Enver Pasa’nin Anilar (1881-1908) HAZIRLAYAN Halil Erdogan Cengiz ILETisiM YAYINLARI< ft . : A ona . , a i , , ENVER PASA (1881-1922) ittihat ve Terakki'nin onderlerinden olan Enver Pasa, Istanbul'da . dogdu. Manastir Askeri Rusdiyesinden sonra Mekteb-i Harbiye'yi bitirdi (1899). Kurmay Yizbasi | iken. Makedonya‘da g6rev yapti. Bu yillarda Ittihat ve Terakki' ye katildi. Mesrutiyet’in ilanindan ve sonra 23 Temmuz 1908'de istanbul'a geldi. Bir sdre’ sonra Berlin’e askeri atase olarak atandi. 31 , Mart Olay & uizerine Hareket Ordusu ile birlikte yeniden Istanbul’a gelen Enver Bey, 1911'de Trab- -lusgarb Savag'’ na katild:. 23 Ocak 1913'te itihat ve Terakki'nin iktidarda’ mutlak egemenligini sag- ~ -fayan Babrali Baskini'na da énedildk eden Enver Bey, 1914’te Harbiye Nazirligji ve baskumandan . -Vekilligine getirildi, Osmanti Devieti'nin |. Dinya Savasi'na Almanya’nin mittefiki olarak girmesin- de etkili olan Enver Pasa, savagtan sonra Almanya’ya kactl, Daha sonra Moskova'ya, ardindan da “ Baki'ya giden Enver Pasa, burada Dogu:-Halklar ene katildi. 1921 ‘de Fanetenta Kia : 2 Diet birliklerine karg! aipitan, can 1 verdi. # HALIL ERDOGAN CENGiz: 1934 te Arag/Kastamonu ‘da dod, iIkokutu Tosyatda, Sano ve i. _ : seyi Kastamonu'da bitirdi. 1952’de Ankara’da memuriyete basladi, bu arada Dil ve Tarih ve Cog- ‘ratya:Fakiltes?nin Tork Dili ve Edebiyat bélimund bitirdi.. Hacettepe Universitesi Turk Dili ve Edebiyati Béluimi ile Deviet Konservatuart | Mazikoigji Bolume’ nde Eski Turk Edebiyatr, Osmaniica; © ~ Osman: Paleografyasi ve Tork Edebiyat: dersleri verdi, ‘Eserleri: Aciklamalt Notlu Divan Stiri Anto- ~ fojisi (1982); Divan. Siiri Antolojisi (1983), Ermeni Komitelerinin Aimal ve peeks [htlage! A (1 9e3). Halen ei Tanihi Beating reg prlatierelieal: iletisim Yayinch AS. © Am Dizisi 6 © ISBN 975. 470- 118-0" Se 1 BASKI : @ Metsim: Yayinlan, ist. 1991 Neon a KAPAK mit Kiang -DIZGi Maraton Dizgievi ~-DUZELTI Sezar Atmaca - Fatih. M. Oztan: _ KAPAK BASKISI. Ayhan Matbaas. foe ic BASKI. ve CILT Sefile Matbaasi Iletisim Yayinlari Klodfarer Cad. fletisim Han No.7 Cagaloglu-iSTANBUL Tel: 516 22 60-61-62 cn ieee meee nae tt ee ® (188i- 1908) HAZIRLAYAN Halil Erdogan Cengiz | Malterem Oren Gail Relay hoes. | Hail Rodan CoogiICINDEKILER ONSOZ Gelecegin Enver Paga’s: Ismail Enver’in Dogumu Ailesi, Okula Baslayisi Ibtidai Tahsili Askeri Rtisdiyye - ‘Mekteb-i ’'dadi Mekteb-i Harbiyye Erkan-1 Harb Namzed Siniflarinda Yildiz’da Sorgulanma Son Sinrfta Kurmay Ytizbasilik Manastir’da Kocana’da Uskitib’de - MifettisliZe Atanma ve Kolagaligina Terfi Cetelerle Carpismalar Osmanh Hiirriyyet Cem’ iyyetne Giris Yemin Toreni Manastir’da Orgiitlenme Daga Cikisa Dogru ~Daga Cikig © Kéyliilerin Orgitlenmesi Gazetedeki Oliim Haberi Daimi Cete’nin Olusturulmasi Kuvve-i Misellaha Nizim-namesi Diger Faaliyetler Mesriatiyyet’in [’lam Selanik’de YARARLANILAN BAZI KAYNAKLAR 29 33 34 34 34 36 38 39 43 44 44 48 49 51 52 57 60 61 86 90 105 108 110 111 113 121 125 130Enver Pasa@’nin torunlarindan Hasan Urgiip’iin aziz hattrasinaONSOZ. 23 Temmuz 1908’den yani Ikinci Mesritiyet’in, Hiirri- yet’in il4nmdan bu yana, yakin tarihimizin en cok sézit edi-. len, en cok tartisilan ve ileride dahi bu ézelligini koruyacak olan kisilerinden biri de Enver Paga’dir. Sundugumuz metin, kisiligi ve fadliyetleri, dzellikle Os- _ manh Imparatorlugu’nun Almanya ve baglasiklari tarafinda Birinci Diinyd4 Savasr’na katilmasindaki rolii, etkisi sebebiyle daima hatirlanacak olan Enver Pasa’nin dogumundan 1908 yilina kadar yasantisim kapsayan amlarindan meydana gel- mektedir. Bu anlar bizzat Enver Paga tarafindan bir deftere yazil- mustir ve bu yazildigi ilk haliyle, dylece kalmigtir. Defter ha- len Aileden, torunu Osman Mayatepek’in elindedir. lyi ko- runmus durumdadir. ZamAnin dogal etkisinin disinda, bir tahribata ugramamistir. Enver Pasa -o zamanki durumuyla Enver Bey- anlarim, kendi déneminin en cok kullanilan giindelik yazisiyla, nk’a ile yazmistir. Bu yazi, Sevket Stireyya Aydemir’in birkag kez 9vurguladigi gekilde “inci gibi" bir yaz1 sayilamaz. Ozensizdir. Ancak, giichiklerle karsilasilmasina ragmen, okunamayacak durumda da degildir. Okunamayan yerler pek azdir. Bunlar da miirekkep lekelerinin sayfa arkasina gegmesinden, sabit kalemle yazilmig kisimlarin zamanla siliklesmesinden; yer yer, yapilan silinti, ‘diizeltme ve eklemelerin ig ice girmesin- den, dogal olarak da baz yerlerde acele yazilmis el yazisinin _ okunma giicligiinden ileri gelmektedir. Bu tir giicliiklerle — karsilasilan yerler, dipnotlarla belirtilmeye caligilmis; béyle- ce, giivenilir bir metnin ortaya konulmasina ¢ ézen gésteril- mistir. Anuar, miisvette hAlindedir. Cizilmis, diizeltilmis yerler fazlasryla meveuttur. Birgok sayfada kisi ve yer adlari bos bi- rakilmustir. Son derece dolu, hareketli, macerali hayAti Pa- sa’ya bunlan “tebyiz" ve “itmam etmek" firsatini vermemis- tir. Hemen vurgulanmasi gerekir ki Pasa’nin karaladigi, dii- zelttigi yerler 6nceden yazilanlara karsit, eski bilgileri degis- tirici 6zellikler tasumamaktadir. Bunlar, daha iyi anlatmak, ifadeyi dtizeltmek, daha dizgiin cimle kurmak, agikhk getir- ‘mek gibi amaclarla cogunun yazilis aninda yapildigi izlenimi edinilen diizeltmelerdir. Enver Pasa’nin cizdigi, gikardign yerler arasinda dikkati- mizi ceken sadece tig husts olmustur. Bunlar da, olaylarla dofgrudan iliskili bulunmayan, daha cok kendisini ilgilendi- ren konulardir. Birincisi, Hiirriyet’in lanindan ve Selanik’e gelip parlak bir sekilde karsilandiktan sonra, araba ile gider- ken, Cemal Bey’in (Pasa’nin) kendisine séyledifi: “Sen simdi Napolyon gibi oldun” ctimlesi ve kendisinin bu konudaki: "Halbuhki vazife-i askeriyye nokta-i nazarindan onun ké’bina varamayan bir hareket" yollu mtitalaasidir. Ikincisi, Diivel-i_ Mu’azzama (Buyiik Devletler) konsolosluklarina génderilen bildirilerle ilgili olarak; imzAlarin bazilarinin ve zarf tizerle- 10 ’ dim". rinin Canboladzade Ismail Efendi’nin evinde kendisi tarafin- dan yazildigim belirten ciimledir (Not: 98 ve 57). Usgiinciisii, annesi Ayse Hanim’in: "Basladigi isi bitirmeden donerse sii- tint heldl etmeyecegi” yolundaki uyarisinin, Nazim Bey ka- nahyla ulastirilmasi muhtemel bir tekliften kaynaklandigin, sonradan 6grendigini belirten ag:klamasidir. Paga’nin, bun- larin ilk ikisini, 6viintiyor gériinmemek; iciinciisiini: ise, -enigtesini bir kez daha giindeme getirmemek igin gkardigi diistiniilebilecektir. Bu vesile ile hatirlatalim ki, Enver Pasa amlarmda, éviinmemeye son derece dikkat etmis gértinmektedir. Baga- rilarina defindigi yerlerin hemen hepsinde ézellikle cetelerle olan catigsmalarini anlattigfi yerlerde, duygularim agiklamak- tan, hangi-gti¢ gartlar altinda carpistigim ayrintilariyla be- lirtmekten ézenle kaginmistir. Bazan bes saat, bazan on ti¢ saat siiren ezici, yorucu bir yiirtiytisten sonra, dinlenemeden catismaya girdigini, takiplerin kimi zaman biitiin gece, kimi zaman on bir saat siirdiigiinti, karlar altinda donma tehlike- si atlattigim, hatta sag uylugundan yaralandigini dile getir- digi climleler bile sanki kasa, net, bir askeri raporun ciimlele- ri gibidir. Bunlarda, ayrintilara yer yoktur. Tipki: Gérev ye- rine getirilmis, dtisman yokedilmistir; ya da sdyle olmustur, kaybimiz yoktur ya da su kadardir, kabilinden satirlardan ibarettir. Kendi yaralanigini bile gu sAde ciimlelerle anlatir: "Miisddemede bir kisi mecrith oldu; bu miisddemede yalniz --ben sag kaynagimdan yaralandim. Bir ayda tedavi olabil- “ Kazim ‘Karabekir Paga’nin tamkhza olmasa (Not: 22), _onun, Bulgar cetecilerinden sekiz adim mesAfede, en én safta _ sabahlama pahasina egkiyay1 yok ettigini, yazdiklarina ba- karak, anlayabilmeye imkan yoktur. Enver Pasa, bizzat’ ku- manda ettigi miifrezelerle birlikte, muhtelif cetelerle tam elli 11- uyamk bulunmay: gerektiren bir sires olarak dtisiiniilmeli- dir kanaatindayiz. Takipler kisa bir zaman isi degildir: Kimi zaman giinlerdir, kimi zaman haftalardir ve bazan da bir ay- dir. Enver Paga’nin bir ay stiren bir takipten déner dénmez- hemen bir baska géreve yollandigini yazdiklarindan ofreni- yoruz. Enver Paga, 1912 yh Haziraninda, Trablusgarb’ da bu- Junduklan. kamp italyanlarca top atesi altina alininca, top . mermileriyle ilk kargilasan Arap askerlerine cesdret vermek igin mermilerin distigti yere gittigini, ktictik bir sarapnel | — pargasinin kalgasina dogru geldigini, fakat bu parganin saa- , tine. asi madalyona carpmasi sebebiyle yaralanmadigfin; olayin, kaleaya madalyonun izinin gkmasindan ibaret kaldi- fini ve bundan sonra, dtisen mermilere ragmen, biitiin hatti ikinci kez bastan basa gectigini, oradan ginderdigi bir mek- tubunda yazmistir. Sunulan anilarda buna benzer tehlikeli bir olayin anlatilmasi yoktur. Fakat, Pasa’nin Makedonya’- daki cete savaslarindaki tutumuna isik tutan séyle bir ciimle vardir: "...... cetelere tesddiifde, der-hal firdrlarint men’ iciin sddece bir ihdtadan (kusatmadan) sonra, yaklagilacak nokta- yt bizzat kesfederek kisaca hiicim etmek ¢céresine tevessiil et- misdim”. Gerek Kazim Karabekir Pasa’nin tamkhgindan, ge- rek bu ciimleden anhyoruz ki Enver Paga, carpigmalarda daima én safta ve erleriyle omuz omuzadir. Cete ‘savaslarin- daki hakh tintinii de bu sekilde, on kez 6liimden dénerek ka- zanmistir. Enver Pasa, bu ézelligini émriit boyunca yitirme- migtir. Trablusgarb’da mermilerin diistiigii yerlerde dolasir. Orgiit faaliyetlerinde génullu fedailik gorevini tistlendigi de bilinmektedir. Sonradan general olan o siradaki yaveri Ka- zim Orbay’in beyaniyla sabittir ki baskomutan olmasina rag- men Sarnkamis muhdrebesinde alay, tabur hattimi gecerek. ates sahasi icine dek girmistir. Omriintin son savasinda da 14 makineli tiifeklere karsi at iistiinde, elde kili¢ saldiran yirmi bes kadar savascinin en déniindedir. Orada, Rus kursunlarty- la vurulmus, dylece sehit olmustur. Enver Pasa’nin orgiitle ilgili fadliyetleri hakkinda yaz- diklarinda da, cetelerle olan catismalarim anlattigi sade tis- lap géze carpmaktadir. Bu konuda anlatilanlarda dahi carpi- Cl, heyecanlandincr bir hustis gériinmemektedir. Sanki En- ver Pasa kéylerde, kentlerde bir turist gibi dolasmakta; padi- saha bas kaldirmaktan korkmayan, cekinmeyen ve Cemi- ‘yet’e katialmak igin kuyruga girip teklif bekleyen subaylan, kentlileri, kéyliileri zahmetsizce drgiitlemekte; her gey ken- diliginden olmug bitmis de, o bunlara séhip qikivermis gibi bir izlenim bile belirebilmektedir. Goésterissiz ctimleler.ara- ‘sinda; Paga’nin kilk degistirmesi, gizlenmesi, ihtiyath dav- ranmasi; eskiden, 10-15 ath ile birlikte gerilmesi bile tehli- keli sayilan yerlerden hic bir énlem alamadan gegmek zorun- da kalmasi gibi hustslar adeta inandinicilik kazanamamak- tadir. Pasa’nin daga gkmak lizere Selanik’i terk ettifi anda- ki duygularin dile getiren: "Arttk Selanik’i, dilemi, istikbdl-i maddimi terk ederek sddece ahdliden bir fert gibi, hiikimetin biitiin kuvvetine kar- st alenen, mitsellahan (silahh olarak) i’lén-1 isyan ediyordum. Fakat evuelé Alléh’a ve Peygambere, sonra da Cem’iyyetimi- — zin (Terakki ve Ittihad’mn) teskildtina, hiikimetin zulmiinden bizdr (bikmis) olan millete i’timdd-1 tiammim (tam gtivenim) oldugundan istikbél-i. vatani gaayet parlak goriiyor, bunun icgiin benim maddeten kararan istikbdlimin zulmetine (ka- ranhgina) ehemmiyyet.vermiyordum. Sehrin kapustnda kolcularin géziine ilismeden cikduh. Vardar Kapusw’nda heniiz agulmig olan kahvelerin 6niinden gecerken artik Selanik’e de veda’ ediyordum. Nigénlarimi s6- kerken hissettigim ufak bir te’essiir biisbiitiin zdil olmusdu. 15Vaaki'a artik eski tahayyiilatim gibi memlekete hadim iyi bir asker olamayacakdim. Ciinki bu andan i'tibéren hig idim. Dagda ise kim bilir hangi kurgunla vurularak si diye ¢ cese- dim bir késeye atilacakd." diyen ciimleleri de ayni durumdadir, Hatta. mutlu sona eri- silmesinden, Hiirriyet'in, Mesratiyet’in ila4nindan sonra; énemli bir basaris1 olmadign halde, genis halk kitlelerinin bir kahraman gérmek istemeleri tizerine, onlan tatmin etmek ign, yakigikh, ahlakh, basarih, 6rnek bir kurmay binbasgi ° olan Enver Bey’in, Resneli Niyazi Bey’in yani sira “Iste kah- ramaniniz’ denilerek, Cemiyet (Tal’at Bey/Pasa) tarafindan kitlelerin 6niine itilip itilivermedifi sorusu dahi akildan gee- mektedir. Bu aldatics izlenim Enver Pasa’nin miitevazi ‘aslabundan kaynaklanmaktadir. Yanilticidir. Ciinki sadece Enver Paga’- nin burada yazdiklarindan degil, gerek Karabekir Paga, ge- rek Kazim Nami (Duru) gibi faaliyetlerin icindeki giivenilir kalemlerin agiklamalarindan da anlasildigina gore; Manas- _ tiar’da, Enver Pasa’dan énce Oérgiitlenmeye gidilememistir. Bursali Tahir Bey’in, Enver Pasa’ya vaki agklamasina naza- ‘ran da, dort beg yl énce baslatilan bir galisma garcabuk orta- ya gikmistir. Bu yiizden Enver Pasa, sifirdan ise baslamis, kisa siirede asker ve sivil kesimde érgiitlenmeyi bagarmis, hatta genig kéylu kitlelerini dahi érgiitleyerek silahh bag kaldirmaya hazir duruma getirmeye baslamistir. Orgiitiin agirhginin subay kesiminde olmasina ve halkin orduya olan - givenine ragmen, bunlar kolay isler degildir. Bu arada hatirlanmalhdir ki Mesritiyet’in ilanindan énce daga gkan en biiyiik silahli giic olan Niyazi Efendi Cetesi ve- ya Resne Cetesi’nin basindaki Kolagasi Resneli Ahmed Niyé- zi Bey de Enver Pasa zamAninda érgiite almmistir. Hasan Tosun Bey’in 6rgtitle olan iliskisini de Enver Paga baslatmis- 16 tar: Bu ytizden: "“Cemiyet 2. ve 3. Ordularin iginde hizla yayil-: di. MANASTIR, Bursali Téhir,-Bnb. Siileyman Askeri, Bnb. Vehip, Tegmen Auf gibilerinin Onderliginde énemli bir mer- kez oldu" veya "Manastir‘da Niydzi Bey ari gibi caligtyordu" seklindeki, Enver Pasa’y: ve onunla birlikte Kazim Karabe- kir Pasa’yi Manastir’daki érgiitlenmenin disinda birakan de- gerlendirmeler gerceklerin belirtilmesinde yetersiz kalmak- tadir. §.S. Aydemir’in de: "Kaézim Nami Bey’in hatiralarinda Manastir'da Hiirriyet Cemiyeti’nin bir sitbesini kurmaya Se- lanik merkezince Binbag: Enver Bey’in memar edildigine isd- ret eder. Oradaki shbeyi Enver Bey’in kurmus olmast miim- kiindir. Ciinkii 1908 ihtildlinden 6nce Manastir’da OSMAN- LI TERAKKI VE ITTIHAT CEMIYETI Vildyet Heyet-i Mer- keziyesi olarak caligan ve bu nédmia beyanndmeler negreden, ciddi faaliyetlerde bulunan bir tesekkiil mevcuttu. Bu tegek- kiiliin, hiirriyetin ilanindan 6nce merkez kadrosunu gu zdtlar _teskil ediyorlardt" (§.S.A. Age, C: 1, S: 285) diyerek, Enver Pasa’nin adi gecmeéyen bir yénetim kurulunu belirtmek stre- tiyle ihtimalli bir dil kullanmas: da bazi stiphelere yol acabil- -‘mektedir. Oysaki Enver Pasa’nin o tarihlerde Manastir’daki yonetim kadrosunda bulunmamasi dogaldir. Ciinkii Cemi- yet'in en tist diizeydeki yéneticileri arasina girmis ve Manas- tar kadrosundan cekilmistir. Sunulan anilarda durumu ay- dinlatic: yeterli bilgi vardir. Bu huss tizerinde énemle dur- mamizin sebebi Manastir’daki érgiitlenmenin, son adiyla Os- manh Ittihad ve Terakki, énceki adlanyla Osmanh Hiirriyet veya Osmanh Terakki ve Ittihad Cem’iyyeti’nin biiyiik giicti- nit olugturmasidir. Sayet Manastir’daki orglitlenme olmasay- di, Hiirriyet ve Mesritiyet’in Temmuz/1908’de il4n edilip edi- lemeyecegi, diigtintilmesi gereken bir konudur. Suphesiz, Manastair’daki érgiitlenmede, pek cok kisinin gayret ve katki- s1 vardir. Ancak buradaki potansiyeli harekete gegirenin En- 17“ver Pasa ve onunla birlikte Kazim Karabekir Pasa oldugu, bu iki sahsin birbirini dogrulayan anilarmdan anlasilmakta- dir. oo . . Enver Paga, sunulan anilarinda ve bunlarin kapsadifi dénemde; cesaretiyle, érgitciligiiyle, ahlakiyla, askerligiyle sivrilmis geng, gelecek vaad eden, yakisikh bir binbasgi kimli- Biyle kargimiza ¢ikmaktadir. Kendisine yénéltilen elestiriler ve sucglamalar yasantisinin bu evresiyle iligkili degildir. Bu anilar onun, ucuz-olmayan bir bedel karsilginda, hakkiyla ylikselig yollanm agmaya basladifimi ortaya koymaktadrr. _ Ne var ki, bu anilarim iginde; normal terfilerle, derece derece ilerleyislerle degil, yiksek sicramalarla 1908’i izleyen yillar- da, 6zellikle yarbayhktan tiimgenerallige kadar aiktig: 1912- 1915 yillarmda gergeklegen olagan digi yiikseliginin sonu- cunda eristigi ilkenin kaderine htikmetme diizeyine, yeterli deneyim, bilgi ve kilttir birikimine sahip olarak gerefi gibi hazirlandigini gésterir bilgiler yer almamaktadir. Paga’nin . yararlandigi kaynaklar; cesareti, gézlemleri, Cemiyet’in de- Serlendirmeleri harig, mechdldir. Ozellikle, amlarda kitap adi yoktur. Sézii edilen nesriyat, sdece Cemiyet gériisleriyle ilgili birka¢ dergidir. Enver Paga’hin disa, diinyaya aguan tek penceresi ise; Almanya’ya bakan Neue Freie Presse’den ibaret gibidir: Enver Pasa’ya Trablusgarb’da, hastalanan ceylan yavru- su i¢in géz yasi dékttiren duygusalig burada.da vardir. Talat Paga’nin, Dr. Nazim Bey’in yizlerine bakar bakmaz olumlu izlenimler edinir. Halkin sevgi gésterileri gézlerini yasartir. Fakat, takdir ederken daha rahat olmasina muka- bil, yergilerinde, génel olarak, dlgiiliidiir. Miigkiller karsisin- da da daima 6z giivenini korumus gértinmektedir. Memleket meseleleri hakkindaki gériisleri, esAs itibariy- le Jén Tirklerinki, Terakki ve ittihad’nki, emsali gene su- 18 ‘baylarm gogununki gibidir: Hikdimet giivenilir ellerde degil- dir, Acizdir, giigstizdir. Onur kine: durumlarla karsilasil- maktadir. Avrupa hiikimetlerinin giiveni yitirilmistir. Bu yiizden Rumeli’nin elden gikma tehlikesi vardir. PadisAhin etrafinda algaklar bulunmaktadir, Idare zdlimdir, haindir, fenddir. Istanbul si-i istimaller icindedir. Millet felaket gir- dabina siirtiklenmektedir. Bu halin devami memleketin mahvi demektir. Yapilacak ig; mutlakiyet idaresi yerine Mesritiyet’i getirmek, 1293 (1876) Anayasasrnin uygulan- masini saglamak, merkezi yénetimi 1sl4h etmektir. Enver Pasa, Makedonya’da iyi bir gézlemcidir de. Koca- na’‘da bir miralay (albay) komutasinda katildigi 200 kisilik bir Bulgar cetesiyle olan ¢arpigsmadaki basarisizhf tahlil eder: Arazi iyi kesfedilmemis, hareketlerde birlik saflana- mamig ve ¢atigma geceye kadar siirdiirtilerek, eskiyanin ka- ranhktan yararlanip kacmasina firsat verilmistir. Bunu, bir ibret dersi olarak, déima géz éniinde tuttugunu yazan Pasa, o giinden sonra, cetelerle her kargilastiginda, araziyi bizzat kesfetmis, hemen kugatmaya gecmis, kagislari énlemek icin igi glindtiz géziiyle bitirmeye é6zen gostermis, baganiya da -ulasmuistir. Uskiip’te: kafasinda yer eden bir baska gézlemi vardir: Kanunlar gerektigi gibi uygulanmamaktadir. Astlar iistleri- ne itaat etmemekte, bu yiizden Amirler astlarin génliinii ala- rak ig gérdiirmeye galigmaktadirlar. Ustiine karsi gelen bir subaya hig bir’ sey yapilamamakta, iktidarsiz ve bunak iist- lerde astlarini kendilerine itdat ettirecek dzellik bulunma- maktadir. Enver Pasa’nin, Baskumandan Vekili (yani ger- -gekte Baskumandan) oldugunda, orduyu 1slah ederken bu tiir gézlemlerinden yararlandiginda stiphe yoktur. Onu en sert bigimde elestirenlerden biri olan Kur. Yb. Serif Bey bile, ordudaki islahatina deginerek: "Eski aligkaniikla yeni tayin- 19™! lere ayak sallayan her kumandan veya subay derhal emekliye ayriudt. Itirdz lakirdisi agza alinmaz oldu. Herkese bir cevik- lik, bir siir‘at, bir askerlik geldi: Ordu yeni bir diinyéya dog- du” demis ve sézlerine sunlan eklemistir: "Ordumuz, ordu- ya; subayimiz, subaya benzedi" (S.5.A. Age, C: 3, s. 48). Enver Pasa’nin anilari okunurken: Acabaé Osmanh Impa- ratorlugu’nun hayati mes’eleleri, bir gencin 21 yasindan 27 yasina dek Makedonya’dan goérebildiklerinden mi ibaretti? Terakki ve Ittihad’in yeterli olan ve olmayan:tanilar: neler- di? Bu Cemiyet’in calismalari basariya ulasamasaydi devle- - tin durumu ne olurdu? Cemiyet, umdugu gibi, ilke ve millet biitiinliigiinti saglayabilmis miydi? Yoksa, aksine, béliinme ve yikihsi mi hizlandirmisti? Tiirk olmayan unsurlarla yapi- lan is birligi ve onlara taninan haklar memleket haynna mi olmustu? Hayatinda, fiilen alay kumandanhg dahi yapma- dan Baskomutan olan Enver Pasa, sirastyla biitiin ist riitbe- lerde normal stiresi kadar ya da o siireye bir az daha yakin- galistiktan sonra 0 mevkie gelseydi, memleket ve millet hay- rina olduguna inandifi proje ve girisimlerini daha gercekci temeller tizerine oturtabilir miydi? Birinci Diinya Savasirna katilmaktan kaginilabilir miydi? Tarafsizhk miimkiin mity- di? Degilse, Atmanlarla daha elverisli anlagmalar yapilabili- nir miydi? gibi sorular ard arda akla gelmektedir. Calisma- mizin amaci, Enver Paga ve son adi kisaca Ittihad ve Terak- ki (Ittihad i Terakki) olan Cemiyet hakkinda hiikiim vermek olmadigindan, sadece metnin nakli esndsinda dikkatimizi ¢e- ken bazi hususlan belirtmekle yetiniyor; degerlendirmeyi okurlarin, arastirmacilarnin, tarihcilerin takdirine birakiyo- ruz. ittihad ve Terakki, hatasiyle sevabiyle tarihe mal olmus- tur. Galibdé, bu érgiitii degerlendirirken mutlaka gézden uzak tutulmamasi gereken iki énemli husis karsimiza ok- 20 | maktadir. Bunlardan ilki Kazim Karabekir Pasa tarafindan: “Cem ‘iyyetin serefli tarihiyle Firka’nin hata ve mes’iliyet- leri birbirine karistirilmamalhdair. Firka, biisbiitiin bir baska tesekkiil ve bisbiitiin bagka bir istikaametdir. Adeté Ittihad ve Terakkinin tereddiyi (yozlagsmay1) andiran bir istihdlesidir (baskalagmasidir)...... 7 Mesritiyet’in ilanina én ayak olan Ittihad ve Terakki, fir- ka hdline girince, siydsetten gayri mesrit istifadeler temin et- mek isteyenlerin entrikalarina kapilarak biinyesinde zaaflar ve tefrikalar (anlasmazhklar) bas gésterdi. Ve bu yiizden i¢- ten ve digtan gelen darbelere kargi milli biinyenin mukaveme- tini kiran dmiller arasina girdi. En sonunda Cihén Harbi’- nin fect dkibetiyle de iflds edip taérihe karisti. Milleti, ugradt- & bu yeni feldketien kurtarmak igin Ittihad ve Terakki’nin firka (parti) hayGtina karigmayan eski feddkdr unsurlart bi- le, artuk Ittihad ve Terakki némiyle ortaya atuamadilar. Ce- miyeti firkaciliga siiriikleyen tecriibesiz baslar memlekette bi- le kalamadilar" (K. Karabekir. Ittihat ve Terakki Cemiyeti Neden Kuruldu? Nasil Kuruldu? Nasi Idére Olundu? s: 22- 23) ciimleleriyle ortaya konulan bakig acisidir. [kincisi, Ma- kedonya’daki gen¢ subay kesimi basta olmak iizere, zamanin - aydin ve dinamik kesiminin Cemiyet’i desteklediginin; Kur- tulug Savasrnda ve Cumhuriyet déneminde 6nemli mevkiler- — de bulunmus, biiytik hizmetleri gériilmiis, @lkenin kaderinde séz séhibi olmus bircok gahsiyetin Atatiirk, Inéni, Bayar da- hil, hig degilse belirli bir dénemde Cemiyet faaliyetlerinde yer aldiklarinin birer gercek olarak karsimiza ciktifadir. Eldeki defterin tizerinde, amlarin ne zaman kaleme alin- digim belirtir her hangi bir tarih veya kayit mevcut de#ildir. Sadece, Enver Pasa’nin koydugu, “simdi kolagasi", "gimdi Meclis-i Meb’isén Reis-i Sanisi", "simdi Dahiliyye Nazir", “simdi ..... meb’isu” gibi notlarin yardimiyla; bunlarin en er- 21ken 1908 yih sonlarinda, daha giiglii bir ihtimalle Subat/ 1909’dan yani Pasa’nin Berlin Atasemiliterligine atanmasin- dan sonra yazilmaya baslandigfn ve 1909 yih ortalarinda hala yaziminin stirdtigii séylenebilecektir. Torunu Osman Mayatepek’in elinde bulunan iki ketigiik defter, Enver Pasa’nin anilarini yazdigi bu déneme Ait muh- telif notlarinin var oldugunu ortaya koymaktadir. Ancak, anilarini yazarken, her halde yurt diginda bulunmasr sebe- biyle, bu notlarindan genis dlguide yararlanamadifi ve daha cok bellegine dayandigi anlagilmaktadir. "Streti asagidadir" denilen mektuplarm metninin verilememesi, bircok yer ve kisi adlari ile tarihlerin bos birdkilmasi, cetelerle olan mtisa- demelerin tarih sirasina gore yazilamamasi gibi hustslar bu gercegi belirtmektedir. Paga, bog biraktifm yerleri, notlarina — bakarak veya sorarak ileride tamamlamayi diisiinmtis olma- hdir. Aksi takdirde, mesela kéyiin adim bog birakmaz, bir kéy deyip gecebilirdi. Gecmemistir. Amarin dili, zamanina gére, sAdedir ve konugma diline yakindir. Resneli Niyazi Bey’in anilan (Hdtirdt-. Niydzi) ile eldeki metnin dili ve tislibu karsilagtirildign zaman;, Enver Pasa’ninkindeki sadelik iyice belirginlesmektedir. Paga’nin sade bir dil kullanmaya ézellikle 6zen gésterdigini belirtir dazelimelerinin birkagina notlar boltiimiimiizde yer verilmis- tir. Metinde, yabanc: dil kurallarina gére yapilmis tamlama- Jar haddinden fazla, yadirgatic: dlgiide degildir. Divan-1 Harb-i Askeri, kudem4-y timer4-yi askeriyye, Tarih-i Inki- lab-1 Osmani, Kuvve-i umimiyye-i milliyye, yevm-i mes’fd-1 Mesgritiyyet gibi zincirleme tamlamalarm sayisi 10’a bile ulagmamaktadir. Fakat diigsik; bozuk ciimleler fazlasiyla meveuttur. Anlam cikarilmasim engellemeyen bu tarz ctim- leler, biyiik gogunluguyla, oldugu gibi birakilmis, pek az yer- de diizeltilmis, parantez icine alnarak gésterilen ktigik ekle- 22 meler yapilmistir. Béylece, sunulan metnin belge ézelliginin bozulmamasina 6zen gésterilmistir. Yine ayni amacla metin, ginitimiiziin diliyle verilmemis, ara sira, giintimiiziin gencle- rine yabanci gelecefi diisintlen kelime ve tamlamalarin pek azinin bugtinkii karsihklarinin verilmesiyle yetinilmistir. Yan bashklar asil metinde yoktur. Okuma, bulma kolayhgini saglamak bakimindan tarafimizdan eklenmistir. - Metnin dogru okunmus sekliyle sunulabilmesi icin elden gelen gayret sarfedilmistir. Noksanlan, yanhslan en alt dii- _ zeye indirebilmek amaciyla, konu ile ilgili bazi eser ve anila- » ra, Kaamisii’l-a’lam’a, Memélik-i Osmaniyyenin Tarih ve Cografiya Lugati’ne, dzellikle biiyiik giicliikler arz eden yer adiarinin dogru okunabilmesi bakimindan eski tarihli Fran- siz, Alman atlaslarina basvurulmustur, Bunlara ragmen giipheli kalan yerler igin de ‘1900 dogumlu bir miitercim, ya- zar, $dir, arastirmaci olan ve iyi bildigi 5 yabana dil arasin- da Bulgarca da bulunan, Balkanlardaki Tiirklerle ilgili aras- tirmalarin: hala stirdiiren Ali Kemal Balkanh’ya danisiimis- tir. Drenovo’nun, Kazileikh; Kurugevo’ nun, Armutlu; Mogila’- nin, Tepe; Klisura’nin, Derbent; Pojar’in Yangin anlamina gelen dogru okumalar oldugu kendisinden é6frenilmistir. Bu- na ragmen, biitiin adlarda, kesin dogrulara ulasabildigimizi sdylememiz mtimktin degildir. Ciuinkii Makedonya’daki yer adlan Tiirkce, Rumca, Bulgarca, Arnavutca gibi cesitli diller- dendir. Ustelik bazilarinin adlari degisik bigimlerde de séy- lenmektedir. Mesela: Debre’nin bir adi da Dibre’dir. Semsed- din Sami, herkesin Tikves olarak bildigi yerin.adin1 Tekeves olarak vermektedir. Amlarinda bu yéredeki olaylara yer ve- renlerin ekserisi bunlan eski yaziyla kaleme aldiklarmdan ve onlar: bugiinkii yazimiza cevirmis olanlar da bizimle ayn giicliikleri paylastiklarindan, bu tiir kaynaklar da tiimiiyle giivenilir durumda olamamaktadir. Mesela4: Kazim Karabe- 23kir Paga’nin Ittihad ve Terakki’sinde Gevgili kazdsi, bircok yerde Kokili seklinde yazihdir. Tahsin Uzer’in hatiralarinda Keserye ve Tikogs olarak gegen yerlerin Kesriye ve Tikves ol- masi ihtimal dahilindedir. Eski yazidaki giicliikler sebebiyle, yanlmaya elverisli bu tir okumalan tiimtiyle giivenilir du- ruma getirememissek, bafislanacafimizi ummaktayiz. Enver Paga’nin anilani, konu ile ilgilenenlerin timtiyle yabancisi, mechalii degildir. $.S. Aydemir, bu metni gérmtis ve Makedonya‘dan Ortaasya’ya ENVER PASA adli degerli’ eserinde, gerek béltiimler almak, gerek metne yedirmek sire- tiyle btiyiik él¢tide bilinir duruma getirmistir. M. Siikrii Ha- nio#lu tarafindan yayma hazirlanan Kendi Mektuplarinda Enver Pasa’da da, bu anilarin bas kism Tiirkce olarak 253- 266'nc1, Almanca olarak da 267-282’nci sayfalarda yer alms- tir. Ancak, Enver Pasa’nin kaleminden qiktigi sekliyle ve bii- tiintiyle sunulan metnimizin daha giivenilir bir kaynak ola-- cagi belirgindir. M. Siikrii Hanioglu’nun yaymladifn Turkce metin, aslini sundugumuz amlardan Almancaya yapilmis bir gevirinin tekrar Ttirkceye cevrilmisidir. Buna ragmen, S.S. Aydemir’inkinden daha giivenilir bir belge durumundadir. _ Ctinkti metne sAdik kalinmistir, §.5. Aydemir ise metni sa- delestirirken yer yer, dogru ya da yanlis, ufak tefek ekleme- ler yapmistir. Ayrica dalginlikla, zaman ve mekanda karisik- ~ hga yol acan nakillerde de bulunmustur. Mesela, anilan ese- rinin ikinci cildinin 13-14’tincii sayfalarinda sunlan yazmis- tir: "Binbast Enver Bey’in halk éniinde ilk konusmasi, 10 | Temmuz 1908’de (Notumuz: Ya 10 Temmuz 1324’te veya 23 Temmuz 1908’de olmalidir) (23 Temmuz) Makedonya’nin Koépriilii Hiikiimet Konagt éniinde, Megrutiyeti ilan eden Nut- ku olmustur. Bu sahnenin ayni giin Manastir’da sehir mey- daninda, Binbagi Vehip Beyin (Pasa) bir Top Arabasi iistiin- de okudugu Nutukla ve ufuklari inleten top sesleri arasinda - tekrarlandigini biliyoruz. Yalniz Manastir'daki Toérenin cok géz alict olmasina ve Vehip Beyin Nutkunun, dinleyenler ta- rafindan anlagilmamus olsa bile, Osmanlicanin en agdali ke- limeleri ve iislibu ile yazilmis bulunmasina karsilik, Koprii- lit Toreni biraz gisterigsizdi. Enver Beyin Nutku, actk ve sa- deydi. Vehip Beyin Nutkunda onun duygulart degil, sekil ve lislip konuguyordu. Képriilii Nutkunda ise dile gelen, Enver Beyin kendisiydi. Meseld gu sdzlerini tekrarlayalim: Arkadaslar! Iste beni goriiyorsunuz. Binbasrydim...Anam, Babam, Kardaslarim var. Hepsini biraktim. Ben bu ig icin caligaca- gim.Siz de benimle beraber, dliinceye kadar ¢aligacaginiza séz verir misiniz? Eger icinizde séziinii tutmayan olursa bu riivelver, bu hangerle 6ldiiriiliirse, kaninizt helal eder misi- nize”, Bu seslenisteki gariplik hemen dikkati cekmektedir, Hurriyet ve Megratiyet fl4n olunmustur yani ¢aligmalar so- na ermis, basar1ya ulasilmistir. Buna ragmen Binbasi Enver Bey halkin karsisina ¢ikmakta, binbasiydim demekte; calis- maktan, halktan da calismak icin séz istemekten ve séztinti tutmayanlarin revolverle, hancerle éldtiriihmesinden, séz ac- maktadir. Halbuki sunulan metin géstermektedir ki bu ko- nusma Mesritiyet’in ilanindan énce, Timyanik kéytinde, ér- giitlenen kéyliilere yemin ettirilmesi esnasinda yapilmistir. Sézlerin, ne Kopriilii htikamet konagn ile, ne de Hurriyet'in, Mesratiyet’in flan: tarihiyle ilgisi vardir: §.S. Aydemir’in bu tiir baska dalginhklar: da mevcuttur. Aydemir, Enver Pasa’nin komuta ettigi mtifrezelerle kataldi- &1 miisademelerin sayisimi 56 olarak verir. Oysaki bu say Enver Pasa tarafindan hig bir tereddiide yer birakmayacak bicimde, rakamla 54 olarak yazilmistir. Birinci ciltte (s. 473) O5Enver Pasa’nin Akademi’yi birincilikle bitirdigini anilardan naklederék belirten Aydemir; aym ciltte, daha dnce (s. 257) onun beginci oldugunu séylemistir. Oysaki Enver Pasa, Aka- demi son sinifta, sinif birincisi olmus; fakat, tic yuda alan not ortalamalar1 sonucunda, déneminin ikincisi’ durumuna dtugmistiir. Besincilikle hig bir ilgisi yoktur. KezA Aydemir, eserinin birini cildinde Aile seceresini vermis, Kutiilamdre Kahramant Halil Pasa’nin, Enver Pasa’nin amcasi oldugunu belirtmis; fakat, tic¢tincii ciltte bircgok yerde ondan "yegeni Ha- lit Pasa" seklinde siz etmistir (S: 204, 207, 469, 470 vb). Bunlar ve benzerleri 1865 sayfahk genigs soluklu bir calisma- - nin, kaginilmasi ¢ok giic olan ufak tefek aksakhklanidir ve Enver Paga’yi, Aydemir’den daha iyi inceledigimiz ya da oku- ma yazmaya eski yazi ile baglamis bir kisiden daha iyi eski yazi bildigimiz gibi bir iddia ile uzaktan yakindan ilgili degil- dir. Amacimiz hem Aydemir’in eserinde, hem sundugumuz. metinde yer alan fakat birbirine uymayan hususlarin, dik- katsizligimize verilmemesini saglamak; Aydemir’in eserinin gortiliip okunup yararlanilmasindan ve her iki metnin kargi- lastinlmasindan sonra sundugumuz sekilde yazildigam be- lirtmekten ibarettir. Son olarak, amlarm dizgiye verildigi sirada, Enver Pasa’- | nin bu déneme’iliskin notlarinin yer aldigi kiigtik defter say- falar fotokopilerinin de gézden gecirilebildizinin arzinda ya- rar gértilmektedir. Ik defterdeki belgelerin 60 kadar Ma- nastir, Pirlepe, Florina, Ohri, Kesriye, Naslic, Gorice ve Sela-. nik’deki muhtelif kumandanhklarla; 40 kadan da miisdde- melere katilan miifrezelerin kumandanlanyla yapilan yazais- nialarin kopyasidir. Iclerinde sifreli olanlar da meveuttur, Mifrezelerle yapilan yazigmalarin hemen hepsi; arama yap1- lacak yerlere, nerede ne zaman bulusulacagina, nasil hare- ket edilecegine dair Enver Pasa tlarafindan verilen emirler 26 durumundadir. Ayrica, Bulgar harfleriyle, (Ali Kemal Bal- kanh’nin degerlendirmesiyle) mtikemmel olmayan, fakat kargi tarafin ne denilmek istenildigini anlamasina da yete- cek durumda bulunan bir Bulgarca ile Enver Pasa tarafin- dan k6y muhtarlarina hitaben yazilmis, parasi karsiliginda - kéyliiden 120 okka gibi miktarlarda ekmek temin edilmesini isteyen tig mektup vardir. Sabit kalemle yazilmig bir kisxm metinler okunup anlasilamaz hale gelmistir. Geri kalan da- ha kiigik boydaki 100 kadar sayfada da, btiytik kismi eski yaztyla, 15-20 sayfa kadar: da Bulgar harfleriyle fakat cogu Tiirkce kaydedilmig notlar yer almaktadir. Bunlarin en bii- yuk kism, ceteler hakkinda alman bilgilere, eskryanin sak- lanma yerlerine veya cetelerle yapilan miisddemelere, takip- lere, aramalara ait kisa notlardan yahut cizimlerden ibaret- tir. Yazilar arasinda Pasa’nin 6zel yagantisiyla ilgili notlar yok denecek kadar azdir ve var olanlar da "Hanim nineye terlik, baz: arkadaslara diirbiin, pelerin alunmasi veya harita paftasi saglanmasi" kabilinden seylerden ibarettir. Bu sayfa- lardan bazi drnekler ekler arasinda sunulmustur. Bu noélarin gortilebilmesi ézellikle tig bakzmdan yarar saflamistir. Iki, Enver Paga’nin, anilarim bu notlardan ya- rarlanamadan yazdigi yolundaki degerlendirmeyi dogrula- masidir. Ikincisi, Pasa’nin, gérev alaninin ézelliklerini gizo- - niine alarak, igini gdrecek kadar Bulgarca égrenmek icin ¢a- hgmaya basladigini ortaya gikarmasidir. Anilarda yer alan ve Hiirriyet’in ilani giinii, Képrili’de, Enver Pasa tarafindan Bulgarca kisa bir nutuk séylendigini belirten ifade de bu tes- bitimize gli¢ kazandirmaktadir. Uciinciisti ve en énemlisi - Paga’nin bellegine ne élctide giivenilebilecezi hakkinda fikir edinilebilmesine imkan saglamasidir. Kaisa stireli ylizeysel incelemede; Podimerce ve Sultan Ya- - m Kultibeleri civarindaki mtisddemelerin tarithlerinin Pasa 27