın ikinci yansında
başlayan sem bolik m antık çalışm alandır. Bu mantığa lojistik,
yeni mantık, modem mantık adlan da verilir.
M odem m antık anlayışı tem elde “dil” problem inden doğmuş

tur. Klasik m antıkta da dil önemhdir, hatta Aristoteles’in, man
tığı dile göre düzenlediğini söyleyebiliriz. Fakat bu m antıkla mo
dem m antığın dile bakıştan farklıdır. Bu farkı şöyle açıklayabi
liriz:
1. Klasik m antıkta dil, gelişen ve değişen insan düşüncesini

ifadede zorunlu ve dinam ik bir vasıtadır. Sem boller statik/do-
nuk kalıplar olup bu dinam izme sahip olm adıklarından, her an
değişebilen düşünceleri zengin b ir şekilde İfade etm e güçleri
yoktur.
2. M odem m antık taraftarlarına göre dil, sadece fikirleri de
ğil duygulan da ifade ettiğinden, dış dünyayı karşılam ada yeter
siz kaldığı gibi, belirsiz, çok sesli, çok anlam lı sözcüklerle yanlı
şa da vasıta olm aktadır. Bu anlayışla, m odem m antık anlayışı
nı savunanlar, m antığı içerikten soyutlayarak evrensel/m ate-
m atiksel yani sem bolik b ir d il kullanm a yoluna girdiler.
63 Öner. Klasik Mantık, s. 10.

M odem m antığın ilk m üjdecisi olarak Raymond Lull (1235

1315) görülür. Lulle, m antığı mekanik bir sanat olarak kabul
ediyor, tamamen biçim e ait görüyordu. Lulle, Leibniz (1646-
1716) üzerinde büyük bir etki yaptı.646
5Leibniz, bir taraftan A ris
toteles m antığı üzerinde çalışm alar yaparken, diğer taraftan da
yeni bir m antık kurma denem eleri yapm ıştır. Leibniz, m antıkta
akıl yürütmenin, önerm elerin içeriğinden tamamen bağım sız bir
şekilde işlenm esini istiyordu; öyle ki akıl yürütm e kuralları, ma
tem atik kurallan gibi olsun. Bu sistemde ifade edilen önerm eler
le İşlem yaparken, onların içerikleri üzerinde düşünülmemelidir.
Leibniz, bu sistem e “carakteristigue üniverselle” diyor.66
A sıl sem bolik m antık çalışm alan De Morgan (1806-1876),

Boole (1815-1864) ve Stanley Jevons (1835-1882) ile başlar. Bu
İngiliz m antıkçılan, matem atiği örnek alarak m antığı yeniden
kurmaya yönelm işlerdi. Bunlar cebirin işlem ve işaretlerini
mantığa uyguluyorlardı. Yani matematiği, m antığa bir çeşit te
mel yapm ak istediler. Fakat m antık alanı m atem atikten daha
geniş olduğu için m antığın bu yoldaki gelişm esi mümkün olm a
dı.
XIX. yüzyılın sonlarına doğru küm eler teorisindeki paradoks

lar m eselesi m atem atikçilerin dikkatini m antık üzerine çekti.
Bertrand Russell (1872-1970), bu paradoksların köklerinin de
rinde olduğunu gösterdi. Paradokslardan kaçınmak için m antık
araştırm alarına yönelm ek gerekir. Paradokslar köklü bir mesele
ortaya koyuyordu, klasik m antık ise bunları çözemiyordu. Rus
sell, böyle bir görüşe Frege ve Peano’nun çalışm alarını inceleye
rek vanyordu. Russell, arkadaşı W hitehead ile (1910-1913) bir
likte yayınladıkları Principia Matematica adlı eser ile lojistik de
nen yeni m antık kuruldu. Bu sem bolik m antık idi. Bu eserden
sonra XX. yüzyılın başlarında yeni m antığın ikinci büyük eseri
olarak H ilbert ve Bem ays’ın birlikte yayınladıktan Grundlagen
der Mathematik (1934-1939) görülür. İşte m atem atiği tem ellen
dirm ek için kurulan bu yeni mantık, İngiliz m antıkçılarının glri-
64 Kneale, Wıllıam ve Kneale, Martha. The Devetopment o f Logic. Oxford 1962, s.

242.
65 Kneale. Wılllam ve Kneale. Martha. age.. s. 327.
Mantık Nedir? 53
şim lerinin aksine, başan sağlam ış ve yeni m antık çalışm aları bu

yönde ve çeşitli yollarla gelişm iştir.66
Görüldüğü gibi iki değerli m antık (önerm eler ve nicelik man

tığı) İlk olarak G. Frage (1845-1945) tarafından kurulmuş, son
ra da B. Russell, W hitehead ve H ilbert tarafından şim diki biçi
m iyle ortaya konulmuştur.
Çok değerli m antık sistem leri İlk olarak J. Lukasiewicz

(1920) ve E.L. Post (1921) tarafından kurulmuştur. H. Reichen-
bach “İhtim aliyet M antığı" adıyla sonsuz sayıda doğruluk değer
li bir m antık sistem i kurmuştur.
M antığı doğa bilim lerine uygulayanların başlıca tem silcileri

B. Russell, R. Cam ap, H. Reichenbach, K.R. Popper, J. Von Ne-
umann'dır.
Ana hatlanyla İşaret ettiğim iz yeni m antık tem silcileri, daha

çok m etafizikçi, m atem atikçi ve fizikçilerdir. Zira matem atikçi ve
fizikçiler, sözlerden çok sem bollerle uğraşan bir alan içerisinde
dirler. Bu yeni şekliyle m antık felsefeden aynlm ak durumunda
dır. Klasik m antık ise felsefenin aynlm az bir parçası olduğuna
göre, içeriği yani düşünceleri ifadeye vasıta olan dili, tabir caiz
se bedenini, bir kenara atamaz.
Yenl/m odem m antık öğretim im ize Reichenbach’ın İ.Ü. Ede

biyat Fakültesinde 1938 yılında verdiği Lojistik dersleri ile girm iş
1942’den beri D il ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde, 1965’ten beri
de ODTÜ’de okutulmaya başlanm ıştır. Bir çok ülkede henüz de
neme safhasında olan bu m antık 1967- 1968’lerden itibaren Tür
kiye'de bazı liselerde tecrübe mahiyetinde okutulmaya başlan
m ıştır.67
Batıdaki gelişm eleri de dikkate alarak, Tanzim at sonrası Tür

kiye’de yapılan m antık çalışm alarından kısaca bahsetmek isti
yoruz:
66 öner. Klasik Mantık, s. 12.

67 Bkz. Batuhan. Hüseyin ve Grünberg, Teo, Modem Mantık, İstanbul 1970; Lise ve
Dengi Okullar İçin Mantık İstanbul 1986. s. 21. 57. Modem ve klasik mantık far
kı için bkz. Basson, A.H. ve O'Connor, D.J., Introduction to Symbolic Logic, Lon-
don 1965, ss. 1-6; Norman L. Thomas. Modem Logic An Introduction, USA 1966.
1. Batı etkisiyle İtalyan m antıkçısı Gallupi'den tercüm e edil

miş, m ütercimi bilinm eyen 1860’da neşrolunan Miftâh’ül-Fünün.
2. Yine bu tarzda ve Batı'da m antık alanındaki gelişm elere de

yer veren, ilk te’lif eser diyebileceğim iz A li Sedad’ın 1885'de ya
yınladığı Mizânû-l-Ukülfil-Mannk v’el-UsûL İstanbul 1303.
3. Batı kaynaklarına dayanarak yazılan, bu arada İslâm

m antıkçılarının görüşlerine de ver veren İzm irli İsm ail Hakkı nın
Felsefe Dersleri İstanbul 1330: Fenn-i Menâhic (M ethodologie),
İstanbul 1329.
4. Salih Zeki nin, XIX. yüzyıl İngiliz m antıkçılarının kurmaya

çalıştıkları cebirsel m antık anlayışı içerisinde 1916’da yazdığı
Mizân-ı Tefekkür.
5. Tezer Ağaoğlu, Sürî ve Tatbikî Mantık, İstanbul 1926.
6. Mehmet A li Ayın, “Türk M antıkçıları", DaruTFünûn İlahi

yat Fakültesi Mecmuası, Sene: 3, Sayı: 30, İstanbul 1928.
Bu tarihlerden sonra Türkiye’de m antık alanındaki faaliyet
lerin yerini, özellikle İlseler için yazılan kitaplarla, Rönesans’tan
sonra Batı’da ağırlık kazanan m etot ve bilim felsefesi içine giren
konular alm ıştır. Bu arada lise ders kitapları dışında ve doğru
dan doğruya m antıkla ilgili Türkçe olarak yayınlanm ış bazı ça
lışm aları şöyle sıralıyoruz:
7. Haşan A li Yücel, Sürî ve Tatbikî Mantık. İstanbul 1935.
8. Hans Reichenbach, Lojistik, çev. H. Vehbi Eralp, İstanbul

1939.
9. Hilm i Ziya Ülken, Mantık Tarihi, İstanbul 1942.
10. Hamdi Ragıp Atadem ir, Orgorıon I-V, İstanbul 1989;

“Porphyrios’un ve Ebheri’nin îsagojileri", D.T.C.F. Dergisi, C. IV,
Sayı: V, Konya 1948.
11. Necati Öner, Tanzimat'tan Sonra Türkiye'de İlim ve Man

tık Anlayışı, Ankara 1967.
12. Nihat Keklik, İslâm Mantık Tarihi ve Fârâbî Mantığı, İs
tanbul 1969, C. I-II. (Bu eserin I. cildinde İslâm m antığının kay-
Mantık Nedir? 55
naldan, Süıyânîler de m antık ve İslâm m antıkçıları. 11. cildinde

ise Fârâbî m antığı -İsâgücî. Kategoriler ve Levâhik’ul Makûlât
konulan- İncelenm iştir).
13. Hüseyin Batuhan ve Teo Grünbeıg, Modem Mantık. An

kara 1970.
14. Hamdi Ragıp Atadem ir, Aristo’nun Mantık ve İlim Anlayı

şı, Ankara 1974.
15. Cemal Yıldırım , 100 Soruda Mantık El Kitabı, İstanbul
1976.
16. Tahir Yaren, İslâm Kültüründe Mantık Çalışmalarına Kar

şı Fikirler, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. Ankara 1982
(Basılmam ış Doktora Tezi).
17. Necati Öner, Klasik Mantık, Ankara 1982; Fransız Sosyo

loji Okuluna Göre Mantığın Menşei Problemi İstanbul 1991; Fel
sefe Yolunda Düşünceler, İstanbul 1995.
18. Şafak Ura], Temel Mantık, İstanbul 1985.
19. Haşan Küçük, İslâm'da ve Batı’da Mantık, İstanbul 1988.
20. M. Naci Bolay, Fârâbi ve İbn Sina'da Kavram Anlayışı, İs

tanbul 1989.
21. Doğan özlem . Mantık. İstanbul 1991.
22. Abdulkuddüs Bingöl, Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı, İs

tanbul 1993; Klasik Mantığm Tanım Teorisi İstanbul 1993.
23. İbrahim Emiroğlu, Mantık Yanlışlan, İstanbul 1993.
24. Necip Taylan, Mantık Tarihçesi-Problemleri İstanbul 1996.
25. Ahm et Kayacık, Ebheri’nin İsaguci'sinin İlk Şerhleri Erci-

yes Üniversitesi Sosyal Bilim ler Enstitüsü, Kayseri 1996 (Basıl
mamış Doktora Tezi).
26. İbrahim Çapak, Gazâlî’nin Mantık Anlayışı, Ankara 2005.

I. BÖ LÜ M
KAVRAMLAR
Klasik m antıkta aslolan “doğru düşünme y o lla rın ın gösterilm e

sidir. Aristoteles bunu sağlam ak için akıl yürütm e yollanndan
dedüksiyona (tüm dengelim ) önem vermiş, dedüksiyonunun bir
şekli olan kıyası esas alm ıştır. Kıyasın bilinebilm esi için önce te
rim lerin, dolayısıyla kavram ların, sonra önerm elerin ele alınm a
sı gerekm ektedir.
M antık ilm i, her ne kadar düşünme sanatı ve konusu düşün

m e ise de, düşünm eyi ifade etm ek için terim e ihtiyaç vardır. Na
sıl ki sayılar olm adan m atem atikçiler sayı ilm ini ortaya koyamı-
yorlarsa tıpkı bunun gibi m antıkçılar da kelim elerin yardım ı ol
m aksızın m antığı ortaya koym aya im kân b u la m a m ış la r d ır.
A. Kavramın Tanımı ve Mahiyeti
Kavram, kavram aktan gelir. B ir nesnenin, bir fikrin, bizim dü

şüncem izden bağım sız olan bir şeyin, kavranılm ası demektir.
Örneğin “kitap” bir kavram olup, çok sayıda nesneyi söz gelim i
ciltli-ciltsiz, eski-yeni, küçük-büyük, hikâye-roman, ilm î-gayr-ı
ilm i... sayısız som ut kitapları tem sil eder ve tümünden soyutla
narak elde edilir.
En kısa ifadesiyle kavram “bir objenin zihindeki tasavvuru

dur”. Buna fikir ( idee) de diyebiliriz. Kavram dille ifade edilirse,
m antıkta terim adını alır.
Kavram, soyutlanarak elde edilir. Örneğin kavram olarak k i

tap doğada yoktur, doğada bulunanlar onun somut biçim leridir.
İstanbul, Mekke. Bakü, Ahm et... gibi özel isim ler; “içinde”, “ile”,
“ve”, “da”, “ki” gibi zarflar ve ekler dışında kalan hemen hemen
tüm kelim eler bir kavram ı tem sil ederler.
Mantık, belli kavranılan adlandırm ak için b elli kelim eler kul

lanm ak zorundadır. Fakat o, gram er gibi, kelim elerin özellikle-
rinden bahsetmez. M antığı yalnız kavranm ış olan yani kavram

lar ilgilendirir. Bazen iki üç kelim e bir araya gelerek bir tek kav
ram ı bildirirler. Hanım eli, Boğaziçi, Fatih Sultan Mehm et Usesi
... gibi. Buradaki kavram lar bir tek fikri bildirdikleri halde iki üç
kelim eden meydana gelm işlerdir.
Fakat kavram lar kelim elerden farklıdır. Zira kelim elerin biz
zat kendileri kavram değildir. Kavram lar (terim ) çeşitli isim hal
leri ve fiil çekim lerinden bağım sızdır. Mantık, söz gelim i “ölüyor
sun" ile değil “ölm ek” İle, “sınıflarda" ile değil “sınıf” ile ilklenir.
Çeşitli kelim eler aynı kavram ı ifade ettiği gibi, bir kelim e de çe
şitli kavram mânâsı verebilir.
Kavram hayalden de farklıdır. Hayal, kendi allayıp-pulladığı-

mız, daim a kendim ize ait ve kendim ize özeldir; belli bir objenin
ve bir anının tasan mıdır. Kavram ise, yu kanda da belirttiğim iz
gibi, geneldir, objenin şu veya bu niteliğini taşımaz. Örneğin at
hayali, rengi ile, eğeriyle, yelesiyle, duruşuyla belli bir atın zihin
de görür gibi canlandırılm asıdır. A t kavram ı ise geneldir; İçerisi
ne Arap atı, İngiliz ab, yarış atı, topal at, yaşlı at, al at. doru at
... gibi bütün atlar girer.
Aristoteles’e göre kavram, objenin tanım ının (bir kelim eyle)

ifadesidir.1Tanım ise, önerm eler kurmayı, b ir hükümde bulun
mayı gerektirir. Bu açıdan bakıldığında kavram , bir veya birden
fazla önerme ile ifade edilen, tanım lanan bir nesneyi, durumu,
ilişkiyi veya fikri tek bir terim le anlamamıza yarayan bir özettir.
B ir başka ifade ile kavram, biriktirilm iş, depo edilm iş, yoğunlaş
tırarak bir sözcüğe yükletilm iş, bu sözcükte toplanm ış bir bilgi
dir. Kavram, işaret ettiği obje hakkındaki bilgim iz arttıkça, hac
mi durmadan genişleyen bir hazne, bir depo görünümündedir.
Örneğin “evren” tek bir sözcükle, tek bir terim le gösterdiğim iz
bir kavramdır. Ancak, bilgim iz arttıkça, "evren" kavram ının an
lam ı da genişler. Aynca bir kavram ın anlam ı üzerinde yanılm ak
da mümkündür. İnsanlar dünyayı yüzlerce y ıl düz sandılar,
“dünya” kavram ının anlam ım buna göre belirlediler. Ancak dün
yanın yuvarlak olduğu anlaşıldığında, “dünya” kavram ının anla-
1 Atademlr, Hamdı Ragıp, Aristo’nun Mantık ve ilim Anlayışı, Ankara 1974, s. 99.
Kavramlar 59
mı değişti. Fakat düz olsun, yuvarlak olsun, kavram olarak

“dünya”, bir şeyin zihindeki genel tasannu olm ayı sürdürdü.
Kavram, tek başına tastık ve inkâr özelliği taşımaz. Yani bir

önerme içerisinde özne veya yüklem olarak yer alm adığı sürece
ne doğru, ne yanlıştır; ne olumlu, ne de olumsuzdur. Doğruluk,
yanlışlık, kavram lann değil önerm elerin özelliğidir. Kavramlar
tanımda kullanılırlar fakat kendileri bizzat tanım yapam azlar.
Çünkü tanım bir çok kavram ın bir araya gelm esi sonucu olur.
Kavram ise yalnızca bir şeyin zihindeki tasarım ıdır.
B. Kavramlann İfade Edilişi ve Delâletler
Kavramlar, bazı işaretler ve sem bollerle ifade edilirler. Onların

ifade edilişleri sözlü veya sözsüz yollarla olabilir. İslâm mantık-
çılan, kavram lann ifadesi için kullanılan vasıtalara “delâlet” de
m işler ve delâleti şöyle tanım lam ışlardır: “Delâlet öyle bir şeydir
ki, onu anlamaktan başka bir şeyi anlam ak lâzım gelir."2 Dela
let sözlü ve sözsüz diye ikiye ayrılır. Bunlar da kendi aralarında
tabiî, akli ve vaz’î olm ak üzere üç kısm a ayrılırlar. Böylece altı
çeşit delâlet şekli ortaya çıkar.
1. Sözlü tabiî delâlet: M ahalli şive farklılıkları olsa da “aah!

off! püffl gibi nidalann b ir ağn ya da b ir duyguya delâleti gibi.
2. Sözlü aklî delâlet: Dışandan işitilen bir sözün onun sahi

bine delâleti gibi.
3. Sözlü vaz’î delâlet: “İnsan” terim inin “konuşan hayvan'a

delâleti gibi.
4. Sözsüz tabiî delâlet: Hasm ını gören bir kişinin yüz ifadesi
nin değişm esi gibi.
5. Sözsüz aklî delâlet: Uzaktan görünen bir d u m a n ın orada

ateşin yandığına delâleti gibi.
6. Sözsüz vaz’î delâlet: Ç eşitli işaret ve çizgilerin özel mânâ

lara delâletleri gibi.
2 Cürcanı, Ta'rifâl, s. 61; İsmail Hakkı İzmirli, MCyânıV'Ulûm, s. 11; Raşit Mi-
zânul-Makâl, İstanbul 1315, s. 8.
Ancak bu delâlet şekillerinden hepsi m antığı ilgilendirm ez.

Mantığı ilgilendireni “sözlü v a zT delalettir. Sözün klasik mantık
İçin ne kadar önem li olduğunu m antığı tanım larken görmüştük.
Klasik m antığı ilgilendiren delâletin sözlü olm ası tabiidir. Sözlü
tabii ve sözlü aklî delâletlerin m antığı ilgilendirm em esi normal
dir. Zira sözlü tabii delâletler belirsizdir. İnsanın her hangi biı
feryadı, onun bir ruh haline delâlet etse de, bu her zam an aynı
şeyi ifade etmez. Aynı zamanda bunların kopuk kopuk oluşları
da onların m antık dışında bulunm alarının bir sebebidir. Yani
böyle bir sözü başka sözlerle birleştirip hüküm ler ve kıyaslar
kurmak im kânsızdır.
Sözlü aklî delâlete gelince, burada öncuili olan, kullanılan

kelim elerin m ânâları değil, sestir. Yani konuşanı görm eden ve
ne konuştuğunu da düşünmeden, sesin kim e ait olduğunu an
lama isteği vardır. Halbuki, mantığın asıl ilgilendiği, sözlü vaz’î
delâlet de asıl ve önemli olan sözdür. Çünkü bu sözler anlam lı
dır, objeleri ifade ederler.
I. KAVRAM ÇEŞİTLERİ
Kavram lar birçok açıdan çeşitlere aynlır. Bu ayrım , onları daha

iyi anlamayı amaçlar. Fakat bu gruplam a mutlak değildir. Söz
gelim i bir genel kavram, aynı zamanda tekil somut ve olumlu;
kollektif bir kavram aynı zamanda somut olabilir. İlerilerde de
görüleceği gibi, asıl kavram türleri tüm el-tekil ve tikeldir; tem el
m antıksal önerm eler (A E I O) bunlarla kurulur. Şimdi değişik
açılardan kavram çeşitlerini incelem eye geçebiliriz. Bu kavram
çeşitleri tek bir kelim e şeklinde olduğu gibi, bileşik bir kelime
durumunda da bulunabilirler.
A. Tek-Tek Ele Alınışlarına Göre Kavram Çeşitleri
Tümel, Tekil ve Tikel Kavramlar: Kavramlar yalnız başlarına dik

kate alındıklarında kaplamları ve nicelikleri bakımından bu üçlü
tasnife tabi tutulurlar Bir kavram bir sınıfın tümüne işaret edi
yorsa, yani kaplamının tümüyle ele almıyorsa tümel (külli) kav
ram admı alır. Bütün insanlar, her kitap, hiç bir şehir gibi. Kav
ram kaplamının yalnız bir parçası ile alm ıyorsa yani bir sınıfın bir
Kavramlar 61
kısmına işaret ediyorsa tikel (cüz’î) kavram adını alır. Bazı insan
lar, bir kısım bölgeler, kim i yabancılar gibi. Kavram, b ir tek şeye
işaret ediyorsa yani bir sınılın b ir ferdini gösteriyorsa tekil (/erdi)
kavram adım alır. Gazali, İstanbul. Zühal Yıldızı gibi.
Soyut ve Somut Kavramlar: Zihne konu olm ası açısından

kavramlar, soyut (mücerret) ve somut (müşahhas) diye de ayrılır.
Zihnin dışında konusu bulunmayan, varoluşunu bir başka şeye
borçlu olan ve ancak zihinde b ir başka şey ile ilişk i İçinde bulu
nan nesnelerin niteliğim gösteren kavram soyuttur. Soyut kav
ram lar, bir oluş tarzını bildirir. Yiğitlik, insanlık gibi. Somut kav
ram, zihin dışında konusu bulunan, bir nesneye veya b ir varlı
ğa işaret eden kavram dır. Masa, otomobil, mendil, elm a gibi.
K ollektif ve D istribütif Kavramlar: B ir kavram ın fertte yahut

grupta gerçekleşm esine göre kavram lar bu iki şekilde adlandırı
lır. Bireyler grubunu ifade edip de grupta gerçekleşen kavram la
ra kollektif kavram denir, örneğin; ordu, sendika, m eclis, aile ve
üniversite kollektif kavram lardır. B ireyler grubunu ifade edip,
grup da değil de bireyde gerçekleşen kavram lara distribütif kav
ram denir. Bu kavramlar, gruba göre anlam kazanır ve grup
içinde yer alan bireylerin özelliklerini gruba göre belirtir. Örne
ğin; asker kavramı ancak ordu mensubu, m illetvekili kavram ı
m eclis mensubu olm akla anlam kazanır. Bu kavram larda bire
yin mensup olduğu grup veya küme ile olan ilişkisi bir pay alma
değil, bir özelliği mensup olan bireylere dağıtm a ilişkisi olarak
kendisini gösterir.
Olumlu ve Olumsuz Kavramlar: Kavranılan, olumlu (müs

pet/pozitif) ve olum suz (menfi/negatif) diye de ayırabiliriz. Kav-
ram lann bu şekilde ayrım ını ilk defa İngiliz m antıkçısı De Mor
gan yapm ıştır. Ona göre her kavram bir pozitif, bir de negatif an
lam taşır. B ir kavram ın kendisi pozitif, çelişiği ise negatif kav
ramdır. Böylece bir kavram çifti tüm varlığa işaret eder. Örne
ğin; “İnsan” pozitif, “İnsan olmayan” negatif kavram dır. İnsan ve
insan dışındaki her şey tüm varlığı oluşturmaktadır. Yani X =
İnsan, x insan olmayan ise, X + x = bütün varlık. Böylece, man
tıkta negatif kavram lara “sonsuz kavram lar" da denir.
Olumlu terim ler, işaret ettikleri nesnelerde bir niteliğin varlı

ğım bild irirler “Cesur”, “medeni” , “iyi" “mutlu", “kuvvetli", “şe
refli”, gibi. Olumsuz terim ler ise, tersine, bir takım niteliklerin
bulunm adığını bildirirler: “Korkak”, “medeni değil”, “iyi değil"
“mutsuz", “z a y ıf, “şerefsiz" gibi. Yani kısaca olum suz terim ler,
“siz", “suz" gibi takılarla veya “olmayan", “değil” gibi ifadelerle
m eydana getirilebilir. Ancak “siz, suz” gibi takılarla belirtilen her
terim olumsuz olm ayabilir. “Ölümsüz", “kusursuz", “eksiksiz”
gibi. Bu durumda, aldığı takılar gereği olum suz görünüşte olsa
da, olum lu bir terim in, bir nesnenin veya niteliğin varlığım bil
dirm eye yaradığını söylem ek gerekir. Tüm olum suz kavram lar,
yoksulluk kavram ları olarak da adlandırılır. Olum luluk ve
olumsuzlukla, en İyi şekilde bir önerme içerisinde karşılaşılır.
Olumlu ve olum suz kavram lar bırbirleriyle olan bağlantıları

na göre karşıt (zıt, contrare) veya çelişik ( mütenakız, contradic-
tory) olurlar. Biri diğerinin olumsuzu durumunda olan iki terim
arasında ortak bir terim yoksa bu iki terim çelişiktir. Söz konu
su iki terim arasında ortak bir terim varsa bu gibi terim çiftleri,
karşıt terim leri oluştururlar. Karşıt iki kavram, biri diğerinin
olumsuzu olan iki kavramdır. Karşıt kavramlar, herhangi bir ko
nu (nesne) hakkında aynı zamanda tasdik edilemeyen, evetlene-
meyen kavram lar olarak karşım ıza çıkarlar.
A k ile kara karşıttırlar: ama çelişik değildirler. Çünkü bir şe

yin ak değilse kara, kara değilse ak olması zorunlu değildir. Kar
şıt kavram lar bu nedenle aralarında hep bir orta kavrama izin
verirler. Örneğin ak ve kara gibi iki karşıt kavram arasında “gri"
gibi bir orta kavram bulunur. Oysa çelişik kavram lar arasında
böyle bir orta kavram bulunamaz. M eselâ “ak"ın çelişiği “ak-ol-
mayan” dır ve “ak” ile “ak-olm ayan” arasında hiç bir orta kavram
bulunamaz.
Çelişik ik i kavram arasındaki bağıntı açık olm asına karşılık,

karşıt iki kavram arasındaki bağm tı açık değildir. Örneğin çeli
şik iki kavram, çelişm ezlik ilkesine göre düşünülebilen tüm şey
leri, bıçakla kesercesine iki ayn alana ayırır. B ir şeye “ak” dedik
m i, geriye kalsın her şey artık “ak-olmayan” olur ve arada başka
hiçbir orta kavram yer alamaz. Oysa, karşıt kavram lar, aynı sı
Kavramlar 63
n ıf içinde yer alan kavram lardır. Örneğin, bir rengin karşıtı yine
renk sınıfı içinde yer alan başka bir renk olabilir. Oysa ik i kav
ram ı çelişik sayarken çelişm ezlik ilkesine dayamyorken, iki kav
ram ı karşıt saym am ız İçin elim izde m antıksal biı ölçüt yoktur.
Meselâ “ak" ile “kara” karşıt da, “ak" ile “kırm ızı" niye karşıt de
ğillerdir? Bunun yanıtı m antıksal değil, ancak fiziksel olabilir.
Çünkü fizikte “ak" bütüıı ışınların bir arada olm ası, “kara" ise
hiçbir ışının olm aması halidir.
Karşıt ve çelişik kavram lar konusunda, b ir de kendi kendine

karşıt kavramlar ile kendi kendisiyle çelişik kavramlardan söz
edilm iştir. Örneğin “genç ihtiyar" kendi kendisine karşıt bir kav
ramdır. “Dört köşeli daire” ve “kanatlı at" kavranılan ise kendi
kendisiyle çelişik kavram lardır. Bunlar, ya m antık ilkelenne gö
re düşünülem eyen ya da dış dünyada gerçeklikleri olm ayan kav
ram lardır. Yukarıda da dediğim iz gibi, olumluluk-olumsuzluk,
çelişiklik ve karşıtlık, önermelerde daha açık b ir anlam kazanır.
Genel ve Tekil Kavramlar: B ir kavram aynı türden nesnelerin

ortak özelliklerini dile getiriyorsa genel (umümî/kültt) kavram dır.
Buna tüm el kavram da denilm ektedir. Örneğin, İnsan, roman,
gezegen, gibi. Bir kavram ortak özelliğe sahip tek tek nesnelere
işaret ediyorsa bu kavram tekildir. Örneğin, bu insan, Küçük
Ağa, Merih gibi. Genel kavramlar, aynı türden olan nesnelerin
ortak özelliklerini ifade etm eye yararlar. Tekil kavram lar ise. söz
konusu ortak özellikleri taşıyan tek tek nesnelere işaret ederler.
Özel adlar ise, belli bir nesneyi diğerlerinden ayırt etm eye yarar
lar. İlk Halife Hz. Ebûbekir gibi.
Bu kavram lar tek bir kelim e veya bileşik bir kelim e duru
munda bulunabilirler. B ir terim in hangi gruba girdiği günlük di
lin özellikleri gereği ilk bakışta belirlenem eyebilir. Hatta aynı bir
terim, kullanım a göre, farklı gruba birden de girebilir.
Tekil kavram lar m antıksal düşünme eylem inin ilk ürünleri

dir. Düşünmemizin ikinci ham lesi ise, tek olanlar arasında iliş
ki kurma ham lesidir. Böylece düşünme tekillerle geneller ara
sında kurulan bağıntı sayesinde çok büyük bir genişlem e göste
rir. Bunun, nesneleri cinslere, türlere bölerek bilme bakımından
büyük bir imkân olduğu açıktır. Platoncu ve Aristotelesçi anla

yışa göre tekil, ancak genel altında bilinebilir ve genelden pay
alır. Yani tekiller ancak bir cinsin, bir sınıfın üyesi olarak, bu
cins ve sınıfın işaret ettiği ortak özellikleri taşır, cins vc sınıfa bu
ortak özellikler aracılığıyla katılabilir.
Mantık açısından bakıldığında, nesnelerin genelliğinden değil,

ancak kavramların genelliğinden söz edilebilir. Platon bunun far
kında olduğu için o genelliği duyular dünyasında değil ideler
dünyasında aramıştır. Uygulamada genellik ile tümellik kadar bir
birine karıştırılan az kavram vardır. Tümellik, bir genel kavramın
kaplamının ve ortak özelliklerinin tamlığını, eksiksizliğini belirtir.
Uygulamada hiçbir genel kavram tümel değildir. Fakat bu man
tık sorunu değil, epistem olojık bir sorundur. Mantıkçı, kavramın
genelliği ile tüm elliği arasında bir ayrım yapmaz. Çünkü o kav
ramları içeriklerine göre değerlendirmez. Bu nedenle mantıkçı
için her genel kavram, form el olarak aynı zamanda tümeldir.
Açık-Seçik Kavram lar Kavramların açık (vazıh, dair) ve seçik

(sarih, distinct) olm aları, Yeni Çağ felsefesi ve özellikle Descar-
tes’le birlikte felsefede önem li bir tartışm a konusu olmuştur.
Descartes, açıklık ve seçikliği bilgide doğruluğun kriteri saymış
tır. O, açık ve seçik kavram lar yanında, b ir de apaçık kavram lar
dan söz etm iştir. Apaçık kavram, aynı zamanda hem açık hem de
seçik olan kavramdır. Leibniz de açık ve seçik kavram lar üzerin
de durmuştur. Ona göre açık kavram, konusunu tanımamıza im
kân veren kavramdır. B ir şeyi tanım ak ve bilmek, Leibniz’e göre,
o şeyi başka şeylerden ayırt etmeyi gerektirir. B ir şeyi kendisi
olarak tanımamızı ve onu kendisi dışındaki başka şeylerden ayırt
etmemizi sağlayan ise özdeşlik ve çelişm ezlik ilkeleridir
Açık kavram, başka hiçbir kavram la karıştırılm adan hemen

tanınan kavramdır. Açık bir kavram nesnesini tanım aya elveren,
onu başka nesnelerden ayırt etm eye imkân veren kavram dır
Açık kavramın zıddı, kapalı (mübhem, obscure) kavramdır. Bir
terim i açık olarak tanım ak için onun kaplam ına bakmak gere
kir. Yani onun kaplam ına giren kavramların hangi kavram lar ol
duğunu görm ek gerekir. Seçik kavram ise, başka kavram lardan
Kavramlar 65
ayırt edilen, ayrılm ış kavram dır. B ir kavram ı seçik olarak tanı

mak için ise onun içlem ine bakmak gerekir. Yani o kavram a ne
gibi yüklem ler verebileceğim izi, onun üstünde bağlanabileceği
esaslı niteliklerin neler olduğunu görm eye çalışm aktır. Tekrarla
yacak olursak, bir kavram ın seçik bir kavram olm ası demek,
ona yükleyeceğim iz yüklem lerin hangilerinin doğru, hangileri
nin yanlış olduğunu, deneysel veya mantıksal işlem lerle, tespit
etm eye imkân verm esi demektir. Buna im kân verm eyen kav
ram lar bulanık (mültemis, con/us) kavram lardır.
Açıklık ve seçiklik ayn şeylerdir. B ir kavram açık olduğu hal

de seçik olm ayabilir. Fakat bir kavram seçik ise mutlaka açıktır.
Çünkü bir kavramın içlem ini biliyorsak, kaplam ı kendiliğinden
ortaya çıkar. Oysa kaplam ı bilm ek içlem i bilm ek için yeterli de
ğildir.
B. Birbirleriyle Olan İlişkilerine Göre Kavram Çeşitleri
Ö zsel-İlintisel: Kavram ları birbirleriyle ilişkileri yönünden öz-

sel (zati) ve ilintisel (arızi) olarak da ayırabiliriz. B ir kavram, baş
ka bir kavrama yüklendiğinde, yüklenen kavram, yüklenilenin
özünün içindeyse, yani varlığı onun varlığına bağlıysa özsel kav
ram adım alır. Örneğin; “İnsan akıllı hayvandır (canlı)" önerme
sinde, “akıllı hayvan" kavram ı insana göre özseldir. Çünkü akıl
lı olm ak sadece İnsana özgü bir niteliktir. Eğer yüklenen kav
ram. yüklenilenin özünde değil de, diğer türlerce de paylaşılan
niteliklere bağlıysa, ilintisel kavram adını alır. Örneğin; “İnsan
uyuyan b ir canlıdır” önerm esinde “uyumak” kavramı, insanın
özüne dahil olm adığından, insana oranla ilintiseldir. Çünkü,
uyumak yalnızca İnsana özgü bir nitelik değildir, söz gelim i ke
di de uyur. Aynca insan, bazen uyur, bazen uyum az ve bu özel
lik onun insan olm asını değiştirm ez.
M utlak-İzafi: B ir başka nesnenin varlığına ihtiyaç duymadan

bir nesneye işaret eden kavram mutlak (bağd-olmayan) kavram
dır. “İnsan", “eğitim ” gibi. Ancak b ir kavram tam anlam ıyla mut
lak olam az. Nitekim insan, ceddine; eğitim , hoca-öğrenci-prog-
ram -fıziki im kânlara vs. bağlıdır.
6Ş K lasik M antığa G iriş
B ir kavramın işaret ettiği nesne başka bir nesne olmadan

düşünülemiyorsa bu, izafi, [bağıl) kavram olur. Örneğin çocuğu
olmadan bir kimseye “baba” denemez. O halde, “baba", bağıl bir
kavramdır.
D. KAVRAMLASIN ÇEŞİTLİ DELÂLETLERİ
A. Mâhiyet, Hakikat ve Hüviyet
Tüm el bir kavramın yalnız zihindeki fertleri dikkate alınırsa bu

na mâhiyet [nelik) denir. “Öğrenci" gibi. Mâhiyet, bir şeyin tasav
vuru, “ne olduğu”dur. Tüm el bir kavramın zihin dışındaki fert
leri dikkate alınırsa hakikat [gerçeklik] denir. “Üniversite öğren
cisi” gibi. Hakikat, bir m âhiyetin dış dünyada kesin olarak sabit
olm ası yani gerçeklik kazanm asıdır. B ir kavram ın m âhiyetinin
olması, tasavvurunun zihinde bulunması, düşünülmüş bir şey
olm ası demektir. Örneğin zihnim izdeki otom obil özellikleri, oto
m obil kavram ının m âhiyeti, dış dünyadaki otom obiller, bu kav
ramın gerçekliğidir. Bütün kavram ların m âhiyeti vardır, fakat
bazı kavram ların hakikati yoktur. Örneğin: insan, araba, bahçe
gibi kavram ların hem m ahiyeti yani zihnim izde bu terim lere an
lam kazandıran tasarım lan vardır, hem de zihin dışında bu kav
ranılan karşılayan bireyleri yani hakikatlan vardır. Fakat, ma
sallardaki. m itolojilerdeki bazı varlıkları anlatan kavram ların
m âhiyetleri vardır fakat onların, zihin dışındaki karşılığı olan
fertler bulunmadığından, hakikati yoktur. Örneğin, “Anka Ku
şu", “Deniz Kızı", “Dev”, “Yedi Başlı Ejderha". “Cadı" gibi kav
ram ların zihinde belli anlam lan vardır, fakat zihin dışında bun-
lan karşılayan gerçeklikleri yoktur.
Hakikati olan bir kavram ı, ana nitelikleriyle ortaya konup,

diğerlerinden ayırm aya hüviyet (kimlik) denir. “Dokuz Eylül Üni
versitesi öğrencisi” gibi. Hüviyet, bir m âhiyetin kendine has bir
takım vasıflarıyla öteki fertlerden ayrılm asıdır. Hakikati olan her
kavram ın hüviyeti vardır. Örneğin. “Kapının önünde Mazda
marka bir otom obil durm aktadır” cüm lesinde otom obil m âhiye
ti; somut bir şekilde kapının önünde duran otom obil hakikati;
bu duranın belli bir m odelde Japon yapım ı bir otom obil olm ası
da, onu diğer otom obillerden ayırdığından, hüviyeti gösterir.
Kavramlar 67
B. İçlem ve Kaplam
Kavram ların ifade edilişinde ve terim lerin tanınm asında içlem ve

kaplam ın ayn bir önem i vardır. Zira, terim leri tanımlamada, on
ları cins ve türlerine göre bir düzen üzere görm ede ve bölmede,
kısacası terim lerin nesnelerle olan ilişkisini belirlem ede onların
içlem ve kaplam larını bilm ek gerekm ektedir. Bu konu bilinm ez
se, söz gelim i, buzağı ile ineğin birbiri karşısındaki yerini belir
leyemez, buzağıyı ineğin altına koyacağım ıza, ineği buzağının al
tına koruz.
B ir kavram, ya ortak özellikleri ve karakterlerine delâlet eder,

ya da içine aldığı fertlere yani konu veya nesnelere delâlet eder.
İçine aldığı fertlerin ortak özelliklerini kendinde cem ' eden kav
ram içlemi ( tazammun-comprehensiorı) gösterir. Örneğin, “insan"
kavram ının İki ayaklılık, akıllılık , duyarlılık, canlılık gibi ortak
özellikleri onun içlem ini oluşturur. B ir kavram ın kapsadığı, içi
ne aldığı, çatısı altında bulunan fertlerin tümü de onun kapla
mım [şu.mûl-extension) gösterir. Örneğin San ırk, Asyalı, Türk,
Egeli, Çiftçi, Çolak A li gibi kavram lar “insan" terim inin kapsamı
na aldığı bireyleri yani kaplam ım gösterir. İçlem, içine alan, kap
lam ise içine giren terim dir. İçlem ve kaplam ilişkisini bir şema
üzerinde görelim:
ÖĞRETİM
i i
örgün Öğretim Yaygın Öğretim
1
<r i
Yüksek öğretim Orta Öğretim
1
1 t
Üniversite Yüksek Okul
1
» 1 * * 1
Dokuz Eylül Ankara Karadeniz Dicle Egt
1
T i ♦ ♦ t
llâiılyat COzel Sanatlar İktisat Eğitim Ttp
1
T i + ♦
1. Sınıf II. Sınıf III. Sınıf IV. Sınıf
♦
Furkan
68 Klasik M antığa Ç iriş
Şemaya baktığım ızda, “eğitim " kavram ının altında yer alan
tüm kavram lar onun kaplam ını; Furkan'm üstündekiler de Fur-
kan’ın İçlemini oluşturur. Öğretim” kavram ı burada en genel
kavram olup, onun daha içlem i yoktur. “Furkan" ise en özel te
rim olup altında kaplam ına girecek kavram görünmemektedir.
Buradan, içlem ve kaplamın birbiri ile ters orantılı olduğunu an
lıyoruz. Yukan doğru çıktıkça kaplam artar, içlem azalır ve so
yutlaşır; aşağıya doğru indikçe içlem artar, kaplam azalır ve
özelleşir. Bunlar clns-tür ilişkisi üzere dizilirler. Üsteki kavram
daha genel olup cinsi, altındaki ise onun türünü gösterir. Bun
dan dolayı alttaki üsteki kavramdaki ana niteliği de taşımak du
rumundadır. İlahiyat. Dokuz Eylül’ün; Dokuz Eylül, Üniversi-
te’nin; Üniversite Yüksek Ö ğretim in özelliğini taşır.
B ir terim i tanım larken onun kavranabilir muhtevasına yani

içlem ine, bölerken de fertlerinin bütününe yani kaplam ına bak
mak gerekir.3 Şemaya göre Dokuz Eylül'ü, içlem ine bakarak,
“Üniversite düzeyinde öğretim veren bir yüksek öğretim kunı-
mudur" şeklinde tanır ve tanım larız. Aynı terim i, İlahiyat, Tıp,
İktisat...; İlâhiyat’ı da I., II... sınıflar şeklinde bölerek gösteririz.
Yine b ir terim i seçik olarak tanım ak için o terim in içlem ine;

açık olarak tanım ak için de kaplam ına bakmak gerekir.
m . KAVR AM LAR A R A S I İLİŞ K İL E R
İki kavram arasında, doğruluk (sıdk) ve kaplam ları (şum ül) iti
bariyle. şu dört türlü ilişkiden birisi bulunun
1. E şitlik (Müsavat): Eğer iki kavram dan her biri diğerinin

bütün fertlerini karşılarsa bu iki kavram arasında eşitlik var de
mektir. Konuşan-Gülen. Gebe kalan-Doğuran, Ç ift tım aklı Ge-
viş getiren gibi. Bunu şu şekilde gösterebiliriz:
3 Tüm kavramlar bir İçlem-kaplam ilişkisine sokulamaya bilirler. Mantıkta, ara

larında bir içlem-kaplam, cins-tür İlişkisi bulunan kavramlara homojen (eş
türden) kavramlar; böyle bir ilişki bulunmayan kavramlara heterojen (ayn tür
den) kavramlar denir (Özlem, Mantık, s. 81). Örneğin, “bitki" ile “gül" homojen
oldukları halde “özgürlük” ile'sandalye" heterojendir.
Kavramlar 69
Her konuşan gülendir; Her çatal tırnaklı geviş getirir;

Her gülen konuşandır. Her geviş getiren çatal tırnaklıdır.
KONUŞAN
GÜLEN
2.
O
Ayrıklık (Mübayenet): İki kavramdan her biri diğerinin hiç
bir ferdini içine alm azsa bu iki kavram arasında ayrıklık vardır.
İnsan ve kuş, dünyalı ve uzaylı gibi. İnsan kavram ının hiçbir fer
di kuş kavram ı içine, kuş kavram ının hiçbir ferdi de insan kav
ram ının içine girm ez. Bunu şu şekilde gösterebiliriz:
Hiçbir kuş İnsan değildir;

Hiçbir insan ku ş değildir.
3. Tam -Girişim 11lik (Umum ve Husus Mutlak): İki kavramdan

yalnız biri diğerinin bütün fertlerini içine alırsa bu iki kavram
arasında tam girişim lilik vardır. İnsan-ölüm lü, ilâhiyatlı-öğren-
ci, çiçek-sevim li kavram ları arasında tam -girişim lilik vardır. İn
san kavram ı içm e giren bütün fertler ölüm lü (fani) kavram ı içi
ne girer ama, ölümlü kavramı içine giren bütün fertler insan
kavram ı içine girm ez. Yani;
Bütün İnsanlar ölüm lüdür ama;

Her ölümlü İnsan değildir (Bazı ölümlüler insandır).
4. Eksik-G irişim lilik (Umum ve Husus min Vech): İki kavram

dan her biri diğerinin bazı fertlerini içine alırsa aralarında eksik
girişim lilik vardır. Mem eli-Balık, Çete-Türk, Alman-Müslüman
kavram çiftleri arasında eksik girişim lilik vardır. Örneğin, me
m eli kavram ının bazı fertleri balık kavram ı içine, balık kavram ı
nın da bazı fertleri memeli kavram ı içine girer. Diğer örneklerde
de durum böyledir. Bunu şöyle gösterebiliriz:
Bazı memeliler balıktır

Bazı balıklar memelidir.4
IV. BEŞ TÜMEL
Mantıkda beş tümeli (genel) ilk defa Porphrlos'un İsâgücî adlı

eserinde işlediğini söylem iştik. Fakat konu üzerinde daha önce
Aristoteles tarafından durulduğunu belirtm eliyiz. Kavram ların
en geneli olan bu beş tüm el şunlardır:
1. Cins: Müşterek vasıflara sahip olan kavram ların (terim ),

bu özellikleri dolayısıyla bağlandıktan terimdir. Kısaca, altında
türlerin sıralandığı terim e cins denir.
Cins uzak ve yakın diye ikiye ayrılır. B ir türün doğrudan doğ

ruya bağlandığı terim onun yakın cinsidir (ctns-i kaıib). Araya gi
ren cinsler vasıtasıyla bağlandığı terim ise uzak cinstir (cins-t ba-
îdj. Örneğin: Bitki-çiçek-gül, terim lerini ele alahm. Burada çiçek
(cinsi) ile gül (türü) arasmda üçüncü bir terim bulunmadığından
çiçek, gül terim inin yakın cinsidir. Bitki terim i ise, gü l terim inin
uzak cinsini oluşturur.
2. Tü r (Nev’i): Cinsin kaplam ına dahil olan terim ler onun tür
lerini teşkil ederler. Başka bir deyişle tür, cinsin altında bulu
nan ve öz bakımından bağlı bulunduğu cinsle kısm en özdeş
olan genel kavramdır.
B ir cinsin doğrudan doğruya bağlandığı tür, onun yakın tü

rü, araya giren türler vasıtasıyla bağlandığı tür de uzak türdür.
Meselâ, âlet-kalem -tükenm ez kalem terim lerini ele alalım . Bura
da, âlet cinsi, kalem türü belirtir. Am a kalem, tükenm ez kalem e
nispetle cinsi, âlete nispetle de türü oluşturur. Â lete göre, tü
kenmez kalem uzak tür, kalem ise yakın türdür.4
4 Kavramlar arasındaki ilişkileri, konu ve yüklemlerinin kaplamlarını göz önünde

bulundurarak önermelere aktaracak olursak, genel olarak, şu tablo ortaya çıkar.
E (Tümel olumsuz) önermesinin konu ve yüklemleri ayrıklık oluşturur. Örnek:
"Hiçbir insan dört ayaklı değildir."
A (Tümel olumlu) önermesinin konu ve yüklemleri tam-glrişimlilik oluşturur.
Örnek: ‘ Bütün keçiler dört ayaklıdır."
1 (Tikel olumlu) önermesinin konu ve yüklemleri ekslk-ginşimllllk oluşturur.
Örnek: ‘ Bazı hocalar alıngandır."
Kavramlar 71
Cins ile tür arasında sıkı bir ilişki vardır. Tür, cinsin kaplamı
na dahil olan terimdir. B ir terim tek başına alındığında ne cins
ne de türdür. İki terim kaplamları bakımından karşılaştırıldığın
da kaplam ı az olan türdür. Bu dem ektir ki, cinste kaplam, türde
ise içlem fazladır. Burada cins için mümkün olmayan şeyin, tür
için de mümkün olmayacağını belirtm ek gerekir. B ir cinste bulu
nan bir özellik, o cinsin altındaki bütün terim lerinde de bulunur.
Cins için mümkün olmayan şey, tür için de mümkün değildir.
Türün dışında bulunan bir şey, cinsin de dışında bulunur. Cins
“içine alan", tür ise “içine giren" kavram konumundadırlar.
Bu anlatılanlardan, cinsin kaplam ının yani fertlerinin türün

fertlerinden daha çok olduğu hemen anlaşılm aktadır.. Örneğin,
kaburgalı terim inin, türü olan insan terim ine nispetle, fertleri
çoktur. Öte yandan cins ile tür görecelidir. Yâni bir tür. daha
aşağı olan türlere göre cins olabildiği gibi, bir cins de daha yük
sek bir cinse göre tür olabilir.
3. Ayınm (Fasl): Cinsleri ve türleri birbirinden ayıran ana ka

rakterlere ayrım denir. Örneğin m em eliler, kuşlar, balıkar, sü
rüngenler “om urgalılar" terim inin türleridir. Burada b ir sürün
gen olarak yılanı ele alacak olursak, yılanın sürünücü olm ası
onun ayrım ım teşkil eder. Çünkü sürünme özelliği yılanı meme
liden. kuştan ve balıktan ayınr. “İnsan” terim inin ayırım ım ise
onun düşünme ve konuşma özelliğidir. Bu özellikler insanı diğer
canlılardan ayınr. “İlâhiyat F akültesfnin , Tem el İslâm Bilim leri
ve Din Bilim leri üzere eğitim ini sürdürm esi onu Tıp, İktisat, Hu
kuk gibi diğer yüksek okullardan ayınr.
Cins ve türde olduğu gibi ayrım da yakın ve uzak diye ikiye

ayrılır. Eğer bir türü yakın cinsindeki ortaklarından ayınyorsa
yakın ayuım, uzak cinsindeki ortaklarından ayınyorsa uzak ayı
rım denir. M eselâ “akıllılık”, hayvan cinsini böldüğü ve insan tü
rünü diğer türlerden ayırdığı için, insanın yakın ayırım ıdır. Bü
yüm ek de inşam büyümeyen varlıklardan ayırdığından, insanın
uzak ayınm ıdır.
İslâm m antıkçılan bu üç tüm ele “özsel tüm eller (külli-i zati)"

derler. Bunlar değişm ez ve zat (cevher) olarak ifade olunur. Di-
72 K lasik M antığa'G iriş
ğer iki tüm el ise değişir, geçicidir, zat olarak değil sıfat olarak
ifade olunurlar. Bu üç tümel sayesinde bir şeyi yeter derecede
bilmiş, ayırm ış ve tanımlamış oluruz. Tanımda, tanımlanacak
olan terim in efradına şâm il olm ası için cinsine, ağyarını men'
için de ayrım ına bakmak gerekir. Cins, tür ve ayrım ın üçüne
birden örnekler verelim . Aşağıda önerme şeklinde verilen örnek
lerde siyah yazdan kavram lar türü, italik yazılanlar ayırım ı,
cümlenin sonunda yüklem olarak gelenler de cinsi gösterir.
B u nedir? -Elbise (Cins)

Ne elbisesi? -B ayan elbisesi (Tûı)
Nedendir? -İpektendir (Ayırım)
Tasavvuf hâl ilmidir.
Kur'an son İlâhi mesajdır.
Hakim bilgisi güçlü kişidir.
Kerim gönülce zengin insandır.
Kanaat bitmeyen bir hazinedir.
Ney nefesli bir çalgı aletidir.
Tür Ayırım Cins
4. Hassa: B ir türe veya kişiye ait olup aynı cinsten diğer bir
tür ve şahısta bulunmayan sıfattır. Hassa türün tali derecedeki
vasıflandır. Bundan dolayı varlıkları ta rif ve tasnif ederken
önem li olmayan ferdî bir niteliktir. Örneğin inşam ta rif ederken,
saçları ağaran bir varlık olm ası; kedileri tasnif ederken, gözleri
nin rengi ve tüyleri dikkate alınmaz.
Porphyrios’a göre dört türlü hassa vardır:
1. Türün bazı fertlerine ait olur: İnsan için hekim lik ve ge
om etri ile uğraşmak gibi.
2. Türün bütün fertlerine ait olur: İnsan için iki ayaklı olm ak
gibi.
3. Türe belli b ir anda ait olan hassadın Meselâ, ihtiyarlıkta
saçların ağarması, sırtının kam burlaşması gibi
4. Türün bütün fertlerine a it olan ama sürekli olmayan has
sa: İnsanın gülm e, atın kişnem e hassası gibi.5
5 Porphyrios, İsaâgoci, çev. H.R. Atademlr, s. 47.

Kavramlar 73
5. ilinti: Fertlerde geçici olarak bulunmakla birlikte, varlığı

ferdin varlığına bağlı olmayan, diğer fertlerin de paylaştıkları
özelliklere ilinti [mûşerek arazi vasj) denir. Meselâ; insanın sa
kat, gülün solmuş olm ası gibi. Zira sakatlık ve solgunluk sade
ce insana ve güle has olm ayıp diğer birçok canlıda da olabilecek
özelliklerdir. B ir de bu vasıfların belirgin ve sabit özelliği yoktur.
Kişi değişik uzuvlarından sakatlanabilir, sonra sakatlığını teda
v i ettirebilir; bugün solan yarın canlanabilir vs. Bunlar bir var
lığın olm ası veya olm aması için asla zorunlu özellikler değildir.
Örneğin insan olm ak için ayakta durmak, kaşınmak, üşümek,
terlemek, saçlan dökmek, bevletm ek, suya dalmak, gökyüzüne
bakm ak vs. gerekmemektedir.
İlinti de ayrdamayan ve ayrdabilen diye iki kısım dır. Meselâ:

insan için uyumak, zift için siyah olmak, bal için tatlı olm ak ay-
nlam ayan birer ilintidir. Ayakta veya oturm uş olmak, gölgede
durmak insan için ayrılabilen birer ilintidir. Çünkü insanın var
lığı ayakta durmaya, oturmaya ve gölgede durmaya bağlı değil
dir; bunlar olmadan da insan tasarlanabilir.
İslâm m antıkçılarının, bu son iki tümel konusunda yaptıkla

rı tanım lar ve açıklam alar daha açık ve anlaşılır niteliktedir. On
lar, hassa ile ilintiye “llintisel tümel (kûll-i ön zîf deyip şöyle ta
nım larlar: B ir türe bir takım sıfatlar ilinti olur. Bu sıfatlar, eğer
bir türe ait ise hassa, çeşitli türlere ait ise ilinti denilir.6 M eselâ
gülm ek insanın hassası, uyumak ilintisidir. Çünkü gülm ek n i
teliği yalnız insan türüne has (özgü)dır; uyumak ise bütün hay
vanlara has bir niteliktir.
V. KATEGORİLER
Kategori sözü Grekçe’de ifade, deyim, yüklem gibi anlam lara ge
lir. Bu sözcükten ilk defa, varlığın ne olduğu üzerinde düşünür
ken, Aristoteles bahsetm iştir. Ona göre kategori kelim esi varlı
ğın ya da bir konuya yüklenen yüklem in çeşitli sınıflarını ifade
eder.7
6 Kazvînî. eş-Şemsiyye, s. 6; Cürcârü, Ta'rifaı, ss. 88-89: Ahmed Cevdet, Mt'yâr-

ı Sedâd, İstanbul 1303. s. 13: Ali Sedad, Mîzânu'l-'UkûI, ss. 32-33.
7 Aristoteles, Organon I (Kategorileri, çev. H.R. Atademir, s. 6; Metafizik, çev. Ah
met Arslan. C. 1, s. 257 vd.
Sözcük anlamı ile kategoriler; olabilecek yüklem ler yani bir

konuya isnat olunan sıfat yahut o konuya yüklem biçim inde
söylenebilecek şey demektir. “K ategorfnin günlük anlam ı yük
lem dir. Bu bakımdan kategoriler, isim lendirilm esi mümkün
olan çeşitli varlıklar hakkında özsel olarak tasdik edilebilecek
olan en genel yüklem ler listesi dem ek olup, onlar bu varlıkların
esasta ne çeşit bir varlık olduğunu ifade derler. Buna göre nes
nelerin esasen sonsuz sayıda özellikleri vardır. Meselâ; içinde
bulunduğum fakülteyi, değişik ilişkiler, etki ve etkilenişler, faali
yetler... açısından, gelm iş-geşm işiyle dikkate aldığım ızda birçok
bilgilere sahip olduğumuzu görürüz. Ama sonsuz sayıdaki bu
bilgileri yine de bir takım grup ve sınıflar altında toplam ak
mümkündür ki. işte bunlar, Aristoteles'in ifadesiyle on katego
ri8 veya on yüksek cins9 altında bir araya getirilebilir.
Fakat bazı mantıkçılara, özellikle İslâm m antıkçılarına göre,

geniş anlamıyla ele alınacak olursa kategorilerin sayılarının sı
nırsız olduğu görülür. Ancak yine de kategoriler, Aristoteles'in
Orgarıon'unun I. Kitabında (Kategoriler] yapıldığı gibi, b ir takım
sıralam a ve sınıflandırm alara tabi tutulm uştur.10
Kategorilerin "en genel kavram lar" olarak telâkki edilm esi,

çok defa onların klasik m antık içinde incelenm esini gerekli kıl
m ıştır. Aristoteles ve onu takıp edenlere göre kategoriler varlığın
8 Aristoteles, Kategoriler, çev. H.R. Atademır, s. 6: Organon-V (TopÜder), çev.

H .R Atademir. ss. 15-16;
9 Fârâbi. Ebu Nasr Muhammed, Kitâbu'l- Makûlât, Thk. Refik el-’Acem. Beyrut
1965, s. 90 (el-Mantık ındeTFârabi, İçinde).
10 Diğer taraftan kategorilerin, mantığın mı. yoksa (metafizik, epistemoloji, psiko
loji. ontoloji gibi) başka alanların mı içme girdiği de tartışma konusu olmuş
tur. Nitekim İslâm mantıkçılarından Ali Sedad. kategorilerin mantığı değil de
metafiziği ilgilendirdiğini söyler ve İslâm düşüncesinde mantığa hücum eden
lerin. mantığın bu bölümünü hedef aldıklarını, kelâmcdann da bunları dış
dünyaya uygulanamayacak sırf zihnî şeylerler saydıklarından dolayı, daha
sonraki mantıkçıların bu konuyu mantık kitaplarından çıkardıklarım sözleri
ne ekler (Ali Sedad. Mizânıı’l- ‘UkCd, s. 4-5).
Düşünce tarihinde, kategoriler meselesi Aristoteles’ten farklı şekilde de ele
alınmış ve üzerinde bir hayli tartışılmıştır. Aristoteles'ten sonra en büyük ka
tegoriler nazariyecisl olarak Kant’ı görürüz (Kant’uı kategoriler hakkındaki dü
şünceleri için bkz. Weber. Felsefe Tarihi, çev. H. Vehbi Eralp, ss. 3 ) 1-312;
Gökbeık. Felsefe Tarihi, s. 412; Öner, Klasik Mantık, ss. 32-33).
Kavramlar 75
en genel cinsleridir. Bu kategoriler hem varlık hem de düşünme

torm lanyla ilgilidir. Bunlar birbirlerine irca edilem ezler. Katego
rilerden hiçbiri kendi kendine bir şeyi ne inkâr ne de tastik eder
ler. Tastik ve inkâr ancak bunlar arasındaki bir bağlantı ile olur.
Bunlar bir şeyi tastik ve inkâr etm ediklerine göre bunlarda doğ
ruluk ve yanlışlık da aranm az.11 B ir şey tanım lanırken, kendi
siyle ilgili kategoriye veya üst cinse havale edilm ekte ve onun
yardım ıyla da söz konusu şeyin en tem el nitelikleri bilinm iş ol
maktadır. Bundan dolayı kategorilerin incelenm esinin tanım la
rın yapılm asında yardım cı olduğu inkâr edilemez. Her kategori,
aşağıda görüleceği gibi, bir soruya cevap oluşturur. Bu on kate
gori şunlardır:
1. Cevher (Töz-Substance): İlk ve tem el kategori C evherdir.

“O nedir?” diye sorulunca verilen cevap cevheri belirler. Cevhe
rin, kendi varlığını devam ettirm ek için başka bir şeye ihtiyacı
yoktur. O, özü ile kaim olan şeydir. Meselâ “insan", vasıfların
dan ayn olarak kendi başına bir cevherdir. Onun rengi, boyu,
kilosu, hassasiyetleri vs. ilintileridir. Ç eşitli insanlarda bu vasıf
lar farklı oldukları halde, hepsinde m üşterek ve değişm eyen bir
şey vardır ki, o da onun “insan” olm asıdır. İşte bu da, insanı in
san kılan cevheridir.
Cevher, azalıp çoğalm aya elverişli değildir. Daha az insan,

daha çok insan veya daha az taş ve daha çok taş olmaz. Cevher
daima kendi kendisiyle özdeş (aynı) kalır. Onun zıddı da yoktur.
İnsanın, taşın, fakültenin karşıtları yoktur. Fakat karşıtlan ka
bul ederler: soğuk olan, bir değişm eyle sıcak, siyah bir şey be
yaz olabilir. Fakat bu değişm elerde cevher hep aynı kalır.
Cevherin dışında kalan diğer dokuz kategoriye toplam araz

lar (ilinekler-accident) denir. Bunlar şeylerin değişm e ve oluş
içindeki bütün özelliklerini kavram am ızı sağlayan tem el özellik
lerdir ve şöyle sıralanırlar:
2. Nicelik (Kem miyet-Quantite): “Ne kadar, kaç, nice?" soru

larının cevabım verir, varolanların birliğini ve ardarda gelişini
11 Aristoteles, Kategoryalar, çev. H.R. Atademlr, s. 4, 6:

76 Klasik M antığa Gtnş
ifade eder. Nicelik, birlik-çokluk ilişkisi içinde kavranır. Nicelik,

sürekli (muttasıl) ve süreksiz (munfasıl) olm ak üzere ikiye aynlır.
Çizgi ve zaman sürekliye, sayılar ve sözler de süreksize öm ek
gösterilebilir.
N iceliklerin karşıtlan yoktur. On metre uzunun zıddı bulun

maz. Niceliklerde azlık ve çokluk da olmaz. Niceliğin önem li bir
özelliği, kendisine eşitlik ve eşitsizlik yüklenebilm esidir. Bir şek
lin bir şekle eşit olduğu veya olm adığı, bir sayının bir sayıya eşit
olduğu veya olm adığı söylenebilir.
3. Nitelik (Keyfiyet-Qualite): Bir şeyin nasıl olduğunu bildi

ren, kısaca fertler12 hakkında “nasıl?" sorusuna verilen cevaptır.
Bu isim altında sayısız nitelikler sayılabilirse de, bunlar başbca
dört sın ıf altında toplanm ıştır:13
a. H al14 bildiren n itelik ler Bilgi, adalet, fazilet ve rezîlet gibi.
b. M eyil ifade eden nitelikler: Bunların birincilerden farkı ko

layca değişebilm eleridir Örneğin, soğukluk, sıcaklık, sağlık,
hastalık gibi, insanın bunlara temayülü olabilir. Sıcakken so
ğuk, sağlamken hasta kolayca olunabilir.
c. Duyu nitelikleri: Renkler, kokular, tatlılık, acılık, vs. gibi.
d. Şekil niteliği: B ir şeyin eğriliği, doğruluğu, düz, pürüzlü,

üç veya dört köşeli oluşu gibi.
Niteliğin başlıca özellikleri şöyle sıralanabilin Niteliklerin kar

şıtlan olur. Doğru-yanlış; âdil olmak-zalim olmak, ak-kara gibi.
Şekil nitelikleri hariç, azlık ve çokluk da kabul ederler. B ir şey
12 Nitelikte, diyor Fâıâbi, “fertler hakkında” dememiz şarttır. Çünkü nitelikleri

ayırımlardan ayırt etmek gerekir. Bilindiği gibi ayırımlar da birer niteliktir,
ama bunlar türler hakkında “bu nasıldır?" sorusuna verilen cevapta bulunur
lar. (Fârâbı, Kitâbu'l- Makûlât, Thk. Refik d - ‘Acem, s. 99.
13 Aristoteles, Kategoriler, çev. H.R. Atademir. ss. 35-40: Fârâbı. Kitâbu’l- Makû
lât, Thk. Refik el- ‘Acem. s. 99 vd.
14 Fârâbı, Aristoteles'ten farklı olarak, meleke (tabii yatkınlık) Ue hal (alışkanlıktı
ayırır. Ona göre, insanın ruhuna iyice yerleşmiş niteliklere meleke: iyice yer
leşmemiş geçici niteliklere de hal denir. İnsanın yaratılışında tabiî olarak bu
lunan doğuştan bilgiler ve ahlâkî prensipler melekeye; bilgi edinmek, san'at
öğrenmek hale girer. Bu İkincisinde irade, akıl ve beş duyu önemli rol oynar.
(Keklik, İslâm Mantık Tarihi ve Farabi, C. II, ss. 34-35).
Kavramlar 77
başka bir şeyden daha az veya daha çok olabilir. Nitelikler ben
zer ve aykırı da olabilir. Pintilik-cim rilik, cesaret-korkaklık gibi
4. G örelik (İzâfet-Nispet-Bağıntı-Relation): Varlığı başka şey

lere bağlı olana denir. B ir başka ifade ile; kendinden başka şey
ler dolayısıyla var olan ya da kendinden başka bir şeye göre olan
şeyin durumuna görelik denir. İzafet “onun nesidir?” sorusunun
cevabıdır. Meselâ; büyük, en büyük; küçük, en küçük, iki m is
li, en büyük göreli kavram lardır. Zira bir şeyin küçük, büyük, en
büyük olm ası başka bir şeye göredir. Göreli kavram lar karşılık
lıdır. Meselâ, evlat, bir babanın evlâdı, baba da b ir evlâdın ba
basıdır.
Göreliğin başlıca özelliği şunlardır:
a. Göreliklerin de aksi ve zıddı olabilir: Fazllet-rezîlet; âlim-

cahil gibi.
b. A zlık ve çokluğa elverişlidir: Babasına az benzeyen, çok
benzeyen gibi.
c. Daima karşılıklı {bağlaşımlı-correlahfl terim lere uygulana
bilir. Baba, oğlun babasıdır, oğul, babanın oğludur.
d. G örelikler zam andaş olarak va rd ır Çift, tekilin; köle efen
dinin olduğu yerde vardır.
5. Mekan (Eyne-Place) “Nerede?” sorusunun cevabı olan ka

tegoridir. Meselâ; okulda, çarşıda gibi. Mekan, evde, çarşıda, fa
kültede örneklerinde olduğu gibi bizâtüıi (doğrudan) ve altında,
üstünde, yukarıda, sağda, önde örneklerinde olduğu gibi izafi
olmak üzere ikiye aynlır.
6. Zaman (M etâ-Tîm e) “Ne zam an?” sorusunun cevabı olan

kategoridir. Meselâ; dün, geçen sene, gelecek bayramda gibi.
7. Durum (Va’z-Situation): Bir şeyin belirli parçalarının için

de bulunduğu mekanın belirli parçalarıyla hizalı ve uyuşma du
rumunda olm asıdır. Bu özellik her cisim de bulunur. Söz gelim i
insan için bir çok durum lar vardır. Ayakta durmak, oturmak,
dikilmek, yaslanmak, sırt-üstü yatm ak vs. gibi. İşte bu gibi du
rumlarda insanın başı, sırtı, iki omuzu ve diğer belirli kısım ları
nın içinde bulunduğu mekanın bir parçasıyla hizalı olduğu ve
78 K lasik Mantığa G iriş
uyuştuğu görülm ektedir. İnsanın durumu, pozisyonu veya ko

numu değiştiği vakit, onun parçalarının ayniyle mekanın başka
parçalarına uyduğu görülecektir.
8. Sahip Olma (Mülk-İyelik): B ir şeyin başka bir şeye sahip

olm ası ile ona ilinti olan durumudur. Ayakkabılı, silahlı gibi. Sa
hip olm a kategorisinde, en azından bir kısm ım ihata (kuşatma)
ile beraber intikal etme aranır. Nitekim bir insanın başı üstün
de bir ayakkabı taşım ası onunla intikal ediyorsa da. onu ihata
etm ediğinden; aynı şekilde, insanın oturduğu evi onu kuşatıyor
sa da, birlikte intikal etm ediğinden bunlar m ülk kategorisinden
sayılm azlar. Bu kategori de iradi ve gayr-1 iradi diye ikiye ayrılır.
İnsan için elbiseli demek iradi, ağaç için kabuklu dem ek ğayr-ı
iradi sahip olmaya örnektir.
9. Etki (Fiil-Action): “O ne yapar?” sorusunun cevabıdır. Kı

saca tesir eden bir şeyin başka bir şeyi etkilediğinde, etki edene
ânz olan durumdur. Kesiyor, kırıyor, yakıyor gibi.
10. Edilgi (İnfiâl-Passion): B ir şeyin, başka bir şeyle etkilen

m esi nedeniyle ona ânz olan durumdur. Kısaca "ona ne yapılı
yor, ne yapılm ıştır?” sorusunun cevabıdır. Kesiliyor, kınlıyor,
yakılıyor, artıyor, değişiyor, bozuluyor gibi.
Bu son iki kategori ancak birbiriyle kâim dir. Yani bir etki ta
savvur edildiği zaman edilgi de var dem ektir. Buna karşın edilgi
söz konusu edildiğinde orada mutlaka bir etki aranır
Aristoteles, yukanda kısaca tanıtm aya çalıştığım ız bu kate

gorilere ek (levâhiku'l-makûlât) olarak birbirine karşı olan terim
leri (mütekâbil lafızlar)15 ele alm ış ve burada kategoriler arasın
daki şu dört ilişkiyi incelem iştir:
1. Karşı Olma: Birbirine karşıdan kavram lar, b ir öznede ay

nı anda birlikte bulunamayan kavram lardır. B ir terim in başka
bir terim e karşıolm ası dört türlü olabilin
15 Aristoteles. Orgonon. I, Kategoryalar, çev. H.R. Atademir, ss. 46-61; Fâribî, Ki
tabili- Makûlât Thk. Refik el- ‘Acem. ss. 119-131; Keklik. İslâm Mantık Tarihi
ve Fâröbi, C. II. ss. 63-81; ayrıca bkz. Aristoteles. Metafizik, çev. Ahmet Arş
tan. C. I. ss. 262-270.
Kavramlar 79
a. Görelilerin karşı olumu: Baba-oğul gibi.

b. Zıtlann karşı olumu: Çift-tek gibi.
c. Yoksunluk ve sahip olm anın karşı olumu: Körlûk-görm ek

gibi.
d. Olumluluk ve olumsuzluğun karşı olumu: Yatm ış-yatm a-

m ış gibi.
Terim lerin karşı olmasında birinin doğru, öbürünün yanlış

olm ası gerekli değildir.16 Zira doğruluk ve yanlışlık terim lerde
değil önermelerde aranır.17
2. Öncelik: Bir şey, başka bir şeyden beş bakım dan önce ge
lebilir.
a. Zaman bakm andan; B ir şey bir başka şeyden daha eski

veya daha sonra olabilir.
b. Sebep-eser bakımından: Yaratan ile yaratılan, usta ile ya

pı, ebeveyn ile çocuk, yazar ile eser, güneşin doğması ile gündü
zün olm ası, tetik çekme ile tabancanın patlam ası arasındaki ön
celikler gibi.
c. Tabiat (varolm a/ard-ardalık) bakımından: Bir. ikiden: can

lı, insandan; bitki, çiçekten önce gelir.
d. Bilgilerin düzenlenm esi bakmandan: Geometride ispatlar

dan önce aksiyom lar, gram erde hecelerden önce harfler, man
tıkta tasdiklerden önce tasavvurlar gelir.
e. Üstünlük (mükemmellik) bakımından: En güzel, en iyi, en

büyük, en nitelikli, yüksek rütbeli ve yüksek dereceli önce gelir.
M eselâ filozof dansözden önce gelir.
16 İslâm dünyasında kavramların karşı olması He ilgili şu İki kuralla sıkça karşı
laşılın
1. Zıtlar. aynı öznede, ikisi bir arada bulunamazlar, ama ikisinin birden yok
luğu mümkündür (ez-zıddân lâ yectemiân velâkin yerteflân).
2. Çelişikler, aynı öznede, ne beraber bir arada bulunabilirler, ne de İkisinin
birden yokluğu mümkündür (en-nakizân lâ yectemiân velâ yerteflân).
17 Karşı olma teorisi, kavramlar mantığında açıkça görülen cinsten olmayıp gizli
ve belirsiz olduğundan, önermeler mantığında daha net olarak görülür.
3. Zamandaşhk: Bu. iki şeyin aynı zamanda varolm ası duru

mu demektir. M isil-yanm gibi. Yine, bölm e varsa bölünenin de
olduğu gibi. Hayvan varsa, tabiat gereğince, kanatlı, yürüyen,
suda yaşayanlar zamandaştır.
4. Hareket: İkişer, ikişer birbirinin karşıtı (zıttı) olan altı çe

şit hareket söz konusudur.
a. Oluş (kem )-yokoluş (fesad)

b. Artm a (tezâyüdj-eksilm e (tenakus)
c. Başkalaşma (teğayyıir)-değişm e (tebeddül).
VI. TANIM, BÖLME VE SINIFLANDIRMA
B ir kavram ın tanım ı, bölm esi ve bölmenin özel şekli olan sınıf

landırılm ası aynı zihin işlem ini gerektirir. Bunlann üçü de kav
ram ın belirtilm esi ile ilgilidir. Tanım , bir kavram ın içlem ıni be
lirtm ek; bölme ise kaplam ını analiz etm ektir. H er iki işlem birbi
rini tamamlar.
Tanım , konusu itibariyle bir bilgi olup, bir şeyin ne olduğu

nu ortaya koyar. Bunu yaparken de tasavvurların araştırılm ası
na başvurur. Mantıkta tasavvurlar kısm ının hedefi tanım lara
ulaşmaktır. Tanım da hüküm verilse de bu işlem , terim i tanım ak
için yapılır. Haliyle bu konuların işlenmesi, tasavvurâttan sayıl
m ıştır. Bilindiği gibi m antığın görevi, bir anlam ın doğru tanım
lanm asının veya bir konunun ispatı için doğru delil kullanılm a
sının yöntem ini gösterm ektir. Birinci görev tasavvurlarla yani
bilinmeyen bir tasavvurun/kavram ın bilinen tasavvurlar aracı
lığıyla bilinene dönüştürülm esiyle ilgilidir. İkinci görev ise tas
diklerle yani tastikî bir bilinmeyenin, bilinen tastikler aracılığıy
la bilinene dönüştürülm esiyle ilgilidir.
Tanım (ta’rif, hadd, dejînıtion) bir terim in ana nitelikleri ve

esaslı karakterleriyle belirtilm esi dem ektir. Yine tanım , bir kav
ram ın karakteristik içlem ini belirleyen zihin işlem lerine denir.
A ristoteles’e göre tanım , en genel ifadesiyle, b ir şeyin ne oldu
ğunu açıklayan sözdür.18 Tanım , objeyi aynı cinsten olan şey-1 6
16 Aristoteles, B. Analitikler, çev. H. Ragıp Atademlr. s. 106.

Kavramlar 81
lerle b ir araya getiren ve onu farklı olduğu şeylerden de ayıran

ifadedir.10
Tanım a İslâm m antıkçıları kavl-i şârih yani “terim in anlam ı

20 Kavi denmekle tanım ın hüküm
nı açıklayıcı söz" dem işlerdir.1
9
içeren m üellef bir söz olduğu, şârih denmekle de tanımın, m ahi
yeti künhü ile açıklananı yani tanımlananı, dışında kalan şeyle
rin bütününden tem yiz edici olm ası kastedilir
Konular ile yüklem ler m asında zaruri bir nispetin varlığın

dan emin olabilm ek için ilm in m addesini teşkil eden terim leri ta
nım lamaya gerek duyulur. Onun sayesinde bir kavram ın içlem i
belirlenir, onun özsel (zâtı) yüklem leri aynlıp tamamen açık ve
seçik bir ifadeye kavuşturulur. Tanım da, izah ve olum lu bir şe
kilde hükme bağlam a (îcab) gibi iki önem li işlem yapılır.21 Ta
nımla, bir terim in içlem inde bulunan esaslı karakterlerin belir
tilm esi hedeflenir. Çünkü kaplam saymakla bitmez.
Tanım en genel ifadesiyle, bir şeyin ne olduğunu açıklayan

sözdür. Bu da ya nesnenin ne olduğunu, ya da adının ne ifade
ettiğini gösterm ekten başka b ir şey değildir.22 Tanım , bu nedir?
sorusuna cevap teşkil eder. Bu soru, ya adın ne ifade ettiğini, ya
da özün ne olduğunun cevabım verm eye yöneliktir. Örneğin,
“Atom kelim esinin anlam ı nedir?" demek atom adının ne ifade
ettiğini araştırm ak; “insanın hakikati nedir?" dem ek ise özü
araştırm aktır.
Tanım yukarıdaki tarifinde de görüldüğü gibi b ir sınırlam a

işlem idir. Örneğin “yılan sürünen bir hayvandır" dediğim izde
onu sürünen olm ayanlara karşı sınırlam ış ve onlardan ayırt et
19 Bu İfadeden tanım yaparken önce analize, sonra da senteze başvurulduğu orta

ya çıkmaktadır. Zira, objeyi aynı cinsten olan şeylerle bir araya gehrnıe analiz.
onu farklı okluğu şeylerden ayırma İse sentez dir. Tanımın analiz olduğunu söy
lemek, fertlerin değil, ancak bileşik şeylerin tanımlanacağım söylemek demektir.
20 İbn Sına. el-İşârât, s. 184; Fenari, Şerhu İsagoci s. 10; Mağnlsâvî Mahmut b.
Haşan. Muğni’t-TuUap. İstanbul 1283, s. 16, Muhammed Tevflk, Ğâyetû‘l-Be-
yân f i tlmi'l Mizan, İstanbul 1306, s. 11; İzmirli, Mi'yâru'l-Ulûm, s. 26.
21 İzmirli, Felsefe Dersleri, s. 101. İyi bir tanımın tümel ve olumlu olması gerekir.
Örneğin “kaplan, büyük bir kedi değildir' tanımı doğru ve uygun bir tanım de
ğildir.
22 Aristoteles, II. Analitikler, çev. H. Ragıp Atademir, s. 101
82 K lasik M antığa Gırt?
m iş uluruz. “İnsan düşünen bir hayvandır" dem ekle de onu dü

şünen olm ayanlara karşı sınırlam ış oluruz.
Tanım konusu salt m antık açısından cins-tür ve içlem -kap-

lam ilişkisinin, önce kavram lara ve daha sonra bu kavram ların
işaret ettiği konulara yani nesnelere bir uygulanışını ifade eder.
Tanım , bir kavram ın (terim in) anlam ını belirlem e işlem i olarak
karşım ıza çıkm aktadır. B ir kavram ın anlam ım belirlem e ise, o
kavrama yükletilebilecek özellikleri dil aracılığıyla ifade etm ek
dem ektir. Bunun dilsel yolu da o kavram ı özne ve o kavram a
yükletilebilecek özellikleri yüklem olarak içerecek önerm eler
kurmaktır. Her tanım bir önermedir; ama bunun tersi her du
rum da doğru değildir. Örneğin, “çiçek bitkidir" önerm esi çiçek
öznesine bitki yüklem inin (özelliği) verilm iş olduğu bir tanım
önerm esidir. Buna karşılık “Ahm et akıllıdır” önermesi bir tanım
önerm esi sayılm am ıştır. Bu son örnekte olduğu gibi, tekil kav
ram lar içeren önerm eler,-bir tam m değil bir betim (tasvir) içerir
ler denm iştir. Betim in daha çok tekil ve som ut kavram larla, ta
nım ın ise genel ve soyut kavram larla yapıldığı ilade edilm iştir.
Tek başına bir terim, bir tanım ortaya koymaz. Tanım , konu
su ve yüklem i birbirine eşit bir hükümdür. Yani tanım lanan du
rumundaki özne/konu/fikir/suje ile tanım layan konumundaki
bir yüklem den oluşan bir önermedir. Örneğin, “A, B'dir”. Bura
da B yüklem i A konusunun tamımdır. Bu durumda A ile B ara
sında bir eşitlik vardır. Bu haliyle tamm doğrudan doğruya ve
rilebilen müspet bir hükümdür.
VB. TANIM ÇEŞİTLERİ
Klasik m antıkçılar tanım ı ikiye ayırırlar:
1. ö z le ilgili tanım (had-dejmitüm).

2. İlinti ile ilgili tanım ( resm-rfeseription).
Özle ilgili olan daha doğru tanım dır. Kavramın yerini açıkça
belirtip, diğerlerinden ayınr. İlintiye ait olan da onun nitelikleri
ni bildiren bilgiler verir. İslâm m antıkçıları bunları tam ve eksik
diye ikişer İkişer ayırarak, tanım ın dört türünü ortaya koyarlar.
Bu dört tanım şeklinin açıklam ası Beş Tüm el’e göre olur.
Kavramlar 63
A. Beş T ü n ere Göre Tanım Çeşitleri
1. Tam Özsel Tanım (Hadd-1 Tarrij: B ir şeyin yakın cinsi ile

yakın ayrım ından yapılan tanım dır. “İnsan, konuşan hayvan
dır”, “Fıkıh, kişinin lehinde ve aleyhinde olan şer’ı hüküm leri iş
leyen dinî ilim dir", tanım lan gibi. Hayvan, insanın yakın cins,
tanımlanan insan tür, konuşan ise insanın yakın ayıranıdır.
İkinci örnekte de dini ilim cins, fıkıh tür, (şer'an m ükellef olan)
kişinin lehinde ve aleyhinde olan şer'î hüküm leri işler olm ası da
(onu tefsir, hadis, kelâm, tasavvuf gibi diğer dinî ilim lerden ayı
ran) yakın ayrım ıdır.
2. Eksik Özsel Tanım IHadd-ı Nakıs}: B ir şeyin uzak cinsi ile

yakın ayırım ından yapılan tanım dır. “İnsan konuşan cisim dir”,
“Fıkıh, kişinin lehinde ve aleyhinde olan şer’î hükümleri işleyen
ilim dir”, tanım lan gibi.
3. Tam İlintisel Tanım (Resm i Tam ): B ir şeyin yakın em si ile

hassasından yapılan tanım dır. Örnek:
İnsan, gûlûcû b ir hayvandır.

hassa
Fıkıh, fukaha denen âlimlerin görüşlerini içeren dinî ilimdir,

hassa
4. Eksik İlintisel Tanım (Resm i Nakıs): Bir şeyin uzak emsi

ve ilintisi ile yapılan tanım dır, örnek:
İnsan uyuyan cisimdir.

Tür İlinti Uzak cins
Fıkıh, âlimleri, cilt cilt kitaplan ve problemleri olan ilimdir.

Tür İlinti Uzak cins
B. Tanımlananın Varlık Durumuna Göre Tanım Çeşitleri
B ir tanım önermesinde, tanımlanan durumundaki konu, bir ad

veya bir nesne olabilir. Yani, biz deney ve gözlem yoluyla taradı
ğım ız nesneleri tanım layabildiğim iz gibi, nesne olmayan veya sa
dece kendim izin adlandırdığı şeyleri de tanım layabiliriz. İşte bu
açıdan bakıldığında, İki tür tanımdan söz edilebilir. Bunlardan
biri adsal diğeri de gerçek tanım lardır.
84 Klasik Mantığa. Giriş
1. Adsa! (Lafzı Nom inal) Tanım lar: B ir adın anlam ının açık
lanmasından m eydana gelen tanım lardır. Bu bakımdan ad ta
nım lan. tanım layana bağlıdır ve dildeki bir uzlaşm an ürünüdür.
Burada, daha önce, zaten bizce belirlenm iş bir şeyi, yeni bir ifa
de ile tanım lam ak söz konusudur. Örneğin, matem atikte “asal
sayı" denilen ve “sadece b ir olan sa yı' olarak tanım lanan şey, bi
zim nesne olmayan bir şeye ad koyup, onu tanımlamamıza ör
nektir. Yine aynı şekilde geom etride “üçgeni", “üç açılı şekildir"23
diye tanım larız. Dikkat edilirse örnekte, anlam ı üzerinde uzlaş
tığım ız bir kavramı (üçgen), yeni bir ifade (üç açılı şekil) ile ta
nımlamaktayız. Yapılan işlem, nesne olmayan bir şeye ad verip
tanım lam aktır
Ad tanım larında uzlaşım, istenildiği gibi tanımlama özgürlü

ğü ve keyfiliği vardır: örneğin: em ekliyi, “60 yaşım veya 30 hiz
m et yılını doldurmuş kişi” olarak tanım layabildiğim iz gibi, aynı
em ekliyi, “devlet sektöründe veya özel sektörde bir hizm et karşı
lığı maaş ve ücret alarak çalışıp 60 yaşım veya 30 hizm et yılım
doldurmuş kişi” şeklinde de tanım layabiliriz.
Ad tanım lan yapılırken, m antıksal açıdan iki işlem karşım ı

za çıkm aktadır: Birincisi; önce bir kavram m eydana getirmek;
İkincisi de. bu kavrama b ir ad takmak. Burada m antıkçıyı ilgi
lendiren nokta, kavram ın meydana getirilm esinde dürtüler,
inançlar, tutumlar, ideolojiler değil, kavram ın tanım ında gözetil
m esi gereken zorunlu m antıksal koşullardır. Mantık, şu veya bu
konuda kavram lar oluşturm az; o kavram ların oluşturulm asının
zorunlu koşullarını ortaya koyar.
Ad tanım larının, felsefe, m atem atik ve bilim de önem leri bü

yüktür. Çünkü, bu tanım lar, her şeyden önce düşünmeyi kolay
laştıran bir işleme sahiptir. Örneğin; Hegel’in İRuhu (Geist)",
23 “Üçgen, üç açıt şekildir' gibi bir tamın, totolojiye örnektir. Çünkü, bir şey ken
disi ile tanımlanmaktadır. Burada tanımlananla tanımlayan kısım, kaplam yö
nünden aynıdır. Bize tanımlananın özellikleri hakkında yeni bilgi vermemek
te. onu yine kendi kaplamıyla tanımlamaktadır. İçleme dayalı ad tanımı ta
nımlananın özellikleri hakkında bilgi verir. Oysa kaplama dayalı ad tanımlan,
bize tanımlanalım özelliklerine alt bilgi vermez. İçleme dayalı ad tanımlan “A,
B'dlr" formunda iken, kaplama dayalı ad tanımlan ise, “A. A'dır” kamundadır.
Kavramlar 85
Platon’un “ide'leri, matematiğin “doğru”, “nokta" gibi kavram la

rı, bilim in “atom”, “elektron” gibi kavram ları hep ad tanım larına
dayanır.
2. Gerçek (Hakikî-Reel) Tanım : Batı m antıkçılarına göre, ger

çek tanım nesnelerin tanım ıdır: B ir şeyin neden meydana geldi
ğinin tanım ıdır. Tanım , tamamen tanım ı yapılana b a ğlıd ır iste
nildiği gibi tanım lam a özgürlüğü ve u z la ş ım söz konusu olamaz.
Bu tür tanımlar, deney ve gözlem yoluyla tanıdığım ız nesnelerin
tanım landır. Çünkü, karşım ızda, deney ve gözlem yoluyla özel
liklerinin saptanm ası gereken nesneler vardır. Burada artık,
“Ben şu sözcüğe şu anlam ı veriyorum " deme özgürlüğüne sahip
değiliz. Tam tersine burada tamamen nesneye yönelm ek zorun
dayız. Dolayısıyla, burada tanım lanan ile tanım layan arasında
ki uygunluk, uzlaşım la değil, ancak deney ve gözlem yoluyla tes
pit edilebilir. “İnsan, akıllı bir hayvandır” tanım ı, gerçek (nesne)
tanıma örnektir. Gerçek tanım lar, özellikle doğa bilim leri için
önem lidir ve ispatlanabilm e özelliğine sahiptir. Bu tanımın, ad-
sal tanımdan farkını şöyle sıralayabiliriz:
* Adsal tanım lan, zihin dışında varlığı olmayanın tanım ıdır,

yani neliği olup da gerçekliği bulunmayan bir kavram ın tanım ı
dır. Gerçek tanım ise, varlığı zihin dışında var olan bir nesnenin
tanım ıdır. Yani hem gerçekliği, hem neliği olan bir kavramın ta
nımıdır. “Anka Kuşu" ve K af Dağı'nm tanım ı, ad’a dayalı tanıma;
“İnsan", “Kuş" ve “Su”yun tanım ı ise, gerçek tanım a örnektir.
* Adsal tanım lar bir uzlaşma, gerçek tanım lar ise adından da
anlaşıldığı gibi, bir gerçekliğe işaret eder.
* Adsal tanım lar keyfidir, yani istenildiği gibi tanımlama öz

gürlüğüne sahiptir. Gerçek tanım lar ise. deney ve gözlem yoluy
la özelliklerinin tespit edilm esi gereken nesnelere ait olduğun
dan, bu özellikleri taşımaz.
* Adsal tanım lar ne ispatlanabilir, ne çürütülebilir. Çünkü

bunlar keyfi ve uzlaşım a dayalıdır. Gerçek tanım lar ise ispatla
nabilir ve çürütülebilir. Örneğin; “bakır iletken bir maddedir”
dediğim izde, bu tanım, ispatlanabilir ve çürütülebilir.
* Adsal tanım ların hem içlem e hem de kaplam a dayalı olm a

sına karşılık, gerçek (nesnel) tanım lar içlem e dayalı olm ak zo
rundadır. Gerçek tanım yaparken, kaplam zaten bellidir. Örne
ğin, “İnsan’’ kavram ının kaplam ına tüm tek tek bireyler olarak
insanlar girer. İşte burada “İnsan”m “ne olduğu” sorularak, “ne
dir?” sorusuna cevap aranır, yani kavram ın içi emi belirlenir
C. Tanımda Kullanılan Vasıtalara Göre Tanım Çeşitleri
a. Em prik (Tecrübî) Tanım : Deney yoluyla özelliklerim belirt

tiğim iz v a rlık la r hakkında yaptığım ız tanım dır. Kuluçkanın, pa
razitin, kaynamanın, pasm tanım lan gibi. B ir dem irin belirli bir
rutubetle paslanacağım bilm ek tecrübeye dayanır. Tecrübî ta
m ınlar doğaya has olup, bilim sel gözlem ve tespitler sonucu el
de edilirler. Bundan dolayı da zam an zam an gözden geçirilm e ve
düzeltm eye ihtiyaç duyarlar.
b. Rasyonel (Akü) Tanım : Soyut bir terim in, akıl prensipleri

ne dayanılarak, ana özellerinin belirtilm esidir. Matem atikteki
tanım lar böyledir. Meselâ: “Nokta, iki doğrunun kesiştiği yerdir”.
Bu tanımlar, akla dayandığından dolayı, tüm el ve zorunludur.
D. Belirsizliği Kaldırmaya Yönelik Tanım Çeşitleri
a. A nalitik (Tahlili) Tanım : B ir terim i analiz ederek veya öğe

lerini gösterek tanım lam aktır. Suyu, “iki hidrojen ile bir oksijen
m olekülünden oluşan cisim ”: aileyi, “anne, baba ve çocuklardan
oluşan en küçük sosyal grup"; bekan “evlenm em iş kim se” şek
linde tanım lam am ız bu tanım a örnektir. Bu tür tanınım, dildeki
belirsizliği ve çok anlam lılığı önlem ede fonksiyonu büyüktür. Z i
ra bu tanımlar, bir kelim enin o dildeki m evcut anlam ını veya
sözlük anlam ım verm eyi amaçlar. Am a bu tür tanım lar, yukarı
da bekâr tanım ında görüldüğü gibi, bazen totolojik olmaktan
kurtulamazlar.
b. Kayıtlı (Şartlı-Stipulative) Tanım : Konuşmacının, bir teri

m i hangi anlamda kullandığını veya kullanış amacım gösteren
tanım dır. Örnek: “Bana göre ‘ağır çekici’ beş tondan fazla taşı
ma gücü olan taşıttır”. Bu tür tanım lar kullanılan anahtar kav
ram ların hangi anlamda, hangi bağlam da ve hangi çerçevede
Kavramlar 87
kullanıldıklarını belirgin bir şekilde belirttiklerinden dolayı be

lirsizliği kaldırm ada önem li rol oynarlar. Bu tür tanımlarda, ko
nuşmacı veya yazarın “bu konuşmamda ‘zengin' kavramı ile
kastedeceğim şudur” veya “bu makalede ‘aydın’ terim i şu an
lamda kullanılm ıştır” şeklindeki kayıt altına alıcı ve sınırlayıcı
ifadeler bulunur. Fakat bu çeşit tanım larda da keyfîlik görülür.
E. Diğer Bazı Tanım Çeşitleri
a. Uyancı/Hatırlatıcı (Tenbihi) Tanım: Bilinm eyen ve yeni

olanı değil de, bilinen bir fikri veya bir objeyi, hatırlatm a ama
cıyla, tanım lam adır. Misâl: Önceden bilirken zamanın geçm esiy
le hatırından çıktın bir şahsı ona, Konyalı, uzun boylu, san be
nizli, ilâhiyatçı bir gençti ya! gibi lafızlarla tanıtm ak gibi. Bu tür
bir tanım, genelde, şu formda ku rulu r “Hatırla, X, Y değil m iy
di?” veya “X in , Y olduğu hatırlanacak olursa...”
b. Tasviri (Betimsel) Tanım: Eşyanın dikkat çeken özellikleri

nin zikredilm esiyle yapılan tanımdır. Meselâ: “Su, renksiz, ko
kusuz, bulunduğu kabın şeklini alan, sıvı (m al) bir cisim dir” gi
bi. Bu tarifler genelde tabiat bilim lerinde çok kullanılır.
c. İlham Verici (Revelatoıy) Tanım: Teknik ve bilim sel alan

dan ziyade edebi alanda, bir kavram hakkında aydınlatmada
bulunma veya fikir uyandırma için, genellikle m ecazi yolla yapı
lan tanım veya betimlemedir. Örnek: “Mimari, donmuş bir mu
sikidir."
Vm . TANIMIN ŞARTLARI
B ir tanım ın tam ve mükemmel olabilm esi için bazı şartlar gerek

lidir. Bu şartlan şöyle sıralarız:
1. Tanım tam olm alıdır. Yani tanım lanan şeyin tüm bireyleri
tanım ın içine girm eli, ona ait olm ayanlar ise alınm am alıdır. Es
ki m antıkçılanm ız bu durumu gayet veciz bir şekilde “tarif, efra
dını câmî. ağyânnı mani olm alıdır” şeklinde ifade etm işlerdir.
2. B ir şeyi kendisinden daha açık olmayan (müphem) bir şey

le tanım lam am alıdır. Örneğin, “ziyâ nurdur" dersek, ziya yani
ışık kavram ım kendisinden daha açık olm ayan nur kavram ıyla
tanım lam ış oluruz.
3. Tanım da kısır döngü bulunmamalıdır. Yani bir şey. bilin

m esi kendisine bağlı olan bir şeye dayandırılarak tanımlanma-
m alıdır. örneğin, “Baba”yı, Kutsal Ruh ve Oğlun canlılık prensi
bi; Kutsal Ruh ve Oğlu da Baha'nın canlı/som ut tezahürü ola
rak tanıtm ak gibi. Yine “Fıkıh’ ı, “fukahanın faaliyetlerinin bütü
nü" ile. fiıkahayı da “fıkıh faaliyetinde bulunanlar” şeklinde ta-
nımlamamalıyız. Yine, “Sayı, teklerden meydana gelen çokluk
tur" tanım ında, “sayı” ile “çokluk” aynı şey olduklarından tanım
hatalıdır.
4. T a rif ne çok uzun ne de çok kısa olm alıdır. Zira kısa olur
sa “Fıkıh, bilm ektir" örneğinde olduğu gibi tanım tam olmaz;
uzun olursa, “Fıkıh, dinen m ükellef olan kişinin taharet, abdest.
namaz, oruç, zekat, hacc, vekalet, ticaret, borçlanma, evlenm e
gibi pratik hayatıyla ilgili konularda. Kitaba, Sünnete, İcm a ve
Kıyasa dayalı olarak; bu konulardaki klasik anlayıştan özüm se
yip. m odem çözüm yollan da arayarak lehinde ve aleyhindeki
şer’i hükümleri bilm esidir” örneğinde görüldüğü gibi, tanım ol
maktan çıkıp tasvir ve açıklama olur.
5. Tanım ın, döndürme yolu ile döndürülebilm elidir. Yani ta

nımda, anlam ı değişmeden yüklem konunun yerine konabilme-
lidir. Örneğin, “Provokasyon, insanlan kötü niyetle, bir şeye kar
şı tahrik etm e ve kışkırtm adır” ifadesinde yüklem i koçunun ye
rine koyarak “İnsanlan kötü niyetle bir şeye karşı tahrik etm e ve
kışkırtm a provokasyondur” şeklinde döndürebiliriz.24
IX. TANIMDA ORTAYA ÇIKAN HATALAR
Yukandaki kurallara uymamak tanım ı eksik, hatalı veya yanlış

kılacaktır. Tanım da düşülen bu hatalan bilm ek hem ilm i, hem
dinî, hem hukuksal açıdan, hem de pratik hayat açısından
önemlidir. Yine tanım da işlenen hatalan bilm ek, tartışm alarda
muhatabın saldırılarına karşı koymada faydalı olacaktır.
24 Her tanım tümel olumlu bîr önermedir. Ancak tümel olumlu (A) bir önerme
döndürüldüğünde tikel olumlu (I) olduğu halde, tanımlar döndürüldüklerinde
yine tümel olumlu olarak kalırlar. Bunun sebebi, diğer tümel olumlu önerme
lerde yüklem tikel yani kaplamının bir kısmıyla alındığı halde tanımlarda yük
lem de konu gibi tümel yani kaplamının tümüyle alınmış olmasıdır.
Kavramlar 89
Yukarıdaki kuralları da göz önünde bulundurarak, tanımda

yapılan hataları şöyle sıralarız:
1 Tanınım cinsine, ayırım ına ya da her ikisine de dikkat et

memek. Biz daha önce tam ve mükemmel bir tanım ın yakın cms
ve yakın ayrım dan kurulduğunu belirtm iştir. Mantıksal açıdan
baktığım ızda, tanım ın cinsi ve ayrım ı konusunda şu hatalarla
karşılaşılır
* Ayrım ın cins yerine konulması: “Aşk. sevginin ölçüyü aşma

sıdır” şeklindeki aşkın tanımında sevgi, cins iken ayırım olarak
alınm ıştır. Bunu, "aşk, ölçüyü asan sevgidir" şeklinde düzeltiriz.
Ayınm Cins
* Tanım lanan şeyin maddesinin cinsi yerine konulması: “Kı

lıç, kendisi ile kesilen bir dem irdir". “Kül, yakılm ış bir ağaçtır".
Bu tanım larda madde cins yerini almıştır.
* Bütünün tanım ında parçanın cins yerine alınm ası: On sa

yışırım tanımında, “on, beş ile beştir" sözü gibi. Bu tanım ı “on,
iki tane beşin toplam ı olan sayıdır" şeklinde cinsi yani ‘sayıyı
belirterek düzeltiriz.
* Cinsin ayınm yerinde kullanılm ası: Örneğin “Zum a, çalgı

âleti olan b ir nefeslidir" gibi.
* Hassalann ayınm olarak alınması: “İnsan, gülen bir canlı

dır" gibi.
* İlintilerin ayınm olarak alınm ası' “İlahiyat, sıralan, kütüp

hanesi, bahçeleri ve güzel havası olan bir yüksek öğretim kuru-
mudur” gibi.
2 . Tanım layan sözde, m ecaz ve garip terim leri kullanma.

Çünkü hu tü r terim ler açıklanm aya muhtaçtır. Dolayısıyla,
bunlann tanım larda kullanılm ası, tanım layan sözü bir diğer ta
nımlayan söze rriiihtaç kılar. Halbuki tanımlarda, herkes tara
lından açık olarak bilin en kelim eler kullanılm alıdır. Aslanı, ga-
zanfer (iri aslan) ile tanırfdanıak gibi.
3. İhtiyaç ve zorunluluk ö imadığı halde tanımda aynı veya

benzer şeyi tekrarlam ak. Örneğin. "Ney, enstrüm antal nefesli bir
90 K lasik M antığa Ç iriş
çalgı âletidir” tanım ında enstrümantal, âlet anlam ına geldiğin

den fazlalıktan kullanılm ış olup gereksiz bir tekrardır.
4. Birbiri ile bir araya gelm eyen şeyleri bir araya getirmek;
bütünü kendisi ile ilgisi olmayan parçalarla tanımlamak. Örnek:
“Kitap, bilgi ve cehâlet vasıtasıdır”, “Okul, bir eğitim, öğretim ve
askerlik kunım udur". Bu tanım larda “cehâlet” Kitab’ın, “asker
lik” de Okul’un tanım ında bulunmaması gereken sözcüklerdir.
5. Tanım ı, bi's-selb (olum suz kılarak) yapm ak hatalıdır.

“Adaleti adaletsizlikle” tanımlamak gibi. Böyle yapm ak tanımda
devri veya kısır-döngüyü ortaya çıkartır. Örnekte adaleti bilm ek
adaletsizliği bilm eye, adaletsizliği bilm ek de adaleti bilm eye da
yandırılm ıştır.
6. Kendiliğinden bilinen şeyleri, tanım larına gerek olm adığın

dan, tanım lam ak yanlıştır. Çünkü onlardan daha açık b ir şey
yoktur.
7. Tanım ı, tanım lananla veya ona eşit olanla yapm ak hata

dır. “İnsan”ın, aynı olan “insan” ile (insan İnsandır) veya “beşer”
ile (insan beşerdir) tanım ı gibi.
8. Eş anlam lı kelim elerle ta rif yapm ak hatadır. Meselâ: “İl

min” tanım ında “bilgidir” dendiği gibi.
X . TANIM LANAM AZLAR
Tabiatta var olan her şeyi, her fikri içlem ıne dayalı gerçek vasıf
larını elde edemediğimizden tanımlamak mümkün değildir. Fa
kat kaplam a dayalı tanım yapılabilir. M antıkçılara göre lçlem e
dayalı tanım ı yapılam ayanlar şunlardır:
1. Tecrübenin doğrudan doğruya verileri tanımlanamaz. Ör

neğin, renklerin, kokuların, tatların ve seslerin tanım ı yapıla
maz. Çünkü bunlar duyu organları ile doğrudan doğruya elde
edilen verilerdir. Herhangi bir şeyi duyumsamamış birisine, o
duyum tanımlanamaz. Söz gelim i, anadan doğma köre kırm ızı
anlatılamaz, tanımlanamaz.
2. Duyguların tanım ı yapılam az. Bunların anlaşılm ası ve bi

linm esi için algılanm aları, yaşanm aları gerekir. Örneğin, aşkın,
Kavramlar 91
sevginin, acının, nefretin tanım ı yapılam az, onlar ancak betim

lenebilir. Zira b ir duyguyu yaşamamış birisine, o duygu ifade
edilemez. Hatta o duyguyu yaşam ış olan kim seler bile bunu ta-
nımlayamaz.
3. Üstün cinslerin yani son derece genel olan, dalıa üstünde

içlem i bulunmayan terim lerin de tanım ı yapılam az. Örneğin,
varlık, zaman, mekân, birlik ve çokluk gibi kavram lar üstün
cinstir ve bunlar tanım lanamaz.25 Sadece bazı soyutlama ve
benzetm elerle kaplam a dayalı tanım lan verilebilir.
4. Fertleri gösteren ve türleri olmayan tek şeylerin de tanım ı

yapılam az. Örneğin, İstanbul, Gazâlî, Fatih Sultan terim leri tas
vir edilebilir ama tam tanım ı yapılamaz.
Bu konuyu kapatmadan önce tanımın önemine ve pratik ya

rarına. değinm ek İstiyoruz. Tanım, bilinmeyen bir fikir yerine, b i
linen bir fikir koym aya ve böylece onun ne olduğunu anlatm aya
yarar. Onun bu fonksiyonu hem İlm i hem de pratik hayatım ız
da önem li rol oynar.
İslâm m antıkçıları, tanım ın teorik yönüyle ilgili çalışm alar

yapaıken bu çalışm alarında tanım ın pratik faydasını da göz ar
dı etm em işlerdir. Fârâbi, kendisine sorulan sorulan cevaplan
dırdığı bir risâlesinde, bazı ilm i terim leri tanımlamaya girişm iş
tir. İhvânu’s-Safâ, Risalelerinin bir bölümünü eski filozoflann
yaptığı tanım lann incelenm esine ayırm ıştır.
İbn Sînâ da yazdığı er-RisöleJî’l-Hudûd adlı eserde tanınım

teorik yönüyle birlikte yetm iş kadar felsefi terim in açıklam asını
verm iştir.26
Tanım teonsm in uygulam aya ait bir ek çalışm ayla tamam

lanm ası gerektiği görüşünde olan Gazâlî ise, doğrudan mantığa
25 Burada, bazı bilim adamlarının ve bilim felsefecilerinin “bilim, somut ve nes

nel olanın bilgisine ulaşmaya çabalar’ tarzındaki ifadelerinin gizil bîr İroni ba
rındırdığına değinmeden geçilemez. Çünkü bilim, somut ve nesnel olanın bil
gisine ulaşabilmek için, ‘ zaman’ , ‘ atom’ , “nokta’ gibi tanımlanamayanlardan
hareket etmek zorundadır ve bu nokta, bilimin de temelinde keyfî ve uzlaşım-
sal nitelikte olan adsa! tanımlann yattığını görmek bakımından önemlidir (Öz
lem, Mantık, s. 97).
26 Bkz. Yaren. M. Tahlr. tbn Sina Mantığına Giriş. Ankara 1996. ss. 53-55
ayırdığı eserlerinde tanım üzennde uzunca durmuş;27 metafizik,

fizik, matematik kelâm ve fıkıhla ilgili tanım lar verm iştir. O, te
orik bir çalışm aya pratiğin eklenmesi gerektiğini ve bundan kas
tının, doğru tanım lar yapm a konusunda alışkanlık kazandır
mak olduğunu söyledikten sonra bir ilim le ilgili tartışm alara gi
rebilm ek için o ilm in term inolojisine vâkıf olm ak gerektiği husu
suna işaret eder.28
İbn Rüşd de, Aristoteles’in Metafizik’ini özetlem ek am acıyla

yazdığı kitapta bazı felsefi kavram ların anlam larını belirtmeye
çalışm ıştır.
Terim lerin anlamlarım bilm ek her zaman kolay olmamakta

dır.29 Çünkü bir terim, değişik ilim dallarında, değişik anlamlara
gelebilmektedir. O bakımdan her ilmin bir metodolojisi olduğu gi
bi bir de o ilm in en çok kullandığı temel kavranılan içeren termi
nolojiye ihtiyaç vardır. Bunun önemini bilen İslâm âlimleri, hadis,
fikıh, tasavvuf, Kur’an, mantık, vs. terim leri sözlükleri hazırla
mışlardır. İslâm kültür dünyasmda tanımlann, m antık konulan
içerisinde üzerinde en çok durulan konulardan olmasınm en
önem li sebeplerden biri, yukanda sıralanan ilim dallannda dinî
kavramların hangi karşılığı bulduğunu açığa çıkanp tanıtmak ve
bu alanlardaki usûl/metodolojiyi belirlem eye yardımcı olmaktır.
Bu alanlarda, özellikle fikıh âlim leri içtihat yapacaktan zaman,
farz kılınmış veya yasaklanmış bir davranışı iyice tahlil etmek için
terim lerin hükümlerini ve sınırlanın (tanım) bilm e gereği duy
muşlardır. Zira onlar, bazı durumlarda haram kılınmış bir davra
nışa benzediği halde onunla ilgisi olmayan, bazen de benzerliği
açıkça görülm ediği halde bu davranış gibi olan şeylerin tespitini
iyi yapabilm ek için kavranılan, m antık kurallan ışığında, en ince
detayına kadar incelem ek ve belirlem ek zorundaydılar.
Kavramlann ne olduklannı, tem el anlam lannı ve esaslı ka

rakterlerini, kanşıklığa meydan vermeden, açık-seçik bir şekilde
27 Gazâlı, Ml'yâru’l-'İlrn s. 232-277: Mihakkıtn-Nazar. Thk. Refik el-Acem, Bey

rut 1994, ss. 145-161.
28 Gazâlı. Ml'yöru'l-‘İlm. s. 251.
29 Bir terimin tanımı bilmenin en pratik yolu, bu alanda yazılmış terimler sözlü
ğüne baş vurmak olacaktır.
Kavramlar 93
bilm eyince ne felsefe, ne ilim , ne de sağlıklı bir iletişim yapılabi

lir. Ö zellikle hukukta suç oluşturan fuller net bir şekilde tanım
lanıp, bunlara verilecek cezalar açıkça belirtilm eyince haksız ce
zalandırmalar, hak ihlalleri kısaca adaletsizlik ortaya çıkar.
Adaletsizliğin olduğu yerde de ise acı, huzursuzluk veya karşı
koyuş vardır.
Yukarıda da belirttiğim iz gibi, her alanın kendine has term i

nolojisi vardır. B ir alanda konuşurken o alanın kavram larıyla
konuşmak gerekir. Bu ıstılahları bilen kişiler daha sağlıklı ko
nuşur ve üretirler; birbirini daha rahat anlarlar.30 Bunun yanı
sıra, ilm e, tanıma başvurmamak bizi bilgisizliğe ve keyfiliğe ite
cek; bunlar da kavram kargaşasına yol açacaktır Bu kargaşa
lım hakim olduğu yerde yapılan konuşmanın, yazm anın, tartış
manın fazla bir değeri ve yaran olmayacaktır.
Burada, aynı kavram ları kullanm am ıza rağmen farklı şeyleri

kastetmemizin, kavram lar üzerinde uzlaşam ayışım ızm , kısaca
sı, kavram kargaşasına düşmemizin bazı nedenlerini sıralaya
rak, zımnen de olsa, bu kargaşadan kurtulm alım çarelerini tek
lif etm ek istiyoruz:
* Kavranılan tanımlamaktan kaçınıp, onlann gevşek, kaypak

ve belirsiz anlam larından yararlanm a isteği.
* Önyargılı davranarak, art niyet taşıyarak veya ideolojik ga

yeler güderek terim lerin anlam larım çarpıtmak.
* Bazı kavramlara, zam an içerisinde, yeni anlam lann yüklen

diğine, yüklenen eski anlam lanndan bir kısm ının boşaltılm ış,
yine eskiden olmayan bazı yeni anlam lann yüklenm iş olabilece
ğine dikkat etmemek.31
30 Ebû Süleyman es-Sicistani el-Mantıki bu gerçeği “İlim dili bütün dillerden da

ha açıkür" sözüyle güzel dile getirmiştir (Olken, Hilmi Ziya, İslâm Felsefesi An
kara 1967, s. 73).
31 İdeolojik, siyasî, felsefî hatta bilimsel kavramlar bile çağdan çağa, dönemden
döneme büyük değişikliklere uğrarlar. Bundan dolayı kavramlar hakkında
tüm çağlar ve dönemler İçin geçerli anlamlardan çok, çağlara ve dönemlere öz
gü anlamlardan sözetmek, tarihsel açıdan doğru olur. Bu dunım, felsefede, ta
rihsellik ve görelilik diye adlandınlan bir temel problem olarak kendisini gös
terir (Özlem, Mantık, s. 89). Fakat kavramların anlamlan ne kadar değişirse
değişsin, bir kavramın anlamını belirleme yani tanımlama işleminin yolu, yön
temi ve ölçüleri değişmez, aynı kalır.
* Bazı kavram ları safça yahut kurnazca alt veya layık olm a
dığı anlamda kullanm ak. Buna ‘ niyet farklılaşm ası” diyebiliriz,
örneğin, tarlasında çalışan bir rençper de, genelevde çalışan bir
kadın da “alın teri” kavram ını kullanarak çalıştıklarım dile getir
m ektedirler. Yine bir “şeriat” kavramı, dinî ilim lerle uğraşanlar
da veya dinini yaşam aya çalışan mütedeyyin/m uhafazakâr çev
relerde başka, bir devrim cide daha başka (belki de tam aksi mâ
nâda) anlaşılm akta ve ifade edilm ektedir.
* Yabancı kültüre ait ve özel anlam lar yüklenen kavram ları

alırken onlan, doğduğu, geliştiği kültürel çevreyi ve farklılığı göz
önünde bulundurmadan, “orda öyleyse bizde de öyledir" veya
“orda varsa bizde de vardır" m antığıyla aynen aktarm ak yahut
keyfî bir anlayışla benimsemek. Hümanizm, m odem izm , laiklik,
Din (kilise)-devlet. Din (Hıristiyanlık)-bilim vs. haliyle yabana
kültürden aktarılan bazı kavram larda “anlam kaym aları” olabil
mektedir.
XI. BÖLME VE SINIFLANDIRMA
A. Bölme
Bölme tanım ın tamamlayıcısı durumundadır. Tanım , tanım la

nanın daha çok içlem i ile ilgilidir. Bölme ise bölünenin kaplamı
ile ilgilidir. Bölme bir bütünün bölüm lerine ayrılm asıdır. Diğer
bir ifadeyle bölme, bir terim in içine aldığı fertleri, ortak vasıfla
rına göre, ayırm aktır.
Klasik m antıkçılar iki türlü bölmenin olduğunu söylerler
1. Bir tümün kendisini oluşturan elem anlarına bölünm esi

(küllün eczasına taksim i): Bu tür bölm ede bölüm ler, bölünen
den ayndır. öm eğin : suyun, hidrojenle oksijene bölünm esi gibi.
Bölümlerin ikisi de yani hidrojen ve oksijen, bütün olan sudan
farklı şeylerdir. Bu tür bölm ede, bütün ile parçalan (eleman)
arasında kaplam sal ve içlem sel bir ilişki yoktur.
2. B ir tüm elin tikellerine bölünm esi (küllinin cüz’iyâtına tak

sim i):32 Bölünenle bölüm leri birbirinden ayn şeyler debilerdir.
32 Ali Sedad. Mizânu'l-'UkûL ss. 42-43: Râşlt, Mizânu'l-Makâl ss. 43-46.

Kavramlar 95
Yalnız bölünen bölüm lerinden daha geneldir. Örneğin; çizginin

doğru çizgi ve eğri çizgi diye ikiye bölünm esi bu tiptendir. Bu tür
bölmede, parçalar (cüz’iyât) tüm elin homojen parçalan oldukla-
nndan, tam anlam ıyla kaplam yönünden yapılan bir işlem olup,
m antık bakımından asıl bölme budur.
Mantıkta, beş tümel esas alınarak, şu bölm e çeşitleri de or

taya konmuştur.
1. Cinsin tü llere bölünm esi: Cevher, cisim ve ruh diye; mad

de, canlı ve cansız diye ikiye bölünür. Biraz sonra göreceğim iz
sınıflandırm a bu tür bölmenin özel şekli olmaktadır.
2. Cinsin ayınm lanna bölünmesi: Sayının tdk-çift; ilm in ak-

li-naklî; otom obilin benzinli-dizel diye bölünm esi gibi.
3. B ir konunun ilintileri ile bölünmesi: İnsanın sağlıklı-has-

ta; uyuyan-uyanık diye bölünmesi gibi.
4. İlintinin farklı konulara bölünmesi: Meziyetlerin ruha-bede-

ne ait; ıslanmanın yağm uıia-hortum la şeklinde bölünmesi gibi.
İzm irli, bir bölm e şeklinden daha bahseder ki bu, “bir tüme
li, biri diğerinin çelişiği olm ak üzere ikiye bölm e" dem ek olan
“çelişik ile bölm e (dichotomicTdir.33 Hayvanı om uıgalı-om urgalı
olmayan; om uıgalıyı da mem eli-m em eli olm ayan diye bölm ek gi
b i ki, içlem -kaplam konusunda gördüğüm üz Porphrios ağacı bu
tür bölm e esasına dayanır.
1. Bölmenin Şartlan
1. Bölme tam olm alıdır. Yani bölünenin kaplanım a giren hiçbir

şey bölm e dışı bırakılm am alıdır. Eskiler bunu, “taksim, câmi’ ve
hasır olmak”34 şeklinde ifade ederler. Örneğin; canlı ya yürüyen
dir ya yüzendir şeklindeki b ir bölme, canlı terim inin kaplamı
içinde bulunan “uçan”ı içine almadığından, tam değildir. Bunun
yanı sıra bölme, kendisinden olm ayan şeyleri fazlalık olarak da
bölüm lerine almam alıdır. Şurası unutulmam alıdır ki “bölmede
fazla, eksik gibidir.”
33 İzmirli. Felsefe Dersleri, s. 115.

34 Râşit, Mizânul-Makâl s. 46.
2. Bölümler, bölünenin aynı veya ona aykırı olm amalıdır, ö r

neğin; çizgi, ya doğru olur veya eğri olur bölmesi doğrudur. Fa
kat, çizgi ya çizgidir veya eğri çizgidir veya çizgi ya doğrudur ya
dairedir; bölmesi yanlıştır. Zira çizgi ya çizgidir demekle bölünen
aynen tekrarlanıyor; çizgi... ya dairedir örneğiyle de bölünenin
kapsamına girm eyen ve ona aykın olan veya uygun düşmeyen
şey bölüm olarak gösteriliyor.
3. Bölünen terim ler birbirine döndürülememeli (irca edilem e-

m eli) ve birbirini içine almam alıdır. Bir canlıyı vücut, kol-bacak-
lar, baş ve beyin şeklinde bölmek yanlıştır. Zira beyin baş içeri
sindedir.
4. Bölünen terim bölüm lerden daha genel olm alıdır. Çünkü

bölünen bütün cins, bölüm ler ona bağlı parçalardır (tür). Cinsin
kaplam bakımından türden dalıa geniş/geııel olduğunu biliyo
ruz.
B. Sınıflandırma
Sınıflandırm a, terim leri kaplam derecesine göre ayırm aktır, baş

ka bir deyişle, varlıkları cins ve türlerine bölerek, onları b ir sıra,
bir düzen içinde gösterm ektir. Sınıflandırm a işlem inde varlıklar
ve eşya, benzerliklerine ve farklılıklarına göre aynlır ve basitten
karm aşığa gidecek şekilde sıralanır.
Bölme ile sınıflandırm a (tasnif) çok zam an birbirine karıştırıl

m ıştır. Fakat sınıflandırm a bölmeden farklıdır. Bölme dalıa ge
neldir. Her sınıflandırm a bir bölm edir ama her bölm e bir sın ıf
landırm a değildir. Çünkü sınıflandırm ada benzerlik ve ayn oluş
rol oynar. Yine sınıflandırm ada cins ve türlerin basitten karm a
şığa doğru bir dizilişi vardır ve her sınıflandırm a hiyerarşik bir
yapı gösterir. Oysa bölmede, aynı cinse alt nesneler toplam ının
bireylerine ayrılm ası söz konusudur.
Sınıflandırm a ile tanım arasında bir ilişki vardır. Tanım lam a

sı yapılan bir terim in daha iyi anlaşılm ası İçin sınıflandırm aya
gidilir. Çünkü sınıflandırm a, sayesinde bir terim in çeşitleri orta
ya konmaktadır. Sınıflandırm a, sınıflanan şeyin fikrini tamam
ladığı gibi, ayrılan sınıflara giren şeylerin tanım larım da hazır
Kavramlar 97
lar. Örneğin; çiçeklen sınıflara ayırm ak ve gülü bu sınıflardan

birine koymak, gülün bir takım vasıflan olaıı bir çiçek olduğunu
söylem ek demektir. Görüldüğü gibi, tanım ve sınıflandırm a aynı
işlem in iki cephesi gibidir.
1. Sınıflandırmanın Çeşitleri
Sınıflandırm a iki şekilde yapılır:
1. Yapay (Sun’i) Sınıflandırm a. Eşya ve varlıklann, faydalı ol

sun veya kolaylık sağlasın gibi özel amaçlarla, gelip geçici özel
liklerine göre sınıflandınlm asına denir. Bu, herhangi bir pratik
kolaylık sağlama düşüncesiyle yapılır. Bu çeşit sınıflandırm anın
bilim sel bir değeri yoktur, ancak, pratik hayatta çok kullanılır.
Kütüphanedeki kitapları boylarına göre; eczanedeki ilaçlan bul
m a ve dağıtm a kolaylığına göre; gardıroptaki elbiseleri yazlık ve
kışlık oluşlarına göre ayırmak, böyle bir sınıflandırm adır. Yapay
sınıflandırm alarda tarafım ızdan seçilen geçici bir benzerlik var
dır ve azdır.
2. Doğal (Tabii) Sınıflandırm a: Eşya ve varlıklann, başta ge

len niteliklerine yani hâkim vasıflarına göre sınıflandırılm asına
denilir. Buna gerçek (reel) sınıflandırm a da denebilir. Bilim lerde
yapılan sınıflandırm a budur. Örneğin; hayvanlarda om urgalı ol
ma özelliği, sınıflandırm a için esas olan b ir karakterdir. Bu tür
sınıflandırm anın en önem lileri, biyolojide canlılar dünyasına gi
ren bitki ve hayvanlar âlem i ile ilgili tasniflerdir. Doğal sınıflan
dırm alarda benzem eler daha çok ve önem lidir.
2. Sınıflandırmanın Şartlan
İyi bir sınıflandırm ada iki kural ve şart aranır.
1. Sınıflandırm a tam olm alıdır; yani, sınıflandırılacak şeyle

rin hiçbirini dışarıda bırakm amalı, hepsini içine almalıdır. Sınıf
landırm a gereksiz yere de çoğaltılm am alıdır.
2. Sınıflandırılacak bütün varlıklar ve eşya yalnız ilgili olduk

ları bir tür içine alınm alıdır. Yani sınıflandırılm ası yapılan terim
lerin aralarında bir ilgi bulunm alıdır. Örneğin, otom obil terim i
ile kuş terim i sınıflandırm aya konu olam azlar. Otom obil tenm i
“taşıt" terim i ile. kuş terim i ise 'om u rgalı hayvan" terim i ile sı
nıflandırılabilir.
3. Sınıflandırılan varlıklardan hiç biri aynı zamanda lld ayrı

tür içine konulm am alıdır Sınıflandırm a, objelerin veya olayların
ana yapısı ve doğası (tabiat ı eşya) üzerine kurulu olm alıdır.
Yeni Çağda başlayan m etodoloji çalışm alarında, klasik m an

tığın tanım ı ve bölm e konulan önem lerini devam ettirm işlerdir.
Bölme konusu biyoloji de sınıflam a adı altında üzerinde durulan
bir konu olmuştur. Bilgilerim iz geliştikçe ve değiştikçe, özellikle
tabiat bilim leri alanındaki sınıflandırm alarım ız da değişecektir.
Bölme ve sınıflandırm a, en basitinden günlük hayatım ızda,

çeşitli eylem lerim izde kolaylık ve pratiklik sağlar. B ir somun ek
m eğini bütün halinde değil, bölerek/ dilim leyerek yer ve hazme
deriz. Yem ekleri tasn if edip, önce çorba, sonra asıl yem ek çeşi
di, sonra tatlıyı, daha sonra da meyve yeriz. Güçlü b ir düşman
m illeti yenm enin zekice ve kurnazca bir yolu da onu içten par
çalama, bölme ve çökertm ektir.
Yine bölme ve sınıflandırm a , ilm i faaliyetlerim izde pratiklik

sağlar, hafızam ıza yardım eder* eşyaların ve olayların daha ra
hat bir şekilde incelenm esine, kavranm asına ve anlatılm asına
im kân açar, bir fikri İşlerken çok yönlü bakış, ele alış ve irdele-
yiş zenginliği kazandırır. Bunu, biri soyut, diğeri som ut olan iki
örnek üzerinde açıklayalım . “Adalet" kavram ı hakkında ne ko
nuşacağım ızı kestirem iyoruz diyelim . Söz konusu kavram ı aşa
ğıdaki şekilde ayırır ve her ayrım ı biraz açarsak, konuşacak zen
gin malzeme bulduğumuzu göreceğiz. H er kavram üzerinde bu
na benzer ön açıcı ayırım lar yapabiliriz.
‘Adalet’
Kavramsal boyutuyla-uygulamada
İdealde-realitede
Tarihtegûnüm ûzde
İlâhJ-beşeri
Gerçek-sahte
Mutlak-göreceli
Tecelli ctmış-etmemiş
Kavramlar 99
Yerim vaktinde bulan-gecikm iş

Felsefede, ahlâkta, dinde, hukukta, siyasette, toplum planında (sos
yal) adalet
Adalet-erdem İlişkisi
A dalet-zulüm ilişkisi
A dalet-eşitlik-refah-sosyal denge-yfinetim (m ülk) ilişkisi vs
Bir şehri tanıtacağım ızı varsayalım . Şu şekilde yapacağım ız

bir plan ve tasnif yolumuzu açacak, konuşma alanım ızı genişle
tecek ve bize bu şehir (veya bir başka kavram) hakkında “acaba
ne konuşayım ?!’ tereddüdünü kolay kolay yaşatm ayacaktır.
“Şehir’
M addi/görünür bo y u tu y la: Y ollan, caddeleri, bin aları, parktan vs.
Fizikî ve coğrafi yönüyle D ağlan , ovalan, iklim i vs.
T arih î boyutuyla Tarihi geçm işi, tarihî dokusu,
tarihi eserleri vs.
K ültürel boyutuyla İnsanların dilleri, dinî tutum ve
yaşayışları, in san lar-arası ilişkileri, ö rf
âdet ve gelenekleri, eğitim düzeyleri vs.
Ekonom ik boyutuyla Kazanç yollan, gelir kaynaklan, üretim
ve tüketim biçim leri, sanayileşm e oram
vs.
Siyasî boyutuyla : Genel siyasî tercihleri, milletvekili
sayısı, partilerin gücü ve etkinlikleri.
D inî-ahlâki boyutuyla : D ini algılayış ve yaşayış biçim leri,
dinî kurum ve k u ru lu şlar, dini
ve ahlâki değerlerin yaşanırlığı vs.
II. BÖLÜM
ÖNERMELER
Buraya kadar tek tek kavram lar üzerinde durduk. Kavramların

önerm eler için, önerm elerin de akıl yürütm eler için bir ön hazır
lık olduğunu daha önce belirtm iştik. İslâm m antıkçıları, giriş ve
tarihçesini dışta tutacak olursak, mantıkta, buraya kadar işle
nen kısm a “tasavvurlar (fasdikât)",1 önermeleri ve delilleri içeren
bundan sonraki kısm a da “tasdikler [tasdikât) demişlerdir.
Önerme, “bir hükmün dil ile ifa d esfd ir. Hüküm ise iki fikir
yani konu ile yüklem arasında bir ilişki kurmak, bir fikri diğe
rinde doğrulam ak (tasdik) yahut red (tekzip) etm ektir. Örneğin
eğer biz “başarı" niteliğini Ömer için uygun görür ve bu sıfatın
onda olduğunu doğrular veya onaylarsak (tasdik) “Ömer başarı
lıdır" deriz; bunun aksine bu niteliği Öm er için doğrulam az ve
ya reddedersek (tekzip) “Öm er başarılı değildir’ deriz. İşte İslâm
m antıkçıları, önerm enin bu çift yönlü tem el niteliğini göz önün
de tutarak onu “söyleyene, bu sözünde doğrudur yahut yanlış
tır dem enin geçerli olduğu sözdür" şeklinde tanım lam ışlardır.2
önerm e iki veya ikiden fada, terim le yapılm ış, b ir isteği (inşâi)
değil de, b ir durumu bildiren [ihbönj bir iddia veya hükümdür.
Bu ifadede italik kelim elerle, cüm lelerin ya soru, dilek, em ir,
dua şeklinde inşâî. ya da bir bildiri şeklinde İhbârî olarak kurul-
1 İzmirli, tanım ve bölmenin neden tasavvurlar (kavram) bölümünde İncelenip

de tastlkler (önerme) kısmında incelenemeyeceğini şöyle açıklar. ‘ Bir ifade,
hükmü içermesinin yanı sıra farz olunmayı da İçermezse o. önerme olamaz.
Bundan dolayı tanım ve bölme İşlemleri, her ne kadar önerme formunda ise
ler de hükmü İçermediğinden, gerçekte önerme olmayıp tasavvurlar kısmında
değerlendirilirler. Tanım, tanımlananın yerine, tanımlanan da tanım yerine ge
çebilir. Tanım ve bölmenin her İkisine de itiraz olunamaz. Halbuki önermeye
itiraz olunabilir." (İzmirli, Mi'yüru 1- 'Ulûm, s. 35)
2 İbn Sına. Uyunu’l-Hikme, Thk. Hilmi Ziya Ülken, Ankara 1953, s. 4; Kazvini.
eş-Şemsiyye, s. 10; Gelenbevi, İsmail, Gelenbeui ‘alâ İsağoci İstanbul 1306, s.
31: Ahmed Cevdet, Afi’ydr-ı Seriliri, s. 37.
duklan kastedilir. Örneğin; “Benim le gelir m isin?” b ir soru cüm

lesi, “Paltonu giy!" bir em ir, “İnsan, keşke aklım kütlansaydı” b ir
tem enni, “Allah'ım , aklım ı koru” b ir dua. “İnsan ölüm lüdür”
cüm lesi de bir bildiri, b ir hükümdür. Bu cüm lelerden yaln ız so
nuncusu b ir önerm e niteliği taşım aktadır. Yine burada, her
önermenin b ir cüm le olm asına karşılık, her cüm lenin b ir öner
me olm ayacağı anlaşılır. Öyleyse cüm le ile önerme aynı şey de
ğildir. Bir cümlenin bir önerm e sayılabilm esi için, b ir konu/öz
ne, bir yüklem /sıfat ve bu iki terim i birbirine bağlayan bir bağ
laçtan meydana gelm iş olm ası gerekir. Cümle bir dilbilgisi, öner
m e ise bir m antık terim idir. Mantık, önerm eler arası ilişkileri ko
nu alır; yukarıda da değindiğim iz gibi doğru veya yanlış bir id
dia ileri sürmeyen soru, emir, dua, temenni ifadeleriyle ve bun
ların ilişkileri ile uğraşmaz.
Mantık, önerm elerin form el şartlarıyla uğraşıp, onların içe

rikleriyle veya doğru yahut yanlış oluşlarıyla da uğraşmaz.
Önermenin doğru ya da yanlış oluşu, öncelikle, ilgili oldukları
alanlarla ilgilidir. B iz b ir önermenin doğruluğunu şu yollarla ve
diğer değişik yöntem lerle tespit edebiliriz:
1. Gözlemle: Örneğin, “sın ıf kalabalıktır” önerm esinin doğru

luğunu, yani sınıfın kalabalık olup olm adığım yapacağım ız göz
lem le sağlayabiliriz.
2. Deneyle: M eselâ. “Su yü z derecede kaynar”, “A sit yakıcı bir

m addedir" önerm elerinin doğruluğunu, yapacağım ız deneylerle
ortaya koruz.
3. Tecrübeyle: “Köylüler fedakârdır” önermesinin doğruluğu

nu, onlar hakkındaki şahsi tecrübelerim izle gösterebiliriz.
4. Matem atiksel işlem le: ‘ İki kere beş on eder” gibi b ir öner
m enin doğruluğunu hesap işlem leriyle tespit ederiz.
5. Rivayet, belge ve vesikalarla: “Enver Paşa komutasındaki

ordumuzun büyük bir kısm ı AUahüekber Dağlarında donarak
ölm üştür” önerm esinin doğruluğunu olaya tanık olanların ak
tarm ası ile, başka rivayet veya belgelerle kanıtlayabiliriz.
Önerm eler 103
6. Nass ile: ‘ Müslüm anlıkta nam az kılm ak tarzdır" hükmü

nün doğruluğunu Kur'ân-ı Kerim ’in nasslanna veya Hz. Mu-
hammed’in hadislerine başvurarak tespit edebiliriz.
A. Önermenin Unsurları
B ir önermede şu üç unsur bulunun
1. Konu (mevzu'): Kendisine hükm edilen (mahkûmu’n aleyh)

terim dir.
2. Yüklem (mohmûJ): Kendisi ile hükm edilen ( mahkûmu’n

bih) niteliktir veya sıfattır.
3. Bağ (rabıt): Konu ile yüklem arasındaki ilişkiyi belirleyen
ektir. Örnek:
M antık faydalı dır. Yağm ur y ağar s a yerler ıslanır

konu yüklem bağ konu (mukaddemi bağ yüklem (tâli)
B. Önermenin A n la m ı ve Doğruluğu
H er önerme, konu, yüklem ve bağdan kurulu olup, cüm le bilgi

si veya sözdizim i (sentaks) kurallarına uygun olarak kurulmuş
bir cüm le olm ası bakımından, "Bulutlar nem lidir", “H içbir İnsan
üç gözlü değildir” örneklerinde görüldüğü gibi, zorunlu olarak
anlam lıdır. Buna karşılık sözdizim i kurallarına uygun olarak
kurulmamış bir cümle, “Gül içinde ahırda fidanlık ayakta?!" gi
b i bir ifade, bir sözcükler yığını halindedir ve bu haliyle bir şeye
işaret edememektedir; dolayısıyla anlaşılabilirlik taşım ası bakı
m ından anlam sızdır. Öyleyse anlam lı olmak, yani sözdizim i
(sentaks) kurallarına uygun şekilde kurulm uş olmak, önerme
olm anın ilk ve zorunlu şartıdır. Buna önermenin sentaktik an
lam ı denir.
Fakat anlam lı olan her önerme doğru da olabilir, yanlış da.

Örneğin, “Bulutlar arasından göz kırpan kanarya güldür’ öner
m esi anlam lı, fakat yanlıştır. Öyleyse bir önermenin sözdizim i
(sentaks) kurallarına uygun olarak kurulması, o önermenin
doğruluk veya yanlışlığından bağım sızdır ve sadece o önermenin
düzgün kuruluşundan yani anlaşılabilirliğinden ibarettir. Oysa
doğruluk veya yanlışlık, önermenin realiteye yani bildirdiği nes
neye, duruma, İlişkiye vb. uygunluğunu veya uygunsuzluğunu

İfade eder. Bir önermenin, doğru veya yanlış olmasına, o öner
menin doğruluk değeri denir. Örneğin “Gül bir çiçektir" önerm e
sinin doğruluk değeri “doğru”, “Gül bir taştır" önermesinin doğ
ruluk değeri “yan lış'tır.
Basit önermeleri, doğruluk değerleri bakımından iki gruba

ayırabiliriz. Bu iki grubu “epistem olojik değerleri bakım ından
önerme türleri" 3 olarak da görebiliriz.
1. Doğruluk değeri olgusal (içerikseQ olan önerm eler: Tabiat

taki nesneleri ve bunlarla olan ilişkileri, deney, gözlem ve tecrü
beye dayak bir şekilde, doğru olarak ortaya koyan önermelerdir.
Öyleyse olgusal olan b ir önermenin doğruluk değeri, ileri sürü
len şeyin var olup olmamasma bağlıdır. Örneğin, “Tüm çim enler
yeşildir” dediğim izde bu iddia, dış dünyadaki nesneyi doğru ola
rak karşıladığı için, bu önermenin doğruluk değeri doğrudur.
Bunun aksine “Çim enler karadır” dediğim izde de, iddiam ız dış
dünyada uygun karşılık bulmadığından, önerm em izin doğruluk
değeri yanlıştır; zira dış dünyada çim enin kara olduğu görülm üş
bir şey değildir.
Doğruluk değeri olgusal olan önerm elerin doğruluk ve yanlış

lıklan yeni olgu veya verilerle her zaman değişebilir. Onlann
doğruluğu da, yanlışlığı da zorunlu değildir Bundan dolayı on
lar, doğru da olsa, inkâr edilebilir ve inkân bizi çelişkiye düşür
mez. “Çimen yeşil değil, siyahtır" dersem yankş bir iddiada bu
lunmuş olurum. Burada yaptığım yankş m antıksal değil, olgu
sal niteliktedir.
2. Doğruluk değeri mantıksal ( biçimsel) olan önerm eler Öner

mede, iddia edilen şeyi deney ve gözleme başvurmadan, yani
önermenin iddia ettiğini emprik olarak denetlemeden, yalnızca
formuna bakarak anlayabildiğim iz önermelerdir. Örneğin, “Tüm
beyaz atlar beyaz attır (A, A ’dır)” önermesinin doğruluğu, bu
3 İleride, “İşlemleri Bakımından Önermeler’ başlığı altında görüleceği gibi, epis

temolojik açıdan, doğruluk değeri mantıksal (biçimsel) olan önermelere “anali
tik önermeler', doğruluk değeri olgusal ( içerikseQolan önermelere ise. “sentetik
önermeler' denir.
önerm eler 105
önerme bir şeyin kendisiyle özdeşliğini ifade ettiğinden dolayı,

m antıksal olarak önermenin formundan derhal çıkarılabilir. Ör
nek olarak verdiğim iz bu önermenin doğruluk değeri doğrudur.
Doğruluk değeri m antıksal olan bir önermenin doğruluğu da,

yanlışlığı da zorunludur. Bundan dolayı onun inkân bizi çelişki
ye düşürür. “Beyaz atlar beyaz at değildir” dersem, çelişm ezlik
ilkesi gereği bir şey hem kendisi hem kendisi dışında bir şey ola
mayacağından, çelişkiye düşmüş olurum. Burada yaptığım yan
lış olgusal değil, m antıksal niteliktedir.4
I. ÖNERME ÇEŞİTLERİ
Önerm eleri veya İfadeleri önce, ait oldukları alanlarına göre ayı
rabiliriz. Bunlardan m antıksal önerm eleri ise. gerektirdiği yargı
sayısı, yargının niceliği ve niteliği, içlem leri ve ilişkileri, kipliği
bakım ından çeşitlere ayırabiliriz.
A. Ait Oldukları Alanlarına Göre Önermeler
Doğrudan m antığı ilgilendirm eyen ve klasik m antık kitaplarında

bulunmayan bu ayrım ı biz, “bir önermenin, a it olduğu alanın
özelliğine göre, bir dile getiriliş ve doğrulam a biçim i vardır"5 dü
şüncesinden hareket ederek yaptık. Her oyunun bir kuralı var
dır. Eğer biz, önermenin ait olduğu alanın özelliğini ve bu alana
ait olan önerm elerin iş görme biçim lerini, sorgulanma ve doğru
lanma şekillerini bilm ezsek büyük yanlışlar yapanz. Biz, dama
için geçerli olan kuralları ancak damada uygularız, satrançta
uygulayanlayız. Bunun gibi, temel dinî bir önermeyi de bilim sel
bir önermeye uyguladığım ız yöntem le inceleyenleyiz. Örneğin,
“Allah’ın azabı ağırdır"6 ifadesi ile “Masa ağırdır" ifadesini aynı
4 Burada karşımıza iki kavram çıkmaktadır:

1. Olgusal doğru (factual truth): Fikrin dış dünya ile uygunluğuduı
2. Mantıksal doğru (logical truth): Fikrin kendisi ile uygunluğudur. Mantık for
muna uygun olarak İfade edilen her olgusal doğru mantıksal doğrudur: fakat
her mantıksal doğnı, 'Çim en yeşil değil, siyahtır" örneğinde olduğu gibi, olgu
sal olarak doğru olmayabilir. Ancak, mantıkta öncül olarak kullanılan önerme
lerin, bunlar ister doğru, ister yanlış olsun, doğru sayılarak işlem gördükleri
ni burada tekrarlamayı gerekli görmekteyiz.
5 Bkz. Wilson, John, Dil, Anlam ve Doğruluk, çev. İbrahim Emlroğlu, Abdullatif
Tüzer, Ankara, 2002, s. 61 vd.
6 İbrahim sûresi 14/7; Hacc sûresi, 22/2.
kefede mi tartacağız? “Evdeki lamba iyi ışık verm ektedir" ile “A-
laaddin’ln lambası iyi ışık verm ektedir” önerm elerini aynı am
perm etre ile mi ölçeceğiz! B elli bir alanda konuşacak olanın dik
kat edeceği en önem li husus, bu alana ait önerme veya ifadele
rin neye işaret ettiklerini ve doğruluk şartlarım araştırm ak ve
bilm ek olacaktır. İşte biz, haksız analitik taleplerin olmamasına,
gram atik ve epistem olojik hataların yapılm am asına, alan ve zi
hin karışıldığına düşülm em esine katkı vereceği düşüncesiyle
belli başlı alaniarm a göre önerm eleri söyle sıralıyoruz.
1. Hayali İfadeler veya Ö nerm eler Masal, hikaye ve roman

ifadeleridir. Adından da anlaşıldığı gibi, bunların kurulmasında
hayal gücü rol oynar. Bu tür ifadelerin içerik değeri tartışılm az,
yani bunlarda doğruluk veya yanlışlık söz konusu değildir. Ha
yali ifadeler için “Hikayeye göre..." dem ek anlam lıdır “İnanıyo
rum ki..." ön-eki bir anlam ifade etmez.
2. Sübjektif (Kişisel) ifadeler veya Ö nerm eler İnsanın kendi

kişisel duygu düşünce veya fikrini dile getiren ifadelerdir. “Bu
gün çok mutluyum” , “Ayaklarım uyuşm aktadır”, “Bu kitabı an
lamak size zor gelebilir” örneklerinde görülebileceği gibi, bunda
asıl rolü, kişinin kendi kanaati ve yargısı oynadığı için başta di
ğer insanların katılımı sağlanabilmiş değildir. Bu sağlanam adı
ğından da bağlayıcılığı zayıftır. Bu tür ifadeler için “Emin m i
sin?”, “Nasıl İspat edebilirsin?” sorularım sorm ak anlam sızdır.
Yine bu tür ifadeleri kullanırken “Öyle hissediyorum ki...” , “Ba
na öyle geliyor ki...", “Kanaatim e göre...”, “Bana göre..." demek
uygundur. Birçok durumlarda, “Şurada bir köy görüyorum”
şeklindeki bir ifade, “Şurada bir köy vardır” şeklindeki bir tecrü-
bî ifadeye çevrilebilir. Böylece biz, görünüşte sübjektif olan bir
ifadeyi tecrübi bir ifade yerine kullanabiliriz.
3. Mecazi ve Teşbihi İfadeler veya Ö nerm eler İçerisinde ger

çek mânâsından başka m ânâya nakledilen kelim elerin veya
benzetm elerin bulunduğu ifadelerdir. Örneğin “M ehm etçik as
landır!”, “Yazar kalem iyle geçinir", “Mü’m inler sağlam yapı taş
lan gibidirler” önerm eleri m ecazi ve teşbihidir. Bu tür ifadeler,
doğrudan bilgi verm ekten ziyade bir espriyi dile getirm eyi hedef-
önerm eler 107
lediklerinden dolayı bunlar için “Neden?”, ‘ İspat edebilir inisin?

sorularını sorm ak anlam sızdır.
4. Tarihsel İfadeler veya Ö nerinden Geçm iş olayları ve ya

şanm ış tecrübeleri dile getiren cüm lelerdir. Bu cüm lelerin genel
ifade biçim i “şöyle şöyle olm uştur” şeklindedir. Tarihsel ifadeler
için “Bunun delili nedir? sorusu anlam lıdır. Birçok durumlarda
tarihsel İfadeler için “Falana göre...” , “Filan rivayete göre...”. “Şu
vesikaya göre...”, “Muhtem elen...” ön eklerini kullanm ak anlam
lıdır. fakat “B iz inanıyoruz ki...” ön-eki anlam sızdır.
5. Bilim sel İfadeler veya Ö nerm eler Teorik (nazari), hipotetik

{farazi) ve em prik [tecrübi/deneysel) cüm leler ve açıklam alardır.
Bu tür ifadeler, olay ve olguları konu edinir. Bunların, olaylarla
karşılaştırılarak, deneyler tekrarlanarak, doğrulanması yapıla
bilir. Bilim sel önerm eler için “Neden?” diye bir açıklam a sorusu
sormak; “Teoriye veya nazariyeye göre...", “H ipoteze göre..."7 ön
ekleri anlam lıdır, fakat “İnanıyorum k i ...” eki anlam sızdır. Tec
rübî ifadeler veya önermeler, durum veya olayların tasviridir.
Bunlarla söylenmek istenen şey, en genel anlamda. “Durum şu
şudur...” Tecrübı ifadelere “doğru" veya “yan lış'tır denebilir.
6. Dinî ve Ahlâkı İfadeler veya Ö nerm eler Değer belirten, b ir

yaşam a tarzı teklif eden, insanın aşkın olan ile ilişkilerini belir
leyen inanç, ibadet ve değerlerle ilgili ifade veya önermelerdir.
“Allah büyüktür", “Allah tevbe edenleri bağışlayandır”. “İbadet
için tem izlik şarttır”, “M elekler günah işlem eyen varlıklardır”,
“H ırsızlık kötüdür” . “Ana-babaya saygılı davranm ak gerekm ek
tedir” gibi. D ini ve ahlâkî ifadeler doğrudan dış dünyayı açıkla
mayı hedeflem ezler. Bunlar daha ziyade dış dünyayı anlam lan
dırma, inanm a ve güzel davranm a yollarım tanıtm a, değerleri
7 Bilindiği gibi teoriler ve hipotezler, doğrulukları ve kesin ohışian ispatlanma

dığından. kesin yasaymış gibi sunulamazlar. Ama m aalesef Marksizm, Darvi-
nizm. Frrudizm kendisini tartışılmaz doğruymuş gibi takdim etmektedir. Bu
takdiminde onlar, burada söz konusu ettiğim iz gramatik ihlal içindedirler. Zi
ra bu izimlenTi teorik açıklamalara tekel koyduklarım teorik terimleri dinî
gramer içinde kullandıklarım, yaptıkları açıklamaların hepsini bilimsel yani
teorik açıklamalar diye gösterme sttıirbazhğuıa kalktıklarını görmekteyiz. Hal
buki, teoriler, teorik olmayan bir gramer içinde kullanılırsa, anlayış şaşılaşır.
108 Klasik Mantığa Ginş
belirlem e ve yol gösterm e rolünü yüklenirler. Dolayısıyla bu tür

hükümlerin yaptırım gücü kuvvetlidir.
Dini ve ahlâki ifadeler için bilim sel ifadelere uygulanan katı

doğrulam a ve gerçeklikle karşılaştırm a esas değildir. Bunlara
hipotetik açıklam alar getirm eye kalkm ak anlam sızdır. Teorik
yapı örneklerini yani ihtlm allı, şüpheci ve göreli bakış açılarını
dinî ifadelerde kullanmak. “Muhtemelen Allah evreni yaratm ış
tır”, “Ölüm ötesi hayatın varlığından kuşku duymaktayım”. “Do
ğa, Allah’a göre daha güçlüdür” örneklerinde görüleceği gibi,
gram atik bir şaşkınlığın belirtisidir. B ir dini ifade için “İnanıyo
rum k i...” ön eki ve “...İnanıyor musun?” sorusu anlam lıdır.
Dinî ve ahlâkî hükümlerin kabulü veya inkârı diğer ifadele-

rinki (m eselâ teorik ifadeler) gibi değildir. Çünkü bunlar hakkın
da verilecek bir karar bütün b ir hayat tarzında esaslı bir deği
şikliği gerektirebilir.8
7. Estetik Ö nerm eler Bilim sel önermeler, tem elde deskriptif;

aklâk norm atif, estetik ise, daha çok duygu ve hayal dünyamızı
ilgilendirm ektedir. Estetik obje karşısındaki insanın duygusu,
estetik tecrübeyi, tecrübenin çeşitli vasıtalarla dile getirilm esi
ise sanat eserini meydana getirir.9 Bu çeşitli vasıtalar içine dil,
ses, söz, yapı, sahne vs. girer. Bunlardan m antıksal yansım ası
nı bulan estetik ifade ağırlıkla dilsel ve sözel olanıdır. Estetik
yargılarda kişisel duyuş ve beğeni ağır bastığından bunlar süb
je k tif ifadelere benzer. Fakat estetik değerlendirm elerde çok işti
rak sağlandıkça evrensel boyut kazanır. “Süleym aniye Cam ii gü
zeldir” örneğinde olduğu gibi evrensel boyuttu yakalam ış estetik
yargılar sübjektif ve tartışılır olm aktan çıkm ıştır. Am a temelde
bunlar bir duygu, beğeni ve estetik hoşlanmanın ifadesi oldu
ğundan, dinî ve ahlâkî önermelerde de olduğu gibi bunlara, doğ
rudan bilim sel önerm elerin doğrulanma yöntem i uygulanamaz.
8. Mantıksal Önermeler: Yukarıda da geçtiği gibi, yüklemin,

konuda onaylandığı yahut reddedildiği gösteren ifadelerdir. Man-
S Mantıksal statüleri bakımından bu tür İfadelerin parelellnde olan “mistik ifa

deler' için bkz. Emlroğlu, İbrahim, Sup. ve Dil, İstanbul 2002, ss. 123-147.
9 Aydın, Mehmet, Din Felsefesi. İzmir 1987. ss. 230-231.
Önermeler 109
tıksal önermeler biçim sel nitelikte olup, dışta neyi gösterdikleri

yani içerik değerleri araştırılmaz. Bir başka ifade ile, mantıkta
öncül olarak kullanılan önermeler İster doğru, ister yanlış olsun,
doğru sayılarak işlem görürler. Bundan dolayı yukanda, alanla
rına göre, ayırdığım ız her önerme şekli mantıksal forma sokula
bilir. Mantıksal önerm eler şu temel form üzere kurulurlar:
S, P d ir-d eğild ir
S ise P d ir-d eğild ir
Şimdi m antıksal önerm elerin çeşitlerini ayn ayn incelemeye

geçebiliriz.
B. Nitelikleri Bakımından önermeler
Bir önermede bir kendisine yüklenen, bir de yüklenilen diye iki

tarafın bulunduğunu söylem iştik. İki taraf bir bağla bağlanırsa,
bu taraflar birbirine ya yaklaştırılır ya da uzaklaştırılır. “Ağaç
yeşildir” örneğinde yüklenilen “yeşil" sıfatı “ağaç' konusuna yak
laştırılm ış ve böylece yeşillik ağaç için onaylanm ışür (tcob).
“Tahta yum uşak d eğild ir' örneğinde İse “yum uşak” sıfatı “tahta”
konusundan uzaklaştırılm ış, ve böylece yum uşaklık tahta için
onaylanm am ıştır (setb). İşte önermeler, yargının niteliği (keyfl-
yet-qualite) bakım ından olum lu Invûcibe-pozitifl ve olum suz (sâ-
libe negatifl diye ikiye ayrılırlar:
1. Olumlu Ö nerm eler Yüklem de bildirilen özelliğin yani sıfa
tın, konuda bulunduğunun onaylandığı önerm elerdir. Örneğin
“Pamuk beyazdır" önerm esi olumludur. Çünkü “dır” eki ile be
yazlık özelliğinin pam ukta bulunduğu onaylanmışür.
Aynı şekilde “Yağm ur yağarsa sokaklar ıslanır" şartlı öner

mesi olumludur. Çünkü önermedeki ik i taraf “Yağm ur yağar” ve
“Sokaklar ıslanır” cüm lecikleri birbirlerine yaklaştırılm ış, bir
ilişki kurulmuştur.
2. Olumsuz Önerm eler: Olumlu önermenin aksine, yüklem

de bildirilen niteliğin konuda bulunduğunun onaylanmadığı,
reddedildiği önerm elerdir. Örneğin “Kömür beyaz değildir' öner
mesi olumsuzdur. Çünkü “değildir” eki ile beyazlık özelliğinin
kömürde bulunduğu onaylanmam ıştır.
Yine aynı şekilde “Yağm ur yağarsa sokaklar kuru değildir”

şartlı önermesi olumsuzdur. Çünkü, iki taraf birbirinden uzak
laştırılm ış; (mukaddem ile tâlinin) bir arada olm adıkları ifade
edilm iştir.
Şurasını belirtelim kİ, bilgilerim iz çoğu zaman olumlu öner

melerden meydana gelir. Zira, kıyasın “sonuç öncüllerin zayıf ola
nına tabidir” kuralını işlerken de göreceğim iz gibi, olumlu öner
m eler olumsuz önermelere göre daha kuvvetlidir ve onlardan da
ha fazla bir şey bildirir. Örneğin, “Mantığı biliyorum " dediğimizde
birçok bilgiyi ifade ederim fakat, “Mantığı bilmiyorum” veya “Man
tıktan hiç anlamam” önermelerinde fazla bir şey bildirmem.
Yine olumlu önerm eler olumsuzlardan önce gelir. Yani olum

lu bir önerme kendinden önce mutlaka başka bir önermeye da
yanmak durumunda olm adığı halde, olum suz önerme kendin
den önceki bir başka önermeye dayanır. Örneğin, “İzm ir soğuk
değildir” önermesi, ya bir soruya cevap oluşturur, ya bu şehrin
soğuk olduğunu söyleyene itiraz için söylenir, ya da bu konuyu
belirtm e gayesiyle söylenir. Kısaca olum suz bir önerme, genel
likle, olum lu bir önerm e (örneğin, İzm ir'in soğuk olduğunu ileri
sürme) im kân verm em de için kullanılır.
C. Tapılan Bakımından Önermeler
Önerm eler, yapılan veya kuruluş biçim leri yönünden iki grupta
toplanabilir. Böyle b ir aynını, önermeyi oluşturan konu ile yük
lem i birbirine bağlayan bağın durumu ve dolayısıyla önermede
bulunan yargının sayısı belirler.
1. Basit önermeler
Basit önerm elere yüklem li (hamli) veya kategorik önerm eler de

denir. Klasik m antıkçıların en çok üzerinde durup işledikleri
önerm e türü budur.10 Bu tip önerm elerde bağ kaldırıldığı zaman
iki tarafa birer terim kalır. “İlim faydalıdır” önermesinde “dır” eki
kaldınldığında. ilim ve faydalı terim leri tek tek kalırlar. Başka
b ir ifade ile, yüklem li önerm elerde tek hüküm (yargı) vardır. Bu
10 Basit önermeler, adından da anlaşılacağı gibi diğer önermelere göre daha basit
yapıda olduğundan “temel önerme' durumundadırlar. Bu nedenle ileride konu
edinec^m iz dolaylı ve dolaysız akıl yürütmelerde bu önermeler esas alınacaktır.
Önerm eler 111
önerm elerde kendisine hükm edilene veya yüklenilene konu

(meuzu), kendisi İle hükm edilene veya yüklenene de yüklem
[mahmul) denir.
İlim fa yd a lı dır.
konu yüklem bağ
Basit önerm eler konurum niceliğine göre çeşitlenir. Eğer öner

menin konusu veya öznesi tüm el ise. yani konu olan tenm bir
sınıfın tüm fertlerini içine alıyorsa, ona tüm el önerme denir.
“Bütün insanlar ölüm lüdür", “Herkes din ve vicdan özgürlüğü
ne sahiptir”. “Hiçbir öğrenci geri zekalı değildir" gibi. B ir kısm ı
nı içine alıyorsa tikel önerme denir. “Bazı insanlar öğrencidir",
“Bazı şehirler kalabalık değildir", “Birkaç öğrenci yabancı uyruk
ludur" gib i.11 Önermenin konusu, tek bir bireye işaret ediyorsa
tekil [fendi, mahsusa) önerme denir. “Vildan çalışkandır." gibi.
Eğer konu nicelik belirtm iyorsa belirsiz [mühmele) önerm e denir.
‘ İnsanoğlu çiğ süt em m iştlr". “Üniversiteli, ülkenin geleceğini
hazırlar" gibi. Klasik m antıkçılar tekil önerm eyi tüm el önerme
gib i,12 belirsiz önerm eyi de bazen tüm el, bazen tikel gib i13 kabul
ederek, işlem leri tüm el ve tikel önerm elerle yapm ışlardır. Böyle-
ce basit önermeler, nitelikleri yani olum lu ve olum suz oluşları
da alınarak, dört form 141 5altında toplanırlar
Tüm el olum lu (A) H er K, Y dir.

Tüm el olum suz (E ) H içbir K, Y değildir.
Tikel olum lu (D B azı K. Y dir.
Tilrel olum suz (O ) 15 Bazı K, Y değildir.
11 Unutulmamalıdır k t tümellik veya tikellik çok veya az şey İfade etmek değil,
konuyu bütünüyle veya bir kısmıyla d e a lm a k demektir.
12 Tekillik, konunun (özne) kaplamına değil de sadece tekliğine işaret eder Dola
yısıyla tekillik, bir önermenin formuna ait bir özellik değildir. Örnek olarak ver
d iğimiz önermede Vildan, tek b ir nesneye İşaret ettiğinden tekildir, fakat for
mu yönünden tümeldir. Zira mantık bakımından nicelik, konu ile yüklem ara
sındaki irtibatta görülür. Eğer yüklem, konunun tüm fertlerini İçine alıyor ve
ya bütününü kaplıyorsa, bu örnekte olduğu gibi, o konu tümeldir.
13 Belirsiz (mühmele) önerme eğer tikeli gösteriyorsa zaten tikeldir, tümeli göste
riyorsa “tümel için doğru olan tikel İçin de doğru" olacağından yine tikel sayıl
masında bir mahzur yoktur.
14 İslam mantıkçıları buna ‘ m ahsüıât-ı erba'a" derler.
15 Bu harfler Batı mantıkçılarının kullandıkları harflerdir. A ve I. Latince “.AFF1R-
MO (evetliyorum, lastik ediyorum)’ ! E ve O harfleri d e ' NEGO (degıllıyorum in
kâr ediyorum)’ anlamına gelen kelimelerin sesli harflerinden seçilmiştir
a. Karmaşık Önermeler
Özne ve yüklem i tek tek terim lerden oluşan basit önerm elerde
bazen özne veya yüklem veya her ikisi birden karm aşık (eomp-
lex) bir durum gösterir. Yani konu ve yüklem e bazı tam am layıcı
fikirler eklenir ki bu eklenenler genelde, konu veya yüklem i
açıklayan, tali derecede şerh cüm lecikleri veya yan cüm lecikler
dir. Bu tür önerm eler bileşik önerm e değildir. Karm aşık da olsa
önermede tek konu, tek yüklem vardır. Basit önerm eler içerisin
de bulunan bu önerm elere karm aşık önerm eler denir.
Konunun karm aşıklığına misâl: “Arkadaştan tarafından sevi

len Fatih çalışkandır”, önermesinde karm aşıklık konu üzerinde
dir. Asıl önerme, “Fatih çalışkandır" önerm esidir. Önerm ede ko
nu “arkadaşları tarafından sevilen” cüm lesi ile bir nitelik kazan
m ıştır. Burada açıklayıcı söze, asıl cüm leye ilave olunm uş veya
iliştirilm iş (cümle-i mu’teriza/inddentaH cümle denilir.
Yüklem in karm aşıklığına m isâl: “Çalışkanlık, insanı başan-

ya ulaştıran m eziyettir.” Burada yüklem olan “m eziyet”, “insanı
başarıya ulaştıran" cüm lesi ile kayıtlanm ıştır.
Hem konusu hem yüklem i karm aşık olana misâl: “Yaram az

çocuklar, onların bu davranışlarından rahatsız okullarca sevil
m ezler.” Bu karm aşık önermede de konu olan çocuklar “yara
m azlık la . yüklem olan “sevilm ez” terim i ise, bu terim den önce
italikle gösterilen kısım la kayıtlanm ıştır.
Bu tür önerm eleri tanımak, karm aşık önerme tipinde kuru

lan uzun ifadeleri anlam ada bize oldukça rahatlık sağlar. İfade
de, konuyu veya yüklem i açıklayan kısım ları çıkanp, konu ile
yüklem i yan yana görünce, hem ifadeyi daha seri anlarız, hem
de yazım ızın veya cüm lem izin düşük olup olm adığını görm e im
kânı buluruz.
2. Bileşik Önermeler
Bileşik önermeler, İçlerinde birden fazla hükmü (yargıyı) taşıyan

önerm elerdir. B ir başka ifade ile, iki veya daha çok basit öner
meye çözûm lenebilen önerm elerdir. “Hava yağm urlu ise rutubet
fazladır" önermesi, bileşik önerm eye örnektir. Nitekim , ikinci
Önerm eler 113
önerme çözüm lendiğinde “Hava yağm urludur" ve “Rutubet faz

ladır” gibi iki basit önerme ortaya çıkmaktadır.
Kısacası, bu tür ifadelerde birden çok önerme bulunur ve

bunlar, “ise", “ve”, “ya”, “veya”, “fakat”, “ancak” gibi önerme ek
lem leriyle birbirine bağlanır.
Bileşik önermeler, bileşikliği açıkça belli olanlar ve bileşikliğl

gizli olanlar diye ikiye ayrılırlar.
a. Bileşikliği Açıkça Belli Olan Önermeler
Birden Cazla yargıyı taşıdığı “şekil bakım ından” açıkça belli olan
önerm elerdir. Bunlar, şartlı (bitişik şartlı, aynk şartlı), bağlantı
lı, nedenli, göreli ve ekli önermelerdir.
1. Şartlı (Koşullu) Önermeler
Klasik mantıkta, bileşik önermelerden en çok şartlı önerme

ler üzerinde durulmuştur. Bu tür önermelerde yargı bir şarta
bağlıdır. Şartlı önerm elerde bağ kaldırıldığı zaman, iki tarafta bi
rer terim değil, birer küçük cümle kalır, yani birer yargı kalır.
“Hava yağm urlu ise etraf ıslaktır” önerm esi şartlı önermedir,
“ise” bağı kaldırıldığında, bir tarafta “Hava yağm urludur” diğer
tarafta “etraf ıslaktır” cüm lecikleri kalır. Şartlı önermelerde yük
lenilene, önce gelen {mukaddem-antecedent); yüklenene ise son
ra gelen ( tâli-consequentj denir.
H ava yağm urlu ise etraf ıslaktır,

mukaddem bağ tâli
Şartlı önermeler, bitişik şartlı ve aynk şartlı diye ikiye ayrılır

ki bunlar, yukanda da belirttiğim iz gibi, klasik m antıkçılann,
basit önermelerden sonra, en çok üzerinde durup İşledikleri
önermelerdir.
la . Bitişik (Muttasıl) Şartlı Önerm eler
Eğer şartlı önermede, mukaddem (önce gelen) ile tâlinin (son

ra gelen) olum luda birleşm esi ve olumsuzda birleşm em esi ile
hükm olunursa buna bitişik şartlı önerme ( el-kazlyyetü'ş-şartiy-
yetû’l-muttasıla) denir. Bu önermeler, Arapça'da genellikle,
“eğer", “şayet", “her ne zam an” anlam ına gelen “lev” ve “in” gibi
şart edatlarıyla ifade edilen hükümlerdir.
H er ne zam an güneş doğarsa gündüz olur. (Olumlu bitişik şartlı)
önermesinde, “güneş doğar” m ukaddemi İle “gündüz olur” tâlisi

birleştirilm iştir. Yani ikisinin bir arada olduğu; Güneş varsa,
gündüzün de olacağı bildirilm iştir.
H er ne zam an güneş doğarsa gece o lu r değildir. (Olumsuz bitişik şartlı)
önermesinde “güneş doğar” mukaddemi, “değildir’ olum suzluk

eki ile “gece olur" tâlisinden uzaklaştırılm ış yani ikisinin bir ara
da bulunmaması ile hükmolunmuştur. Güneş varsa, gecenin ol
m ayacağı bildirilm iştir.
lb . Aynk (Munfasıl) Şartlı Önermeler
Şartlı önermelerde, mukaddem ile tâli arasında birbirini yok

etme (nefyetme) suretiyle hükmolunan önermelere aynk şartlı
önerme (el-kaziyyetü’ş-şartiyyetül-rrumfasıLa) denir. Bu tip öner
m elerin olumlusunda, önermeyi meydana getiren iki tarafın ayrıl
masının vuku bulması; olumsuzunda ise vuku bulmaması ile
hükmolunur. Bu tür önermeler ise Arapça’da genellikle, “ya”, “ya
hut" anlamına gelen “immâ" edatıyla ifade edilen hükümlerdir.
Y a gündüz o lu r yahut güneş batm ış bu lun ur. (Olumlu aynk şartlı)
önermesinde, tarafların (mukaddem-tâli) ayrılm aları ile hükmo

lunmuştur. Yani birisi varsa diğeri yok tu r ikisi bir arada olmaz.
B u insan ya İngiliz ya zenci değildir. (Olumsuz aynk şartlı)
önermesinde tarafların vuku bulmaması yani insanın İngiliz ya

hut zenci olduğunun onaylanmaması ile hükmolunmuştur . Ör
nekte, İngiliz ve zenci olma, insan terim inde onaylanm ış değildir.
Zira bir insan İngiliz ve zenci olmaz ama meselâ, Çinli olabilir.
2. Bağlantılı (Copulative) Önermeler
Birbirlerine tasdik (kabul) veya inkâr bağlacı ile bağlanan, bir

çok konu veya yüklem den yapılan önerm elerdir, örnek:
A li ve Ahm et çalışkandır. İçki ve kum ar kötüdür. (Çok konu)
A li çalışkan ve zekidir. İçki keseye ve zihne zarar verir. (Çok yüklem)
A li ve Ahm et çalışkan ve zekidir (Çok konu +

İçki ve kum ar sağlığı bozar ve aileyi çökertir. Çok yüklem)
Önermeler 1iu
Görüldüğü gibi bağlantılı önermeler, ya bir çok konulu, ya

bir yüklem li veya bir çok konu ve bir çok yüklem li olabilm ekte
dirler.
3. Nedenli (Causal) önerm eler
Sebep (illet) bildiren bir kelim e ile birbirine bağlı iki önerme
yi içeren önermelerdir. Örnek:
Öğrenciler çalışıyor, çünkü sınav var.
4. Göreli (İzâfı-Rölatii) Önermeler
Bazı ilişki ( izafet) ve mukayeseyi içeren önermelerdir, örnek:
D oğduğuna inandığına göre öleceğine de inanm an gerekir.
Fethi Bey Ali'nin babası ise A li de Fethi Beyin oğludur
5. Ekli (Müstedrek-Discretive) Önermeler
“Fakat", “mamafih" gibi kelim elerle yapılan önerm elerdir, ö r

neğin;
Para m alı satın alabilir, fakat kalbi alam az,
b. Bileşikliği Gizli Olan önermeler
Bileşikliği, yani önermedeki hükmün sayısı, şekil bakımından

belli olm ayıp da anlam bakım ından belli olan önermelerdir.
1. özgü lü (Maksûre-Exclusive) önerm eler
Yüklem in yalnız bir konuya ait olduğu (hasredildiği) belirti

len önerm elerdir. Bu durum, “ancak” “yalnız” gibi kelim elerle
belirtilir, örneğin;
“İnsan ancak ektiğini biçer." Basit gibi görünen bu önerme

şu iki hükmü içerin
(1) İnsan ektiğini biçer.

(2) İnsan ekm ediğini blçemez.
Yine aynı şekilde; “Yalnız, üç parti ülke barajım aştı” önerm e

si de şu iki hükmü içerir:
(1) (Seçim lerde) üç parti ülke barajını aştı.
(2) D iğer partiler ülke barajım aşamadı.
Görüldüğü gibi özgülü önermeler, şekil bakımından basit

önerme gibi görünseler de, anlam lan dikkate alındığında iki yar
gıyı içermektedir.
2. Çıkarmalı (İstisnâî-Expective) Önermeler
Konunun bir kısm ını çıkararak, bütün konu üzerine verilen

hüküm, çıkarm alı bir önermedir. Diğer bir ifadeyle, önermenin
konusunun kaplam ına giren bir kısım bireyleri dışta tutarak ko
nunun bütünü hakkında hüküm verm ek suretiyle elde edilen
önermelerdir. Örneğin;
“Pazar hariç her gün çalışırım .” Bu önerme şu iki hükmü içi

ne alır:
(1) Her gün çalışırım .
(2) Pazar günü çalışmam.
“Platoncular hariç, bütün eski felsefe doktrinleri Allah’ın ci-

sim siz olduğunu kabul etm ezlerdi”, önermesi de şu ik i hükmü
içine alır:
(1) Eski filozoflar Tann’nın cism anî olduğuna inanırlardı.
(2) Platoncular bunun aksine inanırlardı.
Şu âyet m eâlini de, çıkarm alı önermeye, örnek olarak vermek

istiyoruz: İnanan, güzel amelde bulunan, hakkı ve sabrı tavsiye
edenler hariç, insanoğlu hüsrandadır.16
3. Karşılaştırm alı (Tafdiliyye-Com parative) önerm eler
B ir fikri karşılaştırm a ile ifade eden önerm elerdir. Bu tür

önermelerde her hangi bir hüküm karşılaştırm a yapılarak orta
ya konur. Bu nedenle bunlar da iki hüküm içerirler, örnek:
“İbn Sînâ, Ebheri’den daha bilgilidir." Bu önermede şu iki
hüküm vardın
(1) Ebheri bilgilidir.

(2) İbn Sînâ daha bilgilidir.
Başka örnekler: “Bütün kayıpların en büyüğü bir dostun

kaybıdır”, "Acıların en büyüğü bir evladın acısıdır”, “Emniyet ke
meri tekerlekli sandalyeden daha az sıkıcıdır".
16 Asr sûresi 103/2-3.

Önerm eler 117
4. Sınırlandırıcı (İnceptive) önerm eler
Zaman sınırlanm asına tabiî tutarak, bir şeyin önceki ve son

raki hâli hakkında, hükümde bulunulan önermelerdir. Ne za
man bir şey şöyle olmaya başladı veya şöyle olmayı bıraktı de
nildiğinde, iki hüküm verilm iş olur. Birisi o şeyin bahsedilen za
mandan önceki hali, diğeri o tarihten sonraki halidir. Söz konu
su edilen önceki ve sonraki haller birieşip ortaya bileşik bir
önerme çıkar, örneğin;
“Faruk, son üç haltadır derslere ilgi gösterm iyor." Bu bileşik

önermede şu iki hüküm bulunur:
(1) Faruk, üç haftadır derslere ilgi gösterm iyor.

(2) Faruk, üç halta önce derslere ilgi gösteriyordu.
B ir başka örnek: “Ülkelerin sanayileşm esiyle birlikte çevre

kirliliği de artm ıştır” önermesinde şu iki hüküm vardır:
(1) Ülkelerin sanayileşm esi çevre kirliliğini artırm ıştır.

(2) Sanayileşm eden önce çevre kirliliği fazla değildi.
D. Kipliği Bakımından (Modal) Önermeler
Aristoteles’ten beri m antıkçılar tarafından çeşitli şekillerde ele alı

nan bir konu da önermelerin kipliği (dhet-modcdite) meselesidir.
Mantıkçıların hareket noktası Aristoteles olmasına rağmen, öner
melerin kiplik (modalite) bakımından çeşitlendirilmesinde, klasik
Batı m antıkçıları ile İslâm m antıkçıları arasında fark vardır.
Bir önermede bazen özne ile yüklem arasındaki ilişki bir ka
yıtla kayıtlanır; önermenin doğruluğu o kaydın doğruluğuna
bağlıdır. İşte o kayda önermenin kipliği denilir.
Önermenin kipliği, önermenin niceliği ve niteliğinden olduk

ça farklıdır. Çünkü nicelik, bir önermede özne ve yüklem in kap
lanılan, nitelik ise içlem leri yönünden birbirleriyle olan ilişkile
ridir. Kiplik ise, özne ile yüklem arasında kaplam veya içlem yö
nünden kurulan bir ilişk i değildir; o önermenin işaret ettiği şey
le olan bir ilişkidir. Diğer bir değişle kiplik, bir önermenin işaret
ettiği şeyin gerçek, zorunlu veya mümkün olup olm aması hâli
dir. B ir önermenin kipliği, önerme içerisinde geçen bir kelim e
den, bir zarf veya sıfattan anlaşılabileceği gibi, yüklem den de

anlaşılabilir, örneğin; “Sokrates iyi tartışıyor” önermesinde hü
küm, “iyi" ile bir kayda tâbi tutulmuştur. Kiplik, bu anlamda
önermeye birleşen herhangi bir zarf olmaktadır.
Kipli ( modal) önermeler, yapı bakım ından tek bir önerme gi
bi görünm elerine rağmen, aslında birbirine geçmiş iki önerm e
den meydana gelir. Bu nedenle kipli önerm elerin kipliklerinin
ortaya çıkarılm ası ve bunun ayn bir önerme hâlinde ifade edil
mesi gerekir. Örneğin; “İyilik eden iyilik bulur" önerm esini, kip
liğini belirterek kurarsak, “İyilik eden m utlaka iyilik bulur”
önermesi elde edilecektir. Dikkat edilirse kipli önerme iki hü
küm içerm ektedir. Hükümlerden birisi diğeri üzerine verilm iş
bir hükümdür. Bu anlam da kipli önermeyi “hüküm üzerine ve
rilm iş hükümdür" diye tanım layabiliriz, örneğin,
“Zorunlu olarak Tanrı bilendir" önermesi kipli (m odal) bir

önerme olup şu iki hükmü içerir:
(1) Tann bilendir.

(2) Tanrının bilm esi zorunludur (Yani bilm esi veya bilgisi ol
mayan Tann olamaz).
1. Aristoteles'te Kipli (Modal) Önermeler
Aristoteles kiplik kelim esini açıkça kullanm am ıştır: önermeler

kitabında an veya basit (assertorik), zorunlu (apodiktik) ve
mümkün (problematik) önerm elerden söz eder.17 Aristoteles yo-
rumculan, onun Birinci Analitiklerde kullandığı “Her öncül
(önenne) ya bir an yüklem e, ya bir zorunlu yüklem e veya bir
olumsal (conlingenl) yüklem e koyar"18 ifadesinden; biri zorunlu,
diğeri olumsal olm ak üzere iki kiplik kabul ettiğini söylerler. An
önermesinin ise kipliksiz önerme olduğunu kabul ederler. Bu
durumda Aristoteles’te önerm eler şu şekilde olabilir:
An ve Basit (Assertorik) Ö nerm eler Konusu ile yüklem i ara

sında basit bir bağ kurularak oluşturulan önermelerdir, örneğin,
“Köyler güzeldir” önermesi basittir. Burada konunun bir özelliği
17 Bkz. Aristoteles, Organon-II (Önerme), çev. H. Ragıp Atademlr, ss. 35-42.

18 Aristoteles. Organon-IJl (Birinci Analltüder), çev. H. Ragıp Atademlr. s. 5.
önermeler 119
yüklemde ifade edildiğinden, önermenin formu “K, B’dir” şeklin

de gösterilebilir. Deney ve gözleme dayanan tüm önermeler, basit
önermelerdir. Emprik yoldan elde edildikleri için onların doğru
lanması veya yanlışlanm ası mümkündür. Bu bakımdan, birbiri
nin zıddı olan basit önermenin gerçekleşmesi bir çelişki doğur
maz. örneğin; “İnsanlar iyidir", “Çok yem ek zararlıdır" önermele
ri doğru olabildiği gibi, onların tersi de doğru olabilir.
Zorunlu (Apodiktik) Önermeler: Her zaman ve her şart altın

da doğru olmayı, zorunluluğu ifade eden önermelerdir. Örneğin,
“İki tane iki, zorunlu olarak dört eder" önermesi zorunlu öner
medir. Bunlar “K, m utlaka B’dir" formunda ifade edilebilir. Bu
tür önermelerin zorunluluğu, m antıksal bir zorunluluk değil,
önermenin içeriğine, yani işaret ettiği nesne ve duruma ait bir
zorunluluktur. Burada zorunluluk, başka türlü olmamaktan
kaynaklanır.
Mümkün Önermeler: Bir im kânı dile getiren önermelerdir.

Bu önerm eler de, form bakım ından, “A, B’dir" şeklinde bir basit
önerme formundadır. Fakat burada önermenin bildirdiği özellik,
ne basit önerm elerdeki gibi deney ve gözlem e dayalı bir olum sal
lık, ne de zorunluluktur. Bu önerm eler bir im kân ve olasılığı bil
dirirler. Bu nedenle, mümkün önerm eler , “A, B olabilir.” for
m uyla da ifade edilebilir. Örneğin, “Saat 10.30 olabilir (ihtimal]",
“Bugün hava yağışlı olabilir (m ümkün/ihtimal)” gibi. Bu tür
önerm elerde dile getirilen iddia, basit ve zorunlu önermelere kı
yasla çok dalıa zayıftır.
2. İslam Mantıkçılarında Önermelerin Kipliği
İslâm m antıkçılarının kiplik (m odalite) anlayışı ile. Batı m antık

çılarının kiplik anlayışı arasında olduğu gibi. İslâm m antıkçıları
arasında da farklı iki görüş vardın İlk m antıkçılar ( mütekaddi-
mîn) ile sonrakiler (müteohhirîn),19 önerm eleri kiplik bakımından
farklı biçim de ele alm ışlardır.
19 'Aynî, Sa’düddln Taltazâni (ö. 1390)'den önct gelenlere “mütekaddimm". son

rakilere ise “müteahhinn" dendiğini kaydetmektedir (Mehmed Ali 'Aynı. “Türk
Mantıkçıları". Dârul-Fünün İlahiyat Fakültesi Mecmuası. Sayı: 10, Sene: 3. İs
tanbul 1928, s. 52).
İslâm dünyasında mütekaddim înden olan (ilk) m antıkçılar,

üç türlü kiplik lel-kadâyâtıı’l-müveceehât} kabul etm işlerdir.
Bunlar, vücub, im kân ve im tina’dır.20 İslâm m antıkçılarında bu
üç türlü kiplik ayırım ı İbn Sînâ geleneğine uyularak yapılm ış
tır.21
1. Zorunluluk (Vücûb-Necessity): Aynıyla özünü (zatını) ge

rektirm e ve hariçte olm a zaruretidir.22 Bunu, “nisbetin konu
dan ayrılm asının mümkün olm am ası" veya kısaca, "yokluğu
mümkün olm ayan şey” şeklinde de tanıtabiliriz. Konunun
özünden doğan zorunluluk (oüeüb-u zâtO ve başka şeyden kay
naklanan zorunluluk ( vûcub-u bi'l-ğayı) diye ikiye aynlır. Bun
ların birincisinde zorunluluk konunun özünden, asıl varlığın
dan gelir. Örneğin, “Allah âlim dir”, “İnsan nâtıktır” önerm ele
rinde, konu ile yüklem arasındaki bağın zorunluluğu vücûb-u
zâtidir. Çünkü âlim lik Allah’ın zatına/özüne a lt olduğu gibi, nâ-
tık olma da insanın özüne aittir. Eğer zorunluluk özden gelm i
yorsa, ona da “başka şeyden kaynaklanan zorunluluk (vücûb-
u bi’l-ğayr)” denir, örneğin , “İnsan yazı yazarken parm aklarının
hareket etm esi zorunludur", fakat bu zorunluluk onun özün
den gelm ez.
2. imkân (Possibility): B ir şeyin kendisinin, ne varlığını ne de

yokluğunu gerektirm em esidir. Yani varolm a durumu da. yok ol
ma durumu da eşit düzeyde olandır. İmkân ikiye ayrılır.
a. İmkân-ı hâs: Hem varolm a (vücûd) hem de yok olma

(adem) yönünden zorunluluğu kaldırm aktır (selbetm ek). ö rn e
ğin, “İnsan öğretm endir” önermesinde, insanın öğretm en olm ası
veya olmamasında zorunluluk yoktur.
20 Ahmed Cevdet. Mi’yâr-ı Sedad, ss. 90-91; İzmirli, MI'yâruTVlûm, s. 48.

21 Bizdeki klasik mantık kitaptan, mûtekaddimîne göre moda’ önermelerden bah
sederken, modalile çeşitlerinin adlanın sayar ve birer misâl vererek konuyu ge
çiştirirler; bu kavramların felsefi tartışmasına girişmezler. İbn Sinâ'nın İse konu
nun felsefi boyutu üzerinde fazla durduğunu görüyoruz. O. en-Necâtve el-lfârâl
adlı eserlerinde, sözünü ettiğimiz konuyu mantık/metahzlk bir mesele olarak in
celiyor. özellikle ‘‘mümkün" üzerinde duruyor. İbn Sina’ya göre çok kanşık olan
“mümkün" kavramı tahlil edilirse birçok hata ve karışıklıklar ortadan kaldırılır.
(Öner. Necati. “Klasik Mantıkta Modalite', Felsefe Yolunda Düşünceler İstanbul
1995. s. 135, 28 nolu dipnot; Yaren, Tahlr, İbn Sina Mantığına Giriş, s. 76)
22 Cürcâni, Ta!rifât. s. 161.
önerm eler 121
b. İmkân-1 emre Yalnız bir taraftan yanı ya varolm a yahut da

yok olma yönünden zorunluluğu kaldırm aktır. “Her ateş sıcak
tır” önermesinde, ateşin sıcak olm ası (vücûdu) zorunludur, fa
kat sıcaklığın yokluğu (ademi) zorunlu değildir.
3. İm kânsızlık (Im tina’-İm possibility):23 Özü, dış varlığında

yokluğunu gerektirm e zorunluluğudur. “Ateş soğuktur”, “Dört
tektir" gibi. İm kânsızın (mümteni’nln) varlığı kabil değildir.
Onun özelliği hiçbir şekilde var olmamaktır. İm kânsızı, var olan
bir nesne gibi tasavvur etmek dahi mümkün değildir.
Vücub, im kân ve imtina’ kavram larından kastedilen mânâyı

aydınlatm ak için eski m antık kitaplarının çoğunda verilen m i
sâller şunlardır: Ateşin sıcak olm ası zorunlu (uücub), soğuk ol
ması im kânsız (imtina ) ve sönmesi m ümkündür (imkân). Bun
ları önerm eler halinde ifade edersek:
Ateş sıcaktır. zorunluluk ifade eder.

Ateş sönücüdûr. imkân ifade eder.
Ateşin soğuktur. imkânsızlık ifade eder.
İslâm dünyasında m üıeahhirinden olan (sonraki) m antıkçı

lar ise. eskilerin üç m odalitesine karşılık şu dört m odaliteyi (kip
liği) kabul ederler: Zorunluluk, devam, imkân, fiil. Ancak bu de
vir m antıkçıları, bu dört kipliğin farklılıklarını ve birbirleri ile
olan ilişkilerini de dikkate alarak b ir çok önermeden söz ederler
se de, özellikle sekizi basit, yedisi bileşik olm ak üzere on beş mo-
dal önerm e üzerinde dururlar.24
Buradaki basit ve bileşik oluş, önerm elerin içerdikleri hü

küm sayısı, daha doğrusu, kiplik sayısına göredir. Basit öner
m eler tek kipliği içerir, örneğin, “Her verem li b ilfiil öksürür”
önermesi basit önermedir. Bu önermede b ir tek kip vardır, o da
fiildir. Eğer önerme iki kipliği içeriyorsa bileşiktir. Örneğin, “Her
verem li b ilfiil öksürür, lâkin devam lı değil”. Bu ikinci önermede
iki kipliğin olduğu görülür fiil ve devamlılık.
23 İzmirli, imkân-ı hâs’ı contincency, İmkân-ı âm’ı possibûity, ımtina'yı ise absur-
dity ile karşılıyor (İzmirli. İsmail Hakkı,. Felsefe Dersleri s. 138).
24 Ahmed Cevdet, Mı'yör-ı Sedad. ss. 92-95; Muhammed Teviik, Câyetü'l-Beyân,
ss. 32-41; İzmirli, Felsefe Dersleri ss. 138: 141; Mi'yâru'i'Ulûm, s. 49; Raşit.
Mizânu'l-MakaL ss. 62-66; Rifat, Vesüetü'l-İkân, İstanbul 1317. ss. 64-66.
Basit önerm elerin çeşitlenm esi, esas olarak alman dört kipli
ğin faıklılıklanna'göre. bileşiklerin çeşitlenm esi ise, dört moda-
litenin birbiriyle olan ilişkilerine göredir. Biz burada, basit öner-
m elerin farklılaşm asında, bileşik önerm elerin de çeşitlenm esin
de esas olan şu dört kipliği kısaca tanıtacağız:
1. Zorunluluk: Müteahhinnden olan (sonraki) İslâm mantık-

çılan altı çeşit zorunluluğun bulunduğunu söylerler:
Konunun özünden çıkan zorunluluk: “Allah (zorunlu olarak)

diriOıayyJdır."25 gibi.
Yüklem in konuya yüklenm esinin zorunluluğu: “H er insan

var olduğu sürece (zorunlu olarak) canlıdır." gibi.
Konunun özünün vasıflandınlm asından çıkan zorunluluk:

“Her kâtip, yazarken zorunlu olarak parm aklarını oynatır."
B elli vakitteki zorunluluk: “Ay, belli (dünyanın, güneşle ay

arasında aynı düzlem ve aynı doğrultuda olduğu) bir vakitte zo
runlu olarak tutulur ”
Belirsiz vakitte zorunluluk: “A y gecenin birinde zorunlu ola

rak tutulur."
Yüklem in şartına bağlı zorunluluk:26 “ A li, (bilfiil ayakta olma

şartıyla) zorunlu olarak ayaktadır.” Konunun yüklem e yüklen
m esinin bilfiil doğru olduğu yerlerde zorunluluğun yüklem e
25 Burada örnek olarak verdiğimiz önermeler, kolaylık olsun diye olumlu formlar
da verilm iştir. Bunlar olumsuz formlarla da kullanılırlar. Örneğin. “Allah (zo
runlu olarak) cansız değildir'. “Hiçbir insan (zorunlu olarak) taş değildir', “Her
katip yazdığı sürece zorunlu olarak parmaklan hareketsiz değildir' gibi. Moda]
önermeleri, yüklendi basit (kategorik) önermelerde olduğu gibi, nicelik ve nite
liklerine göre (A E-I-O) ayırmak mümkündür. Bu tür önermeler arasında, yine
kategorik önermelerde olduğu gibi, karşıtlık karesi yardımıyla ilişkiler kurula
bilir.
26 Matematik gibi formel bilimlere a li (örneğin “İki kere beş on eder/zonınludur'
şeklindeki) önermeler zorunluluk İfade eder. Bunun yaraşıra, belli toplumlar-
da geçerli olan ahlâka (örneğin. “Hırsızlık kötüdür/kötülüğü zorunludur') ve
temel dini düsturlara ait olan (örneğin. “İslâm inancında Allah birdir/zonınlu-
dur”, ‘ Ahlrete inanmak şarttır/lnanç olarak zorunludur". “Zekat vermek farz-
dır/farz oluşu zorunludur'. “Hırsızlık yoluyla geçimi sağlamak haramdır/hır-
sızlığm haram bilinmesi zorunludur)’ gibi hükümleri İfade eden önermeler de,
en azından o din ve ahlâk sistemini benimseyenler için zorunluluk bildirirler.
Önermeler 123
bağlı olarak ortaya çıkacağı açık olduğundan, bir başka ifade ile,
yüklem in konuda onaylanması yahut onaylanmaması önerme
olm anın şartı olduğundan bu tür zorunluluk m odal önermelerin
çeşitlenm esinde kullanılm am ıştır.
2. Devam: Nisbetin konudan çözülmemesi (adem-i inflkâkı)

dir. Bu da zorunluluk gibi ezelî, zât! ve vasfı... kısım larına aynlır.
Örnek: “Her hayvan mevcut oldukça devamlı olarak canlıdır."
3. Fiil: Olumlu ya da olumsuz nispetin b ilfiil (bizzat realitede)

ortaya çıkm asından ibarettir, örnek: “Allah bilfiil bilendir", “Hiç
bir taş bilfiil hareket eden değildir".
4. İmkân: Bir şeyin kendi zatm da varlığının ve yokluğunun

eşit olm asıdır. Her zorunluluğun karşısında bir imkân kabul
edilerek çok çeşit imkândan bahsedilir.27 Örnek: “Her insan im
kânı ölçüsünde (bi'l-imkân) güçlüdür.”
Basit önermeler, devam ve zorunluluk kiplikleri ile kayıtlana

rak bileşik önerm eler elde edilir.28 Bileşik önerm eler iki m odali-
te taşıyan önerm elerdir. Örnekler:
H er in sanın öğretm en olm ası m üm kündür fakat zorunlu değildir (İm

kân + Zorunluluk^ M üm küne-i hasse).
H er güvercin bilfiil uçucudur fakat devam lı değil (F iil + Devam= Vû-
cûdiye-i lâ dâim e).
A y ondörtlük olduğu zam an zorunlu olarak aydan hiçbir yer karan
lık değildir (Devam + Zorunluluk^ M utlaka-i vaktiye).
H er yazan, yazdığı m üddetçe zorunlu olarak parm aklan hareket eder

fakat devam lı değil (Zorunluluk + Devam = M eşrûle-i hâssa).
H er nam az kılan M üslüm an kadın âdet günleri süresince zorunlu

olarak nam az kılm ayandır, ancak b u devam lı değildir (Devam + Vak-
tiye-i lâ dâim e).
Ay bilfiil tutulur, fakat b u devam lı değildir (Vücûdiye-i lâ dâim e).
27 Gelenbevî. Risâletü't-İmkân'da on çeşit imkân üzerinde durur. Bkz. Bingöl, Ab-

dulkuddûs. Gelenbevî'rtin Mantık Anlayışı, İstanbul 1993, ss. 65-67.
28 Bileşik modal önermeler hakkında fazla bilgi için bkz. Ahmed Cevdet, Mi’yâr-ı
Sedâd, ss. 92-95; Muhammed Tevfik, Ğâyetü'İ-Beyân, ss. 37-38; Raşit, Mîzâ-
nu’l-Makal. ss. 65-66: İzmirli, Felsefe Dersleri, ss. 140-141: Öner, Klasik Man
tık, ss. 87-90; Bingöl. Gelenbeuî'nin Mantık Anlayışı, ss. 70-71
Her veremli, bu hastalığın devam ettiği zamanların bazısında öksü

rür takat devamlı değil (Devam + Devam(stzbk)= Hiniye-i lâ dâimeJ.29
E. İşlemleri Bakımından Önermeler
Önermeler, içlenilen bakım ından analitik (tahlili) ve sentetik ( ter

kibi) olm ak üzere ikiye ayrılır.
1. Analitik (Tahlilî) Önermeler
Mantık dilinde olgusal içerikten yoksun önerm elere “analitik

önerm eler” denir. Analitik önerm elerin doğruluk değerini a pri-
ori (yaşantı öncesi veya gözlem e bağlı olm aksızın) belirleyebiliriz.
Daha açık bir deyişle, analitik bir önermenin doğru ya da yanlış
olduğu, gözlem veya deneye gitm eksizin belirlenebilir. Bunlar,
aşağıdaki örneklerde de görüleceği gibi, her zam an doğru olan
önermelerdir.
Analitik önerm eleri “A, A ’dır” şeklinde gösterebiliriz. Bu ifade

özne ile yüklem özdeştir. Yüklem özneyi ne nitelem ekte, ne de
ona yeni b ir şey katmakta, sadece yinelem ektedir.
Bu tür önerm elerde yüklem (sıfat), öznenin içlem i içinde bu

lunur. Yani önermede, özneye yüklenen özellik (yüklem), özne
hakkında yeni bir bilgi verm ez. Örnek:
Bekar, evlenmemiş kişidir.

Karenin dört kenarı vardır.
Cisimler uzayda bir yer kaplarlar.
Kara kediler karadır.
29 Önermelerin kipliği hakkında buraya kadar verdiğimiz bilgilet çok teknik, ay

nntıh ve faydasız gibi görülebilir. Halbuki bu tür önermeleri bilmek, dil man
tık ve usûl bakımından oldukça önemlidir. Özellikle kıyasta, sonucun kesinli
ği ve içerik değeri öncüllerin kesinliğine ve onlann yüklemlerinin tahakkuk bi
çimine bağlı olduğundan, modal önermeleri bilmek önemlidir. Bu konuda Ri-
fat şöyle demektedir: ‘ Mantık ilmini Iayıkıyla bilmek isteyenlerin modal öner
meler (kazâyâtü’l- müueccehatfi bilmeleri gerekir. Çünkü bu tür önermelerin
zorunlu, mutlaka, örfiye-i âm. örfiye i hâs, imkân-ı âm, imkân-ı hâs gibi
önemli olanları iyi bir şekilde bilinirse kelâm ve fıkıh usulü gibi ilim lerin ince
lenmesi, hüküm çıkarma yollan ve fıkhi meseleler daha rahat anlaşılabilir. Bu
tür İlmî inceliklerden habersiz olanlar yukarıda adı geçen ilimlere hakkıyla va
k ıf olamazlar. Bunlar faydasız felsefi incelemeler olmayıp, İslâm âlimlerinin
büyükleri tarafından özenle konulmuş aklî kâidelerdir. Bu konuda taassup
göstermek ahm aklıktır!.' (Rıfat, Vesüetüiîkân, ss. 64-65]
Önermeler 125
2. Sentetik (Terkibi) Önermeler
Manük dilinde, olgusal içerikli önerm elere “sentetik önerm eler"

denir. Sentetik önerm elerin doğruluk değerini a posteriori (ya
şantı sonrası veya gözlem e bağlı) olarak belirleyebiliriz. Daha
açık bir deyişle, sentetik bir önermenin doğru ya da yanlış oldu
ğu ancak gözlem ve deneye başvurularak belirlenebilir.
Bütün sentetik önerm eleri şu tem el biçim e indirgeyebiliriz:

"A, B’ dir”. Bu ifade genellikle A bir nesneyi, B’ de A ' yı niteleyen
bir özelliği sim geler.
Bu önermelerde, konuya yüklenen özellik (yüklem), konu

hakkında yeni bir bilgi verir, diğer bir ifadeyle, sıfat, öznenin iç-
lem i içinde bulunmaz, dışarıdan eklenir. Örnek:
İzm ir güzel b ir şehirdir.

A li Bey araştırm acıdır.
II. ÖNERMELERDE DAĞITICILIK
Bu konu, döndürmeyi, kıyasın yedi kuralını ve kıyasın dört şek

linin sonuç verm e şartlarını doğrudan ilgilendirdiğinden, man-
ükta oldukça önem lidir. Biz, önermenin daha ziyade konusu
nun niceliğine bakarız ve önermemizin “H e r ...”, “Hiçbir ...", “Ba
zı ...” şeklinde kurulm asına bakarız. Halbuki konunun olduğu
kadar yüklem in de tüm elliği ve tikelliği yani dağıtılm ış olup ol
m adığı önem lidir. “Bütün çocuklar sevim lidir" örneğinde konu,
bir b ir her çocuğu kapsadığından, dağıtılm ış=tüm eldlr; yüklem
ise, kaplam ının bir kısm ıyla alınm ış olup anlam ını önermenin
konusuna hasrederek bitirm iş değildir, yani dağıtılm am ış=tikel-
dir. Zira, bütün çocuklar sevim lidir, fakat bütün sevim liler ço
cuklardan ibaret değildir; çocukların yanı sıra çiçekler de, kitap
lar da, doğa da vs. sevim lidir. O halde, dağıtılm ış [distributive]
terim i “ortaya çıkışında belirttiği sınıfın tüm üye/fertlerini kap
layan terim ”, dağıtılm am ış (undistributive) terim i de “belirttiği sı
nıfın tümünü değil de bazı fertlerini gösteren terim " şeklinde ta
nım layabiliriz.
Yine bu konu, bir anlamda, cins-tür ilişkisini de dile getirir.

Önermede cins konumunda olan terim, türe göre daha geniş
kaplam a sahip olup, dağıtılm am ıştır. ‘ İnsan canlıdır" örneğinde

cins konumunda olan “canlı yüklem i, kaplam ının tüm üyle alın
mamıştır. Zira insanın dışında daha çok canlı vardır. Bu ‘ çalık
lardan bazıları insandır” demektir.
Önerm elerde dağıtıcılık konusu şu iki m antık aksiyom una

dayanır:
Birinci aksiyom: Olumlu önerm elerde yüklem daim a tikeldir.

Yani A ve I önerm elerinde yüklem kaplam larının tü m ü ce değil,
bir kısm ıyla al inm iştir. “Her insan ölüm lüdür.” önermesi, insan
ların bazı ölüm lülerden olduğuna işaret eder
İkinci aksiyom: Olumsuz önerm elerde yüklem tüm eldir. Yani

E ve O önerm elerinde yüklem kaplanım ın tüm üyle alınm ıştır.
Zira olumsuz önerm elerde özne/konu, yüklem in bütün kapla
m ının dışında bırakılm ıştır. “Hiçbir insan sürüngen değildir.”
önermesinde, insan, sürüngenler sınıfının tamamen dışında bı
rakılm ıştır. Başka bir deyişle, önermede yüklem olan “sürün
gen”, tümel olarak alınm ışta.
Burada, bir yüklem in dağıtılm ış=tikel ya da dağıtılm am ış=tü-

m el olup olm adığım anlamanın pratik bir yolunu şöyle göster
mek istiyoruz: “...d a" ile biten yüklem ler dağıtılm ış=tikel, “...de
ğildir” ile biten yüklem ler dağıtılm am ış=tüm eldir.
Dört yüklendi (kategorik) önermede terim lerin dağıtım duru

mu şöyledir:
(A) B ütün in san lar ölüm lüdür.30 (Bazı ölüm lüler insandır)
dağıtılmış/tümel dağıtılmamış/tikel
(E ) Hiçbir câhil âlim değildir. (H içbir âlim câhil değildir)

dağıtılmış/tümel dağıtılmış/tümel
(I) Bazı in sanlar şişm and a . (Bazı şişm anlar in san d a)

dağıtılmamış/tikel dağıtılmamış/tikel
30 Konu ve yüklemlen eşit olan, özdeş olan totolojik veya analitik olan A önerme
lerinde yüklem de konu gibi tümeldir. Örneğin “ İnsan beşerdir", “Her kara si
yahtır'. “Bekâr, evlenmemiş kişidir" “Her çift sayı ikiye bölünür" gibi önerme
lerde yüklem de dağıtılmış=tümeldir.
Önermeler 127
(O ) B azı kitaplar ucuz değildir (B azı ucuz şeyler kitaptır)

dağıtılmamış/tikel dağıtılmış/tümel
III. ÖNERMELER ARASI İLİŞKİLER
Bu başlık altında karşı olm a ( tekâbül-oppositiorı) ve döndürme

(akis-conversion) ele alınacaktır. Burada işlem e tâbi tutulacak
önermeler, basit ( yûklemli-hamUj önerm eler olacaktır. Klasik
mantığın bu iki konusunu İslâm m antıkçılan önerm eler bölü
münde, "ahkâmu l kazâyâ” adı altında. Batı m antıkçılan ise ge
nellikle, akıl yürütm e “reasoning” bölümünde, vasıtasız çıkaran
{immediaie inferencel adı altında incelerler. Fakat hepsinin de
üzerinde durduktan şey aynıdır. İslâm m antıkçılan, aşağıda gö
receğim iz gibi, ik i önerm eyi ele alıp, bunların birbiriyle olan iliş
kilerini, Batı m antıkçılan ise bu iki önerme arasında ki ilişkinin
altında bulunan (dolaysız) akıl yürütm eyi esas alm ışlardır.
1. Karşı Olma
Aynı terim lerden yapılm ış iki önerme, ya nicelik, ya nitelik veya

hem nicelik hem nitelik bakımından birbirinden farklı iseler, bu
iki önerme arasında karşı olma {tekâbül-opposition) vardır. Bu
şartlar altında iki önerme birbirine ya karşıttır, ya altkarşıttır,
ya altıktır, ya da çelişiktir. Bu dört karşı olm a şöyle bir şekille
gösterilebilir:
a. Karşıt Önermeler
Konu ve yüklem i aynı olan iki tümel önerme, nitelik bakımından

farklı iseler, bunlara karşıt ( mütezâd-contrcuy) önerm eler denir
Örnek:
(A) B ûtûn in sanlar ölüm lüdür. Doğru

(E) H içbir insan ölüm lü değildir. Yanlış
Ü st karşıt önermeler, biri doğru, diğeri yanlış; ikisi birden

yanlış olabilir am a aynı zam anda ikisi birden doğru olam az.31
(A) B ütün k u şlar kanadıdır. Doğru

(E) H içbir k u ş kanatlı değildir. Yanlış
(E ) H içbir insan öğretm en değildir. Y anlış
(A) B ütün in san lar öğretm endir Y anlış
b. Alt Karşıt Önermeler
Konu ve yüklem i aynı olan iki tikel önerme, nitelik bakmandan

farklı iseler, bunlara alt karşıt (tahte'l-mûtezâd-sub contrary)
önerm eler denir. Örnek:
(1) Bazı in sanlar zengindir. Doğru

(O ) B azı in san lar zengin değildir. Doğru
A lt karşıt önerm elerde, üst karşıt önerm elerin zıddına, ikisi

birden/beraberce doğru olabilir, fakat ikisi birden/beraberce
yanlış olamazlar. Örnek:
(I) Bazı öğrenciler başanlıdır. Doğru

(0 ) Bazı öğrenciler başarılı değildir. Doğru
(1) Bazı in sanlar ölüm lüdür. Doğru
(O ) Bazı in sanlar ölüm lü değildir. Yanlış
c. A ltık Ö nerm eler
Konu ve yüklem i aynı olan iki önerme, yalnız nicelik bakım ın

dan farklı olup da nitelik bakımından aynı olursa birbirine al
tıktırlar (mütedâhil-subalteme) . Örnek:
31 Vereceğimiz şu liste, karşı olumda önermelerin birbirine göre doğru ya da yan

lış olduklarım anlamada yardımcı olacaktır:
A-E önermeleri arasında ayrıklık fmübâyenet) vardır.
A-0 önermeleri arasında ayrıklık (mübayenet) vardır.
E-I önermeleri arasında ayrıklık (mübayenet) vardır.
A -l önermeleri arasında tam-girişimlillk (umûm husûs mutlak) vardır.
E-0 önermeleri arasmda tam-girişimlilik (umûm husûs mutlak) vardır.
1-0 önermeleri arasında eksik gırişimlilik (umûm husus miri vech) vardır
Önerm eler 129
(A) Bütün insanlar ölümlüdür. Doğru

(I) Bazı insanlar ölümlüdür.32 Doğru
Altık önermelerde tikeller, benzetme uygunsa, ışığını güneşten

alan yıldız gibidirler; eğer üsteki tüm eller doğru ise alttaki tikeller
de mutlaka doğrudur, tikeller yanlışsa üsteki tüm eller de yanlış
olur. Fakat tikeller doğruysa tüm el önerme doğru olmayabilir.
(A) Bütün kitaplar yararlıdır. Doğru

(I) Bazı kitaplar yararlıdır Doğru
(I) Bazı insanlar ölümsüzdür. Yanlış
(A) Bütün insanlar ölümsüzdür Yanlış
(0) Bazı insanlar öğretmen değildir. Doğru
(E) Hiçbir insan öğretmen değildir. Yanlış
4. Çelişik önermeler
Konu ve yüklem leri aynı olan iki önerme, hem nitelik, hem nice
lik bakım ından birbirlerinden farklı iseler, bu önerm eler birbiri
ile çelişiktir Imûtenâkız-contradictory). Tüm el olumlu ile tikel
olumsuz (A-O), tüm el olum suzla tikel olumlu (E-I) önerm eler çe-
lişiktir. Örnek:

(0) Bazı insanlar ölümlü değildir. Yanlış
(E) Hiçbir kuş dört ayaklı değildir Doğru
(I) Bazı kuşlar dört ayaklıdır. Yanlış
(0) Bazı kitaplar hikâye değildir. Doğru
(A) Bütün kitaplar hikâyedir. Yanlış
(I) Bazı şehirler kalabalıktır. Doğru
(E) Hiçbir şehir kalabalık değildir. Yanlış
32 Burada "Bazı İnsanlar ölümlüdür' Önermesinin mefhüm-u muhalifi alınarak

“O halde bazı insanlar Ölümlü değildir" hükmü akla gelmemelidir. "Bütün İn
sanlar ölümlüdür’ tümel olumlu (A) önermesi doğru olunca, onun tikel olum
lusu (I) haydi haydi (a /orti) doğru olur Zira “tümel için doğru olan tikel İçin
de doğrudur; genel için gerekli olan özel İçin de g e r e k l i d i r I önermesinde ti
kel bir yüklem, tikel bir konuya yani bir (İnsan) sınıfın bazı fertlerine yüklen
miş olup, önerme diğer bazı (İnsan) fertleri hakkında (ölümlü veya ölümsüz di
ye) bir şey söylememektedir.
Çelişik önerm elerin ikisi birden doğru veya ikisi birden yan
lış olamaz; biri doğru ise. diğeri (zorunlu olarak) yanlış olur.
İslâm m antıkçıları, karşı olmada çelişkiye ağırlık verm işler ve

“tenakuz" (çelişik karşıt yargılar) başlığı altında, konuyu uzun
ca işlem işlerdir.33 Onlara göre çelişki (tenakuz), ikisinin birden
doğru olm ası veya ikisinin birden yanlış olm ası birlikte düşü
nülm eyecek şekilde iki önermenin, olum luluk ve olum suzluk
yönünden, farklı olm alarıdır. Çelişik (mütenâkız) iki önermenin
konu ve yüklem lerinin her kayıt ve şartta birleşm eleri gerekir
Mütekaddimînden olan m antıkçılara göre bu birleşm e (ittifak)
şu sekiz yerde aranır. Eğer konu ve yüklem bu sayılan sekiz şar
tın birinde ayn iseler, aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi, çe
lişki olmaz.
1. Konuda birleşm e : İzm ir güzeldir.

M uğla güzel değildir.
2. Yüklem de birleşm e : B ekir ilâhiyatçıdır.
B ekir tıpçı değildir.
3. Zam anda birleşm e : İnsan gündüz korkm az.
İnsan gece korkar
4. M ekânda birleşm e : Selim çarşıda ayaktadır.
Selim okulda ayakta değildir.
5. İzafette birleşm e : Tahsin, Fazlı’mn babası değildir
Tahsin, Öm er'in babasıdır.
6. Ş a m a birleşm e : H ava soğuksa üşütür.
H ava soğuk değilse üşütmez.
7. Fiil ve kuvvede birleşm e: Ş arap şişede bilkuvve sarhoş edendir.
Şarap şişede bilfiil sarhoş eden değildir.
8. Tüm el ve tikel
kayıtlannda birleşm e : Zencinin her yen siyahtır.
Zencinin bazı yerleri siyahtır.
33 Kazvinî, eş-Şemsiyye, s. 16; et-Tahtânî, Kutbuddln er-Râzi, Şerhu’t-Tasauuu-

rât ve't-Tasdîkât. İstanbul 1304, s. 109: Gelenbevi. Şerhu İsağoci, s. 44; el-
Mağnisâvî, Mahmud b. Haşan, Muğni’i-TüUâb, İstanbul 1263, s. 25; Ahmed
Cevdet, Ml'yâr-ı Sedöd, ss. 57-58: Muhammed Tevfik, Câyetû’l-Beyân, s. 42;
el-Bursevı, Seyyid Ahmed es-Sıdkî. Mızârml-İrdizâm, İstanbul 1327. ss. 151-
162; İzmirli. Mi'yöru’l-Ulûm, s. 50.
Önermeler 131
Müteahhlrinden olan İslâm m antıkçılarına göre ise, konu ve

yüklem deki birleşm e gen kalan altı şartı da içerdiğinden, bunla
rı ayrıca zikretm eye gerek yoktur.
2. Döndürme
Önermenin niteliğini bozmadan, öznesini yüklem , yüklem ini öz

ne yaparak yeni bir önerme elde etm eye döndürme denir. Dön
dürme yapılan ilk önerme öncül, dönüştürülmüş şekli ise sonuç
olm aktadır. Böylece önermenin kendisinden, ikinci bir önerme
çıkarılm aktadır. Örneğin;
H er öğrenci sorum ludur (A) Doğru

Bazı sorum lular öğrencidir (I) Doğru
Görüldüğü gibi “döndürme” sonucu elde edilen önerme (so

nuç), birinci önerme (öncül) ile aynı niteliğe (olum lu-oium lu) ve
aym doğruluk değerine (doğru-doğru) sahiptir. Yani her iki öner
me de birbirine eş değerdir. Kısacası tek bir önermeden, bu
önermeye eş değer olan ikinci bir önerme çıkmaktadır.
Bu konu üzerinde durmak;
* Önerm elerim izi kontrol etme;
* Asıl önerm e ile sabit olmayan bir şeyi önermenin döndürül

m esi ile ispat etme;
* Ö zellikle kıyasın IV. şeklinde görüleceği üzere, tam olmayan

luyasların anlaşılm asını kolaylaştırm a gibi faydalar sağlar.
Döndürme, basit (kategorik) bir önermenin niteliğine ve doğ

ruluk değerine dokunmadan öznesini yüklem, yüklem ini konu
yapm aktır. Fakat bunu yapmak, basit bir yer değiştirm e olma
yıp, şu üç şarta uym ayı gerektirir:
1. A sıl önermenin niteliğini bozmamak.
2. Y er değiştirirken terim lerin kaplam ını aynen korumak. Ya

ni, asıl önermede dağıtılm am ış olan bir terimin, döndürme yo
luyla elde edilen önermede de dağıtılm am ış olarak bulunmasını
gözetmek.
132 K lasik Mantığa Giriş
3. A sıl önerme ile aksinin yani döndürme yoluyla elde edilen

önermenin bilfiil doğru olm alarına dikkat etm ek.34
İslâm m antıkçılan düz döndürme (oks-i müsteuı) ve (ters

döndürme (a k s ı nakız) diye iki çeşit döndürmeden bahseder
ler.35
a. Düz Döndürme
Düz döndürme, basit (kategorik) bir önermenin niteliğine ve

doğruluk değerine dokunmadan konusunu yüklem , yüklem ini
konu yapm aktır
1. Tüm el olum lu önermenin düz döndürmesi tikel olumlu

olur (A-I).36

(I) Bazı ölümlüler İnsandır. Doğru
(A) Her ceviz yuvarlaktır. Doğru
(I) Bazı yuvarlaklar cevizdir. Doğru
Döndürme, daha önce, terim lerde dağıtıcılık konusunda gör

düğümüz, iki m antık aksiyomunu gözetir. Bu örneklerde (A)
önermelerinin yüklem leri I. aksiyom gereği tikel olarak alındığın
dan, döndürülüıken de konu makamına tikel olarak geçirilirler
2. Tüm el olumsuz önermenin düz döndürmesi tüm el olum

suz olur (E-E).
(E) Hiçbir insan odun değildir. Doğru

(E) Hiçbir odun insan değildir. Doğru
3. Tikel olumlu önermenin düz döndürmesi tikel olumlu olur

(II).
34 Döndürmede, asıl önerme ile aksinin doğruluğunun değişmemesi gerekir; eğer

değişirse. Gazali, bunun döndürme (in'tkâs) değil, bir başka şeye çevirme (in
kılâbı olacağını söyler (M ’yör, s. 101).
35 Gelenbevi. ‘ata İsağoâ, s. 46-50; Bursevi, Seyyld Ahmed es-Sıdki b. Ali, Zeriatu'i
Imtihân. İstanbul 1310, ss. 81-90; Ali Sedâd. Lisânu'l-Mban. İstanbul trs.. ss.
49-51; Muhammed Rıza el-Muzafler, el-Mantık, Beyrut 1985, ss. 173-179.
36 Tümel olumlu bir (A) önermenin düz döndürmesine “İlintise! (arızi) döndürme',
diğer (E ve 1) Önermelerin döndürmesine İse “basıl" döndürme denir (İzmirli,
flrtşefe Dersleri, s. 166). A önermesinin düz döndürmesinde, zihin yanlışa bir
hayli açık olduğundan, bu konuyu, mânâ yanlışlarını İşlerken “Aksini gerekli
görme” başlığı altında aynca İnceleyeceğiz.
Önermeler 133
(I) Bazı beyazlar insandır. Doğru

(I) Bazı insanlar beyazdır. Doğru
4. Tikel olum suz önermenin düz döndürmesi olmaz (O-Yok).

Çünkü asıl önerme doğru olduğu halde, döndürme yoluyla elde
edilen önerme bazen doğru bazen yanlış olmaktadır. Örnek:
(O) Bazı insanlar öğretmen değildir. Doğru
(O) Bazı öğretmenler İnsan değildir. Yanlış
(O) önermesinin yüklem i, II. aksiyom gereği, tüm eldir: dön

dürülünce yüklem ve özne yer değişeceğine gpre, birinci önerme
de tümel olan yüklem tikel olan konu makamına, tikel olan ko
nu da tümel olan yüklem makamına geçirilm iş, böylece terim le
rin kaplam ı aynen korunmamış olmaktadır. Bu ise döndürme
esasına aykırıdır Ve asıl önermede ileri sürülmeyen şey, döndür
me yoluyla elde edilen ikinci önermede ileri sürülmüş olur. Hal
buki döndürmede önermenin niteliğinin bozulmaması, terim le
rin kaplam larında da bir değişikliğin olm aması gerekir.
b. T ers Döndürm e
B ir önermenin niteliğine dokunmadan, konusunun çelişiğini

yüklem , yüklem inin çelişiğini de konu yapm aktır. Çelişik, “ ...ol
mayan” kelim esiyle anlatılır.37 Ters döndürmenin olum luları,
düz döndürmenin olum suzlan; olum suzlan ise düz döndürme
nin olum lulan hükmündedir.
1. Tüm el olum lu önermenin ters döndürmesi tüm el olumlu

olur (A-A).
(A) Her insan canlıdır. Doğru

(A) Her canlı olmayan, insan olmayandır (da). Doğru
(A) H er ne zam an G üneş doğarsa gündüz olur. Doğru
(A) H er ne zam an gündüz olmazsa G üneş de
doğm uş değildir.38 Doğru
37 İlimlerde ve kıyaslarda fazla kullanılmadığı gerekçesiyle, Ebheri gibi, bazı

mantıkçılar ters döndürme (oks-ı nakız) üzerinde durmamışlardır. (Bkz. Fenâ-
ri. Şerfıu İsûğoci, s. 19).
38 Çoğu şartlı önermelerin, özellikle aynk şartlıların, mukaddem ve tâlileri ara
sında gereklilik (lüzûm iltizâm) bağı bulunmadığından, döndürmesinde bir fay
da yoktur (Ahmed Cevdet Mi’yâr-1 Sedâd, s. 40).
2. Tüm el olum suz önermenin ters döndürmesi tikel olum suz

olur (E-O).
(E) Hiçbir insan taş değildir. Doğru

(O) Bazı taş olmayan, İnsan olmayan değildir. Doğru
3. Tikel olum lu önermenin ters döndürmesi olm az (I-Yok).
0) Bazı insanlar doktordur. Doğru

(O) Bazı doktor olmayanlar, insan olmayandır. Yanlış
denemez. Çünkü doktor olm ayıp da öğretmen, avukat, mühen

dis, sosyolog olan insanlar da çoktur.
4. Tikel olum suz bir önermenin ters döndürmesi tikel olum

suz olur (O-O).
(O) Bazı insanlar filozof değildir Doğru

(O) Bazı filozof olmayanlar, insan olmayan değildir. Doğru
m. BÖLÜM
AKIL YÜRÜTME (İSTİDLAL)
Form el mantığın, kavram lar ve önermelerden sonra, üçüncü bö

lümü akıl yürütm elerdir. Bu bölümün asıl konusunu, akıl yü
rütm eler içerisinde “vasıtalı dedüksiyon’ un en iyi şekli olan ve
m antığın belkem iği olarak niteleyebileceğim iz, kıyas oluşturur.
Genel anlamı ile akıl yürütme, zihnin, verilen ve bilinenler

den yola çıkarak bilinm eyenleri elde etm e faaliyetidir. Fikirler
arasında ilişki kurmaya hüküm denildiği gibi, hükümler arasın
da ilişki kurarak, yeni bir hüküm elde etm eye de akü yürütme
( istidlal) denilir. Mantık belirli önermelerden hareket ederek ve
belirli kural ve şartlar koyarak, bunlardan başka bir önerme çı
karm ak yollarını gösterir. Örneğin;
M ustafa Bey nam uslu bir kişidir, (K.Ö)

N am uslu kişilere güvenilir; (B.Ö)
O halde Muştaki Bey’e güvenebilirim.
Burada bilinen önermeler, bütün namuslu kişilerin güvenilir

kişiler oldukları ve Mustafa Bey'in de namuslu olduğudur. Bu
verilen ve bilinen önermelerden hareketle, bilinm eyen, yahut
şüpheli görünen M ustafa Bey’inde güvenilir olduğu sonucu elde
edilm iştir. Zihnin akıl yürütm e faaliyetinde bulunması, âdeta,
b ir yere çıkm ak veya inm ek için m erdiven kullanmaya, yahut bir
suyun karşı kıyısına geçm ek için köprü kurm aya benzer.
“O halde", “öyle ise”, “dem ek ki", “çünkü”, “zira” gibi sözcük

lerin geçtiği yerde bir akıl yürütm e var dem ektir. Bunlardan ilk
üçü sonucu, “çünkü" ve “zira” ise öncülü veya gerekçeleri sun
m aktadırlar. Bundan dolayı, bu sözcüklerden sonra gelen gerek
çeler. öncül-sonuç ilişkisi içinde, tam. uygun ve yeterli olm alıdır.
Eğer b ir hükümden, doğrudan doğruya yeni bir hüküm çıka

rtıyorsa buna “vasıtasız/dolaysız akılyürütm e" denir. Daha ön
ce gördüğümüz, karşı olma ve döndürme, vasıtasız akıl yürüt

m enin iki şeklidir.
Eğer birden fazla hükümden, b ir sonuç çıkanlıyorsa, buna

da “vasıtalı/dolaylı akıl yürütm e" denir. Vasıtalı akıl yürütme,
zihnin takip ettiği tarza göre, şu üç şekilde ortaya çıkan
Akıl yürütm ede zihin, eğer tümelden yola çıkarak tikel veya
özel hakkında hüküm verirse buna tümdengelim (ta’lü-dedüksi-
yon) denir.
Eğer zihin, tikelden yola çıkarak tüm el veya genel hakkında
hüküm verirse buna tümevarım (istikra-endüksiyon) denir.
Eğer zihin, tikeller arasındaki benzerliklerden yola çıkarak

yine tikel hakkında hüküm verirse buna da analoji (temsü-ana-
logîl denir.
Klasik m antıkta, akıl yürütm e deyince tüm dengelim akla ge
lir ve esas olarak bu incelenir. Şim di tüm dengelim in ne olduğu
nu daha yakından görelim :
I. TÜMDENGELİM (DEDÜKSİYON-TALİL)
Zihnin tümel ve genel bir önermeden tikel veya tekil bir önerm e
ye geçiş suretiyle yaptığı akıl yürütm eye “tümdengelim/dedük-
siyon” denilir. Bu, kaplam ı geniş olandan kaplam ı daha dar ola
na bir geçiştir. Bu akıl yürütm e yolu, çeşitli bilim lerde sebepler
den sonuçlara, m üessirden esere, kanunlardan olaylara, pren
siplerden sonuçlara geçiş suretiyle de yapılır.
Bütün öğrenciler öğrenim harcı öden (B.ö)

Ekrem öğrencidir; (K.Ö)
Ekrem de öğrenim harcı öder. (Sonuç)
Bu örnek çıkarımda, “öğrenim harcı” özelliği, “bütün öğren

c ile rd e doğrulandığından, tüm el olumlu bir önerme olup bun
dan, öğrencilerin ferdi olan “Ekrem "in de öğrenim harcı ödem e
si zorunlu olarak kabul edilir.
Tüm dengelim in prensibi: “Bütün için doğru olan, parçalan

için de doğrudur." Bu prensip, özdeşlik prensibini tem el alır.
Tüm dengelim de öncüller, sonuç için yeterli ve onu zorunlu kılı
cıdır. Bunu biraz açacak olursak.
Akıl Yürütm e (İstldlâl) 137
İyi b ir lider İstişareye önem verir; B.Ö)

X istişâreye önem vermemektedir; (K ö)
Öyleyse X iyi bir lider değildir (Sonuç)
çıkarım ında öncüller sonuç için uygun ve yeterli olduğundan,

sonuç zorunludur. Yine;
İdareci olmak için bilgi, dirayet ve liyâkat aranır; (B.Ö)

Ahmet Bey bilgili, dirayetli ve liyakatlidir; (K.Ö)
O halde Ahmet Bey idareci olabilir (Sonuç)
çıkarım ında Ahm et Bey O.T’deki özelliklere sahip olduğundan,

sonuçta B.T yani “idareci olm ayı onun için onaylayabiliriz. Yani
bu öncüller bu sonucu doğurur. Fakat;
İdareci olmak İçin bilgi, dirayet ve liyâkat aranır, (B.Ö)

Ahm et Bey (bu özelliklere sahip olsa da) ilâhiyatçıdır; (K.Ö)
Öyleyse o, idareci olamaz! ISoıjuç)
çıkarım ında, öncüller sonuç için uygun, yeterli ve sonucu zo

runlu kılıcı olm adığından bu tüm dengelim geçerli değildir.
Tüm dengelim türünden akıl yürütm elerde,
* Önerm eler (öncül) doğru olunca sonuç da kesinlikle doğru

dur;
* Öncüllerin biri bile yanlış alınm ışsa sonuç m utlaka yanlış

tır;
* Öncüller doğru olm asına rağm en sonuç yanlışsa çıkarım

geçersizdir yani kurallarına uygun b ir dedüksiyon kurulmamış
demektir.
Dedüksiyonun en önem li kısm ını kıyas oluşturur. Bu sebep

le klasik mantık, akıl yürütm ede esas olarak kıyası alm ıştır; asıl
gaye kıyası incelem ektir. D iğer ik i akıl yürütme şekli olan tüm e
varım ve anoloji’ye klasik mantıkt a fazla önem verilm em iştir. Za
ten bu ik i akıl yürütm e yolu da Yeni Çağ Felsefesinde m etot so
runları ele alındığında önem kazanm ıştır.
Bu ön bilgilerden sonra şim di biz, daha önce, vasıtalı dedük

siyonun en mükemmel şekli olduğunu ve m antığın bel kem iğini
oluşturduğunu söylediğim iz kıyası (unsurlarını, çeşitlerini, ku

rallarım ve değerini) işlem eye geçebiliriz.
A. KIYAS (SYLLOGISME)
1. Kıyasın Tanımı
Kıyas, öncül adı verilen birden çok önermeyle, .sonuç adı verilen
bir önerme arasında m antıkça geçerli bir ilişki kurmaktır. A ris
toteles, kıyası şöyle tanım lıyor “Kıyas bir sözdür ki kendisine,
bazı şeylerin konulm asıyla, bu (konulan) verilerden başka b ir
şey, sadece bu veriler dolayısıyla gerekli olarak çıkar."1 Bu tanı
mı şöyle de ifade edebiliriz: Kıyas, verilmiş önermelere dayana
rak zihnin onlardan, zorunlu olarak, bir sonuç çıkarm ası işlemi
dir. İslâm m antıkçıları da kıyası, aynı anlam a gelecek şekilde,
şöyle tanım lam ışlardın “Kıyas önermelerden kurulu bir delildir
ki her ne vakit o önerm eler teslim olunsa ondan bizzat diğer bir
önerme (kavl-i ahar) gerekir.”2
2. Kıyasın Yapısı ve Unsurları
Basit ( kategorik) bir kıyas, iki öncül ve b ir sonuçtan meydana

gelen dolaylı b ir çıkarım dır. Böyle b ir kıyasta, iki başlangıç ve
bir sonuç hükmü ile, toplam üç hüküm bulunur. Zira, bir tek
hükümden hiçbir şey çıkm az ve iki başlangıç hükmünde ortak
bir terim (orta terim ) bulunm azsa, yine b ir netice elde edilemez.
Kıyas, sonuçta sebebini içinde taşıyan bir hükme varm aktır

ki, bu sebep de orta terimdir 3 Esas itibariyle O .T in görevi, bir
kavramdan diğerine geçerken a r a » olm ak ve böyleee iki hüküm
arasındaki ilişkiyi kurm ayı sağlayarak sonuçta, büyük terim de
ki hükmün küçük terim e de iletilm esini sağlam aktır. O .T in ol-
1 Aristoteles, Organon-IU (Birinci AnalUkleı), çev. H .R Atademir. s. 5: Organon-V

(Topikler), çev. H .R Atademir, s. 3.
2 Fârâbî, Kitâbü’l-Kıyası’s-Sağir, Nşr. Mübahat Tûrker. Ankara 1990. s. 59; İbn
Sına, ‘UyûruTl-Hikme; Nşr. H.Z. Ülken. Ankara 1953. s. 5; Gazali. Mihakkü’n-
Nazar, s. 90: Ebherî, Esirüddln Muladdal b. Ömer. İsâğoâ, İzmir 1302. s. T l
(Fenârl'nin sonunda); Ahdari, es Süliem, s. 60; Gelenbevî. a lâ İsâğocı, s. 50;
Ali Sedad, Mîzânui-'Ukûl s. 70.
3 Biz, bundan sonra metinde, orta terimi (0.11. büyük tenm l (B.T). küçük teri
mi (K.T], büyük önermeyi (B .ö), küçük önermeyi ise(K.Ö) şeklinde kısaltarak
vereceğiz.
Akıl Yürütme (İstidlal) 139
m adiği yerde sebep de yoktur, neden (illet) de yoktur, delil de

yoktur. Buradan, kıyasta asıl rolü O.T'in oynadığı anlaşılmakta
dır. Örneğin:
Bütün insanlar ölümlüdür; (B.Ö) ^

O.T B.T (öncüller)
Sokrates insandır;
O.T
öncüllerinden zihin, insan olm a nedeninde birleştiklerinden do

layı, büyük terim deki ölüm lülük vasfm ının küçük terim olan
Sokrates’e de iletilm esini sağlayarak onda da onaylanmasını ge
rekli görür ve
“Sokrates de ölümlüdür.’’ (Sonucu) çıkanr.
K.T B.T
önceden verilen önermenin her birine öncül onlardan zorun

lu olarak çıkan önermeye de sonuç denir. Yukarıdaki örnekte;
“Bütün insanlar ölümlüdür”, “Sokrates insandır” önerm eleri ön
cül; “Sokrates ölüm lüdür" önerm esi ise sonuçtur.
Örnekte görüldüğü gibi, tam ve düzenli her kıyasta en az üç

terim ve üç önerme bulunur:
Büyük Terim: Kıyasta kaplam ı en büyük olan terim dir (ölüm

lü); bir başka tanım lam a ile söyleyecek olursak, “sonuçta yük
lem olan terinTdir.
Küçük Terim : Kaplamı en az olan terim (Sokrates)dir, veya
sonuçta konu olarak bulunan terim dir.
O rta Terim : Büyük ve küçük terim ler arasında bağlantı kur

mayı, neden (illet) birliğini bulm ayı ve karşılaştırm a yapm ayı
sağlayan (insan) terim dir. O.T, öncüllerde yer alıp sonuçta yer
almayan terimdir.
Her üç terim de ikişer ikişer birleşerek, kıyasın önermelerini

meydana getirirler. Öncüllerde O .T küçük ve büyük terim le, so
nuçta ise küçük terim büyük terim le tekrarlanır.
Öncüllerden, içinde büyük terim in bulunduğu önermeye bü

yük önerme (kübra) denilir. Örnekte geçen “Bütün insanlar ölüm
lüdür" önermesi B .ö ’dir. Burada O .T ile büyük terim birleşm iştir.
öncüllerden, içinde küçük terim bulunan önermeye küçük

önerme (süğra) denilir. “Sokrates insandır". Burada O .T ile kü
çük terim birleşm iştir.
Öncüller kabul edilince bunlardan zorunlu olarak çıkan üçün

cü önermeye ise sonuç (netice/vargı) denir. Örneğin; “Sokrates
ölümlüdür”. Sonuçta küçük terim üe büyük terim birleşmiştir.
Kıyasın öncüllerine, kaplam ve içlenûeri bakmandan bakacak

olursak; kıyasta birinci önermenin yüklem i (ölümlü), konuyu da
(insan) içine alır. İkinci önerm ede konu (Sokrates), birinci öner
menin konusunun (insan) kaplam ına girer. Bundan dolayı da
sonuç (Sokrates’in ölümlülüğü) zorunlu olarak büyük önerme
nin yüklem inin (ölümlü) kaplamı içindedir. Kıyaslarda kaplam,
“cins için doğru olan türler ve onların bireyleri için de doğrudur"
prensibine dayanır.
İçlem ine gelince, Sokrates insana ait özelliklere sahiptir, in

san ölüm lülük niteliğine sahiptir. O halde, Sokrates'te de ölüm
lülük niteliği vardır. Bu da ‘ bir bütünün parçasında bulunan
özellikler diğerlerinde de bulunur” prensibine dayanılır
B. KIYAS ÇEŞİTLERİ
Kıyaslar kendilerini meydana getiren önerm elerin sayı ve yapıla

rına göre basit kıyaslar, bileşik kıyaslar ve düzensiz kıyaslar di
ye üçe ayrılır:
1. BASİT KIYASLAR
İki öncül ve bir sonuçtan oluşan kıyaslara basit kıyaslar denir.

Bunlar da kesin ( iktiranı, caîegoric) ve seçm eli (istisnai, conjunc-
tive) diye ikiye ayrılır.
Eğer kıyasın sonucu öncüllerde anlam bakım ından bulunup
dîç şeklen bulunmazsa bunlara kesin kıyaslar denir.4 Bunlar,
4 Gazali, Mi'yâr, s. 106: Cürcâni, et-Ta’rtfât, s. 112, Gelenbevı, ‘ala İsağocl s. 53;
el- Mağnîsâvı, Ahmed b. Süleyman, ŞerhuTİstidlâliyye, İstanbul 1287, s. 13;
Ali Sedad, MîzânuT'UkûL s. 73; İzmirli, Felsefe Dersleri, s. 222; Rescher, Ta-
tavvunı'l-Mantıkı'l-Arabi Thk. M. Mihrân, s. 71 vd. (muhakkikin mukaddime
si); Chapman, Frank Miller & Henle. Paul. The Fundamentals o f Logic, London
1933, s. 64 vd.: Copi, Irving M., Introduction to Logic, London 1969, s. 153; Ba-
um, Robert, Logic. USA 1989, s. 130 vd.
Akıl Yürütm e (İstidlal) 141
yüklem i! kesin (hamli) önermelerden iki öncül, bir sonuç şeklin

de kurulan kıyaslardır. Örneğin,
B ütün çiçek ler sevim lid ir; (B.Ö)

P apatya çiçek tir; (K.Ö)
O h alde, p apatya sevim lid ir. (Sonuç)
kıyasında, “Papatya sevim lidir’’ sonucu, “Bütün çiçekler sevim

lidir’’ öncülünde anlam bakım ından vardır, fakat şeklen yoktur.
Görüldüğü gibi, ik i öncül ve bir sonuçtan oluşan kıyasın üç
önermesi de kesindir (kategorik).
Eğer sonucun aynı veya karşıt hali (nakîzı) öncüllerde hem

anlam bakım ından hem de şeklen bulunursa buna da seçmeli
kıyas denir.5 Bunlar ise, en az biri şartlı olan iki öncül ve b ir so
nuçtan oluşan kıyaslardır. Örneğin.
Eğer mıknatıs b u cismi çekerse b u cisim demirdir.

Mıknatıs b u cismi çekiyor;
O halde, bu cisim demirdir.
kıyasında “Bu cisim dem irdir” sonucu şeklen, birinci öncülde

vardır ve kıyasın ilk öncülü bitişik şartlı bir önermedir.
Kesin ve seçm eli kıyaslan tanım ladıktan sonra şim di onları

daha geniş bir şekilde açıklam aya geçebiliriz.
a. Kesin Kıyaslar
Kesin kıyaslar, yüklem i! önermelerden yapılırsa bunlara yük

lendi veya basit kesin kıyaslar, eğer öncüllerden biri veya her
ikisi de şartlı olursa, bunlara da şartlı kesin kıyaslar denir.
aa. Yüklendi Kesin Kıyaslar
Batı m antıkçılannm Syllogisme categoric adı altında inceledikle

ri kıyaslardır. Gerek İslâm dünyasında gerek Batıda klasik man
tıkçıların üzerinde en çok durup işledikleri kıyaslar, bu kıyaslar
5 Cürcânî, ct-Ta'rt/ot, s. 111; Gelenbevî. ‘ala Isağod s. 53; et-Tokadî, Ömer b.

Salih el-Feyzi, ed-Dürriı’n-Nââ, İstanbul 1280, s. 124; Ali Sedad, Afizânu’l-
'Ukûl s. 73; Hıbben, John Grier, Logic Deductive and Inductive, USA 1923, s.
142 vd.; Chapman & Heııle, The FUndamentals o f Logic, s. 64 vd.; Prior, A N .,
‘ Logic. TradltlonaT, The Encyclopedia o f PhJlosophy. Ed. Paul Edwards, Lon-
d or 1972. C. V. s. 42.
dır. M antık bilim inin kurucusu Aristoteles de yalnız bu kıyaslar

üzerinde durmuştur. Şartlı ( hipotetik ve coryımctive/dlsjunctivel
kıyaslar, Aristoteles’ten sonra özellikle Stoalılar6 ve İbn Sina7
tarafından işlenm iş ve geliştirilm iştir.
Yüklem i! kesin kıyaslarda, daha önce de tanıttığım ız gibi, bü

yük terim, küçük terim orta terim diye üç terim bulunur. Tekrar
layacak olursak, sonucun yüklem i büyük terim, konusu küçük
terim, her ik i öncülde tekrarlanan terim de orta terim dir. Bu tür
bir kıyasta büyük terim in içinde bulunduğu önermeye büyük
önerme (kübra), küçük tenm in içinde bulunduğu önermeye kü
çük önerme (suğra) denir.
Hiçbir üniversite öğrencisi geri zekalı değildir; (B.Ö)

Her ilâhiyatlı üniversite öğrencisidir; (K.Ö)
O halde, hiçbir İlâhiyatlı geri zekalı değildir. (Sonuç)
kıyasında “geri zekalı" büyük terim; “ilâhiyatlı” küçük terim;

“üniversite öğrencisi” orta terim dir.
i. Yüklemi! Kesin Kıyasın Kuralları
Kıyas kurarken uyulm ası gereken b ir takım kurallar vardır. Bu

kurallara uyularak kurulmayan delil, kıyas olam az. Böyle b ir
delil m utlaka form el yönden geçersizdir. H er geçersiz kıyasta ise
m utlaka bir biçim yanlışı yapılm ış demektir.
Yüklem i! kesin kıyasın sekiz kuralından bahsedilir. Bunlar

dan İlk dördünün terim lere, diğer dördünün ise önerm elere ait
olduğu bu sekiz kural şu nlardır
1. Her kıyasta büyük, orta ve küçük diye üç terim bulunma

lıdır. Terim ler üçten az ise kıyas olmaz, üçten fazla ise bileşik kı
yas o lu r yahut kıyas geçersizdir ( bozuk, fâsit); yahut da dört te
rim yanlışı işlenm iş demektir, örneğin.
Bütün insanlar ölümlüdür:
I.Terim II.Terim
İnsandır)
öncüllerinden bir sonuç çıkmaz.
6 Bkz. Kneale W ve Kneale M., The Development o f Logic, ss. 159-175.

7 Yaren, İbn Sinö Mantığına Giriş, ss. 92, 105-106.
Ekrem, Niyazi’yi sever,

Niyazi bezelyeyi sever;
Ekrem bezelyeyi severi
Bu örnekte ise terim sayısı üçü aştığı için kıyas fasittir Bu
rada “Ekrem”, “Niyazi’yi sevme”, “Niyazi” ve “Bezelyeyi sevme” ol
m ak üzere terim sayısı dörde çıkarılm ış ve O .T iştiraki da sağla
namadığından, öncüller ilişkiye sokulamamıştır.
Bir şeyler üretmek için aklı çalıştırmak gerekmektedir; (B.Ö)

Reçber bir şeyler üretmektedir; IK.Ö)
Reçber akimı çalıştırmaktadır!
Bu örnekte ise kıyasta, her ne kadar görünüşte üç terim kul

lanılm ış gibi görünse de, aslında eş-sesli terim olan “üretm ek"
kelim esi ile B .ö ’de ‘zihne dayalı’, K.Ö’de ise ‘toprağa dayalı ürün’
kastedildiğinden, terim sayısı yine dörde çıkm ıştır ve kıyas ge
çersizdir.
Her geçerli kıyas, ne az ne de çok, üç terim ihtiva etm iş ol

malı; üç terimden her biri de aynı sınıfa tam olarak ik i kez yük
lenerek kullanılm alıdır. Eğer bir kıyas dört terim kullanarak ve
ya bir terim i sadece bir kere yahut ikiden fazla kullanarak ya da
aynı terim i farklı sınıflara yükleyip kullanarak vb. şekillerde bu
şartı ihlal ederse, bu tür kıyaslar geçersizdir ve yapılan yanlışa
“dört terim yanlışı [faUacy offour terms)", Latince ism iyle quaier-
nio terminorum denir. Örnek:
Almanya Fransa'ya bitişiktir;
Fransa Ispanya'ya bitişiktir,
Almanya İspanyaya bitişiktir!
Bu kıyas geçersizdir. Çünkü burada açıkça dört terim vardır;

Almanya, Fransa, İspanya ve bitişik.
Kıyasta bazen terim lerin sayısı zahirde üç görünse de gerçek

te dört tane olabilir. Bu, şu örnekte olduğu gibi, müşterek lafız
larla yani bir lafzın iki veya daha fazla m ânâyı içeren terim lerle
yapılır:
Arslan hayvandır,
Arslan bir burcun adıdır;
Burç hayvandır!
Bu kıyas geçersizdir. Çünkü O.T. aynen tekrarlanm adığı g i

bi, kıyasın III. şeklinde sonucun tikel olması gerekirdi.
O.T.’in farklı bağlam da ele alınm ası yönüyle yukarıdaki örne

ğe benzeyen şu kıyasta da, terim lerin anılması [zikri) ile kullanıl
ması birbirinden ayrılm adığı için, O.T.’i aynen tekrarlanmayan
dört terim yanlışı işlenm iştir.
Kahire Mısır'ın başkenUdir; (Kahire şehrî kastedilmiştir.)
‘ Kahire' altı harflidir; (Kahire kelimesi kastedilmiştir.)
“Mısır'ın başkenti” altı harflidir
Örnekte görüldüğü gibi, kıyasta bir terim in anılm ası ile kul
lanılm asını birbirinden ayırmama ve O.T.’i aynen tekrarlamama,
Sofıstik türden kıyas kuranların sıkça başvurduğu b ir yanıltm a
ca yoludur.
2. Orta terim, sonuçta bulunmamalıdır. Çünkü orta terim in

görevi, iki terim i birbirine bağlam aktır. Orta terim, K.T ile B.T
arasındaki neden birliğini sağladıktan sonra aradan çekilir; eğer
çekilm ezse, öncülün birinde B.T, diğerinde ise K.T ile beraber
bulunan O.T, sonuçta ya büyük önermenin, ya da küçük öner
menin tekrarlanm ası şeklinde gelecek ve şu örneklerde görüldü
ğü gibi, sonuçta ya K .Tin, ya da B .Tin zikredilm esine fırsat ver
m eyeceğinden, boş b ir tekrar (totolo/ğ olacaktır.
Hiçbir sarhoş normal davranamaz; (E.Ö)

Parmağını doğrudan burnun un ucuna koyamayan sarhoştur;
Normal davranamayan sarhoştur! (B.Ö'nin döndürülerek aynen tekrarı)
Kıyas gibi gözüken fakat aslında kıyas olm ayıp boş b ir tek
rardan ibaret olan bu örnekten, (O.T) sonuçtan çıkartılarak, şu
geçerli/doğru sonuç elde edilir:
Parmağını doğrudan burnun un ucuna koyamayan normal davrana

maz.
Tüm filozoflar düşünürdür; (B.Ö)

Hiçbir düşünür câhil değildir, (K.Û"
Hiçbir câhil düşünür değildir! (K.Ö’nin döndürülerek aynen tekrarı)
Yine boş b ir tekrardan ibaret olan bu örnekten, (O.T) sonuç

tan çıkartılarak, şu geçerli/doğru sonuç elde edilir:
Hiçbir câhil filozof değildir.
Akıl Yürütme (Istldlâl) 145
O.T.'in sonuçta tekrarlanm ası aynı zamanda öncüllerin tek

rarlanm ası demek olunca ve yeni b ir şey hükme bağlanmayın
ca, bir bakıma kıyas düzenlemenin de varlık sebebi ortadan
kalkmış demektir. Bundan dolayı olsa gerek kİ bir çok m antık
kitabı kıyasın bu ikinci kuralını kıyas kurallarından sayma ge
reği duymamıştır.
3. Orta terim, ik i öncülde de tikel olarak alınamaz. Diğer bir

ifade ile, orta terim öncüllerde en az bir defa bütün kaplam ıyla
alınm alıdır. Eğer O .T öncüllerin ikisinde de tikel olarak alınırsa,
tikeller bir cinsin belirli (muayyen) olmayan bir kısm ını bildirdi
ğinden, B.Ö’deki tikel (O.T)in işaret ettiği fertlerle, K.Ö'deki tikel
(O.T)in işaret ettiği fertler farklı olur. Bu taktirde O.T (neden/il-
let) birliği sağlanamadığından, büyük terim deki m uhtevayı so
nuçta küçük terim e de yüklem e imkânı bulunmamış olur.
B azı bayanlar kaprislidir; (B.Ö. Orta terim tıkel/dağıtılmamış)

Nılgün de babandır; (K.Ö. Orta terim tikel/dağttılmaımş)
O halde. Nilgün de kaprislidir!
Bu öncüllerden bu sonuç çıkarılam az, daha doğrusu sonuç

çıkmaz. Çünkü “Bayan” orta terim i B.Ö'de konu olarak tikel,
K.Ö'de ise yüklem olarak (birinci m antık aksiyomu gereği ‘ olum
lu önerm elerde yüklem daima tikeldir") tikel/dağıtılm am ıştır.
Sonuçta, iki belirsize dayanarak, yani hangi karakterde olduğu
belirtilm eyen (tikel) bayan grubuna ait olan Nilgün’ün, yine kim
ler olduğu belirtilm eyen (tikel) “kaprisli bazı bayanlar'dan olup-
olm adığına, hükmedemeyiz.
İnsan iki ayaklıdır;

Tavuk iki ayaklıdır;
?
Bu iki öncülde O .T olan iki ayaklılık, tikel/dağıtılmamıştır.

Haliyle O .Tde iştirak sağlanmadığından, “Bazı iki ayaklıların in
san”, ‘ Bazı iki ayaklıların da tavuk” olması, niteliği bile farklı olan
bir yön (iki ayaklılık) benzeşiminden dolayı, bu fa ik lı şeylerin,
Öyleyse tavuk da insandır.
şeklinde aynı şeyler olduğuna hükmetmeyi gerektirm ez. Bu ku
rala uymamak, “dağıtılm am ış O.T yanlışı”m doğurur ki bu, te
m elde dört terim yanlışına dayanmaktadır.
B ütün köpekler memelidir;

Bütün kediler memelidir;
Bütün kediler köpektir!
Bu geçersiz ve yanlış kıyasta O.T. olan "m em eliler" terim i iki

öncülde de tikel olarak alınm ış olup, dağıtılm ış değildir. Köpek
ler. m em eliler sınıfının bir parçasına dahildir ve kediler de aynı
şekilde m em eliler sınıfının bir parçasına dahildir. Fakat meme
liler sınıfının farklı parçalan da ilişkiye sokulabilir. Büyük ve
küçük terim de dağıtılm am ış durumda olan "m em eli" terim i, be
lirttiği sınıfın belirsiz bir kısm ını ifade ettiğinden, önerm elerin
konulan olan "köpek” ve “kedi" terim leri aynı şeyle ilişkiye so
kulmuş olm am aktadır
Hayat acıdır.
Biber acıdır;
Biber hayattır!
Bu, dağıtılm am ış O.T. yanlışının ne tuhaf neticelere yol açtı

ğına güzel bir örnektir. Ancak aklı kıt olanlar her ilişkiyi ortak
lık sayarlar. Hayatm acılığı ile biberin acılığını aynı kefeye koyan
bu örnek aynı zamanda dört terim ve eşsesli lafız yanlışına da
örnek olur.
4. Sonuçta bulunan terim lerim kaplamı, öncüllerde bulunan

terim lerin kaplam ım aşmamahdır. Sonuçta sadece K.T ve B.T
bulunacağına göre, bu kuralı şöyle de ifade edebiliriz: “Küçük ve
büyük terim lerin sonuçtaki kaplam ları öncüldeki kaplam larını
aşamaz". Çünkü bu iki terim in sonuçtaki kaplamı, öncüllerdeki
kaplamından fazla olursa bunlar, öncüllerde O.T. ile mukayese
olunan terim ler olmamış olur. Halbuki sonuçtaki terim lerin, ön
cüllerde O.T. ile ilişkiye sokulan terim ler olm ası kıyasta sonu
cun garantisidir. İşte kıyasın bu beşinci kuralının ihlal edilm e
sinden caiz olmayan süreç (illicit process) yani büyük veya küçük
terim lerin caiz olmayan işlem e sokulması yanlışı ortaya çıkm ak
tadır.®8
8 Bkz. Gazali, Mi'yâr, s. 122; Ebheri. TenzUü'l-Efkâr. vr. 30 a; Ahmed b. Süley

man el-Mağnisâvi, Mağnisavi Şerhu'l-İstidlâllyye. İstanbul 1287. s. 48: Maclde.
“Fallacies", Ene. Ph., C. III, s. 171 Copl, Intr. to Logic, ss. 172-173; Barım, Lo
gic. ss. 156-157.
Her uyanık, fırsatları İyi değerlendirir;

Bazı politikacılar uyanıktır;
Her politikacı, fırsatları iyi değerlendirir!
Bu çıkarımda, K.T olan ‘‘politikacı” terim inin sonuçtaki kap
lamı (tümel), öncüldeki kaplam ını (tikel) aşm ış ve caiz olmayan
küçük terim süreç yanlışı yapılm ıştır.
Demir serttir;
Dem ir madendir;
H er m aden serttir!
Bu çıkarım da da, söz konusu kıyas kuralına uyulm adığın

dan, aynı yanlış yapılm ıştır. Zira “maden” küçük terim i (I. man
tık aksiyom u gereği) tikel, sonuçta ise tümel olarak alınm ış; ha
liyle sonuçtaki kaplam ı öncüldeki kaplam ını aşm ıştır. Şu örnek
te de aynı yanlış yapılm ıştır.
Tüm avukatların K azana yerindedir;
Tüm avukatlar mantıklıdır;
Tüm m antıklılar k a z a n a yerinde olanlardır.!
Bu kıyasın sonucunda konu olan “m antıklı” küçük terim i da

ğıtılm ış, fakat aynı terim tümel olum lu önermenin yüklem i ola
rak kullanıldığı küçük önermede dağıtılm am ıştır. Bundan dola
yı kıyas geçersizdir.
B azı kızlar öğrencidir, (K.Ö)
Bütün öğrenciler açıkgözdür;
Bütün kızlar açıkgözdür!
Burada “kız” terim i sonuçta dağıtılm ış fakat küçük önerme

de dağıtılm am ıştır. Küçük önermede bazı kızlar öğrenciler sını
fına yerleştirilir ve bu kızlar, kesin alarak açıkgözlüler sınıfın
dan dır. Fakat sonuç, tüm kızların açıkgözlüler sınıfından oldu
ğunu ortaya koym aktadır ve böylece o, tikelden tümeli (ba
zı...'dan bütün...’ü) çıkartarak çok şeyi iddia etmektedir. Eğer
bazı kızların açıkgözlü olduğunu ortaya koysaydı ancak o zaman
kıyas geçerli olurdu. Bu üç yanlış kıyasın da geçerlilik şartı, so
nucun tikel olm asıdır.
Şu üç örnekte ise. kıyasın bu dördüncü kuralı İhlal edilerek

B .T ln sonuçtaki kaplam ı öncüldeki kaplanım ı aşarak alındığın
dan, caiz olmayan büyük terim süreç yanlışı işlenm iştir
Her ilahiyattı üniversitelidir;

Hiçbir tipli İlahiyattı değildir;
Hiçbir tipli yüksek üniversiteli değildir.
Bu örnekte B.T olan “üniversiteli'nin, B.Ö’de (I. m antık aksi

yom u gereği) tikel, sonuçta ise (II. m antık aksiyomu gereği) tü
m el olarak alınm asından dolayı, sonuçtaki kaplam ı öncüldeki
kaplanım ı aşmıştır.
B ütün köpekler memelidir;

Hiçbir kedi köpek değildir;
Hiçbir kedi m em eli değildir!
Bu geçersiz kıyasta sonuç, m em elilerin tümünün kediler sı

nıfından hariç olduğunu söyleyerek, tüm m em eliler hakkında
bir iddiada bulunmaktadır. Oysa öncüller tüm m em eliler hak
kında bir iddiada bulunmuyor. Büyük önermede dağıtılm am ış
büyük terim ile m em elilerin b ir kısmım köpeklerin oluşturduğu
ifade ediliyor. Caiz olm ayan bir şekilde sonuçta iddia edilen şey
İse, dağıtılm ış büyük terim ile kedileri m em eliler sınıfından dış
ta tutulacağım ileri sürerek, öncüllerde ileri sürülen şeyleri aş
maktadır.
Tüm avukatlar mantıklıdır;

Hiçbir mühendis avukat değildir;
Hiçbir mühendis m antıklı değildir!
Buradaki yanlış da bir önceki yanlış formundadır. “M antıklı”

büyük terim i büyük önermede yüklem olduğundan dağıtılm a
mış, aynı terim sonuçta olum suz olduğundan tümel olarak gel
miş, dağıtılm ış durumdadır. H aliyle büyük terim in sonuçtaki
kaplam ı öncüldeki kaplam ını aşm ıştır.
Bu son üç örnekteki yanlışlık da, ileride kıyasın 1. şeklinin

intaç şartlarında görüleceği gibi, K.Ö’y i olumlu olarak almamak
tan kaynaklanmıştır.
5. Sonuç dalma öncüllerin zayıf olanına tâbidir. Bu tâbi oluş

her bakımdan değil, sadece nicelik ve nitelik bakımındandır. T i
kel, tüm ele göre, olum suz da olum luya göre daha zayıftır. Doğ
ruluk değeri açısından ele alacak olursak yaklne göre zannî olan
zayıftır. Buna göre, öncüllerden birisi tikelse sonuç tikel; birisi
olumsuzsa, sonuç olumsuz, birisi zannı ise sonuç zannî olur.

Örnek:
Bütün süfıler mistik düşünürdür.

Bazı insanlar süfıdir;
Bazı insanlar mistik düşünürdür
Hiçbir insan hayvan değildir,

Sinan insandır,
Sinan hayvan değildir. 9
Kıyastaki öncüllerin niceliği ve niteliği ile ilgili 6, 7 ve 8. ku

rallarla da doğrudan alakalı olan bu kuralın ihlal edilm esine de
“sonucu öncüllerin zayıf (ehass) olanına tâbi kılmama yanlışı”
denir. Aşağıda, biri tikel diğeri tümel olan öncüllerden sonuç ti
kel değil de tümel olarak çıkarıldığından, bu yanlışın yapıldığını
görm ekteyiz.
Bazı sanlar çiçektir,

Her çiçek güzeldir;
Her güzel sandır!
Burada sonuç tikel olm adığı için sonuçta konu olan “güzel”
terim i tümel, küçük önermede ise tikeldir. Böyle olunca küçük
terim sonuçta, öncüllerde sahip olduğu kaplam dan daha fazla
kaplam a sahip olmuş olur. Bu da kıyasın dördüncü kuralına ay
kırıdır.
Biri yakîni, diğeri zannî iki öncülden zannı değil de yakîni bir
sonuç çıkarm a yanlışı ise içerik (mânâ) yanlışlan ile ilgili bir hu
sustur
Önermelere göre sonucun neye tâbi olacağını şöyle gösterebiliriz:

Öncüller Sonuç
Tikel + Tümel = Tikel
Tikel + Tikel = Sonuç çıkmaz!
Olumlu + Olumlu = Olumlu
Olumsuz + Olumlu = Olumsuz
Olumsuz + Olumsuz - Sonuç çıkmaz!
Yakîni + Yakîni = Yakîni (Eksik tümevarım ve analoji hariç.
Çünkü bunlarda sonuç, öncüllerden daha
kapsamlıdır
Yakîni + Zonni = Zanni
Zannî + Zannî = Zannî
Bunların son üçü kıyasın İçeriği diğerleri biçimi ile ilgilidir.
6. İki olum suz öncülden b ir sonuç çıkmaz. Çünkü bu du

rumda, O .T in iştiraki sağlanam adığından, öncüller arasında bir
ilişki kurma imkânı bulunamaz. Bir başka ifade ile, iki olumsuz
öncülde, O.T ile İlişkisi kurulamamış büyük ve küçük terim in
birbiriyle birleşip birleşm ediği veya uygun olup olm adıkları belli
olm adığından, sonuç önermesine varm a im kânı yoktur. Kıyasın
bu 6. kuralının ihlal edilm esinden olumsuz öncüllerden sonuç çı
karma yanlışı ortaya çıkar.
Hiçbir zenci beyaz değüdk;

Hiçbir Türk zenci değildir;
?
öncüllerinden sonuç çıkmaz. Bu öncüllerden “Hiçbir Türk beyaz
değildir)” sonucu çıkarılam az. Eğer çıkarılırsa söz konusu yan
lış işlenm iş olur.
Hiçbir demokrat yasakçı değildir,

Hiçbir cuntacı demokrat değildir.
Hiçbir cuntacı yasakçı değildir)
E E E formunda olan ve iki olum suz öncülle kurulan bu kı

yas da yanlış ve geçersizdir. Bu ik i örnekte kıyasın I. şeklinde
küçük önermenin olumlu olm a şartı ihlal edilm iştir.
Hiçbir canlı ölümsüz değildir.

Hiçbir insan ölümsüz değiLdir
?
öncüllerinden de sonuç çıkmaz. Bu öncüllerden “H içbir insan

canlı değildir.11sonucu çıkarılm az. Eğer çıkarılırsa yine söz ko
nusu yanlış işlenm iş olur.
Hiçbir insan taş değildir.

Hiçbir konuşan taş değildir.
Hiçbir konuşan insan değildir!
Yine E E E form unda olan bu kıyasta ik i olum suz öncülden

sonuç çıkarm a yanlışı işlenm iştir. Kıyasın II. şeklinden olan bu
son iki örnekte ise kıyasın II. şeklinin şartına uyulmamıştır. Zi
ra bu şarta göre olum lu ve olum suzluk yönünden öncüllerin
farklı olm ası gerekir.
Akıl Yürütme (istidlal) 151
7. İki tikelden sonuç çıkmaz. İki tikel öncülde O.T önermeler

de ya konu ya yüklem ya da hem konu hem yüklem şeklinde bu
lunacaktır. Bu şekillerin her birinde de tikel halde bulunan O T,
K.T ile B.T arasında ilişki kurmaya sokulam ayacak ve kıyas ku
rulam ayacaktır. Bundan dolayı öncüllerden (haliyle O .T ) birisi
m utlaka tüm el olarak alınm alıdır.
Tam b ir kıyas, öncelikle, bir yüklem in a it olduğu konuya uy

gun olduğunu yahut uygun olm adığım ifade eden bir tümel öner
meden, ikinci olarak bir veya b ir kaç nesnenin o konuya dahil
olup olm adığım ifade eden belirli veya tikel önermeden, üçüncü
olarak o yüklem in o konuya yani küçük terim e de uygun olma
sı yahut uygun olm aması gerektiğine hükm edici biı sonuçtan
ibaret olm asıyla tam kıyasta m utlaka bir tüm el önermenin bu
lunm ası şart olduğundan, iki tikel önermeden bir sonucun çık
ması mümkün değildir. Kıyasın bu kuralım ihlal etm ek iki tikel
den bir sonuç çıkarma yanlışını doğurur, öyleyse, aşağıdaki ör
neklerde görüldüğü gibi, kıyasta öncüllerin I I veya I O olm ası
im kansızdır.
Bazı insanlar İranlıdır; l

Bazı insanlar Amerikalıdır; i (O T Konu-Konu)
?
Bu iki tikel öncüden kıyas kurmaya çalışıp “O halde bazı

Am erikalılar İranlıdır!" sonucu çıkarılamaz.
Bazı sürücüler ilkokul mezunudur; I

Bazı üniversiteliler sürücüdür; I (C.T Konu-Yüklem)
?
öncüllerinden bir sonuç çıkanlam az. Burada “Bazı üniversiteli
ler ilkokul mezunudur!” diyemeyiz . Zira örnekte hem öncüller,
hem de üç terim tikeldir.
Bazı erkekler alıngandır; I

Bazı kızlar alıngandır; I (O.TYüklem-Yüklem
?
Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi hem konulan, hem de
yüklem leri tikel olan bu öncüllerden de b ir kıyas kurularak “O
halde bazı kızlar erkektir!" sonucuna varılam az.
Bazı insanlar âlimdir; o

Bazı müzisyenler âlim değildir; u (O T Yüklem-Yüklem)
Bazı müzisyenler insan değildir
İki tikelden bir sonuç çıkarma yanlışının yapıldığı bu geçer

siz kıyasta, büyük terim (insan) büyük önermede tikel/dagıtıl-
mamış, sonuçta ise tüm kaplam ıyla alm m ış/dağıtılm ış olduğun
dan caiz olmayan büyük terim yanlışı da işlenm iştir. Böylece
büyük terim in kaplamı öncüldeki kaplam ını aşm aktadır; bu ise
kıyasın dördüncü kuralına aykındır. II. şekil üzere kurulan bu
kıyasta, şekil gereği, büyük önerme tüm el olm alıdır.
8. Ö ncüller olum lu ise sonuç olumsuz olm az. Olumlu öncül

lerde O .T in büyük ve küçük terim ile uyuştuğu ikrar edildiğin
den, bu uyuşmanın sonuçta da ikrar edilm esi gerekin eğer ikrar
edilm ezse, öncüllerde onaylanan şeyin sonuçta reddedilm esi çe
lişkiyi doğurur, ya da karşıtlığı ortaya çıkartır. Bu şekilde orta
ya çıkan sonucun da öncüller ile b ir m ünâsebeti olm ayıp o, baş
ka bir hüküm dem ek olur. Şu ik i geçersiz argüman, bu kurala
örnek olarak verilebilir ki kıyasın bu kuralının ihlal edilm esine
olumlu öncülden olumsuz sonuç çıkarma yanlışı denir.
Bazı partililer menfaatçidir; (B.Ö)
Tüm menfaatçılar fırsatçıdır;
Bazı fırsatçılar partili değildirt
Bu olum lu öncüllerden “Bazı fırsatçılar partilidir" olum lu so

nucu çıktır.
Dirayetli hükümet, yolsuzluklann üstesinden gelir.

Hükümet, dirayetli (olduğunu söylemektedir;
Hükümet, yolsuzluklann üstesinden gelem em ekte (olduğunu söyle
mektedir!
Bu olum lu öncüllerden şu geçerli sonuç çıkarılır:

Hükümet, yolsuzluklann üstesinden gelmekte (olduğunu söylemek-
te)dir.
U. Kıyasın Mod ve Şekilleri
Yüklem i! kesin kıyaslar, önerm elerin nitelik ve niceliğine göre

m odlara (İrip, darb), orta terim in öncüllerde bulunduğu yere gö
re de şekillere [figür) ayrılır.
Mod, önerm elerin nicelik ve nitelik bakımından kıyastaki ali

alta sıralanışını İfade eder. Bilindiği gibi, yûklem li kesin kıyasta
üç önerme (iki öncül, b ir sonuç) bulunur. Her önerme de nicelik
ve nitelik bakım ından şu dört halden biri yani ya tüm el olumlu
A , ya tüm el olum suz E, ya tikel olumlu I, veya tikel olum suz O
olabilir. Her kıyasta üç önerme olm ası gerektiğine göre, bu dört
önerme çeşidi üçer üçer alınınca aşağıda gösterilen 64 mod ya-
6 4 çeşit k ıy a s im k â n ı o rta y a ç ık a r .10
Öncül A AAA AAA A A AAA A A A A

Öncül AA A A E E E E I 1 I I O O O O
Sonuç A E I O A E I O A EI O AE I O
Öncül E E E E E E E E E E E E E E E E
Öncül E E E E A A A A I I I I O O O O
Sonuç E AI O E AI O E A IO EA I O
Öncül I I I I I I I I I I I I I 1 I I
Öncül I I I I A A A A E E E E O O O O
Sonuç IA E O I A E O 1 AEO I AEO
ö n cü l 0 0 0 0 0 0 0 0 O O O O O O O O
Öncül OOOO A A A A E E E E I I I 1
Sonuç O A E I O E A I O E AI O E A I
Yukanda geçen kıyasın sekiz kuralı dikkate alınınca bu 64

modun 54’ü sonuç verm ez. Öm eğirı, şu m odlann neden sonuç
verm ediklerini görelim :
A A E: Sonuç verm ez; zira olumlu öncüllerden olum suz so

nuç çıkmaz.
A E A: Sonuç verm ez; zira öncülün birisi (E) olum suz olursa
sonuç olum suz olur.
A I E: Sonuç verm ez; zira olumlu öncüllerden olum suz (E) so
nuç çıkmaz.
E E E: Sonuç verm ez; zira ik i olumsuzdan bir sonuç çıkmaz.
E A A: Sonuç verm ez; zira öncüllerden biri olum suz ise sonuç
olum lu (A) olmaz.
10 Bu 64 mümkün ilişkiyi dürt şekle güre hesaplarsak 64x4=256 çeşit kıyas mo-
du mümkündür.
E l i : Sonuç verm ez; zira öncülün birisi olumsuzsa sonuç

olum lu (I) olmaz.
I I I : Sonuç verm ez; zira iki tikel önermeden bir sonuç çık
maz.
I O I: Sonuç verm ez; zira iki tikelden sonuç çıkmaz. Aynı za
manda, olum suz (O) öncülden olumlu (I) sonuç çıkmaz.
O O O: Sonuç vermez; zira iki tikel ve de olumsuz öncülden
sonuç çıkmaz.
O A I: Sonuç verm ez: zira olum suz (O) öncülden olumlu so
nuç çıkmaz.
O 11: Sonuç verm ez; zira iki tikelden bir sonuç çıkm ayacağı
gibi, öncüllerden birisi (O) olumsuzsa, sonuç olum suz olur.
Sonuç veren modlar, ancak yukarıda boldlu (siyah) oıarak ya

zılıp belirtilen on moddur. Şim di sonuç veren 10 m odla 4 şekli
birlikte ele alıp da bunların birleşim ini dikkate alırsak 10x4=40
çeşit kıyas elde edilm iş olur. Fakat bu kırk çeşit kıyas türünün
de hepsi sonuç vermez. Çünkü belli bir şekil içinde kıyasın sonuç
verebilm esi için, o şekillerin bağlı bulunduğu özel kurallara uyul
ması gerekir. Bu durumda, 40 mümkün kıyas çeşidinden birinci
şekilden 4, ikinci şekilden 4, üçüncü şekilden 6, dördüncü şekil
den 5 olmak üzere 19’u sonuç verir. Şimdi şekilleri, onların özel
kurallarını ve her şekilde sonuç veren m odlan görelim.
Şekil, bir yüklem i! kıyasta, O .T in öncüllerdeki yerini yani

büyük ve küçük önermelerdeki yerlerini ifade eder. Kıyasta so
nuç önermesi hep “Küçük terim, büyük terim (K, BJdir11" yahut
“Küçük terim, büyük terim (K, B) değildir" şeklinde gelir. Halbu
ki O .T in öncüllerdeki yeri ise konu-yüklem, yüklem-yüklem, ko-
nu-konu, yüklem -konu şeklinde gelebilir. İşte O .T in öncüllerde
bulunduğu yere göre, aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi, dört kı
yas şekli vardır. Bunlar da I, şekil, II. şekil, III. şekil ve IV. Şekil
diye adlandırılır.
11 Çıkarımlarda K = Küçük terimi, B = Büyük terimi. O = Orta terimi gösterir. Ba

tı dillerinde ise küçük terim S (- sonuçta konu/subject olan terim) İle, büyük
terim P (= sonuçta yüklem/predicate olan terim) İle orta terim ise M (= or-
ta/middle) ile gösterilir.
Akıl Yürütme (İstidlal] 155
L Şekil O. Şekil m . Şekil IV. Şekil
K B
Şim di bu dört şekli, her şeklin sonuç veren (19) m odlarını ve

özel kurallarım , örnekleriyle görelim .
I. Şekil
Orta terim in B.Ö’de konu, K.Ö’de yüklem olarak bulunduğu

şekildir, örnek:
Her argüm anda (delil) zihin çalışmaktadır; A (B.ö)

O T (Konu)
Her kıyas b ir argüm andın A (K.Ö)

O.T (Yüklem)
Her kıyasta zihin çalışmaktadır. A (Sonuç)
I. Şekilden şu dört mod sonuç verir:
Her O B dır; A Her insan ölümlüdür;

1. Her K O dır; A Ahmet insandır;12
Her K B dir. A Ahmet ölüm lüdür.13
12 Arapça mantık eserlerinde kıyas örnekleri gösterilirken, genellikle, B.Ö değil

de, K.Ö önce verilir. Zaten B.Ö’nln önce gelme zorunluluğu da yoktur. Biz. kı
yasın şeklini daha kolay tespit edelim diye. B.Öyi başta veriyoruz. B.Ö önce
gelmediğinde kıyasın şeklini belirlemenin en pratik yolu, sonuçtaki terimlere
bakmak olacaktır. Sonuçta konu olarak gelen terim küçük terimdin küçük te
rimin geçtiği öncül de K.Ö'dir. K.Ö'leri önce gelen ve 1. şeklin 1. modu üzere
kurulan şu ve benzeri örneklere dikkat ederek, kıyasın şeklini yanlış belirle
memek gerekir. Meselâ bu örnekler IV. şekilden değil, 1. şekilden kıyaslardır.
Zira (İtalik) O .T , B.Ö’de konu; K.Ö'de yüklemdir
Hepiniz çobansınız; (K.Ö)
Her çoban güttüğünden sorumludur.
Hepiniz güttüğünden sorumludur.
(Kur'ân'a göre) müşrik olarak öleni Allah bağışlamaz;
Ebü Leheb. müşrik olarak ölmüştün
(Kur'ân’a göre) Ebü Leheb’i Allah bağışlamaz
13 Kıyas şekilleri içerisinde en sağlam şekil, ileride de işleneceği gibi 1. şekildir. 1.
şekilden de, dört kategorik önerme çeşidinden en mükemmeli sayılan tümel
olumlu (A)yu sonuç olarak verdiğinden, bu A A A modlu kıyas en gözde kıyastır.
Her O B dir. A Her Müslüm an gusül abdesti alır;

2. Bazı K 0 dur; I Bazı Almanlar Müslümandır;
Bazı K B dir. I Bazı Almanlar gusül abdesU alır.
Hiçbir O B değildir: E Hiçbir mü'min ateist değildir'

3. Her K O dur; A Her ilâhiyatçı mü’mindir;
Hiçbir K B değildir. E Hiçbir İlâhiyatçı ateist değildir.
Hiçbir 0 B değildir: E Hiçbir despot merhametli değildir:

4. Bazı K 0 dur; I Bazı idareciler despottur;
Bazı K B değildir. O Bazı idareciler merhametli değildir.
I. Şeklin iki kuralı vardır;
1. Küçük önerme olumlu olmalıdır.
Eğer küçük önerme olumlu olmazsa, yukarıda 1. ve 2. mod

üzere kurulan kıyasların sonuçlarının da olumsuz olm ası gere
kir. Bu durumda B.Ö’de tikel/dağıtılm am ış olarak bulunan bü
yük terim (ölümlü, gusül abdesti alma), sonuç önermesinde
olumsuz olarak geleceğinden, tüm el/dağıtılm ış olacaktır. Bu da,
büyük terim in öncüldeki kaplam ını aşm ası ve öncülde ileri sü
rülmeyen şeyi sonuçta ileri sürm esi dem ektir kı m antıkta bu
duruma caiz olmayan (B.1J süreç yanlışı diyoruz
Ym e K.Ö olum lu olm azsa, yukarıda 3. ve 4. mod üzere kuru

lan ve zaten B.Ö*leri olumsuz olan bu kıyasların K.Ö’lerinin de
olumsuz (...m ü’min değildir; ...despot değildir) olm asıyla hiçbir
sonuç alınm ayacaktır. Bunlardan sonuç almaya çalışm aya
m antıkta iki olumsuzdan sonuç çıkarma yanlışı diyoruz.
2. Büyük önerme tüm el olm alıdır.
Birinci kural gereğince, küçük önerme olumludur. Küçük

önermede yüklem olan O .T bu sebeple tikel olarak alınm ıştır.
O.T, kıyasın üçüncü kuralı gereğince, iki önermede de tikel ola
rak alınam ayacağından, onun, konu olduğu büyük önermede
tüm el olm ası gerekir. Eğer B .ö tümel değil de tikel olarak alınır
sa, O.T, B.Ö’de konu olduğundan, yukarıdaki örneklerde görül
düğü (Bazı insanlar. Bazı mü’m inler. Bazı Müslümanlar, Bazı
despotlar) gibi, nicelik bakım ından tikel; K.Ö’de de nitelik bakı
mından (I. m antık aksiyom u gereği) zaten tikel durumdadır.
Böylece O T her ik i öncülde de tikel olarak alınm ış olur. Bu iki

tikel O .Tden sonuç çıkarm aya çalışm aya mantıkta dağıtılmamış
O.T yanlışı diyoruz.
Aşağıdaki örneklerde, kıyasın I. şeklinde aranan bu iki sonuç
verm e (intaç) şartına uyulm adığından dolayı, biçim yanlışlannm
yapıldığını görmekteyiz:
Bazı çiçekler sandır; Bazı O B dir

Her papatya çiçektir. Her K O dur
Bazı papatya sandır. Bazı K B dir.
Bu geçersiz kıyasta, şekil gereği büyük önerme tümel olarak

alınm adığından dağıtılm am ış O.T. yanlışı işlenm iştir. Zira O.T.
her iki öncülde de dağıtılm am ış vazıyettedir.
Her lügat faydalıdır.

Hiçbir roman lügat değildir;
Hiçbir roman faydalı değildir!
Bu örnekte I. şeklin, “K.Ö olumlu alınm alıdır” şartı ihlal edil

diğinden sonuç geçersizdir. Bu şarta uyulmadığından, B.Ö'de (I.
m antık aksiyomu gereği) tikel olan “faydalı” büyük terim i sonuç
ta (II. m antık aksiyomu gereği) tüm el alınarak, caiz olmayan B.T
süreç yanlışı yapılm ıştır.
Tüm el değil de tabii bir önerm eyi büyük önerme olarak al
mak da, I. şeklin geçerli sonuç verm e şartını ihlal ederek, biçim
yanlışına yol açar.
“İnsan” tümeldir, (B.Ö) (Konunun zâtı değil, unvanı kastediliyor)

Mehmet insandır;
Mehmet tümeldir.
Görünüşte sağlam olan bu kıyasta, büyük önerme tümel

olarak değil de tabii olarak alındığından, kıyasın I. şeklinin şar
tı açıkça ihlal edilm iş olup sonuç bozuktur. Bu kıyasın görü
nüşte A A A form unda olduğu ve bunun da I. şeklin netice ve
ren modundan olduğu akla gelebilir. Halbuki ilk A önermesi gö
rünüşte tümel, gerçekte ise (konu olan “insan” terim inin fertle
ri değil, ism i ve tırnak içinde kullanım ı kastedildiğinden) tümel
değildir.
ü . Ş e k il
Orta terim in her iki öncülde de yüklem olarak bulunduğu ş e

kildir. örnek:
Her deve dört ayaklıdır: A (B.Ö)

O.T (Yüklem)
Hiçbir insan dört ayaklı değildir, A (K.Ö)

O.T (Yüklem)
Hiçbir insan deve değildir. A (Sonuç)
II. Şekilden şu dört mod sonuç verir:
Her B O dur, A Her m aymun kuyrukludur.

Hiçbir K 0 değildir; B Hiçbir insan kuyruklu değildir;
Hiçbir K B değildir. E Hiçbir insan m aym un değildir
Her B O dur, A H er Felsefe Bölüm ü öğrencisi

Mantık okur;
Bazı K 0 değildir. O Bazı Edebiyattılar M antık
okumazlar;
Bazı K B değildir. O Bazı Edebiyattılar Felsefe
Bölüm ü öğrencisi değildir.
Hiçbir B O değildir; E Hiçbir medeni İnsan şiddet

yanlısı değildin
Her K O dur; A Her terörist şiddet yanlısıdır.
Hiçbir K B değildir. E Hiçbir terörist medeni (bir)
İnsan değildir.
Hiçbir B O değildir; E Hiçbir dost kötülüğe

yöneltmez;
Bazı K O dur; I Bazı örgütler kötülüğe
yöneltm ektedir;
Bazı K B değildir. 0 Bazı örgütler dost değildir.
II. Ş e k lin iki k u r a lı v ard ır:
İki öncülden binnin olumsuz olması gerekir.
Eğer öncüllerden ikisi de olumlu olsa, orta terim, her ikisin

de de yüklem olduğu için, birinci m antık aksiyomu gereği iki de
fa tikel olarak alınm ış dem ektir. Halbuki kıyas kurallarının
üçüncüsüne göre “O .T iki öncülde de tikel olarak alınamaz".
O.T'in her iki öncülde de yüklem /tikel olarak geldiği II. şekilden
bir kıyasta eğer iki öncülden biri olum suz alınmazsa, ortaya
konmaya çalışılan geçersiz kıyasa m antıkta dağıtılmamış O.T
yanlışı diyoruz.
Büyük Önerme tüm el olm alıdır.
II. Şekilde yukarıdaki kural gereğince sonuç olum suz oldu

ğu için sonucun yüklem i olan büyük terim , ikinci m antık aksi
yom u gereği tüm el olarak alınm ıştır. Halbuki aynı terim büyük
önerm ede konudur. Eğer büyük önerm e tüm el olarak değil de
tikel olarak alınırsa, B .T in sonuçtaki (tüm el) kaplam ı öncülde
ki (tikel) kaplam ını aşm ış olur. Halbuki kıyas kurallarından be
şincisi gereği, büyük ve küçük terim lerin öncüllerdeki kaplam ı
ne kadar ise, sonuçta ondan fazla olam az. Buna uyulm azsa,
öncüllerde iddia edilm eyen şey sonuçta ileri sürm üş olur ki ya
pılan bu yanlışa cai2 olmayan (B.T) süreç yanlışı diyorduk. A y
rıca, B .ö tikel alınırsa, yukarıdaki 2 ve 4 nolu kıyaslarda,
K.Ö’ler de tikel olduğundan, ik i tikelden sonuç çıkarm a yanlışı
na düşülür.
Şu örneklerde, kıyasın II. şeklinde aranan bu ik i sonuç ver

m e şartına uyulmadığından dolayı, biçim yanlışı yapılm ıştır.
Her keçi kaşmir.

Her insan kaşm ir.
Her insan keçidir!
II. şekilden olan bu geçersiz kıyasta öncüllerin biri olumsuz

olarak alınm ayınca dağıtılm am ış O.T. yanlışı işlenm iştir.
B azı insanlar âdildir;

Temel âdil değildir;
Temel insan değildir!
Büyük önermenin tüm el değil de tikel olarak alındığı bu kı

yas da geçersizdir. Burada caiz olmayan (büyük terim) süreç
yanlışı işlenm iştir. Zira büyük önermedeki büyük terim dağıtıl
mamış, sonuçtaki büyük terim ise dağıtılm ış durumdadır. For
mu ise I E E üzeredir ki bu. kıyasın geçersiz bir formudur.
m . Ş ek il
Orta tenm in her İki öncülde de konu olarak bulunduğu şe

kildir. Örnek:
M usa’ya vahiy gelmiştir; A (B.Ö)

O.T (Konu)
M u sa insandır; A (K.Ö)
O.T (Konu)
Bazı insanlara vahiy gelmiştir. I (Sonuç)
III. Şekilden şu altı mod sonuç verir:
H e r O B d ir A H er çiçek tez solar;

1. H er O K dır; A Her çiçek sevimlidir.
Bazı K B dir. I Bazı sevimliler tez solar.
H er 0 B dir; A Hızlı araba kullananların

hayatı tehlikededir.
2. Bazı O K dır. I Bazı h ızlı araba kullananlar
zevk alır.
Bazı K B dir I Bazı zevk alanların hayatı
tehlikededir.
Hiçbir O B değildir; E Hiçbir polis asker değildir;

3. Her O K d ır A Her polis gûvenlikçldir
Bazı K B değildir. 0 Bazı guvenlıkçıler asker değildir.
Hiçbir O B değildir. E Hiçbir dedikodu faydalı değildir

4. Bazı O K dır; I Bazı dedikodular bayanlar
tarafından yapılır,
Bazı K B değildir. O Bayanlar tarafından yapılan
bazı şeyler faydalı değildir.
Bazı O B dir. I Bazı kitaplar pahalıdır;

5. Her O K dır; A Her kitap faydalıdır
Bazı K B dir. I Bazı faydalılar pahalıdır.
Bazı O B değildir; O Bazı öğrencilerin muhakemesi

güçlü değildir.
6. Her O K d ır A Her öğrenci bir şeyler öğrenir;
Bazı K B değildir. O Bazı bir şeyler öğrenenlerin
muhakemesi güçlü değildir.
A kıl Yürütm e (İstidlal) 161
III. Şeklin iki kuralı vardır:
Küçük önerme olundu olm alıdır.
K.Ö olum suz alınırsa, yukarıda zaten B .ö 'si olum suz olan 3.
4 ve 6. örneklerde olumsuz öncül sayısı ikiye çıkacaktır. Bu, k ı
yasın altıncı kuralına aykırı olup, iki olumsuzdan, sonuç çıkarma
yanlışı ortaya çıkar. Yine K.Ö olum suz alınırsa B.Ö'si olumlu
olan 1, 2 ve 5. örneklerde sonuç “H içbir K B değildir" şeklinde
bitecektir. Bu durumda B.Ö'de (I. m antık aksiyomu gereği) tikel
olan büyük terim sonuçta tüm el olarak bulunacaktır. Bu. kıya
sın 5. kuralına aykırı olup; bu kuralı çiğnem ek caiz olmayan
(B.T) süreç yanlışı olur.
Sonuç daim a tikeldir.
Küçük önerme daim a olum lu olduğu için bu önermede yük

lem olan küçük terim (I. m antık aksiyom u gereği) tikel olarak
alınm ıştır. Öncülde tikel olarak bulunan küçük terim, kıyası be
şinci kuralı gereği, konu olarak sonuçta da tikel olarak alınm a
lıdır; alınm azsa caiz olmayan (K.T) yanlışı yapılm ış olur.
Kıyasın III. şeklinde aranan bu iki şarta uyulmayan şu örnek

lerde biçim yanlışı yapılm ıştır ve haliyle bu kıyaslar geçersizdir.
Tüm ders kitapları dikkatle hazırlanmıştır;

Hiçbir ders kitabı zararlı değildir;
Hiçbir zararlı şey dikkatlice hazırlanmış değildir!
Kıyasın A E E geçersiz formu üzere kurulan bu kıyasta, şekil

şartı olan “küçük önerme olumlu" olarak alınm adığı için caiz ol
mayan (büyük terim) süreç yanlışı işlenm iştir. Zira büyük öner
mede büyük terim dağıtılm am ış, sonuçta ise dağıtılm ış olup bü
yük terim in sonuçtaki kaplamı öncüldeki kaplamını aşmaktadır.
A rab a yararlıdır; (A ) Tümel olumlu

A rab a m asraf çıkartır; (A) Tümel olumlu
M asraf çıkartan yararlıdır! (A) Tümel olumlu
Bu öncüllerden geçerli olarak ancak “Bazı m asraf çıkartanlar

yararlıdır” (A A I) sonucu çıkabilir. A A A modu ancak I. şekil
üzere kurulan bir kıyasta geçeli sonuç verir. Kıyasın III. şeklin
de sonucun tikel olm ası şartı ihlal edildiğinden bu kıyas geçer-
sîzdir. Çünkü küçük önerme dalm a olumlu olduğu İçin yüklem i

olan küçük terim (m asraf çıkarır) tikel olarak alınmış, küçük te
rim sonuçta konu olduğundan hiçbir zaman tümel olarak alına
maz. Eğer alınırsa, bu geçersiz kıyasta olduğu gibi, kıyasın IV.
kuralına aykın olarak küçük terim in sonuçtaki kaplam ı öncül
deki kaplam ını aşm ış ve caiz olmayan (küçük terim) süreç yan
lışı işlenm iş olur.
IV. Şekil
Orta terim in B.Ö’de yüklem, K.Û’de konu olarak bulunduğu

(I. şe k lin te rsi v e k ıy a s ın en z a y ıf o ld u ğ u ) şek ild ir. Ö m e k :
Her insan canlıdır: A (BÖ)

O.T (Yüklem)
Her canlı ö lü m lü dü r A (K-Ö)

O.T (Konu)
Bazı ölümlüler insandır. I (Sonuç)
IV . Ş e k ild e n ş u b e ş m o d s o n u ç v e r i r
Her B 0 dur. A Her çocuk seçimlidir

I . H er O K d ır A Her sevimtfye İlgi duyulun
Bazı K B dir. I Bazı ilgi duyulanlar, çocuklardır.
H er B O dun A H er bayat gıda zararlıdır:

2. Hiçbir 0 K değildir; E Hiçbir zararlı (şey), sağlıklı değildir;
Hiçbir K B değildir. E Hiçbir sağlıklı (şey), bayat gıda
değildir.
Hiçbir B O değildir. E Hiçbir spor zararlı değildir;

3 . H er O K din A Her za ra rlı şey menedilin
Bazı K B değildir. O Bazı menedilen şeyler spor değildir.
Hiçbir B 0 değildir; E Hiçbir belgesel za ra rlı değildin

4. Bazı O K dır; I Bazı zararlılar sansüre tabi tutulur;
Bazı K B değildir. O Bazı sansüre tabi tutulanlar
belgesel değildir.
Bazı B O d u n I Bazı m emurlar yüksek m aaş alır;

5 . Her 0 K dır. A Her yüksek m aaş alan rahat yaşan
Bazı K B dir. I Bazı rahat yaşayanlar, (bazı)
memurlardır.
IV. Şeklin üç kuralı vardın
1. Büyük önerme olumlu olursa, küçük önerme de tümel olur.
B.Ö’nin olum lu olduğu (yukarıdaki 1. 2 ve 5.) m odlarda O .T

yüklem olarak tikeldir. Eğer K.Ö, tümel değil de, “Bazı O K’dır”
şeklinde tikel olarak alınırsa O .T bu önermede de tikel alınm ış
olur. Halbuki kıyasın 3. kuralı gereği O .T İki öncülde de tikel
olarak alınam az. Bu kurala uyulm azsa dağıtılmamış O.T yanlışı
yapılm ış olur.
2. Küçük önerm e olumlu olursa sonuç daima tikel olur.
Küçük terim , olum lu olan K.Ö’de yüklem olduğundan, tikel

olarak alınm ıştır. Öncülde tikel olarak alm an küçük terim in so
nuçtaki kaplamı, kıyas kurallarının beşincisi gereğince, öncül
deki kaplanım ı aşamayacağına göre yine tikel olarak alınm ası
gerekir. Küçük terim sonuçta tikel değil de, örneğin yukandaki
1. ve 5. kıyasların sonuçlan; “Her ilgi duyulanlar, çocuklardır!”,
“Her rahat yaşayan, memurdur!" şeklinde tüm el olarak alınırsa
caiz olmayan (K.T) süreç yanlışı yapılm ış olur.
3. Olumsuz m odlarda büyük önerm e tümel olm alıdır.
IV. Şekil üzere kurulan bir kıyasta, eğer öncüllerden biri

olum suzsa B.Ö tüm el olm alıdır. Zira tüm el olum suz (E) önerme
de yüklem olarak bulunan büyük terim (II. m antık aksiyomu ge
reği) tüm el olduğundan, bu terim sonucun yüklem inde de (kıya
sın 5. kuralı gereği) tüm el yani olumsuz olarak bulunm alıdır.
Eğer böyle olm azsa, büyük terim in sonuçtaki kaplamı öncülde
ki kaplam ım aşacağından, caiz olmayan (B.T) süreç yanlışı yapıl
mış olur. Ayrıca, yukandaki 4. mod üzere kurulan bir kıyasta
da, süreç yanlışı yam sıra “ik i tikel öncülden sonuç çıkarm a”
yanlışı ortaya çıkar.
Aşağıdaki örneklerde, kıyasın IV. şeklinde aranan bu sonuç

verm e şartlannaına uyulm adığından dolayı, biçim yanlışlarının
yapıldığını görm ekteyiz;
H er önyargılı haksızlık eder. Her B O dur;

B azı haksızlık edenler medya organıdır. Bazı O K dır;
Her m edya organı önyargılıdır! H er K B dir!
Bu geçersiz kıyasta, IV. şekle ait iki şart ihlal edildiğinden, iki
yanlış birden işlenm iştir. Biri, küçük önerme şekil gereği tümel
olarak alınm ayıp tikel alındığından dağıtılm am ış O.T. yanlışı iş
lenm iştir. Çünkü örnekte O.T. olan “haksızlık etme” terim i ön
cüllerin ikisinde de tikel olarak alınm ıştır. Bu ise kıyasın III. ku
ralına aykırıdır. Diğeri ise “K.Ö olumlu olursa sonuç tikel olur"
şartı ihlal edildiğinden, caiz olmayan K.T süreç yanlışıdır.
A raba yol kateder; Her B O dur; (A)
Yol kateden enerji tüketir. Her O K dır; (A)
H er enerji tüketen arabadır. Her K B diri (A)
Bu kıyasta küçük önerme olumlu olduğundan, IV. şekil ge

reği, sonucun tikel değil de tümel olarak alınm asından dolayı
sonuç geçersizdir. Sonuç I değil de A alındığından, caiz olmayan
(küçük terim ) süreç yanlışı İşlenm iştir. Çünkü küçük terim in
sonuçtaki kaplamı öncüldeki kaplamım aşm ış durumdadır, bu
da kıyasın IV. kuralına aykırıdır.
Biz burada, bu dört şeklin sonuç verm e şartlarına uyulm adı

ğında, geriye dönüp bu şekillerin sonuç veren m odlanna da ba
karak, hangi biçim yanlışının ortaya çıkacağının toplu listesini
verm ek istiyoruz;
l. Şekil:
Küçük önerme olumlu olm azsa 1 ve 3. mod üzere kurulan kı
yaslarda caiz olm ayan (B.T) süreç yanlışı; 2 ve 4. mod üzere ku
rulan kıyaslarda ise iki olumsuzdan sonuç çıkarm a yanlışı:
Büyük önerme tümel olm azsa 4. modda dağıtılm am ış O .T

yanlışı yapılm ış olur.
n. Şekil:
İki öncülden bir olumsuz olm azsa dağıtılm am ış O .T yanlışı;
B.Ö tümel alınmazsa caiz olmayan (B.T) süreç; ilave olarak 2.
ve 4. modda, iki tikelden sonuç çıkarma yanlışı yapılmış olur.
m . Şekil:
K Ö olumlu olarak alınm azsa, olumlu modlarda, caiz olmayan
(K.T) süreç yanlışı; olumsuz modlarda, iki olumsuzdan sonuç çı
karma yanlışı;
Akıl Yürütme (İstidlâl) 165
Sonuç tikel olarak alınm azsa caiz olmayan (K.T) yanlışı yapıl
mış olur.
IV. Şekil:
B.Ö ölümlü olduğunda, K Ö tümel alınm azsa, dağıtılm am ış

0 . T yanlışı;
K Ö olumlu olduğunda sonuç tikel olarak alınm azsa, caiz ol

mayan (K.T) süreç yanlışı:
Olumsuz modlarda B.Ö tümel alınm azsa, caiz olm ayan (B.T)
süreç yankşı ve 4. modda iki tikelden sonuç çıkarm a yanlışı ya
pılm ış olur.
ili. Şekillerin Değeri
Aristoteles kıyaslan, mükemmel ve mükemmel olmayan diye

ayınr. Ona göre, sonucun zorunluluğunun apaçık olm ası İçin
öncüllerde konulmuş olanın dışında hiçbir şeye muhtaç olm a
yan kıyasa mükemmel/yetkin kıyas; kendileri, gerçekten konu
lan terim lerden zorunlu olarak çıkan, ama öncüllerde açıkça
zikredilm em iş olan bir veya birçok şeylere muhtaç olan kıyasa
mükemmel olmayan/eksik kıyas denir.14 Aristoteles için I. şekil
den olan kıyasların mükemmel. II. ve III. şekilden olan kıyasla
rın ise mükemmel olmayan kıyaslar olduğu anlaşılm aktadır.
Öncüllerde konulmuş olanın dışuıda hiçbir şeye muhtaç ol

m adığı ve açıkça sonuç verdiği için Aristoteles tarafından m ü
kemmel olarak değerlendirilen I. şeklin diğer şekillere göre üs
tün olduğu m antıkta tartışamam aktadır. İslâm m antıkçıları da
1. şeklin değerine dikkat çekm işler ve bu şeklin üstünlüğünü
şöyle belirtm işlerdir:
* I. şekil kıyas, diğer şekillerden çok daha fazla kullanılır.
• Kıyasın I. şekilden sonuç veren dört mod (dorh)una bakıl

dığında yalnız bu şeklin, mahsûrât-ı erba’ayı yani A E I O öner
m elerinin her birini sonuç olarak verdiği görülür. Ayrıca, bu dört
önerme çeşidinin en mükemmeli sayılan tüm el olum luyu (A) yal
n ız bu şekil sonuç olarak verebilir.
14 Aristoteles, Organon-DI (Birinci Analitkler). çev. H.R. Alademir, s. 5

* I. şekilden olan kıyas açık, akla ve tabiata uygun, m antık

sal olarak sağlam ve kendi kendilerine yeterli olduklarından do
layı diğer şekiller için temel kıstastırlar. Bunun için, diğer üç
şeklin sonuçlarının kanıtlanması, o şekilleri 1. şekle indirgem e
(irca) yoluyla olu r.15
İşte bunun gibi nedenlerden dolayı İslâm m antıkçıları I. şekli

“ilim lerin tem el ölçüsü (mi’yânıl-'ulûni)” olarak tanıtm ışlardır.16
l. Şeklin, dört yüklem i! önerme (A E I O jyi sonuç olarak ver

diğini yukarıda söylem iştik. Bu şekil, ağırlıkla, bir şeyin vasıfla-
rmı ispatta kullandır. Yukarıda da belirttiğim iz gibi, şekiller içe
risinde en gözde olanı budur.
II. Ş ekil. tüm el ve tikel olumsuzu (E. O) sonuç olarak verir.

Bu şekil, farklı olan şeyleri birbirinden ayırmada kullandır. III. ve
IV şekle göre bunun kullanım ı daha çoktur.
m . Ş ekil, tikeli (I, O) sonuç olarak verir. Daha çok, istirıa edi
len şeylerin açığa çıkarılmasında kullandır.
IV Ş ekil, (2. m odu olan A E E hariç) tikeli (I, O) sonuç olarak
verir. Genellikle, bir cinsin çeşitli türlerini bulmada ve bunları
açıklam ada kullandır. M antık araştırm acılarının hemen hemen
hepsi bu şeklin Uk olarak, M.S II. yüzyılda yaşam ış Yunan tabi
bi Galien tarafından konduğunda birleşirler.171
8Kuruluşu veya
düzenlenm esi (nazmı) doğal ( tabu) olm adığından dolayı Fârâbi,
İbn SInâ ve Gazali gibi m antıkçdar bu şekle yer verm ediler, fa
kat m üteahhirin m antıkçıları, eksikliğini itira f ederek bu IV.
şekli kullandılar.1H
15 Diğer üç şeklin, birinci şekle indirgenmesi (irca) hem döndürme ve öncüllerin

yerini değiştirme yani B.Ö'yi K.Ö, K .ö'yi B.Ö yerine koyma şeklinde direkt bir
yolla; hem de saçmaya irca (huIfl şeklinde dolaylı yolla yapılabilmektedir. Bu
konu hakkında fazla bllğl için bkz. Ahmed Cevdet. Mi'yâr, ss. 76-79; A li Se
dad. Mizânu'lUkût s. 86; Öner, Klasik Mantık, ss. 124-127.
16 Gazali, Mthakkû’n-Nazar, s. 92; Ebheri, İsâğoci, s. 77 (Fenâri’nin sonunda);
Urmevî. Metâliu'l-Enuâr, s. 255; Gelenbevî, Şerhu İsâğoci s. 55; Magnlsâvi.
MuğnCt-Tuilâb. s. 38: Ahmed Cevded Mi'yâr. ss. 77-78: Mehmed Tevflk. Gaye
tû’l- Beyân, s. 49. İzmirli. Felsefe Dersleri, s. 201.
17 Rescher. Tatnvuuru'l Marıtıkı'l-Arabî Thk. Muhammed Mihran, s. 73.
18 Ebheri. İsâğoci, s. 77 (Fenârt’nin sonunda); Mağnisâvî. Muğni't-Tullâb, s. 37:
İzmirli, Felsefe Dersleri, ss. 203-204; Rescher, age., s. 76.
İsıam m antıkçılarının IV. şekli zayıf görm elerinin bir nedeni

de. Kurân-ı Kerim’de bu şekle uygun bir delil getirm enin olma
yışıdır. Onlara göre Kur’ân’da, ilk üç şekle uygun düşecek delil
getirm e veya tartışm a tarzıyla karşılaşm aktayız.19
I. Şekle örnek olarak Bakara sûresi. 258. âyet gösterilir:

(Gerçek Rab, tabiat güçlerini elinde bulun du ru r ve onların
hareketini kontrolü altında tutar)
G ü n eşi B atidan getirm eye g ü ç yetıremeyen R abb değildir: (B.Ö)
Sen (Nemrut) G ü n eşi B a tid a n getirm eye gü ç yetiremiyorsun: (K.Ö)
Sen R ab değilsin. (Sonuç)
Şeytanın, Âdem ’e secde etm e konusunda Allah ile giriştiği

tartışm ayı içeren A ’râ f sûresi 12. âyetin de yine 1. şekle uygun
bir örnek olduğu söylenir:
Ateşten yaratılan (Ben İblis), topraktan yaratılandan

(Â dem ) değerli v e üstündür; (K.Ö)
D eğ erli v e üstü n ola n , a ltta k in e secd e edem ez; (B.Ö)
Ateşten yaratılan (Ben İblis), topraktan yaratılan
alttak in e (Â d em 'e) secde edem ez. (Sonuç)
n. Şekle, En'am sûresi, 76. âyet öm ek gösterilir.

B u y ıld ız geçip gid icid ir; (K.Ö)
Rabb, g eçlp -g id ici d eğild ir; (B.Ö)
B u y ıld ız Rabb d eğild ir (Sonuç)
m . Şekle ise, yine En'am sûresi, 91. âyet öm ek gösterilir.

Âyette, peygam berlere gelen vahyi inkâr eden Yahüdilerin bu id
diası, şu forma dökülebilecek bir kıyasla, çürütülmüştür:
M usa'ya kitap indirilmiştir, A (B.Ö)

M usa insandır; A (K.Ö)
Bazı insanlara kitap indirilmiştir. 1 (Sonuç)
ab. Şartlı Kesin Kıyaslar
Adından da anlaşılacağı gibi, öncüllerinden en az birisi bitişik

yahut aynk şartlı önermelerden olan kıyaslardır. Bu tür kıyas
19 el-Ankari, Abdullah b. eş-Şeyh Haşan Haşiye ‘alâi-Fenân, İstanbul 1242, s.

255; Ali Sedâd, Mizânui ‘Ukû.1 s. 65; Bursevı, Mizâmı’l-İntizâm, ss. 221-222;
Rltat, Vesiletüi-lkân, s. 66.
larda sonuç, hem anlam hem de şekil bakımından, öncüllerde

bulunur.
Eğer şu cisim hareket ediyorsa o cisim canlıdır, (B.Ö= Bitişik şartlı)

Ş u cisim hareket ediyor; (K.Ö= Yüklemi!)
O cisim canlıdır. (Sonuç)
Bu şartlı kıyastaki “O cisim canlıdır" önerm esi hem anlam,

hem de şekil bakım ından birinci öncülde bulunmaktadır.
Şartlı (hipotetik) kıyaslar, öncüllerinin bitişik yahut aynk

oluşlarına göre iki kısm a ayrılarak incelenebilir.
i. Bitişik Şartlı Kıyaslar

Bir öncülü bitişik şartlı, diğer öncülü ise yüklem li önermeden
oluşan kıyaslardır. Bu tür (şartlı muttasıl) kıyaslarda ilk öncül
“... ise" eklem iyle birbirine bağlanmış; yüklem li olan ikinci öncül
de, bitişik şartlı olan ilk öncülün mukaddem veya tâlisini ya
onaylam ış ( vad1 ya da onaylam am ıştır (redd/ref). Bundan do
layı da sonuç, ikinci öncüle bağlı olarak, ilk öncülün mukaddem
yahut tâlisini onaylam a yahut onaylamama şeklinde ortaya çı
kar. Yani bitişik şartlı kıyaslarda, mukaddem ile tâli arasındaki
ilişkiye göre, biçim yönünden;
Mukaddem i onaylama
Mukaddem i onaylamama (Geçersiz!)
Tâliyi onaylama (Geçersizi)
Tâliyi onaylamama
olm ak üzere dört kıyas şekli ortaya çıkar. Bunlardan küçük

harflerle yazılan b ve c şekilleri m antıksal olarak geçerli olm adı
ğından, biz burada, geçerli olan diğer iki form u tanıtacağız.
Mukaddemi onaylama; Bunu, kısa form u ile şöyle göstere

biliriz:
A ise B dir; Eğer yağmur yağarsa yerler ıslanır;

A dır; Yağm ur yağmıştır;
B dir. Yerler ıslanmıştır.
Bu formun zıddı olan mukaddemi onaylamama { reju'l-mu-

kaddem), yukarıda değindiğim iz gibi, geçersizdir. Zira tâli daha
kapsam lı olduğundan, aşağıdaki örneklerde de görüleceği gibi,
mukaddemi reddetme tâliyi de reddetmeyi gerektirm ez.
A kıl Yürütm e (İstidlal) 16a
Eğer b ir öğrenci yurt dışında araştırma yapıyorsa

taktir edilir,
(Nuri) yurt dışında araştırma yapmamaktadır.
(Nuri) taktir edilmemektedir!
(B u çıkarım geçersizdir!)
Bu yanlış, sonuçta tâliyi belirlem e gayretiyle, şartlı bir kıya

sın küçük önerm esindeki mukaddemi hariç tutm a veya inkâr
(nefy) etm e faaliyetinden ibarettir. Bu, yüklem li kesin kıyastaki
dağıtılm am ış terim yanlışı veya caiz olmayan süreç yanlışı gibi
dir. Şartlı kıyaslarda küçük önerme mukaddemi onaylam adığın
da (nefy veya reddettiğinde) tâlinin onaylanması zorunluluk ka
zanmaz. Diğer b ir çok yanlışta olduğu gibi, bu faaliyet de gerçek
ten bir haksızlıktır. Örneğin;
Eğer o zehir alm ışsa ölecektir;

O zehir almamıştır; (Mukaddemi onaylamama/refu'lmukaddem)
O ölmeyecektir! (Bu çıkarım geçersizdir!)
Burada büyük terim, öncülde dağıtılm am ış, sonuçta ise da

ğıtılm ış, haliyle sonuçtaki büyük terim in kaplam ı öncüldeki
kaplanım ı aşmaktadır. Zira zehir almaktan başka daha bir çok
nedenler ölüme sebep olabilir.
Tâliyi onaylamama: Bunu, kısa formu ile şöyle gösterebiliriz:

A ise B dir, Eğer G üneş doğarsa yıldızlar kaybolur;
B değildir; Yıldızlar kaybolmuş değildir;
A değildir. G üneş doğmuş değildir.
İslâm kelâm cılannm , Allah'ın birliği konusunda, burhan-1

tevhîd veya burhân-ı temânü' adı altında, getirdikleri şu şartlı kı
yas da aynı form da bir örnektir:
E ğ er y e rd e v e g ök te A lla h ’tan başka tanrılar ofsa yd ı ikisi (hin d ü zen i)

d e bozulurdu; (Enbiya. 21/22)
Yer ve göğün düzeni bozulu değildir;
Yerde ve gökte Allah'tan başka tannlar yoktur.
Bu form un zıddı olan tâliyi onaylama Ivaz’u’t-tâli), yukarıda

değindiğim iz gibi, geçersizdir. Zira tâli daha kapsam lı olduğun
dan, aşağıdaki örneklerde de görüleceği gibi, tâliyi onaylama
mukaddemi de onaylam ayı gerektirm ez.
Eğer hava yağmurluysa bulutludur;

Hava b u lu tlu du r; (Tâliyi onaylama/vaz&’t-tâli)
Hava yağmurludur! (Bu çıkaran geçersizdir!)
Şartlı kıyasta küçük önerme tâliyi onayladığında, mukadde

min onaylanması zorunluluk kazanmaz. Örneğin;
Eğer o zehir alm ışsa ölecektir;

O Öldü; (Tâliyi oılaylama/vazü't-tâli)
Öyleyse o zehir almıştır. (B u çıkanın geçersizdir!)
Bu öncüllerden yola çıkarak bu sonuca varm ak geçersizdir.

Zira şartlı bir kıyasta mukaddemin tahakkuku tâlinin tahakku
kunu içerdiği halde, tâlinin tahakkuku mukaddemin tahakku
kunu gerektirm eyebilir. Çünkü tâlideki hüküm daha genel ola
bilir. Nitekim zehir alm anın ötesinde b ir sürü başka sebepler
ölüme yolaçabilir. Aşağıdaki geçersiz çıkarım larda görülebilece
ği gibi, burada büyük terim , büyük önermede dağıtılm ış, sonuç
ta ise dağıtılm am ıştır. Bundan dolayı öncüllerin kaplam ı sonuç-
takini aşmaktadır. Ayrıca, bu form üzere kurulan bir şartlı kı
yas, O .T in her iki öncülde de dağıtılm am ış olm ası bakımından,
yüklem li kesin kıyasa benzer.
Bir yerde ateş varsa orada oksijen vardır.

B u rada oksijen vardır; (Tâliyi onaylama/vazü't-tâll)
B urada ateş vardır. (Bu çıkanm geçersizdir!)
Tâlisi onaylanan bu çıkanm geçerli değildir. Ateşin varlığı

orada oksijenin varlığı için delildir; fakat tersi söz konusu değil
dir. Büyük önerme doğru ise, ateşin olduğu yerde oksijenin ol
ması kaçınılm azdır oysa oksijenin varlığı ateşin olm asını zorun
lu kılmamaktadır. Bu nedenle bu çıkanmda, öncüller doğru ol
duğu halde, sonuç yanlıştır.
il. Ayrık Şartlı Kıyaslar
Büyük öncülü ayrık şartlı önermeden oluşan kıyaslara aynk

şartlı (munfasıl-disjunctive) kıyaslar denir. Bu kıyaslann B.Ö’si,
ayrıklık bildiren “veya", “ya.., ya da...” eklem leriyle kurulur ki bu
eklem ler, önermede seçeneklerin varlığım dile getirir.
Ayrık şartlı kıyaslarda, B.Ö’deki iki seçenekten birisinin ya

aynı, ya da karşıt hali K.Ö’de seçilerek sonuca varılır. Buna gö
re, biçim yönünden, şu dört ayrık kıyas formu ortaya çıkar:
Mukaddemi onaylama;
Ya A ya B dlr; Ali, ya öğretmen olarak atanacak
ya askere gidecektir;
A dır; Öğretmen olarak atanmıştır;
B değildir 20 O, askere gitmeyecektir.
Mukaddemi onaylamama;
Ya A dır ya B din Ş u gelen insan ya erkektir y a bayandır;
A değildir; Gelen insan erkek değildir;
B dir. Bayandır.
Tâliyi onaylama;
Ya A ya B dir, Ya G üneş doğmuştur y a gecedir;

B dir; Gecedir;
A değildir. Güneş doğm uş değildir.
Tâliyi onaylamama;
Y a A ya B dır; B u sene ya hükümet krizi olacak y a seçim

olacaktır;
B değildir; Seçim olmayacaktır,
A dır. Hükümet krizi olacaktır.
Görüldüğü gibi, ayrık şartlı kıyaslarda, B.Ö’deki seçenekler

den biri atılarak diğeri seçilir veya biri onaylanarak diğeri redde
dilir. Seçeneklerden birinin aynını seçmek (yani K.Ö’de “..dır"
demek) diğerinin karşıt halini (sonuçta “...değildir” dem eyi); kar
şıt halini seçm ek (yani K Ö 'd e “ ...değildir" demek) de diğerinin
aynım (sonuçta “...dır" dem eyi) gerektirir. Felsefe Dersleri*nde
geçen ve yukarıdaki b form unda olan şu örnekte21 de görüldü
20 Bu a şıkkında gösterilen mukaddemi onaylama (vazuTrmıkaddem), “eksik al

ternatif iddia etme’ , “yanlış dilem’ ve İki zıt seçenek’ yanlışlarına sevkedece-
ğinden. bazen geçersizdir. Zira tâli daha kapsamlı olduğundan, aşağıdaki ör
nekte de görüleceği gibi, mukaddemi onaylama, taliyi reddetmeyi gerektirmez
Ya A ya B dir, Bugün hava ya yağmurludur ya bulutludur;
A dır. Bugün hava yağm urludur
B değildir! Bulutlu değildir/ {Bazen buform geçersizdir!)
21 İzmirli, age., s. 223.
ğü gibi, bu tür kıyaslarda seçeneklerden birisi doğruysa diğeri

yanlıştır.
Y a A ya B dir; Hükümet y a kuvvet (cebir ve şiddet)le ya da

akıl ve hikmetle idare olunur;
A değildir; Fakat kuvvetle (cebir ve şiddet) hükümet
idare olunmaz;
B dir. Öyleyse hükümet akıl ve hikmetle idare
olunur
(A seçeneği yanlış, B seçeneği doğruduı)
Ayrık şartlı kıyas kurarken alternatifleri sunan B.Ö’deki se

çeneklerin birbiriyle bağdaşır nitelikte yani birinin olm ası diğer
seçeneğin olmamasını zorunlu kılmayan [te’lifi kabil) değil de
bağdaşmaz yani birinin olm ası diğer seçeneğin olmamasını zo
runlu kılan [te'lifı ğayr-ı kabil) nitelikte olm asına dikkat edilm e
lidir. Zira, birbirini tam olarak tüketen (bağdaşmaz) seçenekli
bir önermede ancak seçeneklerden birini seçm ek diğerini red
detm eyi gerektirir. Örneğin;
Ya A ya B dir; Gazetedeki şu haber y a doğrudur ya yanlıştır;

A değildir; Gazetedeki şu haber doğru değildir;
B dir. öyleyse yanlıştır.
Y a A y a B din B u sayı ya tektir ya çifttir

B dir; B u sayı çifttir;
A değildir. Öyleyse tek değlldir
Görüldüğü gibi, birbiriyle bağdaşmaz nitelikte olan iki seçe

nek (doğru-yanlış, tek-çift)in birlikte olması mümkün değildir. Zi
ra bu seçeneklerden birinin olm ası ötekini im kânsız kılmaktadır.
Buna karşın, eğer birinci öncülde seçenekler, birbirini tüketecek
şekilde tam değerlendirilem em iş veya yeterince sayılamamışsa.
şu örnekte olduğu gibi, çıkarım tam, doğru ve geçerli olmaz.
Y a A y a B din Öğrenciler ya sınıftadır y a bahçede;

B değildin öğrenciler bahçede değildin
A dır. Öyleyse sınıftadır!
Halbuki öğrenciler, sınıfın dışında, kütüphanede, kantinde

veya başka yerde olabilir. Bu eksiklik ve belirsizlik, yukarıda da
belirttiğim iz gibi, seçeneklerin yeterince hesaba katılm am asın
dan, yahut her ikisi birden olam az’' ve “üçüncü b ir şık söz
konusu değildir” şeklindeki zihin ilkesi kesinliğinin gözetilm e-
m esinden kaynaklanmaktadır.
2. B İLE ŞİK K IYA SLA R
Basit kıyasların iki öncül ve bir sonuçtan kurulduklarını gör

dük. Öncül sayısı ikiden fazla olan kıyaslara “bileşik kıyaslar"
denir.22 Öncülleri ikiden fazla olduğu için bunlar, adından anla
şılacağı gibi, aynı zamanda, iki veya daha fazla basit kıyası da
içerirler. Biz bu başlık altında “zincirlem e kıyas”, “hulfi kıyas” ve
“dilem ”leri tanıtacağız.
a. Zincirleme Kıyas
Kıyastaki birinci öncülün yüklem ini ikinci öncüle konu, ikinci

öncülün yüklem ini üçüncüye konu... şeklinde ayırarak [faslede
rek) birbirine bağlayıp sonuçta, ilk öncülle irtibata sokarak,
hükme varmaya “zincirlem e kıyas (m efsûlü’n-netâic, sorites)" di
yoruz. Bu tip kıyasın en yaygın bilinen örneği şudur:
B u ırm ak gürültü yapıyor:

Gürültü yapan hareket eder.
Hareket eden donmamışbr;
Donmamış olan beni taşıyamaz,
O halde b u ırm ak beni taşıyamaz.
İkinci örnek:
Bütün diktatörler anti-demokratbr;

Bütün anti-demokratlar dengesiz yöneticidir.
Bütün dengesiz yöneticiler zâlimdir;
Bütün zâlim yöneticiler nefretle ve hiddetle karşılanır;
Öyleyse bütün diktatörler nefretle ve hiddetle karşılanır
Bazı rasyonalistler, ruhun ölümsüzlüğünü şöyle bir zincirle

me kıyasla kanıtlam aya çalışır.
Ruh, maddi olmayan bir cevherdir;

Maddi olmadığı için yer kaplamaz;
Yer kaplamadığı İçin bölünemez
22 İslâm mantıkçılan bileşik kıyaslara "kıyas-ı mürekkeb" derler (Bkz Ahmed

Cevdet, Mt’yâr-ı Sedâd, s. 87, İzmirli, Müyâr-ı Ulum, s. 66).
Bölünemeylnce de parçalanıp yok edilemez;

Dolayısıyla ruk ölümsüzdür.
Bu tür kıyaslar, aradaki geçişler m antıksal olarak sağlam

olursa, özellikle hitabette (retorik) çarpıcı ve etkileyici olabilir.
Bunuri aksine aradaki geçişler ve bağlantılar sağlam ve uygun
kurulmazsa, aşağıdaki İki örnekte görüldüğü gibi, iş saçm ala
maya ve safsataya dönüşebilir.
İnsan evlenince sorumluluğu artar;

Sorum luluğu artınca çalışması d a artan
Çalışması artınca yorgun düşer;
yorgun düşünce stresi artar;
Stresi artanın ruhsal dengesi bozulur.
Ruhsal dengesi bozulan eşini yastıkla boğabilin
Öyleyse insan evlenince eşini yastıkla boğar1
B ir mıh bir nal kurtanr;

Bir nal b ir at kurtanr;
B ir at b ir komutan kurtann
B ir komutan bir ordu kurtanr;
Bir ordu bir millet kurtanr.
Öyleyse bir mili bir millet kurtanr!23
b. Hulfî Kıyas
“H u lf, ters olma, karşı koyma, m uhalefet etme, nakzetm e/boz-

ma gibi anlam lara gelen bir mastardır. Bu mastardan türeyen
hulfı kıyas ise, “ispatı istenen önermenin karşıt halinin imkân
sızlığım göstererek ispat edilm esi istenenin doğruluğuna hük
m etm ektir."24 İleri sürülen bir fikir eğer doğru değilse bunun
tersi veya karşıt hali doğru olur. Bu tür bir kıyasta, eğer karşıt
hali doğru kabul edilirse ne gibi saçm alıkların veya çıkm azların
ortaya çıkacağı belirtilir25 ve sonuçta, ileri sürülen iddiayı kabul
23 Burada sonuç, aradaki yüklemlerin hepsini sonuç önermesinde yüklem olarak

sıralayınca ("Bir mıh bir m illeti kurtarmış olanı kurtaranın kurtarıcısında kur-
tancı/rol oynayıcıdır" şeklinde) ancak doğru olabilir.
24 MCyûr-ı Sedâdda bu kıyas, kısa olarak, şu şekilde tanımlanır. ‘ Bir şeyin naki-
zını İptal İle matlubu İntaç eden (yani, bir flkrln karşıt halini çürüterek İspatı
isteneni sonuç olarak veren) kıyastır. (Ahmed Cevded. age., s.88)
25 Hulfî kıyasta bu amaçlandığı İçin ona. "saçma (İmkânsıza indirgeme) yoluyla
İspat (reductio ad absürdıım)" da denir. Bu tür kıyaslan, kelâmcılar sıkça kul
lanırlar.
etmekten başka çıkar yolun olm adığı neticesine varılır. Bu iş

lem ler yapılırken kıyasta, genelde, yüklem li, bitişik ve ayrık
şartlı öncüller kullandır.
Kelâm cılann, bu kıyas çeşidine sıkça başvurduklanm gör

mekteyiz. H ulfi kıyasa örnek olarak şu üç kıyası vermek istiyo
ruz.
“Bir şey kendisini yoktan var edemez." (İspatı İstenen iddia]
Eğer b u doğru olmazsa karşıt hali olur

yani bir şey kendini yoktan var eder. (iddianın karşıt hali)
Eğer bir şey kendini yoktan var etse,

kendisini oluşa çıkarması için, henüz (İddianın karşıt
kendisi yokken, kendisinden önce var halinin çıkmazı)
olması gerekir.
B ir şeyin henüz kendisi yok iken var (İddianın karşıt

olması imkânsızdır. halinin saçmalığı!
Öyleyse "Bir şey kendini yoktan (ispatı istenen iddianın doğru

var edemez". luğunun hükme bağlanması)
İkinci örnek.
"Âlemin düzeni ve İşleyişi için

Yaratıcı’nın b ir olması gerekir." (ispatı istenen iddia)
Eğer b u doğru olmazsa karşıt

hah o lu r yani iki olur. (İddianın karşıt hail)
Eğer iki y a r a t ı» olursa bun lar ya (İddianın karşıt

ittifak y a d a ihtilaf üzere bulunurlar. halinin çıkmazı)
İttifak üzere bulunm aları b ir zayıflığın,

güçsüzlüğün veya yetersizliğin ifadesidir,
İhtilaf üzere bulunm alan, birinin
yaptığına diğerinin rıza göstermemesi (iddianın karşıt
veya onu bozması demektir. hainin saçmalığı)
B u iki durum d a ilahlığa yakışmaz ve

âlemin düzeninin bozulmasına yol açar.
Öyleyse “Âlemin düzeni ve işleyişi için (ispatı istenenin
Yaratıcı’nın bir olması gerekir.” hükme bağlanması)
Üçüncü örnek:
“Allah kadîm, ezeli ve ebedidir.' (İspatı İstenen iddia)
Eğer b u doğru olmaksa karşıt hali

yani Allah kadîm, ezeli ve ebedi
olmayan olur. (İddianın karşıtı]
Eğer Allah kadîm, ezeli ve ebedi

olmazsa hadis varlık olur .Allah
hadis varlık olursa, değişmelere ve
kendisini sonradan yaratan bir (İddianın karşıt
sebebe muhtaç olan eksik bir varlık olur, halinin çıkmazı)
Değişmelere konu olma, muhtaç ve

eksik olmayı A llah için düşünm ek (İddianın karşıt
saçmadır. halinin saçmalığı]
öyleyse “Allah kadim, (İspatı İstenen İddianın doğru

ezeli ve ebedidir." luğunun hükme bağlanması)
c. Dilemler
ön cü lleri bitişik ve ayrık şartlı önerm elerden kurulan b ir kıyas

olup, öncüllerdeki şıkların yanı seçeneklerin ayrı ayrı değerlen
dirilm esiyle sonuca varılan kıyastır.26
Kuruluş şekillerine geçmeden önce, bu konuda popüler olan

şu ik i dilem örneğini verm ek İstiyoruz:
II. M urat tahtım on dön yaşındaki oğlu Sultan Mehmed’e b ı

raktığı zaman. H açlıların savaş hazırlığı yapm aları üzerine. Fa
tih Sultan Mehmed, babasını tekrar tahta davet m aksadıyla yaz
dığı mektupta, şöyle b ir dilem le düşüncesini savunmuştur:
Y a siz padişahsınız, ya ben padişahım. (Ayrık şartlı ö)

Siz padişahsanız sorumluluğunuz gereği; (Bitişik şartlı ö)
Ben padişahsam, b u emrim gereği; (Bitişik şartlı ö)
H er İki halde de, ordunun başına (Sonuç)
geçmelisiniz!
26 Bu tür kıyasa, “kıyas-ı mukassim' yani B.Ö'yl İkiye bölen veya İddiayı iki şık-
ka bölerek kanıtlayan (Ahmed Cevded, Mi’yâr-1 Sedâd, s. 65; İzmirli, Felsefe
Dersten, s. 232), iki yönlü /iki kanatlı ve iki boynuzlu delil anlamında “kıyas-
ı zü’l-ciheteyn" (Taylan, Mantık, s. 131) ve "ikilem” (Yıldırım, 100 Soruda Man
tık. s. 104: Özlem, Mantık, s. 160) gibi adlar da verilm iştir
B ir savaşta, düşman baskın yapıp karşı tarafa büyük kayıp

verdirir. Baskına uğrayan birliğin komutam, baskın anındaki
nöbetçiyi askeri mahkemeye verir. Askeri yargıç, sanık nöbetçi
ye şöyle den
Baskın anında ya görevinin basındaydın ya

değildin. (Aynk şartlı Ö)
Eğer görevinin başında idiysen, düşmana göz
yumduğundan ve birliğini haberdar etmediğinden; (Bitişik şartlı ö )
Görevinin başında değil idiysen, görevini terk
ettiğinden. (Bitişik şartlı ö )
Her iki halde de suçlusun, cezalandırılacaksın! (Sonuç)
Eğer sonuç, birinci öncülün tek bir terim inden yani ya mu
kaddem ya da tâliden oluşm uş yüklem i! tek bir önerme halin
deyse basit dilem birinci öncülün birden çok terim inden oluş
muşsa karmaşık dilem olur. Dilem deki bitişik şartlı öncüllerin
m ukaddemleri (küçük öncülde) onaylanırsa yapıcı: şartlı öncül
lerin tâlileri onaylanm az/reddedilirse yıkıcı dilem olur. Basit bir
dilem yapıcı ya da yıkıcı, karm aşık dilem de yapıcı ya da yıkıcı
olabilir. Buna göre şu dört dilem kalıbı ortaya çıkar.
1. Basit yapıcı dilem

A ise B dır. Eğer çalışırsan iyi not alırsın, (Bitişik şartlı B.Ö)
C ise B din Kopya çekersen iyi not alırsın; (Bitişik şartlı B.Ö)
Ya A ya C dir: Ya çalışacaksın ya kopya
çekeceksin; (Aynk şartlı K.Ö)
B dir. İyi not alırsın. (Sonuç)
2. Basit yıkıcı dilem

A ise B dir, Eğer iyi bir arkadaşsan ona yardım edersin,
A ise C dir; Ve eğer iyi bir arkadaşsan (en azından) onun bu
haline üzülürsün;
Ne B ne C dir. Ne ona yardım ediyorsun ne de onun bu haline
üzülüyorsun;
A değildir. İyi bir arkadaş değilsin!
3. Karmaşık yapıcı dilem
A ise B dir. Eğer kitap okursan bir şeyler öğrenirsin,

C ise D dir: Ve eğer sabır gösterirsen başarılı olursun;
Hem A hem C dır. Hem kitap okuyor hem de sabır gösteriyorsun;

Hem B hem D dir. Hem b ir şeyler öğrenirsin hem de başarılı olursun.
4. Karmaşık yıkıcı dilem

A ise B dir, Eğer bir öğrenci edepliyse hocayı ciddi bir şekilde
dinler.
C ise D dir; Ve eğer akıllıysa m a’kul sorular sorar;
Ne B ne D dir; B u öğrenci ne hocayı ciddi şekilde dinler ne de
m a’kul sorular s o ra r
Ne A ne C dir.27 B u öğrenci ne edepli ne de akıllıdırl
Dilemler, iyi konuşm a ve ikna etme sanatının etkili bir aracı

dır. Bu tur kıyaslar, b ir fikri ispatlamaktan çok. karşıdaki kişi
yi güç durumda bırakm ak için kurulur ve tartışm alarda son de
rece etkili bir silah olarak kullanılır. B ir dilem ile karşım ıza çı
kan birisinin sözlerinde tutarsızlık, geçersizlik aram ak boşuna
dır. Zira öncüllerle sonuç arasında m antıksal olarak boşluk yok
tur. Fakat bu, onların eksik vc yanlış olm ayacağı anlam ına gel
m em elidir. Çünkü böyle bir kıyasın K.Ö’sindekl seçenekleri ek
sik veya yanlış alınm ış olabilir.2
7
28 Bu durum İse onlara itiraz et
me veya karşı koym a hakkım doğurur. B ir dilem e, şu üç yoldan
birisiyle itiraz edilip karşı konabilir:
1. Seçeneklerden hiç değilse birinin yanlış olduğunu göster

mekle. Yani seçenekleri kabul etmemekle: örneğin.
Eğer b ir insan bekârsa kendisine bakacak kimsesi olmadığı için

mutsuzdur:
Eğer bir insan evliyse evlendiği kişiye bakm ak zorunda olduğu için
mutsuzdur;
B ir insan ya bekârdır ya evlidir;
H er iki durum da d a mutsuzdur!
böyle b ir dilem de bir değil iki seçeneğe birden karşı çıkılarak

şöyle denebilir;
27 Barker. Stephen F.. The Elements o f Logic, New York 1965. ss. 98-99. Ural, Te
mel Mantık, ss. 113-114. Bu dört forma dikkat edecek olursak, şartlı kıyaslar
da görülen “mukaddemi onaylamama’' ve “tâliyi onaylama" yanlışlarının yapıl
maması İçin, küçük (yani üçüncü) öncüllerin hiçbirinde ne mukaddem
red/reT edilmiş, ne de tâli onaylanmıştır.
28 Bkz. Yanlış Dilem (V. Bölüm)
Eğer bir insan bekârsa neden mutsuz olsun? Zira o. kendisine bak a
cak güzel birine kavuşma heyecanı ve ümidiyle yaşadığı İçin mutlu
dur.
Yine eğer bir insan evliyse neden mutsuz olsun? Zira o, kendisine
sevgiyle bakacak, saygıyla yönelecek güzel birine sahip olduğu için
mutludur.
2. Seçeneklerin dışında başka bir seçeneğin olduğunu gös

termekle. Dilem in öncüllerindeki seçenekler birbirinin çelişiği
değil de, aşağıdaki güzel-çirkin örneğinde olduğu gibi, birbirini
tam olarak tüketemeyen karşıt alternatifler şeklinde kurulm uş
sa, buna itiraz edilebilir. Bu şekilde karşı koymaya, dilem i boy
nuzlarından yakalam a” denir. Örnek:
Evleneceğin kadın ya güzeldir ya çirkindir, (Aynk şartlı K.Ö)

Eğer güzel ise herkesin güzü onda kalır; (Aynk şartlı B.Ö)
Eğer çirkin ise ona katlanmak zordur; (Aynk şartlı B.Ö)
ö y le ise evlenmemek gerekir! (Sonuç)
Örnekte K.Ö’nin şıklan yani güzel-çirkin terim leri, birbirini

götüren/tüketen iki çelişik değil, aralarına başka terim lerin de
girebileceği karşıt terim lerdir. Bu iki terim arasına “orta güzel",
“bazı yönlerden güzel" gibi terim ler girebilir. Hem bu dileme,
ikinci öncülüne itiraz edilerek, birinci yolla da karşı konabilir.
3. Aynı form da karşı bir dilem le çürütme yoluyla: Bu şekilde

bir karşı koyuşta, muhataba aynı silahla karşılık verm e söz ko
nusudur. Buna “dilem in boynuzlarından kurtulma" denir. Bu
tür b ir dileme verilen örneklerden birisi, politikaya girmem esi
konusunda çocuğuna öğüt veren anne ile oğlu arasındaki ko
nuşmadır. Anne oğluna şöyle der:
A İse B dir, Eğer doğru hareket edersen helkesi kendine

düşm an edersin.
C ise D din Yanlış hareket edersen Allah'ın sana
gücenmesine sebep olursun;
Hem A hem C dir; Y a doğru ya d a yanlış hareket etmek
zorundasın;
Hem B hem D dir. Her iki halde de gücenmeye sebep olursun!
Politikaya atılm a tutkusu içinde olan oğul, aynı form da bir

dilem le, annesine şöyle karşı çıkan
A İse B dir, Eğer doğru hareket edersem Allah'ı hoşnut

ederim.
C İse D dir; Yanlış hareket edersem nerkes beni sever;
Hem A hem C dir; Y a doğru ya d a yanlış hareket etmek
zorundayım;
Hem B hem D dir. Her iki halde de sevilirim!
B ir timsah, kaçırdığı çocuğun annesine, nasıl davranacağını

tahmin edebildiği taktirde çocuğunu burakacağm ı bildirir. Bu
nun üzerine anne şu cevabı verir ve çocuğunu kurtarm a talebi
ni, yukarıdaki dilem formunda, şöyle dile getirir:
“Çocuğum u yiyeceksin!”
A ise B dir. Eğer çocuğumu yemeyi düşünüyorsan,
tahminim doğru çıktığı için verdiğin söz
gereği çocuğumu vermelisin.
C İse D dir; Eğer çocuğumu yemeyeceksen zaten geri
vermek durum undasm ;
Hem A hem C dir; (Yeme ve yememe dışında) başka bir
alternatif yok;
Hem B hem D dir. Her hâlükârda çocuğumu geri vermelisini
Tim sah da, aynı formda, karşı b ir dilem ile cevap verir:
A ise B dir, Eğer çocuğunu yemeyi düşünüyorsam,

tahminin doğrudur, çocuğunu yiyeceğin,
için geri alamazsın.
C ise D dir. Eğer çocuğunu yemeyeceksem tahminin
yanlış olduğu için;
Hem A hem C dir; (Yeme ve yememe dışında) başka bir
alternatif yok;
Hem B hem D dir. Her halükârda çocuğunu geri alamazsın!
Felsefe tarihinde bir dilem e karşı koym anın bu üçüncü yolu

ile ilgili çok renkli örnekler vardır. Bunlardan biri de ünlü Sofist
Protagoras (M.Ö 482-411) ile, karşı tarafı daha rahat ikna etm ek
veya susturm ak gâyesiyle, ondan hitabet dersi almak isteyen
Eulathus adlı öğrencisi arasındaki anlaşm a ile ilgilidir. Anlaş
m aya göre öğrenci ders ücretinin yansını peşin, diğer yansını
girdiği ilk davayı kazanırsa ödeyecektir. Fakat aradan uzun za-
man geçmesine rağm en hiçbir haber çıkmaması veya öğrencisi

nin henüz davalara girm eye başlam adığım gerekçe gösterm esi
üzerine Protagoras öğrencisini dava eder ve onu yargıç karşısın
da şu dilem le zor duruma düşürm ek ister:
A ise B dit. Eğer davayı kazanırsam mahkemenin

verdiği b u karar gereği paramı ödemesi
gerekiyor,
C ise D dir; Eğer davayı ben kaybedersem öğrencim ilk
davasını kazanmış olacağma göre,
yaptığımız anlaşm a gereği param ı ödemesi
gerekiyor:
Hem A hem C dir; Davayı ya kazanacağım ya kaybedeceğim;
Hem B hem D dir. Her iki durum da da paramın verilmesi
gerekiri
Öğrenci, aynı form da şöyle bir karşı dilem le zor durumdan

çıkm aya çalışır:
A ise B dir, Eğer davayı kazanırsam mahkemenin

verdiği b u karar gereği para ödememem
gerekir.
C ise D dir; Eğer davayı kaybedersem İlk davamı da
kaybetmiş olacağıma göre, hocamla
yaptığımız anlaşm a gereği parayı
ödememem gerekin
Hem A hem C din Davayı ya kazanacağım y a kaybedeceğim;
Hem B hem D dir. Her iki d urum da d a parayı ödememem
gerekir!
Karşı b ir dilem in etkili ve susturucu olabilm esi için, iki dile

m in sonuçlarının birbirine çelişik olması, başka bir ifadeyle, bir-
biriyle bağdaşıcı değil, birbirini reddedici nitelikte olm ası gere
kir. Yukarıdaki anne-politikacı oğul örneğinde, sonuçlar bu ni
telikte olm adığından, bunun etkisi m antıksal olm aktan çok psi
kolojiktir ve her iki taraf da kendi açısından haklı bir durumda
bulunm aktadır. Bu tür karşı koyuşlarda (tim sah örneğinde ol
duğu gibi bir tahmin, bir verilen söz; son örnekte olduğu gibi bir
yandan ilk anlaşma, bir yandan da mahkeme karan dayanak
alınarak) sonuçta taraflar birbirinin hücumunu savuşturabilm iş
yani dilemin boynuzlarından sıt/nlabilmiş olsalar bile yine de ke

sin sonuç elde edilem em ektedir
3. DÜZENSİZ KIYASLAR
Buraya kadar gördüğümüz kıyaslar ya iki öncüllü veya ikiden

fazla öncüllü idiler. Klasik m antıkçılar bunların dışında, öncül
düzeni farklı, iki kıyas çeşidinden daha bahsederler kı bunların
birisi “kısaltılm ış kıyas”, diğeri “delilli kıyas”dır.
a. Kısaltılmış Kıyas (Kıyas-ı Matvî, Entheymeme)
Günlük hayatta ve bilim sel alanda, fikirlerim izin hızlı akışı içe
risinde, düşüncelerim izi, delillerim izi her zam an tam bir kıyas
şeklinde ifade etm eyiz ve bazen öncüllerden birini veya sonucu
aklım ızda saklı tutup, dile dökmeden çıkarım lar yaparız İşte
“ifadede eksik fakat zihinde tam olan kıyas“a kısaltılm ış (anlam ı
zihinde saklı, dürülü=entimem, matvî) kıyas diyoruz.
Kıyasta ikisi öncül ve biri sonuç olduğuna göre, entim em leri

de üç guruba ayırabiliriz:
1. Birinci sıradan entimem: Birinci öncülü saklı kıyas. Ör

nek:
(.................................... ) (Her insan hata edebilir) (B.Ö saklı)

Madem ki hoca da insandır; (K.Ö)
Binaenaleyh o da hata edebilir. (Sonuç)
( .................................... ) (Dayak eşeğe atılır) (B.Ö saklı)

Ben eşek değilim;
B an a dayak atılamazl
(.....................................) (Her düşünen vardır) (B.Ö saklı)

Düşünüyorum :
O halde vanm.
(.....................................) (Geçlçi şeylere aldanmamalıdır)(B.Ö saklı)

Güzellik geçicidir;
Güzelliğe aldanmamalıdır!
2. İkinci sıradan entimem: İkinci öncülü yani küçük önerme

si saklı kıyas. Örnek:
Her cinsi sapıkın bakışları k ötüd ür

(................................... ) (Dr. X de cinsi sapıktır) (K.Ö saklı)
Dr. X'in de bakışları kötüdür!
Hiçbir hipi kılıklı serseri benim kızımla evlenemez;

( ................................... ) (Arkadaşın hippi kılıklı
serserinin biridir) (K.Ö saklı)
Binâenaleyh arkadaşın benim kızımla evlenemez!
3. Üçüncü sıradan entimem: Sonuç önerm esi saklı kıyas. Ör

nek:
Gözü açık politikacılar yalan ve hilede hünerli kimselerdir:

Sayın X gözü açık politikacıdır, gerçekten!
(................................... ) (Sayın X yalan ve hilede
hünerli kişidiri) (Sonuç saklı)
Allah’tan korkan, beraberinde çalışanlara iyi muamelede bulunur.

M üd ür Bey, beraberinde çalışanlara iyi muamelede bulunm am akta
dır!
(................................... ) (Müdür Bey Allah’tan
korkmamaktadır!) (Sonuç saklı)
Aşağıdaki örneklerde olduğu gibi, daha kısa form da ifade edi

len kıyaslar da vardır. Bunlarda, içerik olarak bir kıyas dürülü
dür, fakat biçim sel olarak kıyas değillerdir.
“B u yol trafiğe kapalıdır!"

Trafiğe kapalı yola girmek suçtur. (Saklı B.Ö)
B u yola girmek suçtur! (Saklı sonuç)
“A lay etmek hoş b ir davranış değildir!" (Saklı sonuç)

B u yaptığın alay etmektir; (Saklı K.Ö)
B u yaptığın hoş b ir davranış değildir! (Saklı sonuç)
“Kalp kırmak kötü şeydir!"

B u hareket kalp kırmaktır. (Saklı K.Ö)
B u hareket kötü birşeydir! (Saklı sonuç)
“Bütün zâlimler gibi o da mutsuzdur!"

Bütün zâlimler mutsuzdur;
O da zâlimdir;
O da mutsuzdur.
“Zil çalınca çıkılır!"

Zilin çalması dersin sona erdiğini ve dışan çıkılabileceğini
bildirir;
Şu anda zil çalmıştır;
Şu anda dersin sona erdiği ve dışan çıkılabileceği
bildirilmiştir!
Kısaltılm ış kıyaslar günlük hayatta, konuşma dilinde, hatta

bilim sel alanda çok yaygın olarak yer alır. Argüm anlarım ızı bu şe
kilde kısa form larla ikide etmemiz kaçınılmazdır. Zira bütün dü
şüncelerimizi, iddialarımızı veya delillerim izi m antıksal formlarla,
yani öncülleri ve sonuçlarıyla birlikte tam kıyas şeklinde, eksik
siz iiade etsek konuşmak ve dinlemek çekilmez bir yük olur. Gün
lük hayatta ve ilm i alanda kısaltılm ış kıyaslara yer vermemiz, ga
yemize, dinleyicim izin özelliğine ve istediğim iz etkiye göre değişe
bilir. Buna göre, söz konusu kıyaslar şu m aksatlarla kurulur
1. D inleyiciyi konuşmamıza veya düşüncemize ortak yapm ak

için: Bunu gerçekleştirm ek, genellikle, büyük önerme saklı tu
tularak yapıbr. Yukarıda, “Hoca da hata edebilir", “Bana dayak
ahlam az”, “Güzelliğe aldanmamak" sonuçlarının yer aldığı birin
ci sıradan entim em leri, bu am açla kurulan kısaltılm ış kıyaslara
örnek olarak gösterebiliriz.
2. H er şeyi açıkça söylememe isteğinden dolayı: Böylece, kı

saltılm ış kıyasla, itham veya kötülem eyi açıkça ifade etm enin
riskinden kaçınılm ış olunur. Bu istek, K.Ö saklı tutularak yeri
ne getirildiği gibi, daha çok, sonucun saklı tutulm asıyla gerçek
leştirilir. Yukarıda, Dr. X ’in, gözü açık politikacının ve Allah’tan
korkmayan m üdürün geçtiği entim em leri, bu am açla kurulan
kısaltılm ış kıyaslara örnek olarak gösterebiliriz.
3. Edebî üslûp ve ustalık için: Bu, daha ziyade, “Madem kı

hoca da insandır; binâenaleyh o da hata eder" ve “Düşünüyo
rum; öyleyse varım " örneklerinde olduğu gibi, B.Ö’nin saklı tu
tulduğu birinci sıradan entim em lerde yapılır.
b. Delilli Kıyas (Kıyas ı Müdellel, Epichereme)
D elilli kıyası, kısaca, “öncülünün peşinden delilinin de getirildi

ği kıyas" şeklinde tanım layabiliriz. Öncülün akabinde getirilen
Akıl Y ürütm e (İstidlal) 185
bu delil, öncülü sağlam laştırm a işi görür. Bundan dolayı bu tür

kıyaslar, benzetm e caiz olursa, “çift dikişlTdir. Buna ilk olarak,
Felsefe D erslerinde geçen ve bizce çok anlam lı olan, şu örneği
verm ek istiyoruz:
I. Öncül: Heva ve hevesine tâbi olanın kalbi daima

ızdırap içindedir;
Delil: Ç ünkü bir taraftan vicdanı onu ayıplar, diğer

taraftan o kişi isteklerini durduramaz;
II. öncül: Kalbinde ızdırap bulun an kimsede saadet

yoktur;
Delil: Ç ünkü m utluluk kalp huzurunu gerektirir;
Sonuç: Öyleyse heva ve hevesine tâbi olan kimse mesut

olarak yaşayamaz.29
V e re c e ğ im iz ik in c i ö rn e k , İs lâ m ta rih in d e “h a k e m o la y ı” ü e il
gili o la r a k H a ric ile rin getird ik leri ş u d elil o la cak tır:
I. Öncül: Allah'ın emrini terkeden âsidir;
Delil: Ç ünkü Kur'ân’d a Em rim e isya n m ı ettin!?

buyrulmaktadır; (Tâhâ. 93)
11. Ö n c ü l: Her âsi Cehennemliktir;
Delil: Çünkü Kur'ân’da “K im A lla h 'a v e R a sû lû n e

isya n ed e r v e sınırlarım a şarsa, onu. tem elli
kalacağı C eh en n em e sok ar." buyrulmaktadır;
(Nisâ. 14)
Sonuç: Öyleyse Allah'ın (hükm üne başvurmayıp)

emrini terkeden Cehennemliktir.
C. K IT A S IN DEĞERİ
K la s ik m a n tığ ın e s a s ım teşk il e d e n k ıy a s , A risto teles’te n b a ş l a

y a r a k Y e n i Ç a ğ ’a gelin cey e k a d a r , s a y g ın b i r şek ild e k a b ü l g ö r -
m üş ve kullanılm ıştır. Bu m antığın kalbi m esâbesinde olan kı
yasa bu şekilde itibar edilince, dolayısıyla klasik m antık da, Or
ta Çağ boyunca, gerçeğe ulaşm anın yegâne yol ve yöntem ini gös
teren b ir vasıta olarak görülm üş ve kullanılm ıştır.
29 İzmirli, age.. s. 229.

Ancak, hem İslâm aleminde30 hem de Avrupada31 bazıları

mantığın, dolayısıyla kıyasın değeri32ni ya sıhhat yani geçerlilik
bakımından ya da yararı açısından tartışm ışlardır.
Kim ileri mantığı ve kurallarını boş ve saçma saym ışlardır. Ki

m ileri ise bu kuralların yanlış olmadığım ancak bir yarar da ifa
de etmediğini; bilinm eleri ve bilinm em elerinin aynı ölçüde oldu
ğunu söylem işlerdir. Bu anlayışta olanlara göre, m antık için söy
lenen yarar, yani onun ilim ler için bir âlet olması, nasıl olsa zih
ni yanlışa düşmekten korum adığı için, fazla bir anlam ifade et
memektedir. Bundan dolayı onunla vakit harcamak boşunadır.
Kim ilerine göre ise mantık, Batlamyus’un gök bilim i kadar

geçersizdir.33 Ancak şurasını belirtelim ki, Aristoteles mantığı,
Batlamyus'un gök bilim inin aksine direnm iştir. Üstelik şim di b i
le yandaşlan olm akla kalmayıp, karşıtlan bile onun bir kısmının
doğru olduğunu itira f etm ektedirler.
Biz burada, klasik m antık ve dolayısıyla kıyas hakkında ya

pılan itirazlan ve onlara verilen cevaplan şu şekilde sıralıyoruz;
1. “Eğer m antık yararlı olsaydı, bu m antıkla donanmış olan

bilginlerin ve fllozoflann yanlış yapm am alan ve birblriyle ihtila
fa düşmemeleri gerekirdi. Oysa, onlann hepsinin birçok yanlış
lar yaptığının ve birbirine zıt ve çelişik görüşlere sahip oldukla
rını görm ekteyiz.”
Cevap: Mantık, öncelikle süret (form /biçim )in düzgün olm a

sıyla yüküm lüdür, daha çoğuyla değil. Bilgin olsun, filozof olsun
30 Bkz. Yaren, İslâm Kültür Dünyasında Mantık Aleyhtarlığı (Giriş).

31 Yeni Çağ Felsefesiyle birlikte Avrupada kıyasa, dolayısıyla Aristoteles mantığına
karşı koyanların başında Frands Bacon (öl. 1626), Descartes (öl. 1650) ve Stuart
Mili (öl. 1873) gelir. Bu karşı çıkanlara Lelbniz (öl. 1716), Kant (öl. 1804) ve Çağ
daş Felsefede Bertrand Russell (öl. 1970) da eklenir. (Kıyasın değeri ve formel
mantığın eleştirilmesi konusunda bu bilgileri sunarken, eserinin sonunu bu ko
nuya hasrederek, konuyu "Süri Mantığın Islahı” başlığı altında ayrıca ve uzunca
ele alan Izmlrli’nin Felsefe Dersleri ss. 271-307’den bir hayli yararlandık.)
32 "Mantığın değeri” deyince hemen peşinden “kıyasın değer’ ni getirdik. Zira kav
ramlar önermelere, önermeler kıyasa ön hazırlık ve aynca beş san'at da kıya
sın uygulama alanı olduğundan, kısacası kıyas, mantığın belkemiğini oluştur
duğundan, eğer kıyasın bir değeri olmayacak olursa, mantığın bir çok kuralı
da anlamsız olacaktır.
33 Russel. Bertrand, Bah Felsefesi Tarihi çev. Muammer Sencer, İstanbul 1983,
s. 197.
Akıl Yürütm e (İstidlâl) 187
eğer form el ölçülere uyulmaz, bunun yanısıra öncüller de yanlış

alınırsa yanlış sonuçlara ulaşılır. Burada sorgulanması gereken
m antık ve kıyas değil, düşünen kim senin iradesi, (aldatm a) n i
yeti, dikkati ve (doğruyaVve kurallara karşı) duyarlılığıdır. Örne
ğin bir takım duygusal ve deneysel önermelerden kıyas kurm ak
mümkündür, ancak bu deneyim lerin her hangi biı sebeple ek
sik ve kesin olmamaları, onlann tersinin ispatlanm asıyla sona
erebilir. Bu yüzden de bu durum, “form el (sûri) mantık" adım
alan Aristoteles m antığının yükümlülüğünde değildir. Mantığın
üzerine düşen, bu önerm elerin şekil ve düzen (süret ve nazm)
bakımından yanlış olmaması İçin onlara doğru bir şekil ve dü
zen vermektir.
İkinci olarak, m antıkla donanmış olm ak kişinin şekil bakı

mından bile olsa, yanlış yapmaması için yeterli değildir. Kişiyi
yanlıştan koruyan şeylerin başında, mantığın incelikleri ile bir
likte kullanılm ası gelm ektedir. Nasıl ki, sağlığı korum ak ve teda
vi için tıp ilm iyle donanmış olm ak yeterli olm ayıp, onu kullan
m ayı bilm ek de gerekiyorsa, aynı şey m antık için de söz konu
sudur.
2. “Mantığın ilim ler için b ir araç olduğu söylenir, ama Aristo

teles m antığı hiçbir şekilde iyi bir araç değildir. Yani bu m antık
la donanm ış olm ak insanın bilgilerini asla çoğaltmaz. Aristoteles
m antığı, tabiatın bilinmeyen yönlerini bizim için hiçbir zam an
bilin ir hale getirem ez. Gerçek araç olacak ve bizi yeni buluşlara
götürecek bir şey istiyorsak, bu âlet deney, tüm evarım ve tabi
atın doğrudan incelenm esidir, m antık ve kıyas değil! Aristoteles
m antığının b ir âlet olm aktan çıkarılıp, onun yerine tümevarım
ve deneyin kullanıldığı yeni dönemlerde anlarda hayret verici
başarılar elde edilm iştir."
Cevap: Francis Bacon ve onun fikrini benim seyenlere ait

olan bu iddia, birkaç yanlışı birden içerm ektedir. Bu iddiada bu
lunanlar, mantığın ilim lerin aracı olm asının anlamım; ilim lerin
elde edilm esinin aracı olm ası, yani m antığın bizim için b ir takım
bilgiler ve ilim ler hazırlam ası şeklinde sanm ışlar veya durumu
bu şekilde gösterm işlerdir. Başka bir deyişle, onlar mantığın in
san düşüncesi için, odunları toplayan ve elde eden bir kesere

benzediğini sanm ışlardır. Oysaki mantık, yalnızca bir ölçme ara
cıdır, vanl doğruyu ve yanlışı gösterm ektedir. Üstelik düşünce
nin, m adde ve m alzem esinin değil, şeklinin ölçm e aletidir. Bu
nun için onu, yapı ustasının şakülüne benzetm ektedirler. Yapı
ustası bir duvarı örerken onun yamukluğunu veya düzlüğünü
şakülle veya su terazisi (düzlük ölçer) ile belirlem ektedir. Şakül
ve düzlük ölçer, tuğlanın, toprağın, kirecin ve çimentonun elde
edilm esinin âleti olm adığı gibi, aynı zam anda bu m alzem elerin
sağlam lığının veya bozukluğunun da belirleyicisi değildir. Bun
dan dolayı Aristoteles mantığı, b ir ölçme aracıdır, bir elde etme
aracı değildir.
Aristoteles m antığı deneyim in (tecrübenin) değerini hiçbir şe

kilde inkâr etmemektedir. Bütün m antıkçılar, deneyimin kesin
bilginin kaynaklarının b ir parçası ve delilin (burhanın) altı kay
nağından biri olduğunu doğrulam aktadırlar.
Yeni bilginlerin başansı, Aristoteles m antığının dışlanm ası

nın b ir ürünü olm ayıp: kıyas yerine tüm evarım yöntem inin ve
tabiatın tanınm asında da deneysel yöntem in seçilm iş olm asının
güzelliğinin bir ürünüdür. Daha önceki bilginlerin durgunluğu
na sebep olan şey de, onların tabiatın tanınm asında olduğu gi
bi, tabiat ötesi konularda da kıyas yöntem ini kullanm alarıdır.
Ancak yine de, ne eskilerin yöntem i tüm evarım ve deneyim yön
tem ini dışlayıp Aristoteles m antığım takıp etmek, ne de sonra
kilerin yöntem i Aristoteles m antığını dışlam aktı. Çünkü Aristo
teles m antığı bütün bilim lerdeki tek doğru yöntem olarak kıya
sı gösterm em ektedir ki bu yüzden tüm evanm sal ve deneysel
yöntem e yüz çevirm ek, Aristoteles m antığını dışlam ak olarak
sayılsın.
Şu espri de belirtilm elidir: Deneysel yöntem e yönelinm esi ve

kıyası yöntem in tekelinden dışarı çıkılm ası, yeni dönemlerden
yüzlerce y ıl önce Müslüman bilginlerce başlatılm ış ve Avrupalı
larca olgunlaştınlm ıştır. Francis Bacon'dan üç-dört yüz yıl önce
bu yolu tutan deneysel yöntem in takipçilerinden Roger Bacon
(1220-1292), bunu Endülüslü Müslüman hocalarına borçlu ol
duğunu itira f etm ektedir.34 D iğer bir espri de şu du r Yeni bilgin

ler deneysel yöntem e ilk geçişlerinde ifrattan tefrite yöneldiler.
Tüm evarım ve deneyim den başka, yeni bilgiler elde etm enin yo
lu olm adığını sandılar. Yani kıyas yöntem ini olduğu gibi inkâr
ettiler. Ancak b ir kaç yü z yıl sonra, tümevarım, deneyim ve kı
yasın her birinin kendi yerinde yararlı ve gerekli olduğu ve
önem li olanın bunlardan yararlanm a yolarım tanım ak olduğu
anlaşıldı. İşte bu durumda, m etodoloji (yöntembilim) admda çok
yararlı bir bilim ortaya çıktı.
3. “Mantık, kıyaslar ve başka bir sürü kuralları ile yeni bir

şey öğretm ekten ziyade, belli bir şeyleri başkalarına açıklam ak,
yahut bilinm eyen şeyler hakkında muhâkem esiz söz söylemek
ten başka birşeye yaram am aktadır." Bu iddianın sahibi Descar-
tes’e göre, gerçi m antıkta pek iyi ve pek doğru bir çok kurallar
varsa da, aralarına b ir çok zararlı ve gereksizleri de karışm ıştır.
Böylece doğru ve iyileri, zararlı ve gereksizlerden ayırt etmek,
yontulm am ış m erm er taşından Diana ve M inerva’nm heykelleri
ni çıkarm ak kadar güçtür. Görülüyor ki Descartes, Aristoteles
m antığını ağır bir dille suçluyor, kıyasın yeni b ir b ilgi verm edi
ğini yalnız belli bilgileri başkalarına aktarm aya yarayan kısır bir
metot olduğunu söylüyor. Stuart M ili de aynı iddiada bulunarak
kıyasın, klasik anlam ı ile, bir savı kanıtsam a (m üsadere ale'l-
matlup/petitio prencipti) olduğunu ileri sürer. Kıyas, sonucun is
patına yarayan bir delil gibi kullanılm ıştır. Halbuki sonuç öncül
lerde bulunduğu için, öncüllerin bilinm esi sonucun bilinm esini
gerektirir. Bu dununda, bilinm esi kendisine bağlı olan şey kanıt
olarak kullanılıp o şey ispata kalkışılır. Bu ise b ir savı kanıtsa
madır. Örneğin,
Bütün insanlar ölümlüdür;

Sokrates insandır;
O halde, Sokrates ölümlüdür.
Bu kıyasta “Sokrates ölüm lüdür” sonucu, “bütün insanlar

ölümlüdür” öncülünde önceden kabul edilm iştir. Her insan fer
34 Mutahhaıi, Murteza. İslam İlimleriyle Tanışma, çev. Abdullah Kutlu Ankara

1990, s. 99. 25. dipnot.
dinin ölümlülüğü bizim için kesin olmadan bütün insanların

ölüm lü olduğunu bilem eyiz. Eğer Sokrates’in ölümlü olduğu b i
zim için kuşkulu ise, “bütün insanlar ölümlüdür” iddiası da ay
nı duruma düşer.
Cevap. Kıyas bir savı kanıtlam a değildir.35 Eğer sonucun ön

cüllerde aynen bulunduğu kabul edilirse bu doğrudur. Klasik
m antık taraftarları sonucun öncüllerde aynen bulunmadığını
söylerler. Kıyasın öncüllerinden küçük terim in orta terim e, orta
terim in büyük terim e bağlı olduğu verilm iştir. Zihin bu ilişkide
yeni bir buluş yapar. O da sonuçta küçük terim le büyük terim
arasındaki bağdır. Bu bağ yenidir ve önceden bilinmem ektedir.
Bundan dolayı kıyasın sonucunu, iki öncülün bir parçası değil
de, bu iki öncül arasındaki m antıki ilişkinin bir ürünü saymak
gerekir.
Sonucun bilinm esi için yalnızca iki öncülün bilinen olm ası
yeterli değildir. Bunu açıklam ak için Mutahhari şu benzetm eyi
yapm aktadır. Sonuç ancak iki önerm e birbiri ile yakınlaştığında
(iktiran) bilinir. Sonucu doğuran yakınlaşm a, dişinin ve erkeğin
birleşm esi gibidir; bu birleşm e olmadan çocuk doğmaz. Ancak
yakınlaşm a doğru şekilde gerçekleşirse sonuç doğru olur. Eğer
yakınlaşm a doğru şekilde gerçekleşm ezse sonuç da yanlış çıkar.
İşte m antığın işi, doğru ve yanlış yakınlaşm anın şeklini göster
m ektir.36
Kıyasın kısır olduğunu söylem ek, dedüksiyonun kısır oldu

ğunu söylem ektir. Çünkü dedüksiyonun en mükemmel şekli kı
yastır. Deneysel bilim ler ilerledikçe dedüksiyona baş vurm akta
dırlar. Abartm adan denilebilir ki m odem bilim dedüksiyonun
zaferidir; dedüksiyonun özü ise kıyastır.
4. “Aristoteles mantığı, kıyas m antığıdır. Kıyasın esası ise

zihnin düşünsel hareketinin daim a yukarıdan aşağıya doğru
(iniş şeklinde) olm asıdır. Yani zihnin geçişi tüm elden tikele doğ
rudur. Eskiden, zihnin önce tüm elleri algıladığı ve tüm eller ara-
35 Bkz. Emloğlu, İbrahim, “Petitio Principli Nedir?". Felsefe Dünyası. Sayı: 9, An
kara 1993.
36 Mutahhari, age.. ss. 99-100.
a lığıyla tikellerin algılanabildiği tasavvur olunuyordu. Ancak

son araştırm alar durumun tam tersine olduğunu gösterdi. Par
mağı ateşte yanan çocuk ateşe bir daha yanaşmaz. Ondan ka
çınm asının nedeni “ateş yakıcıdır” genel hükmü değildir. Çocuk
bu genel ilkeyi asla düşünmez. B ir mum gördüğü zaman parma
ğının ilk yandığım hatırlar, eğer parm ağını aleve tutarsa yana
cağını düşünür. Buna, her karşılaştığı olayda inanır ve böylece
özel bir halden özel bir hale çıkarım yapar. Bundan dolayı, kıya-
si düşünce asılsızdır ve tek düşünce yolu tûmevanmdır.”
Cevap: Zihnin hareketini yalnızca yukarı doğru (dikey) hare

ketle sınırlam ak hiçbir şekilde doğru değildir. Çünkü, deneyimin
kendisi ve deneysel işlerden bilim sel sonuç alınması, zihnin hem
yukarı doğru hem de aşağı doğru hareket ettiğinin en güzel ka
nıtıdır. Zira zihin, b ir kaç konudaki denemesinde tümel b iı kural
çıkarır ve bunun aracılığıyla yukarı doğru hareket eder. Sonra di
ğer konularda da, bu tümel kuralı bir kıyas şeklinde genelleşti
rip aşağı doğru ve kıyası bir seyir gösterir. Genel bir yargıya da
yanmadan çıkarım olmaz. Çıkarımın tem eli kanun fikridir. Eğer
geçm işteki özel hallerin birbirini izlem esi bir rastlantı değil de,
zorunlu bir kanuna uygun olarak olmuşsa, onlar gelecek için ka
nıt olabilirler. Kıyastaki tümel önerme kıyasın kanıtıdır.
Üstelik insan zihninin kesin usullerinin hepsi, deneysel ve

duyusal değildir. Zihnin “devir saçm adır” veya “bir cisim aynı
anda iki ayn yerde bulunam az” vb. onlarca örneğe olan hükmü
(ki söz konusu hüküm im kânsızlık veya zarurettir) hiçbir şekil
de tüm evanm sal ve deneysel olamaz. Acaba,
Kıyasta geçiş tümelden tikeldir, (K.Ö)

Tümelden tikele geçiş yanlış ve imkânsızdır; (B.Ö)
Öyleyse kıyas yanlış ve imkânsızdır. (Sonuç)
çıkarım ının kendisi de aşağı doğru seyir yani tümdengelim tü

ründen bir kıyas değil m idir? Çıkarımda bulunan nasıl oluyor
da kendi nazarında saçma olan bir kıyasla kıyası çürütmeye ça
lışm aktadır? Eğer kıyas saçma ise bu kıyas da saçmadır!
5. “Kıyasta iki öncül doğruysa, sonuç da doğrudur. İki öner

me yanlışsa, ister istem ez sonuç da yanlış olacaktır. Öyleyse bu
mantık, yanlışların düzelticisi olamaz. Çünkü sonucun doğru ve

yanlış olm ası yalnızca, iki öncülün doğru veya yanlış olm asına
bağlıdır, başka bir şeye değil.”
Cevap: İki öncül yüzde yüz doğru olduğu halde, şeklin ve

yaklaşım ın (takribi yanlış olm ası yüzünden sonucun yanlış ol
m ası mümkündür. Mantık, bu tür yanlışların önünü alır. Bu
eleştiri de 3. eleştiri gibi, sonucun yanlış olm asında düşüncenin
şeklinin ve yapısının doğru/geçerh olm asının oynadığı önem li
rol dikkate alınm adığı İçin ortaya çıkm ıştır.
6. “M antığın hüneri daha çok, zihnin, kıyasın şeklinde yan

lış yapm asını önlem ektir. Am a mantığın, zihnin kıyastaki m al
zem esinin yanlışlığını önlem ek için bir kurak ve tutanağı yoktur.
Öyleyse m antığın, kıyasın şekli yönünden bize güven verm eye
gücü yetm ez. Bu durumda yanlışın yolu açık olduğu için, m an
tık yararsızdır. Bu aynen şunun gibidir. Kışın iki kapılı bir evi
m iz olsun ve biz yalnızca b ir kapışım kapatalım . Bu durumda
diğer kapının açık olm asıyla öyle b ir soğuk gelecektir ki, bir ka
pıyı kapatmanın hiçbir yaran olm ayacaktır "3/
Cevap: Kıyasın şeklindeki yanlışı önlemek, göreli b ir yarar

dır. Kıyasın m alzem esindeki yanlışı önlemek her ne kadar man
tıki kural ve ilkelerle mümkün değilse de, biraz daha dikkat ve
duyarlılıkla ona güvenilebilir. Yani, kıyasın malzemesine dikkat
etmekle ve kıyasın şeklinde m antık kurallanna uymakla, hata
nın meydana gelm eyeceğinden emin olunabilir. Ancak biçim
yanlışlarının, içerik yolundan girebilm eleri veya içerik yanlışla
rının biçim yolundan girm eleri im kânsızdır. Hiçbir şekilde mal-
zem e/içerik yanlışlarının önünü alam adığım ızı varsaysak bile,
biçim yanlışlarının yolunu tutmakla, kısm en de olsa bir yarar
elde edebiliriz.
Kıyasa ve haliyle klasik m antığa yapılan eleştirilerin, uyarıcı

nitelikte, olumlu bir katkısı da olmuştur. Descartes, m antık ku
ralları içinde zararlılarının bulunduğunu, bunları iyilerinden 3 7
37 Bu eleştiri nahiv ve kelâm bilgini Sirafı’nin, Matta b. Yunus'a yönelttiği eleşti

ridir. Bu tartışma için bkz. et-Tevhidi, Ebû Hayyân el-İmtâ' ve’l-Muânese, Nşr.
Ahmed Emin. Ahmed ez-Zin. Kahire 1953. ss. 107-129.
ayırm anın güçlüğünden bahsediyordu. Aristotelesçi bir m antık

anlayışının taraftan olan A li Sedad’m bu hususa değindiğini
görmekteyiz. Descartes’in eleştirilerinin, m antıktaki bazı yanlış
uygulamalann önünü almak için bir uyan niteliğinde olduğunu
belirten A li Sedad, bu konuda şöyle demektedir:
Mantık bir kanun âleti olup fikrin doğru ve yanlışını ayınp, bilinen
den bilinmeyene ulaşm aya hizmet eder ise de, daima sonucun doğ
ruluğu. ilkelerin ve önceki bilgilerin doğruluğuna bağlı olduğundan,
bunlardan küçük b ir yanlış meydana gelse devam eden kıyaslar ile
o yanlış gittikçe büyüyerek, sırf yanlıştan ibaret bir meslek ortaya
getirebilir. Bun için mantığın uygulanmasında, öncülerin tespit edil
mesinde pek çok dikkat gereklidir. Halbuki bir aralık b u yoldaki hoş
görürlük ile mantığın uygulanm asında yanlışlar gittikçe ilerleyip b a
zı metafizik ilkeler üzerine dayanan garip sonuçlar doğmuş idi. ve
artık duyulurlardan (mahsusât) bile kıyas yolu ile söz edilip, dışa
m üracaata gerek görülmezdi. Kuruntulara ve hayallere yer verilip,
bilimler ve teknikler İlerlemekten geri kaldı. İşte b u durgunluk hali
nin yok edilmesi Bacon ve Descartes'in uyarması İle olabildi.38
Kıyasın değerini, İzm lıli'n ln konuyla ilgili düşüncelerini akta

rarak, şu şekilde bitirm ek istiyoruz. İzm irli, kıyasın bazı m antık
çılar yanında gözden düşm esinin sebebini, onun Skolastik Fel
sefede kötü kullanılm asına bağlam aktadır. O. Yeni Çağ İle bir
likte Fr. Bacon, Descartes, Locke. Stuart M ili ve Port-Royal man
tıkçılarının kıyasa yönelttikleri eleştirileri nakleder, fakat onları
haklı bulmaz. Zira İzm irli,
* B ir akıl yürütm eyi tahlilde, tekrar terkip etmede.

* Zihnî alıştırm alar yapmada,
* Yeni birşeyler keşfetm ede, onu açıklam ada ve tem ellendir-
mede,
* B elirsizliği kaldırm ada,
* D elilleri kısa ve sağlam b ir şekilde ortaya koymada (izah)
kıyasın gayet etkin ve önem li bir vasıta olarak kullanılabileceği
ni savunur.
38 AH Sedad. Mizânü’l-'UküL ss. 6-7.

Kıyas keşf, ihticâc ve İzah gibi üç önemli rol oynar. Kıyasa ya
pılan eleştiriler, diyor İzm irli, ilk ikisini etkilese bile bu son m ad
deyi yani izah fonksiyonunu ortadan kaldıram az O, bu düşün
celerini, Leibniz'in kıyas hakkmdaki şu fikrini naklederek kuv
vetlendirir:
Kıyasların şeklinin icadı insan zihninin en güzel hatta en geçerli bu

luşlarından biridir. Bu, önemi yeteri kadar bilinmeyen, bir çeşit tü
mel matematiktir. Denilebilir ki, kullanılması bilindiği ve kullanıla
bildiği takdirde aldanmazlığı İçine alan bir sanattır. Fakat bu her za
man mümkün olmamıştır 39
Dedüksiyon kelim esinin tam anlam ıyla b ir çıkarım metodu

d u r Verilen bir ya da daha fazla öncülden bir bir sonuç çıkarı
lır. Bu sonuç açık ya da üstü örtük öncüllerde v a rd ır öncülleri
içerik yönünden ne aşm akta ne de yeni bir şey katmaktadır. Do
layısıyla dedüksiyona bilgilerim izi artırıcı değil, fakat bilgi veya
hipotezlerim izi tahlil edici bir m etot gözüyle bakabiliriz. Sokra-
tes bir insan ve ve tüm insanlar da ölüm lü ise, Sokrates'in ölüm
lü olduğu bu, iki iddianın ilişkisinde var demektir. Dedüksiyo-
nun görevi çok kere üstü örtük olan bu sonucu sadece açığa çı
karmaktan ibaretttir.
Mantığın m ahiyetini anlatırken, mantığın ana konusunun

geçerli akıl yürütm elerle sınulandığını belirtm iştik. İşte buraya
kadar işlediğim iz dedüksiyon (onun en mükemmel şekli olan k ı
yas) üç akıl yürütm e şekli içerisinde, öncüllerin doğru kabul
edilm esi halinde sonucu bu öncüllerden zorunlu olarak çıktığı
yani geçerli olabilen tek akıl yürütm e türüdür. Onun esas öne
m i ve işlevi bilgilerim izi bir kuram ve hatta sistem içerisinde dü
zenlem em ize el veren kanıtlayın özelliğindedir.
Formel mantığın asıl konu edindiği kıyas, dedüksiyonun en

mükemmel şeklidir. Bu nedenle klasik m antıkta “akıl yürütme
yollan” denince tümdengelim anlaşılır. Ancak aşağıda göreceği
m iz diğer iki akıl yürütm e şekli olan, tümevarım ve analoji üze
rinde de durulmuştur. Fakat, birçok mantıkçı, endüksiyon ve a
39 Emiroğlu. İbrahim, “İzmirli'nin Mantık Anlayışı", İzmirli İsmail Hakkı (Sempoz

yumu). Ankara 1996, ss. 204-205.
nalojiyi m antıktan ziyade epistem olojinin, bilim felsefesinin ve

özellikle m etodolojinin konusu içinde görürler. Burada bu iki tür
akıl yürütm e şeklini kısaca tanıtalım .
D. TÜMEVARIM (ENDÜKSİYON-İSTİKRÂ)
Tümevarım, zihnin özellerden genellere tikelllerden tüm ellere,

m isallerden kaidelere veya olaylardan kanunlara doğru çıkış
şeklindeki düşünce tarzına denir. Başka bir ifade ile, bir bütü
nün parçalarına dayanarak bütün hakkında hüküm verm ek de
m ektir.40
Tüm evarım da zihin, tüm dengelim in aksi yoldan gider. Zihnin

tikellerden tümele, olaylardan kanunlara, sonuçlardan sebeple
re ve prensiplere geçiş suretiyle yaptığı akıl yürütm eye tümeva
rım denilir. Zihnin, kaplam ı dar olandan kaplam ı daha geniş
olana geçişidir. Bu akıl yürütm e şekli, deney metodu altında fi
zik, biyoloji ve kimya gibi pozitif bilim lerde kullanılır.
Endüksiyonun form el (tam) ve gerçek (eksik) diye iki şekli

vardır. Eğer bir bütünü oluşturan parçaların veya bir sınıfi oluş
turan bireylerin hepsini inceleyerek o bütün veya o sın ıf hakkın
da hüküm verilirse, buna “tam tüm evarım ” veya “biçim sel (for
m el) tümevarım” denilir.41 Örneğin;
Pazartesi, Salı, Çarşamba, Perşembe, Cuma, Cumartesi ve Pazar

günlerinin her biri yirmi dört saattir.
Pazartesi, Salı, Çarşamba, Perşembe, Cuma, Cumartesi ve Pazar
haftanın bütün günleridir.
O halde, haftanın günlerinden her bin yirmi dört saattir.
Hafta bir bütündür, bu bütünü meydana getiren parçalar

olan günler, teker teker sayılıp onlar hakkında verilen bir hü-
40 Aristoteles, Organon-V (Topüderi çev. H.R. Atademlr, s. 22; Gazali, Mihâkkü'n-

Nazar, s .l 12; İsmail Fenni, Lûgaiçe-iFelsefe, İstanbul 1341, s. 353; Aleıd Bert-
ran, Felsefe-l tlmiyye. çev. Salih Zeki, İstanbul 1333, s. 199; Mustafa Namık
Çankı, Büyük Felsefe Lügati, C.I1. s. 246 (Endüksiyon hakkında müstakil bir
çalışma için bkz. es-Sadr, Muhammed Bakır, el-Üsüsü'l-Mantikıyye liTİstikrâ,
Beyrut 1966).
41 Bu tür endüksiyona sûri Istkrâ (formel endüksiyon), binefslhl Istkrâ veya kıyâs-
ı mukassim de denmiştir. Bkz. Gallüpı, Miftâhu'l-Fünûn, çev.?. İstanbul 1289,
s. 113; Ali Sedat Mîzânû'l-L/Jcül, s. 99
küm, sonuçta, bütün hakkında da veriliyor. Aristoteles’in Orga-

non’da ele aldığı, daha sonraki klasik m antıkçılarınca ele alman
tümevarım, bu tür tümevarımdır.
Bütünü m eydana getiren parçaların hepsine değil de b ir kıs

ınm a dayanılarak o bütün hakkında hüküm verilirm eye veya
bütünün bağlı bulunduğu kanunlara ulaşmaya “eksik tüm eva
rım ” denir. Bu çeşit endüksiyona, gerçek, genişletici veya bilim
sel endüksiyon adlan da verilir. Hemen hemen her Arapça man
tık kitabında bu tür tüm evanm la ilgili şu önıek verilir:
İnsan, at, inek, koyun, ... bir şeyi çiğnerken hep alt çenelerini oyna
tırlar .
İnsan, at, inek, koyun, ... hayvandır;
öyleyse bütün hayvanlar bir şey yerken alt çenelerini oynatırlar.
Burada görülüyor ki, az sayıda hayvan üzerinde yapılan göz

lem e dayanılarak genel bir hüküm çıkarılm ıştır. Fertlerin birka
çından veya çoğundan geçiş yapılm ış ve böylece tikelden tüm e
le veya kanuna varılm ıştır. Bu durum eksik tümevarımın en te
m el özelliğidir. Bundan dolayı bu tür vanm lar kesin bilgi ifade
etmez, zannî bilgi ifade ederler. Zira, bu tür delillerin sonucu ne
tam dır, ne de zorunludur. Tam değildir, zira tabiattaki tüm b i
reyleri veya fertleri yoklam ak veya saym ak fiilen mümkün değil
dir; zorunlu değildir, çünkü, aksi düşünülebilm ektedir. Söz ge-
Umi yukarıdaki örnek ele alınacak olursa tim sahın b ir şey yer
ken a lt çenesini değil de üst çenesini oynattığı gözardı edilm ek
tedir. Tekrarlayacak olursak, tümevarım tüm el değildir, zira is
tisnası bulunabilir; zorunlu değildir (eskilerin tabiriyle istilzam ı
tam değildir),42 çünkü aksi düşünülebilir. Hume’a göre tüm eva
rım a priori olarak ispat edilem ez. Çünkü zorunlu değildir, a pos-
teriori olarak da ispat edilem ez, çünkü bu takdirde, tüm evarım
yine tüm evarım ile İspat edilm iş olur.43
Archim et suya batan b ir cism i gözlem leyerek ondan şu ünlü

kanunu çıkarıyor. “B ir suya daldırılan cisim, aşağıdan yukarıya
42 Gazali, Ml'yâr. s. 91; Gelenbevi, İsmail, Mizânü'l-Burhan, çev. Abdunafi Efendi,

İstanbul 1304. C. II, s. 172; Buıseıî. s. 300; Ali Sedat, Mizânu’l-Ukûl s. 99.
43 Reichenbach. Hans, Lojistik, çev. H. Vehbi Eralp, İstanbul 1939, ss. 65-66.
doğru bir itm e kuvvetinin etkisindedir. Bu kuvvet cism in taşır

dığı suyun ağırlığına eşittir." Görülüyor ki, burada az sayıda ya
pılm ış deneylere dayanılarak genel b ir hükme varılm ıştır. Bilim
sel kanunlar bu yolla elde edilir. Rönesans’tan sonra doğa bilim
lerindeki gelişm eler, bilim sel tümevarım üzerinde çok durulup
işlenm esini sağladı. Bu ikinci tüm evarım üzerine dikkati ilk de
fa Francis Bacon çekti, onu Stuart M ili geliştirdi. Deneysel bi
lim lerin kanunlarına varm ak için başvurduğu tümevarım, işte
bu ikinci tümevarımdır.
Belirttiğim iz iki tümevarım arasında fark va rd ır Birincisinde

sonuç akıl için zorunludur, İkincisinde ise muhtemel (olasılıklı)
dır. Klasik m antıkçıların üzerinde durdukları, sonucu zorunlu
olan tam (form el) tümevarımdır. Tam tüm evarım ın değeri hak
kında şunları belirtm ek yerinde olur:
1. Tam tüm evarım yeni bir şey verm ez, sonuç aynı şeyin ya
ni birinci öncülün tekrarından ibarettir. Kısacası bu çeşit en
düksiyon bilgilerim ize yeni bir şey katm am akladır.44
2. Tam tümevarımda tam sayım her zaman mümkün değildir.
3. Tüm evarım yöntem inin açıklanm asında hem deneyin hem

de aklın rolü büyüktür. Bu yöntem de fertleri veya özel olayları
incelerken deneyden istifade ederiz. Bunlardan tüm ele veya ge
nel kanunlara yükselirken de aklın işe karışm aması mümkün
değildir.
Aristoteles m antığında esas olan dedüksiyon yani kıyastır.

Bu nedenle endüksiyon, kıyasın yarım da çok küçük bir yer işgal
eder. Durum böyle olm akla beraber, endüksiyonu büsbütün
terk edildiği ve Aristoteles tarafından da dikkate alınm adığı da
söylenem ez.45
44 İbn Teymtyye, Bursevî ve Ali Sedad gibi İslâm âlim leri tam endüksiyonu be
nimsemişlerdir. İbn Teymiyye tam endüksiyonun yakıni bilgiye ulaştıracağını
belirtmektedir. İbn Teymiyye, Takiyüddîn Ebfl-Abbas, er-Redd alâl- Mantıkiy
yîn, Lohor 1982. s. 163 vd.. en-Neşşâr, A li Sami, Mantıku'l-Hadîs ve Menâhi-
cul-Bahs. Kahire 1947, s. 185: A lı Sedat, Affizânü’l-tJkûl, s. 99; Bursevî, M zâ-
nüT/ntizâm, s. 300.
45 Bkz. Aristoteles, Organon-Ul (Birinci Analaükler). çev. H .R Atademlr. sS. 183-
164; Organon-V ITopikler) çev. H .R Atademir, s. 22.
Endüksiyon ile dedüksiyon arasında bir takım esaslı farklar

vardır. Ö ncelikle dedüktif akıl yürütm ede zihin, özdeşlik prensi
bine dayanmaktadır. Zihin, önceden kabul edilm iş birkaç öner
meden yeni bir önerme çıkarabilir ve hataya yapmaması için çe
lişm ezliğe düşmemesi yeterli görülür. Halbuki tüm evarım da zi
hin mümkünden zorunluya, özelden genele geçer. Özdeşlik
prensibi, tüm evarım ın dayandığı yegâne prensip değildir. Çün
kü sonuç öncüllerden çok daha geniş olup onları aşar. Şekil ve
işleyiş olarak bakacak olursak, kıyasta orta terim öncüllerde
müşterek bir kavram dır. Endüksiyonda ise orta terim tek tek
sayılan fertler topluluğudur.
İkinci bir fark ise dedüksiyon bize sonuçların niçin böyle ol
duğunu gösterebilir. Endüksiyonda ise eşyanın niçininine cevap
verilm ez. Örneğin, niçin ısı cisim leri genleştiriyor? Niçin cisim ler
düşüyor? Bu niçinlerin cevabım veremiyoruz.
Üçüncü olarak dedüksiyon, daha ziyade zihnî ve soyut olanı,

tümevarım ise haricî ve somut olanı inceler.46
Dördüncü olarak dedüktif b ir çıkarım ya geçerli ya da geçeı-

sizdir. Yâni geçerliliğin derecesi yoktur. Oysa endüktif argüm an
da m antıksal geçerlilik söz konusu değildir. Burada deney ve
gözlem sonucu varılan sonucun, bundan sonra da her deney ve
gözlem de gerçekleşeceği um ulabillr, beklenebilir ve buna inanı
labilir. Am a zorunlu olarak gerçekleşeceği söylenemez. Bu yüz
den sonuç, gözlem ve deneyi aşan bir genellem e niteliğindedir.
Dolayısıyla sonuç, m antıksal bir zorunluluğu değil, içeriksel bir
olasılığı ifade etm ektedir. Bu nedenle endüksiyona, dedüksiyo-
nun tersine, bir “çıkanm ” m etodu değil, bir “vanm " metodu de
mek daha doğru olur.
m . ANALOJİ (ANALOGY-TEMSİL)
A kıl yürütm enin b ir başka şekli de analojidir. B ir çıkanm veya

akıl yürütm e olarak analoji, iki şey veya olay arasındaki benzer-
46 Bundan dolayı İzm iıli. dedüktif metoda “aklî menhec (metod)", endüktif meto
da da 'tecrübi m enhec' demiştir. (İzmirli, Fenn-i Menâhic - Methodologle İs
tanbul 1329 s. 13.)
Akı] Yürütme (İstidlâl) 199
lige dayanarak bunlardan birisi hakkında verilen bir hükmü di

ğeri hakkında da verm ektir.47 Diğer bir ifadeyle, görülen ve bili
nen benzerliklerden, görünmeyen ve bilinm eyen benzerlikleri or
taya çıkartm aktır.48 Bu tarz bir akıl yürütme, zihnin özelden
özele yürüyüşüdür. Örneğin;
Yer gezegeninin atmosfen vardır ve üzerinde canlılar yaşar,

M erih'te atm osfer olduğu için orada d a canlıların bulunm ası gerekir.
Burada, yerle Merih arasında bir benzerliğe dayanılarak yer

de olan bir durumun M erih'te de olm ası gerektiği çıkarılm ıştır.
İslâm m antıkçılarına göre analojide dört unsur bulunun49
1. Müşebbeh (benzetilen): Bu, ikinci derecede (fer’i) bir un

surdur (Örnekte “M erih").
2. Müşebbehü’n-bih (kendisine benzetilen): A sıl olandır (Ör

nekte "Yer").
3. İllet (neden): Bu ikisi arasında bulunan ortak anlam dır

(Örnekte "Atm osfer").
4. Teşbih (benzetme): Bu da hükümdür (Örnekte “Canlıların

bulunm asfdır).
Şu üç bakım dan analoji ile endüksiyon birbirinden ayrılm ak

tadır:
1. Analoji, tikelden tikeli; endüksiyon ise tikelden tüm eli çı

kartır. Analoji, benzerden benzerliği, endüksiyon ise ortak nok
talardan kanunları çıkartır.
2. Analojide, bilim lerde olduğu gibi, bazen geçici ve eksik

benzerlikler yeterli b ir hareket noktası olabilirken, endüksiyon
da sürekli, esaslı ve türe ait benzerliklerin bulunm ası gerekli
dir.
47 Aristoteles, Organon-lll lI.Analitikler). çev. H.R. Atademir, s. 185; Gazâli,

Mi'yâr, s. 134; İzmirli, Fenn-i Menâhic. s. 13: Alexi Bertran, Felsefe i İlmiyye,
çev. Salih Zeki, s. 220; Haşan Ali, Mantık, s. 168-172.
48 İbn Sina bunu, ‘ şahidi (görüneni/bilinenl) gaibe (görünmeyene/bilinmeyene) de
lil getirme" şeklinde tanımlar (İbn Sına. UyûnuVHOcme. Nşr. H.Z. Olken, s. 10).
49 Bursevı. Mizânu'l-lntizâm, s. 300; Muhammed Tevflk. Gâyetü'l-Beyân. s. 55.
3. Analojinin değerini belirtecek olursak: analojide ortak

özelliklerin sayısı ne kadar çok olursa, sonucun doğru olm a ih
tim ali de o kadar artar. Öncüllerin doğruluğu sonucun doğrulu
ğu için ihtim al sağlam akta, fakat sonucu ispatlam aya yetm e
mektedir. Bu sebeple analojiyi tek başına bir akıl yürütm e yolu
olarak saym ayanlar; onu, çok zam an endüksiyonun bir çeşidi
gibi görm üşlerdir. Bunlara göre analoji ile yapılan bir çıkarım da
hem dedüksiyon hem de endüksiyon bulunmaktadır. Burada
aldın iki türlü hareket ettiği göze çarpar:
Birinci hareket, birbirine benzeyen iki olgunun aynı yapıda

olduğuna doğru bir harekettir. Böyle bir hareket tümevarımdır.
İkinci hareket, varsayılan yapıdan zorunlu bir sonuç çıkartm ak
tır. Bu da dedüktif bir yoldur. M erih'te hayatın bulunduğu fikri,
atm osferin bulunm ası ile sıkıdan sıkıya bağlıdır. M erih'te haya-
bn bulunm ası fikri, zihinde yapılan şöyle bir gizli kıyas sonucu
çıkabilir:
Atm osferi olan gezegenlerde hayat vardır; (B.ö)

M erih atm osferi olan b ir gezegendir: (K.û)
O halde, M erih'te hayat vardır. (Sonuç)
Aşağıdaki fıkhı kıyasta, biranın haram olduğu hükmü, sar

hoş edici özelliğinden dolayıdır. Am a sarhoş etme illetinin tespi
ti için bira yoklanır (istikra) veya incelenir: onda bu özellik bulu
nursa, genele (sarhoş edici maddelere) verilen hüküm (haram)
ona da verilir. Bu yapılırken hem tümevarıma, hem de tüm den
gelim e başvurulduğu doğrudur. İçeceklerin bir bir yoklanarak
hangilerinin sarhoş edici olduklarım tespitte endüksiyon, bun
dan şu şekilde dedü ktif kalıba sokularak bir çıkarım da bulun
mak ise dedüksiyondur.
Tüm sarhoşluk veren m addeler haram dır; (B.Û, Asi)

B ira sarhoşluk veren b ir maddedir, (K.Û, Fer’) IO.T.
İtalik olan “sarhoşluk verm e'
O halde bira da haram dır. (Sonuç)
Demek ki, analoji, tüm evarım a dayanan bir dedüksiyondur.

Fakat varsayım sal bir dedüksiyondur. Yani hareket noktası olan
genel fikir varsayılm ıştır. Aralarında benzerlik görülen iki olay
arasında fark olabilir. Bu nedenle analoji ile çıkarılan sonuç da

im a olası (muhtemel) olarak kalır, zorunluluğu gerektirm ez. Fa
kat bu varsayım lar ispat edilirse kanun halini alabilir.50
Analojiyi, pek farkm da olm asak bile, günlük hayatta sıkça

kullanırız. Basit b ir örnekle söyleyecek olursak, tatlı, sulu ve iri
bir kırm ızı elm a yedik çok hoşum uza gitti. Daha sonra bir ta
bakta san ve kırm ızı elm alar sunulduğunda, bu benzerlik kuru
lu r ve “Şu elm a da bundan önceki gibi tatlı ve sulu olm alı; çün
kü bu da onun gibi iri ve kırm ızı” şeklinde analojiye dayanan bir
akıl yürütm ede bulunarak, hemen kırm ızı elm ayı almak isteriz.
Analoji, tabiat bilim lerinde de sıkça kullanan b ir akıl yürütm e
türüdür. Örneğin o, deneyden çok gözlem e dayalı olarak çalışan
astronom ide ve sosyoloji gibi sosyal bilim lerde çok sık kullanı
lan bir yöntem durumundadır.
50 Fakat fıkıhtaki kıyası, analojiyi temel alıyor diye sağlam olmayan bir delil ge
tirme tarzı olarak görmek yanlıştır. Yukarıda bira örneğinde belirttiğimiz gibi,
fakihler kıyaslarını dedüktif kalıba dökerek ifade ederler. Onu, doğrudan, bi
limlerde kullanılan analoji gibi görmek doğru değildir. Fıkıh usulcüleri, kelâm-
cılar ve bu konuya hassasiyetle eğilen İbn Teymiyye. fıtrata, dine ve kullanıma
daha uygun ve daha sağlam olduğu gerekçesiyle temsili, gerçek kıyas olarak
görmektedirler. (Bu hususta çeşitli fıkıh usulü kitaplarına ve kelâm eserlerine
bakılabilir. Ayrıca bkz. İbn Teymiyye, er-Redd alâ’l- Marıtıkiyym, s. 364 v d j
Fikhi kıyasta dedüksiyon ve ve analojinin kullanıldığını, analojide de endüktlf
yoklamanın varolduğunu haliyle bu tür kıyasın, akıl yürütmenin üç şeklini de
içerdiğini; biçim olarak geçerli olduğunu, içerik olarak ise konunun fıkıhçıla
nn değerlendirmesine bırakmak gerektiğini belirtmek İsteriz
IV. BÖLÜM
BEŞ SANAT
İslâm m antıkçıları m antık kitaplarım tasdik türleri ve beş sanat

la tamamlarlar. Tasdik türleri, bir hüküm verm eyi ve verilen
hükmü sabitlik, em inlik ve doğruluk bakım ından incelem eyi ko
nu edinir. Beş sanat ise, kurulan delilleri içerik veya doğruluk
derecesine göre inceler Önceden de söylediğim iz gibi klasik
mantığın esas bölüm ünü kıyas teşkil eder. Kavram ve önerme
lerin incelenm esi kıyasa hazırlıktır. Kıyastan sonra ele alınan
beş sanat da kıyasın uygulam a alanıdır. Bu sebeple klasik man
tığın bu son bölümü içerik/m uhteva ile daha çok ilgilidir
İslâm dünyasında, kendisiyle kurulan öncüllerin içerik değeri

açısından kıyası tüllerine göre “beş sanat les-sınââtü’l-hams) şek
linde ilk adlandıranın Fârâbi olduğu tahmin edilm ektedir.1 Bu
beş sanat, Aristoteles mantığım tanıtırken sıraladığımız, Orga-
non’un son beş kitabım temel almaktadır. İslâm mantıkçılarının,
bu beş sanat üzerinde durmaları şu sebeplere dayandırılabillr
1. Aristoteles m antığındaki bütünlüğün ve geleneğin sürdü

rülm esi isteğinden dolayı.
2. Epistem olojik hedeflerden yani bilgiyi sağlam (burhan!)

olandan zayıf olana doğru tanıtm a ve m antıkta asıl hedef (umde)
olan sağlam delillere/bilgilere yöneltm ek gayretinden dolayı,
3. Kişinin kendi görüşlerini güçlü delillere dayanarak ispat

lam asına hizm et etmek için,
4. Kişiyi, muhatabın fikirlerini rahatça değerlendirebilm ek,

onun görüş ve düşüncelerindeki gerçek dışı, zayıf veya tutarsız
unsurları daha rahat bir şekilde yakalam ak için, donanımlı k ıl
ma gayretinden dolayı,
5. Genel olarak eğitim de başarı sağlam ak için.
1 Bkz. Fârâbi. İhsâıı'l-'Ulûm (İlimlerin Sayımı), çev. A. Ateş, s. 79.

Beş sanata geçmeden önce, bu sanatları oluşturan kıyaslar

daki öncüllerin tasdik türleri hakkında bilgi verm ek İstiyoruz.
Tasdik iki kavram arasında bir bağ kurm aktır. Bu bağla iki
kavram ya birbirine yaklaştırılır ya da uzaklaştırılır. Meselâ “İz
m ir güzeldir”de, İzm ir ile güzel kavram ları yaklaştırılm ış; “İnsan
taş değildir"de, taşla insan kavram ları uzaklaştırılm ıştır. Eğer
zihin, iki kavram arasında bir bağ kuramaz, bunları birbirine
yaklaştırm a veya uzaklaştırmada eşit seviyede kalıp (örneğin İz
m ir’in güzel olduğu ya da güzel olm adığı konusunda) bir karara
varam azsa tasdik ortaya çıkmaz; o zaman zihnin bu tutumuna
“şekk (şüphe/kuşku)” denir. Islâm m antıkçılarına göre bu ya
kınlaştırm a veya uzaklaştırm ada zihin dört türlü durumda bu
lunabilir. Yani dört türlü tasdik olabilir. Bunlar da; yakin (kesin
bilgi), taklit, cehl-i mürekkep ve zan (sanı)dır.2
Tasdikte iki kavram arasındaki uzaklaştırm a veya yaklaştır

ma çift taraflıdır. Yani ya bu uzaklaştırm a veya yaklaştırm a vu
ku bulur ya da bulmaz. Bir şey ya şudur veya değildir. Yukarı
daki m isalleri alalım : İzm ir ya güzeldir veya değildir. Bu çift ta
raflılık iki hakikat değeri üzerine düşünülmüştür. B ir konunun
kesinleşm esi, bilinebilm esi, üstün olm ası, kuşkulu olm ası du
rum ları, zihnim izin önceden çelişm ezlik prensibini kabul etmiş
olm asına bağlıdır. Bu ilkeyi kabul etm ezse, zihnim iz, kesin hü
küm verem ez, kuşku durumundan kurtulamaz. B ir önermenin
kesin olarak bilinm esi, zihin prensipleri gereği, karşı ihtim al ile
uyuşamaz.
A k ıl bir tarafı seçmede kesin olarak kararlı ve bu kararında

sabit ise seçilen taraf da gerçeğe uyuyorsa böyle bir tasdik veya
bilgi yakîndir. Eğer akıl seçmesinde kararlı olup da, seçilen ta
ra f gerçeğe uymazsa cehl-i mürekkep olur. Eğer bu seçmede ka
rarlı olup da bu karan sağlam, kendisince sabit veya kendisin
den çıkm ış olm azsa taklid denilir. Bir tarafı seçme kesin olma
yıp, bir tarafı % 60 tercih etm ekle beraber karşı tarafa da ihti
m al tanınırsa buna da zan (sanı) denilir. B ir tarafı tercih oram
2 Ahmed Cevded, Mi'yâr-ı Sedad, ss. 99-100: Alı Sedâd, Mizânu'l-UkûL ss. 53-
56; İzmirli. MVyânıl-Ulûm, s. 72.
Beş Sanat 205
% 90’a çıkarsa buna da “zann-ı gâlib" denir. Bunlara birer örnek

verecek olursak.
“Kıbns bir adadır" hükmü, kesin bir tasdike dayandığı ve

gerçeğe uyduğu için yakîndir
“Arnavutluk Türkiye’nin komşusudur” hükmünü kesinlikle

tasdik edenlerin bu bilgisi, gerçeğe uymadığından, cehl-i mürek
keptir. Câhil bilm ez, cehl-i mürekkepte ise katm erli bir bilm eyiş
vardır, yani kişi bilm ediğini de bilm ez.3
H içbir kanıt gösterm eden, yanlış bilen bir kişinin fikrini

onaylayarak “X, Mevlânâ’nın İranlı olduğunu söylem ektedir ve o
doğrudur" diyen kişinin bu bilgisi taklittir.4
Geceleyin karanlıkta dolaşan birisi için, “Bu hırsızdır" demek

zan’dır.5
O halde önerm eler gerçeklik/hakikat değeri bakım ından ya

yakiniye ya cehli mürekkebe ya taklidiyye veya zanniye olur.
3 İzmirli, “batıl bir hüküm olup, olmayana İnanmaktır" şeklinde tanıttığı cehl-i
mürekkebi İki kısma ayırır:
1. Olaylardan kaynaklanan cehl-i mürekkebi Bu tür cehl-i mürekkebi tecrübe
düzeltir.
2. Hakk yahut imkânsızlıktan kaynaklanan cehl-i mürekkebi Bunu İse akıl
yürütme düzeltir (Fenn-i Menöhic, s. 61).
Yine lzm lrli'nin bu konuda söylediklerini, yanlışlara karşı gayet aydınlatıcı ve
uyancı nitelikte gördüğümüzden, buraya sadeleştirerek aktarıyoruz: “Cehl-i
mürekkeb, nefsin, zahire bakarak hüküm vermesinden, dikkatlice araştırma
eksikliğinden, bazen ihtiraslarımızdan, kısacası, hüküm verirken acele etmek
ten kaynaklanır. Cehl-I mürekkepten kurtulmak için iki yol izlenmelidir:
1. Mantıki yol: Akıl yürütmeleri kontrol ederek mantık kurallarına uymaktan
İbarettir
2. Ahlâki yol: Orta bir yol İzleme (i’tidal). hakikati sevme (hasbe), iyice araştır
ma ve uyanık olma (tahdik).
Hüküm verirken i’tidal, dikkat ve garazsızlık üzere olmaya özen gösterilmelidir
Rasyonel düşünmeyerek duygulara tabi olmak tehlikelidir. İyice dikkat etme
yen, kasıtlı olan veya kasıtlı hareket edenlerin verecekleri hükümlerde daima
haksızlık olabilir. Hükmü doğru olarak vermeli, lehte ve aleyhte verilecek karar
lan daima rasyonel sebeplere dayandırmakdır. Böyle davranırsak cehl-1 mürek
kepten kurtulur, gerçeğe ulaşmış oluruz. (İzmirli, Fenn-i Menâhic. ss. 66-67).
4 Kur'ân'da körü körüne taklit şiddetle kınanmaktadır (Bkz. Bakara, 170: Mâ-
ide, 104; A'râf, 28; Enbiyâ, 52-55; Lokman, 20-21; Zuhruf. 20-24).
5 Yine Kur'ân'da, zarının yanıltıcı olduğuna dikkat çekilerek ona uyulmaması isten
mektedir (Bkz. Necm, 23. 27-28: Yunus, 36. 66; En'am. 116; Nisa. 157; Câsrye,
24, 32: Clnn, 7; Feth, 12; Fussilet. 22; İnşlkâk. 14; Bakara, 78; Hucurât, 12).
Beş sanat, İslâm m antıkçıları taralından kıyasın uygulama

yeri olarak gösterilir. Öncüllerin içerik değerine, sağlam b ilgi ve
riş sırasına göre kıyas burhan, cedel, hitabet, şiir, safsata diye
beşe ayrılır ki bunlara “beş sanat (es-smââtü’l-hamsr adı verilir.
İçerdikleri bilgilerin kesin ve sağlam oluşları fa ik lı olsa da, ilk üç
sanata hem ilim hem de sanat denir. Bu beş delil türünden kı
yas kurmak ve onları usulüne uygun olarak kullanm ak da b ir
m ahareti gerektirdiğinden dolayı bunlar aynı zamanda sanat
adını alırlar.
Mütekaddimınden olan m antıkçıları hariç tutacak olursak

sonraki m antıkçıların, m antık kitaplarında, beş sanata fazla yer
verm ediklerini, çoğunlukla bunların tanım larım verm ekle yetin
diklerini görürüz.
Beş sanatın tem eli, Aristoteles’in Organon adlı m antık külli

yatının son beş bölümünü teşkil eden II. Analitikler (Kitâbü’l-
Burhan), Topikler [Kitâbü’l-Cedel), Sofistik Çürütm eler (Kitâbü’s-
Safsata), Rethorik (Kitâbü’l-Hatâbğ ve Poetika [Kitâbü'ş-Şi’ir)
adlı eserlerine dayanır.
Beş sanat, bir şeyi bildirm e, bir iddiayı ileri sürme ve onu ka
nıtlam aya çalışm a kısacası, içerik değeri sağlam olsun, za yıf ol
sun, bilgi vasıtasıdır. Klasik m antıkçılara göre bu yolların hep
sinde zihin, kıyası kullanır. Beşinde de kıyas kullanıldığına gö
re bu sanatlar arasındaki fark, kıyaslan m eydana getiren öncül
lerin, tasdik türünün içerik veya bilgi değerinin fa ild i oluşundan
ileri gelm ektedir. H eıb ir sanatın tanım ını yapabilm ek için bu sa
natlarda kullanılan önerme çeşitlerini görm ek gerekm ektedir.
İslâm m antıkçılan kıyasta kullanılan önerm eleri, içerdikleri bil
gilerin doğruluk derecesine göre, başlıca yedi kısım da incelem iş
lerdir.6 Bunlar yakîniyât, meşhurât, müsellemât, makbulât,
zanniyât. m uhayyelât ve vehm iyâttır. Beş sanat işte bu önerme
lerle kurulur. Burhan, içerik değerleri açısından en kuvvetli olan
6 İbn Sînâ, el-Buıtıân mm Kilâbi’ş-Şifa. Thk. Abdurrahman Bedevi. Kahire 1954

s. 62; Gazâli, Mi’yâr, ss. 159-164, Mttıekk, ss. 102-106; Ebheri, isağoci s. 76;
Urmevi, Metali', s.348; Gelenbevî. ‘alâ İsağoci s. 65-67; Ahmed Cevded,
Mt'yâr, ss. 105-110; A li Sedad, Mizânu’l-UkûL ss. 55-67: el-Karaagacî. Ahmed
Rüşdî Tuhfetü'r-Rüşdi alâ İsağoci, İstanbul 1279. 6S. 273-276.
Beş Sanat 207
yakîniyât türü önermelerle; cedel meşhurât ve m üsellemât ile;

hitabet, makbulât ve zanniyât ile; şiir, muhayyelât ile; mugalata
ise vehm iyât ile kurulur. Şim di biz, dayandıkları öncül çeşitleri
ne ağırlık vererek, bu beş sanatı sırası ile tanıtm aya geçebiliriz.
I. BURHAN (DEMONSTRATION)
A. Burhanın Tanımı ve Mahiyeti
Arapça b ir kelim e olan burhan, “berraklaştırm ak, açıklığa çıkar

mak, delil getirm ek” anlam ındaki b-r-h kökünden türem iş olup,
çoğunlukla “ayırdedici kesin delil,7 bir şeyi ispatlamak, bir şey
hakkında sağlam delil getirm ek"8 m ânâlarında kullanılır.
Kısaca tanım lam ak gerekirse, m antıkta burhan. “yakîniyât-

tan olan öncüllerle kurulan bir kıyas türü"9dür. B ir başka ifade
ile, kendilerinden zorunlu kesin bilginin hasıl olduğu öncüller
den lyakîniyâi) yapılan kıyastır.
Öncüllerinin içerik değerleri esas alındığında kıyaslar iki

grupta toplanabilir
a. Zorunlu öncüllerden kurulan lyakînî) kıyas: Burhan,
b. Mümkün ve muhtemel öncüllerden kurulan (zannı)kıyas:

Cedel, hitabet, vs.
Kıyaslar içerisinde burhanın ayırıcı özelliklerini şöyle sırala

yabiliriz:
7 "Burhan” kelimesi Kuran-ı Kerim’de bu anlamda yani “hak ile bâülı birbirin
den ayıran kesin delil" karşılığında kullanılır (Bakara, 2/111; Yusuf, 12/24;
Enbiya, 21/24; Nemi, 27/64: Kasas. 28/32, 75). Apaçık olduğundan dolayı
Hz. Muhammed'e ve Hz. Musa’ya verilen mucizelere de “burhan" denmiştir (Ni
sa, 4/174; Kasas. 28/32). Bazı tefsircller Kur'ân'ın bir adının da “burhan" ol
duğunu söylerler. Hatta bunlardan ez-Zerkeşi, el-Burhnn sözcüğünü tefsirine
ad olarak vermiştir.
8 İbn Manzur, Ebu'l Fâdıl Cemaluddln Muhammed b. Mûkerrem, Lisönu'l-Arab,
Beyrut 1956, C. XIII, s. 51. İslâm Mantıkçıları Aristoteles’in II. Analitlkleı’tne
bu adı vermişlerdir (M. Saeed, A Dictionary o f Müslim Philosophy, s. 25). “Bur
han' sözcüğünün Batı dillerindeki karşılığı Latince “demonstro/bellrtme, açık
lama. ispat etme" dan alman “demonstration" dır (Sina Kabaağaç, Erdal Alova,
Latince Türkçe Sözlük, İstanbul 1995, s. 162).
9 Fenan, Şerh-u İsağoci 25: Bursevî. MîzânuTİntizâm, ss. 302-304; İzmirli,
Fenn-i Menâhic, s. 17
Kıyasın öncülleri yanlış olabilir, fokat burhanın öncülleri

mutlaka doğru olm alıdır.
Burhanın öncülleri evveli (a priori), ispata muhtaç olmayan,
doğrudan kavranır ve değişem ez nitelikte doğru (zaruri ve zâti)
olm alıdır.
Burhanın öncülleri, ilk olan yani vasıtasız ve ispata gerek du
yulm ayan önermelerden seçilmiş; sonuçtan daha önce, daha
açık ve daha anlaşılır olmalıdır.
Yine burhanın öncülleri, sonucun illeti olmalıdır.
Burhan, öncüllerde yer almayan bir fikri iddia etmemelidir.
İkiye tam olarak bölünebilen sayılar çifttir;

Dört sayısı İkiye tam olarak bölünebilmektedir;
Öyleyse dört sayısı çifttir.
Örnekte görüldüğü gibi, burhan kurulurken kıyasın form el

kurallarına dikkat etmek gerektiği gibi, öncüllerin doğru olarak
alınm ası ve düzgün bir biçim de ilişkiye sokulm ası şarttır
Burhan, doğruluğu devam lı olan, değişikliğe uğram ası im

kânsız bulunan ve kesin b ilgi içeren bir delildir. Burhanı incele
mek m antıkta önem li bir yer tutar. Aristoteles. Orgfanon’un gâ-
yesini “ispatı (burhan) incelemek, ta rif etmek, prensiplerini be
lirlem ek ve bu prensipten çeşitli ilim lere uygulam ak' olarak
açıklam ıştır.10 Burhanın prensipleri bilinm eden ispat yolu (bur
han) ile bilm ek mümkün değildir. Her ilm in tem el dayanakları,
öncülleri ve kendisine alt ana kavram larını oluşturan tanım lan,
prensipleri oluşur. Her ilm in kendine has prensibi ve bu pren
siplere dayalı burhanı olduğu gibi, her ilm e göre aynı olan bur
hanlar da (aksiyom) vardır. Zorunlu prensipler olmadan burhan
da olmaz. Ancak bu zorunlu prensiplerle kesin ve İspatlanmış
olan (burhan!) sonuçlara ulaşılır.
Burhanda, delilin illetini tespit etm ek önem li yer tutar. D eli

lin illeti öncüllerdeki orta terimi bulm ak dem ektir B ir burhanda
O .T ise şu dört soru ile ortaya çıkartılır: “(var) m ı?", “nedir?".
10 Atademlr. Aristoteles'in Mantık ve İlim Anlayışı, s 127

Beş Sanat 209
“hangisi?" ve “niçin?" Burhanda illet (yani O.T) birliği sağlam ve

doğru bir şekilde kurulursa çıkan sonuç da zorunlu olur.
B. Burhanın Öncülleri
Burhanın mahiyetini anlam ak için, diğer sanatlarda olduğu gi

bi. bunun da öncül yapısının incelenm esi gerekm ektedir. Bu
nun için de burhanın tanım ında geçen yakîniyât terim inin açık
lanm asına ihtiyaç vardır.
Yakîniyât: A sla şekke, şüpheye ve tereddüde m ahal bırakma

yacak derecede açık, doğruluğu kesin olarak bilinen ve gerçeğe
uygun olan önermelerdir. Bunlar kesin bilgi verirler. Buradaki
tasdik, yukarda gördüğüm üz “yakın" cinsindendir. Yani bu çeşit
önermelerde, zihin b ir tarafı kesinlikle seçer ve önerme de gerçe
ğe uyar. Yakîniyât, “nazariye” ve “bedihiye” diye ikiye ayıdır.
Nazariye’den olan önerm elerin akdca, kesinlikle kabul edile

bilm eleri için bir kanıta ihtiyaçları vardır. Örneğin, “Âlem sonra
dan olm adır" önerm esi yakiniyâttandır, nazarîdir. Çünkü akü
bunu bir kanıt vasıtasıyla kabul eder. B iz bu hükme şöyle bir
delille varırız:
Âlem değişkendir:
H er değişken sonradan olm adır,
O halde âlem sonradan olm adır.
Bedihiyeye (apaçıklık) gelince, bunların doğruluğunu akd

hiçbir kanıta başvurm adan kabul eder. Meselâ; “Bütün, parça
larından büyüktür”, “Bir, ikinin yansıdır”. “B ir şey kendinden
başkası değildir" önerm eleri gibi. Bedihi önem eler yani akim hiç
b ir kanıta başvurm adan, apaçık olarak kabul ettiği önerm eler de
çeşitlidir. Bunlar da evveliyat, fıtriyât, müşahedât, mücerrebât.
hadsiyât ve m ütevatirât diye altıya ayrılır.
a. Evveliyat: Zihnin hiçbir vasıtaya başvurm adan doğrudan

doğruya kabul ettiği önerm elerdir. Bu tip önerm elere “zaruriyât"
ve “m üteârife (aksiyom)’' de denir.11 Meselâ, “Bütün, parçalar
11 Tahânevî, Keşşaf. C. II. s. 1547; A li Sedad, Mizamı l-Ukûl ss. 128-129.

dan büyüktür", “Bir, İkinin yansıdır", “Zıtlann birleşm esi im

kansızdır", “Üç, b ir olam az", “Gece, gündüz değildir" gibi.
Bu tür hükümler evveli (a priori) olarak akılla bilinirler ve tec

rübeye gerek duyulmadan kavranırlar. Kendiliğinden apaçık
olan bu hüküm lerin değişm esi ve zıtlannm tasavvur edilm esi
mümkün değildir.
b. Fıtriyât: Zihinde hazır olan bir orta terim vasıtasıyla, gizli

bir kıyastan sonra verilen hükümlerdir. Meselâ, “Dört çifttir"
önermesinde, dört ve çift terim lerini düşünürken,
Dört ikiye bölünür;

İkiye bölünen sayılar çifttir.
diye yapılan gizli bir kıyastan sonra zihin bu hükmü verir 12
Evveliyat ve fıtriyâttan olan önerm elerin aksini düşünmek zi

hinde çelişkiyi doğurur. Bundan dolayı bu ikisine “akılsal apa
çıklık (bedîhiyât-ı akliyye)", apaçıklıkları duyu organlarına daya
nan şu dört önerme çeşidine de “dışsal apaçıklık (bedîhiyyât-ı
hâriciyye)” denir.13
c. Müşahedât: Duyular vasıtasıyla tasdik edilen hükümler

dir. Eğer bu tür hüküm ler beş duyu vasıtasıyla veriliyorsa, bun
lara hissiyat denir. “Güneş parlaktır", “Ateş yakıcıdır" önermele
rinde olduğu gibi. Eğer iç duyular vasıtasıyla hüküm verilirse
buna da vicdaniyât denilir. Meselâ, açlığını hisseden birisinin
“acıktım " dem esi gibi.
d. Hadsiyât: “Hads (sezgi)" ile verilen hükümlerdir. Hads,

“zihnin sür'at-i intikâlidir". Yani zihnin ânî kavram asıdır.14 Bu,
zihinde çok hızlı gizli b ir kıyas vasıtasıyla meydana gelir. Ö m e
12 Bundan dolayı bu önermelere 'kıyası kendisiyle beraber olan önerme* denmiş

tir. (Bkz. Eblıeri, İsağocL s. 78)
13 Ahmed Cevded. Mi’yör, s. 110; İzmirli. Felsefe Dersleri, s. 265.
14 Kutbuddin er-Razi, Şerhu’ş-Şemsiyye. s. 132. İbn Sinâ'ya göre sezgi, nefisteki
kuşkuyu giderir ve zihin de, sezginin verdiği hükmü kabul eder. Ona göre, bir
kimsenin sezgi İle kazanılan bilgiyi kabul etmemesi, sezgi gücünün gerekli gör
düğü şeyi iyi değerlendlrememekten veya sezginin verdiği bilgiyi iyi tahkik ede
memekten ileri gelir (Filiz, Şahin. İslâm Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri, İstan
bul 1995. s. 240).
Beş Sanat 211
ğin, Ay’ın Güneş’e nispetle durumu değiştikçe onun ışık yapısın

daki değişiklikten dolayı,
Eğer Ay'ın ışığı G üneş'den gelm ese durum u değiştikçe ışık yapış, da
değişmeyecekti
şeklinde kalbe doğan gizli bir kıyas vasıtasıyla, aklın,
Ay, ışığını güneşten alır,

diye hükmetmesi gibi.
e. Mücerrebât: Tekrar edilen deneyler/gözlem ler sonunda ve

rilen hükümlerdir. Meselâ, “Alkollü içki insanı sarhoş eder",
“Boynu kesm ek öldürm ektir” , “Hint yağı İçmek insanı ishal
eder” önermelerinde olduğu gibi. Böyle bir hüküm, eğer kişinin
kendi denemesi sonucunda verilm işse “mücerrebât"dan; başka
sının deneyine dayanılarak, başkasının hükmü naklen veriliyor
sa “m ütevatirât"dan olur. Akıl, kesin hüküm vermek için, had
siyâtta gözlem lerin tekrarına ihtiyaç duymaz, m ücerrebâtta ise
duyar. Mücerrebât sadece b ir kişinin değil, çok kişinin tecrübe
ve gözlem lerine dayalı olduğundan dolayı yakîniyâttan sayılm ış
ve burhana öncül olm a seviyesine çıkm ıştır.
f. Mütevatirât: Çoğunluğun tasdik ettiği ve akıl için im kansız

görünmeyen, duyular dünyasıyla ilgili haberleri veya bilgileri
içeren önerm elerdir. M eselâ Mekke’y i görm eyen birisinin, “Mek
ke vardır” diye hükmetmesi veya “Tarihte Muhammed adında
bir şahsiyet yaşam ış, kendisine Kur’ân indirilm iş ve İslâm dini
ni tebliğ etm iştir” önerm eleri m ütevatirâttandır.
Beş duyudan birisiyle hükm edilm eyen haberler, çoğunluğun

onayını almayan veya tanıklığına dayanmayan hüküm ler müte
vatirât değildir.
Epistem olojik açıdan baktığım ızda, m antıkçıların yakiniyât

olarak kabul ettikleri bu altı önerme çeşidinin hepsinden de ay
ni derecede ve sağlam lıkta kesin b ilgi elde edeceğim izi iddia et
mek doğru olm asa gerek. Bunlardan becühiyye-i hariciyye olan
son dördünün, evveliyât ve fıtriyât kadar sağlam olm adıklarını
anlamak zor değildir. Örneğin müşahedâhn iç duyulara dayalı
olan Ivicdaniyât) öncülleri kişisel tecrübeleri ifade eder ve haliy
le sübjektif karakterdedir İnsanlar özellikle korku ve m enfaat

söz konusu olduğunda gerçeği gizleyebilirler. Mütevatirât türü
öncüllerde de benzer tartışm aların yapıldığı bir gerçektir. Hadsi-
yât türü önerm eler de tartışm alıdır. Bir sûfi için Hakk’a ulaşma
da sezgi ( inluition) en gerekli ve önem li bir vasıtadır. Fakat sûfi-
nin sezgisinin, bu tecrübeyi yaşam am ış birisi için bağlayıcı ve
inandırıcı olm asının tem ellendirilm eye ihtiyacı vardır.
C. Burhan Türleri
Felsefe, kelâm ve m antık kitaplarında çok sayıda burhan çeşi

dinden bahsedilir.15 Bu çeşitlilik, ağırlıkla, zihnin takip ettiği
yöntem e veya kullandığı m etoda dayanır. Yer yer birbirine irca
edilebilecek olan bu burhan türleri şunlardır:
Burhan-1 limmi Bir şeyi illetleriyle ispat eden kıyastır. Başka

bir ifade ile, m üessirden esere, illetten m a'lüle yani sebepten so
nuca istidlal suretiyle düzenlenen burhandır. Buna, delilin illet
ve nedeni araştırıldığı için. Arapçada “niçin?’' mânâsına gelen li
me?ye nispetle bu ad verilm iştir, apriori, kablî (her türlü deney
den önce, yalnız teorik akla dayanan, nazari), tahlili kıyas ı de
lâlet, burhan-1 tâm diye adlandırılan burhanları da bu grupta
toplayabiliriz. B ir gece gördüğüm üz ateşin, dumanının da olaca
ğına hükmetmemiz gibi. Şu kıyastaki hükme bu (lim mf) yolla va
rıldığını görürüz k i çıkarım da delilin illeti (lim e=niçin?) italik ola
rak gösterilm iştir.
Sulu şaka yapanlar sinir bozucudur.

Şu adam da sulu şaka yapmaktadır.
Şu adam da sinir bozucudur
M antıkta burhan-ı lim m inin, burhan ı innıden daha değerli

ve önem li olduğunu belirtm ek isteriz.
Burhan-1 innî: Yukarıdakinin aksine, b ir şeyi eserleriyle ispat

eden kıyastır. Başka bir ifade ile, eserden müessire, m alûlden
illette yani sonuçtan sebebe istidlal suretiyle düzenlenen bur
15 Bkz Gazali. Mi'yâr, s. 140: Uımevi. Metalhıl-Emıâr. s. 349; Cürcani. Ta'rifat, s. 24.
el-Haıputî Abdullatif. TenkUuı'l-Kelâm, Dersaadet. 1330, ss. 22-23; Ali Sedad. Mi-
zâmıl-UkûL ss. 110-111; İsmail Fenni, Lügatçe-i Felsefe. s. 174-175; İzmirli, Felse
fe Dersleri, ss. 258-259; M. Saeed, A Dktkurumj o f Müslim Phibsopriy. ss. 25-26.
Beş Sanat 213
handır. Buna, hükmün hâriçte sübütunu gösterdiği için. Arap-

çada “tahkik’ m ânâsına gelen irmey e nispetle bu ad verilm iştir.
a posteriort ba’dî (deneysel), tahlilî, kıyas ı delâlet burhan ı na
kıs diye adlandırılan burhanları da bu grupta toplayabiliriz.
Alem de görülen düzenden kalkarak alem e bu düzeni veren bk
Düzenleyici (Allah)’nin var olduğuna hükmetmek, bir yerden çı
kan dumanı görerek orada ateşin olduğuna istidlalde bulun
mak, bir insanın yüzünün solmuşluğuna bakarak onun hasta
olduğuna hükmetmek buna örnektir.
Burhan-ı müstakim (vasıtasız): B ir fikrin, doğrudan ispatlan

dığı akıl yürütmedir.
Burhan-1 ğayr-ı müstakim (vasıtalı/dolaylı): B ir fiknn doğru

luğunun, doğrudan değil de, zıddının yanlışlığının ortaya kona
rak ispatlandığı akıl yürütm edir ki buna hıdfi burhan veya bur-
han-ı nakız de denir.
Burhan ı nazara Akim , zaruri ve bedihi önermelerden düşü
nüp taşınarak çıkarm ış olduğu bilgileri içeren delillerdir.
Burhan ı tecrübe Deneysel gerçeklere dayanılarak elde edilen

delillerdir.
Burhan-1 mahlut Hem aklî prensiplere hem de deneysel ger

çeklere dayanılarak sunulan delillerdir.
Burhan-1 riyazi: Daha ziyade matem atikse; gerçeklere dayak

burhandır. Bu, burhan-ı lim m ı ve innîve benzem ekle birlikte
tecrübî karakteri bulunan bir delildir. Burhan-ı riyazi, tahlili
(limmı) ya da terkibi (innî) yolla olur. Tecrübi ilim lerde tahlil, bir
varlığı unsurlarına ve vasıflarına ayırmak, terkip de bir varlığın
unsurlarını ve vasıflarını bir araya getirm ektir.16
Burhandan güdülen amaç, kesin bilgi elde etmektir. M antı

ğın asıl amacı, hem biçim hem de içerik yönünden sağlam ve ke
sin bilgiye (burhana) ulaşmanın yol ve yöntem ini gösterm ek ol
duğuna göre, genel olarak felsefenin, özel olarak da ilim lerin bel
kem iğim teşkil eden burhanın önemi oldukça büyüktür.
16 A li Sedad, Mizânui-UkCıL s. 126 vd.; İzmirli. Feruı-i Menâhic. ss. 17-18.

D. Burhanın D eğeri
Burhan sanatının değeri üzerinde konuşacak olursak o, beş sa

nat içerisinde, delillerin en sağlam ı ve en güvenilir olanıdır İs
ter bir düşüncenin doğruluğunu ispat etm ek için, islerse yanlış
larını gösterm ek için olsun, burhan mutlaka kesin b ilgi içerir.
Burhanla elde edilen bu bilgilerden şüpheye düşülm ez ve bu b il
giler değişmez. Hatta insan onu bilm ese de o değişmez. Örneğin,
birisi “dört sayısının çift olduğu' bilgisine sahip olm asa da dört
yine çifttir. Matem atik ilm inin kesin ve değişm ez oluşu, onun
delillerinin buriıanî olm asından dolayıdır. Kısacası burhanla
sağlanan bilgiler kesin ve sağlam bilgilerdir. Halbuki cedel sana
tı zam, hitabe ikna! bilgileri, mugalata yanıltm acayı, şiir ise ger
çeği yansıtmayan hayal gücü ile ilgili bilgileri tem in ederler.
Burhanda, kendileriyle kurulduğu öncüller veya burhan tü

rü bir delilin dayanak olarak aldığı öncüller tüm el ve zorunlu
önerm eler olduğundan ve bu tür b ir delilde kıyasın form el şart
larına da hassasiyetle uyulduğundan, çıkan sonuç biçim bakı
m ından geçerli, içerik bakım ından da sağlam ve zorunlu bilgi
ifade eder.
Mantık inşam yanlışa ve karışıklığa düşm enin ihtim alinin ol

duğu yerlerde hatadan koruyarak doğru istikam ete ve hakikat
yoluna sevkeden kanunlar ve kurallar koyduğuna göre, onun
asıl ve birinci dereceden gâyesi burhandır. Buna karşın zan, ik
na, yanıltm aca ve m uhayyile ile ilgili bilgilerin tem ininde gerek
li hususları bildirm ek mantığın ikinci dereceden gayesidir. İşte
bu bakımdan m antığın dokuz bölümü içerisinde beşinci bölüm
yani burhan, şeref ve m evki itibariyle en üstün olanıdır. Mantı
ğın geri kalan bütün bölüm leri bu beşinci bölüm le b ir mânâ ve
varlık kazanırlar. Baştaki ilk dört bölüm, yani Beş Tümel Kate
goriler, Önermeler ve Kıyas, Burhana hazırlık ve giriş m ahiyetin
dedir. Burhanın dışındaki son dört bölüm, yani Cedel Hitabe,
Şiir ve Mugalata ise Burhana âlet hizm etini görürler. Bundan do
layı o, diğer sanatların en önem lisidir ve (FârâbTnin tabiriyle)
“onların hüküm dan”17dır.
17 Fârâbî, Şerâitü'l-Yakin, çev. Mübahat Türker. Ankara 1990. s. .1.

Beş Sanat 215
n. CEDEL (DIALECTK)
A. Cedelin Tanımı
Arapça “ce-de-le” kökünden türeyen bu kelim e sözlükte, bir fik

ri aşın ölçüde ve kavga yaparcasına savunmak, sözü peşi peşi
ne yetiştirm ek, ipi ve muhatabı evirip çevirerek bükmek gibi an
lam lara gelm ektedir.18
B ir m antık terim i olarak cedel bir görüşü savunma veya çü

rütm e ile ilgili (m eşhur yahut m üsellem olan öncüllerle) delil ge
tirm e tekniklerini konu edinen bir ilim dir, sanattır.
Bu sanat, sistem li bir şekilde ilk olarak Aristoteles’in Orga-

non’unun Topikler adlı kitabında incelenm iştir.19 Aristoteles’e
göre cedel, ilim ( burhan) seviyesine çıkamayan, yani bilgi değeri
açısından ihtim al ifade eden, muhataba belli bir düşünceyi ka
bul ettirm e yol ve yöntem lerinin konulduğu bir sanattır.
Fârâbî, cedelin gayesinin, “insana bir şeyi derinliğine araştır

ma, soruşturma gücünü kazandırma, onun zihnini felsefenin te
m el prensiplerine ve tem el hedeflerine hazırlam a, kısacası insa
nı felsefe sanatına yönlendirm e, hazırlam a ve ona hizm et et
me”20 olduğunu belirtir. İbn Sİnâ’ya gelince, o da cedelin gâyesi-
ni, “tartışm ada karşı tarafi ikna etm e ve delillerle onu sustur
ma”21 olarak kaydeder. Daha sonraki İslâm m antıkçıları ise ce-
18 Bkz. İbn Manzur, Ltsartu l-Arab, Beyrut 1965. C. XI, s. 105; İbn Faıis, Mu'ce-
mû Mekâytsi'l-Luğa. Beyrut 1991. C. I. 3. 433.
19 Ele aldığımız konunun temel kaynağı olduğundan dolayı Aristoteles’in Topik-
(er'lni burada kısaca tanıtmak istiyoruz. VIII bölümden meydana gelen bu ese
rin 1. bölümünde cedelin gâyesl. faydası, beş tümel ve tanımlar, önermelerin
konu ve yüklemleriyle ilgili çeşitli hükümler, cedeli akıl yürütmenin özellikleri
üzerinde durulmakta; II ve III. bölümde ilinti. IV. bölümde cins. V. bölümde
hassa, VI. ve VII. bölümlerde tanım konusu ele alınmaktadır. VIII. bölümde ise
‘ cedeli pratik' başlığı altında sorgu kaideleri, cedelde taktik, öncüllerle ilgili
hükümler, tartışma âdabı, cedeli delilleri çürütme zorluğu, sual soranın ve ce
vap verenin rolleri, delilin açıklığı ve yanlışlığı, ispat edilecek olanı delil yerine
alma ve cedeli tartışmaların pratiği (onlan sağlama alma yolu) gibi konular iş
lenmektedir. Görüldüğü gibi bu kitapta cedel konusuyla doğrudan doğruya il
gili olan bölümler ilk ve son bölümlerdir.
20 Fârâbî, Ebu Nasr Muhammed. Kiiabu'l-Cedel (d-Mantık inde'l-Farabi-lII için
de). Thk.. Refik el- ‘Acem, Beyrut 1986. s. 27
21 tbn Sına. eş-Şl/a (el-Ceddi. Thk. Ahmed Fuad el-Ehvânî, Mısır 1965. s. 24
delin gâyesini, “burhanı idrakten aciz olanı ikna etm e ve sustur

ma"22 şeklinde ifade etm işlerdir.
B. Cedelin Öncülleri
Cedelin ne olduğunu anlam ak için onun öncül yapısı üzerinde

biraz durmamız gerekecektir. Cedel meşhurât ve mûseUemât tü
rü önermelerden kurulan b ir delildi.
Meşhurât, herkesin veya çoğunluğun, yahut belirli bir toplu

luğun uzlaştığı görüşleri ifade eden önerm elerdir.23
Adalet iyi. zulüm kötüdür.

Tanrı birdir.
H ayvanlan boğazlam ak kötüdür.
örneklerine görüldüğü gibi bunlar, herkesin yahut, belirli bir

topluluğun anlayışını dile getiren m eşhur birer önerm edir.24 Gö
rüldüğü gibi, bu tür önermelerde, bir fikre veya bir görüşe ne
kadar çok kişi iştirak ediyor ve onda uzlaşıyorlarsa onun değeri
o kadar artm aktadır. Bu uzlaşma.
Ya herkesin genel katılım ı ve tanıklığı ile.

Ya çoğunluğun genel katılım ı ve tanıklığı ile.
Ya bilginlerin genel katılım ı ve tanıklığı ile.
Ya bilginlerin çoğunluğunun katılım ı ve tanıklığı ile.
22 Cürcanî, Tarifâl, s. 41; er-Razl, et-Tasavvurâl ve't-Tasdikaı, s. 176; Gelenbevî,

Burhan-ı Gelenbevî. İstanbul 1253. C. II, s. 173. ikisi de ikna etme sanatı gibi
gözüken cedel ile münazara arasında fark vardır. Münazara, hakikati ortaya
koymayı, cedel ise karşı tarafı susturmayı amaç edinir. Gerçeğin ortaya çıkma
sı gayesiyle tartışmakta olan taraflar, birbirini kötülemeye, mat etmeye başla
dıklarında münazara cedele dönüşür. Cedelde mutlaka yenmek ve üstün gel
mek İçin uyanık davranılır, şekil mantığına sıkı sıkıya bağlı kalınır, belirli ön
cüllerle ve hükümlerle sınırlı kalınır; üslup ise yerine göre sert veya alaycı ola
bilir. Oysa münazara, gerçeği aramak olduğuna göre, önce kesin delil ve ön
cüllere, sonra meşhurâttan olan öncüllere dayanır; konu daha yumuşak ve ol
gun bir edayla ele alınır. Böylece münazara. Katip Çelebi'nln de belirttiği gibi
[Keşfuz Zunün, İstanbul 1971. C. II, s. 580), cedelden daha genel ve daha ve
rimli olmaktadır. Hem cedelcı. mûnâzaradan da yararlanır.
23 el-Ermevî, Matali', s. 349; er-Razi, Şerhu't-Tasavvurât ve't-Tasdikât, s. 176;
Gelenbevî, ‘ala tsağoct s. 68; et-Tahanevi, Keşşaf-1 Istdâhâtı’l-Funûn. İstanbul
1984. C. II. s. 749.
24 Fârâbî, el- Cedel, s. 20; ibn Sina. el-Cedel s. 11; Kara Halil b. Haşan b. Mu-
hammed, Hâşiyetü'l-FenarL, İstanbul 1265. s. 230.
Beş Sanat 217
Ya da bilginlerin çoğunluğunun m uhalefet etm ediği konular

da seçkin kişilerin katılım ı ve tanıklığı ile olmaktadır-25
Dereceleri farklı olsa da, b ir fik ri veya b ir nesneyi meşhur kı

lan nedenleri şöyle sıralayabiliriz:
1. Kişilerin kolaylıkla benim sem esinden dolayı. Sem patik gö

rülen, güvenilen ve sevilen b ir şey çabuk kabullenilir ve popüler
olur.
2. Umumun m enlaatini ilgilendirdiğinden dolayı. Örnek:

“Adalet iyi, zulüm kötüdür.”
3. B ir şeyi apaçık bir şekilde ifade etm esinden dolayı. Örnek:

“İki zıt şey birleşm ez."
4. Apaçık bir gerçekliğe benzediğinden dolayı. Örnek: “Bir

şey. benzerinin hükmünü alır.”
5. Genel bir araştırm a ve yoklam a (istikradan dolayı. Örnek:

“Haccac, zalim dir.”
6. İnsanların tabiatlarındaki incelik (rikkat) ve şefkatten do

layı. Öm ek: “Fakirleri sevindirm ek iyi bir harekettir.”
7. İnsanlardaki koruma gayretinden, yaratılıştan gelen tepki

den veya insaniyet duygusu (ham iyyet)ndan dolayı. Öm ek:
“Toplum içinde avret yerlerini açm ak ayıptır."
8. Dinî anlayış, edeb. gelenek ve töreden dolayı.26 Öm ek:

“Namaz dinin direğidir.” (Müslüm anlar için); “İnek kutsaldır."
(Hmdular için); "insan eline, diline, beline sahip olm alıdır”, “Mi
safirden önce yatılm az.” (Türk töresine göre).
Meşhurât türünden olan önerm eler konumunun güzelliğin

den ve rahatlıkla kabul edildiğinden dolayı insanların benim se
dikleri popüler anlayış ve yaıgılardır. Meşhur önermeler, zam a
na, mekana, ülkeye, m eslek gruplarına ve çevreye göre değişebi
lir de. Her toplumun inanç, adet ve terbiye anlayışına göre meş-
25 Fârâbi. el-Cedel ss. 65-66; İbn Sına, en-Necat, Mısır 1938. s. 64; el-Cedel s. 76.
26 İbn Sınâ, el-Cedel s. 39; Curcanî, Şerhu’l-Mauakıf, s. 76: Fenarl, Şerhu İsago-
ci, s. 71; Bursevi. Mizânu'l-İntizâm, s. 307; Tahanevl. Keşşaf. C. I. s. 749: es
Sivasi, Ali b. Ömer. Mizönul Mantık. M ısır 1327. s. 138.
hurâtı vardır. Yine her sanat ehlinin de sanatlarına göre b ir ta

kım m eşhurâtı vardır. Bunlar, genelde, halk arasında, hatta
okuma-yazması olm ayanlar arasında bile geçerliği olan, iyice b i
linen düşünceler veya öncüllerdir
Kendisiyle cedelin kurulduğu öncüllerden olan “müsellemât"

ise, bir tartışm ada karşı ya da her ik i tarafça da kabul edilerek
alm an önerm eler olup, taraflardan her birinin, diğerine galip
gelm ek için, ister doğru, ister yanlış olsun, kendisine dayandığı
önerm elerdir.27
Çoğu İslâm mantıkçısı, bu terim le alakalı olarak. Hz. Muham-

med’in Miraca çıkışını reddeden bir Hıristiyan’la ona cevap veren
bir Müslüman arasında geçen. Hz. İsa’nın göğe kaldırılışım örnek
verilir. Bunu cedel formu içerisinde şöyle ifade edebiliriz:
İsa'nın göge çıktığı k abu l edilm ektedir; (m üsellem ât)

İsa b ir insandır;
Öyleyse bazı İnsanların (ki Hz. M uham m ed de böyledir) göğe çıktığı
kabul edilmektedir.
O halde Hz. M uham m ed'in çıkışını (M iraç) neden kabul edem iyorsu
nuz?!
Cedelde bu tü r öncülleri kullanmaktan m aksat, tanımında

da geçtiği gibi, doğru olsun, yanlış olsun yahut tüm el olsun, fer
di olsun karşı tarafın benim seyip kabul ettiği fikirlerle onu sus
turmak, halk ifadesiyle söyleyecek olursak, hasm ı kendi silahıy
la vurmaktır.
H er ilm in, her disiplinin ortaya koyduğu kurallar, o alanda

uğraşanların benim seyip kabul ettikleri m üsellemâttandır. Zira
o alanın m ensuplan delillerini, söz gelim i.
Vicdanın olm ayışı varlığın olm ayışını gerektirmez.

Geneli nefy özeli nefyi gerektirir.
Geneli ispat özeli ispatı gerektirmez.
örneklerinde görüldüğü gibi benim sedikleri kendi tem el pren

siplerine, ölçülerine veya tutam aklarına göre kurarlar ve geçerli
27 el-Ermeivî, Matali', s. 350; er-Razi, Şerhu't-Tasauvurât ve't-Tasdikât. s. 174,

Cürcani. et-Ta’rlfût, s. 135; Ahmed Cevdet. Miyâr-ı Sedad, s. 121; Tahânevi,
Keşşaf, C. 1. s. 242; Raşld. MizânuTMakâl s. 126.
Beş Sanat 219
görürler. Örneğin şu delil, bir hukukçuyu bağlayıcı nitelikte bir

cedeldir.
S u çu sab it olm ayan b ir k işiyi cezalan dırm ak zu lü m d ü r (M eşh u-

rât/M ü sellem ât)
Z ira “su çu is b a t ed ilin ceye k ad ar b ir sa n ık su çsu zd u r' (M ü sellem ât)
S iz su çu sa b it olm ayan bu sa n ığı cezalan dırm ak tasın ız;
Ö yleyse s iz bu sa n ığa zu lü m yap m ak tasın ız!
Örnekte olduğu gibi, çoğu m eşhur aynı zamanda karşı tara

fın da benim seyip kabul ettiği (müsellem) öncül olabilm ektedir.
C. Cedelin Mahiyeti ve İşleyişi
CecLel sanatı, kabul edilen b ir şeye veya verilen cevaba zıt bir şey
yapmamaya gayret gösterm ektir. Yani konuşurken veya bir tezi
savunurken çelişiğe düşmemeye ve yenilm em eye çalışm a sana
tıdır. Bu sanat, soru soran (sâü) ile, cevap veren (mucîb) arasın
da icra edilir. Soru soranın asıl görevi, ileri sürülen iddiayı boz
maktır. Yani cevap verenin m eşhur b ir öncülle kurduğu delilin
çelişiğini netice veren bir kıyasla onu çürütm ektir. Yine o. cevap
verenin ciddi olmayan, yanlış ve bozuk (şen’i) delilini İptal etm e
y i görev edinir
Şayet yapılan itirazları kabul edip iş bitm em işse, soru soran

(sâiQ, muhatabının Imucîb/muallil) karşısında, üç tavır belirleye
bilir.28
1. Karşı tarafın sunduğu delile İtiraz edebilir, onu engelleye

bilir (men).
2. D elili çürütebilir (nakz).
3. Karşı tarafın iddiasının zıddını ispatlayarak karşı koyabi
lir (muaraza).
28 Bu üç tavır. Taratışına ve Münazara Kurallarını (Âdab-ı Bahs vel- Münazara)’

ele alan kitaplarımızda ayrıntıları ile işlenmektedir. Bkz. Saçaklızâde. Muham-
med, Vetediyye, İstanbul 1288, ( atai- Velediyye'nin sonunda), s. 120-127; Ab-
dulvehhab b. Hüseyin el-Âm idi.'ala’l-Velediyye li Saçaklızâde, İstanbul 1288.
ss. 56-114; el-Erzincanı Muhammed Sadık b. Seyyid Abdurrahlm, Mufiizâde
‘ala'l-Hûsenlyye, İstanbul 1272, ss. 94-180; Ali Rıza Ardahan!. MtyâruTMûna-
zara, İstanbul 1307, s.s 21-127; Ahmed Cevdet, Âdab-ıSedâd, İstanbul 1303.
ss. 18-43; Yavuz, Yusuf Şevki, Kur'ân-ı Kerim'de Tefekkür ve Tartışma Metodu,
Bursa 1983, ss. 21-31.
Cevap verenin görevi iddiasını korumaktır. O, soru soranın

sunduğu şeylere kendi savunduğunun çelişiğini gerektirecek bir
şekilde teslim olmayarak, savunduğunu korumaya çalışır. Ce
vap veren, soru soranın yukanda sıraladığım ız üç itiraz şekline
yine bu itiraz yollarıyla mukabelede bulunarak kendi tezini sa
vunm aya çalışır.
Konuya son vermeden önce cedelin değeri de kısaca deyin-

mek istiyoruz.
D. Cedelin Değeri
Öncüllerinin, sağlam lık ve doğruluk açısından, burhanı oluştu

ran yakîniyât türündeki önerm eler seviyesinde olmadığından
dolayı Aristoteles, cedelı kıyaslan burhanı kıyaslann karşısında
(mütekâbil) görmüş, onların zorunlu bilgi değil olasılı (zannî, ih
timâli, mümkün) bilgi verdiklerini belirtm iştir.29 Sonra gelen
m antıkçılar da, Aristoteles'in yolunu izleyerek, cedelin insanda
tam ve kesin bilgi oluşturacak sağlam lıkta olm ayıp, mümkün
veya muhtemel sonuç veren b ir delil çeşidi olduğunu benim se
m işlerdir.30 Zira o, sağlam bilgi sunmaktan ziyade, karşı tarafı
yenik duruma düşürm eyi am açlar. Bundan dolayı söz konusu
delillerde, öncüllerin realiteye uygunluğundan ziyade, karşı ta
rafça doğru kabul edilir olm aları esas alınır. Böylece cedel, ilmi
makamda değil, tartışm a makamında kabul görür. Fakat;
Ortaya atılan herhangi bir konuda daha çabuk delil getirm e

yeteneği kazandırdığından;
Zihni egzersiz yaptırdığından;
Burhanı delilleri anlamaktan aciz olanları ikna etme ve mu

hatabı susturmada etkin bir araç olduğundan;
29 Aristoteles. Tcpikler, çev. H.R. Atademir. s. 266; Mantıku Aristoteles [k.etTopı

ka), C. III, ss. 760-761.
30 Fârâbi, el-Cedel s. 18. 66; İbn Sina, el-Cedel ss. 18-20. 142; Fenan, Şerhu İsa
god, s. 71; Razl, Şerhli t-Tasauvurût ve't-Tasdikât s. 176: Bursevi. Mizânu’i-İnti
zam. s. 307; İbn Haldun. Mukaddime, çev. S. Uludağ, C. II. s. 1072; et-Tokadı,
Dûrrû’n-Naci, s. 151; İzmirli. Felsefe Dersleri, s. 259. 266; Keklik. Nihat. Mantık
Tarihi ve Farabi Mantığı, İstanbul 1969. C. I. s. 50; Kneale VVüliam and Martha.
The Development o f Logic. Oxford 1991. s. 7 vd.. 23-24; Oesterle, Logic, s. 242.
Beş Sanat 221
Bir tartışm anın, teknik olarak, nasıl sürdürüldüğünü, soru

ve cevap akışının nasıl sağlandığını; bir problem in nasıl irdelen
diğini görm e im kânı sağladığından:
Sofistik hileleri öğrenme ve onlara karşı koyma yollarım öğ

rettiğinden;
Kişinin, dili nasıl rahat bir şekilde kullanacağına, kavram la

rı inceliğine ve derinliğine nasıl tahlil edeceğine yardım a oldu
ğundan dolayı cedelin yaran ve önemi küçümsenemez.
m . HİTABET (RETORİK)
A. Hitabetin Tanımı ve Gâyesi
Kısa tanım ı ile hitabet “güzel söz söylem e sanatıdır."31 Daha ge
niş bir tanım ını verecek olursak, “Kişilerin herhangi bir konuda
karşılarında bulunan insanlara veya bir toplum a düşündükleri
ni ve bildiklerini kısa, özlü, etkili ve düzgün bir ifade ile anlat
m alarım a Hitabet Sanatı adı verilir."32
Batı dillerinde hitabet “retorik" olarak bilinm ektedir. Nitekim

bu sanatın kurucusu olarak kabul edilen Aristoteles de bunu
“retorika" olarak kullanm ış ve “belli b ir durumda elde var olan
inandırm a yollarını kullanm a yetisi” olarak tanımladığı hitabe
tin işlevini başka herhangi bir sanatın yüklenem eyeceğini ifade
etm iştir.33
Mantık ilm inde “hitabet" şu şekilde tanım lanır: “(Kesin ve gü

venilir bilgiler (yakiniyyâf) seviyesine çıkam am ış olan) makbulât
ve maznımât cinsinden önerm elerle kurulan kıyasa hitabet adı
verilir."34
31 Kazancı. Ahmet Lütfl, Peygamber Efendimizin Hitabeti, İstanbul 1995, s. 3.

32 Ros. J. Brun, Hatiplik Sanatı, çev. Nazif Müren. İstanbul; 1973.. s. 7.
33 Aristoteles. Retorik, çev. Mehmet H. Doğan. İstanbul 1995. s. 37.
34 Fârâbi, Ebu Nasr Muhammed. Fusulu'lMedeni, çev. Hanifl Özcan, İzmir 1987.
s. 46; İbn Rüşd, Ebu'l-Velid. Teihisul-Hitabe, Thk. Abdurrahman Bedevi, Bey
rut 1959, s. 16; Ebheri. İsagocl, s. 30; el-Kazvinî. eş-Şemsiyye. s. 31; Kutbud-
dln er-RazL Şerh Tasavvura! ve't Tasdikât, s. 177; Cürcanl. Tanfâl, s. 56; el-
Ahderi, SüUem. s. 87; Mağnisâvî, MuğnıtTuüûb, s. 48; es-Sivası, Mizânu’I-
Mantık, s. 139; Ahmed Cevdet, MCyan Sedad, s. 124: İzmirli, Miyânı'l-Ulûm. s.
. 87; Felsefe Dersleri, s. 103; Gallupi. Mipahut-Fûnûn. s. 183; Bursevi, MizânuT
İntizâm, s. 399; Muhammed Tevfık, ĞayetûTBeyân, s. 58.
Hitabet sanatı, der Fârâbî. zannî önermelerden, duruma gö

re, zanlar (yeni bilgiler) elde etm ektedir. Bu sanat da tıp gibi,
çiftçilik gibi pratik bir am eliye;35 resim, heykeltıraşlık, m üzik ve
m imari gibi bir güzel sanattır. Bu, insan ile, toplum ile iç içe ol
m ası gereken bir alandır.
Klasik m antık kitaplarında hitabet sanatının tem el gayesi

şöyle b elirtilir “Bu sanattan maksat, insanları faydalarına olan
şeylere yöneltm ek, o konuda rağbetlerini artırm ak, onların za
rarlarına olan şeylerden uzaklaştırm ak veya nefret ettirm ektir.
Nitekim hatipler ve vaizlerin yaptığı iş budur."36
“Dinleyici ve okuyucuyu bir konuda ikna etm ek için d ili iyi

kullanm a sanatı"37 olan hitabet, duygu ve düşünceleri anlatma
gücünü gösterir.38 Bütün insanlar, görüşlerini tartışm a (müna
zara) ve doğrulama, kendilerini savunma ve başkalarına karşı
çıkm a girişim inde bulunurlar. Karşısındakini ister yazılı, isterse
sözlü olarak ikna etm eye çalışm ak hitabetin gâyesidir.39 A risto
teles, hitabetin karar verm eyi etkilem ek için var olduğunu be
lirtm iştir.40
Geçmişte ve günümüzde pek çok kim senin birbiriyle anlaşa

mayıp birbirlerini m antıksızlıkla suçladığı ve neticede uzlaşama-
yan tarafların ortaya çıktığı bir gerçektir. İşte böyle bir tartışma
ortamında, b ir görüşün veya savunulan b ir düşüncenin ne de
rece doğru, tutarlı ve ikna edici olduğunu test etm ek ve etkileyi
ci konuşma gücü kazanmak için m antıkta hitabetin unsurlarını
ve işleyişini bilm ek oldukça yarar sağlar.
Görüldüğü gibi hitabet sanatının asıl görevi şeyler üzerinde

hasıl olm uş genel kanaat ve inançları aydınlatm ak, fikirleri de
ğiştirm ek, insanları rezilliklerden ve kötülüklerden uzaklaştırıp
35 Fârâbl, Kitabu l-Hitabe, Thk. Muhammed Selim Salim. M ısır 1976, Kitabu'l-Hi-
tabe.s. 23.
36 Cûrcani, Ta'rijât, s. 56: Bursevî, MizâmıTİntizâm, s.309; Rüştü, Tuhfetü’r- Rüş-
di, s. 282.
37 Corcos, Femand, Güzel Konuşma Sanatı, çev. Erdoğan Meto. Naim Yamaner.
İstanbul 1975. s. 26.
38 Kazancı, Peygamber Efendimizin Hitabeti, s. 19.
39 İbn Rüşd, Tethisu'l-Hitabe. s. 4.
40 Aristoteles, Retorik, çev. M. Doğan, s. 97.
Beş Sanat 223
fazilet ve kemal sahibi olm aları için iknaya çalışm ak, yaygın dü
şünce ve kanaatlere uygun olarak vicdanları uyarm aktır.41
B. Mantıkta Hitabetin Ele Alınışı
Tam am ı dokuz ana bölüm halinde ele alman m antık ilm inde hi
tabet, mantığın bölüm lerinden biri olarak kabul edilm ektedir.42
Hitabet belli bir alanı, konusu ve kuralları bulunan bir sa

nattır. Mantık kitapları serisinin hitabet bölümünde hatabı söz
ler, nutuklar ve güzel konuşan hatiplerin sözlerinin çeşitlerini
sınayıp denemeye yarayan kanunlar bulunur. Bu sayede onla
rın hitabet tarzına uygun olup olm adıkları anlaşılır, ayn ayrı her
bir bölümünde nutukların nasıl yapıldığı ve hangi şeyler ile bun
ların daha iyi ve daha mükemmel bir hale geldiği, işin daha be
liğ olduğu bildirilir. Bu kitaba Yunanca’da Retorika adı verilm ek
tedir ki bu “Hitabet” dem ektir.43
Bu konuda tem el kaynak olarak alınan Aristoteles’in Reto

riğin i tanıtm am ız bu sanat hakkında, ilk etapta, önem li kanaat
oluşturacaktır. Söz konusu eser üç kitaptan oluşm aktadır. Bi
rinci Kitap’ta Aristoteles, retoriğin tanım ını verip, “kanıtlarla
inandırm a tarzlarTnın onun özünü oluşturduğunu belirtir ve re
toriğin, inandırm ak için örtük tasım ve örnek (tem sil) kullandığı
nı söyleyip, bunlar üzerinde incelem esini sürdürür. Sonra hita
beti adli, politik ve törensel olarak üçe ayırıp, bu türleri ayn ay-
n ele alarak inceler.
İkinci Kitapta hitabet sanatının nasıl uygulandığını açıklayan

Aristoteles, hatibin görevlerini sıralayıp, onun bu görevini yeri
ne getirirken öfke-sakinlik, dostluk-düşmanlık, korku-güven,
utanç-utanm azlık, acıma, hiddet, kıskançlık, gıpta gibi coşkula
rın rolleri ve etkilerini ayn ayn inceleyip, bu coşkuların hitabet
te nasıl kullanılacağını örneklerle açıklar.
41 Fârâbî, Kitabu’l-Hitabe, s. 6; Muzaffer, Muhammet) Rıza, Mantık, Beyrut 1985,

s. 368.
42 Fârâbl, İhsöu'l-Ulûm, s. 82; es-Slvasî, Ali, Mizâmı’l-Mantık. ss. 134-142, Ali Se
dad, Mizânu’I-L/kül, s. 103, İzmirli. Mi’yânıTUlûm, s. 87.
43 Fârâbi, İhsöu’l-Ulûm, s. 88; Şems İnati, “Logic", History of İslamic Phslosophy,
Ed. Seyyed Hossein Nasr & Oliver Leaman, London 19%, C. II, s. 818.
Hitabet sanatında insanların karakterlerini bilm enin de

önem li olduğunu söyleyen Aristoteles, çeşitli yaşlar (gençlik, ol
gunluk ve yaşlılık) ve yazgılar (soylu doğum , zenginlik ve gûç)
ile ilişkili olarak çeşitli insan karakter tiplerini ele alır. Daha
sonra mümkün ve mümkün olmayan, geçm iş olgular, gelecek
olgular ve derece olm ak üzere dört genel kanıtlama yolu üzerin
de durur.
İkinci Kitabın sonlarına doğru iki genel inandırma tarzı olan

örtük kıyas ve örneği ele alarak detaylı bir şekilde işleyen Aristo
teles, entimem gibi görünen sahte ya da sözde örtük kıyaslarla
ilgili dokuz düşünce ortaya koyup, çürütmenin tanımı ve çeşitle
rini açıkladıktan sonra bu kitabı noktalar.
Aristoteles, Üçüncü Kitapta önce, ne söyleyeceğini bilm enin

yetm ediği, onu nasıl söyleyeceğim izi de bilm em iz gerektiğini vu r
gulayarak üslûp (biçem ) konusunu ele alır ve her retorik türü
nün kendine özgü üslûbu üzerinde ayn ayrı durur. Bu kitabın
son kısmında ise hitabetin nasıl düzenleneceği konusu ele alınır.
İyi bir konuşmanın giriş, ifade, ispat ve sonuç olmak üzere dört
bölüm den oluşabileceğini ortaya koyan Aristoteles, diğerlerinde
olduğu gibi sonuçla da ilgili önem li taktikler vererek kitabım
noktalar.
Bu girişten sonra m antıkla hitabetin ne olduğuna ve çeşitle

rine geçebiliriz. Mantıkta hitabetin ne olduğunu anlam ak için
onun yapısı ve unsurlarına eğilm em iz gerekecektir.
C. Hitabetin Tapısı ve öncülleri
Hitabette delillerin sunulm asının m antıki bir sistem i olm alı ve

b ir yöntem e dayanm alıdır. Bu da genellikle güzel sözlerin birbi
rine eklenm esiyle gerçekleşir. Güzel sözlerin irad edilm esi ise
konuya ve hitabetin türlerine göre değişiklik gösterir. Aristoteles
ikna etm enin teknik olan ve teknik olmayan şeklinde iki türü ol
duğunu vurgulam ıştır. Teknik olan hitabette ya temsil (örnek) ya
da entimem (m atvi kıyas, örtük tasım ) kullanılır.44

Beş Sanat 225
Temsil, entim em kullanm anın mümkün olmadığı yerlerde

am acım ızı ortaya koym ak ve dinleyenleri inandırma gayesiyle
kullanılır.45
Tem sil, entim em lerden sonra gelirse tanık etkisine sahip olur
ki bu da her zam an işe yarar. Bunda ifadeler süslenir, m ecazla
rın türlü çeşitleri kullanılır. Fakat tem sil hitabetin yardım cı öğe
si olup, entim em le birlikte kullanıldığı zaman ancak tam bir ik
na oluşm asını sağlar. Hitabetin tem eli, asıl öğesi ve gövdesi en
timemdir.
Öncüllerinden biri ya da sonucu gizli tutulan, ifadede eksik

fakat zihinde tam olan kıyaslara “entimem'’ dendiğini daha önce
görmüştük. Bunlar m antık kitaplarında “m atvi kıyas" veya “ör
tük tasım ” adlarıyla da anılm aktadırlar.46
Hitabet sanatının yapışıra daha yakından tanımamız için

onun öncül yapışm a bakm am ız gerekecektir.
Hitabetin, m akbülat ve m aznûnat türü öncüllerinden kurul

duğunu söylem iştik. Kendisine itikad edilen, güvenilen, otorite
kabul edilen kim selerden alm an bilgileri içeren önerm elere mak-
bulat adı verilir.474
8G üvenilir ve önem li kişilerden işitilen nasihat
ler veya razı olunan b ir topluluktan alınıp kabul edilen bilgiler
hep makbulattandır. Bu tür önerm elerin doğruluğu onu söyle
yenin otoritesinden kaynaklanm aktadır. Bu sebeple bunlar bi
rer “otorite ilk e s iz d ir.
H itabette kullanılan ikinci tür öncül ise moznunâttır (pre-

sumptions). Maznunât, belirti ve işaretlerden yola çıkarak akim,
zıttını mümkün görm esine rağmen, zann-ı gâlib ile tercihen hü
küm verdiği önerm elerdir.49 Nitekim geceleri şüpheli b ir şekilde
45 Aristoteles, age., s. 136.

46 Hitabetle İlgili Arapça mantık eserlerinde entimem, “zamir" sözcüğü İle ifade
edilmiştir. (Bkz. İbn R ü şt Teühisu'lrHiîabe, ss. 18-19: Medkûr. İbrahim, el-Mu-
kaddime min Kitabi'ş-Şifa, Kahire 1966, C. IV. s. 8)
47 Gazali. Mi'yâr. s. 170; Razı, Şerhu Tasavuumt, s. 176; Cürcant T arifat s. 144:
Ahmed Cevdet, Mi’yâr, s. 122
48 İzmirli, Felsefe Dersleri, s. 260; Mi'yaru'l-Ulûm, s. 87.
49 Gazali. Mi'yâr, s. 170. Cürcanî, Ta'rifal, s. 139; Ahmed Cevdet, Mi'yâr-ı Sedad,
s. 122.
226 Klasik Mantığa Guiş
karanlıkta dolaşan kim seler için “bu adam lar hırsızdır" diye
hükmedilmesi buna örnektir. Bunu kıyas form unda şu şekilde
ifade edebiliriz.
G eceleri şü p h eli b ir şek ild e d olaşan h ırsızd ır, (maznunât)

Bu adam g eceleri şü p h eli b ir şek ild e dolaşm aktadır;
O h a ld e bu adam da h ırsızd ır. (maznunât)
Zanna dayak olarak verilen bu tür hüküm ler bazen doğru ol
m ayabilir. Nitekim bu çıkarım da sonuç içerik değeri yönünden
kesinlik arzetmemektedir. Zira bu şekilde dolaşan herkes hırsız
olm ayabilir.
D. Hitabetin Unsurları
Hitabette, hatip (konuşan kimse), hitap (üzerinde konuşulan ko

nu) ve muhatab (dinleyici) olm ak üzere üç tem el unsur; konuş
ma tarzı, hareketler ve dış görünüş olm ak üzere üç de yardımcı
unsur bulunmaktadır.
İyi bir hatipte samimiyet, gaye ve inanç, gerçeğe bağlılık, ko

nusuna hakimiyet, muhatabı tanım ak ve güvenini kazanmak,
samimi ve inandırıcı olmak, dili güzel kullanmak, cesur olmak,
sorulara açık olm ak gibi özelliklerin bulunm ası gerekir.
Halkın karşısında konuşan b ir kim senin daha etkili olm ak ve

dinleyicilerin dikkatini çekebilm ek için bazı şeyler yapm ası gere
kebilir. Meselâ ellerini iyi kullanm alı ve bazen sözcükler kullan
madan elleri ile konuşabilm elidir. Ya da düz bir yerde dinleyici
lerden yukarıda bulunabilm ek için yüksek b ir yere çıkma ihtiya
cı duyulabilir. Hatibin elinde konuşacağı konu ile ilgili bir mal
zeme bulunması bazı durum larda daha etkili olm ayı sağlayabi
lir. Hatip gür sesli olm alı ve sözcükleri tane tane ayırarak ko
nuşm alıdır.
Telaffuzu çok kötü, konuşurken sağa sola dönen, sözün de

vam ını getirem ediği için yutkunan, kekeleyen, konuşma esna
sında sık sık öksüren, bıyık ve sakalıyla oynayan, parmaklarım
birbirine geçirerek sıkılganlık alam etleri gösteren hatipler hoş
görülm ezler. Yine anlam ı açık olmayan garip veya belirsiz keli
m eler kullanmak, vurgulan yanlış yapm ak, konuşurken karşı
Beş Sanat 227
dakini rahatsız edecek şekilde insanların gözünün içine bakmak

ve konu dışına çıkm ak doğru değildir.
Fakat unutulmaması gerekir ki yine de bir hatibin başarısı

dinleyicilere de bağlıdır. Nitekim dinleyiciden kaynaklanan bir
sorun varsa hatip ne kadar mükemmel olursa olsun başan sağ
lam a şansı fazla yüksek olamaz. Şimdi diğer unsurlardan dinle
yiciyi ele alalım:
Dinleyici (muhatap) kendisiyle konuşulan ve ikna edilm eye

çalışılan kimse ya da kim selerdir. Bu, bir kişi ya da birden faz
la olabilir. Muhatap seçkin ya da avam olabilir.
Bazı durum larda dinleyicilerin seviyesi düşük ve karakteri iyi

olm ayabilir. Böyle durum larda konuşmacıya önem li görevler
düşmektedir. Aristoteles’e göre dinleyiciler önyaıgılıdırlar, ken
dilerine b ir düzen hazırlandığım düşünürler. Bu nedenle doğal
olm ak gerekir, çünkü yapm acık hareket etm ekle ikna oluştura
nlayız. D inleyicilerin doğasını da dikkate alm ak zorunludur.50
Muhatabın dikkatini toplamak, alıcı durumuna sokmak için çe
şitli yollar kullanılabilir. D inleyiciler kendilerine dokunan önem
li, şaşırtıcı ya da hoşa gidecek her şeye kulak verm eye hazırdır,
buna göre konuşmacı anlattığı şeyin bunlar gibi bir şey olduğu
izlenim ini verm elidir.51
Bir konu ele alınırken üç nokta göz önünde tutulm alıdır.
1. İnandırm a yollan,
2. Üslûp ya da dil,
3. Konuşmanın çeşitli bölüm lere uygun düzenlenişi.52
E. Hitabet Çeşitleri
Konularına göre hitabet beşe ayrılm aktadır.
1. Siyasî hitabet,
2. Askeri hitabet.
50 Aristoteles, Retorik, çev. M. Doğan, s. 166, 67.

51 Aristoteles, age.. s. 199.
52 Aristoteles, age.. ss. 165-166.
3. A dlî ve hukukî hitabet,

4. D inî hitabet,
5. Akadem ik hitabet.53
Hangi zam anla ilgili konuşulduğu esas alınarak da şu ûç rt

torik çeşidi ortaya çıkar.
1. Politik hitabet: Daha ziyade gelecekle ilgilidir. Hitabet ol

madan politika yapm ak mümkün değildir; onsuz politika dilsiz
dir. Her yönetim şekli kendi « “toriğini ortaya çıkanr. Gelecekle
ilgili konuşmak diğer zam anlarda konuşmaktan daha zor oldu
ğundan, doğal olarak politik hitabet diğerlerinden daha zordur
denebilir. Ayrıca politik hitabet, tek tek İnsanların arasındaki
sorunlan değil de devletin bütünlüğü ile ilgili sorunları ele aldı
ğından diğer hitabet türlerine göre daha soylu, daha değerlidir.
2. A dlî hitabet: Geçm işle ilgilidir. Bu. özellikle bireylerin suç

lu ya da masum olduğunu İspatlam ak için mahkemelerde kul
lanılan b ir hitabet türüdür. A dlî hitabetin asıl gayesi doğru ile
doğru olmayanı ayırt edebilm ektir.54
3. Törensel hitabet: Ağırlıklı olarak şim diki zam anla ilgili

olup, genellikle insanların erdem ve onurlarını övmek, kötü huy
lan ve zaaflarım yerm ek için kullanılır.55
F. Hitabetin Bölümleri
Hitabet giriş, ifade (anlatı) ispat ve sonuç olm ak üzere dört bö
lümden oluşur. Hitabette “giriş” bölümü özellikle adlî retorik
için önemli kabul edilm iştir. Çünkü genellikle mahkemelerde
savunan veya suçlayan taraflar davalarını ispatlayabilm ek için
örnekler kullanarak konuya iyi b ir giriş yapm aya çalışırlar. Ko
nu önceden bilindiğinden, politik konuşmalarda girişler ender
kullanılır. Törensel retorikte ise girişler için sık kullanılan konu,
bir övgü ya da eleştiri cüm leciğidir. G irişin en önemli görevi ko-
53 Cinsel, M. Ziya, Hitabet Sanatı ve Meşhur Hatipler, İstanbul 1950. ss. 14-17
54 Aristoteles, age., s. 206.
55 Aristoteles, age., s. 44; Ibn Rüşd Telhtsu’l-Hitabe, s. 29. Aristoteles'in, retori
ği üçe bölmesine rağmen, politik retoriği diğer iki türe nazaran daha ön plana
çıkarma eğiliminde olduğu görülmektedir.
Beş Sanat 229
nuşmanm hedefini ve sonucun ne olacağını ortaya koymaktır.

Bu bölüm , hem konuşm acıya yönelik önyargıları giderm e, hem
de karşıtlan aleyhinde önyargı oluşturm a fırsatı verm ektedirler.
G irişler doğrudan dinleyiciye yönelik olarak, konuya ilgisini ar
tırm ak am acıyla da, kullanılabilir.
Daha konuşmanın başında konuşmacı kendisini doğru bir bi

çimde ifade edebilirse, insanlar da ona o ışık altında bakabilirler.
Böylece izlenimler kolayca aktanlabilir, iyi bir iletişim kurulabi
lir.56 Eğer anlatılan şeylere inanılm ası zor ise, onun doğruluğu
nu delilleriyle birlikte ortaya koymak, tatm inkar bir açıklama
sunmak ve detayları ele alarak bu iddiayı desteklemek gereklidir.
İspat bölümünde asıl hedef konuyu delilleriyle ortaya koy

maktır. Deliller, tartışılan konuyla doğrudan ilgili olmalıdır. Ko
nuşmacı, iddiasını kanıtlamak için kullandığı delilleri açıkça or
taya koymalı, gerekirse korku, güven, gıpta, dostluk gibi duygu
lan da ikna edici delillerle birlikte kullanm ayı ihm al etmemelidir.
Sonuç bölüm ünde hatip, dinleyicilerde kendisine yönelik va

rolan sem patiyi, rakipleri için de antipatiyi artırm alıdır.
Olgular ve deliller açıkça anlaşıldıktan sonra, sonuçta dinle

yicilerde acı. hiddet, öfke, nefret, kıskançlık gibi hisler uyandır-
m alıdır. Bu bölüm ün sonunda daha önce söylenm iş olan sözler
gözden geçirilm eli, davanın ispatlanm asında kullanılan kanıtlar
özetlenm eli, bazı önem li hususlar tekrar hatırlatılm alıdır.57
G. Hitabetin Uygulanması
Ne am açla kullanırsa kullansın hitabet üç şekilde icra e d ilir
1. Doğaçlama: İrticalen, yani hatibin hiçbir yazılı belgeye

bağlı kalm adan içinden geldiği gibi konuşmasıdır. Oldukça etki
li olan bir konuşma çeşididir. Çünkü hatibin, yazılı bir metinden
okuduğu durum larda dinleyicilerle yeterli diyalog kuram adığı
görülm ektedir. Aynca dinleyicileri etkilem ede rolü oldukça fazla
olan vücut dili en iyi ve kolay bu tarz konuşm alarda kullanıla
56 fbn Ruşd, Tdhisul-Hitabe, s. 322

57 Aristoteles, Retorik, çev. M. Doğan, s. 211; İbn Rüşd, Telhisul Hitabe, s. 331.
bilm ektedir. Ancak bu tarzda yapılan konuşm aların bir deza

vantajı vardır kİ sadece hafızaya dayalı olarak konuşulduğu için
bazen konunun önem li kısım ları ve bazı önem li ayrıntıları unu
tularak atlanabilir.
2. Şematik: Bu tarz konuşm alarda konunun ana hatlan bir

kağıda yazılır. Daha sonra konuşurken başlıklar halinde yazıl
mış olan konu, örneklem elerle ve açıklam alarla işlenir. Doğaçla
m alarla olduğu gibi konunun önem li kısım ları unutulmadan ak
tarılabilir. Fakat kısmen de olsa metne bağlı kalındığı için dinle
yicilerle diyalog kurmakta bazı noksanlıklar görülebilir.
3. Okuma: Konuşma yazılı bir metin haline getirilir ve bu

m etne sadık kalınarak dinleyenlere okunur. Bunun en büyük
avantajı konunun bütün yönleriyle herhangi bir bölüm ü unu
tulm adan anlatm aya fırsat verm esidir. Ancak yalnızca okundu
ğu, dinleyicilerle diyalog kurma im kânı yeterince olm adığı için,
ikna sağlama doğaçlam a kadar etkili değildir. Ayrıca vücut d ili
ni kullanm ak da bu yöntem de oldukça zordur.
Bu sanau İyi uygulayabilm ek için konuşulacak konulan iyi

bilm ek, dili iyi kullanmak, hayal gücünü kullanarak dinleyici
lerde iyi b ir etki oluşm asını sağlam ak gerekm ektedir.
H. Hitabetin Değeri ve Taran
Hitabetin değerinin anlaşılabilm esi için öncelikle onda kullanı

lan “m akbulat" ve “m aznunât" öncüllerinin bilgi değerine bak
m ak gerekir. İnsanlara her zaman kesinlik arzeden yakım bilgi
lerle konuşm a im kânı bulunamaz. Hitabetin tanım ında da belir
tildiği gibi, insanları İyi şeylere yöneltm ek için onları ikna etmek
gerekir. Bu ikna işlem inde de insan makbulât ve maznunât türü
öncüllere ister istem ez başvurm ak durumunda kalacaktır.
Bazı mantık eserlerinde hitabetin burhandan sonra ikinci sı

rada zikredildiğini görm ekteyiz.56 Buna delil olarak da Kur’ân-ı
Kerim 'deki şu âyet gösterilm ektedir:5
8
58 fbn Sına. Kitabul-Hitabe, s. 22: Gazali. Kıstasul-Müsıakim. çev. Yaman An-

kan, İstanbul 1971, s. 8; ibn Teymiyye. er-Redd Ale’l-Mantıkıyyîn, s. 170: Ali
Sedad, Mizâmıl-Ukûl. ss. 103-104: İzm itli. Felsefe Dersleri, s. 266.
Beş Sanat 231
Rabbinin yoluna hikmetle (burhan), güzel Öğütle (hitabe) çağır; onlar

la en güzel şekilde mücadele (cedel) e t . . . "
Hitabetin öğretici, yol gösterici, savunmacı ve ikna edici ol

m ası onun yararım dile getirici niteliktedir. Bu nedenle o, insan
hayatında sosyal b ir zorunluluktur Hitabetin değeri ve yararını
daha açık bir şekilde anlam ak için onun ahlâk ve siyasetle olan
ilişkisinin düşünülm esi gerekm ektedir. H itapsız politika yap
mak mümkün değildir. İyi bir hatip dinleyicileri büyüler ve on
ların kanaatlerini etkiler.
Bu kuvvetli etkisi sebebiyle kötü amaçlara da âlet edilebilecek

olan hitabeti “yaldızlı kelim elerle yalanı gerçek gibi gösterm ektir”
diye tarif edenler de olmuştur. Ancak saatli bomba yapanı bıra
karak saati suçlamak doğru değildir. Ahlâki bir yönü de bulunan
hitabette haüp dürüst davranmalı, ahlâksızca hareket etmemeli
ve özellikle konuşma gücünü kötüye kullanmamalıdır.
IV. ŞİİR (POETICA)
Şiir, Arapça b ir sözcük olup, lügatte, bir şeyi kavramak, bir şe
yin farkında ve bilincinde olmak, bir sözü manzum olarak söy
lem ek anlam larına gelm ektedir.5
9
60 İslâm m antıkçıları, bir m antık
terim i olarak şüri “muhayyelât türü öncüllerden kurulm uş kı
yastır” diye tanım lam ışlar; muhayyelât türü öncülleri de “doğru
olm adıkları halde, sırf nefse neşe vererek onu b ir şeye yönlen
dirm ek veya onda nefret uyandırarak söz konusu şeyden alıkoy
m ak için hayal gücüne dayalı olarak verilen hüküm lerdir”61 şek
linde tarif etm işlerdir.
Şiir, vezinli ve düzgün kafiyeli sözlerden kum lan hayal gücü

ne dayalı bir sanattır. Tanım da şiiri “düzgün kafiyeli sözler” ola
rak niteledik. Zira İçindeki m ısra ve beyitleri eşit/düzgün kafiye
li olmayan şiirler, nazm ın güzelliği ve etkisi kaybolduğundan şi
irde hedeflenen etkiyi vücuda getirm ezler.
59 Nahl. 16/125.
60 İbn Manzur, Usânû’l-'Arab. C. IV, s. 409.
61 Ebheri, İsagocl s. 78; Urmevî, Metali', s. 350: Cûrcanî, Ta’rifât, s. 75; Gelen-
bevi. ‘alâ İsagoci s. 70; Ahmed Cevded, Mi’yâr-ı Sedâd, s. 124: İzmirli. Mi'yâ-
ru’l-Ulûm, s. 77.
A. Tarihçe
M antığın tarihçesini anlatırken zikrettiğim iz gibi, Aristoteles şi-

ir’i {poetica) ve hitabeti IRethorica) m antık ilm i ile doğrudan ilgi
li görm em iştir. M antıkla ilgili yazılarını kendisi Kategoriler, Her-
menötik, I. ve II. Analitikler, Topiklerve Sojistik Delillerin Çürütül-
mesi olarak beş bölüm halinde bırakm ışbr. Hellenistik dönemde
özellikle Alexandre d'Aphrodisias gibi Aristoteles şarihleri yukar
da saydığım ız eserleri, onlara Poetica ve Rethorika’yı ekleyerek
Organon adı altında topladılar. Bu gelenek Süryani yazarlar ve
onlardan sonra Müslüman filozof ve m antıkçılar tarafından da
devam ettirildi. Dolayısıyla bugün Poetica, Aristoteles’in manuk
kitapları arasında sayılır ise de, başlangıçta, böyle bir şey söz
konusu değildi. Aristoteles, şiir sanatına gerçek anlam da man
tıksal bir ilim olarak bakmıyordu.
M antıkta şiirin ne olduğunu, çeşitlerini ve bunların nasıl iş

lediğini b iz ilk olarak Aristoteles’in bu eserinden öğrenmekteyiz.
Poetica, İsm ail Tunalı’nm da belirttiği gibi, yüzyılların sanat gö
n işlerini belirlem iş, estetik tarihi yönünden çok önem li olein bir
eserdir.62 Aristoteles bu eserinde, ilkin genel olarak şiir sanatı
nın ne olduğu, sonra şiir sanatının türleriyle bu türlerin teker
teker ne olduktan, sonra da b ir şiirin başarılı b ir şiir olabilm esi
için onda konu/öykünün ne şekilde işlenm esi gerektiği, b ir şi
irin bölüm leri sayısı ile bunlann özellikleri ve şiirde işlenen yan
lışlar, şiire yöneltilen eleştiriler ve bunlann çürütülm eleri konu
larını incelem ektedir. Bu yapıtın ağırlığını, trajedi ve onu oluş
turan altı öğenin uzunca incelenm esi oluşturm aktadır.
Poetica terim i Aristoteles’e göre, güzel sanatlarla aynı alana

sahip olan taklit türüne aittir; ama bu türün tamamı değildir.
Renk ve biçim le taklit eden sanatlar ve sesle taklit eden sanat
lar arasında bir aynm yapılır ve İkincisi aşağı yukarı Aristote
les’in plastik sanatlara karşı olarak şiir adını vereceği şeyi kar
şılar fakat bu, enstrüm antal m üziği, sesi, sedayı hatta dansı da
içine alan bir kavramdır. Bu kavramı bu şekilde kapsam lı kul-
62 Aristoteles, Poetika, çev. İsmail Tunalı, İstanbul 1983, (Çevirenin önsözü), s. 9.

Beş Sanat 233
lanm asının tem elinde taklit etmede kullanılan araçlar, taklit

edilen nesneler ve taklit etm e tarzı yatm aktadır.63
Aristoteles, şiir sanatının varlığını insan doğasındaki taklit

içtepisine ve hoşlanma duygusuna dayandırır.64
Ona göre sanatın taklit ettiği şey, karakterler, heyecanlar ve

elem lerdir. M elodi hiçbir zaman ritim siz varolamaz. Bu nedenle
Aristoteles’in Poetica’sı aşağıdaki bölüm lere ayrılır.
Ritim: Dans.
Dil: Düz yazı-taklit (pandomlmler, Sokratik diyaloglar)
Ritim + Dil: Ağıtlar, epikler.
Ritim + Melodi: Enstrüm ental müzik.
Ritim + Dil + Ton: Lirik, trajedi, komedi.65
İslâm dünyasında Fârâbı, Poetica’yı doğrudan şerh etm em iş

tir. Ancak ondan, katıldığı bazı fikirleri alm ıştır. Fârâbî ve onu
takip edenler, (şiiri edebiyat türü olarak gören) Aristoteles’ten
farklı olarak, şiiri hem şeklî olarak, hem de m ahiyet olarak bir
m antık işi. daha da özel olarak bir kıyas işi olarak görm üşler
dir.66
Şiirin bir taklit Itasvır) sanatı olduğu ve şiirden insanın zevk

aldığı hususunda Aristoteles ile Fârâbî birleşir. Ancak, Aristote
les’e göre bu taklidin insandaki doğallığı, zihnin fanteziye gücü
olm asına rağmen Fârâbı’de taklit basit bir tasvirden ibarettir ve
daha çok hayal ve vehim gücüne dayanır. Bunun için, Fârâbrye
göre, şiir yalancı b ir ispatlam a yoludur. Her iki filozofun birleş
63 Bkz. Aristoteles, Poetika, çev. İ. Tunalı. s. 11.

64 Aristoteles, Poetika, çev. İ. Tunalı, s. 16.
65 Aristoteles, Poetika, çev. İ. Tunalı, s. 11.
66 Bayrakdar. Mehmet, "Fârâbı'nln Şiir San’atmm Kanunları Adlı Risalesi’ , A. Ü
İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1997. C. XXXVI. ss. 61 62. İslâm'dan önce
özellikle Araplar şiirde pek ileri olduklarından, Yunan şiirinden ve onun türle
rinden etkilenm em işlerdir hatta bu yüzden, Aristoteles'in diğer mantık eserle
rine kıyasla Poetica gerekli ilgiyi görmemiştir. Bazı oryantalistlerin Arap anı
zunun Yunan şiirinin etkisi ile geliştiğini söylemeleri doğru değildir. (Bkz. Bay
rakdar, agm., s. 65)
tiği diğer önem li bir ortak nokta da, şair ile şiir arasında bir pa
ralelliğin olduğu hususudur. Yani şairler şiirlerinde kendi ka
rakterlerini yansıtırlar, şiire bakarak şairin karakteri öğrenilebi
lir dem eleridir.
B. Şiirin Mahiyeti
Şi’ri sözler, herhangi bir şeye doğru süratle hareket ettirerek ve

derece derece götürerek onu yapm ağa teşvik edilen insana hitap
edilirken kullanılır.67
Zihin şiirde kıyası kullandığı için bu sanat m antık disiplinin

de incelenm iştir. Şiir, önermeleri veya hükümleri hayal gücüne
dayalı, doğruluğu muhal olan kıyaslan içerir. İslâm m antıkçıla
rının çoğunun kitaplarında, şiirsel kıyasla ilgili olarak verilen ör
nekler şunlardır:
İçki, akıcı bir yakuttur.

Bal acı bir kusmuktur!
Bu örtük kıyasların açılım lan şöyledir.
Yakut, insanın sahip olduğu en değerli şeylerdendir;

İçki (de akıcı) bir yakuttur;
O halde İçki de insanın sahip olduğu en değeri! şeylerdendir!
K usm uk insanın iğrendiği acı b ir şeydir;
B al d a acı bir kusmuktur;
Bal d a insanın iğrendiği acı bir şeydir!
B ir şiirin tam bir şiir olabilm esi için üç unsur aranır:
1. Vezin: H er vezin, nefsin hallerinden bir hali yorumlama ve

anlatm ada rol yüklenir. Bunun için veznin nefiste etkili olması
gereklidir. Örneğin bazı vezinlerin istikrarsız ve kararsız, bazıları
nın vakar gerektinci, bazılarının hüzne, bazılarının da sevinç ve
neşeye uygun olması gerekir. Vezin, musiki ve güzel bir ses ve uy
gun name ile olursa nefislerdeki etkisi çok büyük olur. Bu durum
insanda yaratılıştan vardır. Her sesli nâme bir hâli yorumlar. Ör
neğin kaba nâme kırgınlığı, ince name sevinci ve şevk heyecanı
nı, üzüntülü name hüznü dile getirir. Nâme vezne bitişince şiirin
67 Fârâbî, IhsâCL'l-Ulûm, çev. A. Ateş, s. 84.

Beş Sanat 235
haya] gücündeki etkisini arttırır. Şiir beste ve inşad (söyleyiş) şek

line göre hüzün, neşe, sevinç, yumuşaklık ve sertlik uyandırır.
2. S özler Bunlarla bizzat şiirin lafızları kastedilir. Zira her

harfin bir nam esi ve bir durumu vardır. Nitekim lafızların terki
bi ve tabirdeki değişiklikleri nefsin hallerine ve etkisine göre de
ğişir. Örneğin; lafızlar tatlıdır, incedir, yine lafızlar işitm eye göre
ağır ve kabadır. Bazı lafızlar da orta seviyededir. İşitilen lafızlar
hayal gücünü etkiler. Bu lafızların etkileri;
- Ya cevheri bakımından olur. Bu taktirde lafızlar düzgün ve

açık (fasih) olur.
- Ya da laiizlann terkibinin değişm esi bakım ından olur. Bedi’

çeşitlerinde ve beyan ilm inde işlenen teşbih, istiare, tevriye ve
benzerlerinde olduğu gibi.
3. (Hayali ifade eden sözlerdeki) anlam lar Bunlar şiinn oluş

m asında esas olan m uhayyelât türü önerm eler ve şiirin kendi
siyle kurulu olduğu m addelerdir.
Yukandaki bu üç unsur birleştiğinde şiir kam il b ir şiir olur

ve tam şiir demeyi hakkeder. Bununla şairler üstünlük kazanır;
en yüksek m ertebeye ulaşarak kıym etleri artar ya da aşağı sevi
yeye düşer.
Şiirde olgular aşın biçim de yüceltilir de, aşağılanır da. Örne

ğin, sevgili övülünce “gül yüzlü”, yerilince “egzam a suratlı!"; bi
rini öldürene kızılınca “katil", sevilince “soylu bir şekilde öcünü
alan!” denebiliyor. Lirik şair Simonides, katır yanşında zafer ka
zanan biri ona az para ödediğinde “yan eşekler"e şiir yazm anın
hoş olm adığını söyler, ama yeterli b ir ücret alınca;
Selam size, fırtına ayaklı küheylânlann (kısrak) kızlan*
diye yazar.68
B ir beyan ya kategorik olur veya kategorik olmaz. Eğer o ka

tegorik ise, ya bir benzetme (el-kıyas) olur veya benzetme olmaz.
Eğer o benzetme ise ya kuvve halinde (biTkuvve) veya fiil halinde
(bi’l-Jul) olur. Kuvve halinde ise, ya tümevanm (tstiJcrâ) olur veya

tem sil olur. Temsil, şiir sanatında en çok kullanılandır. İşte bu
nun için şiirsel beyanın (önermenin) bir temsil olduğu açıktır.69
Şiir kaynağım, taklit etme güdüsüne ve başkalarının yaptığı

taklitlerden hoşlanma olmak üzere iki tem el güdüye borçludur.
Şair, nesneleri nasıl idiyseler yahut nasılsalar; ya da nesneleri
m itoslara yahut insanların inançlarına göre nasılsalar yahut da
nesneleri, nasıl olm aları gerekiyorsa o şekilde taklit ve tasvir
eder.70
Taklit edilen şeyler, üzücü şeyler olsa bile onlardan hoşlanı

rız. Aristoteles, sanat eserlerinden aldığım ız zevkin bir renk, me
lodi ve ritim gibi şeylerden alınan duyusal haz kaynağına dayan
dığına işaret eder. Bu kaynaklardan doğan şiir, şairlerdeki ka
rakter farklılıklarına göre iki türe ayrılır. Onların daha ağır baş
lı olanı soylu eylem leri tem sil edecektir ve daha bayağı olanı uta
nılacak eylem leri tem sil edecektir.71
Dil, coşkuyu ve karakteri dile getiriyorsa ve konusuna/içeri-

ğine denk düşüyorsa uygun olacaktır. Konusuna denk düşme,
önemli, ağır sorunlardan söz ederken dikkatli, ciddi ve ağırbaş
lı olm a anlam ına gelir. Örneğin zulüm den söz ederken öfke d ili
ni kullanmak, günahtan söz ederken nefret, gönülsüzlük ve ra
zı olm ayışı ifade edecek bir dil: zafer öyküsü için sevinçli b ir dil,
bir acıma öyküsünde ise alçak sesli b ir dil kullanm ak gerekir.72
Dilde cank ve çekici deyişler bulm alıdır. Bu da doğal bir ye

tenekle ya da uzun çalışm alardan sonra ortaya çıkabilir. Örne
ğin şair yaşlılığa “kuru sap” dediğinde şairin benzetmesi “yitm iş
tazelik" gibi genel bir kavram yoluyla bize yeni bir düşünce, ye
ni bir olgu iletir.
C. Şiirde Kafiye ve Veznin Önemi
İslâm m antıkçıları şiirsel kıyasın temel unsurunun m uhayyelât

türü öncüler olduğunu kabul etm işler ve şiiri tanım larken de bu
69 Farâbi, “Şiir Sanatının Kanunları (Risale Ji Kavânmi Sınaâlı'ş-Şi'r)", çev. Meh

met Bayrakdar, s. 48.
70 Aristoteles, Poetika, çev. İ. Tunaiı, s. 76.
71 Aristoteles, Poetika, çev. İ. Tunaiı, s. 13.
72 Aristoteles. Retonk. çev. M. Doğan, s. 177.
Beş Sanat 237
tür öncülleri zikretm ekle yetinm işler, vezin ve kafiyeyi tanımda

fazla dikkate almam ışlardır. Zira şiirde muhayyelat türünden
olan önerm eler asıl öğe, vezin ve kafiye ise yardım cı öğedir.
Buna rağmen şiirin uygun bir vezinle ve güzel sesle inşad

edilirse nefsi etkilem e gücünün artacağı73 aşikârdır. Vezin ve
kafiyeyi şiirle, vezni ve kafiyesi olmayan şiir arasında önem li de
recede fark vardır. Zira bu ikisi, ifadelerin, m usikiye benzer bir
biçim de söylenm esini sağlar. Bu şekilde söylenen ifadelerin de
zihne etkisi ve zihinde kalınlığı, nesir şeklinde söylenen ifadele
re nispetle daha fazladır. Bu durum şiirin gayesi açısından
önemlidir. Çünkü şiir, insanı bir şeye yöneltm eyi veya ondan alı
koymayı gâye edindiğinden vezin ve kafiye ile söylenirse amacı
na daha kolay ve daha etkili bir biçim de ulaşacaktır.74 Buradan
da şiirin, vezin ve kafiyeli kelimelerin oluşturduğu muhayyelat tü
rü öncüllerden kurulu bir kıyas olduğu açığa çıkmaktadır. Her ne
kadar vezin ve kafiye olm asa da şiir, şiir olarak kalır ama, yuka
rıda da belirttiğim iz gibi, onun etki gücü önem li ölçüde azalır.
D. Şiir Türleri
Fârâbı şiir çeşitleri Üe ilgili özetle şu bilgileri verir: Şiirsel beyan

lar, ya vezinlerine ya da anlam larına (moâni) göre sınıflandırıla
bilirler. Vezinlerine göre sınıflandırma, beyanların teşekkül edil
diği dile ve ait oldukları m usiki türüne göre m usikiciye ve anız-
cuya has olan bir incelem edir. Anlam larına göre ilm i sınıflama,
rumuz alim i, şiir yorumcusu, şiirsel anlam lan araştıran çeşitli
ekoller ve m illetlerin şiir nazariyecisi gibi kim selerin sahasına da
hil bir konudur. Arap ve Fars şairleri şiiri, hicv, medih, atışma
lar, muamma, mizahi, gazel, tavsif! ve benzeri kısım lara ayırırlar.
Şairlerin çoğu, vezin ve konu arasında ayırım yapm azlar ve

şiirsel konuların herbir çeşidi için özel bir vezin belirlem ezler.
Bunun tek istisnası, eski Yunanlardır. Onlar medih. hicv, m i
zan... için ayn vezin hasretm işlerdir.75
Yunan şiirinin önem li türleri şunlardır:
73 Fenan. Ş. İsagoci, s. 71.

74 A li Sedat. Mizânu'l-UkûL, s. 106.
75 Bayrakdar, agm., s. 49.
Trajedi: İşiten veya onu okuyan herkese zevk veren özel bir
vezni olan bir şiir türüdür. Trajedide güzel şeyler, başkalarının
im reneceği örnek iyi şeyler zikredilir ve övülür.
Trajedi aslında iyi olan ama sem patim izi kaybedecek kadar
bizden üstün olmayan karakterleri betim ler. Trajedinin birincil
konusu acıma ve korku uyandırmaktır. Aristoteles, diğer şiir
türlerine göre üzerinde çok daha uzun durduğu trajedinin altı
öğesi bulunduğunu söyler. Bunlar;
Öykü (muihos): Olayların kompozisyonudur. Trajedide doğal

ve mümkün olmayan, akla aykırı hiçbir şey bulunmamalıdır.
Karakterler (ethe): Eylem in altında yatan amaç ile eyleme tu

tarlılık veren şeydir.
Söyleyiş (lexis): Dizelerin kompozisyonudur. Anlatım ları doğ

ru bir ölçüyle kullanmak, şiir dilinin bütün tarzlan için bir ön
koşuldur.
Düşünceler (dtanoia): Bir karakterin kendi eylem lerini kanıt

lam a veya doğrulam a için söylediği şeylerdir. Düşünceler, trajik
şiirin retoriksel yönüdür. Şair, gücünü ölçüden (vezin) daha çok
öyküde gösterm elidir.
Dekor (apsis): Zahiren görünen şekilleri İfade eder.
Müzik (melopoia): Trajedinin en önem li zevk araçlanndandır.
Bu öğeler arasında en önem lisi, düşüncelerin/olaylann uy

gun bir şekilde birbiriyle bağlanmasıdır. Çünkü trajedi, kişilerin
değil, tersine onların eylem lerinin, m utluluk ve felaket içinde ge
çen bir hayatın taklididir. Mutluluk ve felaket, eylem e dayanır;
hayatım ızın son ereği ise, başka b ir şey değil, eylem dir.76
H er iyi trajedi, hiç şüphesiz, m utluluktan mutsuzluğa ya da

mutsuzluktan mutluluğa geçiş içerir. İnsanlar başkalarının yan
faşlarından dolayı ıstırap çekerler ve hiçbir tema bundan daha
trajik değildir. Trajedi ve diğer oyunlarda karakterier iyi ve uy
gun olm alıdırlar.
76 Aristoteles, Poetika, çev. İ. Tunalı. ss. 23-24.

Beş Sanat 239
Trajedinin görevi, uyandırdığı acım a ve korku duygularıyla

ruhu tutkulardan tem lzlem ekdir (katharsis). O, ahlaksal bakım
dan ağııbaşlı, başı ve sonu olan bir eylem in taklididir. Onun, sa
natça güzelleştirilm iş b ir d ili vardır.77 M ecazlar en çok trajediye
uygundurlar.
Komedi: Özel bir vezni olan bir şiir çeşididir. Komedi de kötü
şeyler anılır, şahsi hicivler, çirkin karakterler ve çirkin âdetler
zikredilir. Komedi, gülünç olanı taklit eder. Gülünç olanın özü
ise soylu olm ayışa ve kusura dayanır. Gülünçlük, başkalarına
acı veya zarar verm eyen b ir kusur ya da bozukluk olarak tanım
lanır.78
Trajedinin acıma ve korku uyandırm ası gibi, komedi de muh

tem elen gülme eğilim inden bir arınmayı (katharsis) sağlayan bir
türdür. Komedi ortalam adan daha aşağı karakterleri, trajedi ise
ortalamadan daha iyi olan karakterleri taklit etm ek isterler.
Drama: Bu şiir çeşidi, savaşlarda ve harplerde gazap ve

üzüntü anlarında kullanılırdı. Bunda, atasözleri gibi meşhur
sözler zikredilir. Dramda, eylem eylemle taklit edilir.
Epik ve Retorik: Siyasi ve hukuki ilk prensipleri vasfeden bir

şiir türüdür. Bu tür şiirde, kralların karakterleri ve onlarla ilgili
haberler, onların savaştan ve yaşadıkları olaylar zikredilir.
Poemata: Güzel ve çirkin, düzenli ve düzensiz şeylerin tavsif

edildiği bir şiir türüdür. Her bir şiir türü, kendisini anım satan
güzel ve iyi, çirkin ve rezil şeyleri tem sil eder.
E. Şairlerin Sınıflan
Fârabi ye göre, şairler üç sınıfa ayrılırlar:
Birinci şair sınıfı, tamamen şiir sanatını bilenlerdir. Hangi

sahaya girerse girsin, şiirin kanunlarından veya kurallarından
hiçbirisi kendisine yabancı değildir Sanatı sebebiyle tem sillere
ve teşbihlere hakkıyla vukuftur. “Kıyas yapan” şairler İsm ine
hakkıyla layık olanlar bu şairlerdir.
77 age.. s. 22
78 age.. s. 20.
İkinci şair grubu, şiir yazm a ve okumada tabii bir vergiye ve

yeteneğe sahip olanlardır. İster şiir türlerinin ekseriyetinde, is
ter bazı türlerinde olsun teşbih ve tem sil yaratm ada onların çok
güzel tem ayülleri vardır. H içbir şekilde bu şairlerin, bizzat şiir
sanatı hakkında bilgileri yoktur; fakat yapm aya başladıklan şe
y i gerçekleştirm edeki güzel istidatlanna ve tem ayüllerine daya
nırlar. Onlar, kelim enin tam anlam ıyla “kıyas yapan" şairler de
ğillerdir; çünkü yazış şekilleri mükemmel değildir ve sanata pe
kişm iş değillerdir.
Üçüncü sım f, kendilerinin hiçbir şiirsel yetenekleri olm aksı

zın veya sanatın kanunlarım anlamaksızm, ilk iki sın ıf şairlerin
faaliyetlerini devam ettirerek, teşbihlerde ve tem sillerde onların
çığırlarını takip ederek, onları taklit edenler teşkil eder. En çok
yanılgılar ve hatalar bu sım f şairler arasında olur.79
F. Şiirde Yanlış
Aristoteles şiir sanatında iki tü llü yanlışın olduğunu sö yler Bi

ri, şiir sanatının özüyle ilgilidir, diğeri ise sadece dışa ilişkin bir
yanlıştır. B ir şair b ir şeyi doğru olarak taklit etm ek isterse, ama
yetisizliğinden ötürü bu amaca ulaşamazsa, buradaki yanlış, şi
ir sanatının özü İle ilgili bir yanlıştır. Buna karşılık şair, konu
sunu doğru olarak kavrayamaz, im kânsızı, örneğin sağ iki aya
ğıyla koşan bir atı tasvir ederse ya da tıp gibi başka bir sanata
aykırı olan bir şeyi taklit ederse, o zam an bu yanlış şiir sanatı
nın özü İle ilgili bir yanlış değildir. İm kânsız olanın tasviri gerçi
yanlıştır. Fakat, şiir sanatı bununla amacına ulaşıyorsa, o za
man bu doğrudur. İm kânsız olanın tasviri ile, ister im kânsızın
dile geldiği bölüm, isterse başka bölüm ler daha sarsıcı bir etki
yapıyorsa şiir sanatı amacına ulaşır. Ancak, bu amaca, ilgili sa
natın kurallarına uyarak daha iyi yahut aynı derecede iyi olarak
ulaşma im kânı varsa, o zaman bu yanlış hoş görülemez. Böyle
bir imkân var oldukça artık yanlış yapm am ak gerekir.
Bundan başka önem li olan, acaba yanlış, şiir sanatının özüy

le mi ilgilidir, yoksa dışa ait rastlantısal bir yanlış m ıdır sorusu
79 FârâbI, Şiir San'atmm Kanunları (Risale Ji Kavânini Smaâh'ş-ŞM, çev, M.

Bayrakdar, s. 51.
Beş Sanat 241
dur. Çünkü, şairin dişi geyiğin boynuzsuz olduğunu bilmemesi,

onu, ustaca taklit edememeye göre daha az yanlıştır.80
Yine Aristoteles'e göre, şiirde eleştiriler beş noktada toplanır:

İm kânsız olan, akla aykın olan, ahlaksal kötülük, çelişm e ve sa
natın tekniği B ir sözcük bir çelişm eyi içine alıyor görünüyorsa,
o zaman bu sözcüğün, o cümle İçinde alabileceği çeşitli anlam
lan düşünülm elidir. Örneğin;
Dem ir mızrak orada engellendi.
anlatım ında ‘ orada engellendi” sözcüğünün kaç anlam ı olabile

ceği sorulm alı. Akla aykın olan şeyler de kamu görüşüne daya
narak açıklanm alıdır. Çelişik gibi görünen bir şeyi gerçekte çeli
şik olup olm adığı, diyalektikte yapılan çürütm elerde olduğu gibi
araştınlm akdır.81
G. Şiirin Gâyesi. Önemi ve Faydası
Mantıkta şiir sanatına ait sözler insanların bir şeyi yapm ası ve
ya yapm am asını temin etm ek için kullanılır. Bundan dolayı İs
lâm m antıkçılan şiirin gâyesini, “b ir şeyi nefse hoş ya da kötü
gösterm ek sûretiyle ona etki etm ektir”82 şeklinde tespit etm işler
dir. M eselâ “bal iğrenç bir kusmuktur" denildiğinde, zihinde bal
hakkında kötü bir tasavvur oluşur ve bu tasavvurla hareket edi
lerek söz konusu şeyden uzaklaşılır.
Şiirin nefisler üzerindeki etkisi, tasvir gücüyle şaşkınlığı, ga

ripsem eyi, hayal etm eyi, hoşlanmayı ortaya çıkarm a gücünde
yatar. Şair, işlenecek süreti fırçası ile tuvale çizen ressama ben
zer. Hayali sûretler garip ve fıtrattan uzak olduğunda, nefsin bu
şürden hoşlanması ve hayrete düşm esi de artar.
Şiir gerek dinî, siyasî ve İçtim aî gibi genel alanda, gerekse fer
dî olan özel alanda bir takım yararlar kazandırır. Bunlan şu şe
kilde sıralayabiliriz:
80 Aristoteles, Poetlka, çev. İ. Tunalı, ss. 76-77.

81 Aristoteles. Poetıka, çev. İ. Tunalı, ss. 76-83.
82 Fenari, Şerhu İsagoci, s. 71; Tahanevi, Keşşaf, C. I. s.. 746; İzmirli, Felsefe
Dersleri, s. 266.
Halkın dinî inançlarını veya siyasi kanaatleri konusundaki

gayretlerini etkilem e, onlarda fikri veya iktisadi atılım a geçm e
gayreti uyandırma.
İnsanları yanlış davranışlardan alıkoym a ve iyi davranışlara
sevketme.
Sevgiliye olan iştiyakı ve özlem i alevlendirm e. B ir başka ifade
ile. gazellerde ve kasidelerin giriş kısım larında olduğu gibi, sev
giliye ya da cinsel arzulara isteği harekete geçirme.
Liderleri övgü ile yüceltm e, hasımlan aşağılam a veya hicve

derek küçümseme.
Eğlence m eclislerinde olduğu gibi tatlı heyecan ve sevinç-coş-

ku uyandırma, keder-hüzün m eclislerinde olduğu gibi acıyı, ele
mi, hüznü harekete geçirme.
Kötü fiillerden alıkoyma ve şehvetleri dizginlemede, nefsi ol

gunlaştırmada, nefsi hayırlı şeylere yöneltm ede kişiyi etkilem e.83
H. Şiirin Değeri
Şiir sanatında kullanılan önerme çeşidine, genelde muhayyelât

denir ve şiirde kullanılan kıyas, bu tür önermelerden yapılır.
Fârâbı’ye göre, o halde şiir, kategorik yalancı önermelerden

yapılan bir kıyas ve taklide dayanan bir sanattır. Şiir, b ir şeyin,
burhan gibi gerçek bilgisini değil de, taklidi bilgisini verir. Bu
yüzden de, Fârâbî ve diğer bazı Müslüman filozoflar, şiirin ver
diği bilgiye “yalancı (kâzibef bilgi olarak bakarlar.
Çünkü şiir, gerek kullanıldığı kıyas türü bakım ından ve ge

rekse tabiah bakmandan, bir şeyin, yani konusunun, kendisini
değil, onun zihnî tasvirim ve taklidini insana nakşetmeye çalışır
İşte bu yüzden şiir, insana nesnenin hakiki bilgisi değil, yalan
bilgisini verir. O. yalancı ispata dayanır.
Şiir, doğası gereği yalancı bir sanattır; ancak o, realizm ile

beraber olunca, bir eğitim aracı olabilir. Böyle realizm e dayanan
şiir kıyasla yine de insana bazı şeyleri öğretebilir, benzetm e yo
83 el-Muzaffer, el-Marıtık, s. 405.

Beş Sanat 243
luyla bir anlatım tarzı olabilir.84 Taltazanî, Şerhu'l-İsağocüde.

“şiir doğrulam ayı istem iyor, bilakis bunu tahayyül istiyor, bun
dan dolayı şiir kıyas olm az" itirazına söyle cevap verm ektedir
“T a h a y y ü l, nefiste yönelm e ve uzaklaşma yönündeki etkisinden
dolayı, doğrulam a yerine geçtiği için kıyaslardan sayılır.”85
Muhayyelâta dayalı tasvir ve talıyîl, yalan dahi olsa, nefiste

etkilidir. Muhayyelât türü önerm elerden maksat itikat ve kendi
siyle tasdik değildir. Onun yanlışlığı bilinse de ondan beklenilen,
nefsi etkilem esidir, yoksa doğru olm ası değildir. Çünkü halkın
çoğunun, ikna gücü olan tahayyülü şeylerle, duygulara, şefkat
ve acım a hislerine hitap eden şeylerle etkilenm esi İlm î gerçekler
den etkilenm esinden daha fazladır.
Görüldüğü gibi şiirin bilgi açısından değeri yoktur. Fakat gâ-

yesi açısından aynı şey söylenemez. Zira şiir, doğru bilgi verm e
yi değil, duygulan etkilem eyi amaçlamaktadır. Bundan olacak
ki, İslâm m antıkçılan beş sanat içinde en bozuk ve değersiz ola
nının şiir değil de m ugâlata olduğunu söylem işlerdir. Çünkü
mugalata da karşı tarafa yanlış b ilgi aktarm a söz konusudur.
Halbuki şiirde yer alan bilginin yanlış olabileceğini ve onun
amacının doğru bilgi verm ek olm adığım herkes b ilir
Konuya, şiirin İslâm ’daki değerine b ir genel bakışla son ver

mek istiyoruz. “Bazı kim seler İslâm kültüründe, şiir ve tiyatro
gibi bazı sanat türlerinin gelişm ediğini söyleyerek, bunun bizzat
İslâm dininden kaynaklandığı görüşündedirler. Ş iir için konuşa
cak olursak, bu iddia doğru değildir.” Şiir. İslâm kültür ve sanat
dünyasında en çok gelişen sanatlardan birisidir. Her İslâm î dil
de yazılm ış binlerce divân vardır. Ancak şiirin her türünün aynı
oranda gelişm ediği doğrudur. İslâm kültür dünyasında şiirin di
daktik olm asına önem verilm iştir; yani bir ölçüde realist şiir an
layışı tutulmuştur.
Kur’an, Şu’arâ’ (Şairleri sûresinde, gerçekçi olmayan şairleri

kınam aktadır. Şiirin bazı türlerinin gelişmem esine sadece bu
64 Bayrakdar, agtn., s. 63.

85 Taftazani, Sa’duddln Mesud b Ömer Şerhu Risaleti'ş-Şemslyye. İstanbul 1266,
s. 85.
sûre değil, aynı zamanda, gördüğüm üz gibi, Fârâbî gibi filozof

larda etkili olmuştur- Çünkü Müslümanlar. sadece şiirde değil,
hangi tür sanat olursa olsun, realizm i benimsemişlerdir.
Hz. Peygamber, ahlâkî ve edebî güzel şiirlere, onlan yazan şa

irlere değer verirdi. Buhârî’nin naklettiği bir hadiste, Hz. Pey
gam ber bu tür şiirin b ir çeşit hikm et olduğunu söylem iştir: “Şi
irden bir kısmı, şüphesiz ki hikm ettir.”86
Hz. Peygamber, İslâm aleyhine şiir söyleyen ve yazan m üşrik

şairlere karşı, ünlü Müslüman şair Hassan b. Sâbit’e: “Ey Has
san! Sen de onlara cevap v e r' buyurarak. Hassân için şu duada
bulunmuştur. “Yâ Rabbi! Cebrail ile onu güçlendir.87
Şuâra sûresinin “Şairlere ancak azgınlar uyar” anlamındaki

224. âyeti nazil olunca, Müslüman şairlerden Hassan b. Sâbit,
Abdullah b. Revâha ve K ah b. Mâlik ağlayarak Hz. Peygambere
gelirler: “Ey Allah’ın elçisi! Allah bu âyeti indirdi. Allah b ilir ki
biz şairiz” derler ve üzüntülerini beyan ederler. Bunun üzerine,
Hz. Peygam ber üzülm em elerini söyledikten sonra, “Ayetin alt ta
rafını okuyunuz.” buyurm uştur. Söz konusu sûrenin 227. âye
ti: “Ancak inanıp yararlı iş yapanlar, Allah’ı çok ananlar ve hak
sızlığa uğradıklarında haklarını alanlar, bunun dışındadır” diye
rek, ahlâken iyi ve güzel, öğretici şiir yazan şairlerin yergiden is
tisna edildiği belirtir.
O halde İslâm, böylece şiirde, ahlakilik, estetik açıdan güzel

lik arar; şiirin konusu bakım ından insana bir fayda verm esini ve
öğretici olm asını ister. Dolayısıyla İslâm, şiir ve şairi, şiir ve şa
ir olm asından dolayı reddetm ez.”88
V. MUGALATA (SOPHISTIC ELENCHI)
Mugalata, “ğalaftan türem iştir. Galat ise “nutuk ve kelâm da ya

nılm ak”89 demektir.
86 Buhâri, Sahih i Buhart Edep, 90. (çev Mehmed Sofuoğlu, İstanbul 1989, C.
13. s. 6109.
87 age.. C. I, s. 547.
88 Bayrakdar. ss. 63-64.
89 Mütercim Âsim Efendi Kamus Tercethesi İstanbul 1305, C. III. s. 100.
Beş Sanat 245
B ir m antık terim i olarak mugalata “doğruya benzeyen yanlış

öncüllerden veya meşhurâttan olan yanlış öncüllerden yahut da
yanlış olan vehm i öncüllerden kurulan kıyastır.”90
Klasik m antıkçılar, m uhatabı aldatm ak, haksız bir biçim de

ona karşı galebe çalmak, dil yanlışlarıyla veya başka yollarla
onu yanıltm ak ve şaşırtm ak gibi gayelerle kurulan mugâlataya,
bu tür yanıltm acalann tuzağına düşmemek için eserlerinde yer
verm işlerdir. Onlar bu konuyu ele alırken tem elde Aristoteles’e
dayanırlar. Zira insanın yanıldığı ve başkalarım da yanıltm aca-
ya düşürmek istediği “sahte deliller” diyebileceğim iz belli başlı
m ugalata yerleri ilk olarak Aristoteles tarafından tesbit edilm iş
tir. Aristoteles bunu Organon'un VI. kitabı olan Sofistik Çürüt-
meler (Kitabü's-Sûfistâiyyuı)'inde başarm ıştır. Aristoteles, Sofis
tik çürütmeleri, gerçek kıyas ve çürütm eler olm adıkları halde
görünüşte kıyas ve görünüşte çürütm eler yani kandırıcı ve sap-
tıncı nitelikte sahte deliller olarak tanıtır.91
Yukanda, m ugalatanın tanım ında, geçen doğruya benzeyen

öncüller gerçekte doğru değilse bunlarla kurulan kıyasa safsa
ta; gerçekte m eşhur olm adıkları halde meşhura benzeyen öncül
lerden kurulan kıyasa da müşâğabe denir. Yani safsata ve mü
şâğebe birer m ugâlata çeşididir.
Yine tanımda geçen vehm i öncülleri açacak olursak, vehmi

ydi. kuruntu ile verilen hüküm lerdir. Bu tür hükümler, gerçek
le olmayan şeyi varm ış gibi kabul etm eyi içerirler. Duyulabilen
şeylere dayanılarak duyulam azlar hakkında verilen hükümler
böyledir.92
Vehme dayalı öncülde vehim , ma’kula, mahsûsa benzer şe

kilde hükmetmektedir. Yani vehim , akıl ile hükm edilen şeylere,
90 Ebheri, İsağocl İstanbul 1294. s. 5; Ebul-Bakâ. Külliyâtı Ebi’l-Bakâ, İstanbul

1287. s. 621; Cürcânî. Ta'rifâl, s. 142; et-Tokadı, Dürrü’n-Naci. s. 152; İzmir
li, Felsefe Dersleri. 266.
91 Aristoteles, On Sophistical Refutations on Corning to-be and Passirıg-Aıoay. By
E.S. Forster, M. A., Harvard Universlty Press, London trs, s. 11, 13, 47; Man-
tıku Aristoteles (Kitâbü’s-Sufistika). Thk. Abdurrahman Bedevi. Beyrut 1980,
C. III. s. 773, 779. 850.
92 İbn Sina. Uyitrm’l-Hikme, s. 11; Gazali. Mi’yâr, s. 116: İzmirli, Mi’yâr, s. 76; M.
Saeed. Dicüonary o f Müslim Philosophy, s. 143 (Wahmiyâ().
duyum lanabillr şeylere benzer şekilde karar verm ektedir. Bu şe

kilde verilen vehm i hüküm ler neredeyse evveliyat türünden olan
hükümlere benzer. Meselâ;
Vücudu olmayan bir şey âlemin içinde olmadığı gibi dışında da yok
tur.
diye hükmetmek gibi.
Her varlığın bir yeri ve yönü vardır,

Allah d a vardır
Öyleyse Allah’ın da bir yeri ve yönü vardır,
kıyası da, İslâm m antıkçılarına göre, vehme dayalı öncüllerden
kurulu bir kıyastır. Yine vehim,
Ölü cansızdır;
Hiçbir cansızdan korkulmaz
öncüllerini akıl ile beraber onaylar fakat;
O halde hiçbir ölüden koıkulmaz.
neticesine gelince bundan kaçınır ve;
Ölüden korkulur!
hükmüne varır. Yani öncüllerden kalkıp âniden böyle bir netice
ile karşılaşınca, çıkan bu yanlış sonucu kabulden çekinir. Öy
leyse vehmin, duyulara dayanarak verdiği hüküm doğru, bu şe
kilde olmadan verdiği hüküm ler ise, m isâllerde görüldüğü gibi,
yanlıştır.
A. Mugâlatanın Yapılış Şekilleri
İslâm m antıkçılarına göre m ugâlata, kıyasın biçim i ve içeriği ya

hut da hem biçim i hem de içeriği bozularak veya çarpıtılarak ya
pılıyordu. Biçim bakımından m ugâlatadaki bozukluk, kıyas ku
rallarının ihlal edilm esiyle, kıyasın dört şeklinin netice verm e
şartlarına uymamakla olur. İçerik bakımından bozukluk ise, ile
ride görüleceği gibi,
1. Dile ilişkin olarak (Lafzı, lafızda),

a. Eşsesli lafız (el-Mugâlatatü ismiTiştirâk),
b. Belirsiz lafız [el-Lafzu'l-mübhemJ,
c. Terkip (et-Terkîb),
Beş Sanat 247
d. Taksim (et-Taksîm),
e. Noktalam a ve vurgu (fcâm).
f. İfade (ŞeklüTlafz),
2. D ile ilişkin olm ayarak (Ğayr-i lafzı, mânâda).
a. İlintisel olanı özsel olan yerine alm a lAhzu mâ bi’l-araz me-

kâne mâ bi’z-zât),
b. Bazı kayıtlam alarla söyleneni m utlak olarak söylem e (el-
Ahzü'l-mukeyyedi mutlakan),
c. Tartışılan konuyu bilm eme veya bilm ezlikten gelm e (el-
Cehlü bi’t-tebkîtât),
d. İsbat edilecek olanı delil yerine alm a (el-Müsâdere alâ’l-
matlûb),
e. Aksini gerekli görme (İhâmu’l-aksiJ,
f. Neden olm ayanı neden olarak alm a (el-Ahzû mâ leyse bi il

letin illeten),
g. Birden çok konunun tek konu gibi sorulm ası (el-Esüetü’l-
müteaddide).
Tem elde mugâlata. gerçekte böyle olm adığı halde sadece za
hirde (görünüş) bir neticenin çıkarıldığı bir muhakeme şekline
dayanır. Bunu, konuya yer ayıran İslâm m antıkçılarının hemen
hemen hepsinin kitaplarında yer alan, şu iki örnek açıklayacak
yapıdadır. B ir kişi duvarda asılı olan at resm ini göstererek.
Bu attın (K.Ö)
Her at kişneyendin (B. Ö)
dediğinde onun bu öncüllerinden "At resminin de kişneyen” oldu

ğu neticesi çıkar. Bu netice doğru değildir. Zira küçük önermede
ki at ile “at resmi", büyük önermedeki at ile de gerçek “at" kaste
dilir ve haliyle orta terim aynen tekrar edilmemiş olunur. Yine;
İnsan hayvandın (K. Ö)

Hayvan cinstin (B. Ö)
öncüllerinden “Öyleyse insan cinstir” neticesi çıkar. Bu kıyas da
bozuktur. Bozukluk sebebi kıyas şekillerinin şartlarına uyma
maktan İleri gelm ektedir. Zira kıyasın birinci şeklinde büyük

önermenin tümel ( logical uniuersaO olarak alınm ası gerekirken
burada tümel yerine tabii önerme (physical ımiversaD olarak
alınm ıştır.
B. Mugalatanın Kısımları
Yukarıda mugalatanın tarifinde geçen öncüllerden yola çıkarak

diyoruz ki,
a. Doğruymuş gibi alınan öncüller (şebihü'rı-biThak) gerçek

te doğru değilse, bunlarla kurulan kıyasa ‘ safsata’ denir,
b. Gerçekte meşhur olm adıkları halde meşhura benzeyen ön

cüllerden kurulan kıyasa da “müşâğabe” denir.
c. Yanlış olan vehm i öncüller (kesin) hüküm karşılığında alı

nırsa buna safsata, cedel karşılığında alınırsa buna da müşâğa-
be adı verilir. Binâenaleyh, m ugâlata yapan kimse, eğer bunu
hakime (burhanla delil getiren) karşı kullanm ışsa sûfistâî, cedel-
ciye karşı kullanm ış ise müşâğıbî diye adlandırılır.95
Bu ön bilgiden sonra şim di m ugalatanın müşâğabe ve scıfsa-

ta türlerini ayn ayn ele almaya geçebiliriz.
Müşâğabe, lügatta şe-ğa-be kökünden gelm ekte olup, “şerrin
azm ası, kabarması, şiddetlenm esi’ anlam ına gelm ektedir. Zira
hasım, şerri kabartarak, m uhatabını kurduğu m ugâlataya dü
şürm ek istem ektedir. Istılahta ise, m eşhurâttan olm adığı halde
m eşhurâta benzeyen öncüllerden kurulan m ugâlata türü anla
m ına gelm ektedir.9
3
94
Meşhurâttan olm adığı halde meşhurâta benzeyen öncüller

den kurulmuş olan şu kıyas;
Filan kimse kuşkulu bir şekilde gece karanlıkta dolaşır;

Kuşkulu bir şekilde gece karanlıkta dolaşan zâhiddir;
Öyleyse filan kimse zâhiddir!
93 İsmail Gelenbevî, Mîzönu'l-Burhön, Trc Abdünâfl Efendi, İstanbul 1304, C. 11,

s. 275; Ali Sedad, Mizânu'l-UkûL s. 104; İzmirli, Mi’yâr, s. 89.
94 Cürcânî, Ta’rifât, s. 136; Muhammet! Fevzi, Seyfu’l-Cullab alâ Muğni’t-Tullâb,
İstanbul 1306, s. 206.
Beş Sanat 249
hilaf-ı meşhurdur. Zira m eşhur olan, gece karanlıkta, kuşkulu

bir şekilde, dolaşanın zâhid değil de, hırsız olm a s ıd ır .
B ir kişinin, arkadaşım korkutm ak veya yanıltm ak gayesiyle,

daha önce üzerine beyaz bir örtü çekerek yatırdığı birini göste
rip:
B u cenazedir; (K.Ö)
H er cenazeden korkulur, (B.Ö. Meşhurât)
Öyleyse b u n dan korkulur!
şeklinde kurduğu kıyas da zannidir. Çünkü K.Ö doğru o lm adığı

gibi, m eşhurâttan olan B.Ö. ye de m eşhurâtın oynadığı rol oyna
tılm ak istenerek, yanlış ilişkiye sokulmuştur. Hem burada orta
terim aynen tekrarlanm ış değildir. Aşağıdaki örneklerde de du
rum bu anlatılanlar gibidir:
Battaniyeye iyice bürünüp yatanın kendi kardeşi olduğunu

bilm eyene bir müşâğibin,
H er insan kendi kardeşini tanır; (Meşhura!)

Sen o yatanı tanımıyorsun; (O bürünüp yatan kardeşindir)
Öyleyse sen daha kardeşini tanımıyorsun!"
çıkarım ında bulunması, müşâğabe türünden b ir kıyastır. Bu,

tartışm alarda en çok başvurulan bir m ugâlata ş e k lid ir."
Safsata ise, “vehme dayalı önerm elerden kurulan bozuk bir

kıyas”" tır. Vehme dayalı önerm eler üzerinde yukarıda durm uş
tuk.
Safsata, vehm i olan öncüllerin yanısıra doğruya benzeyen fa

kat gerçekte doğru olmayan öncüllerden de kurulur. Aslında
mugâlata, müşâğabe ve safsata, öncüllerin yanlış olması, gerçe
ği yansıtm am ası noktasında birleşm ektedirler. Bu tür çıkarım
lar biçim olarak çoğu kez tam gözükse de, içeriği bakımından
yanlış çıkarım lardır. Fakat bu bozukluk zâhir olm ayabilir yani
ilk bakışta fark edilm eyebilir.9
5
6
95 Fazla bilgi için bkz. Emlroğlu. ‘ Mugalata Nedir?". D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Der
gisi, Sayı: VIII. İzmir 1994, ss. 244-246.
96 Cürcâni. Ta'rifât, s. 70; Gelenbevî, Mizamı'(-Burhan Trc.. C. II. s. 275; Burse-
vî, Mîzdnu'I /ntizâm, s. 311; Raşid. Mîzânû'l-MakâL s. 131.
Burada, mugâlata ile safsata arasındaki farka işaret etm ek

istiyoruz.
İslâm m antıkçıları mugalatayı, “maddesi veya sûreti yahut

da hem m addesi hem de sureti bozuk olan ve başkalarım aldat
m ak için öne sürülen bozuk (fâsit) delil" olarak tanıtm ışlardır.
Safsatayı ise, genelde, akıl yürütm enin form el çıkarım kalıplan-
na uygun düşen, ama aslında doğru olmayan ve vehm e dayalı
öncüllerle kurulup, aldatm a kastını taşımayan bir delil olarak
tanıtm ışlardır.97
Öne süren kim senin ruhi durumuna göre bozuk delilin “mu
gâlata' veya “safsata” adım aldığı anlaşılm aktadır. Yani bunları
birbirinden ayıran niyet farkıdır, m ugâlatada aldatm a niyeti bu
lunur. Hasmı sıkıntıya sokmak, ona b ir nevi tuzak kurmak ga
yesini güden kıyas m ugâlatadır. Yani m ugâlata iradidir ve kas
ta ilişkin b ir aldatm adır. Safsata, delil getirenin, delildeki bozuk
luğu bile bile ve ona m uttali ola ola delilini savunmayı sürdür
m esi anında mugâlataya dönüşür. Gelenbevi Tercemesîııöe bu
aynm benim senm iş98 ve diğer birçok Türk m antıkçısı da bunu
sürdürmüştür. Ancak delil kuran ve kullanan kişinin kasıtlı
olup olm adığını dıştan tespit etm ek her zaman mümkün olma
m aktadır. Bundan dolayı mugâlata ve sa/sata terim leri bazer.
birbirinin yerine kullanılm ış; gerek içerik, gerekse içerik yönün
den fasit olan delile genel olarak “safsata" denm iştir. Bunu Aris
toteles’in Sofistik Çürütmelerinin Arapça tercüm elerinde ve beş
sanatı adlandırm ada açıkça görürüz. Örneğin Fârâbî, İbn Sınâ
ve İbn Rüşd “Safsata” terim ini; Gazâlı, Ebheri ve onun İsâğü-
cfsin i şerh edenler ise “mugâlata” terim ini kullanırlar.
C. Mugâlatanın Değeri ve Onu Bilmenin Yaran
Mugâlata, ancak zahiren makbul olup fakat gerçekte doğru ne

tice verm eyen ve hasmı yanıltm a için düzenlenip, izzet-i nefs,
m enfaat ve ihtirasın baskısıyla kullanılan bir delildir.
97 Muhammed Tevflk, Ğâyetü'l-Beyön, s. 58: A li Sedad, Lisânû’l-Afizan. s. 99: İs

m ail Fenni, LOgatçe-i Felsefe, ss. 648-649.
98 Gelenbevi, Mîzânu’l-Burhön Trc.. C. II, s. 275.
Beş Sanat 251
İslâm m antıkçıları mugâlatayı, burhan, cedel, hitabet ve şiir

den sonra beş sanatın sonuncusu olarak ele almış ve onu en de
ğersiz (ednâ) kıyas olarak tanıtm ışlardır." Bu değersizlik, mugâ-
lata şeklinde kurulan kıyasın, ilk bakışta gerçek kıyasmış gibi
gözükse de aslmda, biçim ve içerik yahut da hem biçim hem de
içerik yönünden bozuk ve aldatıcı oluşundan İleri gelmektedir.
Mugâlatanın yanlış bilgi içerm esi onun öncüllerinin tam ve

doğru olm ayışından veya öncüllerin uygun bir şekilde telif edil
memesinden kaynaklanır. Bundan dolayı o, bozuk bir kıyastır
(kıyas ı fasid). Bozukluk ise kıyastaki ya lafız ya da mânâ cihe
tinden olur. İşte böyle bir bozuk kıyas, hasmı yanıltm aya ( tağlît)
veya susturmaya (fskâtc^ yönelik olarak kurulur. Bunu kurm ak
ise bir sanattır. Binaenaleyh kurnaz ve kıvrak bir zekâ gerektir
diği gibi biçim olarak geçerli bir kıyas kurma gücünü de gerek
tirir. Bu yapıda olmayan kişi kuracağı m ugâlata ile, ancak ken
disini aldatır ve ayağa düşürür.
Kısacası m ugâlata şek ve şüpheden başka bir şey ifade etm e

yen kıyas-ı fasittir. Yani yakîn ifade etmez; burhan ve cedel o l
m adığı gibi zan ifade edip hitabet ve şiir derecesinde bile olamaz.
O ancak şek ve şüphe-i kâzibe (kuruntu) ürünüdür. Bu tür kı
yaslar içerik bakım ından gerçeğe aykırı olup bunlarla bir şey is
pat edilem ez. Bundan dolayı mugâlata, yukarıda da geçtiği gibi,
İslâm m antıkçıları taralından bozuk ve düşük (ehass ve ednâ)
kıyas olarak değerlendirilm iş ve zemmedilmiştir.
Bütün İslâm m antıkçıları bu tür bozuk delilleri bilm enin en

büyük yararının, bunların kuruluş gâyelerini ve şekillerini bilip
bunlardan sakınmak ve korunmak (tevakki ve ihtiraz) olduğunu
söylem ektedirler.9
9
100
Aynca m ugâlatayı bilm e sayesinde kişinin ilm i seviyesini ve

gücünü kontrol etme im kânı elde edilir. Yani onunla kişi im tiha
na çekilip, eğer m ugâlataya kanıyorsa ilim deki eksikliğini, kan
99 tbn Sina, Şifa-IV, s.454; Gazali. Kıstâsu'l-Müstakim, M ısır İrs., ss. 74-75: Ge
lenbevı, a'lâ İsağocl s. 71: Killsî, Hâşiyetû'l-Cedide. s. 464; İzmirli, Felsefe
Dersleri, s. 266.
100 Örneğin bkz. Fenan. Şertuı İsağoci s. 72; İzmirli. Mi'yönı'l-Ulûm. 89.
252 Klasik Mantıya Giri?
m ıyorsa yeterliliğini denem e im kânı elde edilir. Bundan dolayı

m ugâlataya İslâm m antıkçıları kıyas-1 imtihanı de dem ektedir
ler.101
İslâm m antıkçıları önerm eleri, kaynaklarına (akıl-duyular).

içeriklerine yani vak'aya uygunluklarına veya sağlam bilgi ifade
edişlerine göre, bu şekilde sıraladıktan sonra, bunlara dayalı
olarak beş sanatı şöyle tanıtm ışlardır:102
Hakikatleri ispat için gidilecek en em in ve en sağlam m antı

k i yol burhandır. Am aç hakikatleri ispat değil de. sadece hasmı
susturm ak olursa burada takip edilecek m antıkî yol da cedeldir.
Eğer bir delilde zann-ı galip varsa ve ikna edici ise o hatabîdir.
Burhanla, doğruluğu Zorunlu olan bilgiler elde edilir, felsefe

ve ilim lerin zaruri ilkeleri çıkartılır. Cedelde doğru yalandan da
ha çok; hatâbede hayal ve gerçek eşit durumda; şiir, çoğu za
man, doğruluğu im kânsız olan hayal alanıdır. Safsatada ise ya
lan doğrudan daha fazladır.
101 Aristoteles buna 'denem e san atı (the art o f exaımnatton / es-sanâatü'l-mûm-
tahineT demiştir (Bkz. Aristoteles. Soph. ReJ., s. 61; K. Süf. s. 876).
102 Fâıâbî, İhsâûi-IMım (İlimlerin Sayımı), çcv. A. Ateş, s. 79-65; Ebheri. İsağoâ, s.
78; Fenan, Şertaıİsağoâ, s. 69-72; Urmevî, Metali, s.349-351; Ahderi. es-Sül-
lem; Gelenbevî, ‘âlâ İsağoâ, s. 65-89; Mağnisâvî. Muğni't-TuBâb, s. 44-49; Rüş-
(fi, Tuhfetû'r-Rüşdi. s. 273-283; Ahmed Cevded. Mi'yâr-ı Sedad, s. 123-125: Ali
Sedad. Mizâmıi-UkCd, s. 55-67; es-Stvasi Ali b. Ömer, Mizânüi-Mantık, Mısır
1327, s. 134-142; İzmirli. Ml’yar, s. 87-89. Felsefe Dersleri s. 266 vd.
V. B Ö LÜ M
MANTIKTA “YANLIŞ" KAVRAMI
Yanlış terim i, b ir kurala, b ir ilkeye ve bir gerçeğe uymama ve ay-

kın olm a dem ektir. Bu terim , düşüncede ve eylemde doğru, uy
gun ve geçerli olmamayı; aykın olm ayı ifade eder.
Yanlış terim ini üç ayrı alanda kullanırız:
1. Biçim (süret) bakımından: Buna aklî yanlış veya m antıkî

yanlış da denir. Genelde her yanlışta bir şeye uymama söz ko
nusudur. A k lî yanlışta akıl ilkelerine, m antık kurallarına uyma
ma söz konusudur. Örneğin,
Bazı insanlar cesurdur:

Ahmet cesur değildir;
O halde Ahmet insan değildir!
çıkarım ında kıyasın beşinci kuralı ihlal edilerek caiz olmayan

(B.T) süreç yanlışı işlenm iştir.
2. İçerik (madde) bakım ından: Buna bilgi yanlışı denir. Bura

da uymazlık, b ilgi ile onun ifade ettiği obje arasındadır. Örneğin:
İnsan değerlidir;
İnsanın tırnağı onun b ir parçasıdır.
Öyleyse tırnak ta değerlidir!
Burada da, içerik yanlışlarından, ileride görüleceği gibi, tak

sim yanlışı yapılm ıştı.
3. Davranış bakım ından: Doğruluğu kabul edilm iş bir konu

ya uymama halidir. Ahlâk alanında, günlük hayatta vs. söz ko
nusu olan yanlıştır. M eselâ Türk ö rf ve adetine göre bir evladm
babasının karşısında ayak ayak üzerine atarak oturm ası yanlış
bir davranış olarak kabul edilir.
Mantıkta işlenm esi gereken yanlış, aslında birinci türü İlgi

lendirir. Yalnız burada İkincinin de rolü vardır. B ir başka ifade
ile birincinin ikinci ile, yani akıl doğrusu ile bilgi doğrusunun
birlikte kullanılm ası da söz konusudur. Bunu İngiliz filozofu

Bentham açık bir şekilde şöyle ifade ediyor:
Yanlış (faliacy) adı. çok genel olarak kullanılan her hangi bir delili ve
y a belirli b ir m aksada yönelik olarak sunulan b ir tartışmayı belirtir.
Yahut d a aldatmaya, bazı hatalı kanaatlerin doğmasına sebep olan
şeyi ifade eder.1
Kısacası m antıkta yanlış (m uğâlata, faliacy) terim i, aslında

doğru olm adığı halde, kandırıcı olabilen yanıltıcı ve aldatıcı delil
ler hakkında kullanılır.2
A. Mantıkta Yanlışlar Üzerinde Durmanın Önemi
Mantık, doğru düşünmenin prensiplerini kor ve hataya düşme

m ek için gerekli olan ölçüleri verir. Zira, kitabın girişinde gördü
ğüm üz gibi, onun gayesi, ‘ zihni, fikirde hataya düşmekten koru-
m ak'tır.
Başta Fârâbî olm ak üzere, diğer bazı İslâm m antıkçıları,

m antık yanlışlarını bilm enin önem i ve yararını beş sanattan bi
ri olan muğâlata'yı ele alırken vurgular. Ö zellikle İsâgûâ şerhle
rinde şu ifade, hemen hemen aynen yer alır: “Bu tü r fasit delil
leri bilm enin en büyük faydası onları bilip de onlardan sakın
m aktır."3 Hatta konunun önem im belirtm ek için bu kitapların
bazısında şu beyit nakledilir:
Şerri, şer olsun diye değil de ondan korunmak İçin öğrendim.

Şerri hayırdan ayıramayan onun içine düşûverirl4
Bu yanlışlar, sadece onu işleyeni yanıltm akla kalmaz, diğer

insanları da yanlışa sevketmede kandırm a vasıtası olarak kulla
nılır. İnsanlar başkalarım kendi düşündükleri gibi düşünmeye
veya hareket etmeye ikna etm ek için de onlan kullanırlar. Bu
nedenlerle de yanlışlan iyi tanım ak gerekir.
1 Bentham, Jeremy. The Book o f Fallacies, London 1824, s. 1.

2 Bkz. AAV.B. Josep. An Indoduction to Logic, Landon 1931, s. 566; J.L. Mackie,
“Fallacies", The Encgdopedia o f Philosophy, London 1972, C. 111, s. 169; Copi,
tntroduction to Logic, s. 59. Bu konu İle İlgili müstakil bir çalışma İçin bkz.
Emiroğlu İbrahim, Mantık Yanlışlan, İsanbul 1993.
3 Bkz. Kutbuddln er-Razl et-Tahtani, Şerhu’ş-Şemsiyye, s. 134; Fenan. Ş. Isago-
ci, s. 72; Gelenbevı, A lâİsagocl s. 71; Burscvî, MizânuTtntizâm, s. 351; İzmir
li, Mi'yâruTU’lûm, s. 89.
4 Fenan, Ş. İsagocl s. 72; Gelenbevı, A ’tâ Isagocu s. 72; İzmirli, Mi’yâru, s. 89.
Mantıkta "Yanlış” Kavramı 255
Bunların yan sıra yanlışlıklan bilm ek şunlan da kazandıra

caktır:
a. Kişiye, muhatabın fikirlerini sağlam bir şekilde değerlen

dirm e gücü verir. İyice muhakeme edilm em iş veya yeterince te
m ellendirilm em iş yahut tutarsız olan fikirlerin zayıflığım , yete
rince doğrulanm adığım yahut tutarsız olduğunu tespit im kânı
verir. H aliyle bu durum kişinin itibar kazanmasını sağlar.
b. Nerelerde yanlışa düşülebileceğini bilen kişiye, yanlışa

düşm esi m uhtemel olan yerlerde, tedbirli olm ayı hatırlatır.
c. Pratik hayatta aldanmamayı, m antık oyunlarına gelmeme

yi, bazı reklam cı, politikacı, propagandacı ve dem agogların her
sözüne kanmamayı öğütler.
d. D il oyunlarına gelmeme ve d ili doğru kullanm a hassasiye

ti kazandırır
e. Bunlara ilaveten, çeşitli yanlış örnekleri görm enin zevkli ve

eğlendirici yanı da vardır.
B. Mantıkta Yanlışların Ele Alınışı
Önce şurasını belirtelim ki, yanlış konusuna eğilen sadece man

tıkçı değildir. M antıkçıların yanı sıra ahlâkçılar ve psikologlar da
yanlışlarla uğraşırlar.
Yanlış konusuna yer ayıran m antık eserlerinde sahte deliller,

hataya düşm eyi mümkün kılan yollar, kısacası m antık yanlışla
rı farklı şekillerde ele alınm ıştır. Bunlar teferruatta son derece
çeşitli ve karışıktır. M antıkçılar onlan tam tespit ve tasnif etm e
nin zor ve uzun iş olduğunu kabul ederler.5 Bazı yanlışlar bir
gruba yerleştirilebileceği gibi diğerine de yerleştirilebilir ve bazı
ları da değişik yanlış tiplerini ihtiva edebilirler. Bazen, yanıltm a
ca türünden bir kıyasta birden fa d a yanlış türü olduğundan,
yanlışı tespit zor olur.
5 Bkz. Aristoteles, On Sophisticol Rejvtattons on Corning to -be and Fasslng-

Aıvay. By E. S. Forster, M.A. Hamrard Unlversity Press, London trs.. s. 51; et-
TevhkK, el-Mukâbesât. Thk. M. Tevfik Hüseyin, s. 203; Gazali. Mıyâm 'l-tlim ,
s. 118; Bentham, The Book o f Fallacies. s. 12.
M antıkta her kural kırılabilir yani ihlal edilebilir. Bu açıdan

bakılınca. Aristoteles'in da dediği gibi, doğru kaideler kadar da
o kaideleri ihlaller vardır.6 Bu kadar çeşitlilik arzettiği için bu
yanlışların hepsini birden, diğer m antık konularıyla birlikte, ay
rı ayrı ele alm ak m antık kitaplarına sığdırılacak boyutta bir iş
değildir. Bu nedenle bu kitapların bazıları bu yanlışların en kar
m aşık tiplerine yer vererek,7 bazıları önem li tiplerini hatırlata
rak,8 bazılan yapılış nedenlerini ve çeşitlerini kavratm ak gaye
siyle bol örnek verm eye çalışarak,9 bazdan Aristoteles’in tasnifi
ni ve ele alış tarzım izleyerek,101bazdan bu tasnife benzer şekil
de ve kısa örnekler vererek,11 bazdan da daha ziyade tutum yan
lışlarına,12 bazdan daha çok günlük hayatta sıkça düşülen yan
lışlara ağırlık vererek,13 bazdan geleneksel m antığın en çok üze
rinde durduğu yanlışlan sıralayarak,14 Müslüman mantıkçdann
çoğu da içeriği (maddesi} veya biçim i ( sureti} yahut ikisi de bir
likte bozuk olan kıyasa mugalata ve safsata adı altında, bunla-
n tanıyıp da tuzağına düşmemek için, kısaca yer vererek15 vb.
şekillerde bu yanlışlar üzerinde durm uşlardır.
6 Aristoteles. Soph. R e ., s. 51: MantUc-t Aristo (Kitabu's Sûiistika). Thk. Abdur

rahman Bededevı. Beyrut 1980. C. III.. s. 859; İbn Rûşd, Telhisti’sSafsala.
Nşr. Muhammed Selim Salim. Kahire 1972, s. 69. (Karşılaştırma imkânı olma
sı için Aristoteles'in Sofistik Çürütmelebinin Arapça ve İngilizce tercümelerini
birlikte veriyoruz.)
7 Bkz. Little. W. VVlnson / Wilson W. Harold / Moore. W. Edgar. Applied Logic.
Cambridge 1955, s. 5.
8 Bkz. Gazali. M ’y â n ıi /'lûn, s. 118.
9 Bkz. Abdullah b. Abdurrahman el-Kllisi (Kilisli Hocazâde), Haşiye-i Cedide
a la ’t-Tasdiknt, İstanbul 1287. s. 464.
10 Fârâbrnln KitabıTs-Sûfistatsl. İbn Sina'nın Safsata’sı ve İbn Rüşd'ûn Telhl
su's-Safsatdsı bu mahiyettedir.
11 Bkz. Eslrüddln Mufaddal b. Ömer el-Ebheri. TenzUü'l Efkâr Ji Ta'dili’l-Esrâr.
Sûleymanlye Kütp.. Laleli Böl.. No: 2562. vr. 30-31; et-Tahtanî, Levâmi. s. 351;
etTahanevî, Keşşâf-ı Ishlâhâtı'l-Funûn, C. II. ss. 1095-1096.
12 Bentham’m The book ojFailacies adlı eseri buna örnek gösterilebilir
13 L./W./M.. Applied Logic, buna örnek gösterilebilir.
14 Bkz. Galhıpt Miftâhui-Funün, (çev. ?), ss. 185-186; Ağaoğlu. Tezer, Suri ve Tatbi-
fcîMantık, İstanbul 1926, ss. 195-197; Barker, age., s. 176, vd.. Copi, age., s. 59.
15 Özellikle Ebheri’nin tsâgücisİ ve onun şerhlerinin çoğu bu mahiyettedir. Bkz.
Ebheri, İsağoâ, s. 78; Fenan, Ş. tsagocL ss. 71-72; Tahtani, Ş. Şemsiyye, s.
178; Amed b. Abdullah eş-Şevki, Şevki Şerhu’l-Fenaıi İstanbul 1284, s. 170;
et-Tokadî, Dürrü’n-Nacö Bursevi. Zenatu’l-İmtihân, ss. 138-140; Gelenbevî,
a'lâİsagoci, s. 71; İzmirli. Mi'yâr, s. 89.
Mantıkta "Yanlış" Kavramı 257
İnsan zihninin mütem ayil olduğu, sıkça düştüğü ve başkala

rım da yanıltm acaya düşürdüğü belli başlı yanlışlar m antıkta ilk
olarak Aristoteles tarafından tespit edilm iştir. Aristoteles bunu,
Organoriun Vl. kitabı olan Sojistik Çür ötmeler (Kitabu’s Süfista-
iyyiriTinde başarm ıştır.
Aristoteles'ten sonra gelen m antıkçılar. Aristoteles'in bu kita
bında ortaya konanları tem elde aşabilm iş değillerdir. İslâm kül
tür dünyasında İbn Sına, İbn Rüşd ve Tûsi de. yanlışlan ele alır
ken, Fârâbî gibi, Aristoteles’e dayanırlar. Gazali ise bu konuda
dikkatini daha ziyade, kıyasta işlenen yanlışlara hasreder ve
bunlan yedi kısım da ele alır.16 O bunu yaparken, kıyaslann gü
venilir ve verim li bir m etot olm adığım ileri süren Sofistlerin bu
iddialarında haksız olduklarım , kıyasın biçim inde ve öncüllerin
de işlenen yanlışların yapılış şekillerini ve sebeplerini açıklaya
rak, işlem eyi hedef edinir.
Sonra gelen İslâm m antıkçıları da yanlışlan (kıyasta kullanı

lan öncüllerin içerik yönünden değerine göre burhan, cedel, hi
tabet ve şiir sanatım işledikten sonra), “m ugalata” veya “safsa
ta” adı altm da, beş sanatın sonuncusu olarak ele alm ışlar ve ön
cekilerden farklı olarak pek fa d a bir şey söylem em işlerdir.17 On
lar, m ugalatayı “m addesi ve sûreti bozuk kıyas” diye nlteleseler
de, Aristoteles'in yaptığı gibi, sûret yanlışlarına eğilm eden, kısa
ca yedi içerik yan lışı üzerinde durmuşlardır.
Yeni Çağdan itibaren yanlış konusuna, özellikle batıda, daha

geniş açıdan bakılm aya başlanm ış ve bunun gereği olarak Aris
toteles’in Sojistik Çürütmeler”inde ele alınan tem el yanlışların ya-
nısıra endüktif ve pratikteki birtakım yanlışlar da ele alınm ıştır
C. Yanlışlara Düşme Nedenleri
Yanlış, kişinin zihnim ve düşüncesini etkileyen birtakım sübjek

tif ve harici nedenlerden kaynaklanır. Bunlara ilâve olarak man
16 Bkz. Gazali, Mi'yâr, ss. 121-125.

17 Örneğin bkz. Ebheri. TenzUû'l-Ejkâr, vr. 30-31; Tahtanı, Levamı, ss. 350-351;
Sa'duddln Mesud b. Ömer et-Tafiazani; Şerhu Risaleti’ş-Şemsiyye. İstanbul
1266. ss. 86-87; TokadI, Dürrü'n-Nûci, s. 152; Tahanevî, Keşşaf. C. II, ss.
1095-1096: Şevki, Ş. Fenan, s. 23: d-Mağnisavi, Mıujni't-Tullâb. ss. 55-56.
tığı bilm eme veya kurallarına uymama nedeni ise, tem elde, süb
je k tif ve harici nedenler içinde değerlendirilebilir.
1. Sübjektif Nedenler
Kişinin bilgi ve düşünme eksikliği, dikkatsizliği, kuruntuları, İh

tirasları, önyargıları gibi nedenler bu başlık altında ele alınabilir
ki bu nedenleri biz şöyle sıralayabiliriz:
B ilgi Eksikliği: Bilgi, anlayış ve kavrayış eksikliğinin yanlış

yargılara yol açacağı tartışılam az. Ö zellikle çıkarım da bulunur
ken, öncüller hakkında tam bir bilgiye sahip olmama, doğruyu
yanlışı birbirine karıştırm a (iltibas), kıyasın m uhtevasını bilm e
me, yahut sadece terim lerine takılıp kalma, kıyastaki terim lerin
hükmünü bilm eme vb. durum lar bilgi eksikliğinden doğan yan
lışlardır.
Ö nyargılar Duygular ve önyargılar gibi birtakım faktörler,

çoğu kişinin tahm in ettiğinden daha çok, düşünceyi etkiler ve
yanlışa sevkederler.
Yanıltm a İsteği: Yanlışa sevkeden am illerden biri de muhata

bı aldatm a ve yanıltm a isteğidir. Bu istek gerçekleştirilirken de
doğrular bilerek çarpıtılır ve yanlış işlenir k i bu daha ziyade kö
tü niyetten doğar.
İh tiraslar A şu ı tutku, haset, kibir, gurur, hiddet, taassup ve

kişinin kendi fikrine aşın güven beslem esi gibi durum lar yanlışa
yol açar. İnsanın kişisel durumu, saplantılan, alışkanlıkla r onu
doğrudan ayınp yanlışa kaydırabilir. Egoyu koruma gayreti, ço
ğu zam an eşyayı, özellikle de lnsanlan olduğu gibi görmeye engel
olur ve kişiyi, doğru olanı tasdik etme tevazusundan uzaklaştırır.
Yanılma, Dikkatsizlik ve Tecrübesizlik: D eliller söz konusu

olunca onların yanlışlığı, delilin kedisinden ziyade, delili serde-
denin hatasından ileri gelir. Bununla beraber yanlış, her zaman
delil serdedenln bilerek yaptığı birşey olmayıp, bazen bu yanlışı
yaptığının farkında olm adığı (sehu) zamanda da olur.
İhm âlkâriık. çok yönlü ve tutarlı düşünmeyi terketm e, zihni

disiplinsizlik, intikalin zayıf oluşu ve unutkanlık da yanlışa kay
ma nedenleri arasında yer alır.
B ir şey hakkında acele edip iyi düşünmemek, çabuk hüküm

verm ek yanlışa sebep olabilir. Yeterince bilinm eyen bırşey hak
kında hemen hüküm verm enin ve tecrübesizliğin de yanlışa yol
açacağı malumdur.
Duyuların Yanıltm ası ve Vehim: İnsan, duygular vasıtasıyla

dış dünya hakkında bilgi toplam aktadır. Fakat bazen o. duyula
rın verilerini toplam ada ve bunlan öncül olarak aldığı akıl yü
rütm elerde yanlışa düşer. Felsefe tarihinde. Sofistlerin göreceli
ğinin ortaya çıkm asında tem el nedeni, duyuların yanıltm asının
oluşturduğunu bilm ekteyiz.
Bâtıl fikir, yanlış zehap ve kuruntu gibi anlam lara gelen ve
him, gerçeklikte kendisine bir şey tekabül etm eyen düşünce ha
lid ir.18 Kendileriyle safsata türünden kıyasların kurulduğu veh-
m iyyât türündeki önerm elerin, duyulur olm ayan igayr-ı mahsus)
şeyler hakkında verdiği hüküm lerinin doğru olam ayacağım beş
sanatı tanıtırken görmüştük.
İradesizlik: Yanlışa düşmede de, gerçeğe ulaşmada da irade

nin rolü inkâr edilemez. Sadece bilm ek yetmez. İradeyi doğru ve
sağlam bilgiler doğrultusunda kullanmamak da kişiyi yanlışa
sevkeder.
B iyolojik ve Psikolojik Rahatsızlıklar: Düşüncemizin kalitesi

ni hastalık, yorgunluk ve psikolojik rahatsızlıkların etkilediği
malumdur. Fiziksel ihtiyaçlar da düşünceyi açık şekilde etkiler.
Diğer Sübjektif Nedenler: Diğer b ir takım kişisel faktörler

vardır ki bunlar, düşüncem ize, tahm in ettiğim izden daha fazla,
olumsuz yönde tesir eden; daha çok bizi tavır yanlışlarına sev-
keden ve diğer insanlarla olan ilişkilerim izi derinden etkileyen
tuzaklardır. Bu g id i tuzaklar şunlardır:
Kafaya takm alar (mind-sets): Buna yol açan amil, genelde,

gevşeklik ve aceleciliktir.
Basma kalıp sözler (streotypes): Bunlar, birçok şahsı tek ka

tegoride değerlendiren, göreli ve aşın olarak basite indirgenm iş
18 Bkz. Cürcâni, Ta’rtjöt, s. 164; Çankı, Büyük Felsefe Lügati, C: II, s. 32 (Ftcti-
on): Saeed, A Dvctionary o f Müslim Phılosophy, s. 143 (Wûhm).
sabit söz ve yargılardır. Bunların bazılan bizim , insanlarla olan

tecrübelerim izden, bazdan da m evcut kültürden çıkarılm ış olup
uluslara, m esleklere, fizikî tiplere, bölgelere ve değerlere yönelik
basm akalıp sözler ve yargılar vardır. Bunlar, içinde önyargıların
da bulunduğu yanlış genellem eler olup, bunlan kullanmak risk
lidir.
Hafıza: Genelde kişiler, sıkça karşdaştddan şeyleri çabuk ha

tırlarlar. Bundan dolayı propagandacı ve reklam cılar kişilerin
bu özelliğinden yararlanm ak isterler. Hafıza, geçmiş şeyleri gu
venle muhafaza etm eyebilir. İnsanlar, işlerine gelm eyen şcylcu
hafızalarından kolayca silebilirler. Bundan dolayı kişinin halita
sına fazla güvenm emesi gerekir.
Yer değiştirm e Idisptacement): Evde hanım ına kızan bir su

bayın kışlada askeri, derste profesöre kızan öğrencinin eve dön
düğünde küçük kardeşini dövm esi buna örnektir.
İletişim sizlik: İnsanlar arasındaki şiddetli tartışm alar, fikir

deki ayrılıktan ziyade, fikirlerin ifadesinde başarılı bir iletişim
lcommunicatiorı)in kurulamamasından kaynaklanır. D ile ilişkin
yanlışlarda görüleceği gibi bazen, bizzat dilin yapısı da tam bir
iletişim kurmaya engel olabilm ektedir
Bazı insanların m eseleyi çözmekten ziyade karıştırm ak için,

kelim e oyunları yaptıkları malumdur. Genelde insanlar, kendi
söylediklerine önem verip başkalarının ne dediğine kulak asmaz
ve başkalarının ne söylediklerinin ne anlama geldiğini anlam ak
tan ziyade kendilerini nasıl etkilediğiyle uğraşırlar.
Hatalı iletişim den korunmak için şöyle yapm ak yararlı ola

caktır:
1. Dikkatli dinlem e alışkanlığı kazanmak, m eseleye konuşan

kişinin açısından da bakmak ve onun gözüyle görmeye çalışmak.
2. Konuşanın önem li sözlerini tekrarlatm ak, ne dem ek iste

diğini açm asını talep etm ek ve söylediği şeyi doğru anlayıp an
lam adığım ızı ona onaylatmak. Bu aynı zamanda karşı tarafın
saygısına m azhar olm ayı ve daha az yanlış yapm ayı sağlayacak-
Mantıkta “Yanlış” Kavramı 261
tır. Bu sayede, uzlaştınlam az gibi görünen farklılıkların fikir

farklılığı değil de sadece dile getirilişteki farklılıklar olduğu orta
ya çıkacaktır.
2. Harici Nedenler
Birçok inanç, görüş ve değerlendirm eler doğrudan ve dolaylı ola

rak yaşanılan kültürden kazanılm ıştır. Birtakım bilgileri, inanç
tan, âdetleri, kanunları, ahlâk ve sanatlan kişi, üyesi bulundu
ğu toplumdan edinm iştir. Kültürel arka planımız, çoğumuzun
düşündüğünden daha fazla düşüncemizi etkiler. Bazı yanlış ter
biye tarzı, bâtıl sultalara ve nüfuzlara (otoriteye) bağlılık, bazı
yanlış örf, âdet ve düşünceleri sürdürme, grupçuluk, taassup,
körü körüne taklitçilik, toplum da konuşulan dilin yapısı, düşün
cem izi etkileyen ve bizi yanlışa sevkeden harici nedenlerdendir.
Yaşadığım ız kültürden edindiğim iz yanlış inançlar doğruyu dü
şünmemize engel olur ve bunları doğru ile karıştırarak yanlışla
ra düşeriz. Bu yanlış (bâtıl) inançları taklit etmeye ve genel anla
yışa göre hüküm verm eye kendim izi yönlendirm ek hem fikri ge
lişm em izi engelleyecek hem de bizi gerçekten uzaklaştıracaktır.
Kültürün bir birim i olan dil ve yapısı, kelim elerin o kültürde

birden fazla anlamı ifade etm eleri ve kelim e oyunları; dilin man
tıksal yapışım , im kânlarım ve o kültürdeki kullanım tarzım bil
memek de yanlışlara yol açan nedenlerdendir.19
3. Mantığı Bilmemek Yahut Kaidelerine Uymamak
Doğru ve tutarlı düşünm eyi sağlayan, aynı zamanda evrensel ve

zorunlu olan akıl ilkelerine uymama; terim leri ve onların çeşitli
hüküm lerini [tasauvurâ^ bilm eme; önerm eler arası ilişkileri ve
kıyasın kurallarım ( tasdıkâf) gözetmeme kişiyi yanlışa sevkede-
cektir.
Kıyası, çeşitlerini, şekillerini ve bunların şartlarım ; öncülle

rin yapışım ve doğruluğunu, onlardaki terim lerin dağılım ını kı
sacası. doğru ve geçerli kıyas için seçilip tespit edilm iş şartlan
19 Yanlışa düşmenin sübjektif ve harici nedenleri konusunda daha geniş bilgi

için bkz. Emiroğlu, İbrahim, Yanlış Düşünce ve Davranışlar Karşısında Mevlâ-
n â İstanbul 2002, ss. 21-54.
bilmemek, yahut o şartlan gözetm em ek yanlış kıyaslar kurma

ya yol açacaktır.
Kıyasın sekiz kuralından birisini ve kıyasın dört şekli için ko

nulan şartlan ihlal etm ek biçim yanlışlarım doğuracaktır. Bizi
kıyasta en çok yanlışa düşüren husus, terim sayısını dörde çı
karmak ve terim lerin dağıtım ına dikkat etm em ek olacaktır.
Kıyasın maddesinin (içeriği) sıhhati, öncüllerinin bizzat doğ

ru, matluba uygun ve sonuca ilişkin olm asıyla sağlanır. Kıyasın
öncüllerinin, ispatı istenen şeyden önce bilinm esi şarttır. Kıyas
ta. öncüllerle neticenin birbirine dayalı olm aması gerekir. Bu
hususun ihlali dem ek olan devir (circıdarity) ve ispat edilecek
olanı delil yerine alm a (müsadere ala'l-matlup) yanlışı üzerinde,
özellikle İslâm m antıkçılarının eserlerinde, diğer yanlışlara göre
daha fazla durulduğu görülm ektedir.
Giriş niteliğinde bu b ilile r i verdikten sonra yanlışlan biçim,

içerik ve diğer yanlışlar olm ak üzere üç grupta ele alarak tarat
m ak istiyoruz.
I. BİÇİM YANLIŞLARI
A. Mantıkta Biçim (Sûret) ve İçerik (Madde)
Aristoteles’in m antıkla ilgili sekiz kitabından ilk üçünün kıyasm

biçim i, geri kalan beşinin ise kıyasm içeriği ile ilgili olduğunu
söylem iştik. Bundan şunu anlıyoruz ki kıyas bazen, ulaşılan so
nucun kendisi göz önüne alınmaksızın, bu sonuca nasıl götür
düğü bakımından, bazen de doğrudan götürdüğü sonuç bakı
m ından incelenir. B irinci bakım dan kıyasm incelenm esine man
tıkta onun biçim i hakurandan yani m utlak olarak bir sonuca
nasıl götürdüğü bakım ından incelenm esi denir. İkinci bakımdan
kıyasm incelenmesine ise m antıkta oram içeriği, yani götürdü
ğü sonucun yakım veya zannî her hangi bir bilgiyi verm esi ha
kurandan incelenm esi denir.
B ir delilin geçerliliği, yani sonuç(matlub)a doğru ve tutarlı bir

şekilde ulaşma, biçim ve içeriğinin sağlam lığıyla olur. Bu sağ
lam lıkta olmayan delile İslâm m antıkçıları "maddece kâzib, na
Mantıkta “Yanlış" Kavramı 263
zımca fasit (yani içeriği yönünden yanlış, tertip ve biçim yönün

den bozuk) delil” derler.20 Binâenaleyh m antıkta bir delilin sağ
lam lığı (sıhhati) biçim ve içeriğinin sağlam lığıyla; bozukluğu ise
biçim inin veya içeriğinin yahut da hem biçim i hem de içeriğinin
bozukluğuyla olur. Bunu biraz daha açacak olursak kıyas,
a. Biçim bakım ından geçerli, İçerik yönünden bozuk (yanlış),

b. Biçim bakımından bozuk, içerik yönünden doğru,
c. Hem biçim hem de içerik yönünden geçerli ve doğru,
d. Hem biçim hem de içerik yönünden geçersiz ve bozuk ola
bilm ektedir.
B. Biçim Yanlışlarının Ne Olduğu ve Nasıl Yapıldığı
Mantıkta biçim, zihnin kendi kendisiyle uyumu, öncüllerin bir

araya getiriliş durumu veya öncüller arasındaki istilzam yani
m antıksal ilişkidir. B ir delilin form el (biçim sel) yönden sağlam lı
ğı, kıyas için ortaya konan kuralları ve netice verm e şartlarını
taşım asına bağlıdır. Daha basit bir ifadeyle söyleyecek olursak,
kıyasın biçim i deyince, öncüllerin sonuç için tam, uygun ve ye
terli olup olmamasının incelenm esi anlaşılır.
Kıyas, netice verm eyen bir mod (dartU üzere olduğunda, ön
cüller ister doğru olsun ister yanlış olsun, Biçim i bozuktur ve
sağlam bilgiyi gerektlrici değildir. Yanıltm acada (m ugalata) bi
çim yönüyle olan bozukluk, kıyasın cihet, nicelik, nitelik ve mo-
dalite bakımından geçerli şartlarından birisinin bulunm adığın
dan dolayı, netice verici bir şekil üzere olm amasıdır. Örneğin kı
yasın I. şeklinde büyük önerme tüm el değil de tikel alınırsa ve
ya küçük önerme olumlu olm ası gerekirken olum suz olursa ku
rulan kıyas geçersiz (/asil) olur. B ir örnekle anlatacak olursak,
birisi duvardaki at resmine işaret ederek şöyle bir kıyas kurar:
B u attır;
Her at kişner; (B.Ö)
B u d a kişnerl
20 Cürcani, Seyyid Şerif. Şerha'I- Mevâkıf, İstanbul 1286, s. 65; Gelenbevî. M i-

zân'ul-Burhan, Abdunnâfi trc., C. II, s. 166: Rifat. Vesîletü'l-Ikân. s. 80.
Mugalataya yer veren hemen hemen her m antık kitabında

yer alan bu örnek, biçim olarak bozuk bir kıyastır. Çünkü kü
çük önermede kastedilen atın resmi; büyük önermede ise gerçek
attır. Haliyle O.T. aynen tekrarlanmamaktadır.
İnsanın kılı vardın

Her kıl bir m ahalde biter;
Öyleyse insan da b ir mahalde biter*
Bu örnek de bozuk bir kıyastır. Burada kıyasın I. şeklinin ih

lal edilip, büyük önerme tabiî olarak alındığından geçerli bir ne
tice çıkarılam az. Netice çıkarılsa dahi sonuç,
İnsanda olan b ir mahalde biter
şeklinde olm alıydı. Ayrıca burada ilintisel (arazî) olan özsel iza
fi) olan yerine alınarak araz [accıdenğ yan lışı işlenm iştir.
Kıyasın kurulabilm esi için öncüllerde izdivaç ve iştirakin or

taya çıktığı m ükerrer bir vasıtanın (yanı O.T.) olm ası şarttır. Ör
neğin,
Gök üstümüzdedir;
Güneş küçüktür;
............................? (Bunlar birbirini İçermeyen İki önermedir
Kıyasta İki öncül arasında iştirak vuku bulsa da (yani bun

lar birbiriyle ilişkiye sokulsa) eğer kıyasın nazm ında (düzenle
niş) bozukluk varsa o biçim yönünden yanhş/geçersizdir bir kı
yastır.
Kıyasta biçim yanlışlarının nasıl yapıldığı sorusuna, bu açık

lam aların yam sıra, şim dilik tek cümle ile “kıyas kurallarının, ih
lal edilmesi ile yapılm aktadır" cevabını verm ekle yetiniyoruz.
Yüklem li kesin kıyasın geleneksel sekiz kuralından hangisi ihlal
edilirse o kuralı kırm a yanlışı, haliyle biçim yanlışı işlenm iş
olur. III. bölümde gördüğümüz bu yanlışlan burada tekrar sıra
layacak olursak;
1. H er kıyasta büyük, orta ve küçük diye üç terim bulun

m aktadır. Bu kuralın ihlal edilm esi “dört terim y a n lışfm doğu
rurdu.
2. O rta terim sonuçta bulunmamalıdır. Bunun kırılm ası

“O T.’in sonuçta tekrarlanm ası yanlışı”m ortaya çıkarırdı.
3. O rta terim her iki öncülde de tikel olarak alınmaz. Bunun

ih lali “dağıtılm am ış O.T. y a n lış ın ı doğururdu.
4. Büyük ve küçük terim lerin öncüllerdeki kaplamı ne kadar

ise, sonuçta ondan fazla olamaz. Bu kurala uymamak da “caiz
olm ayan süreç (illicit process) yanlışı”m ortaya çıkarırdı.
5. Sonuç daim a öncüllerin zayıf olanına bağlıdır. Sonucu,

öncüllerin zayıf olanına göre almamak ise “sonucu, öncüllerin
zayıf olanına tabi kılmama yanlışı”nı ortaya çıkarırdı
6. İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz. Kıyasın öncüllerinin

niteliği ile ilgili olan bu kuralın kınlm ası “olumsuz öncüllerden
sonuç çıkarm a yaulışı’ nı doğurur.
7. İki tikelden sonuç çıkmaz. Kıyasın öncüllerinin niceliği ile
ilgili olan bu kuralın kırılm asına “iki tikelden sonuç çıkarm a
yanlışı" denirdi.
8. ön cü ller olum lu ise sonuç olum suz olm az. Yine kıyasın
öncüllerinin niteliği İle ilgili olan bu kuralın kınlm ası da “olum
lu öncüllerden olum suz sonuç çıkarm a yanlışı"m ortaya çıkar
tırdı.
Yukandaki kuralların ihlal edilm esinden ortaya çıkan yanlış

ların çoğunu “dağıtılm am ış terim (undistrubuted temi) yanlışı”
olarak görmek mümkündür.
Kıyasın dört şeklini işlerken gördüğümüz gibi, bu şekillerin

her birinin geçerli olarak sonuç verm e (intaç) şartlan vardı. Bu
şekil şartlarına uymamanın da ortaya bir biçim yanlışı çıkaraca
ğım hatırlatm ak gerekir.
Bitişik şartlı kıyaslarda da;
* Mukaddemi onaylamama,
* Tâliyi onaylam a form larının da geçersiz olduğunu yani bu

kalıplarda kurulan kıyasların biçim yönünden yanlış olduğunu
görm üştük. Aynca;
* Döndürmede de kurallarına ve döndürülen terim lerin kap

lam larına dikkat etm em ek biçim yanlışı doğurur. Düz döndür
m ede en çok yanlış;
H er insan ölümlüdür. (A ) Doğru

H er ölündü insandır. (A) Yanlış
örneğinde görüldüğü gibi, tüm el olumlu önermenin düz döndür

m esinin.
Bazı ölüm lüler insandır. (I)
şeklinde tikel olumlu olarak değil de. tüm el olumlu olarak yapıl
m asında ortaya çıkar. Şartlı önerm elerden ise,
P ise Q dur,
Q ise P diı.
form unda yapılan çıkarım lar geçersizdir. Örneğin.
B ir kişi İngiliz ise o. İngilizceyi bilir. (A)

Bir kişi İngilizceyi biliyorsa o. İngiliz’dir. (A)
çıkarım ı geçersizdir. Burada yanlış. A önerm esinin döndürme

sinden kaynaklanm ış olup bunun ash dağıtılmamış terim yanlı
şına dayanır. Bunun geçerli olabilm esi için döndürmenin;
İngilizceyi bilen bazdan İngiliz’dir. (I)
şeklinde. İngilizceyi bilm e, birinci önermeye uygun olarak tikel

halde alınm ası gerekir.
H. İÇERİK YANLIŞLARI
Mantıkta “b ir delilin içeriği" deyince neyin anlaşıldığı üzerinde

daha önce durmuştuk. Bir delilin içeriğinin bozukluğu, yanlış
öncül kullanm akla veya doğruya benzeyen yanlış öncül kullan
m akla ortaya çıkar. Yanlış öncülün doğru öncüle benzem esi ise
terim (lafız) ve mânâ yönünden olabilir. B iz burada önce lafız,
sonra da mânâ yanlışlarım tanıtm aya çalışacağız,
A. LAFIZ YANLIŞLARI
D ildeki kusurlar, bozukluklar, bilerek veya bilm eyerek birtakım

yanlışların yapılm asına yol açarlar. Bundan dolayı m antıkta.
asıl hedef olan “is p a tı meydana getirm ek İçin, en başta terimler

ve onların incelenm esi ile işe başlanır. Zira terim ler İncelenme
dikçe sağlam ve doğru bir önerme ve bundan dolayı da sağlam
b iı kıyas, en nihayet doğru bir ispat meydana getirm ek müm
kün olm az. Bu nedenle Aristoteles’in, m antığa önce Kategori-
ler'le başladığım görm ekteyiz. O, bu işe, dilin düşünce karşısın
da daim a dar ve güçsüz kaldığı. Solistlerin de dildeki bu boşluk
lardan yararlanarak onu kötüye kullandıkları gerekçesiyle giriş
m iştir denebilir.
Kelim eleri tam, açık ve tek anlama gelecek şekilde kullanm a

mak d ili kötü kullanm ak dem ektir. D ilin kötü kullanım ı, dilin
kullanım özelliklerini bilm eme ve onu dikkatlice uygulamamak
tan ortaya çıktığı gibi bazen da, Soflstik delillerde olduğu gibi,
aldatm a ve yanlışa düşürme gayesiyle kasıtlı olarak yapılır.
D ile ilişkin (lafzı) yanlışlar, hukukta, politikada, reklam cılık

ta, günlük konuşm alarda vs. sıkça görülebilir. Bu yanlışlardan
bazıları, özellikle eşsesli lafız yanlışı, diğerlerine göre daha çok
işlenir. Biz, dile ilişkin (lafizî) yanlışlan şöyle sıralıyoruz.
1. Eşsesli Lafız
Eşsesli bir kelim enin, delilde, iki farklı anlamda kullanılm ası so
nucu ortaya çıkan yanlışa “eşsesli lafız yanlışı”21 denir. Bu tür
yanlışlar, bir kelim enin iki farklı anlamda kullanılm asıyla orta
ya çıkar.
Dilde birçok kelim enin birden fazla anlamı vardır. Eğer biz
bu farklı anlam lan kesin olarak ayn ayn olarak tutarsak prob
lem çıkmaz. Fakat kelim elerin farklı anlam larına dikkat etmeye
rek aynı olduğunu farzeder ve onlan aynı bağlam da farklı an
lam larda kullanırsak delilin m antıkî formunu yanlış anlamış
oluruz. Örneğin “M ısır" kelim esinin memleket, “Aydın”ın vilâyet,
“kalem”in yazı aracı, “kalb"in organ mânâsı ilk etapta söz konu
21 Bu yanlışa Arapça mantık kitaplarında "el-Muğâlatalu İsmi'l-İştirâk', İngilizce

olarak yazılmış mantık kitaplarında İse “Fallacy of Equivocation" adı verilir.
(Bkz. Aristoteles, Sph. Re/., s. 19; Fârâbi, el-Mantıku’s-Semâniye (Küâbü’-Sûfis-
taO, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidlye Bölümü, No: 812, vr. 52 b;
Ali Sedâd, Mizânu’l- ‘Ukûl s. 200; Baum, Logic, s. 479.
su iken bu kelim eleri kullandıktan bağlam dan kopanp, sırasıy

la bitki, münevver, üslûp, geçersiz akçe anlam ında kullanm ak
yanıltm aca olur.
Bu tür bir yanlış, kıyasın eşsesli olarak tekrarlanan üç teri

minden her hangi bir terim iyle yapılsa da, aşağıdaki örnekte gö
rüldüğü gibi, en çok O.T. vasıtasıyla olur. Böyle bir durumda te
rim aynen tekrarlanm am aktadır kı bu da kıyasta “dört terim
yanlışı" demektir.
Suyun gözü, vardır;

Gözü olan h er şey görür;
Öyleyse s u d a görüıl
Burada O.T. olan “gözü" lalzı, küçük önermede “çıkış yeri"

atılanım da, büyük önermede ise “görm e organı" anlam ında alı
narak aynen tekrarlanm am akta ve kıyasta terim sayısı dörde
çıkmaktadır.
Kelim enin uygun olm ayan bir tarzda kullanılm asıyla ortaya
çıkan bu tür yanlışların işlenm esinde genelde kelim elerin meca
zî kullanım ından yararlanılır. Bu tür deliller, pratikte, asıl konu
yu örtbas etmek, m uhatabı yanlışa sevketm ek veya şaşkınlığı
düşürmek İçin yapılır.
Kadınlar erkeklerden daha yaratıcıdır;

Zira erkekler sadece işte, bilimde ve felsefede yaratıcı iken;
Kadınlar hayatı yaratıcıdırlar!
H er piyanist piyano çalar,;

Her piyano çalan hırsızdır.
H er piyanist hırsızdır!
Sofıstik gâyeler güdenler, dilin boşluklarından yararlanm a

cihetine giderek bu tür delillere sıkça başvurmuşlardır. Bundan
dolayı Aristoteles, Fârâbî, İbn Sina, Gazali ve diğer bazı m antık
çılar dile ilişkin bu çeşit yanlışlar üzerinde bir hayli durm uşlar
dır.22
22 Aristoteles, SopK ReJ., s. 19, 43. 103, 145; Süfstika, ss. 791, 793-794, 842.
1032; tbn Rüşd, Safsata, ss. 16-17. 57, 166; Fârâbî, Sûfistaî, vr. 52 b-53 a;
tbn Sına. Işârât, ss. 499-501; Gazâll, Mihakk, s. 78; MCyâr, s. 124; Ebheıi,
TenzUü'l-E/kâr. vr. 30 a; Barker, age., s. 182; Baum, Logic, ss. 479-481.
2. Belirsizlik
İki veya daha fazla anlama geldiği anlaşılabilecek lafza veya ifa
deye belirsiz lafız veya belirsiz ifade, bunlarla kurulan delile de
belirsizlik yanlışı denir. Belirsizlik, lafızda ve cümlede olmak
üzere iki şekilde ortaya çıkar.
a. Belirsiz Lafız23
Bu yanlış, dizideki kelim elerin birden daha çok şekilde anlaşıla

bilm e im kânı tanım ası durumunda ortaya çıkar. Aristoteles'in
verdiği;
Bir adam birşeyler bildiğinde elbette bun un bilgisi vardır
örneğinde “bunun bilgisi” İfadesi belirsizdir. Çünkü bunun bile

ne m i yoksa bilinene m i ait olduğu belli değildir.24
“İnsan m ihnette belli olur", “Avrupa ahalisi çalışkandır” ör

neklerinde görüldüğü gibi hükmün, konunun fertleri üzerine ve
rilip de nicelik bildirm eyen önerm eler belirsiz (mühmele) öner
melerdir. Çünkü, (eğer insan türü kastedilm iyorsa) hangi in
san?. Avrupa ahalisinin hangisi? sorularına tüm el bir cevap ver
m ek kolay gözükmemektedir. Bunlar, kullananın kastına göre
bazen tikel, bazen de tüm el bir mânâ ifade ettiklerinden konu
nicelik yönünden belirsizdir.
B elirsiz görülen kelim elerle, genelde, hangi anlam ın kastedil

diği kullanıldığı bağlam dan çıkarılabilir, fakat zihni karıştırm ak
için b ir delil form unda kullanıldıklarında yanıltm acaya sebep
olurlar.
b. Bellisiz Cümle
Kesin olm ayan bir gram er veya m uğlak b ir ifade biçim i içerip, iki
veya daha fazla şekilde anlaşılm aya açık olan cüm leler belirsiz
23 ‘ Belirsiz lafız’ . Arapça mantık kitaplarında “el-mirâ", ’ şekkünJCl-kelâm" ve “i$-

tirâkû’t-te’lif, tabirleriyle İfade edilm iştir ki bu, dilimize Arapçadan geçmiş
olan ‘ müphem lafız’ anlamındadır. İngilizce eserlerde ise bu, ‘ amblgulty" ola
rak adlandırılır. (Bkz. İbn Rüşd, Safsata, s. 15; Brody, “Loglcal Terms’ , (Ene
PhJ. C. V.. s. 64.)
24 Aristoteles, Soph. ReJ., s. 19; Süfistüca, s. 795; İbn Rüşd. Safsata, s. 18.
dir. Bu tür ifadelerin delil olarak kullanılm ası da “belirsiz cüm

le y a n lışın ı doğurur.
Bunun en güzel örneklerini Kâhin H atifin sözlerinde bulabi

liriz. Eski İran şehinşahlanndan m eşhur Darlus. Büyük İsken
der'e karşı savaşa girişm eden önce güya H a tifin görüşünü sor
muş, H atifin cevabı;
Savaşa girişirsen, büyük bir devleti yıkmış olursun
şeklinde olmuştur, deniliyor.25 “Büyük b ir devlet" ifadesiyle İran

ve Makedonya saltanatlarından hangisinin kastedildiği b elli ol
m adığından bu söz, iki im paratorluktan her birinin de yıkılm a
ihtim alini içerebilm ektedir.
B elirsiz cümle yanlışının gazete haberlerinde, m izah! cümle

lerde, reklam larda, tanım larda, edebî parçalarda ve günlük ha
yatta sıkça kullanıldığı görülür. Örnek:
Beşiktaş çamura battı! (Takım mı yenildi, yoksa saha mı çamurdu!?)
Mehmet A k if in yeni sakal bıraktığı günlerde onunla karşıla

şan Ahm et Cevdet,
Gerçekten maymuna dönmüşsünüz,
deyince Mehmet Â k if de.
Özür dilerim, maymuna döndüğümü bilmiyordum!
deyip, yol tarafına döner.
Elbiselerinizi eski makinalara atarak yıpratmıyoruz, onu ellerimizle

dikkatlice yapıyoruz!" (Yıpratmayı mı temizlemeyi ml?Q
Tek gözüyle bunu yazmış hattat. (Hattatm diğer gözünün açılması

Keşki ikisi de bir olsaydı! da. kör olması da İstenmiş olabilir)
Acı zehirler yutturduğun anana acı! (Birinci “acı", virgülle ayrılmayınca

zehirin sıfatı, ayrılınca ilil dur.)
Bazen insanlar, vaziyeti kurtarm ak, sıkıntıya düşmemek,

aleyhteki şeyleri örtbas etmek, maksada uygun fırsat elde etmek
vs. İçin (açık ve net değil de) bu tü r belirsiz ifade veya cüm leler
25 Rıza Tevfik, Mufassal Kamus u Felsefe. İstanbul 1330, s. 202 (AmphiboIcgy):

Saeed, age., s. 125 (Mughâlalat al-İbhârri): Barker. age.. s. 189.
Mantıkta “Yanlış’ Kavramı 271
kullanır. Örneğin şu iki ifade maksada uygun fırsat yakalam a

çabasıyla kurulmuştur.
Makul bir saatte evde olacağım? (Ne zamanl?)
Alacağını banka hesabm da bulm uş olacaksın! (Ne zamanl?)
3. Terkip26
Lafzın terkibi yanlışı, lafızların veya düşünce objelerinin uygun ol

mayan bir şekilde birleştirilm esidir. Bu, ayrı ayn olarak kullanıl
ması gerekli olan kelim eleri birlikte almaktan, Aristoteles’in ifade
siyle, terkip halinde de ayrılma halinde de lafzın mânâsında bir
değişikliğin olmayacağını zannetmekten27 kaynaklanır. Örnek:
Yanyana iki bir, on bir sayısını gösterir:

Öyleyse dört bir de, yirmi iki sayısını gösterir!
Dağıtılm ış haldeki bir bütün, birleştirilm iş haldeki anlam ıyla

alındığında bu tü r yanlış hemen ortaya çıkar.
Daha genel anlamda bakacak olursak terkip yanlışı, yalnız

birkaç parçanın bir özelliğe sahip olm ası sebebiyle bütünün de bu
özelliğe sahip olduğunun zannedildiği delildir. O, “her bir" den,
organize edilm iş bir "bütün”e çıkarımda bulunmaktır. B ir bütü
nün her b ir parçası belirli özelliklere sahipse bu özelliklerin, orga
nize edilm iş bütününde de olduğuna hükmetmek bu tür yanlışı
işlemektir. Örneğin, bir oyun talanım da birkaç iyi oyuncunun bu
lunması, onlann takım halinde de iyi olmalarım gerektirmez.
Şeyler, diğer şeylerle ilişki içerisinde alındığında, tek olarak

alındıkları zamanki özelliklerine sahip olmayabilir. Gerçekten, ba
zen bir bütün, tamamen cüzlerinin zıddı olan özelliklere sahip
olabilir. Örneğin bir taş duvann taşlan her ne kadar sert ve sağ
lam olsa da duvar, yaslanınca yıkılabilecek zayıflıkta olabilir. Bir
semtte her ev, ayn ayn ilgi çekici olabilir ama bütün semtte bir
kuşbakışı ile bakılınca o kadar ilgi çekici olmayabilir. Zira evler
birbirine çok girm iş olabilir veya m imarlann farklı yapı tarzlan ev
26 Üzerinde durduğumuz bu yanlışın İngilizce karşılığı “combination o f words’ ve

ya “composlüon’dur. Bu yanlışın İsmi. Arapça kitaplarda ise “et-tericîb” veya
"et-terkibü'l-mufassaT şeklinde geçer.
27 Aristoteles, Soph. Ref.. s. 43; Sûfistika, s. 841; tbn Rûşd, Safsata, s. 57
leri birbiri ile uyumlu kılmayabilir. Her tüy, dağıtılm ış yani ayn
ayn olarak parlaktır fakat bir ton tüy toplu olarak parlak değildir.
O halde bütünün, kendi parçalarının özelliklerine zorunlu

olarak sahip olduğunu zannetm ek yanlıştır. Örnek:
Bir otobüs bir otomobilden daha fazla yakıt tüketir.

Öyleyse tüm otobüsler tüm otomobillerden d aha fazla yakıt tüketir!
Otobüsler, dağıtılm ış olarak otom obillerden daha fazla yakıt

tüketirler fakat toplu olarak, otom obiller otobüslerden daha faz
la yakıt harcarlar. Çünkü onlar otobüslerden çok daha fazladır.
Bu tip örneklerde yanlış, genel terim lerin toplu ve dağıtılm ış
kullanım ları arasındaki karışıklıktan ortaya çıkar.
4. Taksim
Taksim (bölme) yanlışı, terkip yanlışının zıddı olup, Aristoteles’in

ele aldığı çerçevede söyleyecek olursak, lafızların caiz olamayan
bir şekilde bölünerek alınmasıdır. Yani mürekkep halde olan bir
mânânın m üfret bir m ânâyı ifade etm ek için kullanılm asıdır.28
Bu tür bir yanlış, beraberce kullanılm aları gerekli olan kelim ele
ri ayn ayn kullanmaktan, Aristoteles’in ifadesiyle, lafzın terkip
halinde de, bölünmesi (taksim) halinde de mânâsında bir deği
şikliğin olmayacağım zannetmekten kaynaklanır.29 Örneğin,
Bir üçgenin bütün açılan iki dik açıya eşittir;

Öyleyse üçgenin her açısı iki dik açıya eşittir!
çıkarım ında bu tür yanlışın işlendiğini görmekteyiz. Zira öncül

de üçgenin bütünü için doğru olan şey sonuçta tek tek olarak
cüzleri için de doğru olarak alınmaktadır.
Terkip yanlışı gibi taksim yanlışı da günümüzde, m antıkçılar

tarafından, Aristoteles'in ele aldığından daha kapsam lı olarak
(yani sadece lafızda kalınm ayarak) ele alınır. Bu ele alış tarzına
göre taksim yanlışı, bir bütün için doğru olan şeyin, zorunlu ola
rak o bütünün parçalan için de doğru olduğuna hükmetmektir.
O, b ir grup veya varlık hakkında gerçek olarak bilinm eyen bir 2 6
26 tbn Rüşd, Safsata, s. 134; Luce, Logic, s. 164: Saeed. DlcL o f Müslim Ph. s. 128
(Mughâlata tafsil al-murakkab)
29 Aristoteles. Soph. Ref, s. 43; Sûfistika. s. 841: İbn Rüşd. Safsata, s. 57.
şeyden, o grubun bütün üyeleri veya cüzleri ile ilgili bir sonuç
çıkarm ayı içerir. Meselâ;
Türkiye’nin 95 milyar dolar borcu vardır;

İslama göre H acca gidecek insanın borcu bulunm am ası gerekir;
B u ülkede yaşayan herkes bu borca ortaktır;
Öyleyse T üık inşam Hacca gidemez!30
çıkarım ında taksim yanlışı yapılm ıştır. Zira bir bütün için veya
bir sınıfın tümü [Türkiye Cumhuriyeti) için doğru olan şeyin, bu
bütünün parçalan veya dağıtılm ış olarak telakki edilen sınıfın
herbir (Türk) üyesi için de doğru olacağım sanm ak yanlıştır.
Parçaların, zorunlu olarak, bütünün özelliklerini taşıdığım

sanma bu yanlışın tem elim oluşturur. Halbuki biz, örneğin, çe
kince kopabilecek zayıflıktaki kendilerden ağır yükleri kaldıra
cak sağlam lıkta koca halatlar örebiliriz. Parlam enter sistem ler
seçm enlerin akıllı olduğunu kabul esasma dayanır; fakat bütün
seçm enlerin akıllı olduğunu sanm ak taksim yanlışı olacaktır.
S ırf sın ıf seviyesi üstün olan bir sınıfa devam ediyor diye, A li’nin
de derslerinde üstün başarılı biri olduğu hükmüne varm ak aynı
tür yanlışı işlem ektir. Yine bizim , baroya kayıtlı olduğundan do
layı bir avukatı iyi bir avukat saymamız; komünist b ir ülkede
yaşadığından dolayı bir kişiyi kom ünist saym am ız taksim yanlı
şı olm aktadır.
Kısacası, terkip veya taksim yoluyla yapılan çıkarım lar, ba

zen geçerli olsa da. yanlıştırlar. Çünkü böyle bir yanlış işlenince
terim in dağıtılm ış anlam ı, birleştirilm iş anlam ıyla karıştırılm ış
olm aktadır.
5. Noktalama ve Vurgu
Noktalam a yolu İle yapılan yanlış, konuşmada değil de yazıda,

daha doğrusu kelim elerin yazınım da yapılır31 ve şu şekilde orta
ya çıkar.
30 Aziz Nesin, Sosyalist Birlik Partlst'nln düzenlediği Konferans. Sinop 1994.

31 Arapça mantık kitaplarında “i’câm" veya “ideme" olarak zikredilen bu tür lafız
yanlışı İngilizce eserlerde “vurgu (accenf)’ yanlışı olarak gösterilse de bu, lafız
ların yazım şekliyle de ilgili bir yanlıştır Biz bu çeşit yanlışa “Noktalama ve
Vurgu Yanlış" demeyi uygun görüyoruz.
274 Klasik Mcmhğa Giriş
1. Lafzın halini değiştirm ekle: Böyle olunca lafzın mefhumu

da değişir. Örnek:
Ali Faruk’a vurdu. (Acıtıcı şeyle)

Ali Faruk’u vurdu. (Tabancayla)
2. Çift harfli bir lafzı tek harfle göstermekle: “Allâm e (çok b il
g il i y i “âlem e (evren)’’ diye gösterm ek gibi.
3. A yrı yazılm ası (ve ulama yapılm am ası) gereken kelim eyi
bitişik yazm a (ve ulam a yapma):
Tam otların sarardığı zamanlar. (Otların tam sarardığı zamanlar demek)

Tam otların sarardığı zamanlar. (Eksiksiz otların sarardığı
zamanlar demek).
4. Kelim elerin cümlede özne mi, nesne m i olduğunu belirt

meme (irabm ı ihm al etm e): örneğin, “Annem babam vurdu"
cüm lesinde anne ve baba birlikte m i vurdular (özne) veya anne
ye baba m ı vurdu yoksa babaya vuran anne mi, belli değildir.
5. Kelim enin noktasını veya noktalam a İşaretini değiştirm e:

Çin-cin, kır-kir, kor-kör, nadir-nedir, dalâlet-delâlet vâhim -ve-
him, M u sevı-m üsâvi... örneklerinde olduğu gibi.
Beş şekilde ortaya çıktığım gördüğümüz bu yanlışa karşı, ke

lim e ve deyim lerin doğru yazım şekillerine dikkat etm enin yanı
sıra, bir yandan sözün bağlantı yerlerini ve cüm lenin yapışım
açık olarak gösterm eye; bir yandan da harflerle belirtilm eyen
vurgu, ezgi gibi birtakım özellikleri ve duraklan bilm eye yarayan
noktalama işaretlerini de yerli yerince kullanm aya özen gösteril
melidir.
Konuşur veya söylerken, cümlede anlamca en önem li kelim e

veya kelim e öbekleri vurgu ile belirtilirler. Vurgu, cümleye veril
m ek istenen anlama göre yer değiştirir. Cümlenin önemle belir
tilm esi istenen kısm ı değil de yanlış bir kısmı diğer kelim e veya
kelim e öbeklerinde daha dik, daha baskılı ve daha belirtili bir
şekilde söylenirse vurgu yanlışı ortaya çıkar. B ir örnekle açıkla
yacak olursak, oğlunu yalancı şahitlik etmeme konusunda uya
ran bir babanın,
Sen. kom şuna karşı yalancı şahitlikte bulunmayacaksın!
İkazında vurguyu “sen” üzerinde yaparsa (başkaları edebilir);

“komşuna karşı” üzerinde yaparsa (başkalarına karşı bulunabi
lirsin) gibi farklı anlam lar çıkabilir.
Pencereye taş atmayınız

cümlesi, vurgu yanlış yere yapıldığı için “Pencereye metal bir şey
veya top atabilir m iyim ?!" teklifine açıktır.
Görüldüğü gibi, İfadelerin veya kelim elerin fa ild i şekillerde

vurgulanm asıyla cüm lelerin anlam ının değişeceği ve cümleden
farklı anlam çıkartılacağı açıktır
6. İfa d e32
Cümlenin öğelerine, kelim elerin cüm lede aldıkları mânâlara,

nasıl sıralandıklarına ve birbirleriyle mânâca nasıl bağlandıkla
rına dikkat etmemek ifade yanlışına yol açar. Sofıstik türden de
lil kuranların bir gayesi de muhatabım bilerek dil yanlışına sevk
edip onu güç durumda bırakm ak veya kurulan cüm lenin bozuk
luğundan faydalanarak haksız şeyler talep etmektir.
Aristoteles, ifadenin form una bağlı olan çürütm eler hakkın

da şöyle der; “Bunlar, aynı olm ayan şey aynı form da ifade edil
diği zam an ortaya çıkar. Söz gelişi, eril ( müzekket) kelim e dişil
(mûennes) kelim e ile veya dişil kelim e eril kelim e ile, nicelik n i
telik ile, fâil m ehille yahut da hâl fiil ile ifade edildiğinde bu tür
yanlış işlenm iş olur. Zira bu durumda müzekker olan müennes,
fail olan şey m eful sanılır. Söz gelişi, bir kim senin ism -i fâil olan
“Asım ” kelim esini, ism -i m eful olan “masum” mânâsında kullan
m ası gibi"33
Geniş anlam ıyla ele alacak olursak bu tür yanlışta lafız, be
lirsiz bir gram er yapısı içinde yanlış kullanılm aktadır. Bu şekil
de kullanılan lafızlarla kurulan bir delil de yanlış olacaktır. B ir
32 İngilizce kaynaklarda ‘form o f expression‘ veya “figüre of speech". Arapça kay

naklarda ise “şeklul-lafz" şeklinde ifade edilen bu yanlışı biz “ifade yanlışı* ola
rak aldık.
33 Aristoteles, Soph. Ref. s. 25; Süfisttka, s. 801; İbn Rüşd, Safsata, s. 24.
başka ifade ile söyleyecek olursak, kelim elerin lügat ve gram er

m ânâlarım ve cüm lede kullanılış tarzlarını bilm em ek onları ye
rinde kullanmamak ifade yanlışına yol açacaktır. Umumî mânâ
sıyla cansız b ir yığından farksız kelim elere anlam kazandıran,
insanın sınırsız fikirlerini ifade için canlı bir vasıta hali veren,
onların cüm ledeki kullanılış tarzıdır. Bu sebeple kelim enin tam
yerinde kullanılm ası, fik ri aynen ifade edebilecek tarzda seçil
m esi kelim enin nerede ve nasıl sa rf edilebileceğini kavramakla,
ayrıca m ecazi kullanım larım bilm ekle mümkündür.
B ir cümlenin iyi olm ası için failin, fiilin, nesne ve tüm leci bir
birini tutması; tam lam aların gram er kaidelerini uygun şekilde
kurulması gerekir ki bu daha ziyade dilbilgisini ilgilendiren bü
künüdür. Ama sadece gram er kaidelerine uygun olm ası cüm le
nin iyi olm ası için yeterli değildir; cüm lenin fikirce de doğru ol
m ası gerekir. Fikir bakım ından doğruluk, cüm lenin bilgi ve mü-
şâhede yanlışlarından, yanlış düşüncelerden ve iki çelişik fikri
içerm ekten uzak bulunm ası ile mümkün olur.
B. MÂNÂ YANLIŞLARI
Mânâ yanlışlan, doğru Önermeye benzeyen yanlış önerm elerin

kullanılm asından veya öncüllerin yanlış sonuç çıkacak şekilde
yanlış ilişkiye sokulmasından dolayı ortaya çıkan yanlışlardır.
Doğrudan “dile ilişkin olm ayan” bu mânâ yanlışlan yedi kısım
da ele alınır.
1. İlinti (Araz) Yanlışı
Bu, genel bir kuralı özel bir duruma, bu özel durumun ilintili
şartlarının söz konusu genel kuralı geçersiz kılacağını düşün
meden, uygulam aktan ibarettir. Örnek:
B u köpek X ’in d ir
B u köpek annedir.
B u köpek XTn annesidir.
Köpeğin JCe ait olm ası ilintiseldir. M utlak olan ikinci önerme
den kalkarak m ukayyed halde olan bir hükme varma, ilintisel
(arazi) olanı özsel (zati) olan yerine alma yanlışıdır. Delil, hayva
Mantıkta “Yanlış* Kavramı 277
nın bir köpek olarak JCin oluşunu, bir anne olarak da .JCin olu
şu gibi farzetm ektedir. Bir yanlış çıkarım ın öncülleri, ayn ayn
ele alındığında doğru olabilir, fakat bunlarla bir terkibe varm ak
yanlıştır.
Dün satın aldığını bugün yersin:

D ü n çiğ et almıştın;
B ugü n çiğ et yersin.
Bu delilde ilk önerme, konunun durumundan ziyade onun

m addesini dile getirm ekte olup bununla, etin çığ olma gibi ilin-
tisel durumunun dile getirilm esi kastedilm iş değildir.
Tem eli, geçici olarak bulunan b ir hal ve niteliği, özsel bir hal
ve nitelikm iş gibi alarak, kıyas kurup yanlış b ir hükme varm a
ya dayanan ilinti (araz) yanlışı, “geçici durum lardan sürekli du
rum lara istidlâlde bulunma" içm de kullanılır olmuştur. M eselâ
bir kişinin, insan olm ası hasebiyle, bir konuda yanılm asından
onun aptal olduğuna hükmetmek veya bir ülkenin bir mevsim
kuraklık geçirm esinden o ülke topraklarının mahsul için elveriş
li ve m ünbit olm adığına hükmetmek gibi.
Bu yanlışın en çok ve en haksız biçim de kullanılışı, bir kişi

nin kusurunu veya ahlâkî bozukluğunu, o kişinin mensup bu
lunduğu cemaatin veya toplumun tümüne şâm il kılm ak şeklin
de olur. Meselâ Türkiye'ye ilk olarak gelen bir turistin, bindiği
taksinin şoförü tarafından aldatılm ası üzerine “Bütün Türkler
sahtekârdır” diye hükmetmesi bu kabildendir. Zira bu hükmün
doğru olabilm esi için bütün Türklerin dolandırıcı olmasmm mü
sellem olm ası yani bu özellik, istisna kabilinden değil, ortak
özellik olarak bütün Türklerde varolm alıdır. Oysa durum hiç de
öyle değildir.
Bu tür kıyaslan çürütm ek için, araz yoluyla varılan bir hük

mün sürekli ve tüm el olm adığını bilm ek gerekir. Bu şekilde ku
rulan bir kıyasla karşılaştığım ızda, “bu ilintisel bir durumdur,
bundan dolayı bu sonuç zorunlu değildir" denebilir veya öncüle
itiraz edilebilir.
2. Mutlak-Mukayyed Yanlışı34
“Kayıtlı veya sınırlı ifadeden, geçerli olmayan bir şekilde, kayıtlı

olmayan (mutlak) ifadeye yahut da tek şekilde kayıtlanm ış ifade
den değişik şekilde kayıtlanm ış benzer ifadeye geçme" esasma
dayanan bu yanlış şu form da kurulur:
Tüm P Q , R dir; İzni olmadan bir kişinin malım almak daima kötüdür:
(Mukayyed)
Tüm P, R dir! B ir kişinin malım alm ak daima kötüdür! (Mutlak)
Namazlarım gâfıl olarak kılanlar aldanış içindedir; (Mukayyed)
Namazlarım kılanlar aldanış içindedir! (Mutıak)
Sarhoş olarak namaza yaklaşm am ak gerekir; (Mukayyed)
Nam aza yaklaşmamak gerekir' (Mutlak)
B elirli bir hükmü, değişik şartlar için de geçerli görerek bir

sonuç çıkarım ında bulunm ak söz konusu yanlışı işlem ek olur
Başı dertte olan bir kimseye yardım etmek daim a doğru b ir davra
nıştır;
Polisin yaka-paça yakaladığı bir suçlunun d a başı derttedir.
Öyleyse polisin yakaladığı suçluya d a yardım etmek doğru b ir davra
nıştır.
Bu yanlış çıkarımda, genel bir hüküm veya kural olan büyük

önerme, belli şartlarına dikkat edilm eyerek, geçersiz olacağı özel
bir durum için kullanılm ıştır ki bazı İslâm m antıkçıları bunu
“bir şeyi tek yanlı bir şekilde kötüye ham letme (su-i i’tibari’l-
haml) yanlışı" diye adlandırm ışlardır.
Kısacası bu tür b ir yanlış, ifadenin m utlak olarak alınm ası ile
bir kayda bağlı olarak alınm ası arasında b ir farkın olm ayacağı
n ı sanmaktan dolayı yapılır.
Kasten herhangi b ir kimseye vuran bir kişinin cezalandırılması gere

kir;
Öyleyse orta siklet boks şampiyonunun defalarca cezalandınlması
gerekir;
Ç ünkü o, rakiplerinin tümüne vurur.
34 Bu yanlış, İngilizce kaynaklarda kısaca “secundum guld" olarak İfade edildiği

gibi “the use o f uıords obsolııtely ar uılth same çuaUficatkm" olarak da söylenir
Arapça eserlerde İse bu "el-ahzü’l- mııkayyedi mutlakan” ve “sû-i i'tibân'l-hamT
olarak adlandırılır.
Örnekte görüldüğü gibi, bir çok İlişkiler içerisinde bulunan

bir ifadenin daim a doğruymuş ve kayıtla sınırlı değilm iş gibi yan
lış işlem görmesi büyük yanlışlara yol açar. Kişilerin, özellikle
hukukçuların, bu hususa gayet dikkat etm eleri gerekmektedir.
3. Tartışılan Konuyu Bilmeme veya Bilmezlikten Gelme

Bu, söz konusu edilen veya tartışılan asıl m eseleyi çürütm eyi
başaramama veya asıl konudan başkasını ve ona dahil olmaya
n ı tartışm a yanlışıdır.35 B ir başka deyişle, “ispatlanacak yahut
da çürütülecek bir hüküm yerine bir başka hükmü ispatlam aya
veya çürütm eye çalışm aktır".
“A çizgisi B çizgisi uzunluğundadır." hükmüne karşı koyup.
Hayır, A çizgisi B çizgisi derinliğindedir." şeklinde çürüt

meye çalışmak, tartışm a konusunu bilm eme ve çürütmenin
şartlaıına uymamaktır. Zira bir hükmü bozm anın (nakzetme)
bir şartı da aynı yüklem üzerinde durmaktır. Burada söz konu
su edilm esi gereken, çizginin uzunluğudur; derinliği değil!
Geniş açıdan bakacak olursak tartışılan konuyu bilm eme ve

ya bilm ezlikten gelm e yanlışı, bir konuyu ispatlam aya çalışırken
o konunun aslım kavrayamama, asıl konudan (bilerek veya bil
meyerek) sapma veya istenenden farklı bir sonucu ispatlamada
bulunm a şeklinde kurulur. Bu durumda, asıl m esele karışıklığa
sürüklenm iş veya konunun dışm a taşılm ış olur.
Bu tür yanlışlara, dava savunmalarında veya tartışm alarda

sık rastlanır. M eselâ bir münakaşacı, tartışacağı konuyu anla
yam azsa, veya konuyu karıştırırsa, yahut da tartışm a konusu
ile ilgisi olmayan şeyleri ileri sürerse söz konusu ettiğim iz yanlı
şa düşmüş olur.
Üniversite hazırlık kurslarına devam edebilm ek için kurs pa

rası talep eden gence babasının “Üniversiteyi bitirip de bize yük
sekten bakmak m ı istiyorsun?” demesi; yine bir babanın, “O de
likanlının dedesi bizim köpeğim izi zehirlem işti" diyerek, kızının
35 O ıjinal adı “ignoratio elenchC olan ve Arapça mantık eserlerinde “el-cehlü bi't-
tebkStâf. “et-tecâhul bi't-tebkUâf vb. şekillerde karşılık verilen bu yanlış, za
manla “konudışılık (ürelavancei yanlışı" şeklinde daha geniş bir anlamda kul
lanılır olmuştur.
çok sevdiği delikanlı İle evlenm esine karşı çıkm ası; sınıfta İslâm
kültür dünyasındaki Tehâful geleneğinin anlatıldığı b ir derste
öğrencilerden kalkıp, “Efendim, bu anlattıklarınızdan, gereksiz
yere bu kadar çok Tehâfufim kalem e alınm asına sebep olan Ga-
zâlî’nin, felsefeyi bilm ediği gibi, İslâm flkir dünyasında düşünce
nin de donuklaşm asına sebep olduğu sonucunu çıkartabilir m i
yiz?" diye sorm ası, tartışılan konuyu bilm eme veya bilm em ezlik-
ten gelm e yanlışına birer örnektir.
Tartışılan konuyu bilmeme veya bilm em ezlikten gelm e yan lı

şında, ispat veya çürütme diye ortaya konan şeyin asıl konuyla
gerçekte ilgisinin olm adığı görülür. Bu tür bir delil, bazen kendi
başına geçerli olsa da, m uhalifin tezini veya iddia makamının id
diasını çürütm ekle doğrudan alâkalı değildir.
4. İspat Edilecek Olanı Delil Yerine Alma36
Bu yanlış, bizzat ispatlanm ası gereken iddiayı ispatlanm ış gibi

kabul etme, b ir diğer ifadeyle, ispatlanm ış olduğu zannedilen
neticeyi öncüllerin parçası olarak farzetm e şeklinde tanım lanır.
Bu, kısaca, “delilin, ispatı veya iptali istenen şeye dayandırılm a
sı” şeklinde de tanım lanabilir. Böyle olunca, delil olarak alman
şey, ileri sürdüğünü ispatta bir katkı sağlam ayacak ve boş bir
tekrardan ibaret olacaktır. Örnek;
- Erhan Bey delidir, biliyor musun?

- Gerçekten mi?
- Elbette, ispatlayabilirim! Erhan Bey kaçığın tekidir; bu n u n için o
delidir!
Bu geçerli bir çıkarım dır, şu anlamda ki öncül doğru oldu

ğunda neticenin de doğru olm ası gerekir; fakat bu delil yetersiz
dir; gerçekte herhangi bir şeyi ispatlayabilm iş değildir. Bu ön
cül, sırf, neticenin bir diğer ifadesidir. Böylece, rieticenin doğru
luğundan şüphe eden bir kimse, öncülün doğruluğu hakkında
36 Asıl adı “petito prinripif olan bu yanlış. İngilizce mantık kitaplarında aynı ad
la kullanıldığı gibi “beggtning the question, hatta 'circularreasoninğ' olarak da
adlandırılır. Bu yanlış. Arapça mantık eserlerinde ise “ehnüsâderetü a’la’
matlûb" olarak adlandırılır. Bunu dilimizde “bir sam kanıtsama’ olarak ifade
edenler olsa da biz bu yanlışı bu şekilde ifade etmeyi uygun gördük.
da eşit bir şüpheye düşmüş olacaktır. Haliyle delil, ileri sürdü

ğü şeyin doğruluğunu ispatlayacak güçten mahrumdur.
Aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi, bu tür yanlışa günlük

hayatta da rastlanır ki bu âdeta soruya soruyla cevap verm ek gi
bidir. Bu durum, asıl ispatı istenen şeyin kanıtını ortaya koyma
dan, onu ispat olunmuş hükmünde tutm ak demektir.
Biz niçin fakiriz?
Fakiriz de ondan!
E srar niçin uyuşturur?

Uyuşturur d a ondan!
Babam neden kızdı?

Kızgın da ondan!
B ir şey çiğnerken neden her hayvan alt çenesini oynatır?

Ç ünkü hayvanların tümü böyle yapar da ondan!
Kıyasın tarifinde geçen ondan bizzat diğer b ir önerme lâ

zım gelir" ifadesiyle, ispat edilecek olanı delil yerine alma (müsa
dere a’le’l-matlübi t arandaki kıyasların tarifin dışında tutulm a
sı hedeflenm iştir. Bu ifadeyle, kıyastaki sonucun, öncüllerin
tekrarım değil, başka b ir hükmü ifade etm esi istenir.
İslâm m antıkçıları bu yanlışı “matlubu, kıyasın öncülü kıl

mak” şeklinde tanım layıp, bununla ilgili olarak, hemen hemen
hepsi, şu örneği verm ektedirler:
Her insan b eşerdir

H er beşer gülendin (B.Ö)
H er insan gülendir.
Burada büyük önerme, sonuçla aynı şeydir; fakat muhatabı

vehm e düşürm ek ve onu aldatm ak için isim değiştirilm iş yani
eşanlam lı isim getirilm iştir. Zira “beşer” ile “insan” aynı şeydir.
Bundan dolayı sonuç (delilden cüz kılındığından veya büyük
önermenin tekrarından ibaret olduğundan dolayı) yeni birşey
verm em ektedir
İspat edilecek olanı delil yerm e alm a yanlışının en bozuk şek

li “kısır döngü” şeklinde yapılanıdır ki İslâm m antıkçıları buna
devr i bâtıl derler. K ısır döngü, zaten ispata muhtaç olan iki
önerm eyi birbirine delil olarak almaktır. Örnek:
A doğru söylüyor, çünkü doğru sözlüdür:

A doğru sözlüdür, çünkü doğru söylüyor!
Tarihçiler güvenilir kişilerdin

Çünkü onlar olayları güvenilir olarak naklederler!
çıkarım ları da kısır döngüdür. Çok yaygın olarak bilinen
Yum urta tavuktan çıkar.

Tavuk yum urtadan çıkar!
örneğinde de aynı durum söz konusudur Zira her yum urta ta
vuktan çıkar fakat yum urtayı çıkartan bu tavuk, bu yum urta
dan çıkan tavuk değildir!
İspat edilecek oleini delil yerine alm a yanlışında, özellikle

onun kısır döngü şeklinde olanında, bir iddia veya fik ir ispat
edilm e cihetine gidileceğine, aynı iddia veya fik ir değişik ifade
ile, sonuçmuş gibi tekrarların . Bundan dolayı bu tip deliller to-
tclojiâen ibarettir. D elil kıyas form unda kurulduğundan, psiko
lojik olarak, yeni bir şey ortaya koyuyorm uş intiham ı verse de
aslında, öncülde olanı tekrardan öteye gitm em ekte ve ortaya ah
lan hükmü ispat edememektedir. Bundan dolayı, böyle bir kıya
sın değerini ve bundaki bozukluğun nedenini bilm ek bize, ger
çek kıyas seviyesine ulaşamamış olanla olm ayanı ayırm a gücü
verecek ve kıyasın değeri konusunda yapılan tartışm aları daha
iyi değerlendirm e im kânı kazandıracaktır.
ispat edilecek olanı delil yerine alma ve kısır döngü yanlışına

karşı en güzel korunma yolu, yeterince desteklenm em iş iddiala
ra karşı tedbirli ve uyanık olma alışkanlığını geliştirm ektir. Bu
nun sonucu olarak, bu yanlışı işleyene karşı, ispatının etkili ve
yeterli olm adığım . İddiasının kuru bir tekrardan ibaret kaldığı
nı, hariçten desteklenm esi ve delille ispat edilm esi gerektiğini
söylem ek gerekir.
5. Aksini Gerekli Görme37
Önerm elerin yanlış dönürülm esi ve ilinti (araz) yanlışı ile doğru
dan alâkalı olan bu yanlışı Fârâbî şöyle tanımlamaktadır:
37 Arapça mantık eserlerinde “eUevâzım', “el-lâhık’ ve "îhâmû'l-aks’ gibi adlar veri

len bu yanlış, İngilizce mantık kitaplarında İse ‘ conseguenf olarak geçmektedir.
Aksini gerekli görme yanlışı, bir şey için olan b ir durum u alıp, o d u
rum un varlığının ya hisle ya da başka şeyle kendisi için olduğunu b i
lip. aynı ile bir başka şeyde var olduğunu görüp de b u durum da ikin
ci şeyin birinci şey olduğunu veya onlardan birinin diğerine yüklem
olduğunu zannetmektedir.38
Söz gelişi, san, balda m evcuttur ve onun lâzım ıdır. Sonra biz
sanyı zehirde gördüğümüzde orada, o nesnenin (zehir) bal oldu
ğunu zannederiz. Yine biz, A li'yi tamamen siyahlara bürünmüş
olarak görüp daha sonra aynı yerde siyahlara bürünmüş bir
başka kişiyle karşılaştığım ızda bunun A li olduğunu sanınz. Bu
radaki galat (yanlış), A li'nin siyahlar içinde görünmesinden, her
siyahlara büıülü olanın da A li olacağım vehmetmektir. Yine;
"Gebe olan hayvanın kam ı büyük olur." h ü k m ü n d e n ,

“Kam ı büyük olan her hayvanın gebe olduğu” veh m e d ilir;
böylece karnı büyüklüğü gebelik alâmeti olur. Bu. alâm et olarak

ortaya çıkınca o zam an onun
K am ı büyük olmayan gebe değildir.
şeklindeki ters döndürm esi de doğru sanılır ki bu hüküm gerçe

ğin değil de zannın ifadesidir.
Aksini gerekli görm e yanlışı, görüldüğü gibi, sonucun akse

dilm esi fikrinden kaynaklanm aktadır ve bir önerm eyi (özellikle A
önermesini) caiz olm ayan bir şekilde döndürmektir. Bu tür bir
döndürme ik i yönden yanlışa sevkeder:
1. Genel/düz döndürmenin (afcs-i âm) olabileceğini vehm et-

tirm ekle: Bu, vasıtasız dedüksiyondaki biçim yanlışlarında gö
rüldüğü gibi.
Tüm P 1er Q dur; H er insan ölümlüdür; (A)

Öyleyse tüm Q 1ar P diri Öyleyse her ölümlü insandır. (A)
form unda kurulan yaygın bir yanlıştır. Halbuki bundan ancak;

“Bazı ölüm lüler insandır. (I)" hükmü ortaya çıkar.
2. Ters döndürmenin [aks-i nakız) doğru olabileceğini veh-

mettirm ekle: Bu,
38 Fârâbi. Sû/istai vr. 55 a.

“A B'yi İntaç ederse, A ’nın zıddı da B'nin zıddını intaç eder." veya.
Tüm P’ler Q dur;
Öyleyse tüm P olmayanlar Q değildir,
formunda, işlem lerin zıtlanyla ilişkiye sokulm alannda ortaya çı

kar. Biz.
“Mantıkçılar akıllıdır.’ h ü k m ü n d e n
“Öyleyse mantıkçı olmayan akıllı değildir.”
çıkarım ında bulunursak gülünç olur. Döndürmede önermelenn

anlam ının korunmuş olm ası gerekm ektedir. Bunun geçerli dön
dürmesi,
“Akıllı olmayan mantıkçı d a değildir.” ş e k lin d e yap ılır.
İnsan döndürmenin kurallarına uymaz, bir hükmün kapla

nıma ve hangi bağlam ada kullanıldığına dikkat etmezse, tahay
yülüne kapılıp, sıkça bu tür yanlış hüküm ler verebilir.
6. Neden Olmayanı Neden Olarak Alma39

Öncüllerde, doğru olm ayan nedenin sonuç için gösterildiği bu
yanlış, “belli bir eserin veya olayın nedeni olm ayan şeyi onun
gerçek nedem saymak” şeklinde tanım lanır.
Söz gelim i, ilkel kabileler davul çalm ayı güneş tutulduktan

sonra güneşin yeniden görülm esinin nedeni sayarlar. B ir za
m anlar M ısırlılar, N il Nehrinin taşm asını onun kızm asına bağla
m ışlardır. B ir çok yerde çiftçiler, geleneksel olarak, aym hare
ketleriyle havaların değişm esi arasında ilişki kurmuşlardır.
Bunların tümünde neden olm ayanı neden olarak alm a (post hoc)
yanlışının yapıldığı görülm ektedir.
B undan yüzyıl önce b ir kuyruklu yıldız çıkmış ve ondan sonra sonu

cu aleyhimize olan büyük b ir savaş çıkmıştır;
Ş u halde b u u ğursu z savaşın nedeni kuyruklu yıldızdır,
çıkarım ında da aynı yanlış yapılm ıştır.

Filanca ihtiyar kadın cadıya benziyor; onun evinin önünden geçince
çantamın takside kalması, arabanın üzerime su sıçratması, dişimin
ağrıması vb. garip şeyler başım dan geçmektedir
örneğinde de aym yanlış işlenm iştir.
39 Bu yanlış Latince de ‘ non cousa pro causa". Arapça da İse "ahzü mâ leyse bi il
letin ületen~ diye adlandırılır.
Bazen iki olay nedensel olarak birbiriyle ilgili görülür fakat

bunlar tamamiyle birbiriyle ilgili olm ayabilirler. Kişiler günlük
hayatta neden-sonuç hususunda birçok yanlış ve geçersiz ne
denler gösterirler ve yorum lam alarda bulunurlar. Beş sayısının
şans getireceğini, salı günlerinde kısm etin bol olacağım , yonca
yaprağı takmanın bahtı açacağım , yoldan geçen kara kedinin
uğursuzluk getireceğim , sağ avucun içinin kaşınm asının para
getireceğim vs. sanmak yanlış nedenlere dayanmak olup bunla
rın söz konusu edilen hususların tahakkukunda hiçbir rolleri
bulunmamaktadır.
Konuyu iyice araştırmama, kıyasın öncüllerini iyice tartm a

ma. öncüllerin çıkan sonucu gerektirecek güçte olm ası bu yan
lışlara sebep olm aktadır. Bu tü r delillerde öncüller, ortaya ahlan
konuyu tam ve doğru bir şekilde ortaya koyacak güçte değildir.
7. Birden Çok Konunun Tek Konu Gibi Sorulması
“Ortaya atılan bir sorunun pek çok soruyu birden içerm esi" di
ye tanım layacağım ız bu yanlışa, kısaca, karmaşık som veya çok
soru yanlışı40 da denmektedir. Bunda, ik i veya daha fazla soru
birlikte sorularak onların hepsine birden tek cevap talep edilir
ve böylece soruya muhatap kişinin farklı sorulara farklı cevap
lar verm esi haksızca önlenir.41
B ir soru her hangi bir konuda bilgi veya kanaat vaadeder; fa
kat bazen bundan daha fazla şeyler talep ettiği ve aşağıda sıra
layacağım ız gibi daha başka m aksatlar içerdiği de görülür. Belir
li bir cevap vermeye sevketmey i gaye edinen bu tip sorularla ge
nelde şu gayeler güdülür:
1. Muhatabı direkt olarak cevaba yönelterek ona istediğini

ikrar ettirm eyi sağlamak. Örnek;
“Derslerine çalışmadın, değil mi?"

-Hayır!
“Siz. b u sanıkla yakın arkadaşsınız, değil mi?"
-Evet!
40 Brody, “Loglcal Tenis" (Ene. PhJ, C. V, s. 64; Saeed. DicL o f Müslim Ph.. s. 125
İMughâlatahal-asüat al-muta'addah)
41 Copl, bıtr. to Logic, s. 71.
“Misafirhane varken bizde kalmayı düşün müyorsunuz, değil mi?

-Evet!
2. Sorulan kişinin verdiği cevabın im a ettiği anlam ile onu tu

zağa düşürmek: Okulun yem ekhanesinden şeker çaldığı zannıy-
la sorguya çekilen bir öğrencinin geçirdiği tecrübe buna örnek
tir. Öğrenciye şekerleri alıp alm adığı sorulacağına,
Şekerleri ne yaptın?!
sorulur. Soru k a r ş ıs ın d a ş a ş k ın lık geçiren öğrenci öfkelen erek ,

“Yedim, ne yapacağım! (yani hiç şeker almadım kİ!)” der.
3. Cevap vereni küçük düşürm ek veya tahkir etme fırsatı ya

kalamak için:
Aptallığınız doğuştan mı yoksa sonradan mı böyle oldunuz?!
Sınavlarda kopya çekme huyundan vazgeçtin mi?l
Çapkınlığa son verdin mİ?!
örneklerinde görüldüğü gibi, bu tip sorular küçültücü im a taşı

yıp “evet" yahut “hayır” cevabım davet eder k i her ik i durumda
da cevap veren güç durumda kalm ış olacaktır.
Bu tür bir çapraşık soru karşısında cevap veren, genelde, so

runun cevabım tamamen ifade edemez ve şaşakalır. Bundan do
layı, bu gibi durumlarda yapılacak en iyi şey iyice düşünmek, ilk
etapta cevap vermemek, yahut iki zıt durumu ayırarak cevaplan
dırmak yahut da soruyu tamamen reddetmek olacaktır. Örneğin;
Artık hanımını dövmeyi bıraktın mı?!
s o r u s u n a v ereb ileceğ im iz e n iyi ceva p
Hiç başlam adım ki!
olacaktır.
Dinci misin, İlerici misin ?!
s o r u s u n a u y g u n d ü ş e c e k cevap,
- Hem dindar, hem İlericiyim; dindarlığım ilerici olmama mani değil

dir!
şeklinde olacaktır.
B u bun ak mı profesördür!?
Sıfat yakıştıran bu tür kompleks sorulan da ayırarak ve bö

lerek şu şekilde cevaplamak mümkündür:
- Evet, profesördür am a bun ak değildir!
m. DİĞER YANLIŞ ÇEŞİTLERİ

Burada tanıtacağım ız yanlışların bir kısm ı içerik yanlışlarının bir
uzantısı, bir kısm ı hüküm yanlışı bir kısm ı da m antık yanlışla
rından ziyade tutum hatası (yanlışı) görünümündedir. Bu yanlış
ların veya sağlam olmayan yahut gevşek delillerin çoğu, pratik
hayatta düşülen yanlışların neler olduğunu hatırlatm ası bakı
mından önemlidir. Biz bunları beş ana başlık altında tanıtacağız.
A. KONUDIŞILIK YANLIŞI
Sağlam akıl yürütm enin ilk kuralı, bir neticenin desteklenm esi
için delillerin uygun ve yeterli olm asıdır. Bu uygunluk ve yeter
li oluşun sağlanması için de serdedilen delillerin ele alınan ko
nuyla ilgili olm ası gerekir. Bu nedenle, bir delil ileri sürerken,
eğer delil m atlupla yani ispatı istenen asıl konuyla doğrudan alâ
kalı değilse, konudışılık yanlışı işlenm iş olur. Bu, tartışılan veya
ortaya atılan konuyla alâkalı olmayan, öncüllerle netice arasın
da gerekliliğin, m antıki bir ilişkinin bulunm adığı (non-sequatur)
bir yanlıştır. Önemli konudışılık yanlışlan şunlardır:
1. Kişiyi Hedef Alan Delil (Arg. ad Hominem)
Arg. ad Hominem, muhatabın tezini değerlendirm e yerine, onun

şahsiyetine veya sahsî ilgilerine başvurarak, onun iddiasm ı çü-
rütm eyi hedefleyen bir konudışılık yanlışıdır. Bu, muhatabm ki
şiliğini eleştirm eye yönelerek delili, tartışılan konuyla veya tezle
alâkalı olm ayan yöne sevketmedir.
Bacon'ın felsefesine güvenilmez çünkü o sahtekârlıktan dolayı yük

sek yargıçlık görevinden azledilmiştir.
Manc'ın kapitalizmi eleştirmesi çok tutarsızdır; o sağlığında daha an

nesine bakm ayı becerememlştir!
örneklerinde olduğu gibi, bu tür delillerde ortaya atılan asıl ko

nuyu tartışm a, çürütme veya değerlendirm e yerine, o konuyu
veya fikri ortaya atarım kişiliği eleştirilm ektedir. Bu çeşit deliller
genel olarak, kişiyi zem m etmekle o kişinin delilinin de zemme

dilm iş olacağı zannına dayanır.
2. Kaba Kuvvete Başvurma (Arg. ad Baculum)
Bu, birisine bir neticeyi kabul ettirm ek için kaba kuvvete veya
kuvvet tehdidine başvurulduğunda işlenen bir yanlış türüdür.
Böyle bir delilde, konuyla ilgili uygun makul bir delil getirm e ve
rasyonel bir çaba İçerisinde bulunm anın yerini kaba kuvvet al
maktadır. Örnek:
Eğer siz bun u m ahkûm etmez veya demir parmaklıklar gensine tık
mazsanız. geceleyin caddede rahatça yürüyebilecek misinizi?
Örneğin bir diktatör,
Benim görüşlerim doğrudur;

Ç ünkü ben, beni onaylamayanların tüm ünü rahatlıkla hapse tıkaya
cak güçteyim!
sözüyle bu tür yanlışı işlem ektedir.
Bu tü r deliller, psikolojik düzeyde etkili olm alarına karşılık,

m antıksal olarak asıl konuyla alâkası olmayan insanlar ve ulus
la r arası ilişkiler için tehlike arzeden delillerdir. Çünkü bunlar
direkt olarak sunulmakta olup, düzenlenen m akul delillere göre
çok daha kolay ve zahm etsiz görünen delillerdir. Aslında bu,
gerçekte bir delil değil, delil getirm eyi terktir. Oysa kuvvet lehi
ne muhakemeyi terketm ek yanlış bir davranıştır.
3. Otoriteye Başvurma (Arg. ad Verecundiam)
Bu, uygun olm ayan otoriteye veya hürmete yahut saygı hisleri
ne başvurm a yanlışıdır. B ir görüşün belirli insanlarca kabul
edilm esinden onun doğru olduğuna hükm etm ek konudışılıktır.
Bazı hayranlık duyulanlara, taktir edilenlere veya m eşhur kişi
lere, onlan aşan veya alanlarının dışında kalan konularda otori
te diye başvurulduğunda ad verecundiam yan lışı işlenm iş olur.
Örneğin,
Sen Tann'nın ilmi hakkındaki b u açıklamaları kabu l etmek zorun

dasın. zira b u açıklamalar Einstetn’a aittir.
delilinde, belirli bir alanda (fizik) otorite olan kişinin, yetkili ol
m adığı (ilahiyat) alandaki görüşü tem el alınıp, bir hükmün doğ
ru olacağı ileri sürülerek otoriteye başvurm a yanlışı işlenm iştir.
Bu anlatılandan, otoritelere baş vurm anın her zam an gayr-ı

m antıkî olduğu sonucu çıkarılm am alıdır. Zira kendi özel yetki
alanında kabul görmüş bir otoriteye m üracaat etm ek büyük
önem taşır ve bununla uygun deliller kurulur. Fakat bir otorite
ye, onun özel yetki alanı dışındaki bir m esele hakkında baş vu
rulmuşsa, bu başvuru ile org. ad verecundiam yanlışı işlenm iş
olur. Örneğin, din üzerine delil getirm ede tartışm acı, biyoloji
alanında büyük otorite olan Darwin’in görüşlerine başvurursa,
bu başvuru yanlıştır. Yine m eşhur bir general askeri alanda uz
man olabilir, fakat bu durum onu eğitim , ekonom i ve ahlâk ala
lım da da zorunlu olarak otorite kılm az. Yine iyi bir film yıldızı,
film de yüklendiği karakteri canlandırm ayı başarm a hususunda
otorite olabilir, am a en iyi sigara seçim inde veya sağlıklı olma
yollarım gösterm ede olm ayabilir. Reklam cıların bu tür yanlışla
ra sıkça düştükleri görülür.
4. İspat Edilmemiş Olmayı

Lehte Delil Kullanma (Arg. ad İgnorantiam)
Bu. yanlış olduğu gösterilm em iş olm ası sebebiyle, bir önerme

nin doğru olduğunu söyleme veya bunun aksi (yani doğru oldu
ğu gösterilm em iş olm ası sebebiyle bir önermenin yanlış olduğu
nu söylem ejdir. Bu yanlış,
X (durumu) hakkında her hangi bir delil yoktur;

Öyleyse X (durumu) yoktur!
formunu tem el alır. Şu örneklerde söz konusu yanlış yapılmıştır.
Sigara içmenin kansere yol açtığı hususunda bir delil yoktur;

Öyleyse sigara içmek kansere yol açmazi
Şüphesiz UFO'lar uzaydan gelen ziyaretçilerdir;

Zira hiç kimse bunun aksine bir delil asla sunabilmiş değildir!
Bir astronot olarak galaksinin bir tarafından diğer tarafına uçtum,
birçok garip şeyler gördüm;
Fakat, onları her şeyin üstünde onlan kontrol eden birinin varoldu
ğunu görmedim!
5. Konuyu Saptırma
Bir konu dişilik yanlışı da, m eseleyi ekseninden çıkarma, hede
fini saptırm a ve onu ilgili olm ayan yöne çekme şeklinde olur.
Günlük hayatta bunun örneklerine sıkça rastlanır. Örneğin
derste bir öğrenci, dersi ana konudan saptırm ak istediğinde ge
nelde dersin hocası bunu hisseder ve duruma müdâhale eder.
Bir parti lideri politik ve sosyal görüşlerini, bilgisini, kabiliye

tini, cesaretini, dürüstlüğünü, liderlik vasfım , diğer liderlerle
mukayese ederek ortaya koym ası gerekirken bunun yerine tüm
vaktini insanların işitm ekten hoşlanacağı şeyleri konuşmakla
geçirir, onlara seçim in tem el konularıyla ilgisi olmayan övücü
hikâyeler, avutucu ve eğlendirici şeyler anlatır, hatta onlan eğ
lendirm ek için şölenler düzenler, onlara ziyafet çekm ek için ku
zular çevirirse bu yanlışa düşmüş olabilir.
6. Mizahın Kötüye Kullanılmağı
Mizahın, dikkati ciddi b ir konudan saptırm ak İçin kullanılm ası
durumunda da konudışılık yanlışı İşlenm iş olur. Zira böyle bir
durum, tabir caizse, delili zehirlem ekte, düşüncenin etkisini en
gellem ektedir.
Applied Logic’te kaydedilen şu olay, m izahın kötüye kullanıl
m ası ile ilgili güzel bir örnektir. B ir okul idare heyeti, kırsal böl
gedeki iki okulun birleştirilm esini görüşüyorlar. Üyeler, büyük
sınıfta okumanın avantajları hakkında etkili deliller serdetm e
gayreti içindeler. T a ki biri şöyle deyinceye k adar
-Tüm b u n lar bana. Ekvator gezimde duyduğum şu sözü hatırlattı:
“Allah ilk etapta ahm aklan yarattı; b u deneme içindi; sonra d a okul
idare heyeti üyelerini yarattı!”42
Şu diyalogda da aynı yanlış yapılm ıştır.
- Sen çiftçilikten ne anlarsın, öküzün kaç parmağı var?

- Ayakkabım çıkartıp neden saymıyorsun?!
7. Konuyu Taşarak Geniş Kapsamlı Alma
Bu yanlış, asıl konudan kaçm ası yönüyle, konuyu saptırm a

yanlışına benzem ektedir, fakat bunda, asıl konudan uzaklaşm a
42 L./W./M.. age.. s. 19
Mantıkta ‘Yanlış’’ Kavramı 291
daha özel b ir şekilde yapılm aktadır. B ir tartışm ada veya delilde,

daha rahat b ir atağa geçm e im kânı elde edilecek şekilde, karşı
tarafın durumu veya iddiası abartıldığında konuyu taşarak ge
niş kapsam lı alm a yanlışı yapılm ış olur. M eselâ bir koca, sabah
evinden ayrılırken, hanım ından akşama sevdiği b ir yem eği pişir
mesini isteyip hanım ının da, ikindi üzeri m isafir arkadaşlarının
geleceğini söylem esi üzerine beyinin,
-Senin hanımlıktan haberin yok. yapmazsan babanın evini boylarsın!
çıkışında bulunm ası, hanım ın ikrarının açıkça geniş kapsamlı

alındığı yanlışım içerir. Zira hanım, eşini akşam yem eksiz bıra
kacağını değil, sadece, belki de m eşakketı çok olan yem eği yap
m aya vaktinin olam ayacağım ifade etm ek istem ektedir.
8. Teferruatta Boğulma
Asıl konu ile yalandan alâkalı olmayan ve önem arzetm eyen bir
şeyi esas konu yapm aya çalışm ak teferruatta boğulm a yanlışına
düşmek olur. Bu yola başvuran b ir kişi, dikkatini önem siz ko
nuda yoğunlaştırm ada; tâli özelliklere takılıp kalm akta ve kesin
olmayan m etotlara sarılm aktadır. Bunun için bu tü r bir delil
önem li olmayan basit hileleri veya oyunları içerir. B ir m isalle an
latacak olursak, bir öğrenci geom etrideki b ir hükmün ispatı için
tahtaya bazı daireler çizer. B ir diğer öğrenci de çizilen dairelerin
çizim inin mükemmel olm adığı iddiasıyla ispatın sağlanamaya
cağını iddia eder. Onun bu iddiası tefem ıata/aynntıya dalm ak
tır. Zira dairelerin çizim indeki teknik m ükem m ellik ispatm sağ
lanm asında esas değildir.
Aşağıdaki konudışdık yanlışlarında ise, akıl yenne, ağırlıkla

duyguların kişiyi yönlendirdiği veya hislerin akla galebe çaldığı
görülür.
9. Popüler Olana Başvurma (Arg. ad Populum)
Bu yanlış türü, “halkın veya toplumun onayım kazanma gayesiy

le. savunulan şeyin iyi bir delille desteklenm iş olduğu intibaını
verm ek için, duygusal olarak, popüler veya revaçta olan bazı şey
lere başvurma şeklinde işlenen bir yanlış”tır. Geçerli formu üze
re gösterirsek, birçok ad populum deliller şu form üzere kurulun
Seçim kam panyasında bir politikacının, herkesin kendi par

tisini desteklediğini ileri sürerek karşısındaki insanların oylan-
nı kendi partisine verm eleri gerektiğini söylem esi popüler olana
başvurma yanlışıdır. Zira b ir politikacının popüler kabul görm e
si, onun çok a k ıllı, bilgili ve dirayetli olduğunu kanıtlamaz. Yine
“biz, kalvaltıda yenen şu şu yiyeceklerin veya filan sigaranın ya
hut da filan arabanın en iyi olduğunu söylüyoruz; çünkü söz ko
nusu ettiğim iz bu şeyler, eğe bölgesinde en çok satılan şeylerdir”
veya “şu haber doğru olm alı, çünkü herkes onu konuşuyor” ör
neklerinde de aynı yanlış yapılm ıştır. Zira belirli ürünlerin yay
gın olarak kullanılması onların mükemmel olm alarım gerektir
mez. B ir haberin yaygın bir şekilde dillerde dolaşır olm ası, onun
doğru olacağım ispatlamaz.
Bu yanlış şekli, propagandacıların, dem agogların ve reklam

cıların kullandıkları gözde bir aldatm a yoludur. Bu teknik, aynı
zamanda halkı heyecanlandıracak ve harekete geçirebilecek
bayrak, afiş, pankart, m üzikli ve ışıklı gösteriler vb. diğer im
kânları da kullanacaktır.
B ir parti adayının kırsal bir bölgeye eski arabasıyla gitm esi

(bu o bölgenin değerlendirme biçim ine uygun olarak çok yeni ve
lüks bir araba da olabilir), reçber başlığı takm ası ve yan edebi
bir dille konuşması, gerçekte popüler delilin psikolojisini kullan
m ası demektir. Bu tür delillerde, demokrasi, insan haklan,
emek, özgürlük, tem iz toplum, işçi hakkı, çevre kirliliği, enflas
yon vs. gibi popüler kavram lar sıkça kullanılır.
10. Merhamete Başvurma (Arg. ad Miseıicordiam)
Uygun b ir delil getirm e yerine şefkat ve merhamete başvurm aya

Arg. ad misericordiam yanlışı denir. Bu. merhamete muhtaç
olanların, bundan mahrum bırakıldıklannda çok daha perişan
olacakları gerekçesiyle, belirli b ir sonucun doğru olm ası gerekti
ğ i hususunda delil getirm eleri yanlışıdır.
Merhamete başvurm a delilinde duygusal kelim elerin önemli

y o l olsa da onlar esas değildir. Kelim eler olmadan da bir pozis
yona dikkat çekilerek veya acıklı bir görüntü sergilenerek sem
pati kazanm ada başanlı olunabilir. Örneğin b ir avukat, davası-
nı savunurken jü riyi etkilem ek için mahkeme salonuna davalı

nın (eski-püskü kıyafetler içinde) hanım ını, (yırtık-pırtık giysi
lerle acıklı bir görünüm arzeden) çocuklarını getirir ve "eğer siz
benim m üvekkilim i idam a mahkum ederseniz bu fakir kadım
dul ve bu masum çocukları da yetim bırakacaksınız; o bunlan
hakkedecek ne yapm ıştır?!” der.
Merhamete başvurm a delili mahkeme salonlarıyla sınırlan

m ış bir delil değildir. Sokaklardaki birçok dilenci, kör gözüne ve
ya san lı sakat eline yahut yarasına dikkat çekerek, yoldan ge
çenlerin m erham etini istism ar ederek, para tem inine çalışır.
Şurasını belirtelim k i şefkate başvurm a veya merhamet içm

yalvarm a, bir neticeye inanm ada m antıksal neden olarak göste
rilm edikçe bir yanlış değildir; bunun dışında, delil yerine ikame
edildiğinde yanlış olur.
11. Duygusal Kelimeleri Kötüye Kullanma
D elil yerine, duygulan tahrik edecek kelim eler kullanm ak yahut

da bu kelim elerle delil sunmak, duygusal kelim eleri kötüye kul
lanma yanlışı dem ektir. D il sadece objeleri, nitelikleri, derecele-
n ve ilişkileri belirtm ek için değil, aynı zamanda, konuşanın bu
şeylere karşı hislerini de iletm ek için kullanılır. Söz gelişi;
Geri kalm ış ve tutucu b ir ülke.
Gelişm ekte olan ve m uhafazakâr b ir ülke,
örneğinde de aslında ik i ülke de aynı özelliğe sahiptir. Konuşma

cının hislerinin belirtildiği bu kelim elerin özelliği, dinleyicinin
hislerine de etki etm iş olm asıdır. Zira dinleyicinin hisleri, ko
nuşmacının hislerini ifa eden aynı kelim elerle yönlendirilir ve
harekete geçirilebilir. M eselâ köylerde yaşayanları biz, “m illetin
efendisi” ve “kaba köylü” olarak ifade edebiliriz. Böyle ifade edi
şim iz. dinleyicinin onun lehinde veya aleyhinde düşünm esini is
tem e niyetim ize bağlıdır. İnsanları gerici, yobaz, m ilitan, kızıl ko
m ünist vb. m enfi anlam a gelen isim lerle çağırarak, kötüler ka
tegorisine sokup karalam ak çok kolaydır. Bunun aksine kişiler,
başkaları için kullandıkları negatif anlama gelen bu kelim eleri
kendileri için asla uygun görmezler. Hiç kimse “ben yobazım,
ben cahilim, ben özgürlük düşmanıyım ..!” demez.
12. Karmaşık Cümlelerle Şaşırtma
Kelim eler, bir m ânâyı açığa çıkartm ak için kullanıldıkları gibi,

onu anlaşılm ası zor bir hale getirm ek, belirsiz kılm ak veya gizle
mek için de kullanılabilir. İşte bir kişi, bir konu hakkında fikri
ni açığa vurm aktan sakınmak, yahut da bir konudan kaçınmak
için anlam sız yere boş kelim e guruplarım kullanarak kurduğu
delil bu yanlışı oluşturur
Partisinin “fik ir özgürlüğü" hususundaki görüşlerini açıkça

beyan etm ekten sakınan bir politikacının şu ifadelerinde karm a
şık cüm lelerle şaşırtm a yanlışının yapıldığı görülebilir:
Akıl ve düşünce insanın temel özelliği olduğundan o vazgeçilmez bir

değerdir. Değerli şeyler değerli kişilerin, devlet adamlarının, askerle
rin. yazar ve çizerlerin değerli çabalan ile derde deva, sadra şifa, dü
şünceye nur, ülkeye ferahlık, insanlığa mutluluk bahşedecek bir ze
minde yeşerir, serpilir, gelişir ve yayılır. Ama her fikrin yeşermesine,
serpilmesine ve gelişmesine müsaade mi edelim! Bazı fikirlerin geliş
mesi, diğer fildrieıiıı yayılan ve gelişen köklerine kezzap suyu dökme
imkânlarını da arayacaktır!
Politikacının bu ifadelerinden partisinin fik ir özgürlüğü ile il

gili görüşlerinin ne olduğu net olarak anlaşılm am aktadır. O, sa
dece sözü uzatmakla kalm ıyor, aynı zam anda popüler olana
başvurm a delilini de kullanıyor. Zaten ele aldığım ız bu yanlış,
sıkça, popüler olana başvurm a yanlışı ile birleşir ve saptırma
yanlışı ile de benzerlik gösterir.
B. UYDURMA DELİL YANLIŞI
Uydurma delil, asıl konuyla İlgili olm ayan konuaışılık yanlışının

bir özel türü olarak değerlendirilebilir. Ancak bu, asıl konuyla
(aslında öyle olm adığı halde) ilgiliym iş gibi inandırıcı görünür.
Uydurma delil, adından da anlaşılacağı gibi, delil olarak sunu
lacak nitelikte olm ayacak şeyleri delil olarak alm aktadır
Uydurma delil yanlışı reklam cılıkta, propagandada, özel çı

kartan korum ada ve savunmada sıkça kullanılır. B iz burada al
tı uydurma delil yanlışı üzerinde duracağız. Yukanda bahsetti
ğim iz gibi, bunların, sağlam olm adıklan halde kendilerini nasıl
sağlam ve yeterli delillerm iş gibi telkin ve tek lif ettiklerini yalan

dan görmüş olacağız.
1. Emin Bir Tavır Sergileme

Eğer kişi delil sunma yerine, hareketleriyle, ses tonuyla ve olum
lu bir dille kesin olarak haklı olduğunu telkin etm ek istiyorsa o.
emin bir tavır sergilem eyi kullanıyordun
Savaş alanında, m itinglerde, müsabakalarda ve diğer bazı

durumlarda güven gösterisinde bulunmak gayet ikna edici olur.
B ir aday seçim de taraftar ve oy toplamak için;
Enflasyonun ne olacağını ben size söyleyeyim!
şeklinde seçm enlerin karşısına emin bir tavır sergileyerek çıka

bilir.
Bir kişinin em in bir tavır sergilem esi onun durumunun sağ

lam olduğu anlam ına gelm eyebilir. O, halkın deyimiyle, kaba
gürültü çıkarıyor veya havanda su dövüyor olabilir. Kendisinden
em in olarak konuşan bir kişinin sözlerinin ikna etm e gücü kuv
vetlidir. Fakat sonuç için yeterli olm az ise, sadece em in b ir tavır
sergilem ek delil yenne geçmez. Bu görünümde olan kişinin du
rumunu objektif olarak denetlem ek ve sunduğu şeylerin sağlam
olup olm adığım görm eye çalışm ak gerekm ektedir.
2. Ağdalı Dil ile Nüfuz Sağlama
Kişilerin, prestij kazanm aları veya hakketm edikleri halde delille

rinin kabul görm esini sağlam aları için etkileyici b ir dil kullan
m aları, ağdalı dil ile nüfuz sağlam a yanlışı olur.
D ili nüfuz sağlam ak için kullanm anın en azından üç yolu

vardır:
1. Basit ve yaygın fikirleri ifade ederken azam etli ve şişirilm iş

bir şekilde konuşmak: Örnek: “Ben bunun üstesinden gelebili
rim , zira bir Türk dünyaya bedeldir!"
2. B ir işi veya iş yenni cazip isim lere başvurarak yükseltm e:

örneğin, bayan berber yerine "güzellik uzm anı” dem ek gibi.
3. Bilim sel ve teknik alanda kullanılan kelim eleri seçerek bir

şeyin değerini abartarak ifade etme. Örneğin, b ir arabanın rek
lam ını yaparken “ultra elektronik m arşlı, hydynam ik vitesli ve
ya “gyronam ik yönetim li” şeklinde sunmak gibi.
Bu tür İfadelerde, kullanılan ağdalı dile değil, olann gerçeği

dile getirip getirm ediğine bakmak gerekir.
3. Maksatlı İştirak
B ir uydurm a delil şekli de, m antıksal olarak birbiriyle doğrudan
ilgisi olmayan bazı şeyler arasında bir ilişki kurm ak ve kasıtlı
olarak onları birlikte gösterm eye çalışm ak dem ek olan “m aksat
lı iştirak" şeklinde yapılır. Reklam cılar ve propagandacılar bu hi
le şekline başvururlar ki, onlar bununla, m üşterilerin zihninde
ilgi duydukları nesne ile m antıksal olarak ilgisi olm ayan bazı
nesneler arasında irtibat kurm aya çalışırlar. Bu irtibat netice
sinde m üşteri, ilgili olmayan konudaki m ânâları, tartışm ası ya
pılan konuya nakleder. Örneğin bir satıcı, satacağı arabayla,
yüksek değerdeki eşyalar arasında irtibat kurarak, onların özel
liğini arabaya da naklederek bu nesneye, bu vasıflan kazandır
m ak ister. Bunu sağlam ak için de m eselâ “san orkide”, “mavi
şimşek”, “kızıl elm as” vs. kelim elerle m aksatlı iştirakleı kurar.
Maksath iştirak şu yollardan biriyle yapılabilir:
1. B itişiklikle iştirak. Söz gelişi, yayınevi ile kitabı özleştire

rek, “Bu yayınevinin kitabı alınır!” dem ek gibi.
2. Önem li isim lerin nüfuzunu kullanma.
3. O toriteleri kötüye kullanma.
4. Tanıklık ettirm e. Meselâ, “X de bu sucuğu yiyor" veya “Fi

lan iş adamı da bu markadan giyiniyor” d ön ek gibi. M aksadı iş
tirakin son üç şekli otorite yanlışına benzem ektedir.
4. Tekrarlanan İddia
B ir delil getirm e yerine, b ir fikrin tekrar edilm esi hatadır. Yanlış

U r sözün veya iddianın tekrar tekrar İfade edilm esinin onu doğ
ru kılm ayacağım herkes bilir Bununla beraber kişiler, daha ön
ce tekrar tekrar duydukları fikirleri kabule, iyi bilm edikleri fikir

leri kabul etm ekten daha çok yatkındırlar.
Reklam cılar ve propagandacılar bu yanlışı sıkça kullanır ve

ticari eşyalarını satm ada ve fikirlerini empoze etmede büyük ya
rarım görürler. Meselâ;
İyi pişirm eye elverişli m utfak setleri pahalı değildir, onlar ekonom ik
tir; onlar sizin için tasarru f sağlayacak yine onlar ev bütçenizi aza in
direcektir.
İfadelerinde, setlerin ucuz olduğu konusunun değişik kelim eler

le tekrarlanm asından başka birşey yapılmamaktadır.
5. Klişeleşmiş Düşünce
Atasözlerinin. veqzelerin vb. nakledilen sözlerin özel b iı ikna edi

ci özellikleri vardır. Çünkü bunlar özlü ve tesirlidirler; çoğunluk
la kafiyelidirler ve kolayca hatırlanırlar. Bunların çoğu makbûlat-
tan olan ahlâk ve davranış prensipleridir. Yine bunların çoğu, ça
ğın onayım kazanmış; bazılar, da dil kadar eskidirler. B ir fikri et
kili ve öz olarak ifade etmede bunlar, hemen hemen hergün kul
lanılm alarına rağmen, bazıları rizikolu da olabilirler. Tehlikeleri,
onların aşın basitleştirilm iş genellem eler olmalandır.
“Acele işe şeytan karışır" atasözü bazı durum larda doğrudur.

Fakat bazı durum larda da;
“Ağırdan alan kaybeder” veya “A b alan Üsküdar’ı geçti" söz

leri de doğrudur.
Rastgele bir durum için kullanılm aya elverişli olm ayan klişe
bir ifadeyi rehber almamak ve “bu söz, bu durum için doğru mu
dur, değil m idir?" sorusunu sorm ak gerekir.
6. Gerekçeler Uydurma
Gerekçeler uydurma, delil çarpıtm aya yönelik bir faaliyettir. Bu
yanlış, kişinin gerçeği göstereceğine, durumunu makul göster
meye çalışm ası, güzel nedenler yakışünverm esidir ki bu güzel
nedenler kişinin çapraşık olan egosunu kayırmadan yanadır.
Üniversite I. sın ıf öğrencisine neden o üniversiteyi tercih et

tiği sorulduğunda o, şu şekilde cevap verebilir: “Burarım kalite
li eğitim yaptığım , hocalarının çok nitelikli olduğunu düşün

düm. Bu üniversitenin bulunduğu şehirde tahsil yapm ak iste
dim vs." Bu tür cevaplar bazı öğrenciler için doğru ve gerçek; fa
kat diğer bazılan için de sadece vaziyeti kurtarıcı ifadeler olabi
lirler. Gerçekte onlar bu üniversiteye anne-babalan istediği için,
o şehirde tahsil yapm anın daha ekonomi olacağı düşünüldüğü
İçin veya başka üniversiteye girem edikleri için gelm iş olabilirler.
Böylece o öğrenci gerçek mâkul nedenle* yerine, kendisini ikna
edecek daha kabul edilebilir nedenler yakıştırır veya uydurur.
Genelde gerekçeler uydurmaya, iç çatışm adan kurtulm ak

için başvurulur. Örneğin b ir delikanlı, zengin b ir işadam ının kı
zıyla evlenm ek ister. Bu arzusunu gerçekleştirm ede muvaffak
olamayınca bulunduğu im kânlar Üe duygulan arasındaki çatış
m aya şöyle karar vererek son verir: “Davul bile dengi dengine
vurur, onu alıp da bir zenginin tahakkümü altına m ı gireceğim;
zaten kızın annesi çok geçim siz birine benziyordu vs.’
Bu tür yanlışlar, “ulaşılm ayan üzüme ekşi demek” kabilin

den olabildiği gibi, başkasını kınam a ve eleştirm e biçim inde, en
çok da m azeretler uydurma şeklinde yapılabilir: B ir dersin vize
sini neden alam adığı sorulan bir öğrencinin “vize akşam ı başım
ağnyordu, m isafirim geldi, üstelik kitabın da yoktu; ayrıca der
sin hocası da hiç iyi ders işleyem iyor...” şeklindeki tepkisi maze
retler uydurması demektir.
C. GELİŞİGÜZEL KURULMU Ş EKSİK DELİL YANLIŞI
D elile konu olan gerçeğin bazı önem li unsurlarının alınm ası ve
ya bazı önem li kısım larının ilım al edilm esi suretiyle kurulan de
lil tiplerine “gelişigüzel kurulmuş eksik delil yanlışı" denir.
D elile konu olan olayın büyük bir kısm ının alınm adığı veya
atlandığı şu olayda nasıl yanlış b ir sonuca varıldığı açıkça görül
mektedir. Feci b ir tren kazası ile ilgili bir duruşmada istasyon
m akasçısı, büyük b ir gayretle fenerini salladığını anlatır ve mah
keme heyeti m akasçıyı bu olayda suçlu görmez. Mahkemeden
sonra avukatı, m akasçıya çok inandırıcı b ir tavır sergilediğini
söyler. Makasçı, yüzünün terini silerek şöyle den
Karşı tarafın avukatı ‘salladığın fener yanıyor muydu, yanmıyor

muydu?' sorusunu soracak diye ödüm koptu!
Delilde atlanm ış veya ihm al edilm iş şey, delili basit bir şekil
de İlgilendiren bir husus değil, bu örnekte olduğu gibi, sonucu
altüst edecek nitelikte ciddi b ir şey olabilir. Bazen de delilde ih
mal edilm iş şey, doğrudan sonucu etkileyen bir şey olm asa da,
önemli olabilir.
Doğru bir delilde konuyla ilgili tüm hususlar göz önünde tu
tularak hükme vanlır: delille ilgili hiçbir husus değerlendirme
dışmda tutulamaz. Gerekli hassasiyetin gösterilm ediği, büyük
bir ihm al veya kaşıtın bulunduğu bu tü r deliller şunlardır.
1. Gelişigüzel Genellemede Bulunma
Örneklerin çok az bir kısm ı rastgele kontrol edilerek veya alela

cele yoklanarak bir örnek grubu hakkında hükme varm ak yan
lış genellem ede bulunm aktır.
B ir öğretm en otuz kişilik b ir sınıfa girer ve ilk üç öğrenciye

soru sorar. Öğretmen, istediği cevabı alam ayınca “bu sınıfın öğ
rencileri derse çalışm am ışlar" hükmüne vanr. O bu hükme sıra
dan bir genellem ede bulunarak varm ıştır. Çünkü, bu hükmünü
tüme değil, tüm ün ik i üç üyesine dayanarak verm iştir. Genelle
m enin güvene layık olm ası, alınan örneklerin aynı ve yeterli sa
yıda olm asına bağlıdır:
Çok basit bir şekilde, İskoçyalılar cim ridir, Polanyalılar aptal

dır, Yahudiler tam ahkârdır, kadınlar sinsidir, gençler başbelası-
dır, kiracılar m ikroptur vs. gibi genellem elerde bulunm ak yeter
li olm ayan delillerden neticeye atlam ak olacaktır. Bu yanlış tipi
önyargının birçok tipini karektirize eder.
M izahla ilgili yayınların çocuklar İçin eğitici, kâblliyetlerini ge

liştirici ve onlan sosyal hayatta başarılı kılan bazı özellikleri gör
mezden gelinerek, “tüm m izahi yayınlar çocukları haylaz k ıla r'
hükmüne varm ak da gelişigüzel genellem ede bulunma yanlışıdır.
Konuyu genişliğine araştırm am a, önyargılı olma, acele etm e

ve kolay yoldan sonuç elde etm e tem ayülü kişileri bu yanlışa
300 Klasik M antığa Çiriş
sevkeder. Üç örneği yoklam ak onüç örnekten, onüç öm ek yüzo-

tuz örneği yoklam aktan... daha kolaydır. Rastgele alman şeyle
ri, bütün için tam ve uygun şeyler(tipler)olup olm adıklarına bak
madan almak tabi ki kolay ve pratik olacaktır.
2. Fazla Basitleştirme
B ir konuyu fazla basitleştirm e de gelişigüzel kurulmuş eksik de
lillerden sayılır. Bu, bir delilin, önermenin veya bir sonucun, ko
nunun tümünü açıklam ada çok basit kalm a durumudur.
Mantık dediğin nedir, bir saatte katlanacak bir dersi

11. Dünya savaşının sebebi Hitler’di!
Bizim sıkıntımız tamamen ekonomiden kaynaklanır! vs.
Bu örneklerde, ifade fazla basit olduğu gibi, dile getirilm ek is

tenen şey de gerçekte olduğundan çok daha basit bir şekilde ifa
de edilm ektedir. Bu yanlışlar bazen belirsiz cümle ve klişeleşm iş
söz yanlışlarını çok andırırlar.
Fazla basitleştirilm iş ifadenin sık sık inandırıcı olduğu bilin

se bile onun, doğrunun sadece kısm i bir ifadesi olduğu gerçeği
n i sürekli olarak hatırda tutm ak gerekir.
3. Konuyu Sadece Olumlu Yönleriyle Sunma
B ir gelişigüzel kurulm uş delil yanlışı da bir konunun sadece

olumlu yönleriyle dile getirilm esidir. Eğer kişiler, işlerine gelen
veya kendilerine uygun hususları alıp, uygun olm ayanı bırakır
larsa doğrunun sadece bir kısm ım sunmuş olurlar. Örneğin po
litikacılar oy toplam ak için seçm enlere vergileri indirecekleri va
adinde bulunurlar; bunun onlara sunulacak hizm etleri azaltm a
dem ek olacağını hatırlatm azlar. Yine,
Bol kredi bizden istediğiniz tatili yapmak sizden!
şeklinde ilan veren bir banka, ödenecek faiz m iktarım kolay ko
lay belirtm ez. Genelde avukatlar, m ünâzaracılar konulara hep
kendi açılarından bakarak, m eselelerin olum lu yönlerine dikkat
çekerek, onlan işlerine geldiği gibi ortaya koym ak isterler.
Bu yanlış, diğer yönlerine veya görünüm lerine işaret etm ek

sizin delili tek yan lı kurmayı içerir. Politikacılara, reklam cılara,
satıcılara vs. rağm en b ir konuya, güç yettiğince, etraflıca bak
m aya azam i dikkat gösterm ek gerekir.
4. Yanlış Dilem
Dilem leri işlerken işaret ettiğim iz gibi, bir konuyu arzederken
gerçeği tam olarak karşılam ayacak eksik seçenek gösterm ek
karşı konabilecek yanlış dilem kurm ak olacaktır.
Bu tür bir delil, genelde, “Ya bu, ya da şu" veya “Eğer... ise,
o takdirde...." şeklinde sıralanan alternatifleri tam olarak zikret-
m emekten kaynaklanır. Örneğin,
Eğer kadınlar gösteriş olsun diye süsleniyorlarsa boş kafalıdırlar;

Eğer erkekleri cezbetmek için süsleniyorlarsa ahlâksızdırlar;
Öyleyse süslenen kadınlar ya boş kafalı y a d a ahlâksızdırlar!
bu yanlış dilem dir. Zira gösterilen seçenekler dtşmda başka se

çenekler de vardır. Kadınlar gösteriş veya erkekleri cezbetm e ga
yeleri olm aksızın, kocalarına güzel görünm e veya başka neden
lerden dolayı da süslenebilirler.
B ir dilem de konuyu güzelce düşünüp, onunla ilgili hiçbir hu

susu değerlendirm e dışı tutmamak gerekir.
Y a ahiret yoktur, ya cennet v a rd ır

Öyleyse ölüm den korkm am alıdır!
Burada ahiretin varolm ası durumunda sadece cennetin var

lığı hesaba katılıp, cehennem in varlığı söz konusu edilm ediğin
den delil eksiktir. Oysa dilem in geçerli olm ası, her bir şıkkın ya
n i alternatifin zorunlu sonuç verm esine bağlıdır.
5. İki Zıt Seçenek
Bu yanlış, “ya..., ya...", “ya siyah, ya beyaz" formunda, bir şeye

karşı onun zıddıru alternatif gösterm ektir. İki zıt nokta arasında
orta noktayı bulm a başarılam adığm da bu yanlış İşlenir. Örnek:
Çorbanın çok soğuk olduğunu düşünüyorsunuz değil mi?

-Evet, sanıyorum siz onun yerine kayn ar olanı içm ek isteyeceksiniz!
302 K lasik Mantıya G iriş
Burada ikinci İfade sanki birincinin m antık! bir sonucuymuş

gibi takdim edilm iştir. Halbuki aralarında hiçbir münâsebet yok
tur. Burada İki zıt durumu İfade eden terim lerle ik i zıt seçenek
yanlışı işlenm iştir. Zira çok soğuk çorbayı içm ek nasıl zorsa,
onun yerine zıddını, kaynar olanı içm ek de öyledir. Zıtlar ve aşı
rı uçlar arasında genelde vasat, evsat, m utedil, i’tidal diye de ad
landırılan orta durum vardır. Söz gelişi, sıcak olmayan hava zo
runlu olarak soğuk değildir, o ılık da olabilir. Beyaz olmayan
parçalar zorunlu olarak siyah değildir onlar gri, yeşil, m avi de
olabilir. Kötü olmayan fiiller zorunki olarak iyi değil, ne iyi ne kö
tü, nötr halde olabilirler. Objelerin veya fiillerin çoğu iki zıt seçe
neğe ayrılm az. M eselâ yaşam a ile ölm e arası açıkça ayrılabilir fa
kat güzel-çirkin, zengin-fakir, kurnaz-aptal ayrım ında zıtlar bir
birini tamamen dışarıda bırakmamaktadırlar. Bu terim ler ara
sında orta bir durumda yer alanlar vardır. Kısacası birçok keli
me, zıtün biri veya diğeri diye keyfi b ir şekilde kullanılam azlar.
B irbirini tüketmeyen iki altem atille kurulan yankş dilem leri

de bu yanlış grubuna sokabiliriz. Çünkü onda da bir üçüncü
(orta) nokta ihtim ali açıktır; yani sunulan iki alternatif araştırıl
m ış ihtim allerin tümü değildir.
Gerçekte, iki alternatiften daha başka im kânın veya yapıla

cak tekliflerin olabileceğini düşünmek gerekir. Şu örneklerde ol
duğu gibi,
Y a bu deveyi güder, ya b u diyardan gidersin!
Y a fem inist olacaksın y a köle!
başka imkân ve seçenekler varken, insanların seçme ve tercih

im kânlarım daraltm ak doğru olm asa gerek.
6. Sakal Delili
Bir anlam da bu delil, iki zıt seçenek yanlışının zıddıdır. İki zıt
nokta arasında orta noktayı bulm a başanlam adığm da iki zıt se
çenek yanlışı işlenm iş olurdu. Aynı şekilde, eğer orta nokta kuv-
vetli-zayıf, iyi-kötü. siyah-beyaz gibi zıtlar arasındaki gerçek
farklılıkların varoluşu hakkında şüpheye düşürecek şekilde kul
lanılırsa sakal delili yanlışı yapılm ış olur. Beyazın hangi nokta
ya kadar beyaz kaldığını belirleyem em e gerçeği, beyaz ile siyah

arasında hiçbir fark olm ayacağı anlam ına gelmez.
Bu yanlışın adı, “tam olarak kaç k ıl bir sakal oluşturul?" so

rusuna cevap verm e güçlüğünden ortaya çıkm ıştır.
Kesin olarak b ir kıl yetmez;

M uhtem elen 25 tane de azdır;
O zam an, hadi diyelim 350 kıl b ir sakal eder;
349 tane neden etmesin?
Neden 348, 347... tane değil? v s.
Bunun alt sınırını belirtm ede zorluk çekilecektir. Bu gerçek,

“bir sakala sahip olm akla olmamak arasında hiçbir kırk yoktur"
anlamına gelir m i?
Bu yanlış şekli “biraz az veya biraz çok, durumu değiştirm ez’

fikrini kendisine destek almaktadır. B ir öğrenci dört saatlik de
vam sızlığı norm al görüp buna bir saat daha ekleyerek devam sız
lık sayısını beşe çıkartabilir, bu norm aldir. Çünkü dört saatlik
devam sızlık ile beş saatlik devam sızlık arasında çok büyük bir
fark yoktur. Fakat biri eğer bu delili eklenen fazla devam sızlık
ları doğrulam ak için daha ileriye götürürse onu sonunda.
Tüm derslere devam etmek ile etmemek arasın d a b ir fark yoktur,
neticesine ulaştıracaktır.
Eğer b ir arab a acil durum da yedi kişiyi taşıyorsa sekiz kişiyi neden
taşım asın?
Eğer sekiz kişiyi taşıyorsa b ir taneyi d ah a neden taşım asın?...
Böylece sakal deliliyle b ir araba sonsuz sayıda yolcu taşım ış

olacaktır.
Bu delil şekli, özellikle değer ifade eden hüküm lerde zararlı

dır. Çünkü o, burada örnek verm eye gerek duym adığım ız, ahlâ
k î olm ayan davranışlan doğru gösterm ek için de kullanılır.
D. YAN LIŞ ZAN YA N LIŞI
Zanrim ne olduğunu tastik türlerim işlerken görmüştük. Yanlış

zan ise, aklın verdiği hükümde isabetli olm aması, doğru olma
yan bir şeyi olm uş gibi kabul etmesidir.
Eğer kendisinden bir sonucun çıkarıldığı tem el zan yanlış ise

doğru b ir sonuç bunun üzerine asla dayandırılam az. XVII. yüz
yılda yaşam ış bazı İngılizlere göre gem icilerin ellerindeki pusu-
Iulara güvenilm ezdi; bunun sebebi denizcilerin ağzındaki kuv
vetli sarım sak kokusunun hassas olan pusula ibresini saptıra
cağı yanlış zanmydı.
B iz bu başlık alfanda güvenilir olm ayan zanlan ihtiva etm ele

ri cihetiyle birbirine benzeyen dört yanlış üzerinde duracağız ki
bunlar, temelde, neden olmayanı neden olarak alm a yanlışı ola
rak değerlendirilebilir.
1. Vasatı Kötüye Kullanma
İki aşın ucun orta noktasını (vasat) gözetmek, yani ifrat ve tef
ritten uzak olup itidal üzere olmak, davranışlarda olsun hüküm
lerde olsun çok önemli b ir prensiptir. Bununla beraber realiteye
uygun düşm eyen orta seviye taktire şâyan değildir.
A z bilgi de çok bilgi de b aşa beladır, bu n u n orta hallisini bulm ak, ya
n i orta seviyede bilgi sahibi olm ak gerekir.
dem ek yanlıştır.
Vasatı kötüye kullanm aya karşı korunmak için “orta pozis

yon olm ası sebebiyle, o pozisyonun doğru veya haklı olduğunu
kabul etm e" prensibini ihtiyatla karşılam ak, diğer pozisyonların
da kabul edilip edilm eyeceklerini görebilm ek için tüm pozisyon-
lan gözden geçirm ek gerekir.
2. Çelişik Zanlar
Kişiler, bazen kendi içinde çelişik olan önermeler kullanırlar. Bu

çelişiklikte farz edilen İki durum vardır ki birinin varlığı arımda
diğeri doğru olamaz; ikisinin de doğru olduğunu zannetme çelişik
zan yanlışı doğurur. Söz gelişi, ‘ önünde durulmaz bir hareket" ile
“kımıldamaz olan" bir araya getirilip, ne olacağı hakkında bir de
lil getirilse bu yanlış işlenm iş olur Çünkü “önünde durulmaz ha
reket” ile “kımıldamaz olan” mefhumlan karşılıklı olarak çelişirler
ve bu ikisinin birlikte vuku bulacaklarım zannetmek yanlıştır.
Okunm az b ir m ektubu okudu.

O, keşli im kânsız olan b ir çok gerçeği keşfetti.
Bu İfadelerde, m ecaz yollu anlatım ları söz konusu etmezsek,

çelişik zanlar yan lışı yapılm ıştır. Eğer mektup gerçekten okun
m az ise o zam an onu okuyamaz; eğer onlar gerçekten keşfi im
kânsız olanlardan ise o zam an onlan keşfedem eyecektir.
B ir parti lideri vatandaşlara vergilen indireceğini vaadeder ve

aynı zam anda yen i üniversiteler kuracağım, öğretm en ve memur
kadrolarım artıracağım , uzun otoyollar yaptıracağım , hastaneler
yaptıracağım , em eklilerin durumunu düzelteceğini de vaadeder.
Bu politikacı galiba çelişik zanlar yanlışına düşm ektedir. Zira
her iki vaadini de aynı zam anda tutm ası mümkün değildir.
3. Hakikate Zıt Varsayımlar
Vuku bulmuş, olm uş-bitm iş şeyler hakkında “eğer tarihi haki

katler farklı olsaydı veya şartlar olduklarından farklı olsalardı
şöyle veya böyle olurdu” şeklinde kesin ifadede bulunm aya ha
kikate zıt varsayım lar denir.
Eğer K ristof Kolom b Am erika’yı keşfetm iş olm asaydı b u rası şim di

vahşilerin ulum asıyla dolu b ir yer olurdu.
demek bu yanlışa örnektir. “Eğer K ristof Kolom b Am erika’y ı keş

fetm iş olm asaydı” ifadesinden sonra gelen hakikate zıt şeyler sırf
spekülasyon ve diğer bir çok mümkün tahm inlerden ibarettir.
Eğer Türkiye I. D ü n ya Savaşında Alm anya ran yanında savaşa gir

m iş olm asaydı Türkiye’nin sın ırlan bugünkünden çok d ah a geniş
olurdu.
ifadesinde de aynı yanlış yapılm ıştır. Çünkü Türkiye’nin I Dün

ya Savaşında Alm anya'nın yarım da savaşa girm em iş olm ası ha
linde çok sayıda faktör ne olacağı hakkında kesin bir şey söyle
m eyi im kânsız kılm aktadır.
D ah a iyi öğretm enlerim olsaydı şim di d ah a iyi b ir seviyede olurdum .
Köyden şehre göç etm iş olm asaydık babam ızı erken y aşta kaybetm iş
olm ayacaktık.
Ç alışan b ir bayan la evlenm iş olsaydım , şim di boşanm ış olmazdım.
Bu örneklerin h er birindeki yanlış, neyin olacağım kesin ola

rak bilebilm e zannında yatm aktadır. B ir kişi kesin İfade yerine
306 K lasik M anağa G iriş
bir takım ihtim alleri, bazı kayıtlam alarla dile getirirse bu yanlış
kaybolabilir. Örneğin.
Eğer kaza esnasında araba içinde olsaydım , büyük ihtimalle, ben de

ölebilirdim .
Gerçeğe m uhalif varsayım ların gerisinde, durumu rasyonali-

ze etm eye benzer bir çaba yer almaktadır. Geçmişe bakarak gü
zel yorum lam alarda bulunma ve onları dışa hamletmeyi başara
cak varsayım ları ileri sürmek çok kolaydır ve avutucudur.
Bu yanlışlara karşı korunmanın en iyi imkânı, mümkün olan

alternatiflerden her birinin sadece tahm ine dayalı gerçekleşm e
ler ile birlikte olduğunu göz önünde tutm aktır.
4. Analojinin Kötüye Kullanımı
B ilindiği gibi analoji iki veya daha çok şey arasındaki benzerli
ğin gözlenm esidir. Mantıkta kullanılır şekliyle bu kelime, b ir ve
ya daha çok açıdan benzer olan şeylerin diğer açılardan da ben
zer olacağı varsayım ım İfade eder.
Analoji yoluyla akıl yürütm ek çok eski, yararlı ve kaçınılm az

olm asının yanı sıra tehlikelidir de. Bunu şöyle açıklayabiliriz:
İki şeyin bazı açılardan benzer olm aları, onların diğer açılar
dan da zorunlu olarak benzer olacağım gerektireceğini zannet
mek yanlıştır. Eğer benzerlikler gerçekte değil de sadece görü
nüşte İse; yine eğer benzedikler gerçek fakat yüzeysel veya be
lirli kesin sayıda ise diğer benzerliklerin var olabileceğini savun
mada dayanak za yıf demektir. Örneğin daha önce tanıdığım ız
bir kişiye çokça benzeyen birini gördüğümüzü farz edelim. Gö
rünüşte bu adamın boyu, şişm anlığı, yüz ifadeleri, hal ve hare
ket tarzları daha önce tanıdığım ız şahsa benzesin. Eğer biz, ön
ceki tanıdığım ız şahıstaki huyların bu adamda da var olacağının
sanarak bu adamdan hoşlanmazsak analojiyi kötüye kullanm ış
oluruz. Zira benzem e yönleri dikkat çekici olsa bile yüzeyseldir
ve ulaştığım ız sonuç yeterince güvenilir değildir.
Şu örnekte analojinin kötüye kullanım ı yanlışını görm ekte

yiz. Hocasının kompozisyon yazılışım baştan sona okum adığın
dan şikayet eden öğrenciye hocası şöyle der:
Mantıkta “Yanlış’’ Kavramı 307
Sen b ir yum urtanın bozuk olduğunu anlam ak için o yum urtayı ta
mamen yer misin?
Analojinin kötüye kullanım ına karşı korunmada şu hususu

hatırlam ak gerekir. İki şey bir çok durumda benzer olabildiği gi
bi; diğer durum larda da farklı olabilirler. B ir analojinin etkisinin
karşı bir analoji ile nötr hale getirilm esi de mümkündür.43
Örneklerden de anlaşılacağı gibi, analojinin maksada uygun

olarak kullanım ı ile kötüye kullanım ı arasında bir aynm yap
mak hem doğru hem de önemlidir.
Buraya kadar ele aldığım ız yanlışların dışında, az da olsa di

ğer bazı yanlışlar vardır. Fakat onların bir kısm ı yanlış gibi gö
rünse bile yalandan bakıldığında öyle olmayan; bir kısm ı da bu
raya kadar üstünde durduğumuz yanlışlar içinde, işleyiş olarak,
bizzat yer almaktadır. Felsefede tartışılan,
1. Naturalistik yanlış (tabiatçılığın yanılgısı),
2. “...dır'dan “ ...m eli"yl (“is"den “ought”u) çıkarma,
3. Varlığı yüklem olarak almak,
4. Bir şeyi veya bir keyfiyeti bir ilişkiyle özdeşleştirm e.
5. Bir kategoriye ait olan b ir terim i başka bir kategoriye ait

miş gibi kullanm a (kategori yanlışlan) gibi felsefî yanlışlara ise,
m antık öğrencisini şim dilik ilgilendirm ediğinden, burada yer
vermedik.
Üzerinde durduğumuz bu yanlışlan genel olarak değerlendi

recek olursak onların şu özelliklerde olduğunu görürüz:
Onlar, dile getirdikleri konuya uygun deliller olmayıp, asıl

konuyu yansıtm azlar; çoğu konu dışıdır.
Bunlarda asıl konuyla irtibat ya kurulamamakta ya da zayıf

kurulmaktadır.
43 Örneğin para cezasına karşı çıkan birisi.

“Bir suçtan dolayı İnsana ceza uygulanması faydasızdır; bu. atlar çalındıktan
sonra ahırın kapışım kilitlemeye benzer.’ İddiasında bulunabilir. Para cezası
nı savunan da buna karşı şöyle cevap verebilir:
‘ Fakat biz ahırın kapışım kilitlemiyor; sadece kudurmuş U r hayvanı, ayrıca
zarar vermemesi için etkisiz hale getiriyoruz.'
Onlann hiçbiri, hem içerik hem de biçim leriyle birlikte de

ğerlendirildiklerinde. sağlam nitelikte b ir delil değildir.
Aldatm a, yanıltm a, kandırm a vb. m aksatlarla kullanılm aya

elverişlidirler.
Mantığın kötüye kullanılm ası dem ek olan bu yanlışların do

ğurduğu sonuçlar tarihte bazı çevreleri m antığı kötü görmeye
sevk etmiştir.
Pratik açıdan bakacak olursak, kendilerindeki bozukluklar

sebebiyle bu yanlışlıklarla zaman kötüye kullanılır ve boşa tüke
tilir.
Gerçeğin saptırılm asına ve hakikatin ortaya çıkmamasına

vasıta olurlar.
M uhatabı kandırm ayı veya tahkir etm eyi am açladığında ki

şilerin psikolojisini olum suz yönde etkiler, sin ir bozukuğuna se
bep olur, sataşmaya hatta hakarete yol açabilirler.
Ele aldığım ız y anlışların hepsi aynı m antıkî ağırlıkta değildir

Bunların bir kısm ına basit yanlışlar gözüyle de bakılabilir. Fa
kat bu yanlışlar her düzeyden inşam şu veya bu derecede ilgi
lendirm ektedir. Şurasını da belirtm ek gerekir ki. m antık yanlış
lan yapm am ak için bunlara yol açan nedenleri ve bu yanlışların
çeşitlerini bilm ek tamamen yeterli olmayıp, bunun yanı sıra, ira
deyi de iyi kullanm ak gerekm ektedir
KAYNAKÇA
Ağaoğlu. Tezer, S u n ve Tatbikî M antık, İstan bul 1926.

el-Ahderi. A bdurrahm an, es-S üU em , M ısır trs.
Ahm ed Cevdet, Â d a b -ı S ed â d nün İlm iT A d â b , İstanbul 1303.
M i'y â r -1 Sedâd, İstan bul 1303.
A li Sedâd, M iz â n u T 'U k û lfi'l-M a n tık v e T U s û i İstan bul 1303.
el-Âm idî. A bdulvehhab b. H ü sey in .‘a la T V eled iy y e d Saçaklızâde, İstan
b u l 1288.
el-Ankari. A bdu llah b . eş Şeyh H aşan, H a ş iy e ‘a lâ ’l-F en â n , İstanbul
1242.
Ardahanl, A li Rıza, M iyâ ru T M ü n a za ra , İstan bul 1307.
Aristoteles, O rga n on -I ( KategoryalarJ, çev. H.R. Atadem ir, İstanbul 1989.
O rga n on -n (Önerme), çev. H .R Atadem ir, İstan bul 1989.
O ıy a n o n -IÜ (Birinci A nala tO deı), çev. H .R Atadem ir, İstanbul
1989.
O rg a n o n -IV (ikinci A nala tÜ deı), çe v. H .R Atadem ir, İstanbul
1989.
O rg a n o n -V (Topikler), çev. H.R. Atadem ir. İstanbul 1989.
On Sophistical R ejutations on Corning to -b e a n d P a ssin g -A w a y , By
E .S. Forster, M .A. H anvard University Press, London trs.
Retorik, çev. M ehm et H. Doğan, İstanbul 1995.
Poetika, çev. İsm ail Tunalı, İstan bul 1983.
M etafizik, çev. Ahm et A rslan, İzm ir 1985.

M a n b k -ı A risto (K ita bu ’s S ûfistika), Thk. A. Bedevi, Beyrut 1980.
Âsim Efendi, K am us Tercem esi, İstanbul 1305.
A rslan, Ahmet, “İbn H aldun ve M antık”, Yazko, III. Kitap, İstanbul 1982.
Atadem ir, Ham di Ragıp, A risto 'n u n M antık v e İlim A n layışı, A nkara 1974.
Aydın, Mehmet, D in F e ls e fe s i İzm ir 1987.
Aynî, Mehmed Alt, “T ürk M antıkçılan”, D â m 'l-F û n û n İlahiyat Fakültesi
M ecm uası, Sayı: 10, Sene: 3, İstanbul 1928.
E bü 'l-B ak â, K ülliyât-ı E b i'l-B a k â , İstanbul 1287.
Barker, Stephen F., The E lem en ts o f Logic, New York 1965.
B asson, A.H . ve O ’Connor D J ., Introduction to Sym bolic Logic London
1965.
Batuhan, Hüseyin ve G rünberg, Teo. M odem M antık. A nkara 1970.

Baum , Robert. Logic, U SA 1989.
el-Behiy, M uham m ed, İslâm Düşüncesinin İlâ h i Tarafı, çev. Fuat Sezgin,
İstanbul 1948.
Bentham , Jerem y, The B ook o f FaUacles, London 1824.
Bertrand. Alexis, Felsefe-i İlrrtiyye çev. Salih Zeki. İstanbul 1333.
Bingöl, A bdulkuddüs, K lasik M anbk’m Tanım Teorisi, İstanbul 1993.
GelenbeıÂ’nin M antık A nlayışı, İstan bul 1993.
B irand, Kâm ıran, İlk Çağ Felsefesi Tarihi, A nkara 1987.
B olay M . Naci, Fârabi ve tbn Sina'da Kavram A nlayışı, İstan bul 1989.
el-B ursevî, Seyyid Ahm ed es-Sıdkî. M îzânuTİntizâm , İstan bul 1327.
Chapm an, Frank M iller ve Henle, Paul, The Flm dam entals o f Logic, Lon
don 1933.
Copi, Irving M .. Introduction ta Logic, London 1969.
Corcos, Fem and. Güzel Konuşm a Sanatı, çev. Erdoğan Meto ve Naim Ya
m aner, İstanbul 1975.
Cürcanî, Seyyid Şerif, Şerhu’l- M evâkıf. İstanbul 1266.
Ta’rifât, İstan bul 1253.
Ç anla, M ustafa Nam ık, Büyük Felsefe Lügati, İstanbul 1954.
Ebheri, Estrüddin M ufaddal b. Öm er, İsâğod, İzm ir 1302, (Fenâri’nın so
nunda).
Tenzüü'l E fkâr f i Ta’dUi'l-Esrûr. Süleym aniye Kütüphanesi, LaleU
Bölüm ü, No: 2562.
el-Elm ai, Zah ir b. Aw ad, K ur’ân'da Tartışm a M etodlan, çev. E rcan E lbin-
soy, İstanbul 1894.
Em iroğlu, İbrahim , M antık Yanlışlan, İstanbul 1993.
“Petitio Principii Nedir?’ , Felsefe Dünyası, Sayı: 9, A nkara 1993.
“Cedel Nedir?”, D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: XII, İzm ir
1999.
“M uğâlata Nedir?”, D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi D erg isi Sayı: VIII. İz
m ir 1994
‘ Izm irli'nln M antık Anlayışı”, [İzm irli İsm ail H akkı Sem pozyum u),
A nkara 1996.
“M evlâna’nın M esnevl’de Y an lışlara Bakışı", Tabula-rasa, Yıl: 1,
Sayı: 1, İsparta 2001.
Yanlış Düşünce ve Davranışlar Karşısında Mevlânâ, İstanbul,
2002.
Sû fi ve DiL İstanbul 2002.
Kaynakça 311
el-Erzm cani, M uham m ed S adık b . Seyyid A bdurrahlm , M uftizâde ‘a la 'l-

Hûseniyye. İstan bul 1272.
Fârâbi. E bû N asr M uham m ed. K itâ b u 'l- M akyiât, (el-M antık indeTFârâ-
bî, içinde). H ık . Refik el-‘Acem, B eynıt 1985.
M utluluk Yoluna Yöneltm e (Tenbîh ‘a lâ S eb il'sS a 'â d el. çev. H. Ö z-
can, İzm ir 1993.
thsâü'l-Ulûm (İlimlerin Sayım ı), çev. Ahm et Ateş, İstan bul 1990.
K ilâbüTK ıyası's-Sağîr, N şr. M übahat Türker, A nkara 1990
el-M antüçu's-Sem âniye (K itâbü'-Sûfîstai), İstanbul Süleym anıye
Kütüphanesi, Hamidtye Bölüm ü. No: 812.
ŞerâitüTYakin, çev. M übahat Türker, A nkara 1990.
K itabuTC edel, (el-M antık inde’l-Fârâbî içinde), Thk. Refik d -
‘Acem, Beyrut 1986.
Kitabu'l-H itabe, H ık . M uham m ed Selim Salim , M ısır 1976.
FusuhTl-M edenî, çev. H anifl Özcan, İzm ir 1987.
“Şiir Sanatının K anunları (R isale J i Kavânini Sınaâh'ş-Şi’t)’', çev.
M ehmet B ayrakdar. A.O. İlahiyat Fakültesi D erg isi C. XXXVI. An
kara 1997.
Fenan, Şem süddin M uham m ed b. Ham za, Şerhu İsagoci, İzm ir 1302.
Filiz, Şahin, İslam Felsefesinde M istik B ilginin Yeri, İstanbul 1995.
G allûpi, M iflâhuTFünûn, İstan bul 1289.
Gazâlı, M i’yâru’l-f lim jî Fenni’l M antık, M ısır 1329.
M ihakku’n-Nazar, H ık . Refik el-'Acem , Beyrut 1994.
Dalaletten Hidayete, çev. Ahm et Su bh i Furat. İstanbul 1987.
Kıstasui-M üstakim , M ısır trs.
Gelenbevî, İsm ail, M izânüİ-Burhân, çev. A bdunnâfi Efendi, İstanbul
1304.
‘a lâİsağocî, İstanbul 1306.
Burhan-1 Gelenbevî, İstan bul 1253.
Gökberk Macit, Felsefe Tarihi, İstanbul 1974.
G rünberg, Teo, “M antık ve Gerçeklik", Türkiye I. Felsefe - M antık Bilim
Tarihi Sempozyumu, 19-21 Kasım , A nkara 1991.
Guitton, Jean, Düşünm e Sanatı, çev. Cevdet Perin, İstanbul 1968.
el-H arputî, Abdullatif, TerikîhuTKelâm . Dersaâdet 1330.
H ibben, John G ner, Logic Deductive and Inductıve, U S A 1923.
İbn M anzur, E bü ’l Fâdıl Cem aluddin M uham m ed b. M ükerrem , Lisân u T
Arab, Beyrut 1956.
tbn R üşd, E b û l-V elld . Telhîsu’sS a fsa ta , Nşr. M uham m ed Selim Salim .
Kahire 1972.
TelhisuTH itabe, H ık . A bdu rralu nan Bedevi, Beyrut 1959.
ten Sînâ, E b û Ali, el-İşârât ve’t-Tenbihât, H ık . Süleym an D ünya, Beyrut
1992.
Uyunu’l-Hikm e. H ık . Hilm i Ziya Olken, A nkara 1953.
el-Burhân min K itâ b i'şŞ ifâ , H ık . A bdurrahm an Bedevi, Kahire
1954.
eş-Ş ifa (el-C edel). H ık . Ahm ed Puad el-Ehvânî, M ısır 1965.
K itâbü'l-K ıyası'sS ağir, N şr. M übahat T üıker, A n kara 1990.
ten Teymiyye, Takiyüddln E b fl-A b b as, er-Redd a lâ 'l- Mantddyyin, Lahor
1982.
İsm ail Fennî, Lûgatçe-i Felsefe. İstan bul 1341.
İzmirli, İsm ail Hakkı, M i'y â n ıT 'U lü m , İstan bul 1315.
Fenn i M enâhic İM ethodologie), İstanbul 1329.
Felsefe Dersleri, İstanbul 1330.
Josep, A .W .B „ A n Indodııction to Logic, London 1931.
K abaağaç, Sin a ve Alova, Erdal, Latince Türkçe Sözlük, İstan bul 1995
el-K araağacî, Ahm ed Rûşdi, Tuhfetü’r-Rüşdi a 'lâ tsağocî, İstanbul 1279.
Kara Halil b. H aşan b. M uham m ed H âşiyetüTFenari, İstanbul 1265.
Kâtip Çelebi, K eşfu’z-Zunûn. İstanbul 1971.
Kazancı, Ahm et Lütfı, Peygam ber Efendim izin H itabeti, İstanbul 1995.
Kazvinî, Necm üddin Öm er b. Ali, eş-Ş em siyyefi Kavâidi'l-M antıkiyye, İs
tanbul 1290.
Keklik, Nihat, İslâm M antık Tarihi ve Fârâbî Mantığı, İstanbul 1969.
el-Kilisi, A bdu llah b. A bdurrahm an (Kilisli Hocazâde). H âşiye-i Cedide
a'le't-Tasdikât, İstanbul 1287.
Kneale, VVilllam ve Kneale M artha, The Developm ent o f Logic, Oxford
1991.
Kumeyr, Y., İslâm Felsefesinin Kaynaklan, çev. Fahrettin O lguner, İs
tanbul 1976.
Little, W . W İnson; W ilson W . Harold ve Moore, W . E dgar, Applied Logic,
Cam brldge 1955.
Mackie, J.L., “Fallacies”, The Encychpedia o f Philosophy, London 1972.
el- M ağnisâvî M ahm ut b. H aşan, M uğni't-Tullnp, İstanbul 1283.
el- M ağnisâvî, Ahm ed b. Süleym an, Şerhu’l-İstidlâiiyye, İstanbul 1287.
M edkûr, İbrahim , el-M ukaddim e min K ita bi’ş-Şifa, Kahire 1966.
M uham m ed Fevzi, SeyfüTGuUâb alâ. M uğni't-Tüllâb, İstanbul 1308
Kaynakça 313
M uham m ed Tevfik, C â yetü 'l-B eyâ n fi İlm i'l M iza n İstan bul 1306.
M utahhari, M urteza İslâm tüm leriyle Tanışma, çev. A bdu llah K utlu A n
kara 1990.
en-Neşşâr, A li Sam i, M antıku'l-H adis ve M enöhicüTB ahs. Kahire 1947.
Norm an L. Thom as, M odem Logic an Introd uction U SA 1966.
Öner, Necati. K lasik M antık, A nkara 1962.
“M antığın A na İlkeleri ve B u İlkelerin V arlık la O lan İlişkileri",
A.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi, C. XVII, A nkara 1969.
“Klasik M antıkta M odalite", Felsefe Yolunda Düşünceler. İstanbul
1995.
Özlem, Doğan, M antık, İstanbul 1991.
Porphrios, îsagoci, çev. H.R. Atadem ir, Konya 1948.
Prior, A .N ., “ Logic, TraditionaT, The Encyclopedia o f Philosophy, E d. Pa
u l Edw ards, London 1972.
Raşit, M izânu’l-Makâl, İstanbul 1315
Rescher, Nicholas, The Developm ent o f Arabic Logic [TatauvuruTM cıntı-
k ı’l-A ra b i, Arapçaya çev. M uham m ed M ihran, Kahire 1985.
Reichenbach, H ans, Lojistik, çev. H. V ehbi E ralp. İstan bul 1939.
Rlfat, V esüetü'l-îkân İstan bul 1317.
Ros, J. B run. H atiplik Sanatı, çev. N azif M üren. İstan bul 1973.
Russell, Bertrand. B a tı Felsefesi Tarihi, çev. M uam m er Sencer. İstan bul
1983.
Saçaklızâde, M uham m ed, Velediyye, İstanbul 1288, ( ‘alaTV elediyye'nin
sonunda).
es-S adr, M uham m ed B akır, el-Üsüsü'UM antıkıyye ÜTİstikrâ, Beyrut
1986.
Sham s Inatı, “Logic", H istory o f Islam ic Philosophy, ed. Seyyed H ossein
N a sr ve O liver Leam an, London 1996.
Sheikh, M . Saeed, A Dictionary o f M üslim Philosophy. Lahore 1981.
es-Sivası A li b. Öm er, M izânüTM antık, M ısır 1327.
eş-Şevkî, Am ed b. A bdullah, Şevki ŞerhuTFenari, İstan bul 1264.
et-Taftazanî, Sa’duddin M esud b. Öm er. Şerhu R isâleti’ş Şem siyye İs
tan bul 1266.
et-Tahânevı. M . A li b. A li, K e ş ş a f ı Istılâ h â tıT F ü n û n İstanbul 1984
et-Tahtânî, K utbuddin er-Râzi, Şerhu't-Tasauvurât ve't-Tasdikât, İstan
b u l 1304.
Şerhu’ş-Şem siyye. İstan bul 1288.
Levâ m i'u l-lZsrâ rfi Şerh-i M etâliuTEnvâr, İstan bul 1303.
314 K lasik M antığa Ç iriş
Taylan, Necip, M antık (Tarihçesi - Problem leri), İstanbul 1996.

Tevfik, Rıza, M ufassal Kâm ûs-u Felsefe, İstanbul 1330.
et-Tevhldî, E b ü Hayyân, el-İm tâ' veTM uânese, N şr. Ahm ed Em in ve A.
ez-Zîn, K ahire 1953.
el-M ukâbasât Thk. M uham m ed Tevfik H üseyn, Tahran 1987.
et-Tokadı, Öm er b. Salih el-Feyzı, ed-D ürrü'n-N âci İstan bul 1280.
U ral. Şafak, Tem el M antık, İstanbul 1985.
Urmevî, Kadı Sıraceddln M uham m ed b. E bubeldr, M etâliuTEnvâr, İs
tan bul 1303.
Ünsel, M. Ziya, H itabet Sanatı ve M eşhur H atipler, İstanbul 1950.
Ülken, Hilm i Ziya, İslâm Felsefesi, A nkara 1967.
Yaren, M. Tahir, İslam Kültüründe M antık Çalışm alarına K arşı Fikirler,
(Basılm am ış Doktora Tezi), A .Ü . İlahiyat Fakültesi, A nkara 1982.
İbn Sina M antığına Giriş, (Basılm am ış Doçentlik Çalışm ası). A n
kara 1996.
Yıldınm , Cem al, 100 Soruda M antık E l Kitabı, İstanbul 1976.
W eber, Alfred, Felsefe T a rih i çev. H. Vehbi Eralp, İstanbul 1964.
W ilson, John, DiL Anlam ve Doğruluk, çev. İbrahim Em iroğlu ve A bdu l-
latif Tüzer, A nkara 2002.
DİZİN
A bdu llah b. Revâha 244 B eş tüm el 28. 29. 44, 70, 82, 95,
Ahm et Cevdet 270 214
A kıl (m antık) doğrusu 22 Boece 50
Akıl ilkeleri 15 Boole 52
Akıl yürütm e 21, 28, 41, 57 B uh âri 244
A kıl yürütm e ilkeleri 19 B urhan 30, 44, 206, 208. 209.
A lbert M agnus 50 214, 251, 252. 257
Alexandre d'Aphrodisias 232 B urh an -ı ğayr-ı m üstakim 213
A li Sedad 54. 193, 197 B u rh an -ı innî 212
Am açlılık (finality) ilkesi 20 B urh an -ı lirrunı 212
Am açsallık 15 B urh an -ı m ahlüt 213
Am m onios Saccas 44 B urh an -ı m üstakim 213
Analoji 29, 37, 194, 198, 199, 200 B urh an -ı nazari 213
Archim et 196 B u rh an -ı riyazi 213
Aristoteles 51, 57. 58, 70, 76, 78, B u riıan -ı tecrübî 213
8 0 ,9 2 , 117, 118. 138, 142, Bursevî 197
165, 185, 196, 197, 206, Büyük İskender 270
207. 208, 215, 220, 221,
222, 223, 224, 227, 228. C am ap 53
232. 233, 236, 238, 240. C ebirsel m antık 54
245, 250, 252. 256, 257. Cedel 30 .2 0 6 . 2 1 5 ,2 1 6 ,2 1 9 ,2 5 1 .
262, 267, 268, 271, 272. 252
275 C ehl-i m ürekkep 204, 205
felsefesi 43 Celaleddin es-S uyûü 45
m antığı 24, 29, 42, 45, 47, Cevher 95
49, 50, 51, 52, 186. 187, C ins 70
188, 189. 190, 197, 203
Aristotelesçl anlayış 64 Çelişm ezlik 15, 16
A şil 39 İlkesi 16, 18, 39, 62, 105,
Ayınm 71 204
Çıkarım lar m antığı 29
Batlam yus 186 Çok değerli m antık 18, 53
Bentham 254
B em ays 52 D arius.270
Bertrand R ussell 52, 53. 186 D ârul-H ik m e 43
B eş sanat 29, 203, 206, 243, 254. Darvinizm 107
257. 259 D arw in 289
316 B e rk e le y v e Im m a le r y a lis t M e ta fiz iğ i
D e M organ 52, 61 G Frage 53

Dedüksiyon 29, 50, 57, 137, 190. Galien 166
194, 197, 200 G allupi 54
D edüktif çıkarım lar 37 Gâye sebep 19, 20
D edüktif m antık sistem i 41 G azâli 35, 43, 45, 48. 49, 91, 132,
Descartes 50, 64, 186. 189. 192 166, 250, 257, 268. 280
193
Determinizm İlkesi 20 H anefîler 47
D iana 189 Hariciler 185
Diyalektik 39 H assan b. Sabit 244
Dram a 239 H ayal 58
Düşünm enin prensipleri 15 Hegel 84
Hilbert 52, 53
E.L. Post 53 Hitabet 30. 223, 224. 226
Ebheri 29. 43, 45, 116, 133, 250 Hume 196
256 H ulfî kıyas 39
E bü Hanîfe 48 Hüm anizm 94
Elea O kulu 39
E lealılar 39. 41 İb n H aldun 45
Endüksiyon 29. 194. 197 İbn Hazm 45
E ndûktif 37 İbn Kayyım el-Cevzfyye 45
Epik 239 İbn R üşd 43, 45, 92, 250, 257
Epiktetos 36 İbn Salah 45
eş-Şem siyye 45 İbn Sînâ 43, 44, 45, 48, 91. 116,
Etken sebep 20 120. 142, 166, 210, 215,
E ulathus 180 250, 257, 268
İbn Teymiyye 45, 49. 197, 201
Fahreddin er-Razî 43 İhtimaliyet m antığı 53
Fârâbî 11. 29, 32, 33. 35. 43. 44, İhvânu’s-S afâ 91
45. 48. 76. 91. 166. 203. İki değerli m antık 18. 53
214, 222. 233, 237. 239. İki hakikat değeri 204
242, 244. 250. 254, 257. İkinci öğretmen 44
268, 282 İn’ik âs-ı edille 46
Fenan 43 İnform el (içerik/m âddî) m antık 23,
Formel (biçim sel/sûri) m antık 23. 24. 25, 30
3 0 ,4 9 İngiliz m antıkçılan 52
Francis Bacon 50. 186. 187, 168, İsâğüci 29. 44. 45. 50, 70. 250.
193, 197 254. 256
Frege 52 İslâm m antıkçılan 45, 101, 204.
Freudizm 107 206. 207, 218, 231. 234,
Dizin 317
236, 241, 243, 246, 247. M odem m antık 51. 53

250. 251, 252. 254. 257. M odem sem bolik m antık 37
262, 281 M odem izm 94

İsm ail Gelenbevı 43 M uallim -i Sânî 44
İzmirli İsm ail H akkı 54. 193. 194. M ugalata 244, 251
205 M uhayyelât 206

M utahhari 190
J . Lukaslewlcz 53 M üsellem ât 206
M üslüm an m antıkçılar 256
K a l b. M âlik 244
Kadı Sıracüddin el-Erm evî 43 N edensellik 15
Kâhin H atif 2?0 Neo-Platonistler 27
Kategoriler 30 Nevevî 45
Katip Çelebi 47. 216
Kavram 57 O lgu (bilgi) doğrusu 22
Kavram lar m antığı 28 O n kategori 30
Kazvinı 43, 45 Organon 11, 42, 44, 203, 206,
Kelâm bilginleri 47 208, 215, 232. 245, 257
Kıyas 29. 30. 41. 42, 50, 57, 135,
137, 187. 189, 190, 194, önerm eler m antığı 24, 29, 53
197, 203 Özdeşlik 15, 39
Kindi 43 İlkesi 15. 16
Kiplik (modalitel 117 prensibi 198
Komedi 239 Özel m antık 23. 24, 25
Kudem â 46
K utbuddîn er-Razî 43 Parm enldes 39
Peano 52
Leibniz 19, 20, 52, 64, 186, 194 Petrus Ram us 50
Locke 193 Platon 64, 85
Lojistik mantık 24, 51 Plotinus 27
Poem ata 239
M akbu lât 206 Popper 53
M arksizm 107 Porphrios 29. 42, 44, 50, 70
M atta b. Yunus 192 ağacı 95
Mehmet A kif 270 Port-Royal m antıkçıları 51. 193
M eşhurât 206 Protagoras 39, 40, 180
M etafizik 42, 50
Metodoloji 2 3 .2 4 ,2 5 .2 6 .1 8 9 , 195 Raym ond tu lle 52
M evlânâ 205 Realizm 26. 242
M inerva 189 Reichenbach 53
R etorik 239 U lü m -u dahile 43

Roger B acon 188 uygulam alı (tatbiki /applied) m an
Rönesans 50. 54. 197 tık 25
Salih Zeki 54 Ü çüncü şıkkın im kânsızlığı 15,16,

Sebep 19 18
Sebeplllik (causality) ilkesi 20
Sem bolik m antık 24. 51. 52 V asıtalı dedüksiyon 135
Seyyid Ş erif C ürcanı 43. 48
Vehm iyât 206
Sezgi 212
Von Neum ann 53
Sirafi 192
Sim onldes 235
W hitehead 52. 53
Skolastik felsefe 193
Sofistik Çürûtm eler 40
Yakiniyât 206. 209
Sofistler 39. 41. 257
Yeni m antık 51
Sokrates 39. 40. 118
Yeter-Sebep İlkesi 19, 41
Stanley Jevons 52
Stoacı filozoflar 36. 142
Stoacılar 27. 42 Zanniyât 206
Stuart M ili 50, 186. 189. 193. 197 Zenon 3

Sûfiler 47
Suyütî 45
Şâfi 48
Şiir 30, 232
Taftazanî 43, 243

Tasavvurât 28, 30, 101
Tasdikât 30
Tasdikât 29. 30. 101
Tehâfüt geleneği 280
Thom as A quin as 50
Trajedi 232, 238
T üsi 43. 257
Tüm dengelim 50. 136
Tüm evarım 187. 188 189, 191,
196. 200
m etodu 50
Tüm evanm sal 191
T ü r 70
Türk m antıkçıları 250

0786-Klasik Mantigha Girish Ibrahim Emiroghlu-1999-315s PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

0786-Klasik Mantigha Girish Ibrahim Emiroghlu-1999-315s PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. Dr.

1. M antık Yanlışlan, İstan bul 1993.

Klasik Mantığa Giriş

© Ankara Okulu Basım Yayın San. ve Tic. Ltd. Şti.

ISBN: 978 - 975 - 8774 - 12 - 3

M antık, doğruyu yanlıştan ayırt etmenin ölçüsü; zihni, yanlıştan ko­

Sağlıklı b ir toplum un oluşm asında sağlam düşünenlerin varlığı ol­

Elimizde Türkçe yazılm ış m antık kitapları varken, acaba böyle bir

B u mütevâzi çalışm am ız, insanım ızın sağlam düşünm esine, tutarlı

Prof. D r. İbrahim Em lroğlu

'‘Mantık” sözcüğü Arapça olup ‘ konuşma” anlamına gelen nutk-

Fârâbî, M antık kelim esinin şöyle açıklam aktadır “Bu sana­

1. Ruhta bulunan sözdür ve bu da kelim elerin delâlet ettiği

Uygulamada “m antık” kelim esi hem bir bilime ad olarak hem

Program a m antık konm uş mu?

Söyledikleri ne akla sığar ne de m antığa!

cüm lelerinde “m antık" kelim esi ikinci anlam da kullanılm ıştır.

M antığın şu şekillerde tanım landığını görürüz:

M antık, düzgün ve doğru düşünm e kurallannın ve biçim lerinin b il­

M antık, düşünm e yasalannm b ir bilim idir.

M antık, şeylerin bilgisinde aklı iyi kullanm a sanatıdır.

M antık, dil ile ifade edilen düşüncelerin form el yasa ve şartlarının

İslâm m antıkçıları, çoğunlukla mantığı;

3 Bkz. et-Tahtâni, Kutbuddin er-Fazi, Şerhu'ş-Şemsiyye, İstanbul 1288, ss. 10-13.

Fikrin sahihini fâsidinden (yani geçerli olan düşünce ve çıkarım ları

şeklinde tanım lam ışlardır. Bu son üç ta n ım d a n ilki m a n tığı ko­

Kısacası m antık bilim i, “m antıklı düşünme’ nin kural ve ya­

Bilindiği gibi, bu sözcük günlük dilde birbirinden oldukça

Yarınki sınavı düşünüyorum (tasasını çekme),

Şim di seni düşünüyorum (aklından geçirme).

B u raya b ir cam i yaptırm ayı

Türkiye’de dem okratikleşm enin

B üyük şehirlere neden gpçün çok (neden arama, delil getirme

gibi benzer cevaplar verebiliriz. Şüphesiz “düşünm e'nln incele­

5 A li Sedad, Mızanu'l-'Ukûlffl-M antık ve'l-Usûl İstanbul 1303. s. 6.

me/son ucun doğruluğunu kabule zorladığını araştırm a dem ek­

Aslında “düşünme" çok yönlü bir eylem 7 olup, beyin fizyolo­

7 Arapçada tefekkür, teemmül, tahayyül, tasavvur, taakkul. tezekkür, nazar, is­

Mantık, düşünmenin oluşumundan ve düşüncenin içeriğinden

Düşünceler, ya akim esasb prensiplerinde ve matem atikte ol

Mantıkta hareket noktası düşünme olduğuna göre, bu işlem i

G enellikle m antığın üç ana ilkesinden söz edilir. Bunlar, özdeş­

1. Özdeşlik ilkesi (‘Ayniyyet/Identity): Bu prensip şu şekilde

9 Özlem, Doğan, Mantık, İstanbul 1991, s. 27

Özdeşlik, ne eşitlik ne de benzerliktir. Eşitlik, benzerliğin bir

2. Çelişm ezlik İlkesi (’Adem-i tenakuz/non-cx>ntradiction]: As­

ten öteye bir adım atamazdık. Özdeşlik, ancak kendi-olmama,

İleride, önerm eler-arası ilişkilerde göreceğim iz gibi, birbiri ile

B ütün köylüler fakirdir. (A)

önerm eleri arasında karşıtlık (tezat) vardır ve bu iki önerm e de

B ütün in sanlar ölüm lüdür, (A)

önerm eleri arasında çelişiklik vardır ve biri doğru ise öbürü

Yanlışa düşmemek için düşünceler arasında çelişm e bulun­

11 Aristoteles. Metafizik, çev. Ahmet Arslan, İzmir 1985. C. I. s. 206

İnsan zihninin çelişm ezlik ilkesine karşı duyarlılığı diğerle­

3. Üçüncü Şıkkın Çelişm ezliği İlkesi (Middle Exclu): Bu, çeliş­

Bu üç ilkeye dayanan mantığa “İki Değerli M antık” denir. Bu

Üçüncü şıkkın im kânsızlığı ilkesine yapılan itirazlar ve kuru­

Mantığın ilkeleri veya akıl ilkeleri deyince akla genellikle, yu ­

12 Yıldırım. Cemal, 100 Somda Mantık El Kitabı, İstanbul 1976. s. 12.

4. Yeter-Sebep tikesi (Reason Suffîcient): Leibniz taralından

Yeter-sebep ilkesinin bir m antık ilkesi olarak ele alındığında,

ter-sebep ilkesinin bir başlangıç noktası olduğu açıktır. İşi zin­

M antık, doğruyu yanlıştan ayırt etmenin ölçüsü; zihni, yanlıştan ko

Sağlıklı b ir toplum un oluşm asında sağlam düşünenlerin varlığı ol

Fârâbî, M antık kelim esinin şöyle açıklam aktadır “Bu sana

M antık, düzgün ve doğru düşünm e kurallannın ve biçim lerinin b il

şeklinde tanım lam ışlardır. Bu son üç ta n ım d a n ilki m a n tığı ko

Kısacası m antık bilim i, “m antıklı düşünme’ nin kural ve ya

gibi benzer cevaplar verebiliriz. Şüphesiz “düşünm e'nln incele

me/son ucun doğruluğunu kabule zorladığını araştırm a dem ek

Aslında “düşünme" çok yönlü bir eylem 7 olup, beyin fizyolo

7 Arapçada tefekkür, teemmül, tahayyül, tasavvur, taakkul. tezekkür, nazar, is

G enellikle m antığın üç ana ilkesinden söz edilir. Bunlar, özdeş

2. Çelişm ezlik İlkesi (’Adem-i tenakuz/non-cx>ntradiction]: As

Yanlışa düşmemek için düşünceler arasında çelişm e bulun

İnsan zihninin çelişm ezlik ilkesine karşı duyarlılığı diğerle

3. Üçüncü Şıkkın Çelişm ezliği İlkesi (Middle Exclu): Bu, çeliş

Üçüncü şıkkın im kânsızlığı ilkesine yapılan itirazlar ve kuru

Mantığın ilkeleri veya akıl ilkeleri deyince akla genellikle, yu

ter-sebep ilkesinin bir başlangıç noktası olduğu açıktır. İşi zin

Yeter-sebep ilkesinden, varlığa uygulandığında, şu iki ilke or

Sebeplilik ilkesine bağlı olarak determinizm ilkesi ortaya çı

Üzerinde durduğumuz bu dört ilke, akıl için uyulm ası zorun

“Doğru düşünme”yi konu olarak alan mantık, doğnı düşünme

Bu argüm an (delil/çıkanm ) m antıksal olarak geçeriidir, zira bu

birlikte, bir türlü bitm ek bilm eyen bu olayların nedenini araştır

Burada 1 numarada gösterilen çıkarım la, 2 numarada göste

* Önerm elerin içerik yönünden (doğru-yanhş, kesin-olasılı] durum la

* Kesin olmayan zanlara ve tahminlere nasıl kesinlik kazandırabi

Herhangi bir akıl yürütmenin m antıksal geçerliliğini tespit et

1. Aristotelesçiler için m antık, sadece bir m etodoloji, felsefe

dayanmaktadır ve m antık da felsefenin esaslı bir kısm ıdır. Özel

2. M antık olaylarla uğraşmaz; deney ve gözlem e başvurm a

Aşağıda göreceğim iz mantığın konusu, bölümleri, gâyesi, ya

Mantık, kendileriyle fikir binasını kuracağım ız tuğlalar m esabe

1. Terim ler: İslâm m antıkçıları bunu tasavvuröt olarak ad

3. A kıl Yürütm eler: M antıklı düşünmenin kendisini akıl yü

Mantığın üzerinde durduğu kavram lar önerm eler için, öner

1. Beş Tüm el (jsâgücî):25 Mantığa giriş olarak beş tüm el kav

5. Burhan (II. Analitüder/KitâbulrBurhan): Kesin ve en sağ

7. Hitabet (Retortk/KitâbuTHitâbe): Muhatabı etkileyici ve ik

9. Safsata [Sojistik Elenchi/Kitâbu'sSûfistika): Aldatıcı, ya

Mantık, koymuş olduğu ölçülere uyulduğunda, zihnim izi, dü

Mantığın en tem el gayesinin “düşünme sırasında zihnin yan

Zihin topladıklarım , düşündüklerini ve bildiklerini birleştir

Mantık, bizim gerçekten nasıl düşündüğümüzü değil de, dü