BD EYLÜL 2010
ayr›m› yapanlar Veysel'in elefltiri o-
kunun hedefindedir:
Yetiflmeyecek yere elin uzatma
Ben bilirim diye halk› aldatma
Manâs›z mant›ks›z kem laf sarfetme
Bofl sözler kavgan›n dili say›l›r.
S abahattin Eyubo¤lu onun insan
yan›n› anlat›rken, nas›l da içten-
likli bir toprak adam› oldu¤unu aç›k-
lam›flt›r:
”Âfl›k Veysel bildi¤ini tam biliyor,
bilmedi¤ini rahatça söylüyor, karfl›s›-
na ç›kan her yenili¤e sayg›l› bir dikkat-
le her an aç›k duruyordu. Ömrünü pa-
zarl›ks›z, flikâyetsiz bir cömertlikle
ba¤lad›¤› saz›n› düzenlerken, çalarken,
ekti¤i bu¤day› biçen bir köylü kadar
tabiiydi".
Köyünden kopmayan, tarlas›n› ekip
Sabahattin Eyuboğlu
onun insan yanını anla-
tırken, nasıl da içtenlikli
bir toprak adamı
olduğunu açıklamıştır.
biçen, bahçesini yeflerten Veysel Ba-
ba günlük yaflam›n› içtenikle koymufl-
tur fliirine. Bir fliiri otelde paras›n› ça-
lana, baflka bir fliiri baltas›n› al›p geri
vermeyen komflusu "Ir›za" ya tafllama-
d›r. Saz›yla düflüp kalkar, ona içini
döker:
Sen petek misali Veysel de ar›
‹nleflir beraber yapard›k bal›
Ben bir insano¤lu sen bir dut dal›
Ben babam› sen ustan› unutma.
fiairimiz ça¤dafl fliir çizgisinde yeri-
52
ni al›rken yeni bir sözlükten yararla- Cengiz Özak›nc›’dan
unutulan ve unutturulan
n›r, sevgi, ayr›l›k, özlem gibi al›fl›lm›fl
konular› ifllerken yepyeni benzetmeler
yapar. Nesnelerden, somut varl›klar-
dan yola ç›karak soyut kavramlar› can-
belgelerle yeniden
l›, etkili bir biçimde dile getirir. Du-
yarl›¤›, hayal gücünü, anlat›m ustal›-
¤›n› birlefltiren dizeleri Halk fiiirinin
çerçevesini aflarak ça¤dafl fliirimize
uzanm›flt›r:
”Saklar›m gözümde güzelli¤ini
Her neye bakarsam sen vars›n orda”
”Uzun ince bir yolday›m
Gidiyorum gündüz gece
Bilmiyorum ne haldeyim
Gidiyorum gündüz gece”
”Güzelli¤in on par'etmez
Bu bendeki aflk olmasa”
”Kufl olsan da kurtulmazd›n elimden
E¤er görsem idi göz ile seni”
B ütün Dünya’nın Ocak 2010
sayısında yayımlanan “Dersim
”Karn›n yard›m kazmay›nan belinen
Yüzün y›rtt›m t›rna¤›nan elinen
Dersi / Dersim’den Tunç-Eli’ye
Yine beni karfl›lad› gülünen İnsan ve Yurttaş Hakları Devrimi”
Benim sad›k yarim kara toprakt›r.” başlıklı yazımızda, bilinmeyen,
”Da¤lar çiçek açar Veysel derd açar unutulan ya da unutturulan
Benek benek mektuptad›r niflan› gerçekleri belgelerle gözler
Göz yafl›m mektupta pul diye yazm›fl” önüne sererken, olayların bir de
Onun fliirleri kiflisel söyleyifliyle,
coflkunlu¤uyla, incelikleriyle Halk
bu gerçekler ışığında değerlendi-
fiiiri gelene¤ine ça¤›m›zda çok önemli rileceğini umuyorduk; fakat,
bir katk›d›r. • üzülerek görüyoruz ki, böyle
konurertop@butundunya.com.tr olmadı.>>
53
BD EYLÜL 2010
A merika için “Meksika S›-
n›r›” neyse, Osmanl› ‹mpa-
ratorlu¤u ve Türkiye Cumhuriyeti için
“Dersim Sorunu”nun o oldu¤u, flayet
1937-1938 harekatlar› yap›lmasayd›,
Türkiye’nin iç ve d›fl güvenli¤inin,
kaçaklar ve suçlular için yüzy›llarca
bir s›¤›nak ifllevi görmüfl olan “Der-
sim” taraf›ndan bozulaca¤› gerçe¤i,
yeterince anlafl›lamad›. Amerikan ya-
p›m› filmlerin pek ço¤unda, banka
soyguncular›, katiller ve devletçe ara-
nan pek çok kaçak, Meksika s›n›r›n›
geçerek yakalanmaktan ve cezaland›-
r›lmaktan kurtulur. Bu yaln›zca film-
lerde de¤il, gerçek yaflamda da böyle-
dir. Meksika bir suçlular cennetidir.
Bu nedenle ABD, 3169 km. uzunlu-
¤undaki Meksika s›n›r›n› milyar dolara
yaklaflan harcalamalar yaparak, Çin
Seddi’ni an›msatan bir duvarla çevir-
mekten baflka bir çözüm bulamam›flt›r.
‹flte 1500’lerden bafllayarak 1938’e
dek Dersim de t›pk› Meksika gibi bir
Amerika’n›n Meksika s›n›r›na çekti¤i
3.169 km.lik duvar.
54
ABD-Meksika s›n›r›n› geçerken güvenlik
güçlerince öldürülenler için düzenlenen
“Ölüm Günü” (Day of Dead)
etkinli¤inden bir görünüm.
suçlu cennetiydi. Suç iflleyener, ara-
nanlar, “dört da¤ içinde” korunakl›
bir yer olan Dersim’e kaç›p afliretlere
s›¤›n›yor; afliret yasalar›, aflirete s›¤›-
nanlar›, afliret üyesi say›p korudu¤un-
dan, güvenlik güçleri suçlunun izini
sürüp bulsa dahi, kendilerine s›¤›nan›
vermenin törelerine ayk›r› ol-
du¤unu söyleyerek karfl›lar›na
dikilen eli silahl› binlerce afli-
ret üyesiyle çat›flmay› göze al-
mak gerekiyor; bir tek suçluyu
yakalamak için, yüzlerce gü-
venlik görevlisiyle afliret üye-
lerin çat›fl›p ölmesi usa uygun
görülmedi¤inden, kaçaklar
Dersim’de yaflamlar›n› güven
içinde sürdürüyor; s›¤›nd›klar›
afliretten evlenip çoluk çocuk
sahibi oluyorlard›.
Osmanl›’n›n son döneminde, Der-
sim yaln›zca gasp, h›rs›zl›k, yaralama,
öldürme gibi suçlar için de¤il, ayn›
zamanda siyasal suç iflleyenler için
de bir cennetti. Gerek Ermeni terörist-
leri gerekse Abdülhamid’i devirmek
için Ermeni örgütleriyle iflbirli¤i yapan
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri,
eylemlerinden dolay› aran›p, kaçak
duruma düfltüklerinde, kimi kez Der-
sim’e kaç›p afliretlere s›¤›narak yaka-
lanmaktan kurtuluyorlard›.
Bu nedenle Abdülhamid, Dersim’e
çok özel bir önem verecek, denetim
alt›na almak için özel tasar›lar haz›rla-
tacak ve 1907, 1908 y›llar›nda patlak
veren isyanlara karfl› iki kez genifl çap-
l› askeri harekata giriflecekti.
Abdülhamid’in buyru¤uyla Dersi-
m’i kuflatm›fl olan askerlerin komutan-
lar› aras›nda, ‹ttihatç› olup Dersim’i
‹ttihatç›lar için en güvenli s›¤›nak ola-
rak gören subaylar da vard›. Görünüflte
Abdülhamid’e ba¤l› olan bu subaylar
gerçekte ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’n-
den buyruk al›yor; çarp›flmalar› dan›-
fl›kl› bir “harp oyunu”na dönüfltürüp,
kuflatmay› Cemiyet’in istedi¤i do¤rul-
tuda alabildi¤ine uzat›yorlard›.
Tunceli’yi çevreleyen do¤al s›n›rlar.
BD EYLÜL 2010
Durumdan kuflkulanan Abdülha-
mid, ‹ttihatç› subaylar›n Dersim’de
karfl›lafl›lan güçlükleri bin kat abartan
raporlar›yla kand›r›larak yat›flt›r›l›yor-
du. Ordu mareflal› Abdullah, Harbiye
Nezareti’ne tebli¤ etti¤i raporda özetle
flöyle diyordu:
“Dersim’de icra edilmifl süsü veri-
len ›slahat as›ls›z ve esass›zd›r. Bu
yolda yap›lan bütün icraat bir kaç kö-
yü yakmak, emval ve mevaflisini i¤ti-
nam etmekten ibaret kalm›flt›r.” (Kur.
Bnb. Bürhan Özkök, “Osmanl›lar Devrinde
Dersim ‹syanlar›” Askeri Matbaa, ‹stanbul,
1937., sf sf. 20)
Abdülhamid ‹ttihatç›lara boyun
e¤erek 1908’de Anayasa’y› yeniden
yürürlü¤e koydu¤unda, Dersim’de as-
keri harekat sürmekteydi. Meflrutiyet
ilan edildi¤i haberi Dersim’i kuflatan
komutanlara ‹stanbul’dan flöyle ilginç
bir ordu tebli¤iyle ulaflt›r›lm›flt›:
“Bafllam›fl olan tedip hareketleri
devam ederken 28 Temmuz günü Har-
biye Nezareti ordu mareflal›na verdi¤i
emirde meflrutiyetin ilan› sebebiyle
memleketin her taraf›nda eflkiyal›k
durmufl oldu¤u halde Dersim gibi va-
tan›n bir parças›nda kan dökülmek
caiz olmayaca¤›ndan hükümet-i ma-
halliye ile birleflilerek istimana meyyal
olan reisleri celp ve di¤erlerine de
haber gönderilerek bunlara da mefl-
rutiyetin nimet ve adaletinden istifade
eylemeleri lüzumunun anlat›lmas›n›
ve bu suretle kan dökülmemesine ve
fuzuli masraf edilmemesine çal›fl›lma-
s›n› tebli¤ etmiflti.”
(Kur. Bnb. Bürhan Özkök, “Osmanl›lar Devrin-
de Dersim ‹syanla-r›” Askeri Matbaa, ‹stanbul,
1937., sf.17)
55
BD EYLÜL 2010
Tebli¤e göre, Abdülhamid’in buyru-
¤unu uyguluyormufl gibi görünüp ken-
dilerine askeri harekat yap›yor süsü
vererek “Dersim”i bir türlü ele geçi-
remeyen”(!) subaylar›n harekata son
verip afliret liderleriyle sarmafl dolafl
kucaklaflarak, meflrutiyeti hep birlikte
kutlamalar› gerekiyordu.
Kur. Bnb. Bürhan Özkök, “Osmanl›lar
Devrinde Dersim ‹syanlar›” Askeri Matbaa,
‹stanbul, 1937.
Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran
kadro, bütün bunlar› yaflam›fl, görmüfl,
duymufl; Abdülhamid döneminde ‹t-
tihatç›lar›n s›¤›na¤› olan Dersim’in,
Cumhuriyet döneminde, Cumhuriyet
y›k›c›lar›na yard›m ve yatakl›k yapa-
ca¤›n› bilen kimselerden olufluyordu.
Türkiye Cumhuriyeti’nde Dersim’i
kaçaklar cenneti olmaktan ç›kartmak-
s›z›n, s›¤›nan suçlular› kendi üyesi
say›p koruyan afliret düzeni ortadan
kald›r›lmaks›z›n, hiç bir yönetimin
56
kendisini güvende duyumsayamaya-
ca¤› ve hiç bir hükümetin iç güvenli¤i
tam olarak sa¤layamayaca¤› aç›kt›.
Ülkede, nüfusa yaz›lmam›fl, sa¤ oldu-
¤u halde öldü gösterilen pek çok suçlu
cirit at›yordu. Cumhuriyet, güvenli¤i
sa¤layabilmek için herfleyden önce bü-
tün yurttafllar› nüfus kütüklerine yaz-
mak zorundayd›.
Bu amaçla 5 Temmuz 1934’te ka-
bul edilen 2576 No’lu “Gizli Nüfusla-
r›n Yaz›m› Hakk›nda Kanun” ile ver-
giden, askerlikten ve çeflitli yükümlü-
lüklerden kurtulmak amac›yla varl›k-
lar› devlete bildirilmeyip gizli tutulan
kiflilerin adlar›n›, dillerini, dinlerini
tek tek saptayarak kay›tlara geçirecek-
ti. “Gizli Nüfuslar›n Yaz›m›” tamam-
land›¤›nda, Türkiye’nin nüfusu anadil-
lerine göre flöyle saptanm›flt›:
Türkçe 13.899.073; Abazaca
10.099; Acemce 2.053; Arnavutça
22.754; Boflnakça 24.613; Çerkezce
91.972; Ermenice 57.599; Gürcüce
1937 yılında T.C. Başbakanlık İstatistik
Genel Direktörlüğü ’nün yayınladığı “1935
Genel Nüfus Sayımı” Sonuçları.
57.325; K›ptice 7855; Kürtçe
1.480.246; Lazca 63.253; Pomakça
32.661; Rumca 108.725; Tatarca
15.615; Yahudi 42.607; Di¤er 241.00;
Toplam: 16.157.450.
Haziran 1934’e dek sürdürülen
“Gizli Nüfuslar›n Yaz›m›” ile Ekim
1935’te gerçeklefltirilen Genel Nüfus
Say›m› sonuçlar› birbiriyle karfl›laflt›r›-
ld›¤›nda; 16 milyonluk Türkiye’de
2.865.216 do¤umun, 1.726.710 ölü-
mün ve 890.593 evlenmenin devlete
bildirilmeden gerçeklefltirilmifl oldu¤u,
bunun da daha çok Do¤u ve Güneydo-
¤u’da egemen olan afliret düzeninden
kaynakland›¤› gerçe¤i ortaya ç›kacak-
t›.
Türkiye Cumhuriyeti, asker kaçak-
lar›, vergi kaç›ranlar ve kaçak suçlular
cenneti olamazd›. Genel olarak afliret
düzeninin ortadan kald›r›lmas›, özel
olarak da “dört da¤ içinde” ulafl›lmas›
güç Dersim’e girilip bu bölgenin bir
kaçaklar s›¤›na¤› olmaktan ç›kart›lma-
s›, genç Cumhuriyet’in en önemli gü-
venlik sorunuydu. Devlet, bu amaçla
att›¤› her ad›m› yabanc› görevlilerin
de izledi¤i T.B.M.M. oturumlar›nda
Kanunlar ç›kartarak, bütün dünyan›n
gözleri önünde, en saydam biçimde
gerçeklefltiriyordu. ‹ngiliz, Frans›z,
Alman, Amerikan, Rus devlet arflivle-
ri, T.B.M.M. oturumlar›n› izleyen ya-
banc› devlet görevlilerinin bütün olup
bitenler hakk›nda verdikleri raporlarla
doluydu.
Dersim konusunda at›lan bütün
ad›mlar da Kanunlar ç›kart›larak, bü-
tün dünyan›n gözleri önünde gerçek-
lefltirilmiflti.
BD EYLÜL 2010
1937- 38 olaylar›nda, devlet Der-
sim’i Tunceli’ye dönüfltürürken kime
ne yapm›flsa ad›yla san›yla yazarak,
kayda geçirerek yapm›fl; askerler, kim
hakk›nda ne gibi bir ifllem yapt›larsa,
ad›yla san›yla yazm›fllard›; öyle ki,
sonraki y›llarda kurfluna dizme öykü-
leri uyduracak olanlar dahi; sürgüne
gönderildikleri halde “kurfluna dizil-
meye götürüldüler” dedikleri kiflilerin
adlar›n›n, askerlerce deftere yaz›ld›-
¤›n›, o defterden adlar› okunarak ça¤›-
r›ld›klar›n› belirteceklerdi.
1938 y›l› A¤ustos ay›nda düzenle-
nen ve birilerinin “soyk›r›m” dedikleri
ikinci askeri harekat; Atatürk’ün
yabanc› askeri atefleleri davet etti¤i
saydam bir harekatt›. ‹ngiltere’nin
Ankara Büyükelçisi, harekat
bafllamadan önce 5 A¤ustos 1938
günü ‹ngiltere’ye gönderdi¤i ra-
porunda;
“Tunceli’de bir tatbikat yap›laca-
¤›n›, Atatürk’ün Ankara’daki bütün
askeri ataflelerin davet edilmesi, Ge-
nelkurmay Baflkan› Mareflal Çakmak’-
›n bu konuda onay›n›n al›nmas› için
D›fliflleri Bakan›’n› görevlendirdi¤ini,
üç kolordunun bölgeyi inceleyece¤ini
ve harekat›n asl›nda çok büyük bir
kuvvet gösterisi olaca¤›n›, bölgenin
tamamen temizlenerek buralarda ika-
met edenlerin denetim alt›nda bulun-
durulacaklar› uygun alanlara götürüle-
ce¤ini,” bildirmiflti.
[Kaynak: ‹ngiliz Devlet Arflivi: PRO, FO
371/21925, “Türk Silahl› Kuvvetleri’nin Tun-
celi’deki Tatbikat›” Ankara, 5 A¤ustos 1938.,
Ek-D, s.D-21; akt: Dr. Erdo¤an Karakufl, “‹ngi-
liz Belgelerinde Türk-‹ngiliz ‹liflkileri, IQ y.,
sf. 227.]
57
BD EYLÜL 2010
Bizzat Atatürk’ün yabanc› ülke
askeri ataflelerinin gözleri önünde ya-
p›lmas›n› istedi¤i 1938 Dersim Hare-
kat›, çok say›da gazeteci taraf›ndan
da ad›m ad›m izlenmifl ve olaylar ga-
zeteciler taraf›ndan foto¤raflanarak
günü gününe gazetelerde yay›nlan-
m›flt›.
Tunceli askeri harekat› gazeteciler taraf›n-
dan ad›m ad›m izlenmifl, olaylar her gün
gazetelerde yay›nlanm›flt›.
1924 y›l›nda Dersim’de Peri çay›n›n
kenar›nda bir köyde do¤an fiükrü La-
çin, askerlerin Dersim’e girdi¤i A¤us-
tos 1938’de 13-14 yafllar›nda bir çocuk
olarak tan›k olduklar›n› 68 yafl›na gel-
di¤inde flöyle anlat›yordu:
“1938’deki askeri operasyonlarla
nas›l yüzyüze geldim, neler gördüm
ve o günlerde nelere tan›k oldum, bun-
58
lar› yazaca¤›m. (..) A¤ustos ay›n›n s›-
cak bir günüydü... Köylüler hep bir
araya toplanm›fllard›. Askerler çay›n
geçit olan çeflitli yerlerine çad›r kurdu-
lar,.. Köyümüz tam çay›n kenar›n-
dayd›... Bu korkulu günlerden biriydi...
Arka arkaya dizilmifl süvari askerleri,
köyümüze do¤ru geliyorlard›. Önde
elbisesi de¤iflik omuzlar›nda demir
ve y›ld›z bulunan biri vard›. Sonradan
askerlik yapanlardan adam›n te¤men
oldu¤unu ö¤rendim... Köylüler bir
saat geçmeden ihtiyar› ile genci ile
çeflmenin bafl›nda topland›lar... Te¤-
men kalabal›¤› süzerek gür bir sesle
konuflmaya bafllad›:
“Say›n vatandafllar. Bugünden iti-
baren Türkiye’de fleyh, dede, a¤a, bey,
seyyid kimse olmayacak. Cumhuri-
yet’in kanunlar› önünde herkes eflittir.
Kimsenin eli öpülmeyecek. Tekke,
zaviye, ziyaret hepsi kapanacakt›r.
Bunlara inananlar cezaland›r›lacakt›r.
Türkiye’de Kürt, Laz, Çerkez, Arna-
vut diye az›nl›klar yoktur. Genç Cum-
huriyetimizin üzerinde gizli hesaplar›
olan güçler milli bütünlü¤ümüzü boz-
mak, bizi parçalamak için Do¤u ve
Güneydo¤u illerimizin çeflitli bölgele-
rinde yaflayan vatandafllar›m›z›n K›r-
manca ve Zazaca konuflmalar›n› istis-
mar ederek bunlar›n Türk ulusundan
ayr› bir halk oldu¤u fikrini afl›lamak
istemektedirler. Düflmanlar›m›z›n sin-
sice oynad›klar› bu oyunlar› çok iyi
bilmek ve bu oyunlara gelmemek ge-
rekir. Zaman zaman düflmanlar›m›zla
iflbirli¤i yapan hainler aram›zdan ç›ka-
bilir. Bunlar›n isimlerini bize bildir-
mek sizin en kutsal göreviniz olmal›-
d›r. Cumhuriyetin zinde kuvvetleri
bunlar› tepelemeye, ezmeye her zaman
muktedirdir. De¤erli vatandafllar. Ço-
¤unuz askerlik yapm›fl insanlars›n›z.
Bilindi¤i gibi Birinci Dünya Savafl›’n-
da, Kurtulufl Savafl›’m›zda Do¤u ve
Güneydo¤ulu vatandafllar›m›zla omuz
omuza vererek savaflt›k. Özellikle Kur-
tulufl Savafl›’m›z›n zaferle sonuçlan-
mas›n›n tek nedeni bu birlikti. Bu bir-
li¤imizi bozmak isteyen hainler sizi
Türk devletinin varl›¤›na, genç Cumhu-
riyetimizin kanunlar›na karfl› gelmeye
k›flk›rtabilirler. Çok iyi bilmeniz gere-
kir ki Türk devletine ve Cumhuriyetin
kanunlar›na karfl› gelenlerin sonu da-
ima hüsrand›r.” (...) Ben o günleri hiç
unutam›yorum. Köyün yafll› erke¤i,
kad›n›, kimi bu olaylar›n yaflanmas›na
neden Pah Buca¤› ile Kahmut Buca¤›’-
n› birbirine ba¤layan Harç›k Çay› üze-
rindeki tahta köprünün y›k›lmas› oldu,
derdi; kimi askerlerin iki kad›na teca-
vüzde bulunmalar› ve bu askerlerin
öldürülmesi oldu, derdi; kimi de tahta
köprünün yak›lmas›, askerlerin öldü-
rülmesi sadece ateflin tutuflturulmas›
için birer k›v›lc›md›, derlerdi.
Seyyid R›za, Veteriner Mehmet Nuri
ve Koçgiri’li Alifler üçlüsünün Der-
sim’in ba¤›ms›z bir devlet olmas›n›
istemeleri ve bunun için de halk›
devlete karfl› ayakland›rmalar› oldu,
derlerdi. Hatta Baytar Nuri ile Alifler’in
1920-1921 aras› Koçgiri ‹syan›’nda
yer ald›klar›, isyan bast›r›l›nca da
kaçarak Dersim’de Seyyid R›za’ya
s›¤›nd›klar› ve bilahere Seyyid
R›za’n›n dan›flmanlar› olduklar› söyle-
niyordu. (...) Do¤ru olan, bu afliret re-
isleri, devletin Dersim’e girmesiyle
al›flageldikleri düzenlerinin bozula-
BD EYLÜL 2010
ca¤›n› ve sayg›nl›klar›n›n sars›laca¤›n›
çok iyi bildikleri için isyana kat›ld›k-
lar›n› söylemektir.
Yine önemli bir husus da fludur:
Dersim’de bulunan tüm afliret reisle-
rinin 1937’de bir araya gelerek, birle-
flerek maiyetleriyle birlikte Seyyid R›-
za’n›n yan›nda yer ald›klar›n› söyle-
mek de do¤ru olamaz. Kald› ki, afliret-
ler aras› husumet, düflmanl›k, k›skanç-
l›k, kin ve çekememezlik, özetle kabile
ahlak›n›n ilkelli¤i, dar görüfllülü¤ü,
afliretlerin bir araya gelmesine de en-
geldir. Afliret aflamas›nda olan her
toplumda varolan bu olumsuzluklar
Dersim afliretleri aras›nda da vard›r.
Bir örnek vermek gerekirse, Sey-
yid R›za ile K›rgan aflireti aras›ndaki
düflmanl›k bu olumsuzluklardan biri-
dir. Bu nedenle ç›karlar›n› her fleyin
üstünde tutan, bilgi ve kültürden nasi-
bini alamam›fl, cahil, her an için ihanet
edebilecek zay›f karaktere sahip afliret
reislerinin liderli¤inde olan bir hareke-
tin hiç bir zaman bir halk› kurtulufla
ve uygarl›¤a götüremeyece¤inin mut-
laka bilinmesi gerekir.”
1938’de 13-14 yafllar›nda Dersi-
m’in Tunceli’ye dönüflmesine tan›k
olan fiükrü Laçin, büyüyünce Türkiye
‹flçi Partisi üyesi olacak ve Mart 19-
92’de yukar›da al›nt›lar aktard›¤›m›z
“Bir Kürt ‹flçisinin Siyasal An›lar›:
Dersim ‹syan›’ndan Diyarbak›r’a” adl›
kitab›n› yay›nlayacakt›. Laçin, bu
kitab›nda 1938 olaylar›nda Tunceli’de
çok say›da insan›n öldürüldü¤ünü an-
lat›rken, olaylar›n nedenini, niçinini,
nas›l›n› irdelemekten de geri kalm›yor.
59
BD EYLÜL 2010 BD EYLÜL 2010

rana yans›t›l›yor; ikinci görüntüde, is- 1 2

yanc› Dersim afliretlerine karfl› düzen-
lenen askeri harekata silahlar›yla bir-
likte kat›lan Dersim afliret misilleri-
nin foto¤raflar› yer al›yor; üçüncü gö-
rüntüde, devlet taraf›na geçip, isyanc›
afliretlere karfl› savaflan Dersimli afliret
üyelerinin gö¤üsleri çapraz fiflekli,
tüfekli görüntüleri ekrana getirilirken,
o günleri yaflam›fl bir Dersimli tan›¤a,
“Afliretler de mi devlet taraf›na geç-
miflti?” sorusu soruluyor ve dördüncü
görüntüde, tan›¤›n, “Tabi yahu! Öldü- 3 4
rüyorlard›, kafay› kesip götürüyorlard›
askerlere, bak›n biz öldürdük diyorlar-
d›, bununla övünüyorlard›.” sözleri
yans›t›l›yordu.

Devlet güçlerinin yan›nda milis

1938 olaylanının tanığı Şükrü Laçin’in
yazdığı anı kitabı
An›lar›, siyasal suçlular›n da Dersim’e
s›¤›nd›klar› ve afliretlerin pek ço¤unun
askerin yan›nda milis gücü olarak ha-
rekata kat›ld›¤› saptamam›z› do¤rulu-
yor.
NTVMSNBC’nin afla¤›da görün-
tülerini aktard›¤›m›z 2009’da gösteri-
me sundu¤u “Dersim 1937-1938” bel-
geseli de bu gerçe¤in hem foto¤rafla-
r›n› hem tan›k anlat›mlar›n› içeriyordu.
Birinci görüntüde, pek ço¤u isyana
kat›lmay›p devletin yan›nda yer alan
Dersim afliretlerinin, isyanc› Dersim
afliretlerine karfl› devletçe düzenlenen
askeri harekata ordu birliklerinin ya-
n›nda kat›ld›klar› ve Dersim’de isyan-
c›lar› bulup öldürenlerin de yine Der-
simliler oldu¤u gerçe¤i o günün gaze-
telerinde yay›nlanm›fl bir haberde ek-
60
olarak isyan›n bast›r›lmas›na kat›lan
Dersim afliretleri, isyanc› afliretlere
bask›n verip reislerinin bafllar›n› kese-
rek askerlere teslim ediyordu. Askerle-
rin bu kesik bafllarla çektirdikleri fo-
to¤raflar, Dersimli milis afliretlerin
bu gibi eylemlerini düzenlik ordu bir-
liklerinin üzerine y›kmak amac›yla
kullan›lmaktad›r.
1938 Harekat›nda çok say›da yurt-
tafl›m›z› yitirdi¤imiz do¤rudur. Fakat
bunlar›n ço¤u, düzenli birliklerce de-
¤il, aralar›nda kan davalar› bulundu¤u
için askerle birleflip isyanc› afliretlerle
kurflun s›kan Dersim afliretlerince öl-
dürülmüfllerdir. Sözü edilen toplu in-
tiharlar, kad›nlar›n, çocuklar›n öldü-
rülmesi; düzenli birliklerin de¤il, ilkel
“kan hukuku”na uygun davranan afli-
retlerin eylemleridir. Kan Hukuku,
suçlu say›lan afliretlerin, di¤er afliret-
lerce kad›n çocuk ay›rmaks›z›n toptan
1937-1938’de devletten yana ç›k›p silahl›
milis gücü oluflturarak isyanc› afliretlere
karfl› savaflan Dersimli afliretleri gösteren
foto¤raflar, haberler ve tan›k anlat›mlar›.
(NTVMSNBC yap›m› “Dersim 1937-1938”
belgeselinden)
katledilmelerini buyurdu¤u gibi; kufla-
t›lan bir aflirette erkekler önce kendi
kad›nlar›n› ve çocuklar›n› öldürüp
sonra düflmanla savafla tutuflmakta;
yenilece¤ini anlayan afliret üyeleri,
topluca intihara yönelmektedir. Devlet güçlerinin yan›nda isyan›n bast›r›lma-
Medine’de yaflayan Musevi afliret- s›na kat›lan Dersim afliretleri, isyanc› afliret
lerinden Benu Kureyza’n›n düflmanla reislerinin bafllar›n› keserek askerlere teslim
iflbirli¤i yapt›klar› gerekçesiyle kad›n ediyordu. Bu foto¤raflar, milis afliretlerin
bu gibi eylemlerini ordu birliklerinin üzerine
çocuk ay›rmaks›z›n tüm üyelerinin
y›kmak amac›yla kullan›lmaktad›r.
di¤er afliretler taraf›ndan topluca öl-
61
BD EYLÜL 2010

dürülmeleri, ‹slam tarihçilerinin yaz-

d›¤› en önemli olaylardan biridir. 17.
yüzy›l tarihçisi ‹skender Bek Türkma-
ni’nin “Tarih-i Alam-Aray-i Abbasi”
adl› yap›t›nda, 1608-1610 y›llar› ara- DO⁄RUYU GÖSTEREN DE⁄ERLER
s›nda patlak veren bir isyanda “D›m-
d›m” kalesinde kuflat›lan Kürt afliret-
lerin yenileceklerini anlay›nca nas›l
topluca intihar ettikleri anlat›lmaktad›r.
Y›ld›z› sönen Seyid R›za haberi -(1937)

11 Gönderi: DO⁄AN ÖZGEZG‹N

yafl›ndayd› ve New Hampshire gölünün yan›ndaki evlerinde ne

Y›ld›z› parlat›l›p, an›t› dikilen
Seyid R›za haberi -(2010)
t›’nda afliretler aras›nda buna benzer
“toplu intihar” ve “toplu k›y›m”lar›n
yafland›¤›n› düflündüren pek çok anlat›
bulunmaktad›r. Ma¤aralara saklanan
isyanc›lar› d›flar› ç›kartabilmek için
ma¤ara a¤›zlar›nda çal› ç›rp› yak›ld›¤›;
isyanc› afliretlerin d›flar›ya ç›kmamak-
ta direterek dumandan öldükleri öne
sürülmektedir. Seyyid R›za, as›laca¤›-
Kürt afliretlerin toplu intihar›yla sonuçlanan
n› anlad›¤›nda, sandalyesini kendisi
D›md›m Kalesi destan›.
tekmeledi¤i gibi, isyanc› afliret üyeleri-
Bu destan›n Kürtçe versiyonu nin öbek öbek Laç suyuna atlayarak
son üçyüz y›ld›r kuflaktan kufla¤a an- intihar ettiklerine iliflkin pek çok anlat›
lat›larak Kürt afliret gelene¤ine derin- yay›nlanm›flt›r.
lemesine kök salm›flt›r. Öyle ki, 1930’- 1938 olaylar› dolay›s›yla, ilkel “kan
larda A¤r› Ayaklanmas› s›ras›nda ordu hukuku”nun ve bunu uygulamakta di-
birliklerince kuflat›lan isyanc›lar›n e- reten afliret reislerinin k›nanmalar› ge-
lebafl›s› Huske Telli, büyük çarp›flma- rekirken, günümüzde an›tlar›n›n dikil-
ya giriflmeden önce kendi efllerini, di¤ini ve sayg› durufllar›nda bulunul-
k›zlar›n›, yafll› ana-babas›n›, çocuklar›- du¤unu gördükçe, söylenecek söz bu-
n› öldürerek herkesin böyle yapmas›n› lam›yoruz. •
buyurmufltur. 1938 Dersim Hareka- cengizozakinci@butundunya.com.tr
62
zaman bir f›rsat ç›ksa babas›yla hemen bal›¤a giderlerdi.
Levrek av› yasa¤› bir gün sonra bitiyordu... Babas›yla akflam›n ilk saatle-
rinde küçük günefl bal›klar›ndan yakalad›. Sonra oltas›na yem tak›p, f›rlatma
talimi yapt›. Bir ara oltas›na büyük bir bal›k geldi¤ini anlad›. Babas› o¤lunun
bal›¤› çekiflini hayranl›kla izledi. Bu, o güne kadar gördükleri en büyük lev-
rekti. Bal›¤›n pullar› ay ›fl›¤›nda ›fl›l ›fl›l parl›yordu. Babas› bir kibrit yak›p
saatine bakt›. Av yasa¤›n›n bitmesine daha iki saat vard›. Önce bal›¤a, sonra
o¤luna bakt›. ”Suya geri b›rakman gerekiyor, o¤lum.” dedi. ”Baba!” dedi ço-
cuk a¤lamakl› bir sesle.”Baflka bal›klar da var.” dedi babas›. Çocuk,”Ama
hiçbiri bunun kadar büyük de¤il!” dedi. Gölde hiçbir bal›kç› teknesi yoktu.
Çocuk, kendilerini hiç kimsenin görmemifl olmas›na karfl›n, babas›n›n hiçbir
ödün vermeyece¤ini anlam›flt›.Bal›¤› kancadan kurtar›p gölün karanl›k sula-
r›na b›rakt›. Bir daha bu kadar büyük bir bal›k tutamayaca¤›ndan emindi...
Bu olay bundan tam 34 y›l önce oldu. Bugün ünlü bir mimar olan o çocuk
o¤lunu ve k›zlar›n› hâlâ o küçük eve bal›k tutmaya götürür.Çocuk bir daha
asla o kadar büyük bir bal›k tutamad›. Fakat'de¤erler' konusunda bir ikilem
yaflad›¤›nda hep o bal›¤› gözünün önüne getirir.
Birileri görmedi¤i zaman da do¤ru olan› yapabiliyor muyuz? Zor olan
yaln›zca de¤erlerin uygulanabilmesidir.
Çocu¤unu öyle karfl›la ki, eve geldi¤inde en güzel yere geldi¤ini hissetsin...
Eflini öyle karfl›la ki, yan›na geldi¤inde en do¤ru insana kavufltu¤unu hissetsin...
Anneni öyle karfl›la ki, do¤umundaki a¤r›lar mutlulukla yer de¤ifltirsin...
Baban› öyle karfl›la ki, ömür boyu bir baflka evlada imrenmesin...
Yoksulu öyle karfl›la ki, ona serdi¤inden daha büyük bir dua sofras› sersin...
Zengini öyle karfl›la ki, kendi gönlünün yoksullu¤unu farketsin...
De¤erlerinizi kaybetmeden sevgiyle kal›n... •
63