.. .

• •
• • • • ..
 Keşfetmek,
tekrarlarnaktan büyüktür

# EnerjimizBitmez

www.tupras.com.tr

~Koç OTüpra§
 ! HeritageFair !heritageist CD ! Heritageistanbul

BU FUAR 5174 SAYILI KANUN GERE(;İNcE TOBB (TÜRKİYE ODALAR VE BORSALAR BİRLl(;İ) DENErtMtNDE DÜZENLENMEKTEDİR KO!EB
i Editörden ...
VAROLUŞUNDAN BUGÜNE: SAVAŞ VE İNSAN
I990'lı )'lllardı. Televizyon hayatımıza yerleşmiş, pembe diziler ve Ameri-
kan dizileri bizi televizyonun karşısında iyice sabitlemişti. Derken her şey-
den daha heyecanlı bir sahne yakaladık: canlı savaş haberleri... Dakikası
dakikasına, saati saatine, ölüm ve yaşamın hikayesine değil, savaşta güçlü
olanın anlatıldığı bir anın cazibesine kapılmıştık, Bir film sahnesi gibi anla- AKTÜEl ARKEOıoıi BASıN
YAYıNCılıK TURiZM ORG.LTD. şrt
tılan canlı savaş sahnelerinin içinde büyüdük ve buna alıştık. Savaş, tepkisiz www.aktuelarkeoloji.com.tr
bir gerçeklik olarak hayatımızın bir parçası oldu. Yaklaşık 30 yıl böyle geçti. Yazı işleri Müdürü Murat NA(;IŞ
Yüzlerce savaş seyrettik. muratnagis@aktuelarkeoloji.com.tr
Yayın Koordinatörü Ayşe TATAR
Bugün neredeyse dünyanın her yerinde irili ufaklı onlarca savaş hala sürmek- aysetatar@aktuelarkeoloji.com.tr
te. En yakımızda olan Suriye, Irak, Azerbaycan, Ermenistan, Afganistan, Fi-
Editör Deniz GENCEOLU
listin, İsrail, Ürdün ve özellikle yoksul Afrika ülkelerinde bitmek bilmeyen iç denizgenceolu@aktuelarkeoloji.com.tr
savaşlar gözlerimizle beraber duygularımızı da köreItti. Görsel Yönetmen ısmail YILDIZ
grajik@aktuelarkeoloji.com.tr
Bugünün savaşlarını anlamak çok kolayolmasa da, savaşların sebebi ve so-
Asistan Seda ÜLGER
nuçlarına ilişkin tarihsel kaynaklar ve arkeolojik veriler bize çok fazla bilgi sedaulger@aktuelarkeoloji.com.tr
sunmakta. Homo Sapiens ile Neanderthal'ler arasındaki var olma savaşı, avcı Fotoğraf Editörü Aykan ÖZENER
toplayıcı toplumlar arasında kaynaklara sahip olma ile başlayan savaşlar, aslın- jotograj@aktuelarkeoloji.com.tr

da günümüz savaşlarının sebeplerinden çok da uzak değil, Amaç hep benzer. Bilişim Danışmanı )BM Interactive
intemet@aktuelarkeoloji.com.tr
Kaynaklara sahip olmak ve kaynakları korumak için güçlü kalmak.
'> Çeviriler Ayşe TATAR, Deniz GENCEOLU
En erken çağlarda yani avcı toplayıcı toplumlarda bu kaynak, en güçlü savaş
aletinin yapıldığı obsidiyendi. Obsidiyene sahip olniak önemli bir güçtü ve ARKEOLOJi TRAVEL
bu uzun yıllar böyle devam etti. Sonrasında tarım toplumları ile yeni bir savaş www.aktue/arkeolojitravel.com
injo@aktuelarkeoloji.com.tr
dönemi başladı. Bu savaşlar aynı zamanda uygarlığın ilerlemesi için itici güç
oldu. Yerleşimlerin etrafı surlar ile çevrilmeye başladı. Daha fazla insana, daha ARKEOLOJi DÜKKANı
fazla üretime ve daha fazla güce sahip olmak karmaşık toplumların daha doğ- www.arkeolojidukkani.com

rusu yönetici sınıfların güçlenmesini sağladı. Zamanla savaş teknolojisi diğer Proje Koordinatörü Gülfem ORAN ER
gu/femoraner@arkeolojidukkani.com
tüm teknolojilerin de itici gücü haline geldi. Savaş kazanmak için her türlü
yöntem ve teknoloji geliştirildi. Binlerce yıl boyunca birbirinin tekrarı olan AKTÜEl ARKEOLOJi YAYıNLARı
sonsuz savaşlar yapıldı. www.aktuelarkeolojiyayinlari.com

Bugün geriye dönüp baktığımızda, yapılan hiçbir savaşın kazananı olmadığını
söyleyebiliriz... Çünkü ne Kserkses'iYokeden İskender ve imparatorluğu kaldı,
ne tüm dünyaya egemen olan Augustus ve Roma Imparatorluğu ... Toplumlar
da, devletler de canlı organizma gibi doğdular, büyüdüler ve zamanı geldiğin-
de yok olup tarih sahnesinden silindiler. İnsanlık tarihi boyunca sürekli var
olan bir toplum, bir devlet veya bir güç hiç olmadı .•Güce ve kaynaklara sahip
Yazınsal ve Görsel Katkıda Bulunanlar
Prof. Gary Becernan Prof JeffP. Emanuel, Prof. Nicholas Sekunda, Prof.
William M Murray, Prof. Mark Schwartz, Prof. Philip de Souza Doç. O[
Rüsrem Aslan, Yrd. Doç. Dr. Gaye Şahinbaş Erginöz. Yrd. Doç. Dr. Gürkan
Ergin. Yrd. Doç. Dr Hasan Peker. Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Sami Öztürk. Yrd
Doç. Dr. Mahmut Bilge Baştürk Eren Karakoc Tolga Pelvanoğlu
Kapak Görseli
ıskender Lahd, Istanbul ArkeoIoji Müze1eri

olma savaşı insanlık tarihi boyunca hiç bitmeyen bir döngü olarak devam etti. Yönetim Yeri
Bu nedenledir ki insanlık tarihi savaşların tarihi olarak da anılır. istiklalCaddesi. Asmall Meseit Mahallesi, Balyoz Sokak. Güzel
iıham, NO.8 KatA Beyoğlu34430 Istanbul (+90) 212 244 25 02
Bazı savaşlar insanlık tarihinin hafızasında uzun süre yer etti. Kadeş, Traya, www.aktuelarkeoloji.com.tr· www.arkeolojidukkanLcom
info@aktuelarkeolojLcom.tr
İssos, Maraton bunlardan yalnızca birkaçı. .. Bu savaşlar sonuçla~mından
insanlık tarihini de etkiledi. Özellikle Troya, Doğu ile Batı arasında psikolojik ISSN 1307 5756

bir duvar olarak durdu.ı Gerçekten yaş~şanmadığı kanıtlanmaksızın Tro- Dağıtım YAYSAT
ya Savaşı,çağlar boyu kültürel çatışmanın bir simgesi olarak görüldü. Kaynak-
Basım Yeri
lara sahip Doğu, kaynaklara ulaşmaya çalışan Batı ve bu ikisi arasındaki hiç Şan Ofser Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.
www.sanofset.com
bitmeyen ezeli çatışma bugün bile hayatlarırnızı etkilemekte.
Hamidiye Mah. Anadolu Cad. No50 Kağıthane i Istanbul
Tel, +90 212 289 24 241 Sertifika No, 12049
20I8'in güzelliğin, barışın, sevginin hayatımızda daha fazla yer edindiği bir yıl
olması dileği ile... Mutlu Yıllar! Yazılarm tüm sorumlu/uğu yazar/ara aittir. Dergınin Dili Türkçedir
2 aylık süre/i yayın/an,,; basın meslek ilkelerine uyar. Tarih, Kiiltür Sanat
Arkea/oji. konulcmnda yayın/anır. Yayın çalışmaları veyönetim- idari
İyi okumalar,
MVRAT NACIŞ çalışmalar kişi/erin gönü/lü kcw/ımı ile gerçekleşmektedir. ':Aktüel Arke%ji
Dergis!'nin yaym projesi TÜPRAŞ,n desteği ile sürdürüfmektedir~ .

2 Aktüel Arkeoloji
04 HABER 50 GAYE ŞAHiNBAŞ ERGiNÖZ
Geyre Vakfı 30 Yaşında Mısır ve Hitit Ordularında Savaş Arabaları

10 MARKSCHWARTZ 60 MAHMUT BiLGE BAŞTÜRK

Antik Yakın Doğu'da Savaşın Kökeni Urartu Ordusu

18 GARY BECKMAN 70 HASAN PEKER,TOLGA

Antik Yakın Doğu'da Diplomasi, Savaş ve PELVANOGLU
Antlaşmalar Kadeş Savaşı

28 JEFFREY P. EMANUEL 76 RÜSTEM ASLAN

Tunç çağı Sonunda ilk Deniz Savaşları Troya Savaşı ve Arkeoloji

40 HÜSEYiN SAMi ÖZTÜRK 86 RÜSTEM ASLAN, EREN

Servilius vatıarun Korsan-Haydut Savaşları KARAKOÇ, GÜRKAN ERGiN,
PHILIP DE SOUZA, NICHOLAS
44 TOLGA PELVANOGLU" SEKUNDA, WILLIAM M. MURRAY
Hititlerde Savaş Tarihe Yön Veren Antik çağ Savaşları
-----
ArkeoHaber
IC-OIY\O , ••
A fR001S1AS A nn K KErtTl'f11f1
DESTEKÇisi GEVRE UtlKfl 30 VtlŞlf1Dtl
Afrodısıas Antik Kentı kazılarına destek vermek ıçın kurulan
Geyre vakfı; 30 yaşında Usta fotoğrafçı Ara Culer'irı katkılarıyla
1958 yılında gLindeme gelen ve 1961 yılında Prof Dr Kenan
Erım'in başkanlığında kazılmaya başlanan Afrodisıas Antik
Kenti, 2017 yılında Unesco Durıya Mırası Kalıcı Listesine girdi
Temmuz 2017 tarihinde Polon-
9 ya nın Krakow şehrinde yapılan
UNESCO 41. Dünya Miras Ko-
mitesi toplantısında, UNESCO
Dünya Mirası Kalıcı Listesi'ne giren
Afrodisias Antik Kenti, Antik Yunan
ve Roma dönemine ait en önemli arke-
4 Aktüel Arkeoloji
• •
olojik sitlerden) ~ge denizine 200 km.
uzaklıkta) Menderes nehrinin güneyin-
deki verimli bir ovada yer alan kentin
kazıları 1961aen 1990'a kadar New York
Üniversitesi tarafından, Prof. Kenaiı
Erim yönetiminde yapılıyordu. 1990 yı-
lında Prof. Erim'in vefatından sonra New
York Üniversitesi himayesinde devam
eden kazı çalışmaları şu anda Oxford
Üniversitesiden Prof. R.R.R. Smith tara-'
fından yapılıyor.
Bu önemli antik kentin kazılarına destek
vermek için kurulan ve başkarılığını Ömer
M. Koç'un yaptığı Geyre Vakfı,bu sene 30.
kuruluş yıldönümünü kutluyor. Kurulu-
şundan bu yana Afrodisias için sağladığı
kaynaklar 15 milyon dolara ulaşan vakıf,
uzun yıllardır Afrodisias'ın dünya kamu-
oyunda tanınması için çalışıyor.
Vakıf, kuruluşundan itibaren kazı çalış-
malarına maddi destek vermenin yanı
sıra, antik kentin UNESCO Dünya Kül-
tür Mirası listesinde yerini alabilmesi
için Alan Koruma Planını hazırlatmak ve
Afrodisias'taki eserlerin teşhirine imkarı
veren Sevgi Gönül Salonu gibi mekanlar
yaratmak için faaliyetlerini aralıksız sür-
dürüyor. Geyre Vakfı Yönetim Kurulu
Başkanı Ömer M. Koç, vakfu130. kuruluş
yıldönümü nedeniyle yaptığı açıklamada
şunları söyledi: "Afrodisias, heykel oku-
lu, stadyumu, tiyatrosu, Tetrapylon ve
Sebasteion Tapınağı gibi anıtsal yapıları,
yakın çevresindeki mermer ocakları, ge-
lişmiş şehir yapısıyla fevkalade bir Roma
Şehri. Geyre Vakfı olarak 30 yıldır Ana-
dolu ve dünya kültür mirasının en önem-
li kentlerinden birisi olan Afrodisias'ı ve
Afrodisias kazılarını desteklemekten gu-
rur ve mutluluk duyuyoruz. Bu projenin
gerçekleşmesini çok arzu eden başta rah-
metli halam Sevgi Gönülolmak üzere,
öncülük eden, emeği geçen herkesi say-
gıyla anıyoruz:'
üelArkeoloji Dergisi, 21. yüzyılda yerellikten evrenselliğe açılan özel ve kamu kurumlarına,
firmalara ve iş dünyasına "Akademi Arkeoloji" ile Anadolu'yu keşfetme imkanı sunuyor.
Danışmanlıktan gezilere, atölye uygulamalarından sergi ve tasarımlara kadar geniş
bir alanda Akademi Arkeoloji'den destek alabilirsiniz.

arkeoloji

StRGI Vt
TASARıM

ARKtOlOJI
StMINtRltRI

• •

B LG
FIKR N
ZENGINliGıDıR
iletişim ve bilgi için:
www.akademiarkeoloji.com
1915 yılında yayımlanan Hutchinson's
..-
History ofthe Natlons adlı
eserde yer alan resim, dünyanın ilk imparatof,u,olaraf<,anılan Akkad kralı,
Büyük Sargon'un Kuzey Suriye kıyıların!!a ya,ptl~i bir seferi,betimliYor.
H"" .' "_0 .'1"'.... ....,.,..
 Mark SCHWARTZ
JebelSahaba
mezarlık
alanından şiddet
bulgusu içeren
kafatası örneği.
Savaş ile
ilişkilendirebilen
en erken tarihli
arkeolojik bulgulardan
biri, Sudan'daki, MÖ
ıı.000 dolaylarına
tarihlenen Jebel Sahaba
mezarlık alanıdır.
Mezarlıkta yer alan
birey lerin önemli bir
kısmı, yaklaşık yüzde
40' ı, şiddet sonucu
hayatını kaybetmiştir.
Jebel Sabaha mezarlik
alanının keşfi, daha
önceleri barışçılolarak
tanımlanan avcı toplayıcı
toplulukların, çok da
barışçılolmadıklarını
göstermiştir.
8 Aktüel Arkeoloji
üşmana karşı üstün gelme ihtiyacı
tarih boyunca, teknolojik gelişmeleri
teşvik etmiş ve toplumsal değişimlerin
meydana gelmesine neden olmuştur.
İkinci Dünya Savaşı sırasında hızlı bir
şekilde gelişen radar, bilgisayar, atom
silahları, jet uçakları ve sentetik kauçuk
gibi icatlar, çatışmalar sırasında ortaya
çıkan spesifık ihtiyaçlara yanıt vermek
amacıyla tasarlanmış
birçok icattan yalnızca
birkaçıdır. Savaş ile
örgütsel karmaşıklık
gibi diğer yenilikler
arasındaki olası
bağlantı ise
çokça tartışılan
bir konudur.
Tarihçi ve sosyolog
Charles Tilly'nin bir
zamanlar Orta çağ ve
modern Avrupa milletleri
üzerine dediği gibi: "Savaş
devleti, devlet savaşı yara~
Savaşın antik çağdaki rolü ve
erken medeniyetlerin ortaya çıkışı
ile olan muhtemel bağlantısı, birçok
akademisyen için merak konusu
olmaya devam etmektedir. Kimi
akademisyenler savaşın, top~arın
büyümesine ve gitgide daha hiyerarşik
bir yapıya sahip olmasına neden olan
başlıca unsurlardan biri olduğunu
savunurken, kimileri ise savaşın, &ılıa
küçük ölçekli toplumların maddi
zengirılik elde etmesine ve fethedilen
topraklardan alınan esirlerle bir aıt sınıf
oluşturmasına olanak sağladığını söyler.
J
Bazı akademisyenler ise tam
tersine, büyük ölçekli savaşların
medeniyetlerin ortaya çıkışının bir
nedeni olmaktan ziyade bir sonucu
olduğunu savunmaktadır., Savaş bir
yandan toplumsal büyümeye yol
açarken, sürekli devam eden savaşlar
ise istikrarsızlık ve parçalanmaya neden
olabilir. Dünya üzerindeki toplumların
geneline bakıldığında, savaşların
toplumsal büyümeye veya toplumların
daha büyük siyasi birimlere
dönüşümüne yol açmadığı sayısız örnek
görülmektedir. Yakın Doğuda dünyanın
ilk medeniyetlerinin doğuşu ve gelişimi
ile savaşlar arasındaki ilişki ise son
derece karmaşık ancak bir o kadar da
etkileyicidir.
~avaşın ilk ortaya çıkış tarihini
~irlemek son derece güçtür çünkü
şiddet sonucu meydana gelen ölüm
vakalarına dair bulgular, kesin olarak
gruplar arası bir çatışma yaşandığı
anlamına gelmez. Savaş konusu üzerine
çalışan akademisyenler çoğunlukla
kemik kalıntılarına odaklanarak,
kemikler üzerinde tespit edilen
travma izlerinin hangi silahlarla ilişkili
olduğunu belirlemeyi hedefler. Bunun
yanı sıra arkeolojik alanlardaki yıkım
izlerini ve savaş sahnelerini betimleyen
sanat eserlerini incelerler. Tüm bu
veriler ışığında yapılan yorumlamalarla
bile kesin sonuçlara ulaşmak mümkün
değildir çünkü savaş spesifık olarak,
gruplar veya toplumlar arasında çatışma
anlamına gelir.ıToplumlar büyüyüp
daha teşkilatlı hale geldikçe, çatışmalara
daha fazla sayıda insan katılır.
NatufKÜıtürü ve Çanak Çömleksiz
Neolitik Dönem
Savaş ile ilişkilendirebilen en erken
tarihli arkeolojik bulgulardan biri,
Sudan'daki, MÖ 11.000 dolaylarına
tarihlenen Iebel Sahaba mezarlık
alanıdır. Mezarlıkta yer alan bireylerin
önemli bir kısmı, yaklaşık yüzde 40'ı,
şiddet sonucu hayatını kaybetmiştir.
Jebel Sabaha mezarlık alanının keşfı,
akadernisyenler tarafından daha
önceleri barışçıl olarak tanımlanan avcı
toplayıcı toplulukların, çok da barışçıl
olmadıklarını göstermesi açısından
büyük önem taşır. Kuzeyde, Levant
bölgesinde ise, NatufDöneminde, yani
yaklaşık MÖ 13.100-9.600 arasında
yaşamış avcı toplayıcı topluluklarda
iskelet travmaları gözlenmektedir ancak
birçok akademisyen bunların savaştan
Toplu şiddet ve savaş bulguları elde edilen Teli Brak'tan bir toplu mezar.
;;;:=-
ziyade bireyler arası şiddet vakalarından TÜfkiyeaeki Nevali Çori ve Suriye'deki
kaynaklandığı görüşündedir. Çanak Abu Hureyra gibi yerleşmelerde bulunan
Çönıleksiz Neolitik Dönemd;;y;ıni Neolitik Dönem iskeletleri üzerinde
yaklaşık MO 9.600-6.400 arasında sivri ok uçlarına rastlanırken, Levant
ise tarırnın ortaya çıkışı ve yerleşik bölgesinde Erken Neolitik Dö~
10plumların genişlemesiyle birlikte tarihlenen insan iskeletlerinde travma
nispeten düşük düzeyli savaşların izleri oldukça nadirdir. Dahası, Eriha'da
yaşanmaya başladığı görülmektedir. ortaya çıkarılan 9 binYillık duvarlar ve
;:>-

Kimi akademisyenler yerleşik avcı büyük taş kulenin bir savunma sistemine
toplayıcılıktan tarımcılığa geçişin yalnızca ait bölümler olduğu görüşü, henüz genel
Jebel Sabaha'dan el kemiği örneği.
düşük düzeyde savaşların varlığı halinde anlamda kabul görmemiştir. Hatta,
gerçekleşmiş olabileceği görüşündedir. Eriha'daki büyük duvarla~ aslında Bununla birlikte, Kuzey Irak'taki
Günümüzden ıO bin yıl öncesinde savaş kenti yağmacılardan değil, sel sularından Qermez Dere yerleşmesinde bulunan
eğer çok yaygın olsaydı, tarımın ortaya korumak için inşa edildiği anlaşılmıştır. çok sayıda kırık, sivri ok ucunun varlığı,
çıkışı belki de asla yaşanmayacaktı. Anadolu'ya bakıldığında, Neolitik bunların av amaçlı kullanılan objeler
Birçok akademisyen ayrıca, bölgeciliğin Dönem yerleşmelerinin etrafında sur olmaktan çok, yerleşme içerisinde
artmasıyla birlikte, insanların duvarları bulunmadığı, bunun yanı sıra fırlatılrnış objeler olduğuna işaret
topraklarına ve depoladıkları besin Nevali Çori ve Göbekli Tepe gibi kilit etmektedir. Kuzey Irak'taki bir diğer
fazlasına daha bağımlı hale geldiğini ve merkezlerinin, barışçıl biçimde bir arada yerleşme olan Nemrik ise, etrafı vadilerle
bu durumun diğer yerleşmelerden gelen varoluşun göstergesi olarak, yerleşmeler çevrili bir tepe üzerinde, son derece iyi
yağmacılar için cazip bir ganimet olarak arasındaki alanlarda kuruldukları savunulabilir bir alanda kurtlImuştur.
görüldüğüne dikkat çekmektedir. görülmektedir. Nemrik'te bulunan çeşitli iskeletler

~
Aktüel Arkeoloji 9
 Günümüz Suriye sınırları içerisinde
Yukarı Mezopotamya'nın önemli
:r Erken Neolitikten
Geç Neolitiğe geçişte,
duvarlarla çevrili
olmayan açık alanlar
görünümündekiküçük
boyutlu yerleşmeler
yerını savunma
duvarları bulunan
büyük yerleşmelere
bırakmaktadır.
10 Aktüel Arkeoloji
yer alan Teli Brak, MÖ 4. binyılda Yukarı Mezopotamya'nın en büyük
-:::=
NeIv\r\'L
üzerinde kemiklere gömülü halde tespit
.~dilen ok uçları, uzak bir mesafeden
~~a:'1I' gelerek yerleşmeye saldırıda büIunan
birtakım kişilerin varlığına işaret
etmektedir. Tüm bu bulgular bir araya
getirildirmde, meydana gelen şiddet
olaylarının basit bir bireyler arası
çatışma değil de savaş olabileceğine
dair sağlam deliller ortaya çıkmaktadır.
Dolayısıyla birçok akademisyen burada
kentlerinden Hamoukar. meydana gelen olayların Yakın Doğu'da
savaşın en erken belirtileri olduğu
düşüncesindedir.
Mezopotamya ve Yakın Doğu'nun
savunma amaçlı ilk sur duvarları da
}'İI!ebu bölgede ortaya çıkar,MÖ 7.
binyıla tariWenen ve üzerinde kuleler
bulunan devasa bir sur duvarı ile çevrili
Tell Maghzaliyah t"erleşmesinde çok
sayıda obsidiyen parçası ele geçmiştir.
Yerleşmenin, Anadolu'daki obsidiyen
kaynaklarını düzlüklere bağlayan bir
ticaret yolu üzerindeki konumu ile
savunma ihtiyacı duyınası arasında
muhtemel bir bağlantı olduğu
düşünülmektedir. Konya'daki ünlü
Neolitik yerleşmesi çatalhöyük de
kentlerinden biri haline gelmiştir.
Konya Ovası'ndaki bu önemli obsidiyen
kaynaklarından birinin yakınında
yer almaktadır. Çatalhöyük'te MÖ 7.
binyıla tarihlenen gömütler içerisinde
bulunan topuz başları ve baltalar, savaşın
varlığına işaret eden önemli buluntular
olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunlar
yakın çarpışmada kullanılan silah türleri
olduğundan, av amaçlı kullanılmış
olabileceklerini düşünmek mümkün
değildir. Diğer yandan, yerleşmede
ele geçen topuz başlarının sembolik
bir anlam taşıdıkları ve statü ile ilişkili
objeler olarak mezarlara yerleştirilmiş
olabilecekleri de ihtimaller arasındadır.
Çanak Çömlekli Neolitik ve
Kalkolitik Dönemler
Güney Levant'ta Çanak Çömlekli
Neolitik Dönemde yani yaklaşık MÖ
6.400-4.500 arasında topuzlara sık
rastlanmaktadır ancak bunlar etkili
silahlar olamayacak kadar küçük
boyutludur. Anadolu'da ise MÖ 6.
binyılda aralarında Hacılar'ın da
bulunduğu bazı yerleşmelerde sur

Suriye'deki bir diğerYukarı Mezopotamya
ıayııı 2 bini geçen, kilden yapılmış ["Iatma
duvarlarının ortaya çıktığını görürüz.
Mersinyakınlarındaki Yumuktepe
yerleşmesinde yapılan kazılarda
ortayaçıkarılan bir toplu mezardaki
bireylerin tümü yanmıştır;:,Toplu
mezarlar genellikle münferit bir olay
sırasında meydana gelen ölümlerle
ilişkilendirildiğinden, Yumuktepedeki bu
keşiftarihöncesi savaşlara dair önemli bir
bulgudur. Bu vahşi saldırının ardından
yerleşmeyeanıtsal bir kapı ve yüksek
duvarlar eklenmiştir.
YukarıMezopotamya'daki
yerleşmelerden bazılarında, bir yıkım
tabakasının ardından Halaf Kültürü
olarak adlandırdığımız yeni bir maddi
kültürün ortaya çıktığı görülmektedir.
Halafyerleşmelerinin en önemli ' tanrılarından Anu ve İnanna'ya adanmış
unsurlarından biri obsidiyen ticaretidir.
Bazıakademisyenler bu dönemde
obsidiyen kaynaklarının kontrolünün
savaşıiklimsel değişikliklerden daha
fazlatetiklediğini öne sürmektedir.
Aşağı Mezopotamya'daki Ubeyd
yerleşmelerine baktığımızda ise, bu
dönemde hala sur duvarı olmadığını
son derece verimli bir tarım sistemi ile
yerleşmesi olan Hamoukar'da ele geçen,
uçlarından örnekler.
görürüz. Genele bakıldığında, Erken
Neolitikten Geç Neolitiğe geçiş;:-
duvarlarla çevrili olmayan açık alanlar
görünümündeki küçük boyutlu
yerleşmelerden, savunma duvarları
bulunan büyük yerleşmelere doğru bir
değişim izlenmektedir.
=-=---
MÖ 4. binrı başlarına gelindiğinde,
Aşağı Mezopotamya'nın sulama
yapılan bölgelerinde (Güney Irak ve
Güneybatı İran) kentsel toplumların
ortaya çıkmaya başladığını görürüz.
Arkeologlar tarafından Uruk olarak
adlandırılan bu dönemde (MÖ 3.700,
3.100) Uruk kenti büyük bir hızla
büyüyerek, 80 hektardan 250 hektarlık
bir boyuta ulaşmıştır. Mezopotamya
.bir figür betimlenmektedir. İkinci
büyük tapınak kompleksleriyle ünlü
Uruk'ta ayrıca, yazının öncüsü olduğu
bilinen kil tabletler bulunmuştur.
Bölgedeki diğer yerleşmeler de aynı
şekilde bu dönemde büyüme göstermiş,
gitgide daha fazla insan küçük köylerini
terk eden;k, büyük merkezlere
yerleşm~
Aşağı Mezopotamya bu dönemde,
taşımacılıkta büyük randıman alınmasını
sağlayan bir kanallar ve su yolları sistemi
sayesinde büyük avantajlar sağlamıştır.
Elde edilen tarımsal üretim fazlası ile
birlikte genişleyen nüfus, işgücü oranında
artışa olanak sağlamıştır. Ancak bölge,
yeni gelişmekte olan bir medeniyet
için hayati önem taşıyan maden, taş ve
ahşap gibi kaynaklardan yoksundur. Bu
kaynaklara olan ihtiyaç, kilometrelerce
ötedeki günümüz Suriye, Türkiye ve
İran topraklarında Uruk "kolonileri"
kurulmasına yol açmış olmalıdır.
Birçok bulgu bir araya getirildiğinde
savaşın, Aşağı Mezopotamya'da
dönemin kültürel coğrafi görünümünün
önemli bir parçası haline geldiği
görülmektedir. Bu dönemde Uruk
kentinde henüz sur duvarlarına
rastlanmasa da, Uruk Döneminin
sonlarında Habuba Kabira gibi bazı
ticaret kolonilerinin duvarlarla çevrili
olduğu görülmektedir. Bazı büyük
yerleşmelerin arasında konumlanan
terkedilmiş alanlardan oluşan tampon
bölgeler, büyük merkezler arasında bir
tür rekabetin varlığına işaret etmektedir.
Uruk'un bu dönemde göç almasının
nedeninin çatışmadan kaçan ve
sığınacak yer arayan insanlar olabileceği
de düşünülmektedir. Bu döneme ait
silindir mühür baskılarından bazıları
üzerinde savaş betimli sahneler yer
almaktadır. Bir silindir mühür baskısı
örneğinde, bağlanmış esirlerin önünde
ayakta durmakta olan bir kral, bir
diğer örnekte ise bir grup insana
yay ile ok atmakta olan lider benzeri
&nekte merkezde duran figürün
spesifık saç şekli, bu figürün daha geç
dönemin krallarından biri olduğunu
göstermektedir. Mühür baskılarında
resmedilen çatışmalarda olasılıkla
Mezopotamyalı diğer gruplar veya
İran'ın güneybatısında yeni ortaya çıkan
kentlerin yer aldığı düşünülmektedir.
Aktüel Arkeoloji 11
i
Antik Mezopotamya'nın önemli Sumer kentlerinden
almaktadır. Bır yuzu 'Savaş dıger yuzu ıse Barış konularını sımgelemektedir.
Sumer askerleri, atlı savaş arabaları ve esir alınan düşman
Uruk kentinin gelişirni ile aynı
dönemde, Yukarı Mezopotamya'da
Teli Brak ve Hamoukar gibi sur
duvarları ile çevrili kentsel merkezlerin
ortaya çıktığı görülmektedir. Bu
önemli yerleşmelerin her ikisinde de
toplu şiddet ve savaş bulguları eld~
edilmiştir. I;Iamoukarüaki yangın
geçirmiş yıkıntılar arasında, yaklaşık
3 metre yüksekliğindeki sur duvarının
parçaları ile 2.000üen fazla, kilden
yapılmış, sivri uçlu fırlatma objesi
ortaya çlkffilştır. Bazılarının savaş
'sırasında üretilcllği anlaşılan bu fırlatma
uçlarının üzerinde duvara çarpma
etkisiyle oluşmuş izler tespit edilmiştir.
Bu yanmış yıkım evresinin hemen
ardından Uruk çanak çömleğine
rastlanması, çatışmanın güneyden
gelen ve kente saldırarak fetheden bir
ordu tarafından gerçekleştirildiğini
göstermektedir. Ancak bulgular üzerine
12 Aktüel Arkeoloji
Ur'da, kraliyet mezarlarında bulunan ve Ur Standardı olarak bilinen üzeri mozaik kakmalı eserin iki yüzünde farklı sahneler
Sumer ordusunun en erken tarihli betimlemelerinden
askerleri betimlenmektedir. British Museum, Londra
farklı yorumlamalar da getirilebilir.
Teli Brak'ta ise, yaşları ergenlik dönemi
sonları ile 30'lu yaşların başları
arasında farklılık gösteren yüzlerce
insanın gömülü olduğu toplu mezarlar
bulurırnuştuı:; Burada yaşanan şiddet
olaylarına, bir istiladan çok, surlarla
çevrili kente gelen kitlesel akınlardan
doğan iç çatışmaların neden olduğu
izlenirni oluşmaktadır:~, Uruk'tan
gelen bir ordu tarafından ele geçirilip
geçirilmediği konusunda tartışmalar
•
devarn etmektedir. Tüm bu bulgular
.::::ı.
ışığında, bu dönemde savaşın var
olduğunu kabul edersek, çatışma için
bir veya birden çok neden belirleyebilir
miyiz? Savaş, Yakın Doğu toplumlarının
büyürnesi ve gelişmesinde etkili oldu
mu? Savaş tehdidi, insanların surlarla
çevrili büyük yerleşmelere sığınmasına
neden olmuş olabilir mi? Savaş, daha
fazla güç ve otoriteye sahip liderlere
yer
biri olan 'savaş'yüzünde yer alan sahnede,
ihtiyaç duyulduğu yönünde bir algı
yarattı mı? Bazı bireyler, daha fazla
güç elde etmek adına bu ihtiyacı kendi
amaçlarına yönelik kullandı mı?
Kimi akademisyenler, Hamoukar ve Teli
Brak'ın, Anadolu ile Yakın Doğu'nun
diğer bölgeleri arasındaki obsidiyen
ticaretinin önemli merkezlerinden
olduğunun altını çizerek, önemli
kaynakların ticaret ve kontrolünün
savaşın etkenlerinden biri olabileceğini
öne sürmektedir. Her iki yerleşmede de
obsidiyen işlendiğine dair bulgular elde
edilmiş, Teli Brak'ta ayrıca obsidiyenden
'yapılmış bir içki kabı gibi yüksek değere
sahip statü objeleri bulunmuştur.
Antropolog ve tarihçiler, 16. yüzyıldan
itibaren Güney Amerika'ya girişi
sağlanan dış ticaret ürünlerinin benzer
şekilde yerli topluluklar arasında
şiddetli rekabet ve savaşı tetiklediğini
gözlemlemiştir.

Güneyebaktığımızda ise, savaşı
tetikleyengücün bu bölgede çok daha
farklıbir yöne sahip olabileceğini
görmekteyiz.KJmileriJ\şağı
Mezopotamya'dakisınırlı tarımsal
kaynaklarınsavaşı tetikleyen faktörler
arasındaolabileceğigörüşündedir. Öte
yandanbu faktörün, Mezopotamya
tarilıindenehirlerin su seviyesinin
alçalmasıve nüfusun artmasıyla ortaya
çıktığıbilinmektedir. Elimizdeki
bulgular,hem Yukarı hem de Aşağı
Mezopotamya'dadevlet oluşumunun
erkendönemlerinde savaşın var
olduğımugöstermekle birlikte,
savaşındönemin günlük yaşantısında
önemlirol oynamadığına ve bölgede
medeniyetinortaya çıkışına yol açan
faktörlerdenbiri olmadığına işaret
etmektedir.Aslına bakılırsa, işleyen
bir bürokrasiye sahip, daha büyük
ölçekli,örgütlü toplulukların ortaya
Akkad Dönemine ait savaş sahnesi betimli serpantin
MÖ 2350-21 50 Metropolitan Sanat Müzesi, ABD.
Liderlerin daha güçsüz ve gücün daha dağınık
olduğu küçük ölçekli toplumlarda, savaşa
katılma karan yalnızca birkaç bireyin değil, tüm
toplumun sorumluluğundadır.
çıkışı ve gelişimi, çatışmarun boyutu ve
yoğunluğunun artmasına sebep olmuştur.
Daha kalabalık bir nüfus hem daha
fazla asker, hem de silah, zırh ve gerekli
diğer ekipmanların üretimini sağlayacak
mesleki uzmanlaşmanın ortaya
çıkmasına neden olmuştur.
Liderlerin daha güçsüz ve gücün
daha dağınık olduğu küçük ölçekli
toplumlarda, savaşa katılma kararı
yalnızca birkaç bireyin sorumluluğunda
değil, tüm toplumun sorumluluğundadır.
Arıcak daha karmaşık toplumlarda,
şef veya kralların çatışmayı başlatma
veya hazırlık yapma yetkisi vardır.
Küçük ölçekli toplumlar fethedilen
insan gruplarına hükmedecek
bir teşkilatlarrmadan yoksundur,
medeniyetler ise bunu kolaylıkla
yapabilir. Devletleşmiş topluluklarda
genellikle, teşkilatlı yönetime sahip
kurumsallaşmış bir ordunun parçası olan
savaş uzmanları bulunur. Dolayısıyla,
savaşın doğası ve sebepleri küçük ölçekli
topluluklar ile toplumsal tabakalaşmaya
sahip büyük ölçekli topluluklar arasında
farklılık gösterir.
taşından silindir mühür.
Erken Hanedanlık Dönemi
Antik Mezopotamya tarihinin Erken
Hanedanlık Dönemi (MÖ 2.900-
2.350), bu döneme ait buluntuların
çeşitliliği bakımından araştırmacılar
için büyük kolaylık sağlamaktadır.
Döneme ait buluntular arasında savaş
ve tarihselolayları anlatan çiviyazılı
tabletler, asker ve savaş betimli sanat
eserleri, tunç silahlar ve sur duvarı
kalıntıları yer almaktadır. Aşağı
Mezopotamya nüfusunun yaklaşık
yüzde 50-80'inin kentlerde yaşadığı bu
döneme, yükselen "şehircilik' damgasını
vurmaktadır. Bu dönemde surlarla
çevrilen Uruk kentinin peşi sıra diğer
kentsel merkezlere de sur duvarları
inşa edilmiştir. Bu kentlerin her biri,
siyasi anlamda birbirinden az çok
bağımsız olmakla birlikte, bazı kentlerin
dini prestij, zenginlik veya nüfuz gibi
özellikleri bakımından diğerlerinden
daha yüksek statüye sahip olduğu
anlaşılmaktadır.
Önceki dönemlere kıyasla bu dönemde
savaş çok daha yaygınmış gibi görünse,
çatışmanın kaçınılmaz veya aralıksız
Aktüel Arkeoloji 13
 Irak'ın Tello kenti yakınlarında yer alan antik Sumer kenti Girsu'da bulunan ve Sumer kabartmalarının
komşusu olan Umma kentine karşı kazandığı zafer betimlenmektedir. Stelin arka yüzünde, ayaklarına kadar uzanan kalkanları arkasında miğferii, uzun kargılı Sumer askerleri
görülmektedir. Askerlerin ayakları altında
devam eden bir durum olmadığını
da belirtmek gerekir. Kent devletleri
arasında siyasi birlik ve diplomasi
dönemleri olduğu da görülmektedir.
Örneğin, "Kiş kralı" Mesilim'in
yaptığı bir antlaşma, Umma ve Lagaş
kentleri arasında bir arabulucu görevi
görmektedir. Birbirine komşu iki kent
konumundaki Umma ve Lagaş uzun
yıllar boyunca, kentler arasındaki
"ovanın sonu" anlamına gelen Guedena
adlı verimli, sulak arazi üzerinde
anlaşma sağlayamamıştır. Birbirine 30
kilometre uzaklıkta bulunan kentlerin
her ikisi de, tarımın yalnızca sulama
ile mümkün olduğu bir arazi üzerine
kuruludur. Bu dönemde Dicle Nehri'nin
su seviyesindeki azalma ve kanal inşa
14 Aktüel Arkeoloji
en iyi bilinen örneklerinden biri olan Akbabalar Steli'nde Lagaş kentinin,
ölen düşman askerleri betimlenmiştir. Sumer Medeniyeti,
etmek için gerekli işgücü gibi sorunlar,
Umma ve Lagaş'ın birbirleriyle
çatışma ihtimalini kuvvetlendiren
koşulları yaratmıştır. Antik metinler,
Mesilim'in tartışmaya açık bu bölgede
sınırı belirleyen bir taş stel diktiğini
göstermektedir. Kiş önemli bir
kenttir, "Kiş kralı" unvanı ise unvanı
taşıyanın çok önemli bir kişi olduğunu
göstermekte ve Mesilim'e, her iki taraf
tarafından saygı duyulan bir yerleşme
yaratma yetkisi vermektedir.
Umma'nın antlaşmanın eşit olmadığını
öne sürerek, sınırı belirleyen taşı
yıkmasının ardından bölge, Lagaş
kralı Eannatum'un dönemine kadar
Umma egemenliğinde kalmıştır. Ünlü
MÖ yaklaşık 2500, Erken Hanedanlık Dönemi III, Louvre Müzesi, Paris.
Akbabalar Steli de işte bu dönemde,
Eannatum'um Umma üzerinde
kazandığı zaferin ardından dikilmiştir.
Taştan yapılmış, üzeri kabartmalı bu
zafer anıtı, bu dönemde savaşın birçok
yönüne dair son derece detaylı, önemli
bilgiler sağlamaktadır. Akbabalar Steli
bizlere, Sumerlerin, dönemin diğer
birçok halkı gibi, savaşların yalnızca
insanlar için veya insanlar tarafından
gerçekleştirilmediği, tanrılar
tarafından da yönetildiği yönündeki
düşüncelerini göstermektedir. Stelde,
Lagaş kentinin baş tanrısı Ningirsu,
bir elinde bir topuz, diğer elinde ise
içerisine tutsak düşman askerlerinin
konduğu bir ağ tutmaktadır.
Eannatum tarafından önderlik edilen
vekalkan ile mızraklarıyla sık saflar
halinde betimlenmiş Lagaş ordusu ise
düşman askerlerin vücutları üzerinde
yürümektedir. Lagaş ordusunun bu
betimlernesi, Klasik Yunan Dönemi
ordularındaki "phalarıx" düzenine
benzemektedir. Stelin en alt sırasında
ise,Eannatum'un, iki tekerlekli atlı
savaşarabasının öncüsü olan savaş
arabasından cirit attığı görülmektedir.
Eannatum'un arkasında ise sıralar
halinde mızraklı askerler yer
almaktadır. Bu sahnenin hemen
yanında ise ceset yığınlarından oluşan
bir mezar tepesi betimlenmektedir. Stel
üzerinde yer alan yazıt Eannatum'un
zaferini şöyle tasvir etmektedir:
"Eannatum Umma'yı vurdu. Neredeyse
3.600 ceset vardı [...J. Ben, Eannaturn,
şiddetli ve öfkeli bir rüzgar gibi,fırtınayı
ve tekrar başlayan çatışmalar daha geç
dönemdeki bir Umma kralının başarılı
bir şekilde bölgede geniş çaplı bir
hakimiyet elde etmesine kadarki süreç
boyunca devam etmiştir.
Aşağı Mezopotamya'da savaş, bölge
toplumu üzerinde önemli etkiler
bırakmıştır. Bu dönemde başlayan
silahlarıma yarışı sonucunda gelişmiş
silahlar ve zırhlar üretilmeye başlanmış,
savaş günlük yaşamın baskın bir
özelliği olarak ön plana çıktıkça, askeri
seferlerdeki önemli rolleri nedeniyle
kralların gücü daha da artmıştır.
Birbirine rakip bu iki şehir devletinin
savaşmasının nedenleri ne olabilir? Bu
sorunun yanıtı belki de düşündüğümüz
kadar basit değildir. Umma ve Lagaş
Akbabalar Steli'nden bir diğer sahnede Kral Eannatum'un askerlerinin
MÖ yaklaşık 2500, Erken Hanedenlık Dönemi III, Louvre Müzesi, ~aris
arasında meydana gelen savaşlar, iki
kent arasındaki verimli arazinin bir
şeridi yüzünden meydana gelmiş
gibi görünmektedir. Her iki kent de
bu arazi olmadan ayakta kalabilir
miydi? Buradaki var olma mücadelesi
öngörülen bir gereklilik miydi yoksa
gerçek anlamda bir ihtiyaç mıydı?
Bu mücadelede başka etınenler de
roloynadı mı? Yüzyıllar süren bu
anlaşmazlıkta haksızlığa uğramışlık
hissi, intikam arzusu, hükümdarların
kişisel hırsları, daha fazla zenginlik
elde etme arzusu, kendi davasının
doğruluğuna olan inanç ve tanrıların
takdirine olan inanç gibi etmenlerin
ne gibi rolleri oldu? Bir Sumer kralının
başarılı bir seferden nasıl fayda
sağlayabileceğirıi rahatlıkla görebiliriz.
Umma kentini fethi betimleniyor. Sumer Medeniyeti,

üstlerine saldıml", Stelin en tepesinde

ise,düşman askerlerinin akbabalar
tarafından parçalandığı dramatik bir
sahne betimlenmektedir. Anıt adını bu
sahneden almaktadır.

Elimizdeki bulguların çoğu,

Akbabalar Steli gibi kraliyet
yazıtları veya hükümdarın askeri
faaliyetlerine dikkat çekmek için
yazdırdığı kayıtlardan geldiğinden,
stelde betimlenen çatışma türünün
Erken Hanedanlık Dönemi
Mezopotamya'sında ne derece yaygın
olduğunu saptamak güçtür. Akbabalar
Steli'nin bölümlere ayrılmış olması
Lagaş'ın kazandığı zaferin ardından
neler yaşandığı hakkında ipuçları
vermektedir. Umma kralı ant içmeye
zorlanmış ve bir tampon bölge
oluşturulmak istenmiş olmasına
karşın, yeniden patlak veren çatışmalar
sonucunda Umma'nın yeni kralı
sınır anıtını parçalayarak tartışılan
bölgenin bir kısmını ele geçirmiş ve
Guederıa kanalındaki suyu başka yöne
çevirmiştir. Umma daha sonra Lagaş
tarafından yeniden bozguna uğratılmış

Akrüel Arkeoloj i 15

Sargon'un torunu Akkad kralı Naram-Sin'in
tasvir edilen yay kompozit bir yayolup,
Zafer kazanmış her lideri bekleyen
toprak, köleler, zenginlik ve artan
güç gibi faktörlerinin hepsi savaşı
tetikleyen etmenler arasında
sayılabilir.
Akkad İmparatorluğu
MÖ 2.340'a kadar, Güney Irak'taki
şehir devletleri arasında yüzyıllar
süren birçok savaş meydana gelmiştir.
Tüm bu savaşların sonunda, bir
LUGAL yani bir kral çok sayıda şehir
devletini fethetmeyi başarmıştır.
Bu kral, Aşağı Mezopotamya'da
50 şehir devleti fethettiğini öne
süren Umma kralı Lugalzaggesi'dir.
Kralın 20 yıl süren hükümdarlık
16 Aktüel Arkeoloji
ünlü zafer stelinde, kralın elinde eğri yay tuttuğu görülmektedir.
birden çok malzemenin bir araya getirilmesiyle üretilmiştir.
dönemi, kendisinden önceki tüm
hükümdarların başarılarını gölge de
bırakan Sargon tarafından bozguna
uğratılması ile son bulmuştur.
Kariyerine Kiş kralının sakisi olarak
başlayan Sargon, bir darbe sırasında
tahta geçmiş, olağanüstü bir askeri
lider ve yönetici olması sayesinde,
Mezopotamya'daki tüm şehir
devletlerini tek bir siyasi birim altında
toplayarak tarihin ilk imparatorluğunu
kurmuştur. Yaşamı boyunca, Suriye ve
olasılıkla Anadolu'ya da seferler yapan
Sargon, farklı şehirler, etnik gruplar
ve halkları tek bir hükümdar altında
birleştiren bir imparatorluk kurmayı
başarmıştır.
Akkad İmparatorluğu'ndan sonraki
dönemlere ait metinlerde büyük fatih
olarak anılan Sargon'dan daha geç tarihli
Eski Babil Dönemine ait metinlerde ise
şöyle bahsedilmektedir: "Uruk kentini
fethetti ve duvarlarını yıktı. Savaşta
Uruka [galip]geldi, [kenti fethetti],
çatışma sırasında [Urjuk kralı [Lugal-z]
age-si'yi esir aldı ve boynuna zincir
bağlayıp onu Tanrı Enlil'in kapısına
götürdü.". Aynı döneme ait bir diğer
metinde Sargon'un fetihleri şöyle
anlatılmaktadır: "Sargon, dünyanın
kralı, 34 savaşta zafer kazanmıştır.
Mağlup ettiği kentlerin duvarlarını
deniz kıyısına gelene kadar yıkmıştır.".
Metnin devamında ise, Arap Yarımadası
ve İndus Nehri'nden gelen gemilerin
başkente nasıl getirildiği ve Sargon'un
imparatorluğunun nasıl aşağı denizden
(Basra Körfezi) yukarı denize (Akdeniz)
kadar uzandığı anlatılmaktadır.
Sargon'un imparatorluğu Lübnan'ın sedir
ormanlarını ve Anadolu'nun gümüş
dağlarını da kapsamaktadır. Bölgede
yapılan araştırmalarda geçmişte bağımsız
olduğu bilinen bazı alanlarda, askeri
koloniler ve yeni yönetime işaret eden
Burada
arkeolojik veriler elde edilmiştir.
Sargon böylesine kısa bir sürede, bu
kadar büyük bir alanı fethetmeyi
nasıl başardı? Kimi akademisyenler
bu başarının sırrının, yeni silahlar ve
savaş taktiklerinin Sargon'a, Akbabalar
Steli'nde betimlenen türden ordulara
karşı sağladığı üstünlük olabileceğini
öne sürer ve özellikle, Sargon'un torunu
Naram-Sin'in ürılü zafer stelinde elinde
tuttuğu eğri yaya dikkat çeker. Burada
tasvir edilen yay kompozit bir yayolup,
yalnızca ahşaptan değil, birden çok
malzemenin bir araya getirilmesiyle
üretilen bir yaydır. Ahşap, tutkal ve
boynuzun kat kat birleştirilmesiyle
oluşturulan bu yay türünün esnekliği
ve kompresyon (sıkıştırma) gücü gibi
benzersiz özellikleri, son derece ciddi
bir kuvvet oluşmasını sağlar. Ancak bu
yaytürlerinin, Sumer orduları tarafından Büyük Resim dönemden döneme farklılık gösterir.
Akkadİmparatorluğu öncesinde de
Savaş yalnızca, kuraklık gibi iklimsel Genel bir değerlendirme yapmak
kullanıldığıbilinmektedir. Günümüz
faktörlere karşı doğan tepkilerden gerekirse, savaşın Mezopotamya'nın
Suriyetopraklarında yer alan antik Mari
veya çaresizliklerden kaynaklanan bir birçok bölgesinde eşzamanlı
kentindebulunan bir plaka üzerinde
var olma mücadelesi değildir. Bugün olarak ortaya çıktığını ancak ilk
betimlenensahnede, elinde eğri yay tutan
birçok kişi nüfus artışı ve kaynakların medeniyetlerin ortaya çıkışının
birasker ile onu, yukarıya doğru fırlattığı
azlığının savaşın en belirgin nedeni ardındaki temel itici gücün savaş
büyük,kavisli bir kalkan ile korumakta
olduğu öne sürse de, arkeolojik, olmadığını söylemek mümkündür.
olanbir diğer asker görülmektedir.
etnografık ve tarihsel veriler savaşların Savaş, kaçınılmaz veya tersine
Buradabetimlenen askerlerin olasılıkla
yalnızca gereklilikten değil, daha fazla çevrilemez değil, kendi kendini
düşmanbir kentin duvarları üzerinde
maddi zenginlik veya daha büyük iş güçlendiren bir olgudur. Çatışma bir
kentikoruyan askerlere karşı mücadele
gücü elde etmek ve ticari çıkarlarını kez başladı mı, yavaş yavaş daha büyük
verdiğidüşünülmektedir.
korumak gibi nedenlerle de meydana ve daha yaygın bir şiddet eylemi halini
Sargonve haleflerinin elde ettiği geldiğini göstermektedir. Kaynakların alır. Savaşın kökenlerini ve savaşa yol
asılüstünlük, silah teknolojisi değil azlığı elbette ki şiddetli çatışmalara yol açan nedenleri daha iyi anladıkça,
teşkilatlanmaalanındadır. Akkad açabilir ancak bu kaçınılmaz bir sonuç günümüzdeki çatışmaları önlemek
hükümdarları, birbirinden ayrı siyasi değildir. Savaşa yol açan sayısız neden adına daha iyi yöntemler geliştirmek
birimleri,tek bir merkezileşmiş vardır ve bunlar bölgeden bölgeye, mümkün olacak.
imparatorluk çatısı altında birleştiren
bir bürokrasi kurmayı başarmıştır.
Gelişmişsilahların orduya önemli
avantajlarsağladığı şüphesizdir ancak
uzun süreli askeri mücadeleler için
lojistikçok daha önemli bir konudur.
Savaşlarsırasında orduya ikmal yapmak,
uzun mesafeli seferler düzenlemek ve
çok sayıda askeri bir araya getirmek için
üst düzey idari becerilere sahip olmak
gerekmektedir. Askerlerin uzun mesafeler
kat etmesini gerektiren büyük çaplı askeri
seferlerdüzenlemek, yalnızca gelişmiş
toplumların üstesinden gelebileceği
bir lojistik başarıdır. Askerlere yiyecek
ve silah ikmali yapmak, yoğun bir
teşkilatlanma ve işleyen bir merkezi idare
sisteminin varlığını gerektirmektedir.
Daha kalabalık ve daha karmaşık
toplumlar daha büyük bir askeri güce
sahiptir.Çiviyazılı tabletlerde yer alan
"5.400 adam Sargonun huzurunda
günlük yiyeceklerini yedi" ifadesi, bazı
akademisyenlerce bir ordu veya askerler
veyöneticilerden oluşan bir grubun
varlığışeklinde yorumlanmıştır. İç
çatışmalar,isyanlar, iklim değişikliği
ve istilalar nedeniyle zayıflayan Akkad
İmparatorluğu, yalnızca bir yüzyıl kadar
ayaktakalmıştır.

Aktüel Arkeoloji 17
 Yüzyıllar boyunca yazılmış metin ve yazıtlarda
kuşatmalar, denizde yolu kesilen gemiler,
kıyılara yapılan baskınlar ve bu baskınlara
karşı savunma denemeleri gibi denizden gelen
tehditlere ilişkin sayısız gönderme yer alır.
eniz, insanlık tarihi
D
boyunca bir geçirn
yolu, ulaşım ve iletişim
aracı olmuş, aynı
zamanda bir tehlike
ve ölüm mekanı olarak d insana korku
salmıştır. Gemilerin ilk kez yük alarak
sefere çıktığı dönemlerden itibaren,
denizde gemileri gasp etmek veya
yağmalayacak mal aramak üzere kıyı
kentlerirıe saldırmak için gemilere
pusu kuran korsanlar var olmuştur.
Kuşkusuz, Tunç çağı sonlarında,
yaklaşık olarak MÖ 1.200'lerde, çağın
kaotik sonunun ve devamında gelen
Demir çağı başlangıcının öncesinde
de durum buydu. Yüzyıllar boyunca
yazılmış metirı ve yazıtlarda kuşatmalar,
denizde yolu kesilen gemiler, kıyılara
yapılan baskırılar ve bu baskırılara karşı
savunma denemeleri gibi denizden
gelen tehditlere ilişkin sayısız gönderme
yer almaktadır. Tunç çağı sanatında
28 Aktüel Arkeoloji
da aynı şekilde, deniz saldırıları ve
zayıf kıyı devletleri ve karakollarının
kendilerini savunma çabalarını
betimleyen örneklere rastlamaktayız.
Miken Uygarlığı'nın en önemli şehri
olan Miken'de yapılan kazılarda ortaya
çıkan 4 No.lu Kuyu Mezarda, üzerinde
denizden gelen askerler ile bir tepe
üzerinde çatışma sahnesi betimlenen
MÖ 16. yüzyıl tarihli "Kuşatma
Ritorıu" adlı bir eser bulunmuştur. Bu
iki sahnenirı bir arada resmedilmesi,
kıyıya yapılan baskın karşısında
gerçekleştirilen savunmaya işaret
etmektedir. Yunanistan'ın Santorirıi "Kuşatma
Riton"u
(Thera) Adası'ndaki Akrotiri adlı
üzerirıde
Mirıos yerleşmesinde ortaya çıkarılan
betimlenen
Batı Evi'nin 4 No.lu Odası'nda yer
sahne ve
alan ünlü mirıyatür freskte de yine,
daha geç tarihli
bir savaş sırasında gernilere birırnekte
metirıler bizlere, kıyı
olan, ellerirıde mızraklarla betimlenmiş
yerleşmelerini baskırılara
askerler ve denizde, kıyının hemen
karşı savunmak amacıyla
açıklarında su üzerinde süzülen cesetler
görülmektedir. -kimi zaman aceleyle- askeri
Kynosantik kentinde bulunan savaş gemisi betimH krater üzerinde başları bir bölmenin arkasında kalan ve yalnızca gövdeleri görülen ve
yarımay biçiminde bir gövde ile temsil edilen kürekçiler görülüyor.

Akrüel Arkeeton 29
 Savas Gemilerı ve .J
Denizcilik Teknolojisı
kuvvetlerin seferber edildiğini
göstermektedir. Bunlara ek olarak,
özellikle bir gemi batığından, Kaş
yakınlarındaki Uluburun kıyılarında
batan 14. yüzyıl sonlarına tarihli bir
tüccar gemisinden edindiğimiz bilgiler,
gemilerin korsanlarla karşılaşma
ihtimallerine karşı kendilerini
savunmak amacıyla, denizde veya
karada, bugünkü özel güvenlik
güçlerine benzer bir güvenlik hizmeti
aldıklarını göstermektedir. Uluburun
Batığı'nda 10 ton bakır ve 1 ton kalay
bulunmuştur. Bu, 3 binden fazla tunç
kılıç ve mızrak ile 1 milyondan fazla
ok ucu yapılmasına veya 300 kişilik
bir ordunun kılıç, kalkan ve zırhlarla
tamamıyla donatılmasına yetecek bir
miktardır, Batık içerisinde külçeler
halinde bulunan bakır ve kalayın yanı
sıra, ok uçları, mızrak başları, topuz ve
hançerler ve bir balta ile Yakın Doğu
stilinde bir zırh ve üç farklı kültürü,
Kenan, Miken ve İtalyan kültürlerini
temsil eden 4 kısa kılıç tespit edilmiştir.
Denizden Gelen Tehditlerde Artış
Tunç Çağında yazılmış ve bu dönemde
yaşamış kişilerin bakış açısını yansıtan
bazı belgelerden anladığunız üzere,
Tunç Çağının MÖ yaklaşık ı.zooae
sona ermesiyle birlikte, denizden
gelen tehditlerde bir artış olmuştur.
Anadoluda Hitit İmparatorluğu ve
Hititlere bağlı kıyısal bir vasal devlet
olan Ugarit tarafından yazılmış
mektuplarda, kıyılarda oluşan
tehditler ve deniz savaşlarından
30 Aktüel Arkeoloji
bahsedilmektedir. Büyük Ramses,
Merneptah ve III. Ramses gibi Mısır
firavunları tarafından yaptırılan
yazıt ve kabartmalarda ise gemilerle
taşınan ve etkisi donanmalarındaki
gemi sayısından çok daha büyük
olan yağmacılara karşı verilen çoklu
mücadeleler anlatılmaktadır,
Alaşya (Kıbrıs'ın antik dönemdeki
adı) valisi tarafından Ugarit kralı
Ammurapi'ye yazılmış Uragitçe bir
metinde "20 düşman gemisi -dağa
(kıyılarına) ulaşmadan daha önce-
etrafta fazla durmadı ve hemen yola
koyuldu, nerede kamp kurduklarını
bilmiyoruz" ifadeleri yer almakta ve
Ammurapiden "haberdar olması"
istenmektedir. Kral Ammurapi
tarafından isimsiz bir Alaşya kralına
yazılmış bir diğer mektupta ':..
Düşman gemileri geldi. Kentlerimi
ateşe verdiler ve ülkeme zarar verdiler."
ifadeleri yer almaktadır, Metin "yedi
düşman gemisi gelerek, bize zarar
verdi" sözleri ve herhangi bir gemi
görmeleri durumunda kendilerine
haber vermeleri yönündeki talepleriyle
sonlanmaktadır. Bu kadar az sayıda
geminin böylesine korku dolu bir
tepkiye yol açmış olması şaşırtıcı gibi
görünse de, bu olayların yaşandığı
dönemde bir denizcilik devriminin
gerçekleşmekte olduğu da göz önünde
bulundurulmalıdu. Bu devrimle
birlikte ortaya çıkan daha hafif daha
hızlı ve daha fazla manevra yapabilen
gemiler, savaşabilecek güçte insan
gruplarından oluşan mürettebatlar
ile buluşturularak, daha fazla avantaj
elde edilmesi sağlanmış ve bu gemi
ve insanlar kıyı kentlerini kasıp
kavurmuştur. Bu dönemde gemicilik
alanında meydana gelen gelişmelerin
Akdeniz denizciliğinin çehresini binyıllar
boyıınca değiştireceğini söylemek hiç de
abartı olmaz.
Batı'da Ege'ye Doğru
MÖ 1.200 civarında denizden gelen
tehditlerin artışı yalnızca Akdeniz'in
doğu kıyıları ile sınırlı değildi. Ege
Denizi boyunca, Kıta Yunanistanda
bulunan Lineer B yazısı ile yazılmış
tabletlerin, kıyılardan gelen tehdide
karşı bir tepki olarak, eşgüdümlü bir
büyük ölçekli savunma faaliyeti veya
tahliye planı oluşturma çabalarının bir
göstergesi olabileceği düşünülmektedir.
Peloponez (Mora) Yarımadası'nın
batı kıyısındaki bir kent olan ve
Homeros destanlarındaki Nestor ile
ilişkilendirilen Pylos'ta bulunan bu
metinler üç grup halinde incelenebilir.
Bunlardan ilki, o-ka tabletleri olarak
bilinen grup, "kıyı bölgeleri gözlemek"le
görevli askeri kadronun (gözcüler
de dahil olmak üzere) düzeninden
bahsetmektedir. Tek bir tabletten
On 829) oluşan ikinci grup, Pylos
tapınaklarında bulunan ve "mızrak
ucu ve kargı" yapımında kullanılacak
tunç yığınını kayıt altına almaktadır.
"Kürekçi Tabletleri" olarak adlandırılan
üçüncü grup ise adını kürekçiler
anlamına gelen Miken "e-re-ta"
kelimesinden alu.
Miken'de,4 No.lu Kuyu Mezar'da bulunan üzerinde denizden gelen askerler ile bir tepe üzerinde çatışma sahnesi betimlenen MC 16. yüzyıl tarihli "Kuşatma Rttonu"

~s.a;a
 Lineer B tabletleri, mimar Michael
Kürekli kadırganın Ventris'in Lineer B yazısının Yunan
gelişimi, denizcilik dilinin eski bir formu olduğunun
farkına varmasının ardından 20. yüzyıl
tarihinin en önemli ortalarından itibaren okunabilmeye
gelişmelerinden başladıysa da, Miken belgelerini
tamamıyla anlamak henüz hala çok
biridir. zor. Bunun bir nedeni de bu belgelerin,
32 Aktüel Arkeoloji
Yakın Doğu'daki çağdaşlarının aksine,
edebi bir içeriğe veya bir yazışma
metnine sahip olmamasıdır. Şimdiye
dek bulunan bütün haldeki tabletler
bile, kayıt listeleri ve envanterlerden
ibarettir. Bu dönemde okur-yazarlık
yalnızca saray yetkilileri ile sınırlı
olduğundan, bu kayıtların içeriği, Miken
 Pylos yakınlarındaki
yaşamının yalnızca sarayın ilgisini çeken
veyaüzerinde etkisi olduğu yönlerini
yansıtmaktadır. Dolayısıyla yazılı
kayıtlarda, gemi yapımı ve uluslararası
ticaret gibi Mikenlerin ciddi ölçüde
yatırım yaptığı girişimler gibi konular da
dahil olmak üzere büyük eksikler vardır.
Lineer B kayıtlarındaki bir diğer
sınırlama, metinlerin pişmemiş kil
tabletler üzerine yazılmış, dolayısıyla
uzıın süreler boyunca saklanma
amacı taşımıyor olmalarıdır. Aksine,
Mikenlerin bu belgeleri yalnızca 1 yıl
gibikısa bir süre boyunca saklayıp, daha
sonra yeniden kullanıyor olabilecekleri
düşünülmektedir. Bu nedenden dolayı,
günümüze ulaşan yegane belgeler,
kentte çıkan yangınlarda tesadüf
eseri pişen tabletlerdir. Bu tabletler de
olasılıkla, kentin en fazla 1 yıl öncesine
kadarki sürecini temsil etmektedir.
Dolayısıyla bu tabletlerin belirli bir
zamanda vuku bulan olayları ne derece
temsil ettiği konusu tartışmalıdır.
Örneğin, tabletlerde bahsi geçen
"gözcüler" kıyılarda düzenli olarak
mı görevlendiriliyorlardı? Tabletlerde
bahsedilen tapınaklardaki tunç,
düzenli olarak silah yapımında mı
kullanılıyordu? Gemilere adam
sağlamak için çevredeki yerleşmelerden
düzenli olarak zorla kürekçiler mi
alınıyordu? Yoksa tüm bunlar Tunç
Tragana'da bulunan, MÖ 12. yüzyıl tarihli
Sademgediği Tepe yerleşmesinde
derece detaylı olarak betimlenmiş
çağının sonunda, Doğu Akdeniz'in
geri kalanı ile birlikte Yunanistan'ın
başına gelen büyük tehlikelerin
işaretleri miydi?
Lineer B tabletlerinin, denizden gelen
bir tehdide karşı sarayın verdiği bir
tepki olarak ortaya çıktığını kabul etsek
bile, bu tepkinin içeriğinin nelerden
oluştuğunu bilmemiz irrıkansızdır.
Akademisyenler bu konu üzerine birçok
ihtimal öne sürer. Bunlar arasında,
yalnızca kendilerini kurtarmak
isteyen Miken soylularının kentleri
tahliye etme çabaları veya bir deniz
savaşına hazırlanmak üzere mürettebat
çağrılması gibi öneriler bulunmaktadır.
Neyse ki bu döneme ait tek bilgi
kaynağımız Lineer B arşivleri
değil. Bu dönemde, Ege sularında
deniz savaşlarının meydana gelmiş
pyxis üzerindeki gemi tasviri.
bulunan Miken stilindeki krater üzerinde güverte altında duran, son
kürekçiler görülüyor.
olduğunu, Kıta Yunanistan'dan Batı
Anadolu'ya uzanan coğrafyada ele
geçen bir diğer buluntu grubu olan
boyalı çanak-çömlekten de biliyoruz.
Seramik örnekleri üzerinde gemiler
ve kürekçilerin yanı sıra, hepsi benzer
kıyafetlerle donatılmış ve hepsi aynı
tipte bir gemiye binmekte olan eli
mızraklı savaşçılar betimlenmektedir.
Helladik tipi kürekli kadırga olarak
bilinen bu gemi, ilk olarak bu
dönemde görülen ince bir savaş
gemisidir.
En Kusursuz Antik Savaş Gemisi
Kürekli kadırganın gelişimi, denizcilik
tarihinin en önemli gelişmelerinden
biridir. Kürekli kadırgarun ortaya
çıkışının öncesinde Akdeniz sularında
sefer yapan gemiler ağır ve geniş olup,
Aktüel Arkeoloji 33
r
(

baş ve kıç kısmındaki sırasıyla "yarda"
ve "bumba" olarak adlandırılan yatay
direklere bağlı büyük kare biçimli
yelkenlere sahiptir. Bu "bumba
ayaklı kare yelkenler"in en etkin
kullanım şekli, rüzgar yönünde veya
rüzgar arkadayken seyredilmesidir.
Kadırga ise bundan tamamen
farklıdır. Uzun, dar ve hafif olan
bu gemiler, gerektiğinde çabucak
karaya çekilebilir ve yeniden denize
açılabilir. Daha da önemlisi, gemi
tamamen farklı bir motor tipine
sahiptir: kürekçilerden oluşan bir
mürettebat.
Kadırga ayrıca "serbest ayak"
adı verilen yeni bir yelken tipi
ile donatılmıştır. Bu yelken,
geminin rüzgar yönüne daha az
bağımlı hale gelmesini ve çatışma
sırasında savaşçıların güvertede
daha geniş bir hareket alanına
sahip olmasını sağlamıştır. Diğer
bir deyişle kadırga, kendisinden
önceki Tunç çağı gemilerinin
aksine, hız ve manevra
kabiliyeti için tasarlanmıştır.
Kıyı baskınlarına en hızlı şekilde
ulaşılmasını sağlayan bu gemiler,
açık denizdeki çatışmalar için de
uygundur. Bu nedenden dolayıdır
ki, kadırgaların en erken ve en canlı
tasvirlerinin, deniz savaşları sahneleri
bağlamında olması hiç de şaşırtıcı
değildir.
Yukarıda da bahsettiğimiz gibi,
parmakla gösterilecek kadar az sayıda
gemi, güçlü Doğu Akdeniz kentlerine
büyük bir korku salmayı başarmıştır.
Bunun nasıl mürnkiin olduğunu
anlamak için, öncelikle bu gemilerin
mürettebat sayısını bilmek gerekir.
biçimli kapaklı seramik kap) üzerinde
yer alan bir gemi tasvirinde, geminin
güverte seviyesinin altında 24 adet
dikey çizgi yer almaktadır. Bu çizgilerin,
puntel veya destek direklerini temsil
ettiği ve bunların kürekçilerin
bulunduğu alanı, 25 kiirekçi için
tasarlanmış 25 bölüme ayırdığı
düşünmektedir.
Bu sayıya yakın bir mürettebattan
Pylos'ta bulunan Kürekçi Tabletleri'nde
de bahsedilmektedir. Örneğin, '~
610" adlı tablet yaklaşık 600 kürekçiyi
kayıt altına alırken, "An 1" adlı tablet
"Pleurona gidecek kürekçiler'den
30'unu listelemektedir. Gemi sayısı
ve mürettebatın büyüklüğünü
bir arada değerlendirdiğirnizde,
küçük "filo'Iardan oluşan yağmacı
grupların oluşturduğu tehlikeyi
daha net görebiliriz. Örneğin, Pylos
tabletinde bahsi geçen 600 kişinin
pentekonterlere ait mürettebat
olduğunu kabul edersek, bu kişi
sayısının 12 gemiyi dolduracağını
hesaplayabiliriz. Ugarit ile Alaşya
arasındaki yazışmalardan birinde
bahsi geçen 20 geminin pentekonter
olduğunu varsayarsak, bu gemilerin,
aynı zamanda savaşçı olarak da
görev yapan yaklaşık 1000 kürekçiyi
taşıdığını tahmin edebiliriz. Bu sayı,
savaşçıların kıyıya ayak basmalarına
olanak sağlandığı takdirde, hazırlıksız
veya zayıfbir savunmaya sahip bir
kıyı kentine büyük hasar vermek için
yeterlidir.
"Deniz Kavimleri" Göçüne Giriş
Kaş açıklarında Tunç çağı sonlarında meydana gelen
batan Uluburun
gemisinin kıyı saldırıları, kentlerin yıkılışı ve
kargo bölümünün

Kadırgaların Ege ve Mısır sanatında rekonstrüksiyon

betimlenmeye başladığı dönemde,
aynı zamanda pentekonterlerin de
kullanıldığına dair bulgular elde
edilmiştir. 50 kürekli gemi anlamına
gelen pentekonterlerin her iki yanında
çlziml. esamoet
Um, INA
25 adet kürek yeri bulurırnaktadır.
Yunanistan'ın güneybatısında, Pylos
yakınlarındaki Tragana'da bulunan,
MÖ 12. yüzyıl tarihli bir pyxis (silindir
büyük imparatorluklarının çöküşü
gibi birtakım olaylar, uzun yıllardan
beri, ağırlıklı olarak MÖ 13.-12.
yüzyıllara tarihli Mısır kaynaklarında
bahsi geçen "Deniz Kavimleri" ile
ilişkilendirilmektedir. Henüz tam

34 Aktüel Arkeoloji
olaraktanımlanıp, anlaşılamaması
bakımındanbazı akademisyenler
tarafındanhayal ürünü olarak da
görülen"Deniz Kavimleri" olarak
adlandırılanbu olgu, çeşitli gizemli
halklarınbir araya gelerek oluşturduğu,
koalisyonbenzeri bir yapıya sahip
gruplarolarak açıklanmaktadır. Öyle ki,
buolguyuanlatmak için kullandığımız
isim,antik Mısır kaynaklarında
yeralanbir cümlenin modern bir
yorunılarnasıdır.Mısır kaynakları,
düşmanolarak nitelendirdikleri bu
gruplardan "denizden gelenler" veya
"denizinortasındaki adalardan gelenler"
şeklindebahsetmektedir. Daha belirgin
olarakSherden, Shekelesh, Peleset,
Denten,Tjekker, Ekwesh, Teresh,
Lukkave Weshesh gibi isimlerle anılan
bugrupların isimleri de, kökenleri gibi
birmuanırna oluşturmaktadır. Bu
Mısır kaynakları, düşman olarak nitelendirdikleri Deniz
Kavimleri'nden "denizden gelenler" veya "denizin ortasındaki
adalardan gelenler" şeklinde bahsetmektedir.
Mısır'daki Teb kentinde bulunan Medinet
isimlerden bazıları, örneğin Sherden,
Mısır kaynaklarında birçok kez,
sıklıkla da deniz savaşları ile bağlantılı
olarak karşımıza çıkmaktadır.
Büyük Ramses olarak da bilinen
Firavun II. Ramses, MÖ 13. yüzyıl
başlarında "cesur bir biçimde savaş
gemileriyle denizin ortasından gelen"
"ôzunde isyankar Sherden"ı bozguna
uğrattığını iddia etmektedir. II.
Ramses, bununla ilişkili olduğu
düşünülen ayrı bir yazıtta, "Büyük
Yeşil (Deniz)'den gelen savaşçıları
yok ettiğini" ve böylelikle halkının
geceleri "rahat uyumasıru" sağladığını
söylemektedir. Bu tarihten on yıllar
sonra, yaklaşık olarak 13. yüzyılın
son yıllarında, Büyük Ramses'in oğlu
Merneptah yeniden Deniz Kavimleri
ile karşılaşır, ancak karşılaşma
Habu Tapınağı'nın duvarlarında Deniz Kavimleri tasvirleri
bu kez karadadır. Ağırlıklı olarak
Libyalılardan oluşan, 10 birılerce güçlü
adamın bir araya gelmesiyle ortaya
çıkan bu ordunun göç hareketleri
kapsamında Mısır'a batıdan saldırdığı ve
firavunun ordusu tarafından bozguna
uğratılmasının öncesinde 1 ay süreyle
Havzanın batısının büyük bölümünü
işgal ettiği belirtilmektedir.
Deniz Kavimleri'nin en ünlü
temsilieri, Mısır'daki Teb kentinde
bulunan Medinet Habu Tapınağı'nın
duvarlarında yer almaktadır. İçerisinde
Firavun III. Ramses'in mezarının da
bulunduğu, sıklıkla bir "cenaze tapınağı"
olarak anılan Medinet Habu'nun
duvarları, firavunun tarırılara olan
hürmeti ve 30 yıllık hükümdarlık süresi
(MÖ yaklaşık 1183- 1152) boyunca
meydana gelen olayları anlatan
almaktadır.
Aktüel Arkeoloji 35
 kabartma ve yazıtlarla kaplıdır. Medinet
Habu Tapınağı'nın duvarlarını süsleyen
kabartmaların birçoğunda Deniz
Kavimleri tasvirleri yer almaktadır. Bu
tasvirlerde özellikle başlıkları ile ayırt
edilen bu irısan gruplarının kimilerinirı
başlıkları kuş tüyleriyle, kimilerinirıki
ise boynuzlarla ön plana çıkmaktadır.
Medirıet Habudaki Deniz Kavimleri
tasvirleri arasından özellikle ikisi dikkati
çekmektedir. Bunlardan ilki, büyük
çapta bir kara savaşını betimleyen
bir sahnedir. Bu sahnede yer alan
ve Deniz Kavimleri savaşçılarının
aralarında betimlenen öküz arabaları,
kadırılar ve çeşitli yaştan çocuklar,
bu istilanın Egeden Batı Anadolu'ya
doğru bir göç hareketinirı bir parçası
olabileceği izlenimini vermektedir.
İkirıci sahnede ise, mürettebatı olasılıkla
bir kıyı baskınına katılmış kürekli
kadırgalardan oluşan bir fıloyu yok
etmekte olan Mısır savaş gemileri
Medinet Habu Tapınağı'nın duvarlarından
36 Aktüel Arkeoloji
betimlerımektedir, Denizden gelen
yağmacılara karşı verilen çatışmaların
daha erken tarihli temsilieri de vardır
ancak bu sahne büyük ölçüde, denizde
meydana gelen gemiler arasındaki bir
mücadelenirı ilk temsilidir. Bu sahne
ayrıca, denizcilik teknolojisi ve dönemirı
deniz savaşı yöntemleri hakkında birçok
bilgi sağlaması açısından da önem taşır,
Denizde Savaş
İlk deniz savaşları nasıl yönetiliyordu?
Antik çağlarda deniz çatışmalarını
düşÜlldüğümüzde,aklımızdagenellilde
pruvaları üzerirıde birbirirıe vurmakta
olan tunç mahmuzlar bulunan çok
kürekli gemiler canlanır, Ancak
mahmuzun, Tunç çağı sonlarından
epey geç bir tarihte, en azından MÖ
9, yüzyılda icat edildiğini biliyoruz,
Dolayısıyla, Tunç çağı sonunda
gördüğümüz, tarihirı bu ilk savaş
Deniz Kavimleri tasvirleri.
gemilerirıdeki çatışma yöntemi, boğıılma
tehlikesirıi bir kenara bırakırsak, genel
anlamda karadaki çatışmalar ile benzerdi.
Gemiler birbirirıe belirli bir uzaklıktayken
mızraklar ve oklar atılıyor, yakın dövüş
içirı yeterli mesafeye ulaşıldığında ise kılıç
ve kalkanlar dahil oluyordu.
Yukarıda anlattığımız deniz savaşı
sahnelerirıin en belirgirı örneklerirıi,
biri Orta Yunanistan'daki Livanates'te
(antik Kynos), diğeri Batı Anadoludaki
Bademgediği Tepe yerleşmesirıde
bulunan Miken stilinde iki çömlek
üzerinde görmekteyiz. Geniş ağızlı
çömlek olarak tanımlanan ve krater adı
verilen bu iki antik kaptan günümüze
ulaşan parçalar üzerirıde, güverteleri
üzerirıde ellerirıde mızraklarla
betimlenmiş savaşçılar bulunan,
birbirlerine karşı karşıya pozisyonda
iki gemi tasviri yer almaktadır. Her
iki betimlemede de güverte altında
kürekçiler görülmektedir, Bademgediği
Medinet Habu Tapınağı'nın duvarlarından
Tepede bulunan krater üzerinde
kürekçiler son derece detaylı biçimde
betirnlenirken, Kynos'ta bulunan kapta
isebaşları bir bölmenin arkasında kalan
veyalnızca gövdeleri görülen kürekçiler,
yarımay biçiminde bir gövde ile
temsil edilmektedir. Kynos'ta bulunan
kapta, gemi direğinin üzerindeki çift
boğatanın varlığı, geminin istinga
ipliyeni bir yelken teçhizatına sahip
olduğuna işaret etmektedir.
Her iki savaşçı grubu da, Ege vazo
sanatında resmedildikleri haliyle kirpiye
benzemeleri nedeniyle yaygın olarak
"kirpi başlık" olarak adlandırılan bir
başlık takmaktadır. Bu başlık stilinin,
Mısır kabartınalarında görülen kuş
tüylü başlıkların bir Ege adaptasyonu
olduğu düşünülmektedir. Kynos ve
Bademgediği Tepe kraterlerinde görülen
savaşçıbaşlıklarının Deniz Kavimleri'ne
ait olduğunu kabul edersek, Ege'deki
bu ilk deniz savaşı betimlemelerinin
yalnızca Deniz Kavimleri'ne ait gemileri
değil,aynı zamanda Deniz Kavimleri'ne
katılan grupları da temsil ettiğini
kabul etmemiz gerekir. Dolayısıyla,
Medinet Habu'daki deniz savaşı betirrıli
kabartma, bu döneme ait Deniz
Deniz Kavimleri tasvirleri.
Kavirrıleri'nden olmayan katılımcıların
yer aldığı tek temsildir.
III. Ramses'in deniz savaşı tasvirinde,
dönemin denizcilik sanatının eşsiz
bir öğesi yer almaktadır. Medinet
Habu'nun duvarlarında yer alan Deniz
Kavimleri'ne mensup olduğu düşünülen
figürler, Miken seramiklerinde yer alan
savaşçılara benzer şekilde, güvertenin
üzerinde, ellerinde mızrak ve kılıçları
ile betimlenmiştir. Mısırlı denizciler
de aynı şekilde mızraklar, yay ve oklar
ile betimlenmiştir ancak buna ek
olarak borda kancası adı verilen, deniz
savaşları için özelolarak üretilmiş yeni
bir silah türünü kullanmaktadırlar.
Medinet Habu kabartmasında
görüldüğü üzere borda kancası adı
verilen bu silahın işleyişi oldukça
basittir. Mısırlı denizci öncelikle, borda
kancasını kendi güvertesinden düşman
geminin armasına fırlatır. Kanca
düşman gemisine takıldığında, Mısır
gemisi düşmana dik açıyla (bir "T"
formu oluşturarak) manevra yapar. Bu
noktada, Mısır gemisinin mürettebatı
hızla geriye doğru kürek çekerek,
düşman gemisinin alabora olmasını
sağlar. Deniz savaşı kabartmasına eşlik
eden metin, Mısırlı asker ve denizcilerin
fırlattıkları mızrak, ok ve borda
kancaları ile düşman gemisi üzerinde
yarattıkları tahribattan bahsetmektedir:
"Adalarında duran kuzey ülkeleri,
bedenleri içinde tir tir titriyorlardı.
Nehir ağızlarının kanallarından gizlice
girdiler. .. Oldukları yerde alabora oldular
ve ağır bir yenilgiye uğradılar. Kalpleri
yerinden söküldü, ruhları uçup gitti.
Silahları denize saçıldı. Oku, aralarından
dilediği kişiyi delip geçmiş ve kaçak
denize düşmüştü."
Boğazköy'de bulunan bir Hitit metni,
III. Ramses'in Deniz Kavimleri'ne karşı
Medinet Habu'nun
duvarlarında yer alan
bir sahnede, mürettebatı
olasılıkla bir kıyı
baskınına katılmış kürekli
kadırgalardan oluşan bir
filoyu yok etmekte olan
Mısır savaş gemileri
betimlenmektedir.
Aktüel Arkeoloji 37
 Medinet Habu'daki Deniz Kavimleri savaşçıları betimlemeleri üzerinden çizim.

denizde ve karada verdiği mücadelelere sunar. İstinga ipi, serbest ayaklı yelken ait stel üzerinde yer alan, Ramses'in
benzer bir mücadeleden bahseder. II. ve tepeye monte edilmiş karga yuvası bu savaştan bahsettiği kayıtlar dikkatle
Şuppiluliuma'ya atfedilen bir mücadeleyi gibi özellikler, birbiriyle tamamen incelendiğinde, MısırWarın bu savaşı
anlatan bu metinde şu ifadeler yer aynı şekilde, hem Deniz Kavimleri'nin layıkıyla anmak amacıyla, savaş
almaktadır: "Alaşya gemileriyle üç kez gemilerinde hem de Mısır gemilerinde gemisi anlamına gelen yeni bir kelime
denizde mücadele verdim, ve onları görülmektedir. Gemilerde ayrıca, üretmeye zorlandıkları görülmektedir.
vurdum; ve gemilerini elegeçirdim ve savaşçıların düşman gemilerini abawafJ3 m-bry-ib p3 yın şeklinde
onları denizde ateşe verdim. Ancak mızraklarıyla tutmasını sağlayan bir yazılan bu kelime ''denizin ortasında
karaya ayak bastığımda, çok sayıda kısmi güverte de mevcuttur. Deniz savaşan gemiler" anlamına gelmektedir.
Alaşyalı düşman bana savaş açtı. Onlarla Kavimleri'nin gemileri, yukarıda Bu dönemde Mısır ordusunun açık
savaştım ..." Düşmanın kuzeyde Mukişte bahsettiğimiz kürekli kadırga tipi gemi denize çıkmaya elverişli gemileri
(Amik Ovası bölgesinde) bir köprübaşı ile aynı türdendir. Deniz savaşında tasvir
hattı kurduğunu anlatan, Ugarit'te edilen Mısır gemileri ise ne kadırga, ne
bulunmuş metne benzer bir diğer metin, de geleneksel Mısır gemileridir. Aksine,
kara ve deniz saldırılarının bileşiminden istinga ipi, serbest ayaklı yelken ve karga
oluşan deniz baskınlarının, bu dönemde yuvası gibi yeni özellikler ile nehirde
bazı grupların izlediği bir yöntem seyahat etmeye uygun eski gemi
olduğunu anlatan mektuplarla da mimarisinin bir araya getirilmesiyle
ilişkilendirilebilir. geliştirilen yeni bir tür melez savaş
gemisidir.
Denizcilik Alanında Yeni Bu yeni özelliklerin Mısırda nasıl
Gelişmeler benimsendiğini tam olarak bilmemiz
Medinet Habu kabartmaları, bu mümkün olmasa da, bunda yukarıda
dönemde deniz savaşlarının nasıl bahsi geçen, Büyük Ramses ile Sherden
yönetildiğini anlamamıza yardımcı arasında bir yüzyıl önce meydana
olmasının yanı sıra, dönemin denizcilik gelen deniz savaşının etkisi olmuş
mimarisine ilişkin de önemli bilgiler olabileceği düşünülmektedir. II. Tanise

38 Aktüel Arkeoloji
 birsüren beridir kullanıyor olduğu ve
literatürlerinde bu gemileri tanımlayan
birçokkelime olduğu bilinmektedir.
Savaşgemisi için bütünüyle yeni
birterirnin üretilmesi, ya Sherden
tarafından kullanılan gemi türü ya da
bu gemilerin kapasitesi üzerine deneyim
eksiklikleri olduğuna işaret etmektedir.
Elimizde MÖ 12. yüzyıl öncesine dair
görselbir bulgu bulunmamakla birlikte,
Mısırlıdenizcilerin Büyük Ramses'irı
hükürndarlığının erken aşamalarında,
istingaipi, karga yuvası ve diğer
benzersiz teknolojileri, bu isyankar
ruhlu düşmanlarından öğrendiklerini
kabul edersek, Mısırlı denizcilerirı bu
teknolojileri deneyimleyip, önceki
bilgileriile harmanlayarak kendi
gemilerini üretmek ve Medirıet Habuda
gördüğümüz deniz zaferirıde betimlenen
kusursuz formlar halirıe getirmeleri
içinneredeyse bir yüzyıllık bir zaman
dilimirıe sahip olduklarını düşünebiliriz. adlı Yunan savaş demişi ortaya çıkmıştır.
Sonuç: Denizcilik Teknolojisinin Takip eden yıllarda, bahsi geçen Tunç
Gelişimi çağı gruplarının birçoğunun soyundan
gelen gruplar, Fenikeliler, Yunanlar ve
Doğu Akdenizde Tunç çağının sonuna
en nihayetinde Romalılar, çok daha
gelirıdiğirıde, denizden gelen düşmanlar
büyük ölçekte denizcilik faaliyetlerirıde
dönemirı büyük güçleri için öylesine
bulunmuştur. Kolonileşme ve deniz
büyük bir tehlike halirıe gelmiştir
savaşlarının da dahil olduğu bu
ki, bunun sonucunda açık denizde
faaliyetler varlığını, MÖ 1.200 civarında
savaşacak ilk donanmalar savaşa
meydana gelen denizcilik teknolojisi
katılmak üzere sefere çıkmıştır. Bu
alanındaki gelişmelere borçludur.
dönemirı hemen ardından medeniyetirı
Assur kralı Sahberib"ın (MÖ 705-681) sarayında bulu-
çöktüğü ve devamında gelen Demir nan taş kabartma üzerinde deniz savaşı sahnesi.
çağının çok daha farklı toplumlarına
yer açtığı söylense de, kürekli kadırganın
gelişimi kesintisiz olarak devam etmiş
ve en nihayetinde, birerne
adlı Fenikelilere
ait kürekli
savaş
gemisi
ile dieres
 Hüseyin SAMİ ÖZTÜRK

SERVILIUS VATIA'NIN
KORSAN-HAYDUT SAVAŞLARı
i. Mithridates Savaşı 'nın yarattığı kargaşa ortamında ele geçirdiği ganimetler
ve zekası sayesinde de büyük bir güç haline gelen Zeniketes, Mithridates'in
ordusunda sıradan bir korsan iken, zamanla "korsanlar kralı" olmuştur.

40 Aktüel Arkealaji
D
oğu Lykia uzun zamandır
kanunsuzların, asilerin, ka-
çakların, haydutların ve kor-
() sanıarın yuvası olmuştu. Söz
konusu bu grupların başında, kendisi-
ne ~a()LAn)<; unvanı veren ve tıpkı bir
kral gibi Doğu Lykia ve Pamphylia'ya
hükmeden Zeniketes adında bir kor-
sanşefi vardı. Zeniketes'in kim olduğu
sorusuna kaynakların yetersizliğinden
dolayı,tam olarak cevap vermek müm-
kün değildir: Bu konudaki ilk tahmin,
illüstrasyon ©Ece Zeber
Zeniketes tarafından adandığı düşü-
nülen Dodona'daki bir adak yazıtında
geçen epyaa(a kelimesi ile onun demir
bakımından zengin Kilikia'dan demir
işçisi olarak Phaselis'e göç ettiği ve daha
sonra haydutluğa başladığıdır. Bir baş-
ka görüş ise, Zeniketes'in Pontas Kralı
Mithridates'in ordusunda paralı asker
olarak görev yaptığı ve bu dönemde
generalliğe kadar yükseldiğidir. ı. Mith-
ridates Savaşı'nın yarattığı kargaşa orta-
mında ele geçirdiği ganimetler ve zekası
sayesinde de büyük bir güç haline gelen
Zeniketes, Mithridates'in ordusunda
sıradan bir korsan iken, zamanla "kor-
sanlar kralı" olmuştur.
Bir süre sonra ise Doğu Lykia ve
Pamphylia'nın stratejik önem taşıyan
kentlerini ve tahkimatlı mevkileri-
ni tek tek ele geçirmiş ve Gelidonya
Körfezi'nden Attaleia'ya kadar olan kıyı
bölgesinde bir "krallık" kurmuştur: Bu
krallık, muhtemelen güneyde bugünkü
Kumluca Ovası'ndan kuzeye, Solymos
Dağı istikameti doğrultusunda devam
ederek, Çandır Vadisi'ne oradan da
Attaleia'ya kadar uzanmaktaydı. Kral-
lığın merkezi de Olympos kenti; kalesi
ise Olympos'a bağlı olan bugünkü Musa
Dağı'ndaki tahkimatlı yerleşim olmalı-
(eneviz Koyu, Olympos. ©Hüseyin Sami Öztürk
~~~-------------------.
dır. Lykia Birliği'nin üç oy hakkına sa-
hip altı kentinden biri olan Olympos'un
ne zaman ve ne şekilde Zeniketes'in eli- .
ne geçtiği tam olarak bilinmemekle bir-
likte, kentin en azından, MÖ 82 yılın-
dan itibaren Zeniketes'in hakimiyetine
girmiş olduğu düşünülebilir.
Doğu Lykia'da sadece Olympos değil,
aynı zamanda bölgenin diğer büyük
kentlerinden biri olan Phaselis ilebirlikte,
stratejik öneme sahip Solyma Dağı (Tah-
talı Dağı), Marmara/Mnara (Kavakdağı)
ve Termesos egemenlik alanında yer
alan Kitanaura (Saraycık) ile antik adları
bilinmeyen Gavurpazarı (Olympos'un
7-8 km kuzey-kuzeybatısı; Phaselis'in
7-8 km güney-güneybatısı) ve Erentepe
(Olympos'un 6 km batısı) gibi yerleşim-
ler de Zeniketes'in egemenliğine girmiş
olmalıdır. Zeniketes tarafından ele ge-
çirilen sözünü ettiğimiz bu yerleşimler,
stratejik açıdan büyük önem arz etmek-
teydiler: Özellikle Salyma Dağı'na (Tah-
talı Dağı) egemen olmak, bütün Doğu
Lykia sahilleri ile Çandır Vadisi (Antalya
Merkez) aracılığıylaPamphylia'ya kadar
uzanan bölgenin kontrol edilebilme-
sine olanak vermekteydi. Yine Kemer
ilçesinin üstünde yer alan Kavakdağı'na
lokalize edilen Mnara kentinden Kesme
Aktüel Arkeoloji 41
 LI
i Lykia Birliği donanmasının korsanlar
Aikhmon'un Ksanthos'ta onurlandırıldığı
Zeniketes'e ait olduğu iddia edilen "Kral Zeniketes"yazıtının
Planches, Paris 1878: Plate 26, no. 8; 8bis).
Boğazı, Kitanaura kentinden ise, Alakır
Vadisinden Attaleia'ya (Antalya) giden
yol gözlenerek, Phaselis'in hinterlandı-
nın kontrol altında tutulması sağlan-
maktaydı. Bugün Tekirova/Beycik (An-
talya) sınırları içinde yer alan ve antik
ismi bilinmeyen Gavurpazarı ile Kumlu-
ca sınırları içindeki Erentepenin elde tu-
tulması da, büyük bir olasılıkla Olympos
ve Korykos'un hinterlandının güvence
altında tutulması demekti.
Lykia'nın hatırı sayılır bu kentlerinin,
haydutların ve korsanların eline geç-
mesi ve Lykia Birliği'nin de buna karşı
ciddi bir önlem almamış olması ol-
dukça düşündürücüdür. Bunlardan bir
tanesi, Ksanthoslu Aikhmon önderli-
ğinde gerçekleştirilmiştir. Oldukça ge-
niş bir coğrafyaya hakim olan "Kral"
Zeniketes'in söz konusu krallığını orta-
42 Aktüel Arkeoloji
yazıtlardan biri (The Canadiarı Epigraphic Mission of Xanthos
yer aldığı striglis (C. (arapanos, Dodone
dan kaldırmak için Lykia Birliği MÖ 82
yılında Aikhmon emrinde bir donanma
oluşturmuştur. Aikhmon Olympos'un
yakınlarındaki Gelidonya Körfezi açık-
larında korsanlara karşı 3 kez deniz sa-
vaşı yapmış; ancak bu savaş çok başarılı
geçmemiş ve Zeniketes varlığını güçlü
bir şekilde sürdürmeye devam etmiştir.
Aslında bu deniz savaşının başarılı geç-
memesindeki en büyük nedeni, Doğu
Lykia kentlerinin isteyerek mi yoksa zor-
la mı korsanlarla işbirliği yaptıklarında
aramak lazımdır. Kanaatimizce Olympos
başta olmak üzere bölgedeki bazı önemli
yerleşimler Zeniketes'i desteklemişlerdir
ki bunun en açık göstergesi Olympos ve
Phaselis kentlerinde daha geç bir tarihte
yani MS 2.-3. yüzyıllara tarihli iki mezar
yazıtında "Zeniketes" adına rastlanmış
olmasıdır.
üzerinde yeterince etkili olamaması ve
Romalı tüccarların bölgedeki çıkarları-
nın ciddi bir tehlike içinde olmasından
ötürü, Servilius Vatia önderliğindeki
Roma lejyonları, Pamphylia seferinden
sonra Doğu Lykia kentleri üzerine yü-
rüyüşe geçmişlerdir: İlk önce Phaselis
ve Korykos'u fethedenServilius, hemen
ardından Toros Dağları'nın yamaçların-
da, Musa Dağı'ndaki Zeniketes'in ko-
runaklı kalesini abluka altına almıştır.
Romalıların kuşatmasına uzun süre da-
yanamayacağını anlayan Zeniketes ise,
Servilius'un eline canlı olarak geçmek-
- Letoon ll.ycial. tense, kendisini ailesiyle birlikte ateşe
vererek ölmeyi tercih etmiştir.
Olympos'un düşmesinden sonra Servi-
lius, Doğu Lykia'da Zeniketes'e ait olan
veya onu destekleyen bütün yerleşim-
leri de tek tek ele geçirmiştir. Korsan-
lara ve haydutlara yardım ve yataklık
yapan tüm yerleşimler cezalandırılmış,
toprakları ise ager publicus yapılmıştır.
Bunlardan biri olan Olympos, bir süre-
et ses ruines:
liğini Lykia Birliği'nden çıkartılmış ve
MS ı. yüzyılın ortasına kadar bir daha
Birliğe dahil edilmemiştir. Olympos
gibi, birlikten ihraç edilen Phaselis de,
teritoryumunun bir kısmını ager pub-
licus olarak Roma'ya vermek zorunda
kalmış; fakat kısa bir süre sonra tekrar
Birliğe alınmıştır.
Bölgede, korsanlara ve haydutlara yar-
dım ve yataklık ettikleri için ceza olarak
topraklarını kaybeden kentlerin yanı
sıra, Termessos gibi Roma taraftarı bir
politika takip ettikleri için egemen-
lik alanları genişleyen kentler de var-
dı: Termessoslular, olasılıkla, yalnızca
korsan savaşları sırasında Roma'nın
dostu olmakla kalmamışlar, aynı za-
manda Servilius'u Zeniketes'e karşı
desteklemişlerdir. Çünkü kısa bir süre
sonra, Termessos'un MÖ 72 yılında çı-
kartılan Lex Antonia de Termessibus
adlı yasa ile Roma'dan hem özel bir ay-
rıcalık elde ettiğine, hem de egemenlik
alanınaKitanaura'yı da dahil ettiğine şa-
hitolmaktayız.
Korsanlarınkaradaki üsleri ile haydut-
larınyerleşim birimlerini yok etmenin
gerekliliğinikavrayan ilk Romalı olan
ServiliusVatia, seferinin ikinci bölümü-
nülsaurialılar ve Orondeis halkına karşı
gerçekleştirmiştir. Önce Kilikia sahili-
ni korsanlardan temizleyen Servilius,
daha sonra bölgenin hinterlandındaki
kabilelere karşı seferler düzenleyerek,
Sideya da Kuzeydoğu Pisidia üzerin-
den Toroslar'ın kuzeyindeki Lykaonia
Bölgesi'nde yer alan Isauna'ya ilerle-
miştir. Haydut yatağı olan Isauna'nın
en büyük iki kenti Servilius tarafından
fethedilmişve bu zaferin ardından Ser-
viliusVatia, Isauricus unvanını almıştır.
lsauria'nınfethini tamamlayan Servilius
lsauricus,diğer bir huzursuzluk bölgesi
olanPisidia'daki Oroanda ile henüz 10-
kalizeedilemeyen Aperensis ve Gedu-
sanusdolaylarına da sefer düzenleyerek,
haydutların elinde olan bu kısımları da
Romahakimiyeti altına almıştır.
GelidonyaAçıkla". ©Hüseyin Sami Öztürk
--------------~------------------------------------------~
Servilius korsan seferini bitirdikten sonra sat bilen korsanlar ve haydutlar, saklan-
bölgenin idari düzenlemesine geçmiştir: dıkları yuvalarından çıkarak eskisinden
Cilicia Eyaleti'ni, Dağlık Kilikia ve Pamph- daha büyük bir dert haline gelmişlerdir.
ylia sahilleri ile Pisidia ve Lykaonia'nın Bu işi sonlandırmak Pompeius Magnus'a
kalacaktır.
bazı yörelerini de içine alacak şekilde ge-
nişletmiştir. Kilikia'da bir donanına üssü
kuran Servilius; gelecekte bu bölgeden
lllüstrasyon ©Ece Zeber
Küçük Asya'nın içlerine doğru yapılabi-
lecek seferler için de askeri bir yol inşa
ettirmiştir. Böylece Romalılar için Kilikia
üzerinden Lykaonia ve Kappadokia'nın
güneyirıe, oradan da Pontosa kadar giden
güvenli bir yol açılmış oluyordu.
Küçükasya'nın güneyinde geçiren Servi-
lius, bölgeyi belirli ölçüde korsanlardan
ve haydutlardan temizlemiştir. Fakat
ne yazık ki, Servilius'un Doğu Lykia,
Pamphylia, Kilikia, Isauria ve son olarak
da Pisidiadaki kabileIere karşı yaptığı se-
ferler, Roma'ya Küçükasya'nın güneyin-
de, dolayısıyla da Doğu Akdeniz'de kalı-
cı bir otorite sağlamamıştır. Servilius'un
MÖ 74 yılında bölgeyi terk etmesini fır-
Aktüel Arkeoloji 43
 • •
HITITLERDE SAVAŞ
VAZILI BELGELER 1)leJINDA ANADOLU'NUN iLK
iMPARA TORLUeJUNUN ASKERi ETKiNliKLERi
E
skiçağda devletlerin
ekonomisi büyük
ölçüde savaş yoluyla
elde edilen ganimetlerle
ayakta durabilmekteydi. Bu
nedenle devletler orduya büyük
önem veriyordu. MÖ 17. yüzyılın
ortasında, çorum ilinin Sungurlu
ilçesi yakınlarında Hattusa'da Hitit
Devleti kuruldu ve bu devlet bir
süre sonra Önasya coğrafyasının
hakim gücü konumuna geldi.
Hititlerin bu yükselişinin
sebeplerinden biri de, büyük ve
düzenli bir orduya sahip olmasıydı.
Hitit kaynaklarından edinilen
bilgiler doğrultusunda, Hitit
Devleti'nin kara savaşlarını deniz
savaşlarına oranla daha fazla yaptığı
söylenebilir. Karada yapılan bu
savaşlar iklimsel sebeplerden dolayı
sadece yaz aylarında yapılabiliyordu.
Yılın geri kalan zamanlarında yollar
bir ordunun hareket etmesi için
uygun değildi.
Hitit ordusunun askeri teçhizatı
arasında tunçtan yapılmış kılıç,
mızrak ve balta bulunuyordu.
Hititler, bu silahları yakın dövüşte
tercih ediyorlardı. Yakın dövüşte
kullanılan silahlar arasında
yer alan kılıç, Hitit ordusunun
en etkin silahlarındandır. Kılıç
ayrıca prestiji olan bir silahtır.
Hatti ülkesinde her askerin
olduğu gibi her kralın, her yüksek
memurun, askerin ve tanrının bir
kılıcı vardır. Kaya kabartmalarında
görüldüğü gibi belinde bir kılıç
veya hançer taşımayan bir figür
yoktur. 1991 yılında Boğazköy'de
yapılan kazılardan Hitit kralı LI
II. Tuthaliya dönemine ait bronz
kılıç bulunmuştur. Kılıcın üzerinde
çiviyazısıyla Akkadça "Büyük Kral
Tuthaliya, Assuva ülkesini yerle bir
ettiği zaman bu kılıçları efendisi
Fırtına Tanrısına adak olarak sundu."
ifadesi yer almaktadır. Metinlerde
geçen gümüş, altın ve demir daha
çok kültsel silahların yapımında
kullanılıyordu ya da bir başka devletin
kralına Rediye olarak gönderiliyordu.
Bu duruma bir örnek Hitit Kralı III.
Hattusili'nirı Assur kralı ı. Şalmanassar
ya da Adad-Nirari'ye gönderdiği bir
mektupta Hitit kralı, Assur kralına
şöyle söylemektedir: "Şimdi sana
demirden bir hançer yolluyorum".
Aynı mektuptaki Assur kralının talebi
olan daha büyük miktardaki sevkiyat
belki de güç dengesini değiştirmernek
amacıyla yapılmamış olmalıdır.
Hitit ordusunun kullandığı diğer silahlar
arasında bir saldırı silahı olan ve uzak
menzilde de etkili olan yay ve ok idi.
Kullanılan savunma silahları arasında
ise, miğfer, kalkan ve vücudu koruyan
zırhlı giysiler yer alıyordu. Hititlerin
bir savunma silahı olarak kullandıkları
kalkanlar, ahşap bir çerçeveye geçirilmiş
deriden oluşuyordu ve bel kısmı fazla
ince olmayacak şekilde tasarlanmıştı ve
8 şeklindeydi.
Solda: 111ı. Tuthaliya'nın
Fırtına Tanrısına
adadığı kılıç. Çorum
Arkeoloji Müzesi

Boğazkale (Hattuşa)
Kral Kapısı. ©Tolga
Pelvanoğlu Arşivi

"Büyük Kral
Tuthaliya, Assuva
ülkesini yerle bir
ettiği zaman bu
kılıçları efendisi
Fırtına Tanrısına
adak olarak sundu."
Yazılıkaya A Odasında
"Tanrılar Geçidi" kabartması.
Hitit ordusunun belki de en önemli
aracı savaş arabaları idi. Bu savaş
arabaları sayesinde Hitit ordusu
düşmanına hızlı bir şekilde saldırıp
bitirici vuruşu yapabiliyordu. Kadeş
Savaşı sırasında Hitit ordusu, zaferi
sadece savaş arabalı askerlerle elde
etmiş, ordunun asıl gücünü oluşturan
yaya askerleri ise, neredeyse hiç savaşa
katılmamıştır.
HititKraiıiI. Hitit kaynakları incelendiğinde deniz
Murşili'ye ait
mühür. savaşlarının çok olmadığı, daha çok
karada savaştığı sonucuna varılır. Fakat
az da olsa elimizde deniz savaşlarına
dair belge vardır. Hitit kralı II.
Şuppiluliuma dönemine ait bir belgeden
anlaşıldığı kadarıyla Alaşiya (Kıbrıs)
gemileri, Hitit donanmasına karşı üç kez
savaşır ve Hitit donanması tarafından üç
kez yenilgiye uğratılır.
Ordu her ne kadar sağlam bir
eğitimden geçse ve iyi bir donanıma
sahip olsa da savaş meydanında iyi
bir strateji uygulamadığında, elindeki
silahların ve orduda yer alan asker
sayısının hiçbir fonksiyonu yoktur.
kayaya işlenmiş
Çiviyazılı metinler aracılığıyla Hitit
ordusunun kullandığı bazı savaş
stratejileri öğrenilebilir. Özellikle kral
II. Murşili dönemine ait yıllıklar bu
konuda önemli bilgiler içermektedir.
Hitit kralı Batı Seferi sırasında,
Puranda kentine kaçan düşmanını
önce kuşatır, ardından bu dağlık
bölgeyi besleyen su kaynaklarını
keserek düşmanı yenmeye çalışır.
Ayrıca Hititli komutanların uyguladığı
taktikler arasında gece baskınları,
gizlice yapılan gece yürüyüşlerinden.
sahte geri çekilmelerden ve düşman
hareketlerinin izlendiğine dair bilgiler
de alınır. Hitit kralı ı. Hattuşili'ye ait
bir belgeden anlaşıldığı kadarıyla gece
saldırıları da Hititlerin kullandığı savaş
taktikleri arasında yer alırdı. "Zippaşna
kentini gecenin karanlığında yendim.
Halkıyla savaştım ve toza gömdüm.".
Metnin bu pasajından anlaşıldığı
kadarıyla Hitit kralının uyguladığı
bu strateji olumlu sonuç vermiş ve '
'ii
Hititler şehri ele geçirmiştir. Hititleriri
uyguladığı bir başka strateji ise,
kendi vasallarından olan bir kraldan
destek alarak kenti her iki yönden
sıkıştırmaktır. Tuniya Mektubu bu
durumu destekleyecek niteliktedir.
"Hizmetkarım, Turuyaya söyle: Labarna,
Büyük Kral (şöyle) der: Hizmetkarım
olarakbenim tarafımda ol, ve ben seni
hizmetkarım olarak koruyacağım.
Tikunan(i) benim kentim ve sen benim
hizmetkôrımstn ve senin ülken benim
ülkem ve bu nedenle seni korurum.
Benim yolum açık (askeri sefer başladı).
Buyüzden Hahhum Kralı ile olan ilişkide
erkekol! (ona karşı gel). (Onun ağzından)
lokmayı bir köpek gibi kopart. Alacağın
(yağmalayacağın) büyük baş hayvanlar
senin olacaktır. Alacağın koyun ve keçiler
desenin olacaktır. Onunla olan ilişkinde
erkekol! Ben bu taraftan (saldıracağım),
seno taraftan (saldır). Onların Nihriya
kentinden geri getirdikleri demir ve aslanı
bana hemen yolla. Ve onun düşmanca
sözlerini dinleme! Boğanın boynuzunu
tut ve aslanın tarafında ol, her zaman
düşmanca şeyler yapan tilkinin tarafını
tutma! Zalpa'ya davranmış olduğum
gibi,ona da öyle davranacağım. Sağdan
soldansözleri dinleme (kimsenin
sözünü dinleme)! Benim sözlerime
uy.".Metinden anlaşıldığı kadarıyla,
Hititkralı vasalına hem savaşta
uygulayacağıtaktiği vermektedir. Hem
dekendi tarafında kalması gerektiğini
vurgulayıp,alacağı ganimetlerin ise
ondakalacağının garantisini verir.
i. Hattuşilidönemine ait bir başka
metinise Urşu kuşatmasıdır. Bu metin,
Hititlerinkuşatmalarda kullandıkları Boğazköy'de yer alan Hitit kral kabartmasında kral bir elinde ucu yere basan bir
mızrak, diğer elinde omuzuna taktığı yay ile betimlenmektedir.
yöntemlerigöstermesi açısından
oldukçaönemli bir metindir. "Hurriler 1. Şuppiluliuma'nın gerçekleştirmiş ele geçirdikten sonra Mısırdan ilginç
(tarzında) koçbaşı yapın, ve o kullanılsın! olduğu bir Karkamış kuşatması vardır. bir mektup alır. Mektupta olaylar şu
Bir ''dağ''yapın! ve onu kullanın! Bu kuşatma sırasında kral kenti 7 gün şekilde anlatılmaktadır: "Babam aşağıda
Haşşukenti Dağlarından büyük bir boyunca kuşatmıştır ve 8. gün kenti Karkamış Ülkesi'nin içindeyken, Lupakki
koçbaşıkesin ve o kullanılsın! Toprak ele geçirmiştir. II. Murşili dönemirıde ve Tarhunta(?)-zalma'yı Amka'nın
yığmaya başlayın! Bitirdiğınizde herkes yazılan ve babası 1. Şuppiluliuma içine yolladı. Onlar Amka'ya saldırdılar
yerinialsın!". Metnin bu pasajından dönemini anlatan "Şuppiluliumanın ve babamın önüne (ganimet olarak)
anlaşıldığıkadarıyla, kral kuşatma İcraatları" metninde, Karkamış sığırlar ve koyunlar getirdiler. Mısır halkı
sırasındayapılacak olanların talimatını kuşatması şu şekilde anlatılır: "Onu Arnkaya saldırıldığını duyduklarında
vermektedirve Hititlerirı kuşatma 7 gün kuşattı ve 8. gün onun için bir korktular. Ayrıca efendileri Nibhururiya
sırasındakoçbaşını kullandıkları gün savaştı ve 8. günde [bir] gün içinde ölmüş olduğundan, bu yüzden
anlaşılmaktadır.Hitit krallarından korkunç bir mücadele ile aldı.". Kral kenti Mısır'ın Kraliçesi Dahamunzu(?) bir

Aktüel Arkeoloji 47
 Hutchinson's History of the Nations'de yer alan resimde Hitit güçleri ile Mısır güçlerinin karşı karşıya geldiği an betimleniyor.

habereiyi babama yolladı. Ve ona Mısır kaynaklarından öğrenilen gümüş heykellerini ülkesine getirdi ve
şunları yazmıştı: "Adamım (kocam) bilgiler aracılığıyla, Mısır ordusu iki onları kendi tanrı ve tanrıçalarının
öldü. Bir oğul sahibi değilim. Ama casusu ele geçirir ve bu ele geçirilen tapınaklarına koydurdu". Ayrıca
söylediklerine göre oğulların çokmuş. iki casus firavun II. Ramsese Hitit metinlerden ele geçirilen şehirlerin
Eğer oğullarından birini bana ordusunun uzakta ve korku içinde krallarının ya da yöneticilerinin de
verecek olursan, o kocam olacaktır. olduğunu söyler. Kendini daha kağnıya koşulduğuna dair bilgiler
Asla kölelerimden birini alıp kocam güvende hisseden firavun, Hitit de mevcuttur. "Ben, Yüce Kral,
yapmayacağını .... korkuyorum.". Hitit ordusunu hazırlıksız yakalamak için Haşşuva'yı ve Hahha'yı yıktım. ateşle
kralı Mısır'dan gelen bu mektuba ilk harekete geçer ve Hitit ordusunun yaktım. çıkan dumanı gökyüzünün
başta inanmaz ve durumun ciddiyetini tuzağına düşer. Hitit metinlerinin Fırtına Tanrısı'na armağan ettim.
öğrenmek için Mısır'a bir elçi gönderir. verdiği bilgiler ışığında fethedilen Haşşuva ve Hahha krallarına
Mısır'dan dönen elçi durumun kentlerin sıkça yakıldığı, teslim olan kağnıları çekiirdim". Metinde yer
doğruluğunu krala iletir. Bu durumu kentlerin ise bağışlandığı öğrenilir. alan bilgiler doğrultusunda, Hitit
fırsat bilen Hitit kralı oğlunu Mısır'a Ele geçirilen kentlere ait değerli kralı I. Hattuşili'nin, kendisine
gönderir fakat bunun için biraz geç eşyaların büyük bir çoğunluğu direnen Haşşuva ve Hahha krallarını
kalmıştır. Mısır'daki muhalif güçler ganimet sayılıyordu ve başkent cezalandırdığı anlaşılır.
yönetimi ele geçirir ve bu sırada Mısır Hattuşaya taşınıyordu. Hititlerin
ülkesine gelen Hitit Prensi, Mısırlı Çiviyazılı belgelerden Hitit ordusunda
bilinen ilk kralı olan I. Hattuşili'ye
muhalifler tarafından öldürülür. görevli komutanlara ait bazı rütbelerin
ait bir belge, bu duruma verilecek
Oğlunun öldürüldüğü haberini alan en güzel örneklerden bir tanesidir. adları da öğrenilmektedir. Bunlar
Hitit kralı derhal kuvvetlerini Mısır arasında "muhafızların başı'; "onbaşı',
"Güneş tanrıçası, gözdesi Büyük Kralı
ordusunun üzerine gönderir ve onları "atların beyi', "arabalı savaşçıların başı"
dizlerine oturttu, onun elinden tuttu
yener. Böylece Hatti-Mısır ülkeleri gibi unvanlara sahip subaylar vardır.
ve savaşa onun önünde koştu, artık
arasında Kadeş Savaşı'na kadar sürecek Tüm bu verilerden anlaşıldığı kadarıyla
kentler birbiri ardından düşüyor,
çatışmalar başlamış olur. Hititlerin oldukça düzenli bir orduya
Büyük Kral bir arslanın pençesiyle
Hititlerin uyguladığı bir başka strateji yaptığı gibi ülkeleri yeniyordu. Altın sahip olduğunu gösteriyordu. Bu
ise, casuslar aracılığıyla düşman ve gümüşün ne başı ne sonu vardı, düzenli ordu sayesinde Hititler yaklaşık
arduyu yanıltmaktır. Bu strateji ünlü Hattuşa'yı ganimetle doldurdu ... 400 yıl kadar Eski Yakın Doğu'nun
Kadeş Savaşı'nda kullanılmıştır. aldığı kentlerin tanrılarının altın ve büyük güçleri arasında yer almıştır.

48 Aktüel Arkealaji
 ArkeoKitap

~_. .-
Medya Arkeolojisi Nedir?

~ı.-..--
--- Jussi Parikka
...-'-- '-ı
MEDYA ARKEOLOJİsİ NEDİR?

Iussi Parikka konuya dair en güncel ve kapsamlı çalışma olan "Medya Arkeolojisi Nedir?"de
yaşamımızı idame ettirirken kullandığımız ifadelerin ya da medya aracılığıyla yaşanan pratiklerin
varoluş koşullarını araştınyor, Bu temel sorunun peşine düşen Parikka, medya arkeolojisinin
gündelik hayata kök salmış olduğunu vurguluyor.

Koç Üniversitesi Yayınları

AKTOPRAKLIK TASARLANMıŞ PREHİsTORİK BİR KÖY

AKTO
_ ....
PRAKLI K
Tasarlanmıt Pıehistorik BI. U,

Bukitabın konusu olan Aktopraklık Höyük; Gusir, Çayönü, Göbekli Tepe ile başlayan kültürel
oluşumun Batıya, Balkanlar'a yayılım sürecini yansıtan en önemli buluntu yerlerinden biri
olarakün yapmıştır.

EgeYayınları

..Y..

MEZOPOTAMYA MİTOLOJİsİ

"Mezopotamya Mltolojisi''nin yazarları Jean Bottero ve Samuel Noah Kramer, Antik Yakın Doğu
uygarlıkları söz konusu olduğunda ilk akla gelen uzmanlardır. Dünyaca ünlü iki yazar, bilinen en
eski uygarlıklara beşik olmuş Mezopotamya'da keşfediimiş en eski mitlerden günümüze gelebiimiş
elli miti derleyip, çevirip yorumlamışlardır. Kitap Türkçeye kazandırılmış en kapsamlı ve bütünlüklü
derleme olmasının yanı sıra dünya üzerinde de eşine az rastlanır bir çalışmadır.

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları

Bu kitaplara arkeoloji dükkanından ulaşabilirsiniz. www.arkeolojidukkani.com

Aktüel Arkeoloji 49
 MÖ 2. BİNYILDA HİTİT VE MISIR ORDULARıNıN YAPıSı

•..

Gaye ŞAHİNBAŞ ERGINOZ

 İnsanlık tarihi, aynı zamanda savaşlar ta-
rihidir. Büyük bir kısmı, stratejik önemi
olan merkezlerin kontrolü için yapılan bu
savaşların başlıca sebepleri arasında top-
rakları genişletme, ekonomik gücü arttırma
veya koruma amaçları yer almaktadır. Sa-
vaş, insanlık tarihinin her evresinde olduğu
gibi Eskiçağda da yaygındı. MÖ 2. binyılda
Hititler ile Mısırlılar Eski Önasya'nın iki
büyük gücü idi. Bu dönemin savaşlarında
arabalı birliklerin önemli yeri olduğu an-
laşılmakla birlikte, bu iki toplumun savaş
arabalarının yapım ve kullanım teknikleri
arasındaki farkların da etkisiyle, savaşlar-
da ayrı stratejiler izledikleri görülmektedir.

Arabanın Ortaya Çıkışı ve Savaş Amaçlı

Kullanımı

E
skiçağda kullanılan arabalar hakkında hem
görsel hem de yazılı malzemelere dayanı-
larak bilgi edinmek mümkündür. Ele ge-
çen görsel malzeme arasında araba parçası
buluntularının yanı sıra, çeşitli eşyalar (kap-kacak,
MC 2. binyıl Hitit
savaş arabası kemerler, sikkeler, mühürler vb.) üzerindeki araba
canlandırması. tasvirleri de sayılabilir.
Neolitik Çağdan itibaren değiş-tokuş ticaretinin uzak
bölgelere taşınması ihtiyacının doğmasıyla birlikte
ticaretin sınırları da genişlemiştir. Tunç Çağından iti-
baren gittikçe artan ticarifaaliyetler, uzak mesafelere
daha hızlı gidebilen ve çok yük taşıma kapasitesine sa-
hip tekerlekli araçların ortaya çıkmasına sebep olmuş-
tur. Hayvan sırtında yapılan yük taşımacılığına kıyasla
daha verimli olan tekerlekli araçların (arabaların) kul-
lanılması böylece yaygınlaşmaya başlamıştır.
Bilindiği kadarıyla Eski Önasya'da tekerlekli araba
ile ilgili ilk kayıtlar Mezopotamya'da .bulunmuştur,
Tekerlekli taşıt kullanımına ait en eski belge Güney
Mezopotamya'da bir Sumer şehri olan Uruk'ta kil
tabı et üzerine yapılmış olan basit piktografik işa-
retlerdir. MÖ 4. binyıla ait olan bu işaretlerde, dört
yekpare tekerlek üzerinde duran ve kızağa benze-
yen arabalar görülür. Yük ve insan taşıma amaçla-
rının yanında, arabalar savaş aracı olarak da kulla-
nılmıştır. Arabanın savaş amaçlı kullanımı MÖ 3.
binyıla tarihlendirilir. Bu ilk savaş arabaları, MÖ 2.
binyılda geliştirilen hafif arabaların teknolojisinden
 daha farklı yapıdadır. Sumerler tarafından kullanılan ilk savaş
arabaları, ağır giden ve hareket kabiliyeti sınırlı arabalardır.
Tahtadan yapılmış dört yekpare tekerleği bulunan bu araba-
ların, atlardan ziyade öküzler, katırlar veya eşekler tarafından
çekilen ve manevra gücü yeterli olmadığı için savaş meyda-
nına genelde malzeme ve asker taşınmasında kullanılan ağır
arabalar olduğu anlaşılmaktadır. Zaman içinde bu arabalar yer-
lerini at koşumlu, hafif ve hızlı savaş arabalarına bırakmışlardır.
Arabanın savaş aracı olarak kullanılması, atın evcilleştirilmesi-
ni de beraberinde getirmiştir. Ele geçen kemik buluntularından,
Anadoluda atın günümüzden binlerce yıl önce var olduğu anlaşıl-
mıştır. Atlardan daha önce evcilleştirilmiş olan öküzlere vurulan
boyunduruklar atlara uygun değildir. Hörgüçleri sebebiyle öküz,
kolay boyunduruk altına alınabilen bir hayvandır. Tahta boyun-
duruk, hörgüçlerin önüne yerleştiriliyor ve kayışlarla tutturularak
kalkmaması sağlanıyordu. Tüm yükün, boyunduruğa bağlı boyun
kolanı tarafından karşılandığı bu tür koşum takımı, boyunduruğa
kuvvet aktarabilecek hörgüçleri olan öküzler için idealdir. Ancak
atlar hassas hayvanlardır. Bu yöntem ata uygulanamaz. Öküzlere
uygun olan koşum takımı atın boynunu gereğinden fazla sıktığı ve
yükün tamamı atın omzuna ve boynuna bindiği için hayvanın ha-
reket gücünü azaltır. Atlara vurulan boyunduruğun konumu, atın
kürek kemiğinin arkasında bulunan ense ve sırt kısmı olmalıdır.
Ancak kürek kemiği arkasına yerleştirilen boyunduruk kolanını,
boyun dışında ata tutturmak güçtür. Boyunduruğa bağlanan bir
çatal, atın ensesine yastık aracılığıyla geçirilerek boyunduruğun
hayvanla doğrudan temas etmemesi sağlanmış ve çatalın uçla-
rına bağlı olan kayışların daha aşağıda bulunması sebebiyle, bu
kayışlardan biri atın boynu yerine göğsünden, diğeri de altından
geçirilmiştir. Atın boynu, öküz boynu kadar güçlü olmadığından,
arabaya koşulan atlara deriden yapılmış bir boyunluk takılmış ve
hızı arttırmak için de aynı arabaya birden fazla at koşulmuştur.
Araba, savaş aracı olarak kullanılmaya başlanınca, yekpare teker-
leğin yetersizliği de ortaya çıkmış, içi boş ve geniş çaplı tekerlek-
lerin daha hızlı olduğu görülmüştür. Sonraları geliştirilen hafif
savaş arabaları bu şekilde parmaklı iki tekerleği bulunan ve atlar
tarafından çekilen, hızlı ve manevra kabiliyeti yüksek araçlardır.
Hafif ve hızlı olan bu atlı savaş arabalarının meydan savaşlarında
kullanımı sonucunda, savaşların yapısında da değişiklikler ortaya
çıkmış, bu da yaya askerlerin gücünü daha sınırlı hale getirmiştir.
Arabalarla yapılan ani saldırılar sayesinde piyade hatlarımn ko-
layca aşılması mümkün olmuş ve böylece araba, savaş alanların-
da zaferi etkileyen önemli bir silah haline gelmiştir.
Hitit ve Mısır Savaş Arabalan
Savaştaki başarı hareket, saldırı ve savunma gücünün ortak ürü-
nüdür. Bunun için arabanın yapıldığı malzemenin hafif1iğikadar,
sarsıntının en aza indirgenmesi ve araba gövdesinin, savaşçının
52 Aktüel Arkeoloji
kendisini korumasına elverişli olmasının da önemi vardır. Bir
başka ifadeyle, araba hem saldırıya hem savunmaya elverişli ola-
cak şekilde tasarlanmalıdır. Hititlerin savaşlardaki başarılarının
temelinde de, doğru savaş taktiklerinin yam sıra, iyi organize
edilmiş savaş arabaları bulunmaktadır. Dönemin diğer devletle-
rinde olduğu gibi, hareket kabiliyeti açısından Hititlerin de baş-
lıca silahı, atlar tarafından çekilen hafif savaş arabalarıdır. Dört
at tarafından çekilen bir arabaya kıyasla iki atla çekilen bir araba
hem daha hızlı hem de daha yüksek manevra kabiliyetine sahip
olur. Büyük Krallık Dönemi Hitit savaş arabaları iki atın koşuldu-
ğu, altışar parmaldı iki tekerleği bulunan, hafif ve hızlı arabalar-
dır. Yapılan denemeler bu arabaların 30-35 kilometre hıza kadar
ulaşabileceğini göstermiştir. Hititlerin arabalı savaşlarda üstün
olmasının sebepleri arasında hız ve manevra yeteneğini saldın
ve savunma gücüyle birleştirmiş olmaları sayılabilir. Hititler, çok
sayıda savaş arabasına sahip olmalarından ziyade, bu arabalan
kendi amaçlarına uygun şekilde tasarlayıp kullanmış oldukları
için savaşlarda zaferler elde etmişlerdir.
MÖ 3. binyıldan itibaren atın Önasya'da dört tekerlekli arabala-
ra koşulmaya başlandığı düşünülmektedir. Hititlerde savaş ara-
bası kullanımına ait en eski yazılı belge, Kuşşara ve Kaniş beyi
Anitta'ya (MÖ 18. yüzyıl) aittir. Assur Ticaret Kolonileri evresi-
nin sorılarına doğru, Kızılırmak kavsi içindeki bölgeyi savaşa-
rak ele geçiren Anitta'nın ordusunda 1.400 yaya asker ile çift at
koşumlu 40 savaş arabası olduğu bilinmektedir. Bundan yüz yıl
kadar sonra, merkezi krallığın ilk kralı ı. Hattuşili devrinde (MÖ
17. yüzyıl), Güneydoğu Anadolu'daki Ursum şehrinin 80 araba
ile kuşatılmasının anlatıldığı bir kaynak vasıtasıyla, Hitit savaş
arabalarının sayısının iki katına çıktığı görülmektedir. Buradan
da Hititlerin, bu dönemden itibaren, arabada kullanmak üzere
at eğitimi uyguladıklarım söyleyebiliriz. Ancak savaş arabasına
koşulacak atların düzenli eğitiminin, daha geç dönemde Hurri
kültür çevresinden Hititlere girdiği anlaşılmaktadır.
Eski Krallık Döneminde (MÖ 17.-15. yüzyıllar) kullanılan Hi-
tit savaş arabalarını gösteren oldukça az sayıda maddi kültür
belgesi ele geçmiştir. Bunlar arasında yer alan bir silindir mü-
hür üzerindeki sahnede, tek at koşulu bir savaş arabası tasvir
edilmiştir. Arabanın üzerinde, elinde oku ve yayı ile savaşmak-
ta olan bir savaşçı yer almaktadır. Hemen arkasında arabaya
binerken gösterilmiş olan ve savaşçı olabileceği düşünülen bir
başka figür bulunmaktadır. Arabanın üzerindeki savaşçı, ya-
ralanmış halde yerde yatan bir başka savaşçıya ok atar şekilde
tasvir edilmiştir. Araba, her biri yedi parmaklı olan iki teker-
leğe sahip olup, tek at tarafından çekilmektedir. Siperliksiz ve
kasasız olarak gösterilmiş olan bu tür araba formlarının, son-
raki dönemlerde değiştiğini görmekteyiz. Sonraları tekerlek
parmaklarının sayısı ve araba kasasının formunda değişiklikler
yapılmış ve savaşlarda tek at yerine çift at koşurrılu arabalar kul-
lanılmıştır.
 " Krallık Döneminden (MÖ 15.-13. yüzyıllar) itibaren kul- dönemine) tarihlenen Hitit savaş arabası tasvirleri de bulunmak-
aya başlanan Hitit savaş arabalarının kasası tahtadandı. tadır. Bu tasvirlerde Hitit savaş arabaları, üstleri zırhlarla koru-
i açık olan bu kasaların üstü hayvan derisi ile kaplanıyor- nan iki at tarafından çekilen ve altışar parmaklı iki tekerleği olan
Kasa,üstünde iki tekerleğin bulunduğu geniş bir mil üzerine arabalar olarak gösterilmiştir. Bu savaş arabalarında biri sürücü
yordu. Her tekerleğin altı adet parmağı vardı. Araba göv- diğeri ise sırtırıda sadak ve elinde yay taşıyan savaşçı olmak üzere
., alt kısmından geçen araba okunun her iki yanına birer iki kişi bulunmaktayken, Kadeş Savaşı'nda bu sayısının üçe çıktı-
koşuluyordu. MÖ 2. binyılın ikinci yarısından itibaren Hitit ğı görülmektedir.
alarında dingil, araba kasasının alt orta kısmından biraz öne
dırılarak kullanılmaya başlanmıştır. Arabanın iki tarafına ok
torbasıasılıyor, arka tarafına da mızrak konuluyordu. Arabanın
hızınınve manevra kabiliyetinin yüksek, sarsıntısının ise en az
Kültepe'de bulunan
düzeydeolması için araba okunun konumu ve uzunluğunun Assur Medeniyetleri
çağına ait
doğruayarlanmasının yanı sıra, araba gövdesinin yapısının sa- akıtacağında ayakta
vaşçınınkendisini korumasına elverişli olması da gereklidir. İki duran çift at fıgürünün
sırtında dizleri üzerine
attarafından çekilen ve altışar parmaklı iki tekerleği bulunan bu çökmüş bir erkek
fıgürü bulunan kil
atlısavaş arabaları hareket yeteneği konusunda Hi- testi. Ankara Anadolu
tit1erintemel silahıydı. Hititler, bu yeni araba Medeniyetleri Müzesi

teknolojisini Hurrilerden öğrenmişlerdi.

Atlar tarafından çekilen hafıf arabalar
bir savaş aracı olarak önem kazanınca,
bunların verimli kullanılabilmesi için
atların ve sürücülerin düzenli eğitil-
mesi gerekiyordu. Savaş arabasının
bakımı ve arabaya koşulan atların
eğitimi zahmetli ve zor bir süreçti.
Atkoşulu savaş arabasında iyi yetiştirilmiş ata
ihtiyaçvardır. Arabanın hızlı gidebilmesi, atların manevra
kabiliyetlerinin yükseltilmesi, uzun mesafelere ve gece yü-
rüyüşlerine dayanıklı hale gelmeleri için düzenli bir şekilde
eğitilmeleri gerekir. Bu sebeple savaş arabalarında kullanılan
atların eğitimi ile ilgili yönetmelikler hazırlanmıştı.
Hititlerde at yetiştiriciliği ile ilgili bilinen en eski yazılı kaynak,
Hattuşa arşivinde ele geçen ve MÖ 15. yüzyıla tarihlendirilen,
"Kikkuli metni" olarak adlandırılan tabletlerdir. Bu metinden
Kikkulirıin, Hurrili bir at yetiştiricisi olduğu anlaşılmaktadır. Bu
tabletlerde savaş arabalarına koşulacak atların seçimi, idmanlara
ne zaman başlanacağı ve ne kadar süreceğı, nasıl bir antrenman
uygulanacağı, atların koşturulması, dirılenmeleri ve yiyecekleri-
ne kadar her türlü bilgi ayrıntılı olarak verilmiştir. Metinden, bu
dönemde atın değerli bir hayvan olduğu ve at yetiştiriciliğinin de
oldukça zor ve pahalı bir iş olduğu anlaşılmaktadır.
Hititlerden günümüze kalan birkaç vazo parçası ve mührün
dışında, kullandıkları savaş arabalarını gösteren en zengin gör-
sel kaynaklar MısırWara aittir. Hititlerin Kadeş Savaşı'nda (MÖ
13. yüzyıl) kullandığı savaş arabaları, Mısırda çeşitli tapınakla-
rın duvarlarında resmedilmiş olarak karşırruza çıkmaktadır. Bu
tasvirlerde Hitit savaş arabaları, üzerinde üç kişinin durabileceği
genişlikte ve "D" şeklinde bir kasaya sahip olarak gösterilmiştir.
Mısır kabartmalarında Kadeş Savaşı'ndan daha eskiye (I. Seti

Mısır'daki Nubia kentinde II. Ramses tarafından inşa ettirilen Ebu Simbel Tapınağı'nın
duvarlarında Kadeş Savaşı betimleniyor.
II. Murşili döneminde biri ok ve yayla donanımlı savaşçı, di-
ğeri de sürücü olmak üzere iki kişilik personeli bulunan savaş
arabalarını kullanan Hititler, sonraları II. Muvatalli zamanın-
da savaş arabalarını üç kişi taşımaya uygun hale getirmişlerdir.
Bu üçüncü kişi, araba üzerindeyken savaşçıyı korumak için
bir kalkan taşıyordu, yakın dövüşte ise takviye kuvvet görevini
üstlenmişti. İki kişi taşıyan Mısır arabalarına kıyasla, üç kişilik
Hitit arabalarının daha yavaş ve daha az manevralı olması ge-
rekmektedir. Bu yüzden de Hitit savaş arabalarında kullanılan
ana silahın yakın mesafede etkili saplama mızrağı olduğu anla-
şılmaktadır. Bu kabartmalarda, Mısır arabalarının aksine, Hitit
arabalarında okçu bulunmamaktadır.
Hititler arabayı çok amaçlı bir silah haline getirmişlerdi. Hitit-
lerin arabalı savaş anlayışı Mısırdan farklıydı. Onlara göre sa-
vaş arabaları, düzenli bir saldırı sırasında piyade hatlarını yarıp
geçen ağır donanımlı savaş güçleriydi. Bu sebeple Hititlerde
yakın mesafede etkili mızraklar kullanılmış ve dingil arkaya de-
ğil, araba gövdesinin alt orta kısmına yerleştirilmiştir. Böylece
zaman içinde Hitit savaş arabaları bir sürücü, mızrak taşıyan
bir savaşçı ve bu ikisini korumak için kalkan taşıyan bir asker-
den oluşan üç kişilik arabalar halini almıştır. Hitit savaş araba-
ları Mısır arabalarıyla hemen hemen aynı büyüklükteydi; ama
Hititlerde araba içinde üç savaşçı bulunabiliyordu. Bu da savaş
meydanında Hititlere asker sayısında üstünlük sağlıyordu. İki
kişilik Mısır arabalarına göre, Hitit arabaları daha ağır yük ta-
şıma kapasitesine ve yakın mesafe savaş için fazladan bir kişi-
ye sahipti. Mısır savaş arabasında ise biri sürücü, diğeri ok ve
54 Aktüel Arkeoloji
mızrakla donanırnlı savaşçı olmak üzere iki kişi bulunuyordu.
Mısırlılar savaş arabasını, düşman saflarında karışıklık yarata-
cak biçimde uzak mesafelere atış yapabilen, oldukça hareketli
saldırı platformları olarak görüyorlardı.
Askeri seferlerde Hitit ordusuna yük kervanları eşlik ediyordu.
Hafif ve küçük savaş silahları ile ordunun ihtiyacı olan yiyecek-
ler, atların savaş öncesinde yorulmaması için, savaş meydanına
kadar eşek veya katırların sırtında taşınıyordu. Savaş arabaları
gibi ağır yükleri taşımak için de, öküzlerin çektiği dört teker-
lekli arabalar kullanılıyordu. Savaş sırasında kullarulan araba-
lar, hızlı olması için hafif malzemeden yapılırdı. Bu arabalar
engebeli arazi geçilmesini gerektiren uzun mesafe yolcuklarına
uygun olmadığından, savaş meydanına gelene kadar yük ara-
balarıyla taşınırdı. Kadeş Savaşı'nı gösteren Mısır rölyeflerinde,
öküzler tarafından çekilen bu tür yük arabaları tasvir edilmiştir.
MÖ 2. binyılda Önasya'da görülen kavimler hareketinin
bir parçası da, Hiksosların Mısırda yaklaşık yüz yıl süren
hakimiyet dönemidir. Bu kavrnin Mısır'a getirdiği savaş tekni-
ği ve malzemesi ile ilgili yeniliklerin başında, atlar tarafından
çekilen hafif ve hızlı savaş arabaları gelmektedir. Aynı şekilde
Mısır'a atın da, arabada kullanılacak şekilde ilk defa Hiksoslar
vasıtasıyla girdiği düşünülmektedir. Savaş arabasına koşulan
atların eğitimi kadar, arabalı savaşçıların eğitimi de önemliydi.
Araba üzerinde savaşmak kolay değildi. Arabayı manevra ve
hız kabiliyetini üst düzeyde tutacak şekilde sürecek sürücülere
ve hızla giderken hedefi tutturabilecek yetenekte iyi okçulara
ihtiyaç vardı. Bunun için yayın doğru tutulmasının dışında, ok
uçlarının yeterince keskinleştirilmesi de gerekiyordu. Bütün
bunlar için de okçuların iyi eğitilmiş olması gerekliydi.
Mısır görsel kaynakları sayesinde sadece Hititlerin değil, Mı-
sırlıların kullandığı savaş arabalarını da görmek mümkündür.
Mısır arabalarının kasaları arkadan öne doğru daralır. Bu ka-
salar sadece iki kişinin ayakta yan yana durabileceği genişliğe
sahiptir. Arabaların tabanı "D" şeklirıde olup, ham deriden ya-
pılmış sicimlerle ağ şeklirıde döşenmiştir. Yandan bakıldığında
araba gövdesinin arkaya doğru yuvarlak bir şekil aldığı görülür.
Kikkuli tableti. Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi
 ır savaş arabasında dingil, araba kasasının alt arka tarafına
yerleştirilmiştir.
Amarna çağı Mısır arabalarında aşağı doğru al-
çalantekparça ve düz bir araba oku bulunmaktadır. Bu tip araba
oklarıMÖ L.6S0'lerden itibaren Hiksoslar vasıtası ile Mısır'a gir-
miştir.Eski Önasya'da önceleri koşum hayvanı, ağzındaki halka-
!arabağlanankayışlarla idare ediliyordu. MÖ 16. yüzyıldan itiba-
reniseMısırda atın idaresi, omzu üzerindeki bir halka vasıtasıyla
sağlanmayabaşlanmıştır. Buna omuz halkalı dizgin idaresi denir.
İkitekerlekli Mısır savaş arabası tasarımlarında, zaman içinde
yapılandeğişlikler sonucunda, tekerlek parmaklarının sayısında
artmaolmuştur. II. Amenophis'in krallığı zamanında (MÖ 15.
yüzyıl)dört parmaklı tekerlekler biliniyordu. Ondan sonra tahta
geçenıV. Thutmosis döneminden itibaren itibaren altı ve sekiz
parmaklıtekerlekler kullanılmaya başlamıştır. Bu tür tekerlekle-
rinkullanımı 19. Sü1aleDönemi'nde de devam etmiştir. 1.Seti ve
II.Ramses'in (MÖ 13. yüzyıl) araba tekerlekleri de altı parmaldı
idi.EskiMısırda tekerlek parmakları tek parça keresteden yapılır,
Savaştakibaşarı hareket, saldırı ve savunma gücünün ortak ürünüdür.
Bununiçin arabanın yapıldığı malzemenin hafiffiği kadar, sarsıntının en
aza indirgenmesi ve araba gövdesinin, savaşçının kendisini korumasına
elverişli olmasının da önemi vardır.
EbuSimbel Tapınağı'nın duvarlarında yer alan Mısır savaş arabası ve üzerinde
bu parmaklar birbirine önce yapışkan bir madde ile tutturulur,
sonra ham deriden yapılmış şeritlerle bağlanırdı.
Mısır savaş arabalarının yapımında en çok karaağaç, ilgın, huş
ağacı ve kabuğundan faydalanılmıştır. Bu ağaçların Mısır'a Kuzey
Kafkasya ve Anadoludan getirildiği bilinmektedir. Huş ağacı ka-
buğu, tekerlek parmaklarını sağlamlaştırmada da kullanılmıştır.
ıV. Thutmosis'in her biri sekiz parmaldı iki tekerleği olan savaş
arabasında, tekerlek parmaklarının başlığa geçtiği ve ispitle bir-
leştiği kısımlar huş ağacı kabuk lifi ile bağlanarak sağlamlaştırıl-
mıştır. Mısır arabalarında ayrıca, dingil ve tekerlek parmakları
için meşe kerestesi, diğer eğilip-bükü1en kısımlar için ise dişbu-
dak kerestesi kullanılmıştır.
Mısırda arabanın tahta kısımları deri ve metalle kaplanarak sağ-
lamlaştırılıyordu. Deriden yapılan ya da deri ile kaplanan kısım-
larda koyun, keçi, dana, öküz, inek, antilop, deve, hipopotam,
aslan ve leopar derileri kullanılıyordu. IS. Sülale Dönemi'nde
kullarıılan atlı savaş arabalarının tekerleklerinin dış çevresi, aşın-
ok atan asker betimlemesi.
Aktüel Arkeoloji 55
Ebu Simbel Tapınağı'nın duvarlarında yer alan Kadeş Savaşı betimlemesinde
mayı önlemek için deri ile kaplanınıştır. İki yarım daireden
oluşan tekerlek çemberleri birbirine düz bir tahta parçası ile
bağlanarak tutturuluyor, tunç akslar da tekerleklere deri şerit-
ler yardımıyla bağlanıyordu. Tutankamon'un
mezarında ham ve tabaklanmış deri ile
kaplanınış tahta tekerlek çemberleri,
tekerlek parmakları ve tekerlek göbe-
ğinin yanı sıra deriden döşeme parçaları
bulunmuştur. Çeşitli mezar tasvirlerinde de
tekerlek yapımını ve deri şeritlerin kesimini
gösteren sahneler yer almaktadır.
Mısır savaş arabalarında kullanılan ok
ve yay kılıfları da deriden yapılıyordu.
Tutankamon'un mezarında, yeşil deriden
yapılmış bir ahşap koruyucu
içinde, deriden yapılmış
bir ok kılıfı bulunmuş-
tur. Araba ve at koşum
takımlarının özellikle
Tunç at ve insan
heykelciği. louvre kayış ve bağlantı yerle-
Müzesi, Paris. rinde kullanılan başlı-
ca malzeme deriydi.
savaş arabaları görülüyor.
IV Thutmosis'in mezarından deri koşum takımlan ve deri
kamçılar çıkarılmıştır. Tahta boyundurukların arabaya bağlan-
masını sağlayan kayışlar da deriden yapılıyordu.
Hitit ve Mısır Ordulan ve Kullandıklan Silahlar
MÖ 1.650-1.200/1.190 yılları arasında Anadolu'da merkezi
anlamda ilk siyasi birliği Hititler kurmuştur. Hititlerin üzerin-
de yerleştiği Anadolu topraklan, kaynak açısından zengin ve
verimlidir. Hitit ülkesinin etrafı, bu kaynaklara ulaşmak için
mücadele eden güçlerle çevrilidir. Hitit politikasını belirleyen
temel hedef ise bu kaynakların ve onlara giden yolların savu-
nulmasıdır. Bu amaçla Hitit kralları topraklarını ve ellerindeki
kaynakları denetleyerek üstünlüklerini korumuşlardır. Bu de-
netimin sürekliliği, Hititlere bağlı (vasal) krallıklarla yapılan
antlaşmalar ve Hitit ordusunun gücü sayesinde sağlanmıştır.
Tarihleri boyunca Hititler kendilerine bağlı krallıkların yanı
sıra, bağımsız büyük devletlerle de ortak bir düşman karşısında
ittifak yapmışlardır.
Hitit Devleti, sınırlarının içinde ve dışında sürekli savaş halinde
bulunuyordu. Hem geniş bir coğrafyaya yayılan toprakların dış
güçlere karşı korunması hem de barış zamanında iç güvenliğin
 sağlanmasıiçin daimi bir orduya ihtiyaç vardı. Her yıl ilkbaharın kıyor ve zırhlı üniformalar giyiyorlardı. Askerler tepesi sivri, ense,
başındasefer hazırlığına girişilirdi. Anadolu'nun iklimi sebebiyle kulak ve yanakları kapatan, sırtlan aşağı doğru uzanan sorgucu
askeriseferler genelde ilkbahar ve yaz aylarında yapılır, sonbaha- olan miğferler kullanıyorlardı. Kısa üniformalarının altına, uçları
radoğru ordu döner, kış aylarında ise kışlaya çekilirdi. Ancak her hafif yukarı doğru kıvrımlı olan ayakkabı veya kısa çizmeler giyi-
baharyeni bir ordunun kıırulması hem pratik hem de stratejik yorlardı. Kral Kapısı'ndaki savaş tanrısı ile Yazılıkaya'daki on iki
açıdan uygun olmadığı için, devlet, belirli sayıda askeri sürekli tanrı kabartınası Hitit askeri kıyafetlerini gösteren en iyi tasvirler
beslemek zorundaydı. Hitit devletinin askeri gücünü, savaş za- arasında yer alır. Kadeş Savaşı'nı gösteren Mısır tasvirlerinde ise,
manlarıdışında kışlalarda beslenen askerlerden oluşan bu daimi Hitit askerlerinin üniformaları diz üstünde değil de, uzun olarak
ordunun yanı sıra, yapılacak savaşın büyüklüğüne göre, vasal tasvir edilmiştir. Bu askerler ayrıca Sami ırkına özgü yüz hatlarına
krallıklardan sağlanan takviye birlikler ile paralı askerler oluş- sahip olarak gösterilmişlerdir. Mısır ve Hitit kaynaklarındaki bu
turuyordu. Daimi ordu içinde yaya askerler (piyadeler), arabalı farklar, Hitit ordusunun heterojen yapısıyla açıklanabilir.
savaşçılar,öncü birlikler (lağımcılar) ve habercilerin yanı sıra Hitit inançlarına göre, savaşların kaderini tanrılar belirler. Bu
kralın muhafız birliği de yer alıyordu. Piyadeler, sınır kaleleri
sebeple harekatın nasıl yapılması gerektiği konusunda tanrıların
arasında devriye gezerek, çıkan ayaklanmaları bastırmaktan so-
önerilerini öğrenmek için savaş öncesinde failara başvurulurdu.
rumlu askeri kadroyu oluşturuyorlardı. Piyadeler arasına zaman Ayrıca savaş öncesinde kral, kışlalarda devamlı beslenen asker-
zaman ücretli yabancı asker alındığı bilinmektedir. Arabalı sa- leri denetler ve birliklerini yeterli sayı ve güce ulaştıracak çalış-
vaşçılar,Hitit ordusunun vurucu gücünü oluşturuyordu. Lağım- maları yapardı. Savaş açılacak ülkeye önce diplomatik mektuplar
eılarkuşatınalarda ve karargah kıırulmasında görevleri olan ve
gönderilir ve boyun eğdirilmeye çalışılır, eğer bunda başarı elde
istihkam kazan öncü birliklerdi. Kralın özel muhafız birliğinin edilemezse fiilen savaşa girişilirdi. Hitit kralları sebepsiz savaş
uymasıgereken kıırallar, yönetıneliklerle belirlenmişti. Hatta bu
yapmamaya özen göstermişler ve her zaman savaş ilanını meşru
talimatnamelerde, tuvalete gitıne bahanesiyle, asıl görevlerini ih-
göstermeye çalışmışlardır. Savaş sebepleri arasında, ülkeyi eko-
maletmelerine engel olmak amacıyla, nöbetçi askerlerin tuvalete
gitmesini düzenleyen kıırallar bile bulunuyordu. Mısır'daki Ebu Simbel Tapınağı'nın duvarlarında yer alan Kadeş Savaşı betimlemesinin
canlandırıldığı Jean-Francois Champollion'a (1790-1832) ait resim.
Hititordusunun başkomutanı Hitit kralı idi. Ordunun büyüklü-
ğü devletin genişlemesiyle paraleldi. Merkezi devlet kıırulmadan
önce Anitta döneminde (MÖ IS. yüzyıl) orduda sadece 1.400
yayaasker ve 40 savaş arabası vardı. MÖ 13. yüzyıla gelindiğin-
deise, yaya askerlerin sayısı 30 bine, savaş arabalarının sayısı ise
3.500e ulaşmıştır. Bu devirde henüz süvari birlikleri yoktu. At
biniciliğivardı ama savaş alanında atlı asker kullarulmıyordu. At,
sadece askeri haberleşmeyi sağlayan ulakların hızlı olmak için
kullandığı bir ulaşım aracı idi. Hitit ordusunda ve çağdaşı olan
diğer Önasya devletlerinin ordularında süvari birlikleri yoktu;
savaşta gereken hız, arabalı savaşçılar tarafından sağlanıyordu.
Orduda süvari birliği kııllanımı MÖ 9.-S. yüzyıllarda yaygınlaş-
mışve bunlar zamanla savaş arabalarının yerini almıştır.
Dönemin devrim niteliğindeki silahı olan hafif savaş arabaları-
nın geliştirilmesi için ön koşul, at yetiştirilmesinde ilerlemekti.
Hititlerde at yetiştiriciliği ve eğitimi çok saygın bir iş olarak gö-
rülüyordu. MÖ 2. binyılda Eski Önasya'da at eğitiminin geliştiril-
mesi ve eğitimli atların koşulduğu savaş arabalarının kullanımı
önemli bir dönüm noktası olmuştur. At, Hititlerin esas saldırı
silahıolan savaş arabalarını çekmede kııllarulıyordu. Hitit ordu-
sunda askeri malzeme ve erzak ise öküz arabalarıyla veya eşekle-
rin sırtında taşınıyordu.
Hititler silah olarak uzak ve kısa mesafe mızrakları, ok ve yay,
orakbiçimli palalar, düz kılıçlar, çift taraflı baltalar, hançerler kul-
larııyorve kalkan taşıyorlardı. Kullandıkları savaş aletleri genelde
bakırve tıınç malzemeden yapılıyordu. Hitit askerleri miğfer ta-

Aktüel Arkeoloji 57

Bazalt ortostat üzerinde betimlenen sahnede sol elinde
ve sırtında okdanlığı ile bir erkek fıgür süvari olarak görüntülenmektedir.
Dönemi, Zincirli, Gaziantep, istanbul Arkeoloji Müzeleri
nomik bakımdan daha güçlü hale getirme isteği, düşman top-
raklarına sığınan Hititlilerin iade talebinin reddedilmesi, Hitit
şehirlerine zarar verilmesi ve Hititlere bağlı iken düşmanla birlik
olmak gibi nedenler yer alıyordu. Düşman teslim olduğunda ise
çoğu zaman Hitit kralına bağlılık yemini etmesi yeterli olmuş,
yenilgiyi kabul eden düşmanın toprakları elinden alınmamış
ve yapılan antlaşmalarla bağlı krallık haline getirilmiştir. Askeri
operasyonlarda tanrılara ve tapınaklara saygı gösteriliyordu. Ele
geçirilen ülkenin tanrı heykelleri başkente taşınıyor, tanrıları da
Hitit panteonuna dahil ediliyordu. Böylece bu tanrılara inanan
ülke halkının Hitit devletine bağlı kalması sağlanıyordu.
Hitit ordusunda sıkı disiplin ve eğitim esastı. Ordunun ba-
şındaki krallar tam bir strateji ustasıydılar. Kral yıllıklarında
anlatılan savaşlardan, Hititlerin uyguladıkları savaş taktikleri
öğrenilmektedir. Bunların başında gece baskınları, şaşırtma ve
kuşatma gelir. Hitit devletinin kuruluş yıllarından itibaren Hi-
tit kralları savaşlarda "gece baskını" taktiğini uyguluyorlardı.
i. Hattuşili'nin Piyuşti'yi bir gece baskınıyla yenerek, Hattuşu
(Hattuşa) ele geçirdiği bilinmektedir Hitit savaş taktiğinin özü,
düşmanı şaşırtmaktı. Gece saldırıları ve dağlık bölgelerde piya-
deler ön plana çıkıyordu. Savaş arabalarından en fazla fayda ise
düşman ordusuna açık alanda saldırırken sağlanıyordu. Değişik
savaş durumlarına uygun silah tipleri kullanan Hitit ordusun-
daki heterojen yapının sebebi, ordunun değişik bölgelerden ve
vasal krallıklardan katılımcılarla zenginleştirilmesiydi. Hititler,
pek çok savaşta stratejik hünerlerini sergilemişlerdir. Bu savaşlar
58 Aktüel Arkeoloji
kalkanı, sağ elinde atının dizginleri
Geç Hitit Beylikleri
içinde iyi bilinenlerinden biri ise Kadeş Savaşıdır, Askerlere
yapılan ödemede, savaştan kazanılan ganimet miktarı rol oy-
nuyordu. Ancak bu ücret sisteminin bazı sakıncaları da vardı.
Kadeş Savaşı'nda askerlerin, savaş alanını tamamen ele geçir-
meyi beklemeden Mısır ordugüluru yağmalamaya girişmeleri,
kolayca kazanılacak bir zafere engel olmuştur.
MısırWar için de ordunun önemi büyüktü. Eski Mısır tari-
hi boyunca iç düzenin sağlanması, ülkenin dış saldırılardan
korunması, önemli merkezlerin ve ticaret güzergahlarının
güvenliğinin sağlanması ve Mısır'ın bölgedeki üstünlüğünün
sürdürülmesi Mısır ordusunun temel görevleri arasında yer
almıştır. Özellikle MÖ 2. binyılda daha da genişletilerek güç-
lendirilmiş olan Mısır daimi ordusunda disiplinin önemi bü-
yüktü. Askerlere, uzun yürüyüşleri de kapsayan sıkı bir eğitim
verilirdi. Hitit askerlerinde olduğu gibi Mısır askerleri de silah
olarak en çok ok, yay, kılıç ve mızrak kullanıyorlar, savunma
amaçlı olarak da kalkan taşıyorlardı. Savaş silahları genelde
tunç malzemeden yapılıyordu. Kalkanlar, yuvarlak formda
tahta bir çerçeve üzerine hayvan derisi gerilerek hazırlıyordu.
Mısırlılar, siyasi tarihe göre Hiksos istilasının gerçekleştiği
İkinci Ara Dönemden sonra, Hiksoslardan öğrendikleri savaş
arabalarını da savaş meydanlarında kullanmaya başlamışlar-
dır. Hiksos hakimiyeti sonrasında yeniden genişlemeye yöne-
lik bir dış siyaset izleyen Mısır firavunları, ordunun gelişmesi-
ne ayrı bir önem vermişlerdir. Mısırda adar tarafından çekilen
savaş arabalarının kullanımı, Yeni Krallık Döneminden iti-
baren yaygınlaşmıştır. 19. Sülalenin ilk kralı olan i. Ramses,
Mısır'ın ekonomik durumunu güçlendirecek girişimlerde bu-
lunmuş; ondan sonra tahta geçen oğlu i. Seti de Suriye ve Fi-
listin üzerine başarılı seferler düzenleyerek, Mısır'ı Önasya'da
yeniden etkin bir konuma getirmiştir. i. Setiden sonra oğlu
II. Ramses (MÖ l3. yüzyıl) de babasının yolundan giderek
yayılmacı bir politika izlemiş; Amurru devletinin Hititlerden
koparılarak Mısır'a bağlanmasını sağlamış ve Mısır'ın daha
kuzey bölgelere (Suriye) yayılmasının önünü açmıştır. Bu
genişleme döneminde tam donanımlı ve düzenli bir teşkilata
sahip hale getirilmiş olan Mısır ordusu içinde savaş arabala-
rının ayrı bir önemi vardı. Aldıkları eğitim ve sahip oldukları
yetenekleriyle savaş arabalı askerler, Mısır ordusunun en seç-
kin ve gözde sınıfını oluşturuyordu. Gerek arazi ve savaş esiri
bağışını gösteren belgeler gerekse görevde yükseltme ile ilgili
belgelerden, savaş arabalı birlikler içinde yer alan asker sınıfı-
na ayrı bir önem ve değer verildiği anlaşılmaktadır. Hatta bazı
durumlarda savaş arabası sürücülerinin, diplomatik görev-
lerde firavunun elçileri olarak da görev yaptığı bilinmektedir.
Mısır ordusu içinde kendilerine çok güvenilen bu atlı savaş
arabası askerleri daima ön saflarda savaşırlardı.
Hititlerde olduğu gibi Mısırda da ani sefer durumlarına kar-
şı her zaman için hazırlıklı daimi bir ordu bulunuyor; askere
 ve eğitim programları sürekli uygulanıyordu. Eski Krallık
"nemindenitibaren, dışarıdan (Libya, Suriye vb.) getirtilen pa-
askerlerdende savaşlarda faydalanılmıştır. Mısır ordusu için-
yayaaskerler ve savaş arabalı birliklerin yanı sıra, istihbarat
levazunbirlikleri de yer alıyordu. Yeni Krallık Döneminden
. arengenişletilen ordu her birinde 4000 piyade ve 1000 at ara-
askerbulunan dört birlikten oluşuyordu. Bu birliklerin her
.. ikiyüzer yaya asker ve yirmişer adet ikişer kişilik atlı savaş
arabasınasahip yirmi bölüğe ayrılmıştı.
Tekerlekliarabaların ortaya çıkışında etkili olan taşımacılık ve
ticaretfaktörleri, zaman içinde yerlerini savaş faktörüne bırak-
mıştır.Eskiçağda kullanılan savaş arabalarının devletlerin askeri,
Karkamış'ta bulunan bazalt kabartma üzerinde savaş arabası içinde biri ok atan, diğeri arabayı süren iki Hitit askeri betimleniyor.
siyasi ve ekonomik gelişiminde büyük etkisi olduğu anlaşılmak-
tadır. Böylece savaşlarda üstünlük kazanma ve hız ile bağlantılı
olarak araba yapısında da bazı değişiklikler yapılmıştır. Atlar ta-
rafından çekilen ve parmaklı tekerlekleri olan hafıf ve hızlı sa-
vaş arabaları Eskiçağda savaşların boyutunu değiştirmiştir. Daha
sonraları savaşlarda arabalardan çok piyadelerin ve süvarilerin
öneminin artması, arabalı savaşların eski önemini kaybetmesine
sebep olmuş; atlı arabalar savaşlardan ziyade, yarış ve törenlerde
kullanılmaya devam etmiştir. Ayrıca, arabalara koşulan atların
bakırnımn zor ve pahalı olması da, atlı arabaların sadece zen-
gin sınıflar veya devlet erkanı tarafından kullanılmasında etkili
olmuştur. Savaşta atlı arabaların kullanılması, günümüzde öne-
mini çoktan kaybetmişse de, tekerleğin sağladığı dairesel hareket
lokomotiften uçağa kadar, günümüz ulaşım araçlarının hemen
hepsinde kullanılmaya devam etmektedir.
MÖ 8. yüzyıl Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi
Aktüel Arkeoloji S9
 Mahmut Bilge BAŞTÜRK

Van Kalesi'nden Van şehrine bakış. ©A. Fatih Sönmez

Ordunun Yapısı ve Bileşenleri

Urartu devletinin başı ve savaşçı bir elitler sınıfından oluşan hanedanın lideri olarak
Urartu kralı, savaşta ordunun yönetimini üstlenen komutan olarak karşımıza çıkar.
Bu durum, sadece Urartu yazıtlarında aktarılan sembolik bir unvan değildir ve Urartu
krallarının doğrudan savaşlara katıldıkları, hatta defalarca ölümle yüz yüze kaldık-
ları Assur kaynaklarından da bilinmektedir. İlk krallardan son krallara dek pek çok
Urartu yöneticisirıirı, Assura karşı kılıca davrandığını, Arame, i. Sarduri, II. Sarduri, i.
Rusa gibi kralların meydan savaşlarını yönettiğini bilmekteyiz. Urartu kralları sadece
Assur yayılmacılığı karşısında değil, kendi yayılmacı amaçları, isyanların bastırılması
veya Kimmerler gibi istilacılar karşısında da defalarca hayatlarını tehlikeye atmışlar-
dır. Assur İmparatorluğu'ndan bildiğimiz "turtanu" (mareşal - ordu komutanı) ben-
zeri bir rütbenirı Urartu Krallığı'nda var olup olmadığı bilirımemektedir, ancak belli
durumlarda kralın kendi yerirıe komutarıları - generalleri görevlendirerek orduyu
savaşa gönderdiğirıi de görmekteyiz. Metal teker. Van Arkeoloji Müzesi ©A. Fatih Sönmez

Ordunun daha alt kademelerindeki rütbeler ise daha az nettir. Yazıtlar incelendiğin- Urartu kralları sadece
de, eyalet yöneticilerinin, çağrıldıkları zaman kendi birlikleriyle gelerek orduya katıl-
dıkları ve kralın vekili veya ordu generali olarak görev yaptıkları arılaşılmaktadır: "Üç Assur yayılmacılığı
eyalet yöneticisi çağrıldı. Üçfarklı yerde sefer yürüttüm" (UKN I, 55 E). Daha alt düzey- karşısında değil, kendi
deki komutarıların ise ordunun değişik bileşenlerirıden oluştuğu görülmektedir. Ör-
neğin seferirı gerçekleşeceği yere bağlı olarak savaşa katılmaya çağrılan aşiretler veya
yayılmacı amaçları,
kabileler, kendi yöneticilerirıin emrinde bulunmaktadır. Ordunun bir diğer önemli isyanların bastırılması
bileşeni ise elbette ki müttefık kuvvetlerdir ve bunların da Urartulu üst subaylar altın-
da kendi ordularıyla savaşa katıldıkları görülmektedir. Dolayısıyla Urartu ordusunun
veya Kimmerler gibi
bileşenlerirıi kabaca şöyle sıralayabiliriz: 1) Urartu kralına doğrudan bağlı bir düzenli istilacılar karşısında da
krali ordu; 2) Eyaletlerden gelen tımarlı diyebileceğimiz eyalet birlikleri; 3) Aşiret-
lerden veya kabilelerden alınan birlikler; 4) Müttefık kuvvetler. Elbette ki tüm ordu,
defalarca hayatlarını
savaş zamanında kral veya atadığı komutarıların emrirıdedir. Urartu ve Assur yazıtlan tehlikeye atmışlardır.
62 Aktüel Arkeoloji
 Urartu ordusu içinde onbaşı veya yüzbaşı
~bitim- manga - birlik komutanlarının
I'arlığınıgöstermektedir ve elimizdeki
verileraz olmasına rağmen, ordu içinde
enalttanen üste çok sıkı bir hiyerarşik
düzenbulunduğu anlaşılmaktadır.
Askeri Sınıflar
Urartuyazıtları incelendiğinde, ordunun
temelolaraküç bölümden oluştuğu anla-
şılmaktadır.Bunlar savaş arabaları, süva-
alabilmek için kalkanlar asılı bulundurulur. Arabalardaki savaşçı sayısı bazen iki, bazen
üç kişi olarak karşımıza çıkar ve sürücü - atıcı veya sürücü - atıcı - kalkancı şeklinde
belirgin bir görev dağılımı göze çarpar. Savaş arabaları, Urartu ve çağdaşı tüm devlet-
lerde olduğu üzere ordu içindeki sıradan bir sınıftan oldukça farklıdır ve bu araçlarla
savaşa giden kişilerin aristokratlar olduğu anlaşılmaktadır. Urartu sefer kayıtları, ister üç,
ister iki kişilik olsun, savaşa katılan savaş arabaları personelinin savaştaki asker sayısının
ancak yaklaşık yüzde I'ini oluşturduğunu göstermektedir. Ancak bunun aksine, Toprak-
kale tableti incelendiğinde, savaş arabası personeli olarak yorumlanan "mare-adarrıları-
At koşurn
takımları
ve kullanım
yerleri.

rivepiyadeolarak sıralanır.
Savaş arabalan: Betimlerneler, savaş
arabalarının -günümüzde sinema en-
düstrisininaklımıza kazıdığının aksine-
düşman ordusuna doğrudan saldıran
aletlerolmadığını, aksine çoğunlukla ok,
bazenmızrak, hatta nadir dururrılarda
sapanatmak için kullanılan seyyar atış
platformlarıolarak kullanıldığını göster-
mektedir.Ana silah oktur ve mızraklar
araba içinde tutulmaktadır. Arabaların
kenarlarındaise hem dışarıdan gelecek
saldırılara karşı, hem de gerektiğinde

Bronzkemer üzerinden detayda atlı savaş arabaları görülüyor. Rezan Has Müzesi, Istanbul

Aktüel Arkeoloji 63
 birliklerinin piyadeye oranının bu denli
yüksek olması, bir şekilde mümkün gö-
zükmektedir: Savaş kayıtlarındaki süva-
rilerin büyük bir kısmı, dağlı aşiretlerden
sağlanan kuvvetler olmalıdır. Bu şekilde
edinilen hafif süvari birliklerinin desteği,
ordunun kanatları ve ikmal hatlarının
korunması, koyaklarda gözcülük veya
takip için önemli değerde ancak düşük
maliyetli bir kuvvet olarak kullanılabilir.
Süvarileri, betimlemeler ışığında iki alt
sınıf altında incelemek mümkündür:
Düzenli süvari ve okçu süvari. Düzenli
süvari olarak adlandırabileceğimiz sınıf
betimlemelerde çoğunlukla omzunda
bir kalkan taşımaktadır. Bu atlı savaş-
çıların ellerinde genelde bir çift mızrak
bulunur. Bazı betimlemelerde mızrağın
Kemer üzerinde süvari tasviri. Rezan Has Müzesi, Istanbul
biri atılırken diğeri elde tutulmaktadır
nın" saray sakinleri içindeki oranı yaklaşık yüzde 20 olarak görülür. "Mare-adamla- veya geçit betimlemesiyse bu iki mızrak
rı'; Karmir-Blur yazıtında da önemli kurban törenlerine katılma hakkı olan bir sınıf tek elde taşınmaktadır. Dolayısıyla süva-
olarak karşımıza çıkar. Elbette ki Urartu topraklarının çok önemli bir kısmının dağ- ri mızraklarının hafif, çifti tek elle taşı-
lardan oluştuğu düşünüldüğünde, savaş arabalarının orduda ana işlev yük1enmekten nabilen ve atmak için tasarlanmış savaş
çok, komuta kademesi veya aristokrasi için bir araç olduğu varsayılabilir. aletleri olduğu görülmektedir. Gerçekten
de Urartu kazılarından ele geçen bilgiler,
kabaca büyük ve küçük olmak üzere iki
Süvari
tip mızrak ucu kullanıldığını göstermek-
Bazı arkeolojik betimlemeler ve buluntularda, ister savaş arabasına koşulu, ister binek tedir. Orta Çağda görünen savaş teknik-
olarak kullanılsınlar, atların diskler, gözlükler, sorguçlar, alınlıklar, göğüslükler veya lerinin aksine, karşılıklı mızraklı süvari
çanlar gibi eşyalarla süslendikleri görülür. Elbette ki betimlemelerle savaştaki uygu- çarpışması veya düşman içine mızrak-
lamaların birbirine benzeyemeyeceğini ve atların dikkatini dağıtabilecek veya onları
korkutabilecek nesnelerin gerçek savaş alanında kullanılmamış olabileceğini de akılda çavuştepe
Kalesi'nden
tutmak gerekir. Urartu süvarisi, atlarını dizginleyebilmek için, savaş arabalarında da tunç miğfer.
olduğu gibi tunç veya demir gem kullanmaktadır. Hiçbir betimleme veya arkeolojik Van Müzesi.

buluntu, bir eyer yerine geçebilecek herhangi bir koşum takımına işaret etmez. Urartu
süvarisi ata çıplak binmektedir ve belki de bu yüzden betimlemelerdeki süvariler atla-
rın omuz kısmında ve ayaklarını omuz tepesine doğru çekerek oturmaktadır. Atların
tamamında gözüken ve boynun üstünden göğse inen koşumların, atları koruyan deri
veya kumaş parçaları olması yanında, biniciye rahatlık sağlayan bir işlevi de olabilir.
Süvari sınıfı incelendiğinde ilginç bir durum göze çarpar. Çağdaşı tüm ordularda
(hatta günümüzde de) ordunun omurgasını piyadenin oluşturmasına rağmen, Urar-
tu sefer yazıtlarında süvariler, savaşa katılan askerler içinde piyadeye kıyasla bazen
iki, hatta bazen üç katı sayılarla ifade edilmektedir, örneğin: "İşpuini güçlüydü, Menua
güçıüydü. Orduda 106 savaş arabası, 9174 süvari, 2704 piyade vardı ... " (UKN I, 24).
İster krali orduda, ister eyaletlerde tımar benzeri bir sistemle yetiştirilsinler, bu sayıda
süvarinin (ve elbette ki atların) eğitimi, bakımı, silahlandırılması ve zırhlandırılma-
sı oldukça masraflı ve zor bir süreçtir. Özellikle de Urartu'nun dağlık arazisinde de-
vamlı intikal, çatışmak veya savaşmak zorunda kalan bir orduda eyersiz, nalsız süvari

64 Akcüel Arkeoloji
 larıyladalan süvari birlikleri görülmez.
Betimlemelerdegörülen savaş tekniği
incelendiğinde,savaş alanındaki süvari
günümüzün cirit oyununa olduk-
varlığı
çabenzetilebilir:Düşmana mızrak atma
mesafesindehızlıca yaklaşmak, eldeki
mızrağıhedefe göndermek, sonra hızlı
birdönüşle tekrar pozisyon almak veya
yedekınızrağı kullanmak.
İkincitip süvari ise okçu süvaridir. El-
lerindefarklı tiplerde yay taşıyabilen
busınıf, Urartu sanatında oldukça az
resrnedilmiştir.Bazen standart atış, ba-
zende at üstünde geriye dönerek atış
yaparken(Part atışı) resmedilen bu sı-
nıf,bazı örneklerde çift süvari olarak
resrnedilir.İkili örneklerde, Assur sana-
tındanbildiğimiz şekilde, süvarilerden
biri atları idare ederken ikinci süvari
atışı yapmaktadır. Elimizdeki veriler
bir kronoloji oluşturmamıza tam ola-
rakimkan tanımasa da bazı çıkarırnlar
yapılabilir:Doğrudan at üzerinde sava-
şanokçu hafif süvari kültürü, Assur ve
Miğfer
Urartu uygarlıklarının tarihin derinliklerin taşıdığı bir kültür değildir ve genelde bu
tip savaşçıların ortaya çıkışı, MÖ 9. yüzyılın sonlarından itibaren Kimmerler, İskitler
ve hatta Medler gibi kavimlerin Yakın Doğu sahnesinde gözükmesiyle başlar. Ata tek
başına hakim, hatta geri dönerek atış yapabilecek kadar usta süvarilerin varlığı, Urartu
Krallığı'nın ilerleyen dönemlerine ait olmalıdır. Hatta MÖ 7. yüzyılın ikinci yarısına
ait Assur yazıtlarında Urartu, Kimmer ve İskit isimlerinin sıklıkla beraber anıldıkları
hatırlanırsa, bu askerlerin Urartu ordusunda bir şekilde dahil olan Atlı Kavimlerden
oldukları da varsayılabilir.
Süvarilere eklememiz gereken üçüncü bir sınıf daha olabilir: Krali Süvari. Betirrılemelerde
kapaklı kılıfları içinde içinde ok ve yay, uzun birer mızrak, omuzdan asılı birer büyük kal-
kan taşıyan süvariler, belki de Assur kralı II. Sargon'un 8. Seferi'nin kayıtlarında bahsettiği
kişiler olabilir: "Subaylarım, yöneticilerini ve süvari sınıfını oluşturan krali soyundan 260
kişiyi esir ettim .. ." (LAR II, 154) veya ''süvarisini oluşturan krali soydan 260 kişi.. ." (LAR II,
20). Bu kişiler, belli ki i. Rusanın krali süvari sınıfını, belki muhafız alayım oluşturmaktadır
ve Urartu kayıtları bu kişilerle ilgili bilgi vermese de II. Sargon'un kendi özel kuvvetleri için
verdiği bilgiler, yukarıda verdiklerirrıizle oldukça örtüşmektedir: "Savaş için eğitilmiş, yay,
kalkan ve mızrak taşıyan, 1000 çetin siivari" (LAR II, 166).
Piyade
Piyade sınıfı, hemen her dönemde düzenli ordular için ana savaş gücüdür ve yukarıda da
bahsedildiği üzere, Urartu Krallığı için de durumun farklı olmaması gerekir. Yazıtlarda
detay verilmemesine rağmen, betirrılemeler aracılığıyla piyade sınıfını iki temel başlık al-
tında incelememiz mürrıkündür: Mızraklı piyade ve okçular.
üzerinde çeşitli motif ve figürlerle birlikte işlenmiş savaş taşıtları.
Aktüel Arkeoloji 65
 değil de çoğunlukla mezarlardan ele geç-
mesi, bunların etkin savaş aletlerinden
çok prestij silahları olduğunu göster-
mektedir. Gerçekten de kısa (60-70 cm),
el korumasız bu kama benzeri silahlar,
savaş hattında ancak kişinin son çare
olarak davranacağı veya savaş dışı du-
rumlarda kendilerini korumak için kul-
lanabilecekleri birer yan silahtır ve savaş
hattında düzenli piyade birliklerine çok
faydası olmayacağı açıktır.
Okçular ise Demir çağ ordularının ay-
rılmaz bir parçasıdır. Urartu okçusu,
pek çok betimleme üzerine çok farklı
şekillerde resmedilmektedir. Farklı şe-
killerde yaylar taşıyan ve kazılarda da
tespit edilen tunç sadaklarını bazen
sırtlarına, bazen bellerine taktıkları an-
laşılan okçular, geçit törenlerinde okları
ve yayları ellerinde resmedildikleri gibi
ayakta veya diz çökmüş şekillerde atış
yaparken de görülebilir. Ok uçları, çift
mahmuzlu ağır tunç ok uçlarından kü-
çük, çift kanatlı "İskit tipi" ok uçlarına
veya farklı boyutlarda üretilmiş demir
örneklerden kemik örneklere kadar
değişiklik göstermektedir. Elbette ki bu
uçların her birinin beraber kullanılaca-
ğı yay, sap veya amaç farklı olmak zo-
rundadır ve yay tiplerinde gördüğümüz
çeşitliliğin ok uçlarındaki bu çeşitlilik
Kemer üzerinden bir detay. Rezan Has Müzesi, Istanbul
ile ilişkili olması gerekir.
Mızraklı piyade sınıfı, ateşli silahların gelişmesine ve yayılmasına dek tüm düzen-
li ordularda asıl gücü oluşturur, daha açık söylemek gerekirse, piyadenin asıl silahı
Savaşta Urartu
mızraktır. Urartu betimlemeleri dikkatli şekilde incelendiğinde ise karşımıza iki farklı
mızraklı piyade çıkar. Bunların ilki, omuzdan asılı büyük birer kalkan taşıyan, bir Hangi sınıftan olurlarsa olsunlar Urartu
adam boyu veya daha uzun mızrakları iki elleriyle tutan, "ağır piyade" olarak adlan- askerlerinin tamamında benzer kıyafet
dırabileceğimiz sınıftır. Diğer grup ise, omuz yüksekliğinde, öncekilere kıyasla daha görülmektedir. Hemen her asker, arkeo-
kısa mızraklar taşıyan ve daha hareketli oldukları anlaşılan, "hafif piyade" diyebilece- lojik kazılarda da tespit edilebilen konik
ğimiz gruptur. Urartu kazılarında ortaya çıkartılan mızrak uçlarına bakacak olursak, tunç miğferler takmakta ve kalın kemer-
çok önemli bir kısmının 15-20 cm narnlulu küçük mızraklara ait olduğunu görebil- li bir tunik giymektedir. Nadir de olsa
mekteyiz, Bu hafif silahların, yukarıda süvariler konusunda bahsettiğimiz gibi, tek Urartu askerlerinin bir kısmının, muh-
elle hızlı bir şekilde kullanmak, gerekirse atmak amaçlı olmaları gerekir. Yine kazılar- temelen yukarıda bahsettiğimiz ağır pi-
da daha az bulunan, sap kısmı ile birlikte 60 cm uzunluğa ulaşabilen mızrak uçlarının, yade veya krali süvarinin, birbirlerine ip
ağır piyadenin iki elle kullandığı uzun mızraklar olduğunu varsaymak için yeterli ne- veya deri ile bağlı küçük tunç levhalar-
den vardır. Demir çağ uygarlıklarında savaş alanında kılıcın yeri, modern algımızın dan oluşan bir zırh giydiği anlaşılmak-
aksine, neredeyse yok denecek kadar azdır. Kılıç, Urartu kazılarında mızraklar veya tadır. Arkeolojik kazılarda tespit edilen
ok uçlarına kıyasla çok çok nadir buluntular arasındadır ve bu silahların kalelerden ağır tunç kalkanlar ağır piyade tarafın-

66 Aktüel Arkealaji
 danomuzdan asılarak kullanılabileceği
~bi,tek elle rahatlıkla kullanılabilecek
ahşaptanveya diğer organik malzeme-
denkalkanlar da kullanılıyor olmalıydı.
Askerveya savaşçı betirrılemeleri, nadir
örnekler dışında yukarıda saydığımız
sınıflarısadece kendi silahları ile gös-
termektedir. Bir diğer değişle, hafıf pi-
yade- ağır piyade - okçu - süvari gibi
• sınıfların keskin derecede ayrılmış ve
bunagöre donatılmış oldukları anlaşıl-
maktadır.
Urartuordusunun savaş düzeni hakkın-
dayeterli verirniz ne yazık ki bulunma-
makta.Elbette ki savaşın sıcağı ve zorlu-
ğuiçinde her asker, kendisine önceden
öğretilentaktikleri bir kenara bırakabilir
veözellikle işler kötü gittiğinde hayatı-
nı kurtarmak için farklı tercihlerde bu-
lunabilir. Ancak sıralanan verileri bir
araya getirdiğimizde belirgin bir sahne
oluşmakta: Urartu ordusunun savaş
düzeninde menzilli silahlar özel bir yer
tutmalıdır. Ok atan savaş arabaları ve
süvariler düşmanı belirli mesafeden yıp-
ratma görevi görebilecekleri gibi, mızrak
atan hafif süvarinin düşmana yaklaşma
ve kısa menzilden hızlı şekilde düşma-
nı yıpratması veya bozması söz konusu
olabilir. Hafif süvari elbette kanatlarda
ve cephe gerisinde savaş hattının gü-
venliği için de vazgeçilmez bir birimdir.
ii. Aşurnasirpal'ın (MÖ 883-859) başarılarını
Elbette ki bozguna uğrayan düşmanın takibi de bu birimlerin görevidir. Ancak cephenin
çekirdeğini, belirli bir hat oluşturan piyade oluşturacaktır. Piyade okçular, at üzerindeki
okçuların aksine daha isabetli ve seri atış yapabilmeleri nedeniyle savaş hattının önünde,
düşmanın ilerlemesini engelleyebilecek en etkili güçtür. Mızraklı piyade ise, bu tip bir sa-
vaş düzeninde en son görev düşen fakat en önemli birimdir, çünkü menzilli atışları aşarak
temas noktasına gelen düşmanı sadece bu grup durdurabilir. Elbette merkezde düzenli
piyade ile beraber yukarıda "krali süvariler" olarak adlandırdığımız seçkin savaşçılar ve
onların başında, savaşçı bir elitler sınıfının kan bağıyla lideri olan kral bulunacaktır. Mer-
kezin çökmesi, sadece savaşın kaybı değil, kral ve yanındakilerin y~n yakın dağ tepesine
ya da başkente dek çekilmelerine neden olacaktır ki Urartu tarihi incelendiğinde bu du-
rurrıla pek çok kez karşılaşıldığı görülür.
Dolayısıyla Urartu ordusu, çekirdeğinde düzenli piyadenin bulunduğu, onun önünde ve
etrafında menzilli silahlar taşıyan hareketli birliklere sahip bir düzene sahip gözükmek-
tedir. Urartu ordusunun bu şekildeki savaş düzeni, çevresindeki dağlı halklar veya daha
zayıf siyasal birirrıler üzerinde oldukça etkili olmuştur. Diğer yandan bu sistemin, büyük
kısmı kalabalık hafif süvari birliklerinden oluşan Kimmer orduları veya disiplinli, iyi eği-
tirrıli ve donanımlı Assur birlikleri karşısında çok ciddi bir varlık gösteremediği de orta-
dadır, fakat bu iki gücün karşısında kaç ordu durabilmişti ki? Güçlü Urartu kaleleri veya
aşılmaz dağların, ordunun başarısızlığı söz konusu olduğunda çok da yeterli olmadığının
en güzel örneğini Urartu tarihi ortaya koymaktadır.
Urartu ordusu, kendisinden önce merkezi bir krallıkkurulmamış dağlık coğrafyada varlık
gösteren yeni devletin en önerrıli dayanağı, hatta nedeni olmasının yanısıra, Urartu kül-
türünün en önerrıli öğelerinden birini oluşturmuştur. Urartu tanrıları içinde silahsız bir
tanrı görmek neredeyse imkansızdır, Urartu kalelerinde ve yerleşimlerinde tespit edilen
buluntuların büyük çoğunluğu ise (seramikten sonra) silahlar ve diğer savaş malzemesi-
dir. Seçkin bir savaş çı sınıf etrafında kümeleşmiş gözüken bu dağlı savaşçıların kurduğu
siyasal irade, çok kısa süre içinde organize ettikleri orduyla beraber güçlü bir devlete dö-
nüşmüştü ve burada Urartu ordusu olarak andığımız yapı, elbette ki devletin çeperindeki
baş eğmeyen halklar için kan ve esaret anlamına gelmekteydi. Yaklaşık 250 yıl boyunca
sayısız zafere ve yenilgiye imza atan Urartu ordusu da kendisini yaratan hanedanın çökü-
şü ile beraber yerini daha güçlü, daha iyi silahlı, daha kalabalık ve daha gaddar ordulara
bırakarak tarih sahnesinden çekilmiştir.
gösteren bronz kapı süsü. Kapı süsü üzerinde savaş sahneleri ile esirlerin ya da savaş aracının kral önüne getirilmesi sahnesi tasvir ediliyor.
Akcüel Arkeoloji 67
GEÇ TUNÇ ÇAGININ İKİ SÜPER GÜCÜ SURİYE'DE KARŞI KARŞıYA
• • •• •
~'i
KARDEŞLIK vı IYI BARIŞ'TA_
O_CE KADEŞ SAVAŞı

ii. Ramses'in Ebu Simbel Büyük

Tapınağındaki Kadeş Savaşı tasviri.
 ıf tarihinin en kudretli firavunları arasında yer alan II.Ramses tahta çıkışından
ört yıl sonra, imparatorluğunun Doğu Akdeniz'deki gücünü arttırmak ve böl-
nin tek hakimi olmak isteyen Hitit İmparatorluğu'nun bu ilerleyişini durdur-
ak için, Suriye-Filistin bölgesine sefer düzenler. Firavun düzenlediği bu se-
rde Doğu Akdeniz'in güneyinde yer alan Sur (Iyre), Gubla / Byblos ve adı
eçen bu kentlere göre kuzeyde konumlanan Irkata'yı hakimiyeti altına alır.
 ısır tarihinin en
M kudretli firavunları
arasında yer
alan II. Ramses
tahta çıkışından dört yıl sonra,
imparatorluğunun Doğu Akdeniz'deki
gücünü arttırmak ve bölgenin
tek hakimi olmak isteyen Hitit
İmparatorluğu'nun bu ilerleyişini
durdurmak için, Suriye- Filistin
bölgesine sefer düzenlemiştir.
Firavun, düzenlediği bu seferde
Doğu Akdeniz'in güneyinde yer
alan Sur (Tyre), Gubla / Byblos ve
adı geçen bu kentlere göre kuzeyde
konumlanan Irkata'yı hakimiyeti
altına alır. Boyunduruğu altına aldığı
bu kentlerle II. Ramses'in hedefleri
arasında sadece Amurru Krallığı ve
Kadeş Krallığı kalır. Bu seferinde
II. Ramses kısmen amacına ulaşır
ve Hitit vasalı olan Amurru kralı
Benteşina'yı kendisine bağlı bir kral
haline getirir. Mısır'ın izlediği yayılma
politikasından rahatsız olan Hitit
kralı II. Muvattalli, vasalı Amurru'yu
tekrar boyunduruğu altına almak
Byblos / Gubla ve diğer Doğu Akdeniz
limanlarına açılan Humus Geçidi'ni
kontrol altında tutabilmek ve Kadeş
ile beraber bölgedeki hakimiyetini
kaybetmemek için bölgeye sefer
düzenler. II. Ramses'in tahttaki
beşinci yılında çıktığı seferde, II.
Muvattalli'nin Hitit ordusu ile
çarpışması tarihe ünlü Kadeş Savaşı
(MÖ 1274) olarak geçer.
Kadeş Savaşı, Mısır kaynakları firavun
II. Ramses'in kahramanlıklarını
öven ve Mısır ordusunun bu
çarpışmadan galip geldiğini belirten
birçok anlatıma ve tasvire sahiptir.
Mısır belgelerinde yer alan bu
tasvir ve anlatımlar Krallar Vadi si
yakınlarında bulunan Ramesseum'da
(Rarnses'in Ölüm Tapınağı), Karnak,
Luksor, Abydos ve Ebu Simbel
tapınaklarının duvarlarında yer alır.
72 Aktüel Arkealaji
Dünya Tarihi'nde oldukça önemli bir yere sahip olan Kadeş Savaşı, Eski Hitit
Devleti Krallarından I. Mursili'nin Babil'i ele geçirmesi olayında olduğu gibi
Hitit kaynaklarında fazla yer bulmadığından savaşın nasıl gerçekleştiği ve nasıl
sonuçlandığına dair bilgiler Hitit kaynaklarında yoktur. Savaşa, Hitit kralı II.
Muvattalli'nin komutası altında "Yukarı Ülke'nin Kralı" unvanıyla katılan III.
Hattuşili'ye ait bir ferman metninde, Muvattalli'nin Mısır Firavunu ve Amurru
Kralı'na karşı sefere çıktığı ve onları yenilgiye uğrattığı bilgisi yer almaktadır. III.
Hattuşili'nin ardılı IV Tuthaliya döneminde yapılan Şauşgamuva Antiaşması'nda
Amurru Krallığı'nın Hatti ülkesi'ne ihanet etmesi ve Amurru Kralı'nın Hitit
Kralı için ettiği sadakat yeminini bozması savaşın sebebi olarak gösterilir. Ayrıca
aynı belgede II. Muvattalli'nin Amurru için Firavun II. Ramses ile savaştığı ve
firavunu yendiği bilgisi yer almaktadır. Mısır kaynaklarına göre savaşa Hitit
tarafında Anadolu'dan katılan güçler Arzava, Dardanaya, Kaşka, Masa, Pitassa,
Aravanna, Karkişa, Lukka ve Kizzuvatna'dır. Suriye bölgesinden katılan güçler
arasında ise Karkamış, Halep, Ugarit, Nuhaşşe, AIşe, Muşnatu, Kebesu ve Kadeş
yer almaktadır.
II. Ramses'in belgelerine göre düşman kudretli ve büyük bir orduya sahipti.
Bu ordu, 3.500'ü arabalı savaşçı, 37.000'i piyade olmak üzere 47.500 kişiden
oluşmaktaydı. Mısır ordusu ise, Amon, Re, Ptah ve Seth adlarını taşıyan dört
askeri birlikten oluşuyordu ve bu askeri birliklerin her biri 5.000 kişiydi. Ayrıca
firavunun kişisel muhafızları Şerdenler'den ve Firavun'a ait Na'arin'lerinden
oluşan bir öncü birlik ile birlikte Mısır Ordusu'nda yer alan toplam asker sayısı
en az 25.000 kişi olmalıydı. Mısır'ın başkenti Piramses'terı yola çıkan II. Ramses
Kuzeydoğu Delta'da yer alan sınır kenti Sileden geçerek, eski kıyı yolunda
yer alan Megiddo ve Hazor'a varır. Ardından firavun Kadeş'in güneyinde Asi
Nehri kıyısında yer alan Şabtuna kentine ulaşır. Firavun kişisel muhafızları
ve arkasında Amon birliği ile Asi Nehri kıyısında Şabtuna kenti yakınlarında
Labui Ormanı'na geldiğinde diğer üç Mısır birliği ile arasında 55 km'lik bir hat
oluşturur. Bu bölgede firavuna sadakatlerini sunmak üzere geldiğini söyleyen ve
muhtemelen Hitit casusu olan iki Şosu bedevisi II. Ramsese Hitit kuvvetlerinin
Tunip'in kuzeyinde Halep Ülkesi'nde olduğuna dair bilgi verir. Fakat Hitit
ordusu Kadeş'te beklemektedir. Firavun, Hititlerin kurduğu bu tuzağa düşer ve
hızla Kadeş kentinin Kuzey batısına doğru ilerler.
Margaret Davastan'a ait 1915 yılında Hutchinson's History of the Nations
adlı eserde yayımlanmış resimde Kadeş Savaşı tasvir ediliyor.
 '"
Allan Stewart (1865-1951) tarafından yapılan resimde ii. Ramses Hititlerle yaptığı anlaşmanın bir örneğini alırken tasvir edilmiştir. Dünya tarihinin bilinen en eski barış
anlaşması olan Kadeş Anlaşması; Ebedi Anlaşma ya da Gümüş Anlaşma olarak da biliniyor. Sağda: Ebu Simbel Tapınağı'nın duvarlarında tasvir edilen Hititli esir.

II. Ramses, Amon birliği ile kamp birliği sahneye çıkar ve Amurru sahil bölgesinden öncü Na'arin kuvveti savaş
kurarken, bölgeyi keşfetmek için meydanına gelir. Gelen destek ile kıskaç arasında kalan Hitit arabalı savaşçıları
gönderilen bazı Mısır askerleri iki üstünlüğünü kaybeder ve tehlike altına girer. Firavun'un anlatımına göre bu
Hitit casusunu ele geçirir ve Hitit noktadan sonra Hitit ordusu için rüzgar tersine eser ve ordu Asi Nehri'ne doğru
ordusunun bulunduğu gerçek yer sürülür, aralarında II. Muvattalli'nin iki oğlunun da bulunduğu 16 Hitit soylusu
öğrenilir. Bu sırada II. Muvattalli öldürülür. Halep Prensi Asi nehrini geçerken boğulur. Mısır kaynaklarında yer
komutasındaki Hitit Ordusu, alan bilgiye göre, II. Muvattalli firavuna bir elçi gönderir. Bu bilgiye göre kral
yürüyüş halinde bulunan Re birliğine "Barış savaşmaktan iyidir, bize hayat soluğu ver" mesajını iletir. Bu bilgiye göre
2.500 arabalı savaşçısıyla saldırır. II. Muvattalli, Firavun'a barış için yalvarır ve Ramses, Muvattalli'nin teklifine
Re birliğinin savaş düzeni bozulur "Barış iyidir" cevabını vererek bu barış teklifini kabul eder. Fakat savaş sonunda
ve kuzeye kaçan Mısırlı askerler bölgede Hitit lehine oluşan politik yapı göz önüne alındığında, II. Ramses'in ilk
ile saldırının şiddeti firavunun saldırının şokunu atlattıktan sonra kuzeyden gelen destek kuvvetinin yardımıyla
çevresinde bulunan Amon birliğinin ordusunu savaş düzenine sokup, kademeli olarak güneye geri çekilmiş olduğu
de bozulmasına neden olur. Hititler, açıktır. Her iki tarafın da ağır kayıplar verdiği Kadeş Savaşı, Mısır kaynaklarının
firavunun kampına doğru ilerler ve yanlı ve abartılı anlatımına karşın Hitit kaynaklarının suskunluğu ile akıllarda
bu ilerleyiş Mısır askerleri tarafından soru işaretlerini barındırmaya devam edecektir.
durdurulamaz. Firavun ve ailesi
Savaşın sonucunda ortaya çıkan tabloya bakıldığında, Mısır ve Hitit
batıya doğru geri çekilirken geride
imparatorluklarının hakimiyet alanlarının genişletilmesinden ziyade, doğrudan
kalan Ptah birliğine savaşın haberi
nüfuz sahalarının kalıcı olarak belirlenmesi sonucunu doğurduğu ortaya
gönderilir. Hitit ordusunda yer alan
çıkmaktadır. Kadeş Savaşı'nın sonucu Hititolog, Mısırbilimci ve tarihçiler
bazı yardımcı kuvvetlerin (Maşa,
tarafından tartışılmaya devam edecek gibi gözükmektedir.
Karkişa, Kaşka ve Lukka'dan gelen
kuvvetler) Mısır kampına yağmaya Daha sonra Kadeş Savaşı'nın komutanlarından II. Muvattalli'nin kardeşi III.
başlaması sonucu Hitit ordusu savaş Hattuşili yasal varis yeğeni III. Mursili'yi tahttan indirecek ve bu büyük savaştan
disiplininden kopar. II. Ramses 15 yıl sonra (MÖ 1259) yine uygarlık tarihimizin mil taşlarından biri olan Kadeş
etrafındaki Hititli düşmana karşı var Barış Antlaşması'nın gerçekleşmesi için büyük çaba gösterecektir. Geç Tunç
gücüyle saldırır. Mısır için umutsuz çağının imparatorlukları yıkımın eşiğindeyken Kadeş Barış Antlaşması tarihe
bir anda unutulmuş bir Mısır ilk uluslararası yazılı barış antlaşması olarak geçecektir.

74 Aktüel Arkeoloji
Rüstem ASLAN

Karfmann kazılarında bulunan Son Tunç

çağına ait ok uçları ©Troia Projesi Arşivi

Troya Savaşı'nın gerçek olup olmadığı sorunu antik dönem-

den beri tartışılagelmektedir. Kimileri anlatılanların hayal
ürünü olduğunu ileri sürmüş, kimileri Homeros'un İlyada
Destanı'nın gerçek bir savaşı yansıtlığına inanmış, kimileri
ise 'tarihsel bir arka plan'ın varlığından söz etmiştir.
 roya Savaşı'nın gerçek
olup olmadığı sorunu
antik dönemden beri
tartışılagelmektedir. Kimileri
tılanların hayal ürünü olduğunu
ri sürmüş, kimileri Homeros'un
ada Destanı'nın gerçek bir savaşı
sıttığına inanmış, kimileri ise
tarihselbir arka plan'ın varlığından
söz etmiştir. Bu tartışmalar özellikle,
Schliemann'ın 1871 yılından itibaren
kazısonuçlarını yayımlanmasıyla daha
daartmıştır. Schliemann ömrünün
sondöneminde hatasını anlamış da
olsa,ölümüne kadar yani 1890 yılına
kadargerçekleştirdiği kazılarda,
Iroya II dönemindeki "yan ık kent"in
Troya destanındaki kent olduğuna
kesinolarak inanmıştır ve 1873'te
bulupkaçırdığı hazineleri 1200 yıllık
birhata ile "Priamos'un Hazinesi"
olarakadlandırmıştır. Schliernann'ın
mimarı ve halefi Wilhelm Dörpfeld ise
1894yılında bitirdiği çalışmalarının
sonuncunda daha önceki yıllarda ileri
sürdüğü görüşünü (yani Schliemann'ın
çok büyük bir yanılgıya kapıldığını)
devam ettirmiş ve Troya Savaşı'nın
Troya VI kentine denk düştüğünü iddia
etmiştir. 1932-38 yılları arasında kazılar
yapan Amerikalı Carl Blegen'in vardığı
sonuç ise Troya VI'nın bir depremle
yıkılmış olduğu, bu nedenle de Troya
Savaşı için aranan kentin Troya Vlla
olacağıdır. BIegen sonuç olarak şunları
söylemektedir: "Günümüzdeki bilgiler
ışığında, herkesin kabul ettiği bir
krallık altında toplanan Akhalar ya
da Mikenler'in müttefikleri ile; Troya
halkı ve müttefikleri arasında tarihsel
bir Troya Savaşı'nın olduğu konusunda
artık kuşkular ortadan kalkmıştır.".
Antik dönem kaynaklarında Troya
Savaşı ile ilgili tarihlerin olduğunu
kabul eden Humphry D. F. Kitto ise,
1957 yılında yazdığı kitapta şunları
söyler: "Üst üste kurulu 9 kent arasında
Troya VI kenti yangınla, hem de antik
dönemden beri Troya Savaşı için verilen
tarihte (MÖ 1194-1184) yıkılmıştır".
Yani Homeros destanlarının
tarihselliğine inananlar artık sadece
Dörpfeld'in mi yoksa Blegen'in mi haklı
olduğuna karar vermek durumunda
kalmışlardır. Ancak bu konu o kadar
da basit değildir. Kimi eski çağ filoloğu,
arkeolog ve tarihçiler bu görüşün
tersini savunmaktadırlar. "İlyada bir
tarih kitabı değildir" diyerek Homeros
destanlarındaki tarihsel arka planı
inkar edip, tartışmayı provoke edici
bir alana çeken Eskiçağ tarihçisi Franz
Hampl'in yanı sıra, meslektaşı Moses 1.
Finley de "Homeros'un Troya Savaşı'nı
Grek Tunç çağı tarihinden kovmak"
şiarıyla yayınlar yapmıştır.
Son dönemlerde ise, kendi uzmanlık
dallarında tanınmış ve kabul görmüş
olup, konuya olumlu bakan bilim
adanılarının sayısı hızla artmıştır.
Örneğin Udo Hölscher, Ronald Hampe,
Fritz Schachermeyer, Kurt Bittel,
[oachim Latacz, Manfred Korfmann
vd. gibi ... Bu gruba dahil olan bilim
adanıları böyle bir olayın tek başına
Homeros Dönemi (Troia Vı-Vıı)
oc.
Troia'sı ve çevresi. Haussner
 uydurulamayacağını, yüzde yüz
kanıtlanması imkansız da olsa, tarihsel
bir arka planın mutlaka olması
gerektiğine "inanmaktadırlar". Peki
ama neden?
Yaşayan en önemli Homeros
uzmanları arasında kabul edilen J.
Latacz'a göre Troya Savaşı, İlyadadaki
bilgilere göre Miken Döneminin
en dorukta olduğu zamana denk
düşmektedir. Bugüne dek elde edilen
arkeolojik buluntu ve yazılı kaynaklar
da bu tezi doğrular niteliktedir.
Kuşaktan kuşağa aktarılan,
heksametron düzenindeki dizelerle
korunagelmiş bu anılar, yaklaşık
450 ile 350 yıl arasındaki bir zaman
diliminden, yani bazılarının olanaksız
gördükleri "Karanlık Çağlar"dan
geçerek Homeros'a ulaşmıştır. Zaten
son dönemde ortaya çıkarılan
arkeolojik buluntular da Son Tunç
çağı ve Demir çağı arasında (yani
Karanlık Çağlar olarak tanımlanan
MÖ 1200 - 900 arasındaki dönem)
öyle eskiden inanıldığı gibi tümden
bir kopukluğun olmadığı, söz konusu
bu dönemde görece bir kültürel
devamlılığın var olduğu ile ilgili
kuşkuları ortadan kaldırmıştır.
Latacz'a göre Troya Savaşı, filolojik
verilere göre kesinlikle MÖ 1450'den
sonra ve 1 L. yüzyıldan öneeye
tarihlenmektedir ve büyük olasılıkla,
Yunanların Anadolu'nun batı kıyıları
ve buradaki adalara göçlerinden
önce gerçekleşmiş olmalıdır. Savaşın
tarihsel özünün yüzde yüz bir
kesinlikte ispatlanması mümkün
değildir. Destanların Miken krallıkları
döneminde uzak Wilios'u konu
alan bir tür fantastik öyküler dizisi
olabileceği inancı ise geçersizdir
çünkü son dönemdeki Hitit ve Mısır
metinlerinde, Son Tunç Çağında
bu ikisi arasındaki güç kavgasında.
politik-diplomatik ilişkilerin oldukça
yoğun olduğunu gösteren bilgilere

Troya kalesinin planı. ©c. Haussner, Troia Projesi Arşivi

ulaşılmıştır. Latacz'a göre savaşa ait

tarihsel bir özün olup olmadığı sorusu
tek başına destanlardan yola çıkılarak
yanıtlanamaz.
Mikenler ve Troyalılar arasında
gerçekleştiği düşünülen bu savaş
konusuna Troya ören yeri bir açıklık
kazandırabilir mi?
Bu sorunu açıklığa kavuşturmak için
Troyadaki kalıntılara yôneldiğimizde,
buluntuların ilk bakışta bizleri ikna
edebilmesi pek kolay gözükmüyor.
Ancak kesin olarak bilinen bir şey
varsa o da, Ege Tunç Çağı tarihlerne
sisteminde MÖ 1300-1250 ve 1200'lü
yıllarda en az iki tahribat evresinin
olduğudur. Bu tahribatlar Troya
VI ve VIIa dönemlerinin şiddetli
bir şekilde son bırlduğuna işaret
etmektedir. Troya VIIa döneminin
ise kaybedilen bir savaş sonunda
son bulduğu arkeologlar tarafından

78 Aktüel Arkeoloji
 tabakasında yeteri kadar sapan taşı
bulunmuştur. Hatta yine aynı yangın
tabakasında, savaş dönemlerinde
olduğu gibi çok aceleyle gömülü bir kaç
mezar da bulunmuştur. Sonuç olarak
yeni dönem kazılarında Troya'nın Son
Tunç çağı döneminde "savaşların'
olduğuna dair yeni pek çok buluntu
ortaya çıkmıştır.
Troya Savaşı konusunda Troya
dışındaki kaynaklara bakacak olursak,
önemli Hititologlardan Trevor Bryce'a
ait 1988 tarihli "Hitit Krallığı" isimli
kitabın bir bölümünün bu konuya
ayrıldığını görürüz: "Troya Savaşı: Mit
mi Gerçek mi?". Bryce'ın en son verilere
dayanarak yaptığı çalışmalarda elde
ettiği sonuç; Troya Savaşı destanında
tarihsel bir özün olduğudur. Onun
bu görüşünü destekleyen veriler ise
şunlardır:
1- Miken Grekleri özellikle MÖ 13.

1893 Dörpfeld Kazıları. Doğu duvarı ve kent girişi.

©Troia Projesi Arşivi

Iroya antik kenti. Havadan görünüş. ©Troia Kazı Arşivi

kabuledilmektedir. Blegen, bir

depremle yıkılan Troya VI'dan hemen
sonra Troya VIla'nın kurulmaya
başlandiğını kabul etmektedir. Ancak
sondönemlerde Troya VI'nın bir doğal
felaketsonucunda yıkıldığı görüşünün
doğru olmayabileceği. savaşa işaret
edenbir kuşatmayla da yıkılmış
olabileceği görüşü öne sürülmektedir.
Bugörüşü kabul ettiğimizde ise,
silahlar, savaş izleri ve mezarlara neden
rastlanılmadığı sorusuyla karşı karşıya
kalmaktayız. Bu soruya getirilebilecek
açıklama ise aşağı şehre ait bir savunma
duvarının olduğudur. Aşağı şehir
savunma duvarının amaçlarından
en önemlisi, kaledeki insanları o
dönemin etkili silahları olan ok, sapan
taşı gibi uzun menzilli silahlardan
korumaktır. Yani kale ile aşağı şehir
savunma duvarları arasında bir koruma
alanı vardır. Yeni dönem kazılarında
Troya VI dönemi sonundaki yangın

Aktüel Arkeoloji 79
 yüzyılda Batı Anadolu'daki politik ve
askeri konularda öne çıkmışlardır.
2- Bu dönem sırasında bir Hitit
beylik kenti (vasal) olan Wilusa bir
, 893 Dörpfeld kazıları. ©Troia Projesi Arşivi
80 Aktüel Arkeoloji
dizi saldırıyla karşı karşıya kalmıştır.
Mikenlerin bu saldırılara doğrudan
ya da dolaylı olarak katılma olasılığı
oldukça fazladır. Bu tür saldırıların
birinde Wilusa bölgesi düşmanlar
tarafından işgal edilmiş ve bir
keresinde ise Wilusa kralı tahttan
indirilmiştir.
3- Wilusa Kuzeybatı Anadolu'daki
Troas bölgesinde yer almaktadır.
4- Filolojik olarak Wilusa
Yunancadaki (W)ilios ile özdeştir.
Bütün bu verilere rağmen Bryce,
birçok saldırı olma olasılığının, tek
bir büyük saldırı olasılığına göre daha
yüksek olduğuna inanmaktadır. Ancak
Bryce'ın bu tezi kesin doğruluğunu
farklı yönlerden yitirmektedir. Zaten
kendisi de bu tezinin spekülatif
bir tez olduğunun farkındadır. Bu
kitabın yayımlanmasından sonra
(bitiriliş tarihi 1996) pek çok
yeni gelişmeler ortaya çıkmış ve
Troya Savaşı destanın arkasında
Akhaların gerçekleştirdikleri tek
bir güçlü saldırının olduğu tezi
ağırlık kazanmıştır. Milet'teki (Hitit
metinlerindeki Millawanda) yeni
kazı sonuçları, bu tezin ağırlık
kazanmasında büyük roloynamıştır.
Bu kazılardan çıkan arkeolojik
buluntular MÖ 13. yüzyılın ikinci
yarısında Milet'te ani bir güç
değişikliğini, yani Mikeni Akhalarda
olan iktidarın, Hititlere geçtiğini
açıkça göstermektedir. Milet'teki bu
arkeolojik buluntular aslında 19S0'li
yıllardan beri Millawanda/Milet'in
dönem dönem farklı güçlerin tarafına
geçtiği tahminini ispatlamıştır.
MÖ 13. yüzyılın ikinci yarısında
Milawanda bölgesindeki güç
değişikliğine işaret eden bir diğer
yeni buluntu ise MÖ 2000 yılında
Milet'e giden geçit yolundaki
Latmos Dağları'nda kayaya kazınmış
Hititçe yazıtlardır. Bu yazıtlardan
şimdiye kadar İzrnire pek uzak
olmayan Karabel ve Akpınar'da
rastlanmıştır. Büyük Hitit krallarının
kabartmalarının olduğu bu yazıtlarda
o dönemin dünyasına ait sembolik
mesajlar yer almaktadır: "Bu bölge
Hattilerin hükümdarlığı altındadır".
Bu buluntular göz önüne alındığında
Troya Savaşı konusunda aşağıdaki gibi
bir senaryo canlandırılabilir.
Ahhiyawa (Hitit metinlerindeki
Akhalar) MÖ 2. binin ikinci yarısında
Akdeniz Bölgesi'nde önemli bir
güce sahiptir. MÖ ıs. yüzyılda
Girit Adası'nı egemenliği altına
alan ve Minos hükümdarlığının
yıkılmasından sonra, Anadolu'ya da
yayılmaya başlayan Ahhiyawa; önce
Milet'i kontrol altına almış, daha
sonra ise Anadolu'nun içlerine doğru
yayılmak için çaba göstermiştir. Bu
bölgedeki Miken buluntuları ve Hitit
metinleri bu konuda kuşkuya pek yer
 vermemektedir. Ahhiyawa'nın Büyük
HititKrallığı'na zarar vermek için
BatıAnadolu kıyılarında başlattığı
saldırılar,karşı bir Hitit saldırısıyla
sonbulmuş ve Ahhiyawalar kendileri
içinBatı Anadolu'daki köprü görevini
görenMilet'i kaybetmişlerdir.
Ahhiyawakralı bu yenilgiyi kabul
etmekistemiştir. Ancak Ahhiyawaların
BatıAnadolu'daki bereketli kentlere
olanilgileri yüzyıllarca devam etmiş
veMÖ ı ı 75'lerde son bulan Hitit
direncinden sonra da ortaya çıkmıştır.
MÖ ı l Oü'lerde başlayan Grek doğu
kolonizasyonu ise belirgin bir çizgide
ilerlemiştir. Milet gibi kaybedilen
biryere tekrar saldırmak stratejik
açıdan pek akıllıca olmayacaktır.
Ama saldırıyı bu kez Batı Anadolu
kıyılarındaki ticaretin dorukta olduğu
zengin ve stratejik açıdan önemli başka
tersini kanıtlayacak bir veri ortaya
koymamaktadır. Tam tersine böyle bir
saldırı olasılığı gittikçe güçlenmektedir.
Eskiden bu konuya hakim olan karanlık
noktalar gitgide azalmaktadır.
Homeros'un ilyada'yı yazıya
geçirdiği dönem genelde bir gelişme
ve çağ atlama dönemidir. Grekler
arkalarında bir "Karanlık çağ"
bırakmışlardır. Kendilerini büyük
bir gelişme çağı beklemektedir. 8.
yüzyıldaki kolonizasyon hareketi ile
uzak coğrafyaların kapıları tekrar
Homeros'un İlyada'yı yazıya geçirdiği dönem genelde
bir gelişme ve çağ atlama dönemidir. Grekler arkalarında
bir "Karanlık çağ" bırakmışlardır. Kendilerini büyük bir
gelişme çağı beklemektedir.
Kemalpaşa-Torbalı yolundaki Karabel Geçidi yakınlarında
kendilerine açılmıştır. Bütün bu
gelişmeler olup biterken Miken
yüzyıllarına ait gelenekler devam
etmiş ve doğudan gelen sanatsal ve
dinsel etkiyle yeni bir biçim almıştır.
Ticaret ve politik ilişkilerin şekillendiği
bütün Akderıiz'i ve kısmen Karadeniz
coğrafyasını içine alan bu bölge,
Horneros'un dünyası olmuştur.
Anadolu topraklarındaki ozanımız o
dönemde kültürün, tarihin ve şiirin
hızlı atan damarını tutmuştur. Ama
Homeros neden kendisine bir başka
bulunan Karabel Anıtı.

bir yerden denemek daha mantıklı

olacaktır. Akla ilk gelebilecek bu yer
iseTroya'dır. Ancak MÖ 13. yüzyılın
sonunda Mikeni Ahhiyawa Greklerinin
gerçekleştirdiği bu tür bir saldırının
gerçek olduğunu kabul edecek olursak,
Miken merkezi saray kültürünün
MÖ ı200'lerde çöküşünü de izah
edebilmeliyiz. Bu soruna getirilebilecek
bir açıklama ise dünya tarihinde de
birçok örneğini gördüğümüz, yayılmacı
devletlerin en dorukta oldukları ya da
öyle gözüktükleri bir anda yaşadıkları
iflasın yanı sıra, pek çok farklı faktörün
de bir araya gelmesiyle o devletlerin
tümüyle yıkılmasıdır.
Troya Savaşı'nın tarihselliği konusunda
sonuç olarak şunlar söylenebilir:
bu konuyla ilgili olarak farklı bilim
dallarından elde edilmiş bilgiler
sonucunda tarihsel bir özün olup
olmadığını kesin olarak söyleyemeyiz.
Ancak Troya/(W)ilios tarihçesinin
arkasında, Greklerin Batı Anadolu'daki
güç merkezlerine düzenlemiş oldukları
bir saldırı bulunuyor olabilir. Son
yirmi yılın araştırma sonuçları bu tezin

Aktüel Arkeoloji 81
Karfmann kazılarında bulunan ilk yazılı metin, Luvi Mührü. ©Troia Kazı Arşivi
konuyu değil de Troya'yı seçmiştir?
Neden bu koca destanı on yıl süren
bir savaşın sadece son 5 ıgününü,
aslında gerçekte son 6 gününü ele
almaktadır?
İlyada'nın ana teması iki kralın,
Agamemnon ve Akhilleus'un köle
TroiaVI
Briseis'i sahiplenme savaşıdır,
dönemine
ait Anadalu
Soyluların hayatını ilgilendiren
kökenli tunç
asker figürini.
konular hakimdir destana: sadakat,
©Troia Kazı
Arşivi direniş, tutku, kazanma hırsı, zafer,
ölüm, kahramanlık ... Homeros
dinleyicilerini ilgilendiren konular
bunlardır. Ozanımız da, destanında
bütün bu konuları ele alıp, yaşadığı
dönemden mitolojik döneme
geçişler yaparak akıldaki soruları
cevaplamaktadır. Kahramanları
hazırdır. Homeres'un dinleyicileri
kahramanların kendi yaşadıkları
dönemden çok daha önce yaşadığını,
Troya'ya yapılan saldırıları da
bilmektedirler. Uzun zamandan
beridir devam ettirilen Homeros
araştırmaları, İlyada'yı dinleyenlerin
olayların akışını bildiklerini ya
da destanı anlamak için bilmeleri
gerektiğini açıkça ortaya koymuştur.
Olayların akışı dinleyiciler tarafından
bilindiğinden ozana daha az görev
düşüyor, kimin kim olduğunu, kimin
kimin düşmanı olduğunu açıklamak
gibi ayrıntılara girmek zorunda
hissetmiyorlar kendini. Bunları bilen
dinleyiciler de kendilerini tümüyle
ozanın anlattıklarına verebiliyorlar.
Dinleyiciler için savaşın nasıl bir savaş
olduğu ya da ne zaman meydana
geldiği o kadar önemli değildir,
ne de olsa bütün olanlar uzak bir
geçmişe aittir. Troya ve savaş, İlyadada
anlatılanlar için bir tür kulis niteliği
görmektedir. Bütün anlatılardan
Homeros dönemi saraylarındaki
soyluların çıkardığı pek çok ders
olmalıdır.
Homeres'un ya da diğer ozanların
İlyada'yı kendi yaşadıkları dönemde
uydurmadıklarını, İlyadada geçmişe
ait olayların anlatıldığını kabul
edersek, o zaman İlyadada MÖ
2. bine ait öğeler bulmalıyız. Peki
nedir İlyadadaki geçmişe ait bu
öğeler? Miken saraylarında bulunan
Lineer B yazısının çözülmesinden
sonra artık Mikenlere ait bazı tipik
kelimeleri, isimleri ve nesneleri kesin
olarak bilmekteyiz. Miken Dönemi
buluntuları arasında en iyi tanınan,
sapı gümüş işlemeli olan bir tunç
kılıçtır. Bu kılıçtan İlyadada iki
kez söz edilmektedir. İlkinde, ölen
Patroklos'un onuruna düzenlenen
oyunlarda Akhilleus tarafından
birinciye verilecek ödülolarak anılır
bu kılıç:
 "Öncekim saldırıp dokunursa ötekinin
Girit,
güzelderisine, Archanes'te
bulunmuş
geçiriptuncun, kara kara kanın içinden Minos
Dönemine
öncekim daldırırsa etlere kargıyı, ait Lineer A
yazıtlı kil tablet
parçası. MÖ
gümüş kakmalı hançeri vereceğim ona ..." yaklaşık 1SOO

(İlyada XXIIII 805-808)

İkincisindeise Hektor'a karşı savaşan

Aias'ınelinde görmekteyiz bu kılıcı:
"Önceünlü Hektor attı kargısını Aias'ın
üstüne
Aias dönmüştü Hektor'a doğru,
yanılmadı Hektor, göğsünden vurdu
onu,
İlyada'nın ana teması iki kralın, Agamemnon ve
iki kayışın gerildiği yerden vurdu,
Akhilleus'un köle Briseis'i sahiplenme savaşıdır.
kay/şın biri yarardı kalkanını taşımaya,
Soyluların hayatını ilgilendiren konular hakimdir
ötekigümüş kakmalı kılıcını taşımaya ..."
destana: sadakat, direniş, tutku, kazanma hırsı,
(İlyada xrv i 400-405)
zafer, ölüm, kahramanlık ...
Mikenakropolisinde bulunan MÖ 1200-1100 tarihli "SavaşçıVazosu' üzerinde kısa khiton, zırh göğüslük. miğfer ve baldır zırhı giymekte olan savaşçilar betimlenmektedir. Atina Ulusal Arkecloji Müzesi

Aktüel Arkeoloji 83

Miken Dönemine ait, yaban domuzu dişinden
miğfer giyen savaşçı başı heykeli. MÖ yaklaşık
1300 Atina Ulusal Arkeoloji
Arkeolojik buluntu envanterleri,
tanımlara uyan bu tür kılıcı şimdiye
kadar sadece MÖ 15. yüzyıldan kalma
buluntulardan tanımaktadır. Daha
sonra ise MÖ 7. yüzyıldan (yani
Homeros'tan sonra) tanımlara uyan
bu tür kılıçlar tekrar ortaya çıkar.
Miken mezarlarında ilyada'daki gümüş
işlemeli tanımına uyan bu tür pek çok
kılıç ve hançer bulunmuştur. Silahlar
ve savaş kıyafetleri Schliemann ve
Dörpfeld'den beri arkeologları oldukça
yakından ilgilendirmiştir. Bu konuda
oldukça ilginç buluntular da ele
geçmiştir. Aias'ın, biçimi açık bir
şemsiyeyi andıran o ünlü kule
biçimli kalkanının benzerlerini,
Miken mühürlerinde ve
mezarlardan çıkan işlemeli
hançerlerde (MÖ 16. yüzyıl)
görmek olasıdır. İlyada'da sözü
edilen metal eserler ve 18.
bölümde tanımlamaları yapılan
kalkanların, özellikle Akhilleus'un
kalkanındaki doğu metal sanatının
etkileri de arkeologlar tarafından kesin
olarak saptanmıştır.
Müzesi
İlyada'daki Miken Dönemi
kalıntılarından bir başkası da savaş
arabalarıdır. İlyada'daki tanımlamalara
uyan savaş arabaları, Miken freskleri
ve mezar stellerinde de resmedilmiştir.
Bu arada savaş arabaları tasvirlerine
daha eski dönemlerde Mısır ve
Mezopotamya'da da rastlanıldığını
belirtmek gerekmektedir. İlyada'daki
tek kişilik savaş arabaları tasvirleri
arkeolojik buluntularla örtüşmektedir.
İlyada'daki askeri giysilere işaret eden
en önemli buluntusu ise Miken ve
Tirynse pek uzak olmayan Midea
bölgesindeki Dendra'da, kazılar
sırasında mezar odasında açığa
çıkartılan dövme tunçtan yapılmış
zırhtır. Zırh göğüs, sırt, boyun ve
omuzları koruyan çok sayıda tunç
levhadan oluşmaktadır. Bu zırh
buluntularıyla birlikte ayakları ve başı
korumaya yarayan miğfer parçaları
bulunmuştur. Savaş teçhizatı arasında,
adı eski metinlerde geçen, üstündeki
domuz dişleri nedeniyle "erkek domuz
dişli miğfer" olarak anılan ve yukarıda
da adı geçen miğfere Yunanistan'ın

Dendra'da bulunan Geç Miken Dönemi özellikleri gösteren pek çok bölgesinde bazen resmedilmiş
Homeros' un dinleyicileri zırh. Nafplio Ulusal Arkeoloji Müzesi, Nafplio, Yunanistan
olarak, bazen de buluntu olarak
rastlamaktayız. Genç Tunç Çağında
kahramanların kendi
oldukça yaygın olduğu anlaşılan bu
yaşadıkları dönemden miğfer türü İlyada'nın l O. bölümünde
çok daha önce Odysseus'a kalmış eski bir miğfer
olarak da tanımlanmaktadır:
yaşadığını, Troya' ya
"Meriones yayını, okluğunu, kılıcını
yapılan saldırıları da verdi Odysseus'a
bilmektedirler. U zun Odysseus öküz derisinden bir miğfer
zamandan beridir devam geçirdi başına,
ettirilen Homeros kayışlarla iyice geçirilmişti
tolganının içi,
araştırmaları, İlyada'yı
dışında bir yaban domuzunun ak
dinleyenlerin olayların dişleri
akışını bildiklerini ya çepeçevre, sık sık, ustaca dizilmişti,
da destanı anlamak için dibine de keçe döşenmişti.
bilmeleri gerektiğini Ormenosoğlu Amyntor'un sağlam evine
açıkça ortaya koymuştur. girdiğinde

84 Aktüel Arkeoloji
Autolykos, Eleon'dan getirmişti onu,
Skandeia'da Kythereli Amaphidamas'a
vermişti,
Amaphidamas da Molotos'a konukluk
armağanı diye vermişti,
o da oğlu Myriones'e vermişti, giysin
diye,
Myriones de işte o gün Odysseus'un
kafasma geçirmişti."
(İlyada X /260-2071)
İlyada'daki anlatımlar MÖ 13. yüzyıla
ait bulunmuş miğferlere oldukça
uymaktadırlar. İlyada'daki Son Tunç
çağına ait öğelerden bir diğeri ise,
uzun yıllardır bilinmekte olan Kaş
kıyılarındaki bir Son Tunç çağı
batığındaki araştırmalarda ortaya
çıkartılmış, fildişi menteşelerle
tutturulmuş bir ahşap bir yazı
panosudur. Bu buluntu bize öncelikle,
yazının saray arşivi dışında da
kullanıldığını ve İlyadada bu konuyla
ilgili anlatılanların (Gönderdi onu
Lykia'ya / eline uğursuz işaretler verdi, /
üstüste katlanan bir levhaya / yazdı bir
sürü ölüm yazıları. İlyada VI/ 170-
174) Homeres'un yaşadığı dönemden
kaynaklanmadığını, çok daha da eski
olduğunu ispatlamıştır.
İlyadadaki sarayların anlatımları
da büyük bir olasılıkla eski bir
geleneğe dayanmaktadır. Örneğin
Priamos'un, Menalaos'un ve
Odysseus'un saraylarında bir bodrum
kat bulunmaktadır. Bu tür yapılara
hem Miken'deki hem de Troyadaki
kazılarda yeteri kadar rastlanmıştır.
Destanda anlatılan gömü törenlerinin
de eskiye dayandığı ortaya
çıkmıştır. İlyada'nın 23. bölümünde
Patroklos'un, 24. ve son bölümünde
ise Hektor'un cenazelerinin nasıl
yakıldığı ayrıntılı bir şekilde
anlatılır. Miken Döneminde pek sık
görülmeyen ölü yakma geleneği MÖ
ıı. yüzyılın ortalarından itibaren
daha da yaygınlaşmaktadır. Destanda
bütün kahramanların, Akhalar gibi
Troyalı kahramanların da cenazeleri
yakıldıktan sonra, küllerin bir kabın
içinde gömüldüğü görülmektedir. Son
Tunç çağına ait bu tür ölü gömme
geleneğine ait arkeolojik buluntular
Yunanistan'da olduğu gibi, Troya'nın
limanı olarak kabul edilen Beşik
Koyu'ndaki mezarlık kazılarında da
bulunmuştur.
İlyada Destanı'nda 2. bine ait şimdiye
kadar tespit edilen buluntular daha
da uzatılabilir. İleride daha başka
buluntular da karşımıza çıkabilir.
Homeros araştırmaları da, Troya
kazıları da devam ediyor, edecek.
Ancak antik dönemden beri Homeros,
İlyada ve Troya Savaşı'yla ilgili
sorulara "vardır veya yoktur ..." gibi
kesin cevaplar vermek mümkün
değildir. Ancak Homeros diye bir
şairin yaşadığı ve İlyada Destanı'nda
anlattığı Troya Savaşı'nın tarihsel
bir öze dayandığı olasılığı her geçen
gün biraz daha güçlenmektedir.
Bu olasılığın tersini iddia eden
argümanlar ise yarım yüzyıl
öncesinden farklı değildir.
Akrotiri'de bulunan Mihos Dönemine ait MÖ
yaklaşık 1600 tarihli kabartmada kalkan, yaban
domuzu dişinden yapılmış miğfer ve inek
derisinden yapılmış dikdörtgen biçim ii mızraklar.
sahip askerler betirnlenmektedir.: .;"
Aktüel Arkeoloji 85
 Rüstem ASLAN

•
gBRÇBK ILB
•
MITOS ARASINDA
Ö 8. yüzyılda, günümüz İzmir bölgesinin olduğu bölgede

M doğduğu kabul edilen ozanlar ozanı Homeros'un İlyada

Destanı aslında büyük bir destanlar dizisinin sadece küçük
bir bölümünü oluşturmaktadır. Destanda, Akhaların Troya'ya yaptık-
ları seferin LO yılı ve sadece son 51 günü anlatılmaktadır. 24 bölüm-
den oluşan İlyada, aynı zamanda Troya Savaşı'nın da sadece küçük bir
bölümünü kapsamaktadır. İlias ya da İlyada "Ilyon destanı" anlamına
gelmektedir. Toplam 15.693 dizeden oluşan bu des-
tanda savaşın geçtiği yer, 106 kere İlios ve sadece
49 kere de Troya olarak anılır.
Troya kuşatmasının onuncu yılında Ak-
haların kahramanı Akhilleus ile ordu
komutanı Agamernnon'un içinde
oldukları kampta bir veba salgını
başlar. Salgının nedeni, Agamem-
non'nun, Apollon'un rahiplerin-
den Kyryses'in kızı Khryseis'i ba-
basına geri vermek istememesidir.
Buna kızan tanrı Apollon, Akha
ordusuna veba salgını yollar. Bunun
üzerine Agamemnon, Akhilleus'un
esiri Briseis'in kendisine verilirse,
Khryseis'i babasına geri yolla-
yacağı sözünü verir. Akhilleus
buna çok kızar ve öfkelene-
rek savaş alanını terk eder. "Söyle, tanrıça, Peleusoğlu Akhilleus'un öf-
Öte yandan Akhilleus'un kesini söyle.
annesi deniz tanrıçası
Acı üstüne acıyı Akhalara o kahreden öfke
Thetis ise, Zeus'a, oğlu sa-
getirdi,
vaşmadığı sürece Akhala-
ulu canlarını Hades'e attı nice yiğitlerin,
ra savaşı kazandırmaması
için yalvarır. Zeus da, gövdelerini yem yaptı kurda kuşa.
Akhaların tarafını tutan Buyruğu yerine geliyordu Zeus'un.
eşi Hera'ya karşı gelerek
ilk açıldığı günden beri araları
Thetis'in isteğini yerine
getireceği sözünü verir. Ve erlerin başbuğu Atreusoğluyla tanrısal Ak-
destan başlar: hilleus'un"

86 Aktüel Arkeoloji
Pompei'deki Tragedya Şairi'nin Evi'nde bulunan freskte Troya Savaşı'ndan bir sahne, köle Briseis'in Akhilleus'un
Agamemnon'a verilme sahnesi betimleniyor. Napoli Ulusal Arkeoloji Müzesi, Napoli, ıtalya
(İlyada.L 1-8. Türkçesi A. Erhat. A. Kadir)Akhilleus, kavga
ettiği Agamemnon'un üzerine kılıcıyla yürümek üzereyken,
tanrıça Athena gökten inip elini tutarak onu engeller. Söz da-
laşı bir süre daha devam eder. Daha sonra ise Agamemnon
iki elçisini Akhilleus'un barakasına gönderir ve köle Briseis'i
aldırır. Akhilleus onlara iyi davranır ve sorun çıkarmadan
kölesi Briseis'i onlara verir. Bunun üzerine Thetis Olympos'a
gider, köle Khryseis ise bir gemiyle babasına yollanır. Tan-
nlar Olympos'a geri döndüğünde Thetis Zeusa gider ve ona
yalvarır. Bunun üzerine Zeus ile karısı arasında şiddetli bir
tartışma çıkar. Kölesi Briseis'in elinden alınmasına çok üzü-
len ve kızan Aklıilleus çadırına çekilir. Savaş, şans tanrıların
yanından alınarak
isteğine göre bir Troyalılara, bir Akhalara güler. Hatta bir
ara, iki taraf da sonu gelmeyen bu savaştan vazgeçip, sadece
iki kahramanı, Menelaos ve Paris'i tek başlarına çarpıştırıp,
kazanana Helena'yı verip, sorunu çözmek üzere anlaşırlar,
Ancak Aphrodite, Paris'i savaş alanından kaçırınca, bu plan
gerçekleştirilemez. Tanrıların farklı görüşte olmaları ve bir
türlü anlaşamamaları, savaşın gereksiz yere uzamasına ve
iki tarafın da ağır kayıplar vermesine neden olur. Bütün
«bunların arasında ayrıca Grek yurdundan gelen ordula-
rın dizilişleri ve Troyalılarla birlikte savaşan müttefik taraf-
ların listesi verilir. Bu listede Troya'yı Akhalara karşı savun-
mak için gelen pek çok Anadolulu kavrnin ismi geçer.
Aktüel Arkealaji 87
 Troya kralı Priamos ve ailesi çok zor ve korkulu günler geçirirler. Tro-
yalıların en önemli kahramanı Hektor savaşa ara vererek kente döner
ve annesi Hekabe, baldızı Helena ve sadıkkarısı Andromakhe ile bulu-
şur. Troya'nın Skaia (batı) kapılarındaki buluşmada oldukça dokunaklı
sahneler yaşanır. Hektor Troya'nın sonunda yakılıp yıkılacağını bildiği
halde, bir kahraman gibi davranır ve savaş alanına geri döner:

"Ne görümeelerine gitti, ne güzel rubalı yengelerine, ne de güzel örgülü

Troyalıların yakardığı Athene'nin tapınağına gitti.
Çıktı İlyonnun büyük kalesine, eridiğini duymuştu Troyalıların,
duymuştu Akhaların çok ağır bastığını, kaleye doğru gitti çıldırmış gibi,
yanında dadı çocuğu taşıyordu.
Kadın böyle dedi, Hektar da fırladı dışarı.
Gene o yoldan, düzgün sokaklardan gitti.
Geçti koca ili, vardı Batı kapılarına."

"Adromakhe karşıladı Hektor'u, dadı da arkasından geliyordu,

memedeki yavrucağızı taşıyordu kucağında,
Hektar'un gözbebeğiydi o, ışıldayan yıldıza benziyordu."

"Ünlü Hektar böyle dedi, uzattı oğluna ellerini,

çocuk ağladı, iyice sokuldu güzel kuşaklı dadıya,
sevgili babasının görünüşü onu korkutmuştu,
ürkmüştü tunç tolgadan, tepesinde sallanan yeleden ürkmüştü."

"Zavallı karım benim, üzme canını,

günüm gelmeden kimse Hades'e atamaz beni,
ama doğduğu günden bu yana hiçbir insan kaçamaz kaderinden.
İster korkak olsun, ister yürekli.
Hadi sen eve git, bak işlerine, geç tezgahının başına,
hizmetçilerine buyruklar ver.
Savaşla biz uğraşacağız, başta ben,
İlyon'da doğmuş büyümüş bütün erkekler.

Ünlü Hektar böyle dedi, yeleli tolgayı yerden aldı.

Sevgili karısı da yaılandı eve, dönüp dönüp geri bakıyordu,
yaşlar dökülüyordu tane tane. "

88 Aktüel Arkeoloji
Troya Savaşı acılar ve hüzünlerle devam ederken, her iki
Troya Savaşı
taraf da ölülerini yakıp gömmek için ara verirler. Bir gün-
lük aradan sonra savaş, İda Dağı'nda oturan tanrıların acılar ve
müdahaleleriyle yeniden başlar. Ancak Akhaların durumu hüzünlerle
pek iyi değildir. Savaşı neredeyse kaybedecek durumdadır-
lar. Komutanlar toplanarak, küskün ve kızgın Akhilleus'a
devam ederken,
savaşa geri dönmesi için elçi yollarlar. Hatta Agamemnon, her iki taraf da
Akhilleus'a kölesi Briseis'i geri bile verir ama Akhilleus bu
ölülerini yakıp
isteği geri çevirir. Troyalılar kentin dışında bir karargah
kurarak saldırılarını buradan yapmaktadırlar. Akhalar ise gömmek için
bu saldırılardan kendilerini korumak için bir sur yapmaya ara verirler.
başlarlar. Ancak Hektor'un güçlü saldırıları sonunda bu
savunma duvarı yıkılır. Akhalar korunmak için gemi-
Bir günlük
lerine geri dönerler. Tanrıça Hera ve deniz tanrısı aradan sonra
Poseidon'nun Akhaların tarafını tutmasına rağ-
savaş, lda Dağı'nda
men Zeus, Thetlse verdiği sözden geri dön-
memektedir. Bir ara Troyalılar, Akhaların oturan tanrıların
gemilerine kadar yaklaşarak bazı gemile- müdahaleleriyle
ri ateşe verirler. Bu duruma daha fazla
dayanamayan Akhilleus'un en iyi dos-
yeniden başlar.
tu Patroklos, Akhilleus'un silahlarını
kuşanarak savaşmak ister. Akhilleus
silahlarını dostuna verir. Patroklos'un
ilk saldırısıyla Troyalıları biraz
da olsa geri püskürtmeyi ba-
şarır. Zeus'un oğlu Lykia-
lı kahraman Sarpedon,
Patroklos'la çatışmaya
başlar. Bunun üzerine

Floransa'daki, Pasquino Grup

olarak bilinen ve Hellenlstik
Dönemde yapılmış
tunç heykellerln Roma
Dönemi kopyala" olan
heykel grubunun
bır parçası olan bu
örnekteki figürlerin
kim oldulju sorusu
tartışmalıdır. Heykel,
önceleri Patroklos'un
ölü bedenini taşıyan
Menelaos olarak tanımlansa
da, bugün bu figürlerin
Akhllleus ve onun ölü
bedenini taşıyan Ajax
oldulju yaygın olarak
kabul edilmektedir.
Loggla del Lanzl,
Floransa, ıtalya
lOismali Yıldız
tanrılarkatında büyük tartışmalar olur. Sonunda Zeus, oğlu
Sarpedon'u feda etmek zorunda kalır. Patraklos, Troya sur-
larınakadar ilerler. Savaştan kısa bir süre uzaklaşan Hektor
birdenbire ortaya çıkar ve Patraklos'la mücadele ederek onu
öldürür. Patroklos can vermeden kısa bir süre önce Hektora
savaştan sağ çıkamayacağını söyler. Hektor, Patroklos'un si-
lahlarını alıp Iraya'ya götürür. Akhilleus'un atları bu duruma
üzülüpağlarlar.
Patroklos'un ölüm haberi Akhilleus'a ulaşır, Akhilleus acısın-
dan öyle bir çığlık atar ki, denizin diplerindeki annesi Thetis
bilebu çığlığı duyar ve onun yanına gelir. Akhilleus savaşa geri
dönmeye karar verir ama silahı yoktur. Annesinden yeni si-
lahlarister. Annesi istemeyerek de olsa ona yeni silahlar için
sözverir. Demircilerin tanrısı Hephaistos o gece Akhilleus için
altınve gümüş kakmalı bir kalkan, bir zırh, miğfer ve dizlikler
yapar.Akhilleus yeni silahlarıyla savaş alanına geri döner ve
kimizaman tanrıların da katıldığı savaş en acımasız halini alu.
Aklıilleus önüne gelen her Trayalıyı öldürerek ilerler. Öl-
dürdüklerini Skamandras ırmağı'na atmaktadır. Kanla kızı-
la boyanan ırmak gittikçe kabarır. Aklıilleus bir süre sonra
Güney ıtalya'da bulunmuş kırmızı figürlü amphora üzerinde
Troya Savaşı sahnesi, Akhilleus
Troya'nın kapılarına kadar gelir. Surların üstünden savaşı
seyreden Priamos ve karısı Hekabe, Hektor'u kente sığın-
ması için ikna etmeye çalışırlar ama o bunu reddeder. Fakat
daha sonra Akhilleus'un iyice yaklaştığını görünce korkuya
kapılarak kente sığınır. Aklıilleus Hektor'u kovalamaya baş-
lar, kent surlarının etrafında dört kere dönerler. Savaş iyice
kızışmaktadır.
Tanrılar tanrısı Zeus kader terazisinde Hektor ile
Akhilleus'un ölümünü tartar, ve Hektor'unki ağır basar.
Bu arada erdem tanrıçası Athena iki kahramanı savaş-
maları için kışkırtır. Korkunç bir mücadeleye sahne olur
Troya'nın görkemli duvarları. Sonunda Aklıilleus Hektor'u
öldürür. Sadece öldürmekle de kalmaz, iki ayağını topuk bi-
lekleri arasından delip, savaş arabasının arkasına bağlar ve
Hektor'un cesedini yedi kez Traya kentinin surları etrafında
sürükler. Troyalılar bu korkunç anı kale surlarının üstünden
seyretmektedirler.
Priamos ve Hekabe ağlayıp yakarmaktadır, onların sesine
çıkıp gelen Hektor'un karısı Andromaklıe gördükleri kar-
şısında düşüp bayılır. Traya kralı yaşlı Priamos oğlunun ce-
ile Memnon'un çarpışma sahnesi betimleniyor. MÖ yaklaşık 300
 sedine yapılanlara dayanmamaktadır artık. Akşam olunca
Priamos, Akhilleus'un barakasma gidip, oğlunun cansız
bedenini Troya'ya getirmek istediğini söyler. Bütün Troya-
lılar karşı çıkar buna. Yaşlı kral Priamos her şeye rağmen
yanma zengin armağanlar alarak Akhilleus'un barakasma
gider ve yerlere kapanarak yalvarmaya başlar:
İkisi de daldılar anılara: Priamos yığılıp kalmıştı
Akhilleus'un ayağı dibinde, yiğit öldüren Hektor'a ağlıyordu
hıçkıra hıçkıra, Akhilleus'da bir yandan babasına ağlıyordu,
bir yandan Patroklos'a ağlıyordu bağıra çağıra.
Hıçkırıklar, çığlıklarla doldu evin içi."
(İlyada xxıv 485- 515)

"Saygı göster tanrılara, Akhilleus, bana da acı, ne olur,

kendi babanı getir aklına, ben daha acınacak durumdayım
ondan, yeryüzünde hiçbir ölümlü katlanmadı benim kat-
landığıma:
Oğlumu öldürenin ağzına uzatıyorum yalvaran elimi.
İhtiyar Priamos böyle dedi, babasına ağlamak isteği uyan-
dırdı Akhilleus'ta.
Elinden tuttu, yavaşça itti ihtiyarı.
Akhilieus ve Priamos acı kaderlerine yanar, birlikte gözyaşı
dökerler. Akhilieus, gözü yaşlı ihtiyar kralı elinden tutarak
yerden kaldırır ve oğlu Hektor'un ölüsünü yıkattırıp, giydi-
rerek Priamosa teslim eder. Acılı Priamos, Hektor'urı cena-
zesiyle birlikte, güzel duvarlı, sağlam Troya kalesindeki sara-
yma geri döner. Troyalılar Hektor'a ağıtlar yakarlar. Dokuz
gün dokuz gece cenaze töreni için odun toplanır. Ve onun cu
gündeki törenle destan biter:

Sonunda
Akhilleus
Hektor'u
öldürür. Sadece
öldürmekle
de kalmaz, iki
ayağını topuk bilekleri
arasından delip, savaş
Güney ıtalya'da
bulunan MÖ 40(). arabasının arkasına bağlar
380 tarihli, kırmızı
fıgürlü seramik parçası
üzerinde Troya kralı
ve Hektor'un cesedini yedi
Priamos'un oğlu Hektar'un
ölüsünü fidye karşılığı aldığı kez Troya kentinin s.urları
sahne betimlenmektedir.
Metropolitan Sanat Müzesi, ABD etrafında sürükler.
92 Aktüel Arkeoloji
 'Sonrayaşlı Priamos seslendi adamlarına:
Haydi, Troyalılar, şimdi odun getirin
kente,
korkmayın pusu kurar diye Argoslular;
Akhilleus kara gemilerinden buraya
gönderirken beni,
On ikinci şafak sökmeden size bir şey
yapmam, dedi.
YaşlıPriamos böyle konuştu.
Onlar da öküzleri, katırları koştular
arabalara;
Az sonra da toplandırlar kentin önün-
de.
Dokuz gün odun taşıdılar yığın yığın.
Ölümlülerle parlayan şafak sökünce onuncu
günü,
gözyaşı içinde götürdüler Hektar'un ölüsünü,
koydular yığınların tepesine, verdiler ateşe.
Gül parmaklı şafak sabah erken parlayınca,
ünlü Hektar'un ölüsü çevresinde toplandı bütün halk.
Hepsi geldi bir araya, topluluk kuruldu,
Troya kralı Priamos'un Akhilleus'tan Troya Savaşı'nda ölen oğlu Hektor'un ölüsünü fidye
parıldayan şarapla söndürdüler odun yığınını. karşılığı istediği sahne. Kırmızı figürlü Attika kabı. MÖ 490-480. Louvre Müzesi, Paris

söndürdüler ateş gücünün sardığı her şeyi, Troya'nın yakılıp yıkılması, kentin talan edilmesi gibi hika-
yeler ise, Homeros'un diğer büyük destanı olan Odysseia'da
sonra topladı kardeşleri, dostları ak kemikleri,
anlatılır. Bu destan kronolojik olarak da İlyada'dan yirmi
hepsinin yanaklarından iri yaşlar dôkuluyordu. yıl kadar sonraki bir zaman diliminde yazılmıştır. Troya
Kemikleri alıp koydular bir altın kutuya, Savaşı'na katılan İthaka kralı Odysseus'un Troya'dan yurdu-
na dönüşünü anlatan bu destanda, geri dönüşlerle, Troya'nın
erguvan rengi yumuşak örtülerle sardılar kutuyu.
nasıl yıkıldığından da bahsedilir. Akhaların en kurnaz sa-
Sarar sarmaz indirdiler derin bir çukura, vaşçılarından olan Odysseus, Troya'yı tahta at hilesiyle al-
ekli kocaman taşlarla ördüler üstünü. mayı planlar. Tahta at geceleyin Troya surlarının önü bıra-
kılır. Akhalar daha sonra, gemileriyle geri dönüyormuş gibi
Sonra bir mezar tümseği yapmaya başladılar,
yaparak, tenedosun arkasına gizlenirler. Sabah olduğun-
gözcüler diktiler çepeçevre, dört bir yana, da ise Troyalılar, atı kente alıp almamakta kararsızdırlar.
mezar bitmeden Akhalar saldırmasın diye. Priamos'un küçük kızı Kassandra'nın tüm uyarılarına rağ-
men, sonunda atın tanrıça Athena'ya bir armağan olarak su-
Bir mezar tümseği olunca toprak, kabara kabara,
nulduğuna inanılır ve tahta at kentin içine sokulur. Savaşın
gerisin geri döndü hepsi kente, bittiğine inanan Troyalılar içer, eğlenirler ve on yıldan beri
toplanıp bir güzel kutladılar çok ünlü şöleni ilk kez rahat bir uykuya dalarlar. Atın içine gizlenmiş Ody-
sseus ve arkadaşları, atın karın bölgesindeki saklandıkları
Zeus oğlu Kral Priamos'un sarayında.
yerden çıkarlar ve tenedostan dönen Akhalı askerlere kentin
İşte böyle yapıldı atları iyi süren Hektar'un cenaze töreni." kapılarını açarlar. Böylece yıllarca direnen kent, bir tahta at
(İlyada xxrv 778-805) hilesiyle yakılır, yıkılır.

Aktüel Arkeoloji 93
 YUNAN PERS
SAVAŞLARI
Eren KARAKOÇ

A
ntik Dünyanın en etkileyici iki kavmi olan Yunan ve Perslerin yaptıkları
savaşlar, hem içinde bulundukları çağda, hem de sonraki çağlardan gü-
nümüze ulaşan uzun bir süreç içerisinde etkisini sürdürmüştür. Bu iki
kavrnin yolları ilk olarak, Pers kralı ve imparatorluğun kurucusu Büyük Kyros'un
(MÖ 553-530) zamanında kesişmiştir.
Büyük topraklara sahip Med İmparatorluğu'nun bir tebaası iken, akıllı bir ayak-
lanma ile bu devlete hakim olan Kyros, hemen sonrasında hızlı atılımlarla ülke-
sini kurumsallaştırıp kalkındırmıştır. Seçkin Perslerden oluşan ünlü ölümsüzler
(Amrtaka) birliği ile Kyros, Anadolu, Mezopotamya ve Orta Asya topraklarında
büyük fetihler gerçekleştirmiştir. Perslerin Yunanlarla karşılaşmaları ise Anadolu
topraklarında olmuştur.

Ö 546'da Perslerle Lid-

M
yalılar, Kızılırmak Nehri
civarında karşılaşmışlar,
ancak savaş sonuçsuz kalmıştır. Bu-
nun üzerine çekilen Lidya ordusu-
nu takip eden Pers ordusu, Lidya
Anadolu'daki Yunan şehirlerinin bir
kısmı zorlama ile bir kısmı ise ikna
yolu ile Pers hakimiyetini kabul et-
miştir. Antik Dünya'yı etkileyen
Yunarı-Pers savaşlarının tohumları
da, bu dönemde atılmıştır.

Pers
Başkenti Sardes'te Kral Kroisos ve Yunan ve Perslerin karşılaşmaları
imparatorluğu'nun
başkenti
ordusunu bozguna uğratmış ve top- hakkında birçok görüş sunulmuştur.
Persepolis'ten raklarına hakim olmuştur. Bundan Bu görüşler incelendiğinde, genel-
Pers askeri betimli
kabartma. sonraki birkaç yıllık süreçte Batı likle Yunanların kahramanlıkların-
ıskender Lahdi'nden detayda Yunan-Pers
dan, yurtlarını dev bir imparatorlu-
ğa karşı başarıyla savunmalarından,
hatta Persleri bu belli başlı savaşlarda
yenmelerinin bugünkü Avrupa kül-
türünün oluşmasında etkili olduğun-
dan söz edilir.
Küçük bir ülkede, birbirleriyle dur-
madan savaşan Yunan şehir devlet-
lerinin, o zamanki bilinen dünyanın
çoğuna hükmeden bir imparatorluğa
karşı birleşerek karşı durmaları, bu
imparatorluğun topladığı devasa or-
dularını yenmeleri, Yunanlar açısın-
dan büyük bir başarıdır.
Savaşları betimleniyor. MÖ 4. yüzyıl. istanbul Arkeoloji
Persler tarafından bakıldığında ise
bu olay, İmparatorluğun kuzeyba-
tısındaki uzak bir bölgeye yapılan
başarısız bir seferdir sadece. Ancak
bu başarısız seferin sonucunda ger-
çekleşen olaylar İmparatorluğun da
kaderini etkilemiştir. Batı Anadolu
kaybedilmiş, Atina önderliğinde At-
tik-Delos Deniz Birliği kurulmuş ve
bu birlik Ege Denizi'nde egemenliği
sağlayarak Kıbrıs ve Mısır gibi Pers
İmparatorluğu için önemli olan böl-
gelerdeki ayaklanmalara karışmıştır.
Ancak bu olaylar bile İmparatorlu-
Müzeleri
ğu etkileyecek bir kapasiteye sahip
değildi. Çünkü bu bölgeler, im-
paratorluğun hakim olduğu geniş
topraklarla kıyaslandığında ufacık
kalmaktaydı. Zaten Pers yönetimi,
en geç MÖ 4. yüzyılın başlarında bu
bölgelerle birlikte, Batı Anadolu'yu
da tekrar hakimiyetine alarak, bir
70 sene daha bu bölgeleri başarıyla
elinde tutmuştur. Bu durum, Persle-
rin bu bölgelerde başarılı bir politika
uygulamalarıyla birlikte, organize ve
güçlü bir orduya sahip olduklarını
kanıtlar bir durumdur.
Aktüel Arkeoloji 95
 •
lonia Is anı
MÖ S.yüzyıl nadolu Yunanları, Lydia Krallığı'nı MÖ 546-545'te yıkan Perslerin

A
tarihli kyliks
üzerinde Yunan egemenliği altında sakin şekilde yaşıyorlardı. Hatta ı. Darelos'un
hoplit ve Pers
askeri arasında
meşruluğu tartışmalı tahta çıkışında da bu tavırlarını sürdürmüşlerdi. Ne
geçen çalışma var ki Perslerin Mısır, Karadeniz ve Thrakia'da genişlemesi imparatorluğun
belimleniyor.
Atina Ulusal vergi ihtiyacını arttırmış, bir yandan Yunanların Akdeniz'deki pazar payını
Arkeoloji Müzesi
azaltırken diğer yandan da paralı askerliği meslek edinmiş büyük bir kesimin fırsatlarını
elinden almıştı. Böylece "barbar" hükümdarlarına, onların arka çıktığı
tiranlara ve empoze edilen zorunlu askerliğe karşı Ionia şehirleri
Miletoslu siyasi lider Aristagoras'ın öncülüğünde MÖ
499'da bir ayaklanma başlatıp şehirlerindeki tiranları
sürgüne gönderdiler. Bu arada Atina ve Eretria'dan
hatırı sayılır miktarda bir kuvvet, şehirlerin Pers
satraplık başkentine karşı giriştikleri saldırıya
katıldı. Ardından Karialılar, Hellespontos
halkları ve Kıbrıslılar da ayaklanmaya
da destek verdi. Ne var ki Samos ve
Lesbosluların farklı amaçlar gütmesi,
para kaynaklarının yetersizliği ve daha
önce benzer bir askeri ya da siyasi
birlik kurmamış şehirler arasındaki
liderlik tartışmaları Yunanların
kararlılığına sekte vuruldu.

Perslerin ordu toplayıp harekete

geçmesi doğalolarak zaman
almıştı, ancak bir kez geçtiklerinde
Ephesos, Kıbrıs ve Labraunda
kuvvetlerini yendiler. Ardından
deniz ve karadan şehir şehir ilerleyen
Perslerin 600 Fenike kadırgası, Miletos
açıklarındaki Lade Adası civarında
yapılan nihai deniz savaşında 353 savaş
gemisini dolduran 70.000 Yunan askeriyle
karşı karşıya gelerek onları yok ettiler.
Aralarında eski husumetlerin devam ettiği
Khios, Samos, Miletos ve Lesbos birlikleri savaşın
ilerleyen saatlerinde disiplinlerini kaybettiler. Kaba
kuvvetin yeterli gelmediği durumlarda Persler rüşvet ve
hediyelerde istedikleri sonucu aldılar. Sonunda MÖ 494'te

96 Aktüel Arkeoloji
Miletosyağmalandı; sakinleri ya genel temayla ilişkilendirilir. Uzun İsyan birkaç önemli sonuç doğurdu: Pers
öldürüldü ya esir edildi ya da sürgüne vadede bakıldığında isyanın baştan generali Mardonios Batı Anadolu'daki
gönderildi. Persler lonia şehirlerinin itibaren başarısızlığa mahküm sevilmeyen Yunan tiranları yerine daha
tapınaklarını ve daha sonra Atina'daki olduğu söylenebilir: lonialılar kendi demokratik rejirrılerin kurulmasına
eskiAthena tapınağını yaktıklarında, artbölgelerini elinde tutan bir güce karşı önayak oldu. Artaphernes şehirlerden
bunu lonialıların Sardeis'teki Kybele koymayı denemişlerdi ve bunu yaparken alınacak haraçları belirledi. Perslerin
Tapınağı'nın yakmasının intikamı de kendi gemilerini değil, Perslerin batıya doğru ilerlemeleri gecikti. İsyan
olarakgöstereceklerdi. bölgedeki gemilerini kullanmışlardı, sonrası Atina ve Herodotos'ta lonia
zira gemi sayılarından da anlaşılacağı karşıtı hislerin kuvvetlenmesi, uzun
Yunanların bakışını yansıtan
üzere, bu kadar büyük bir filo lonia süren Pers egemenliğinin bölgeyi
Herodotos'un taraflı anlatımı,
şehirlerinin altından kalkamayacağı çok Yunanistan'ın kültürel ve sosyal
PersSavaşları'nın yarattığı
ciddi bir altyapı gerektirmekteydi. Bu hayatında uzak tutması ve Miletos, Teos,
ortamdan geriye bakarak Anadolu
da lonialıların uzun soluklu, maliyetli Phokaia gibi lider şehirlerin fethi ve
Yunanlarının organizasyon
ve lojistiği sağlam bir mücadeleyi yağmalanması yüzünden lonia Yunan
sorunlarını, basiretsiz tiranlarını ve
yürütmede zorlanacaklarına işaret tarihinin ana seyrinden bir süre uzak
askeriaçıdan isteksizliklerini öne kaldı.
etmektedir. lonia'nın doğallideri
çıkarırken anakaradaki Yunanları
konumundaki Miletos'un tahribinden
yüceltmekte, lonialıların başarılarını
sonra da lonia başka bir başkaldırı
önemsizleştirmektedir. Herodotos
şansını büyük ölçüde
Miletos'un isyanı başlatma nedenini,
yitirmiştir.
şehrin tiranı ve Pers memuru
Histaios'un kişisel ihtiraslarına
bağlarken, Pers Savaşları'ndaki
başarısızlıklar "talihin
dönüşü" gibi anakara
Yunanlarını
sorumlu
tutmayan
bir
 Yunan hoplitler
ile Pers askerleri
arasındaki
savaş sahnesini
betimleyen
siyah figürlü
Yunan vazosu.
MÖ 490, Atina
Ulusal Arkeoloji
Müzesi

MÖ490
Maraton Eren KARAKOÇ
Savaşı
Ö 490 Temmuz'unda sefere çıkan alana dizilmiş, Atina-Platea birlikleri ise Perslerin

M Pers ordusu ve donanması, kısa

zaman zarfında Ege ad aları nın
çoğunu ele geçirdikten sonra,
Eretria şehrini ise kuşatma altına alınarak, 6
gün sonra ele geçirmiştir. Pers Donanması,
karşısına, dar bir geçite dizilmişlerdir. İki ordu
birbirine 5 gün boyunca saldırmamıştır. Fakat
beşinci günden sonra Pers komutanları askersiz
kalan Atina'ya saldırma kararı vermişlerdir.
Pers ordusundaki hareketlenmeyi gören
6 Ağustos'ta. Atina'nın 40 km kuzeyinde Yunanlar, Miltiades komutasında saldırıya
yer alan Maraton Koyu sahiline asker geçmiştir. Bilindiği gibi falankslar, düşmana
çıkarmış, bunu haber alan Atinalılar karşı saflarını düzgün tutarak ve ağır ağır
ise, ünlü komutanlar Miltiades ve yürürlerdi. Ancak Miltiades'in emriyle
Temistokles'in de yer aldığı falankslar, düşmana karşı "alalagmoe"
10.000 kişiden oluşan bir denen naralar atarak koşmuşlardır. Hoplit
hoplit birliği göndermişlerdir. birliklerinin Pers birliklerine ilk çarpışı
Pers Donanması yaklaşık 600 şiddetli olmuştur. Muhtemelen çarpışmanın
savaş gemisinden oluşan devasa ilk sırasında, deri, keten zırhlara ve tahta
bir birlikti. Kara ordusu ise 30.000 kalkanlara sahip Pers birlikleri arasında
kişiden oluşmaktaydı. Bunların çoğu birçok kayıp verilmiştir. Ancak Atina
imparatorluğun her milletinden gelen birlikleri, bu başarıyı tüm bölümlerde
çeşitli piyade birlikleriydi. Yaklaşık sürdürememişlerdir. 2 saatten biraz fazla
3.000 kadarı ise süvari birliğiydi. süren bu kanlı muharebe sonucunda
Birlikleri Datis komuta etmekteydi. Pers birlikleri bozguna uğramışlardır.
Persler, denize sırtlarını vererek Ancak Pers birliklerinin çoğu

98 Aktüel Arkealaji
 halagemilerde bulunmaktaydı. Bu
nedenleMiltiades, emir vererek orduyu
hızlaAtina'ya yürüyüş e geçirmiştir.
Miltiades'in hızlı kararı, birliklerin
muharebeden yarım gün sonra Atina'ya
ulaşmasını sağlamıştır. Bu durumu
görenPers donanması, Atina'nın ele
geçirilemeyeceğini anlayıp sefere
sonvermiştir. Maraton Muharebesi,
Atinabaşta olmak üzere, Yunanlar
açısından kesin bir başarıdır. Persleri
büyük bir muharebede ilk olarak yenen
Yunanlar, Perslerin de yenilebileceğini
anlamışlardır. Bunun yanında, Perslerin
Çıktığıbu sefere de başarısız denilemez.
Çünkü çıkılan bu sefer sonucunda
İmparatorluk, Ege adalarının çoğunu
hakimiyeti altına almış ve Eretria'yı
Pers kralı i. Darius'un Susa'da inşa ettirdiği sarayın apadana adı verilen çok sütunlu kabul salonunu süsleyen sırlı tuğladan
cezalandırmaya muvaffak olmuştur. yapılmış kabartmalı duvarlar üzerinde"Ölümsüzler"adl verilen askerler betimlenmektedir. Louvre Müzesi, Paris

1915'te yayımlanan Hutchinsons's History of the Nations adlı eserde yer alan AIIan Stewart'a ait resimde Yunan-Pers savaşları betimleniyor.
 r
[
Termapil Sa vaşı
Ö 481 yılında Sardese
M gelen Kserkses,
imparatorluğun
dört bir yanından gelen devasa
ordularını burada toplamıştır.
Atina'da ise, MÖ 482'den
itibaren komutan Temistokles
önderliğinde, donanma kurma
faaliyetlerine başlanmıştır. Bu
sırada Kserkses, elçileri daha önce
öldürdükleri için MÖ 481 yıhnda
Atina ve Sparta hariç bütün
Grek şehir devletlerine, boyun
eğme anlamına gelen "toprak ve
su" talebini elçileri vasıtasıyla
iletmiştir. Yunanistan'ın çoğu
şehri talebi kabul etmeyerek,
Atina ve Sparta'nın yanında yer
almış ve bu sayede Yunan ittifakı
kurulmuştur. Pers ordusu acele
etmeden Makedonya içlerinde
ilerlemekte, Pers donanması
ise onları kıyıdan takip
etmekteydi. Spartah
Leonidas'a Pers ordusunu
Termopil'de
durdurma
görevi
verilmişti.
i\
)\
.:\!i\ S )
L
Mö 481
Eren KARAKOÇ
Leonidas, yanına 300 kişiden oluşan seçkin lochos birliğini ve helotlardan
oluşan 900 kişiyi alarak yola koyulmuştur. Plana göre, Carneia bayramı bitip
bütün Sparta ordusu Leonidas'a katılana kadar, Persler Termopil'de sabit
tutulacaklardı. Bu tarihlerde Termopil Geçidi, Malian Körfezi'nin güney
kıyısı boyunca uzanan dar bir geçitti. Uzunluğu yaklaşık olarak 6,5 km olan
Termopil'in en dar bölgesi 15 metreydi. Pers-M~d piyadeleri, İskitler ve
ölümsüzler birliğiyle Pers ordusu 300.000'i bulmaktaydı. Bu devasa rakamlara
karşılık, Yunan ordusu ise 7.000 kişiden oluşmaktaydı. Bunlardan 3.100'ü
Peloponnes şehirlerinden gelen hoplitler, 300'ü seçkin Sparta birliği ve geri
kalanları da çevre şehirlerden toplananlardı.
Spartah Leonidas birliklerini, 15 m ile en dar yer olan kısıma yerleştirmiştir.
Seçilen bu alan, falanks için en uygun bölgeydi. Kserkses, donanmasının
bölgeye vardığı 5. gün saldırıyı başlatmıştır. İlk olarak, 5.000 piyadeye
oklarını salmalarını emretmiştir. Pers okları, geniş kalkanlarının ardına
kapanan hoplitlere fazla zarar verememiştir. Bunun üzerine Kserkses,
ordunun merkezinde yer alan profesyonel 10.000 kişilik Pers-Med piyade
birliğini hoplitlere karşı taarruza geçirmiştir. Bu kuvvetler dalgalar halinde
bir cephe taarruzuna girişmişlerdir. Yunan kuvvetleri ise geçidin en dar
yerinde, büyük kalkanlarının gerisinde omuz omuza dövüşmüşlerdir.
Spartalılarla ölümsüzlerin çatışması gün sonuna kadar sürmüş, bu süre
içerisinde, ölümsüzlerin çoğu savaş alanında öldürülmüştür.
Perslerin birçok seçkin askeri ve Kserkses'in kardeşleri bu çatışma sırasında
ölmüştür. Bu sırada güneyden gelen seçkin Pers birliği savaş alanına girmiştir.
Kuşatılan Yunanlar, yakında bulunan bir yükseltiye çekilerek, kalkanlarının
ardında mevzilenmişlerdir. Bunun üzerine Kserkses'in emriyle Pers birlikleri,
yükseltiyi ok yağmuruna tutarak, buradaki tüm Yunanları ve Leonidas'ı
öldürmüşlerdir. Bu sırada denizde de ağır kayıplar veren Yunan donanması,
Leonidas'ın ve tüm askerlerinin öldürüldüğünü duyarak, Artemision
Boğazı'ndan çekilmiştir. Persler saldırı sırasında 20.000 asker kaybetmişlerdir.
Yunanlar ise 300 Spartah olmak üzere 1.900 asker kaybetmişlerdir.
Gerçekleşen bu savaş, Yunanlar tarafından bir övünç kaynağı kabul
edilmektedir. Spartahların kahramanhkları ise sonraki nesiller tarafından
örnek ahnacak efsanelere dönüşmüştür. Öte yandan, Perslerin kayıplarının
ağır olmasına rağmen, amaçlarını gerçekleştirdikleri açıktır. Yunanların
planı, Boiotia'yı ve Attika'yı korumak, asıl kara ordusu gelene kadar, hem
denizde hem karada Persleri durdurmaktı. Ancak Persler bu geçitle ri aşarak,
Boiotia ve Attika'yı (Atina'nın yer aldığı bölge) işgal etmişlerdir. Bu açıdan
bakıldığında Perslerin zafer kazandıkları kesindir.
1915'te
yayımlanan
Hutchinsons's
History of the
Nationsadlı
esetdeyer
alan resimde
T,ı!rmopil
Gaçldl'nde P~rs
askerlerine
karşıkoyan
Yunan askerleı'!
betlmilfılyor.
 Salamis Deniz Savaşı'nı
anlatan, papirüs üzerine
yazılmış Miletaslu
Timatheus tarafından
kaleme alınmış belge.
MÖ 5.-4. yüzyıl

Mö480
Salamis Deniz Savaşı
Eren KARAKOÇ

L
eonidas'ın kuvvetleri şehir, Korint kıstağında savunma mürettebatın yanında yaklaşık 35
Termopil'de yok edildikten yapmayı, donanmayı da buraya hoplit bulunmaktaydı.
sonra, Yunan donanması çekmeyi istemiştir. Fakat MÖ 480 yılının Eylül'ünde, Atina
Atina'ya giderek halkın tahliyesine Atina komutanı Temistokles, şehrinin batısındaki güneye bakan
yardım etmiştir. Kserkses ise donanmanın savunmada kalmayıp, dar Salamis Körfezi'nin boğazında
ordusunu ilerleterek Yunan Pers donanmasını Salamis toplu halde muharebe düzeni almış
kentlerini yağmalayıp körfezine çekerek bu dar körfezde olan Yunan İttifakı Donanması'na
yıkmıştır. Daha savaşılmasını istemiştir. doğru ilerleyen Pers Donanması,
sonra tahliye Pers filosu yaklaşı L.200 savaş kalabalık olduğundan giderek
edilmiş Atina'ya gemisinden oluşmaktaydı. Her sıkışık ve düzensiz bir hal almaya
ilerleyen Pers ordusu, gemide ı70 kişilik mürettebatın başlamıştır. Yunan Donanması ise
Eylül ayının yanında yaklaşık 40 asker düzenli ve bir arada, muharebeye
sonlarında bulunmaktaydı. Yunan donanması girmek için hazırdı. Ancak Yunan
şehre girmiştir. ise Artemision'daki kayıplardan gemileri ilk anda saldırıya geçmek
Bu gelişmeler sonraki bir ay süresi içerisinde yerine, bunu göze alamamış gibi
üzerine Yunan 370 savaş gemisi çıkarmayı geri çekilmişlerdir. Muhtemelen bu
birliğindeki çoğu başarabilmiştir. Her gemide, hareket, daha iyi pozisyona geçmek
ve uygun rüzgarın çıkışına kadar Bu nedenle tüm donanmada kaçmaya başlamıştır. Yunanlar ise
zaman kazanmayı amaçlıyordu. düzen bozulmuştur. Pers Filosu kalan gemileri ele geçirip askerlerini
Daha sonra tüm Yunan İttifakı geri atılırken birçok gemi sahilde öldürmüşlerdir.
Donanması geri dönerek iyiden karaya oturmuştur. Geri kalan Salamis Muharebesi Yunanlar için
iyiye düzensiz hale gelmiş olan Pers Pers gemileri ise serbest manevra bir dönüm noktası olmuştur. Persler
Donanması hatlarına saldırmışlardır. yapamayınca Yunan gemileri için ise bu yenilgi, büyük bir prestij
Perslerin ilk saftaki gemileri savaşa tarafından bordalanmışlardır. Bu kaybıydı. Bu savaşta hem birçok
girince arkadaki sıkışan gemiler şekilde ağır kayıplar veren Pers asker kaybı yaşamışlar, hem de gemi
birbirlerine çarpmaya başlamışlardır. Donanması parça parça körfezden sayıları 300'e düşmüştür.

Hutchinsons's History of the Nations'da yayımlanan 20. yüzyıl başlarına tarihlenen resimde Yunan ve Pers donanmaları arasındaki bir savaş sahnesi betimleniyor.

Platea Savaşı
Eren KARAKOÇ
alamis'teki yenilginin
S
ardından i. Kserkses,
Babil'de de büyük bir
ayaklanmanın patlak
verdiğini duymuştur. Bu sebeple
Anadolu'ya geçme kararı
almış, ordusunun bir kısmı ile
çekilirken, seçkin piyade ve süvari
unsurlarından oluşan bir orduyu,
Yunanistan'ın fethine devam
etmesi için General Mardonius
komutasında bırakmıştır. Bunun
104 Aktüel Arkeoloji
Mö479
üzerine Mardonius, Attika'dan
çekilerek kışı Kuzey Yunanistan'daki
Teselya'da geçirmiştir. Bu
sayede Atinalılar yağmalanmış,
ateşe verilmiş kentlerine geri
dönmüşlerdir.
General Mardonius, Atina'yı ve
filosunu kazanmak için Makedonya
Kralı i. Aleksandros'un aracılığı
ile barış teklifinde bulunmuştur.
Barış önerisinin reddedilmesi
üzerine Mardonius, kuvvetlerini
1915'te yayımlanan Hutchinsons's History of the Nations adlı eserde yer alan Allan Stewart'a ait resimde Yunan-Pers savaşları betimleniyor.

güneye doğru yürüyüşe geçirmiştir. yakınındaki tepeye mevzilenmiştir. de etkilemiştir. Bundan kısa süre
Bunun üzerine Atina yeniden tahliye sonra Mardonius'un savaş alanında
Taraflar arasındaki kuvvetlere
edilmiş ve kent Pers kuvvetlerinin öldürülmesi ise, Pers ordusunda
bakıldığında Perslerin 70.000
insafına bırakılmıştır. Sparta bozguna ve çoğunun öldürülmesine
piyade ve 10.00 süvarileri ile, çevre
kralı Pavsanias, 10.000 hoplit ve yol açmıştır. Kalan 12.000 kişi ise
bölgelerden Pers davasına katılan
kölelerden oluşan 35.000 hafif Yunanistan'ı terk etmiştir.
15.000 kişilik bir Yunan ordusu
piyadesini kuzeye doğru yürüyüş e Platea Savaşı'nın gerçekleştiği
bulunmaktaydı.
geçirmiştir. Sparta ordusunun yola sıralarda, Yunan Donanması, Pers
çıktığını duyan Mardonius, Atina'yı Her ne kadar tecrübeli birlik de
Donanması ve ordusunun bir kısmı
yakıp yıkarak, ordusunu kuzeye olsalar, hafif zırhlara ve tahta
ile Batı Anadolu kıyısındaki Mykale
çekmiş ve süvarisini kullanabileceği kalkanlara sahip Persler, hoplitlerin, körfezinde karşılaşmıştır. Yapılan
açık bir alanda mevzilenmiştir. hele ki Spartalı hoplitlerin mücadelede Batı Anadolu'daki
Bu sırada Pavsanias'ın yönettiği karşısında duramazlardı. Cesurca İyon şehirlerinden destek gören
orduya, 8.000 Atinalı hoplit ve bir o savaşmalarına rağmen, Yunanların Yunan donanması, Persleri burada
kadar başka şehirlerden gelen asker uzun mızrak ve kılıçları, Pers da büyük bir bozguna uğratmıştır.
katılmıştır. Bu eklemeyle güçlenen piyadesini alt etmiştir. Pers piyade Bu başarıdan kısa süre sonra
ordu, Perslerin kamplarının saflarının geri atılması ve düzeninin çoğu Batı Anadolu şehri, Pers
karşısına, Platea şehrinin bozulması, diğer Pers birliklerini boyunduruğundan kurtulmuştur.

Aktüel Arkeoloji 105


PELOPONEZ SAVA i
Ö 431'de, Antik Yunanistan'ın
M en güçlü iki şehir devleti olan
Atina ve Sparta, MÖ 404 yılına ka-
dar sürecek bir savaşa girdi. Savaşın
başlamasına doğrudan yol açan ne-
denler, Atina ve Korint arasındaki,
Epidarrınus (günümüz Arnavutluk
topraklarındaki Durres kenti) ve
Potidaea kentleri üzerine olan tar-
tışmalardı. Bununla birlikte, savaş
sırasında yaşamış Atinalı tarihçi
Thukydides, savaşın asıl nedeninin
Ksanthos'ta buluna ve bugün Londra'daki
Anıtı üzerinde Yunan askerleri betimleniyor.
Atina'nın Kıta Yunanistan'da kurmuş
olduğu kapsamlı denizcilik impa-
ratorluğu ile birlikte artan gücü ve
bölgesel hırslarının, Sparta ve müt-
tefikleri üzerinde korku uyandırması
olduğunu söyler.
Savaşın ilk yıllarında, Atinalı devlet
adamı Perikles tarafından planlanan
strateji, büyük askeri taahhütlerden
kaçınmayı ve kent ile Piraeus'taki
(Pire) limanları çevreleyen devasa tah-
kimat duvarlarının içerisinde kalmayı
British Museum'da yer alan Nereidler
MÖ yaklaşık 400
MÖ 6. yüzyıl
sonlarına tarihli
altın Korint
miğferi.
MO 431-404
öngörüyordu. SpartaWar ve mütte-
fıkleri Attika bölgesini yakıp yıktığı
sırada, Atinalılar da trireme adı veri-
len büyük savaş gemilerinden oluşan
fıloları ile Peloponez çevresinde karşı
baskınlarda bulunuyordu. MÖ 430'da
Atina'yı kırıp geçen bir veba, hem
Perikles'in hem de birılerce kişinin
ölümüne sebep olmuş ancak ne veba
ne de SpartaWarın Atina yönetimine
bağlı kentleri Atina'dan ayırma de-
nemeleri iki şehir devleti arasındaki
bu anlaşmazlığın sonuçlanmasını
sağlayabilmiş ve MÖ 42l'de bir barış
antlaşması imzalanmıştır. MÖ 415
yılında, Atinalıların Sicilya'yı kontrol
altına alma girişimleri sonrasında iki
şehir devleti arasındaki savaş kaldığı
yerden devam etmiştir. MÖ 415-413
arasında Sicilya'daki, adanın önde ge-
len Yunan kentlerinden Siraküza'ya
(Syracuse) karşı iki yıl süren bir sefer
düzenleyen Atina, bu sefer sırasında
130 gemi ve 60 binin üzerinde adam
görevlendirmiştir. Kent en nihayetin-
de ele geçirilmiş ancak bu sırada Ati-
nalıların mücadele gücü ciddi ölçüde
zayıflamış ve bu durum bir siyasi kri-
zin ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Atina'da kurulan kısa ömürlü bir oli-
garşik hükümet MÖ 411 yılında Sparta
ile barış yapmak istese de, demokrasi
düzeni kısa sürede yeniden kurulmuş
ve savaş kaldığı yerden devam etmiş-
tir. Bununla birlikte Spartalılar, Ati-
nalıların denizcilik alanında kurduğu
imparatorluğu bir dizi deniz savaşı ile
kontrol altına alma çabalarında Pers
kralının fınansal desteğini kazanmıştır.
Uzun yıllar devam eden Peleponez
Savaşı, MÖ 405 yılında, Gelibolu'nun
kuzeyinde, Gelibolu Yarımadası'ndaki
Aegospotarni Nehri yakınlarındaki bir
bölgede meydana gelen muharebe ile
sonlanmıştır. Lampsakos (modern Lap-
seki) kentindeki kuşatmayı hafıfletmek
için bir Atina fılosunun gönderilmesiyle
başlayan muharebe sırasında, birbirini
takip eden beş günün ardından, Spartalı
kumandan Lysander, Atinalıların savaş
çağrısını reddederek, Aigospotami'ye
doğru seyretmiş ve gemilerini burada
demirlemiştir. Atinalı mürettebatın ge-
milerden tamamen inmesini bekleyen Klasik Dönem Yunan büstünün Roma Dönemi
kopyası olan Perikles büstü. MS 2. yüzyıl
Lysander, beşinci gün beklenmedik British Museum, Londra
bir saldırı gerçekleştirerek, Atinalıları
bozguna uğratmıştır. Bundan böyle
gemilerinin tedarik rotalarını savuna-
cak ve imparatorluğu kontrol edecek
bir fılosu kalmayan Atinalıların savaşa
devam etmeleri mümkün olmamıştır.
Sparta'da antlaşma şartları konuşuldu-
ğu sırada, Lysander gemilerini Piraeus
açıklarına demirleyerek beklemiştir.
Müttefıklerinin Atina'yı yok etme ve
halkını köleleştirme yönündeki çağrı-
larına karşı koyan Spartalılar yalnızca
Atinalıların geriye kalan gemilerini tes-
lim etmelerini ve bu kadar uzun süre
direnmelerini sağlayan sur duvarları-
nı yıkmalarını ister. Flütler eşliğinde
Spartalıların taleplerinin gerçekleştiri-
lişine tanıklık eden tarihçi Ksenofon,
birçoklarının bu olayı "Yunanların öz-
gürlüğü" şeklindeki yeni bir dönemin
habercisi olarak gördüğünü yazar.
Petrtyl'e ait
, 909 tarihli
resimde Granikos
Savaşı sırasında
Granikos Nehri'ni
geçen askerler
betimleniyor.
 ıskender Lahdi'nin uzun yüzlerinden birinde Persler ile Yunanlar arasındaki savaş sahnesi betimlenmektedir. Istanbul Arkeoloji Müzeleri

• MÖ 333
15505 ve Gaugamela Nicholas SEKUNDA

üyük İskender'in Batı kapılardan geçerek Anadoludan çıkar. savaş başlar. Muharebe, batıda

B Anadoludaki Pers
satrapları tarafından
toplanan sınırlı bir kuvveti
yok ettiği Granikos Savaşı, nispeten
yerel bir olayolarak kayıtlara
Kilikya'da kısa bir süre duraklayan
İskender daha sonra kıyılardan
güneye, Suriye yönüne doğru
hareket eder. Bu sırada beklenmedik
bir şekilde dağlardan gelen Darius,
deniz, doğuda ise dağlar tarafından
engellenen ve manevra kabiliyeti
oldukça sınırlandığı için kafa kafaya
çarpışmak zorunda kalan her iki
ordu için de son derece zorluydu.
geçmiştir. Pers kralı III. Darius'un İskender'in arkasından dolaşarak,
Büyük İskender, bu zorlu
bizzat topladığı iki merkezi ordunun hastalar ve yaralılar da dahil olmak
muharebenin ardından ordusuna
Büyük İskender tarafından bozguna üzere kamptaki herkesi esir alır.
ödenek sağlamak amacıyla Pers kara
uğratıldığı İssos ve Gaugamela Geri dönen İskender, kuzeye ordusuna eşlik eden hazineyi ele
savaşları ise, bütünüyle büyük çaplı Kilikya'ya doğru hareket eder. geçirmek için hızla Şam'a hareket
muharebelerdir. Darius ise güneye devam eder. İki eder, Büyük İskender'in stratejik
Büyük İskender, Pers ordusu Kilikya ordunun, MÖ 333 yılı Eylül ayında ve eylemsel planlaması bu andan
Kapıları'ndan içeri girmeden önce İssosda karşılaşmasıyla birlikte itibaren, finansal sınırlamaları aşar

110 Aktüel Arkeoloji

ve ordusu bu noktadan sonra ilk kez, bir ordu toplamıştır. Savaşın adamları, kuşatıldıkları takdirde her
Areadiadarı aldığı paralı askerler ile gerçekleşeceği alanda hazırlık yapan yönde savaşabileceklerdi". Diğer bir
önemli ölçüde genişler. Daha sonra Persler, doğal engebeleri kaldırmış deyişle İskender, ordusunu içi boş
Fenike kıyılarına gelen İskender, uzun ve manevra için hayati önem taşıyan bir kare biçiminde hizalarmştır. Bu,
ama başarılı bir kuşatmanın ardından alanlara boğadikenleri yerleştirerek, kendisinden üstün süvarilerle karşı
Tyre'yi ele geçirir ve sonrasında Mısır'ı savaş arabaları ve süvarilerin karşıya gelen piyade ordularının
işgal eder. etkisini arttırmış ve düşman geleneksel olarak aldığı bir savaş hattı
kuvvetlerinin hareket kabiliyetini biçimidir.
Darius ise yeni bir ordu toplamak
sınırlandırmıştır. Gaugamela Savaşı sonrasında
için bir yıldan fazla bir süre
kazanmıştır. İskender, Darius'a İskender bu gücün karşısına, yalnızca İskender, Akhaemenid güçlerini
MÖ 331'de bir kez daha, doğu 5 bin 800 süvari ve 37 bin 500 yakından takip etmek için
yönünden saldırır. Ardından, aynı piyade ile çıkmıştır. Frontinus'un büyük çaba göstermiştir. Amacı,
yılın 30 Eylül'ü veya ı Ekim'inde Strategemata adlı eserinde bu herhangi bir düşman oluşumunun
Gaugamela'da kesin sonuca savaş şöyle tasvir edilmektedir: savaştan kaçmasını engellemek ve
ulaştıran bir muharebe gerçekleşir. "Düşmanın sayısından korkan İmparatorluğun İran merkezindeki
Darius bu muharebe için, 45 bin ancak yine de kendi birliklerinin işgaline karşı bir güç oluşturmaktır.
süvari, 200 bin piyade er ve 200 cesaretine güvenen İskender, her yöne Bu amaç uğrunda, binden fazla at
savaş arabasından oluşan büyük bakan bir savaş hattı çizdi. Böylece sakatlanmıştır.

Pompei'deki Pan Evi'nde bulunan iskender Mozaiği'nde Büyük iskender ile Pers kralı ııı. Darius arasındaki bir savaş betimlenmektedir.
 MÖ216

CANNAE SAVASI Gürkan ERGİN

Aj diUS Nehri'nin (modern Ofanto) doğu kıyı-

sında yer alan Apulia şehri Cannae (modern
Canne), II. Kartaca Savaşı sırasında, MÖ 216'da
annibal ile Romalıların karşı karşıya geldiği ve
Romalıların yenilgisiyle sonuçlanan önemli bir savaşa sahne
devam eden mücadeleden sonra, ilerlemiş saftaki Kartaca
piyadeleri ağır baskı sonucunda pes ettiler. Lejyonlar olu-
şan açıktan içeri girmeye başladılar ve disiplinsiz büyük bir
kalabalık haline gelerek formasyonlarını kaybettiler. Bunlar
merkeze hamle yaptığında, Hannibal'in her iki kanadında
olmuştur. Taraflar II. Kartaca Savaşı boyunca farklı savaş sa- oyalarna amaçlı geride tuttuğu Libyalılar tarafından çevril-
halarında çarpışmışlardı. İtalya'daHannibal MÖ 217 baharın- diler. Bu sırada Hannibal'in sol kanattaki süvarileri Roma
da güneye doğru harekete geçip, Etruria'daki Trasimene Gölü süvarilerini uzaklaştırdıktan sonra, sağ kanattaki Kartaca sü-
civarında kazandığı ezici galibiyetten sonra, Cannae'da iki varisine Romalı müttefıklerin süvari birliği karşısında destek
Romalı konsülü ağır bir bozguna daha uğratmıştır. vermek için ilerlerdi. Ardından da Roma ordusunun gerisi-
ne sürekli saldırdı. Neredeyse tarnarnen sarılmış durumdaki
Romalılar Hannibal'in 40.000 kişilik ordusunun iki katı bir
Romalılar muhtemelen tarihte tek gün içinde bir ordunun
kuvvete sahip görünmektedir, ancak bunların 15.000 kada-
rı belki de gerideki ordugahı korumak üzere bırakılmıştı. verdiği en büyük kayıpları yaşamışlardır. Roma gibi asıl gücü
Öte yandan Kartaca'nın 10.000 kişilik süvari birliği Roma- saldırı olan bir orduda Romalı generallerin agresif taktikleri,
lıların 6.000 kişilik süvarisinden sayıca ve nitelik açısından Cannae'da olduğu gibi düşmanlara avantaj vermiştir. Polybi-
üstün durumdaydı. Romalılar bunu bildiklerinden Aufi- os Romalı generallerin her konuda kuvvete başvurduklarını,
dius Nehri'yle Cannae civarındaki yüksek arazi arasında Apulia şehri Cannae (günümüzde Barletta kenti) yakınlarında yapılan kazılarda
bulunan ve Carınae Savaşı'nda ölen askerlere ait olduğu düşünülen gömütler.
kalan dar savaş alanını seçtiler. Amaç kanatlarını düşman
süvarisinin kuşatmasından kurtarmaktı. Savaş merkezde-
ki ağır piyadelerle kazanılacaktı ve bunlar geleneksel esnek
bölük yapılarını terk ederek katı ve derin bir formasyon
aldılar. Hannibal ise Romalıların gücünü kendilerine karşı
çevirmeyi planlıyordu; ağır süvarisi solda Roma süvarisinin
karşısında konuşlanmıştı. Sağ kanattaki Numidia hafif süva-
risine de Roma müttefıklerinin süvarilerini kısa süreli çar-
pışmalarla oyalarna emrini vermişti. Ana safı ise İspanyol ve
Gallia'lı piyadelerden meydana gelmekteydi. Savaş başladı-
ğında Hannibal merkez piyadesini ileri sürerek Romalıların
hemen saldırıya geçmesini sağladı. Kartaca safının her iki
kanadının arkasında çok disiplinli Libya piyadeleri yer alı-
.~ yordu. Savaş ön safların bir sonuca varmayan kısa
süreli çarpışmalarıyla başladı. Ardından
Hadsrubal'ın komutasındaki
Kartaca ağır piyadesi saldı-
rıya geçerek Roma süvarisini
bozguna uğrattı. Bu sırada
Roma piyadesi İspanyol ve
Gallialı askerlerle temasa
geçmişti. Bir süre
karada kendilerine denk kuvvetlere saldırıda genellikle başa-
rı kazandıklarını, fakat denizde aynı inatla taktiği olumsuz
hava koşullarına karşı bile kullandıkları için büyük kayıplar
verdiklerini söyler.
Cannae Roma için büyük bir bozgun oldu. Anlatılanlara göre
Roma senatosu kadınların tüm şehri sarmış ağıtlarından öy-
lesine rahatsız olmuştu ki yas süresinde sınırlamaya gitmişti.
Asıl darbe ise Güney İtalya'daki müttefiklerinin çoğunu kay-
betmesiydi. Capua şehrine ilaveten Samnitler, Lucanialılar
ve Bruttii kavminin Hannibal'in yanına geçmesi, Roma'nın
ittifak ve vatandaşlık ağına dahil olmalarına rağmen yerel
halkların özgün kimlikleri ve siyasi hedeflerini koruduk-
larına işaret etmektedir. Bununla birlikte tıpkı Müttefıkler
Savaşı'nda (MÖ 91-89) görüleceği gibi, Roma'nın 1. Kartaca
Savaşı öncesi ve sonrasında kurmuş olduğu Latin kolonileri
onun yanında durarak şehrin bu zor durumlardan çıkmasına
katkı sağladılar.
Cannae kentinin kalıntıları ve Cannae Savaşı anıtı.

Wilhelm Wagner'e ait 1877 tarihli gravürde Hannibal'ın askerlerinin Cannae Savaşısonrasında ölü askerleri yağmalama sahnesi betimleniyor.
 • MÖ 31
AKTIUM SAVASI
Ö2 Eyliıl Sl de, Yunanistan'ın batı
M kıyılarında, Ambracian Körfezi'nin
girişinde antik çağın son deniz savaşı
gerçekleşti. Savaşın meydana geldiği alan,
Aktium adındaki denize doğru uzanan alçak, kumlu bir
kara parçasıydı. Savaşta yer alan taraflar ise tarihin ünlü
isimlerindendi: Marcus Antonius, Mısır kraliçesi VII.
Kleopatra ve daha sonraları İmparator Augustus olarak
anılacak olan Octavianus. Gaius [ulius Caesar'ın varisi
Octavianus ile Caesar'ın baş teğmeni Antonius arasında 10
yılı aşkın süredir devam eden huzıırsuzluklar bu savaş ile
MS 1. yüzyıl tarihli Aktium Savaşı betimli mermer kabartma.
i~--~~~~~
William. M. MURRAY
nihayete ermiş oldu. Antonius, MÖ 32üe, partneri Kleopatra
ile, 19 birlik ve 500 savaş gemisi ile batıya doğru sefere çıkarak
Octavianus'a meydan okudu ve İtalya'yı kontrol altına alma .
girişiminde bulundu. Antonius'un bu ilerleyişini engellemek
isteyen Octavianus, Antionius Epirus'un güneyine büyük bir
birlik gönderdiği sırada, onun Yunanistan'daki mevzilerini
vurmak üzere amirali Marcus Agrippa'yı görevlendirdi. İki
ordu, MÖ 31 yazında, Antonius'un fılosunu demirlediği ve
güney kıyılarını işgal ettiği Ambracian Körfezi'nde karşılaştı.
Kısa bir çatışma sonrasında, Octavianus körfezin kuzey
kıyılarını kontrol altına aldı.
Duques de (ardona Koleksiyonu, Cordoba, ispanya
~~~;--~~--~~------.
Agrippa, yaz boyunca düzenli olarak Antionius'un
Yunanistan'daki üslerini ele geçirdi. Bu durum, Antonius'un
Aktiurn'daki ikmal hatlarını kötü etkilemişti. Ağustos
ayına gelindiğinde, askerlerin yiyecek sıkıntısının yanı sıra
morallerinin düşük olması, hastalık ve fuar gibi sorunlarla
boğuşmaları üzerine, kumandan körfezin güneyinde
yeniden gruplanmak üzere filosunu geri çekti. Firari askerler
Antonius'un bu planını Octavianusa anlatmıştı. Octavianus
zaten Antonius'un karargahının bulunduğu taraftan tüten
dumandan durumu anlarruştı. Antonius, mürettebatı
bulunmayan tüm gemilerin, düşmanın eline geçmesindense
yanmasını emretmişti. Bu sırada esen kuvvetli bir rüzgar,
onun körfezden çıkışını geciktirdi. Antonius, 2 Eylül'de,
mevsim şartları yeniden elverişli hale geldiğinde geri
çekilmeye başladı.
2 Eylül'de meydana gelen bu savaş uzun vadeli etkilere
neden olduysa da, günümüze ulaşan kaynaklar galip tarafın
propagandasını yansıttığından savaşın yönü, karakteri ve
süresi konusunda kesin verilere sahip değiliz. Bu kaynaklarda
Antonius, Mısır kraliçesinin etkisinden dolayı gözleri
kamaşmış, karakteri tamamen yozlaşmış biri olarak tasvir
edilmektedir. Her alanda aşırılığa kaçmaya eğilimli bir
karakter olarak betimlenen Antonius'un filosuna devasa
büyüklükte savaş gemilerini dahil ettiği söylenmektedir.
Kaynaklarda bu savaş gemilerinin, Octavianus'un Romalı
cesur askerlerle doldurduğu görece daha küçük, daha hızlı ve
çok daha etkili savaş gemileri karşısında son derece elverişsiz
kaldığı belirtilmektedir. Bu ve diğer bazı abartılı durumların
aksine, savaşın genel seyri ve boyutu çok daha net bir şekilde
görülmektedir. Her iki tarafın gemi sayısına dayanarak
ortalama bir tahmin yürütmek gerekirse, savaşta 200 binden
fazla askerin çarpıştığı söylenebilir.
Antonius, MÖ 2 Eylül 31 sabahı, körfezin girişine 170
gemi göndererek, kıyı boyunca kuzeybatıdan güneydoğuya
uzanan bir savaş hattı çizdi. Kleopatra ise, ilave 60 gemiden
oluşan bir birlik ile Antonius'un hattının arkasında ikinci
bir hat oluşturdu. Kleopatra böylelikle diekploi yani cepheyi
yaran saldırıların mücadele gücünü kırmayı hedefliyordu.
Antonius'un planı, gün ortasından hemen önce deniz
melteminin esmeye başladığı ana kadar bekleyip, daha sonra
filosunu batıya doğru, yelkenlerini açabilecekleri yere kadar
yönlendirmek ve güneyde Leukas Adası'nı aşıp, yeniden
gruplanmak üzere güneye Peloponeze doğru kaçmaktı. Bu
sırada eğer Octavianus'un gemilerine cepheden darbe ile hasar
verebilirlerse çok iyi olacaktı ancak temel amaç kaçmaktı.
Octavianus'un, Agrippa tarafından yürütülecek olan planı
ise, Antonius'un körfezden çıkışını yaklaşık 400 gemiden
oluşan bir savaş hattı ile engellemekti. Dümencilere,
1893'te yayımlanan Cassell's IIlustrated Universal History'de yer alan
gravürde Aktium Savaşı betimleniyor.
düşmanın sağlam ilerleyişi karşısında gemilerin baş tarafı ile
düşmanınkiler arasında bir deniz mili mesafe bırakmaları ve
cepheden gelebilecek çarpışmalardan sakınmaları söylenmişti.
Gün ortasında batı yönünden deniz meltemi esmeye
başladığında, filolar sonunda karşı karşıya geldi. Antonius'un
mürettebatı düşman gemilerine cepheden darbe yapmayı
başaramadı ve Octavianus'un sayıca üstün filosu, düşmana
ikiler ve üçler halinde saldırdı. Tam bu sırada, Kleopatra'nın
60 gemiden oluşan filosu Antonius'un cephesinin ortalarında
açılan bir boşluktan batıya doğru ilerledi ve yelkenlerini açarak
Leukas etrafından güneye doğru kaçtı. Antonius'un büyük
polyremeleri cephede pek başarılı değildi. Tarentum veya
Brundisium gibi Güney İtalya'nın surlarla çevrili limanlarını
kuşatmak için tasarlanmış bu gemiler, en nihayetinde çevreleri
sarılarak ele geçirildi. Günümüze ulaşan en iyi kaynaklar
savaşın, Antonius'un filosunun yanmasıyla sonuçlandığını
söyler. Octavianus, geriye kalan birkaç düşman gemisinden
aldığı tunç mahmuzları, karargahırun bulunduğu alana
diktirdiği zafer anıtının ön cephesinde sergilemiştir. Bu anıt
bugün hala, savaşı takip eden yıllarda kurulan yeni zafer kenti
Nikopolis'te görülebilmektedir.
Zaferin tam boyutu savaş ertesinde tam olarak anlaşılamasa
da, Aktium.'da meydana gelen bu savaş, bir yıl sonra Mısır'ın
ele geçirilmesine ve Büyük İskender'in halefi olan son
Hellenistik krallığına son verilmesine doğrudan sebep
olmuştur. Daha sonraları Aktium Savaşı olarak anılmaya
başlayan bu savaş en nihayetinde, Octavianus'un Akdeniz
dünyasının tek hükümdarı haline gelişi ve bunun sonucunda
bugün Roma İmparatorluğu olarak andığımız olgunun
doğuşuna sebebiyet vermiştir.
Aktüel Arkeoloji 115
 Ne Ay~ys~vv.
AYR,eolo' ı t:>üR,R,t;I Jl\,l,V\
'rkiye Müşterinin Sesi Araştırması, 2015 yılından bu yana Ipsos tarafından KaiDer işbirliğinde
rçekleştirilmektedir. Araştırma, Şubat-Aralık 2016 döneminde, 18 yaş üzeri toplam 21.533 kişi
başarılıgörüşmeler üzerinden, telefonla anket yöntemiyle (CATl) yapılmıştır. Her sektör en az
00 yanıt üzerinden raporlanmıştır. Araştırma kapsamında, il sınırlaması olmadan Türkiye'de
ameteden 340.000'i aşkın tüketiciyle temas edilmiştir. Her bir sektördeki marka pazar paylarına
umgözetilerek, gerekli durumlarda ağırlıklandırma kullanılarak raporlanmıştır. Ka/De,
..I~~SI.
TURKIVE MUŞTERININ SESI
 '"
Teknoloji

Değişim
Yenilikçilik

Verimlilik
Sorumluluk

Yönetişim

Üretim

www.tupras.com.tr

~Koç