KİTABIN

 MUAMMALARI  
 
Kur’an  muhtemelen  ne  zaman  yazılmıştı,  ve  kaç  tane  derleme  katmanınından  
oluşmaktadır?  
 
Geleneksel  İslam  anlayışına  göre  Kur’an,  Muhammed  peygambere  22  yıldan  fazla  bir  
süre  zarfında,  610-­‐632  yılları  arasında  indirilmiştir.  Müslümanlar  Muhammed’in  
okur  yazar  olmadığına  ve  dolayısıyla  Kur’an’ı  kendisinin  yapmış  olamayacağına  
inanırlar.  Kendisi  Kur’an’ı  ezberlemiş,  takipçilerinden  bir  kaçı  da  bazı  kısımlarını  
ezberlemiş  ya  da  yazıya  dökmüşlerdi.  Bu  yüzden  kendisi  632  yılında  öldüğünde  
ortada  el  yazması  bir  kitap  bulunmuyordu.  Farklı  sahabeler  farklı  şeyler  yazdıkları  
için,  650  yılı  civarında  meşru  bir  versiyonu  yazmak  gereği  ortaya  çıkmıştı,  çünkü  o  
zamanın  halifesi  Osman,  bu  farklılıkların  müslümanlar  arasında  bölünmelere  sebep  
olmasından  korkuyordu.  Bu  yüzden,  inananlar  için  bir  standart  metin  ortaya  
çıkartacak  bir  kurul  oluşturdu.  7.  yüzyıl  ortaları  itibariyle  kullanılmaya  başlanan  
yazılı  metnin  kökeni  hakkındaki  geleneksel  açıklama  böyledir.  Elimizde  7.  yüzyıla  ait  
hemen  hemen  hiç  bir  yazılı  delil  bulunmamaktadır.  Sadece,  güvenilirliğine  emin  
olmanın  çok  zor  olduğu  sözlü  gelenekler  vardır,  ve  bunlar  çoğu  kez  birbirleriyle  
çelişen  hikayeler  anlatarak  araştırmacıların  işini  çok  zorlaştırırlar.  Gerçi  bir  kaç  
istisna  mevcuttur,  mesela  Kudüs’teki  Kubbet-­‐üs  Sahra’nın  (yapımı  692)  içindeki  
yazılarda  Kur’an’dan  bir  kaç  sure  vardır  (örn.  Nisâ  Suresi  171-­‐172)  
 
Bir  tarihçi  olarak,  Kur’an’ı  incelemeye  başladığınız  zaman  çok  zor  bir  metin  
olduğunu  anlarsınız.  İbrani  İncili  gibi  değildir,  Hıristiyan  İncili  ile  de  kıyaslanamaz.  
Tek  bir  kişinin  ya  da  halkın  hikayesini  anlatmaz.  İbrani  İncili  İsrailoğullarının  
hikayesidir.  Hıristiyan  İncili  ise  İsa’nın  vaizliğinin  hikayesini  kaydeder.  Kur’an,  
Arapların  ya  da  Muhammed’in  vaizliğinin  hikayesi  değildir.  Bir  hikaye  olarak  eşi  
benzeri  olmayan  özelliği  tarihçiler  için  belli  sorunlar  ortaya  çıkartır.  Eğer  sadece  
Kur’an’ı  okursanız,  Mekke,  Muhammed  ve  Arabistan  hakkında  fazla  bir  şey  
öğrenemezsiniz.  Müslümanlar,  Kur’anın  neyi  kastettiğini  anlayabilmek  için  Kur’an’ı  
her  zaman  Muhammed’in  hayatı  üzerine  yazılmış  kitaplarla  beraber  okumuşlardır.  
Bu  durumun  başka  bir  benzeri  yoktur,  ki  Kur’an  da  bunu  kabul  eder.  Hukukî  
meseleler  hakkındaki  bazı  sureler  hariç,  Kur’an  kısa  ve  özet  olma  eğilimindedir  ve  
dinleyicilerinin  zaten  bildiğini  varsaydığı  hikayelerden,  olaylardan  ve  meselelerden  
bahseder.  
 
Bazı  modern  tarihçiler  Kur’an’ın  insan  tarafından  yazıldığını  önermişlerdir,  ancak  
tek  bir  yazar  mı  vardı,  yoksa  birden  fazla  mı?  Başta  John  Wansbrough  olmak  üzere,  
bu  alandaki  bilimciler  uzun  süre  Kur’an’ın  son  halini  8.  yüzyıl  sonu  ya  da  9.  yüzyıl  
başlarında  aldığına  inanıyorlardı.  Artık  elimizde  bazı  eski  yazıtlar  ve  yakınlarda  
keşfedilen,  7.  yüzyıl  sonu  ya  da  8.  yüzyıl  başlarından  kalma  Kur’an  el  yazmalarına  ait  
parçalar  olduğu  için,  bu  görüşe  artık  güvenilmemektedir.Kullanılan  malzeme  ve  
yazının  tipinden  bunların  ne  zaman  yazıldığını  biliyoruz.  Mesela  hemen  hemen  
bütün  İslam  dünyası  8.  yüzyılın  ortaları  veya  9.  yüzyılın  başlarında  kâğıt  
kullanıyordu.  Deri,  papirüs  ve  parşömen  kullanımı  terkedilmişti  çünkü  yeterince  
pratik  değildiler.  Yazı  biçimi  de  önemli:  7.  yüzyılda  temel  yazı  şekli,  Irak’ta  icat  
edildiği  sanılan  Kûfi  idi.  Sonraları,  müslümanlar  yeni  yazım  stilleri  geliştirince  Kûfi  
tamamen  terkedildi.  Bu  yüzden,  Kûfi  stili  ile  yazılmış  hemen  hemen  her  şey,  özellikle  
de  papirüs  ya  da  parşömen  üzerine  yazılmışlarsa,  7.  ya  da  8.  yüzyıldan  kalmış  
olmalıdırlar.  
 
Bu  yeni  el  yazması  delil  nerede  bulundu?  
 
 1970’lerin  başlarında  San’a’daki  Camiü'l-­‐Kebir  [Ulu  Cami]  onarılırken,  sahte  bir  
tavanın  üstünde  keşfedilen  gizli  bir  odada  bir  çok  eski  el  yazması  bulundu.  
Ortadoğu’da  âdettir  (Hıristiyan  ve  Yahudilerde  de  vardır)  eğer  bir  el  yazmasında  
tanrının  ya  da  peygamberin  ismi  geçiyorsa,  onu  öyle  yok  edemezsiniz.  
Yapabileceğiniz  en  iyi  şey,  onu  bi  yere  kitlemek  ya  da,  Ölü  Deniz  Tomarları  veya  Nag  
Hammadi  yazmalarında  yapıldığı  gibi,  bir  yere  gömmektir.  Bunu  birilerinden  
saklamak  için  değil,  yıpranır  da  sonra  tanrıya  hakarete  girer  diye  yaparsınız.  
San’a’daki  durum  da  böyleydi.  Alman  bir  bilgine  buluntuları  araştırma  izni  verildi  
ancak  kendisi  siyasi  sonuçlarından  korktuğu  için  çok  az  şey  yayınladı.  Öyle  
görülüyor  ki,  Yemen  hükümeti  kendilerini  utandıracak  bir  durumda  çıkacak  
tepkilerle  ilgili  olarak  Almanya’yı  tehdit  etmiş.  Ancak  zuladaki  bazı  çok  eski  
tarihlerden  kalma  parşömenlerin  Kûfi  stili  ile  yazılmasından  dolayı  7.  yüzyıl  sonu  ya  
da  8.  yüzyıl  başlarından  kaldığını  düşünüyoruz,  ve  daha  şimdiden  Kur’an’ın  meşru  
versiyonuna  göre  büyük  bir  fark  görüyoruz.  Geleneksel  anlatı  bize  Halife  Osman’ın  
650  yılı  civarında  bir  araya  getirdiği  farklı  versiyonlar  arasında  ciddi  bir  fark  
olmadığını  anlatır,  gerçi  8.  yüzyıla  kadar  Kur’an’ın  daha  revaçta  olan  versiyonları,  
meşru  versiyon  ile  büyük  bir  ihtilafa  da  düşmeden,  yöresel  iftihar  konusu  görülerek  
Irak  veya  Suriye  gibi  belli  yerlerde  bulundurulmaktaydı.  Ancak  Yemen  el  yazması  
çok  ciddi  bir  farklılık  içeriyor.  Meşru  Kur’an’da,  emir  kipiyle  de  [kul]  (Tanrı  
Muhammed’e  talimat  veriyor)  yazan  bir  âyet  var,  San’a  metninde  ise  aynı  âyet  dedi  
[kala]  şeklinde.  Bu  da  bize,  bazı  ilk  müslümanların  Kur’an’ı  Peygamber’in  sözü  
olarak  algılamış  olabileceklerini,  ve  anlatılan  bu  konuşmasının  ancak  belli  bir  süre  
sonra  ilahi  bir  emre  dönüştüğünü  söylüyor.  Ayrıca  bazı  surelerin  uzunluğu  
açısından  da  ciddi  farklılıklar  var.  
 
Erken  döneme  ait  bir  başka  farklılık  daha  iddia  edilmiştir.  Kubbet-­‐üs  Sahra’da,  İsa  
hakkında  Kur’an’ın  farklı  bölümlerinden  üç  grup  âyet  görülür.  Bunlardan  birinin  
orijinalinde  İsa,  “Selam  bana;  hem  doğduğum  gün,  hem  öleceğim  gün,  hem  de  diri  
olarak  kaldırılacağım  güne!”  der.  Ancak  Kubbet-­‐üs  Sahra’daki  yazıda  “Selam  İsa’ya;  
hem  doğduğu  gün,  hem  öleceği  gün,  hem  de  diri  olarak  kaldırılacağı  güne!”  der.  
Burada  birinci  şahıstan  üçüncü  şahsa  geçiş  çok  büyük  bir  değişiklik  değil,  ancak  
meşru  Kur’an’ın  bir  varyasyonu  olabilir.  
 
Peki  ya  meşru  versiyonun  kendisinin  içindeki  katmanlar?  
 
Bu,  Kur’an’ın  bir  metin  olarak  derlenmesi  hakkında  daha  büyük  sorular  ortaya  
çıkarmaktadır.  Mekke  âyetleri  (610-­‐622  yılları  arasında  Mekke’de  indirildiğine  veya  
oluşturulduğuna  inanılanlar)  ile  622-­‐632  yılları  arasında  Medine’de  indirilmiş  veya  
oluşturulmuş  âyetler  arasında  muazzam  farklar  vardır.  Aynı  kitap  iki  çok  zıt  üslup  
içerir.  İlkinde  anahtar  kafiyedir.  Âyetler  kısa  ve  oldukça  muğlak  olup,  kimsenin  
gerçekten  anlamadığı  bir  çok  kaynak  içerir.  Araştırmacılar,  bu  âyetlerin  bazılarının,  
özellikle  de  şimdi  artık  Kur’an’ın  en  sonunda  yer  alan  ve  en  erken  döneme  ait  
olanların,  ayinler  için  olduğunu  öne  sürmüşlerdir,  çünkü  ayin  şeklinde,  bir  hocanın  
söyleyip  topluluğun  karşılık  vermesini  içerirler.  Kur’an’ın  Mekke  bölümlerinin  tarifi  
için  kullanılabilecek  bir  kelime  ‘teklik’tir  [unitarian].  Hıristiyanları  ve  Yahudileri  
dışlamadan,  kat’i  bir  tektanrıcılık  çağrısı  yapar,  tek  tanrıya  inananların  ruhani  atası  
olarak  İbrahim’e  dua  eder.  Bu  da  anlaşılabilir  bi  durumdur,  çünkü  Muhammed  
Mekke’deyken  orada  bir  liderlik  durumu  yoktu.  Fakat  Arap  tarzı  çoktanrıcılığa  karşı  
çıkarak  takipçiler  kazanabilirdi.  (Çoktanrıcılık,  paganizm  değil.  Kur’an  paganizmi  
ka’ale  almaz.  Çoktanrıcılıkta  ise  ana  tanrıya  ibadet,  diğer  aracı  tanrılar  (Mekke’nin  
ikincil  ilahları)  ya  da  ortaklar  (teslis1)  yüzünden  kötü  yola  sapmıştır.)  Bu  açıdan,  
Kur’an’ın  tanrısı  Kitabı  Mukaddes’teki  tanrıya  çok  benzer:  başkalarıyla  
ilişkilendirilmeyi  reddeden,  eğer  ona  tapacaksanız  sadece  ona  tapmanızda  ısrar  
eden,  eğer  tapmazsanız  intikam  alacak  kıskanç  bir  ilah.  
 
Öte  yandan,  Muhammed  Medine’ye  geldiğinde  artık  sıradan  bir  dini  lider  değildir.  
Şimdi  o  bir  Peygamber  ve  devlet  adamıdır:  takipçileri  için  dini  bir  lider,  ve  dini  
cemaatine  ait  olmayan  insanların  da  yaşadığı  bir  şehirde  siyasi  bir  liderdir.  
Medine’de  Yahudiler,  çoktanrılılar,  ve  Mekke’den  yeni  göç  etmiş,  Müslüman  diye  
adlandırılanlar  vardı.  Mekke’de  herkes  birbiriyle  akrabaydı,  bir  tek  Kureyş  kabilesi  
vardı  ve  sorunlarını  kabilenin  kanunlarına  göre  çözüyorlardı.  Medine’de  birbiriyle  
akrabalığı  olmayan  farklı  kabileler,  farklı  dinler,  farklı  cemaatler  vardı.  Bu  yüzden,  
Muhammed  bunların  hepsinin  başına  geçtiği  zaman,    Kur’an  birdenbire  farklı  bir  
şekle  bürünür.  Daha  az  şiirsel,  daha  tekdüze,  kanuni  sınırlara  ve  hukukî  sorunulara  
odaklanan,  ve  diğer  tektanrılı  dinlere  karşı  giderek  daha  agresif  ve  çoktanrıcılığa  
karşı  kesinlikle  çok  agresif  hale  gelir.  
 
Bu  iki  kesim  metinler  arasındaki  farklar  çok  keskin  midir?  
 
Günümüzde  araştırmacılar,  bazı  bölümleri  ‘Mekkî’  diğerlerini  ‘Medenî’  olarak  
adlandıran  geleneksel  düzeni  kabul  etmektedirler,  ancak  bazen  hangisinin  hangisi  
olduğundan  yüzde  yüz  emin  olamıyoruz.  Mesela,  Mekke’de  indirildiği  söylenen  bir  
çok  âyet  Medine’de  indirilen  bölümlere  dahil  edilmiş,  ya  da  tam  tersi.  Ve  elimizde  
âyetlerin  net  bir  kronolojisi  olmadığı  için,  Kur’an’ı  tam  kronolojik  sırasına  göre  
yazma  girişimlerinin  hiç  birisi  başarılı  olamaz  (Orientalist  Richard  Bell  denedi,  
kendini  utandırdı).  Metinlerin  dili  açık  bir  şekilde  evriliyor,  bazı  kelimeler  tamamen  
kullanımdan  kalkıyor  ve  yenileri  ortaya  çıkıyor.  Ayrıca  Kur’an’da  bazı  temel  gramer  
hataları  var,  bazen  bir  cümle  tekil  özne  ile  başlayıp  çoğulla  bitiyor,  isim  
çekimlerinde  bazı  ünlülerde  hata  yapılmış.  Bu  tabi  bir  dilbilimcinin  bakış  açısı;  
geleneksel  üstünlük  açısından,  Kur’an  bir  mucize  olduğu  için,  hatasızdır.  Şu  da  
önemle  belirtilmelidir  ki,  resmi  meşru  metin  650  yılı  civarında  bir  araya  
getirildiğinde  kurul,  Kur’an’ı  azalan  sırada,  yani  en  uzun  surelerden  başlayıp  en  kısa  
surelere  doğru  düzenlemeyi  seçti.  En  başa  kısa  bir  açılış  suresi  koydular  ve  ilk  bir  
kaç  asır  âlimler  bunun  aslında  Kur’an’ın  bir  parçası  olup  olmadığını  tartışmışlar.  
 
Metinde  herhangi  bir  tarihleme  hatası  var  mı,  eğer  yoksa  da  bu,  erken  tarihte  
derlendiği  iddiasını  destekler  mi?  
 
Evet,  eğer  Kur’an  8.  yüzyıl  sonu  ya  da  9.  yüzyıl  başındansa,  filolojik  izler  olurdu.  Eğer  
Angers’taki  14.  yüzyıldan  kalma  meşhur  Apocalypse  Duvar  Halısı’na  bakarsanız,  
(İncil’deki  Vahiy  Kitabı’nı  resmeder)  bir  yerinde  yedi  başlı  bir  aslan  ‘fleur-­‐de-­‐lys’i  
(Fransa’yı  temsilen)  tutmakta  ve  (İngiltere’yi  temsil  eden)  yedi  başlı  bir  ejdarhayla  
karşı  karşıyadır:  Burda,  Fransa  ve  İngiltere  arasındaki  Yüz  Yıl  Savaşları,  1300  yıl  
önce  oluşmuş  bir  görüşe  yansıtılmaktadır.  Eğer  Kur’an  sonradan  yapılmış  olsaydı,  
Peygamber’in  ölümünden  sonra  inananlar  arasında  çıkan  sert  görüş  ayrılıklarını  
yansıtırdı,  yerine  kimin  geçeceği  üzerinde  dönen  başlıca  dini  ayrılıklar  ve  tabi  siyasi  
çatışmalar.  Ama  Kur’an,  hilafet  konusunda  hiç  bir  şey  söylememektedir.  
 
Dolayısıyla,  bugün  bildiğimiz  Kur’an’ın,  Peygamber  Muhammed’in  takipçilerine  
kendisine  inen  vahiyler  olarak  anlattığı  Kur’an’a  çok  benzediği  konusunda  
şüphelenmemiz  için  bir  sebep  bulunmamaktadır.  Ancak  unutmamamız  gereken  bir  
uyarı  var:  Arap  alfabesinde  aynı  şekilde  yazılan  bir  çok  harf  var.  Bunların  hangi  sese  
denk  geldiklerini,  taşıdıkları  ünlüye  ya  da  noktalara  bakarak  ayırt  edebiliyoruz.  
Ancak  7.  yüzyılda  durum  böyle  değildi.  Henüz  ünlüler  ve  noktalar  icat  
edilmemişlerdi.  Örneğin,  üç  sessiz  harf  cim,  ha  ve  kha  (ve  diğer  ikili  ya  da  üçlüler)  
aynı  harfle  gösteriliyorlardı.  Benzer  şekilde,  hepsi  sessiz  olmayan  harfler  de  var,  
altında  bir  nokta  olan  ba,  üstünde  iki  nokta  olan  ya,  üstünde  tek  nokta  olan  nun,  ama  
noktasız  yazıldıkları  zaman  hepsinin  şekli  aynı,  özellikle  kelimelerin  başında  ya  da  
ortasında.  Eğer  elinizde  dört  harfli  bir  kelime  varsa,  ve  her  bir  harf  iki  ya  da  üç  farklı  
şekilde  okunabiliyorsa,  o  zaman  işler  karışır.  Bazen  cümlenin  gelişinden  anlamı  
çıkartabilirsiniz,  bu  da  noktasız  harfleri  tahmin  etmenizi  kolaylaştırır.  Ama  çoğu  kez  
böyle  olmaz.  Mesela  Sünnilerle  Şiîler  arasındaki  temel  bir  ihtilaf,  bir  sesli  harf  ve  bir  
tırnak  hakkındadır.  Kur’an’daki  bir  âyette  bir  kelime  umma  (ümmet)  ya  da  a’imma  
(imamlar)  şeklinde  okunabilir,  Sünnilere  göre  ümmete  şükran,  Şiîlere  göre  İmamlara  
şükran,  o  surenin  bütün  dinamiğini  değiştirir,  kimin  yöneteceği  kararında  Şiîlere  
göre  İmamlık  müessesesini  onaylar,  Sünnilere  göre  ise  cemaati  görevlendirir.  
 
Muhammed’in  ölümünün  ardından  Kur’an,  Arapça’yı  öğrenmiş  ama  anadili  Arapça  
olmayanlar  tarafından  da  okunuyordu  ve  bu  insanlar  Kur’an’ın  ardındaki  sözlü  
gelenekleri  bilmiyorlardı.  Her  biri  belli  kelimelerin  farklı  şekilde  okunmasını  
öneriyorlardı.  Bu  yüzden  700  yılı  civarında,  sesli  harfler  ve  noktalar  koyarak  metni  
sabitleştirip,  sözlü  Kur’an’ı  bilmeyenlerin  de  öğrenip  okuyabilecekleri  hale  getiren  
bir  kurul  daha  oluşturuldu,  (Emevi  hanedanının  bir  katkısıydı).  Bu  yüzden  şimdi  cim  
harfi  altında  bir  noktayla  yazılırken,  ha  noktasız,  kha  ise  harfin  üstünde  bir  noktayla  
yazılıyor.  
 
Ama  her  kesim  sadece  kendisinin  kabul  ettiği  versiyonu  mu  aldı?  
 
Hayır,  Emevilerin  kanunlaştırma  dönemine  gelindiğinde,  Kur’an’ın  birbirinden  farklı  
okunuşları  çoktan  yerleşmiş  ve  kullanımdaydı.  O  yüzden,  tek  bir  okuyuş  üzerinde  
ısrar  ederek  müslümanlar  arasında  ayrılık  yaratmak  yerine,  8.  yüzyılda  âlimler  yedi  
adet  okuyuşu  meşru  olarak  kabul  ettiler,  hatta  diğer  daha  az  önemli  okuyuşlara  da  
göz  yumdular.  O  zamandan  beri,  Kur’an’daki  bir  çok  kelimenin  meşru  olarak  
onaylanmış  bir  kaç  okunuşu  bulunmaktadır.  
 
Yani  Kur’an’ı  okuyan  ve  iyi  ve  düzgün  bir  şekilde  öğrenmek  isteyen  hevesli  bir  
müslüman  gencin,  bu  farklılıkları  anlatan  yapılara  ihtiyacı  vardır  demek  mi  bu?  
 
Hem  hayır,  hem  evet.  Çocuklar  için  kolay  olsun  diye  metinler  tek  bir  okuyuşa  göre  
yazılır,  siz  de  bunu  Kur’an  okulunda  ezberlersiniz.  Ancak  eğer  metni  düzgün  bir  
şekilde  araştırmak  ve  öğretmek  istiyorsanız,  tefsir  ilmini  öğrenmeniz  gerekir  ve  
orda  farklı  varyasyonlar  öğretilir.  Bu  artık  bir  bilim  dalı  haline  gelmiştir,  bütün  
Kur’an  öğretmenleri  hepsini  bilmek  zorundadır.  Fakat  19.  yüzyıl  sonlarında  Mısır’da  
bir  kurul,  İslam  dünyasını  birleştirme  amacıyla  modern  müslümanlar  için  bir  Kur’an  
oluşturdu.  Kur’anların  seri  üretimi  ve  dağıtımı  sayesinde  bu  versiyon  hemen  hemen  
her  yerde  kullanılır  oldu  ve  Kur’an’ın  farklı  okuyuşları  hakkındaki    toplumsal  
farkındalığı  yok  etti.  O  bakımdan,  çağdaş  müslümanların  çoğu  İslam’ı  doğru  tatbik  
etmemektedir,  çünkü  bazıları  Kur’an’ı  okuyabilse  dahi,  nasıl  indirildiğini,  ya  da  nasıl  
okunması  gerektiğini  bilmemektedirler.  
 
Okuyabilirler  derken,  tabi  Arapça  7.  ya  da  8.  yüzyıldan  beri  bir  çok  değişimden  geçti.  
 
Kesinlikle.  Arapça  bilen  sıradan  bir  insan  Kur’an’ın  çok  az  bir  kısmını  anlayabilir.  
İhtiyacı  olan  şey  Klasik  Arapça  da  değildir.  Kur’an’ın  dili  kısmen  Mekke  lehçesidir,  
kısmen  de  o  dönemdeki  diğer  kabilelerinin  lehçeleridir.  6.  yüzyıl  sonu  İslam-­‐öncesi  
şiir  sanatı  ile  çok  benzerliği  vardır,  imgeler,  imalar,  mecazlar,  deyimler,  kısaltmalar.  
Bu  öyle  bir  sanattır  ki,  bir  atı  94  mısralık  bir  şiirin  her  bir  dizesinde  ayrı  bir  
kelimeyle  ifade  edilebilir,  aynı  kelimeyi  bir  kereden  fazla  kullanmadan!  Bunlar  hiç  
bir  zaman  yazılmamıştır,  ancak  8.  yüzyıldan  itibaren  âlimler,  Kur’an’ı  açıklamanın  
bir  yolu  olarak,  böyle  şiirleri  yazıya  dökmüşlerdir.  Klasik  Arapça  ise  tam  tersine,  
Arapların  hükmettiği  bir  imparatorluğu  yönetmek  zorunda  olan,  çoğu  İranlı  din  
adamları  ve  bürokratlar  tarafından  8.  yüzyılda  Irak’ta  uydurulmuş  bir  dildir.  Bu  
insanların  dili  çok  iyi  öğrenmeleri  gerekiyordu  ve  ortada  bunun  için  yazılmış  
kitaplar  yoktu,  o  yüzden  ilk  gramer  kitaplarını  ve  sözlükleri  onlar  yazdılar.  Yani  
Klasik  Arapça,  oldukça  farklı  bir  çevre  tarafından  üretildiği  için,  Kur’an’ı  anlamak  
için  gerekli  olan  bütün  bilgiyi  size  vermez.  Modern  Standart  Arapça  da  yine  
bambaşka  bir  şey.  O  da  bir  19.  yüzyıl  icadıdır,  pan-­‐Arap  (İslamist  değil)  birliğini  
ilerletmek  amacıyla  okullarda  okutulmak  üzere  1800’lerin  sonlarında  Mısır’da  bir  
kurul  tarafından  yaratılmıştır.    
 
Kur’an,  çok  bariz  bir  şekilde  görünen  Musevi  ve  Hıristiyan  katmanlarının  da  bilgisiyle,  
genellikle  tektanrılı  dinler  geleneğinin  vardığı  en  son  nokta  olarak  takdim  edilir.  Bu  
doğru  mu?  
 
Bir  bakıma  doğrudur,  ancak  hangi  bakımdan  olduğunu  anlamak  lazım.  Konunun  
uzmanları  yıllarca  Kur’an’ın  İncil  ya  da  Yeni  Ahit’teki  şu  ya  da  bu  paragrafa  çok  
benzer  olduğunu,  ancak  Muhammed’in  biraz  şaşırdığını,  kaynaklarını  yanlış  
anladığını  söylediler.  Fakat  artık  Süryani  Hıristiyanlığının  geleneklerini  ve  Rabinik  
ilmini  dahi  iyi  bildiğimiz  için  Kur’an’ın,  Rabinik  yorumcuların  veya  hıristiyan  
tefsircilerin  o  dönemde  İncil  veya  Yeni  Ahit  üzerine  açıklamalarıyla  paralellik  
gösterdiğini  söyleyebiliriz.    Daha  önce  de  söylediğim  gibi,    Kur’an’ı  Yahudi  İncili  ya  
da  Hıristiyan  İncili  ile  kıyaslamak  bir  hatadır.  Onu,  geç  Antik  hıristiyanlık  ve  
musevilik  dünyasında,  çevresinde  bulunan  tefsir  gelenekleri  ile  kıyaslamanız  lazım.  
O  dönemde  yaşayan  hıristiyan  ve  musevi  kültürlere,  ve  Yahudi  ve  Hıristiyan  yazıları  
üzerindeki  600  yıllık  Hıristiyan  yansımalarına,  ya  da  Mişna  ve  Tora  üzerindeki  
Rabinik  yansımalara  yoğunlaşmak  lazım.  
 
Muhammed  elbette  Hıristiyan  ve  Yahudilere  çok  yakın  yaşadı.  Ancak  Mekke’nin  
kendine  has  bir  özelliği  vardı  ve  bu  durum  yeni  bir  tektanrılı  inancın  orada  ortaya  
çıkmış  olmasını  daha  iyi  açıklayabilir.  Burası,  merkezinde  kutsal  bir  türbenin  
bulunduğu  dindar  bir  şehirdi.  Ancak  aynı  zamanda,  iş  mantığının  temel  dinsel  
uygulamaları  değiştirdiği  bir  ticaret  şehriydi.  Mekke’nin  yaşlıları  şu  yolu  izlediler:  
Neden  Mekke’de  ibadeti  sadece  kendi  tanrımızla  sınırlayalım?  Eğer  açılırsak  ve  
herkesin  kendi  arabulucu  tanrılarını,  meleklerini  ya  da  azizlerini  getirmelerine  ve  
buraya  koymalarına  izin  verirsek,  o  zaman  her  sene  gene  gelirler  ve  bu  bize  çok  
ticaret  ve  kâr  getirir.  Şehri  daha  önemli  yapar,  ve  de  Arabistan’daki  diğer  dini  
merkezlerle  daha  iyi  rekabet  edebilir  hale  getirir.  Bu  yüzden  Kur’an  çoktanrıcılığa  
takmıştır.  Muhammed,  dinin  yozlaştığını  hisseden  bir  toplumun  gerilimini  yansıtır.  
Vaazları  orijinal  ve  saf  bir  tektanrılılığa,  İbrahim’im  tektanrılılığına  dönüşe  bir  
çağrıdır.  Ancak  vaazlarında  biraz  fazla  ileri  gidip,  hareketi  Mekke’nin  refahını  riske  
atabilecek  gibi  görününce,  şehirden  kovulmuştur.  
 
Medine’ye  vardığında  bütün  şartlar  değişmişti.  Kur’an’ın  Mekkî  bölümlerinde  
Hıristiyanlar  ve  Yahudiler  ile  ilgili  bir  çok  olumlu  ifade  vardır.  Medenî  bölümlerde  
ise,  çoğu  kez  çok  agresif  surelerde  aniden  Hıristiyan  ve  Yahudilere  karşı  düşmanlık  
belirir.  Birdenbire  artık  bu  insanlarla  savaşmalısınızdır.  Sadece  onların  dini  
duruşlarına  karşı  saldırmak  da  değil,  gidip  onlara  savaş  ilan  etmeniz  gereklidir.  
Medine’de  hemen  hemen  hiç  Hıristiyan  yoktu,  Muhammed’in  hakimiyetine  karşı  
herhangi  bir  politik  ya  da  askeri  tehdit  oluşturmuyorlardı.  Ancak  çok  sayıda  Yahudi  
vardı  ve  ona  karşı  dini  ve  askeri  bir  meydan  okuma  durumundaydılar.  Bu  yüzden  
Muhammed  bir  Yahudi  kabilesinin  kılıçtan  geçirilmesini,  iki  tanesinin  de  şehirden  
kovulmalarını  emretmiştir.  
 
Bu  dönemi  en  iyi  bilen  iki  otoriteye  (Hugh  Kennedy  ve  Fred  Donner)  baktığımızda  bir  
çok  konuda  ortak  görüşteler.2  Ama  bir  noktada  ayrılıyor  gözüküyorlar.  Kennedy,  
Araplar  arasında  en  yaygın  tektanrılı  dinin  Hıristiyanlık  olduğunu  belirtiyor,  ama  
Muhammed’in  Medine’deki  başlıca  düşmanı  Yahudilerdi.  Donner  ise,  Arabistan’ın  
hemen  her  yerinde  Yahudilerin  olduğunu  söylüyor,  ama  Kur’an’da  Yahudi  
karşıtlığından  ziyade,  Hıristiyanlara  karşı  yöneltilmiş  teslis-­‐karşıtı  bölümler  var.  
Kendisi  aynı  zamanda,  Kur’an’ın  bu  dünyanın  zevk  ve  imkanlarına  karşı  tavrının,  
kendisinin  ‘Rabinik  Yahudiliğin  sağduyulu  doğruluğu’  dediği  tavra  daha  yakın  
olduğunu  belirtiyor,  Hıristiyan  çileciliğinin  ise  hiç  bir  izini  görmüyor.  Sizin  görüşünüz  
nedir?  
  
Bir  noktaya  kadar  Donner’ın  görüşü  daha  makul.  Ama  Kennedy’nin  de  ne  dediğini  
anlamamız  lazım.  Hıristiyanlık  Araplar  arasında  yaygındı  ancak  Arapların  çoğu  
bugün  Arabistan  dediğimiz  bölgede  yaşamıyorlardı.  Ortaçağ  Suriyesi  (bugünkü  
Suriye,  Ürdün,  Filistin  ve  İsrail)  ve  Irak’a  yayılmışlardı,  ve  3.  yüzyıldan  itibaren  
orada  hıristiyanlığa  geçmeye  başladılar.  Doğu  Arabistan’daki  (bugünkü  Kuveyt,  
kuzeydoğu  Suudi  Arabistan,  Bahreyn,  Katar,  BAE  ve  Umman)  Araplar  da  hemen  
hemen  tamamen  Hıristiyanlardı,  Yemen  ve  Nacran’daki  (bugünkü  Yemen-­‐Suudi  
Arabistan  sınırında)  bir  çok  Arap  da.  Ama  İslam’ın  ortaya  çıktığı  Hicaz’da,  özellikle  
de  Medine’de  çok  az  Hıristiyan  vardı  ama  çok  sayıda  Yahudi  yaşıyordu.  Kur’an’da  
Rabinik  Yahudilikle  bir  çok  paralellikler  var:  Tanrı’nın  kanunlarına  uyarak  yaşama  
ve  Tanrı’nın  size  verdiklerinin  zevkine,  aşırıya  kaçmadan,  varma.  Ayrıca  Kur’an’da  
Hıristiyan  İncili’nden  çok  daha  fazla  Yahudi  İncili’ne  referans  vardır,  Rabinik  tefsiri  
yansıtan.  Eğer  Kur’an’daki  meşhur  İshak’ın  kurban  edilmesi  hikayesini  [İncil’deki]  
Yaratılış  22  ile  kıyaslarsanız,  Kur’an’da  İshak’ın  çok  daha  aktif  bir  katılımının  
olduğunu  görürsünüz.  [Ç.N.  Bir  çok  Müslüman,  İbrahim’in  İshak’ı  değil,  diğer  oğlu  
İsmail’i  kurban  etmek  istediğine  inanır.]  İshak  babasına  diretir:  “Babacığım,  
emrolunduğun  şeyi  yap”  der.  Yaratılış’ta  bunların  hiç  birisi  yoktur,  ama  dönemin  
Rabinik  geleneğinde,  İsa’nın  çarmıha  gerilmesi  anlatısının  da  İshak’ın  hikayesine  
katılmasının  bir  etkisi  sonucu  İshak  çok  daha  aktif  hale  gelir,  Kur’an’da  da  
gördüğümüz  gibi.  Bu  da  şaşılacak  bir  şey  değil.  Suudi  Arbistan’da  yapılmış  az  
sayıdaki  arkeolojik  kazılar,  Hicaz’ın  bir  çok  bölgesinde  Yahudilerin  varlığına  işaret  
etmiştir.    
 
Hıristiyanlık  açısından  bakıldığında,  Muhammed’in  Hıristiyanlık  öğretisine  bakışı  
neydi?  Kur’an,  teslis  fikrine  karşıdır  ve  Hıristiyanların  İsa’yı  tanrılaştırdığını  
düşünür.  Ama  öte  yandan,  İsa’nın  vaizliğini  işleyişi  ana  akım  Hıristiyanlığınki  ile  
aynıdır.  Tanrı’nın  kelamı  (logos)  ve  Ruhullah  [Ç.N.  Allah’ın  İsa’ya  ruhundan  
üflemesi]  olarak  tarif  edilir.  Kur’an,  [İncil’deki]  İsa’nın  Tebliği  anlatısını  aynen  
tekrarlar,  Meryem’in  Lekesiz  Gebeliği  hakkında  da  en  eski  görüşlerden  birini  kabul  
eder.  İsa’dan  Yusuf’un  oğlu  olarak  bahsedilmez,  Kur’an’da  İsa  babasızdır.  Kur’an’da  
İsa’nın  hikayesinin  kilisenin  aykırı  kabul  ettiği  versiyonlarına  rastlanmaz.  Çizgiyi  
sadece  onun  tanrılığı  noktasında  çizer.  Kur’an’ın  hoş  görmediği  budur.  
 
Donner,  Muhammed’in  İslam  olarak  adlandırılacak  yeni  bir  amentünün  çağrısını  
yapmak  yerine,  sadece  çok  tanrı  yerine  tek  tanrıya  inandığı  için  diğer  gruplardan  
ayrılan  bir  topluluğa  hitap  ettiğini  öne  sürüyor.  Sizin  bu  konudaki  görüşünüz  nedir?  
 
Elbette  Donner’ın  teorisi  sorgulanabilir,  ancak  Kur’an’da  bu  konuya  ilişkin  çok  şey  
var.  Karar  vermeden  önce  şartları  ve  değer  hükümlerini  bilmek  lazım.  Eğer  Yuhanna  
İncili’ni,  tarihsel  arka  planını  bilmeden  okursanız,  Yahudi  karşıtı  bir  metin  olduğunu  
sanabilirsiniz.  Halbuki  bu  konunun  uzmanlarının  bulgularına  göre  bu  metin  ilk  
Hıristiyanların  en  fazla  Yahudi  içeren  topluluğundan  gelmiştir.  Sinangog’dan  atılmış  
bir  grup  kovulmalarına  kızarak  tepki  göstermekteydi.  Ya  da,  İbrani  İncili’ndeki  
Peygamber  kitaplarına  bakarsanız,  ve  eğer  yazarlarının  İsrailoğulları  olduklarını  
bilmiyorsanız,  bu  insanların  Yahudilerden  gerçekten  nefret  ettiklerini  
düşünebilirsiniz.  Benzer  şekilde,  Kur’an’a  geri  dönerseniz,  ve  onu  yazan  kişinin  
kendisini  bu  geleneklerin  mirasçısı  olarak  gören  bir  tektanrıcı  olduğunu  
düşünürseniz,  Muhammed  şurda  Yahudi  karşıtı  veya  burda  Hıristiyan  karşıtı  falan  
değildir.  Eğer  o  geleneğin  içindeyseniz  ve    günah  işlendiğini  düşündüğünüz  bir  şeye  
bakıyorsanız,  o  şey  dışarıdan  bakan  birisine  göre  size  daha  şiddetli  görünecektir.  
Kur’an’ın  mesajı,  diğer  peygamberler  gibi,  Tanrı’nın  kanunlarına  göre  yaşamanın  
sizin  göreviniz  olduğu,  ve  aksi  taktirde  Tanrı’nın  gazabının  üzerinize  çökeceğidir.  
 
Yine  de,  Yahudiliğin  temel  öğretisi,  Yahudilerin  seçilmiş  halk  olduğu,  diğerlerinin  
olmadığıdır.  Kur’an  buna  değiniyor  mu?  
 
Evet,  Kur’an  aslında  İsrailoğullarının  bir  zamanlar  seçilmiş  halk  olduğunu  onaylar  
(3.  bölümün  çoğu  tam  da  bununla  ilgildir)  ama  bu  durum  değişmiştir  çünkü  onlar  
Tanrıya  isyan  etmişlerdir  ve  emirlerini  çiğnemişlerdir.  Bu  açıdan,  Pavlus’un  
öğretisiyle,  yani  Yahudilerin  Tanrı’ya  bir  çok  defa  itaatsizlik  ettikleri  için  Tanrı’nın  
anlaşmayı  herkese  açtığını  söyleyen  Hıristiyan  fikri  ile  paralellik  arzeder.  Artık  tüm  
insanlığındır.  Burada  bir  Hıristiyanlık  etkisi  ile  aynı  çizgiye  denk  gelir.  
 
Kur’an  Hıristiyanları  özel  bir  konuda  azarlar:  Teslis  inancı,  tektanrılılıktan  acıklı  bir  
sapmadır.  Kur’an’ın,  buna  benzer  bir  şekilde  katılmadığı  bir  Yahudi  öğretisi  de  var  mı?  
 
Bir  tane  var  ve  kimse  de  nerden  çıktığını  bilmiyor.  Kur’an,  Yahudilerin  Üzeyir’e  
Tanrının  oğlu  demesine  çatar.  Kimi  uzmanlar  bunu  Ezra  ile  bir  tutar,  ancak  aslında  
kimse  bu  inancın  kökenlerini  bilmemektedir.  Yoksa  Yahudiler  sadece  kanuna  göre  
yaşamadıkları  için  kınanırlar,  mesela  bazıları  Şabat  günü  çalışır,  yani  Tanrı  ile  olan  
anlaşmaya  uymamaktadırlar.  Ancak  burda  başka  bir  niyet  daha  vardır.  O  da,  
geleneği  tekrar  İbrahim-­‐merkezli  yapmak  ve  dolayısıyla  Musa’nın  önemini  
azaltmak.  Bu  da  son  derece  mantıklıdır.  Mekke’desin  ve  yeni  bir  dini  hareketi  
başlatıyorsun.  Eğer  birisi  kalkıp  senin  gerçek  bir  tektanrıcı  olarak  meşruiyetini  
sınarsa  ne  dersin?  Yahudi  değilsin,  Hıristiyan  değilsin,  Arapsın.  Sana  daha  önce  hiç  
peygamber  gönderilmemiş.  O  yüzden  Anlaşma’yla  bir  bağ  düşünmek  zorundasın.  
Yahudi  geleneğinde  bütün  meşruiyet  İbrahim’in  Tanrı’yı  takip  ettiği  an,  ve  
sonrasında  oğlu  İshak’ı  kurban  etmesi  istenerek  sınanmasından  gelir.  Yahudilik  
Anlaşma’yı  tek  bir  soya  bağlayarak  sadece  kendine  ait  hale  getirir:  İbrahim-­‐İshak-­‐
Yakub-­‐On  İki  İsrail  Kabilesi.  Hıristiyanlık  bu  soyun  Yahudilere  aitliğine  karşı  çıktı  ve  
onu  diğer  insanlara  açtı.  Eğer  Luka  İncili’nde  İsa’nın  soyağacına  bakarsanız,  orda  ilk  
Hıristiyanların  cebelleştiği  iki  konu  vardır.  Bir  yanda,  İsa’nın  soyu,  Tanrı’nın  oğlu  
olduğu  söylenen  Adem’e  kadar  gider,  yani  Adem’in  çocuklarının  hepsi  Tanrı’nın  da  
çocuklarıdır!  Ancak  hiç  mantıklı  olmayan  başka  bir  şey  daha  vardır.  Bu  soy  Yusuf’tan  
geçer,  ama  kendisi  İsa’nın  babası  değildir.  Soru  şu  ki,  madem  ilk  Hıristiyanlar  
Yusuf’un  İsa’nın  babası  olmadığına  inanıyorlardı,  neden  İsa’nın  soyunu  onun  
üzerinden  geçirdiler?  Cevap  meşruiyette  yatıyor:  Eğer  İsa,  Davud’un  hanedanından  
gelmiyorsa  Mesih  olamaz,  ve  Yusuf  da  o  bağlantıyı  sağlıyor.  Meryem,  Davud’un  
hanedanından  değildir.  Musa’nın  abisi  olan  Harun’un  hanedanındandır.  
 
Anlaşma’nın  bir  parçası  olabilmek  ve  bir  peygamber  olarak  meşruiyet  kazanabilmek  
için  Muhammed’in  de  aynen  böyle  bir  şeye  ihtiyacı  vardı,  yani  İbrahim’e  uzanan  bir  
soyağacı.  Bu  yüzden,  İsmail’e  dek  giden  bir  soy  inşa  edildi.  İsmail,  İbrahim’in  oğlu  
olup,  karısı  Sare’den  değil,  kölesi  Hacer’den  olmadır.  Rabinik  gelenek  sadece  İshak  
ve  onun  oğlu  Yakub’u  sayar.  Eğer  Yakub’un  soyundan  gelmiyorsanız  Anlaşma’nın  bir  
parçası  değilsinizdir.  (Gerçi,  bazı  hahamlar  İsmail’in  kaderi  ile  ilgilenmiş  ve  onu  da  
anlaşmaya  dahil  etmeyi  düşünmüşlerdir.)  Şimdi  İsmail’in  soyundan  birine  yeni  bir  
kitap  geliyor  ve  Kur’an  da  onun  Araplara  gönderildiğini  vurguluyor.  Her  ne  kadar  
mesajı  Arapların  ötesinde  tüm  insanlığaysa  da,  Tanrı  şimdi,  daha  önce  hiç  
ilgilenmediği  Araplara  gelmiştir.  
 
Donner,  ‘teslim  olan’  anlamına  gelen  müslim3  kelimesinin  Kur’an’da  çok  az  yerde  
geçtiğini  vurguluyor.  Çoğu  yerde  kullanılan  terim  ‘inananlar’.  İddiasına  göre,  
Muhammed  için  teslim  olma  ve  inanma  farklı  şeyler.  Teslim  olma  çoktanrılılar  için,  
inanç  ise,  zaten  tek  bir  tanrıya  inanan  Hıristiyan  ve  Yahudiler  de  dahil  olmak  üzere,  
tektanrılılar  içindi.  Yani  ima  ettiği  şey,  Muhammed’in  tasarısı  farklı  bir  din  yaratmak  
değil,  sadece  inanan  cemaatleri  birleştirmekti.  Sizce  bu  doğru  mudur?  
 
Katılırdım,  ancak  bazı  çekincelerim  var.  Bence  Donner  şu  konuda  haklı:  Başlangıçta  
Muhammed’in  Mekke’deki  tasarısı  tamamen  yeni  bir  şey  başlatmak  değildi.  Ama  
Medine’de,  sadece  kendi  takipçilerini  yöneteceği  kuralları  değil,  kendi  cemaatinin  
cemaat  dışındakilerle  olan  ilişkilerini  de  tanımlama  ihtiyacıyla  karşılaştı.  İlk  
değişimin  işaretlerini  orda  görmeye  başlıyorsunuz.  Öldüğünde  de,  takipçilerinin  bu  
öğretilerin  yeni  bir  din  olduğunu  söylemesi  kolaydı.  Sonrasında  gelen  Arap  fetihleri  
sonucunda  karşı  karşıya  gelinen  Bizans’ın  Hıristiyanlığı  ve  İran  İmparatorluğu’nun  
Zerdüştlüğü,  öğretinin  daha  açık  bir  tanımını  zorunlu  kıldı.  Ancak  bildiğimiz  
kadarıyla,  en  azından  yarım  yüzyıl  boyunca  Arap  ordularının  fethettiği  ülkelere  
İslam’ı  yayma  ya  da  o  ülkeleri  İslam’a  kabul  etme  gibi  bir  istek  yoktu.  Bu  da  onların  
kendilerini  yeni  bir  şeyin  taşıyıcısı  olarak  değil,  inananlar  toplumunun  zaten  varolan  
bir  parçası  olarak  gördüklerini  gösteriyor.  
 
İslam’ı  farklı  bir  şey  yapmaya  yönelik  önemli  adımlar  ancak  beşinci  Emevi  halife  
Abdülmelik  (685-­‐705)  saltanatı  sırasında  atılmıştır.  Bunların  bir  örneği,  ki  bu  
uzmanların  pek  dikkatini  çekmemiştir,  inancın  onaylanmasıdır,  Arapça’da  şehadet    
diyoruz.  Elimizdeki  7.  yüzyıla  ait  yazılarda,  paralarda  veya  papirüslerdeki  bütün  
şehadetler,  hatta  Kubbet-­‐üs  Sahra’daki  yazı  bile  şöyle  der:  ‘Ortağı  olmayan  Allah'tan  
başka  hiçbir  İlâh  yoktur.’  Hiç  bir  tektanrıya  inanan  [Yahudi  veya  Hıristiyan]  buna  
itiraz  etmez.  Ama  Abdülmelik  yeni  bir  para  basılmasını  emretmiş  ve  üstüne  
‘Allah'tan  başka  hiçbir  İlâh  yoktur,  ve  Muhammed  O'nun  elçisidir’  diye  yazdırmıştır.  
Hiç  bir  Hıristiyan  ya  da  Yahudi  bunu  kabul  edemezdi.  Bu,  müslümanları  diğer  
tektanrılılardan  ayırmayı  ve  onlar  üzerinde  üstünlük  iddia  etmeyi  hedefleyen  İslamî  
bir  değer  yargısıydı.  Daha  sonra  Şiîler  de  kendi  şehadetlerini  geliştirdiler.  Onlarınki  
de  üç  parçaydı:  ‘Allah'tan  başka  hiçbir  İlâh  yoktur,  ve  Muhammed  O'nun  elçisidir,  Ali  
O’nun  velisidir.’  Bu  formül  kimin  Şiî  olup  olmadığını  belirtir.  
 
Abdülmelik,  daha  önceki  yıllarda  İslam  dünyasını  bölen  iç  savaşların  ardından  
Emeviler  için  yeni  bir  meşruiyet  oluşturmaya  çalışmıyor  muydu?  
 
Kesinlikle.  Abdülmelik  685  yılında  hiç  bir  meşruiyeti  olmadan,  karşı-­‐halife  olarak  
iktidar  olmuştu  ve  iktidarını  kabul  ettirmek  için  yeni  bir  İslam  projesinin  
savunuculuğunu  yapıyordu.  Kudüs’te,  ki  bunu  çoğu  kez  unuturuz,  bile  bile  Süleyman  
Tapınağı’nın  olduğu  alanın  üstüne  Kubbet-­‐üs  Sahra’yı  yaptı.  Böylece  şunu  demek  
istiyordu:  Biz  müslümanlar  şimdi  daha  güçlüyüz,  meşruiyeti  tekrardan  İslam’a  
geçen  Yahudiliğin  mirasçılarıyız.  Stratejisi  Araplaştırma  (Arapçayı  imparatorluğun  
dili  yapma)  ile  İslamlaştırmaydı:  Bütün  müslümanların  aynı  modeli  izleyeceği,  
diğerlerini  dışlayan  İslamî  bir  kimlik.  Ayrıca  Peygamber’in  Halefi  titrini  kullanmak  
yerine,  kendisini  Allah’ın  Halifesi  mertebesine  yükseltmeye  çalışmıştır.  Halife,  
birinin  halefi,  varisi  olmak  anlamına  gelir  ve  ondan  önce  herkes  bu  terimi,  daha  az  
dini  anlam  içerecek  şekilde,  Muhammed’in  halefi  anlamında  kullanıyordu.  
Abdülmelik,  etrafta  dolaşıp  kendisini  her  anlamda  Allah’ın  Halifesi  olarak  ilan  
edecek  şairler  tuttu.    
 
Bu  birbirine  sırayla  bağlı  bir  çok  sonucun  başlamasına  neden  oldu,  ki  bu  da,  
Muhammed’in  kendisini  nereye  kadar  yeni  bir  dini  başlatıyor  olarak  algıladığı,  ve  
nereye  kadar  bunun  sonradan  takipçileri  tarafından  geliştirildiği  hakkında  bize  bazı  
fikirler  veriyor.  İslamî  hukuka  (şeriata)  bakarsanız,  çok  çarpıcı  bir  olay  görürsünüz:  
İlk  dört  halife  (bu  biraz  şaşırtıcı  gelebilir)  Peygamberin  ne  dediğine  genellikle  
aldırmamışlardır.  Başlarını  ellerinin  arasına  alıp,  acaba  Peygamber  bu  konuda  ne  
düşünürdü,  diye  tereddüt  etmezlerdi.  Kendi  kararlarını  alırlardı  ve  çoğu  kez  bunlar,  
bazı  insanların  Peygamberin  söylediklerinden  hatırladıklarına  ters  düşerdi.  İslamın  
ilk  iki  yüzyılında  bazı  müslüman  hukuk  uzmanları  da  aynı  şeyi  yaptılar.    
 
Mesela?  
 
Denizlerde  yaşayan  bütün  canlıların  yenilip  yenilmeyeceğine  dair  meşhur  bir  vaka  
vardır.  Bir  rivayete  göre  Peygamber,  kurbağa  hariç  hepsi  yenilebilir  demiş.  İlk  halife  
Ebu  Bekir  her  şey  yenilebilir  dedi.  Hanefi  mezhebinin  kurucusu  Ebu  Hanife  (699-­‐
767)  sadece  balık  yenebilir  dedi.  Hiç  bir  müslüman  hukuk  uzmanı,  sadece  
Peygamberin  dedikleri  şeriattir,  diğer  söylenenler  değildir,  demeye  cüret  edemez.  
Hepsinin  İslam  hukukunda  bir  yeri  vardır,  ve  bir  birey  olarak  Peygamberin,  Halife  
Ebu  Bekir’in,  ya  da  uzman  Ebu  Hanife’nin  dediğini  takip  etmeyi  seçebilirsiniz.  
Bundan  daha  büyük  ihtilaflar  da  vardır.  Örneğin  Kur’an,  eğlence  amaçlı  nikahın  
(muta  nikahı)  kabul  edilebilir  olduğunu  söyler.  Savaşçılar  sefere  çıktıklarında,  yedi  
gün  sonra  iptal  olacak  bir  çeşit  resmi  nikah  altında,  kadınlarla  bir  haftalığına  cinsel  
birliktelik  anlaşması  yapabiliyorlardı.  Halife  Ömer  bu  uygulamayı  yasakladı.  
Dolayısıyla  Sünniler,  Kur’an  izin  veriyor  olmasına  rağmen,  Ömer  yasakladığı  için  bu  
adeti  tatbik  etmezler.  Bir  de  mesela  zinanın  cezası  konusu  var.  Kur’an,  Yahudi  
geleneği  ile  aynı  hizada,  cezanın  taşlama  (Ç.N.  ‘recm’)  olduğunu  söyler,  ama  yüz  
kırbaç  olmuştur.  Eğer  Kur’an,  müslümanların  kabul  ettiği  indirilmiş  bir  metinse,  
neden  şeriatta  Kur’an  ile  çelişen  bu  kadar  çok  şey  var?  Cevabı  şudur:  Müslümanlara  
göre  Kur’an,  davranışları  için  ilk  sırada  gelen  kaynak  değildir.  Sünniler  için  
Peygamberin  sünnetidir,  ki  bu  çeşitli  kaynaklardan  derlenen  muazzam  sayıda  
eserden  oluşur  ve  bunlardan  daha  da  fazla  sayıda,  Sünnilerin  kabul  ettiği,  ilk  
dönemlerin  önemli  aktörlerinin  fikirleri  tarafından  tamamlanır.  Kur’an’daki  bir  
karar  Peygamber  ile  çelişse  de  farketmez.  Sünnet  külliyatına  uyarsınız.  Şiîler  ise  
imamlarının  öğretilerini  takip  ederler.  
 
Peki  bu  durum,  Kur’an’ın  Muhammed’in  öğretisi  değil,  Allah’ın  kelamı  olduğu  fikriyle  
nasıl  uyuşuyor?  Allah’ın  bildirileri  insanın  lafına  üstün  gelmez  mi?  
 
Müslüman  dünyası  için  bu  şekilde  olmadı.  Sembolik  olarak,  aslolan  Allah’ın  
kelamıdır.  Ancak  şaşırtıcı  olan  şu  ki,  Allah’ın  kelamının  herkesinkinden  üstün  
olduğunu  iddia  ederek  ortaya  çıkan  bütün  akımlar  aykırı  (marjinal)  olarak  kabul  
edilmiştir,  bu  şekilde  çıkan  her  bir  akım  başarısız  olmuştur.    Şiîler  için  önemli  olan  
İmamların  kelamıdır,  ki  Peygamber  de  bunlardan  biridir.  Sünniler  için  ise  
Peygamberin,  yol  arkadaşlarının,  haleflerinin  ve  daha  sonraki  bir  kaç  âlimin  
dediklerinden  oluşan  büyük  bir  külliyattır.  Dolayısıyla,  Kur’an  oldukça  esnek  bir  
şekilde  çözümlenirken,  İmamlar  ve  Sünnet  dokunulmaz  hale  gelmişlerdir.  Eğer  
sorgulamaya  veya  kuşku  duymaya  başlarsanız  bütün  sistem  çöker.  Bu  yüzden  
Peygamberle  ilgili  karikatürler  İslam  dünyasında  bütün  diğer  şeylerden  daha  fazla  
şiddet  doğurmuştur.  
 
Bütün  ilahi  metinler  çelişkilerle  dolu:  Dört  İncil  arasından  uyuşmazlıklar  var,  Tevrat  
bir  ihtilaflar  yığını.  Kur’an’ın  kendisi  ne  kadar  tutarlı?  
 
Tutarlılık  modern  bir  ölçüttür.  Ortaçağın  bütün  metinleri  çelişkilerle  doludur.  Yazan  
kişi  bir  konudaki  iddiasını  ortaya  atarken,  destek  olacak  bütün  argümanları  bir  
araya  toplar,  sonra  bir  diğer  konuya  geçer  ve  bir  kaç  sayfa  önce  yazdıklarıyla  
çelişecek  argümanları  bu  sefer  bir  başka  konu  için  kullanır.  Dolayısıyla,  Kur’an’da  ve  
ondan  devşirildiği  iddia  edilen  temel  kanunlarda  bir  sürü  çelişki  vardır.  Alkol  
Kur’an’da  yasak  mıdır,  değil  midir?  Nihayetinde  Şeriat  yasak  olduğunu  söyler.  Ama  
Kur’an  şarabın  Şeytan  tarafından  yaratıldığını  söyleyip,  sonra  bir  başka  surede  
(Nahl  Suresi  67.  âyet)  Allah’ın  hurma  ve  üzümü  içki  ve  yiyecek  olarak  kullanılması  
için  yarattığını  söyler.  Yani  Allah  alkolün  yaratıcısıdır  ve  de  Şeytan  alkolün  
yaratıcısıdır.  Elbette  gelenek  bu  çelişkiyi  mantıklı  bir  şekilde  açıklamaya  çalışmıştır,  
ancak  çözümleri  her  zaman  mantıklı  değildir.  Kur’an  kaderi  mi,  yoksa  özgür  iradeyi  
mi  nasihat  eder?  Her  iki  taraf  için  de  destekleyici  surelerin  bir  listesini  
çıkartabilirsiniz,  ve  bu  içerisindeki  hemen  hemen  her  şey  için  geçerlidir.  Kur’an’ın  
ilahiyatı,  yirmi  iki  yıl  boyuncaki  farklı  deneyimlere,  farklı  vaatlere  karşı  değişmez  
tek  bir  konuma  değil,  o  ana  hitap  eder.  Her  bir  durumun  o  anki  şartlarını  ve  çelişen  
ihitiyaçlarını  yansıtır.    
 
Kur’an’ın  genel  dini  mesajına  baktığımızda,  İslam’ı  oluşturmuş  olan  inanca  hangi  
temel  ilkeleri  vermiştir?  
 
İslam’ın  beş  temel  direği  vardır.  Allah’ın  birliği  ve  tekliği  mutlak  bir  mihenktaşıdır.  
Ancak  meleklere  inanmadan  da  bir  inanan,  dolayısıyla  bir  müslüman  olamazsınız.  
Eğer  meleklerin  varlığı  konusunda  kuşkuya  düşerseniz,  bir  inanan  değilsinizdir,  
çünkü  melekler  olmasa  Allah  ve  insanlık  arasında  bir  iletişim  olamazdı,  ve  
dolayısıyla  kutsal  yazının  geçerliliği  kuşkuya  düşerdi.  Muhammed’den  önce  gelmiş  
peygamberleri  ve  onların  getirdikleri  mesajı  kabul  etmeden  de  tektanrıcı  
olamazsınız.  Yeniden  dirilme  ve  Kıyamet  Günü  gerçeğine  inanmadan  da  tektanrıcı  
olamazsınız.  Bunların  hepsi  zorunludur.  Dolayısıyla,  bir  tektanrıcı  olarak  göreviniz,  
Kur’an’da  indirilmiş  ve  Allah’ın  Şeriatında  (ki  Kur’an  bunu  tam  olarak  tanımlamaz)  
şekillenmiş  Allah’ın  kanununa  göre  yaşamaktır.  Ancak  Şeriat,  İslam’ın  her  bir  
mezhebinde  biraz  farklı  tanımlanmıştır  (Sünnilikte  4  adet,  Şiîlikte  bir  kaç  adet).  
Şimdilerde  bunlar  müslümanlar  için  pek  açık  ve  seçik  değil  ama  yüz  yıl  önce  ‘Ben  bir  
müslümanım’  demezdiniz,  nokta.  Ben  Hanefiyim,  Şaafiyim,  İmamiyim  demeniz  
gerekirdi,  yani  hangi  mezhebe  bağlı  olduğunuzu  belirtirdiniz.  
 
İslam  dünyasında  bugün  bu  kadar  çok  kaos  olmasının  bir  nedeni,  insanların  Şeriat’ın  
ne  olduğunu  bilmemesidir.  Çünkü  tek  bir  İslamî  Şeriat  yoktur,  her  bir  mezhep  kendi  
şeriatını  tanımlamıştır  ve  siz  de  o  mezhebin  şeriatına  göre  müslümansınızdır.  Şeriat  
hayatın  bütün  şartlarına  değinir.  Mesela  birisi  öldüğünde,  takip  ettikleri  mezhebin  
şeriatına  göre  defnedilir.  Eğer  dini  ayin  yapılmazsa,  bu  ölene  büyük  bir  hakarettir,  
onu  hiç  gömmemeye  benzer.  Şimdilerde  bunların  hepsi  şaşırtılmış,  
bulanıklaştırılmıştır.  Bir  çok  insan  ‘Ben  müslümanım’  diyip  İslamî  Şeriat’a  
uyduklarını  iddia  etmektedirler.  Ama  İslamî  Şeriat  nedir?  Nerde  bulunur?  Hiç  bir  
fikirleri  yok.  Şeriat’ın  şu  ya  da  bu  din  adamı  tarafından  tanımlandığını  
düşünmektedirler.  Ama  ya  siz  Pakistan’daysanız  ve  bu  din  adamı  Pakistan’da  
olmayan  bir  mezheptense?  Modern  İslam  dünyasındaki  seçme  toplama  uygulamalar,  
İslam’ın  gelenekleri  ya  da  ne  olduğunu  hakkında  olmaktan  çok,  İslam  dünyasının  
içinde  bulunduğu  kargaşanın  yansımalarıdır.  
 
 
Peygamberin  mesajındaki  ölümden  sonra  hayat  kısmına  değinmiştiniz...  kıyamet  
gününün  geldiğinden,  çok  yakın  olduğundan...  ki  bazı  araştırmacılar  bu  konuyu  
oldukça  vurguluyorlar...  Sizin  değerlendirmeniz  nedir?  
 
Bu,  Kur’an’daki  gelişimi  gözleyebileceğiniz  konulardan  birisidir.  Mekkî  bölümlerde  
çok  daha  fazla  vurgulanmıştır.  Zamanın  sonu  kozu,  ancak  dinleyenlerin  hayal  
gücüne  ‘son  şans’  şeklinde  ulaşırsa  bir  işe  yarar:  Kıyamet  Günü  kapıda,  eğer  şimdi  
tövbe  etmezseniz  mahvolursunuz.  Medine  döneminde  de  Kıyamet  Günü  hala  bir  
gerçek  olarak  durmaktadır,  ancak  artık  çok  daha  uzak  bir  konumdadır.  Bunu  
söylüyorum,  çünkü  Kur’an’ın  bu  bölümlerinde  şaşırtan  bir  durum  vardır.  Son  derece  
ince  detaylarına  kadar  düzenlenmiş  hukukî  alanlardan  bir  tanesi  miras  hukukudur.  
Eğer  hareket  zamanın  sonuna  bu  kadar  taktıysa,  neden  mirasın  tam  olarak  nasıl  
bölüşüleceği  konusunu  açıklamaya  bu  kadar  çok  çaba  harcıyor?  Sadece,  “mirasını  
oğluna  bırak”,  ya  da  “kızın  varsa  yarısını  veya  çeyreğini  ona  ver”  değil...  anne  ne  
alıyor?  Baba  ne  alıyor?  Eğer  sadece  kadınlar  hayatta  kaldılarsa?  Mirasın  bir  çok  
farklı  senaryosu  göz  önüne  alınmış.  Açıkça  görülüyor  ki  bu,  kopmak  üzere  olan  bir  
kıyamet  öncesi  panik  içinde  yaşayan  bir  toplum  değil.  Bu  değişim,  birinci  yüzyılın  
sonlarında  yeni  Kudüs’ün  gelmeyeceğini  anlamaya  başlayan  ilk  Hıristiyanlarınkine  
çok  benziyor...  bekleyip  duramayız,  yaşamaya  devam  etmemiz  lazım,  Hıristiyanlar  
olarak  nasıl  bir  hayat  yaşayacağız?  Geleneğin  odağı  değişiyor,  ve  bence  bu  daha  
Muhammed  ölmeden,  henüz  hayattayken,  çok  hızlı  bir  şekilde  oldu.  Medine’ye  
taşınınca  bir  yönetici  oldu  ve  dini  dinamik  değişti.  Artık  o,  bir  toplumu  kıyamet  
uyarılarıyla  birleştirmeye  uğraşmıyordu,  gerekirse  isteklerini  siyasi  gücünü  
kullanarak  zorla  kabul  ettirebilirdi.  O  noktada  Kıyamet  Günü  ana  konu  olmak  yerine  
arka  plandaki  bir  mevzu  haline  gelmiştir.  
 
Muhammed’in  hayatı  hakkında  elimizde  hangi  biyografik  deliller  var?  
 
En  eski  biyografi,  Siyer,  sekizinci  yüzyıl  ortasında  Medine’li  İbn  İshak  tarafından  
yazılmış,  ancak  günümüze  ulaşmış  bir  kopyası  yok4.  Derlediği  çalışma  sadece  9.  
yüzyıldaki  tarihçilerin  alıntılarında  saklanmış  ya  da,  bir  açıdan  tek  kaynak  olarak,  
İbn  İshak’ın  ölümünden  yaklaşık  80  yıl  sonra  eserin  çoğunu  intihal  etmiş  bir  yazar  
aracılığıyla5.  Araştırmacılar,  onun  önce  ilk  versiyonu  yazdığı,  sonra  da  yeni  bilgiler  
edinip,  çoğu  kez  uzatarak  belli  hikayeleri  değiştirdiği  kanaatine  varmışlardır.  İbn  
İshak’ın  stili  çok  ilginçtir.  Bir  çok  farklı  söylentiyi  bir  araya  toplamış,  onlardan  
büyük  bir  yetenekle  bir  hikaye  örmüş,  ve  daha  önceden  hiç  duyulmamış  yepyeni  ve  
tutarlı  bir  anlatı  ortaya  çıkarmıştır.  Bu  açıdan,  Peygamberin  hayat  hikayesini  yazan  
herkes  onun  yeni  bir  tasvirini  yapmıştır  çünkü,  kullandıkları  malzemeler  
başkasından  gelmiş  olsa  da,  onlardan  yaptıkları  kolaj  her  seferinde  onun  farklı  bir  
tablosunu  meydana  çıkartmıştır.  İbn  İshak,  önceki  nesillerin  hiç  şüphe  duymadıkları  
bir  Peygamberin  imgesini  çizmişti.  Sonraları,  sözlü  gelenekleri  kullanan  diğer  
yazarlar,  Peygamberin  hayatına  mucizeler  veya  sufi  yansımalar  ekleyerek,  İbn  
İshak’ta  olmayan  bir  figür  yarattılar.  Yani  Peygamberin  hayatı  hakkında  hiç  bir  
şeyden  kesin  emin  olamasak  da,  ölümünün  hemen  ardından  bir  yüceltme  sürecinin  
başladığından  emin  olabiliriz.  Yeni  akımlar  öğrettiklerine,  savunduklarına  veya  
kendi  kafalarındaki  ideal  peygamber  hayatı  fikirlerine  yakın  bir  Peygamber  imgesi  
oluşturmak  istedikleri  için,  müslümanlar  bu  sürece  yeni  şeyler  ekleyerek  süslemeye  
devam  ettiler.  Dolayısıyla,  birdenbire  9.  ve  10.  yüzyıldan  itibaren  Peygamberi  bir  
sufi  olarak  gösteren  biyografiler  görmeye  başlıyoruz.  9.  yüzyıl  öncesinde  hiç  yok,  
hatta  9.  yüzyılda  Peygamberin  öyle  olmadığını  kabul  eden  sufiler  var.  Ancak  sufiler  
İslam  dünyasının  yöneticileri  olunca  Peygamber  de  bir  sufi  olmalıydı.  Daha  yakın  
zamandaki  biyografiler  ise  Muhammed’i  insan  hakları,  feminizm,  demokrasi  vs.  
savunucusu  olarak  tasvir  ediyorlar.  
 
Aynı  şekilde,  ancak  daha  erken  bir  tarihte,  müslümanlar  Muhammed’e  atfedilmiş  
mucizelerin  hikayelerini  toplamaya  başladılar.  Halbuki  Kur’an,  Yahudi  
peygamberlerin  ve  İsa’nın  bir  çok  mucize  yarattıklarını,  ancak  Muhammed’in  
yaratmadığını  söyler.  Muhammed’in  tek  mucizesi  Kur’an’ı  iletmesidir.  O  zaman  
neden  Muhammed’in  mucizelerle  dolu  bir  biyografisi  olmalı?  Eğer  bir  Hıristiyan  
muhitinde  iş  görüyorsanız,  sizin  mucizeler  yaratmamış  peygamberinizi  kabul  
etmelerini  nasıl  bekleyebilirsiniz?  Bütün  biyografiler  bu  tip  farklı  gündemler  
tarafından  şekillendirilmiştir.  Geç  Emevi  döneminde  İslam  farklı  bir  din  olarak  
sivrilmeye  başlayınca,  ihtiyaç  duyulan  ilk  şey  Peygamberin  hikayesiydi.  Kur’an’da  
böyle  bir  şey  yok.  Ancak  daha  da  önemlisi,  açıklamanız  gereken  kutsal  bir  metin  var,  
ve  bunu  ancak  Peygamberin  onu  nasıl  aldığını  anlatarak  yapabilirsiniz.  Siyer  bu  
yüzden  icat  edilmiştir,  Peygamber’in  bir  kronolojisini  vermek  ve  Kur’an’ı  açıklamaya  
yardımcı  olmak  için.  
 
Hıristiyanlığın  gelişimini  düşünün.  Pavlus,  İsa’nın  hayatının  bir  anlatımını  yazma  
gereğini  görmemişti.  Markos  İncili  ta  yirmi  sene  sonra,  70  yılında  yazıldı.  
Hıristiyanlar  o  zamanlarda  sormaya  başlamışlardı,  kimdi  bu  Nasıralı  İsa,  diye.  
Ondan  önce,  hepsi  ya  onun,  ya  da  onun  takipçilerinin  takipçileriydiler.  Ama  şimdi  
Roma’da,  daha  önce  Filistin’i  hiç  duymamış  insanlar  vardı.  Oraya  hiç  gitmemişlerdi,  
hakkında  hiç  bir  şey  bilmiyorlardı  ve  birilerinin  anlatması  gerekiyordu.  Dolayısıyla,  
her  dini  hareketin  gelişiminde  böyle  bilgilerin  çok  hayati  hale  geldiği  bir  noktaya  
gelinir.  İncil  böyle  doğmuştur.  Sonra,  2.  yüzyılda,  Hıristiyanlar  merak  etmeye  
başladılar:  Peki  ya  Meryem?  O  kimdi?  Ve  böylece  James’in  Batınî  İncili,  sonrasında  
da  İsa’nın  çocukluğu  incilleri,  doğal  bir  ilerlemeyle  birbirlerini  takip  ederek  ortaya  
çıktılar.  Siyer  de  tamamen  aynıdır.  Müslümanlar  7.  yüzyılın  sonu,  8.  yüzyılın  
başlarında  sormaya  başlamışlardı:  Bu  Muhammed  kimdi?  Nerede  ve  nasıl  
yaşamıştı?  Bir  gözü  de  Kur’an’ın  yorumlanmasında  olan  bu  talep  bir  arz  yarattı.    
 
Bu  yüzden,  tarihyazımı  sorunlarıyla  dolu  olan  Siyer  olmadan  Kur’an’ı  anlayamayız.  
Mısır’da,  Hindistan’da  ve  daha  bir  çok  yerde  sayısız  müslüman,  Protestan-­‐stili  (sola  
scriptura)  ile,  sadece  Allah’ın  kelamı  olan  Kur’an  ile  ilerlemek  istediler.  Ancak  hepsi,  
Peygamber’in  hayatı  olmadan  Kur’an’ı  tek  başına  anlayabilmenin  bir  yolu  
olmadığını  anladılar.  Dolayısıyla,  klasik  İslam’ın  bütün  sorunları  yeniden  modern  
İslam’a  dahil  edildi.  Peygamber  yedinci  yüzyılın  adamıydı  ve  eski  çağlarda  onun  
hayatı  üzerine  yazılmış  kitaplar  onu  modern-­‐öncesi  ideallere  göre  tanıtmışlardı.  
Şimdi  21.  yüzyılda  yaşıyoruz.  14  tane  kadınla  evlenmiş...  hangi  müslüman  hükümet  
hukukî  açıdan  böyle  bir  şeye  tahammül  edebilir?  Bir  utanç  vesilesi  olurdu.  
 
Bu  külliyatta  Peygamber’in  hayatı  ile  ilgili  önemli  görüş  ayrılıkları  var  mı?  
 
Elbette.  Ne  zaman  doğduğunu  bilmiyoruz.  Kendisine  inen  ilk  vahiyi  bilmiyoruz,  
farklı  âyetler  verilmiş.  Vahiy  geldiğinde  nerde  olduğunu  bilmiyoruz.  Kudüs’e  bizzat  
mı  gitti,  yoksa  ruhu  mu  gitti,  yoksa  rüyasında  mı  gitti?  Miraç  Mekke’de  mi  oldu,  
yoksa  Kudüs  Yolculuğu’nun  olduğu  gece  mi?  Modern  İslamî  ders  kitaplarında  
revaçta  olan  (kanonik)  anlatı  var,  ya  da  uyumlu  hale  getirilmiş.  Ancak  klasik  İslam  
anlatılarında  durum  böyle  değildir.  Büyük  resim  hariç,  bir  çok  detayı  
araştıramazsınız.  Şiî’lerin  kendi  Siyer  versiyonları  vardır,  Sünniler  ise  bunu  
reddeder.  Mesela,  Muhammed’in  hayatının  sonuna  doğru  gerçekleşen  bir  karşılaşma  
hikayesi  vardır.  Elini  Ali’nin  omzuna  koyup,  “Her  kim  beni  efendisi  olarak  kabul  
ediyorsa,  onun  için  Ali  efendidir”  diyerek  liderliği  ona  devreder.  Herkes  bu  olayın  
siyasi  anlamından  ötürü  Şiîlerle  Sünniler  arasında  nasıl  bir  tartışma  konusu  
olduğunu  görür.  Şiîler  olduğunu  iddia  ederler.  Sünniler  ise  olayı  tümden  inkar  
ederler,  veya  Muhammed’in  öyle  dediğini  ya  da  elini  Ali’nin  omzuna  koyduğunu  
inkar  ederler.  Elimizde  Muhammed  hakkında  ilk  yüzyıldan  kalma  hiç  bir  yazılı  eser  
bulunmadığı  için  8.  yüzyıldan  sonra  yamanmış  sözlü  geleneklere  mahkumuz,  İbn  
İshak’ın  hepsini  devamlılık  arzeden  anlatılar  haline  getirme  çabası  dahil.  Ama  bir  
çok  araştırmacı  da  aynı  şeyi  denedikleri  için,  şimdi  elimizde  Peygamber’in  hayatının  
bir  çok  farklı  versiyonu  ve  karmaşık  bir  tablo  var.  
 
Geleneğin  bir  diğer  ana  unsuru  da  hadisler.  Onlar  nasıl  çıktı?  
 
Hadisler,  yani  Muhammed  Peygamber’e  atfedilen  sözler,  Sünnet’i  oluşturan  
hammaddeyi  temsil  eder.  Buna  Hadis  diyoruz,  yani  devasa  bir  hadisler  külliyatı.  
Hukukla  çok  önemli  ilişkisi  vardır,  bir  çok  soruya  cevap  verebilmemizi  sağlar.  Alkol  
almamda  bir  sakınca  var  mı:  Peygamber  bu  konuda  ne  demiş?  Orucumu  gün  
içerisinde  bozabilir  miyim?  Peygamber  bu  konuda  ne  demiş?  Evime  girerken  sağ  
ayağımla  mı,  sol  ayağımla  mı  girmeliyim?  Peygamber  nasıl  yapmış?  Yani  Şeriat’ı  
kesin  bir  şekilde  belirleyebilmek  için  Hadis’e  ihtiyaç  vardı.  Farklı  gruplar  belki  de  ta  
yedinci  yüzyılın  sonlarından  itibaren  hadisleri  toplamaya  başlamışlardı.  Ancak  geniş  
bir  ölçekte  çoğalmaları  8.  yüzyılın  sonu,  9.  yüzyılın  başları  civarındadır.  Şafi  adlı  
ünlü  bir  hukuk  bilgini,  müslümanların  mükemmel  adamın,  yani  Muhammed’in  
kurallarına  göre  yaşamaları  gerektiğini  vurgulamıştır,  çünkü  İslam’ı  kusursuz  bir  
şekilde  uygulayabilmiş  tek  kişi  odur.  Dolayısıyla,  önce  onun  Sünnet’i  gelir:  
Muhammed  ne  demiş,  ne  yapmış  ve  nasıl  yaşamış.  Eğer  bir  sorun  Muhammed’in  
hadisinde  belirtilmemişse,  Kur’an’da  o  sorun  hakkında  bir  şey  yazılmış  olup  
olmadığına  bakılmalıdır.  Eğer  Muhammed  ve  Kur’an  bir  sorun  hakkında  anlaşmazlık  
halindelerse,  müslüman  Muhammed’in  dediğini  ya  da  yaptığını  takip  etmelidir,  
çünkü  inanışa  göre,  onun  sünneti  de  Allah’tan  gelmiştir.  Tabi  müslüman  âlimler  
Hadis  ve  Kur’an  arasında  bir  anlaşmazlık  olabileceği  fikrine  tahammül  etmediler.  
Şafi  doğru  yaşamayı  bu  şekilde  tanımlayınca,  mümkün  olduğunca  çok  sayıda  sözü  
toplama,  ya  da  uydurma,  ve  Peygamber’e  atfetme  aciliyeti  doğdu.  Sonrasında  da  
sahih  olarak  adlandırılmış  hadislerin  toplandığı  cilt  cilt  kitaplar  ortaya  çıkmaya  
başladı.  Sahte  hadisleri  dikkate  almamak  için  çaba  gösterildi.  Ayrıca,  Sahabelerin  bir  
çok  sözü  de,  Peygamberin  modelini  izlemiş  ya  da  söylediklerini  ondan  duymuş  
oldukları  gerekçe  gösterilerek,  Peygamber’e  atfedildi.  Dolayısıyla  Hadis  çok  geniş  bir  
ilim  külliyatı  haline  geldi.  Ancak  bir  çoğu  sonradan  uydurulmuş  olmalıdır,  çünkü  
İslam  toplumundaki  sorunlar  hakkındadırlar.  Mesela  hükümdarlık  yetkisinin  kime  
geçeceği,  özgür  irade  ve  kader  gibi,  Peygamber’in  vefatından  sonra  ortaya  çıkmış  bir  
çok  konu.  
 
Bu  külliyatın  sahihliği  hiç  sorgulanmadı  mı?  
 
Sorgulandı  tabi,  bir  çok  âlime  bu  yüzden  yalancı  denildi,  hadisler  uydurmakla  
suçlandılar.  Teoride,  sapla  samanı  birbirinden  ayıracak  ciddi  bir  Hadis  ilmi  vardı.  Bir  
kaynak  kendi  içerisinde  güvenilir  olabilir,  ancak  Peygamber’e  tek  bir  hat  üzerinden  
ulaşıyorsa  çok  fazla  güvenilmemelidir,  buna  Âhâd  denir.  Ya  da,  bir  başka  kişi  
kendisine  o  hadisi  söyleyenin  adını  unutmuş  olabilir,  o  da  bi  zayıflık  ortaya  çıkartır.  
Bazen  de  bir  hadisi  ve  onun  Peygamberle  olan  ilişkisini  uyduran  kişi  belirlenebilir,  
çünkü  tanışıp  o  hadisi  duyduğunu  söylediği  kişiyle  hiç  karşılaşmamıştır  vb.  gibi.  
Hadis  derlemelerinin  çoğunda  bu  güvenilmez  olanlar  dahil  edilmemiştir.  Doğru,  
sağlaması  yapılabilen  hadislere  Sahih  (güvenilir)  denir.  Sayıları,  dolaşımdaki  
muazzam  sayıdaki  hadislere  oranla  oldukça  azdır.  9.  Yüzyılda  Buhari  (870’te  
ölmüştür)  kendi  derlemesini  oluşturduğunda,  incelediği  70.000’e  yakın  hadisten  
sadece  4.800’ünün  güvenilirliğini  teyit  edebildiğini  söylemiştir,  %10’u  bile  değil.  Bu  
şekilde  eski  eserlerin  araştırılıp,  en  uygun  oldukları  tespit  edilmiş  metinlerin  
dikkate  alınması  ve  bunların  ilahiyat  okullarında  ders  kitabı  olarak  yerleşmeleri  
300-­‐400  seneyi  bulmuştur.  Daha  önceleri  her  meşhur  Hadis  âlimi  kendi  
derlemelerini  yapardı.  Buhari’nin  avantajı,  kendi  derlemesinin  diğerlerinden  daha  
kısa  oluşuydu.  Sonraki  âlimlerin  derlemeleri  gittikçe  daha  uzun,  güvenilirliklerini  
teyitleri  ise  daha  az  olmuştur.  Bir  hadis  bir  kere  dolaşıma  girdiğinde,  güvenilir  veya  
sağlam  olsun  olmasın,  eninde  sonunda  bazı  âlimler  tarafından  kabul  edilmiştir.      
 
Arap  fetihleri  olarak  nitelendirilen  döneme  bakacak  olursak,  Donner  ve  diğerlerinin  
çok  evrensel  bir  inanç  olarak  betimlemesiyle,  inancın  silah  zoruyla  şaşırtıcı  bir  hızla  
yayılması  arasında  bir  boşluk  göze  çarpıyor.  Ne  olmuş  olabileceği  üzerine  
açıklamaların  iki  versiyonu  var  gibi  gözüküyor.  Bir  taraf,  ki  Donner  da  burda,  çok  az  
savaşın  olduğunu  iddia  ediyor,  çünkü  bu  döneme  ilişkin  arkeolojik  bulgularda  yıkım  
delillerine  rastlanmıyor.  Bazı  şiddet  içeren  dönemler  olmuş  olabilir,  ancak  üstünde  
durmaya  değmez,  ve  bazı  yağmalama  olayları  olmuşsa  da  bunu  haydutlar  yapmıştır.  
Kennedy  gibi  bir  tarihçiye  göre  ise,  tam  tersine,  İslam’ın  yayılmasının  kökleri,  her  
erkeğin  savaşçı  olarak  tanımlandığı,  tamamen  kabile  akınlarına  dayanan  bir  Bedevi  
tarzı  varlığının  bulunduğu  Arap  yarımadasının,  Muhammed  tarafından  
birleştirilmesinin  yarattığı  dinamiktedir.  Kendisinin  açıklamasına  göre,  bu  bedevi  
kabileleri  bir  kez  ortak  bir  inançta  birleştiklerinde,  böyle  akınlara  artık  izin  verilmedi,  
ve  Bedevi  savaşları,  birbiri  ardına  yayılan  fetihler  olarak  dışarıya  yansıtıldı.  Bir  
üçüncü  versiyon  ise,  Kennedy’nin  yaklaşımının  biraz  değiştirilmiş  hali,  mesela  Patricia  
Crone’nun  yazılarında  görürsünüz,  İslam’ın  getirdiği  yenilik,  evrensel  inanç  fikriyle  
evrensel  bir  imparatorluk  fikrinin  birleşmesidir.  Daha  önce  de  İskender  gibi,  evrensel  
fatihler  olmuştu  ama  bir  inanç  getirmiyorlardı.  Daha  önce  gelen  evrensel  inançlar  da  
vardı,  başta  Hıristiyanlık  olmak  üzere,  ama  evrensel  imparatorluk  fikrine  bağlı  
değildiler.  Bütün  uzmanların  birleştiği  nokta,  fetihlerin  toplu  din  değiştirmelerden  
önce  geldiği,  ve  ancak  9.  yüzyılın  sonuna  doğru  bugün  Orta  Doğu  olarak  bildiğimiz  
bölgenin  nüfusunun  çoğunluğunun  müslümanlaşmış  hale  geldiğidir.  Bu  yorumlar  
arasındaki  denge  hakkında  sizin  görüşünüz  nedir?  
 
Eskiden  İslam  fetihleri  diyerek  konuşmak  adettendi  ancak  şimdi  bunun  yanlış  bir  
isimlendirme  olduğunun  farkındayız.  Bunlar  Arap  fetihleriydi,  ya  da  Arabo-­‐İslamî  
fetihler.  Muhammed  Arabistanın  birliğini  zor  kullanarak  sağladı,  ki  gelenek  de  bunu  
gizlemeye  çalışmadı.  Peygamber  ölünce,  yeni  ittifaklar  yarımadayı  yeniden  
şekillendirebilecek  güce  sahiptiler.  Birliğin  dayandığı  kabileler  şimdi  direnmeyi  
deniyorlardı.  Ebu  Bekir,  yakın  dönemde  kurulmuş  bu  birliği  bir  arada  tutabilmek  
için  komutanlarını  [üzerlerine]  gönderdi.  Ancak  dirayetli  bir  lider  olarak,  
seferlerinin  yarattığı  öfkeyi,  Bedevilerin  enerjisini  yarımadanın  ötesindeki  
topraklara  salarak  dışarıya  yöneltti.  Bu  açıdan  Arap  fetihleri,  daha  önceki  göçebe  
fetihleriden  Moğol  ve  Turkî  dönemlerine  kadar  süregelmiş  fetihlerin  bir  benzeridir.  
Görev  alan  savaşçıların  temel  dürtüsü  yağmalamaktı.  Arap  savaşçıların  çoğunluğunu  
çeken  şey  sadece  ganimetti.  Antik  Dünya’nın  yeni  evrensel  hakimleri  olmak  gibi  bir  
düşünceleri  yoktu.  
  
Ama  olaylar  öyle  bir  zamanda  gelişti  ki,  Arap  akınları  yarımadadan  dışarıya  tam  da  
Antik  Dünya’nın  iki  süper  gücünün  güçlerinin  tükendiği  bir  zamanda  çıktılar.  Bizans  
ve  İran  imparatorlukları,  birbirleriyle  yarım  yüzyıl  süren,  dini  ihtilaflar  ve  saray  
darbelerini  de  içeren  bir  dizi  savaşlar  yüzünden  enerjilerini  ve  parasal  gelirlerini  
tüketmişlerdi.  Dolayısıyla  Araplar,  yöredeki  insanların  bir  şekilde  istikrar  aradıkları  
bölgelere  geldiler  ve  bir  çok  yerde  Sasani  ya  da  Bizans  baskısı  altında  kalmak  yerine  
kendi  yönetimlerine  katlanmaya  hazır  toplumlar  buldular.  Bu,  fethedenler  
ganimetlerle  ilgilenmediler  anlamına  gelmiyor.  Ama  Filistin,  Suriye,  Mısır,  Irak  ve  
İran’ın  bereketli  toprakları  ve  zengin  kültürlerinde  akıncılık  mantığı  değişti.  Burdaki  
[mantık],  bir  diğer  çöl  kabilesine  saldırıp  eline  geçirdiğini  çalıp  kaçmak  değildi.  Bu  
toplumlar  ve  şehirler  çapuculuk  yaparak  kazanabileceklerinizden  çok  daha  fazlasını  
ödeyebilecek  durumdalardı.  Arap  orduları  Şam’a  vardığında  ortada  iki  gelenek  
vardı:  Güç  kullanarak  ele  geçirmek,  ya  da  belli  bir  ödeme  karşığında  şehre  barışçıl  
bir  şekilde  girmek.    [Şam’da  olan]  muhtemelen  her  ikisinin  bir  karışımıydı,  ancak  ele  
geçirme  işlemi  büyük  bir  savaş  olmadan  gerçekleşti.  Kudüs  ödeme  karşılığında  
barışçıl  bir  biçimde  ele  geçirildi.  Mısır’ın  büyük  kısmı  da  benzer  bir  şekilde  düştü.  En  
büyük  istisna  olarak  Sasani  ordusunun  biraz  savaştığı  Irak  ve  İran  görünüyor.  Ama  
büyük  olasılıkla  dini  etmenler  de  işin  içine  girmişti.  Arap  fetihleri  Suriye  ve  Mısır’da  
daha  az  dirençle  karşılaşmışlardı,  çünkü  orda  [fetihleri]  taşıyan  dini  inançlar,  
fethedilen  toplumların  inançlarına  çok  yakındı,  ki  bu  Donner’ın  argümanına  da  
uyuyor.  O  zamanlar  Irak’ın  hemen  hemen  tamamı  Hıristiyan  ya  da  Yahudiydi,  ancak  
[ülke]  Zerdüşt  kültlüğü  bir  başka  dini  evrene  ait  olan  İran  imparatorluğunun  
kontrolü  altındaydı.  
 
Bu  zıtlığın  bir  yansımasını  İslam  hukukunda  görüyoruz.  Suriye  ve  Mısır’daki  
topraklar  teknik  olarak  müslüman  malı  olmadılar,  çoğunlukla  müslümanlara  cizye6  
ödeyen  yerel  toplumların  malı  olarak  kaldılar.  Ama  Irak  ve  İran’da  toprak  
müslümanların  malıydı,  buraları  zor  kullanarak  fethettiler.  Bu  da,  Orta  Doğu’daki  
diğer  yerlerde  Arap  fetihlerinin  daha  az  şiddet  kullanılarak  tamamlandığına  dair  
güçlü  bir  kanıt.  Donner  yaygın  bir  yıkıma  dair  arkeolojik  delillerin  yokluğuna  işaret  
etmekte  haklı,  ki  istilanın  boyutlarını  düşündüğümüzde  çok  şaşırtıcı.  Uzun  bir  süre  
bir  yıkım  katmanının  Arap  ordularının  işi  olduğu  sanıldı,  ancak  bunun  İranlıların  
614’teki  fethilerinden  kalma  olduğu  araştırmalarla  ispatlandı.  Fetihleri  şu  şekilde  
görmek  daha  doğru  olur:  Savaşçı  kabileler,  başlangıçta  oldukça  geleneksel  
yöntemlerle,  muhtemelen  aşırı  nüfustan  muzdarip  yarımadadan  dışarı  yayıldılar,  
ancak  sonra  hazırlıklı  olmadıkları  bir  sosyal  coğrafyayla  karşı  karşıya  geldiler.    
 
Araplar  Verimli  Hilal  ve  Mısır’a  vardıklarında,  şimdi  artık  yönetmek  zorunda  
oldukları  bu  bölgelerde  azınlıkta  olduklarının  farkına  vardılar...  sadece  dini  değil,  
aynı  zamanda  etnik  olarak  da.  Arabistan’a  geri  dönmek  istemediler.  Mekke,  Şam’a,  
Mısır’a,  Irak’a  giden  kabilesi  tarafından  çoğunlukla  terkedilmişti.  Mekke  ve  
Medine’nin  asıl  sakinlerinin  çok  azı  geride  kaldılar.  Bu  diğer  bir  çok  yerleşim  
yerinde  de  geçerliydi.  Arap  toplumu  ve  ekonomisi  fazla  bir  şey  sunmuyordu,  
yarımada  kuraktı,  halkı  fakirdi.  Şimdi  ise  miras  aldıkları  iki  imparatorluğun  
saraylarının  ve  şatafatlarının  zevkine  varmaktaydılar.  Ne  diye  çöle  geri  gitsinler?  
Dolayısıyla  Araplar  etnisite,  dil  ve  din  bakımından  azınlıkta  olduklarını  bildikleri  
halde  fethettikleri  topraklara  yerleştiler.  Geleneksel  İslam  tarihi,  bu  dönemde  
İslam’a  dönmenin  yasaklandığını  söyler.  Bu  da  fetihlerde  dini  nedenlerin  ne  kadar  
az  yer  tuttuğunu  gösteriyor:  Batı’da    yaygın  olarak  düşünülen,  bir  elinde  Kur’an  öbür  
elinde  kılıç  tutan  savaşçılar  imgesinin  tam  tersi.  (zaten  Kur’an’ı  sadece  sağ  elinizle  
tutmanız  gerektiği  için  bütün  o  Arap  savaşçıların  solak  olmaları  gerekirdi!)  Gerçekte  
Suriye,  Mısır  ve  Irak  nüfusunun  büyük  çoğunluğu  9.  ya  da  10.  yüzyıla  dek  Hıristiyan  
olarak  kaldı  (ciddi  bir  Yahudi  varlığı  da  vardı).  İran  toplumu  yerel  seviyede  9.  
yüzyıla  kadar  Zerdüşt  ya  da  Hıristiyan  olarak  kaldı.  Din  değiştirmeler  başladığında,  
bu  zorlamalardan  ziyade  rahatlık  sebebiyle  oldu.  Hükümet  ya  da  ordudaki  
görevlere,  ya  da  sadece  müslümanlara  açık  bütün  değişik  iş  ya  da  hizmetlere  
girebilmek  için.  
 
Cihat  konsepti  fetihlerde  nasıl  düşünüldü,  ya  da  var  mıydı?  Crone,  misyoner  
savaşından  bahsediyor  ve  “inananın  en  önde  gelen  görevi  İslam  için  savaşmaktı”  diye  
iddia  ediyor.  Sizce  bu  bir  hata  mı?  
 
Elimizde  ‘cihat’ın  asıl  kullanımı  hakkındaki  tek  delil  Kur’an’dan  gelme.  Kur’an’da  bu  
terim  ve  c-­‐h-­‐d  kökleriyle  türetilmiş  türevleri  şu  iki  anlamdan  bir  tanesine  sahiptir:  
Bir  çaba  için  gayret  göstermek,  ya  da  Allah’ın  yolunda  savaşmak.  İlki  herhangi  bir  
çaba  için  uğraşmayı  gösterebilir,  ders  çalışmak  için  ya  da  iyi  bir  insan  olmak  için  
çaba  gösterirsiniz:  Terimin  Arapça’daki  temel  anlamı,  ‘bir  çaba  için  gayret  etmek’tir.  
Ama  bu  terimin,  dile  artık  iyice  yerleşmiş  bir  dini  anlamı  da  vardır:  Allah  yolunda  
mücadele  etmek,  çoğu  kez  de  savaşarak.  Ta  başlangıçtan  itibaren  ordadır.  Kur’an  
cihadı  bu  anlamıyla  kullandığında  konu  her  zaman  müslüman  toplumunu  tehdit  
eden  bir  tehlike  ile  harp  etmektir.  Muhammed  Medine’de  saldırıya  uğradığında  ve  
karşı  saldırıya  geçtiğinde  cihat,  karşılaştığı  mücadeleye  karşı  ideolojik  bir  yanıttı.  Bu  
illa  savunmaya  yöneliktir  anlamına  gelmiyor.  Peygamberle  rakipleri  arasındaki  
karşılıklı  düşmanlığın  ortaya  çıkardığı  bir  sonuçtu.  
 
Bunun  tersine,  Arap  fetihleri  bizim  kaynaklarımızda  genelde  cihat  örneği  olarak  
gösterilmezler.  Arapçası  ‘fütuh’tur,  ki  kelime  anlamı  fetihler  demektir.  Hatta  Ebu  
Bekir  dönemindeki  seferler  sırasında,  [bu  işlerden]  soğumuş  kabileleri,  
Peygamber’in  ölümünün  ardından  onunla  beraber  imzaladıkları  anlaşmaya  geri  
çağırmak  için  başka  bir  terim  de  kullanılmıştır.  Bu  riddah,  yani  dinden  dönmeye  
karşı  bir  savaştı.  Ancak  İslam  dünyasının  merkezi  kuzeye  Yakın  Doğu’ya  kayınca,  ve  
661’de  Emeviler  iktidara  gelince,  yayılmacı  bir  Arap  imparatorluğu  kuruldu.  
Bizans’ın  gücüyle  ve  eski  Sasani  İmparatorluğu’ndan  arda  kalanlarla  çatıştılar,  
Afganistan’a,  Kuzey  Afrika’ya,  hatta  İspanya’ya  kuvvetler  yolladılar.  Artık  bu  fütuh  
değildi:  Şimdi  bu  cihattı.  Bazı  başarılı  modern  araştırmalar  Emevi  İmparatorluğunu,  
İslam  dünyası  ile  İslam-­‐dışı  dünya  arasında  yeni  bir  çeşit  çatışmayı  başlatan  bir  
cihat  devleti  olarak  incelediler.  Burda  ilk  defa  darülislam  ile  darülharb  arasında  bir  
cihat  görüyoruz.  Bu  iki  kavram  daha  önce  yoklardı.    
 
Müslüman  yayılması  sırasında  görülenin  tersine  Abdülmelik,  kendisine  
saldırmamaları  için  Bizanslıların  toprak  isteğini  ve  onlara  haraç  ödeme  koşulunu  
kabul  etmişti,  çünkü  İslam  dünyasının  içerisindeki  rakipleriyle  savaşmakla  
meşguldu.  Bunun  sonucunda,  her  sene  kafirlere  karşı  sefere  çıkmayı  gerektiren  yeni  
bir  önleyici  cihat  ülküsü  ortaya  çıktı.  Abdülmelik’ten  sonra  bazı  âlimler,  Halife’nin  
senede  bir  defa  cihat  etme  zorunluluğu  olduğunu  iddia  ettiler.  Ama  8.  yüzyıl  
ortalarında  Abbasiler  Emevi  iktidarını  devirdiklerinde,  yönetmesi  zor  devasa  bir  
imparatorluğu  miras  aldılar.  Bu  seferler  çok  pahalıydı  ve  ilgilerini  dağıtıyordu.  Bu  
âlimler  tarafından  ezilmek  istemedikleri  için,  kendi  âlimlerini  kiraladılar  ve  cihadı  
bireysel  değil  kolektif  bir  vazife  olarak  yeniden  tanımladılar.  Bu,  uygulamayı  da  
değiştirdi.  Örnek  vermek  gerekirse:  dua  bireysel  bir  vazifedir,  babanız  ya  da  oğlunuz  
sizin  adınıza  dua  edemez.  Kendiniz  etmek  zorundasınızdır.  Eğer  etmezseniz  Allah’a  
karşı  günahtır  ve  ceza  alırsınız.  Öte  yandan  fırıncılık  bireysel  bir  görev  değildir,  
herkes  fırıncı  olmak  zorunda  değildir.  Ama  eğer  bir  kaç  kişi  fırıncı  olmaya  karar  
verirse,  herkese  yetecek  kadar  ekmek  pişirebilirler.  Cihat  da  yeniden  bir  meslek  gibi  
tanımlandı:  Eğer  bir  kaç  kişi  yeterince  yaparsa,  bu  toplumun  ihtiyaçlarını  karşılar,  
kalanların  üstüne  bir  görev  olarak  düşmez.    
 
Ücretleri  Abbasiler  tarafından  ödenen  bu  âlimlerin  tefsir  ettiği  bu  öğreti,  cihadı  her  
bireyin  görevi  olarak  belirten  bir  önceki  tanımlamayı  tercih  eden  bir  çok  diğer  âlimi  
kızdırdı.  Halifenin  kendisi  bizzat  çağırmasa  bile,  silahını  kapıp  sınır  boyuna  
savaşmaya  gitmek  her  müslümanın  göreviydi.  Bu  yüzden  Abbasilerin  ilk  
dönemlerinde,  ta  Orta  Asya’dan  uzun  bir  yolculuk  yapıp  Bizans  sınırına  savaşmaya  
giden,  henüz  İslam’ı  yeni  kabul  etmiş  Türk  savaşçılar  vardı,  çünkü  halifelerin  
yapmaktan  kaçındığı  bu  görevi  orada  uygulayabilirlerdi.  Cihadı  yeniden  
tanımlamanın  sebebi  onu  ehlileştirmekti.  Cihat  ilan  etme  yetkisi  bir  kez  sadece  
Halife’ye  verilince,  kendisi  bunu  yapmamak  için  bir  milyon  bahane  bulabilirdi.  
Elbette  devlet  gerektiğinde  her  zaman  çağrıda  bulunabilirdi,  ama  çoğu  kez  
Abbasilerin  bunu  yapmaya  hiç  niyeti  yoktu.  İslam  dünyası  ile  Bizans  ve  Hindistan  
arasındaki  ticaretin  gelişme  dönemiydi,  ve  her  delinin  çıkıp  ‘cihada  gidiyorum  çünkü  
bunlar  kafir’    diyerek  bu  ticareti  sekteye  uğratmalarını  istemiyorlardı.  
 
Peki  ya  Gaznelilerin  Hindistan’daki  seferleri?  
 
İstisnalar  mevcuttu.  Doğu  İran’ın  bazı  bölgelerinden,  Afganistan’ın  büyük  bölümüne  
ve  Orta  Asya  içlerine  kadar  yayılmış  Gazneliler,  Abbasi  Halifeliği  ile  görünürde  
ittifak  halinde  olmalarına  rağmen  aslında  Bağdat’tan  özerktiler.  Etnik  olarak  
Gaznelilerin  çoğunluğu  Afgan  olup  Türk,  Özbek  ve  Kazaklar  da  karışıma  dahildi.  10.  
yüzyıl  sonu  11.  yüzyıl  başlarında  en  meşhur  yöneticileri  Gazneli  Mahmut  cihat  adına  
Hindistan’ı  17  defa  işgal  edip  tapınaklarını  yıktı  ve  tapınaklarını  ve  şehirlerini  talan  
ederek  Alt  Kıta’da  Hindular  ve  Müslümanlar  arasında  bugün  dahi  hatırlanan  bir  
düşmanlık  mirası  bıraktı.  Ama  bu  Abbasilerin  kontrolünün  dışındaydı.    
 
Haçlı  Seferleri  cihat  fikrilerini  Orta  Doğu’da  yeniden  canlandırmadılar  mı?  
 
Kesinlikle.  Çünkü  Haçlı  Seferleri  İslam  Dünyasına  büyük  bir  meydan  okumaydı:  biz  
en  son  kurtuluş  dini  olduğumuzu  düşünüyorduk,  ama  şimdi  Hıristiyanlar  gelip  İslam  
dünyasının  kalbindeki  bölgeleri  işgal  edip  ele  geçiriyorlar,  Mekke’nin  dahi  
düşebileceği  paniğini  yaratıyorlar.  Bizi  ortadan  kaldıracaklar  mı?  Tepki  böyleydi.  Bu  
yüzden,  cihadı  bir  kez  daha  her  bireyin  üstüne  düşen  görev  olarak  düzenleme  
girişimlerini  görmeye  başlıyorsunuz.  Cihat  ilan  etme  yetkisi  halifelere  mahsustu  
ama  halifeler  popolarının  üstüne  oturmuş  hiç  bir  şey  yapmamaktaydılar.  Kudüs  
1099’da  Haçlılar  tarafından  fethedildiğinde,  bir  âlimler  delegasyonu,  Abbasi  
halifesine  cihat  ilan  etmesini  ve  Kudüs’ü  geri  almak  için  yardım  göndermesini  rica  
etmek  için  Bağdat’a  doğru  yola  çıktı  (işin  ironik  yanı  Kudüs  ya  da  Suriye’den  
değillerdi.)  Geleneğin  anlatımına  göre,  delegeler  Ramazan  ayında  vardılar  ve  
oruçlarını  bilerek  gündüz  herkesin  içinde  bozdular.  Büyük  bir  şok  yaratmak  için  
işlenmiş  büyük  bir  günah!  “Kaybımız,  yaptığımızı  gördüğünüz  şeyden  çok  daha  
büyüktür.”  Abbasi  halifesi  tamamen  kayıtsız  kaldı.  
 
Bu  yüzden  gittikçe  daha  fazla  sayıda  kişi,  “yöneticilere  bağımlı  kalamayız,  kafirler  ile  
savaş  yeniden  bireysel  bir  görev  olarak  geri  getirilmelidir”  diye  tartışmaya  
başladılar.  Haçlılar  döneminde  cihat  üzerine  yazılan  kitap  sayısı,  o  dönemden  önce  
ve  o  dönemden  beri  aynı  konu  üzerine  yazılan  kitap  sayısından  fazladır.  Bunlar  
yöneticilere  yakın  aktivist  âlimler  tarafından  yazılmışlardı.  Bu  yöneticiler  arasından  
en  önemlisi  Türk  prensi  Halepli  Nurettin’di  (1118-­‐74).  Batıda  Selahattin  bilinir,  
kendisi  Nurettin’in  komutanlarından  birinin  yeğeniydi.  Ama  Selahattin’in  
önderliğinde  Haçlı  Krallığının  sonunu  getiren  yenilgilere  yol  açan  stratejiyi  ve  
vizyonu  ortaya  koyan  aslında  Nurettin’di.  Cihat  ideolojisi  bu  dönemde  gelişti.  Yine  
bu  dönemde  diğer  müslümanlara  karşı,  özellikle  Şiî’lere,  ama  sapkın  Sünnilere  karşı  
da,  ilk  defa  kullanılmaya  başlandı.  Dolayısıyla  İbn  Taymiyya  (1263-­‐1328)  gibi  bir  
düşünüre  baktığımızda,  ki  kendisinin  Bin  Ladin  ve  modern  militanlar  üzerindeki  
etkisi  büyüktür,  onun  uzlaşmazcılığı  özgün  değildir.  Müslümanlara  karşı  daha  erken  
bir  tarihte  ortaya  çıkmış  bir  tahammülsüzlüğün  enerjisini  yansıtır.  O  dönemde  
âlimler,  kafirlerin  işgaline  müslümanlar  arasındaki  ayrılığın  sebep  olduğunu  öne  
sürmeye  başlamışlardı:  “Gerçek  problem  içimizdeki  düşmanlardır,  dışımızdakiler  
değil.  Eğer  birleşirsek  Haçlıları  yenebiliriz.  Bizi  zayıflatan  içimizdeki  bu  unsurlardır.”  
Bu  bakış  açısı,  daha  Haçlılar  hala  ordayken,  Moğolların  Orta  Doğu’ya  akıp  1258’de  
Bağdat’ı  yağmalaması  ve  Şam  ve  Halep’te  katliamlar  düzenlemesi  ile  daha  önce  
görülmemiş  bir  seviyeye  çıktı.  Türk  kölelerin  ordusu  olan  Memlükler,  onları  kuzey  
Filistin’deki  Ayn  Calut’ta  durdurduklarında  Moğollar  Mısır’ı  almak  üzereydiler.    
 
Tarih  sahnesine  çıktıklarının  ilk  40-­‐50  yılında  Memlüklerin  mücahitliği,  
kendilerinden  öncekilere  göre  çok  daha  aktifti.  Moğollar  geri  çekildikten  sonra  
Haçlılarla  savaştılar.  Ancak  Moğol  tehlikesi  geçip  Haçlıları  da  defettikten  sonra  
Memlükler  Abbasi  tarzına  döndüler,  saray  hayatının  keyfine  varmaya  başladıkça  
cihadı  unuttular,  muazzam  bir  baharat  ticaretini  idare  ettiler  ve  başta  Venedik  
olmak  üzere  İtalyan  şehir-­‐devletleriyle  ticaret  yaptılar.  Ancak  Memlükler  cihatla  
ilgilenmeyi  bıraktıkları  halde,  Abbasiler’in  yapığı  gibi  bir  grup  âlimden  bir  kurul  
oluşturup  önceki  iki  yüzyılda  geliştirdikleri  doktrini  bozmadılar.  Dolayısıyla  Haçlılar  
döneminden  kalma  son  cihat  faaliyetleri,  itiraz  eden  bir  ses  çıkmadan,  ana  akım  
Sünni  geleneğinde  tekrar  faaliyete  geçirilebilecek  bir  kaynak  olarak  kaldı.  
Abbasilerin  kolektif  sorumluluk  doktrininin  aksine,  daha  sonraki  bu  cihat  
ideolojisinin  itibarı  hiç  bir  zaman  düşürülmedi.  Dolayısıyla  bugün  bir  ilahiyat  
fakültesine  giderseniz  öğretilen  cihat  formülasyonu  budur.  
 
Ama  öte  yandan  Osmanlı  Devleti’nin  güçlü  bir  cihat  ideolojisi  yok  muydu?  Emeviler  
gibi  her  sene  küffara  karşı  sefere  çıkmıyorlar  mıydı?  
 
Osmanlılar  Haçlı  Seferleri  döneminin  cihat  kültürünü  öğrenip  aldılar  ve  bu  bayrağın  
altında  uzun  süre  Bizanslılara  karşı  savaştılar.  Türkçedeki  gazi  terimi  mücahit  
kelimesiyle  eş  anlamlıdır.  Bazı  modern  Osmanlı  revizyoncuları  bizi  gazilerin  aslında  
cihat  etmediklerine  iknaya  çalışıyorlar.  Bu  tarihsel  bir  saçmalıktır  ve  Türkiye  
girebilsin  diye  AB’nin  hoşuna  gidecek  bir  Osmanlı  geçmişi  icat  etme  arzusuyla  
şekillenmiştir.  Türk  ordusunda  Hıristiyan  yardımcıların  var  olmuş  olması,  
Osmanlıların  cihat  etmedikleri  anlamına  gelmez.  Arap  fetihleri  bile  ilk  zamanlarında  
bazen  Hıristiyan  güçleri  kullandı,  bir  Ermeni  ordusu  Bizanslılara  karşı  Araplarla  
aynı  safta  savaştı.  Farklı  bir  inançtan  olan  grupları  orduya  ekleyerek  kullanmak,  o  
inanca  hoşgörü  gösterildiği  anlamına  gelmez.  O  dönemin  Türk  toplumu  hala  aşiret  
düzeninde,  cihat  ideolojisini  içselleştirmiş  bir  toplumdu.  Ancak  doktrini  
geliştiremediler,  bunu  becerebilecek  bir  konumda  değilledi.  Osmanlının  dini  âlimleri  
kendilerini  zayıf  hissediyorlardı  çünkü  bir  kaç  tanesi  hariç  diğerleri  Arapçayı  çok  iyi  
konuşamıyorlardı.  Osmanlılar  İstanbul’a  Arap  hukuk  uzmanları  getirttiler  ama  kendi  
dini  otoritelerini  İslam  dünyasına  kabul  ettirmeleri  zaman  aldı.  Tabi  devasa  bir  
imparatorluğu  yönetmek  zorunda  kaldıkları  zaman  durgunlaşmaya  başladılar  ve  
cihat  azaldı.  
 
Balkanlara  yaptıkları  büyük  seferler,  1683  gibi  geç  bir  dönemdeki  Viyana  kuşatması,  
cihat  olarak  görülmüyor  muydu?  
 
Darülislam  ve  darülharb’in  geride  bıraktığı  dürtü  hala  ordaydı.  O  zamanlara  
gelindiğinde  Osmanlılar  dikkatlerini  Mısır  ve  Suriye’den  ziyade,  ait  olduklarını  
düşünmeye  başladıkları  Avrupa’ya  yöneltmişlerdi.  Ama  16.  yüzyılda  Osmanlı  
cihadının  esas  hamlesi  Safavi  İran’a  karşıydı.    İran’ı  fethetmek  gibi  bir  niyetleri  
yoktu,  Safaviler  onlar  için  bir  ödül  değil,  tehditti.  Güneydoğu  Anadolu’daki  kalabalık  
Şiî  nüfus  Osmanlıları  ürkütüyordu  ve  Safaviler  de  Şiî  oldukları  için  bir  sorun  olarak  
görülüyorlardı.  Bunun  getirdiği  sonuç,  Osmanlı  topraklarını  ikiye  bölebileceği  
korkusuyla  kendi  toprakları  üzerindeki  Safavi  etkisine  karşı  önleyici  bir  Osmanlı  
düşmanlığıydı.  Doğu  Anadolu’da  Kızılbaş  olarak  adlandırılan  Şiîlere  karşı  bir  çok  
askeri  sefer  düzenlediler.  (Kızılbaş  kelimesi  muhtemelen  eski  bir  Yunan  adeti  olan  
kırmızı  başlık  giyiminden  geliyor.)  
 
Bu  da  ümmetin  kendi  arasında  Şiîler  ve  Sünniler  şeklinde  bölünmesi  hakkındaki  
gerçekten  büyük  soruyu  akla  getiriyor.  Bölünmenin  orijinal  tabiatını  nasıl  
tanımlıyorsunuz?  Fetihlerden  sonra  nispeten  hafifleyen  hilafet  konusundaki  ihtilaf  
üzerine  başlayan  iç  savaştaki  aşırı  vahşetin  nedeni  neydi?  
 
Hilafet  konusu,  Peygamber  632  yılında  ölür  ölmez  ortaya  çıkmıştı.  Geleneksel  İslam  
anlayışı  bizden,  ilk  çatlağın  bu  noktada  ortaya  çıktığına  inanmamızı  bekliyor.  Ama  
aslında  işlerin  bu  noktaya  gelmesi  epey  süre  aldı.  Dokuzuncu  yüzyıl  öncesinde  bir  
Sünnilik  ya  da  Şiîlikten  pek  bahsedemeyiz.  Proto-­‐Şiîlik  olarak  nitelendirilebilecek  
şey  bir  siyasi  anlaşmazlık  olarak  başladı:  Bu  grubun  düşüncesine  göre  
Muhammed’in  halefi  Ali  olmalıydı  çünkü  onun  kuzeni,  ve  kızı  Fatma’nın  kocasıydı.  
Ancak  hilafet  konusuna  yakından  bakarsak,  bunun  ciddi  bir  argüman  olarak  
kullanılamayacağını  görüyoruz.  Eğer  Ali’nin  halef  olmasını  isteyen  gruplar  vardıysa  
bunu  sebebi  başkaydı.  Böyle  diyorum,  çünkü  ilk  beş  halifenin  çok  açık  olan  ortak  bir  
tarafı  var,  ki  bu  kadar  bariz  olmasına  rağmen  tarihçiler  farketmemiş  görünüyorlar.  
İlk  iki  halife  Peygamber’in  kayınpederleriydi:  Ebu  Bekir  Ayşe’nin,  Ömer  ise  
Hafsa’nın  babasıydı  ve  her  iki  kadın  da  Muhammed’le  evlenmişlerdi.  Üçüncü  halife  
Osman,  Peygamber’in  kızlarından  ikisiyle  evlenmişti,  o  yüzden  lakabı  Zi'n-­‐Nureyn,  
yani  ‘iki  nur  sahibi’dir.  Her  ikisiyle  de  aynı  anda  mı,  yoksa  ayrı  ayrı  mı  evlendiği  
konusu  epey  tartışılmaktadır,  çünkü  İslam  hukukunda  iki  kız  kardeşle  aynı  anda  
evlenmek  yasaktır.  Biriyle  evlenip,  boşanıp,  sonra  diğeriyle  evlenebilirsiniz,  ancak  
aynı  anda  her  ikisiyle  de  evli  olamazsınız.  Bu  kural  konmadan  önce,  kuralın  bir  
istisnası  olup  olmadığı  üzerine  tartışmalar  vardır.  Sonra  Ali  gelir,  Muhammed’in  kızı  
Fatma  ile  evlidir.  Ondan  sonra  da  kız  kardeşi  [Ç.N.  Ümmü  Habîbe]  Peygamber  ile  
evlenmiş  olan  Muâviye  gelir.  Yani  ilk  beş  halifenin  hepsi  Peygamberle  hısımdılar.  Bu,  
kabile  öncelik  sırası  kurallarına  göre  bir  hilafet  değilse  nedir?  Hiyerarşi  
kayınpederlerle  başlayıp,  ordan  damatlara  ve  en  son  kayınbiradere  geliyor.    
 
Osman  656  yılında  bir  suikast  sonucu  öldürülünce,  Ali  bu  kasvetli  ortamda  
dördüncü  halife  oldu.  Kısa  süren  yönetiminde  sadece  Peygamber’in  kızı  Ayşe  ile  
savaşmakla  kalmayıp,  Peygamber’in  iki  yakın  yol  arkadaşını,  Zübeyir  ve  Talha’yı  da  
öldürdü.  Bunlar,  yanlış  yapamayacakları  için  doğrudan  cennete  gideceklerine  
inanılan,  Peygamber’e  en  yakın  olan  10  yoldaşından  ikisiydiler.  Ancak  Ali,  bu  on  
kişiden  birisi  olmasına  rağmen,  diğer  ikisini  öldürdü.  Osman’ın  ölümünden  sonra  
gelen  bu  olay  çok  büyük  dini  sorulara  sebep  oldu.  Bu  üç  kişi  arasında  hata  yapan  
kimdi?  Dahası,  Ali’yi  destekleyen  grubun,  sonradan  Hariciler  olarak  adlandırılan  bir  
kısmı,  Ali’yi  Kur’an’a  karşı  gelen  bir  kafir  olmakla  suçlayarak  isyan  edip  onu  
öldürdüler.  Ali’nin  661’deki  ölümünün  ardından,  onun  Osman’ın  katillerini  
koruduğunu  düşünerek  hilafetini  reddeden  Muâviye’nin  halife  olarak  seçilmesi  
doğaldı,  çünkü  Peygamber’in  kayınbiraderi  olması  ona  cemaat  içerisinde  meşruiyet  
sağlıyordu.  
 
Muâviye  680’de  öldüğünde,  Peygamber’in  doğrudan  hısmı  olan  hiç  kimse  
kalmamıştı.  Muâviye  hilafetin  oğlu  Yezid’e  geçişini  ayarladı.  Bu  daha  önce  
İslamiyet’te  hiç  yapılmamış  bir  şeydi  ve  yeni  bir  geleneği  doğurdu:  Yönetimin  
babadan  oğula  geçmesi.  Ali  ve  Fatma’nın  ufak  oğlu  Hüseyin  de  dahil  olmak  üzere  bir  
çok  kişi  buna  karşı  çıktı.  Ancak  Ali’nin  büyük  oğlu  Hasan’a,  herhangi  bir  hak  
iddiasında  bulunmaması  ve  Yezid’i  kabul  etmesi  için  rüşvet  verilince,  Hüseyin  bir  
çeşit  ayaklanmayla  karşı  çıkmak  için  abisinin  ölümünü  beklemek  zorunda  kaldı.  Bu  
isyandaki  rolü  tam  olarak  neydi  bilemiyoruz,  ancak  Kûfe’ye  gelip  Emevilere  karşı  bir  
isyana  girişmesi  için  babasının  takipçileri  tarafından  ikna  edilmiş  gibi  görünüyor,  ki  
bu  da  o  tarihte  orda  bir  proto-­‐Şiî  cemaatinin  olduğuna  işaret.  Yezid  bunu  öğrenince,  
Irak’taki  komutanına  Hüseyin’i  pusuya  düşürüp  öldürmesini  emretti.  Hüseyin’in  
başı  Şam’a  getirilip  kendisine  sunuldu.  Hüseyin  Peygamber’in  torunuydu  ve  bu  olay  
Yezid’in  itibarını  ilelebet  lekeledi.  
 
Sonrasında  ortaya  çıkan  gelenekler  arasındaki  garip  asimetriye  de  bu  mu  sebep  oldu?  
Şiîlerde  Muâviye  ve  Yezid’in  hainliği  ile  ilgili  muazzam  sayıda  hikaye  varken,  Sünni  
tarafında  Hüseyin  hakkında  kıyaslanabilir  karşıt  hikayeler  yok.  
 
Evet,  her  ne  kadar  Yezid  bir  proto-­‐Sünni  karakter  olsa  da,  onun  hakkında  pek  
konuşmak  istemezsiniz,  resmin  dışında  tutmak  isteyeceğiniz  birisidir.  Onu  
kınayamazsınız,  ama  kolayca  kabul  de  edemezsiniz.  Haçlılar  döneminde,  kafirlere  
karşı  cihada  önderlik  eden  ve  hadisleri  naklederek  Peygamber’in  sünnetini  koruyan  
bir  lider  olarak  imajını  temizleme  girişimleri  oldu.  Ama  öncesinde,  Abbasiler  buna  
hiç  ilgi  duymadılar.  Şimdi  artık  görebiliyoruz  ki,  tarihsel  olarak,  İslam’ın  
meşruiyetini  Ali’nin  birinci,  Hüseyin’in  üçüncü  olduğu  İmamlar  sıralaması  üzerinden  
yeniden  tasavvur  eden  dini  bir  hareketin  yaratılışını  tetikleyen  olay  Hüseyin’in  
ölümüydü.  Her  ne  kadar  kendisi  hakkında  bildiklerimizin  çoğu  tarihi  olmaktan  
ziyade  rivayet  olsa  da,  erken  Şiîliği  bir  inanç  sistemi  olarak  şekillendirmiş  görünen  
kişi,  8.  yüzyıl  ortalarında  faaliyet  göstermiş  ve  Ali’nin  soyundan  gelme  bir  âlim  olan  
altıncı  İmam  Câfer-­‐i  Sâdık  idi.  Kendisi  cihat  ideolojisini  bir  tarafa  bırakıp,  dindarları  
cemaat  ile  ilgilenmeye  ve  kutsal  metnin  bilgisini  aktarmaya  teşvik  etmiştir.  
 
Ölümünden  önce  Sâdık,  oğlu  İsmail’in  bir  sonraki  İmam  olacağını  ilan  etti.  Ama    
İsmail  babasından  önce  öldü  ve  bunun  üzerine  Sâdık  diğer  oğlunu  halefi  ilan  etti.  
Ancak  İsmail’in  halef  olacağını  zannederek  onun  etrafında  toplanan  bir  grup  maiyeti  
bunu  reddetti.  Bir  sonraki  İmamı  bir  kez  ilan  edince  artık  bunun  geri  
alınamayacağını  ve  İsmail’in  oğlunun  şimdi  babasının  yerini  alması  gerektiğini  öne  
sürdüler.  Bunun  sonucu  da,  Şiî  cemaatinde  bir  bölünme  ve  İsmaili  mezhebinin  
doğuşu  oldu.  İsmaililer  Yediciler  olarak  da  adlandırılırlar,  çünkü  İsmail’in  Yedinci  
İmam  olduğuna  inanırlar.  Diğer  çizgideki  İmamlar,  Onikinci  İmam’ın  kayboluşu  ile  
sona  erer,  çünkü  Onikici  Şiîler  halen  onun  mucizevi  dönüşünü  beklemektedirler.  
Alavîler  [Ç.N.  Türkiye’deki  Alevilerle  karıştırılmamalıdır]  Onikinci  İmam’ın  yaşamış  
olduğuna  inanmayıp  Onbirinci’de  kalmışlardır.  Bir  zamanlar  İran’ın  Kuzey  Batısında  
ve  diğer  yerlerde  yaşayan,  bugün  ise  Yemen’de  çoğunluğu  oluşturan  Zeydîler  ise  
İmamlığın  Ali  ve  eşi  Fatma’nın  soyundan  gelenlerle  sınırlandırıldığına  inanmazlar.  
Onlara  göre  Ali’nin  neslinden  olan  herkes  İmam  olabilir,  dolayısıyla  bu  alanı,  soyları  
Ali’nin  beş  kölesinden  olan  diğer  çocuklarına  dayananlara  da  açarlar.  Ancak  İmam’ın  
kendini  savaş  meydanında  ve  âlimler  toplumu  içerisinde  ispat  etmesi  şartını  
getirirler.  Elimizde  sekizinci  yüzyıl  sonunda,  kendine  has  Şiî  bir  mezhep  
oluşturulmasından  bahseden  Zeydî  İmamlar  tarafından  yazılmış  bir  çok  eser  vardır.  
O  dönemde  Şiîlik  dini  bir  kimlik  olarak  kök  salmaya  başlamıştı.  
 
Sünnilik  inancı  sonradan  bir  tepki  olarak  mı  doğdu?  
 
Hayır,  proto-­‐Sünniliğin  Şiîliğe  bir  cevap  olarak  kendi  varlığının  farkına  varışı  da  aynı  
dönemdeydi.  Ancak  başlangıçta  Sünnilik,  her  âlimin  yeni  bir  fıkıh  mezhebi  oluşturup  
Sünni  diye  adlandırabildiği  kaotik  bir  görünüm  çizdi.  Geleneksel  İslam  anlayışına  
göre,  850  senesi  civarında  Abbasi  Halifesi  Mütevekkil  buna  bir  dur  diyip,  bundan  
sonra  sadece  beş  Sünni  ve  bir  Şiî  mezhebine  müsamaha  gösterileceğine  karar  verdi.  
Şiî  mezhebi,  Câfer-­‐i  Sâdık’ın  isminden  Câferi  olarak  adlandırıldı  ve  takipçileri  
tarafından  yapılandırıldı.  Beş  Sünni  mezhebi  ise  Hanefi,  Şafi,  Maliki,  Hanbali  ve  
Davudi  veya  Zahiri’ydi  (bu  sonuncusu  Orta  Çağ  Endülüsü’nde  çok  revaçtaydı  ama  
zaman  içerisinde  sona  erdi.)  Mütevekkil’in  kararı  zamanla  her  inananın  bu  
mezheplerden  birini  takip  etmesi  ve  her  âlimin  yine  bu  mezhepler  üzerine  çalışması  
anlamına  geldi.  Sekizinci  yüzyılda  ve  dokuzuncu  yüzyıl  başlarında  bu  mezheplerin  
bir  çoğu  hâlâ  çok  akışkandılar  ve  son  hallerini  ancak  dokuzuncu  yüzyılın  devamında  
aldılar.  Dolayısıyla  Sünnilik,  hukukî  açıdan  farklı  farklı  olabildi.  Ancak  ilahiyat  
anlamında,  bir  araya  getirilmiş  tek  bir  sistemi  resmen  kabul  ettirme  çabaları  daha  
keskin  bölünmelere  sebep  oldu  (bunlar  Sünniler  için  Eşari,  Maturidi,  Hanbali,  
Mutezile  ve  Sufi  gibi  mezhepler  olup,  Şiîlerinkiler  de  Zeydî,  İsmaili,  Onikici,  Nusayri  
ve  Dürzi  gibi  mezheplerdir.)  Kısa  sürede  Sünniler,  Peygamber’in  hayatı  ve  onun  
ölümünden  sonra  olanlarla  ilgili  olarak,  Şiîlerinkine  karşı  kendi  versiyonlarını  
oluşturdular  ve  her  iki  taraf  da  kendi  itikadlarını  destekleyen  fikirleri  Peygamber’e  
yansıttılar.    
 
Irak’ın  nüfusunun  çoğunluğu  ne  zaman  Şiî  oldu?  Şiîliğin  yayılışını,  büyük  devletlerde  
yaşan  toplumlardaki  marjinal  etnik  grupların  İslamî  doktrini  kendilerine  uydurmaları  
olarak  görmek  ne  kadar  doğru?  Mesela  Irak’taki  Büveyhîler  ya  da,  Mısır’daki  Fatımi  
devletini  kuran  Tunuslu  Berberiler.  
 
Hayır,  Şiîliğin  toplumdaki  marjinal  unsurlara  hitap  ettiğini  düşünmek  bir  hatadır.  
Biri  Tunus’tan  diğeri  Doğu  İran’dan  çıkmış  bu  iki  hareket,  farklı  bir  etnik  kimliği  
ifade  ettikleri  için  değil,  merkezi  hükümetin  kontrolünün  en  zayıf  olduğu  bölgelerde  
bulundukları  için  ortaya  çıktılar.  Aslında,  ilk  3-­‐4  halifeden  sonra  Abbasi  
hanedanlığının  dayandığı  taban  çoğunlukla  Türktü.  Abbasilerin  762’de  neden  
başkentlerini  Bağdat’a  taşıdıklarını  kesin  olarak  biliyoruz:  [Eski  başkent]  Kûfe’deki  
‘Alicilerin’  (Ali  taraftarlarının)  enerjisine  dayanamıyorlardı.  Proto-­‐Sünniler,  proto-­‐
Şiîlerin  düşmanlığından  tamamen  yılmışlardı.  Dolayısıyla  Abbasiler  ordan  ayrılıp  
kendi  şehirlerini  kurmak  ve  kimin  yerleşip  kimin  yerleşemeyeceğine  karar  
verebilmek  istediler.  Bu  yüzden  Bağdat  başlangıçta  daha  çok  bir  proto-­‐Şiî  
merkezinden  çok  proto-­‐Sünni  gözükmüştür.  Ancak  daha  sonra  herkes  oraya  
taşınmaya  başladı.    
 
Büveyhîler  kimdi?  Kuzey  Batı  İran’dan  gelen,  aslen  Kürt  ve  Deylemli  karışımı  bir  Şiî  
hanedan.  Görünürde  Abbasi  hakimiyeti  altında  10.  ve  11.  yüzyıllarda  Irak  ve  İran’da  
hüküm  sürdüler.  Aslen  Zeydî  gibi  gözüküyorlar  ama  bazıları  Onikiciydi.  Sünni  
halifenin  resmi  himayesindeki  Şiî  sultanlar  olarak  Irak  ve  İran’da  gösteriyi  
yönettiler.  İlk  defa  bir  Şiî  hanedan  böyle  bir  güce  sahip  oluyordu  ve  bunu  Şiîliği  
yaymak  için  kullandılar.  Halep’te  Hamdani  hanedanı  Onikicilerdendi,  Mısır’ı  yöneten  
Fatımiler  İsmailiydi.  Yani  onuncu  yüzyıl  ortalarında  İslam  dünyasının  büyük  kısmı  
Şiîler  tarafından  yönetiliyordu.  Yüzlerce  yıl  önce  pek  çok  insanın  rahatlık  nedeniyle  
müslüman  olması  gibi,  şimdi  de  bir  çoğu  Şiî  oldu.  Suriye’nin  kırsalı  Osmanlılar  
gelene  kadar  neredeyse  tamamen  Şiîydi.  14.  yüzyılda  bir  çok  Şiî  Güney  Lübnan’dan,  
o  zamana  kadar  çoğunlukla  Sünni  kalan  İran’a  taşındı  ve  Şiîlerin  ordaki  ağırlığını  
artırdı.    
 
Aynı  devlet  baskısı,  Sünniler  başa  geçtiğinde  öbür  yönde  çalıştı.  Bugünkü  Lübnan’ın  
kıyı  kesimi  ya  Şiî  ya  da  Hıristiyandı,  ama  13.  yüzyılda  Memlükler  ordularıyla  gelince  
bütün  Şiîleri  (Onikiciler,  Fatımiler  veya  Dürziler)  dağlara,  bazen  de  ta  Bekaa  Vadisi  
içlerine  sürdüler  ve  temizledikleri  bu  bölgelere  Türkmen  ve  Kürt  aşiretlerini  
yerleştirdiler.  Osmanlılar  aynı  politikaları  daha  büyük  bir  ölçekte  devam  ettirdiler,  
bir  çok  Şiînin  gözünü  korkutarak  Sünniliğe  döndürdüler.  Bu  yüzden,  bugünkü  
Suriye’nin  topografyasına  bakarsanız,  Halep’in  etrafında  bütün  Şiî  köylerini  
görürsünüz.  Halep  ise,  bir  dizi  Sünni  yöneticinin  (Nurettin,  Selahattin,  sonra  
Memlükler  ve  Osmanlılar)  şehrin  düzenini  değiştirmesine  ve  halkın  ya  [Sünniliğe]  
dönmesine  ya  da  şehri  terkedip  civardaki  köylere  gitmesine  kadar  hemen  hemen  
tamamen  Şiîydi.  
 
Aynı  şekilde,  modern  İran’da  şimdi  çoğunluk  Şiîlerde  ancak  bu,  Safavilerin  15.  yüzyıl  
sonlarında  benzer  politikaları  takip  edip,  Sünnilerin  gözünü  korkutarak  döndürme  
ya  da  kaçırtmalarının  bir  sonucu.  Güney  Irak  da  uzun  bir  süre  Safavilerin  
kontrolündeydi  ve  Şiîlerin  en  önemli  türbeleri  orda  bulunduğu  için  bilinçli  olarak  
planlanmış  bir  çok  nüfus  hareketi  vardı,  kutsal  yerleri  ziyarete  gidenlere  hizmetler  
sunmak  üzere.  Bu  da,  neden  Güney  Irak’ın  büyük  çoğunluğu  Şiî  iken,  uzun  süre  
Osmanlı  idaresi  altında  bulunan  Kuzey  Irak’ın  Sünni  olduğunu,  ve  de  neden  İran  
Kürtlerinin  Sünni  değil  Şiî  iken  Kuzey  Irak  ve  Türkiye’dekilerin  Sünni  olduklarını  
açıklar.  
 
Suriye’deki  Alavî  toplumunun  Hamdani  dönemi  ile  bir  bağlantısı  yok.  Onların  Şiîliği  
çok  mu  değişik?  
 
Ana  akım  Onikici  Şiîliğin  (Sünnilerden  bahsetmiyorum  bile)  tüylerini  diken  diken  
eden  iki  Şiî  toplumu  vardır.  Alavîler  teknik  olarak  Nusayridir.  Onların  inancına  göre  
aslında  Ali’nin  Allah’ın  Peygamberi  olması  gerekiyordu  ama  Melek  Cebrail  şaşırdı  ve  
onun  yerine  Muhammed’e  gitti.  Ve  Ali  ölünce  cennete  götürüldü  ve  orada  Kıyamet  
Günü  dönmeyi  bekliyor.  Bir  de  Dürziler  vardır.  Onların  dini  Budizm’den  Antik  Yunan  
felsefesine  bütün  unsurların  karışımıdır:  Eflatun  bir  peygamberdi,  ve  Vaftizci  Yahya  
da  peygamberdi.  Şam’daki  Emevi  Camii’nin  içinde  bulunan  Vaftizci  Yahya  türbesini  
çoğunlukla  Dürziler  ziyaret  eder.  Sünni  âlimler  tarafından  hiddetle  suçlanmışlar  ve  
Büyük  Suriye’nin7  dağlık  Batı  bölgelerine  ya  da  Güneydoğu  Anadolu’ya  
sürülmüşlerdir.    
 
Bugün  Orta  Doğu’da  Sünniler  ve  Şiîler  arasında  nükseden  çok  şiddetli  düşmanlığın  
açıklaması  nedir?  İki  toplum  arasında  bu  ölçekte  bir  gerilim  yüzyıllardır  
yaşanmamıştı,  çağımızda  bunun  ardındaki  dinamik  nedir?  
 
Modern  İslam’ın  pan-­‐İslamcı  olan  üç  büyük  ismi  var:  Mısır’da  Seyyid  Kutub,  İran’da  
Humeyni,  ve  Hindistan-­‐Pakistan’da  Mevdudi.  Her  üçü  de,  ikiz  belalara  (çürümüş  
kapitalizm  ve  ateist  komünizm)  karşı  zafer  kazanabilecek  bir  İslamî  birlik  içerisinde,  
müslümanların  aralarındaki  farklılıkları  aşmalarını  istemiştir.  Üçüne  göre  de  
inananlar,  bu  iki  kaya  arasında  ezilmekte  veya  birini  ya  da  diğerini  seçmeye  
zorlandıkları  bir  dönemde  yaşamaktaydılar  (burda  ölümden  sonra  hayata  ilişkin  
imalar  da  vardı.)  İslam’ı  bir  alternatif  olarak  öne  sürdüler.  Ama  İslam,  ancak  
birleşirse  bunu  başarabilirdi.  Sünni  dünyasında  Mevdudi  ve  Kutub  pan-­‐İslamcılık  
düşüncesini  aşıladılar  ama  her  ikisi  de,  fikirleri  geniş  dinleyiciler  kazanamadan  
öldüler.    İdeolojik  coğrafyayı  değiştiren,  1979’daki  İran  Devrimi’nin  başarısıydı.  
Humeyni’nin  asıl  projesi,  Şiîleri  ve  Sünnileri  ayrım  gözetmeksizin  bütün  
müslümanların  iki  ortak  düşmanına  karşı  birleştirecek  büyük  bir  pan-­‐İslamcılıktı.  
Ama  Saddam  Hüseyin  İran’a  saldırısını  başlatıp  İslam  Cumhuriyeti’nin  bekasını  
tehdit  edince,  Humeyni  savunmaya  geçmeye  zorlandı  ve  vizyonundan  ödün  vermek  
zorunda  kaldı.  Kendi  evinde  kuşatma  altında  kalınca,  bütün  inananların  birliğine  
ulaşamadı.  Ancak  yine  de  yapabilecekleri  bir  şey  vardı:  Pan-­‐Şiîlik.  İran  rejimi  her  
yerdeki  Şiîlerle  iletişim  kanallarını  açtı,  onlara  koşulsuz  destek  (silah,  para,  
uzmanlık  dahil)  gönderdi.  Nerede  bir  çeşit  Şiî  varsa,  Yemen’de,  Suriye’de,  Lübnan’da,  
Irak’ta,  oraya  muazzam  bir  bilgi  ve  yardım  akışı  oldu.  Şimdiye  dek  hiç  bir  Şiî  
hanedanlığında  bütün  farklı  Şiî  yapılara  bu  seviyede  bir  hoşgörü  olmamıştı.  
Geçmişte,  dönmeye  zorlama  vardı:  Onikicilerden  olmalısın.  Humeynizm  bunu  
yapmaktan  kaçındı.  Zeydîler,  Alavîler,  Dürziler  İran’dan  ilahiyat  talimatları  almadan,  
oldukları  gibi  kalabilirdiler.  Tek  gerekli  olan  şey  Şiî  dayanışmasıydı.  Bu  strateji,  
kendini  Batı’nın  saldırganlığının  hedefi  olarak  hisseden  İran  Devrimi’ne  bölgesel  bir  
destek  yaratabilmek  için  tasarlanmıştı  (Batı’nın  saldırganlığı,  modern  İran  tarihinde  
sürekli  tekrarlanan  bir  konudur:  1908-­‐11’deki  Anayasa  Hareketi’nden,  1953’te  
Musaddık’a  karşı  darbeye  ve  sonrasına...)  Bu  siyasetin  başarı  hikayesi,  1982’den  
sonra  Hizbullah’ın  Lübnan’daki  en  kuvvetli  güç  olarak  ortaya  çıkışıdır.  
 
 
Dönüştürücü  ikinci  olay,  yine  1979’da  meydana  gelen,  Sovyetlerin  Afganistan’ı  
işgaliydi.  Bu  da  diğer  yönden,  Sünniliğin  bir  değişkesi  olarak  gelen  bir  pan-­‐İslamcı  
akıma  tam  da  istediği  momentumu  verdi.  Afganların  Kızıl  Ordu’yu  sürmekteki  
başarısı  Şah’ın  devrilmesiyle  kıyaslanabilecek  bir  ideolojik  etki  yarattı.  İranlılar  
Batıyı  yenebileceklerini  gösterdiler,  ve  biz  Sünniler  de  şimdi  Doğu’yu  yendik.  İslam  
hem  kapitalizm,  hem  de  komünizm  karşısında  zafer  kazanabilir.  Ama  Humeyni’nin  
pan-­‐İslamcılığının  İran-­‐Irak  savaşıyla  pan-­‐Şiîliğe  dönmeye  zorlanması  gibi,  Sünni  
pan-­‐İslamcılığı  da  aynı  savaşın  baskısı  altında  pan-­‐Sünniliğe  daraldı.  Aşırı  seküler  
bir  lider  olarak  ortaya  çıkan  Saddam  Hüseyin’in  bizzat  kendisi,  savaşı  kaybeder  gibi  
olunca,  ordusunun  çoğunluğunun  Şiî  olmasına  rağmen,  Sünnilere  yanaşabilmek  için  
dinden  imandan  bahsetmeye  başlayıp  kendisini  Sünniliğin  savunucusu  olarak  
satmaya  başladı.  Sonrasında  da  Amerika’nın  2003’teki  Irak’ı  işgali  geldi  ve  ülkedeki  
Sünni  ve  Şiî  cemaatleri  geçmiştekilerden  de  fazla  ayırarak,  bugün  Orta  Doğu’da  
gördüğümüz  pan-­‐Şiîlik  ve  pan-­‐Sünnilik  arasındaki  düşmanlığı  perçinledi.  
 
Çağdaş  pan-­‐Sünnilik  nereye  kadar  Kutub  veya  Mevdudi’nin  fikirlerinden  oluşuyor?  
 
Mevdudi  ve  Kutub’un  fikirleri  bir  dereceye  kadar  etkilidir.  İşin  ironik  tarafı,  pan-­‐
Sünnilik  bugün  Selefi  bir  pan-­‐Sünniliktir:  Suudi  krallığının  resmi  olarak  duyurduğu,  
köklerini  Sünni  dünyasının  dört  bir  yanına  salmış,  Vahabiliğin  bir  değişik  şekli.  Pan-­‐
Şiîliğin  savunuculuğunu  yapan  İran  ve  karşısında  pan-­‐Sünniliğin  savunucuları  
olarak  duran  Suudi  Arabistan  ile,  onun  kadar  olmasa  da,  Katar.  Her  iki  tarafın  da  
kendi  paranoyaları  var.  Kuveyt’te  ve  Doğu  Suudi  Arabistan’da  hatırı  sayılır  bir  Şiî  
nüfusu  var.  Bahreyn’de  Şiîler  çoğunlukta.  BAE’de  bir  sürü  İranlı  yaşıyor.  Umman,  
Ali’yi  öldüren  Haricilerden  türeme,  proto-­‐Şiîliğin  ilk  dallarından  biri  olan  İbadi.  
Yemen’de  Zeydîler  hakim.  Yani  Suudi  Arabistan,  Güney  Irak’tan  başlayıp  Körfez  
boyunca  ve  yarımadanın  etrafından  Kızıldeniz’in  aşağı  ucuna  kadar  uzun  bir  Şiî  
mezhepler  kuşağı  tarafından  kuşatılmış  vaziyette.  Alavîler  Suriye’de  hala  
iktidardalar  ve  Hizbullah  da  Lübnan’ın  büyük  bir  kısmına  hakim.  Şam’ın  güneyinde,  
Suudi  Arabistan’la  kuzeydeki  bir  diğer  Şiî  yayı  arasında  bir  tek  Ürdün  var.  Bir  de  
buna  İran’ın  nükleer  silaha  sahip  olması  ihtimalinin  yarattığı  korkuyu  ekleyin,  
gittikçe  artan  bir  mezhepler-­‐arası  çatışma  için  gerekli  bütün  malzemeler  elinizdedir,  
çünkü  İran  rejimi  de  aynı  şekilde  düşünüyor.  Kendisini  Batı’nın  isteklerine  boyun  
eğdirmeyi  amaçlayan  bir  Amerikan  baskısı  tarafından  çevrelendiğini  düşünüyor.  
Bunun  sonucu  da,  bütün  bölgede  Sünni-­‐Şiî  şiddetine  benzin  döken  bir  karşılıklı  
paranoya.  
 
Bahsettiğiniz  dinamik  Arap-­‐Baharı’ndan  çok  öncesine  ait.  Bunun  önceden  varolan  
düşmanlıklara  etkisini  nasıl  değerlendiriyorsunuz?  
 
Yerine  yeni  bir  düzeni  getirmeden  eskisini  çatlatarak,  bu  düşmanlığa  daha  fazla  açık  
zemin  yarattı.  Şu  anda  hiç  bir  Arap  ülkesinde  belli  ölçüde  bir  yatışmışlık  yok.  
Mısır’da  yok,  Libya’da  yok,  Sudan’da  yok,  Ürdün’de  yok.  Lübnan’da  yok,  Tunus’ta  
yok.  Suriye  ve  Irak’ı  hepten  geçiyoruz.  Kuzey  doğusunda  temel  haklarını  talep  eden  
Şiîlerin  protestolarını  zor  kullanarak  bastıran  ve  demokratik  gösteriler  başlar  
başlamaz  birliklerini  Bahreyn’e  gönderen  Suudi  Arabistan  da  huzurlu  değil.  Bölgede  
bu  çatışmalar  arasında  arabuluculuk  yapmayı  deneyebilecek  tek  ülke  Türkiye  idi,  
ama  orada  da  Erdoğan  muhaliflerini  dağıttı  ve  şimdi  de  paranoyakça  köpürmelerle  
kendini  komik  duruma  düşürüyor,  ülkedeki  muhalif  protestoları  uluslararası  
komplolarla  suçluyor.  
 
Sık  sık  modern  bir  Haçlı  devleti  olarak  betimlenen  İsrail,  asıl  Haçlılar  gibi  bölgedeki  
dini  tutkuları  alevlendirme  rolü  oynamış  olabilir  mi?  
 
Pan-­‐İslamcı  bakış  açısına  göre  İsrail  her  zaman,  İslam  dünyası  birleşince,  Haçlı  
devletleri  gibi  bölgeden  atılabilecek  küçük  nüfuslu  küçük  bir  ülke  olmuştur.  Ama  
Araplar  İsrail  ile  ne  zaman  savaşsalar  kaybettiler.  1973  savaşı  hem  Suriye  hem  de  
Mısır’da  sanki  bir  zafermiş  gibi  milli  bayram  olarak  kutlanır  ama  tabi  aslında  çok  
ağır  bir  yenilgiydi.  Ama  İsrail  tehdidi,  İslamcılığın  popülerleşmesi  sürecinde  hiç  bir  
zaman  ana  unsur  olmamıştır.  İslamcılığın  yeniden  ortaya  çıkışı,  momentumunun  çok  
azını  buna  borçludur.  Arapların  çok  büyük  kısmı  bir  Yahudi  devleti  olarak  İsrail’e  
düşmandır.  Ancak  bu  düşmanlığın  yanında  Filistinlilerin  davasına  karşı  yaygın  bir  
aldırmazlık  vardır  ve  bu  hiç  bir  zaman  İslamcıların  odaklandığı  bir  konu  olmamıştır.  
Filistinlilerin  kaderi,  önde  gelen  İslamcı  teoristlerin  düşüncelerinin  ancak  kıyısında  
köşesinde  yer  alabilmiştir.  Öne  çıktığı  durumlarda  da  İsrail  kendisi  bir  tehdit  olarak  
değil,  gerçek  tehdidin  bir  vekili  olarak  tasvir  edilir.  
 
Modern  İslamcılığı  tahrik  eden  ve  cazip  kılan,  İran’da  Şah’ın  devrilmesiydi.  Bu,  
bölgede  hüküm  süren  bir  lideri  devirmeyi  başaran  ilk  ihtilaldi.  İslam  dünyasında  
daha  önce  olmuş  hiç  bir  değişim  bununla  kıyaslanamaz.  Cezayir  Devrimi  sömürgeci  
güce  karşı  yapılmıştı.  Mısır’da  monarşinin  kovulması  sadece  bir  darbeydi,  tıpkı  
Suriye  ve  Irak’ta  bir  çok  kez  olduğu  gibi.  İran’da,  tam  tersine,  geniş  çaplı  halk  
gösterileri  orduyu  bir  tarafa  atıp  Şah’ı  indirmişlerdi:  Böylesi  daha  önce  
görülmemişti.  Arkasındakiler  kimlerdi?  Mollalar.  Yani  din  değişimi  getirebilir,  
alternatif  odur.  Mevdudi  ve  Kutub’un  denemelerinde  çok  az  kabul  gören  bir  ideoloji,  
çok  daha  geniş  bir  kitleye  ulaşmaya  başladı.  
 
 Afganistan’da  Selefiler  durumdan  faydalanıp  kendi  çıkarları  doğrultusunda  
kullandılar.  Mısır’da  Sedat  radikal  Sünni  grupları  önce  sosyalistlerin  ve  
komünistlerin  popülerliğini  azaltmak  için  kullandı,  sonra  onları  baskı  altına  aldı.  
Aynı  yöntem,  bu  iki  çılgınca  unsura  karşı  bir  engel  olarak  kendilerini  iyi  göstermeye  
çalışan  dönemin  askeri  rejimleri  tarafından  diğer  yerlerde  de  uygulandı,  bir  taraf  
diğerini  zayıflatmak  için  kullanıldı.  İsrail  gizli  servisi  de,  Filistinlilere  ait  bölgelerde  
Hamas’ı  Fetih’e  karşı  besleyip  büyütmek  için  aynı  şeyi  yaptı.  
 
Birleşik  bir  İslam’ın  hayalini  kuranların,  İslam’da  modern  zamanların  en  şiddetli  
bölünmesinin  çıkışına  yardımcı  olmaları  çok  büyük  bir  ironi  gibi  görünüyor.  Din  
değiştirme  (tekfir)  suçlamalarının  da  bunda  bir  rolü  vardı.  Bu  fikir  nerden  geldi?  
 
Bu  terimi  13.  yüzyılda  İbn  Teymiye’nin  eserlerinde  bulabilirsiniz.  O  sıralarda  yakın  
dönemde  din  değiştirmiş  Moğollar  ve  diğer  aykırı  müslümanlara  karşı  kullanmıştır,  
ancak  günümüzdeki  kullanımı  tamamen  modern.  Bir  ilke  olarak  diğer  müslümanlara  
karşı  cihat  edemezsiniz.  Peki  insanları  Sedat  ya  da  Suudi  krallarına  karşı  nasıl  cihat  
ettireceksiniz?  Bunu  yapmanın  tek  yolu,  onların  müslüman  olmadığını  
ispatlamaktır.  Eğer  Osama  bin  Ladin’in,  Körfez  Savaşı  sonrasında  Amerikan  
birliklerinin  Arabistan’da  yerleştirilmelerini  kınamasına  bakarsanız,  asıl  mesajının,  
Suudi  yönetici  ailenin  dinden  çıkmış  olması  olduğunu  görürsünüz.  Takipçilerine  
şöyle  diyordu:  Benim  dediğimi  yapmanız  lazım,  çünkü  bu  insanlar  artık  müslüman  
değiller.  İslam’ın  düşmanlarını  Kutsal  Topraklara  davet  ederek  inançlarından  
dönmüşlerdir.  Mısır’da  da  aynısı  oldu.  Selefiler  radikal  dinci  olabilirler  ancak  temel  
İslam  hukukuna  uymak  zorundadırlar.  Kestirmeden  gidip  takipçilerinizi  diğer  
müslümanlara  karşı  cihada  çağıramazsınız.  Onların  artık  müslüman  olmadıklarını  
ispat  etmek  zorundasınız.  Dolayısıyla  tekfir  mekanizması  Selefiler  için  çok  
önemlidir.  Kafirleri  öldürmek  için  fetva  gerekmez.  Ama  müslümanlar  için  sadece  
öyle  bir  tane  fetva  da  yetmez,  neden  onların  artık  müslüman  olmadıklarını  ve  
dinden  çıkmış  olmak  için  ne  yaptıklarını  açıklayan  bir  fetva  lazımdır.  
 
Bu  yüzden  Sedat’ı  vuran  Yüzbaşı  İslambuli  aynı  anda  Mübarek’i  öldürmemiştir.  
Sedat’ı  öldürebilirdi,  çünkü  dinden  çıkmıştı,  ama  elinde  Mübarek’i  öldürmek  için  bir  
fetva  yoktu.  Basmakalıp  İslamcı  terör  analizleri  militanların  aslında  ne  
söylediklerine  hiç  dikkat  etmemektedirler.  Ekonomik  faktörlere  ve  tarihsel  şartlara  
bakıp  din  ve  ideoloji  hakkında  çok  genel  bir  bilgi  seviyesinde  çalışmaktadırlar.  
Militanların  hareketlerini  haklı  kıldıkları  belirli  terimleri  dikkate  almamaktadırlar.  
Katar  Üniversite’sinin  İlahiyat  Fakültesi  dekanı,  bir  keresinde  müslüman  bir  
topluluğa  konuşma  yaparken,  İslamcı  terörün  sadece,  onun  teolojisini  anlayarak  ve  
karşıtını  üreterek  yenilebileceğini  söylemişti.  Bunu  inkar  ettiğimiz  sürece,  militan  
İslam’a  karşı  üstünlük  kazanamayız.  
 
Selefiliğin  Şiîlikte  bir  eşi  var  mı?  
 
Hizbullah.  Farkı,  mesajını  yaymaması,  dışarıya  kapalı  bir  grubun  içinde  gizlemesi.  
Neden  Hizbullah  şimdi  Suriye’ye  karıştı?  Çünkü  şuna  inanıyorlar:  Eğer  biz  önce  
onları  öldürmezsek,  Suriye  rejimini  devirmek  için  savaşanlar  bizi  öldürecekler.  
Şiîlikte  de  aynı  mantık  var.  İslam  dünyası  bugün  bu  iki  ideoloji  arasındaki  son  derece  
yararsız  ve  öldürücü  bir  savaşa  yakalanmıştır.  Bu  bir  faciadır.  Bir  kaç  şahsi  cümle  
eklemek  istiyorum.  Artık  Lübnan’a  dönmeye  dayanamıyorum,  çünkü  ne  zaman  
ailemle  bir  araya  gelsek,  tek  konuşmak  istedikleri  şey  Şiîlerin  ne  kadar  iğrenç  
oldukları.  Ben  aslen  güney  Lübnan’daki  Hıristiyan  bölgesinde  bulunan  Sünni  bir  
köydenim.  Ama  Lübnan’da  bir  tane  Sünni  yakın  arkadaşım  yok.  Bütün  arkadaşlarım  
ya  Şiî  ya  da  Hıristiyan.  Ben  böyle  büyüdüm.  Annem  veya  babam  hiç  bir  zaman  
Şiîlerle  ya  da  Hıristiyanlarla  arkadaşlık  yapamayacağımı  söylemediler.  
 
Ama  şimdi  insanlar  kendi  mezheplerine  mecbur  bırakılıyorlar.  Kimya  profesörü  
olan  amcam,  eskiden  Beyrut’ta  Şiîlerin  çoğunlukta  olduğu  bir  mahallede  yaşarken,  
şimdi  Sünnilerin  çoğunlukta  olduğu  bir  bölgeye  taşındı.  Şiîlerin  çoğunluk  haline  
geldiği  bir  yerde  yaşayan  öbür  amcam  da  Sünni  bölgesine  taşındı.  Taşındılar,  çünkü  
kendilerini  emniyette  hissetmiyorlar.  En  yakın  arkadaşım  bütün  hayatını  Sünni  
bölgesinde  geçirmiş  bir  Şiî.  Orada  mahallenin  çocuğudur,  herkes  onu  tanır.  Ama  
şimdi  o  bölgede  çok  miktarda  Selefi  var,  [ortam]  karısı  ve  çocukları  için  aynı  şekilde  
güvenli  değil,  o  yüzden  Beyrut’un  biraz  daha  güvenli  bir  tarafına  taşınmak  zorunda  
kaldı.  İnanılmaz  derecede  iç  karartıcı  bir  durum.  Yine  de  tabi  Lübnan,  delinin  birinin  
gelip  kendini  patlatıp  kim  var  kim  yoksa  öldürebileceği  Suriye  ya  da  Irak’taki  
kargaşadan  biraz  daha  iyi.  
                                                                                                               
1  Hıristiyanlık  inancında  Baba,  Oğul  (İsa)  ve  Kutsal  Ruh  (Ruh-­‐ul  Kuds)'dan  meydana  

gelen  Tanrı  kavramı  

2  Hugh  Kennedy,  The  Prophet  and  the  Age  of  the  Caliphates,  London  2014,  s.  20,  36-­‐7,  

ve  Fred  Donner,  Muhammad  and  the  Believers:  At  the  Origins  of  Islam,  Cambridge,  
MA  2010,  s.  30-­‐1,  67-­‐8.  
3  Türkçe’de  tekil  olarak  kullanılan  müslüman  kelimesi  aslında  Arapça’daki  tekil  

müslim  kelimesinin  Farsça’daki  çoğulu  olan  müsliman’dan  gelmedir.  Aslı  zaten  çoğul  
olan  bu  kelime  Türkçe’de  müslümanlar  olarak  çoğul  hale  getirilir.  
4  Peygamberlerin  ve  diğer  önemli  dini  karakterlerin  hayat  hikayeleri  siyer  olarak  

adlandırılır.  Peygamberin  hayatı  üzerine  bilinen  en  eski  siyer  İbn  İshak’ın  Sîret  adlı  
eseridir,  ancak  bilinen  hiç  bir  nüshası  bulunmamaktadır.  
5  Taberî’nin  Târihu’l-­‐Ümem  ve’l-­‐Mülûk  isimli  eseri  
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          
6  İslam  ülkelerinde  Müslüman  olmayanlardan  alınan  bir  vergi  türüdür.  
7  Büyük  Suriye,  daha  çok  Arap  milliyetçilerinin  kullandığı,  Lübnan,  Filistin,  Ürdün  ve  

Irak  dahil  Bereketli  Hilal’in  tamamına  hakim  bir  bölgeyi  tanımlar