ivúy-sUcI

suHsAr-3

BUimk A
S½‡ØArink Ay
phlA inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 1
dUsrA inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 3
tIsrA inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 6
cÈTA inpAt· · · · · · · · · · · · · · · · · · · 12
pAMcvAM inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · 18
CXA inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 23
sAtvAM inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · 25
SAXvAM inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · 29
nÈvAM inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 32
dsvAM inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · 34
ŸyArhvAM inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · 37

Ku¡k ink Ay
Ku¡k pAX· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 40
Dýmpd · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 42
wdAn · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 46
qitvuØAk · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 50
 phlA inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · 50
dUsrA inpAt· · · · · · · · · · · · · · · · · · · 50
tIsrA inpAt · · · · · · · · · · · · · · · · · · 51
cÈTA inpAt· · · · · · · · · · · · · · · · · · · 52
suØAinpAt· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 54
1. wrgvŸg· · · · · · · · · · · · · · · · · · · 54
2. cULvŸg · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 55
3. mhAvŸg · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 56
4. S§k vŸg · · · · · · · · · · · · · · · · · · 57
5. pArAynvŸg · · · · · · · · · · · · · · · · · 58
ivmAnv¥Tu · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 60
petv¥Tu · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 62
TergATA · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 65
TerIgATA · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 69
SpdAn· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 73
buÂvMs · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 77
ciryAipxk · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 81
jAtk · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 85
jAtk -S§k TA · · · · · · · · · · · · · · · · · · 85
áA‰tut gRMT · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 86
bAlopyogI jAtk k TAaM· · · · · · · · · · · · · 87
sADk opyogI jAtk k TAaM· · · · · · · · · · · · 89
suBAiút · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 90
Sit · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 91
StIt-SnAgt· · · · · · · · · · · · · · · · · · 91
Ss¥purŒú-s¥purŒú · · · · · · · · · · · · · · · · 91
Ss¥yBAúf· · · · · · · · · · · · · · · · · · · 91
SAyu-öy · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 92
SAyQ-SnAyQ · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 92
SAÕA-inrAÕA · · · · · · · · · · · · · · · · · · 92
qœCA-ckR · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 92
w¬og · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 92
ak tA · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 92
ak Ak I ivcrf · · · · · · · · · · · · · · · · · 93
k œcA-pEk ·A · · · · · · · · · · · · · · · · · · 93
k TnI-k rnI· · · · · · · · · · · · · · · · · · · 93
k mQ · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 93
kR oD · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 94
gu´ STQ · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 94
˜ctn · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 94
j®mAš k A öy · · · · · · · · · · · · · · · · · · 94
tíÏfA · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 94
©Af · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 95
dAn · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 95
dubuQi · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 95
du:K · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 95
devtA· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 95
DmQ · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 96
DmAQcrf · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 96
nrk · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 96
nArI · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 96
netA · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 97
áAôAvAn · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 97
áAmAd-SáAmAd · · · · · · · · · · · · · · · · · · 97
áAÕMsA-˜ndA · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 97
áAsÚA-SáAsÚA · · · · · · · · · · · · · · · · · · 97
iáAy-SiáAy · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 98
purŒú-‰©I · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 98
bIj-P l · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 98
Bojn · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 98
mn · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 99
mnuÏy-jIvn · · · · · · · · · · · · · · · · · · 99
imtBAiútA · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 99
im©tA · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 99
im©ªoh · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 100
mUKQ · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 100
mUKQ-pMizt · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 100
mí¥yu · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 100
mí¥yuprAyftA · · · · · · · · · · · · · · · · · 101
yAck · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 101
rŒdn · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 101
vAfI · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 101
ivÕui · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 101
ivÎvAs · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 102
vÔD¯y· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 102
vÔr · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 102
ÕIl · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 102
üÂA · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 102
ümf · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 103
üeÏXtA · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 103
sMk £p · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 103
sMgt · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 103
sÀjn · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 103
 sMt · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 104
smJ · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 104
smAiD · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 104
sAr· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 104
suK -· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 104
mhAin¡es · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 105
S§k vgQ· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 105
(1) k AmsuØA · · · · · · · · · · · · · · · · · 105
(2) guh§k suØA· · · · · · · · · · · · · · · · · 105
(3) du§§k suØA· · · · · · · · · · · · · · · · · 105
(4) su§k suØA · · · · · · · · · · · · · · · · 106
(5) prm§k suØA · · · · · · · · · · · · · · · · 106
(6) jrAsuØA · · · · · · · · · · · · · · · · · · 106
(7) it‰smeØAe†ysuØA· · · · · · · · · · · · · · · 106
(8) psUrsuØA · · · · · · · · · · · · · · · · · 106
(9) mAgV»zysuØA · · · · · · · · · · · · · · · 106
(10) purABedsuØA · · · · · · · · · · · · · · · · 107
(11) k lhivvAdsuØA· · · · · · · · · · · · · · 107
(12) cULivyUhsuØA · · · · · · · · · · · · · · · 107
(13) mhAivyUhsuØA· · · · · · · · · · · · · · · 107
(14) tuv¢k suØA· · · · · · · · · · · · · · · · 107
(15) SØAd»zsuØA · · · · · · · · · · · · · · · 107
(16) sAirpuØAsuØA · · · · · · · · · · · · · · · 108
in¡es · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 108
SAgm se wÂrf · · · · · · · · · · · · · · · · 108
vÔk V£pk STQ avM ¯yA¼yAaM· · · · · · · · · · · 108
pyAQyvAcI Ոd · · · · · · · · · · · · · · · · 109
 ¯yA¼yA k I punrAvíVØA avM ‘pe†yAl’ · · · · · · · · 109
áAk Ar Bed · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 109
indAn siht ¯yA¼yA · · · · · · · · · · · · · · 110
sodAhrf ¯yA¼yA· · · · · · · · · · · · · · · · 110
pd-inÏpVØA · · · · · · · · · · · · · · · · · · 110
sADnA-pö · · · · · · · · · · · · · · · · · · 110
áAkí t sMdBoÜ k I SAvíVØA· · · · · · · · · · · · · 111
cULin¡es · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 112
pArAyn vgQ · · · · · · · · · · · · · · · · · · 112
KŸgivsAfsuØA· · · · · · · · · · · · · · · · · 115
in¡es · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 116
SAgm se wÂrf · · · · · · · · · · · · · · · · 116
vÔk V£pk STQ avM ¯yA¼yAaM· · · · · · · · · · · 117
pyAQyvAcI Ոd · · · · · · · · · · · · · · · · 117
¯yA¼yA k I punrAvíVØA avM ‘pe†yAl’ · · · · · · · · 117
áAk Ar Bed · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 117
indAn siht ¯yA¼yA · · · · · · · · · · · · · · 118
sodAhrf ¯yA¼yA· · · · · · · · · · · · · · · · 118
pd-inÏpVØA · · · · · · · · · · · · · · · · · · 119
sADnA-pö · · · · · · · · · · · · · · · · · · 119
áAkí t sMdBoÜ k I SAvíVØA· · · · · · · · · · · · · 119
SitirEt ivúyv‰tu · · · · · · · · · · · · · · 119
pixsVýBdAmŸg · · · · · · · · · · · · · · · · · · 121
1. mhAvŸg · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 121
(1) YAfk TA····································121
(2) idi§k TA····································122
(3) SAnApAn‰sitk TA····························122
 (4) qMiªyk TA···································122
(5) ivmoEKk TA·································122
(6) gitk TA····································123
(7) k ýmk TA····································123
(8) ivp£lAsk TA································123
(9) mŸgk TA····································123
(10) m»zpe†yk TA·······························123
2. yugnÂvŸg · · · · · · · · · · · · · · · · · · 124
(1) yugnÂk TA··································124
(2) sœck TA····································124
(3) boÀJ½k TA··································124
(4) meØAAk TA····································125
(5) ivrAgk TA···································125
(6) pixsVýBdAk TA······························125
(7) DýmcEk k TA·······························126
(8) loku ØArk TA·································126
(9) blk TA·····································126
(10) su²Yk TA··································126
3. p²YAvŸg · · · · · · · · · · · · · · · · · · 127
(1) mhAp²YAk TA································127
(2) qiÂk TA····································127
(3) SiBsmyk TA·······························127
(4) ivvek k TA···································127
(5) ciryAk TA ··································128
(6) pAixhAiryk TA·······························128
 (7) smsIsk TA·································128
(8) sitp§Ank TA································128
(9) ivp‰snAk TA································128
(10) mAitk Ak TA································129
neVØAFpk rf · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 130
áAAyoigk pö · · · · · · · · · · · · · · · · · 134
iviÕÏx pdAš k A ivvecn· · · · · · · · · · · · · 139
pexk opdes· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 141
imil®dp²h · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 142
(1) bAihrk TA (puˆbyogAid) · · · · · · · · · · 142
(2) imil®dp²h (lEKfp²h) · · · · · · · · · · 142
(3) imil®dp²h (ivmitœCednp²h) · · · · · · · · 144
(4) me»zk p²h · · · · · · · · · · · · · · · · 145
(5) SnumAnp²h · · · · · · · · · · · · · · · · 148
(6) Sopýmk TAp²h · · · · · · · · · · · · · · 149
 BUimk A
‘suØAsAr’ mš ‘suØA ipxk ’ ke suØAAš k A sAr hÔ¦
BgvAn bu k IvAfI tIn ipxk Aš mš surVöt hÔ –ivny ipxk ,suØA ipxk
tTA SiBDým ipxk ¦‘ivny ipxk ’ mš SiDk triBöuSAš-iBöuifSAš ke ila
ivny k AivDAn hÔ, ‘suØA ipxk ’ mš sAmA®y sADk Aš ke ila idye gye wpdeÕAš
k A sMgRh hÔ SÈr ‘SiBDým ipxk ’ mš ivpÎynA sADnA mš KUb pke hua
sADk Aš ke ila gUìZ DmoQpdeÕ hÓ¦
buÂ-vAfI mš ‘suØA ipxk ’ k AivÕeú mhØv hÔ EyAšik sbse SiDk sAmgRI
qsI ipxk mš hÔ SÈr hr ik sIke ila wpyogI BI¦ ivpÎynA sADnA isKAte
smy ivpÎynAcAyQ üI s¥ynArAyf goy®k AjI BI qsI ipxk ke wÂrf
de-dek r DmQ smJAte hÓ¦ SiBDým ipxk smJne ke ila BI suØA ipxk k o
jAnne k I jÁrt hotI hÔ jÔse Ct pr jAne ke ila sIìZI k I¦
sýyk sMbu k IvAfI k Aak -ak Ոd sArgiBQt hotA hÔ¦ wsmš se sAr
ink AlnA Spne SApk o DoKA denA hÔ¦ St: ik sI BI pAXk ke mn mš yh
BAv k dAipnh™ jAgnA cAiha ik sAr k IbAtš CAMx-CAMx k ryhAM áA‰tut k r
dI gyI hÓ SÈr bAk I sb ku C in:sAr hÔ¦
yh ‘suØAsAr’ suØAAš k A sAr qs mAyne mš hÔ ik suØA ipxk mš jo ku C
vifQt hÔ wsk A yh ‰TUl Áp mš Sivk l (ibnA SpnI Sor se ku C
joìze-toìze) áA‰tutIk rf hÔ¦ qs sAr k I tulnA ws byAr se k I jA sk tI hÔ
jo rMg-ibrMge, sugMiDt puÏpAš ke bIc mš se lAMG k r mA© wnk I sugMD Spne
sAT hr le jAtI hÔ¦ yh ‘suØAsAr’ BI BgvAn ke ic©-ivic©, invAQf k I
gMD se suvAist wpdeÕAš k A ak h£k A-sApircymA© hÔ¦
v‰tut: yh gRMT k oqQ nyI kí it nh™ hÔ¦ ivpÎynA ivÕoDn iv®yAs «ArA
mUl Áp mš áAk AiÕt‘suØA ipxk ’ ke hr gRMT ke sAT wsmš sVýmilt suØAAš k A
sAr wnmš idyA gyA hÔ¦ SAcAyQ üI s¥ynArAfjI goy®k A ke SAdeÕAnusAr
yh sAr qsila tÔyAr ik yA gyA TA ik sADk phle q®hš pìZ k r iP r suØAAš
k o pìZš, to qsse suØA SÈr SiDk SœCI trh smJ mš SAne lgšge¦
Sb SAcAyQüI s¥ynArAyfjI goy®k A ne yh wict smJA hÔ ik yid ye
sBI suØAsAr ‰vtM© pu‰tk ke Áp mš áAk AiÕt k r idye jAyÙ to ak
SitirEt lAB yh hogA ik sADk gf jnBAúA ke mA›ym se buÂ-vAfI k o
xuk ìzAš-xuk ìzAšmš hI nh™, bV£k smgR Áp se BI sugmtApUvQk smJne lgšge¦
SAcAyQüI ke qsI ˜ctn ke P l‰vÁp yh kí it áA‰tut k I jA rhI hÔ¦
vtQmAn gRMT©y ke vl suØAipxk ke suØAAš k A sAr hÓ jo ik pAXk Aš k I
suivDA ke ila tIn BAgAš mš áAk AiÕt ho rhe hÓ¦ qske phle BAg mš dIG avM
mVÀJm ink AyAš k A, dUsre mš sMyuØA ink Ay k A SÈr tIsre mš SMguØAr avM
Ku¡k ink AyAš k A smAveÕ hÔ¦
jb suØAsAr tÔyAr ik ye jA rhe Te, tb ivpÎynA ivÕoDn iv®yAs ke
wÞx iv«An zAä. SMgrAj cÈDrI ne qnk A inÁpf k r qnmš smuict suDAr
ik ye Te¦ qske ila mÓ wnk A S¥yMt SABArI hUM¦
hmš ivÎvAs hÔ ik qs kí it se ivpÎyI sADk Aš k o DmQ ke Snek SnjAne
pöAš k I jAnk ArI imlne ke SitirEt buÂ-vAfI k o mUl Áp mš pìZne k I
áAerfA BI imlegI¦
sBI sADk gf ke áAit mMgl BAvAš siht,
s. nA. xMzn
 S½‡ØArink Ay
phlA inpAt
qs inpAt mš sAv¥TI mš SvV‰Tt SnATipV»zk ke SArAm jetvn mš
BgvAn bu ke ivhAr k rte smy wnke «ArA ak -ak DmQ (ivúy) k olek r
iBöuSAš k o idye gye wpdeÕAš k A mu¼ytyA sMgRh hÔ¦ ku C wpdeÕ BgvAn ke
áAmuK iÕÏyAš «ArA BI idye gye hÓ¦
yh inpAt SXArh vgoÜ SÈr do pAilyAš mš ivBEt hÔ, ijnmš Snek DmoÜ
ke bAre mš k hA gyA hÔ¦
qnmš BgvAn ne áAôðA ik yA hÔ ik
* aesA k oqQ ak BI Áp, Ոd, gMD, rs STvA ‰áAÏx¯y nh™ hÔ jo
purŒú ke icØA k o qs áAk Ar bAMD le jÔse ik ‰©I k A Áp, Ոd, gMD, rs
STvA ‰áAÏx¯y¦ qske ivprIt ‰©I ke ila BI svAQiDk bMDnk Ark hÔ purŒú
k A Áp, Ոd, gMD, rs STvA ‰áAÏx¯y¦
* aesA ak BI DmQ nh™ hÔ jo SsMyt rhne pr qtnA SnTQk Ark ho
jAtA ho jÔsA ik yh icØA¦ qske ivprIt aesA ak BI DmQ nh™ hÔ jo sMyt
hone pr qtnA STQ is k rtA ho jÔsA ik yh icØA¦
* aesA ak BI DmQ nh™ hÔ jo qtnI j£dI bdltA ho jÔsA ik yh
icØA¦ qsk I to wpmA denA BI shj nh™ hÔ¦
* ijtne BI Sku Õl STvA ku Õl DmQ hÓ, ve sBI mn ke pICe clne
vAle hÓ¦ mn wnmš phle w¥pÚA hotA hÔ, SÈr ye bAd mš¦
* yh jo sge-sMbMiDyAš k A n rhnA, STvA Bog-sAmgRI k I hAin
honA hÔ, yh k oqQ bìzI hAin nh™ hotI¦ áAôA k IhAin hI sbse bìzI hAin hotI
hÔ¦ qske ivprIt sge-sMbMiDyAš k I víiÂ, STvA Bog-sAmgRI k I víiÂ, yh
k oqQ bìzI víi nh™ hotI¦ áAôA k I víi hI sbse bìzI víi hotI hÔ¦

S½‡ØArink Ay / phlA inpAt 1

 * aesA ak BI DmQ nh™ hÔ jo qtnA SnTQ k rne vAlA ho, jÔsA ik
áAmAd¦ qske ivprIt aesA ak BI DmQ nh™ hÔ jo qtnA k £yAf k rne vAlA
ho, jÔsA ik SáAmAd¦
* bAhr k I bAtAš mš aesI ak BI bAt nh™ hÔ jo qtnI SnTQk r ho,
jÔsI ik ku sMgit¦ qske ivprIt aesI ak BI bAt nh™ hÔ jo qtnI ihtk r
ho, jÔsI ik s¥sMgit¦
* ak ¯yVEt k A lok mš áAAduBAQv dulQB hÔ¦ ik s ak ¯yVEt k A?
tTAgt ShQt sýyk sMbu k A¦
* qs bAt k I tink BI sMBAvnA nh™ hotI ik ak hI lok -DAtu mš
ak hI smy do ShQt sýyk sMbu ak sAT w¥pÚA hAš¦ sMBAvnA qsI bAt k I
hotI hÔ ik ak lok -DAtumš ak smy ak hI ShQt sýyk sMbuÂw¥pÚA hAš¦
* ak DmQ k o BAivt k rnA SÈr bìZAnA ak AMt inveQd, ivrAg,
inroD, wpÕm, SiBôA, sMboiD SÈr invAQf ke ila hotA hÔ¦ k Èn se ak
DmQ k o? buÂAnu‰míit, STvA DmAQnu‰míit, STvA sMGAnu‰míit, q¥yAid k o¦
* aesI k oqQ ak BI bAt nh™ hÔ ijsse Snu¥pÚA Sku Õl DmQ w¥pÚA
hote hAš SÈr w¥pÚA hua Sku Õl DmoÜ mš víi hotI ho, jÔsI ik imÉyAdíVÏx ¦
qske ivprIt aesI BI k oqQ ak bAt nh™ hÔ ijsse Snu¥pÚA ku ÕlDmQ w¥pÚA
hote hAš SÈr w¥pÚA hua ku ÕlDmoÜ mš víi hotI ho, jÔsI ik sýyk díVÏx¦
* jÔse ToìzA-sA BI gUh (ivÏXA) dugÜD hI detA hÔ, vÔse hI ToìzA-sA BI
Bv áAÕMsA ke yoŸy nh™ hotA¦
* mnuÏy hok r j®m gRhf k rne vAle áAAfI S£psM¼yk hote hÓ¦
mnuÏyetr yoinyAš mš j®m gRhf k rne vAle áAAifyAš k I sM¼yA hI SiDk hotI
hÔ¦
* cuxk I bjAne ke smy-Br hI cAr ›yAnAš mš se k oqQ ›yAn, STvA
cAr bRµ-ivhArAš mš se ik sIpr BI SADAirt icØA-ivmuVEt, k ASÄyAs k rne
vAlA ¯yVEt ›yAnI k hlAne lgtA hÔ, ÕA‰tA ke SnuÕAsn mš rhne vAlA,
wnke wpdeÕ ke SnusAr SAcrf k rne vAlA¦ vh ¯yVEt ¯yTQ hI rAÏxØpz
KAne vAlA nh™ hotA¦ jo ¯yVEt qnk A SiDk SÄyAs k rte hÓ wnk A to
k hnA hI EyA hÔ!

2 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

 * ‘k AygtA‰míit’ ak aesA DmQ hÔ ijsk o BAivt k rne SÈr bìZAne
se qsmš sBI iv¬ApöIy ku ÕlDmQ SA jAte hÓ¦ yh Ske lADmQ mhAn sMveg,
mhAn STQ, mhAn k £yAf,‰míit-sMáAôAn, ôAn-dÕQn-áAitlAB, qsI jIvn mš
suKivhAr SÈr iv¬A-ivmuVEt-P l k A sAöA¥k Ar k rne k A k Arf hotA hÔ¦
BgvAn ne yh BI áAôðA ik yAhÔ ik wnke üAvk Aš-üAivk ASAšmš k Èn-k Èn
se ivúy mš k Èn- k Èn SgR hÓ¦ jÔse – üAvk vgQ mš se mhAáAAôAš mš sAirpuØA,
å iÂmAnAš mš mhAmoŸg£lAn, id¯y cöu vAlAš mš SnurŒÂ, bhuüutAš mš SAn®d,
q¥yAid¦ aese hI üAivk ASAš mš se mhAáAôAvityAš mš KemA, å iÂmityAš mš
wFplv»fA, id¯y cöu vAilyAš mš sku lA, bhuüutAš mš KuÀjuØArA, q¥yAid¦
dUsrA inpAt
qs inpAt mš do-do DmoÜ k olek ridye gye wpdeÕAš k AsMgRh hÔ, jo p®ªh
vgoÜ SÈr cAr pe†yAlAš mš ivBAijt hÔ¦
qs inpAt mš áAitpAidt ivúy-v‰tu ke ku C wdAhrf hÓ
* do áAk Ar ke doú hote hÓ – qhlok -sMbMDI tTA prlok -sMbMDI¦
ik sI duÏk mQ ke k Arf qhlok mš Gor dMz pAte hua ¯yVEt k o deK k r k oqQ
iBöu aese duÏk mQ se zrtA hÔ SÈr wsse bctA hÔ¦ aese hI k Aiyk ,vAick tTA
mAnisk duÏk moÜ ke k ArfÕrIr CUxne pr prlok mš Bugte jAne vAle bure P l
se zrtA hÔ SÈr wnse bctA hÔ¦ yh SAÕA rKnI cAiha ik qn donAš áAk Ar
ke doúAš mš By deKne vAlA iBöu sBI doúAš se muEt ho jAygA¦
* do kí Ïf-DmQ hÓ SÈr do ÕuEl-DmQ¦ kí Ïf-DmQ hÓ – inlQÀjtA tTA
pApk mQ k rne mš inBQytA¦ ÕuEl-DmQ hÔ – lÀjA tTA pApBIrŒtA¦
* tTAgt k I DmQ-deÕnA do áAk Ar k I hotI hÔ – sMVöðA tTA iv‰tít¦
* Sku Õl k o CoìznA cAiha, qse CoìznA sMBv hÔ¦ ku Õl k o BAivt
k rnA cAiha, qse BAivt k rnA sMBv hÔ¦ Sku Õl ke áAhAf SÈr ku Õl k I
BAvnA se iht-suK hotA hÔ¦
* do bAtš sÂmQ ke lop SÈr SMtDAQn k A k Arf bntI hÓ –
S¯yvV‰Tt pd tTA SngQl STQ¦ do bAtš sÂmQ ke k Aym rhne SÈr luðA n
hone k A k Arf bntI hÓ – ¯yvV‰Tt pd SÈr wnk A shI-shI STQ¦

S½‡ØArink Ay / dUsrA inpAt 3

 * do mUKQ hote hÓ, do pMizt¦ mUKQ – jo Spne doú k o doú nh™ mAntA
SÈr jo doú mAnne vAle k o DmAQnusAr ömA nh™ k rtA¦ pMizt – jo Spne
doú k odoú mAntA hÔ SÈr jo SpnA doú mAnne vAle k oDmAQnusAr ömA k r
detA hÔ¦
* imÉyA díVÏx vAle k o qn do mš se ak git k I SAÕA rKnI
cAiha – nrk yA pÕuyoin¦ sýyk díVÏx vAle k o qn do mš se ak git k I
SAÕA rKnI cAiha – devyoin yA mnuÏyyoin¦
* do iv¬ABAgIy DmQ hÓ – ÕmT tTA ivpÎynA¦ ÕmT k I BAvnA se
icØA BAivt hotA hÔ, ivpÎynA k I BAvnA se áAôA BAivt hotI hÔ¦ icØA
BAivt hone se rAg k A, SÈr áAôA BAivt hone se Siv¬A k A áAhAf ho jAtA
hÔ¦
* mAtA tTA iptA – qn do jnAš k A å f cuk AnA shj nh™ hotA hÔ,
Ble hI k oqQ sÈ vúQ tk wnk I w¥kí Ïx sevA k rtA rhe¦ prMtu yid k oqQ qnke
SüÂAvAn hone pr q®hš üÂA mš, durAcArI hone pr sdAcAr mš, kí pfhone pr
¥yAg mš SÈr duÏáAô hone pr áAôA mš áAitVÏXt k rvA de, to qtne se wnk A
wpk Ar BI hotA hÔ SÈr wnk A bdlA BI cuk jAtA hÔ¦
* gíh‰T tTA áAvRijt – bu qn donAš k I imÉyA-áAitpVØA(imÉyA
SAcrf) k I srAhnA nh™ k rte, sýyk -áAitpVØA k I k rte hÓ¦ k Arf? ye
imÉyA-áAitpVØA ke k Arf ôey ku Õl-DmQ k o áAAðA nh™ k r sk te,
sýyk -áAitpVØA ke k Arf k r sk te hÓ¦
* pirúd do-do áAk Ar k I hotI hÓ, yTA – wØAAn-gMBIr; guxAš mš
ivBAijt – ak jux; SngR-SgR; SnAyQ-SAyQ; in:sAr-sArvAn; ivúm-sm;
SDAimQk -DAimQk ;q¥yAid¦ (BgvAn ne qnk A SAÕy smJAne ke sAT-sAT
yh BI btlAyA hÔ ik qnmš ye-ye pirúd üeÏX hotI hÓ –gMBIr, ak jux,SgR,
SAyQ, sArvAn, sm tTA DAimQk ¦)
* lok mš do ¯yVEt bhutAš ke iht, suK ke ila w¥pÚA hote hÓ – ShQt
sýyk sMbu tTAgt tTA ckR vtIQ nreÕ¦ ye mAnv SAÎcyQjnk hote hÓ SÈr
qnk Imí¥yu bhutAš ke SnutAp k Ak ArfhotI hÔ¦ ye donAš ‰tUp bnvAye jAne ke
yoŸy hote hÓ¦

4 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

 * do bu hote hÓ – sýyk sMbu tTA áA¥yek bu¦
* ye do ibjlI ke k ìzk nese nh™ zrte – öIfAsRv iBöu tTA mígrAj
˜sh¦
* suK do-do áAk Ar ke hote hÓ – gíhI-áAvRijt; k Am-nÔÏkR ýy;
wpiD-inrŒpiD; sAsRv-SnAsRv; sAimú-inrAimú; SAyQ-SnAyQ;
k Aiyk -cÔtisk ;áAIityuEt-áAIitriht; q¥yAid¦ (BgvAn ne yh BI btlAyA
hÔ ik qnmš ye-ye suK üeÏX hote hÓ – áAvRijt nÔÏkR ýy, inrŒpiD, SnAsRv,
inrAimú, SAyQ, cÔtisk tTA áAIitriht¦)
* ku C do-do DmQ hÓ – icØAivmuVEt-áAôAivmuVEt;
áAgRh-Sivöep(w¥sAh avM ÕAMit); nAm-Áp; iv¬A-ivmuVEt;
BvdíVÏx-ivBvdíVÏx; q¥yAid¦
* qn do ke SAsRv bìZte hÓ – jo Snuict k o wict SÈr wict k o
Snuict smJtA hÔ, STvA SDmQ k o DmQ SÈr DmQ k o SDmQ smJtA hÔ,
STvA Sivny k o ivny SÈr ivny k o Sivny smJtA hÔ¦ qske ivprIt
qn do ke SAsRv nh™ bìZte hÓ; jo Snuict k oSnuict SÈr wict k owict,
STvA SDmQ k o SDmQ SÈr DmQ k o DmQ, STvA Sivny k o Sivny SÈr
ivny k o ivny smJtA hÔ¦
* ye do SAÕAaM SAsAnI se nh™ CoìzI jA sk t™ –lAB k I SAÕA
SÈr jIvn k I SAÕA¦
* lok mš do áAk Ar ke ¯yVEt dulQB hote hÓ – propk Ar k rne vAlA
SÈr propk Ar k o ‰mrf rKne vAlA¦
* üÂAvAn iBöu k I sýyk k AmnA honI cAiha – mÓ vÔsA hoWM jÔse
Te sAirpuØA –moŸg£lAn¦ üÂAyuEt iBöufI k Isýyk k AmnAhonI cAiha –
mÓ vÔsI hoWM jÔsI T™ KemA – wFplv»fA¦
* qn do ke áAit Snuict ¯yvhAr k rne vAlA mUKQ, S¯yEt,
Ss¥purŒú, SvgufI, sAv¬, ivôAš «ArA ˜ndnIy SÈr bhut Spu»y k A hetu
hotA hÔ –mAtA tTA iptA, STvA tTAgt tTA tTAgt ke üAvk ¦q®h™ do ke
áAit wict ¯yvhAr k rne vAlA hotA hÔ – pMizt, ¯yEt, s¥purŒú, gufI,
Snv¬, ivôAš «ArA ‰tu¥y SÈr bhut pu»y k A hetu¦

S½‡ØArink Ay / dUsrA inpAt 5

 * do áAk Ar ke dAn hÓ – SAimú-dAn tTA DmQ-dAn¦ qnmš DmQ-dAn
üeÏX hotA hÔ¦ aese hI SAimú-yô SÈr DmQ-yô mš DmQ-yô, SAimú-¥yAg
SÈr DmQ-¥yAg mš DmQ-¥yAg, SAimú-Bog SÈr DmQ-Bog mš DmQ-Bog,
SAimú-sMivBAg SÈr DmQ-sMivBAg mš DmQ-sMivBAg, SAimú-SnukM pA SÈr
DmQ-SnukM pA mš DmQ-SnukM pA üeÏX hotI hÔ¦
* ku C S®y do-do DmQ – ›yAn-smApVØA k I ku ÕltA SÈr ›yAn se
wXne k I ku ÕltA; SAjQv tTA mAdQv; öAV®t tTA ivnmRtA; qMiªy-sMvr tTA
Bojn k I mA©ôtA; ‰míit-bl tTA smAiD-bl; ÕmT tTA ivpÎynA;
ÕIl-sMpdA tTA díVÏx-sMpdA; ‰míit tTA sMáAôAn; q¥yAid¦
* qn do DmoÜ se yuEt mAno nrk mš zAl idyA gyA hotA hÔ – kR oD
tTA vÔr; qQÏyAQ tTA mA¥syQ; mAyA tTA ÕXtA; q¥yAid¦ qske ivprIt qn do
DmoÜ se yuEt mAno ‰vgQ mš zAl idyA gyA hotA hÔ – SkR oD tTA SvÔr;
SnIÏyAQ tTA SmA¥syQ; SmAyA tTA SÕXtA; q¥yAid¦
* qn do bAtAš k A lAB deK k r tTAgt ne üAvk Aš ke ila iÕöApdAš
k IáAôVðA k IhÔ –sMG k IBlAqQ SÈr sMG k Isuk rtA;gíihyAš pr SnukM pASÈr
pAipyAš ke pö k AnAÕ; sÂmQ k IV‰Tit SÈr ivny pr SnugRh; q¥yAid¦
* «eú, moh, kR oD, vÔr, mRö, áAdAÕ, qQÏyAQ, mA¥syQ, mAyA, ÕXtA,
jìztA, sArMB, mAn, SitmAn, md tTA áAmAd ke yTATQ ôAn, pirôAn,
piröy, áAhAf, öy, ¯yy, ivrAg, inroD, ¥yAg tTA áAitinsgQ ke ila qn
do DmoÜ k I BAvnA k rnI cAiha – ÕmT tTA ivpÎynA¦
tIsrA inpAt
qs inpAt mš tIn-tIn DmoÜ k o lek r idye gye wpdeÕAš k A sMgRh hÔ, jo
solh vgoÜ tTA do pe†yAlAš mš ivBAijt hÔ¦
qs inpAt mš áAitpAidt ivúy-v‰tu ke ku C wdAhrf hÓ
* jo k oqQ By, wpªv, wpsgQ w¥pÚA hote hÓ, ve mUKQ se hI w¥pÚA hote
hÓ, pMizt se nh™¦
* mUKQ ke tIn löf hote hÓ – burA socne vAlA; burA bolne vAlA;

6 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

burA k rne vAlA¦ pMizt ke löf hote hÓ – BlA socne vAlA; BlA bolne
vAlA; BlA k rne vAlA¦
* iBöu k o tIn bAtš j®m-Br yAd rhtI hÓ – k hAM ke Õ-dAìZI muÙìzvA
k r,k AúAyv‰© phn, Gr se beGr ho áAvRijt huSA; k hAM cAr SAyQ s¥yAš k A
yTATQ ôAn huSA; k hAM SAsRvAš k A öy k r, SAsRvriht icØAivmuVEt tTA
áAôA se ivmuVEt k o qsI jIvn mš ‰vyM SiBôA se sAöA¥k Ar k r, áAAðA k r
ivhrne lgA¦
* tIn bAtAš se SpnA BI Siht hotA hÔ SÈr dUsrAš k A BI – ÕrIr
k A durAcrf; vAfI k A durAcrf; mn k A durAcrf¦ tIn bAtAš se n SpnA
Siht hotA hÔ SÈr n dUsrAš k A –ÕrIr k A sdAcrf; vAfI k A sdAcrf;
mn k A sdAcrf¦
* sMsAr mš tIn áAk Ar ke log hote hÓ – vRf-smAn icØA vAle,
iv¬‡t-smAn icØA vAle, vjR-smAn icØA vAle; STvA sevA ke SyoŸy, sMgit
ke SyoŸy, pircyAQ ke SyoŸy; STvA ml-muK, puÏp-muK, mDu-muK; STvA
SMDe, k Ane, donAš SAMK vAle; SAÓDI KopìzI vAle, p£le jÔsI áAôA vAle,
bhul-áAô; q¥yAid¦ (BgvAn ne qn pdAš k A SAÕy BI ‰pÏx ik yA¦)
* k moÜ k I w¥pVØA ke tIn hetu hote hÓ – loB, «eú, moh; STvA
S-loB, S-«eú, S-moh¦
* md tIn áAk Ar ke hote hÓ – yÈvn-md, SAroŸy-md, jIvn-md¦
* tIn áAk Ar ke SAiDp¥y hote hÓ – SA¥mAiDp¥y, lok AiDp¥y,
DmAQiDp¥y¦
* tIn bAtAš ke hone se üÂAvAn ku lpu© k o bhut pu»y hotA hÔ –
üÂA hone se, dAt¯y v‰tu hone se, dAn dene yoŸy ¯yVEt iml jAne se¦
* tIn bAtAš k o pMiztAš, s¥purŒúAš ne áAôAipt ik yA hÔ – dAn, áAvRÀyA,
mAtA-iptA k I sevA¦
* sM‰kí t DmoÜ ke tIn löf hote hÓ – w¥pVØA, ivnAÕ, pirvtQn¦
S-sM‰kí t DmoÜ ke löf hote hÓ – n w¥pVØA, n ivnAÕ, n pirvtQn¦
* tIn bAtAš ke ila áAy¥n k rnA cAiha – Snu¥pÚA pAppUfQ, Sku Õl

S½‡ØArink Ay / tIsrA inpAt 7

DmoÜ k ISnu¥pVØA; Snu¥pÚA ku ÕlDmoÜ k Iw¥pVØA; du:Kd, tIvR, k Xor,k xu,
áAitkU l, burI, áAAfhr ÕArIirk vednASAš ke áAit sihÏfutA¦
* SAyQ-ivny mš ©Ôiv¬ wse k hte hÓ ijsk o ye tIn iv¬AaM áAAðA ho
jAaM – pUvQj®mAš k I Snu‰míit, id¯y cöu tTA SAsRvAš ke öy k A ôAn¦
* tIn áAk Ar ke áAAithAyQ hÓ – å iÂ-áAAithAyQ, deÕnA-áAAithAyQ,
SnuÕAsnI-áAAithAyQ¦
* tIn áAk Ar k I k TA-v‰tuaM hotI hÓ – BUtk Al-sMbMDI,
BivÏyk Al-sMbMDI, vtQmAnk Al-sMbMDI¦
* tIn Sku Õl-mUl hÓ – loB, «eú, moh¦ tIn ku Õl-mUl hÓ – SloB,
S«eú, Smoh¦
* wposT tIn áAk Ar ke hote hÓ – gopAl-wposT, ingRÜT-wposT,
SAyQ-wposT¦ (qnk A SAÕy smJAte hua BgvAn ne k hA ik qn tInAš mš
SAyQ-wposT hI k £yAfk ArIhotA hÔ, EyAšik qsmš mÔle icØA k o kR mÕ:
inmQl ik yA jAtA hÔ¦ iP r bìze iv‰tAr se yh BI smJAyA ik icØA k o kÔ se
inmQl ik yA jAtA hÔ¦)
* ijn pr SnukM pA k rnI ho, SÈr jo bAt sunne k o tÔyAr hAš, w®hš
tIn ‰TAnAš pr lAnA cAiha – bu ke áAit Scl üÂA, DmQ ke áAit Scl
üÂA, sMG ke áAit Scl üÂA¦
* tIn iÕöAaM gRhf k rtA huSA iBöu ÕÔö k hlAtA hÔ – ÕIl-sMbMDI
iÕöA, icØA-sMbMDI iÕöA, áAôA-sMbMDI iÕöA¦ SA¥miht cAhne vAle ku lpu©
ijn zeìZ sÈ ‘SiDk ’ iÕöApdAš k Ahr pMªh idn mš pAX k rte hÓ, ve sBI qn
tIn iÕöASAš mš SA jAte hÓ¦
* pirúd tIn áAk Ar k I hotI hÔ – SgR, ¯ygR, smgR¦ (SgR pirúd mš
‰Tivr iBöu n to Sit-pirgRhI hote hÓ, n iÕiTl; ve SáAAðA k IáAAVðA ke ila
áAy¥nÕIl rhte hÓ¦ ¯ygR pirúd mš iBöu JgìzA k rte hÓ SÈr ak -dUsre k o
muK-ÁpI ÕVEt se b™Dte rhte hÓ¦ smgR pirúd mš iBöu ak jux hok r,
áAmuidt mn se, ibnA ivvAd k rte hua, dUD v jl ke imüf ke smAn,
ak -dUsre k o FyAr-BrI díVÏx se deKte hua ivhAr k rte hÓ ¦)
* ijn tIn SMgAš se yuEt iBöu SAdr k rne yoŸy, SAitÉy k rne

8 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

yoŸy, dAn-dVöfA dene yoŸy, hAT joìzk r nm‰k Ar k rne yoŸy, SÈr lok
k Apu»y-öe© hotA hÔ, ve hÓ –vfQ, bl, git¦ (BgvAn ne yh BI smJAyA ik
k oqQ iBöu vfQvAn, blvAn tTA gitmAn kÔ se hotA hÔ¦)
* icØA k o ak AgR k rne k I sADnA mš lge hua iBöu k o smy- smy
pr ijn tIn inimØAAš k o mn mš lAnA cAiha, ve hÓ – smAiD-inimØA,
áAgRh-inimØA, wpeöA-inimØA¦ qsse iBöu k A icØA k oml, k mnIy, áABA‰vr
tTA n xUxne vAlA ho jAtA hÔ, SÈr sýyk Áp se SAsRvAš ke öy ke ila
áAy¥nÕIl ho wXtA hÔ¦
* SAyQ-ivny mš gAnA ‘ronA’ hotA hÔ, nAcnA ‘pAglpn’ SÈr der tk
dAMt ink Al k r hÙsnA ‘bcpnA’¦ DmQ mš áAmod pAne vAle sMt purŒúAš k A to
mu‰k rAnA hI pyAQðA hotA hÔ¦
* sMsAr mš qn tIn k A áAAduBAQv dulQB hÔ – tTAgt ShQt
sýyk sMbuÂ,qnke «ArA wpidÏx DmQ k AwpdeÕ, Spne áAit ik ye hua wpk Ar
k o mAnne vAlA¦
* tIn ivpVØAyAM hÓ – ÕIl-ivpVØA, icØA-ivpVØA, díVÏx-ivpVØA¦ tIn
sMpVØAyAM hÓ : ÕIl-sMpVØA, icØA-sMpVØA, díVÏx-sMpVØA¦
* tIn áAk Ar k I Õui hotI hÔ – k Aiyk ,vAick , mAnisk ¦ mÈn BI
tIn áAk Ar k A hotA hÔ – k Aiyk , vAick , mAnisk ¦
* loB ‘jUXn’, kR oD ‘dugÜD’ SÈr pAppUfQ Sku Õl ivtkQ ‘mVEKyAM’
hÓ¦ aesA nh™ ho sk tAik k oqQ iBöu Spne SAp k ojUXA bnAa SÈr wsmš se
dugÜD n ink le SÈr ws pr mVEKyAM n bÔXš, n mMzrAaM¦
* ye tIn iCpe-iCpe rhte hÓ, Kule nh™¦ k Èn tIn? V‰©yAM, bRAµfAš ke
mM©, imÉyA DArfAaM¦ ye tIn Kule cmk te hÓ, ZÙke nh™¦ k ÈntIn? cMªmMzl,
sUyQmMzl, tTAgt «ArA wpidÏx DmQ¦
* sMsAr mš tIn áAk Ar ke ¯yVEt hote hÓ – p¥Tr pr ˜KcI reKA ke
smAn, píÉvI pr ˜KcI reKA ke smAn, pAnI pr ˜KcI reKA ke smAn¦ (phle
áAk Ar k A ¯yVEt áAAy: kRu  ho jAtA hÔ SÈr wsk A kR oD BI icrk Al tk
bnA rhtA hÔ¦ dUsre áAk Ark A¯yVEt BI áAAy: kRu Âho jAtA hÔ pr wsk AkR oD

S½‡ØArink Ay / tIsrA inpAt 9

icrk Al tk nh™ bnA rhtA hÔ¦ tIsre áAk Ar k A ¯yVEt k ìzvA, k Xor bolA
jAne pr BI Spne SAp se juìzA rhtA hÔ, sdA áAsÚA hI rhtA hÔ¦)
* qn tIn SMgAš se yuEt im© k I sMgit k rnI cAiha – jo k iXnAqQ
se dI jAne yoŸy v‰tu detA hÔ, k iXnAqQ se ik yAjA sk ne vAlA k AyQ k rtAhÔ,
k iXnAqQ se shn k I jA sk ne vAlI bAt shn k rtA hÔ¦
* cAhe tTAgt w¥pÚA hAš yA n hAš, yh DmQ k I V‰Tit, DmQ-inyAmtA
aesI hI bnI rhtI hÔ – sAre sM‰k Ar Sin¥y hÓ, sAre sM‰k Ar du:K hÓ, sAre DmQ
SnA¥m hÓ¦
* tInAš k AlAš mš ShQt sýyk sMbu huSA k rte hÓ – k mQvAdI,
ikR yAvAdI, prAkR mvAdI¦
* mAgQ tIn áAk Ar ke hote hÓ – iÕiTl, k Xor, m›ym¦ (phle mAgQ ke
SMtgQt k oqQ ¯yVEt k AmBogAš mš doú n mAnte hua qnmš jA pìztA hÔ ¦ dUsre
ke SMtgQt vh ÕrIr k o nAnA áAk Ar ke k Ïx phuÙcAtA huSA ivhAr k rtA hÔ¦
tIsre ke SMtgQt vh lok mš loB SÈr dÈmQn‰y k o dUr k r, w¬ogÕIl ho,
‰míitmAn avM sMáAôAnI bnA rh, k AyA mš k AyAnupÎyI, vednASAš mš
vednAnupÎyI, icØA mš icØAAnupÎyI SÈr DmoÜ mš DmAQnupÎyI hok r ivhrtA
hÔ¦)
qs inpAt mš BgvAn ne gATASAš ke mA›ym se BI DmQ k oSnek áAk Arse
áAk AiÕt ik yA hÔ, jÔse
Spne se hIn ¯yVEt k IsMgit k rne vAlA ‰vyM hIn ho jAtA hÔ, smAn k I
sMgit k rne vAlA k BIóAs k oáAAðA nh™ hotA, Spne se üeÏX k IsMgit k rne
vAlA ÕIGR hI wÚAit k oáAAðA hotA hÔ¦ St: Spne se üeÏX k IhI sMgit k rnI
cAiha¦
sMtAn ke ila mAtA-iptA hI ‘bRµA’, ‘pUvAQcAyQ’ k hlAte hÓ¦ pu©Aš ke ila
pUjnIy, ve sMtAn pr SnukM pAk rne vAle hote hÓ¦ qsila buiÂmAn sMtAn k o
cAiha ik w®hš nm‰k Ar k re, wnk A s¥k Ar k re, SÈr SÚA, pAn, v‰©,
ÕynAsn, mAilÕ, êAAn vA pAd-áAöAln se wnk I pircyAQ k re¦
üÂAvAn wse k hte hÓ jo ÕIlvAnAš ke dÕQn k A qœCuk ho, sÂmQ sunnA
cAhtA ho, mA¥syQÁpI ml k o dUr ik ye hua ho¦

10 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

 Gr mš SAg lg jAne pr jo btQn ws SAg mš se bcA ilyA jAtA hÔ, vhI
k Am SAtA hÔ¦ jo SAg mš jl jAtA hÔ, vh k Am nh™ SAtA¦ aese hI yh
sMsAr jrA avM mí¥yu se jl rhA hÔ¦ qsmš se dAn dek r jo ink AlA jA sk tA
ho, wse ink Al le¦ dAn k A bìzA P l hotA hÔ¦
jo SiBinveÕ ke vÕIBUt hok r,SiBmAnvÕ, ivroDI vAtAQlAp k rte hÓ;
jo SnAyQ-guf k o áAAðA k r pr‰pr iCªA®veúf k rte rhte hÓ; jo ak -dUsre ke
duBAQiút, ‰Kln, áAmAdvÕ bole ga ՈdAš tTA prAjy k o lek r áAsÚA hote
rhte hÓ; aese logAš ke sAT SAyQpurŒú bAtcIt n k re¦
áAAfI-˜hsA n k re, t‰k rI n k re, Ss¥y n bole, surApAn n k re,
SbRµcyQ (mÔTun) se ivrt rhe, rAi© k oivk Al-Bojnn k re, mAlA n phne,
sugMiD n DArf k re, mMc pr yA ibCI-BUim pr rhe¦ bu ne du:KAš ke SMtk r
qs SAX SMgAš vAle wposT k o áAk AiÕt ik yA hÔ¦
PU l k I sugMD vAyu ke áAitkU l nh™ jAtI, n cMdn k I, n tgr k I, n
cmelI k I¦s¥purŒúAš k IsugMD vAyu ke áAitkU lBI jAtI hÔ¦ (v‰tut:) s¥purŒú
k I sugMD sBI idÕASAš mš KUb PÔ ltI hÔ¦
å ju mAgQ pr clne vAle ÕÔö k o phle du:KAš ke öy k A ôAn hotA hÔ SÈr
iP r qske sAT-hI-sAT invAQf-lAB¦ tb ws ivmuEticØA k o yh ptA cl
jAtA hÔ ik na Bv dene vAle sMyojnAš k A öy ho gyA hÔ SÈr Sb merI
ivmuVEt Scl ho gyI hÔ¦
ijsk A ÕrIr mÈn ho, vAfI mÈn ho, icØA mÈn ho – aese mÈn-yuEt
svQ¥yAgI SnAsRv ¯yVEt k o ‘muin’ k hte hÓ¦
qsI inpAt mš suáAis ‘ke smuVØAsuØA’ (3,7,5) k A smAveÕ BI huSA hÔ¦
qsmš BgvAn «ArA ke smuØAIy k AlAmAš k o idyA gyA wpdeÕ inb hÔ – “he
k AlAmo,SASo! tum ik sIbAt k oke vlqsila mt ‰vIk Ark rlo ik yh
bAt Snuüut hÔ, prMprAgt hÔ, qsI trh k hIgyI hÔ, hmAre DmQgRMT ke SnusAr
hÔ, tkQ sýmt hÔ, ®yAysýmt hÔ, qsk A SAk Ar-áAk ArsuMdr hÔ, yh hmAre mt
ke SnukU l hÔ, qse k hne vAle k A ¯yVEt¥v SAk úQk hÔ, k hne vAlA ümf
hmArA pUÀy hÔ¦ he k AlAmo!jb tum Spne SnuBv se ‰vyM jAn lo ik ye bAtš
Sku Õl hÓ, sdoú hÓ, ivô purŒúAš «ArA ˜nidt hÓ, qnke SnusAr clne se
Siht hotA hÔ, du:K hotA hÔ, tb tum wn bAtAš k o Coìz do¦”
S½‡ØArink Ay / tIsrA inpAt 11
 cÈTA inpAt
qs inpAt mš cAr-cAr DmoÜ k o lek r idye gye wpdeÕAš k A sMgRh hÔ, jo
sØAAqQs vgoÜ tTA ak pe†yAl mš ivBAijt hÔ¦
qs inpAt mš áAitpAidt ivúy-v‰tu ke ku C wdAhrf qs áAk Ar hÓ
* BgvAn ne iBöuSAš k o btlAyA ik SAyQ-ÕIl, SAyQ-smAiD,
SAyQ-áAôA tTA SAyQ-ivmuVEt –qn cAr DmoÜ k AboD n hone se sMsAr mš merA
SÈr tuýhArA dIGQ k Alse sMsrf hotA SA rhA hÔ¦ prMtu Sb qn cArAš k AboD
ho jAne se Bv-tíÏfA k A wœCed ho gyA hÔ, Bv-rÀju k x gyI hÔ SÈr SAge
nyA j®m nh™ hÔ¦
* mAtA, iptA, tTAgt tTA wnk A üAvk –qn cAr ke áAit Snuict
¯yvhAr k rne vAlA bhut Spu»y k mAtA hÔ, SÈr qnke áAit wict ¯yvhAr
k rne vAlA bhut pu»y SijQt k rtA hÔ¦
* cAr áAk Ar ke yog hÓ – k Amyog, Bvyog, díVÏxyog tTA
Siv¬Ayog¦ ye SAge clk rj®m, buìZApA SÈr mí¥yu k Ak Arfbnte hÓ¦ St:
qnse yuEt huSA ¯yVEt ‘SyogöemI’ k hlAtA hÔ SÈr qnse ivsMyuEt huSA
‘yogöemI’¦
* cAr sýyk áADAn hÓ – Snu¥pÚA, pAppUfQ, Sku Õl DmoÜ k o w¥pÚA n
hone dene ke ila ik yA jAne vAlA sMk £p vA áAyAs; w¥pÚA huye pAppUfQ,
Sku ÕlDmoÜ k odUr k rne ke ila ik yAjAne vAlA sMk £pvA áAyAs; Snu¥pÚA
ku Õl DmoÜ k o w¥pÚA k rne ke ila ik yA jAne vAlA sMk £p vA áAyAs; SÈr
w¥pÚA hua ku Õl DmoÜ k o bnAye rKne SÈr bìZAne ke ila ik yA jAne vAlA
sMk £p vA áAyAs¦
* cAr DmQpd hÓ – SloB, SkR oD, sýyk ‰míit tTA sýyk smAiD¦
ye SgR hÓ, dIGQ k Alse cle SA rhe hÓ, SÈr ik sIBI k Almš sMk IfQ nh™ hote¦
* sMgRh k rne yoŸy cAr v‰tuaM hÓ – dAn, iáAy vcn, propk Ar tTA
smAntA k A ¯yvhAr¦
* mhAáAôAvAn mhApurŒú qn cAr gufAš se yuEt hotA hÔ – bhut logAš
ke iht mš lgA huSA; sMk £p-ivk £pAške ivúy mš icØA k A‰vAmI; qsI j®m mš

12 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

suK-ivhAr áAAðA k rAne vAle cArAš cÔtisk ›yAnAš k o shj BAv se áAAðA k rne
mš smTQ; SÈr SAsRvAš k A öy k r SAsRv-riht icØA k I ivmuVEt, áAôA «ArA
ivmuVEt k o qsI jIvn mš ‰vyM SiBôA se sAöA¥k Ar k r, áAAðA k r ivhAr
k rne vAlA¦
* dof bRAµf ke áAÎnAš ke wØAr mš BgvAn ne k hA ik mÓ devtA,
gMDvQ, yö tTA mnuÏy –qn cArAš mš se k oqQ nh™ hUM¦ ijn SAsRvAš ke k ArfmÓ
dev, gMDvQ, yö STvA mnuÏy hotA, ve muJmš nh™ hÓ SÈr n SAge cl k r
wnke w¥pÚA hone k I k oqQ sMBAvnA hI rhI hÔ¦ mÓ qs lok mš w¥pÚA huSA hUM,
bìZA hUM, ˜k tu qse jIt k rqsse SilðA rh k rivhAr k rtAhUM¦ mÓ ‘bu’ hUM¦
* qn cAr bAtAš se yuEt iBöu ptn ke SyoŸy ho jAtA hÔ –
ÕIlvAn, qMiªyAš mš sMvr ik yA huSA, Bojn k I mA©A k A jAnk Ar tTA
jAgrfÕIl¦ aese ¯yVEt k o invAQf ke smIp hI jAnnA cAiha¦
* smAiD-BAvnA cAr áAk Ar k I hotI hÔ – ijse BAivt k rne vA
bìZAne se qsI jIvn mš suKivhAr hotA hÔ, STvA ôAndÕQn k AlAB hotA hÔ,
STvA ‰míit-sMáAôAn jAgtA hÔ, STvA SAsRvAš k Aöy hotA hÔ¦ ‰míit-sMáAôAn
jgAne vAlI smAiD-BAvnA ke SMtgQt sADk k IjAnk ArImš vednAaM, sMôAaM
tTA ivtkQ w¥pÚA hote hÓ, ku Cder tk bne rhte hÓ SÈr iP rSMtDAQn ho jAte
hÓ¦ SAsRvAš k A öy k rAne vAlI smAiD-BAvnA ke SMtgQt sADk pAMc
wpAdAn-‰kM DAšmš wdy-¯yy k ISnuBUit k rtAhuSA ivhAr k rtAhÔ¦
* áAÎnAš k o inbxAne ke cAr ZMg hote hÓ – jb áAÎn k A wØAr ‘hAM’ yA
‘nh™ mš ak AMiÕk tÈr pr idyA jAa, jb áAÎn k AivBAjn k rke wØAr idyA
jAa, jb w£xA áAÎn pUC k r wØAr idyA jAa, SÈr jb k oqQ wØAr n idyA
jAa¦
* ye cAr sMôA-ivpyAQs, icØA-ivpyAQs STvA díVÏx-ivpyAQs k hlAte
hÓ –Sin¥y k oin¥y mAnnA, du:K k osuK mAnnA, SnA¥mA k oSA¥mA mAnnA
SÈr SÕuB (SsuMdr) k o ÕuB (suMdr) mAnnA¦ qske ivprIt Sin¥y k o
Sin¥y, du:K k o du:K, SnA¥mA k o SnA¥mA SÈr SÕuB k o SÕuB mAnnA
sMôA-ivpyAQs, icØA-ivpyAQs STvA díVÏx-ivpyAQs nh™ k hlAte hÓ¦
* yid ik ®h™ pit-p¥nI k I yh k AmnA ho ik hm jIivt rhte hua BI

S½‡ØArink Ay / cÈTA inpAt 13

ak -dUsre k o deKš SÈr mrfoprAMt BI, to w®hš cAiha ik qn cAr mAmlAš mš
smAn hAš – üÂA, ÕIl, ¥yAg tTA áAôA¦
* spQdMÕAid se pir©Af pAne ke ila BgvAn ne iBöuSAš k o cAr
spQrAjku lAš ke áAit inýn áAk Ar se‘mÔ©I-BAvnA’ k rne k I sIK dI
“ivÁpAöAš ke áAit merI mÔ©I hÔ, aerApTAš ke áAit merI mÔ©I hÔ, CˆyApu©Aš ke
áAit merI mÔ©I hÔ SÈr k »hAgotmk Aš ke áAit merI mÔ©I hÔ¦
“ibnA pÔr vAlAš ke áAit merI mÔ©I hÔ, do pÔr vAlAš ke áAit merI mÔ©I hÔ, cAr
pÔr vAlAš ke áAit merI mÔ©I hÔ, bhut-se pÔr vAlAš ke áAit merI mÔ©I hÔ¦
“muJe ibnA pÔr vAle k Ïxn phuÙcAaM, muJe do pÔr vAle k Ïxn phuÙcAaM, muJe
cAr pÔr vAle k Ïx n phuÙcAaM, muJe bhut-se pÔr vAle k Ïx n phuÙcAaM¦
“ijtne BI sØv, áAAfI STvA jMtu hÓ, wn sbk Ak £yAfho; k oqQ BI pAp
k A BAgI n ho¦
“SsIm hÔ buÂ, SsIm hÔ DmQ, SsIm hÔ sMG! ssIm hÓ ršgne vAle jMtu,
sAMp, ibœCU, k nKjUre, mk ìzI, iCpk lI, cUhe¦
“mÓne SAröA k r lI hÔ, pir©Af pA ilyA hÔ¦ jMtu lÈx jAaM¦ mÓ BgvAn
tTA sAt sýyk sMbuÂAš k o nm‰k Ar k rtA hUM¦”
* áAy¥n cAr áAk Ar ke hote hÓ – sMvr-áAy¥n, áAhAf-áAy¥n,
BAvnA-áAy¥n tTA Snuröf-áAy¥n¦ qn áAy¥nAš k ok rne vAlA ¯yVEt du:K ke
öy k o áAAðA k r sk tA hÔ¦
* qn cAr bAtAš k A ˜ctn nh™ k rnA cAiha – buÂAš k A buÂ-ivúy,
›yAnI k A ›yAn-ivúy, k mQ-ivpAk tTA lok k I w¥pVØA¦ qn ivúyAš k A
˜ctn k rne se w®mAd STvA icØA k A ivGAt ho sk tA hÔ¦
* ijsmš ye cAr bAtš hotI hÓ, vh nrk mš zAle gye ke smAn hotA
hÔ –˜hsA k rne vAlA, corI k rne vAlA, k AmBog-sMbMDIimÉyAcAr k rne vAlA
SÈr JUX bolne vAlA¦ qske ivprIt, ijsmš ye cAr bAtš hotI hÓ, vh ‰vgQ mš
zAle gye ke smAn hotA hÔ – ˜hsA k rne se ivrt, corI k rne se ivrt,
k AmBog-sMbMDI imÉyAcAr se ivrt SÈr JUX bolne se ivrt¦
* üÂAvAn ku lpu© ke ila ye cAr ‰TAn dÕQnIy hote hÓ – jhAM

14 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

tTAgt w¥pÚA hua, jhAM w®hAšne sýyk sMboiD áAAðA k I, jhAM Snupm DmQckR
áAvitQt ik yA, SÈr jhAM inrŒpAiDÕeú invAQf-DAtu se pirinvAQf-lAB ik yA¦
qn ‰TAnAš ke dÕQn se sMveg w¥pÚA hotA hÔ¦
* ye cAr By hÓ – j®m-By, jrA-By, rog-By, mí¥yu-By; STvA
SVŸn se By, jl se By, rAjA se By, cor se By; STvA SA¥m-˜ndA k A
By, dUsrAš «ArA ˜nidt hone k A By, dMz imlne k A By, dugQit k A By¦
* pAnI mš wtrne vAle ke sAmne cAr By hote hÓ – lhrAš k A By,
mgrmœC k ABy, BMvr k ABy SÈr mhAmœC k ABy¦ qsI áAk ArüÂApUvQk
Gr se beGr hua áAvRÀyA-áAAðA iBöu k o BI yhI cAr By hote hÓ ¦ (BgvAn ne
qn ByAš k A SAÕy BI smJAyA¦)
* SABA cAr áAk Ar k I hotI hÔ – cMªmA k I SABA, sUyQ k I SABA,
SVŸn k I SABA SÈr áAôA k I SABA¦ qnmš áAôA k I SABA hI SgR (üeÏX)
hotI hÔ¦
* qMiªyAM cAr hÓ – üÂA-qMiªy, vIyQ-qMiªy, ‰míit-qMiªy tTA
smAiD-qMiªy¦ aese hI, bl cAr hÓ – üÂA-bl, vIyQ-bl, ‰míit-bl tTA
smAiD-bl¦
* sAr cAr áAk Ar ke hote hÓ – ÕIl-sAr, smAiD-sAr, áAôA-sAr tTA
ivmuVEt-sAr¦
* ՆyAaM cAr áAk Ar k I hotI hÓ – áAet-ՆyA, k AmBogI-ՆyA,
˜sh-ՆyA tTA tTAgt-ՆyA¦
* BgvAn ne Slg-Slg pyAQy k o díVÏx mš rK lok mš cAr-cAr
áAk Ar ke logAš k A honA btlAyA hÔ, jÔse
* kR oD k o mhØv dene vAlA, ˜k tu sÂmQ k o mhØv n dene vAlA; dUsre
k I SvmAnnA k o mhØv dene vAlA, ˜k tu sÂmQ k o mhØv n dene vAlA; lAB
k omhØv dene vAlA, ˜k tu sÂmQ k omhØv n dene vAlA; s¥k Ark omhØv dene
vAlA, ˜k tu sÂmQ k o mhØv n dene vAlA¦
* sÂmQ k o mhØv dene vAlA, ˜k tu kR oD k o mhØv n dene vAlA;
sÂmQ k o mhØv dene vAlA, ˜k tu dUsre k I SvmAnnA k o mhØv n dene vAlA;

S½‡ØArink Ay / cÈTA inpAt 15

sÂmQ k omhØv dene vAlA, ˜k tu lAB k omhØv n dene vAlA; sÂmQ k omhØv
dene vAlA, ˜k tu s¥k Ar k o mhØv n dene vAlA¦
* SMDk Ar se SMDk Ar k I Sor jAne vAlA; SMDk Ar se áAk AÕ k I
Sor jAne vAlA; áAk AÕ se SMDk Ar k I Sor jAne vAlA; áAk AÕ se áAk AÕ k I
Sor jAne vAlA¦
* nIce se nIce k I Sor jAne vAlA; nIce se Wpr k I Sor jAne vAlA;
Wpr se nIce k I Sor jAne vAlA; Wpr se Wpr k I Sor jAne vAlA ¦
* Scl-ümf; puMzrIk -ümf; p¤-ümf; ümfAš mš suku mAr ümf¦
* SA¥m-iht mš lgA huSA, ˜k tu pr-iht mš nh™; pr-iht mš lgA
huSA, ˜k tu SA¥m-iht mš nh™; n SA¥m-iht mš lgA huSA, n pr-iht mš;
SA¥m-iht tTA pr-iht, donAš mš lgA huSA¦
* áATm ›yAn k o áAAðA ho ivhrne vAlA; i«tIy ›yAn k o áAAðA ho
ivhrne vAlA; títIy ›yAn k o áAAðA ho ivhrne vAlA; ctuTQ ›yAn k o áAAðA ho
ivhrne vAlA¦
* mÔ©IyuEt icØA se ivhAr k rne vAlA; k rŒfAyuEt icØA se ivhAr
k rnevAlA; muidtAyuEt icØA se ivhAr k rnevAlA; wpeöAyuEt icØA se ivhAr
k rne vAlA¦
* sdoú, doú-bhul, S£p-doú, indoQú¦
* SpirpUfQ ÕIl, smAiD avM áAôA vAlA; pirpUfQ ÕIl, ˜k tu
SpirpUfQ smAiD avM áAôA vAlA; pirpUfQ ÕIl avM smAiD, ˜k tu SpirpUfQ
áAôA vAlA; pirpUfQ ÕIl, smAiD avM áAôA vAlA¦
* Spne SApk o sMtðA k rne mš lgA huSA; dUsre k o sMtðA k rne mš lgA
huSA; Spne SApk o sMtðA k rne vAlA SÈr dUsre k o BI sMtðA k rne vAlA; n
Spne SApk o sMtðA k rne vAlA, n dUsre k o sMtðA k rne vAlA¦
k qQ ‰TlAš pr cAr áAk Ar ke logAš k I tulnA ik ®h™ BÈitk pdAToÜ STvA
S®y jIvAš se BI k I gqQ hÔ, jÔse
* bAdl cAr áAk Ar ke hote hÓ – grjne vAle, ˜k tu brsne vAle nh™;
brsne vAle, ˜k tu grjne vAle nh™; n grjne vAle, n brsne vAle; grjne vAle

16 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

tTA brsne vAle¦ purŒú mš BI qn bAdlAš se smAntA rKne vAle cAr áAk Arke
log hote hÓ¦
Gìze cAr áAk Ar ke hote hÓ – KAlI, ˜k tu Zke hua; Bre hua, ˜k tu Kule muÙh
vAle; KAlI, SÈr Kule muÙh vAle; Bre hua SÈr Zke hua¦ qs lok mš BI qn
GìzAš se smAntA rKne vAle cAr áAk Ar ke log hote hÓ¦
* tAlAb cAr áAk Ar ke hote hÓ – wTle, ˜k tu ghrA lgne vAle; ghre,
˜k tu wTlA lgne vAle; ghre, SÈr ghrA lgne vAle; wTle, SÈr wTlA lgne
vAle¦ qs lok mš BI qn tAlAbAš se smAntA rKne vAle cAr áAk Ar ke log
hote hÓ¦
* SAm cAr áAk Ar ke hote hÓ – k œce, ˜k tu pke hua lgne vAle; pke
hua, ˜k tu k œce lgne vAle; k œce, SÈr k œce lgne vAle; pke hua, SÈr pke
lgne vAle¦ qs lok mš BI qn SAmAš se smAntA rKne vAle cAr áAk Ar ke
log hote hÓ¦
* cUhe cAr áAk Ar ke hote hÓ – ibl Kodne vAle, ˜k tu wsmš rhne vAle
nh™; ibl mš rhne vAle, ˜k tu wse Kodne vAle nh™; n ibl Kodne vAle, n
wsmš rhne vAle; ibl Kodne vAle, SÈr wsmš rhne vAle¦ qs lok mš BI qn
cUhAš se smAntA rKne vAle cAr áAk Ar ke log hote hÓ¦
* sAMìz cAr áAk Ar ke hote hÓ – SpnI gÈSAš ke áAit cMz, ˜k tu prAyI
gÈSAš ke áAit nh™; prAyI gÈSAš ke áAit cMz, ˜k tu SpnI gÈSAš ke áAit nh™;
SpnI SÈr prAyI gÈSAš ke áAit cMz; n SpnI gÈSAš ke áAit cMz SÈr n
prAyI gÈSAš ke áAit cMz¦ qs lok mš BI qn víúBAš se smAntA rKne vAle
cAr áAk Ar ke log hote hÓ¦
BgvAn ne áA¥yek sMdBQ k ISAvÎyk tAnusAr¯yA¼yA BI k IhÔ, ijsse yh
‰pÏx ho ske ik k oqQ BI bAt ik s SAÕy se k hI gyI hÔ¦
qs inpAt mš SÈr BI Snek ctuÏk Aš k I ccAQ k I gyI hÔ, jÔse
* tTAgt ke cAr vÔÕAr¬;
* cAr sUçmtAaM;
* cAr SAyQ-vMÕ;

S½‡ØArink Ay / cÈTA inpAt 17

 * cAr SgR;
* cAr Sv‰TAaM;
* cAr áAitpdAaM;
* cAr sAöA¥k rfIy DmQ;
* sÂmQ ke luðA hone k I k ArfBUt cAr bAtš;
* sÂmQ ke luðA n hone k I k ArfBUt cAr bAtš; q¥yAid¦
pAMcvAM inpAt
qs inpAt mš pAMc-pAMc DmoÜ k o lek r idye gye wpdeÕAš k A sMgRh hÔ, jo
CˆbIs vgoÜ tTA tIn pe†yAlAš mš ivBAijt hÔ¦
qsmš áAitpAidt ivúy-v‰tu ke ku C wdAhrf qs áAk Ar hÓ
* pAMc ÕÔö-bl hÓ – üÂA-bl, lÀjA-bl, (pAp-) BIrŒtA-bl,
vIyQ-bl tTA áAôA-bl¦ iBöuSAš k o qnse Spne SApk o muEt k rne k I sIK
lenI cAiha¦
* pAMc bl qs áAk Ar hÓ – üÂA-bl, vIyQ-bl, ‰míit-bl,
smAiD-bl tTA áAôA-bl¦ üÂA-bl k o deKnA cAiha cAr sRotApVØA SMgAš
mš, vIyQ-bl k o cAr sýyk áADAnAš mš, ‰míit-bl k o cAr ‰míit-áA‰TAnAš mš,
smAiD-bl k o cAr ›yAnAš mš SÈr áAôA-bl k o cAr SAyQ-s¥yAš mš¦
* icØA ke pAMc mÔl hÓ – k AmœCMd, ¯yApAd, SAl‰y, SÈÂ¥y-k Èkí ¥y
tTA ivicik ¥sA¦qnse miln huSA icØA SAsRvAš ke öy ke ila sýyk Áp se
smAiht nh™ ho pAtA hÔ¦
* sýyk díVÏx-sMpÚA sýyk sMbu k A üAvk qn pAMc bAtAš k o lek r
ik sI kí pf ¯yVEt se SAge ink l jAtA hÔ – SAyu, yÕ, vfQ, suK tTA
SAiDp¥y¦ mrfoprAMt vh ‰vgQ mš SAnMidt hotA hÔ¦
* qn pAMc gufAš se yuEt ‰©I ÕrIr CUxne pr mnApk Aiyk devtASAš ke
sAT j®m gRhf k rtI hÔ – pit k A in¥y poúf k rne vAlI, Spne ‰vÔrI-BAv
se pit k o rŒÏx n k rne vAlI, Spne pit ke gÈrv-BAjn ¯yVEtyAš k A

18 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

sýmAn k rne vAlI, SáAmAdI avM inrlsA, SÈr pit k I qœCA ke SnuÁp
SAcrf k rne vAlI¦
* dAn ke pAMc ÕuB pirfAm hote hÓ – (dAtA) bhut logAš k A iáAy hotA
hÔ, s¥purŒúAš k I sMgt hotI hÔ, k IitQ PÔ ltI hÔ, gíh‰T-DmQ k A pAln cltA
rhtA hÔ, SÈr ÕrIr CUxne pr sÝit, ‰vgQ-lAB hotA hÔ¦
* pAMc smyoict dAn hote hÓ – SAne vAle SitiT k o dAn, jAne vAle
piTk k o dAn, rogI k o dAn, duiBQö ke smy dAn, SÈr nyI wpj vA nye
P l SAne pr wnk I svQáATm ÕIlvAnAš k o Bšx¦
* üÂAvAn ku lpu© k o pAMc lAB rhte hÓ – s¥purŒú SnukM pA k rte
smy phle üÂAvAn pr SnukM pA k rte hÓ, SüÂAvAn pr nh™; smIp SAne
pr phle üÂAvAn ke smIp SAte hÓ, SüÂAvAn ke nh™; ‰vAgt k rte smy
phle üÂAvAn k A ‰vAgt k rte hÓ, SüÂAvAn k A nh™; DmoQpdeÕ dete smy
phle üÂAvAn k o wpdeÕ dete hÓ, SüÂAvAn k o nh™; SÈr üÂAvAn ÕrIr
Coìzne pr sugit k oáAAðA hotA hÔ¦ jÔse ik sIcÈrAhe pr suBUim pr V‰Tt mhAn
vxvíö cArAš Sor se SAne vAle pVöyAš k AÕrf‰Tl hotA hÔ, vÔse hI üÂAvAn
ku lpu© bhut logAš k A SAüy hotA hÔ, iBöuSAš k A, iBöuifyAš k A, wpAsk Aš
k A, wpAisk ASAš k A¦
* pAMc bAtAš k o ›yAn mš rK mAtA-iptA cAhte hÓ ik wnke ku l mš
pu© w¥pÚA ho – vh pAlA-posA jAk r hmArA pAln-poúf k regA; hmArA
k Am-k Ajk regA;ku l-prMprAicr‰TAyI hogI; wØArAiDk ArIhogA; SÈr hmAre
mr jAne pr dAn-dVöfA degA¦
* ye pAMc bAtš SœCI lgne vAlI avM suMdr hÓ ˜k tu qs lok mš dulQB
hÓ – SAyu, vfQ, suK, yÕ tTA ‰vgQ¦
* ye pAMc Dn hÓ – üÂA-Dn, ÕIl-Dn, üut-Dn, ¥yAg-Dn tTA
áAôA-Dn¦
* ye pAMc bAtš ik sI BI ümf, bRAµf, devtA, mAr bRµA STvA qs
lok mš S®y ik sIk oáAAFy nh™ hÓ –jrADmAQ jrA k oáAAðA n ho; ¯yAiDDmAQ
¯yAiD k o áAAðA n ho; mrfDmAQ mí¥yu k o áAAðA n ho; öyDmAQ öy k o áAAðA n
ho; SÈr nAÕDmAQ nAÕ k o áAAðA n ho¦

S½‡ØArink Ay / pAMcvAM inpAt 19

 * qn pAMc sMôASAš k o BAivt k rne vA bìZAne se mhAn P l áAAðA hotA
hÔ – SÕuB-sMôA, mrf-sMôA, SAdInv-sMôA, SAhAr ke ivúy mš
áAitkU l-sMôA, SÈr sm‰t lok ke áAit SniBrit-sMôA¦
* ye pAMc sMpVØAyAM hÓ – üÂA-sMpVØA, ÕIl-sMpVØA, üut-sMpVØA,
¥yAg-sMpVØA tTA áAôA-sMpVØA¦ (STvA) ÕIl-sMpVØA, smAiD-sMpVØA,
áAôA-sMpVØA, ivmuVEt-sMpVØA tTA ivmuVEt-ôAn-dÕQn-sMpVØA¦
* ye pAMc suK-ivhAr hÓ – áATm ›yAn k o áAAðA k r ivhAr k rnA,
i«tIy ›yAn k o áAAðA k r ivhAr k rnA, títIy ›yAn k o áAAðA k r ivhAr
k rnA, ctuTQ ›yAn k o áAAðA k r ivhAr k rnA, SÈr SAsRvAš k A öy k r
SAsRv-riht icØA-ivmuVEt, áAôA «ArA ivmuVEt k o qsI jIvn mš SpnI
SiBôA se sAöA¥k Ar k r, áAAðA k r ivhAr k rnA¦
ijs iBöu mš ye pAMc bAtš hotI hÓ jÔse sMtoú, S£pAhAirtA, jAgÁk tA,
ak A®tvAs, SÈr icØA ivmuEt hone pr wsk A áA¥yveöf k rne k I ÕVEt vh
SAnApAn-‰míit k A SÄyAs k rtA huSA Sicr k Al mš hI SrhMt Sv‰TA pA
letA hÔ¦
* pAMc DmoÜ se yuEt iBöu SA¹An k rne yoŸy hotA hÔ, pAhunA bnAne
yoŸy hotA hÔ, dVöfA dene yoŸy hotA hÔ, hAT joìzne yoŸy hotA hÔ SÈr logAš
ke ila Snupm pu»yöe© hotA hÔ¦ k Èn se pAMc DmQ? ÕIl-yuEt honA,
smAiD-yuEt honA, áAôA-yuEt honA, ivmuVEt-yuEt honA SÈr
ivmuVEtôAndÕQn-yuEt honA¦
* ijs iBöu mš ye pAMc bAtš hotI hÓ, vh qs yoŸy hotA hÔ ik
sýyk sMboiDáAAðA k rivhAr k rske –ÁpAš ke SAk úQf k osh sk ne vAlA,
ՈdAš ke SAk úQf k o sh sk ne vAlA, gMDAš ke SAk úQf k o sh sk ne vAlA,
rsAš ke SAk úQf k osh sk ne vAlA SÈr ‰áAÏx¯yAš ke SAk úQf k osh sk ne
vAlA¦
* ye pAMc bAtš SAyu GxAne vAlI hotI hÓ – SpÉy-sevn, pÉy k I
mA©A n jAnnA, k œcA-pEk AKAnA, smy-Ssmy ivcrnA SÈr SbRµcArI
honA¦ qske ivprIt, SAyu bìZAne vAlI ye pAMc bAtš hÓ – pÉy-sevn, pÉy k I

20 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

mA©A jAnnA, SœCI trh pk A huSA KAnA, smy deK k r ivcrnA, SÈr
bRµcArI honA¦
* ye pAMc SpAy-gAmI hote hÓ, qnk A wÂAr nh™ ho sk tA –mAtA k I
h¥yA k rne vAlA, iptA k Ih¥yA k rne vAlA, SrhMt k Ih¥yA k rne vAlA, duÏx
icØA se tTAgt ke ÕrIr se rEt bhAne vAlA, SÈr sMG mš PU xzAlne vAlA¦
* ye pAMc s¥purŒú-dAn hÓ – üÂApUvQk idyA jAne vAlA dAn,
s¥k ArpUvQk idyA jAne vAlA dAn, smy pr idyA jAne vAlA dAn, muEth‰t
hok r idyA jAne vAlA dAn, SÈr ibnA Spne SApk o yA ik sI dUsre k o
SAGAt phuÙcAye idyA jAne vAlA dAn¦
* ijs ¯yVEt mš ye pAMc bAtš hotI hÓ, vh DmQ suntA huSA BI qs
yoŸy nh™ hotA ik ku Õl DmoÜ ke pT pr clk r Spne w¡eÎy k I áAAVðA k r
ske ¦ k Èn sI pAMc bAtš? DmQ-k TA k A wphAs k rne vAlA, DmQ-k iTk k A
wphAs k rne vAlA, SpnA wphAs k rne vAlA, jìz-mUKQ duÏx-áAô, n jAnte
hua BI yh mAnne vAlA ik mÓ jAntA hUM¦
* ye pAMc bAtš sÂmQ ke lop k A k Arf bntI hÓ – iBöu ›yAn dek r
DmQ k Aüvf nh™ k rte, ›yAn dek rDmQ k ApAX nh™ k rte, ›yAn dek rDmQ
k o yAd nh™ rKte, ›yAn dek r ‰míitgt DmoÜ ke STQ pr ivcAr nh™ k rte,
SÈr n ›yAn dek r wn DmoÜ tTA wnke SToÜ k o jAn k r tdnusAr jIvn
ibtAte hÓ¦
* qske ivprIt, ye pAMc bAtš sÂmQ k I V‰Tit, lop n hone k A
k ArfbntI hÓ –iBöu ›yAn dek rDmQ k Aüvf k rte hÓ, ›yAn dek rDmQ k A
pAX k rte hÓ, ›yAn dek r DmQ k o yAd rKte hÓ, ›yAn dek r ‰míitgt DmoÜ ke
STQ pr ivcAr k rte hÓ, SÈr ›yAn dek r wn DmoÜ tTA wnke SToÜ k o
jAnk r tdnusAr jIvn ibtAte hÓ¦
* qn pAMc DmoÜ se yuEt iBöu SAsEt ho wXtA hÔ – SüÂA,
durAcAr, S£püuttA, SAls tTA duÏáAôtA¦ qske ivprIt, qn pAMc DmoÜ se
yuEt iBöu ivÕArd ho jAtA hÔ –üÂA, sdAcAr, bhuüuttA, SáAmAd tTA áAôA¦
* qn pAMc ke w¥pÚA hone pr q®hš rok nA bhut k iXn ho jAtA hÔ –
rAg, kR oD, moh, áAitBA tTA gimk icØA¦

S½‡ØArink Ay / pAMcvAM inpAt 21

 * qn pAMc bAtAš se yuEt wpAsk mAno nrk mš gyA huSA hotA hÔ –
áAAfI-˜hsA k rne vAlA, corI k rne vAlA, k AmBogAš ke sMbMD mš imÉyAcAr
k rne vAlA, JUX bolne vAlA, SÈr surA-mery SAid nÕIle pdAToÜ k A sevn
k rne vAlA¦
qske ivprIt, qn pAMc bAtAš se yuEt wpAsk mAno ‰vgQ mš gyA huSA hotA
hÔ – áAAfI-˜hsA se ivrt, corI se ivrt, k AmBog-sMbMDI imÉyAcAr se ivrt,
JUX bolne se ivrt, SÈr surA-mery SAid nÕIle pdAToÜ ke sevn se ivrt¦
* wpAsk ke ila Sk rfIy pAMc ¯yvsAy hÓ – S‰©-Չ©Aš k A
¯yApAr, áAAifyAš k A ¯yApAr, mAMs k A ¯yApAr, m¬ k A ¯yApAr tTA ivú k A
¯yApAr¦
* ijs vAfI mš ye pAMc bAtš hotI hÓ, vh vAfI suBAiút hotI hÔ –
smy pr bolI gyI, s¥y, k oml,sATQk tTA mÔ©IpUfQ icØA se ink AlIhuqQ¦
* DmQ-üvf ke pAMc ÕuB pirfAm hote hÓ – pUvQ mš n sunI huqQ bAt
sunne k oimltI hÔ, sunI huqQ bAt ‰pÏx ho jAtI hÔ, sMÕy imx jAtA hÔ, díVÏx
k A imÉyA¥v jAtA rhtA hÔ, SÈr icØA áAsÚA hotA hÔ¦
qs inpAt mš SÈr BI Snek pMck Ašk Iiv‰tít Áp se ccAQ k IgyI hÔ, jÔse
* pAMc áAk Ar ke yoÂA
* pAMc áAk Ar ke ÕA‰tA
* pAMc áAk Ar ke bRAµf
* pAMc BAvI By
* sMboiD áAAðA k rne se pUvQ tTAgt ke pAMc mhA‰vFn
* ‰míit v sMáAôAn ke ibnA sone ke duÏpirfAm (SÈr ‰míit v sMáAôAn
se yuEt ho sone ke ÕuB pirfAm)
* dAtun n k rne ke pAMc duÏpirfAm (SÈr dAtun k rne ke pAMc ÕuB
pirfAm)
* bhut bolne ke pAMc duÏpirfAm (SÈr ToìzA bolne ke pAMc ÕuB
pirfAm)

22 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

 * S¯yvV‰Tt cAirk A ke pAMc duÏpirfAm (SÈr ¯yvV‰Tt cAirk A ke
pAMc ÕuB pirfAm)
* duÎcir©tA ke pAMc duÏpirfAm (SÈr sœcir©tA ke pAMc ÕuB
pirfAm); q¥yAid¦
CXA inpAt
qs inpAt mš C:-C: DmoÜ k olek ridye gye wpdeÕAš k AsMgRh hÔ, jo bArh
vgoÜ tTA ak rAgpe†yAl mš ivBAijt hÔ¦
qsmš áAitpAidt ivúy-v‰tu ke k itpy wdAhrf inýn áAk Ar se hÓ :
* ijs iBöu mš ye C: bAtš hotI hÓ, vh s¥k Ar ke yoŸy hotA hÔ,
SAitÉy ke yoŸy hotA hÔ, dVöfA ke yoŸy hotA hÔ, hAT joìzk r nm‰k Ar
ik ye jAne yoŸy hotA hÔ SÈr logAš ke ilye Snupm pu»yöe© hotA hÔ¦ k ÈnsI
C: bAtš? jb vh SAMK se ik sIÁp k odeKtA hÔ tb n to vh áAPu V£ltho
wXtA hÔ, n iKÚA ; bV£k vh ‰míitmAn avM sMáAôAnI bnA rh k r wpeöABAv
se ivhAr k rtA hÔ¦ aese hI jb vh k An se k oqQ Ոd suntA hÔ, nAk se k oqQ
gMD sUMGtA hÔ, jIB se k oqQ rs cKtA hÔ, ÕrIr se ik sI k A ‰pÕQ k rtA hÔ
STvA mn se ik sIivúy k ogRhf k rtAhÔ tb n to vh áAPu V£ltho wXtA
hÔ, n iKÚA; bV£k vh ‰míitmAn avM sMáAôAnI bnA rh k r wpeöA BAv se
ivhAr k rtA hÔ¦
* ye C: Snu‰míit ‰TAn hÓ – buÂAnu‰míit, DmAQnu‰míit, sMGAnu‰míit,
ÕIlAnu‰míit, ¥yAgAnu‰míit tTA devtAnu‰míit¦
* ye C: moö áAAðA k rAne vAlI DAtuaM hÓ – mÔ©I-icØAivmuVEt («eú se),
k rŒfA-icØAivmuVEt (Ked se), muidtA-icØAivmuVEt (SrŒic se),
wpeöA-icØAivmuVEt (rAg se), SinimØA-icØAivmuVEt (sb inimØAAš se) SÈr
ShMk Ar k A nAÕ (sMdeh se)¦
* iBöuSAš k I wÚAit-k Ark ye C: bAtš hÓ – k AyQ-bhul n honA,
vAtAQlAp-bhul n honA, inªA-bhul n honA, mMzlI-bhul n honA, suvcnIy
honA SÈr k £yAfim©tA¦
* ye C: Snupm bAtš hÓ – Snupm dÕQn, Snupm üvf, Snupm lAB,

S½‡ØArink Ay / CXA inpAt 23

Snupm iÕöA, Snupm pircyAQ tTA Snupm Snu‰mrf¦ (BgvAn ne áA¥yek k A
SAÕy BI ‰pÏx ik yA¦)
* ye C: bAtš iv¬ApöIy hÓ – Sin¥y-sMôA, Sin¥y ke áAit
du:K-sMôA, du:K ke áAit SnA¥m-sMôA, áAhAf-sMôA, ivrAg-sMôA tTA
inroD-sMôA¦
* ye b™Dne vAle DmQ-pyAQy hÓ – k AmnASAš k o jAnnA, k AmnASAš ke
indAn(k Arf) k o jAnnA, k AmnASAš ke nAnA ‰vÁpAš k o jAnnA, k AmnASAš
ke ivpAk k o jAnnA, k AmnASAš ke inroD k o jAnnA, SÈr k AmnASAš ke
inroD k I Sor le jAne vAlI áAitpdA k o jAnnA¦
SÈr wsI áAk Arq®hš BI jAnnA –vednA, sMôA, SAsRv, k mQ tTA du:K k o¦

BgvAn ne yh BI ‰pÏx ik yA ik hr bAt ik s SAÕy se k hI gyI hÔ,

jÔse:
vednAaM tIn áAk Ar k I hotI hÓ – suKd, du:Kd avM Sdu:Kd- SsuKd¦
qnk A indAn(k Arf) hotA hÔ – ‘‰pÕQ’¦ qske nAnA ‰vÁp hote hÓ – sAimú
suKd, inrAimú suKd, sAimú du:Kd, inrAimú du:Kd, sAimú
Sdu:Kd-SsuKd tTA inrAimú Sdu:Kd-SsuKd¦ qnk AivpAk qsmš hotA hÔ
jb k oqQ ¯yVEt qnk o BogtA huSA pu»y STvA Spu»y se áAAðA hone vAle
j®m k o gRhf k rtA hÔ¦ ‘‰pÕQ’ k A inroD hI vednA k A inroD hotA hÔ¦ SÈr
vednA k A inroD áAAðA k rAne vAlI áAitpdA yhI hÔ ijse k hte hÓ SAyQ
SÏxAMigk mAgQ¦ jo ¯yVEt qn sb bAtAš k o yTATQt: jAn letA hÔ, vhI
vednA k AinroD áAAðA k rAne vAle inveQiDk bRµcyQ k oáAôApUvQk jAntA hÔ¦
qs inpAt mš inýnAMik t ivúyAš ke bAre mš BI ccAQ huqQ hÔ¦
– mrfAnu‰míit k I BAvnA SAsRvAš k A öy k rne ke ila, SáAmØA hok r
ik s áAk Ar k I jAnI cAiha¦
– By, du:K, rog, gMz (vRf), sMg tTA pMk –ye sAre Ոd k AmnASAš ke
hI pyAQy hÓ¦ píTŸjn qnmš zUbe rhte hÓ¦
– k Èn sI C: bAtš ivvAdmUlk hotI hÓ¦

24 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

 – öi©yAš, bRAµfAš, gíhpityAš, V‰©yAš, t‰k rAš tTA ümfAš ke jIvn k A
EyA SiBáAAy hotA hÔ, wnk A áADAn ivcAr EyA hotA hÔ, SÈr wnk A díìZ
inÎcy, SiBinveÕ tTA sMtuVÏx ik s-ik s bAt mš iniht rhtI hÔ¦
– smy smy pr DmQ-üvf k rne SÈr wnke SToÜ pr ivcAr k rne ke
k Èn se C: ÕuB pirfAm hote hÓ¦
– ‘‰pÕQ’ ak SMt hÔ SÈr ‘‰pÕQ-smudy’ dUsrA, ‘‰pÕQ-inroD’ bIc mš hÔ¦
tíÏfA isyUn(dijQn) hÔ, EyAšik yhI ijs-ik sIj®m ke sAT sI detI hÔ¦ prMtu
jo ¯yVEt qs bAt k oSiBôA SÈr pirôA ke ‰tr pr jAn letA hÔ, vh qsI
jIvn mš du:KAš k A SMt k r letA hÔ¦
– tTAgt ke k Èn se C: bl hote hÓ ijnse yuEt hone ke k Arf ve wœc
‰TAn pAte hÓ, pirúdAš mš ˜shnAd k rte hÓ SÈr bRµckR k oáAvitQt k rte hÓ¦
–ik nC: bAtAš k oCoìze ibnA SnAgAimtA STvA Srh¥v k IáAAVðA sMBv
STvA SsMBv hotI hÔ¦
–ik nC: bAtAš ke hone se k oqQ ¯yVEt blvAn smAiD vAlA hotA hÔ, SÈr
ik n C: bAtAš ke hone se dubQl smAiD vAlA¦
– ik n C: bAtAš se k oqQ ¯yVEt qs lok mš du:KI rhtA hÔ, SÈr ik n C:
bAtAš se suKI¦
–ik nC: bAtAš k oCoìze ibnA Srh¥v k AsAöA¥k Ark rnASsMBv rhtA
hÔ, SÈr ik n C: bAtAš k o Coìz dene se Srh¥v k A sAöA¥k Ar k r pAnA sMBv
ho jAtA hÔ¦
– ik n C: bAtAš ke k Arf k oqQ ¯yVEt nrk mš zAle smAn ho jAtA hÔ,
SÈr ik n C: bAtAš ke k Arf ‰vgQ mš zAle smAn¦
–sýyk díVÏx-áAAðA¯yVEt mš k ÈnsI C: bAtš áAhIf ho gyI rhtI hÓ ¦
– sMsAr mš ik n C: k A áAAduBAQv dulQB hÔ¦
sAtvAM inpAt
qs inpAt mš sAt-sAt DmoÜ k o lek r idye gye wpdeÕAš k A sMgRh hÔ, jo
ds vgoÜ tTA ak rAgpe†yAl mš ivBAijt hÔ¦

S½‡ØArink Ay / sAtvAM inpAt 25

 qsmš áAitpAidt ivúyv‰tu ke k itpy wdAhrf inýn áAk Ar se hÓ
* ijs iBöu mš ye sAt bAtš hotI hÓ, vh Spne s-bRµcAiryAš k o
SœCA lgtA hÔ –lAB k IqœCA n k rne vAlA, s¥k Ark IqœCA n k rne vAlA,
áAisi k I qœCA n k rne vAlA, lÀjAÕIl, pApBIrŒ, S£peœC tTA
sýyk díVÏxsMpÚA¦
* ye sAt bl hÓ – üÂA-bl, vIyQ-bl, lÀjA-bl, pApBIrŒtA-bl,
‰míit-bl, smAiD-bl tTA áAôA-bl¦ jo k oqQ qn blAš se blvAn hotA hÔ,
vh suK k A jIvn jItA hÔ¦
* ye sAt Dn hÓ – üÂA-Dn, ÕIl-Dn, lÀjA-Dn, pApBIrŒtA-Dn,
üut-Dn, ¥yAg-Dn tTA áAôA-Dn¦ ijs ik sI ke pAs ye Dn hAš, vh dirª
nh™ hotA¦
* ye sAt SnuÕy hÓ – k AmrAg-SnuÕy, áAit˜hsA-SnuÕy,
díVÏx-SnuÕy, ivicik ¥sA-SnuÕy, mAn-SnuÕy, BvrAg-SnuÕy tTA
Siv¬A-SnuÕy¦ qn SnuÕyAš ke pUfQ Áp se w®mUln ke ila bRµcyQvAs
ik yA jAtA hÔ¦
* sMsAr mš ye sAt áAk Ar ke log pAnI k I wpmA ke smAn iv¬mAn
hote hÓ – zUbA huSA zUbA hI rhtA hÔ; Wpr SAk r iP r zUb jAtA hÔ; Wpr
SAk r pAnI pr V‰Tt rhtA hÔ; pAnI ke Wpr SAk r ivÕeú Áp se deKtA hÔ;
pAnI ke Wpr SAk r tÔrtA hÔ; pAnI ke Wpr tÔr k r ‰TAn-ivÕeú pr phuÙc
k r rŒk jAtA hÔ; SÈr Wpr SAk r, tÔr k r, pAr jAk r ‰Tl pr jA KìzA
hotA hÔ¦ (BgvAn ne qn k TnAš k A SAÕy BI ‰pÏx ik yA¦)
* ye sAt bAtš iBöu k I wÚAit ke ila hotI hÓ – ÕA‰tA k A gÈrv, DmQ
k A gÈrv, sMG k A gÈrv, iÕöASAš k A gÈrv, smAiD k A gÈrv, SáAmAd k A
gÈrv tTA mÔ©IBAv k A gÈrv¦
* sMgit k rne yoŸy im© mš ye sAt guf hote hÓ – k iXnAqQ se dI jAne
vAlI v‰tu k o detA hÔ; duÏk r k AyQ k rtA hÔ; Ss´ durŒEt vcn BI sh letA
hÔ; SpnA rh‰y ws pr áAk x k r detA hÔ; wsk A rh‰y iCpA k r rKtA hÔ;
musIbt pìzne pr sAT nh™ CoìztA; SÈr inDQn ho jAne pr BI SvhelnA nh™
k rtA¦

26 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

 * ijs iBöu mš ye sAt bAtš hotI hÓ, icØA wske vÕ mš rhtA hÔ, vh
icØA ke vÕ mš nh™ rhtA –smAiD-ku ÕlhonA, smAiD k IsmApVØA mš ku Õl
honA, smAiD k I V‰Tit mš ku Õl honA, smAiD se wXne mš ku Õl honA,
smAiD k AsuP lpAne mš ku ÕlhonA, smAiD k IgocrtA mš ku ÕlhonA, SÈr
smAiD ke SiBnIhAr (SiDÏXAn) mš ku Õl honA¦
* buÂÕAsn mš ke vl vúQgfnA se hI ik sI iBöu k o iviÕÏx Goiút
nh™ ik yA jAtA¦ qn sAt ivÕeútASAš ke hone pr hI aesI GoúfA k I jAtI
hÔ –üÂAvAn honA, lÀjAÕIl honA, pApBIrŒ honA, bhuüut honA, áAy¥nÕIl
honA, ‰míitmAn honA, tTA áAôAvAn honA¦
* ye sAt áAk Ar k I SVŸnyAM hÓ – rAg-SVŸn, «eú-SVŸn, moh-SVŸn,
s¥k ArBAjn-SVŸn, gíhpit-SVŸn, dVöfAhQ-SVŸn tTA k AÏX-SVŸn¦
* qn sAt sMôASAš k o BAivt k rne yA bìZAne se mhAn P l áAAðA hotA
hÔ – SÕuB-sMôA, mrf-sMôA, Bojn ke bAre mš áAitkU l-sMôA, sBI lok Aš ke
bAre mš SniBrit-sMôA, Sin¥y-sMôA, Sin¥y ke áAit du:K-sMôA, SÈr du:K ke
áAit SnA¥m-sMôA¦
* qn sAt DmoÜ se yuEt huSA iBöu Sicrk Al mš hI SAsRvAš k A öy
k r SAsRv-riht icØA k I ivmuVEt SÈr áAôA se ivmuVEt k o qsI jIvn mš
‰vyM SiBôA se sAöA¥k Ar k r, áAAðA k r ivhAr k rne lgtA hÔ – üÂAvAn
honA, ÕIlvAn honA, bhuüut honA, ›yAnI honA, áAy¥nÕIl honA, ‰míitmAn
honA, SÈr áAôAvAn honA¦
* purŒú k I sAt áAk Ar k I pV¥nyAM ho sk tI hÓ – vDk -jÔsI,
cor-jÔsI, mAlik n-jÔsI, mAtA-jÔsI, bhn-jÔsI, shelI-jÔsI, SÈr
dAsI-jÔsI¦ (BgvAn ne áA¥yek k A SAÕy BI ‰pÏx ik yA¦)
* qn sAt wpAyAš k A SAüy lene se Jgìze-muk ¡me ÕAMt ho jAte hÓ –
pöAš k I wpV‰Tit mš infQy denA, ‰míit ke SnusAr infQy denA, SmUìZtA ke
SnusAr infQy denA, áAitôA (‰vIk AroVEt) ke SnusAr infQy denA, bhumt ke
SnusAr infQy denA, wske pAp-k mQ ke SnusAr infQy denA SÈr pöAš k I
shmit se muk ¡mA smex lenA¦
* qn sAt DmoÜ ke iCÚA-iBÚA ho jAne se k oqQ ¯yVEt ‘iBöu’ hotA hÔ

S½‡ØArink Ay / sAtvAM inpAt 27

 – s¥k AydíVÏx, ivicik ¥sA, ÕIl-vRtAš se ghrI SAsVEt, rAg, «eú, moh,
SÈr mAn¦
q®h™ sAt DmoÜ ke ÕAMt ho jAne se k oqQ ¯yVEt ‘ümf’ SÈr bAhr k rida
jAne se ‘bRAµf’ ho jAtA hÔ¦ q®h™ DmoÜ se êAAt hone se ‘êAAtk ’, q®hš
(vednASAš ke ‰tr pr) ividt k rlene se ‘vedgU’ SÈr qnse dUr-pre cle jAne se
‘SAyQ’ ho jAtA hÔ¦
qs inpAt mš inýnAMik t ke bAre mš BI ccAQ huqQ hÔ
sAt DmQ, ijnke SnusAr SAcrf k rne se iBöuSAš k I wÚAit hI hotI hÔ,
Svnit nh™¦
sAt bAtš, jo ik sIwpAsk k IwÚAit STvA Svnit k Ak ArfhotI hÓ¦
ivôAn (icØA) k I sAt áAk Ar k I V‰TityAM¦
sAt purŒú-gityAM tTA áA¥yyriht pirinvAQf¦
ik n wpAyAš se tMªA k A invArf ik yA jA sk tA hÔ¦
k ÈnsI bAtš bÔiryAš k oSœCI lgtI hÓ SÈr ik sIke BI mn mš kR oDjgA
detI hÓ¦
ik n sAt bAtAš se k oqQ iBöu ‘ivnyDr’ hotA hÔ, SÈr ik n sAt bAtAš se
yh ‘suÕoiBt’ hotA hÔ¦
k Èn se sAt ‘sÂmQ’ hÓ, SÈr k Èn se sAt ‘SsÂmQ’¦
qs inpAt mš ‘kR oD’ ke duÏpirfAmAš k A mAimQk vfQn BI imltA hÔ
kR oD k rne vAlA duvQfQ hotA hÔ, du:KI hok r sotA hÔ, SÈr SnTQ k o áAAðA
hotA hÔ¦ kR oD-ÁpI md se w®mØA hua ¯yVEt k A aeÎvyQ jAtA rhtA hÔ¦ wske
jAitBAqQ SÈr im©jn wsse ik nArA k r lete hÓ¦
kR oDSnTQk ArIhotA hÔ, qsse icØA mš k opjAgtA hÔ SÈr BItr-hI-BItr
By w¥pÚA hotA hÔ¦ yh ijske isr pr svAr ho jAtA hÔ vh BlA-burA nh™
smJtA, DmQ k odeK nh™ pAtA SÈr inpx SMDA ho jAtA hÔ¦ kR oDwtr jAne
pr vh SAg se jlAye gye ke smAn SnutAp SnuBv k rtA rhtA hÔ¦

28 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

 kR oDke vÕIBUt ¯yVEt k on lÀjA hotI hÔ, n pAp-BIrŒtA¦ vh iptA k I
h¥yA k r zAltA hÔ, mAtA k I BI, üeÏX purŒú k I BI, SôAnI k I BI¦
kR oDse mUVœCQt hua ¯yVEt KzÒg se SA¥mGAt k rlete hÓ, ivú KA lete hÓ,
gle mš PM dA zAl k r mr jAte hÓ SÈr igir-g¹rAš mš igr k r Spne áAAf gÙvA
dete hÓ¦
buiÂmAn ¯yVEt k o cAiha ik vh qMiªy-sMym, áAôA, vIyQ tTA
sýyk díVÏx se kR oD-ÁpI mí¥yu-pAÕ k I jìz k Ax de¦
SAXvAM inpAt
qs inpAt mš SAX-SAX DmoÜ k o lek r idye gye wpdeÕAš k A sMgRh hÔ, jo
ds vgoQ tTA ak rAgpe†yAl mš ivBAijt hÔ¦
qsmš áAitpAidt ivúy-v‰tu ke k itpy wdAhrf inýn áAk Ar se hÓ:
* ijs iBöu mš ye SAX bAtš hotI hÓ, vh Spne sAiTyAš k o SœCA
nh™ lgtA hÔ¦ k Èn sI SAX bAtš? – SiáAy jnAš k I áAÕMsA k rtA hÔ SÈr
iáAy jnAš k I ˜ndA; lAB k I k AmnA k rtA hÔ SÈr s¥k Ar k I BI; lÀjAriht
hotA hÔ SÈr pAp se By nh™ KAtA; burI qœCASAš vAlA hotA hÔ SÈr imÉyA
díVÏx vAlA BI¦
* yh ivÎv qn SAX lok -DmoÜ ke SnusAr pirvitQt hotA rhtA hÔ –
lAB, SlAB, yÕ, SpyÕ, ˜ndA, áAÕMsA, suK tTA du:K¦ ‰míit SÈr meDA se
yuEt ¯yVEt qnke pirvtQnÕIl ‰vBAv k o smJtA hÔ SÈr qnse áABAivt
nh™ hotA hÔ¦
* ye SAX áAk Ar ke mÔl hÓ – pAX n k rnA (ved-) mM©Aš k A mÔl hÔ,
SAl‰y gíh‰T-jIvn k AmÔl hÔ, tMªA ÕrIr ke vfQ k AmÔl hÔ, áAmAd rök k A
mÔl hÔ, duÎcir©tA ‰©I k AmÔl hÔ, loB dAtA k AmÔl hÔ, qhlok tTA prlok
mš ijtne pAp-DmQ hÓ ve sb mÔl hÓ, Siv¬A sbse bìzA mÔl hÔ¦
* ijs iBöu mš ye SAX bAtš hAš, vh ‘dUt’ bnA k r Beje jAne ke yoŸy
hotA hÔ – sunne vAlA ho, sunAne vAlA ho, sIKne vAlA ho, DArf k rne vAlA
ho, jAnne vAlA ho, jnAne vAlA ho, smIcIn SÈr SsmIcIn k IprK k rne
mš ku Õl ho SÈr k lh k rne vAlA n ho¦

S½‡ØArink Ay / SAXvAM inpAt 29

 * ye SAX áAk Ar ke bl hÓ – ronA bœcAš k A, kR oD V‰©yAš k A, Չ©
corAš k A,aeÎvyQ rAjASAš k A,öuˆD honA mUKoÜ k A,›yAn k rnAbuiÂmAnAš k A,
mImAMsA k rnA bhuüutAš k A SÈr sihÏfutA ümfAš tTA bRAµfAš k A¦
* ye SAX mhApurŒú-ivtkQ hÓ – yh DmQ S£peœC ke ila hÔ, mheœC ke
ila nh™; sMtuÏx ke ila hÔ, SsMtuÏx ke ila nh™; ak AMtiáAy ke ila hÔ,
BIìz-BAìz mš rhne vAle ke ila nh™; áAy¥nÕIl ke ila hÔ, tMiªl ke ila nh™;
wpV‰Tt-‰míit (sAvDAn) ke ila hÔ, mUìZ-‰míit (SsAvDAn) ke ila nh™;
ak AVŸRcØA ke ila hÔ, ivVöðAicØA ke ila nh™; áAôAvAn ke ila hÔ, duÏáAô ke
ila nh™¦ (BgvAn ne qsk A SAÕy BI smJAyA¦)
* ye SAX áAk Ar ke dAn hÓ – (áAitgRAhk ke ) SAne pr dAn denA; By
ke mAre dAn denA; ‘muJe idyA TA’ qsila dAn denA; ‘muJe degA’, yh soc k r
dAn denA; ‘dAn denA SœCA hԒ, qs ivcAr se dAn denA; ‘mÓ (Bojn) pk AtAhUM,
ye nh™ pk Ate, yh wict nh™ ik pk Ane vAlA n pk Ane vAle k odAn n de’ yh
sock rdAn denA; ‘yh dAn dene se merA yÕ PÔ legA’, qs BAvnA se dAn denA;
SÈr icØA k o SlMkí t, pirÏkí t k rne ke ila dAn denA¦
* ye SAX s¥purŒú dAn hÓ – piv© v‰tu k A dAn; wØAm v‰tu k A dAn;
smy pr idyA gyA dAn; wict v‰tu k A dAn; soc-ivcAr k r idyA gyA
dAn; stt dAn; dAn dete smy icØA k I áAsÚAtA; SÈr dAn de cuk ne pr
SA¥mivBortA¦
* ‘wposT’ ke ye SAX SMg hÓ – áAAfI-˜hsA n k rnA; corI n k rnA;
JUX n bolnA; m¬pAn n k rnA; SbRµcyQ STvA mÔTun-k mQ se ivrt honA;
rAi© k o ivk Al-Bojn n k rnA; n mAlA phnnA, n sugMiD k A lep k rnA;
SÈr (nIcI) KAx STvA DrtI ke ibCÈne pr sonA¦ (BgvAn ne yh BI
btlAyA ik SAX SMgAš vAle ‘wposT’ vRt k A pAln k rnA mhAn P ldAyI
hotA hÔ, SÈr yh BI btAyA ik EyAš hotA hÔ¦)
* ijs ‰©I mš ye SAX bAtš hAš, vh DmQ mš XhrI huqQ, s¥yBAiúfI,
ÕIlvtI nArI k hlAtI hÔ – Spne k moÜ k I sýyk ¯yv‰TAipk A, pirjnAš k A
sMgRh k rne vAlI, pit k IqœCAnusAr SAcrf k rne vAlI, k mAye hua k IröA
k rne vAlI, üÂA-yuEt, ÕIlsMpÚA, wdArcetA tTA mA¥syQriht¦ aesI nArI hr
smy prlok -pT k o áAՉt k rtI rhtI hÔ¦

30 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

 * ye SAX ¯yVEt SAdr k rne yoŸy, s¥k Ar k rne yoŸy, dVöfAhQ,
hAT joìz k r SiBvAdn k rne yoŸy SÈr logAš ke ila Snupm pu»yöe© hote
hÓ – sRotApÚA, sRotApVØA-P l ke sAöA¥k Ar ke ila áAitpÚA, skí dAgAmI,
skí dAgAimtA-P lke sAöA¥k Ar ke ila áAitpÚA, SnAgAmI, SnAgAimtA-P l
ke sAöA¥k Ar ke ila áAitpÚA, ShQt tTA Srh¥v-P l ke sAöA¥k Ar ke ila
áAitpÚA¦
qs inpAt mš inýnAMik t ivúyAš ke bAre mš BI ccAQ huqQ hÔ:
ijtnA BI suBAiút hÔ, vh sBI BgvAn ShQt sýyk sMbu k AhÔ ¦ S®y
sBI log wsI mš se le-lek r DmoQpdeÕ dete hÓ¦
– ak díVÏx se yh BI k hA jA sk tA hÔ ik ümf gÈtm nIrs,
Bogriht, SikR yAvAdI, wœCedvAdI, GífA k rne vAlA, dmn k rne vAlA,
tp‰vI tTA SáAg£B hÔ¦ (BgvAn ne aesA k hA jAne k A k Arf BI su‰pÏx
ik yA¦)
–ingRÜT üAvk ˜sh senApit k oivrj, ivml DmQcöu k AáAAðA honA ¦
– SœCe Goìze k I SAX bAtš, SÈr aese hI s¥k Ar-yoŸy, dVöfAhQ, logAš ke
ila pu»y-öe© iBöu k I SAX bAtš¦
–ik nSAX wpAyAš se ‰©I purŒú k oSÈr purŒú ‰©I k oSpne-Spne bMDn
mš bAMD lete hÓ¦
– mhAsmuª k I, SÈr qsI áAk Ar DmQivny k I, SAX-SAX SAÎcyQk Ark ,
Sއt bAtš¦
– ik n SAX blAš se öIfAsRv iBöu Spne SAp k o ‘öIfAsRv’ honA
jtlAtA hÔ¦
–k ÈnsI SAX bAtAš se k oqQ‰©I áAAf Coìzne pr ‘mnApk AyIdeivyAš’ k I
sMgit mš w¥pÚA hotI hÔ¦
– mhApjApit gotmI «ArA BgvAn k I SAX gMBIr ÕteÜ ‰vIk Ar k r lene
pr wsk I wpsMpdA¦
– Bog ke sADnAš k I áAAVðA SÈr ivnAÕ ke cAr-cAr rA‰te¦

S½‡ØArink Ay / SAXvAM inpAt 31

 – boiD áAAðA k rne se pUvQ BgvAn bu k o SAX áAk Ar se devtASAš ke bAre
mš ôAn-dÕQn¦
– SAX SiBBUt SAytn, SAX ivmoö, SAX SAyQ ¯yvhAr, SAX SnAyQ
¯yvhAr, SAX pirúdš, BArI BUkM p ke SAX hetu, SAX sMpdAaM, SAX
w¥sAh-vAtAQaM, q¥yAid¦
BgvAn ne iBöuSAš k o yh BI smJAyA ik
* sBI DmoÜ k A mUl hÔ ‘CMd’ (sMk £p);
* sBI DmQ mn se w¥pÚA hote hÓ;
* sBI DmoÜ k A wdy ‰pÕQ se hotA hÔ;
* sBI DmQ vednASAš mš SA imlte hÓ;
* sBI DmoÜ mš smAiD áAmuK hÔ;
* sBI DmoÜ mš ‰míit áADAn hÔ;
* sBI DmoÜ mš áAôA üeÏXtm hÔ;
* sBI DmoÜ k A sAr hÔ –‘ivmuVEt’¦
nÈvAM inpAt
qs inpAt mš mu¼ytyA nÈ-nÈ DmoÜ k olek ridye gye wpdeÕAš k AsMgRh hÔ,
jo nÈ vgoÜ tTA ak rAgpe†yAl mš ivBAijt hÔ¦
qsmš áAitpAidt ivúy-v‰tu ke ku C wdAhrf inýn áAk Ar se hÓ
* öIfAsRv ShQt ke ila ye nÈ bAtš k r pAnA SsMBv hotA hÔ –
jAn-bUJ k r ik sI áAAfI k I h¥yA k rnA; corI k rnA; mÔTun-DmQ k A sevn
k rnA; jAn-bUJ k r JUX bolnA; gíh‰Tk Al ke smAn joìzne-bxorne vAlA
honA; rAg ke vÕIBUt honA; «eú ke vÕIBUt honA; moh ke vÕIBUt honA; tTA
By ke vÕIBUt honA¦
* qn nÈ sMôASAš k o BAivt k rne vA bìZAne se Smít k I áAAVðA hotI
hÔ – SÕuB-sMôA, mrf-sMôA, Bojn ke bAre mš áAitkU l sMôA, sBI lok Aš ke

32 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

bAre mš SniBrit-sMôA, Sin¥y-sMôA, Sin¥y ke áAit du:K-sMôA, du:K ke áAit
SnA¥m-sMôA, áAhAf-sMôA tTA ivrAg-sMôA¦
* ijs ku l mš ye nÈ bAtš hAš, vhAM nh™ jAnA cAiha SÈr jAnA ho
jAy to vhAM bÔXnA nh™ cAiha – SœCI trh wX k r ‰vAgt n k rte hAš;
SœCI trh SiBvAdn n k rte hAš, SAdrpUvQk SAsn n dete hAš; Gr mš hotI
huqQ v‰tu k oBI iCpAte hAš; bhut hone pr BI ToìzA-sA dete hAš; bìiZyA hone pr
BI ÁKA-sUKA dete hAš; s¥k ArpUvQk nh™, Ss¥k ArpUvQk dete hAš; DmQ k I bAt
sunne ke ila n bÔXte hAš; SÈr jo k hA jAy, wse sunte n hAš¦
* aese nÈ DmQ hÓ ijnke mUl mš tíÏfA hotI hÔ – tíÏfA ke hone se Koj;
Koj ke hone se áAAVðA; áAAVðA ke hone se ivinÎcy; ivinÎcy ke hone se
SAsVEt; SAsVEt ke hone se mm¥v; mm¥v ke hone se pirgRh; pirgRh ke hone
se mA¥syQ; mA¥syQ ke hone se SAröf; SÈr SAröf k o lek r dMzAdMzI,
Չ©-áAyog, k lh, ivgRh, ivvAd, tU-tU-mÓ-mÓ, cuglKorI, JUX bolnA SÈr
dUsre BI Snek pAppUfQ, Sku Õl DmQ¦
* kR mÕ: hone vAle nÈ inroD hÓ – áATm›yAn-áAAðA ¯yVEt k I
k AmsMôA k A inroD; i«tIy›yAn-áAAðA ¯yVEt ke ivtk oÜ SÈr ivcArAš k A
inroD; títIy›yAn-áAAðA ¯yVEt k I áAIit k A inroD; ctuTQ›yAn-áAAðA ¯yVEt
ke SAÎvAs-áAÎvAs k AinroD; SAk AÕAnM¥yAytn-áAAðA¯yVEt k IÁpsMôA k A
inroD; ivôAnAnM¥yAytn-áAAðA ¯yVEt k I SAk AÕAnM¥yAytn-sMôA k A inroD;
SA˜k c®yAytn-áAAðA ¯yVEt k I ivôAnAnM¥yAytn-sMôA k A inroD;
nÔvsMôAnAsMôA-áAAðA ¯yVEt k I SA˜k c®yAytn-sMôA k A inroD; SÈr
sMôAvediytinroD k I Sv‰TA k o áAAðA hua ¯yVEt k I sMôA tTA vednA k A
inroD¦
* kR mÕ: hone vAle nÈ ivhAr hÓ – áATm ›yAn, i«tIy ›yAn, títIy
›yAn, ctuTQ ›yAn, SAk AÕAnM¥yAytn, ivôAnAnM¥yAytn, SA˜k c®yAytn,
nÔvsMôAnAsMôAytn tTA sMôAvediytinroD¦ ye sBI SAsRvAš ke öy k A
k Arf bnte hÓ¦ (BgvAn ne iv‰tAr se qsk A indAn BI áA‰tut ik yA¦)
* qn nÈ DmoÜ k o Coìze ibnA Srh¥v k A sAöA¥k Ar nh™ ho sk tA –
rAg, «eú, moh, kR oD, vÔr, dUsre k A SvmU£yn, itr‰k Ar, qQÏyAQ tTA mA¥syQ¦
pr q®hš Coìz dene se sAöA¥k Ar hone k I sMBAvnA ho jAtI hÔ¦

S½‡ØArink Ay / nÈvAM inpAt 33

 qs inpAt mš inýnAMik t ivúyAš ke bAre mš BI ccAQ huqQ hÔ
smy-smy pr DmQ-üvf k rne, DmQ ke ivúy mš bAtcIt
k rne ke ÕuB pirfAm¦
sMsAr mš nÈ áAk Ar ke logAš k I iv¬mAntA¦
áAAifyAš ke nÈ áAk Ar ke SAvAs¦
icØA mš roú w¥pÚA hone ke nÈ k Arf SÈr qse dUr k rne ke BI
nÈ wpAy¦
invAQf ‘suK’ EyAšk r hÔ?
BgvAn ne ‘sýyk sMbu’ hone k A dAvA k b ik yA?
iBÚA-iBÚA áAk Ar k I bADAaM SÈr wnk A invArf¦
iÕöA-sMbMDI dubQltAaM, nIvrf, k Amguf SAid, SÈr qnke áAhAf k A
wpAy¦
qs inpAt mš inýnAMik t pdAš k I ¯yA¼yA BI imltI hÔ
k AysAöI, áAôAivmuEt, wBytoBAgivmuEt, sAMdíVÏxk DmQ, invAQf,
pirinvAQf, tdMginvAQf, díÏxDmQinvAQf, öem, öemáAAðA, Smít, SmítáAAðA,
SBy, SByáAAðA, áAüVˆD, inroD, q¥yAid¦
dsvAM inpAt
qs inpAt mš mu¼ytyA ds-ds DmoÜ k o lek r idye gye wpdeÕAš k A sMgRh
hÔ, jo bAqQs vgoÜ tTA ak rAgpe†yAl mš ivBAijt hÔ¦
qsmš áAitpAidt ivúy-v‰tu ke ku C wdAhrf inýn áAk Ar se hÓ
* qn ds DmoÜ se yuEt iBöu sBI k o áAsÚA k rne vAlA SÈr svQ
áAk Ar se pirpUfQ hotA hÔ – üÂA, ÕIl, bhuüuttA, DmQk iTk tA,
pirúdgocrtA, pirúd k o DmQdeÕnA dene mš inpuftA, ivnyDrtA,
SAr»yk tA, cArAš ›yAnAš k I ‰veœCA avM sugmtA se áAAVðA, SÈr SAsRvAš k A
öy ho jAne se SAsRvriht icØA k I ivmuVEt avM áAôA se ivmuVEt k o qsI
jIvn mš ‰vyM SiBôA se sAöA¥k Ar k r, áAAðA k r ivhrnA¦

34 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

 * ye ds sMyojn hÓ – s¥k AydíVÏx, ivicik ¥sA, ÕIl-vRtAš se
S¥yiDk icpk Av,k AmCMd,¯yApAd, ÁprAg, SÁprAg, mAn, wÂtpn SÈr
Siv¬A¦ qnmš se phle pAMc nIce ke sMyojn k hlAte hÓ SÈr ipCle pAMc Wpr
ke sMyojn¦
* ye ds ¯yVEt Bšx dene yoŸy, SitiT bnAne yoŸy, dVöfA dene
yoŸy, hAT joìzk r ‰vAgt k rne yoŸy SÈr logAš ke ila Snupm pu»yöe©
hote hÓ – sýyk sMbuÂ, áA¥yek buÂ, donAš Sor se ivmuEt, áAôAivmuEt,
k AysAöI, díVÏxáAAðA, üÂAivmuEt, üÂAnusArI, DmAQnusArI tTA go©BU
(SAyQjn)¦
* ye ds tTAgt ke tTAgt-bl hote hÓ, ijnse yuEt hok r ve Spne
üeÏX¥v k I GoúfA k rte, pirúdAš mš ˜shnAd k rte SÈr DmQckR k A áAvtQn
k rte hÓ – wict k o wict SÈr Snuict k o Snuict yTATQt: jAnnA; tInAš
k AlAš ke k moÜ k A P l, sk Arf, yTATQt: jAnnA; svQ©gAmI áAitpdA k o
yTATQt: áAôApUvQk jAnnA; nAnADAtuk lok k oyTATQt: jAnnA; áAAifyAš k I
nAnA áAk Ar k I áAvíVØA k o yTATQt: jAnnA; S®y ¯yVEtyAš k I üÂA SAid
qMiªyAš k I k mI-beÕI k o yTATQt: jAnnA; ›yAnAš, ivmoöAš, smAiDyAš ke
bADk DmoÜ, qnk I pirÕui SÈr wnse wXne k o yTATQt: jAnnA; Snek
áAk Ar ke pUvQ-j®mAš k A Snu‰mrf; ivÕu id¯y cöu se áAAifyAš k o
Spne-Spne k moÜ k I git ke SnusAr mrte-j®mte deKnA; SÈr SAsRvAš k A
öy k r SAsRv-riht icØA k I ivmuVEt, áAôA se ivmuVEt k o qsI jIvn mš
‰vyM SiBôA se sAöA¥k Ar k r, áAAðA k r ivhrnA¦
* ye ÕrIr ke ds DmQ hÓ – sdIQ, gmIQ, BUK, FyAs, ml, mU©, ÕrIr
k A sMym, vAfI k A sMym, SAjIivk A-sMbMDI sMym, tTA punBQv k A hetu
Bv-sM‰k Ar¦
* ds sMôAaM ijnke k Arf SAyuÏmAn igirmAn®d k A rog jAtA rhA
– Sin¥y-sMôA, SnA¥m-sMôA, SÕuB-sMôA, SAdInv-sMôA, áAhAf-sMôA,
ivrAg-sMôA, inroD-sMôA, sb lok Aš ke áAit SniBrit sMôA, sBI sM‰k ArAš ke
áAit SinœCA-sMôA tTA SAnApAn-‰míit¦
* wict áAk Ar ke ds k TA-áAk rfhÓ – S£peœC-k TA, sMtuVÏx-k TA,
áAivvek -k TA, SsMsgQ-k TA, vIyAQrMB-k TA, ÕIl-k TA, smAiD-k TA,

S½‡ØArink Ay / dsvAM inpAt 35

áAôA-k TA,ivmuVEt-k TAtTA ivmuVEtôAndÕQn-k TA¦q®h™ k TA-áAk rfAšk o
SADAr bnAk r bAtcIt k rnA smIcIn rhtA hÔ¦
* ds k AMxe hÓ – ak AMt-áAemI ke ila mMzlI mš rhnA; SÕuB inimØA k I
BAvnA mš lge hua ke ila ÕuB inimØA mš lgnA; qMiªy-ingRh k rne vAle ke
ila Kel-tmAÕe deKnA; bRµcArI ke ila V‰©yAš k I sMgit mš rhnA; áATm
›yAn ke ila Ոd; i«tIy ›yAn ke ila ivtkQ SÈr ivcAr; títIy ›yAn ke
ila áAIit; ctuTQ ›yAn ke ila SAÎvAs-áAÎvAs; sMôAvediytinroD k I
Sv‰TA ke ila sMôA tTA vednA; SÈr rAg, «eú tTA moh¦ (BgvAn ne
iBöuSAš k o ibnA k AMxe ke , inÏkM xk hok r ivhrne k I sIK dI¦)
* k Ève ke ds duguQf hÓ – du:sAhs, áAg£BtA, loluptA, pexUpnA,
lAlc, indQytA, dubQltA, GixyA áAk Ark IrŒic, ‰míitivmUìZtA SÈr nIctA ¦
pApI iBöu BI yhI duguQf sMjoye rhtA hÔ¦
* ye ds Jìz jAne vAlI v‰tuaM hÓ – sýyk díVÏx vAle k I imÉyA díVÏx,
sýyk sMk £p vAle ke imÉyA sMk £p, sýyk vcn vAle ke imÉyA vcn,
sýyk k mAÜt vAle ke imÉyA k mAÜt, sýyk SAjIivk A vAle k I imÉyA
SAjIivk A, sýyk ¯yAyAm vAle k A imÉyA ¯yAyAm, sýyk ‰míit vAle k I
imÉyA ‰míit, sýyk smAiD vAle k I imÉyA smAiD, sýyk ôAn vAle k A
imÉyA ôAn SÈr sýyk ivmuVEt vAle k I imÉyA ivmuVEt¦ qnke Jìz jAne se
qnke k Arf hone vAle pAp k mQ BI Jìz jAte hÓ¦
* sMgit k rne yoŸy ¯yVEt ke ds DmQ – áAAfI-˜hsA n k rnA, corI
n k rnA,k AmBog-sMbMDIimÉyAcAr n k rnA,JUX n bolnA, cuglI n KAnA,
k Xor vcn n bolnA, ¯yTQ áAlAp n k rnA, loB n k rnA, kR oD n k rnA
SÈr sýyk díVÏx vAlA honA¦
qs inpAt mš inýnAMik t ivúyAš k I BI ccAQ huqQ hÔ
ku Õl-k mQ, ÕIl-pAln se SAge-se-SAge EyA lAB hotA hÔ?
ik npAMc bAtAš se muEt, SÈr ik npAMc bAtAš se yuEt, k oqQ iBöu ‘ke vlI’
k hlAne lgtA hÔ?
sBI ku Õl k moÜ mš‘SáAmAd’ SgR (üeÏX) k hlAtA hÔ¦
ik n ds DmoÜ ke hone se k oqQ iBöu‘snAT’ k hlAtA hÔ¦

36 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

 ds SAyQvAs, ijnmš SAyQ (üeÏX jn) SAvAs k rte Te, k rte hÓ SÈr
ik yA k ršge¦
ds w¡eÎy, ijnk I pUitQ ke ila iÕöApd áAôðA ik ye gye, SÈr áAAitmoö
ke inym bnAye gye¦
ds ivvAdmUl (Jgìze ke k Arf)¦
rAjA ke rinvAs mš jAne ke ds duÏpirfAm¦
ÕuB STvA SÕuB k AyoÜ mš lgne ke k Arf¦
qs DmQivny mš ‘suK’ SÈr ‘du:K’ EyA hÔ?
ds áAÕMsnIy bAtš¦
ds áAk Ar ke k AmBogI¦
‘SAyQ ivrecn’ SÈr ‘SAyQ vmn’¦
do pAx: qs Sor k A SÈr ws Sor k A¦
‘SAyQ áA¥yvrohf’
ve bAtš ijnse k oqQ ¯yVEt ‰vgQ mš zAle smAn ho jAtA hÔ, STvA nrk mš
zAle smAn; q¥yAid¦
BgvAn ne inýnAMik t ke bAre mš BI deÕnA k I hÔ – sADu-SsADu;
ku Õl-Sku Õl;STQ-SnTQ; DmQ-SDmQ; SAyQ DmQ SÈr SnAyQ DmQ; sAsRv
DmQ SÈr SnAsRv DmQ; sdoú DmQ SÈr indoQú DmQ; q¥yAid¦
SÈr qsI áAk Ar
SAyQ mAgQ SÈr SnAyQ mAgQ; kí Ïf mAgQ SÈr ÕuEl mAgQ; SsÂmQ SÈr
sÂmQ; SpnAne yoŸy DmQ SÈr n SpnAne yoŸy DmQ; sAöAt k rne yoŸy DmQ
SÈr sAöAt n k rne yoŸy DmQ; q¥yAid¦
ŸyArhvAM inpAt
qs inpAt mš mu¼ytyA ŸyArh-ŸyArh DmoÜ k o lek r idye gye wpdeÕAš k A
sMgRh hÔ, jo tIn vgoÜ tTA ak rAgpe†yAl mš ivBAijt hÔ¦
qsmš áAitpAidt ivúy-v‰tu ke ku C wdAhrf inýn áAk Ar se hÓ

S½‡ØArink Ay / ŸyArhvAM inpAt 37

 * Spne sbRµcAiryAš ke áAit SAkR oÕ k rne vAle, wnk I iK£lI
wìzAne vAle ke bAre mš yh sMBAvnA rhtI hÔ ik ws pr qn ŸyArh ivpVØAyAš mš
se k oqQ BI ivpVØA SA pìze : S-áAAðA k o áAAðA n k r pAye; áAAðA huSA nÏx ho
jAy; sÂmQ ‰pÏx n ho; sÂmQ ke bAre mš ShMk ArI ho jAy; bemn se bRµcyQ
k A pAln k rne lge; ik sI gMBIr doú k A doúI ho jAy; iÕöA k o Coìz
hIn-mAgQ (gíh‰T) SpnA le; ik sI bìze rog se SAtMik t ho wXe; pAgl ho
jAy; behoÕI k I Sv‰TA mš mre; ÕrIr Coìzne pr dugQit k o áAAðA ho¦
* ik sI iBöu ke ila aesI smAiD áAAðA k r pAnA sMBv hÔ, jbik
‘hoՒ hote hua BI wse qn ŸyArh ke bAre mš ‘hoՒ n rhe –píÉvI, jl, SVŸn,
vAyu, SAk AÕAnM¥yAytn, ivôAnAnM¥yAytn, SA˜k c®yAytn,
nÔvsMôAnAsMôAytn, qhlok , prlok , tTA díÏx-üut – nAisk A-ij¹A
‰pÕeQV®ªy «ArA SnuBUt-ivôAt-áAAðA-pyeQiút-mn se ivcAirt¦
* ijs iBöu mš ye tIn bAtš hotI hÓ, vh hotA hÔ S¥yMt yogöemI,
devtASAš tTA mnuÏyAš mš üeÏX¦ k Èn sI tIn bAtš? SÕÔö ÕIl‰kM D se yuEt
honA, SÕÔö smAiD‰kM Dse yuEt honA, SÈr SÕÔö áAôA‰kM Dse yuEt honA¦
* ijs iBöu mš ye dUsrI tIn bAtš hotI hÓ, vh BI hotA hÔ S¥yMt
yogöemI, devtASAš tTA mnuÏyAš mš üeÏX¦ k Èn sI dUsrI tIn bAtš?
å iÂ-áAAithAyQ, SAdeÕnA-áAAithAyQ, tTA SnuÕAsn-áAAithAyQ¦
* ijs iBöu mš ye tIsrI tIn bAtš hotI hÓ, vh BI hotA hÔ S¥yMt
yogöemI, devtASAš tTA mnuÏyAš mš üeÏX¦ k Èn sI tIsrI tIn bAtš?
sýyk díVÏx, sýyk ôAn, tTA sýyk ivmuVEt¦
* ijs iBöu mš ye do bAtš hotI hÓ, vh BI hotA hÔ S¥yMt yogöemI,
devtASAš tTA mnuÏyAš mš üeÏX¦ k Èn sI do bAtš? iv¬A tTA SAcrf¦
(sn¸‡mAr bRµA ne BI k hATA ik jo iv¬A SÈr SAcrf se yuEt hotA hÔ, vh
devAš tTA mnuÏyAš mš üeÏX hotA hÔ¦)
* mÔ©I-‰vÁp icØA k I ivmuVEt k o BAivt k rne, bìZAne se ŸyArh
ÕuB pirfAmAš k I SAÕA k I jA sk tI hÔ – suKpUvQk sonA; suKpUvQk wXnA;
bure ‰vFn n deKnA; mnuÏyAš k A iáAy honA; S-mnuÏyAš k A iáAy honA; devtASAš
«ArA rVöt honA; SVŸn, ivú, Չ© k A Ssr n honA; icØA k A ÕIGR hI

38 suHsAr [S½‡ØArink Ay]

ak AgR ho jAnA; muK-vfQ áAsÚA rhnA; hoÕ-hvAs siht mí¥yu k o áAAðA honA;
SÈr pre nh™, to bRµ-lok k I áAAVðA¦
qs inpAt mš inýnAMik t ivúyAš k I BI ccAQ huqQ hÔ
– üÂAvAn ke ŸyArh löf¦
– rAg, «eú, moh SAid k I SiBôA, pirôA, piröy, áAhAf, öy, ¯yy,
ivrAg, inroD, ¥yAg avM áAitinsgQ(pir¥yAg) ke ila BAivt ik ajAne yoŸy
ŸyArh DmQ¦
qs inpAt mš ŸvAle k AdíÏxAMt áA‰tut k rte hua yh BI smJAyA gyA hÔ ik
ik n ŸyArh bAtAš ke k Arf k oqQ iBöu qs DmQivny mš víiÂ, wÚAit, ivpultA
k oáAAðA ho sk tAhÔ, SÈr ik nŸyArh bAtAš ke k Arfqsmš SsmTQ rhtA hÔ¦

S½‡ØArink Ay / ŸyArhvAM inpAt 39

 Ku¡k ink Ay
Ku¡k pAX
prMprAgt mA®ytA ke SnusAr ‘Ku¡k pAX’ Ku¡k ink Ayk A áATm gRMT hÔ ¦
qsk ASAk Arbhut hI CoxA hÔ¦ qsmš mA© nÈ ivúyAš k AáAitpAdn huSA hÔ¦
* ‘srfØAy’ ke SMtgQt buÂ, Dým tTA s³ k I Õrf gRhf k rne k A
w£leK hÔ¦
* ‘dsisEKApd’ ke SMtgQt ds ÕIlAš k o SpnAne k A sMk £p
wplˆD hÔ¦
* ‘«˜ØAsAk Ar’ ke SMtgQt ÕrIrgt bØAIs áAk Ar k I gMdigyAM ignAyI
gyI hÓ¦
* ‘ku mArp²hA’ ke SMtgQt [sopAk -nAmk ]ku mAr k o pUCe gye áAÎnAš
ke wØAr mš wsne btlAyA hÔ ik 1 se lek r 10 tk ke SMk Aš k A EyA SAÕy
hotA hÔ¦ wdAhrftyA, ‘2’ se SiBáAAy nAm tTA Áp se, ‘3’ se SiBáAAy
tIn áAk Ar k I vednASAš se,‘4’ se SiBáAAy cAr SAyQ-s¥yAš se hÔ ¦
* ‘m½lsuØA’ ke SMtgQt SìztIs áAk Ar ke mMgl-DmQ áAk AiÕt ik ye
gye hÓ¦ áAArMiBk mMgl-DmQ hÔ – ‘mUKoÜ k I sMgit n k rnA’ SÈr SMitm hÔ
‘lok DmoÜ (lAB-SlAB, yÕ-SpyÕ, áAÕMsA-˜ndA, tTA suK-du:K) se
Sivcilt rh in:Õok , inmQl tTA inBQy bnA rhnA’¦ ye sBI mMgl-DmQ
devtASAš tTA mnuÏyAš k A wØAroØAr k £yAf k rne vAle hÓ¦
* ‘rtnsuØA’ mš áAôðA ik yA gyA hÔ ik buÂ, Dým tTA s³ mš
EyA-EyA wØAm r¥n hÓ, jÔse
lok -prlok mš jo BI Dn hÓ STvA ‰vgoÜ mš jo BI wØAm r¥n hÓ, wnmš se
k oqQ BI bu ke smAn üeÏX nh™ hÔ, yh bu mš wØAm r¥n hÔ ¦

40 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 ijs wØAm, Smít, ivrAg-pd SÈr sBI doúAš ke öyk Ark invAQf k o
ÕAEymuin ne áAAðA ik yA ws Dým ke smAn k oqQ üeÏX nh™ hÔ, yh Dým mš
wØAm r¥n hÔ¦
jÔse DrtI mš ghrI gìzI huqQ qMªk Il [ngr-‰tMB] cArAš Sor k I tej
hvASAš se BI áAkM ipt nh™ hotI, vÔse hI cAr SAyQ-s¥yAš k A BlI áAk Ar
sAöA¥k Ar k rne vAlA s¥purŒú Sivcl rhtA hÔ, yh s³ mš wØAm r¥n hÔ¦
buÂ, Dým tTA s³ mš jo-jo wØAm r¥n hÓ, wnk I s¥ytA áAôðA k rte
smy sbke ila ‰vV‰t-mMgl k I k AmnA BI k I gyI hÔ¦
* ‘itroku ¢suØA’ mš áAet-áAAifyAš k I dynIy dÕA k A ic©f ik yA gyA
hÔ SÈr wnke ila dAn-dVöfA dene k A mhØv btlAyA gyA hÔ¦ sMbMiDyAš k A
ronA-DonA wnke k Am nh™ SAtA, prMtu wnke inimØA idyA gyA dAn t¥k Al
BI, SÈr BivÏy mš BI, wnke iht ke ila hotA hÔ¦ qs lok mš idyA gyA dAn
w®hš aese hI áAAðA ho jAtA hÔ jÔse WMce ‰TAn pr brsA huSA pAnI incle ‰TAn
pr jA phuÙctA hÔ, STvA pAnI se lde hua bAdlAš se sAgr lbAlb Br jAtA
hÔ¦
* ‘iniDk »zsuØA’ mš BÈitk iniD k I nÎvrtA pr áAk AÕ zAlne ke
wprAMt pu»y-ÁpI iniD k A mAhA¥ýy sAmne lAyA gyA hÔ¦ qs iniD k o k oqQ
curA nh™ sk tA SÈr qsse devAš tTA mnuÏyAš k I sArI k AmnAaM pUfQ ho jAtI
hÓ – suMdr vfQ pAne se lek r sMboiD áAAðA k r lene tk ¦
* ‘meØAsuØA’ mš sBI áAAifyAš ke áAit mÔ©IBAv bnAye rKne k A wpdeÕ
hÔ¦ hr smy SÈr hr V‰Tit mš yhI BAv bnA rhe, to yhI ‘bRµivhAr’
k hlAtA hÔ¦ aesA ¯yVEt ik sI imÉyAdíVÏx mš n pìz, ÕIlvAn bnA rh k r,
ivÕu dÕQn se yuEt ho, k Am-tíÏfA k A nAÕ k r, punjQ®m se Cuxk ArA pA
letA hÔ¦

Ku¡k pAX 41
 Dýmpd
‘Dýmpd’ k A buÂvcn mš ivÕeú ‰TAn hÔ¦ BArt ke Snek pìzosI deÕAš mš
yh gRMT S¥yMt lok iáAy hÔ¦ qsmš suBAiút hI suBAiút Bre pìze hÓ, jo
ivpÎyI sADk Aš ke ila Snmol iniD ke smAn hÓ¦
qsmš cAr sÈ teqQs gATAaM hÓ, jo CˆbIs vgoÜ mš ivBAijt hÓ¦ áA¥yek vgQ
mš se ik ®h™-ik ®h™ pdAš k I BAvAiB¯yVEt nIce k I gyI hÔ
[1] ymk -vŸg : – sAre DmQ phle mn mš hI w¥pÚA hote hÓ, St: mn hI
üeÏX hÔ¦ yid k oqQ ¯yVEt dUiút mn se k oqQ vcn boltA STvA k Am k rtA
hÔ, to du:K wske pICe aese lg jAtA hÔ jÔse gAìzI K™cne vAle bÔlAš ke pÔrAš ke
pICe gAìzI k AcEk A¦yid k oqQ inmQl mn se vcn boltA STvA k Amk rtA
hÔ, to suK wske pICe aese lg jAtA hÔ jÔse k BIsMg n Coìzne vAlI CAyA¦
[2] SFpmAd-vŸg : – jb k oqQ smJdAr ¯yVEt áAmAd k o SáAmAd se
jIt letA hÔ, tb vh áAôAÁpI áAAsAd pr cìZ k rÕok rihtho jAtA hÔ¦ aesA
Õok riht DIr ¯yVEt Õok gR‰t ivmUìZ jnAš k o aese hI [k rŒfABAv se]
deKtA hÔ, jÔse ik pvQt pr KìzA huSA ¯yVEt jmIn pr Kìze hua logAš k o
deKtA hÔ¦
[3] icØA-vŸg : –ijtnI hAin Õ©u Õ©u k ISTvA vÔrI vÔrI k Ik rtAhÔ,
wsse k h™SiDk hAin glt mAgQ pr lgA huSA icØA k rtAhÔ¦ ijtnI BlAqQ
mAtA-iptA yA dUsre BAqQ-bMDu nh™ k r pAte hÓ, wsse k h™ SiDk BlAqQ shI
mAgQ pr lgA huSA icØA k rtA hÔ¦
[4] puFP -vŸg: –jÔse ik sIbìzI sìzk ke ik nAre Pš ke gye kU ìze-k creke
Zer pr k oqQ piv© gMD vAlA suMdr p¤ w¥pÚA ho jAy, aese hI kU ìze-k creke
smAn SMDe píTŸjnAš mš sýyk sMbu k A üAvk SpnI áAôA se S¥yiDk
ÕoiBt hotA hÔ¦
[5] bAl-vŸg : – jAgte hua ke ila rAt lMbI hotI hÔ¦ Tke hua ke ila
yojn lMbA hotA hÔ¦ sÂmQ k o n jAnne vAle mUZAš ke ila sMsAr-ckR lMbA
hotA hÔ¦

42 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 [6] pV»zt-vŸg : –jÔse sGn ÕÔl-pvQt pvn se áAkM iptnh™ hotA, vÔse
hI smJdAr log ˜ndA SÈr áAÕMsA se ivcilt nh™ hote¦
[7] Srh®t-vŸg : – ijske SAsRv pUrI trh se öIf ho gye hÓ, ijsk I
SAhAr mš SAsVEt nh™ hÔ, SÈr ÕU®y tTA SinimØA ivmoö (invAQf) ijsk I
gocrBUim hÔ, wsk I git, SAk AÕ mš wìzne vAle pVöyAš k I git ke smAn,
SnjAnI rhtI hÔ¦
[8] sh‰s-vŸg : – jo sMgRAm mš hjArAš mnuÏyAš k o jIt le, wsse wØAm
sMgRAm-ivjyI vhI hotA hÔ jo ak Spne SAp k o jIt letA hÔ¦
[9] pAp-vŸg : – jb tk pAp k A P l nh™ imltA hÔ, tb tk pApI BI
pAp k o SœCA hI smJtA hÔ¦ ˜k tu jb pAp k A P l imltA hÔ, tb wse pAp
idKAqQ dene lgte hÓ¦
[10] d»z-vŸg : – jÔse ŸvAlA lAXI se gAyAš k o cArAgAh mš hAMk le
jAtA hÔ, vÔse hI buìZApA SÈr mí¥yu áAAifyAš k I SAyu k o hr le jAte hÓ¦
[11] jrA-vŸg : –rAjA ke suici©t rT purAne pìz jAte hÓ SÈr yh ÕrIr
BI, ˜k tu sMtAš k A DmQ purAnA nh™ pìztA hÔ¦ sMt log s¥purŒúAš se aesA hI
k hte SAa hÓ¦
[12] SØA-vŸg : –SpnA ik yAhuSA pApk mQ Spne k omÔlA k rdetA hÔ,
n ik yA huSA pApk mQ Õu rKtA hÔ¦ ÕuiÂ-SÕui hr ak k I SpnI-SpnI
hotI hÔ¦ k oqQ ¯yVEt ik sI dUsre k o Õu nh™ k r sk tA¦
[13] lok -vŸg: –jo k oqQ qs lok k obulbule k Itrh SÈr mrIick A
ke smAn deKtA hÔ, wse ymrAj nh™ deK pAtA hÔ¦
[14] buÂ-vŸg : – sBI pAp-k moÜ se bcnA, ku Õl-k mQ k rnA, Spne
icØA k o intAMt inmQl k rte rhnA – yh buÂAš k I iÕöA hÔ¦
[15] suK-vŸg : – tíÏfA sb se bìzA rog hÔ SÈr (wske k Arf) jo
sM‰k Ar bnte hÓ ve sbse bìze du:K hÓ¦ qse (ivpÎynA-sADnA «ArA) yTATQt:
jAn k r jo invAQf (áAAðA hotA hÔ), vh sbse bìzA suK hÔ¦
[16] ipy-vŸg : –ÕIlsMpÚA, ivpÎynA-sMpÚA, DmQ-inÏX, s¥yvAdI tTA
k tQ¯yprAyf k o log FyAr k rte hÓ¦

Dýmpd 43
 [17] k oD-vŸg: –jo (isr pr) cìZe hua kR oDk oBRAMt hua rT ke smAn
TAm letA hÔ, wsI k o mÓ sArTI k htA hUM; dUsre to ke vl lgAm pk ìzne vAle
hote hÓ¦
[18] ml-vŸg : – smJdAr ¯yVEt k o cAiha ik vh Spne mÔl k o
kR mÕ: ToìzA-ToìzA öf-áAitöf vÔse hI dUr k re, jÔse ik rjtk Ar (sunAr)
cAMdI ke mÔl k o dUr k rtA hÔ¦
[19] Dým§-vŸg : – jb tk DmQ k I ccAQ hI ccAQ k rtA hÔ, tb tk
DmQDArI nh™ hÔ¦ prMtu jb DmQ (ke gUìZ rh‰y) k o ToìzA-BI suntA hÔ SÈr
(sun smJk r qse ivpÎynA-sADnA «ArA) SpnI k AyA mš ‰vyM deKtA hÔ,
tBI (shI mAne mš) DmQDArI hotA hÔ¦ aesA ¯yVEt (s¥y-)DmQ dÕQn mš áAmAd
nh™ k rtA¦
[20] mŸg-vŸg : –tTAgt ke vl(ivÕui k A)mAgQ SA¼yAt k rtehÓ ¦
pirüm to tuýhš hI k rnA hotA hÔ¦ jo ws mAgQ pr SAÁìZ ho jAte hÓ, ve
›yAn-rt hok r mí¥yu ke bMDn se muEt ho jAte hÓ¦
ivÕui k A mAgQ hÔ
* ‘sBI sM‰k Ar Sin¥y hӒ, qse áAôApUvQk jAnnA;
* ‘sBI sM‰k Ar du:K hӒ, qse áAôApUvQk jAnnA;
* ‘sBI DmQ SnA¥m hӒ, qse áAôApUvQk jAnnA¦
q®hš qs áAk Ar jAn lene se du:K k A inveQdn ho jAtA hÔ¦
[21] pik »fk -vŸg: – ijnk I k AygtA-‰míit (k AyA mš hone vAlI
vednASAš ke áAit jAgÁk tA)inrMtr wpV‰Tt rhtI hÔ, ve Sk rfIyk AyQ nh™
k rte, sdA k rfIy hI k rte hÓ¦ aese ‰míitmAn avM sMáAôAnI logAš ke SAsRv
smAðA ho jAte hÓ¦
[22] inry-vŸg : – du:ÕIl SÈr sMym-ivhIn jIvn jIte hua rAÏxØpz
(smAj k A SÚA) KAne se to SAg k I lpx ke smAn lAl hua tðA lohe ke
gole k o KAnA k h™ SœCA hÔ¦
[23] nAg-vŸg : –jÔse yu mš hATI Dnuú se ink le bAf k oshn k rtA
hÔ, vÔse hI mÓ SpՈd shn k ÁMgA, EyAšik du:ÕIl log hI SiDk hÓ¦

44 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 [24] t»hA-vŸg : – DmQ k A dAn sAre dAnAš se bìZ-cìZ k r hotA hÔ, DmQ
k A rs sAre rsAš se áAbl hotA hÔ, DmQ mš rit sb rityAš se w¥kí Ïx hotI hÔ,
tíÏfA k A öy sAre du:KAš k o SiBBUt ik ye rhtA hÔ¦
[25] iBEKu-vŸg : – jb ik sI ÕU®yAgAr mš áAveÕ k rke k oqQ ÕAMt-icØA
iBöu sýyk Áp se DmAQnupÎynA k rtAhÔ, tb wse lok oØArsuK áAAðA hotA hÔ
jo ik sAmA®y mAnvIy lok Iy suKAš se pre hotA hÔ¦
vh jb-jb (ÕrIr SÈr icØA) ‰kM DAš k Iwdy-¯yy (-ÁpI Sin¥ytA) k I
ivpÎynAnuBUit k rtA hÔ, tb-tb áAIit-áAmod (-ÁpI SA›yA¥m-suK) k I
wplVˆD k rtA huSA Smít pd (invAQf) k A sAöA¥k Ar k r letA hÔ¦
[26] bRAµf-vŸg : – Spne pApAš k o Dok r bhA dene vAlA k hlAtA hÔ
‘bRAµf’, smtA k ASAcrf k rne vAlA ‘ümf’, SÈr Spne icØA-mlAš k odUr
k r dene vAlA ‘áAvRijt’¦
‘bRAµf’ hotA hÔ å úB (wØAm), áAvr (üeÏX), vIr, mhiúQ, ivjetA,
SkM Fy, êAAtk ,bu !

Dýmpd 45
 wdAn
ik ®h™GxnASAš ke piráAeçy mš BgvAn bu ke muK se in:sít áAIit-vAEyAš,
w£lAs-vcnAš STvA húoQÝArAš k A sMgRh qs gRMT mš imltA hÔ¦
qsmš S‰sI suØA hÓ, jo SAX vgoÜ mš ivBAijt hÓ¦
ku Cek wdAnAš k A pircyA¥mk ivvrf nIce idyA gyA hÔ
* sMboiD áAAðA k rne ke pÎcAt smAiD se wX k r BgvAn bu ne
rAi© ke phle, ibcle tTA ipCle yAmAš mš tIn iviDyAš se áAtI¥ysmu¥pAd k A,
BlI áAk Ar se mnn ik yA:
Snulomt: – qske hone se yh hotA hÔ, qske w¥pÚA hone se yh w¥pÚA ho
jAtA hÔ¦
áAitlomt: – qske nh™ hone se yh nh™ hotA hÔ, qske rŒk jAne se yh
rŒk jAtA hÔ¦
Snulomt: áAitlomt: –qske hone se yh hotA hÔ, qske w¥pÚA hone se yh
w¥pÚA ho jAtA hÔ¦ qske nh™ hone se yh nh™ hotA hÔ, qske rŒk jAne se yh
rŒk jAtA hÔ¦
* ws smy wnke muK se wdAn ke ye vcn ink le
“jb öIfAsRv tp‰vI, yogI ke smö DmQ áAk x ho jAte hÓ, tb wsk I
sArI ÕMk AaM imx jAtI hÓ; EyAšik vh hetu-siht DmQ k o áAôApUvQk jAn letA
hÔ, áA¥yyAš ke öy k ojAn letA hÔ SÈr mAr k IsenA k ovÔse hI iCÚA-iBÚA k r
zAltA hÔ jÔse (SMDk Ar k o ivdIfQ k r) SAk AÕ mš cmk ne vAlA sUyQ¦”
* ik sI sAMp k o lAXI se pIxte bAlk Aš k o deK k r BgvAn ke muK
se in:sít wdAn-vcn
“jo SpnA suK cAhne vAlA suK cAhne vAle (S®y) áAAifyAš k o lAXI se
mArtA hÔ, vh mrne pr suK k A lABI nh™ hotA¦ jo SpnA suK cAhne vAlA
suK cAhne vAle (S®y) áAAifyAš k olAXI se nh™ mArtA, vh mrne pr suK k A
lABI hotA hÔ¦”

46 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 * Spne iáAy qk lÈte pu© ke inDn pr Õok -iv¹l wpAsk k o deK
k r ink le wdAn-vcn
“jo devtA STvA mnuÏy iáAy ÁpAš k A SA‰vAd lene mš lge rhte hÓ, ve pAp
SÈr ivnAÕ k o áAAðA ho mí¥yurAj ke vÕ mš cle jAte hÓ¦ prMtu jo idn-rAt
SáAmØA rh k r iáAy Áp k o Coìz dete hÓ, ve pAp ke mUl k o Kn zAlte hÓ,
mu¥yu-pAÕ mš nh™ P Ùste hÓ¦”
* Spne pAs hI jMgl mš ku xI bnA k r rhne vAle wÂt, SiBmAnI,
cpl, vAcAl, mUìZ-‰míit, sMáAôAn-riht, SsmAiht, BRAMt-icØA avM qMiªyAš mš
SsMymI iBöuSAš k o deK k r BgvAn ke muK se ink le wdAn-vcn
“sMymivhIn, imÉyAdíVÏxk SÈr SAlsI mAr ke vÕ mš clA jAtA hÔ ¦
sMymI, sýyk sMk £p vAlA, sýyk díVÏxk , (sM‰k ArAš ke ) wdy-¯yy k o
jAnne vAlA, inrAls iBöu sArI dugQityAš k o lAt mArtA hÔ¦”
* SAyuÏmAn SAn®d «ArA yh k he jAne pr ik boiDs¥v k I mAtAaM
boiDs¥v ke j®m lene ke ak sðAAh pÎcAt, STAQt S£pAyu mš hI, deh ¥yAg
tuist devlok mš jA w¥pÚA hotI hÓ, BgvAn ke wdAn-vcn
“jo k oqQ hua hÓ, yA hAšge, sBI ÕrIr Coìz k rcle jAyšge¦ St: smJdAr
¯yVEt sb v‰tuSAš ke öy k o jAn k r zx k r bRµcyQ k A pAln k re¦”
* devdØA «ArA sMG-Bed k rne k A smAcAr imlne pr wdAint
wdAniyt-vcn
“sADu sADupnA k re, yh SAsAn hÔ¦ sADu pAp k re, yh k iXnhÔ¦ pApI pAp
k re, yh SAsAn hÔ¦ SAyQjn k A pAp k rnA k iXn hotA hÔ¦”
* imÉyA isÂAMtAš k o lek r SAps mš JgìzA k rne vAle pirvRAjk Aš k A
áAsMg ›yAn mš lAye jAne pr wdAniyt wdAn-vcn
“ik tne hI ümf vA bRAµf qsI mš jUJe rhte hÓ¦ ve ibnA SôAn k A nAÕ
ik ye bIc mš hI nÏx ho jAte hÓ¦”
* m£lpu© SAyuÏmAn dˆb «ArA SVŸnDAtu k A SAüy lek r
pirinvAQf-lAB k rne pr BgvAn k A húoQÝAr

wdAn 47
 “k AyA k A Bedn huSA, sMôA inrŒÂ huqQ, sArI vednAaM XMzI pìz gqÜ,
sM‰k ArAš k A wpÕmn huSA, ivôAn S‰t huSA!”
qs gRMT mš aese BI Snek áAsMg hÓ ijnmš BgvAn ke üAvk wnke smIp hI
pAlTI mAr k r,ÕrIr k osIDA rK, ‰míitmAn bne rh k rsADnAÄyAs k rte
Te¦ wnk IBAv-BMigmA avM wplVˆDyAš k ojAn k rBgvAn ke muK se Snek
bAr w£lAs-vcn áAsít hua¦ ivpÎyI sADk Aš ke ila ye vcn S¥yMt
áAerfAjnk hÓ¦
wdAhrftyA
* ik sI iBöuivÕeú ke sMdBQ mš
“ijs iBöu ne Spne sAre (nye) k mQ k rne Coìz idye hAš SÈr purAne k moÜ ke
mÔl k o Dun-Dun k r dUr k r rhA ho, vh aese DrAtl pr KìzA hotA hÔ jhAM
‘merA’ k hne ke ila ku Cnh™ rh jAtA¦ aese ¯yVEt ke pAs ‘lp-lp’ k rne ke
ila ku C nh™ bctA¦”
* SAyuÏmAn sAirpuØA ke sMdBQ mš
“(sM‰k ArAš ke )wpÕmn se ÕAMt-icØA huye, Bv-rÀju ivVœCÚA ik ye iBöu k A
j®m lene k A islislA ivVœCÚA ho jAtA hÔ¦ vh mAr ke bMDn se muEt ho
jAtA hÔ¦”
* SAyuÏmAn mhAmoŸg£lAn ke sMdBQ mš
“k AygtA ‰míit wpV‰Tt ho, ChAš ‰pÕAQytn sMvít hAš, iBöu stt
smAiht ho, to vh Spne invAQf k o jAn hI letA hÔ¦”
* SAyuÏmAn ip»zolBAr«Aj ke sMdBQ mš
“vAfI SÈr ÕrIr se ik sI k o k Ïx n phuÙcAnA, áAAitmoö ke inymAš k A
pAln k rnA,Bojn k ImA©A jAnnA, ak AMt mš invAs k rnASÈr icØA [k o
suDArne ke bAre mš] áAy¥nÕIl honA – yh buÂAš k I iÕöA hÔ¦”
* SAyuÏmAn k ±Arevt ke sMdBQ mš
“lok yA prlok mš, SpnI yA prAyI ijtnI BI k AMöAaM hAš, ›yAnI wn
sb k o Coìz dete hÓ SÈr áAy¥npUvQk bRµcyQ k A pAln k rte hÓ¦”
* SAyuÏmAn cULp®Tk ke sMdBQ mš
48 suHsAr [Ku¡k ink Ay]
 “V‰Tr ÕrIr SÈr V‰Tr icØA se Kìze, bÔXe yA soye rh k r jo iBöu SpnI
‰míit (jAgÁk tA)bnAye rKtA hÔ, vh WMcI se WMcI Sv‰TASAš k oáAAðA k r
letA hÔ¦ WMcI se WMcI Sv‰TASAš k o áAAðA k r vh mí¥yurAj k I díVÏx mš nh™
SAtA¦”
* SAyuÏmAn S²YAisk o»z²Y ke sMdBQ mš
“ijske mUl mš píÉvI (STAQt, Siv¬A k o pnpAne vAle SAsRv, nIvrf
SAid) nh™ hÓ, SÈr ijsmš pØAe (STAQt, md, áAmAd, mAyA, XgI, SAid) nh™
hÓ, wsmš BlA (mAn-ÁpI) v£lrI k hAM se ho sk tI hÔ? (sM‰k Ar-ÁpI EleÕAš
ke )bMDn se muEt hua aese DIr purŒú k Ik Èn˜ndA k rsk tAhÔ? wsk Ito
devtA BI srAhnA k rte hÓ SÈr vh bRµA se BI áAÕMist hotA hÔ¦”

wdAn 49
 qitvuØAk
‘qitvuØAk ’ Ոd k ASTQ hÔ –aesA k hAgyA¦ qs gRMT k Ayh nAm dene k A
sMBvt: yh k Arf hÔ ik qske áA¥yek suØA k A SArMB qn ՈdAš se hotA hÔ –
‘vuØAM hetM BgvtA’ [STAQt, ‘BgvAn «ArA yh k hA gyA’, q¥yAid]¦
qs gRMT mš ak sÈ bArh suØA hÓ, jo cAr inpAtAš mš ivBEt hÓ¦
áA¥yek inpAt mš áAitpAidt ivúy-v‰tu k I sMVöðA ÁpreKA inýn áAk Ar se
hÔ :-
phlA inpAt
qske suØAAš mš ak -ak bAt k olek rBgvAn ke wpdeÕ sMgíhIt hÓ¦ jÔse
‘iBöuSo! ak bAt Coìz do, mÓ tuýhAre SnAgAmI hone k A jAimn bntA hUM¦
k Èn sI ak bAt? loB¦’
‘ijs loB se luˆD hok r áAAfI dugQit k o áAAðA hote hÓ, ws loB k o
ivpÎynA k rne vAle sýyk áAk Arse jAn k rCoìz dete hÓ SÈr qse Coìz dene ke
bAd k BI qs sMsAr mš lÈx k r nh™ SAte hӒ¦
BgvAn ne «eú, moh, kR oD, mRö avM mAn ke sMdBQ mš BI qsI áAk Ar ke
vcn k he hÓ¦
qs inpAt mš ivvecn ik ye gye ku C S®y ak -ak ivúy hÓ
Siv¬A, tíÏfA, yTATQ ˜ctn, k £yAfim©tA,sMG k IPU x,sMG k Iak tA,
dUiút icØA, áAsÚA icØA, jAn-bUJ k r JUX bolnA, mÔ©I cetoivmuVEt ¦
dUsrA inpAt
qske suØAAš mš do-do bAtAš k o lek r idye gye wpdeÕ sMgíhIt hÓ¦ jÔse
‘iBöuSo! pyAQy se sýyk sMbu ke wpdeÕ do áAk Arke hote hÓ¦ k Ènse do
áAk Ar?phlA –pAp k oburAqQ ke tÈr pr deKo¦ dUsrA –pAp k oburAqQ ke tÈr
pr deK k r wsse inivQ»f, ivrEt, ivmuEt ho jASo ¦’

50 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 ‘qs áAk Ar ivrEt-icØA hok r tum du:K k A SMt k r loge’ ¦
qs inpAt mš ivvecn ik ye gye ku C S®y do-do ivúy hÓ
qMiªyAš pr sMym n rKnA tTA Bojn k ImA©A n jAnnA¦ qMiªyAš pr sMym
rKnA tTA Bojn k ImA©A jAnnA¦ ‘mÓne BlA k Amnh™ ik yA’ tTA ‘mÓne burA
k Amik yA’¦ ‘mÓne BlA k Amik yA’ tTA ‘mÓne burA k Amnh™ ik yA’¦ burA ÕIl
avM burI díVÏx¦ BlA ÕIl avM BlI díVÏx ¦ sopAiDÕeú invAQfDAtu tTA
SnupAiDÕeú invAQfDAtu¦
tIsrA inpAt
qske suØAAš mš tIn-tIn bAtAš k olek ridye gye wpdeÕ sMgíhIt hÓ¦ jÔse
‘iBöuSo! ye tIn vednAaM hÓ¦ k Èn sI tIn? suKd, du:Kd tTA
Sdu:Kd-SsuKd¦’
‘smAiht huSA, sMáAôAnI tTA ‰míitmAn bu k A üAvk vednASAš k o
jAntA hÔ, qnk I w¥pVØA k o jAntA hÔ SÈr qnk A öy k rAne vAle mAgQ k o,
jhAM ye inrŒÂ ho jAtI hÓ, jAntA hÔ¦ vednASAš k A öy ho jAne se iBöu
tíÏfAriht hok r pirinvAQf pA letA hÔ¦’
qs inpAt mš ivvecn ik ye gye ku C S®y tIn-tIn ivúy hÓ
Sku ÕlmUl (loB, «eú, moh);
DAtu (ÁpDAtu, SÁpDAtu, inroDDAtu);
SAsRv (k AmAsRv, BvAsRv, Siv¬AsRv);
tíÏfAaM (k AmtíÏfA, BvtíÏfA, ivBvtíÏfA);
cöu (mAMscöu, id¯ycöu, áAôAcöu);
k Al (StIt, SnAgt, vtQmAn);
durAcAr (k Aiyk , vAick , mAnisk );
sdAcAr (k Aiyk , vAick , mAnisk );
mÈn (k Aiyk , vAick , mAnisk );
pu© (SitjAt, SnujAt, SvjAt)¦

qitvuØAk 51
 cÈTA inpAt
qske suØAAš mš cAr-cAr bAtAš k o lek r idye gye wpdeÕ sMgíhIt hÓ¦ jÔse
‘iBöuSo! jAnne vAle deKne vAle ke SAüv öIf hote hÓ, n jAnne vAle, n
deKne vAle ke nh™ –aesA mÓ k htA hUM¦ EyA jAnne, deKne se SAsRvAš k A öy
hotA hÔ? yh du:K hÔ, yh du:K k Iw¥pVØA hÔ, yh du:K k AinroD hÔ, yh du:K
k A inroD k rAne vAlA mAgQ hÔ – q®hš jAnne, deKne se SAsRvAš k A öy hotA
hԒ¦
‘å ju-mAgQ k ASnusrf k rne vAle, SÄyAs mš lge hua ÕÔçy k oShQt mAgQ
mš áATm ôAn hotA hÔ, tdnMtr Srh¥vôAn SÈr tduprAMt Srh¥vP l se
(áAôA-)ivmuVEt k A w¥kí Ïx ôAn¦ tb, ‘sAre bMDn öIf ho gye’ – wsmš qs
áAk Ar k A EleÕAš ke öy hone k A ôAn w¥pÚA hotA hÔ¦ sArI gRMiTyAš k A Bedn
k rne vAle invAQf k o SAlsI, mUKQ tTA SboD «ArA áAAðA nh™ ik yA jA
sk tA¦’
qs inpAt mš ivvecn ik ye gye ku C S®y cAr-cAr ivúy hÓ
sulB v‰tuaM (pAMÕukU l cIvr; iBöA k A SÚA; víömUl; gomU©),
tíÏfA k I w¥pVØAyAM (cIvr hetu; ˜pzpAt hetu; ÕynAsn hetu; yh lok
imle, yh n imle – qs hetu), tTAgt k o‘tTAgt’ k hne ke cAr k Arf ¦
‘qitvuØAk ’ mš ‰míit, sMáAôAn avM ivpÎynA se áA¥yö avM proö sMbMD
rKne vAle bhut se pd hÓ ijsse ivpÎynA k rne vAlAš ke ila yh gRMT ivÕeú
Áp se wpyogI hÔ¦
k itpy wdAhrf
* loB, «eú, moh, kR oD, mRö avM mAn k o ivpÎynA k rne vAle
sýyk áAk Arse jAn k rCoìz dete hÓ (‘sýmd²YAy pjhV®t ivpV‰sno’) ¦
* ‰míitmAn SÈr sMáAôAnI kR mÕ: sAre sMyojnAš k A öy k r zAltA
hÔ¦ (‘sýpjAno pit‰sto pApufe Snupuˆben sˆbsMyojnEKyM’)¦
* jb SAyQs¥yAš k o sýyk -áAôA se deKtA hÔ (‘yto c SirysœcAin
sýmFp²YAy p‰sit’)¦

52 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 * sMsAr mš b™Dne vAlI áAôA hI üeÏX hÔ (‘p²YA ih se§A lok ˜‰m,
yAyM inˆbeDgAimnI’)¦
* ‰míitmAn, ›yAnI sýyk áAk Ar se DmoÜ k I ivpÎynA k rte hÓ
(‘sitm®to c JAiyno sýmA DýmM ivp‰sV®t’)¦
* bu k A üAvk smAiht, sMáAôAnI avM ‰míitmAn hotA hÔ
(‘smAihto sýpjAno, sto bu‰s sAvk o’)¦
* ws stt-›yAnI, pÔnI díVÏx se ivpÎynA k rne vAle k o (‘tM JAiynM
sAtitkM , suKumM – idi§ivp‰skM’)¦
* DmoÜ SÈr pAMc ‰kM DAš ke wdy-¯yy k o sýyk áAk Ar se deKne vAlA
(‘smveVEKtA c DýmAnM, K®DAnM wdyˆbyM’)¦

qitvuØAk 53
 suØAinpAt
‘suØAinpAt’ se SiBáAAy hÔ suØAAš k A sMgRh¦ qske áATm cAr vgoÜ mš cÈvn
suØA hÓ, prMtu pAMcvš vgQ mš tIn gATAaM SÈr solh mAfvk Aš ke áAÎn hÓ¦ Toìze
mš hI BgvAn bu k IiÕöA k osmJne ke ila yh ak Si«tIy gRMT hÔ¦
qs gRMT mš áAitpAidt ivúy-v‰tu k A vgQ-vAr sMVöðA ivvrf nIce idyA
gyA hÔ¦
1. wrgvŸg
qs vgQ ke ‘wrgsuØA’ mš invAQf-áAAðA iBöuSAš ke gufAš k A vfQn k rte hua
spQ «ArA kš culI Coìzne ke smAn wnke qhlok tTA prlok k o ¥yAgne k I
bAt k hI gyI hÔ¦
‘DinysuØA’ mš Diny gop ke sAT sMvAd ke Áp mš BgvAn «ArA wse bìze
mAimQk ZMg se sAMsAirk SAsVEtyAM ¥yAgne k A wpdeÕ idyA gyA hÔ¦
‘KŸgivsAfsuØA’ mš gÓze ke s™g ke smAn Ske leivcrf k rnek AwpdeÕ
hÔ : ‘yh ivpVØA hÔ, P oìzAhÔ, wpªv hÔ, rog hÔ, k AMxAhÔ, By hÔ –k AmBogAš mš
yh By deK k r gÓze ke s™g k I BAMit Ske lA ivcrf k ’re¦
‘k isBAr«AjsuØA’ mš BgvAn ne ‰vyM k o kí úk btlAyA hÔ¦ wnke
kí iú-k AyQmš üÂA hÔ bIj, tp víVÏx, áAôA juSAX SÈr hl, lÀjA hl k I
P Al, mn nDnA, ‰míit P Al SÈr Ceku nI, vIyQ bÔl SÈr invAQf gAìzI, jo
SAge-se-SAge cltI jAtI hÔ¦ wnk I kí iú SmítP ldAiynI hotI hÔ, ijse
k rne se k oqQ BI ¯yVEt sAre du:KAš se muEt ho jAtA hÔ¦
‘cu®dsuØA’ mš cAr áAk Ar ke ümfAš k I ccAQ hÔ SÈr ‘prABvsuØA’ mš ik sI
BI purŒú k I Svnit ke bArh k ArfAš pr áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦ ‘vslsuØA’ mš
btlAyA gyA hÔ ik ‘víúl’ (nIc) k Èn hotA hÔ : ‘k oqQ jAit se víúl nh™
hotA SÈr n jAit se bRAµf hotA hÔ¦ k mQ se hI k oqQ víúl hotA hÔ SÈr k mQ
se hI bRAµf¦’
‘meØAsuØA’ k A ivvecn ‘Ku¡k pAX’ ke SMtgQt ik yA jA cuk A hÔ¦

54 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

‘hemvtsuØA’ SÈr ‘SALvk suØA’ ke SMtgQt hemvt tTA SALvk nAm ke yöAš
«ArA BgvAn se Snek sATQk áAÎn pUCe gye hÓ, ijnk Aprm sMtoújnk wØAr
iml jAne pr ve BAvivBor ho k hte hÓ : ‘Sb hm gAMv-gAMv, pvQt-pvQt,
ngr-ngr mš sýyk sMbu SÈr wnke «ArA wpidÏx DmQ k I suDmQtA k o
nm‰k Ar k rte hua ivcrf k ršg’e¦
‘ivjysuØA’ mš ÕrIr k I gMdigyAš SÈr Sin¥ytA k I Sor ›yAn SAk iúQt
k rne ke wprAMt BgvAn ne Spne yA dUsre ke ÕrIr ke áAit rAg ¥yAgne k I
sIK dI hÔ¦
‘muinsuØA’ mš yh btlAne ke pÎcAt ik muin k ÈnhotA hÔ, BgvAn ne k hA
hÔ ik jÔse nIlI gdQn vAlA mor k BI BI wìzAn mš hMs k I brAbrI nh™ k r
sk tA,vÔse hI gíh‰T BI iBöu k IbrAbrI nh™ k rsk tA,jo muin ho, ak AMt
vn mš ›yAn k rtA rhtA hÔ¦
2. cULvŸg
‘rtnsuØA’ tTA ‘m½lsuØA’ k A ivvecn ‘Ku¡k pAX’ ke SMtgQt ik yA jA
cuk A hÔ¦
‘SAmg®DsuØA’ mš k ‰spbu k Ak TnhÔ ik jIv˜hsA, mAr, k Ax,bMDn,
corI, JUX bolnA, Clk px, XgI, inrTQk gRMTAš k A vAcn, prAyI ‰©I k A
sevn, q¥yAid SAmgMD hÔ, n ik mAMs-Böf¦ ‘ihirsuØA’ mš sœcA im© wse
btlAyA gyA hÔ jo mAtA k I god mš soye hua pu© ke smAn ivÎvAs áAdAn
k rtAhÔ SÈr dUsrAš «ArA P oìzAnh™ jA sk tAhÔ¦ ‘sUiclomsuØA’ mš vAsnASAš
ke mUl pr áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦
‘DýmcirysuØA’ mš durAcArI iBöu k o k crA jAn sMG se Slg k rne k I
deÕnA k I gyI hÔ¦ ‘bRAµfDVýmk suØA’ ke SMtgQt áAAcIn bRAµfAš ke DmQ
btlAye gye hÓ SÈr k hA gyA hÔ ik phle tIn hI rog hote Te – qœCA, BUK
SÈr buìZApA, ˜k tu pÕuvD se ve S§Anve ho gye hÓ¦
‘nAvAsuØA’ mš k hA gyA hÔ ik ijsse DmQ k A ôAn áAAðA ho, wsk I vÔse hI
ScQnA k rnIcAiha jÔse ik devtA qMª k Ik rte hÓ¦ ‘˜k sIlsuØA’ mš qs áAÎn
k A wØAr imltA hÔ ik ik s ÕIl, ik s SAcrf SÈr ik n k moÜ k o sýyk

suØAinpAt 55
Áp se k rne mš lgA huSA ¯yVEt Srh¥v áAAðA k r letA hÔ ¦ ‘w§AnsuØA’ áAmAd
mš pìze hua ¯yVEtyAš k oJk Jorne k Ak Amk rtAhÔ : ‘wXo, bÔXo, tuýhš sone se
EyA mtlb? k AMxA cuBne se ¯yiTt roigyAš k o n™d kÔ sI? ’
‘rAhulsuØA’ mš vh wpdeÕ inb hÔ ijse SAyuÏmAn rAhul k o BgvAn
in¥yáAit idyA k rte Te¦ ‘ingRoDk FpsuØA’ mš BgvAn ne yh sMÕy imxAyA hÔ
ik SAyuÏmAn v½Is ke wpA›yAy k FpAyn ne SAsVEt ke hetu k o jAnk r
Sit du‰tr mí¥yu ke rAÀy k o pAr k r ilyA hÔ¦
‘sýmApirˆbAjnIysuØA’ mš iBöuSAš ke SAcrfIy DmoÜ SÈr ‘DVýmk suØA’
mš iBöuSAš tTA gíh‰TAš ke DmoÜ k o wjAgr ik yA gyA hÔ¦
3. mhAvŸg
‘pˆbÀjAsuØA’ mš BgvAn k I áAvRÀyA k A vfQn hÔ¦ gíh‰T jIvn k o
bADASAš se BrA huSA SÈr áAvRÀyA k o Kule SAk AÕ ke smAn jAn k r ve
áAvRijt hua¦ ‘pDAnsuØA’ mš mAr k I prAjy k A w£leK hÔ¦ qsmš mAr k I
‰vIk AroVEt hÔ ik mÓ sAt vúQ tk BgvAn ke pICe lgA rhA, prMtu ‰míitmAn
sýyk sMbu ne muJe k oqQ Svk AÕ nh™ idyA¦
‘suBAistsuØA’ mš suBAiút ke cAr SMg btlAye gye hÓ : ‘suBAiút ho,
duBAQiút nh™; DmQ ho, SDmQ nh™; iáAy ho, SiáAy nh™; SÈr s¥y ho, Ss¥y
nh™¦’
‘su®dirk BAr«AjsuØA’, ‘mAGsuØA’, ‘siBysuØA’ tTA ‘selsuØA’ mš su®dirk
BAr«Aj, mAG, siBy tTA sel nAm ke bRAµfAš ne BgvAn se Snek áAÎn
k rke SpnI sm‰yASAš k A smADAn áAAðA ik yA SÈr wnk I vAfI se áABAivt
hok rbuÂ, DmQ tTA sMG k IÕrf mš cle gye¦ qnmš se mAG k oCoìz k rÕeú
tIn ke áAvRijt hok r Srh¥v áAAðA k r lene k A BI w£leK hÔ¦
‘s£lsuØA’ mš jIvn k I Sin¥ytA áAôðA k I gyI hÔ : ‘jÔse ku ýhAr «ArA
bnAye gye im¢I ke btQn sBI xUx jAne vAle hÓ, aesA hI áAAifyAš k A jIvn
hÔ¦’‘vAse§suØA’ mš vfQ-¯yv‰TA k A KMzn ik yA gyA hÔ : ‘j®m se n bRAµf
hotA hÔ, n S-bRAµf¦ k mQ se hI bRAµf hotA hÔ, SÈr S-bRAµf BI¦ k mQ se
hI kí úk hotA hÔ, SÈr iÕ£pI BI¦ k mQ se hI binyA hotA hÔ, SÈr sevk BI¦

56 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

k mQ se hI cor hotA hÔ, SÈr sÔink BI¦ k mQ se hI puroiht hotA hÔ, SÈr rAjA
BI¦ áAtI¥ysmu¥pAd k o deKne vAle SÈr k moÜ ke ivpAk k o jAnne mš inpuf
pMizt-jn k mQ k o qs áAk Ar yTATQt: jAnte hӒ¦
‘k ok Ailk suؒ A mš sMt purŒúAš k I ˜ndA k rne vAlAš k I dugQit honA dÕAQyA
gyA hÔ : ‘jo doúriht, ÕuÂ, inmQl purŒú k o doú lgAtA hÔ, wsk A pAp
w£xI hvA mš Pš k IgyI sUçm DUil ke smAn wsI mUKQ pr jA icpxtA hÔ¦. . .
St: piv©, sdAcArI sADuSAš ke áAit SpnI vAfI SÈr mn k o sdA sMyt
rKe¦’
‘nALk suØA’ mš Sist å iú ke BAMje nALk k o BgvAn ne yh smJAyA hÔ
ik beGr hok r iBöA pr jIne vAlA wØAm pd k o kÔ se áAAðA k re : ‘tAlu se
jIB sxA k r pex ke áAit sMymI bne¦ SAl‰y riht icØA vAlA bne, bhut
˜ctn n k re, durAcAr se dUr rhe, SnAsEt ho SÈr bRµcyQ k ApAln k re¦’
‘«ytAnup‰snAsuØA’ mš áAtI¥ysmu¥pAd ke isÂAMt ke SnusAr du:K k I
w¥pVØA SÈr inroD pr áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦
4. S§k vŸg
‘k AmsuØA’ mš k AmBogAš ke duÏpirfAmAš SÈr ‘guh§k suØA’ mš sMsAr k I
SsArtA k A bKAn ik yA gyA hÔ¦ ‘du§§k suØA’ mš btlAyA gyA hÔ ik muin
jn ik sI díVÏxivÕeú ke Pe r mš nh™ pìzte hÓ¦
‘su§k suØA’ ke SnusAr SnAsVEt se hI muVEt sMBv hotI hÔ, S®yTA
mnuÏy bMdr ke smAn ak ÕAKA Coìz dUsrI ÕAKA pk ìzk rcltA rhtA hÔ ¦
‘prm§k suØA’ ke SnusAr SrhMt ik sI dAÕQink ivvAd mš nh™ pìztA hÔ ¦
‘jrAsuØA’ mš jIvn k I S£ptA, SsArtA SÈr ‘it‰smeØAe†ysuØA’ mš mÔTun
¥yAgne k IccAQ hÔ¦ ‘psUrsuØA’ mš yh wpdeÕ iniht hÔ ik díVÏx k olek rik sI
ivvAd mš nh™ pìznA cAiha¦ iP rBI yid k oqQ ivvAd ke ilye SAge SAye SÈr
k he ik ‘yhI sc hԒ, to wse k hnA cAiha ik yhAM bhs k rne ke ilye k oqQ
nh™ hÔ¦ ‘mAgV»zysuØA’ mš BI BgvAn ne díVÏxvAd k A KMzn k r invAQf-áAAVðA
k A mAgQ btlAyA hÔ¦
‘purABedsuØA’ ke SMtgQt ‰pÏx ik yAgyA hÔ ik ijsk Alok mš SpnA ku C

suØAinpAt 57
nh™ hÔ, jo SBAv ke bAre mš ku Cnh™ soctA hÔ SÈr isÂAMtAš mš nh™ pìztA hÔ,
vh ‘ÕAMt’ k hlAtA hÔ¦
‘k lh-ivvAdsuØA’ mš k lh avM ivvAd ke k ArfAš pr áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦
‘cULˆyUhsuØA’ mš áAôðA ik yA gyA hÔ : ‘s¥y to ak hI hÔ, dUsrA hÔ hI nh™,
ijske bAre mš log pr‰pr ivvAd k rš¦ prMtu nAnA mt vAle ümf SpnI Sor
se nAnA s¥yAš k I GoúfA k rte rhte hÓ ijsse ye sb ak hI bAt nh™ bolte
hÓ¦’‘mhAˆyUhsuØA’ mš BgvAn k AsMdeÕ hÔ ik sBI ÕIl-vRt tTA sdoú-indoQú
k moÜ k o Coìz k r, SÈr ÕuiÂ-SÕui k I k AmnA n k rte hua ivrEt hok r
ÕAMit ke ila ivcrf k re¦
‘tuvxk suØA’ mš iBöuSAš k I cyAQ pr áAk AÕ zAlne ke bAd k hA gyA hÔ ik
iBöu ‰míitmAn rh k r BgvAn k I iÕöA k A ssýmAn SÄyAs k re¦
‘SØAd»zsuØA’ mš bu ke Gr Coìzne k A k Arf áAôðA ik yA gyA hÔ¦
‘sAirpuØAsuØA’ ke SMtgQt sAirpuØA ne bMDn mš jk ìze hua bhut se áAAifyAš k I
Sor se BgvAn se Snek áAÎn ik ye ijnk A w®hAšne Spne SnuBvAš ke SADAr
pr smADAn ik yA SÈr SMtt: iBöuSAš k o ‰míitmAn rh SMDk Ar k A nAÕ
k rne ke ila SA¹An ik yA¦
5. pArAynvŸg
‘k TAv¥Tu’ mš qs bAt k A w£leK hÔ ik bAvrI bRAµf «ArA mhAyô sMpÚA
ik ye jAne pr jb ak yAck «ArA wsse pAMc sÈ k AúAQpf mAMge gye to vh
q®hš dene mš SsmTQ rhA¦ qs pr yAck ne wse k hAik q®hš nh™ dene pr sAtvš
idn tuýhArA isr sAt xuk ìzAš mš P x jAygA¦
yAck ke qn vcnAš se ByBIt hok r bAvrI bRAµf ne vedAš mš pArMgt
Spne solh iÕÏyAš k o BgvAn ke pAs yh jAnk ArI k rne ke ila BejA ik
‘isr’ EyA hotA hÔ SÈr ‘isr k A P xnA’ EyA? qs pr BgvAn ne k hA ik
‘Siv¬A’ k o isr jAno SÈr ‘üÂA, ‰míit, smAiD, CMd tTA vIyQ se yuEt
iv¬A’ k o isr k A P xnA¦
tdnMtr Sijt, it‰smeØAe†y, pu»fk SAid nAm vAle wn solh mAfvk Aš
ne ak ak k rke BgvAn se Snek gMBIr áAÎn ik ye, yTA-

58 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 – sMsAr ik sse Zk A huSA hÔ? ik sse áAk AiÕt nh™ hotA? qsk A EyA
SAlep hÔ? wske ila EyA mhABy hÔ?
– svQ© tíÏfA k I DArAaM bhtI hÓ¦ qnk A EyA invArf hÔ, SÈr EyA
sMvr? ye DArAaM ik sse bMd hotI hÓ?
– áAôA, ‰míit SÈr nAm-Áp k A k hAM SMt hotA hÔ?
– qs sMsAr mš k Èn sMtuÏx hÔ? ik smš cMcltAaM nh™ hot™?
– å iúyAš, muinyAš, öi©yAš tTA bRAµfAš ne devtASAš ke ila ik s
k ArfvÕ qtne yô ik a? EyA ve j®m SÈr buZApe se pAr ho gye?
– ijsmš n to vAsnAaM hAš, n tíÏfA; SÈr jo sMdeh se pre clA gyA ho,
wsk A ivmoö kÔ sA hotA hÔ?
– lok k A bMDn EyA hÔ? wsk I Koj EyA hÔ? ik ske ¥yAg k o invAQf
k hA jAtA hÔ?
– sMsAr k o ik s Áp mš deKne vAle k o mí¥yurAj nh™ deK pAtA hÔ ?
q¥yAid¦
BgvAn ne sBI áAÎnAš k AwØAr idyA SÈr sdA ‰míitmAn rh k rsvQ áAk Ar
k I SAsVEtyAš k o ¥yAgne pr bl idyA¦
‘pArAyn¥TuitgATA’ mš yh btlAyA gyA hÔ ik mAfvk Aš «ArA BgvAn k o
pUCe gye ak -ak áAÎn ke sMdBQ mš w®hAšne jo wØAr idye hÓ, wnke STQ SÈr
DmQ k o jAnk r qn pr SAcrf k rne se k oqQ BI ¯yVEt j®m-mrf ke pAr
jA sk tAhÔ¦ pAr le jAne vAle DmoÜ k IccAQ hone ke k Arfqs DmoQpdeÕ k o
‘pArAyn’ sMôA dI gyI hÔ¦
‘pArAynAnugIitgATA’ ke SMtgQt ipi½y mAfv k I BAvAiB¯yVEt hÔ :
‘invAQf Sjey hÔ, Sivcl hÔ¦ qsk I ik sI se k oqQ tulnA nh™ hÔ¦ mÓ qse
SvÎy áAAðA k ÁMgA¦ qs bAre mš muJe k oqQ sMÕy nh™ hԒ¦

suØAinpAt 59
 ivmAnv¥Tu
‘ivmAnv¥Tu’ se SAÕy hÔ ivmAnAš STvA devBUimyAš ke áAk rf¦qs gRMT ke do
BAg hÓ –qV¥TivmAn tTA puirsivmAn¦ phle BAg mš ‰©I SÈr dUsre BAg mš
purŒú k IdevBUimyAš k AvfQn hÔ¦
‘ivmAnv¥Tu’ mš pcAsI devBUimyAM vifQt hÓ jo sAt vgoÜ mš ivBAijt hÓ¦
qnmš se pcAs qV¥TivmAn SÈr pÓtIs puirsivmAn ke SMtgQt hÓ¦ qn sb mš
yhI btlAyA gyA hÔ ik Smuk devtA STvA dev «ArA Spne mnuÏy-jIvn mš
k ÈnsA pu»y-k mQ ik yAgyA TA ijske pirfAm‰vÁp wse devBUim áAAðA huqQ¦
devBUimyAš ke nAmAš, SAk ArAš SÈr ku Cek SAmod-áAmodAš k o Coìz k r qn
sbk I vfQnA-ÕÔlI SÈr mUl-BAvnA lgBg ak -sI hÔ¦
mnuÏy-jIvn mš sMpAidt pu»y-k moÜ ke k itpy wdAhrf qs áAk Ar se hÓ
* SitiTyAš k o SAsn denA, wnk A hAT joìz k r SiBvAdn k rnA
SÈr w®hš wnke SnuÁp dAn denA;
* iBöAxn pr ink le iBöu k o KIr, puSA, k k ìzI, mu§I-Br sAg
STvA CAtA, jUte, pMKA q¥yAid denA;
* ivpÚA hote hua BI bUìZe mAtA-iptA k A Brf-poúf;
* ivhAr mš víöAropf, SÈr BIúf tAp hone pr víöAš k o pAnI denA;
* áAsÚA icØA se Spne hATAš se BgvAn ke ‰tUp pr mA£yApQf;
* iv¬A SÈr SAcrf se sMpÚA, tíÏfA ke öy k o áAAðA hua, bhuüut,
yՉvI, ÕIlvAn ümfAš k odeK k rw®hš áAsÚA icØA se s¥k ArpUvQk jlpAn
k rAnA SÈr KUb dAn denA; q¥yAid¦
ÕIl-sdAcAr k AjIvn jIne SÈr wEt áAk Arse dAn dene se BI devBUimyAš
k A áAAðA honA dÕAQyA gyA hÔ, STAQt áAAif-˜hsA se ivrt rhnA, n dI gyI
v‰tu k o gRhf n k rnA, nÕA-ptA n k rnA, JUX n bolnA, pit-p¥nI k A
pr‰pr sMtuÏx rhnA SÈr (logAš k o)áAsÚA icØA se s¥k ArpUvQk jlpAn k rAnA
SÈr áAcur mA©A mš dAn denA¦

60 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 aese hI áAmuidt mn se wposT rKne, SrhMt k A sýmAn k rne, sMG ke
w¡eÎy se dAn dene, q¥yAid se BI devyoin áAAðA honA btlAyA gyA hÔ¦
‘ivmAnv¥Tu’ mš ak aesA devtA BI hÔ ijse lgtA hÔ ik devBUimivÕeú áAAðA
k r lene pr BI mere pu»y-k mQ k A pUrA pirpAk SBI nh™ huSA hÔ, SÈr wse
SAÕA hÔ ik sMBvt: mÓ ‘sk dAgAimnI’ ho jAWM (deiKa
‘ivsAlVEKivmAnv¥Tu’)¦

ivmAnv¥Tu 61
 petv¥Tu
‘petv¥Tu’ se SAÕy hÔ ‘áAetAš ke áAk rf’¦ qs gRMT mš aese qEyAvn áAk rf
hÓ, jo cAr vgoÜ mš ivBAijt hÓ¦
qn áAk rfAš mš mu¼ytyA yh btlAyA gyA hÔ ik Smuk áAet-áAAfI «ArA
Spne mnuÏy-jIvn mš k Èn sA duÏk mQ ik yA gyA TA ijske pirfAm‰vÁp
wse áAet-yoin áAAðA huqQ hÔ jhAM Gor k Ïx wXAnA pìz rhA hÔ¦
mnuÏy-jIvn mš sMpAidt duÏk moÜ ke k itpy wdAhrf qs áAk Ar se hÓ
* víö-tle ›yAn k rte hua bu ke m‰tk pr gulel se áAhAr k rnA;
* ik sI å iú ke iBöA-pA© k o jmIn pr pxk k r P oìz zAlnA SÈr
wsk A mjAk wìzAnA;
* ‰©I hote hua SpnI sÈt k A gBQ igrAnA, SÈr iP r JUXI ÕpT
KAnA ik mÓne yh k Am nh™ ik yA hÔ;
* DnAZÒy hote hua BI ik sI k o dAn n denA, yAck Aš se iCp k r
Bojn k rnA, SÈr dAinyAš k o dAn dene se rok nA;
* dUsrAš k I ˜hsA k r Spne hATAš k o KUn se rMgnA;
* ivivD áAk Ar k A SsMyt SAcrf, yTA JUX bolnA, cuglI KAnA,
k Xor vcn bolnA, dUsrAš k I ˜ndA k rnA, qQÏyAQ k rnA, mA¥syQ-yuEt honA,
q¥yAid¦
áAet-áAAifyAš k A vfQn bìzA ByAvh avM lomhúQk hÔ; nŸn, duvQfQ, kí Õ,
nsAš ke jAl se sMCÚA, pslI-mA© idKAqQ dene vAle, lMbe ke ÕAš se Zke hua,
ivkí tmuK vAle, sìzAMd ibKerte hua, BUK-FyAs se preÕAn, ibnA Gr-GAx ke ,
©Af-riht, pAgl sA, du:Kd vednASAš k o SnuBv k rte hua¦
ye áAet jhAM-k h™jAte hÓ, qnk AduBAQŸy qnke sAT-sAT cltA áAtIt hotA
hÔ¦ tíúA se ¯yAku lak áAetnI ndI tk jA phuÙctI hÔ, pr vh rItI imltI hÔ;
gmIQ mš CAyA ke pAs jAtI hÔ, pr vhAM DUp imltI hÔ; KAne k ItlAÕ mš Snek
yojn Bxk ne pr BI KAlI hAT lÈxnA pìztA hÔ¦ aese hI tíúA se ¯yAku lak

62 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

S®y áAetnI BI ÕItl jl vAlI gMgA ke pAs jA phuÙctI hÔ, prMtu qsk Asevn
wske BAŸy mš nh™ hÔ – EyAšik qsk A jl wske ila lhU hotA hÔ¦
logAš k A ronA-DonA STvA S®y ik sI áAk Ar se Õok k rnA qn
áAet-áAAifyAš ke k Amnh™ SAtA hÔ¦ ye pAs hI iv¬mAn hAš SÈr q®hš ku CidyA
jAy, to BI ye qse gRhf nh™ k rsk te¦ qnke inimØA ik sIk odAn-dVöfA
dene pr hI qnk owsk AáAitP láAAðA hotA hÔ¦ wdAhrftyA, iBöu-sMG k oSÚA,
pAn, cIvr q¥yAid se sMtuÏx k rte hua ws dAn-dVöfA k A áAitP l ik sI
áAet-áAAfI ke inimØA smpQf ik yAjAy tBI wse qsk AlAB áAAðA hotA hÔ¦
icrk Alse ByMk ryAtnAaM shte hua áAet-áAAifyAš k oBivÏy mš duÏk moÜ se
bcne SÈr s¥k moÜ k o k rne k I sIK imlI áAtIt hotI hÔ, jÔse ik wnke
k Tn hÓ:
* áAk x Áp se yA áAœCÚA Áp se pAp-k mQ mt k ro, S®yTA du:K se
Cuxk ArA nh™ hogA¦
* Sb mnuÏy yoin imlne pr mÓ wdArcetA avM ÕIlsMpÚA hok r bhut
se ku Õl k mQ k ÁMgA¦
‘petv¥Tu’ mš dAn se sMbMiDt Snek pd gíh‰TAš ke ila bìze áAerfAjnk hÓ
* yid devtASAš k A rAjA sEk (ÕkR ) muJe k oqQ vr denA cAhe, to mÓ
wsse yh vr mAMgUM: ‘mere dAn dete smy qske pu»y k A öy n ho, dAn dek r
muJe SnutAp n ho, SÈr dAn dete smy merA icØA áAsÚAtA se BrA rhe¦’
* iBKArI k o deK k r ijsk A cehrA iKl wXtA hÔ SÈr vh
SA¥mivBor ho jAtA hÔ, wske Gr mš suK invAs k rtA hÔ¦
* jÔse bMjr Ket mš boye gye bhut se bIj k A BI áAcur P l nh™ hotA
hÔ SÈr n hI yh kí úk k o sMtuVÏx áAdAn k rtA hÔ, vÔse hI du:ÕIlAš k o idye
gye bhut se dAn k ABI áAcur P lnh™ hotA hÔ SÈr n hI yh dAtA k osMtuVÏx
áAdAn k rtA hÔ;
jÔse wØAm Ket mš boyA gyA ToìzA-sA BI bIj KUb brsA hone pr BrpUr
P sl dek r kí úk k o sMtuVÏx áAdAn k rtA hÔ, vÔse hI guf-sMpÚA ÕIlvMtAš ke
áAit ik yA gyA ToìzA-sA BI s¥kí ¥y mhAn pu»y mš bdl jAtA hÔ;

petv¥Tu 63
 St: soc-ivcAr k r vh™ dAn denA cAiha jhAM dene se mhAn P l áAAðA
hotA ho¦ soc-ivcAr k r dAn dene vAle ‰vgQ-gAmI hote hÓ¦

64 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 TergATA
qs gRMT mš do sÈ cÈsX ‰TivrAš ke wÝAr hÓ, jo gATASAš ke Áp mš hÓ¦
gATASAš k IsM¼yA ak shsR do sÈ SXAsI hÔ, jo qEk IsinpAtAš mš ivBEt
hÔ¦ ijn ‰TivrAš k IvAfI mš ak -ak gATA hÔ wnk AsMgRh ‘ak k -inpAt’ mš,
ijnk IvAfI mš do-do gATAaM hÓ wnk AsMgRh ‘duk -inpAt’ mš, SÈr qsI áAk Ar
bìZte kR m se sAX se SiDk gATAaM‘mhAinpAt’ ke SMtgQt hÓ¦
ye sBI ‰Tivr Spne-Spne SAsRvAš k A smUl nAÕ k r invAQifk Sv‰TA
áAAðA ik ye hua hÓ¦ jIvn k I crm wplVˆD k r lene ke k Arf qnke wÝAr
‘˜shnAd’ ke smAn hÓ¦ q®h™ mš se Brt nAm k A ak ‰Tivr n®dk k o
SA¯hAn k rke k htABI hÔ ik SASo clš buÂüeÏX ke pAs, SÈr vhAM cl k r
‘˜shnAd’ k rš ik hmne sAre sMyojnAš k A öy k r ilyA hÔ ¦
cUMik ivpÎyI sADk k I BI yhI mnok AmnA rhtI hÔ ik stt pirüm
k rke Spne sAre sMyojnAš k A öy k r le SÈr invAQifk Sv‰TA k A
sAöA¥k Ark re, St: ‰TivrAš ke ye ‘˜shnAd’ wske ila áAerfA ke Snupm sRot
hÓ¦
ku Cek áAerfAjnk sMdBQ qs áAk Ar se hÓ
* jo sArI rAt so k r idn mš mel-imlAp k rne mš lgA rhtA hÔ, vh
ku bui k b Spne du:KAš k A SMt k regA? (nIt¥TergATA)
* k AityAn! wX, bÔX¦ inªAbhul mt ho, scet ho¦ k h™ áAmAidyAš
k AsKA mí¥yurAj tuJ SAlsI k oDoKe se jIt n le¦ (k AityAn¥TergATA)
* ÕuÁ k r do, ink l pìzo, bu k I iÕöA mš jux jASo¦ mí¥yu k I
senA k ovÔse hI ihlA do, jÔse srkM zAš ke bne Gr k ok oqQ hATI ihlA detA hÔ¦
(SiBBUt¥TergATA)
* nhr Kodne vAle pAnI k o le jAte hÓ, bAf bnAne vAle bAf k o XIk
k rte hÓ, bìZqQ lk ìzI k o XIk k rte hÓ SÈr suvRtI ‰vyM k A dmn k rte hÓ¦
(ku l¥TergATA)
* jÔse Bª, wØAm jAit k A bÔl iP sl k r iP r wX KìzA hotA hÔ,
TergATA 65
vÔse hI sýyk sMbu k A dÕQnsMpÚA üAvk BI (iP sl-iP slk r iP r wX
KìzA hotA hÔ)¦ (rmfIyivhAir¥TergATA)
* bCIQ se SAht hua ke smAn, isr mš SAg lge hua ke smAn,
k AmrAgke ivnAÕ ke ila iBöu ‰míitmAn ho, ivcrf k re¦ (it‰s¥TergATA)
* mÓ üÂA se áAvRijt huSA hUM¦ mÓne jMgl mš ku ixyA bnA lI hÔ ¦ mÓ
SáAmØA hUM, w¬ogÕIl hUM, sMáAôAnI hUM, ‰míitmAn hUM¦ (k oslivhAir¥TergATA)
* Sb iBöu mš ye bAtš ib£ku l nh™ rhI hÓ : rAg, «eú, SAl‰y,
SiBmAn SÈr sMÕy¦ (suyAmn¥TergATA)
* do vúoÜ mš mÓ ak hI Ոd bolA hUM¦ tIsre vúQ mš mÓne Siv¬A ke
SAvrf k o Bed zAlA hÔ¦ (g½AtIiry¥TergATA)
* mÓ ‰vyM k o (sMsAr-) sill se wXA k r (invAQf-) ‰TlI pr rK
pAyA hUM¦ (sMsAr ke ) píTul áAvAh mš bhA k r le jAye jAte hua mÓne cAr
SAyQs¥yAš k o b™D ilyA TA¦ (SÀjun¥TergATA)
* muJe pAMcAš ‰kM DAš k A pirôAn ho gyA hÔ, Sb qnk I jìz k x gyI
hÔ¦ mere SAsRvAš k A öy ho gyA hÔ, du:KAš k A SvsAn ho gyA hÔ¦
(qisdØA¥TergATA)
* ÕIl ke inymAš mš áAitVÏXt ho, ‰míit SÈr áAôA k I BAvnA k r mÓ
kR mÕ: sBI bMDnAš ke öy k o áAAðA huSA hUM¦ (k AiLgoDApuØABi¡y¥TergATA)
* merA sArA rAg ink l gyA hÔ, «eú wKìz gyA hÔ, moh clA gyA hÔ¦
mÓ ÕItl ho gyA hUM, invAQf-áAAðA hUM¦ (rVEKt¥TergATA)
* sýyk sMbu «ArA wpidÏx invAQf scmuc SpUvQ suK dene vAlA hÔ¦
yh hÔ Õok -riht, rj-riht, öemyuEt – jhAM du:K k A inroD ho jAtA hÔ¦
(bAku l¥TergATA)
* phle mÓ KUn se rMge hATAš vAlA nAmI cor S½‡ilmAl TA¦ merA
(buÂ-)Õrf-gmn deKo, merI (tíÏfA-ÁpI) Bv-rÀju k A smUl nAÕ ho gyA
hÔ¦ (S½‡ilmAl¥TergATA)
* j®m se sAt vúQ k A hone pr mÓne wpsMpdA pAyI¦ deKo DmQ k I
mihmA! SAj mÓ SMitm deh DArf ik ye hua hUM¦ (sopAk ¥TergATA)

66 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 * nIc ku l mš pÔdA huSA mÓ mnuÏyAš «ArA Gíift, itr‰kí t avM ˜nidt
TA¦ k ArŒifk ÕA‰tA se wpsMpdA pA k r mÓne tMªAivhIn rh k r Ske le jMgl
mš ivhAr k rte hua w®hAšne jÔsA-jÔsA k hA,vÔsA-vÔsA k Amik yA¦Sb rAt ke
phle áAhr mš muJe pUvQj®mAš k A ‰mrf ho SAyA hÔ, ibcle áAhr mš id¯y cöu
ivÕu huSA hÔ SÈr SMitm áAhr mš SôAn k A SAvrf nÏx ho gyA hÔ¦
(sunIt¥TergATA)
* mÓ phle TA ˜nidt bRAµf (bRµbMDu), Sb hUM (yTATQ) bRAµf –
©Ôiv¬, êAAtk , üoi©y, vedgU (vednASAš k A jAnk Ar)!
(S½ifk BAr«Aj¥TergATA)
* pcpn vúoÜ se mÓ lexA nh™ hUM, pœcIs vúoÜ se SAl‰y pUrI trh se
w®mUilt hÔ¦ (SnurŒÂ¥TergATA)
* mÓ pAMc idn phle hI áAvRijt huSA SÈr ivhAr mš áAveÕ k rne pr mere
mn mš sMk £pjAgA –‘mÓ n to ku CKAWMgA, n pIWMgA, n lexUMgA, n ivhAr se
bAhr SAWMgA, jb tk ik tíÏfA-ÁpI Õ£y k o bAhr n ink Al dUM¦’ deKo,
merA vIyQ SÈr prAkR m! mÓne tInAš iv¬ASAš k o pA ilyA hÔ, bu k I iÕöA k o
pUrA k r ilyA hÔ¦ (pœcy¥TergATA)
* mÓ phle jxADArI TA SÈr isi S¥y£p TI¦ tb wse Coìz mÓ
buÂ-ÕAsn mš áAvRijt ho gyA¦ Sb mÓne rAg, «eú SÈr moh k A smUl nAÕ
k r ilyA hÔ¦ Sb mÓ pUvQj®mAš k o jAntA hUM, merA id¯y cöu ivÕu hÔ, mÓ
å iÂmAnhUM, dUsrAš ke icØA k ojAn letA hUM SÈr id¯y üo© áAAðA ik ye hua hUM¦
mÓ ijs w¡eÎy se Gr se beGr hok r áAvRijt huSA TA, mÓne sAre sMyojnAš k A
öy k rke ws w¡eÎy k I pUitQ k r lI hÔ¦ (wrŒveLk ‰sp¥TergATA)
* muJe n to mrne k I cAh hÔ, n jIte rhne k I¦ muEt hua Bí¥y ke
smAn mÓ Spne smy k I áAtIöA k rtA hUM¦ (Kidrvinyrevt¥TergATA)
qnke SitirEt ik tne hI ‰Tivr aese hÓ jo iBÚA-iBÚA áAk Ar se SpnI
wplVˆD k A bKAn k rte hua yh ‘˜shnAd’ k rte hÓ – ‘nV¥T dAin punˆBvo’
(Sb nyA j®m nh™ hÔ)
–merI sArI k AmnAaM áAhIf ho gyI hÓ, sAre Bv nÏx ho gye hÓ, j®mAš k A
islislA iCÚA-iBÚA ho gyA hÔ, Sb nyA j®m nh™ hÔ¦ (‰Tivr wØArpAl)

TergATA 67
 –mÓne jo ToìzA yA bhut k mQ ik yATA, vh sb pUrI trh se öIf ho gyA
hÔ, Sb nyA j®m nh™ hÔ¦ (‰Tivr wŸg)
– ‰kM D yTABUt deK ilye gye hÓ, sAre Bv nÏx ho gye hÓ, j®mAš k A
islislA iCÚA-iBÚA ho gyA hÔ, Sb nyA j®m nh™ hÔ¦ (‰Tivr piv§)
– mÓne du:K k A SMt k r idyA hÔ, yh SAiKrI jmAvìzA hÔ, j®m-mrf k A
islislA smAðA ho gyA hÔ, Sb nyA j®m nh™ hÔ¦ (‰Tivr v¾)
– merA sMk £p pirpUfQ ho jAne se mÓ pMªhv™ ke cAMd ke smAn hUM, mere sAre
SAsRv pUrI trh öIf ho gye hÓ, merA Sb nyA j®m nh™ hÔ ¦ (‰Tivr
ak ivhAiry) ku C S®y Siv‰mrfIy wdAn-vcn hÓ
* ‘SáAmØA hok r Spne lçy k A sMpAdn k ro’ – yh merI iÕöA hÔ¦
(‰Tivr sAirpuØA)
* scmuc sAre sM‰k Ar Sin¥y hÓ, ye w¥pVØA SÈr ivnAÕ ‰vBAv vAle
hÓ¦ ye w¥pÚA ho-hok rinrŒÂ ho jAte hÓ¦ qnk AintAMt wpÕmn hI vA‰tivk
‘suK’ hÔ¦ (‰Tivr mhAmoŸg£lAn)
* ijs áAk Ar smIr se wXI huqQ DUl meG se ÕAMt ho jAtI hÔ, wsI
áAk Ar áAôA se deKne pr mn ke sMk £p ÕAMt ho jAte hÓ¦ (‰Tivr
S²YAisk o»z²Y)
* pAMc SMgAš vAle tUyQ-vA¬yM© se BI vÔsA SAnMd nh™ áAAðA hotA hÔ
jÔsA ik ak AVŸRcØA hua sýyk Áp se ivpÎynA k rne vAle ¯yVEt k o!
(‰Tivr ku £l)

68 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 TerIgATA
qs gRMT mš pAMc sÈ cÈbIs gATAaM hÓ, jo mu¼ytyA invAQf-áAAðA ‰TivrASAš
ke wÝAr hÓ¦ TergATA ke smAn hI ye wÝAr BI inpAtAš mš ivBEt hÓ – ‘ak k
inpAt’ se lek r ‘mhAinpAt’ tk ¦ inpAtAš k I sM¼yA solh hÔ¦
ku C gATAaM ‰TivrASAš ke sAmUihk wÝAr hÓ¦ sAmUihk wÝAr k rne vAlI
‰TivrASAš k IpíTk -píTk gfnA k rne pr ‰TivrASAš k Iku lsM¼yA sÓk ìzAš mš
clI jAtI hÔ, S®yTA qnk I sM¼yA tehØAr hÔ¦
‰TivrAš ke smAn hI ‰TivrASAš ke wÝAr BI wnk I wœc SA›yAV¥mk
wplVˆDyAš k o áAk AÕ mš lAte hÓ, jo sADk Aš-sAiDk ASAške ila áAerfA ke
SpUvQ sRot hÓ¦
k itpy wdAhrf
* k ìzAhI mš pìze hua ÕuÏk sAg ke smAn rAg (dŸD hok r) ÕAMt ho
gyA hÔ¦ (S²YtrA)
* merA k AMxA ink l gyA hÔ, mÓne SpnA BAr wtAr Pš k AhÔ, muJe jo
k rnA TA vh sb k r ilyA hÔ¦ (ik sAgotmI)
* purŒúATQ mš lge hua, SA¥m-sMymI, in¥y díìZ prAkR m k rne vAle,
ak -jux hua qn üAvk Aš k o deKo – yh hÔ buÂAš k I vMdnA!
(mhApjApitgotmI)
* Gr-bAr ¥yAg k r, iáAy pu© SÈr FyAre pÕu k o itlAMjil dek r, rAg
SÈr «eú k AivsjQn k rSÈr Siv¬A k odUr k r,tíÏfA k AsmUl nAÕ k rmÓ
ÕAMt ho gyI hUM SÈr invAQf pAye hua hUM¦ (s³A)
* mÓne ak hATI k o jl mš SvgAhn k rne ke pÎcAt ndI ik nAre
bÔXA deKA¦ tb ak SMku ÕDArI purŒú ne wse SAdeÕ idyA – ‘pAMv psAr!’ qs
pr hATI ne pAMv psArA SÈr purŒú ws pr cìZ bÔXA¦ S-dA®t hATI k odAimt
SÈr mnuÏy ke vÕIBUt hote deK mÓne BI vn mš áAveÕ k r icØA k o dA®t bnA
ilyA¦ (dV®tk A)

TerIgATA 69
 * Coxe se ivhAr mš bÔXe hua muJ mš sMveg jAgA ik tíÏfA ke vÕ mš SA
k rmÓ glt rA‰te mš pìz gyI hUM¦ merA SAyu-k AlsmAðA hone jA rhA hÔ, buìZApA
SÈr bImArI merA mdQn k rrhe hÓ¦ qs deh ke BMg ho jAne se pUvQ hI jo ku Cho
sk tA ho, muJe k r lenA cAiha¦ Sb áAmAd k rne k A smy nh™ rhA hÔ¦ mÓne
tBI se ‰kM DAš k I w¥pVØA SÈr ivnAÕ k A yTABUt dÕQn k rnA SArMB k r
idyA SÈr ivmuEt-icØA hok r hI SAsn CoìzA¦ (imØAAk ALI)
* icØA k o vÕ mš n k r sk ne ke k Arf mÓne iBöufI (KemA) se
SpnI k iXnAqQ ke bAre mš pUCA¦ wsne muJe prmATQ k I áAAVðA ke ila DAtu,
SAytn, cAr SAyQ s¥y, qMiªy, bl, sAt bo›yMg SÈr SAyQ SÏxAMigk mAgQ
k AwpdeÕ idyA¦ mÓne qs wpdeÕ ke SnusAr SAcrf ik yA¦qske P l‰vÁp
rAi© ke phle áAhr mš muJe pUvQj®mAš k A ‰mrf ho SAyA, ibcle áAhAr mš mÓne
id¯y cöuSAš k o ivÕoiDt ik yA SÈr SMitm áAhr mš mÓne (SôAn-ÁpI)
SMDk Ar ke puMj k o ivdIfQ k r zAlA¦ (ivjyA)
Snek ‰TivrASAš ne invAQf k A sAöA¥k Ar k r n ke vl SpnA hI k £yAf
ik yA, bV£k dUsrAš ke prmATQ mš BI shAyk bn™¦ aesI hI ak ‰TivrA
pxAcArA TI ijske SnuÕAsn mš rh k r sÓk ìzAš iBöuifyAš ne invAQf-lAB
ik yA¦qn iBöuifyAš ne pxAcArA ke áAit Spne wÝAr qs áAk Arse áAk xik ye
hÓ
– ‘Sho, SmoG TA devI k A wpdeÕ! mÓ SAj SAsRv-riht SÈr tInAš
iv¬ASAš k I ôAtA hUM¦’ (c®dA)
– ‘hmne tuýhAre SnuÕAsn k o pUrA k r ilyA hÔ¦ Sb hm sb hÓ
SAsRv-riht SÈr tInAš iv¬ASAš k I ôAtA! jÔse tIsAš devtA rf-ivjetA devšª
k o SAge ik ye rhte hÓ, vÔse hI hm BI tuýhš SAge k r tuýhAre netí¥v mš ivcrf
k rtI rhšgI¦’ (tIs iBöuifyAM)
–‘pu©-Õok ÁpI sUçm Õ£y, jo muJ Õok ApÚAke ãdy mš ˜bDA huSA TA,
vh ink l gyA hÔ¦ SAj mÓ Õ£y-riht, tíðA SÈr pirinvíØA hUM ¦’ (pAMc sÈ
iBöuifyAM; qnk I píTk -píTk SiB¯yVEt)
qn gATASAš mš aese Snek áAsMg SAye hÓ ijnmš pApI mAr ne ‰TivrASAš k o
muVEt ke mAgQ se œyut k rne ke ila ku ceÏxAaM k I hÓ¦ jÔse-

70 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 –selA k ok hA: ‘lok mš muVEt jÔsI k oqQ cIj nh™ hÔ, iP rak AMt-vAs
se tuJe EyA lAB hogA? smy rhte k AmBogAš k A sevn k r le, k h™ pICe
pCtAnA n pìze!’
–somA k ok hA: ‘ijs ‰TAn k oå iúyAš «ArA áAAðA ik yAjAnA BI duÏk r
hÔ, wse do-SMgul áAôA vAlI ‰©I áAAðA k r pAye, yh sMBv nh™ hÔ¦’
–KemA k ok hA: ‘tU ÁpvtI yuvtI hÔ, mÓ ÁpvAn yuvk hUM ¦ SASo! pAMc
SMgAš se yuEt tUyQ-vA¬yM© ke sAT SAnMd mnAyš¦’
–cAlA k ok hA: ‘tUne ik silaisr muMzvAyA hÔ? tU ümfI-sI idKlAyI
de rhI hÔ¦ tuJe imÉyA-díVÏx SpnAnA wict nh™ hÔ ¦’
– wFplv»fA k o k hA : ‘tU PU lAš se lde hua qs sAl-víö ke tle Ske lI
bÔXI hÔ¦ yhAM tere pAs k oqQ dUsrA nh™ hÔ¦ SrI nAdAn! tuJe DUtoÜ se By nh™
lgtA EyA?’
qn ‰TivrASAš ne mAr k o aese-aese wØAr idye ijsse wse muÙh k I KAnI
pìzI¦ w®hAšne k hA
–‘k AmBogBAle k Inok ke smAn ‰kM DAšk oCedne vAle hote hÓ¦ ijse tU
k AmBogAš k A SAnMd k htA hÔ, vh mere ila GífA k I v‰tu hԒ ¦(selA)
– ‘jb icØA BlI áAk Ar smAiht ho SÈr sýyk áAk Ar se DmQ k I
ivpÎynA k rne se ôAn mš V‰Tt ho, BlA ws Sv‰TA mš ik sIke ‰©I hone se
EyA hotA hÔ?’ (somA)
– ‘qs dugÜDyuEt, rogI SÈr nÎvr ÕrIr se SAnMd mnAne mš muJe lAj
SAtI hÔ¦ mÓne k Am-tíÏfA k I jìz k Ax rKI hԒ¦ (KemA)
– ‘imÉyAdíVÏx-sMpÚA logAš se merA k oqQ srok Ar nh™ hÔ¦ ve DmQ k o nh™
jAnte hÓ¦ mÓne ÕAEyku lo¥pÚA Si«tIy purŒú bu se DmQ k A ôAn áAAðA ik yA
hÔ, ijsse mÓ sArI díVÏxyAš se pre clI gyI hUM¦’ (cAlA)
– ‘tere jÔse ak lAK DUØAQ BI SA jAaM to mere ak roaM k o nh™ ihlA
sk te, n muJe kM pAymAn k r sk te hÓ¦ tU Ske lA merA EyA k r legA?’
(wFplv»fA)
qn ‰TivrASAš k I qs wVEt se mAr k A gvQ cUr-cUr ho gyA:

TerIgATA 71
 ‘hmArI tíÏfA svQTA smAðA ho gyI hÔ, SÈr (SôAn-ÁpI) SMDk Ark ApuMj
ivdIfQ ho gyA hÔ¦ tU aesA smJ le ik dUsrAš k o mArne vAlA tU hI SAj mAr
zAlA gyA hÔ¦’

72 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 SpdAn
qs gRMT ke do BAg hÓ –‘TerApdAn’ tTA ‘TerISpdAn’¦
‘TerApdAn’ mš buÂ, pœcek bu SÈr puˆbk ýmiploitk buÂke SpdAnAš ke
SitirEt pAMc sÈ qk sX‰TivrAš ke SpdAn hÓ, SÈr ‘TerISpdAn’ mš cAlIs
‰TivrASAš ke ¦ ‰TivrAš-‰TivrASAš ke SpdAnAš mš wnke pUvQj®mAš ke gÈrvpUfQ
k AyoÜ k A w£leK hÔ¦ ye sBI log gÈtm bu ke smk AlIn hua SÈr q®hAšne
wnk I iÕöA k o pUrA ik yA¦
sMpUfQ gRMT mš gATAaM-hI-gATAaM hÓ ijnk A ivBAjn vgoÜ mš ik yA huSA hÔ ¦
‘TerApdAn’ mš vgoÜ k IsM¼yA CFpn hÔ, SÈr ‘TerISpdAn’ mš cAr¦ ‘TerApdAn’
ke CFpnvš vgQ k o Coìzk r, ijsmš ŸyArh SpdAn hÓ, Õeú sBI mš ds-ds
SpdAn hÓ¦
qs gRMT ke tIn SpdAn – buÂ, pœcek bu tTA puˆbk ýmiploitk bu –
‰vyM bu «ArA wdIirt hÓ SÈr S®y sBI SpdAn sMbMiDt ‰TivrAš-‰TivrASAš
k I SpnI-SpnI vAfI mš hÓ, jÔsA ik áA¥yek SpdAn ke SMt mš w£leK hÔ –
‘q¥TM sudM SAy‰mA. . . Tero qmA gATAyo SBAis¥TA’it STvA ‘q¥TM sudM. . .
iBEKunI qmA gATAyo SBAis¥TA’it ¦
‘buÂSpdAn’ mš SAn®d ke pUCne pr bu BgvAn ne btlAyA hÔ ik mÓne
pArimtASAš k o pUrA k rke wØAm sMboiD k o áAAðA ik yA hÔ¦ w®hAšne yh BI
btlAyA hÔ ik buÂAš k I iÕöA EyA hÔ, STAQt
* SAl‰y k o Byk Ark ,SÈr prAkR m k o öemk Ark ,jAnk r prAkR m
k rne mš lg jAnA;
* ivvAd k o Byk Ark ,SÈr S-ivvAd k o öemk Ark ,jAnk r sBI
k A ak -jux ho jAnA; SÈr
* áAmAd k o Byk Ark , SÈr S-áAmAd k o öemk Ark , jAn k r
SÏxAMigk mAgQ k o BAivt k r lenA¦
‘pœcek buÂSpdAn’ mš SAn®d ke pUCne pr BgvAn ne btlAyA hÔ ik
pœcek bu buÂAš ke ibnA hI KUb tIçf áAôA vAle hote hÓ SÈr ToìzA-sA
SpdAn 73
SAlMbn imlne pr BI boiD áAAðA k r lete hÓ¦ ye ivÕu ÕIl vAle, suivÕuÂ
áAôA vAle, smAiht, jAgrfÕIl, ivpÎynA k rne vAle SÈr mAgAÜgAš tTA
bo›yMgAš ke ivÕeú jAnk Arhote hÓ¦ ye sAre du:KAš k opAr ik ye hua, áAsÚAicØA,
prmATQªÏxA, ˜sh-smAn SÈr gÓze ke s™g k Itrh ak Ak Iivcrf k rne vAle
hote hÓ¦
‘puˆbk ýmiploitk buÂSpdAn’ mš bu BgvAn ne SnotØA srovr ke pAs
p¥Tr k Ic¢An pr bÔX k riBöu-sMG ke smö Spne pUvQj®mAš k Ik mQ-k oTlI
(puˆbk ýmiploitk )k o Kol k r btlAyA hÔ ik mere buÂ¥v áAAðA k r lene pr
BI kÔ se mere pUvQ-k mQ SAj BI SpnA ivpAk idKlA rhe hÓ ¦ w®hAšne btlAyA hÔ
ik ik npUvQ-k moÜ ke k Arfmere SMitm jIvn mš aesI GxnAaM GxI hÓ, jÔse ik
˜ccA «ArA muJe SpՈd k hnA, devdØA «ArA muJ pr p¥Tr Pš k nA,nALAigir
hATI k A BRAMt hok r mere pAs SAnA, merI pIX duKnA, SitsAr honA q¥yAid¦
wnk Ak hne k ABAv yh TA ik k mQ k Ak BInAÕ nh™ hotA hÔ (‘n ih k ýmM
ivn‰sit’)¦
S®y SpdAnAš mš k TAv‰tu k A SA¼yAn k qQ áAk Ar se huSA hÔ, prMtu qsk A
mAnk ‰vÁp yh hÔ ik svQáATm ik sI ‰Tivr STvA ‰TivrA k A gÈtm buÂ
se pUvQ ke ik sI bu se sMpkQ ho jAtA hԦ qs sMpkQ ke SMtgQt sMbMiDt
‰Tivr STvA ‰TivrA SpnI ivÕu cetnA se ws pUvQ-bu ke ihtATQ k oqQ
s¥k mQ k rte hÓ¦ tdnMtr pUvQ-bu «ArA yh BivÏyvAfI k I jAtI hÔ ik ye
ik s áAk Ar devlok STvA mnuÏylok mš sMsrf k rte hua yÕ-lAB k ršge
SÈr bAd mš ik s SAne vAle bu k A DmoQpdeÕ sunšge¦ SMt mš yh btlAyA
jAtA hÔ ik yh BivÏyvAfI ik s áAk Ar s¥y is hogI SÈr ik s áAk Ar ye
log ShQt-pd áAAðA k ršge¦
áA¥yek ‰Tivr-‰TivrA ne yh wdÒGoú ik yA hÔ : ‘mÓne cArAš áAitsMiBdASAš,
SAXAš ivmoöAš tTA ChAš SiBôASAš k A sAöA¥k Ar k r ilyA hÔ ¦ mÓne bu k I
iÕöA k o pUrA k r ilyA hԒ¦
qn SpdAnAš mš vifQt ‰Tivr-‰TivrAaM Spne pUvQj®m mš ik sIpUvQ-bu ke
sMpkQ mš SAne ke smy SinvAyQt: mnuÏy-yoin gRhf ik ye hua nh™ Te, jÔsA
ik qnmš se k oqQ-k oqQvAnr, dAnv, rAös, ik ÚArSTvA ik ÚArI,SAid BI Te¦
q®hAšne t¥k AlIn bu ke ihtATQ jo BI gÈrvpUfQ k AyQ ik ye Te, ve S¥yMt

74 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

BAvivBor hok r,mod-Bre icØA se SÈr, yTAsMBv, Spne hATAš se sMpÚA ik ye
Te¦ qsI k ArfvÕq®hš SAge dugQit k AmuÙh nh™ deKnA pìzA, jÔsA ik qnmš se
ik tnAš ne hI qs bAt k IGoúfA BI k IhÔ : ‘yh qs pu»y-k mQ k AhI P lhÔ
ik muJe SpnI dugQit hone k A BAn nh™ hotA hԒ¦
ku C gÈrvpUfQ k AyQ qs áAk Ar ke rhe : iBöA-dAn, v‰©-dAn, Dn-dAn,
dIp-dAn, DUp-dAn, mMc-dAn, cÈk I k A dAn, setu-dAn, nqQ P sl k A dAn,
cIvr sIne ke ila suqyAš k A dAn, pAnI k A mxk A Br k r denA, ndI pAr
k rAnA, mhl pr cìZne ke ila sIìZI bnAnA, boiD-víö ke qdQ-igdQ muMzer
bnAnA, q¥yAid¦
ku Cek BivÏyvAifyAM
* surŒic nAm ke tp‰vI ke ila Snomd‰sI BgvAn ne BivÏyvAfI
k I ik yh Spne SMitm jIvn mš sAiryA nAm k I bRAµfI k I k oK se pÔdA
hok rsAirpuØA nAm vAlA hok rpÔnI áAôA vAlA hogA¦ yh ws smy SoEk Ak
(qçvAku ) ku l mš w¥pÚA hua gÈtm go© vAle ÕA‰tA k A ‰vk Iy, DmQ-inimQt,
DmQ-dAyAd SÈr wnk A SgRüAvk hogA¦ yh Spne ÕA‰tA «ArA áAvitQt
DmQckR k A SnuáAvtQn k regA¦ (sAirpuØA¥TerSpdAn)
* k oisy nAm ke jxADArI ke ila pdumuØAr BgvAn ne BivÏyvAfI
k I ik yh SoEk Ak ku lo¥pÚAgÈtm ke ÕAsnk Al mš áAvRÀyA áAAðA k r wnk A
suBUit nAm k A üAvk hogA¦ (suBUit¥TerSpdAn)
* Snom nAmk tAps ke ila ipyd‰sI BgvAn ne BivÏyvAfI k I
ik cöumAn gÈtm bu ke ÕAsn-k Al mš yh SiBrmf k rtA huSA, wnke
DmQ k o sun k r, Spne du:KAš k A ivnAÕ k r, sAre SAsRvAš k A pirôAn k r,
SnAsRv hok r invAQf-lAB k regA¦ (hemk ¥TerSpdAn)
* hMsvtI ngr ke üeÏXI ku lAš mš w¥pÚA huqQ do mihlASAš ke ila
pdumuØAr BgvAn ne píTk -píTk BivÏyvAfI k I ik ye gÈtm bu ke
ÕAsn-k Al mš wnk I ‰vk Iy, DmQ-inimQt, DmQ-dAyAd iÕÏyAaM hAšgI, ijnmš
se ak k A nAm hogA KemA SÈr dUsrI k A pxAcArA¦ (KemATerISpdAn tTA
pxAcArATerISpdAn)

SpdAn 75
 j®m-mrf k I òAíMKlA mš SpnA SMitm jIvn ibtAte hua ku Cek
‰TivrAš-‰TivrASAš ke wdÒGoú qs áAk Ar ke hÓ
* ÕIl, smAiD, áAôA SÈr w¥kí Ïx ivmuVEt – qnmš ôAn jgA k r mÓ
suKpUvQk ivhrtA hUM¦ (ipil®dvœC)
* mÓ ak AMt-áAemI, ÕAMt SÈr SAsVEt-riht hUM¦ mÓ sAre SAsRvAš k A
pirôAn k r, SAsRv-riht hok r ivhrtA hUM¦ (igirmAn®d)
* mere rAg, «eú, moh, mAn SÈr mRö ›v‰t ho gye hÓ¦ mÓ sAre SAsRvAš
k A pirôAn k r, SAsRv-riht hok r ivhrtA hUM¦ (k ALudAyI)
* yh merA sbse ipClA, SMitm Bv hÔ¦ jy SÈr prAjy k o ¥yAg
k r mÓne Sivcl ‰TAn áAAðA k r ilyA hÔ¦ (Sopv†h)
* mere pAp B‰m ho ga hÓ, sAre Bv jìz se wKìz gye hÓ¦ jÔse hATI
bMDn toìz k r ‰vtM© ivcrf k rtA hÔ, vÔse hI mÓ BI SAsRv-riht hok r
ivhAr k rtA hUM¦ (sAirpuØA)
* (mAtA k I) k oK se ink ltA huSA mÓ ‰míitmAn SÈr sMáAôAnI TA ¦
mÓ j®m se pAMc vúQ k A hUM SÈr ShQt-pd áAAðA ik ye hua hUM¦ (pdum)
* ‰kM DAš k o Sin¥y, du:K tTA SnA¥m jAn k r, sAre SAsRvAš k o pre
Pš k k r, mÓne ShQt-pd áAAðA k r ilyA hÔ¦ (sofA)
* ijs áAyojn ke ila mÓ Gr se beGr ho áAvRijt huqQ TI, merA vh
áAyojn ik mere sAre sMyojnAš k A öy ho jAy, vh pUrA ho gyA hÔ¦
(wFplv»fA)
* mÓ å iÂyAš k I ‰vAimnI hUM, id¯y üo© áAAðA ik ye hua hUM SÈr dUsrAš
ke icØA k o jAn letI hUM¦ mÓ ÕA‰tA k I iÕöA pr cltI hUM¦ mÓ pUvQj®mAš k o
jAntI hUM¦ mÓne id¯y cöu ivÕu k r ila hÓ¦ mÓ sAre SAsRvAš k o pre Pš k k r
ivÕu avM intAMt inmQl hUM¦ (ik sAgotmI)

76 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 buÂvMs
‘buÂvMs’ mš gÈtm bu SÈr wnke pUvQvtIQ cÈbIs S®y buÂAš k IjIvinyAš
pr áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦ qsmš ku l ak shsR qk hØAr gATAaM hÓ, jo wntIs
pirœCedAš mš ivBEt hÓ¦
qn pirœCedAš mš áAitpAidt ivúy-v‰tu k AsMVöðA ivvrf inýn áAk Arse hÔ
(1) rtnc¸mnk »z –shýpit bRµA k IyAcnA pr logAš pr SnukM pAk r
w®hš DmoQpdeÕ dene se pUvQ gÈtm bu ne SpnA w¥kí Ïx buÂ-bl áAk x ik yA¦
w®hAšne SAk AÕ mš r¥n-Kict cMkR mf-BUim k A inmAQf ik yA, ijse deKk r
sBI lok DAtuSAš ke áAAfI ivV‰mt avM gÝd ho gye¦ ws smy sAirpuØA ne
wnse pUCA ik sýyk sMbu bnne ke ila SApk A sMk £p kÔ sA TA, SApne
wØAm boiD áAAðA k rne k Ik AmnAk bk ISÈr pArimyAš tTA wp-pArimyAš k o
kÔ se pUrA ik yA¦
(2) sumeDp¥TnAk TA –BgvAn ne btlAyA ik cAr SsM¼y SÈr ak lAK
k £ppUvQ SmrvtI nAmk ngr mš mÓ susMpÚA, ôAnvAn, pArim-áAAðA sumeD nAm
k A bRAµf TA¦ mÓne ak bAr ak AMt mš bÔX k r ˜ctn ik yA ik sMsAr mš
bAr-bAr j®m lenA du:K hÔ¦ qsse muVEt pAne k AmAgQ SvÎy hogA, mÓ wsk I
Koj k ÁMgA : ‘gUh se ilpxA huSA ¯yVEt Bre hua tAlAb k o deKk r BI
wsk I Koj n k re, to yh tAlAb k A doú nh™ mAnA jA sk tA¦’ yh soc,
mÓ SpnI sArI sMpVØA dUsrAš k o dek r ihmAly ke ak ink xvtIQ pvQt pr
jAk rrhne lgA SÈr Spne pirüm ke bl-bUte pr Snek SiBôASAš k AlABI
huSA¦
ak bAr mÓne ik sI ‰TAn pr t¥k AlIn sýyk sMbu dIp¸r BgvAn ke
‰vAgt ke ila logAš k o rA‰tA XIk k rte hua deKA¦ ‘bu’ ke SAgmn k I
bAt jAnk r mere mn mš áAIit k A sMcAr hone lgA SÈr mÓne BI ws mAgQ k A
ak KMz XIk k rne ke ila Spne ijýme le ilyA¦ prMtu merA k AyQ pUrA hone se
phle hI Spne öIfAsRv iÕÏyAš ke sAT BgvAn vhAM pr SA phuÙce¦
yh deK, mÓne Spne lMbe bAl Kol idye SÈr v£k l-cIr tTA kM TA k o

buÂvMs 77
k Icìz pr ibCA k rSAÓDA lex gyA ijsse bu Spne iÕÏyAš siht mere Wpr
se lAMG jAyš SÈr w®hš k Icìz mš pAMv n rKnA pìze¦ muJe lgtA TA ik aesA
k rnA mere iht mš hI hogA¦
tBI muJmš yh ivcAr k AÓDA ik yid mÓ cAhUM to SAj hI Spne sAre pAp
jlA sk tAhUM¦ prMtu muJ Ske le «ArA DmQ k AsAöA¥k Ark rBvsAgr k otr
jAne se EyA lAB hogA? muJe to svQôtA áAAðA k rdevAš siht sBI ke tÔr jAne
mš shAyk bnnA cAiha¦
tBI mere isr ke pAs Kìze hok rlok Aš ke jAnk ArdIp¸r BgvAn ne k hA:
‘deKo qs k Xortp k rne vAle jxADArI tAps k o!SAj se Spirimt k £pAš
ke pÎcAt yh sMsAr mš bu hogA¦’ qske SitirEt, w®hAšne mere vtQmAn
jIvn k o lek r BI k qQ áAk Ar k I BivÏyvAfI k I¦
mere k moÜ k A áAk ItQn k r Spne iÕÏyAš siht dIp¸r BgvAn ke cle jAne
ke pÎcAt mÓ wX KìzA huSA SÈr vh™ pAlTI mAr k r bÔX gyA¦ tBI ds
shsR lok Aš ke invAsI mhAnAd k rte hua k hne lge : ‘yh inÎcy hI buÂ
hogA!’ ws smy ÕuB löf SÈr Snek áAk Ar ke cm¥k Ar BI idKlAqQ pìzne
lge¦
qs sAre piráAeçy mš, ivÕeúk r yh mAnte hua ik buÂAš k I vAfI k BI
inÏP lnh™ jAtI, muJe ivÎvAs ho gyA ik mÓ bu bnUMgA¦ tb ghn ˜ctn ke
P l‰vÁp muJe lgA ik boiD áAAðA k rne ke ila ds pArimyAš k o pUrA k rnA
SAvÎyk hÔ, jo hÓ – dAn, ÕIl, nÔÏkR ýy, áAôA, vIyQ, öAV®t, s¥y,
SiDÏXAn, mÔ©I tTA wpeöA¦ tBI DmQ ke áAtAp se ds shsR lok kM pAymAn
ho wXe¦
(3-26) buÂvMs – qn pirœCedAš mš inýnAMik t cÈbIs buÂAš k I jIvinyAš
pr áAk AÕ zAlA gyA hÔ
dIp¸r, k o»z²Y, m½l, sumn, revt, soiBt, Snomd‰sI, pdum, nArd,
pdumuØAr, sumeD, sujAt, ipyd‰sI, S¥Td‰sI, Dýmd‰sI, isÂ¥T, it‰s,
Pu ‰s, ivp‰sI, isKI, ve‰sBU, k ku s®D, k ofAgmn, k ‰sp¦
áA¥yek bu ke bAre mš ijn tÉyAš k IjAnk ArIdI gyI hÔ ve, áAAy:k r,hÓ:

78 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 * k £p
* wnke k Al ke tIn SiBsmy
* wnke üAvk Aš ke tIn sVÚApAt
* t¥k AlIn boiDs¥v k A pircy, SÈr wske «ArA bu ke ila ik yA
gyA ku Õl k mQ¦
* boiDs¥v ke BivÏy mš ‘bu’ bnne k I GoúfA (SAvÎyk ivvrf
siht)
* bu ke ngr, iptA tTA mAtA ke nAm
* wnke gíh‰T jIvn k I SviD
* wnke invAs ke tIn mhlAš ke nAm
* mhlAš k I SlMkí t nAiryAš k I sM¼yA
* bu k I p¥nI SÈr pu© ke nAm
* SiBinÏkR mf k A sADn
* boiD-áAAVðA ke ila ik ye gye áADAn (pirüm) k I SviD
* (tdnMtr) DmQckR áAvØAQn
* SgR-üAvk Aš ke nAm
* wp‰TAk k A nAm
* SgR-üAivk ASAš ke nAm
* boiDvíö k A nAm
* SgR-wpAsk Aš ke nAm
* SgR-wpAisk ASAš ke nAm
* k AyA-áAmAf
* rVÎmyAM
* SAyu-áAmAf
* pirinvAQf k A ‰TAn

buÂvMs 79
 Snek buÂAš ke pirinvAQf k A w£leK k rne ke pÎcAt qs sœcAqQ k A
áA¼yApn ik yAgyA hÔ : ‘nnu irØAA sˆbs±ArA’ (scmuc, sBI sM‰k ArSin¥y
hÓ!)
(27) gotmbuÂvMso – qsmš gÈtm bu k I jIvnI se sMbMiDt inýnAMik t
tÉyAš pr áAk AÕ zAlA gyA hÔ
ÕAEyku lIn¦ áADAn (pirüm) «ArA wØAm sMboiD k I áAAVðA¦ bRµA k I
yAcnA pr DmQckR áAvØAQn¦ tIn SiBsmy (phlA SXArh k roìz k A, dUsrA
vA tIsrA Sg»y)¦ ak hI sVÚApAt (1,250 iBöuSAš k A)¦ ngr :
k iplv¥Tu¦ iptA : rAjA suÂodn¦ mAtA : mAyAdevI¦ gíh‰T-jIvn : 29 vúQ¦
tIn wØAm áAAsAd : rým, surým, suBk ¦SlMkí tnAiryAM : 40,000¦ p¥nI :
B¡k ²cnA¦ pu© : rAhul¦ cAr inimØAAš k o deK, SÎv-yAn «ArA
SiBinÏkR mf¦ sMboiD áAAðA k rne ke ila duÏk r sADnA k rne k A smy : C:
vúQ¦ DmQckR áAvØAQn k A ‰TAn : bArAfsI ke pAs qisptn¦ SgR-üAvk :
k oilt tTA wpit‰s¦ wp‰TAk : SAn®d¦ SgR-üAivk AaM : KemA tTA
wFplv»fA¦ SgR-wpAsk : icØA tTA h¥TALvk ¦ SgR-wpAisk AaM :
n®dmAtA tTA wØArA¦ sMboiD áAAðA k rne k A‰Tl : SÎv¥T-mUl¦ ¯yAm-áABA :
solh hAT WMcI¦ vtQmAn smy mš mnuÏy k A jIvn-k Al : sÈ vúQ¦
SMt mš BgvAn ne ¯yEt ik yA hÔ ik mÓ BI ÕIGR hI üAvk -sMG siht
pirinvíØA ho jAWMgA, jÔse qMDn smAðA ho jAne pr SVŸn invAQipt ho jAtI
hÔ¦
(28) buÂpik »fk k »z q–smš BgvAn gÈtm bu ne buÂAš k Iw¥pVØA ke
kR mSÈr wnke bIc ke SMtrAl pr áAk AÕzAlA hÔ SÈr yh BI btlAyA hÔ ik
ik n-ik nk £pAš mš ak se SiDk buÂAš k A áAAduBAQv huSA TA ¦ vtQmAn k £p
(Bªk £p) mš pAMc bu hone hÓ, ijnmš se k ku s®D,k ofAgmn tTA k ‰sp –
ye tIn ho cuke hÓ, SBI mÓ bu hUM hI SÈr SAge cl k r hAšge – meØAe†y¦
(29) DAtuBAjnIyk TA – qsmš ku isnAr mš BgvAn gÈtm bu ke
pirinvAQf ke wprAMt wnk I DAtuSAš ke ivBAjn k A ivvrf SMik t hÔ¦

80 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 ciryAipxk
‘ciryAipxk ’ mš gÈtm bu ke pUvQj®mAš k I pÓtIs cyAQSAš k A vfQn hÔ,
ijnmš yh dÕAQyA gyA hÔ ik w®hAšne ik s áAk Ar nAnA pArimyAš k o pUrA ik yA
TA¦ ds pArimyAš mš se yhAM ke vlsAt k AhI w£leK hÔ : dAn, ÕIl, nÔÏkR ýy,
SiDÏXAn, s¥y, mÔ©I tTA wpeöA¦
ye cyAQaM tIn sÈ CFpn gATASAš mš inb hÓ, ij®hš BgvAn ne ‰vyM k hA
hÔ¦ qnk A ivBAjn tIn vgoÜ mš hÔ¦
qs gRMT mš áAitpAidt ivúy-v‰tu k A,vgQ-vAr, sMVöðA ivvrf inýn áAk Ar
se hÔ
(1) Sik VØA vgQ (ciryA – Sik VØA, s±, ku rŒrAj, mhAsud‰sn,
mhAgoiv®d, inimrAj, c®dku mAr, isivrAj, ve‰s®tr, sspV»zt¦)
qn sBI cyAQSAš k A sMbMD ‘dAn’ pArmI se hÔ¦ qnmš vifQt mhAdAn ik sI
BI ¯yVEt mš dAn ke sAT-sAT vÔrAŸy k I BAvnA jgAne ke ila BI SpUvQ
áAerfA dete hÓ¦
wdAhrftyA:
* BgvAn k hte hÓ ik mhAsud‰sn nAmk ckR vtIQ rAjA ke Áp mš mÓ
idn mš tIn bAr ‰TAn-‰TAn pr GoúfA k rvAtA TA ik k Èn EyA cAhtA hÔ?
ik sk IEyA k AmnA hÔ? ik se EyA Dn idyA jAy? k Èn BUKA hÔ ? k Èn
FyAsA? ik se mAlA cAiha? ik se ivlepn? k Ènivv‰© rMgIn v‰© phnegA?
k Èn rAhgIr CAtA legA? k Èn suMdr, mulAym jUte? yAck Aš k o Dn dene k I
¯yv‰TA k I gyI TI – ds ‰TAnAš pr nh™, n sÈ ‰TAnAš pr, bV£k Snek -sÈ
‰TAnAš pr¦ áAyojn? bdle mš ku C pAne ke ila nh™, bV£k SnAsEt rhk r
sMboiD áAAðA k rne ke ila¦
* mÓne isiv nAmk öi©y rAjA ke Áp mš rAÀy k rte hua SMDe yAck
k A Áp DArf k r SAye hua devrAx qMª (sEk ) k I yAcnA pr SpnI donAš
SAMKš ink lvA k r wsk o Bšx k r d™¦ mÓne aesA qsila nh™ ik yA ik muJe

ciryAipxk 81
SAMKš SœCI nh™ lgtI T™, yA mÓ Spne SAp k oSœCA nh™ lgtA TA, bV£k
qsila ik muJe buÂ¥v SœCA lgtA TA¦
* ve‰s®tr rAjA ke Áp mš rAÀy se ink Al idye jAne ke pÎcAt mÓne
yAck Aš k I mAMg pr w®hš Spne donAš bœcAš SÈr ‰©I k o áAsÚAicØA se
dAn‰vÁp de idyA¦ mÓne aesA qsila nh™ ik yA ik muJe ye SiáAy Te, bV£k
qsila ik muJe buÂ¥v iáAy TA¦
(2) hV¥TnAg vgQ (ciryA – mAtuposk , BUirdØA, cýpe†ynAg, cULboiD,
m˜hsrAj, rŒrŒrAj, mAt½, DýmdevpuØA, SlInsØAu, s±pAl¦)
qn sBI cyAQSAš k A sMbMD ‘ÕIl’ pArmI se hÔ¦
qske k itpy wdAhrf hÓ:
* w¥kí Ïx vn mš Si«tIy gufAš se sMpÚA mAtípoúk h‰tI ke Áp mš
rhte hua muJe pk ìzne ke ila rAjA ne Spne mhAvt k o BejA¦ ws smy mÓ
p¤-srovr mš SpnI mAtA ke invAQh ke ila k ml-nAlwKAìz rhA TA ¦ tBI
wsne muJe ‘SASo, pu©!’ k h k r sUMìz se pk ìz ilyA¦ ws smy mere ÕrIr mš
SAjk l ke hjAr hAiTyAš ke brAbr bl TA, SÈr yid mÓ muJe pk ìzne vAlAš
pr kR oD k rtA to mÓ rAÀy Br ke mnuÏyAš k o nÏx k r zAltA¦ pr mÓne Spne
ÕIl k I röA k rte hua, SpnI ÕIl pArmI k o pUrA k rne ke ila Spne icØA
mš k oqQ ivk Ar nh™ jgne idyA¦
* ak bAr jb mÓ ivÕAlk Ay, blvAn SÈr ByAvh jMglI BÓsA TA,
tb mere Kìze rhte SÈr sote smy ak SiÕÏx, pApI SÈr cMcl bMdr bAr-bAr
mere kM De, llAx SÈr BAÓh pr peÕAb SÈr pAKAnA ik yA k rtA TA ¦ prMtu mÓne
SpnA ÕIl-BMg hone ke By se ws pr kR oD nh™ ik yA¦
* mÓ p²cAl rAÏxà ke rAjA jyi¡s k A üutDmAQ, pirjnAš k I röA k rne
vAlA SlInsØAu nAm k A pu© TA¦ SAKex ke ila gye hua mere iptA k o ak
nrBöI yö ne pk ìz ilyA SÈr k hA –‘tU merA Bçy hÔ, yhAM se mt srk !’
prMtu wske smö vAps SAne k IáAitôA k rmere iptA Gr lÈx SAye¦ jb mere
iptA ne muJe rAÀy sAÓp k r yö ke pAs lÈxnA cAhA, tb mÓne w®hš yö ke
pAs jAne se rok idyA SÈr wnke ‰TAn pr mÓ ‰vyM inh¥TA hok rwske pAs
clA gyA¦ vhAM mÓne wse k hA – ‘he iptAmh! mhAVŸn jlASo, mÓ wsmš

82 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

kU dUMgA¦ iP r wict smy jAn muJe KA lenA¦’ qs áAk Ar mÓne Spne ÕIl-vRt
ke k ArfSpne jIvn k IröA nh™ k I,SÈr mÓne ws yö k IjIv-˜hsA k rne
k I áAvíVØA BI CuìzvA dI¦
(3) yuD²jy vgQ –qsk IcyAQSAš k AsMbMD nIce dÕAQyI gyI pArimyAš se
hÔ
ciryApArmI
yuD²jy, somn‰s, SyoGr, BIs, sofpV»zt¦ – nÔÏkR ýy
teimy – SiDÏXAn
k iprAj,sœctAps, v¢potk ,mœCrAj, k »hdIpAyn,sutsom¦ –s¥y
suv»fsAm, ak rAj¦ – mÔ©I
mhAlomhMs¦ – wpeöA
qnke ku C wdAhrf inýn áAk Ar se hÓ:
* ‘nÔÏkR ýy’ pArmI : jb mÓ Spirimt yÕ vAlA yuD²jy nAm k A
rAjpu© TA, tb sMveg k o áAAðA ho rAjA, rAnI, ingm SÈr rAÏxà – sBI ke
ivlAp k rte hua mÓ SpeöAriht hok r áAvRijt ho gyA¦ aesA nh™ TA ik muJe
mAtA-iptA iáAy nh™ Te, STvA mhA-yÕ iáAy nh™ TA, pr buÂ¥v iáAy hone ke
k Arf mÓne rAÀy k o ¥yAg idyA¦ (yuD²jyciryA)
* ‘SiDÏXAn’ pArmI : buÂ¥v áAAðA k rne ke w¡eÎy se mÓ solh vúoÜ
tk gUMgA, bhrA SÈr pMgu bnA rhA¦ SiDÏXAn mš merA k oqQ sAnI nh™ hÔ¦
(teimyciryA)
* ‘s¥y’ pArmI : mÓne Snek bAr s¥y-vcnAš k A SAüy lek r
s¥y-ikR yAaM k ™ SÈr wnse SBIÏx P l áAAðA ik ye¦ wdAhrftyA, gRIÏm-k Al
mš tAlAb mš pAnI k m ho jAne se k Ève, gID, bgule, cIlš SÈr bAj mCilyAš
ke pAs bÔX k rw®hš rAt-idn KAne lge¦ tb mÓne yh s¥y-ikR yAk I: ‘jb se
mÓ SpnA ‰mrf k rtAhUM, jbse mÓne hoÕ sMBAlA hÔ, muJe jAn bUJ k rak BI
áAAfI k I˜hsA k rnA‰mrf nh™ hÔ¦ mere qs s¥y-vcn se meG brse¦’ merI qs
s¥y-ikR yAke sAT hI gjQnA k rte hua meG brsA SÈr wsne WMcI-nIcI DrtI

ciryAipxk 83
k o jl se SAFlAivt k r idyA¦ s¥y mš merA k oqQ sAnI nh™ hÔ¦
(mœCrAjciryA)
* ‘mÔ©I’ pArmI : ak smy mÓ sEk (ÕkR ) «ArA inimQt vn mš ˜shAš,
¯yAGRAš, cItAš, rICAš, BÓsAš, ictk bre mígAš SÈr sUSrAš se iGrA rhtA TA¦ ws
smy n to k oqQ muJse zrtA TA SÈr n hI mÓ ik sI se zrtA TA¦ ws smy
mÔ©I-bl ke shAre hI mÓ vn mš rmf ik yA k rtA TA¦ (suv»fsAmciryA)
* ‘wpeöA’ pArmI : mÓ ÎmÕAn mš mudeQ k I hŠI pr isr rK k r sotA
TA¦ ku C log bAr-bAr vhAM SAk r bhut se (ivk rAl) Áp idKlAte Te,
jbik S®y log gMD, mAlA, trh-trh k ABojn SÈr wphAr lAte Te¦ prMtu
jo k oqQ muJe suK dete STvA du:K, mÓ sbke ila smAn hotA TA¦ muJ mš n
dyA wpjtI TI, n kR oD¦ suK SÈr du:K, tTA yÕ SÈr SpyÕ, sbmš mÓ
tulA ke smAn rhtA TA¦ yh hÔ merI ‘wpeöA’ pArmI!
BgvAn ne qs gRMT ke SArMB mš ‰pÏx ik yAhÔ ik Ble hI cAr SsM¼y ak
lAK k £pAš ke m›y k I sBI cyAQaM buÂ¥v k I Sor le jAne vAlI hÓ, prMtu mÓ
bIte hua k £pAš k I cyAQSAš k o ak Sor rK, ke vl qsI k £p (STAQt
Bªk £p) k I cyAQSAš k o k htA hUM¦

84 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 jAtk
áA‰tut gRMT mš BgvAn bu ke pUvQj®mAš se sMbMiDt gATASAš k A sMk ln hÔ¦
prMtu mA© qn gATASAš ke SADAr pr pUvQj®mAš ke GxnAkR m k o smJ pAnA
k iXnhÔ¦ qse BlI áAk ArsmJne ke ila qs gRMT k ISTQk TA(jAtk §k TA)
k ASAüy lenA SAvÎyk rhtA hÔ¦ aesI pirV‰Tit mš svQáATm ‘jAtk §k TA’
k A hI sMVöðA ivvecn ik yA jA rhA hÔ¦
jAtk -S§k TA
‘jAtk -S§k TA’ mš qske mu¼y ÕIúQk Aš k o díVÏxgt k rte hua pAMc sÈ
sÓtAlIs k TAaM hÓ¦ qnmš yh dÕAQyA gyA hÔ ik BgvAn bu ne ‘buÂ¥v’ k I
áAAVðA ke ila dsAš pArimtASAš k opUrA k rne ke ila kÔ se-kÔ seáAyAs ik ye¦
áA¥yek k TA pAMc BAgAš mš ivBEt hÔ
(1) pœcuFpÚAv¥Tu
(2) StItv¥Tu
(3) gATA
(4) ve†yAk rf
(5) smoDAn
‘pœcuFpÚAv¥Tu’ se tA¥pyQ hÔ áA¥yu¥pÚA (vtQmAn) k TAv‰tu¦ qske SMtgQt
BgvAn ke jIvnk Al k I ik sI GxnAivÕeú k A w£leK hÔ¦ ‘StItv¥Tu’ ke
SMtgQt wEt GxnA ke áAsMgvÕ BgvAn «ArA Spne pUvQj®m k I ik sI GxnA
pr áAk AÕzAlA gyA hÔ¦ áA¥yek k TAke SMtgQt ak yA Snek gATAaM hÓ¦ qn
gATASAš k A, áAAy:k r, ՈdÕ: avM iv‰tít STQ BI ik yA gyA hÔ, jo
‘ve†yAk rf’ hÔ¦ SMt mš ‘smoDAn’ hÔ, ijsmš StItv¥Tu ke pA©Aš k A BgvAn
ke jIvnk Al ke pA©Aš ke sAT sMbMD idKlAyA gyA hÔ ¦
áA‰tut gRMT mš jAtk k TASAš k IgATASAš, SÈr k h™-k h™smoDAn k oBI,
SMtinQivÏx ik yA gyA hÔ¦ Õeú sArI sAmgRI ‘jAtk -S§k TA’ mš hI iniht

jAtk -S§k TA 85
rhtI hÔ¦ qsse ‰pÏx hogA ik áA‰tut gRMT k I gATASAš k o smJne ke ila
‘jAtk -S§k TA’ k A SAüy lenA ik tnA SAvÎyk hÔ¦
wdAhrftyA, ‘v¢k jAtk’ (1.1.35) ke SMtgQt ak hI gATA hÔ
‘pMK hÓ, pr wnse wìzA nh™ jAtA; pÔr hÓ, pr qnse clA nh™ jAtA ¦ mere
mAtA-iptA muJe Coìz k r cle gye hÓ¦ he SVŸn! pICe hx jA¦’
qsse yh nh™ ptA cltA ik yh bAt ik sne SÈr ik s áAsMg mš k hI hÔ¦
‘jAtk -S§k TA’ ke SnuÕIln se ividt hotA hÔ ik jMgl mš SAg lg jAne
ke smy ak s¬:jAt bxer ke bœce ne qs áAk Ar k I s¥yikR yA k I TI,
jbik n to wsmš Spne pMKAš se wìzne k I sAmÉyQ TI SÈr n pÔrAš se clne
k I,SÈr jbik wske mAtA-iptA BI wse peìz ke GAšsle mš Ske lACoìzk rcle
gye Te¦ smoDAn ke SMtgQt btlAyA gyA hÔ ik ws smy ke bxerrAj
BgvAn ‰vyM hI Te¦
áA‰tut gRMT
áA‰tut gRMT mš ‘jAtk -S§k TA’ k Iijn gATASAš k osMgíhIt ik yAgyA hÔ
w®hš ‘SiBsMbu gATA’, STAQt bu «ArA wdIirt gATAaM, BI k hA jAtA hÔ ¦
k TA-vAr gATASAš ke sMgRh k o ‘jAtk ’ k hA gyA hÔ¦ aese jAtk Aš k I ku l
sM¼yA pAMc sÈ sÓtAlIs hÔ, SÈr gATASAš k I Ch hjAr Ch sÈ bAvn ¦
jAtk Aš k A ivBAjn bAqQs ‘inpAtAš’ mš ik yA gyA hÔ¦ qnmš se phle terh
inpAt 1,2,3 se lek r 13 tk k I sM¼yA se SiBiht ik ye gye hÔ; cÈdhvAM
inpAt ‘pik »fk’ (áAk IfQk ) k hA gyA hÔ; pMªhvš se qEk Isvš inpAt
20,30,40 ke kR mse 80 tk k IsM¼yA se inidQÏx ik ye gye hÓ SÈr bAqQsvš
inpAt k o ‘mhAinpAt’ sMôA dI gyI hÔ¦
inpAt sM. 1 se 7 mš jAtk Aš k I sM¼yA 150 se 20-21 tk , Gxte kR m
se hÔ; inpAt sM. 8 se 16 mš 9 se 16 tk ;inpAt sM. 17 se 21 mš 2 se 5
tk ; SÈr inpAt sM. 22 mš ds¦ phle inpAt se lek r SMitm inpAt tk
gATASAš k I sM¼yA mš inrMtr víi honA pAyA jAtA hÔ¦ wdAhrftyA, áATm
inpAt ke jAtk Aš mš gATASAš k ISÈst sM¼yA ak hÔ, jbik SMitm inpAt mš
yh sM¼yA do sÈ cvAlIs hÔ¦ SMitm inpAt k A nAm ‘mhAinpAt’ svQTA

86 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

sATQk hÔ, jÔsA ik qsmš gATASAš k I sM¼yA 2,440 hÔ jo pUre gRMT k I
gATASAš ke ak -ithAqQ se BI k h™ SiDk hÔ¦
áA‰tut gRMT buÂ-vcn ke SMtgQt SAtA hÔ SÈr ‘itipxk ’ k A SMgBUt hÔ ¦
yhAM pr smUcI ‘jAtk -S§k TA’ k o SADAr bnA k r qs gRMT k A sAr áA‰tut
k rne k A mMt¯y nh™ hÔ¦ prMtu qs tÉy k o díVÏxgt k rte hua ik
bAlk -bAilk ASAšk Ak TASAš ke áAit ‰vABAivk SAk úQf hotA hÔ, wnke ila
áAerfA‰pd ku Cek jAtk -k TASAš k A sMke tmA© nIce ik yA jA rhA hÔ¦
bAlopyogI jAtk k TAaM
0 mØAk BØA jAtk (jAtk sM. 18) – vD ke ila lAyA jAtA huSA BeìzA
hMsA BI, SÈr royA BI¦ so EyAš?
0 ku rŒMgimgjAtk (21) –víö se P lAš k osIDA-sIDA nIce igrte n deK
ku rMg míg k o SAÕMk A huqQ ik víö ne SpnA ‰vBAv plx ilyA hÔ¦ St: vh
vhAM se cl idyA SÈr iÕk ArI ke cMgul se bc ink lA¦
0 SiB»h jAtk (27) –ku ØAe SÈr hATI k Apr‰pr qtnA êAeh ho gyA ik
ku ØAe k A sAT CUxne pr hATI ne KAnA-pInA Coìz idyA¦
0 sýmodmAn jAtk (33) – ak mt bxerAš k A iczImAr ku C n ibgAìz
sk A, prMtu jb wnmš PU x pìz gyI tb ve sBI wske jAl mš P Ùs gye¦
0 bk jAtk (38) – bgule ne mCilyAš k o DoKA dek r ak -ak k o le
jAk r bhutAš k o mAr KAyA¦ SMt mš vh ak ke k ìze ke hATAš mArA gyA¦
0 nAmisi jAtk (97) – ‘pApk ’ nAm k A iv¬ATIQ ak SœCe nAm k I
tlAÕ mš bhut GUmA¦ SMt mš yh smJ SAne pr ik nAm to ke vl bulAne ke
ila hotA hÔ, vh lÈx SAyA¦
0 SnusAisk jAtk (115) – dUsrAš k o wpdeÕ dene vAlI loBI icìizyA
‰vyM pihye ke nIce SAk r mr gyI¦
0 ibLArvt jAtk (128) – isyAr DmQ k A ZAšg rc k r cUhAš k o KAtA
TA¦ boiDsØv ne qse ‘ibzAlvRt’ k I sMôA dI¦

jAtk -S§k TA 87
 0 ak p»f jAtk (149) – boiDsØv ne nIm ke pÈDe ke do pØAAš k I
k zuvAhx cKA k r rAjku mAr k A duÏx ‰vBAv dUr ik yA¦
0 rAjovAd jAtk (151) –mV£lk ArAjA k AisÂAMt TA ‘jÔse k otÔsA’,
k AÕI-nreÕ k A TA ‘burAqQ k o BlAqQ se jItnA’¦ qn donAš rAjASAš mš
k AÕI-nreÕ hI bìzA mAnA gyA¦
0 susumAr jAtk (208) – mgrmœC SpnI ‰©I ke k hne se vAnr k A
k lejA lenA cAhtA TA, pr vAnr SpnI cturAqQ se bc ink lA¦
0 k œCpjAtk (215) –do hMs-bœce ak lk ìzIk ok Cua ke muÙh mš de,
SÈr wske donAš isrAš k o Spne muÙh mš le, SAk AÕ-mAgQ se jA rhe Te ¦ k Cua
ke cup n rhne pr wsne nIce igr SpnI jAn gMvAyI¦
0 itlmui§ jAtk (252) –SAcAyQ ne buìiZyA ke itlAš k Imu§I KAne vAle
rAjku mAr-iÕÏy k o pIxA¦ rAjku mAr ne bìze hone pr SAcAyQ k o jAn se
mrvAnA cAhA¦ prMtu SAcAyQ ne aesA n k rne ke ila sdÒb‡i dI ¦
0 dUt jAtk (260) – ik sI ne Spne SAp k o ‘pex k A dUt’ jnA k r
‰vAidÏx Bojn áAAðA ik yA¦
0 pdum jAtk (261) – nk xe ne JUXI áAÕMsA k rne vAlAš k I SvhelnA
k r sœcI bAt k hne vAle k o tAlAb ke k ml idye¦
0 SArAmdUsk jAtk (268) –vAnrAš ne pÈDAš k owKAìz k rwnk Ijìzš
nAp-nAp k r w®hš pAnI se s™cA, SÈr qs áAk Ar sArI bigyA wjAìz dI¦
0 ku ixdUsk jAtk (321) –vAnr ne byA ke sdupdeÕ se icìZ k rwske
GAšsle k o noc zAlA¦
0 d¡B jAtk (322) – ‘píÉvI plx rhI hÔ – qs SAÕMk A se KrgoÕ ke
BAgne pr dUsre SMDivÎvAsI jAnvr BI wsk ASnuk rfk rSMDADuMD BAgne
lge¦ SMt mš ˜sh ne w®hš rok A SÈr KrgoÕ k I BRAMit k o dUr ik yA¦
0 k Ek ArŒ jAtk (326) – puroiht «ArA JUX bol k r devtASAš se
id¯y-k Ek ArŒ puÏp áAAðA ik ye gye, jo wse BArI pìze¦
0 imgAlop jAtk (381) –iptA k Ak hnAn mAn bhut WMcI wìzAn Br
imgAlop nAm k A gíÂ-ÕAvk JMJAvt mš P Ùs k r Spne áAAf gÙvA bÔXA ¦

88 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 0 is³puFP jAtk (392) – devk ®yA ne ak bRAµf k o tAlAb mš wtr
iKle hua PU lk osUMGte hua deK wse ‘gMD-cor’ k hk rwsk IB¥sQnA k I¦
0 v¢k jAtk (394) – VêAŸD Bojn k rne pr BI k Ève ke dublA hone
SÈr GAs-itnke KAne pr BI bxer ke moxA hone ke k Arf pr áAk AÕ ¦
sADk opyogI jAtk k TAaM
qsI áAk Ar ivpÎyI sADk Aš ke ila BI wpyogI ku Cek jAtk k TASAš k A
sMke t nIce ik yA jA rhA hÔ¦
0 mKAdev jAtk (9) – isr k A sPe d bAl deK k r rAjA ˜shAsn ¥yAg
k r áAvRijt ho gyA¦
0 mhAsud‰sn jAtk (95) –mhAsud‰sn rAjA «ArA Spne mrf-k Alke
smy idyA gyA Sin¥ytA k A wpdeÕ¦
0 is½Al jAtk (148) – mAMs k A loBI gIdìz hATI ke gudA-mAgQ se
wske pex mš áAivÏx hok r vh™ kÔ d ho gyA¦ iP r yTA-tTA wsmš se bAhr
ink l k r S¥yiDk sMveg k o áAAðA huSA¦
0 wpsA¨hk jAtk (166) –píÉvI mš aesA k oqQ ‰TAn nh™ hÔ, jhAM k oqQ
n k oqQ jlAyA n gyA ho, STvA jhAM ÎmÕAn n rhA ho¦
0 sku fVŸG jAtk (168) – bxer ne Spne gocr ‰TAn pr rh k r bAj
k I BI jAn le lI¦ pÔtík áAdeÕ mš ivcrf k rne k A wpdeÕ¦
0 igirdØA jAtk (184) – iÕök ke lMgìzA hone se GoìzA lMgìzA k r
clne lgA; shI iÕök imlne pr SpnI ‰vABAivk Sv‰TA mš SA gyA¦
0 griht jAtk (219) – mnuÏyAš k I k rnI – bMdr k I díVÏx mš!
0 vœCnK jAtk (235) – gíh‰T jIvn ke doú¦
0 ˜k suk opmjAtk (248) –sBI rAjku mArAš ne ‘˜k suk’ k odeKA, prMtu
iP r BI mtÔEy nh™¦ EyAš?
0 ku rŒDým jAtk (276) – ku rŒ-DmQ k A pircy¦
0 vk jAtk (300) – Beìizye k A wposT-vRt¦

jAtk -S§k TA 89
 0 K®tIvAdI jAtk (313) – ijs rAjA ne boiDsØv ke hAT-pAMv tTA
nAk -k Ank xvAidye, boiDsØv ne wske BI icrMjIv hone k Ik AmnAk I¦
0 mtrodn jAtk (317) – bìze BAqQ k I mí¥yu ho jAne pr boiDsØv ne
ronA-pIxnA inrTQk btlAyA¦
0 itVØAr jAtk (319) – pAp k b nh™ lgtA – qsk A ‰pÏxIk rf ¦
0 k oik ljAtk (331) –boiDsØv ke wpdeÕ se rAjA k IvAcAltA dUr
huqQ¦
0 wrg jAtk (354) – pu© sAMp ke zÙsne se mr gyA, pr k oqQ nh™
royA – n iptA, n mAtA; n BAyAQ, n BignI, n dAsI¦
0 k orV»zy jAtk (356) – hr ik sI k o, ibnA mAMg ik a, ÕIl gRhf
k rne ke ila SAgRh k rne k A SnÈic¥y¦
0 S§s¡ jAtk (418) – SAX áAk Ar k I SAvAjAš se sM©‰t rAjA ke
ila qn SAvAjAš k A ‰pÏxIk rf¦
0 mhAm½l jAtk (453) –ivôAš «ArA áAÕMist, suKk r,SAX áAk Arke
so¥TAn (‰vV‰tyAM)¦
0 yuD²jy jAtk (460) – Sos k I bUMdAš k o deKk r vÔrAŸy k I BAvnA
jAgít huqQ¦
0 jns®D jAtk (468) – ds bAtš, ijnke k Arf bAd mš pCtAnA
pìztA hÔ¦ dUsrI ds bAtš, ijnke k Arf bAd mš pCtAnA nh™ pìztA hÔ¦
0 imØAAimØA jAtk (473) – im© SÈr Sim© ke löf¦
0 sýBv jAtk (515) – sAt vúQ ke bAlk «ArA ‘STQ’ SÈr ‘DmQ’ pr
áAk AÕ¦
0 ve‰s®tr jAtk (547) – ve‰s®tr rAjA ke dAn k I romAMck ArI SpUvQ
k TA¦
suBAiút
ivcArADIn gRMT k I gATASAš k A ‰vtM© Áp se S›yyn k rne pr qsmš

90 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

Zer-sAre suBAiút imlte hÓ¦ qnmš se ku Cek k o wpyuEt ÕIúQk Aš ke SMtgQt
nIce inb ik yA gyA hԦ
Sit
– pMizt honA SœCA hÔ, SitpMizt honA nh™¦ (1.1.98)

–jo iml jAy wsse sMtuÏx rhnA cAiha, Sit loB k rnApAp hÔ ¦
(1.1.136)

StIt-SnAgt
– StIt ke bAre mš soc k rnA SÈr SnAgt ke bAre mš áAlAp k rnA –
qsse mUKQ log k Axe hua hre srkM ze ke smAn sUK jAte hÓ¦ (2.22.91)

Ss¥purŒú-s¥purŒú
–jÔse kí Ïfpö mš cMªmA idn áAit idn CoxA hotA jAtA hÔ, vÔse hI hotA
hÔ Ss¥purŒúAš se sMsgQ¦ (2.21.484)

– jÔse ÕuEl pö mš cMªmA idn áAit idn bìzA hotA jAtA hÔ, vÔse hI hotA
hÔ s¥purŒúAš se sMsgQ¦ (2.21.486)

– SAk AÕ dUr tk PÔ lA huSA hotA hÔ, SÈr píÉvI BI¦ k hte hÓ smuª k A
pAr BI dUr-dUr tk hÔ¦ prMtu qnse BI SiDk dUrI hotI hÔ Ss¥purŒúAš tTA
s¥purŒúAš ke DmQ mš¦ (2.21.414)

Ss¥yBAúf
– n to k Amk AmIhok r, n By ke mAre SÈr n «eú-vÕ áAvRijt log
Ss¥yBAúf k rte hÓ¦ (2.17.145)

jAtk -S§k TA 91
 SAyu-öy
– Kìze rhne, bÔXne, lexne tTA clne ke smy k I to bAt hI EyA, SAMK
Kolne SÈr bMd k rne ke smy BI SAyu k A öy hotA hI rhtA hÔ¦
(1.4.111)

SAyQ-SnAyQ
– SAyQ purŒú SAyQpurŒú ke k Am SAtA hÔ¦ (1.14.46)

– SnAyQ purŒú god mš bÓXe sAMp k I trh zÙstA hÔ¦ (2.22.655)

SAÕA-inrAÕA
– purŒú SAÕA lgAa rKe; buiÂmAn k BI inrAÕ n ho¦ (1.1.51)

qœCA-ckR
– cAr se SAX, SAX se solh, SÈr solh se bØAIs k I qœCA k rne ke
k Arf isr pr GUmne vAlA ckR áAAðA huSA¦ qœCA (loB) se tAìizt mnuÏy ke
isr pr yh ckR GUmtA rhtA hÔ¦ (1.1.104)

w¬og
–SAj hI w¬og k rnAcAiha, k ÈnjAne k lmrf ho jAy, EyAšik ws
bìzI senA vAle mí¥yurAj ke sAT hmArA k oqQ qk rAr nh™ hÔ (ik hm k b
mršge)¦ (2.22.166)

ak tA
–ak jux hok rrhnA sIKo, buÂAš ne qse srAhA hÔ¦ iml-jul k rrhne mš
SAnMd lene vAlA DimQÏX ¯yVEt yogöem se vMict nh™ hotA¦ (1.13.26)

92 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 ak Ak I ivcrf
– smy bIttA jAtA hÔ, rAtš ink ltI jAtI hÓ, mÓ BI sMsAr mš sArI
SAsVEtyAš k o lAMG k r, ÕItl huqQ, Ske lI ivcrf k ÁMgI¦ (1.15.362)

k œcA-pEk A
–jo P lAš se lde mhAvíö ke P lk ok œcAhI toìz letA hÔ, vh qske rs
k o nh™ jAntA SÈr qsk A bIj BI nÏx ho jAtA hÔ¦ aese hI jo mhAvíö ke
smAn rAÏxà k A SDmQ se ÕAsn k rtA hÔ, vh qske rs k o nh™ jAntA SÈr
vh rAÏxà BI nÏx ho jAtA hÔ¦ (2.18.172-173)

–jo P lAš se lde mhAvíö ke P lk opk jAne pr toìztA hÔ, vh qske rs

k o jAntA hÔ SÈr qsk A bIj BI nÏx nh™ hotA hÔ¦ aese hI jo mhAvíö ke
smAn rAÏxà k ADmQ se ÕAsn k rtAhÔ, vh qske rs k ojAntA hÔ SÈr rAÏxÃ
BI nÏx nh™ hotA hÔ¦ (2.18.174-175)

k TnI-k rnI
– jo k re vhI k he, jo n k re vh n k he¦ n k rte hua ke vl k hne vAle
k o buDjn KUb phcAnte hÓ¦ (1.4.78)

k mQ
– SsM¼y j®m lene pr BI k mQ pICe-pICe clte hÓ¦ k £yAfk ArIho yA
SinÏxk ArI, k mQ nÏx nh™ hotA hÔ¦ (2.22.1282)

– KUb pÔnI tlvAr, supAiyt KzÒg, CAtI mš GAšpI huqQ bCIQ – k AmBog
qnse BI k h™ SiDk du:KdAyI hote hÓ¦ (1.11.70)

–jÔse k Icìz mš DÙsA huSA hATI DrtI k odeK k rBI vhAM nh™ jA pAtA
hÔ, vÔse hI mÓ BI k AmBogAš k I dldl mš DÙsA huSA iBöu ke mAgQ pr nh™ jA
rhA hUM¦ (1.15.45)

– isEk Aš k I vúAQ hone pr BI k AmBogAš mš tíVðA nh™ hotI¦ k AmvAsnAaM

jAtk -S§k TA 93
S£p ‰vAd vAlI (SiDk AMÕt:) du:Kd hI hotI hÓ¦ yh jAnk r buiÂmAn
¯yVEt dÔvI k AmBogAš mš BI SnurEt nh™ hotA¦ sýyk sMbÂ
u k AüAvk tíÏfA
ke öy (invAQf) mš hI SnurEt hotA hÔ¦ (1.3.23-24)

kR oD
– kR oD ke vÕIBUt mt ho¦ (1.2.81)

– tAt! kR oD mt k r¦ kR oD k rnA SœCA nh™ hotA¦ (1.6.8)

– buiÂmAn log kR oD se blÕAlI nh™ hote¦ (1.15.19)

gu´ STQ
– gu´ STQ k o áAk x n k re, iniD ke smAn wsk I röA k(1.15.332)
re¦

˜ctn
– ibnA socI huqQ bAt ho jAtI hÔ, socI huqQ nh™ hotI¦ ‰©I STvA purŒú
ke Bog ˜ctn pr SAiüt nh™ hote¦ (1.13.139)

j®mAš k A öy
– mÓne in:sMdeh j®mAš ke öy k A SMt deK ilyA hÔ¦ Sb mÓ iP r gBQ-gt
nh™ hoWMgA¦ yh merA SMitm gBQ-Õyn TA¦ punjQ®m ke ila merA sMsAr öIf
ho cuk A hÔ¦ (1.8.17)

tíÏfA
– SrI tíÏfe! mÓne terI jìz k o deK ilyA hÔ¦ terA w¥pAd qœCASAš mš hotA
hÔ¦ to mÓ qœCA hI nh™ k ÁMgA, ijsse tU SV‰t¥v mš hI nh™ SA pAygI¦
(1.8.39)

94 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 ©Af
– Spne SAp k o bcA k r clo¦ (1.9.59)

dAn
– sBI áAAifyAš ke ila dAn se bìZ k r k oqQ shArA nh™ hÔ(2.22.1711)
¦
– ToìzA hone pr ToìzA de, XIk -XIk hone pr XIk -XIk de, SÈr bhut hone
pr bhut de¦ dAn n denA wict nh™ hÔ¦ (2.21.193)

– ijnke rAg, «eú SÈr SôAn dUr ho gye hÓ, ve öIfAsRv SrhMt hÓ ¦
wnk o idyA gyA dAn bìzA P láAd hotA hÔ¦ (1.15.23)

– Gr mš SAg lg jAne pr jo btQn bAhr ink Al ila jAte hÓ, vhI ws

¯yVEt ke k Am SAte hÓ, n ik jo vhAM jl jAte hÓ¦ qsI áAk Ar sMsAr jrA
SÈr mí¥yu se jl rhA hÔ, dAn dek r qsmš se BI ink Al lo¦ idyA huSA hI
bcAyA huSA hotA hÔ¦ (1.8.69-70)

dubuQiÂ
– he dubuQiÂ! jxASAš se tuJe EyA lAB hÔ, SÈr mígCAl SoìZne se EyA?
SMdr se tU mÔlA hÔ, SÈr bAhr se DotA hÔ¦ (1.1.138)

du:K
– jo ¯yVEt, ibn-pUCe, Ssmy hI SpnA du:K áAlAptA rhtA hÔ, wske
Õ©u áAsÚA hote hÓ SÈr iht˜ctk ivú»f¦ (1.13.59)

devtA
– devtA mnuÏyAš k I trh jIfQ nh™ hote hÓ, wnke ÕrIr pr JuirQyAM nh™
pìztI hÓ¦ SAne vAle idnAš mš wnk A vfQ id¯ytr hotA jAtA hÔ SÈr BogAš mš
bìZotrI hotI rhtI hÔ¦ (1.11.48)

jAtk -S§k TA 95
 DmQ
– inÎcy hI lok mš phle DmQ áAk x huSA, SÈr bAd mš SDmQ ¦
(1.11.28)

– DmQ k Icìz-riht tAlAb hÔ, SÈr pAp psInA-ÁpI mÔl¦ (1.6.92)

–mÓ jb DmQ k IbAt boltA hUM, ws smy muJe pAp ‰pÕQ nh™ k rtAhÔ¦
(1.7.80)
– DmQ hI å iúyAš k I ›vjA hotI hÔ¦ (2.21.494)

–lohe se sonA pIxA jAtA hÔ, sone se lohA nh™¦ yid SDmQ DmQ k ojIt
le, to lohA sone jÔsA suMdr ho jAy¦ (1.11.31)

– hnn ik ye jAne pr DmQ mAr zAltA hÔ, Sht rhne pr ik sI k o nh™

mArtA¦ St: DmQ k A hnn mt k ro, ijsse yhI k h™ tuýhš n mAr zAle¦
(1.8.45)

DmAQcrf
– inÎcy hI DmQ DmAQcrf k rne vAle k I röA k rtA hÔ¦ KUb SÄyAs
ik yA gyA DmQ suK áAAðA k rtA hÔ¦ KUb SÄyAs ik ye ga DmQ k A yh suP l
hotA hÔ ik DmAQcrf k rne vAle k I dugQit nh™ hotI hÔ¦ (1.10.102)

nrk
–jÔse ¯yApAiryAš k InAv beihsAb Br hI jAy, to SiDk BAr le jAne ke
k Arf smuª mš zUb jAtI hÔ, vÔse hI Toìze-Toìze pAp k A sMcy k rtA huSA
mnuÏy BI bhut BAr Zone ke k Arf nrk mš DÙs jAtA hÔ¦(2.22.1245-1246)

nArI
–jIvlok mš jo ‰©I smtA k ASAcrf k rne vAlI, meDAivnI, ÕIlvtI,
ssur k o devtA mAnne vAlI avM pitvRtA hotI hÔ, ws sumeDA, Õuick mAQ,
mAnuúI nArI k A dÕQn pAne ke ila SmAnuú dev SAte hÓ¦ (1.14.122-123)

96 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 netA
– gÈvAš ke (ndI) tÔrne ke smy yid bÔl xeìZA jAtA hÔ, to netA ke xeìZe
jAne ke k ArfsBI gÈvš BI xeìZe jAne lgtI hÓ¦ qsI áAk Arjo mnuÏyAš mš üeÏX
mAnA jAtA hÔ, yid vhI SDmQ k rtA hÔ to Õeú áAjA phle se hI aesA k rne
lg jAtI hÔ¦ rAjA ke SDAimQk hone pr sArA rAÏxà du:KI hotA hÔ¦
(1.4.133-134)
–gÈSAš ke (ndI) tÔrne ke smy yid bÔl sIDA jAtA hÔ, to netA ke sIDA
jAne ke k Arf gÈvš BI sIDI jAne lgtI hÓ¦ qsI áAk Ar jo mnuÏyAš mš üeÏX
mAnA jAtA hÔ, yid vh DmQ k A pAln k rtA hÔ to Õeú áAjA phle se hI aesA
k rne lg jAtI hÔ¦ rAjA ke DAimQk hone pr sArA rAÏxà suK pAtA hÔ¦
(1.4.135-136)

áAôAvAn
– áAôAvAn qs sMsAr mš du:K mš BI suK áAAðA k rtA hÔ¦ (2.17.33)

– ku Õl jn áAôA k o üeÏX btlAte hÓ, jÔse tArAš mš cMªmA¦ ÕIl, vÔBv

SÈr sÀjnAš k A DmQ – ye áAôAvAn ke pICe-pICe clte hÓ¦ (2.17.81)

áAmAd-SáAmAd
–SáAmAd Smít (invAQf) k A‰TAn hÔ, áAmAd mí¥yu k A¦SáAmØA mrte nh™
hÓ, SÈr áAmØA to mít-sdíÕ hI hote hÓ¦ (1.16.332)

áAÕMsA-˜ndA
–ak hI bAt ke ila ak k oáAÕMsA imltI hÔ, SÈr dUsre k o˜ndA ¦
(1.13.114)

áAsÚA-SáAsÚA
– áAsÚA ¯yVEt se hI mel k re, SáAsÚA se dUr rhe¦ (2.18.131)

jAtk -S§k TA 97
 iáAy-SiáAy
– bhut der tk ixke rhne se iáAy SiáAy ho jAtA hÔ¦ (1.13.37)

– suMdr vfQ vAle, SAk úQk ,deKne mš suMdr, prŒú vAfI bolne vAle n to
qs lok mš iáAy hote hÓ, n prlok mš¦ jrA deKo qs k AlI, duvQfQ, itl ke
dAgAš vAlI k oyl k o, jo SpnI VêAŸD vAfI ke k Arf bhut se áAAifyAš k o
iáAy lgtI hÔ! (1.3.55-56)

purŒú-‰©I
– purŒú k I iht˜ctk ‰©I dulQB hotI hÔ, SÈr (aese hI) ‰©I k A
iht˜ctk BtAQr BI¦ (1.16.330)

–sb mAmlAš mš purŒú hI pMizt nh™ hotA, ik ®h™-ik ®h™mAmlAš mš ‰©I BI

KUb ctur hotI hÔ¦ (1.8.22)

bIj-P l
– jo jÔsA bIj botA hÔ, vh vÔsA P l le jAtA hÔ¦ (1.2.144)

Bojn
–(Bojn k I)mA©A k on jAnne vAle zUb jAte hÓ, qsk ImA©A k ojAnne
vAle nh™¦ (1.3.15)

– pöI ke ila mnuÏyAš ke Bojn suBoÀy nh™ hote¦ (1.5.140)

– Bojn ke ila dUsre ke Gr mš áAveÕ k rne pr k m KAye-ipye, SÈr Áp

pr mn mt ixk Aye¦ (1.13.52)

– vh lMbI zor vAle, bMDnyuEt, mClI pk ìzne vAle k AMxe k o hI ingltA

hÔ jo SitiT ke bÔXe hua Ske lA Bojn k rtA hÔ¦ (2.21.202)

98 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 – bRAµf ne ijn k AmBogAš k A itr‰k Ar ik yA, w®hš tU wpBog k rne jA
rhA hÔ¦ he rAjnÒ! vmn ik ye hua k o KAne vAle k I áAÕMsA nh™ hotI hÔ¦
(1.15.354)

mn
–yid mn dUiút n ho, to áAtI¥y-k mQ ‰pÕQ nh™ k rtA¦jo pAp k rne ke
ila w¥suk nh™ hÔ, aese Bªjn k o pAp nh™ lgtA¦ (1.4.76)

mnuÏy-jIvn
–qs lok mš mnuÏyAš k AjIvn sÈ vúQ hI hÔ¦ yh sImA áAAðA hone se phle
hI SAdmI xUxe hua srkM ze ke smAn sUKne lgtA hÔ¦ (1.15.35)

– ClnI mš pAnI ke smAn yh smy ismxtA jA rhA hÔ¦ aese Coxe-se

jIvn mš áAmAd k rne k A smy nh™ hÔ¦ (2.17.223)

–ÀyAš ÀyAš k pìzAbunA jAtA hÔ, ¥yAš ¥yAš bunne ke ila Õeú rhA tAgA ToìzA
hotA jAtA hÔ – vÔsA hI mnuÏyAš k A jIvn hÔ! (2.22.106)

imtBAiútA
– jo buiÂmAn smy pr ivcArpUvQk ToìzA hI boltA hÔ, vh sBI Õ©uSAš
k o vÔse hI SiDk Ar mš k r letA hÔ jÔse grŒìz spQ k o¦ (1.4.124)

im©tA
– bAr-bAr ke sMvAs se im©tA sudíìZ hotI hÔ¦ (2.18.53)

– s¥purŒú ke sAT k I gyI mÔ©I suK dene vAlI hotI hÔ¦ (1.2.22)

– im© vhI hotA hÔ ijse dUsre P oìz nh™ sk te, SÈr ijsk I god mš isr
rK k r aese soyA jA sk tA hÔ jÔse pu© (mAtA k I god mš sotA hÔ) ¦
(1.5.64)

jAtk -S§k TA 99
 im©ªoh
– ijs víö k I CAyA mš bÔXe STvA soye, wsk I zAl k o n toìzš; EyAšik
im©-ªoh k rne se pAp hotA hÔ¦ (1.10.151)

– jo qs lok mš im©Aš ke sAT ªoh k rtA hÔ, vh ku ÏXI-k oìZIhotA hÔ¦

k AyA CUxne pr im©ªohI nrk mš w¥pÚA hotA hÔ¦ (1.16.223)

– ijs áAk Ar mjbUt jìz vAle vx-víö k A pvn ku C BI nh™ ibgAìz

sk tA, wsI áAk Ar Õ©u BI wse prA‰t nh™ k r sk te, jo ik im©Aš ke sAT
ªoh nh™ k rtA hÔ¦ (2.22.21)

mUKQ
– mUKQ k I sMgt mt k ro¦ mUKoÜ se smAgm du:KpUfQ hotA hÔ¦ (1.9.86)
– jxA SÈr mígCAlA se mUKoÜ k I suröA nh™ hotI¦ (1.15.22)

– SAyQ DmQ k o n jAnne vAle mUKQ idn-rAt yhI bAtcIt k rte rhte hÓ –
merA ihr»y, merA sonA! (1.2.137)

–jo ÕuÂ, inmQl, doúriht mnuÏy k odoúI XhrAtA hÔ, ws doúI XhrAne
vAle mUKQ k o hI pAp lgtA hÔ¦ jÔse pvn ke ivrŒÂ PÓ k IgyI sUçm DUil qse
Pš k ne vAle pr hI jA igrtI hÔ¦ (1.5.94)

mUKQ-pMizt
–jhAM mUKQ bolte hÓ, vhAM muEt BI bÙD jAte hÔ; SÈr jhAM pMizt bolte hÓ,
vhAM bÙDe hua BI muEt ho jAte hÓ¦ (1.1.120)

mí¥yu
– mí¥yu «ArA pk ìzA huSA hone pr EyA ho sk tI hÔ rit, SÈr EyA Dn k I
k AmnA? (1.15.37)

– mÓ SAj hI áAvRijt hoWMgA, k Èn jAne k l mrnA ho jAy!(2.19.45)

100 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 – purŒú hAš yA nAiryAM, ye yuvAv‰TA mš BI mrte hÓ¦ St: k Èn jIvn pr
yh BrosA k rke cle ik mÓ (SBI) yuvA hUM¦ (2.22.101)

–ijs áAk ArSAdmI yid nÈk Ak opAnI mš clAtA hÔ, to vh wse ik nAre
pr le hI jAtI hÔ, wsI áAk ArjrA SÈr ¯yAiD m¥yQ k oinrMtr mí¥yu ke inyM©f
mš le jAtI rhtI hÓ¦ (1.15.344)

mí¥yuprAyftA
– jvAn SÈr bUìZe, mUKQ SÈr pMizt, sMpÚA SÈr ivpÚA – ye sBI
mí¥yuprAyf hÓ, jÔse pke hua P lAš k A hr smy igrne k A By bnA rhtA hÔ,
vÔse hI w¥pÚA hua m¥yoÜ k o hr smy mrne k I SAÕMk A bnI rhtI hÔ¦
(1.11.87-88)

yAck
–yAck SiáAy hotA hÔ, SÈr aese hI yAcnA k IpUitQ n k rne vAlA BI¦
(1.7.55)

rŒdn
– sMt purŒú rone k o bek Ar k hte hÓ¦ (1.5.118)

vAfI
– jb bole mnoô vAfI hI bole, S-mnoô k BI nh™¦ (1.1.28)

ivÕuiÂ
–hIn bRµcyQ se öi©y ke Áp mš w¥pÚA hotA hÔ, m›ym bRµcyQ se devtA
ke Áp mš, SÈr wØAm bRµcyQ se ivÕu ho jAtA hÔ¦ (1.8.75)

– wØAm DmQ k A SAcrf k r sAre vfQ ivÕu ho jAte hÓ¦ (2.22.439)

jAtk -S§k TA 101

 ivÎvAs
– ‰vAd vAlA ho yA ibnA ‰vAd vAlA, ToìzA ho yA bhut, ivÎv‰t hok r
jhAM KAyA jAtA hÔ (vhI SœCA lgtA hÔ)¦ rsAš mš ivÎvAs hI áADAn hÔ¦
(1.4.184)

vÔD¯y
– pAnI n hone pr ndI nŸn hotI hÔ, rAjA n hone pr rAÏxà nŸn hotA hÔ,
ds BAqQ hone pr BI ivDvA ‰©I nŸn hotI hÔ¦ sMsAr mš vÔD¯y k ìzvAhotA hÔ¦
(2.22.1840)

vÔr
–jo n ik sIk omArtA hÔ, n mrvAtA hÔ; n jIttA hÔ, n ijtvAtA hÔ; jo
sb áAAifyAš ke áAit mÔ©I k ASMÕ ila rhtA hÔ, wsk Aik sIse vÔr nh™ hotA
hÔ¦ (1.10.144)

– ‘muJe gAlI dI’, ‘muJe mArA’,‘muJe hrAyA’, ‘muJe lUx ilyA’ – jo aesI
bAtš socte rhte hÓ, wnk A vÔr k BI ÕAMt nh™ hotA¦ (1.5.113)

–vÔr, vÔr se k BIÕAMt nh™ hotA, SvÔr se hI ÕAMt hotA hÔ –yh sdA se
clA SA rhA DmQ hÔ¦ (1.5.115)

ÕIl
– lok mš ÕIl se bìZ k r ku C nh™ hÔ¦ (1.1.86)

–ÕIl hI vh nyA ivlepn hÔ, ijsk IsugMD k BIsmAðA nh™ hotI hÔ¦
(1.6.92)

üÂA
– üÂAivhIn se mel n k re, vh sUKe ku aM ke smAn hotA hÔ ijse Kodne
pr k Icìz k I gMD vAlA pAnI hI ink ltA hÔ¦ (2.18.130)

102 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 ümf
– jo k op k rne yoŸy bAt pr k op nh™ k rtA, aesA s¥purŒú k BI kRu Â
nh™ hotA, kRu  ho to k op k o áAk x nh™ k rtA¦ sMsAr mš aese mnuÏy k o
‘ümf’ k hte hÓ¦ (1.10.24)

üeÏXtA
–SÎv k IüeÏXtA wske veg se, bÔl k Iwsk IBAr K™cne k IömtA se,
gAy k I wske dohn se SÈr pMizt k I wske BAiút se jAnI jAtI hÔ¦
(1.16.168)

sMk £p
– jo purŒú k l SÈr prsAš k rtA rhtA hÔ, wsk A ptn ho jAtA hÔ¦ yh
jAnk rik BivÏy-k AlhotA hI nh™, k ÈnDIr purŒú ik sI(ku Õl)sMk £p
k o xAlegA? (1.15.348)

sMgt
– bure SAdmI k I sMgt se bìZk r ku C burA nh™ hotA; Ble SAdmI k I
sMgt se bìZk r ku C SœCA nh™ hotA¦ (1.2.23-24)

–yid k oqQ ¯yVEt dugÜDyuEt mClI k oku ÕAgR se CUtA hÔ, to vh ku ÕBI
dugÜD dene lgte hÓ¦ mUKoÜ k I sMgt BI aesI hI hotI hÔ¦ (1.15.183)

–yid k oqQ ¯yVEt tgr k opØAe mš lpextA hÔ, to vh pØAA BI sugMiDt ho

jAtA hÔ¦ DIr jnAš k I sMgt BI aesI hI hotI hÔ¦ (1.15.184)

sÀjn
– yid sÀjn k BI ivvAd k rte hÓ, to ÕIGR hI vAips smJÈtA k r lete
hÓ¦ mUKQ (im¢I ke )btQnAš k Itrh xUx jAte hÓ SÈr ÕAMit k oáAAðA nh™ hote¦
(1.4.46)

jAtk -S§k TA 103

 sMt
–vh sBA nh™ hotI ijsmš sMt n hAš¦ ve sMt nh™ hote jo DmQ k IbAt n
bolš¦ sMt vhI hote hÓ jo rAg, «eú SÈr moh k oCoìz k rDmQ k IbAt bolte
hÓ¦ (2.21.492)

smJ
– jo ik sI bAt ke pÔdA hone pr wse ÕIGR hI nh™ smJ letA hÔ, vh Õ©u
ke vÕIBUt ho pICe pCtAtA hÔ¦ jo ik sI bAt ke pÔdA hone pr wse ÕIGR hI
smJ letA hÔ, vh Õ©u ke cMgul se bc ink ltAhÔ Sor pICe pCtAtA nh™ hÔ¦
(1.4.167-168)

smAiD
– qs lok tTA prlok mš smAiD se bìZ k r suK nh™ hÔ¦ ak AŸARicØA n
to Spne k o du:K detA hÔ, n dUsre k o¦ (1.4.120)

sAr
– Gun k o sAr SœCA nh™ lgtA¦ (1.8.12)

– cUhAš k o tuú k A BI ptA rhtA hÔ, SÈr tMzul k A BI¦ ve ‰TUl tuú k o
Coìz k r tMzul KAyA k rte hÓ¦ (1.4.149)

suK -
– sM‰k Ar Sin¥y hÓ; w¥pÚA honA SÈr nÏx ho jAnA wnk A ‰vBAv hÔ ¦ ve
w¥pÚA ho k r inrŒÂ ho jAte hÓ¦ wnk A (intAMt) wpÕmn hI suK hÔ¦
(1.1.95)

104 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 mhAin¡es
in¡es ke do BAg hÓ –‘mhAin¡es’ tTA ‘cULin¡es’¦ ‘mhAin¡es’ suØAinpAt
ke ‘S§k vgQ’ k I¯yA¼yA hÔ SÈr ‘cULin¡es’ qske ‘pArAyn vgQ’ (v¥TugATA
k o Coìzk r) SÈr‘KŸgivsAfsuØA’ k I¦
áA‰tut gRMT mš SMtinQivÏx ‘S§k vgQ’ k A sArAMÕ suØAinpAt ke sAT idyA
jA cuk AhÔ¦ yhAM ku CSiDk iv‰tAr ke sAT qse pun: áA‰tut ik yAjA rhA hÔ¦
S§k vgQ
‘S§k vgQ’ mš solh suØA hÓ, ijnk A SAÕy sMöep mš inýn áAk Ar se hÔ
(1) k AmsuØA
qsmš k AmBogAš ke duÏpirfAmAš ke bAre mš btlAyA gyA hÔ¦ Bog-ivlAs k I
qœCA k rne vAle k IqœCA pUrI hone pr vh áAsÚA ho wXtA hÔ, prMtu aesA n hone
pr vh tIr-cuBe ke smAn pIìizt hotA hÔ¦ St: ¯yVEt k osdA ‰míitmAn rh,
k AmBogAš k A pir¥yAg k r denA cAiha ¦
(2) guh§k suØA
S£p jl vAle öIf jlAÕy k I mCilyAš ke smAn tíÏfA ke vÕIBUt ho
tìzP ìzAne vAlAš k odeKo¦ qse deK, BvAš mš SAsVEt n k rtAhuSA tíÏfA-riht
ho ivcrf k re¦
(3) du§§k suØA
SAsVEtyuEt ¯yVEt hI DmQ k o lek r ivvAdAš mš pìztA hÔ, SAsVEtriht
qnmš EyAšk r SÈr kÔ se pìzegA? wse n to SA¥m-díVÏx hotI hÔ SÈr n
wœCed-díVÏx¦ wsne yh™ sArI díVÏxyAš k o dUr k r detA hÔ¦

S§k vgQ 105

 (4) su§k suØA
ijsne vednASAš ke ‰tr pr DmQ k o sýyk áAk Ar se smJ ilyA ho, vh
mhAáAô WMcI-nIcI díVÏxyAš ke Pe r mš nh™ pìztA¦ vh KulA ivcrf k rtA hÔ¦
wse yhAM sIKne ke ila ku C Õeú nh™ rhtA¦
(5) prm§k suØA
sMsAr mš (imÉyA-) ôAn STvA ÕIl-vRt ke SADAr pr ik sI díVÏx k o
‰TAipt n k re¦ n to Spne SAp k odUsrAš ke smAn smJe, SÈr n wnse hIn
STvA üeÏX¦ ik sI BI díVÏx mš SnAsEt bRAµf k o qs sMsAr mš k Èn
ivcilt k r sk tA hÔ?
(6) jrAsuØA
qsmš jIvn k I S£ptA avM SsArtA pr áAk AÕ zAlte hua yh sIK dI
gyI hÔ ik ak AŸARicØAho ivcrf k rne vAlA, ak AMt˜ctnmš lIn rhne vAlA,
Spne SAp k o punjQ®m mš n pìzne de¦
(7) it‰smeØAe†ysuØA
qsmš mÔTun-DmQ ke duÏpirfAmAš k AbKAn k rte hua yh sIK dI gyI hÔ ik
muin q®hš jAnk r Ske lA hI díìZtApUvQk ivcrf k re SÈr mÔTun k A sevn n
k re¦
(8) psUrsuØA
qsmš yh wpdeÕ iniht hÔ ik díVÏx k o lek r ik sI ivvAd mš nh™ pìznA
cAiha¦ iP r BI yid k oqQ ivvAd ke ila SAge SAye SÈr k he ik ‘yhI sc
hԒ, to wse k hnA cAiha ik yhAM bhs k rne ke ila k oqQ nh™ hÔ¦
(9) mAgV»zysuØA
qsmš BI BgvAn ne díVÏxvAd k A KMzn k r invAQf-áAAVðA k A mAgQ btlAyA
hÔ¦
106 suHsAr [Ku¡k ink Ay]
 (10) purABedsuØA
qske SMtgQt yh ‰pÏx ik yA gyA hÔ ik ijsk A lok mš SpnA ku C nh™
hÔ, jo SBAv ke bAre mš ku C nh™ soctA SÈr isÂAMtAš ke Pe r mš nh™ pìztA,
vh ‘ÕAMt’ k hlAtA hÔ¦
(11) k lhivvAdsuØA
qsmš k lh, ivvAd, ivlAp SAid ke k ArfAš pr áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦ ye
sBI iáAy se w¥pÚA hote hÓ¦ iáAy k A indAn hÔ k AmnA¦ k AmnA k A SADAr hÔ
suKd STvA du:Kd vednAaM¦ qn vednASAš k A SADAr hÔ ‰pÕQ SÈr ‰pÕQ k A
nAm-Áp¦
(12) cULivyUhsuØA
qsmš áAôðA ik yA gyA hÔ ik ‘s¥y to ak hI hÔ, dUsrA hÔ hI nh™, ijske
bAre mš lok pr‰pr ivvAd k rš¦ prMtu nAnA mt vAle ümf SpnI Sor se nAnA
s¥yAš k I GoúfA k rte rhte hÓ, ijsse ye sb ak hI bAt nh™ bolte hӒ¦
(13) mhAivyUhsuØA
qsmš BgvAn k A sMdeÕ hÔ ik sBI ÕIl-vRt tTA sdoú-indoQú k moÜ k o
Coìzk r, SÈr ÕuiÂ-SÕui k I k AmnA n k rte hua, ivrEt hok r, ÕAMit ke
ila ivcrf k rnAcAiha¦ bRAµf ivvek k AmAgQ SpnA k rtíÏfA SÈr díVÏx
ke Pe r mš nh™ pìztA¦
(14) tuv¢k suØA
qsmš iBöuSAš k I cyAQ pr áAk AÕ zAlne ke SnMtr k hA gyA hÔ ik iBöu
sdA ‰míitmAn rh, SáAmØA ho, BgvAn k IiÕöA k As-sýmAn SÄyAs k re¦
(15) SØAd»zsuØA
qsmš BgvAn bu ke sMivŸn hok r Gr Coìzne k A k Arf áAôðA ik yA gyA
hÔ¦ qske SitirEt qsmš mumuöuSAš ke ila Snek wpdeÕ BI hÓ, yTA – sArI
S§k vgQ 107
k AmnASAš k o svQTA b™D k r SpnI muVEt ke ila SÄyAs k re; invAQf
cAhne vAlA ¯yVEt inªA, tMªA SÈr SAl‰y k o jIte, áAmAd mš n rhe,
SiBmAn mš n pìze; purAne k A SiBnMdn n k re, nye k I cAh n k re, Koye k I
soc n k re SÈr tíÏfA mš ilðA n ho; q¥yAid¦
(16) sAirpuØAsuØA
qske SMtgQt sAirpuØA ne bMDn mš jk ìze hua bhut se áAAifyAš k I Sor se
BgvAn se Snek áAÎn ik ye ijnk A w®hAšne Spne SnuBvAš ke SADAr pr
smADAn ik yASÈr SMtt: iBöuSAš k o,‰míitmAn rh, SMDk Ark AnAÕ k rne
ke ila SA¹An ik yA¦
in¡es
prMprAgt mA®ytA ke SnusAr áA‰tut gRMT mš wplˆD SAgmAMÕ k I ¯yA¼yA
DmQsenApit sAirpuØA k I den hÔ¦ yh ¯yA¼yA mÈilk , ivÕd tTA sArgiBQt
hÔ¦ qske S›yyn se qsmš ivveict sAmgRI k ASAÕy ak dm‰pÏx ho jAtA
hÔ¦
qs ¯yA¼yA k AlAB wXAne ke ila qsk IÕÔlI se pirict honA SAvÎyk
hÔ¦ St: qsk I ku C ivÕeútASAš k A w£leK nIce ik yA jA rhA hÔ ¦
SAgm se wÂrf
¯yA¼yA k rte smy Snek ‰TlAš pr BgvAn bu ke vcn wÂít ik ye gye
hÓ¦ yTABervesu c n sýpveDe†yAit¦ … vuØAM hetM BgvtA – “atM nUn tM ByM
BervM n jhe SAgœCtI”it¦ (mhAinÇ 158)

vÔk V£pk STQ avM ¯yA¼yAaM

Snek ‰TlAš pr vÔk V£pk STQ avM ¯yA¼yAaM BI k I gyI hÓ¦ yTA
p²YM purEK¥vAit¦ (mhAinÇ 204)

qsk A STQ k r cuk ne ke pÎcAt ‘ST vA’ k A áAyog k r qsI sMdBQ k o

S®y do áAk Ar se BI smJAyA gyA hÔ¦
108 suHsAr [Ku¡k ink Ay]
 pyAQyvAcI Ոd
ՈdAš k ASTQ btlAne ke ila wnke pyAQyvAcI ՈdAš k IsUcI dI gyI hÔ¦
yTA
ivcr®tIit ivcrV®t ivhrV®t qiryV®t vØAV®t pAleV®t ypeV®t yApeV®t¦
(mhAinÇ 99)

¯yA¼yA k I punrAvíVØA avM ‘pe†yAl’

yhI Ոd jhAM k h™pun: áA‰tut hua hÓ, vhAM-vhAM BI qnke pyAQyvAcI ՈdAš
k IsUcI STvA ¯yA¼yA k o,áAAy:k r,ÀyAš-k A-¥yAš dohrAyA gyA hÔ¦ k h™-k h™
qse ‘pe†yAl’ ke Áp mš BI dÕAQyA gyA hÔ¦ yTA
k AmA it¦ w¡Anto «e k AmA –v¥Tuk AmA c ik lesk AmAc¦ k tme v¥Tuk AmA?
… qme vuœcV®t v¥Tuk AmA¦ k tme ik lesk AmA?… qme vuœcV®t ik lesk AmA¦
(mhAinÇ 1)
qsI gRMT mš “k AmA” Ոd k I yhI ¯yA¼yA ‘pe†yAl’ ke Áp mš S®y cAr
‰TAnAš pr BI pAyI jAtI hÔ¦
áAk Ar Bed
ivvecn ik yejAne vAle Ոd ke áAk ArBI SAvÎyk tAnusArdÕAQye gye hÓ,
SÈr y©-t© wnk I SAge ¯yA¼yA BI k I gyI hÔ¦ yTA
puØAA it¦ cØAAro puØAA – SØAjo puØAo, KeØAjo puØAo, idÚAk o puØAo, S®tevAisk o
puØAo¦
(mhAinÇ 93)
s£lM it sØA s£lAin – rAgs£lM, doss£lM, mohs£lM, mAns£lM, idi§s£lM,
sok s£lM, k TMk TAs£lM¦
k tmM rAgs£lM? … k tmM doss£lM? … k tmM mohs£lM? … k tmM
mAns£lM? … k tmM idi§s£lM? … k tmM sok s£lM?… k tmM k TMk TAs£lM?
… (mhAinÇ 174)

S§k vgQ 109

 indAn siht ¯yA¼yA
pdAš k I ¯yA¼yA k rte smy SAvÎyk tAnusAr wnk A indAn BI áA‰tut
ik yA gyA hÔ¦ yTA
bRAµfo it sØAÚAM DýmAnM bAihtØAA bRAµfo … (mhAinÇ 25)

iBEKU it sØAÚAM DýmAnM iBÚAØAA iBEKu … (mhAinÇ 18)

buÂo it ke n§en buÂo? … (mhAinÇ 192)

mu‰ste vAip sAsV®t «Iih k Arfeih sAsnM mu‰sit … (mhAinÇ 50)

sodAhrf ¯yA¼yA
Snek ‰TlAš pr áAAsMigk wdAhrf áA‰tut k r ivúy k o smJAyA gyA hÔ¦
yTA
mosvÀje n in†yeTAit¦ (mhAinÇ 178)

yhAM ‘mosvÀj’ (musAvAd) k A SAÕy smJAne ke ila jAn-bUJ k r JUX

bolne ke Snek wdAhrf idye gye hÓ, jÔse SnjAne k o jAnA huSA SÈr jAne
hua k o SnjAnA, SÈr qsI áAk Ar n deKe hua k o deKA huSA SÈr deKe hua k o
SndeKA, btlAnA¦
pd-inÏpVØA
y©-t© pdAš k I inÏpVØA pr BI áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦ yTA
nAgo’it¦ SAguM n k rotIit –nAgo, n gœCtI it nAgo, nAgœCtI it –
nAgo¦ (mhAinÇ 80)

sADnA-pö
sADnA-pö k o BI y©-t© wjAgr ik yA gyA hÔ¦ yTA
sItM STu»hM SiDvAsye†yAit¦ (mhAinÇ 201)

qsk I¯yA¼yA k rte hua btlAyA gyA hÔ ik ‘ÕIt’ SÈr ‘wÏf’ do k ArfAš

110 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

se hote hÓ – (1) BItrI DAtu ke áAk op se, SÈr (2) bAhrI mÈsm ke k Arf¦
BItrI DAtu ke áAk opse ÕrIr pr hone vAlI sdIQ-gmIQ k o‰pÏx Áp se SnuBv
k r pAnA ivpÎyI sADk Aš ke ila shl hotA hÔ¦
in¡M n bhulIk re†yAit¦ (mhAinÇ 161)

qsk I ¯yA¼yA k rte hua btlAyA gyA hÔ ik rAt SÈr idn ke Ch BAg
k rke qnmš se pAMc BAgAš mš to áAitpVØA k Ak Amk re SÈr ak BAg mš ivüAm
k re¦
áAkí t sMdBoÜ k I SAvíVØA
‘S§k vgQ’ ke iviBÚA áAk rf-áAAðA sMdBoÜ k I ¯yA¼yA pUrI ho cuk ne pr
q®h™ sMdBoÜ k o pun: dohrAyA gyA hÔ¦ yTA
k AmM k AmymAn‰s … lÂA mœco yidœCit¦ (mhAinÇ 1)

qsk I¯yA¼yA pUrI ho jAne pr SMt mš qsI gATA k opun: dohrAyA gyA hÔ:
tenAh BgvA – “k AmM k AmymAn‰s … lÂA mœco yidœCtI”it (mhAinÇ
¦ 1)

S§k vgQ 111

 cULin¡es

in¡es ke do BAg hÓ – ‘mhAin¡es’ tTA ‘cULin¡es’¦ ‘mhAin¡es’ mš

suØAinpAt ke ‘S§k vgQ’ k I ¯yA¼yA hÔ SÈr ‘cuLin¡es’ mš qske ‘pArAyn
vgQ’ (v¥TugATA k o Coìz k r) SÈr‘KŸgivsAfsuØA’ k I¦
áA‰tut gRMT mš SMtinQivÏx ‘pArAyn vgQ’ SÈr ‘KŸgivsAfsuØA’ k A sArAMÕ
suØAinpAt ke sAT idyA jA cuk A hÔ¦ yhAM ku C SiDk iv‰tAr ke sAT qse
pun: áA‰tut ik yA jA rhA hÔ¦
pArAyn vgQ
qs vgQ ke SMtgQt bAvrI bRAµf «ArA BgvAn bu ke pAs áAeiút solh
mAfvAš «ArA ak -ak k rke wnse pUCe gye gMBIr áAÎnAš k A sMgRh hÔ ¦ qnmš se
ku Cek áAÎnoØAr qs áAk Ar se hÓ
(1) Sijt mAfv
áAÎn – sMsAr ik sse Zk A huSA hÔ? ik sse áAk AiÕt nh™ hotA? qsk A
EyA SAlep hÔ? wske ilye EyA mhABy hÔ?
wØAr – sMsAr Siv¬A se Zk A huSA hÔ¦ mA¥syQ SÈr áAmAd ke k Arf vh
áAk AiÕt nh™ hotA¦ tíÏfA k o mÓ qsk A SAlep k htA hUM¦ du:K qske ila
mhABy hÔ¦
(2) it‰smeØAe†y mAfv
áAÎn – qs sMsAr mš k Èn sMtuÏx hÔ? ik smš cMcltAaM nh™ hÓ ?
wØAr – jo k AmBogAš k o ¥yAg bRµcArI hÔ, ivtíÏf hÔ, sdA ‰míitmAn hÔ,
SÈr jo iBöu ôAn (STAQt sýyk dÕQn) «ArA muEt hÔ, wsmš cMcltAaM nh™
hotI hÓ¦
(3) pu»fk mAfv
áAÎn –qs sMsAr mš ijn å iúyAš, mnuÏyAš, öi©yAš tTA bRAµfAš ne devtASAš
ke ila bhut yô ik ye Te, EyA ve j®m SÈr buìZApe se pAr cle gye?
112 suHsAr [Ku¡k ink Ay]
 wØAr –lAB ke k ArfdevtASAš ke guf gAne, áAÕMsA k rne, ccAQ k rne, yô
k rne SÈr k AmBogk IqœCA k rne se yôAš mš SAsEt SÈr BvtíÏfA mš rt ye
log j®m SÈr buìZApe se pAr nh™ jA pAye¦
(4) meØAgU mAfv
áAÎn – sMsAr mš jo Snek áAk Ar ke du:K hÓ, wnk I w¥pVØA k hAM se hÔ?
wØAr – ye (tíÏfA, díVÏx, EleÕ, k mAQid ds áAk Ar k I) wpiDyAš se w¥pÚA
hote hÓ¦
(5) Dotk mAfv
áAÎn – muJe aesA wpdeÕ dš ijsse mÓ invAQf DmQ k o jAn lUM SÈr SAk AÕ
ke smAn inmQl ho, yh™ ÕAMt vA SnAsEt hok r ivcrf k rne lgUM¦
wØAr – Wpr, nIce, itrCe yA bIc mš jo ku C BI jAnte ho, wse sMsAr mš
SAsVEt jAnk r punjQ®m ke ila tíÏfA mt k ro¦
(6) wpsIv mAfv
áAÎn –aesA k ÈnsA SAlMbn hÔ ijske shAre mÓ Ske lAqs bhut bìzI bAìZ
k o pAr k r skUM ?
wØAr – SA˜k c®yAytn k o deKte hua, ‰míitmAn ho, ‘ku C nh™ hԒ k o
SAlMbn bnAk r bAìZ k o pAr k r jASo¦
(7) n®d mAfv
áAÎn – ik sI k o ôAn ke k Arf muin k hte hÓ, STvA SAjIivk A ke
k Arf?
wØAr – ku Õl jn n to díVÏx, n üuit SÈr n hI ôAn ke k Arf ik sI k o
muin k hte hÓ¦ mÓ Õok ,pAp SÈr tíÏfA se riht ho ivcrf k rne vAle k omuin
k htA hUM¦
(8) hemk mAfv
áAÎn –tíÏfA k AáAhAf k rne vAlA k Èn-sADmQ hÔ ijse jAnk r,‰míitmAn
ho, ivcrf k rte hua sMsAr mš tíÏfA k o pAr ik yA jA sk tA hÔ?
wØAr – yhAM díÏx, üut, ôAt iáAy ÁpAš ke áAit díìZ SAsVEt k o dUr k rnA

cULin¡es 113
Sœyut invAQf pd k hlAtA hÔ¦ jo ‰míitmAn yh jAnk r qsI jIvn mš ÕAMt
ho gye, sdA ke ila wpÕAMt ve tíÏfA k o pAr k r gye hote hÓ¦
(9) tode†y mAfv
áAÎn – ijsmš k AmnAaM invAs nh™ k rt™, ijsmš tíÏfA nh™ hotI, SÈr
jo sMdeh se pre clA jAtA hÔ, wsk A ivmoö kÔ sA hotA hÔ?
wØAr – ijsmš k AmnAaM invAs nh™ k rt™, ijsmš tíÏfA nh™ hotI, SÈr
jo sMdeh se pre clA jAtA hÔ, wsk A k oqQ S®y ivmoö nh™ hotA hÔ¦
(10) k Fp mAfv
áAÎn – jlAÕy ÁpI sMsAr ke bIc rhne vAlAš ke ila buìZApA SÈr mí¥yu
ÁpI mhAByAnk bAìZ ke SAne pr (suröA ke ila) «Ip btlAaM¦
wØAr – S˜k cn SÈr SnAsVEt hI vh «Ip hÔ, k oqQ dUsrA nh™¦
(11) jtuk V»f mAfv
áAÎn –aesA DmQ btlAaM ijsse mÓ yhAM j®m SÈr buìZApe k odUr k rnAjAn
lUM¦
wØAr – nÔÏkR ýy k o k £yAfk ArIjAnk r k AmBogAš mš SAsVEt k o ¥yAg
do¦ tuýhš SpnAne STvA ¥yAgne ke ila ku Cn rhe¦ phle ke sM‰k ArAš k onÏx
k rdo SÈr pICe ku Cn SpnASo¦ yid tum bIc mš ku CgRhf nh™ k roge, to
wpÕAMt hok r ivcrf k roge¦
(12) BªAvuD mAfv
áAÎn – SApke vcn sunne k I SAk AMöA se jnpdAš se nAnA áAk Ar ke log
ak © hua hÓ, w®hš vÔsA hI DmQ smJAyš jÔsA ik SApk o ividt hÔ ¦
wØAr –Wpr, nIce, itrCe SÈr bIc mš sArI SAsVEt-ÁpI tíÏfA k o¥yAg
do¦ sMsAr mš log jo-jo SpnAte hÓ, wsI ke k ArfmAr mnuÏy ke pICe pìztA
hÔ¦ St: ‰míitmAn iBöu sAre sMsAr mš ik sI ke áAit SAsEt n ho¦
(13) wdy mAfv
áAÎn – lok k A bMDn EyA hÔ? wsk I ivcrf-BUim EyA hÔ? ik ske ¥yAg
k o invAQf k hA jAtA hÔ?

114 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 wØAr – lok k A bMDn rAg hÔ¦ ivtkQ qsk I ivcrf BUim hÔ¦ tíÏfA k A
áAhAf invAQf k hlAtA hÔ¦
(14) posAl mAfv
áAÎn – Áp-sMôASAš se riht, sBI SÁp-sMôASAš se muEt, ‘BItr SÈr
bAhr ku C nh™ hԒ – aesA deKne vAle ¯yVEt k o SAge kÔ se ôAn w¥pÚA k rnA
cAiha?
wØAr –SA˜k c®yAytnk ow¥pÚA k rne vAle k mQ-sM‰k Ark ojAnk r,rAg
k o bMDn smJ k r –aesA jAn yhAM ivpÎynA k rtA hÔ, ws pUfQtA k o áAAðA
bRAµf k A vh ôAn yTATQ hotA hÔ¦
(15) moGrAj mAfv
áAÎn –sMsAr k oik sÁp mš deKne vAle k omí¥yurAj nh™ deK pAtA hÔ?
wØAr – sdA ‰míitmAn ho ÕU®y ke Áp k o deKo¦ qs áAk Ar SA¥mdíVÏx k A
nAÕ k r mí¥yu k o pAr k r jASoge¦ qs Áp mš sMsAr k o deKne vAle k o
mí¥yurAj nh™ deK pAtA hÔ¦
(16) ipi½y mAfv
áAÎn –mÓ jIfQ hUM, dubQl hUM SÈr merI SABA jAtI rhI hÔ; mere ne© Õu nh™ hÓ
SÈr k AnAš se XIk sunAyI nh™ detA hÔ¦ muJe aese DmQ k AwpdeÕ k rš ijse jAn
k rmÓ yhAM j®m SÈr buìZApe k ASMt k rlUM SÈr bIc mš mohmUìZ hok rn mÁM¦
wØAr – ÁpAš ke k Arf preÕAn, ÁpAš ke k Arf nAÕ k o áAAðA hone vAlI
áAmØA jntA k o deKk r SáAmØA bno SÈr Áp k A SMt k ro, ijsse ik
SAvAgmn bMd ho¦
KŸgivsAfsuØA
qs suØA mš qk tAlIs gATAaM hÓ¦ qnmš gÓze ke s™g ke smAn ak Ak I
ivcrf k rne k A wpdeÕ hÔ, jÔse
* sBI áAAifyAš ke áAit dMz ¥yAg k r, wnmš se ik sI ak k o BI n
stAye¦ pu© k I BI k AmnA n k re, shAyk k I to bAt hI EyA? gÓze ke s™g
ke smAn ak Ak I ivcrf k re¦

cULin¡es 115
 * sMsgQ mš rhne vAle k o êAeh w¥pÚA hotA hÔ, êAeh ke k Arf yh du:K
w¥pÚA hotA hÔ¦ êAeh se w¥pÚA hone vAle duÏpirfAm k odeKte hua gÓze ke s™g ke
smAn ak Ak I ivcrf k re¦
* yh ivpVØA hÔ, P oìzA hÔ, wpªv hÔ, rog hÔ, k AMxA hÔ SÈr By hÔ –
k AmBogAš mš qs duÏpirfAm k odeK k rgÓze ke s™g ke smAn ak Ak Iivcrf
k re¦
* smy-smy pr mÔ©I, k rŒfA, ivmuVEt SÈr muidtA k A SÄyAs
k rte hua, sb logAš ke SnukU l rhte hua gÓze ke s™g ke smAn ak Ak I
ivcrf k re¦
* rAg, «eú tTA moh k o Coìzk r, bMDnAš k o toìzk r, mí¥yu se BI n
zrte hua gÓze ke s™g ke smAn ak Ak I ivcrf k re¦
in¡es
prMprAgt mA®ytA ke SnusAr áA‰tut gRMT mš wplˆD SAgmAMÕAš k I¯yA¼yA
DmQsenApit sAirpuØA k I den hÔ¦ yh ¯yA¼yA mÈilk , ivÕd tTA sArgiBQt
hÔ¦ qske S›yyn se qsmš ivveict sAmgRI k ASAÕy ak dm‰pÏx ho jAtA
hÔ¦
qs ¯yA¼yA k AlAB wXAne ke ila qsk IÕÔlI se pirict honA SAvÎyk
hÔ¦ St: qsk I ku C ivÕeútASAš k A w£leK nIce ik yA jA rhA hÔ ¦
SAgm se wÂrf
¯yA¼yA k rte smy Snek ‰TlAš pr BgvAn bu ke vcn wÂít ik ye gye
hÓ¦ yTA
SAdInvM k Amgufesu id‰vAit vuØAM hetM BgvtA –
“k o c, iBEKve, k AmAnM SAdInvo? …” (cULinÇ KŸgivsAfsuØAin¡es 136 )
SAyuÏmAn mhAmoŸg£lAn ke vcn BI wÂít ik ye gye hÓ¦ yTA-
Snv‰suto pirz†hmAnoit vuØAM hetM SAy‰mtA mhAmoŸg£lAnen –
“Sv‰sutpiryAy²c vo, SAvuso, des‰e sAim Snv‰sutpiryAy²c¦ …”
(cULinÇ KŸgivsAfsuØAin¡es 149)

116 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 vÔk V£pk STQ avM ¯yA¼yAaM
Snek ‰TlAš pr vÔk V£pk STQ avM ¯yA¼yAaM BI k I gyI hÓ¦ yTA
ku slo sˆbDýmAnV®t¦ (cULinÇ SijtmAfvpuœCAin¡es 8)

qsk A STQ k r cuk ne ke pÎcAt ‘ST vA’ k A áAyog k r qsI sMdBQ k o

S®y tIn áAk Ar se BI smJAyA gyA hÔ¦
pyAQyvAcI Ոd
ՈdAš k ASTQ btlAne ke ila wnke pyAQyvAcI ՈdAš k IsUcI dI gyI hÔ¦
yTA
vdAmIit vdAim SAicEKAim deseim p²Ypeim¦
p§peim ivvrAim ivBjAim wØAAnIk roim pk AsemIit¦(cULinÇ SijtmAfvpuœCAin¡es 6)

¯yA¼yA k I punrAvíVØA avM ‘pe†yAl’

yhI Ոd jhAM k h™ pun: SAye hÓ, vhAM-vhAM BI qnke pyAQyvAcI ՈdAš k I
sUcI STvA ¯yA¼yA k o, áAAy:k r, ÀyAš-k A-¥yAš dohrAyA gyA hÔ¦ k h™-k h™
qse ‘pe†yAl’ ke Áp mš BI dÕAQyA gyA hÔ¦ yTA
k AmAit w¡Anto «e k AmA – v¥Tuk AmA c ik lesk AmA c¦ k tme v¥Tuk AmA?
… qme vuœcV®t v¥Tuk AmA¦k tme ik lesk AmA?… qme vuœcV®t ik lesk AmA¦
(cULinÇ SijtmAfvpuœCAin¡es 8)
qsI gRMT mš “k AmA” Ոd k I yhI ¯yA¼yA ‘pe†yAl’ ke Áp mš S®y bArh
‰TAnAš pr BI pAyI jAtI hÔ¦
áAk Ar Bed
ivvecn ik yejAne vAle Ոd ke áAk ArBI SAvÎyk tAnusArdÕAQye gye hÓ,
SÈr y©-t© wnk I SAge ¯yA¼yA BI k I gyI hÔ¦ yTA
SAsvAit cØAAro SAsvA – k AmAsvo, BvAsvo, id§Asvo, SivÀjAsvo¦
(cULinÇ jtuk V»fmAfvpuœCAin¡es 69)

cULin¡es 117
 cEKumAit BgvA p²cih cEKUih cEKumA – mMscEKunAip cEKumA,
idˆbcEKunAip cEKumA, p²YAcEKunAip cEKumA, buÂcEKunAip cEKumA,
sm®tcEKunAip cEKumA¦ k TM BgvA mMscEKunAip cEKumA? …
k TM BgvA idˆben cEKunAip cEKumA? …
k TM BgvA p²YAcEKunAip cEKumA? …
k TM BgvA buÂcEKunAip cEKumA? …
k TM BgvA sm®tcEKunAip cEKumA? … (cULinÇ moGrAjmAfvpuœCAin¡es 85)

indAn siht ¯yA¼yA

pdAš k I ¯yA¼yA k rte smy SAvÎyk tAnusAr wnk A indAn BI áA‰tut
ik yA gyA hÔ¦ yTA
bRAµfoit sØAÚAM DýmAnM bAihtØAA bRAµfo¦ … (cULinÇ meØAgUmAfvpuœCAin¡es 28)

iBEKUit sØAÚAM DýmAnM iBÚAØAA iBEKu¦ … (cULinÇ SijtmAfvpuœCAin¡es 8)

vedgU BAivtØAoit k TM c BgvA vedgU? … k TM BgvA BAivtØAo? …

(cULinÇ meØAgUmAfvpuœCAin¡es 18)
ye c s±AtDýmAseit¦ s±AtDýmA vuœcV®t Srh®to KIfAsvA ¦
˜k k ArfA s±AtDýmA vuœcV®t Srh®to KIfAsvA? …
(cULinÇ SijtmAfvpuœCAin¡es 7)

sodAhrf ¯yA¼yA
Snek ‰TlAš pr áAAsMigk wdAhrf áA‰tut k r ivúy k o smJAyA gyA hÔ¦
yTA
KŸgivsAfk Fpoit¦ (cULinÇ KŸgivsAfsuØAin¡es 121)

yhAM ‘ivsAfk Fpo’ k A SAÕy lofk Fpo, itØAk Fpo, mDurk Fpo,
SVŸgk Fpo, ihmk Fpo, smu¡k Fpo tTA s¥Tuk Fpo ke wdAhrf dek r ‰pÏx
ik yA gyA hÔ¦

118 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 pd-inÏpVØA
y©-t© pdAš k I inÏpVØA pr BI áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦ yTA
nAgoit nAgo; BgvA SAguM n k rotIit nAgo,
n gœCtIit nAgo, n SAgœCtIit nAgo¦ (cULinÇ pArAynAnugIitgATAin¡es 102)

sADnA-pö
sADnA-pö k o BI y©-t© wjAgr ik yA gyA hÔ¦ yTA
su²Yto lokM SveEK‰sUit¦ (cULinÇ moGrAjmAfvpuœCAin¡es 88)

qsk I ¯yA¼yA k rte hua bìze iv‰tAr se smJAyA gyA hÔ ik k oqQ ¯yVEt
ik n do k ArfAš se lok k o ÕU®y ke Áp mš deKtA hÔ, SÈr yh deKnA kÔ se,
SÈr ik tne áAk Ar se hotA hÔ¦ BgvAn k I vAfI wÂít k rte hua yh BI
btlAyA gyA hÔ ik lok k I ÕU®ytA se SiBáAAy hÔ qsmš SA¥mBAv k A n
rhnA¦ ivpÎyI sADk Aš «ArA qs ivvecn k o SnuBUit ke ‰tr pr SiDk
sugmtA se smJA jA sk tA hÔ¦
áAkí t sMdBoÜ k I SAvíVØA
‘pArAyn vgQ’ tTA ‘KŸgivsAfsuØA’ ke iviBÚA áAk rf-áAAðA sMdBoÜ k I
¯yA¼yA pUrI ho cuk ne pr q®h™ sMdBoÜ k o pun: dohrAyA gyA hÔ¦ yTA
ke n‰su invuto lok o … ˜k su t‰s mhˆByM¦ (cULinÇ SijtmAfvpuœCAin¡es 1)
qsk I¯yA¼yA pUrI ho jAne pr SMt mš qsI gATA k opun: dohrAyA gyA hÔ
tenAh so bRAµfo –
“ke n‰su invuto lok o … ˜k su t‰s mhˆBy”V®t‹(cULinÇ SijtmAfvpuœCAin¡es 1)

SitirEt ivúyv‰tu
‘pArAyn vgQ’ ke SMtgQt bAvrI bRAµf «ArA BgvAn bu ke pAs iBjvAye
gye solh mAfvAš «ArA wnse pUCe gye áAÎnAš SÈr BgvAn «ArA idye gye wnke

cULin¡es 119
wØArAš k IsMpUfQ ¯yA¼yA ho cuk ne ke wprAMt yh BI dÕAQyA gyA hÔ ik BgvAn
se smADAn áAAðA k r k Èn-k Ènse áAÎnk tAQ SrhMt ho gye SÈr ik se yh
ivrj, ivml, DmQcöu w¥pÚA huSA – “jo ku C smudy ‰vBAv vAlA hÔ, vh
inroD ‰vBAv vAlA BI hÔ¦”

120 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 pixsVýBdAmŸg
qs gRMT k A ivúy ‘pixsVýBdA’ (áAitsMivtÒ-sMbMDI ôAn) k A ivvecn
k rnA hÔ¦ yh ivúy S¥yMt ghn hÔ SÈr sMBvt:, qsI k Arf qs gRMT ke
SMitm ‘w¡An’ mš qse ‘sAgr ke smAn gMBIr’, ‘tArk Ak IfQ nB ke smAn
(iv‰tIfQ)’ SÈr áAAkí itk JIl ke smAn ivÕAl btlAyA gyA hÔ¦
yh gRMT tIn vgoÜ mš bÙxA huSA hÔ – ‘mhAvŸg’, ‘yugnÂvŸg’ tTA
‘p²YAvŸg’¦ qnmš se phle k A SAk Ar bhut bìzA hÔ, dUsre k A mÙJlA SÈr
tIsre k A CoxA¦ áA¥yek vgQ ke SMtgQt ds-ds ‘k TAaM’ hÓ, ijnmš buÂDmQ ke
ik sI-n-ik sI tØv k A ivÕd ivvecn ik yA gyA hÔ¦
buÂ-vAfI k o sAMgopAMg smJne ke ila yh rcnA ak intAMt wpyogI
sMdBQ gRMT ke smAn hÔ, EyAšik qsmš wplˆD sAmgRI ik sI BI ijôAsu k I
buÂDmQ-ivúyk ijôAsA ÕAMt k rne ke ila pyAQðA hÔ¦
qs gRMT k I áA¥yek ‘k TA’ k A, vgQvAr, sMVöðA pircy nIce idyA jA rhA
hÔ¦
1. mhAvŸg
(1) YAfk TA
qs k TA k A SAk Ar bhut bìzA hÔ, jo smUce gRMT ke ctuTAÜÕ se BI ku C
SiDk hI hÔ¦ qsmš ithØAr áAk Ar ke ôAn w£leK áAAðA hÓ, ijnmš se phle
sìzsX üAvk Aš ke ila sAmA®y SÈr SMitm C: SsAmA®y hÓ¦
üAvk Aš ke ila sAmA®y ôAn hÓ – üutmy, ÕIlmy, smAiDBAvnAmy,
DmQV‰Tit, sMmúQf, wdyˆyyAnupÎynA, ivpÎynA, SAdInv, sM‰k Ar-wpeöA,
go©BU, mAgQ, P l, ivmuVEt, áA¥yveöf, v‰tunAnA¥v, gocrnAnA¥v,
cyAQnAnA¥v, BUimnAnA¥v, DmQnAnA¥v, q¥yAid¦
wnke ila SsAmA®y ôAn hÓ – pricØA ôAn, áAAifyAš k A
SAÕyAnuÕyôAn, do áAk Ar k I SiB¯yVEt vAlA cm¥k Airk ôAn,

1. mhAvŸg 121
mhAk rŒfAsmApVØAôAn, svQôtA ôAn tTA SnAvrf ôAn¦ ye ôAn, v‰tut:,
tTAgt k I sMpVØA hÓ¦
(2) idi§k TA
qsmš btlAyA gyA hÔ ik díVÏx EyA hotI hÔ, qske ik tne k ArfhÓ, ik tne
pUvAQgRh, ik tne áAk Ar, ik tne SiBinveÕ, SÈr EyA hotA hÔ díVÏx-k ArfAš k A
smuœCed¦
(3) SAnApAn‰sitk TA
qsmš w£leK ik yAgyA hÔ ik SAnApAn‰míit k oBAivt k rne ke smAiD se
sMbMiDt do sÈ áAk Ar ke ôAn w¥pÚA hote hÓ – SAX bADk , SAX wpk Ark ,
SXArh wpEleiÕk , terh vodAink , bØAIs ‰míitk Ark , q¥yAid¦
tdnMtr qnmš se áA¥yek k A iv‰tít ivvecn ik yA gyA hÔ¦ ivvecn ke
SMtgQt ‘SAnApAn‰míit’ k I BUir-BUir áAÕMsA k I gyI hÔ¦ – “ijsk I
SAnApAn‰míit bu k IdeÕnA ke SnusAr SÄyAs mš lAyI jAk rpirpUfQ SÈr
suBAivt ho gyI ho, vh bAdlAš se muEt hua cMªmA ke smAn qs lok mš
BAsmAn hotA hÔ¦”
(4) qMiªyk TA
qsmš Snek suØAAš ke SADAr pr btlAyA gyA hÔ ik ye pAMc qMiªyAMM hÓ –
üÂA-qMiªy, vIyQ-qMiªy, ‰míit-qMiªy, smAiD-qMiªy SÈr áAôA-qMiªy¦
qn qMiªyAš se sMbMiDt Snek ivúyAš pr BI áAk AÕ zAlA gyA hÔ, yTA –
qnk I ivÕuiÂ, BAvnA, áAitáAüVˆD; qnk A smudy, S‰tgmn, SA‰vAd,
SAdInv, in:srf; SÈr q®hš k hAM tTA ik tne áAk Ar se deKA jAnA cAiha;
q¥yAid¦
(5) ivmoEKk TA
qsmš tIn áAk Arke ivmoö ignAye gye hš –ÕU®y, SinimØA SÈr SáAifiht¦
iP r q®h™ tIn ivmoöAš k o sAT imlAte hua SìzsX áAk Ar ke ivmoö BI
btlAye gye hÓ¦ tdnMtr qn sBI k ASAÕy BI ‰pÏx ik yAgyA hÔ¦

122 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 qske SitirEt ivmoö se sMbMiDt Snek ivúyAš k I ccAQ BI k I gyI hÔ,
yTA – ivmoö-muK, ivmoö-áA¥ynIk , ivmoöAnulom, ivmoö-ivvtQ,
ivmoö-BAvnA, q¥yAid¦
(6) gitk TA
qsmš yh dÕAQyA gyA hÔ ik ôAn se sMyuEt áAAifjAt k A k Èn-k Ènse
hetuSAš ke áA¥yy se punjQ®m hotA hÔ, SÈr qsI áAk ArôAn se ivyuEt áAAifjAt
k A BI¦
(7) k ýmk TA
qsmš BUtk Al, vtQmAnk Al SÈr BivÏyk Al ke SœCe STvA bure k moÜ
SÈr wnke ivpAk Aš k I ccAQ k I gyI hÔ¦
(8) ivp£lAsk TA
qsmš áAôðA ik yA gyA hÔ ik Sin¥y mš in¥y, du:K mš suK, SnA¥m mš
SA¥mA SÈr SsuMdr mš suMdr k I BAvnA k rne se sMôA, icØA SÈr díVÏx k A
ivpyAQs ho jAtA hÔ¦ qske ivprIt Sin¥y mš Sin¥y, du:K mš du:K, SnA¥m
mš SnA¥mA SÈr SsuMdr mš SsuMdr k I BAvnA k rne se sMôA, icØA SÈr díVÏx
k AivpyAQs nh™ hotA hÔ¦ phle áAk Ark IBAvnA se log j®m-mrf ke cEk r
mš pìz jAte hÓ, SÈr dUsre áAk Ar k I BAvnA se sAre du:KAš se CUx jAte hÓ¦
(9) mŸgk TA
qsmš ‘mAgQ’ ke sMbMD mš ivivD áAk Ark IccAQ k IgyI hÔ, yTA –‘mAgQ’ se
EyA SAÕy ilyA jAnA cAiha, SÏxAMigk mAgQ ke SAX SMg ik s-ik smAgQ
k o áAՉt k rte hÓ, SÈr aese hI sAt bo›yMg, pAMc bl tTA pAMc qMiªyAMM BI¦
qske SitirEt sRotApÚA, skí dAgAmI, SnAgAmI tTA SrhMt ke mAgQ-öfAš mš
SÏxAMigk mAgQ ke SAXAš SMgAš k I BUimk A pr BI áAk AÕ zAlA gyA hÔ¦
(10) m»zpe†yk TA
qs k TA mš ‘m»z’, ‘k sx’ SÈr ‘pe†y’ – qn tIn ՈdAš k I ccAQ huqQ hÔ¦

1. mhAvŸg 123
qnke ՈdATQ, kR mÕ:,hÓ –‘mAMz, ‘k crA’ tTA ‘pey’¦ ‘m»zpe†y’ se tA¥pyQ hÔ
‘(k cre k o Coìz k r) mAMz k o pInA¦
áAAsMigk k TAmš ‘m»zpe†y’ k AwEt SAÕy ‰pÏx k rne vAle wdAhrf hÓ,
yTA – ‘sýyk díVÏx hÔ dÕQnÁpI mAMz’; imÉyAdíVÏx hÔ k crA’; St:
‘(imÉyAdíVÏxÁpI k cre k o Coìz k r) sýyk díVÏx se dÕQnÁpI mAMz k o pInA’
hÔ – ‘m»zpe†y’¦
qs k TA mš btlAyA gyA hÔ ik ‘mAMz’ tIn áAk Ar ke hote hÓ, SÈr pAMc
qMiªyAš, pAMc blAš, sAt bo›yMgAš, q¥yAid ke kÔ se-kÔ se‘m»zpe†y’ hÓ¦
2. yugnÂvŸg
(1) yugnÂk TA
qsmš Srh¥v-áAAVðA ke qn cAr mAgoÜ pr áAk AÕzAlA gyA hÔ –1. ÕmT k o
pUvQgAmI k r ivpÎynA k I BAvnA, 2. ivpÎynA k o pUvQgAmI k r ÕmT k I
BAvnA, 3. ÕmT tTA ivpÎynA k I sAT sAT BAvnA, SÈr 4. icØA k I
ak AgRtA se mAgQ iml jAne pr wsk I BAvnA¦
qn cAr mAgoÜ k A SAÕy ‰pÏx k rne ke ila qnmš se áA¥yek k A,
píTk -píTk , iv‰tít ivvecn BI ik yA gyA hÔ¦
‘ÕmT’ SÈr ‘ivpÎynA’ k I BAvnA k A ‰vÁp ‘yugn’ (jua mš jute)
smAn lgtA hÔ¦ qsI k odíVÏx mš rK k rqs k TAk o‘yugnÂk TA’ k IsMôA
idyA jAnA áAtIt hotA hÔ¦
(2) sœck TA
qsmš qn cAr s¥yAš k o áAôðA ik yA gyA hÔ – ‘yh du:K hԒ, ‘yh du:K k A
smudy hԒ, ‘yh du:K k AinroD hԒ, SÈr ‘yh du:KinroDgAimnI áAitpdA hÔ¦’
qnke áAitveDn, löf, vgIQk rf, q¥yAid pr BI áAk AÕ zAlA gyA hÔ ¦
(3) boÀJ½k TA
qsmš qn sAt bo›yMgAš k o áAôðA ik yA gyA hÔ – ‰míit, DmQivcy, vIyQ,

124 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

áAIit, áAüVˆD, smAiD SÈr wpeöA¦ iP r yh BI smJAyA gyA hÔ ik q®hš
bo›yMg k hne k A EyA SAÕy hÔ¦
t¥pÎcAt SAyuÏmAn sAirpuØA ke ws suØA k o wÂít ik yA gyA hÔ ijsmš
w®hAšne yh btlAyA hÔ ik mÓ jb cAhUM tb ijs-ik sI bo›yMg ke sAT ivhAr
k rsk tAhUM, SÈr wnk IV‰Tit SÈr œyvntA k oáAôApUvQk jAntA rhtA hUM¦
tdnMtr qsI ivúy k A SAge ivvecn ik yA gyA hÔ¦
(4) meØAAk TA
qsmš mÔ©I-cetoivmuVEt k o BAivt k rne se qske qn ŸyArh ÕuB pirfAmAš
k I SAÕA rKne k A w£leK ik yA gyA hÔ – 1. suK k I n™d sonA, 2.
suKpUvQk n™d KulnA, 3. du:‰vFn n deKnA, 4. mnuÏyAš k A iáAy honA, 5.
S-mnuÏyAš k A iáAy honA, 6. devtASAš «ArA rVöt honA, 7. SVŸn, ivú
STvA Չ© k A áABAv n honA, 8. icØA k A ÕIGR hI smAiht ho jAnA, 9.
muK k A vfQ iKl wXnA, 10. hoÕ mš rh áAAf CoìznA, SÈr 11. SAge
áAitveDn n k rne pr bRµlok tk to phuÙc hI jAnA¦
t¥pÎcAt sAre sØvAš SÈr sAre áAAifyAš ke áAit mÔ©I-cetoivmuVEt k Aivúy
áAitpAidt ik yA gyA hÔ¦ aesA k rte smy yh dÕAQyA gyA hÔ ik ik s áAk Ar
mÔ©I-cetoivmuVEt pAMc qMiªyAš, pAMc blAš, sAt bo›yMgAš SÈr SAX mAgAÜgAš se
pirBAivt hotI hÔ¦
(5) ivrAgk TA
qsmš yh btlAyA gyA hÔ ik ivrAg mAgQ hÔ, SÈr ivmuVEt P l¦ tdnMtr
qsk A indAn BI áA‰tut ik yA gyA hÔ¦
(6) pixsVýBdAk TA
qsmš ‘DýmpixsVýBdA’ (DmQ-sMbMDI ôAn), ‘S¥TpixsVýBdA’ (STQ-sMbMDI
ôAn), ‘inrŒVEtpixsVýBdA (invQcn-sMbMDI ôAn) SÈr ‘pixBAnpixsVýBdA’
(ôAndÕQn-sMbMDI ôAn) ke bAre mš ivvecn ik yA gyA hÔ, SÈr yh BI ‰pÏx
ik yA gyA hÔ ik q®hš yh sMôA tBI dI jA sk tI hÔ jbik qnk A áAôApUvQk
‰pÕQ, sAöA¥k Ar k r ilyA gyA ho; S®yTA nh™¦

2. yugnÂvŸg 125
 (7) DýmcEk k TA
qsmš ‘cEKu’ (cöu), ‘YAf’ (ôAn), ‘p²YA’ (áAôA), ‘ivÀjA’ (iv¬A) SÈr
‘SAlok ’ – qn pAMc DmoÜ ke SAÕy k A ivivD áAk Ar se áA¼yApn k rne ke
wprAMt ‘DýmcEk ’ (DmQckR ) k A ivivD áAk Ar se SAÕy smJAyA gyA hÔ,
jÔse
‘DmQ k oáAvitQt k rtAhÔ SÈr ckR k oBI’; ‘ckR k oáAvitQt k rtAhÔ SÈr
DmQ k oBI’; ‘DmQ se áAvitQt k rtAhԒ; ‘DmAQcrf ke ila áAvitQt k rtAhԒ;
‘DmQ mš V‰Tt hok r áAvitQt k rtA hԒ; ‘DmQ mš áAitVÏXt hok r áAvitQt k rtA
hԒ; ‘DmQ mš áAitÏXAipt k rtA huSA áAvitQt k rtA hԒ; q¥yAid ¦
(8) loku ØArk TA
qsmš inýnAMik t k o‘loku ØArA DýmA’ (lok oØAr DmQ) btlAyA gyA hÔ
cAr ‰míitáA‰TAn, cAr sýyk áADAn,cAr å iÂpAd,pAMc qMiªyAMM, pAMc bl,
sAt bo›yMg, SAyQ SÏxAMigk mAgQ, cAr SAyQmAgQ, cAr üAm»yP l SÈr
invAQf¦ tdnMtr ‘loku ØArA’ Ոd k ASAÕy ivivD áAk Arse ‰pÏx ik yAgyA
hÔ, jÔse
‘lok k o tÔr jAte hӒ; ‘lok k A SitkR mf k r jAte hӒ; ‘lok ke
SitirEt hӒ; ‘lok se SilðA hӒ; ‘lok se ivsMyuEt hӒ; ‘lok k ISgit hӒ;
‘lok ke Sivúy hÓ; q¥yAid¦
(9) blk TA
qsmš pAMc áAk Ar ke bl ignAye gye hÓ – üÂA, vIyQ, ‰míit, smAiD SÈr
áAôA¦ iP rqn pAMc k osAT imlAte hua SìzsX áAk Arke bl BI btlAye gye
hÓ¦
tdnMtr qnmš se áA¥yek k A píTk -píTk ivvecn ik yA gyA hÔ¦
(10) su²Yk TA
qsmš pœcIs áAk Ar k I ÕU®ytASAš ke bAre mš btlAyA gyA hÔ, yTA –
ÕU®y-ÕU®ytA, sM‰k Ar-ÕU®ytA, ivpirfAm-ÕU®ytA, SgR-ÕU®ytA, q¥yAid¦

126 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 3. p²YAvŸg
(1) mhAp²YAk TA
qsmš btlAyA gyA hÔ ik ik s-ik sáAk Ark ISnupÎynA k oBAivt k rne
se ik s-ik sáAk Ar k I áAôA pirpUfQ hotI hÔ, jÔse – Sin¥yAnupÎynA se
jvnáAôA, du:KAnupÎynA se inveQiDk áAôA, SnA¥mAnupÎynA se mhAáAôA,
q¥yAid¦ qsI kR m mš nÈ áAk Ar k I áAôA k o BAivt k rne se ‘hAsáAôA’ pirpUfQ
ho jAtI hÔ, ijse ‘pixBAnsVýBdA’ BI k hte hÓ¦ qske STQ, DmQ, invQcn
tTA áAitBAn k A ivÎleúf k rne se, kR mÕ:, áAAðA hotI hÓ –
‘S¥TpixsVýBdA’, ‘DýmpixsVýBdA’, ‘inrŒVØApixsVýBdA’ tTA
‘pixBAnpixsVýBdA’¦ ye cArAš áAôA «ArA ‰píÏx, sAöA¥kí t hotI hÓ¦
t¥pÎcAt yh qMigt ik yA gyA hÔ ik k Èn se cAr DmQ BAivt ik ye jAne
pr sRotApVØA, skí dAgAim¥v, SnAgAimtA SÈr Srh¥v ke P l k A sAöA¥k Ar
k rvA dete hÓ¦ ye DmQ hÓ – s¥purŒú k I sMgit, sÂmQ k A üvf, shI ˜ctn
SÈr ‰TUl DmQ se lek r sUçm DmQ k A áAitpAdn¦ qsse solh áAk Ar k I áAôA
k o áAAðA huSA puÝl ‘pixsVýBdA-áAAðA’ jAnA jAtA hÔ ¦ áAôA mš SgR hone ke
k Arf bu aese sBI puÝlAš mš SgRg»y hote hÓ¦
(2) qiÂk TA
qsmš btlAyA gyA hÔ ik ‘qi’ (å iÂ) k A SAÕy ‘qÀJn’ (pnpne,
P lne-PU lne)se lenA hotA hÔ¦ å iÂyAš ke ds áAk Ar hote hÓ, SÈr qnk I hotI
hÓ cAr BUimyAM, cAr pAd, SAX pd SÈr solh mUl¦
tduprAMt áA¥yek å i k A píTk -píTk ivvecn ik yA gyA hÔ¦
(3) SiBsmyk TA
qsmš mAgQ k I BAvnA, P l ke sAöA¥k Ar, icØAmlAš ke áAhAf SÈr
DmAQiBsmy ke bAre mš ccAQ k I gyI hÔ¦
(4) ivvek k TA
qsmš SAyQ SÏxAMigk mAgQ ke SAX SMgAš mš se áA¥yek ke pAMc ivvek Aš, pAMc

3. p²YAvŸg 127
ivrAgAš, , pAMc inroDAš, pAMc SvsgoÜ SÈr bArh SAüyAš ke bAre mš ccAQ k I
gyI hÔ, SÈr tduprAMt üÂA-qMiªy, vIyQ-qMiªy, ‰míit-qMiªy, smAiD-qMiªy
SÈr áAôA-qMiªy ke ivvek Aš, ivrAgAš, inroDAš SÈr SAüyAš ke bAre mš BI¦
(5) ciryAk TA
qsmš svQáATm qn SAX cyAQSAš k A ivvecn ik yA gyA hÔ – qQyAQpT,
SAytn, ‰míit, smAiD, ôAn, mAgQ, áAAVðA SÈr lok ATQ¦ tdnMtr SAX-SAX ke
do smUhAš mš solh S®y cyAQSAš k A BI w£leK ik yA gyA hÔ¦
(6) pAixhAiryk TA
qsmš qn tIn áAAithAyoÜ k A ivvecn ik yA gyA hÔ – å iÂ, SAdeÕnA SÈr
SnuÕAsnI¦
(7) smsIsk TA
qsmš mí¥yu ke sAT hI invAQf áAAðA k rne se sMbMiDt ivúy áAitpAidt ik yA
gyA hÔ¦
(8) sitp§Ank TA
qsmš yh dÕAQyA gyA hÔ ik k oqQ iBöu ik sáAk Ark AyAmš k AyAnupÎynA,
vednASAš mš vednAnupÎynA, icØA mš icØAAnupÎynA SÈr DmoÜ mš DmAQnupÎynA
k rtA huSA ivhAr k rtA hÔ¦
(9) ivp‰snAk TA
qsmš áAôðA ik yAgyA hÔ ik sBI sM‰k ArAš k oSin¥y avM du:K, sBI DmoÜ
k oSnA¥m, SÈr invAQf k oBI suK ke Áp mš SnuBv k rne pr iBöu sihÏfu
icØAvíVØA vAlA hok r, sýyk mAgQ mš áAveÕ k r, sRotApVØA, skí dAgAim¥v,
SnAgAimtA STvA Srh¥v k A sAöA¥k Ar k r letA hÔ¦
tdnMtr yh dÕAQyA gyA hÔ ik sihÏfu icØAvíVØA k AáAitlAB cAlIs áAk Ar
se hotA hÔ, SÈr sýyk mAgQ mš áAveÕ BI cAlIs áAk Ar se hotA hÔ¦ iP r qnmš
se áA¥yek k A ivvrf BI idyA gyA hÔ¦

128 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 (10) mAitk Ak TA
qske SMtgQt ku C ՈdAš k I ¯yA¼yA k I gyI hÔ, yTA – ‘inœCAt’,
‘moEK-ivmoEK’, ‘ivÀjAivmuVØA’, ‘SiDsIl’, ‘SiDicØA’, ‘SiDp²YA’,
q¥yAid¦

3. p²YAvŸg 129
 neVØAFpk rf
qs gRMT k o ‘neVØAFpk rf’ (STvA ‘neVØA’) ke nAm se qsila jAnA jAtA
hÔ ik yh sÂmQ k o BlI áAk Ar smJne ke ila ‘netí¥v’ (mAgQdÕQn) áAdAn
k rtA hÔ¦
qske do mu¼y BAg hÓ:
(1) s½hvAr, tTA (2) ivBAgvAr¦
‘ivBAgvAr’ ke wp-ivBAg hÓ
(k ) w¡esvAr, (K) in¡esvAr, tTA (g) pixin¡esvAr¦
‘pixin¡esvAr’ ke SMtgQt wplˆD ivúy-sAmgRI k A SAge vgIQk rf
hÔ
1. hAr-ivB½
2. hAr-sýpAt
3. ny-smu§An, tTA
4. sAsn-p§An¦
qn BAgAš, ivBAgAš tTA vgIQk rfAš k A SAÕy inýn áAk Ar se hÔ
s½hvAr : smUce gRMT k I smVÏxgt ivúy-sUcI
ivBAgvAr : smVÏxgt ivúy-sUcI k A iviBÚA vgoÜ mš ivBAjn ¦
w¡esvAr : ivúy-v‰tu k A sMVöðA pircy
(ivúy-v‰tu – solh hAr : desnA, ivcy, yuVØA, pd§An, lEKf,
ctu¯yUh, SAv¢, ivBVØA, pirvØAn, vevcn, p²YVØA, Sotrf, soDn,
SiD§An, pirEKAr, smAropn¦)
pAMc ny : nV®dyAv¢, itpuEKl, sIhivEk IiLt, idsAlocn, S¸‡s¦
SXArh mUl pd : Sku sl pd – t»hA, SivÀjA, loB, dos, moh,
suBs²YA, suKs²YA, inœcs²YA, SØAs²YA¦ ku slpd –smT, ivp‰snA,

130 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

SloB, Sdos, Smoh, SsuBs²YA, duEKs²YA, Sinœcs²YA,
SnØAs²YA¦)
* in¡esvAr : hArAš tTA nyAš k I pirBAúAaM SÈr q®hš wpyog mš lene
k I iviD
* pixin¡esvAr : hArAš, nyAš tTA mUl pdAš k A iv‰tít ivvecn
* hAr-ivB½ : hArAš k A píTk -píTk ivvecn
* hAr-sýpAt : hArAš k A smVÏxgt ivvecn
* ny-smu§An : nyAš k A ivvecn
* sAsn-p§An : buÂ-ÕAsn avM mUl pdAš k A ivvecn¦
wEt ivvrf se ‰pÏx hogA ik áA‰tut gRMT mš mu¼ytyA ‘hAr’, ‘ny’ tTA
‘mUl pd’ hI ivveict hÓ¦ St: qnk AsMVöðA pircy idyA jAnA smIcIn hÔ¦
• (1) hAr (guMTe hua ivúyAš k I mAlAaM) – ye solh áAk Ar ke hÓ¦
1. desnA : bu k IC: áAk Ark IdeÕnA –k AmBogáAAðA ho jAne pr qnke
SA‰vAd (S‰sAd) k o dÕAQne vAlI; k AmBog áAhIf hone pr qnke duÏpirfAm
(SAdInv) k o dÕAQne vAlI; sMsAr se ink AsI (in:srf) k A mAgQ dÕAQne
vAlI; üAm»y ke lAB (P l) k o dÕAQne vAlI; invAQf-áAAVðA k A sADn
(wpAy) dÕAQne vAlI; SÈr nÔitk w¡eÎy (SAfVØA) dÕAQne vAlI ¦
2. ivcy : suØA k A ghrA ivÎleúf (pivcy)
3. yuVØA : yuVEtyAš (yuVØA) «ArA DmQ k A ivÎleúf k r wske STQ k o
smJnA
4. pd§An : wpidÏx DmQ k A njdIk I k Arf, pd‰TAn (pd§An)
5. lEKf : ik sIak DmQ ke k he jAne pr vÔse hI löf (lEKf) vAle
sBI DmoÜ k o smJ lenA
6. ctu¯yUh : ¯yMjn se suØA k I inrŒVEt, SiBáAAy, indAn tTA
pUvAQprsMiD ÁpI ctu¯yUQh (ctu¯yUh) k I gveúfA

neVØAFpk rf 131
 7. SAv¢ : ak pd‰TAn imlne pr dUsre pd‰TAnAš k I BI Koj, SÈr
qnk A áAitpö mš SAvtQn (SAv¢)
8. ivBVØA : ivivD áAk Ar k A ivBAjn (ivBVØA)
9. pirvØAn : ku Õl DmoÜ k A Sku Õl DmoÜ mš, SÈr Sku Õl DmoÜ k A
ku Õl DmoÜ mš, pirvtQn (pirvØAn)
10. vevcn : ՈdAš ke S®y Snek pyAQyvAcI ՈdAš (vevcn) se suØA k A
STQ jAnnA
11. p²YVØA : ak hI DmQ k o Snek áAk Ar se áA‰tut k rne k A ZMg
12. Sotrf : áAtI¥ysmu¥pAd, qMiªy, ‰kM D,DAtu tTA SAytnAš ke Áp mš
bu ke mMt¯yAš k A ivÎleúf
13. soDn : gATASAš mš pUCe gye áAÎnAš ke SÕu hone pr wØAr dete smy
wnk A ÕoDn (soDn)
14. SiD§An : ijn DmoÜ k o phle to ak l, SÈr iP r iviBÚAtA se
inidQÏx ik yA gyA ho, w®hš vÔse hI DArf k rnA (SiDÏXAn)
15. pirEKAr : jo DmQ ijs DmQ k o w¥pÚA k re, wse wsk A pirÏk Ar
(pirEKAr) jAnnA
16. smAropn : ijs ik sImUl se w¥pÚA DmQ, SÈr ij®hš bu ne ak STQ
vAlA btlAyA ho, wnk A smAropf (smAropn)
• (2) ny (tA¥pyQ k AinfQy k rne k IyuVEtyAM) –ye pAMc áAk Arke hÓ¦
1. nV®dyAv¢ : s¥yAš se yuEt k r, tíÏfA SÈr Siv¬A k o ÕmT SÈr
ivpÎynA se le jAne vAlA ny
2. itpuEKl : Sku Õl tTA ku Õl DmoÜ k o mUlsiht yTATQ, s¥y avM
Ss¥y ke SBAv pr lAne vAlA ny
3. sIhivEk IiLt : ivpyAÜsAš se SDmQ, SÈr qMiªyAš se sÂmQ k I Sor le
jAne vAlA ny

132 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 4. idsAlocn : ¯yA¼yASAš mš jhAM-thAM ivvecn ik ye gye ku Õl avM
Sku Õl DmoÜ k A prIöf k rne sMbMDI ny
5. S¸‡s : idsAlocn ke P l‰vÁp áAk x hone vAle sAre ku Õl avM
Sku Õl DmoÜ k o smexne vAlA ny
• (3) mUl pd – qnk I ku l gfnA SXArh hÔ¦ qnke nAmAš k A w£leK
‘w¡esvAr’ ke SMtgQt ik yAjA cuk AhÔ, ijnk ASAÕy inýn áAk Arse
ilyA jAnA cAiha
Sku Õl mUl : 1. tíÏfA, 2. Siv¬A, 3. loB, 4. «eú, 5. moh, 6.
ÕuBsMôA, 7. suKsMôA, 8. in¥ysMôA, tTA 9. SA¥msMôA¦
ku Õl mUl : 1. ÕmT, 2. ivpÎynA, 3. SloB, 4. S«eú, 5. Smoh,
6. SÕuBsMôA, 7. du:KsMôA, 8. Sin¥ysMôA, tTA 9. SnA¥msMôA¦
• ‘sAsn-p§An’ ke SMtgQt buÂ-vcnAš k o inýnAMik t solh mu¼y BAgAš
mš bAMxA gyA hÔ
1. si¸lesBAigy – icØA-mlAš k A ivvecn k rne vAle
2. vAsnABAigy – nÔitk tA k A ivvecn k rne vAle
3. inˆbeDBAigy – áAôA «ArA s¥y-bMDn k A ivvecn k rne vAle
4. SseKBAigy – SrhMtAš k I Sv‰TA k A ivvecn k rne vAle
5. sMi¸lesBAigy avM vAsnABAigy – 1 vA 2 ke SnuÁp
6. si¸lesBAigy avM inˆbeDBAigy – 1 vA 3 ke SnuÁp
7. si¸lesBAigy avM SseKBAigy – 1 vA 4 ke SnuÁp
8. si¸lesBAigy, inˆbeDBAigy avM SseKBAigy – 1, 3 vA 4 ke
SnuÁp
9. si¸lesBAigy, vAsnABAigy avM inˆbeDBAigy – 1, 2 vA 3 ke
SnuÁp
10. vAsnABAigy avM inˆbeDBAigy – 2 vA 3 ke SnuÁp
11. t»hAsi¸lesBAigy –tíÏfA-pö se icØA-mlAš k Aivvecn k rne vAle

neVØAFpk rf 133
 12. idi§si¸lesBAigy –díVÏx-pö se icØA-mlAš k Aivvecn k rne vAle
13. duœcirtsi¸lesBAigy –durAcAr pr SADAirt icØA-mlAš k Aivvecn
k rne vAle
14. t»hAvodAnBAigy – tíÏfA k I ivÕui k A ivvecn k rne vAle
15. idi§vodAnBAigy – (imÉyA-) díVÏx k I ivÕui k A ivvecn k rne
vAle
16. duœcirtvodAnBAigy –durAcrf k IivÕui k Aivvecn k rne vAle
[qnke SitirEt inýnAMik t pdAš k A ivvecn BI ik yA gyA hÔ – loik y,
loku ØAr tTA loik y avM loku ØAr; sØAAiD§An, DýmAiD§An tTA sØAAiD§An
avM DýmAiD§An; YAf, Ye†y tTA YAf avM Ye†y; d‰sn, BAvnA tTA d‰sn
avM BAvnA; sk vcn, prvcn tTA sk vcn avM prvcn; ku sl, Sku sl
tTA ku slavM Sku sl;Snu²YAt, pixVEKt tTA Snu²YAt avM pixVEKt;
q¥yAid¦]
áAAyoigk pö
pUvQ mš áA‰tut k I gyI ivúy-v‰tu ke ku C wdAhrf nIce idye jA rhe hÓ,
ijsse ‘neVØA’ k A áAAyoigk pö BI y˜¥k ict wjAgr ho ske ¦
hAr
desnAhArivB½ : bu k I C: áAk Ar k I deÕnA
(1) S‰sAd (SA‰vAd) : “yid Bog-ivlAs k rne vAle k I qœCA pUrI ho
jAtI hÔ, to vh ¯yVEt SvÎy hI SpnI qœCA pUrI ho jAne se áAsÚA mn vAlA
ho jAtA hÔ¦”
(2) SAdInv (duÏpirfAm) : “yid qœCA k rne vAle tíÏfA ke vÕIBUt hua
ws ¯yVEt k o Bog-ivlAs jAte rhte hÓ, to vh tIr-cuBe ke smAn ¯yiTt
hotA hÔ¦”
(3) in:srf (ink AsI) : “spQ ke isr k o pÔrAš se ku clne ke smAn jo

134 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

Bog-ivlAs k o ¥yAg detA hÔ, vh qs sMsAr mš jAgÁk bnA rh k r ivúÔlI
tíÏfA k I piriD k o lAMG jAtA hÔ¦”
(4) P l(lAB) : “inÎcy hI DmQ DmAQcrf k rne vAle k IröA k rtAhÔ,
jÔse vúAQk Al mš bìzA CAtA¦ SœCI trh SÄyAs ik ye hua DmQ k A yh ÕuB
pirfAm hotA hÔ ik DmAQcrf k rne vAlA dugQit k o áAAðA nh™ hotA hÔ¦)
(5) wpAy (sADn) : “jb k oqQ áAôApUvQk yh deK letA hÔ ik sAre sM‰k Ar
Sin¥y hÓ, sAre sM‰k Ar du:K hÓ SÈr sAre DmQ SnA¥m hÓ, tb wske du:KAš k A
inveQdn ho jAtA hÔ – yh ivÕui k A mAgQ hÔ¦”
(6) SAfVØA (nÔitk w¡eÎy) : “jÔse SAMK vAlA ¯yVEt prAkR mk rte smy
ivúmtA k odUr rKtA hÔ, vÔse hI jIvlok mš ôAnI ¯yVEt pApAš k odUr rKe¦”
pd§AnhArivB½
áAmod áAIit k Apd‰TAn hÔ, áAIit áAüVˆD k A,áAüVˆD suK k A,suK smAiD
k A, smAiD yTABUtôAndÕQn k A, yTABUtôAndÕQn inveQd k A, inveQd vÔrAŸy
k A SÈr vÔrAŸy ivmuVEt k A¦
pirvØAnhArivB½
sAre sM‰k ArAš mš SÕuBAnupÎyI ho ivhAr k rne vAle iBöu k IhI ÕuBsMôA k A
áAhAf ho jAtA hÔ, du:KAnupÎyI ho ivhAr k rne vAle k IsuKsMôA k AáAhAf ho
jAtA hÔ, Sin¥yAnupÎyI ho ivhAr k rne vAle k Iin¥ysMôA k AáAhAf ho jAtA
hÔ SÈr SnA¥mAnupÎyI ho ivhAr k rne vAle k I hI SA¥msMôA k A áAhAf ho
jAtA hÔ¦
vevcnhArivB½
‘m˜niªy’, ‘mnoDAtu’, ‘mnAytn’, ‘ivjAnnA’ – ye mn ke ‘vevcn’
(pyAQyvAcI Ոd) hӦ
p²YVØAhArivB½
vh q®hš, yTATQt:, áAôApUvQk jAntA hÔ – ‘yh du:K hԒ, ‘yh du:K k A
smudy hԒ, ‘yh du:K k A inroD hԒ, ‘yh du:K k A inroD áAAðA k rAne vAlA
mAgQ hԒ¦

neVØAFpk rf 135
 yh hÔ s¥yAš k I áAitveD-áAôVðA, dÕQn-BUim k I inöep-áAôVðA, mAgQ k I
BAvnA-áAôVðA SÈr sRotApVØA-P l k I sAöA¥k Ar-áAôVðA¦
SiD§AnhArivB½
‘du:K’
yh hÔ DmQ k A ‘ak l’ indeQÕ¦ ‘du:K’ EyA hÔ? du:K hÔ j®m, buìZApA,
¯yAiD, mrf, SiáAyAš se imlAp, iáAyAš se ibCoh, qÏx k AáAAðA n honA; sMöep
mš pAMcAš wpAdAn-‰kM D¦ – yh hÔ áAAsMigk DmQ k ‘iviBÚAtA
A se’ indeQÕ¦
pirEKArhArivB½
jo DmQ ijs DmQ k o w¥pÚA k re, vh hotA hÔ wsk A ‘pirEKAr’
(pirÏk Ar)¦ ‘pirEKAr’ k A löf hotA hÔ ‘w¥pAdk ¥v’¦
w¥pAdn k rne vAle do DmQ hÓ – ‘hetu’ tTA ‘pœcy’ (áA¥yy)¦ phle k A
löf hotA hÔ SsADArf SÈr dUsre k A sADArf¦
díÏxAMt
‘SMku r’ ke PU xne mš ‘bIj’ k I BUimk A hÔ SsADArf SÈr ‘píÉvI tTA jl’
k I sADArf¦ St: qs áAk rf mš ‘bIj’ (STAQt, ‘SMku r k A SpnA ‰vBAv
hԒ) hÔ ‘hetu’¦ SÈr ‘píÉvI tTA jl’ hÓ ‘pœcy’¦
hArsýpAt (yuVØA0, pd§An0, SAv¢0, vevcn0)
qn cArAš k o inýnAMik t gATA ke SADAr pr smJAyA gyA hÔ
“t‰mA rVEKticØA‰s, sýmAs¸Fpgocro¦ sýmAidi§pureEKAro, Y¥vAn
wdyˆbyM¦ iTnimÂAiBBU iBEKu, sˆbA duŸgityo jhe”it‹
yuVØAhArsýpAt
qs gATA ke SMÕAš k o aese yuEt k rnA cAiha – ‘qsila icØA k I röA
k rne vAlA aesA hogA, ijsk I gocr BUim sýyk sMk £p hogI; ijsk I
gocrBUim sýyk sMk £p hogI, vh sýyk díVÏx vAlA hogA; sýyk díVÏx k o
SAge k rivhAr k rne vAlA wdy-¯yy k AáAitveDn k rlegA; SÈr wdy-¯yy
k A áAitveDn k rne vAlA sArI dugQityAš k o lAMG jAygA¦
’

136 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

pd§AnhArsýpAt
‘t‰mA rVEKticØA‰s’ – yh tIn sucirtAš k A pd‰TAn hÔ¦
‘sýmAs¸Fpgocro’ – yh ÕmT k A pd‰TAn hÔ¦ ‘sýmAidi§pureEKAro’ – yh
ivpÎynA k Apd‰TAn hÔ¦ ‘Y¥vAn wdyˆbyM’ –yh dÕQnBUim k Apd‰TAn hÔ¦
‘iTnimÂAiBBU iBEKu’ –yh vIyQ k Apd‰TAn hÔ¦ ‘sˆbA duŸgityo jhe’ –yh
BAvnA k A pd‰TAn hÔ¦
SAv¢hArsýpAt
‘t‰mA rVEKticØA‰s sýmAs¸Fpgocro’ – yh ÕmT hÔ¦
‘sýmAidi§pureEKAro’ – yh ivpÎynA hÔ¦ ‘Y¥vAn wdyˆbyM’ – yh du:K k A
pirôAn hÔ¦ ‘iTnimÂAiBBU iBEKu’ – yh smudy k A áAhAf hÔ¦ ‘sˆbA
duŸgityo jhe’ – yh inroD hÔ¦
vevcnhArsýpAt
‘t‰mA rVEKticØA‰s’ mš ‘icØA’ ke vevcn (pyAQyvAcI Ոd) hÓ ‘mn’,
‘iv²YAf’, ‘m˜niªy’, ‘mnAytn’, ‘ivjAnnA’ tTA ‘ivjAintØA’ ¦
‘sýmAs¸Fpgocro’ ke vevcn hÓ ‘neEKýms¸Fp’, ‘SˆyApAds¸Fp’ tTA
‘Siv˜hsAs¸Fp’¦
‘sýmAidi§pureEKAro’ ke vevcn hÓ ‘sýmAidi§’, ‘p²YAs¥T’, ‘p²YAKŸg’,
‘p²YApÀjot’, ‘p²YAptod’ tTA ‘p²YApAsAd’¦
nysmu§An
‘sIhivEk IiLtA’ tTA ‘idsAlocn’
‘sIh’ (˜sh) hote hÓ buÂ, áA¥yek bu SÈr rAg-«eú-moh k A ivnAÕ ik ye
hua üAvk ¦ wnk I ‘ivEk IiLt’ (ivkR Iizt, kR IzA) hotI hÔ BAvnA,
sAöA¥k ArtTA ivnAÕ¦ ‘ivEk IiLt’ hÔ (üÂA SAid) qMiªyAš k ApnpnA SÈr
burAqyAš k A wKìznA¦ jb ik qMiªyAš k I gocr BUim hÔ sÂmQ, burAqyAš k I hÔ
k Amuk tA¦yh k hlAtIhÔ ‘sIhivEk IiLt’ tTA ‘idsAlocn’ nyAš k IBUim¦

neVØAFpk rf 137
sAsnp§An
si¸lesBAigy suØA
“jÔse sšD lgAte pk ìzA gyA cor Spne hI k mQ se bAMDA jAtA SÈr mArA
jAtA hÔ, vÔse hI yh áAjA yhAM mí¥yu k o áAAðA ho, prlok mš Spne hI k mQ se
bAMDI jAtI SÈr mArI jAtI hÔ¦”
vAsnABAigy suØA
“jo suK cAhne vAle áAAifyAš k I lAXI se ˜hsA nh™ k rtA hÔ, vh SpnA
suK cAhne pr mrfoprAMt suK hI áAAðA k rtA hÔ¦”
inˆbeDBAigy suØA
“jb zx k r›yAn k rne vAle bRAµf ke smö DmQ áAk xhote hÓ, tb qske
sAre sMdeh dUr ho jAte hÓ, EyAšik vh qn DmoÜ k ohetu-siht jAn letA hÔ¦”
SseKBAigy suØA
“yh CoxI wmR vAlA iBöu hÔ¦ yh wØAm purŒú hÔ¦ yh senA-siht mAr k o
jIt k r SMitm deh DArf ik ye hua hÔ¦”
si¸lesBAigy, vAsnABAigy tTA inˆbeDBAigy suØA: k mQ cAr áAk Ar ke
hote hÓ – ‘k »h k »hivpAk’, ‘suEk suEk ivpAk’, ‘k »hsuEk
k »hsuEk ivpAk’ SÈr ‘Sk »h-SsuEk Sk »hSsuEk ivpAk’ (STAQt,
‘kí Ïf SÈr kí Ïf pirfAm vAle’, ‘ÕuEl SÈr ÕuEl pirfAm vAle’,
‘kí Ïf-ÕuEl SÈr kí Ïf-ÕuEl pirfAm vAle’ SÈr ‘Skí Ïf-SÕuEl tTA
Skí Ïf-SÕuEl pirfAm vAle’¦)
qnmš se jo k mQ hotA hÔ ‘k »h k »hivpAk’ STvA ‘k »hsuEk
k »hsuEk ivpAk’, vh hotA hÔ ‘si¸les’¦ jo k mQ hotA hÔ ‘suEk
suEk ivpAk’, vh vAsnA¦ jo k mQ hotA hÔ ‘Sk »h-SsuEk
Sk »hSsuEk ivpAk’, vh hotA hÔ wØAm üeÏX, k moÜ ke öy k A hetu –
‘inˆbeD’ (inveQD)¦
t»hAvodAnBAigy suØA
qsk A indeQÕ ‘smT’ (ÕmT) se ik yA jAnA cAiha¦

138 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

idi§vodAnBAigy suØA
qsk A indeQÕ ‘ivp‰snA’ (ivpÎynA) se ik yA jAnA cAiha¦
duœcirtvodAnBAigy suØA
qsk A indeQÕ ‘sucirt’ (sdAcrf) se ik yA jAnA cAiha¦
iviÕÏx pdAš k A ivvecn
‘YAf’, ‘Ye†y’ tTA ‘YAf’ avM ‘Ye†y’ : ‘sAre sM‰k Ar Sin¥y hӒ – yh
‘Ye†y’ (ôey) hÔ¦ ‘jb áAôApUvQk deKtA hԒ –yh ‘YAf’ (ôAn) hÔ¦ ‘tb du:K
k A inveQdn ho jAtA hÔ, yh ivÕui k A mAgQ hԒ – yh ‘YAf’ (ôAn) SÈr
‘Ye†y’ (ôey) hÔ¦
‘ku sl’, ‘Sku sl’ tTA ‘ku sl’ avM ‘Sku sl’ : tIn ‘ku slmUl’ hÓ :
SloB, Sdos tTA Smoh – yh hÔ ‘ku sl’ (ku Õl)mUl¦
tIn ‘Sku slmUl’ hÓ : loB, dos tTA moh – yh hÔ ‘Sku sl’
(Sku Õl)mUl¦
“jo jÔsA bIj botA hÔ, vh vÔsA P l le jAtA hÔ – k £yAfk ArI
k £yAfk Ark SÈr pApk ArI pAppUfQ¦” qsmš ‘k £yAfk ArIk £yAfk Ark’ –
yh hÔ ‘ku sl’ SÈr ‘pApk ArI pAppUfQ’ – yh hÔ ‘Sku sl’¦ qs áAk Ar yh
díÏxAMt hÔ ‘ku sl’ tTA ‘Sku sl’ k A¦
‘Snu²YAt’, ‘pixVEKØA’ tTA ‘Snu²YAt’ avM ‘pixVEKØA’ : “jÔse k oqQ
BRmr puÏp ke vfQ SÈr gMD k o ibnA hAin phuÙcAye, rs lek r clA jAtA hÔ,
aese hI muin gRAm mš ivcrf k re¦” – yh‘Snu²YAt’ (SnuôAt) hÔ¦
ik sI ne k hA : “k oqQ pu© ke smAn FyArA nh™ hotA, gAy ke smAn Dn
nh™ hotA, sUyQ ke smAn SABA nh™ hotI, jlAš mš smuª sbse bìZ k rhÔ¦”
prMtu BgvAn ne qske áAitvAd mš k hA : “k oqQ Spne smAn FyArA nh™
hotA, DA®y ke smAn Dn nh™ hotA, áAôA ke smAn SABA nh™ hotI, jlAš mš
víVÏx sbse bìZ k rhÔ¦” –qsse phlA k Tn‘pixVEKØA’ (áAitVöðA) huSA¦
“sb pApAš k A n k rnA, ku Õl k moÜ k A sMcy k rnA SÈr icØA k o inmQl
k rte rhnA –yh buÂAš k IiÕöA hÔ¦” –qsmš ‘pixVEKØA’ hÔ ‘sb pApAš k An

neVØAFpk rf 139
k rnA’, SÈr ‘Snu²YAt’ hÔ ‘ku Õl k moÜ k A sMcy k rnA’ ¦ qs áAk Ar yh
díÏxAMt hÔ ‘Snu²YAt’ avM ‘pixVEKØA’ k A¦
qs gRMT ke SMt mš yh w£leK ik yAgyA hÔ ik qse SAyuÏmAn mhAk œcAyn
(mhAk A¥yAyn)ne k hA,BgvAn ne qsk ASnumodn ik yASÈr mUl s½Iit mš
qsk A sMgAyn huSA¦

140 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 pexk opdes
yh gRMT BI ‘neVØApk rf’ ke smAn hI sÂmQ k o BlI áAk Ar smJne ke
ila mAgQdÕQn áAdAn k rtA hÔ¦ ‘pexk opdes’ k A STQ hI hÔ ‘ipxk -sMbMDI
wpdeÕ (STvA iÕöA)’¦
‘neVØApk rf’ tTA ‘pexk opdes’ – qn donAš k I ivúy-v‰tu avM ÕÔlI
lgBg ak -smAn hÔ¦ donAš mš pAye jAne vAle bhut se wdAhrf BI ak jÔse
hÓ¦ iP rBI ‘pexk opdes’ k Iyh ivÕeútA hÔ ik qnmš ivúy-v‰tu k omu¼ytyA
cAr SAyQ s¥yAš k I díVÏx se iv®y‰t ik yA gyA hÔ¦ ik sI-ik sIivúy k A
ivvecn BI bhut iv‰tAr se ik yA gyA hÔ, yTA ‘hArsýpAtBUim’ ke SMtgQt
‘JAn’ (›yAn) k A¦
qs gRMT ke SMt mš qske rciytA jMbuvnvAsI ‰Tivr mhAk œcAyn dÕAQye
gye hÓ¦

pexk opdes 141

 imil®dp²h
‘imil®dp²ho’ k ASTQ hÔ ‘imil®d ke áAÎn’¦ imil®d k AvA‰tivk nAm TA
Š©´¬áAÒ, ij mUlt: yvn deÕ k A ÕAsk TA¦ bAd mš yh BArtvúQ ke
pVÎcmoØArIy BUBAg pr SAiDp¥y jmA k r yhAM k A ÕAsk bn gyA¦ qsk I
rAjDAnI sAgl TI¦
yh rAjA bhut se ÕA‰©Aš mš pArMgt SÈr ak S¥yMt ku Õl tAik Qk TA ¦
qsne ws smy ke sBI lˆDáAitÏX ümfAš v bRAµfAš k ovAd-ivvAd mš pCAìz
rKA TA, SÈr wse aesA lgne lgA TA – ‘Sre, tuœC hÔ jMbU«Ip! JUX-mUX hI
qsk AqtnA nAm hÔ¦ yhAM k oqQ BI aesA ümf yA bRAµf nh™ hÔ, jo mere sAT
sMlAp k rke , merI ÕMk ASAš k A invArf k r ske’ ¦
SMtt: qsk A ÕA‰©ATQ SrhMt-Sv‰TA-áAAðA ‰Tivr nAgsen se huSA,
ij®hAšne qske sBI áAÎnAš k AsmADAn k ridyA¦ w®h™ áAÎnoØArAš k AsMgRh-gRMT
k hlAtA hÔ –‘imil®dp²ho’¦
qs gRMT k I‘ingmn k TA’ ke SnusAr yh rcnA C: k AMzAš SÈr bAqQs vgoÜ
mš ivBAijt hÔ, SÈr qsmš rAjA imil®d «ArA pUCe gye áAÎnAš k I ku l sM¼yA
tIn sÈ cAr hÔ¦
C: k AMz hÓ – (1) bAihrk TA (puˆbyogAid), (2) imil®dp²h
(lEKfp²h), (3) imil®dp²h (ivmitœCednp²h), (4) me»zk p²h, (5)
SnumAnp²h, tTA (6) Sopýmk TAp²h¦ qs gRMT k I k TAv‰tu k A sMVöðA
pircy nIce idyA jA rhA hÔ¦
(1) bAihrk TA (puˆbyogAid)
‘bAihrk TA’ ke SMtgQt nAgsen SÈr imil®d ke pUvQj®mAš se lek r qs
j®m mš donAš ke áATm smAgm tk k I k TAv‰tu áAk AÕ mš lAyI gyI hÔ¦
(2) imil®dp²h (lEKfp²h)
BdMt nAgsen ke pAs phuÙc k r rAjA imil®d ne wnse áAÎn ik yA –‘BMte!

142 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

SAp ik s nAm se jAne jAte hÓ?’ BdMt ne wØAr idyA – ‘mhArAj! mÓ nAgsen
nAm se jAnA jAtA hUM, hAlAMik yh sMôA ¯yvhAr-Br ke ila hÔ, SÈr yTATQ mš
aesA k oqQ purŒú nh™ hÔ¦’
yh sunte hI rAjA ne BdMt pr áAÎnAš k IJìzI lgA dI –‘yid yTATQ mš aesA
k oqQ purŒú nh™ hÔ, to SApk o iBöAid k Èn detA hÔ? k Èn wsk A yog k rtA
hÔ? k Èn ÕIl k I röA k rtA hÔ? k Èn ›yAn-BAvnA k A SÄyAs k rtA hÔ?
k Èn invAQf k A sAöA¥k Ar k rtA hÔ? yid SApk o k oqQ mAr zAle, to yh
ik sI k A mArnA BI nh™ huSA? aese hI, n SApke k oqQ SAcAyQ hua, n
wpA›yAy, SÈr n SApk I wpsMpdA huqQ¦ EyA SApk A Áp, vednA, sMôA,
sM‰k Ar SÈr ivôAn píTk -píTk , yA ak -sAT, nAgsen hÓ ’?
qs pr ‘rT’ k AwdAhrf dete hua BdMt ne is k ridyA ik jÔse SvyvAš
ke SADAr pr hI rT k I sMôA hotI hÔ, vÔse hI ‰kM DAš ke hone se hI ‘sØv’ k I
sMôA hotI hÔ, yTATQ mš k oqQ sØv nh™ hotA¦
tdnMtr rAjA «ArA bhut se áAÎn ik ye gye, ijnk A wØAr dete hua BdMt ne
Snek áAk Ar ke ‰pÏxIk rf idye, ijnmš se ku Cek inýn áAk Ar se hÓ
* pirinvAQf áAAðA k rnA hmArA prm w¡eÎy hÔ, ijsse nyA j®m n
ho¦
* yid ik sI ke icØA mš mÔl bnA rhtA hÔ, to vh j®m gRhf k rtA
hÔ; yid mÔl nh™ bnA rhtA hÔ, to vh j®m nh™ gRhf k rtA hÔ¦
* ku Õl DmQ hÓ – ÕIl, üÂA, vIyQ, ‰míit SÈr smAiD¦ ye sBI DmQ,
ôAn-siht, ak hI áAyojn is k rte hÓ – du:KAš k A ivnAÕ¦
* ak j®m ke SMitm ivôAn ke ly hote hI dUsre j®m k A áATm
ivôAn wX KìzA hotA hÔ; aesI pirV‰Tit mš n to vhI jIv bnA rhtA hÔ, SÈr
n k oqQ dUsrA hI ho jAtA hÔ¦
* ôAn SÈr áAôA ak hI hote hÓ¦ ôAn w¥pÚA hote hI moh (SôAn)
dUr ho jAtA hÔ, jÔse SMDerI k oXrImš dIpk jlAne se SMDerA dUr ho jAtA hÔ¦
* SrhMt Sv‰TA k o áAAðA huSA ¯yVEt ÕrIr mš hone vAlI vednASAš
k o to SnuBv k rtA hÔ, pr icØA mš hone vAlI vednASAš k o nh™¦

imil®dp²h 143
 * y¬ip mí¥yu ke sAT ak nAm-Áp k A ly hotA hÔ SÈr j®m ke sAT
dUsrA nAm-Áp wX KìzA hotA hÔ, ˜k tu yh BI hotA wsI se hÔ¦ qsI k ArfvÕ
mí¥yu k o áAAðA hone vAlA ¯yVEt Spne pAp-k moÜ se muEt nh™ ho jAtA¦
* StIt k Al k A mUl Siv¬A hÔ¦ Siv¬A ke k Arf sM‰k Ar w¥pÚA
hote hÓ, sM‰k ArAš ke k Arf ivôAn, ivôAn ke k Arf nAm-Áp, nAm-Áp ke
k Arf Ch qMiªyAMM, Ch qMiªyAš ke k Arf ‰pÕQ, ‰pÕQ ke k Arf vednA, vednA ke
k Arf tíÏfA, tíÏfA ke k Arf wpAdAn, wpAdAn ke k Arf Bv, Bv ke k Arf
j®m SÈr j®m ho jAne ke k ArfbuìZApA, mí¥yu, Õok ,ivlAp, du:K, dÈmQn‰y
SÈr wpAyAs w¥pÚA hote hÓ¦ qs áAk Ark Alke SAid k AptA nh™ cltA hÔ¦
* aese k oqQ sM‰k Ar nh™ hote jo n hok r w¥pÚA hote hAš; vhI sM‰k Ar
w¥pÚA hote hÓ ijnk A islislA phle se clA SA rhA hotA hÔ¦
* cöu SÈr ÁpAš ke hone se cöuivQôAn w¥pÚA hotA hÔ¦ wske w¥pÚA
hone ke sAT hI ‰pÕQ, vednA, sMôA, cetnA, ak AgRtA, jIiv˜tiªy SÈr
mnisk Ar –ye DmQ w¥pÚA hote hÓ; aese hI S®y qMiªyAš SÈr wske ivúyAš k o
lek r BI ye DmQ w¥pÚA hote hÓ¦ yhAM k oqQ jAnne vAlI SA¥mA nh™ hotI hÔ¦
* jhAM cöuivQôAn w¥pÚA hotA hÔ vhAM mnoivôAn BI w¥pÚA hotA hÔ¦
jhAM mnoivôAn hotA hÔ vhAM ‰pÕQ BI hotA hÔ, vednA BI, sMôA BI, cetnA BI,
ivtkQ BI, ivcAr BI¦ Ble hI ‰pÕQ, vednA SAid ke Spne-Spne löf hÓ,
iP r BI qn DmoÜ ke ak sAT iml jAne pr w®hš Slg-Slg bAMx k r qs
áAk Ar nh™ idKlAyA jA sk tA –“yh rhA ‰pÕQ, yh vednA, yh sMôA, yh
cetnA, yh ivôAn, yh ivtkQ SÈr yh ivcAr!”
(3) imil®dp²h (ivmitœCednp²h)
qske SMtgQt BI rAjA imil®d ke áAÎnAš ke wØAr mš BdMt nAgsen «ArA
áA‰tut ik ye gye ku Cek smADAn nIce idye jA rhe hÓ¦
* jÔse bIjAš k I ivivDtA ke k Arf peìz BI ak -jÔse nh™ hote hÓ, aese
hI mnuÏyAš ke k mQ nAnA áAk Ar ke hone se mnuÏy BI ak -jÔse nh™ hote hÓ¦
* inroD (sMpUfQ wpÕmn) hI invAQf hotA hÔ¦
* SnupAiDÕeú invAQf DAtu se pirinvAQf pAye hua BgvAn k o

144 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

idKlAyA nh™ jA sk tAhÔ; wnk IDmQ-k AyAse hI w®hš idKlAyA jA sk tA
hÔ (EyAšik DmQ-deÕnA w®h™ se áAAðA huqQ TI¦)
* BgvAn svQô SÈr svQªÏxA hone pr BI wict smy SAne pr hI
üAvk Aš k o iÕöApd k A wpdeÕ k rte Te, Ssmy pr nh™; jÔse sBI SÈúDAš
k AjAnk ArvÔ¬ BI bImAr pìzne pr hI SÈúD detA hÔ, ibnA bImAr pìze nh™¦
* ‘srAg’ SÈr ‘vItrAg’ mš yhI Bed hotA hÔ ik ak tíÏfA mš zUbA
rhtA hÔ SÈr dUsrA nh™¦
* yhAM pÔdA hok r yh™ mr jAnA; yhAM mr k r S®y© pÔdA honA, SÈr
vhAM pÔdA hok r vh™ mr jAnA; vhAM mr k r k h™ SÈr pÔdA ho jAnA – qse
k hte hÓ ‘sMsAr’¦
* ‘‰míit’ qtne áAk Ar se w¥pÚA hotI hÔ – ‰vyM k I SiBôA se; bAhr
k IyAd se; ik sIbìzI bAt ke Gxne se; suKd áAsMg yAd SAne se; du:Kd áAsMg
yAd SAne se; ik ®h™ pdAToÜ mš smAntA STvA SsmAntA deKne se; dUsre ke
k hne se; ik sI löf k o deKne se; BUlI-ibsrI bAt k o yAd k rne k A áAy¥n
k rne se; muªA se; gfnA se; kM X‰T k r lene se; BAvnA ke bl se; pu‰tk k o
deKne se; Drohr mš rKI huqQ v‰tu k odeKne se; SÈr ik sIpUvAQnuBv ke k Arf¦
* k Axne k A k Am áAôA k rtI hÔ; áAôA k o k Axne vAlA dUsrA ku C nh™
hÔ¦
(4) me»zk p²h
qs k AMz k o yh nAm dene k A yh k Arf hÔ ik qsmš wXAye gye áAÎnAš k I
tulnA ‘me»zk ’ (Beìze) ke s™gAš se k IjA sk tIhÔ¦ jÔse ye s™g ak jÔse pÔne
hote hÓ, vÔse hI ye áAÎn BI deKne mš pr‰pr-ivroDI SÈr i«ivDA¥mk áAtIt
hote hÓ¦ BdMt nAgsen ne qn áAÎnAš k A bìzI ku ÕltA se wØAr dek r qnmš
sm®vy ‰TAipt ik yA hÔ¦
qs áAk Arke ku Ci«ivDAjnk áAÎn nIce idye gye hÓ¦ –BgvAn ne k hA:
‘SAn®d! Sb yh sÂmQ pAMc sÈ vúQ tk ixke gA¦’ iP r Spne pirinvAQf ke
smy suB¡ pirvRAjk k ok hA:‘yid iBöu sýyk áAk Arse ivhAr k rš, to yh
lok BI SrhMtAš se ÕU®y n ho¦’

imil®dp²h 145
 (rAjA imil®d k o qnmš yh ivroDABAs lgA ik yid tTAgt ke
k TnAnusAr sÂmQ k A pAMc sÈ vúQ tk hI ixk A rhnA hÔ to wnk A yh vcn
shI áAtIt nh™ hotA ik yh lok SrhMtAš se ÕU®y nh™ BI ho sk tA¦ SÈr
yid w®hAšne yh k hA hÔ ik yh lok SrhMtAš se ÕU®y nh™ BI ho sk tA, to
wnk Ayh k TnshI áAtIt nh™ hotA ik sÂmQ pAMc sÈ vúQ hI ixke gA¦)
– yh k hA jAtA hÔ ik tTAgt ke ila jo ku C k rfIy TA vh sb
boiDvíö ke nIce pUrA ho gyA TA, SÈr qsse pre wnke ila ku Ck rfIynh™
bcA TA¦ iP rBI yh deKA jAtA hÔ ik w®hAšne smAiD lgAne ke ila tIn mAh
k A ak AMtvAs ik yA¦
(ivroDABAs : yid tTAgt ne boiDvíö ke nIce SpnA sArA k rfIy k r
ilyA TA, to smAiD lgAne ke ila tIn mAh k Aak AMtvAsEyAš ik yA? SÈr
yid w®hAšne scmuc smAiD lgAne ke ila tIn mAh k A ak AMtvAs ik yA, to
yh bAt shI nh™ áAtIt hotI ik w®hAšne boiDvíö ke nIce hI SpnA sArA
k rfIy k r ilyA TA¦)
– BgvAn ne k hA : ‘mÓ ‰vyM jAnk r hI DmQ k A wpdeÕ k rtA hUM, ibnA
jAne nh™¦’ iP r ivny-áAôVðA ke smy yh BI k hA : ‘SAn®d! mere wX jAne
ke bAd yid sMG wict smJe to Coxe-moxe inymAš k o Coìz sk tA hԒ¦
(ivroDABAs : BgvAn ne ‰vyM jAn k r hI DmQ k A wpdeÕ denA btlAyA
hÔ, SÈr yh BI k hAhÔ ik yid sMG wict smJe to Coxe-moxe inymAš k oCoìz
sk tAhÔ¦ qsse aesA SABAs hotA hÔ ik BgvAn ne Coxe-moxe inymAš k o‰vyM
jAne ibnA hI áAôðA ik yATA, vnAQ sMG k oq®hš Coìz dene ke ila Snumit EyAš
dete? St: BgvAn ke donAš k TnAš mš se k oqQ ak to shI nh™ hÔ¦)
– BgvAn ne k hA : ‘sBI log dMz se k AMpte hÓ, sBI k o mí¥yu se By
lgtA hÔ¦’ iP rw®hAšne yh BI k hA: ‘SrhMt sAre ByAš se pAr clA jAtA hÔ¦’
(ivroDABAs : yid BgvAn k A phlA k Tn s¥y hÔ to dUsrA shI nh™
lgtA, SÈr yid dUsrA k Tn s¥y hÔ to phlA shI nh™ lgtA¦)
– BgvAn ne k hA : ‘n to SMtirö mš, n smuª ke m›y mš, SÈr n hI
pvQtAš k I kM drASAš mš pÔX k r, sMsAr mš aesA k oqQ ‰TAn nh™ hÔ jhAM V‰Tt
hok r k oqQ mí¥yu ke PM de se bc ske ¦’ dUsrI Sor BgvAn ne ‘pirØAAš’

146 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

(pir©AfAš) k A BI wpdeÕ idyA hÔ, yTA – rtnsuØA, meØAsuØA, K®DpirØA,
morpirØA, SAid¦
(ivroDABAs : yid BgvAn k AphlA k TnshI hÔ ik k oqQ ¯yVEt mí¥yu ke
PM de se nh™ bc sk tA, to ‘pirØA’-k mQ inÏP l hua; SÈr yid ‘pirØA’-k mQ
sATQk hÓ SÈr qnse mí¥yu se bcAv hotA hÔ, to BgvAn k A phlA k Tn shI
nh™ XhrtA ik k oqQ ¯yVEt mí¥yu ke PM de se nh™ bc sk tA¦)
– yh k hA jAtA hÔ ik bu k o cIvr, ˜pzpAt, ÕynAsn, pÉy,
SÈúDAid pirÏk Ar sdÔv áAAðA ho jAte Te, SÈr sAT hI yh BI k hA jAtA hÔ
ik ve p²csAl nAmk bRAµfAš ke gRAm mš iBöA ke ila áAveÕ k rku CBI áAAðA
ik a ibnA, Dule-DulAye pA© k o ila hua, vAps lÈx SAye¦ (ivroDABAs :
‰pÏx hÔ¦)
– BgvAn ne k hA : ‘SAn®d! tTAgt ke mn mš aesA nh™ SAtA ik mÓ hI
iBöu-sMG k A sMcAln k rtA hUM, yA iBöu-sMG mere w¡eÎy se hÔ¦’ wDr meØAey
BgvAn ke ‰vABAivk gufAš k o dÕAQte hua w®hAšne yh BI k hA : ‘ve hjArAš
iBöu-sMGAš k A sMcAln k ršge, jÔse mÓ SBI sÔk ìzAš iBöu-sMGAš k A sMcAln k r
rhA hUM¦’ (ivroDABAs : ‰pÏx hÔ¦)
– BgvAn ne k hA : ‘SAn®d! tum log tTAgt k I ÕrIr-pUjA mš mt
lgo¦’ iP r w®hAšne yh BI k hA : ‘ws pUjnIy k I DAtu k o pUjo, aesA k rte
hua yhAM se ‰vgQ k o jASoge¦’ (ivroDABAs : ‰pÏx hÔ¦)
– BgvAn ne k hA : ‘jAn bUJ k r JUX bolne vAle k o pArAijk doú
lgtA hÔ¦’ (pArAijk doú ke k Arf iBöu k A iBöuBAv clA jAtA hÔ ¦) iP r
yh BI k hA : ‘jAn bUJ k r JUX bolne mš ToìzA doú lgtA hÔ, ijse ik sI
dUsre iBöu ke sAmne ‰vIk Ar k r lenA cAiha¦ ’ (ivroDABAs : ‰pÏx hÔ¦)
–BgvAn ne k hA: ‘iBöuSo! mÔ©I-cetoivmuVEt k IBAvnA k rne se ŸyArh
áAk Ar ke ÕuB pirfAmAš k I SAÕA rKnI cAiha¦’ (qn ÕuB pirfAmAš mš ak
ÕuB pirfAm yh BI hÔ ik aese ¯yVEt pr SVŸn, ivú tTA Չ© k A áABAv
nh™ hotA¦) iP ryh BI k hAjAtA hÔ ik mÔ©I-ivhAr k rne vAle sAm ku mArke
mígAš ke sAT vn mš ivcrf k rte hua ak idn pIiLyEK nAmk rAjA ke ivú

imil®dp²h 147
mš buJAye bAf ke lg jAne se ve vh™ pr mUVœCQt hok r igr pìze¦
(ivroDABAs : ‰pÏx hÔ¦)
–BgvAn ne k hA: ‘mel-imlAp se By w¥pÚA hotA hÔ, iXk AnAhone se mÔl
jAgtA hÔ¦ iXk AnA n honA SÈr mel-imlAp k A SBAv – yh muin k A ˜ctn
hÔ¦’ iP r BgvAn ne yh BI k hA : ‘suMdr ivhAr bnAye SÈr wnmš iv«AnAš k o
bsAye¦’ (ivroDABAs : ‰pÏx hÔ¦)
–BgvAn ne k hA: ‘wXe, áAmAd n k re, Bojn ke ivúy mš sMyt ho¦’ iP r
yh BI k hA : ‘wdAiy! mÓ k BI to qs pA© k o pUrA Br k r KAtA hUM, SÈr
k BI qsse BI SiDk ’¦ (ivroDABAs : ‰pÏx hÔ¦)
–BgvAn ne k hA : ‘iBöuSo! ShQt sýyk sMbu ws mAgQ k A ptA lgAte
hÓ jo dUsrAš k o mAlUm nh™ rhtA¦’ iP r w®hAšne yh BI k hA : ‘mÓne ws
snAtn mAgQ k o deK ilyA hÔ ijs pr phle ke sýyk sMbu clte SAye hÓ¦’
(ivroDABAs : ‰pÏx hÔ¦)
qs k AMz mš aese áAÎnAš ke smADAn to imlte hI hÓ, qnke SitirEt BI
bhut se mhØvpUfQ ivúyAš pr áAk AÕ zAlA gyA hÔ, yTA
DAimQk mM©fA k rne ke SyoŸy ‰TAn; DAimQk mM©fA k rne ke SyoŸy
¯yVEt; guðA ivúyAš k o áAk x k r dene vAle ¯yVEt; bui pk ne ke k Arf;
wpAsk ke guf; sAt áAk Arke icØA; icØA k ok mjorbnAne vAlI bAtš; pAp
SÈr pu»y mš k Èn blvAn, k Èn k mjor; SnjAne mš ik ye gye pAp-pu»y k A
P l; du:K-cyAQ ke doú; sMsAr ke bMDn; yöAš k A SV‰t¥v; mí¥yu ke k Arf;
Sk Almí¥yu; SA¥m-h¥yA; invAQf-ivúyk ;‰vFn-ivúyk ;dAn-ivúyk (jÔse,
dAn kÔ se mAMgA jAtA hÔ, dAn n k rne yoŸy v‰tuaM, mítk Aš ke nAm pr dAn dene
k A P l); q¥yAid¦
(5) SnumAnp²h
qs k AMz mš rAjA imil®d BdMt nAgsen se pUCtA hÔ : ‘EyA SApne bu k o
deKA hÔ?’‘nh™, mhArAj!’‘EyA SApke SAcAyoÜ ne bu k o deKA hÔ?’‘nh™,
mhArAj!’‘yid n to SApne bu k odeKA hÔ SÈr n hI SApke SAcAyoÜ ne, to
mAlUm hotA hÔ ik bu hua hI nh™, wnke hone k A k oqQ áAmAf nh™ hԒ ¦

148 suHsAr [Ku¡k ink Ay]

 qs pr BdMt nAgsen ne k hAik ‘DmQ’ ke SV‰t¥v se hI ‘bu’ ke SV‰t¥v
k A SnumAn lgAnA cAiha¦ wn svQô, svQªÏxA, SrhMt, sýyk sMbu «ArA
SnuBUt yh pirBog-sAmgRI SAj BI iv¬mAn hÔ – cAr ‰míitáA‰TAn, cAr
sýyk -áADAn, cAr å iÂpAd, pAMc qMiªyAMM, pAMc bl, sAt bo›yMg SÈr SAyQ
SÏxAMigk mAgQ¦ q®h™ se ivÎvAs jmtA hÔ ik BgvAn bu SvÎy hua hAšge¦
qsI áAsMg mš BdMt nAgsen ne BgvAn «ArA inimQt ‘DmQngr’ k A ak
S¥yMt mnorm, ãdygRAhI SÈr ivic© Ápk BI áA‰tut ik yA hÔ¦
qsI k AMz k Aak S¥yMt mhØvpUfQ áAk rfhÔ –‘Dut½k TA’¦ qske SMtgQt
rAjA imil®d ne yh jAnnA cAhA hÔ ik EyA GrAš mš rhne vAle gíh‰T log BI
invAQf k AsAöA¥k Ark rsk te hÓ? qs pr BdMt nAgsen ne wse btlAyA ik
bhut bìzI sM¼yA mš aese log invAQf k A sAöA¥k Ar ik ye hua hÓ¦
tb rAjA ne yh jAnnA cAhA ik yid aesA hÔ, to iBöu log DutAMg isÂ
k rne mš EyAš lge rhte hÓ? EyA vÔsA hone se DutAMg inrTQk nh™ Xhrte?
qs pr BdMt ne DutAMgAš ke S§AqQs guf btlAye SÈr DutAMgAš k A sýyk
áAk Arse sevn k rne vAlAš k oSXArh gufAš se yuEt honA btlAyA ¦ qn duÏk r
vRtAš k AinBAnA hr ik sIke bs k IbAt nh™ hotI¦ qs áAk Arke ¯yVEt hI
q®hš inBA sk te hÓ –üÂAlu, ljAlu, DíitmAn, inÏk px,w¡eÎy-rt, ScMcl,
sIKne ke ila t¥pr, díìZ-sMk £p, ›yAn-bhul SÈr mÔ©I mš ivhAr k rne vAle¦
jo gíhI qs j®m mš invAQf k AsAöA¥k Ark rlete hÓ, w®hAšne pUvQj®mAš mš k BI
n k BI qn DutAMgAš k A pAln SvÎy ik yA hotA hÔ¦ ‰Tivr sAirpuØA BI q®h™
vRtAš se k AyA, vAfI SÈr icØA k o inyMi©t k r, SnMt gufAš se yuEt hok r,
BgvAn bu ke ÕAsn mš DmQckR ke SnuáAvtQk ho pAye¦
BdMt nAgsen ne áAk rf-áAAðA DutAMgAš ke nAm BI ignAye hÓ, jo sM¼yA mš
terh hÓ¦
(6) Sopýmk TAp²h
qs k AMz mš rAjA imil®d k A áAÎn hÔ ik ik tne gufAš se yuEt huSA iBöu
ShQ¥pd k A sAöA¥k Ar k r letA hÔ¦ qs bAre mš BdMt nAgsen ne btlAyA ik

imil®dp²h 149
ShQ¥pd k A sAöA¥k Ar k rne ke qœCuk iBöu k o áAAifjgt avM v‰tujgt se
qtne gufAš k o gRhf k rnA cAiha
gDe se ak , k Ève se do, k ml se tIn, bÔl se cAr, smuª se pAMc, ˜sh se
sAt, sUyQ se SAX, q¥yAid¦
tdnMtr BdMt ne qnmš se áA¥yek guf pr BI áAk AÕ zAlA hÔ SÈr
SAvÎyk tAnusAr Spne k Tn k o BgvAn bu STvA wnke áAmuK üAvk Aš
k I wVEtyAš se sMvilt BI ik yA hÔ¦‘gDe’ ke guf k A wdAhrf
jÔse gDA jhAM k h™ lextA hÔ – cAhe vh kU ìze-k rk xk A SMbAr ho, yA
cÈk , yA cÈr‰tA, yA gRAm«Ar, yA BUse k A Zer – vhAM vh beKbr hok r nh™
sotA; vÔse hI yogsADnA k rne vAlA yogI jhAM k h™ lexe – cAhe itnk Aš k I
cxAqQ ho, yA pØAAš k A ibCÈnA, yA lk ìzI k A t¼tA, yA DrtI – vhAM vh
beKbr hok r n soye¦ gDe k A yh guf wsmš honA cAiha¦
BgvAn ne BI k hA hÔ – ‘iBöuSo! lk ìzI ke l§e k o isrhAnA bnA k r mere
üAvk SáAmØA SÈr pirümÕIl ho ivhrte hÓ¦’
DmQsenApit sAirpuØA ne BI k hA hÔ – ‘pAlTI mAr k r bÔXe hua iBöu ke
GuxnAš tk BI vúAQ EyAš n ho jAy, díZ-sMk £p iBöu ke suK-ivhAr ke ila
ivÐnk Ark nh™ hotI hԒ¦

150 suHsAr [Ku¡k ink Ay]