romanya
dedilmiştir. Muhakkak, burada Müslüman-
X - XIV. Yüzyıllarda Orta
ve Doğu Avrupa’da İslâm
Varlığı
124
Tasin Gemil
Genel olarak, Islâm’ın Balkanlara ve
sonra da Orta Avrupa’ya doğru yayılışı Os­
manlı ile başladığı iddia edilmektedir. Fakat,
Doğu ve merkezi Avrupa’da Müslümanların,
özellikle Türk asıllı Müslümanların mevcudi­
YENİ TÜRKİYE 97/2017
yeti daha erken zamanlardan ispatlanabilinir.
1222 yılında, Macar kralı II. Andrei
(Andras) tarafından verilen ve ‘Altın Bula”
(Altın Mühür/Damga) adını taşıyan çok önem­
li bir belgede, H ysmahelite et Judei sözleri kay-
lardan ve Yahudilerden bahsedilmiştir. Aynı
kaynaktan anlaşıldığına göre, bu Müslüman
ve Yahudiler Macar Krallığında çok önemli
pozisyonlara sahip imişler. Krallığın maliyesi,
yani vergilerin toplanması (com ites cam ere),
darbhanesi (monetari), tuz ticareti (salinari) ve
gümrüğü (tributari) bunların ellerinde bulunu-
yormuş1. Bu sebepten de, bu toplumlar arab
kökenli khalis terimi ile tanınmışlar, yani temiz
(halis), üstün insanlar gibi hıristiyan ortamında
ün kazanmışlar. XTT-XIII. yüzyılları kaynakla­
rından anlaşıldığına göre, halk arasında khalis
terimi kaliz, kaluz, kulus, klus şekillerini almış.
Zamanıyla, terim tuzcular, yani ortaçağın çok
kıymetli mallarından birisi olan tuzun alım-sa-
tımı ile meşgul olanlar için kullanılmış. Hattâ,
yeni bir varsayıma göre, Transilvania bölgesi­
nin en büyük şehri olan Cluj (okunuş: Kluj)’un
ismi bile bu coğrafyaya erken yerleşen Müslü­
man cemiyetin adından geldiği de ileri sürül­
müştür. Romen diline uygun Clus şekli 1173
yılına ait vesikalarda bulunmaktadır. En niha­
yet, Macarca Culus’tan Koloszvar ve Romence
Clus’tan da Cluj meydana çıkmış12*12.
(*) Prof. Dr, Babeş-Bolyaz Ü niversitesi, Romanya, Türko­
lo ji v e Orta Asya A rttırm aları Enstitüsü K urucusu v e M üdürü; Eski
Rektör Muavini, M illetvekili, Büyükelçi.
(1) Hansgerd Göckenjan, H iilßvölker und Grenzvachter in m ittelalterli­
chen Ungarn, Wiesbaden, 1972, s.61.
(2) Virgil Ciocâltan, „Cluj si Galati: sugestii etimologice”, The Steppe
Lands and th e World B eyon d Them. Studies in H onor o f Victor Spinei
on H i 70th Birthday, ed.Fl.Cuta, B.-PMaleon, Iasi, 2013, pp.523­
541.
 XIII. yüzyılda yaşayan Arap coğraf­
yacısı Yakut ibn Rumi çok kıymetli ve ilginç
bir bilgi nakletmiştir. 1220 yılında, Yakut Ibn
Rumi Halep’te bir yabancı genç Müslüman
ile tanış oluyor. Bu genç, ülkesinin başka
gençleri ile birlikte, Halep’te Islâm ilahiyatı
okumaya gelmiş imiş. Yani, günümüzün tabi­
riyle, bu gençler Halep Islâm ilahiyatı Fakül­
tesinde yabancı uyruklu talebe imişler. Ülkesi
hakkında soruyu yanıtlarken, bu genç şöyle
konuşmuş: “Ülkemiz Konstantiniyye’nin öte­
sinde bulunmaktadır. Bu ülke Hunkar adın­
da bir Firenk kavmine aittir. Biz Müslüman
olarak o kralın tebaasıyız. O krallığın serhad-
dında, kasaba büyüklüğünde 30 kadar köyü­
müz vardır”3. Khalis sözcüğünden türemiş ve
Transilvanya’da bulunan yer adları bu Erdelli
Müslüman talebenin dediklerini teyit etmek­
tedir. Buradan çok açık anlaşıldığına göre,
XIII. asrın başlangıcında, Macar (Hungar)
krallığında yerleşik ve oldukça kalabalık ve
varlı bir Müslüman toplumu varmış.
Tabii ki, bu Müslümanların Macar
krallığında varlığı o zamanda başlamamış.
Bazı varsayımlara göre, Transilvanya ve Pan-
nonia’ya Müslüman unsurları ve gurupları
Macar boylarından önce gelmişler ve IX. as­
rın sonunda da, Arpad başlığında gelen M a­
car kabileleriyle birlikte daha çok sayıda bu
bölgelere yerleşmişler. X. yüzyılın ikinci yarı­
sında yaşayan Yahudi seyyah Abraham Iakob-
sen (İbrahim Ibn Yakub)’in seyyahatnamesini
kaleme alan Arab al-Bakri’ye inanırsak, IX.
asrın sonuna doğru Tuna ağızları bölgesine
yerleşen Peçeneklerin ekserisi Islâmı kabul
etmişler imiş4. Herhalde, Macar krallığın
en eski tarihi kaynaklarında Müslüman top-
lumlarından bahsedilmektedir. Krallığa ait
Latince yazılmış kaynaklarda, Müslümanları
“saracen”, “ismaelite”, “besermen” diye ad­
landırmışlar. Eski Macarca’da ise Müslüman-
lara “böszörmeni” denilmiş. Erken dönem­
lerde, Macar krallığında mevcut Müslüman
toplumları Hârezm, Iran ve Kavkaz kökenli
Alan (As, Yazig), Kuzey Karadeniz bölgesinde
bulunan Khazar boyu, Volga kıyılarına yerle­
şen Bulgar, Başkır unsurlarından oluşmuş
imiş5. Macarlar Doğu kökenleriyle bağlantı­
larını uzun süre saklamışlardır.
Erken asırlarda, Macar krallığında bu­
lunan bu Müslümanların, Yahudiler ile birlik­
te, Khazar Kağanlığından geldikleri varsayımı
üzerinde durulmaktadır6. Amma, bu Müslü-
manlar Büyük Bulgar Kağanlığından da gele-
bilirlerdi7. Bilindiği gibi, Khazar devleti Yahu­
diliği kabul etmiş ise, Idil (Volga) Bulgarları
Müslümanlığı seçmişlerdir8. Idil Bulgarları
arasında, Islâm IX. yüzyılın sonunda ve X.
asrın başında geniş şekilde yayıldığı kayde­
dilmiştir. Orta Asya’daki parlak Müslüman
merkezleri ile sıkı ticari ilişkileri olan Büyük
Bulgar devleti, Türk-Islâm medeniyeti (Hâ-
nefi mezhebi) etkisi altında gelişmiştir. Bağ-
dad halifesi al-Muktadir’in, 921 yılında Idil
bölgesine gönderdiği sefirin yanında bulunan
kâtib Ibn Fadlan’ın yazdıklarına göre, o ta­
rihte Bulgar devletinde önemli bir Müslüman
toplumu bulunuyormuş9. 903-913 yılları ara­
125
sında yazdığı eserinde, Ibn Rüşd da Idil Bul­
garların Müslüman olduklarını kaydetmiştir.
(3) Ja cu t’s geographisches w örtenbuch, ed. Ferdinand Wüstenfeld, Leip­
zig, 1866, s. 470. Ramazan Şeşen (Islâm coğrafyacılarına gö re Türk-
ler v e Türk ülkeleri, Ankara, 1985,s.132), bu müellifin adını Yakut
el-Hamavi olarak veriyor ve eserinden bizi burada ilgilendiren kıs­
mını şu şekilde nakl ediyor: “Ben ise Halep şehrin de Başgırdlara m en ­
sup çok guruplar gördüm (taife kesira).Bunlarm saçları v e yüzleri çok
sarışındı. Ebu H anife M ezhebifikhını öğreniyorlardı. Aralarında akıllı
bulduğum birine ülkelerini v e durumlarım sordum. D edi ki: "Bizim
m em leketim iz K onstantiniyye’nin ötesin de Frenklerden Hungar denen
b ir m illetin ülkesindedir. Onların hükümdarının ülkesinin bir tarafın­
da 30 köy kadarhk Müslüman bir tebayız. Bu köyden h er biri bir şehir
gibidir. Yalnız, H ungar hüküm dar isyan etm em izden korktuğu için, bu
köylerin etra f nı surla çevirm em ize m rnaade etmez. Biz hrnstiyan ülke­
lerinin ortam dayız. Kuzeyimizde Slav ülkeleri, güneyim izde Tapanın
ülkeleri, ya n i R om a bulunur. Papa D enklerin reisidir.
arasında Emir el-M ü’m inin (H alife) Peygam berin vekili olduğu gibi,
Papa da Frenklere g ö r e M esih’in vekilidir. O nun d in e dair em irleri
bütün Frenkler arasında g e çe r ... Dilimiz Frenklerin dili, kıyafetimiz
onların kıyafetidir. Onlarla beraber askerlik yapar, karşı
çarpışırız. Zira onlar İslam iyet'e m u h a lif olan m illetlerle harbederler”.
(4) Victor Spinei, R ealitâti etn ice si p o litice în M oldova m eridionalâ
în s eco lele X-XIII. R om âni si turanici, Editura Junimea, Iaşi, 1985,
s.144.
(5) Ioan-Aurel Pop, Din m âinile valahilor schismatici. R om ânii sipu terea
în R egatul Ungariei m ed ieva le (secolele XIII-XIV), Editura Litera,
Chisinau, 2011, s.52.
(6) Ciocâltan, 2013, s.523-528.
YENİ TÜRKİYE 97/2017
(7) Yukarıda bahsettiğimiz Yakut el-Hamevi’nin muhatabı demiş ki
„bazı kim selerden işittiğim e göre, eski zamanda bizim diyarımıza Bul­
gar ülkesinden 7 müs l ümar g e lm f, aramızda yerleşmişler... Bize İslam
yet'in doğru yolu n u gö sterm eler” (Şeşen, 1985, s.132).
(8) Bak Bulgarica. Vremj a i prostram tvo Bolgarskoi tzivilizztzii. Atlas,
Institut istorii im.Ş. Mardjani AN Respubliki Tatarstan, Moskva -
Kazan, 2012, s.280 - 328.
(9) ibn Fadlan Seyahatnamesi v e ekleri, ed.Ramazan Şeşen, Yeditepe,
Istanbul, 2010, s.20 ve dev.
 Yani, Bagdad halifesinin gönderdiği sefaretin
baş önemi, İdil Bulgar devletini bir Müslü­
man ülkesi olarak resmen tanıldığını ilan et­
mesi olmuştur. Tabii ki, bu diplomatik başarı
İdil Bulgar devletinin Müslüman dünyası ile
ilişkilerini genişletmiş ve pekiştirmiş. Netice
olarak ta, İdil boyunda İslâmın yayılması güç
kazanmıştır; hattâ, Müslüman Bulgarlar he­
nüz Hıristiyanlığı kabul etmeyen Ruslar arası­
na da İslâmî yaymaya çalışmışlardır. Bilimsel
araştırmaların neticesi olarak diyebilinir ki,
XI. yüzyıldan itibaren, İdil Bulgarları arasın­
da İslâm en kuvvetli din olarak yayılmıştı101.
1236-1241 yılları arasında İdil havza­
sı da Moğol istilâsına maruz kalmış ise de,
bölgede İslâmın üstünlüğü devam etmiştir.
1242 yılında Batu Han tarafınca kurulan Al­
tın Orda devleti çok az bir dönemde İslâm­
laşmış ve Türkleşmiştir. Son araştırmalara
göre, Batu Han’ın gizlice İslâmı kabul ettiği
fikir de kuvvet kazanmaktadır; hatta Cengiz
Han’ın büyük oğlu Cuçi bile İslâmı kabul
126
ettiği varsayım da yayılmaktadır. Herhalde,
Cuçi de, oğlu Batu da Bağdad halifesiyle çok
sıkı bağlantılar kurmuşlardır. Cuçi sülalesinin
diğer Moğol sülaleleriyle rekabetinde, İslâm
desteği çok önemli bir siyasi faktör idi. Zaten,
Cuçiler İslâm sayesinde gelişmiş ve iktidar­
larını sağlamlaştırmışlardır11. Aslında, Altın
Orda’nın esas tebaası Kıpçaklardan oluştuğu
herkesçe kabul edilmektedir. Hattâ, o za­
manın ve çağımızın tanınmış tarihçileri Altın
Orda’yı bir “Kıpçak Hanlığı” veya “Kıpçak
Sultanlığı” adlandırmışlardır12. Batu Han’ın
kardeşi Berke (Bereke) Han (1257-1266) bu
dev devletin ilk Müslüman hükümdarı ola­
rak, birlikte yürütülen İslâmlaşma ve Türk­
leşme eylemlerini kuvvetlendirmiş ve hız­
landırmıştır. Asya ve Avrupa kıtaların geniş
bölgelerini kapsayan Altın Orda, XIII. asrın
ikinci yarısından itibaren, çoğunlukta Türk
YENİ TÜRKİYE 97/2017
soyu Müslümanlardan oluşan ve Türk-İslâm
niteliği ağır basan bir devlete dönüşmüştür.
Bu derin ve geniş proseslerin en önemli neti­
cesi şimdiki Tatarların bir Türk ve Müslüman
halkı olarak tarih sahnesine çıkması olmuş­
tur. Altın Orda kudretinde bir Avrasya devle­
tin İslâm alemine dahil olması, devrin siyasi
dengesini etkilemiştir. Altın Orda ve Memluk
devleti arasındaki uzun süreli ittifak, Ak De­
niz ve Kara Deniz havzalarını yakınlaştırmış
ve önemli derecede etkilemiştir. Yani, Altın
Orda medeniyeti ve kültürü o devirlerde
yüksek seviyelere ulaşan İslâm medeniyeti ve
kültürü tesiri ile gelişmiştir.
Altın Orda’nın hududları Doğu ve Gü-
ney-Doğu Avrupa’nın geniş bir kısmını da
kapsamakta idi. 1370 yıllarına kadar, şimdi­
ki Romanya’nın doğu bölgesi de Altın Orta
hâkimiyetinde bulunuyordu. 1424 yılında
tamamladığı Tarih-i al-i Selçuk adlı eserinde,
Osmanlı müellifi Ali Yazıcızade, Berke Han
zamanını (1257-1266) göz önünde tutarak,
şunları da yazmıştır : “Çok müddet Kırım’dan
Kara Boğdan (tarihi Moldova —T.G.) iline de­
ğin Müslümanlıktı. Kara Boğdan’da dahi adı­
na (Berke Han adına —T.G.) mescidi durur.
Kâfirler içine domuz koyarlarmış, fi’l-cüm-
le ”13. Bu bilgi arkeolojik araştırmalar ile de
kanıtlanmaktadır. Şimdiki Moldova Cum­
huriyeti arazisinde, Altın Orda zamanında
kurulmuş iki büyük şehir kalıntıları meydana
çıkarılmıştır. Günümüzdeki Kosteşti (Cos-
teşti) köyü yakınlarında izleri kalan büyük bir
Tatar şehrin adı henüz tespit edilmemiş ise,
Orhei kasabası yakınlarında bulunan diğer
Tatar şehrin adı, yerinde bulunan maden pa­
ralardan, Yangı Şeher/Şehr-i C edid olduğu bi­
linmektedir. Kalıntılardan anlaşıldığına göre,
bu şehirler tam manasıyla büyük Müslüman
şehirleri gibi gelişmiş altyapıya sahib imişler.
Yangı Şeher’de 3 000 mk, yani 57,7x51,5 m
(başka bir ölçüye göre: 58,8x52,8) ebadın­
da bir ulu cami temeli hala mevcuttur. Ayni
yerde, taştan yapılmış üç umumî hamam,
(10) Tatar H istory and Civilisation, IRCICA, Istanbul, 2010, s.53-56;
60-74.
(11) Ilnur Mirgaleev, “The İslamization of the Golden Horde: New
Data”, G olden H orde R eview ”, Kazan, nr.1/2016, pp.89-101.
(12) Tasin Gemil, “Osmanlı Öncesi Romanya Topraklarında Türk Var­
lığı”, M oştenirea Istoricâ aTâtarilor, vol.II, ed. Tasin Gemil, Nagy
Pienaru, Editura Academiei, Bucureşti, 2012, p.45-46.
(13) Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi - Istanbul, Revan - 1392,
f..235 v.; Yazyjy Ogly Aly, Seljuk Türkmenlerinin Taryhy, II, ed.
Rahmaberdi Godarow, Aşgabat “Miras”, 2004, s. 316: “Krymdan
Garabogdan ilin e çe n li Hatyn köpüsi mmulmandy. Garabogdanda
hem ö ı adyna m etjidi bardy. Kapyrlar için e donuz goyarlardy”.
kervansaray, tuğladan iki türbe ve 1 352 mk
(52x26 m) alanında kapalı çarşı kalıntıların
da yalnız temelleri günümüze kadar ulaşmış­
tır14. Romen ve Moldovalı alimler bu şehirle­
rin kurucusunu Abdullah Han (1362 —1369)
olduğunu ileri sürmüş iseler de15, bence bu
şehirler Özbek Han (1313 - 1342) devrinde
inşaa edildiği de olasılık dahilindedir. Maale­
sef, Sovyet ve Moldovalı arkeologlar burada
taş üzerinde bulunan Islâm yazıtlarının bazı­
larını, bilerek veya bilmeyerek, tahrip etmiş­
lerdir16.
1330 yıllarında Altın Orda’da bulu­
nan arab seyyahı Ibn Battuta, Özbek Han’ın
zevcelerinden Bizans prensesi olanın Kons-
tantiniye’ye seyahatine iştirak ederek, Dob-
ruca’daki Babadağı kasabasını Müslüman
Türklerin son şehri olduğunu kaydetmiştir17.
Mükemmel kaynaklara dayanarak yazdığı
eserinde, Ali Yazıcızade, XM-XIV yüzyıllara
ait, şunu da kaydetmiştir: “Çokluk zaman
Dobruca ilinde iki üç pare Müslüman şehri
ve otuz-kırk bölük Türk obaları vardı”18.
Müslüman Berke Han (İbrahim Ce-
maleddin) zamanında, Altın Orda en azın­
dan şimdiki Dobruca’nın kuzey bölgesine
de sahip idi. 1263 yılında, yani Müslüman
Berke Han devrinde, Sarı Saltık önderliğin­
de, 10 —12.000 Anadolu Türkmeninin Kuzey
Dobruca’ya, şimdiki Babadağı kasabasının
civarlarına yerleştikleri tarihi kaynaklarda
kaydedilmiştir19. Bu hadise üzerine epey araş­
tırmalar yapılmıştır, fakat Müslüman Türk-
menlerin başında Sarı Saltuk Baba’nın
Dobruca’ya gelişi ve sonra da Kırım’a gidişi
bir Islâm misyonerlik hareketi olabileceğine
dikkat çekilmemiştir20. Yukarıda da vurgula­
dığımız gibi, özellikle Berke Han zamanında,
Altın Orda Müslüman erenlerin çok serbest
dolaştıkları geniş bir alan olmuştu; bunlar Al­
tın Orda’nın garb taraflarına da, yani şimdi
Ukrayn, Moldova Cumhuriyeti ve Romanya
toprakları olan bölgelere de ulaştıklarını ka­
bul etmemiz mantıklıdır. Zaten bu yerlerde
eskiden de Müslümanlar eksik değildi. Hat­
tâ, XII. yüzyıla ait Hoca Ahmet Yesevi’nin
meşhur D ivan-i Hikmet (H ik m etlerin d e de
bu meyanda bazı ip uçları bulunabilir. Ahmed
Yesevi’nin halifeleri arasında Baba M açin de
vardı21. Baba Maçin Horasan erenlerinden
olup meşhur bir veli gibi tanınmış ve vefat
ettikten sonra Ferket kasabasına gömülmüş.
Hoca Ahmed Yesevi yakınlarından başka bi­
risi de Baba Ishak idi22. Bu adlar Dobruca’nın
kuzeyinde hâlâ saklanmıştır. Maçin ve Isakçi
Tuna kıyısında bulunan eski Türk yerleşim
yerleridir; Osmanlı döneminde önemli kaza­
lar arasında sayılmışlardır. Böyle bir yaklaşım
kolay kabul edilebilecek bir varsayım olama­
dığını biliyorum; fakat, bu tarihi kaynakları
da artık hesaba alınması gerektiği kananaa-
tında olduğumu da bildirmek isterim. Aynı
yörede, yani Dobruca’nın kuzeyinde, başka
bir şehrin adı da yine Orta Asya bağlantıla­
rını akıla getirmektedir. Tulça şehri eskide
bir kaza, günümüzde ise kuzey Dobruca’yı
kapsayan Tulça vilayetin merkezidir. XII -
XIII. asırlarda, Doğu Türkistan’da, Yedi-su
(Jedsu) havzasında K ulça isminde kuvvetli
bir Müslüman merkezinden de bahsedilmek­ 127
tedir23. Bu yer adını Tulça şeklinde okumak
da mümkündür, çünkü Arab harfleriyle el
(14) PP Bârnea, ”Kamennoe sooruszenie I v Starom Orhee”, Arheo-
logichesk ie issledovanija srednevek ovyh pamjatnikov Dnestrovsko —
Prutskogo meszdurechja, Chisinau, 1985, s. 25; Tamara Nesterov,
Situl O rheiul Vechi. M onum ente d e arhitecturâ, Chisinau, 2003, s.
47- 48.
(15) Bak Eugen Nicolae, „Quelques consid ération sur les monnaies
tatares de la « Ville Neuve », Studü si C ercetâri d e N um ismaticâ”,
nr.11/1995, Bucuresti 1997, s.197-200.
(16) Bu meyanda, bir kaç sene önce de uyarma yapmıştım (Gemil,
2012, s. 49, n.104 ). 2013 yılında, bu kalıntıları Birleşik Arab
Emirliklerinden gelen bir heyet ziyaret etmiştir: neticeden haber­
dar değilim.
(17) Altın Orda halkı olan Tatarları, Ibn Battuta devamlı Türk adlan­
dırmaktadır (Ibn Battutta Seyahatnamesi, çev. A.Sait Aykut, YKY,
Istanbul, 2005, s.331: “N ihayet Baba Saltuk adıyla bilinen v e Türk-
lerin yaşadıkları toprakların sonu olan kasabaya geldik ”).
(18) Bak Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan - 1392, f.234.
(19) Ibidem, f.264-265.
(20) Bak Aurel Decei, “Problema colonizârii turcilor selgiucizi în
Dobrogea secolului al XIII-lea”, A urel Dcei, R elatii rom âno-orien-
tale”,Editura Ştiintifıcâ si Enciclopedicâ, Bucuresti, 1978, s.169
—192 (ilk defa Türkçe yayınlanmıştır: Ankara Ü niversitesi D.T. C.
Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, VI (1968), nr.10-11, p.85­
111).
(21) Hoja Akhmet Yasavı, Hikmetler, ed.Anna Ovezov, Lexica, Mosk­
va, 1992, s.123 (kiril alfabesiyle transkripsiyon) ve bab 100 (arab
YENİ TÜRKİYE 97/2017
harfleriyle fotokopi): “Baba M açin (traskripsyonda —Makhin) o l
sultan m urid boldı bi-gum an'.
(22) Ibidem , s. 122, bab 100: ““Iskhak bab m n buyruğı, şeyih İbrahim kul-
luğı ”.
(23) Bak VV Barthold, M oğol istilâsına kadar ed. Hakkı Dur­
sun Yıldız, Türk Tarih Kurumu Basımevi —Ankara, 1990, s. 391,
426-427, 520; Fuad Köprülü , Türk ed ebiyatı’nda ilk mutasavvıflar,
ed. Orhan F.Köprülü, 3.basım., Türk Tarih Kurumu Basımevi —
Ankara, 1976, s. 34 —35, 74-75, 88.
 yazmalarda T ve K harfleri çok kolay karıştı-
rılabilir. M açin veya M açen yine Türkistan’da
bir su yolunun adı olduğunu da biliyoruz24.
Mahmud Kaşgari’nin D ivan-i Lugati’t-Türk’te
ise, M açin bir Türk kolu bilinen Tawgaçların
(Tabgaç/Uygur) ülkesi gibi gösterilmiştir25.
Dobruca’ya bu ad (ihtimal Tulça ve Isakçı
da) Orta Asya’ya bağlı olan Sarı Saltuk Baba
(Muhammed Buhari ?) yönetiminde Müs­
lüman Türkmenler ile birlikte geldiği müm­
kündür. Aynı zamanda, Maçin, Tulça ve Isakçı
adlarını eski Türklere de (Peçenek, Kıpçak)
bağlanması bence olasılık dahilindedir.
Islâm dinin Dobruca ve Balkanlara ya­
yılmasında, Cengiz Han sülalesinden prens
Isa Nogay’ın rolünü göz ardı etmek müm­
kün değildir. Aslında, Dobruca kuzeyinden,
Tuna boyunca, gerdaplara (Kladovo/Feth-ül
Islâm) kadar Islâm etkisinin ilk yayılımı No­
gay ve varislerin eseridir. Müslüman Berke
Han’ın ölümünden (1266) sonra, tümen-ü
noyan Nogay alan kazanmaya başlamıştır.
Kısa bir zamanda, Nogay’ın hâkimiyeti Don
havzasından şimdiki Bulgaristan’ın kuzeyine
ve Sırbistan’ın doğusuna kadar yayılmıştır.
Dobruca’nın kuzeyinde, Tuna sahilinde hala
mevcut Isakçı kasabası, Nogay devletinin
başkenti olmuştur. Balkanlar’da, 1270 yılla­
rından itibaren, Tuna ağızlarına yakın Isak-
çı’ya başkentini yerleştiren Nogay’ın nüfuzu,
Volga kenarında Saray şehrinde hüküm süren
Altın Orda hanın nüfuzundan daha kuvvetli
olmuştur. Nogay bağımsız bir hükümdar gibi,
Isakçı’da öz adına para bastırmaya başlamış­
tır. Berke Han’dan sonra Altın Orda tahtına
oturan muhalif hanlar Budha’ya tapındıkları
sebepten de, Nogay ve oğulları Islâm’a sa­
rılmışlardır. 1286-1287 yıllarından itibaren,
Isakçı’da bastırılan paralar Müslüman usulü
ve işaretlerini taşımaktadırlar26. Nogay Altın
YENİ TÜRKİYE 97/2017
Orda’da Islâm taraftarların lideri olarak, oğlu
ve varisi Çaka da kendisine “Ala ed-Din” un­
vanını seçmiş. Nogay ve oğulları dini bir siyasi
silah olarak ta kullanarak, Islâm’ın Tuna neh­
rin güneyine de yayılmasına önem vermişler­
dir. Özellikle Isakçı’da bastırılan paraların in­
celenmesinden anlaşıldığına göre, Nogay’ın
hizmetinde Anadolu ve Kırım’dan gelen dar-
bhane ustaların yanısıra, Islâm dinini yaymak
için yeterli sayıda dervişler de gelmiş27. No­
gay ve oğulların hâkimiyeti XIV yüzyılın ba­
şında sona ermiş ise de, sürdürdükleri geniş
ve dinamik faaliyetleri neticesiz kalmamıştır.
Balkanlar’da (Dobruca dahil) Islâm’ın geliş­
mesine ve, dolaysıyla, Osmanlı hakimiyetinin
yerleşmesine Altın Orda ve, özellikle, Isa No­
gay ve oğulların hazırladıkları ortamın da bir
katkısı olduğunu vurgulamak yerindedir.
Macar krallığının tahtına 1301 yılında
oturan kral Carol Robert (1301- 1342) ile
bu ülkede Fransız hanedanı Anjou dönemi
başlamıştır. XIV asırdan itibaren, Macar kral­
lığı tam manasıyla bir Batı Avrupa devletine
dönüşmeye başlamıştır. Macar asıllı Arpad
hanedanına 300 yıldan fazla hizmet eden
Transilvanya’daki Müslüman toplumu ağır
baskılara maruz kalarak, XIV. asrın sonuna
dek Hıristiyanlaştırılmış ve böylece tarihe ka­
rışmıştır. Fakat, Dobruca’da Müslüman top­
lumu asla yok olmamıştır. XIV. yüzyılın sonla­
rında bu bölgeye gelen ilk Osmanlı askerleri
yerli ve oldukça sağlam Müslüman topluluk­
ları ile karşılaşmışlardır. Belki bu sebepten
de, bu bölgelerde Osmanlı fethi epeyce kolay
gerçekleşmiştir.
(24) Barthold, 1990, s.181.
(25) Mahmud el-Kaşgari, Divanü Lugati’t —Türk, ed. Serap Tuba Yur-
teser ve Seçkin Erdi, Kabalcı Yayınevi, Istanbul, 2007, s.22 ve 542
- 543.
(26) Bak Ernest Oberlander - Târnoveanu, ”Inceputurile prezentei
tatarilor în zona gurilor Dunarii în lumina documentelor numis-
matice”, Tatarii în istorie s i în turne, ed.Tahsin Gemil, Editura Kri-
terion, Bucureşti, 2003, s.67 - 102.
(27) Ibidem, s. 99-102.