5 VWO

biologie voor jou

uitwerkingenboek

BIOLOGIE VOOR DE BOVENBOUW

vwo

auteurs
ARTEUNIS BOS
MARIANNE GOMMERS
ARTHUR JANSEN
ONNO KALVERDA
THEO DE ROUW
GERARD SMITS
BEN WAAS
RENÉ WESTRA

VIJFDE EDITIE
MALMBERG ’ S - HERTOGENBOSCH
www.biologievoorjou.nl
 2
THEMA

DNA
BASISSTOF
1 Wat kun
is biologie
je doenvandaag?
met DNA? 00
16
2 DeNiveaus
bouwvanen functie
de biologie
van DNA 00
16
3 DNA-replicatie
Hoofdthema’s in de biologie 00
16
4 Transcriptie
Ordening van de diversiteit van leven 00
17
5 Translatie
Natuurwetenschappelijk
en eiwitsynthese
onderzoek 00
18
6 Onderzoeksaanpak
Genexpressie 00
19
7 Genetische variatie 20
8DIAGNOSTISCHE
Biotechnologie TOETS 00
21
VERRIJKINGSSTOF 00
EINDOPDRACHT TOETS
DIAGNOSTISCHE 00
22
EINDOPDRACHT 23
VERRIJKINGSSTOF 24

15

1 Wat kun je doen
met DNA?
opdracht 3
opdracht 1
1 De bio-informatica zal hierbij een steeds grotere rol
gaan spelen.
2 DNA-profielen kun je ook gebruiken om vast te stellen
wie de biologische ouder van een kind is (verwant-
schapsonderzoek), of om mensen te identificeren na
een ramp.
3 Deze manier van onderzoeken is te vergelijken met
‘Environmental DNA’.
4 Een mens bestaat uit miljarden cellen. Het is niet
mogelijk om in al deze cellen gezonde genen in te
brengen. De gezonde genen moeten terechtkomen in
opdracht 4
het DNA van de cellen die de erfelijke aandoening
veroorzaken.
5 De naam van de ziekte geeft aan dat het gen ontbreekt
op het X-chromosoom. Bij X-chromosomale overerving
hebben jongetjes meer kans om een erfelijke ziekte te
krijgen doordat zij maar één X-chromosoom bezitten.
6 Wanneer landbouwgewassen beter kunnen groeien in
een droog milieu, neemt de opbrengst toe. Hierdoor is
er meer voedsel beschikbaar.
7 Wanneer landbouwgewassen resistent zijn voor
bepaalde ziekten, hoeven er minder bestrijdingsmid-
delen te worden gebruikt.
8 Wanneer genetisch gemodificeerde gewassen in de
natuur terechtkomen, kan het gemodificeerde DNA
3
zich in de natuur verspreiden. Het wordt dan lastig om
in te grijpen wanneer de effecten van genetische
modificatie bij landbouwgewassen negatief blijken te
zijn.
2
opdracht 5
De bouw en functie
van DNA
opdracht 2
1 Het genoom van een tomatenplant bevindt zich in de
celkern, in de mitochondriën en in de plastiden
(chlorofylkorrels).
2 De sequentie van nucleotiden bepaalt welk eiwit er
wordt gesynthetiseerd. Door de nucleotiden in
verschillende volgorden te plaatsen, kunnen er heel
veel verschillende eiwitten worden gesynthetiseerd.
Niet het aantal nucleotiden in een DNA-molecuul is
belangrijk, maar de sequentie van nucleotiden.
3 De nucleotidesequentie van de complementaire streng
is GCCTATGCCAAT.
4 Het 5’-uiteinde bevindt zich aan de A-kant van het
DNA-molecuul. Aan deze kant bevindt zich een fosfaat-
groep.
16
BASISSTOF thema 2 DNA
1
2
Het genoom van een mens bevindt zich in de celkern
en in de mitochondriën van een cel.
De endosymbiosetheorie.
3 Nee, mitochondriën bezitten zelf de genen voor hun
reproductie.
4 De functie van mitochondriën is het vrijmaken van
energie met behulp van zuurstof. Bij mitochondriale
aandoeningen kan vaak niet voldoende energie
worden vrijgemaakt. Dat is vooral merkbaar in
weefsels en organen met een hoge energiebehoefte.
5 Geschikt voor de identificatie zijn: een zus (1), een
broer (2), een zoon van een zus van zijn moeder (3) en
een broer van zijn moeder (6). Deze personen bezitten
allemaal mtDNA dat via de moeder van het slachtoffer
is doorgegeven langs de vrouwelijke lijn.
1 Met behulp van nanoporiën kan DNA veel sneller
worden afgelezen, doordat je het DNA in één keer
helemaal af kunt lezen.
2 Voorbeelden van situaties waarin het apparaatje is te
gebruiken:
– Een dokter kan met het apparaatje afwijkingen in
het DNA van een patiënt opsporen.
– Een voedselinspecteur kan het apparaatje gebrui-
ken om er snel achter te komen met welke bacterie
hij te maken heeft.
– Een bioloog kan in een tropisch regenwoud ter
plekke het DNA van een organisme aflezen.
DNA-replicatie
1 In een DNA-molecuul is een adeninenucleotide in een
van beide ketens steeds verbonden met een
thyminenucleotide in de complementaire keten (en
omgekeerd). Daardoor is in een DNA-molecuul het
gewichtspercentage van adenine vrijwel gelijk aan dat
van thymine. Ook de gewichtspercentages van guanine
en van cytosine zijn bijna gelijk, doordat een
guaninenucleotide in een van beide ketens steeds is
verbonden met een cytosinenucleotide in de comple-
mentaire keten (en omgekeerd).
2 Als een dTTP-molecuul (thymidinetrifosfaat) bij de
DNA-replicatie wordt ingebouwd, worden van dit
molecuul twee fosfaatgroepen afgesplitst. Hierdoor
ontstaat het nucleotide dTMP (thymidinemonofosfaat).
3 Er zijn 4 200 000 : 500 = 8400 : 2 = 4200 : 60 = 70
minuten nodig voor het repliceren van het circulaire
chromosoom van deze bacterie.
4 In een menselijk DNA-molecuul start de replicatie op
verschillende plaatsen tegelijk. Het voordeel hiervan is
dat de replicatie dan sneller verloopt.
5 Het enzym DNA-polymerase.
6 Het enzym DNA-ligase.
 BASISSTOF thema 2 DNA

7 In een replicatiebel vindt replicatie langs één streng in 3 Ja. Spermacellen bevatten maar één chromosoom van
twee richtingen plaats. In één richting kan een paar. Een andere spermacel bevat het andere
DNA-polymerase vanaf het replicatiestartpunt het uit chromosoom van dat paar. Het DNA van meerdere
elkaar gaan van de ketens volgen. Hier wordt de spermacellen geeft bij onderzoek een volledig
leidende streng gesynthetiseerd. In de andere richting DNA-profiel van de dader.
wordt de ‘volgende streng’ gesynthetiseerd. Hier kan 4 Restrictie-enzymen worden door bacteriën gemaakt.
DNA-polymerase steeds maar korte stukjes DNA Ze knippen in het DNA op plaatsen met een specifieke
synthetiseren doordat dit achterwaarts moet nucleotidesequentie. De plaatsen met deze specifieke
gebeuren. Het enzym DNA-ligase koppelt de korte nucleotidesequentie in het DNA van de bacterie
DNA-fragmenten daarna aan elkaar. De synthese van moeten daartegen worden beschermd. De bacterie
de ‘volgende streng’ neemt hierdoor meer tijd in gaat anders te gronde aan de eigen enzymen.
beslag. 5 1 = X.
8 Beide chromatiden die tijdens deze celcyclus worden 2 = Z.
gevormd, bevatten gelabeld DNA. Bij de replicatie van 3 = W.
het DNA worden langs beide nucleotideketens nieuwe 4 = Y.
nucleotideketens gevormd met gelabelde nucleotiden. 6
In elke chromatide is daardoor een van beide nucleo-
5’ CCGG CCGG 3’
tideketens gelabeld.
3’ GGCC GGCC 5’

opdracht 6
Practicum: DNA isoleren uit een tomaat
Ter beoordeling aan je docent.
opdracht 7
1 Het celmembraan en het kernmembraan bestaan uit
fosfolipiden. Dit zijn vetachtige stoffen die oplossen in
afwasmiddel (zeep).
2 Tijdens de denaturatiefase van PCR worden de
waterstofbruggen tussen de twee DNA-ketens verbro-
7 Er zijn drie banden zichtbaar.
8 Er zijn vijf banden zichtbaar in de gel. Persoon R is
heterozygoot (Aa). Hij heeft één chromosoom met het
dominante allel A. Het fragment van dit chromosoom
wordt in vier stukken geknipt. Hij heeft ook een
chromosoom met het recessieve allel a. Het fragment
van dit chromosoom wordt in drie stukken geknipt.
Van deze drie stukken zijn er twee gelijk aan de
stukken van allel A (Y en Z). In totaal zijn er dus vijf
verschillende stukken.

4
ken.
3 Bij PCR wordt Taq-polymerase gebruikt, omdat het
werkzaam is bij de hoge temperaturen die voor PCR Transcriptie
noodzakelijk zijn. Andere enzymen denatureren bij
deze hoge temperaturen en kunnen daardoor niet
meer werkzaam zijn.
opdracht 9
4 Voor de bovenste streng heeft de primer de nucleo-
tidevolgorde C-G-G. Het DNA wordt namelijk van het 1 1 = promotor.
3’-uiteinde naar het 5’-uiteinde afgelezen. De comple- 2 = pre-mRNA.
mentaire streng wordt vanaf het 5’-uiteinde naar het 3 = RNA-polymerase.
3’-uiteinde door DNA-polymerase verlengd. De primer 4 = eindsignaal.
moet aan de onderste streng dus aan de linkerkant 5 = dubbelstrengs DNA.
binden en de nucleotidevolgorde van de primer is hier 6 = transcriptiefactoren.
T-C-A. 7 = template-streng (matrijsstreng).
5 De primer is het startpunt voor DNA-polymerase. 8 = coderende streng.
Wanneer een primer op meerdere plaatsen aan het 2 9 = 5’-uiteinde.
DNA kan hechten, begint DNA-polymerase op verschil- 10 = 5’-uiteinde.
lende plaatsen met DNA-replicatie waardoor er 11 = 3’-uiteinde.
verschillende DNA-fragmenten worden gevormd. 12 = 3’-uiteinde.
6 Wanneer een primer uit drie nucleotiden bestaat, is de 13 = 3’-uiteinde.
kans groot dat de nucleotidevolgorde complementair 14 = 5’-uiteinde.
is aan meerdere delen van het DNA.

opdracht 10
opdracht 8
1 – Een DNA-keten is dubbelstrengs, een RNA-keten is
1 De DNA-replicatie stopt dan doordat een didesoxy- enkelstrengs.
nucleotide een OH-groep mist. De volgende nucleotide – Het monosacharide in DNA is desoxyribose, in RNA
kan daardoor geen binding aangaan. is het ribose.
2 Men gebruikt één soort primer. Alleen de enkelvou- – In DNA komt thymine voor, in RNA uracil.
dige leidende strengen worden gebruikt bij deze
reactie.
17

2 Een RNA-molecuul vertoont qua basenvolgorde de
meeste gelijkenis met de coderende streng. Een
RNA-molecuul is net als de coderende streng comple-
mentair aan de template-streng.
3 In het DNA-molecuul hebben de strengen een aan
elkaar tegengestelde oriëntatie. Transcriptie vindt
langs de beide DNA-ketens altijd in tegengestelde
richting plaats, doordat de transcriptie in de richting
van het 3’-uiteinde naar het 5’-uiteinde verloopt.
4 De RNA-polymerases bewegen van links naar rechts
langs de DNA-streng. Links zijn de RNA-strengen heel
kort. RNA-polymerases zijn hier nog maar net
begonnen met transcriptie. Rechts zijn de
RNA-strengen veel langer. RNA-polymerases hebben
hier al een groot deel van de DNA-streng afgelezen om
een RNA-streng te kunnen synthetiseren.
5 De sequentie van nucleotiden in het RNA-molecuul is
GCCUAUGCCAAU.
6 De procentuele verdeling van de stikstofbasen in de
nucleotiden van dit stuk dubbelstrengs DNA is:
A: 30% C: 20% G: 20% T: 30%.
mRNA bevat:
A: 45% C: 15% G: 25% U: 15%
In het dubbelstrengs DNA bevat de template-streng:
T: 45% G: 15% C: 25% A: 15%
en de coderende streng:
A: 45% C: 15% G: 25% T: 15%
Het percentage van de verschillende stikstofbasen in
de dubbele streng is:
A = (45% + 15%) / 2 = 30%
C = (25% + 15%) / 2 = 20%
G = (15% + 25%) / 2 = 20%
T = (45% + 15%) / 2 = 30%.
7 Bij eukaryoten vindt de transcriptie in de celkern
plaats. De ribosomen bevinden zich niet in de celkern
maar op het endoplasmatisch reticulum of los in het
cytoplasma. Het mRNA moet dus eerst via een kern-
porie in de celkern naar het cytoplasma.
8 Elk gen bestaat uit exons en introns. Het pre-mRNA dat
na de transcriptie ontstaat, bestaat ook uit exons en
introns. Bij splicing worden de introns uit het
pre-mRNA geknipt. Doordat spliceosomen op verschil-
lende plaatsen kunnen knippen en doordat de over-
gebleven exons op verschillende manieren kunnen
worden samengevoegd (alternatieve splicing), kunnen
er verschillende mRNA’s worden gevormd. Deze
coderen voor verschillende eiwitten.
5
Translatie en
eiwitsynthese
opdracht 11
1 Codons van twee nucleotiden zijn niet geschikt als
genetische code. Wanneer de codons uit twee nucleo-
tiden bestaan, kan er maar voor (4 × 4 =) 16 aminozu-
ren worden gecodeerd. Dat is niet voldoende voor 20
aminozuren.
18
BASISSTOF thema 2 DNA
2 Een mRNA-molecuul kan de stopcodons UAA, UAG of
UGA bevatten.
3 1 = DNA (template-streng).
2 = transcriptie.
3 = mRNA.
4 = translatie.
5 = eiwit.
4 G-A-G-C-C-T-A-C-G-G-C-G-C-T-T-T-A-A-C-C-C-A-C-G-G-A-T-
G-G-A-T-T-C-A-A-T-G-G
5
G–U–C–G–G–A–U–G–C–C–G–C–G–A–A–A–U–U–G–G–G–U–G–C–C–U–A–C–C–U–A–A–G–U–U–A–C–C
hier bevindt zich het startcodon hier bevindt zich het stopcodon
6 Met – Pro – Arg – Asn – Trp – Val – Pro – Thr.
7 Het 5’-uiteinde van dit mRNA-molecuul bevindt zich
links. Dat is de kant waar zich het startcodon (AUG)
bevindt. Als het 5’-uiteinde rechts zou zijn, is UAA een
stopcodon waardoor er geen zes aminozuren worden
gecodeerd.
opdracht 12
1 Aan de bindingsplaats van tRNA 1 wordt serine (Ser)
gebonden.
2 De stikstofbasen in het codon van mRNA zijn UGG. De
stikstofbasen in het anticodon van tRNA 2 zijn ACC.
3 Er zijn twintig verschillende enzymen nodig, doordat
er twintig verschillende aminozuren voorkomen in
organismen.
4 tRNA-moleculen worden ook wel ‘de vertalers’
genoemd, omdat ze aminozuren met het juiste codon
in een mRNA-molecuul kunnen combineren.
opdracht 13
1 Wanneer een tRNA-aminozuurcomplex van de A-plaats
naar de P-plaats opschuift in een ribosoom, komt het
aminozuur van het tRNA-aminozuurcomplex vrij. Het
aminozuur gaat een peptidebinding aan met het
aminozuur van het tRNA dat daarna op de A-plaats is
gebonden, waardoor de polypeptideketen groeit.
2 De reeds gevormde polypeptideketen is gebonden aan
een tRNA-molecuul.
3 De fouten die bij de RNA-synthese worden gemaakt
hebben minder grote gevolgen, doordat RNA tijdens
de interfase een korte tijd wordt gebruikt en daarna
wordt vervangen. DNA wordt niet vervangen.
Veranderingen in het RNA worden bovendien niet
blijvend overgedragen op nakomelingen. Die in DNA in
sommige gevallen wel.
4 Als het mRNA niet zou worden afgebroken, zou een
eenmaal in gang gezette eiwitsynthese blijven
voortduren. Een cel zou dan niet in staat zijn de
eiwitsynthese aan te passen aan wisselende omstan-
digheden.
5 Ja, in plaats van het aminozuur glutamine (Gln) wordt
nu glutaminezuur (Glu) ingebouwd.
 BASISSTOF thema 2 DNA

opdracht 14
1 Als een PrP-eiwit verandert in een prion, verandert de
secundaire structuur. Hierdoor verandert ook de
tertiaire structuur.
2 Prionen uit runderen zijn niet geschikt als vaccin tegen
CJD, doordat ze op prionen van de mens lijken en
daardoor in staat zijn om PrP-eiwitten bij mensen te
veranderen in prionen (zodat je er juist ziek van
wordt).
3 Bij FFI ontstaan prionen door de informatie (nucleo-
tidevolgorde) in het DNA van de patiënt. Dat levert na
de eiwitsynthese abnormaal gevouwen PrP-eiwitten
op.

opdracht 15

Processen DNA-replicatie Transcriptie Translatie

Wat ontstaat er bij het proces?
Waaruit is het opgebouwd?
Waardoor wordt het opgebouwd?
Waar begint het proces?
Wat wordt er afgelezen?
In welke richting vindt het aflezen
plaats?
Wanneer stopt het proces?
twee nieuwe DNA-ketens
uit nucleotiden met des-
oxyribose en de stikstof-
basen A, C, G, T
DNA-polymerase
bij een replicatiestart-
punt
de leidende streng en de
volgende streng
van het 3’-uiteinde naar
het 5’-uiteinde
na replicatie van het vol-
ledige DNA in een cel
mRNA, tRNA en rRNA een polypeptideketen
(eiwitmolecuul)
uit nucleotiden met ri- uit aminozuren
bose en de stikstofbasen
A, C, G, U
RNA-polymerase een ribosoom en tRNA
bij een promotor bij een startcodon (AUG)
de template-streng (ma- mRNA
trijsstreng)
van het 3’-uiteinde naar van het 5’-uiteinde naar
het 5’-uiteinde het 3’-uiteinde
bij het bereiken van een bij het bereiken van een
eindsignaal stopcodon

1 DNA-ligase wordt gebruikt bij DNA-replicatie.
2 RNA-processing vindt plaats bij eukaryoten.
3 De exons in pre-mRNA coderen voor eiwitten.
4 Introns worden door splicing uit het pre-mRNA
geknipt.
6 Moleculen van reactieproducten zullen vaak als
corepressor werken. Als de reactieproducten in
voldoende mate zijn gevormd, is de synthese van de
katalyserende enzymen overbodig geworden. De
reactieproducten onderdrukken samen met de repres-
sor de enzymsynthese.

6 Genexpressie

opdracht 16
opdracht 17
1 De gastheer heeft voedsel gegeten met weinig trypto-
faan. De vijf structuurgenen maken enzymen voor de
synthese van tryptofaan.
2 De repressor zal binden aan de operator wanneer er
voldoende tryptofaan in het voedsel aanwezig is.
Tryptofaan bindt aan de inactieve repressor die
daardoor actief wordt en aan de operator bindt.
3 Tryptofaan is een corepressor.
4 Als een inductor zich aan de repressor bindt, wordt de
repressor inactief.
5 Als een corepressor zich aan een repressor bindt,
wordt de repressor actief.
1 Drie processen die een belangrijke rol spelen bij de
embryonale ontwikkeling zijn celdeling, celdifferentia-
tie en apoptose.
2 De transcriptiefactor brengt meerdere genen tot
expressie. Er wordt niet één celtype gevormd maar een
heel oog dat uit meerdere celtypen bestaat. (De
differentiatie van de cellen komt tot stand doordat er
verschillende genen tot expressie worden gebracht die
zorgen voor de synthese van verschillende eiwitten.)
3 De onderzoekers hebben ervoor gezorgd dat in de
cellen van het embryo die zich differentiëren tot poot,
het Ey-gen tot expressie komt. Hierdoor heeft zich een
oog gevormd op de poot.
4 De onderzoekers tonen hiermee aan dat:
– een poot van een fruitvliegje genen bevat die een
oog kunnen vormen wanneer zij tot expressie
worden gebracht;

19

6
– een enkel regulatorgen (het Ey-gen) een hele set
genen tot expressie kan brengen.
Het SRY-gen is de eerste vijf tot zes weken nog niet
actief. De genen op het X-chromosoom wel.
Mannen hebben tepels doordat de ontwikkeling
hiervan plaatsvindt voordat het SRY-gen actief is.
7 Iemand bij wie het SRY-gen niet tot expressie komt,
ziet eruit als een vrouw, maar heeft in zijn cellen de
geslachtschromosomen XY.
8 Door apoptose verdwijnt de staart, omdat het kikker-
visje die niet langer meer nodig heeft.
9 Bij dolfijnen en walvissen ontstaan gedurende de
embryonale ontwikkeling door het uitblijven van
apoptose voorvinnen. Hiermee kunnen zij zich beter
voortbewegen in het water.
opdracht 18
1 Het gen voor het maken van cortisol heeft bij de
moeder voor langere tijd aan gestaan. Hierdoor blijft
het gen aan staan. Zij heeft dit doorgegeven aan haar
kind dat daardoor (ook bij weinig stress) cortisol
aanmaakt.
2 Genen en epigenetisch verworven eigenschappen
kunnen beide worden overgedragen op nakomelingen.
3 Door epigenetisch verworven eigenschappen kan een
organisme beter of minder goed zijn aangepast aan
zijn omgeving. Dit kan een voordeel of een nadeel zijn
bij natuurlijke selectie.
opdracht 19
1 Het voorkomen van een Barr-lichaampje in elke
lichaamscel van een vrouw is een voorbeeld van
epigenetische overerving doordat een kopie van het
inactieve X-chromosoom ook inactief is na celdelingen.
2 In het embryonale stadium van de heterozygote kat is
willekeurig één van beide X-chromosomen in de cellen
inactief gemaakt. Daardoor komt alleen het gen voor
de vachtkleur op het actieve X-chromosoom tot uiting.
Na verdere celdelingen is daardoor een mozaïek van
twee typen lichaamscellen ontstaan: cellen waarbij het
gen voor oranje vachtkleur tot uiting komt en cellen
waarbij het gen voor zwarte vachtkleur tot uiting komt.
Dit levert het gevlekte patroon op.
3 Mannelijke schildpadkatten hebben maar één
X-chromosoom en dus ook maar één gen voor
vachtkleur.
opdracht 20
1 Zenuwcellen en huidcellen hebben zich zo verschillend
kunnen ontwikkelen, doordat verschillende transcrip-
tiefactoren in deze celtypen steeds verschillende
genen tot expressie hebben gebracht.
2 Men is op zoek naar activators.
20
BASISSTOF thema 2 DNA
7 Genetische variatie
opdracht 21
1 T.
2 CUG.
3 Voor leucine (Leu).
4 Die blijven hetzelfde.
5 A.
6 CCU.
7 Voor proline (Pro).
8 Die blijven hetzelfde.
9 Er verdwijnt één nucleotidepaar. Verder blijft de
nucleotidesequentie van het DNA hetzelfde.
10 Die veranderen bijna allemaal.
11 Voor methionine (Met) – arginine (Arg) – glutamine-
zuur (Glu) – isoleucine (Ile)- glycine (Gly) – cysteïne
(Cys) – leucine (Leu) – proline (Pro) – lysine (Lys) –
leucine (Leu) – …
12 A.
13 Er wordt één nucleotidepaar toegevoegd. Verder blijft
de nucleotidesequentie van het DNA hetzelfde.
14 Die veranderen bijna allemaal.
15 Voor methionine (Met) – histidine (His) – alanine (Ala)
– lysine (Lys) – leucine (Leu) – glycine (Gly) – alanine
(Ala) – trosine (Tyr) – leucine (Leu) – serine (Ser) –
tyrosine (Tyr) – …
16 Een deletie en een insertie hebben altijd tot gevolg dat
het eiwit sterk verandert.
17 Wanneer een codon door substitutie verandert in een
stopcodon wordt een eiwit korter.
18 Wanneer een stopcodon verandert in een codon wordt
een eiwitmolecuul langer.
opdracht 22
1 De mutatie is dominant, want het gemuteerde allel
komt tot uiting in het fenotype. Het niet-gemuteerde
allel is recessief.
2 De transcriptie van het gemuteerde gen stopt te snel
doordat het codon waarin de mutatie heeft plaats-
gevonden een stopcodon is geworden.
3 De mutatie kan zijn ontstaan tijdens de ontwikkeling
van een geslachtscel van een van de ouders of tijdens
de eerste delingen na de bevruchting. (Alle cellen van
een kind met progeria bevatten het gemuteerde allel.)
4 Kinderen met progeria worden niet oud genoeg om
zich voort te kunnen planten. (Bovendien ontwikkelen
de voortplantingsorganen zich niet.)
opdracht 23
1 Zo’n eiwit noemen we een transcriptiefactor.
2 Een mutatie in het proto-oncogen wordt hersteld door
het DNA-repairsysteem. Het p53-eiwit regelt dat de
celdeling even stopt zodat enzymen de schade kunnen
repareren. Wanneer de mutatie grote schade oplevert
aan de cel, zorgt het p53-eiwit ervoor dat er apoptose
plaatsvindt. Door deze maatregelen zal de mutatie niet
worden doorgegeven aan nieuwe cellen.

3 Door een mutatie in het p53-gen kan er geen p53-eiwit
worden gevormd en kan schade in het DNA niet meer
worden hersteld voor de cel zich deelt. Ook kunnen
heel erg beschadigde cellen niet meer overgaan tot
apoptose. Er komen zo steeds meer cellen met
8 Biotechnologie
opdracht 25
DNA-schade bij. Op deze manier kan een tumor
ontstaan.
4 Door het verkeerd gevouwen p53-eiwit te heractiveren,
kan een tumorcel weer apoptose ondergaan. De
tumorcel zal zichzelf hierdoor vernietigen.
5 Bij het syndroom is een genoommutatie (ploïdiemuta-
tie) opgetreden.
6 De oorzaak van deze mutatie is non-disjunctie. (Bij
meiose gaan beide chromosomen van een paar of
twee chromatiden van één chromosoom naar dezelfde
pool en komen samen in een van de dochtercellen
terecht. Hierdoor ontstaan geslachtscellen met twee
X-chromosomen en geslachtscellen zonder
X-chromosoom. Bij de bevruchting kan daardoor een
zygote met maar één X-chromosoom ontstaan.)
7 De kans op schade aan het DNA wordt groter wanneer
vrouwen roken, doordat chemische stoffen in sigaret-
tenrook mutageen zijn. Door invloed (mutaties) van
het HPV kan de celdeling niet meer worden stopgezet
wanneer het DNA-repairsysteem schade aan het DNA
moet herstellen. De schade kan dan vaak niet meer
worden hersteld voor de cel zich deelt. Er komen dan
opdracht 26
steeds meer cellen met DNA-schade bij.
opdracht 24
1 PqR en pQr zijn gekoppelde allelen. Zij komen het
meeste voor.
2 De allelencombinaties PQR en pqr zijn ontstaan door
dubbele crossing-over. Zij kunnen alleen ontstaan uit
PqR en pQr als er crossing-over heeft plaatsgevonden
tussen de alllen P en qR en p en Qr en tussen de
allelen Pq en R en pQ en r. Zij komen ook het minst
voor.
3 De kans is (85 + 56 + 83 + 61)/1000 = 28,5%.
4 De kans is (6 + 9)/1000 × 100% = 1,5%.
5 Tijdens profase I.
opdracht 27
6 Door enkele en dubbele crossing-over is in dit geval
het aantal haplotypen in de populatie maïsplanten
toegenomen van 2 (PqR en pQr) naar 8 (PQR, PQr,
pQR, PqR, pqr, pqR, Pqr en pQr) Daardoor is de geneti-
sche variatie toegenomen in deze populatie maïs-
planten.
opdracht 28
21
BASISSTOF thema 2 DNA
1 Triploïde bananen kunnen zijn ontstaan doordat een
tetraploïde banaan (4n) die door polyploïdie is
ontstaan, werd gekruist met een diploïde banaan (2n).
De tetraploïde banaan zal door meiose diploïde
geslachtscellen vormen. De diploïde banaan vormt
haploïde geslachtscellen. Als een diploïde geslachts-
cel versmelt met een haploïde geslachtscel, ontstaat
een triploïde zygote. Deze zygote is levensvatbaar en
groeit uit tot een bananenplant.
2 Door de bananenplant te stekken (ongeslachtelijk
voort te planten).
3 Het gaat hier om een genoommutatie of ploïdie-
mutatie.
4 Alleen de superkoe levert een bijdrage aan het
genotype van de kalveren.
5 Ze hebben allemaal hetzelfde geslacht. De kalfjes zijn
door mitose ontstaan uit dezelfde bevruchte eicel.
6 De embryonale kern is omnipotent en kan zich nog
ontwikkelen tot elk celtype.
1 Dit is een voorbeeld van transgenese.
2 DNA is bij alle organismen opgebouwd uit dezelfde
vier nucleotiden.
3 Restrictie-enzymen zijn afkomstig van bacteriën. Deze
enzymen knippen in een DNA-molecuul op plaatsen
waar zich een specifieke volgorde van stikstofbasen
bevindt. Als bij bacteriën het DNA op deze plaatsen
geen bescherming zou bezitten, zou de bacterie zijn
eigen DNA kapot knippen.
4 Door deze markers kunnen de organismen die een
gemodificeerd gen hebben ingebouwd snel worden
geselecteerd.
1 In beide gevallen bindt een complementaire streng
zich aan het doel-mRNA.
2 Net als het immuunsysteem virussen kan bestrijden,
kan RNAi virussen bestrijden door hun mRNA onscha-
delijk te maken.
1 Ter beoordeling aan je docent.
2 Ter beoordeling aan je docent.
3 Ter beoordeling aan je docent.
4 Ter beoordeling aan je docent.

Diagnostische toets
DOELSTELLING 1
1 B. (Een nucleotide bestaat uit een fosfaatgroep (F),
desoxyribose (D) en een stikstofbase (B)).
2 B. (Er zijn evenveel A en G als T en C.)
3 B.
4 A. (Ongeveer 98,8 % van het DNA is ncDNA. Dit heeft
een regulerende functie bij de eiwitsynthese.)
DOELSTELLING 2
1 A.
2 C. (De energie komt vrij door het afsplitsen van twee
fosfaatgroepen.)
3 A. (Al bij de eerste duplicatie wordt tegenover de
oude nucleotideketen met 14N een nieuwe keten
gevormd met 15N. Alle nucleotideketens die daarna
bij de duplicaties worden gevormd, bevatten 15N.
Er zijn geen bacteriën met uitsluitend 14N. Na drie
delingen is de oorspronkelijke nucleotideketen met
14
N terug te vinden in een van de nakomelingen.)
4 D.
5 B.
6 C.
7 C.
DOELSTELLING 3
1 Onjuist. (In een gen vindt transcriptie alleen plaats
langs de template-streng of matrijsstreng.)
2 Onjuist. (In de delen van een DNA-molecuul waar
transcriptie plaats gaat vinden, worden eerst de
waterstofbruggen tussen beide nucleotideketens
verbroken. Hierdoor verdwijnt de dubbele spiraal-
vorm op deze plaatsen.)
3 Juist. (Zowel de promotor als het eindsignaal bezitten
een specifieke volgorde van stikstofbasen.)
4 Onjuist.( Bij eukaryoten kan RNA-polymerase alleen
binden aan de promotor wanneer daar ook transcrip-
tiefactoren aan zijn gebonden.)
5 Juist.
6 Onjuist. (Er zijn aparte mRNA-genen, tRNA-genen en
rRNA-genen.)
7 Juist.
8 Juist. (Bij prokaryoten bevindt het DNA zich in het
cytoplasma.)
9 Juist.
10 Onjuist. (Door alternatieve splicing van een
pre-mRNA-molecuul ontstaan verschillende
mRNA-moleculen die allemaal worden vertaald in een
ander eiwit.)
11 Juist.
DOELSTELLING 4
1 De basenvolgorde van exon 1 in de coderende streng
is: ATGGATCCCTACAAG.
2 De basenvolgorde van exon 1 in de template-streng
is: TACCTAGGGATGTTC.
22
DIAGNOSTISCHE TOETS thema 2 DNA
3 De basenvolgorde in het mRNA-molecuul is:
AUGGAUCCCUACAAG.
4 De basenvolgorde van het startcodon in de
coderende DNA-streng is ATG. (De basenvolgorde
in de template-streng is dan TAC en in het mRNA
AUG. AUG is het startcodon dat codeert voor methio-
nine). De basenvolgorde van het stopcodon in de
coderende DNA-streng is TAA. (De basenvolgorde in
de template-streng is dan ATT en in het mRNA UAA.
UAA is een stopcodon.)
5 Het laatste aminozuur (aan de COOH-zijde) in de
primaire structuur is isoleucine. (De nucleotiden
4614, 4615 en 4616 vormen het laatse codon voor het
stopcodon. Dit codon is in de coderende streng ATC.
In de templatestreng is dat TAG. In het mRNA is dat
AUC. AUC codeert voor Ile = isoleucine.)
6 Voorbeelden van een juist antwoord:
− Anders zou er op veel meer plaatsen splicing
plaatsvinden dan is aangegeven.
− Deze nucleotidevolgordes zijn ook binnen de
introns en exons aan te treffen.
− Hierdoor zou het aminozuur valine niet kunnen
worden gebruikt bij de vorming van eiwitten.
− Exon 3 begint met GT in de coderende streng van
het DNA.
7 Exon 1 codeert achtereenvolgens voor de aminozuren
Met – Asp – Pro – Tyr – Lys.
8 Dat gebeurt op de P-plaats.
9 Een tRNA-molecuul heeft een anticodon dat comple-
mentair moet zijn aan een codon in het mRNA op de
A-plaats in een ribosoom.
10 Op het membraan van het endoplasmatisch reticu-
lum. (Via het endoplasmatisch reticulum kan het
gesynthetiseerde eiwitmolecuul naar het golgi-
systeem worden getransporteerd.)
DOELSTELLING 5
1 C.
2 C. (Door de mutatie in de promotor kan
RNA-polymerase zich niet meer binden en kan
er geen transcriptie van de structuurgenen meer
plaatsvinden. Door de mutatie in de operator kan
de repressor zich niet meer binden en vindt de
transcriptie van de structuurgenen ongehinderd
plaats.)
3 B.
4 C.
5 B.
6 C. (Wanneer in het mengsel waarmee exocriene
alvleeskliercellen worden geïnfecteerd één van deze
transcriptiefactoren ontbreekt, is de productie van
insuline laag. Hun aanwezigheid leidt dus tot meer
genexpressie zodat er meer insuline wordt gevormd.
Door deze transcriptiefactoren in één genconstruct
samen te brengen, krijg je waarschijnlijk het beste
resultaat.)
7 C.
8 C. (De stamcellen kunnen zich zich differentiëren tot
een beperkt aantal celtypen van de maag.)
9 E.
 EINDOPDRACHT thema 2 DNA

DOELSTELLING 6 DOELSTELLING 7
1 B. (Bij een 25-jarige vrouw delen zenuwcellen zich 1 A.
in het algemeen niet. Cellen in de kiemlaag van de 2 C.
opperhuid en stamcellen in het rode beenmerg delen 3 D. (Het toepassen van kruising en selectie is verede-
zich veelvuldig. Een rijpe eicel kan worden bevrucht. ling. Het kweken van hexaploïde planten is polyploï-
Het gemuteerde allel zal dan in het fenotype van de die.)
nakomeling tot uiting komen.) 4 A.
2 D. (Codons in het mRNA die coderen voor leucine 5 C.
zijn CUU, CUC, CUA, CUG, UUA en UUG. Wanneer in 6 C. (Bewering 3: Prokaryoten kunnen mRNA dat
de coderende streng thymine wordt vervangen door ontstaat langs eukaryote genen niet splicen.
guanine, verandert één van de uracil-nucleotiden in Wanneer eukaryote genen worden ingebouwd in
deze codons van het mRNA in een guanine-nucleo- prokaryoten, wordt daarom cDNA gebruikt. cDNA
tide. De codons kunnen dan coderen voor leucine, bevat geen introns.)
arginine of tryptofaan.) 7 B.
3 D. 8 B.
4 A. (In afbeelding 99 komen twee chromosomen 9 B.
dubbel voor en een chromosoom drievoudig. De
gameet met het afwijkende aantal chromosomen
bevatte dit laatste chromosoom dubbel.)

Eindopdracht
opdracht 1
1

Systeemconcepten

Organisatieniveaus Zelfregulatie Zelforganisatie Interactie Reproductie Evolutie

Molecuul eiwitsynthese celdiff erentiatie genregulatie DNA-replicatie mutatie

Cel genexpressie

2 Een voorbeeld van een conceptmap is:

ggo plasmide virus

cDNA
cisgenese transgenese restrictie-enzymen

reverse-transcriptase
recombinant-DNA-techniek
kruisingen selectie

knock-outgen (tijdelijk/permanent)
biotechnologie genetische modificatie
geninactivering antisene-DNA

celfusie polyploïdie klonen (natuurlijk/kunstmatig)

celkerntransplantatie
embryosplitsing

Laat je docent je conceptmap controleren.

23

Verrijkingsstof
1
opdracht 2
1 D. Volgens de genetische code coderen de codons CAA
en CAG in mRNA voor het aminozuur Gln (glutamine).
Bij de ziekte van Huntington bevinden zich aan één
uiteinde van de aminozuurketen geen 9 tot 35 aaneen-
geschakelde glutaminemoleculen, maar veel meer dan
35. Dat komt door een groot aantal repeats. In de
stukjes DNA bij afbeelding 3 en 4 komt een CAG-repeat
voor. Een CAA-repeat komt in geen enkele afbeelding
voor.
opdracht 1
Bij transcriptie wordt een pre-mRNA-molecuul
gevormd in de 3’ → 5’ richting. Je moet dus zoeken
naar een stukje DNA waarlangs in de 3’ → 5’ richting
door RNA-polymerase een mRNA-molecuul met een
CAG-repeat wordt gesynthetiseerd. Dat gebeurt niet bij
het derde stukje chromosoom. Als de onderste keten
de template-streng zou zijn, worden er GAC-codons
gesynthetiseerd. Bij het vierde chromosoom krijg je
wel CAG-repeats als je de bovenste keten als template-
streng in de 3’ → 5’ richting afleest.
2 B. Elke repeat codeert voor het aminozuur glutamine.
Afbeelding 102 geeft de gel na gelelektroforese weer.
Hieruit blijkt:
– Persoon 1 heeft eiwitten met tussen de 60 en 70
glutaminemoleculen. Dit is afwijkend huntingtine
dat de ziekte van Huntington veroorzaakt. Persoon
1 is dus een patiënt.
– Persoon 1 heeft eiwitten met ongeveer 15 gluta-
minemoleculen. Dat zijn normale huntingtine-
eiwitten. Persoon 1 is dus heterozygoot.
Persoon 2 heeft eiwitten met minder dan 10
glutaminemoleculen en eiwitten met ongeveer 18
glutaminemoleculen. Dit zijn normale huntingtine-
eiwitten. Persoon 2 is dus geen patiënt.
3 Er kon tot voor kort geen negatieve selectie zijn,
omdat de ziekte zich pas openbaart als de patiënt al
kinderen heeft / omdat patiënten in de vruchtbare
leeftijd gezond zijn en (gemiddeld) evenveel kinderen
krijgen als andere mensen.
4 Mensen met het afwijkende huntingtine-allel, die dat
weten door DNA-onderzoek, kunnen besluiten om
geen kinderen te krijgen. Mensen met de ziekte in de
familie kunnen (op basis van een erfelijkheidsonder-
zoek) besluiten om geboortebeperking toe te passen.
10
24
VERRIJKINGSSTOF thema 2 DNA
Erfelijke ziekten en
afwijkingen bij de
mens
1 Drie manieren waarop het allel voor fenylketonurie tot
uiting komt in het fenotype zijn:
– het voorkomen van fenylpyrodruivenzuur in urine;
– hersenbeschadiging die kan leiden tot een geeste-
lijke en lichamelijke achterstand;
– een bleke huidskleur.
2 Van de bevolking is 2 × 0,005 × 0,995 = 0,995%
heterozygoot voor fenylketonurie (ongeveer 1 op de
100 personen).
3 In 1 op de 40 000 geboorten komt er een fenylketonu-
riepatient ter wereld. (Van de bevolking is 0,005 ×
0,005 = 0,000025 deel fenylketonuriepatiënt.)
4 Fenylalanine is een aminozuur dat in de meeste
eiwitten voorkomt. De voeding van een patiënt met
PKU mag niet te veel maar ook niet te weinig fenylala-
nine bevatten. Fenylalanine is samen met andere
aminozuren onder andere nodig voor de opbouw van
de cellen. Te veel fenylalanine hoopt zich op in het
bloed en in de weefsels en is daardoor schadelijk.
5 De allelfrequentie van het allel voor albinisme is
√ 1/20 000 = 1/141 = 0,007.
6 Van de bevolking is 2 × 0,007 × 0,993 = 1,39% hetero-
zygoot voor albinisme (ongeveer 1 op de 72 personen).
7 Als bij een man zaadcellen worden ontdekt met twee
Y-chromosomen, heeft bij deze man non-disjunctie van
de geslachtschromosomen plaatsgevonden tijdens
meiose II.
8 Als bij een man zaadcellen worden ontdekt met een
X-chromosoom en een Y-chromosoom, heeft bij deze
man non-disjunctie van de geslachtschromosomen
plaatsgevonden tijdens meiose I.
9 Als bij de vorming van een eicel tijdens de meiose
non-disjunctie van de geslachtschromosomen heeft
plaatsgevonden, kan een eicel twee X-chromosomen
bevatten of geen enkel geslachtschromosoom.
Bij de ontwikkeling van de primaire en secundaire
geslachtskenmerken speelt het Y-chromosoom de
belangrijkste rol. Als een Y-chromosoom aanwezig is,
lijkt de persoon op een man, ongeacht of er een of
twee X-chromosomen aanwezig zijn. Als een
Y-chromosoom afwezig is, lijkt de persoon op een
vrouw, ongeacht of er een of twee X-chromosomen
aanwezig zijn. (Dit heeft te maken met het tot expres-
sie brengen van het SRY-gen.)