SPECIAL

Onze geniale kant Geheugen is op toekomst gericht

Mens heeft veel persoonlijkheden Verkeerd verbonden

Ons extreme
brein
 NIEUW
THEOR E

Onze vele
IE landen wijzen er ook op dat de diagnose
cultuuraf hankelijk is, of dat sommige
landen misschien meer aandacht aan DIS
besteden dan andere landen.
Hoewel de meeste onderzoekers het
met Janet eens zijn dat er een verband is
ontstaan als een reactie op schokkende
traumatische herinneringen uit de jeugd.
Veel toonaangevende onderzoekers
hanteren de drie vormen van de stoornis,
maar er zijn nog wetenschappers die de
authentieke DIS, dus een meervoudige
psychologie zijn sommigen van mening
dat DIS niet bestaat,’ zegt Reinders, die in
2003 een DIS-experiment leidde dat ze
beschreef in het gezaghebbende tijdschrift
NeuroImage. Ze toonde met PET-scans aan
dat DIS-patiënten traumatische ervaringen

identiteiten
tussen DIS en jeugdtrauma’s – meestal
seksueel misbruik of zware verwaarlozing
– wordt er onder wetenschappers nog veel
over gediscussieerd. De meningen zijn
verdeeld, maar men hoopt nu dat nieuwe
mogelijkheden om de hersenwerking te
observeren via hersenscans zullen helpen
om het vóórkomen van meer identiteiten
binnen één persoon te verklaren.
persoonlijkheid die niet voorgewend of
onbewust geconstrueerd is, niet erkennen.
De Nederlandse DIS-onderzoeker Simone
Reinders van King’s College in Londen
meent dat alle drie de typen van DIS echt
bestaan. Het is belangrijk dat therapeuten
en het rechtssysteem de verschillen zien.
‘Er bestaat veel scepsis over de ziekte,
en binnen de gerechtspsychiatrie en de
verschillend verwerken in de hersenen, al
naargelang de persoonlijkheidstoestand
waarin ze zich op dat moment bevinden.
Verhalen in de PET-scanner
11 vrouwelijke patiënten tussen de 27 en
48 jaar namen deel aan het experiment
van Reinders. Alle deelnemers konden
met hulp van een therapeut wisselen

S 
Maar liefst een op de inds het ontstaan van de psychologie
wordt al onderzoek gedaan naar het
tien psychiatrische verschijnsel van wisselende persoon-
patiënten in de VS krijgt lijkheden. Een van de eerst bekende voor-
beelden komt uit de jaren 1780, toen de
de diagnose DIS, de
Oostenrijkse arts Franz Anton Mesmer
officiële benaming voor geraadpleegd werd door de jonge, blinde
meervoudige persoon- pianiste Marie-Theresia. Met behulp van
zijn beroemde magnetismebehandelingen
lijkheidsstoornis. lukte het hem haar blindheid te genezen.
Waarschijnlijk is DIS een Maar ze was ook plotseling haar talent
voor pianospelen kwijtgeraakt, en omdat
reactie op zware haar ouders voor hun inkomsten van dat
trauma’s. Nu wordt talent af hankelijk waren, hebben ze de
behandeling laten stopzetten.
gedacht dat ook
Dissociatieve identiteitsstoornis (DIS)
gezonde mensen steeds is de wetenschappelijke benaming voor
vaker wisselen van het fenomeen dat meestal meervoudige
persoonlijkheidsstoornis wordt genoemd.
persoonlijkheid. Het is een psychische aandoening waarbij
Misschien is het zelfs een patiënt meerdere persoonlijkheden
tentoonspreidt met elk een eigen gedrag
handig om meerdere
GETTY IMAGES
heidstoestand bevindt – dus een bepaald
karakter manifesteert – is hij of zij zich
niet bewust van de persoonlijkheden die
verder nog in hem of haar schuilen.
Jeugdtrauma’s zijn de oorzaak
In 1889 beschreef de Franse psychiater
Pierre Janet de meervoudige persoonlijk-
heidsstoornissen voor het eerst op een
wetenschappelijke manier en verbond ze
met traumatische gebeurtenissen in de
jeugd. Sindsdien is er veel discussie over
de oorzaak van het vóórkomen van meer
identiteiten bij sommige mensen.
Volgens een aantal studies lijdt wel
10% van de psychiatrische patiënten in de
VS aan DIS. Bij Chinese psychiatrische
patiënten zou dit echter slechts 0,4% zijn,
blijkt uit weer andere onderzoeken. Het
is moeilijk om precies vast te stellen
hoeveel mensen DIS hebben, omdat de
stoornis makkelijk aangezien wordt voor
Een reden dat DIS als psychiatrische
diagnose omstreden is, is dat deze stoornis
al sinds de eerste beschrijvingen ervan
geassocieerd wordt met criminaliteit. Veel
misdadigers beweerden namelijk aan DIS
te lijden en daarom niet verantwoordelijk
te zijn voor hun daden. DIS bij mensen
die een meervoudige persoonlijkheid
voorwenden terwijl ze die niet hebben,
heet pseudogene DIS. Soms lijkt iemand
echt aan DIS te lijden, maar heeft de
stoornis pas vorm gekregen na een
psychotherapeutische behandeling.
Deze variant wordt iatrogeen
genoemd: de therapeut en de
patiënt hebben gezamenlijk,
bewust of onbewust, als het
ware meer persoonlijkheden Het verhaal van
uitgelokt. De eigenlijke aan- Jekyll en Hyde
doening wordt traumageen vormde ons beeld
genoemd en is een gevoels- van meervoudige
matige distantiëring, ook persoonlijkheden.

en interactie met de omgeving. Als de schizofrenie of een bipolaire stoornis. De dissociatie genoemd, THE KOBAL COLLECTION

identiteiten te hebben. patiënt zich in een bepaalde persoonlijk- grote verschillen tussen verschillende die bij mensen kan

Meervoudige persoonlijkheden floreren in films en boeken

Meervoudige persoonlijkheden vormen
een populair onderwerp in de fictie. De
novelle The Strange Case of Dr Jekyll and Mr
Hyde van Robert Louis Stevenson uit 1886
is er bijna synoniem mee geworden. Het
personage Gollum/Sméagol uit The Lord of
PHOTOFEST
persoon. Haar werkelijke naam was Shirley
Ardell Mason, maar ze is beter bekend
onder het pseudoniem Sybil Dorsett.
Het boek Sybil uit 1973 is gebaseerd op
gesprekken met de therapeut van Shirley/
Sybil, Cornelia B. Wilbur, die de 16
therapeut (2007). In 1998 toonde de
psycholoog Robert Rieber echter aan dat
er hier sprake was van een iatrogene vorm
van DIS. Wilbur leek haar cliënt te hebben
gestimuleerd om zeer verschillende
persoonlijkheden te ontwikkelen, van de

the Rings heeft ook, vooral in de film, een verschillende persoonlijkheden van haar emotionele schrijver en schilder Marcia
duidelijke dissociatieve identiteitsstoornis. cliënt beschrijft. Later is er een tv-serie Lynn Dorsett en de huisvrouw Mary
Sybil Dorsett (Sally Field) had Een van de bekendste verhalen uit de gemaakt met Sally Field als Sybil (1976) en Lucinda Saunders Dorsett tot de kritische
mogelijk 16 persoonlijkheden. fictie is gebaseerd op een bestaande een tv-film met Jessica Lange als Sybils en diepgelovige Clara Dorsett.

2 Door Thea Mikkelsen 3

 Twee persoonlijkheden zijn meetbaar in de hersenen
verschillende herinneringen,’ concludeert wat ze in één persoonlijkheidstoestand
Patiënten met een dissociatieve identiteitsstoornis (DIS) hebben, De rode gebieden werden geactiveerd als de patiënt in de Reinders. Zoals ze beschrijft in een artikel gedaan hebben als ze zich in een andere
afhankelijk van hun actieve persoonlijkheid, verschillende neutrale persoonlijkheidstoestand was, die geen of in Neurocase uit 2008 is er echter nog een bevinden, en dus geen toegang hebben tot
beperkte toegang had tot de traumatische herinneringen. lange weg te gaan voordat hersenscans alle persoonlijkheidstoestanden. Maar
reactiepatronen. Bij een experiment kregen patiënten een tekst te
aantonen of er sprake is van iatrogene, voor andere mensen kan het best handig
horen over hun traumatische ervaringen. Ze wisselden met behulp
van een therapeut van ‘neutrale’ tot ‘traumatische’ persoonlijkheid,
De blauwe gebieden werden geactiveerd als de patiënt traumagene of pseudogene vormen van Mensen met DIS hebben zijn om van wisselende persoonlijkheden
in de traumatische persoonlijkheidstoestand was, DIS. Reinders vindt daarom dat hersen- gebruik te kunnen maken.
terwijl een PET-scanner hun hersenactiviteit registreerde. zich de nare ervaringen herinnerde en daar erg in opging.
verschillende identiteiten,
scans nog niet geschikt zijn om in de
rechtszaal te bepalen of een verdachte die elk toegang hebben tot Gebruik al je persoonlijkheden
aan authentieke DIS lijdt of niet. hun eigen herinneringen. De Engelse wetenschapsjournalist Rita
Rechterhersenhelft Posterieure associatiecortex Linkerhersenhelft Simone Reinders, King’s College London
verwerkt zintuiglijke stimuli op Carter liet in haar boek Multiplicity uit
een geavanceerd niveau. Twee soorten zelfbewustzijn J. BORDEN ARMSTRONG
2008 zien dat we allemaal verschillende
De Amerikaans-Portugese neuroloog persoonlijkheden tentoonspreiden in
Prefrontale cortex Antonio Damasio, een rijzende ster op het kunnen bijvoorbeeld af komstig zijn van uiteenlopende situaties, en dat dit goed
helpt ons om te gaan
met concrete gebied van neurologisch persoonlijkheids- emotionele ervaringen met onze fami- van pas komt in het moderne leven. Ze
situaties. onderzoek, probeert het in zijn theorie lie, dingen die we op school leren of noemt het zelfs problematisch als we
over zelf bewustzijn begrijpelijk te maken de sociale verhoudingen op het werk. bijvoorbeeld onze rol van ouder niet los
hoe iemand meerdere persoonlijkheden Met elkaar vertellen die herinneringen kunnen laten terwijl we met vrienden
kan hebben. Aan de hand van zijn theorie wie we zijn. zijn, of onze professionele houding als we
legt Reinders haar resultaten uit. Omdat we zo oneindig veel herinne- met kinderen aan het spelen zijn.
A.A.T.S. REINDERS/BIOLOGICAL PSYCHIATRY

tussen persoonlijkheidstoestanden. De
ene persoonlijkheid was zich bewust van
de traumatische herinneringen, waar de
andere niets van wist. De twee toestanden
werden de neutrale en de traumatische
persoonlijkheid genoemd. De deelnemers
namen allemaal hun eigen therapeut mee,
die twee verschillende teksten voorlas,
terwijl de patiënt zelf in de PET-scanner
lag. De scanner meet de doorbloeding van
de hersenen en laat zien welke delen op
een bepaald moment actief zijn. De ene
tekst was neutraal voor de patiënt, terwijl
de andere tekst verband hield met het
trauma van de patiënt in kwestie.
Het interessante van het onderzoek
Operculum parietale gaat om
met heftige emotionele situaties.
een significante toename van activiteit
in het operculum parietale waargeno-
men, waar de gyrus insularis zetelt, een
hersengebied dat met heftige emoties te
maken heeft, zoals reacties op pijn. Aan
de andere kant was de doorbloeding van
de cortex parietalis en de cortex occipitalis
verstoord als de patiënt in de neutrale
persoonlijkheidstoestand zat. Dit wijst
erop dat de patiënt zich minder bewust
was van zijn eigen lichaam.
Brein blokkeert veranderingen
Reinders bewijst dat veranderingen in de
mediale prefrontale cortex en posterieure
associatiecortex hoogstwaarschijnlijk de
persoonlijkheidstoestand waren en de
traumatische teksten aanhoorden, dan
wanneer ze zich in hun traumatische
toestand bevonden. Dit wijst erop dat de
mediale prefrontale cortex en posterieure
associatiecortex de toegang tot trauma-
tische ervaringen actief blokkeren.
‘Mensen met DIS hebben meerdere
identiteiten, die elk toegang hebben tot
CRAWFORD COUNTY HISTORICAL SOCIETY
Antonio Damasio onderscheidt twee
soorten zelf bewustzijn: een kernzelf en
een autobiografisch zelf. Het kernzelf is
verbonden aan onze lichaamsbeleving,
en het autobiograf ische zelf bestaat
uit autobiografische data en wordt waar-
schijnlijk meer beïnvloed door de omge-
ving dan het kernzelf. Daarom kunnen
DIS-patiënten meer autobiograf ische
persoonlijkheden hebben, die op ver-
schillende manieren opgeroepen wor-
den door de omgeving, net als in het
experiment van Reinders waarbij thera-
peuten de patiënten hielpen van per-
soonlijkheid te wisselen.
Volgens Damasio hangt het autobio-
grafische zelf samen met het geheugen
en wordt het geconstrueerd op basis van
onze herinneringen. Deze herinneringen
Meervoudige persoonlijkheden behandeld met kompres
ringen hebben die op nog meer manieren
met elkaar verbonden kunnen worden,
kunnen we heel veel autobiografische
persoonlijkheden vormen. Daarom kan
het gebeuren dat een autobiografische
herinnering over de familie niet past bij
een andere herinnering aan bijvoorbeeld
een vriendschap. De twee herinneringen
vertegenwoordigen verschillende en wel-
licht zelfs onverenigbare handelwijzen
van één en dezelfde persoon en daarmee
dus verschillende persoonlijkheden.
Zo is het voorstelbaar dat iemand lief
en zorgzaam is voor zijn familie, maar
met vrienden de grenzen opzoekt. Deze
persoonlijkheden zijn volgens Damasio
uit verschillende autobiografische data
voortgekomen. Het probleem voor DIS-
patiënten is dat ze zich niet herinneren
Carter ziet de toegevoegde waarde van
de autobiografische persoonlijkheden van
Damasio en raadt ons aan om al onze
persoonlijkheden ten volle te benutten.
We proberen vaak wanhopig om al onze
tegenstrijdige persoonlijkheden in ons
‘ware ik’ te verenigen, maar Rita Carter
vindt juist dat we blij moeten zijn met al
onze persoonlijkheden en ze constructief
moeten gebruiken om zo het beste te
halen uit alle verschillende situaties die
we tegenkomen in het leven.
Meervoudige persoonlijkheden zijn
een controversieel fenomeen. Scans wijzen
erop dat DIS een meetbare toestand van de
hersenen van sommige getraumatiseerde
patiënten is. Voor de meesten van ons is
het echter een gezonde strategie om er een
aantal persoonlijkheden op na te houden.

was dat de hersenscan de reactie van de
patiënt direct liet zien en informatie gaf
over de manier waarop de hersenen twee
verschillende persoonlijkheden in stand
kunnen houden. Als de patiënten zich in
hun neutrale persoonlijkheidstoestand
bevonden, reageerden ze op dezelfde
manier op de neutrale en de traumatische
tekst, alsof de teksten niet op hen van
toepassing waren. In hun traumatische
toestand reageerden de hersenen echter
sterk op de traumatische tekst. Zo werd
4 5
persoonlijkheidstoestand bepalen. De De eerste die de diagnose meervoudige aan, maar kon moeilijk gevoelens voor welopgevoed en verlegen, en haar
mediale prefrontale cortex heeft te maken persoonlijkheidsstoornis kreeg, nu DIS haar familie opbrengen. nieuwe was avontuurlijk en onrustig.
met onze besluitvaardigheid, helpt ons genoemd, was de Amerikaanse Mary Vier weken later raakte ze weer Haar ziekte was toen nog onbekend.
concrete situaties in te schatten en is Reynolds (1793-1854). Op een dag in bewusteloos, en toen ze wakker werd, Men probeerde haar te genezen met
nauw verbonden met de persoonlijkheid. 1810 werd ze bewusteloos aangetroffen, herinnerde ze zich alles van haar vroegere een kompres van azijn en mosterd onder
De posterieure associatiecortex verwerkt en toen ze bijkwam, herkende ze haar leven, maar niets van wat er gebeurd haar voeten. Later vroegen onderzoekers
stimuli van zintuigen op een geavanceerd familie niet, kon ze niet spreken, lezen of was sinds de eerste keer dat ze flauwviel. zich af of Reynolds echt DIS had. Volgens
niveau, waar ze deel gaan uitmaken van Mary Reynolds viel flauw, en schrijven en was ze vergeten hoe ze De volgende 16 jaar wisselde Reynolds sommigen had ze een trauma, doordat
de persoonlijkheid óf ervan gescheiden toen ze wakker werd, was haar huishoudelijk werk moest doen. Ze leerde tussen deze twee toestanden. Haar haar familie uit Engeland moest vluchten
worden. Het experiment liet zien dat de persoonlijkheid veranderd. haar vroegere vaardigheden snel weer oorspronkelijke persoonlijkheid was vanwege religieuze vervolgingen.
doorbloeding van deze gebieden groter
was als de patiënten in hun neutrale

STELLA/GETTY IMAGES
TETRA IMAGES/CORBIS/POLFOTO
NICK NORTH/CORBIS/POLFOTO
MCCARTHY/CORBIS/POLFOTO
SHUTTERSTOCK
Verkeerd
Verkeerdvverbonden
erbonden
PTSS
Vroeger dacht men dat psychische ziekten geen lichamelijke oorzaak
hadden maar altijd door een onevenwichtige geest kwamen. Maar nu is de
aandoening in de hersenen aan te wijzen. Hersencentra zijn groter of
kleiner dan bij gezonde mensen, of hersenverbindingen werken niet goed.
OCS
B 
otbreuken, diabetes, kanker en andere
aandoeningen zijn tastbaar voor artsen
omdat ze gepaard gaan met beschadigd
weefsel, afwijkende meetresultaten of zicht-
bare infecties. Dat biedt goede aanknopings-
punten om de oorzaak te achterhalen en er een
behandeling voor te bedenken. Ook kunnen
artsen het ziekteverloop volgen en zien of de
patiënt aan de beterende hand of genezen is.
ADHD Maar tot een paar jaar geleden waren veel
aandoeningen ongrijpbaar. De artsen namen
symptomen waar, maar kenden de oorzaak
niet. Het gaat om psychische aandoeningen
zoals depressie en schizofrenie, die wel in de
hersenen ontstaan maar daar geen duidelijke
sporen in nalaten in de vorm van vernietigde
zenuwcellen of abnormale analyseresultaten.
Jarenlang dacht men dat die aandoeningen
uitsluitend psychische oorzaken hebben en op
dwangvoorstellingen berusten die in het beste
SCHIZOFRENIE geval konden genezen door te praten, waarbij
de patiënt werd geholpen om zijn situatie te
gaan begrijpen en een uitweg te vinden. Ook al
zijn cognitieve therapie en andere vormen van
psychologische hulp onomstotelijk nuttig bij
de behandeling van psychische aandoeningen,
men ziet nu wel in dat ze niet op zich staan.
Zenuwsignalen volgen andere sporen
Veel psychische stoornissen hebben concrete,
fysieke oorzaken en kunnen alleen al daarom
DEPRESSIE – net als een gebroken been – niet weggepraat
worden. Uit hersenscans en andere technieken
blijkt dat de hersenen bij een psychisch zieke
patiënt er normaal uit kunnen zien, terwijl de
zenuwsignalen andere routes in de hersenen
volgen dan bij een gezonde persoon.
Veel hersengebieden hebben elk hun zeer
specialistische werking, en kunnen zelf geen
praktische taak uitvoeren. Onze automatische
6 Door Gorm Palmgren
reactie op een belediging bijvoorbeeld is het
gevolg van een samenspel tussen centra voor
onder meer situatieanalyse, geheugen, woede,
zelfbeheersing en besluitvorming, en als één
schakel niet werkt, kunnen we onredelijk of
juist apathisch reageren.
Ook al ontbreekt het
grote overzicht nog, de
onderzoekers weten nu
dat psychische kwalen
vaak het gevolg zijn van
een niet goed werkend centrum
– of slecht communicerende
specialistische hersencentra.
Vaak is er voor deze fouten
een genetische verklaring; je
hebt bij je geboorte misschien
een hoger risico op depressies,
een posttraumatische stress-
stoornis of schizofrenie. Dat
betekent niet dat je zeker zo’n
aandoening krijgt, maar dat je
hersenen minder goed zijn toe-
gerust om stress of traumatische
gebeurtenissen te verwerken; ze
kunnen de neurale netwerken op het
verkeerde spoor zetten en psychische
aandoeningen als het ware triggeren.
Het begrip van de oorzaken van psychische
aandoeningen maakt nieuwe behandelwijzen
mogelijk, zoals deep brain stimulation, ofwel de
moderne versie van de elektroshock.
Ook kunnen de artsen nu beter herkennen
welke mensen in risicogroepen zitten. Dat kan
er bijvoorbeeld toe leiden dat soldaten met
een verhoogd risico om een posttraumatische We kunnen de hersenen zien als een
stressstoornis te ontwikkelen, niet op gevaar- complex net van kabels die de vele
lijke missies gestuurd worden, want daarbij is gespecialiseerde centra verbinden.
er een grote kans dat traumatische ervaringen Een verbindingsfout kan leiden
een psychische aandoening in gang zetten. tot een ernstige psychische kwaal.
DWIGHT ESCHLIMAN
 8%
ervaa tische r t post-
trauma ss
stre
GEHEUGEN VERGEET HERSENEN GERUST TE STELLEN
Een posttraumatische stressstoornis (PTSS) wordt veroorzaakt door een verkeerde
geheugenwerking. Een wezenlijke eigenschap van het geheugen is dat het informatie
kan vergeten die niet langer relevant is. Daarvoor zorgt onder meer een gebied onder in
de frontale kwab (vmPFC). Dit centrum moet, na een bericht van de hippocampus
(geheugen), de amygdala en de cortex cingularis anterior (ACC) – de twee centra waar
angst ontstaat – temperen als er geen reële reden meer is om nerveus of bang te zijn.
OCS
Nervositeit draait rondjes
OCS (obsessieve-compulsieve stoornis)
werd vroeger dwangneurose genoemd en
omvat dwanghandelingen en -gedachten.
Deze kunnen op vele manieren tot uiting
komen. Vaak – maar niet altijd – volgen de
dwanghandelingen een nauwgezet
patroon, zoals het licht een bepaald aantal
keer aan en uit doen als je een kamer in
Cortex cingularis anterior · ACC
(beloont de juiste keuze)
TETRA IMAGES/CORBIS/POLFOTO & CLAUS LUNAU
Staartkern ·
nucleus caudatus
(nervositeit)
Orbitofrontale cortex · OFC
(vermogen om keuzes te maken)
8 9
Pandelap
(følelsen af selvværd) 1va0n %
alle
PTSS ADHD l k i n d e ren
Belevenissen tollen rond in de hersenen schoo ADHD
Een posttraumatische stressstoornis (PTSS) worden, keren dezelfde hevige gevoelens
Bewegingen zijn onbeheerst,
de concentratie is minder heef t
is een ernstige vorm van angst die aan terug. Normaal kun je gewoon aan een
eerdere gebeurtenissen is verbonden. gebeurtenis terugdenken, toen je je hand Attention-deficit hyperactivity bij kinderen met ADHD en ook
Oorlogsveteranen en slachtoffers van aan een kaars brandde bijvoorbeeld, en je disorder (ADHD) is de meest de kleine hersenen, die vooral
geweld, marteling, verkeersongelukken of de pijn herinneren zonder er nog eens voorkomende psychische kwaal bewegingen sturen, zijn kleiner.
overvallen kunnen jarenlang last houden doorheen te moeten, maar patiënten met bij kinderen. ADHD leidt tot Zo stelde Margaret
van wat ze hebben meegemaakt, want PTSS kunnen het psychische en fysieke hyperactiviteit en moeite met Semrud-Clikeman van Michigan
telkens als ze aan de gebeurtenis herinnerd leed niet van de feiten loskoppelen. concentreren, maar al is de State University in de VS in
aandoening chronisch, in het 2009 via MRI-scans vast dat een
volwassen bestaan kunnen de deel van de kleine hersenen
Cortex cingularis anterior · ACC
(regelt de dopamineproductie meeste mensen ermee omgaan. circa 16% kleiner was bij
en het gevoel van angst) De oorzaak van ADHD is kinderen met ADHD dan bij
onderzocht via hersenscans, en gezonde kinderen.
vmPFC
(angstdemper) al leveren de onderzoeken Dit verschil trad alleen op
STELLA/GETTY IMAGES, CLAUS LUNAU
niet altijd dezelfde resultaten op, als de kinderen geen medicijnen
er zijn duidelijke tendensen. kregen. Dat duidt erop dat
Amygdala Hippocampus De hersenschors van de medicijnen beschadigingen in de
(angst) (geheugen) frontale kwab is vaak kleiner hersenen kunnen herstellen.
De belangrijkste verschillen bij ADHD zijn te zien in het
hersennetwerk: blauw is minder activiteit, rood is meer.
CONTROLE ADHD VERSCHIL
3kr%
of uit gaat, op een bepaalde manier Frontale kwab Cortex cingularis posterior
lopen of ervoor zorgen dat je alleen op (gevoel van eigenwaarde) (empathie)
het midden van de stoeptegels loopt.
Iemand met OCS kan enorm onrustig
of bang worden als hij zijn rituelen niet kan
ijgt
uitvoeren. De aandoening heeft vaak een
negatieve invloed op de levenskwaliteit en
OCS Precuneus in pariëtale
kan als een handicap beschouwd worden. kwab (zelfbewustzijn)
NETWERK TUSSEN CENTRA IS VERZWAKT
Uit scanonderzoeken blijkt dat niet alleen de grootte van bepaalde
GEEN BELONING VOOR DE JUISTE KEUZE hersenzones belangrijk is, maar ook de communicatie ertussen. F. Xavier
Bij OCS-patiënten zijn bepaalde delen van de hersenen aan de kleine kant: Castellanos en zijn team van New York University in de VS toonde in 2008
een gebied in de frontale kwab, de orbitofrontale cortex (OFC), en de cortex Prefrontale cortex
NICK NORTH/CORBIS/POLFOTO & CLAUS LUNAU
met een proef aan dat het neurale netwerk van ADHD-patiënten zwak
cingularis anterior (ACC). Er is minder verkeer op de wegen tussen die zones (sociaal gedrag) was in de gebieden die de ACC met de precuneus verbindt, die in de
en de staartkern in het limbische stelstel. De OFC en ACC zijn belangrijk bij pariëtale kwab tussen de hersenhelften ligt en betrokken zou zijn bij het
het nemen van beslissingen. Als de kringloop uit balans is, word je bang om Cortex cingularis anterior · ACC zelfbewustzijn. Er waren ook zwakkere netwerken tussen de precuneus
(regelt de dopamineproductie)
verkeerde keuzes te maken. Daarom herhaal je een handeling steeds in de Kleine hersenen enerzijds en de prefrontale cortex en cortex cingularis posterior anderzijds
hoop beloond en dus gerustgesteld te worden – maar de beloning blijft uit. (sturen bewegingen) – belangrijke knooppunten in de communicatie van zenuwcellen.
 1wo%
rdt
f reen SCHIZOFRENIE
sc h i zo
Dwanggedachten verdringen de werkelijkheid
Schizofrenie is een ernstige aandoening, die
gepaard gaat met dwangvoorstellingen,
hallucinaties en stoornissen van gedachten
en het gevoelsleven. De genen bepalen in
hoge mate hoeveel kans iemand heeft om
schizofrenie te ontwikkelen, maar de ziekte
ontstaat meestal pas als gevolg van sociale
en psychische druk of door drugsgebruik.
Diverse onderzoeken wijzen uit dat de
hersenen bij schizofreniepatiënten een
andere structuur en werking lijken te hebben
dan bij gezonde mensen. In een onderzoek
uit 2008 mat Andreas Meyer-Lindenberg van
het Zentralinstitut für Seelische Gesundheit
MINDER ZENUWBANEN VERBINDEN CENTRA
Gyrus cinguli
Ian Ellison-Wright en Ed Bullmore van de Engelse University of (attentie)
Frontale kwab
Cambridge analyseerden in 2009 scans van meer dan 400 (gevoel van eigenwaarde)
schizofreniepatiënten. Hun hersenen waren bestudeerd met de
DTI-scantechniek. Dat is een verfijnde MRI-scan die de beweging
van watermoleculen binnen de langwerpige zenuwcellen
registreert en zichtbaar maakt. Zo is te zien welke delen van de
hersenen met elkaar verbonden zijn. Uit het onderzoek bleek
dat de schizofreniepatiënten veel minder zenuwbanen hadden
in twee gebieden van de frontale en
temporale kwab. Die gebieden zijn
cruciaal voor de communicatie tussen de
thalamus, frontale kwab en de gyrus
cinguli, en tussen onder meer de
DEPRESSIE
Levenslust verdwijnt uit
in Mannheim, Duitsland, met MRI-scans de lichaam en geest
grootte van hersengebieden bij circa 500
mensen, van wie de helft schizofreen was. Een op de tien mensen krijgt in
Daaruit bleek dat de hippocampus (die zijn leven te maken met een
betrokken is bij het geheugen) en een aantal ernstige depressie, waarbij het
grijzestofgebieden in de hersenschors gevoel van eigenwaarde en het
kleiner waren bij de schizofrenen, terwijl een humeur zo diep zinken dat het
aantal zones midden in de hersenen groter bestaan ondraaglijk lijkt. Je vindt
was. Die zones vormen het corpus striatum. nergens meer plezier in, vermijdt
De gebieden zijn van belang voor contact met andere mensen en
gevoel en beweging, en het zijn schakels in wordt gekweld door problemen
de communicatie tussen andere zones. en zelfmoordgedachten.
Dat duidt erop dat de communicatiewegen Depressie beïnvloedt naast
in schizofrene hersenen afwijken. de geest vaak ook lichamelijke
processen, en de patiënt kan last
krijgen van slaapprobemen,
vermoeidheid, minder eetlust en
Pariëtale kwab
(zintuiglijke indrukken) een verstoorde spijsvertering.
Onderzoekers denken
dan ook dat depressie niet op
Corpus striatum één plek in de hersenen tot
(gevoel, maar is stand komt, maar dat de ziekte
ook een schakel)
ontstaat als zenuwprocessen
in verschillende delen van de
hersenen uit balans raken. Al in
1999 bewees Helen Mayberg,
1ef0t la%
st van
he sie
depres
die nu aan de Emory University
School of Medicine in Atlanta,
Georgia (VS) werkt, dat als de
depressie bij patiënten afnam na
behandeling, de activiteit in
twee gebieden van de buitenste
laag van de frontale kwab steeg,
en daalde in een ander deel
van de hersenschors, dat diep in
de hersenen ligt. Als gezonde
proefpersonen aan iets triests
moesten denken en in een korte,
depressieachtige toestand
vervielen, gebeurde juist het
tegengestelde: de activiteit
daalde in de twee buitenste
gebieden van de hersenschors
en steeg in het diepere deel.
Dit diepliggende gebied in
de hersenen noemen we
Brodmann area 25 (of BA25). En
het blijkt van doorslaggevende
betekenis te zijn voor de
ontwikkeling van een depressie.

MCCARTHY/CORBIS/POLFOTO & CLAUS LUNAU

IAN ELLISONWRIGHT/NHS TRUST

frontale, temporale en pariëtale kwab. Frontale kwab Hypothalamus Hippocampus

Thalamus (gevoel van eigenwaarde) (eetlust, slaap) (geheugen)
Bij gezonde mensen lopen sterke (tussenstation voor
zintuiglijke indrukken)
zenuwbanen door de hersenen. Hippocampus Temporale kwab
Bij schizofrenen zijn ze zwakker. (geheugen) (bewegingen)

VEEL HERSENDELEN WORDEN BEÏNVLOED

Veelbelovende resultaten van proeven met elektroden
Als we weten wat de hersencentra doen, is
de weg vrij voor nieuwe behandelwijzen. Dat
bewees Helen Mayberg. In een proef paste
ze deep brain stimulation toe: elektroden in
de hersenen stimuleren de neuronen met
Brodmann area 25, BA25, werkt als een soort commandocentrale,
die de activiteit van allerlei centra met uiteenlopende werkingen
coördineert: de hypothalamus en hersenstam (regelen eetlust en
slaap), de amygdala en insula (beïnvloeden het humeur en het
paar weken behandeling dat hun depressie
gevoel van onrust), de hippocampus (betrokken bij het geheugen)
zoveel lichter was geworden dat deze op een Brodmann area 25 en delen van de frontale kwab (regelt het gevoel van eigenwaarde).
internationale schaal was gehalveerd. Daniel Weinberger van National Institutes of Health in Bethesda,
Dat duidt er niet alleen op dat BA25 een Hersenstam Maryland, VS toonde aan dat BA25 kleiner is bij mensen met aanleg
grote rol speelt bij het coördineren van de (eetlust, slaap) voor een depressie. Dat geldt ook voor de amygdala, die negatieve
SHUTTERSTOCK & CLAUS LUNAU

Elektroden rond het centrum BA25 werken
stimulerend en kunnen depressies afzwakken.
CLAUS LUNAU
Insula Amygdala
elektrische stootjes. Werden de elektroden vele hersenactiviteiten, waardoor depressies (humeur) (humeur, gevoel van onrust) gevoelens hanteert. Hun hersenen zijn slechter in het regelen van
bij hersencentrum BA25 ingebracht, geen kans krijgen, het geeft ook hoop op het humeur en wellicht ook het gevoel van eigenwaarde, geheugen,
dan merkten de 20 proefpersonen na een een remedie tegen de invaliderende kwaal. de eetlust enzovoort, dus ze hebben meer kans op een depressie.

10 11
 NIEUW EK
D E R Z O Mythe
ON We ontho
u
goed om den dingen niet
d at o n s g
belabber e
d in elkaa heugen
r steekt.
Geheugen zit zo in elkaar dat het vooruitdenkt: Feit

VERLEDEN
Foutjes z
ijn
we moete de prijs die
n
een flexib betalen voor
el geheug
In een we en.
r
stilstaat is eld die nooit
n om flexib het handig
ee el te zijn.
a ls t
rkt eem My

TIJD EN
e
t h e gen w het p en r.
n
Ge th
My t geheamerajkheidcies we
u – o e om heu e
i on vo gen
He deoc rkel e pre afh oru en
i
v w dez e ef Fe ankeliit te dhet ve
de eft ati de
ge
re
s c len We t
i jke enk rm
n i schil en pr en oge
it e
ug er n n he ma oc zi n
Fe t geheoegt v sameaak eering. es jn

TOEKOMST:
als t ge ken se
e w h c n.
He het v kken dus v rinn de e eu on
er nke aan gen sta
– dru t al e he he in w n. W de geb nt v
in hep md rse ez e to ru an
sc rvor ng en geb eko ik
ve eb de ru m
ied ze ike st
en lfde n
vo
or.

1 POT NAT?
Nieuw onderzoek verandert de kijk van wetenschappers
op het doel en de werking van het geheugen radicaal.
We blijken lang niet altijd te kunnen vertrouwen op wat
we ons herinneren van ervaringen van vroeger.
MASTERFILE/SCANPIX & HENNING DALHOFF

12 Door Frederik Jølving. Illustraties: Henning Dalhoff

D 
e naam Timothy McVeigh brengt
bij de meeste Amerikanen nare
herinneringen boven. Op een
woensdagochtend in april 1995 stak hij
de lont aan van ruim 2000 kilo springstof
in een vrachtwagen onder een overheids-
gebouw in Oklahoma City. Het was de
bloedigste terreuractie op Amerikaans
grondgebied tot 11 september 2001.
In het naarstige speurwerk dat erop
volgde, zochten de overheden McVeigh,
die ze John Doe 1 noemden, en de andere
verdachte, John Doe 2. Een monteur van
de garage waar McVeigh de bomauto had
gehuurd, herinnerde zich namelijk dat
hij McVeigh met een handlanger gezien
had. De FBI liet een compositietekening
van John Doe 2 maken op aanwijzingen
van de monteur, en de tekening werd
continu vertoond op tv en in de gedrukte
media. Tijdens het onderzoek getuigden
26 mensen dat ze John Doe 2 of McVeigh
met John Doe 2 hadden gezien.
Maar John Doe 2 is nooit gevonden.
Degene die de monteur zich herinnerde,
was namelijk een onschuldige man die
samen met een vriend naar de garage
was geweest, een dag na McVeigh. De
monteur had de twee voorvallen door
elkaar gegooid en een valse herinnering
gecreëerd, die resulteerde in een heleboel
verspilde tijd voor de speurders.
Valse herinneringen wekken
Tijdverspilling is helaas niet het enige
gevolg van valse herinneringen, aldus
Daniel Schacter, hoogleraar psychologie
aan Harvard, die zich specialiseerde in de
vele valkuilen van het geheugen. In het
bijzonder maakt hij zich zorgen over de
duizenden rechtszaken per jaar in de VS
waarin de rechter uitspraak doet op basis
van ooggetuigenverklaringen. Uit een
analyse van een paar jaar terug bleek dat
36 van de 40 onderzochte gerechtelijke
executies berustten op een verkeerde
identificatie door ooggetuigen. Het topje
van de ijsberg, want zoals psychologen
allang weten is ons geheugen bij lange
na niet zo precies als een videocamera.
Hoe schrijnend dat kan zijn stelde
Elizabeth Loftus, hoogleraar aan de Uni-
versiteit van Californië, vast in een aantal
verontrustende onderzoeken uit de jaren
1990. Loftus en haar collega’s haalden bij
diverse proefpersonen gedetailleerde
herinneringen boven aan persoonlijke
ervaringen, bijvoorbeeld dat ze vroeger
in een winkelcentrum verdwaalden. Het
was alleen nooit in het echt gebeurd. Test je eigen geheugen
1
Deze ontdekkingen gooiden olie op
het vuur van de ‘geheugenoorlogen’,
waarin psychotherapeuten verweten Ons geheugen is creatief, en dat is in sommige situaties een
werd dat ze vaak valse herinneringen groot voordeel, maar een nadeel in andere. Probeer deze opgave
creëerden bij het naar boven halen van maar eens te maken, die geheugenonderzoekers gebruiken als
onderdrukte herinneringen. Met name ze ons vermogen testen om informatie juist te onthouden.
gevallen waarin mensen zich na af loop
van de psychoanalyse seksueel misbruik Lees de onderstaande woordenlijst in rood. Wacht dan een paar
uit hun jeugd konden herinneren, waren minuten, sla de pagina om en kijk in het kader op pagina 17.
netelige kwesties. De betrouwbaarheid
van het geheugen was niet langer alleen
een academische zaak, maar maakte het
verschil uit tussen vergrijp en onschuld, draad, breien, vingerhoed, oog, naaien, puntig,
tussen gevangenis en vrijheid. scherp, prik, doorn, pijn, injectie, spuitje, breipen
Maar is het echt zo slecht gesteld met
ons geheugen? Loopt homo sapiens, ‘de
denkende mens’, al meer dan honderd-
duizend jaar rond met een ondeugdelijke
harde schijf in zijn hoofd? Onderzoekers
op het vlak van kunstmatige intelligentie Als we ons de toekomst voorstellen, dan K.C., viel van zijn motor en liep ernstig
zullen hier veelal ‘ja’ op antwoorden, moeten we flexibeler denken dan wanneer hersenletsel op. Wonderlijk genoeg
denkt John Anderson, cognitief psycho- we alles precies willen onthouden. waren zijn mentale vermogens voor het
loog aan Carnegie Mellon University in grootste deel intact na de val, maar de
Pennsylvania. In discussies over het ont- Ongeluk gaf inzicht in hersenen Canadese psycholoog Endel Tulving
werpen van programma’s met behulp Het idee is niet nieuw, maar pas na een ontdekte al snel dat er iets mis was: K.C.
van kunstmatige intelligentie hoort hij tragisch ongeval van begin jaren 1980 had een enorm geheugenverlies.
steeds: ‘In ons systeem zit natuurlijk niet begon het furore te maken. Een man van Het geheugenverlies van K.C. is heel
zoiets onbetrouwbaars als het menselijk 30 jaar, die in wetenschappelijke kringen specifiek. Het is beperkt tot het systeem
geheugen.’ Anderson vindt het zelf geen beroemd zou worden onder zijn initialen dat hersenonderzoekers ‘episodisch’ of
slecht design, hij vindt het juist verfijnde
hardware. Heeft hij daarin gelijk?

Geheugen is geconstrueerd
Zoals het voorbeeld van John Doe 2 laat
zien, zitten herinneringen in elkaar als
puzzels van zintuiglijke indrukken, en Daniel Schacter, hoogleraar psychologie
zelf vormen we een geheel van de stukjes aan Harvard University, VS:
– soms met een minder goed resultaat.
John Do John Do
e1 e2 Daarom spreken psychologen van een ‘Door onjuiste ooggetuigenverklaringen

K. SNIBBE/HARVARD UNIV. NEWS OFFICE

Timothy McVeigh (de politie
noemde hem John Doe 1) liet in
1995 een overheidsgebouw in
Oklahoma City ontploffen door
een autobom. Getuigen zagen
B. MARKEL/LIAISON/ GETTY IMAGES
‘constructief geheugen’, in tegenstelling
tot het reproductieve geheugen van een
zijn er ongetwijfeld veel onschuldigen de
videocamera. Als je traditioneel denkt, bak in gedraaid. Het is hoog tijd dat we
kun je je afvragen waarom het geheugen
op die manier is ingericht. Ook voor het
ons in de geheugenmechanismen achter
moderne hersenonderzoek is geheugen deze vergissingen gaan verdiepen,
vooral een kwestie van het verleden; van
belang is de vraag hoe nauwkeurig we
zodat we maatregelen kunnen nemen.’
dat verleden dan kunnen weergeven.
Maar steeds meer hersenonderzoekers
en psychologen zijn er, net als Schacter

McVeigh samen met een andere
man (John Doe 2), toen hij de
auto huurde. Maar de getuigen
herinnerden het zich verkeerd;
John Doe 2 was onschuldig.
en Anderson, van overtuigd dat daarmee
de kous niet af is. Dat het geheugen
constructief is, komt volgens hen vooral
doordat het zich heeft ontwikkeld met de
toekomst voor ogen, en niet het verleden.
15
In onze hersenen overlappen
verleden en toekomst elkaar
Onlangs hebben twee onderzoeksteams verrassend genoeg aangetoond
dat wanneer je je dingen probeert te herinneren die je meegemaakt
hebt, dezelfde hersengebieden actief zijn als wanneer je je voorvallen in
je leven voorstelt die nog niet hebben plaatsgevonden.
Precuneus/retrospleniale
cortex – binnenste
deel van de
pariëtale kwab.
Mediale temporale cortex
– binnenste deel van
de temporale kwab.
Hippocampus
We hebben meer
geheugens
Onderzoekers delen ons
langetermijngeheugen op
in types. Het onderzoek dat
in dit artikel wordt belicht,
betreft vooral het zogeheten
autobiografische of
episodische geheugen.
16
‘autobiografisch’ geheugen noemen.
K.C. kan zich prima feiten herinneren,
zoals van geschiedenis of wiskunde (dit
is het ‘semantisch geheugen’), maar per-
soonlijke ervaringen onthoudt hij niet.
De schade aan K.C.’s hersenen betreft
onder meer de hippocampus, die diep in
de hersenen ligt, plus een deel van de
Mediale prefrontale
frontale kwab. Deze twee gebieden zijn
cortex – binnenste deel
van de frontale kwab centrale onderdelen van het autobiogra-
fische geheugennetwerk, en dat verklaart
het geheugenverlies. Maar Tulving was
verrast toen bleek dat K.C. zich geen
voorstelling kon maken van de toekomst.
Bij vragen zoals ‘Wat doe je vanavond/
morgen/volgende zomer?’ had hij geen
idee, er kwam niets in hem op.
Hersenonderzoekers weten al een tijd
dat de hippocampus onmisbaar is voor
het autobiografische geheugen. Maar het
geval van K.C. duidt erop dat er meer bij
komt kijken. Demis Hassabis en Eleanor
Maguire van University College London
nodigden daarom vijf mannen met een
beschadigde hippocampus uit voor een
Laterale pariëtale psychologisch onderzoek. Deze mannen
cortex – buitenste hadden, afgezien van geheugenverlies
deel van de door hersenletsel, normale geestelijke
pariëtale kwab.
vermogens. Maar toen ze zich een scène
tot in detail moesten voorstellen, zoals
een wandeling over een tropisch strand,
een museumbezoek of een ontmoeting
met een vriend, kwamen ze in grote pro-
blemen. Een van hen zei bijvoorbeeld:
‘Er gebeurt niet zo veel ... Nee, het lijkt
niet erg realistisch ... Ik kan het me niet
Laterale temporale cortex
– buitenste deel van de temporale kwab.
LANGETERMIJNGEHEUGEN
valt in twee hoofdtypes uiteen:
Expliciet geheugen Impliciet geheugen
(Weten dat ... ) (Weten hoe ... )
Onthoudt informatie over
hoe je iets doet, hoe
je handelingen uitvoert,
Autobiografisch Semantisch geheugen
zoals fietsen of spelen
op de playstation.
(episodisch) geheugen Onthoudt kennis van
Slaat gebeurtenissen en woorden en hun betekenis,
beelden van persoonlijke mensen, gezichten,
ervaringen op. voorwerpen, begrippen.
voor de geest halen, laat ik het zo zeggen.’
En als het ze uiteindelijk wel lukte om
Test je eigen geheugen
2
zich iets voor te stellen, waren het een
paar zeer gefragmenteerde zintuiglijke
indrukken, bijvoorbeeld ‘de blauwe kleur
van de hemel’ of ‘grote deuren’. Bij de opgave op pagina 15 kreeg je een lijstje te lezen met 13
Het ligt voor de hand om te denken woorden, geschreven in rood. Hieronder laten we vier woorden
dat het gebrek aan een normaal werkend zien. Welke van deze woorden stonden in de eerdere lijst?
voorstellingsvermogen te wijten is aan de
beschadiging van de hippocampus. Maar
net als met andere onderzoeken naar deur, naaien, stok, naald
hersenbeschadiging is het onmogelijk uit
te sluiten dat schade elders bijdraagt aan
de problemen. Om te weten welke delen Dat was het, sla de pagina maar om en kijk in het kader op
van de hersenen bij een bepaald proces pagina 19 of je het goed hebt onthouden.
betrokken zijn, gebruiken onderzoekers
scantechnieken zoals de fMRI, die laat
zien waar de hersenen actief zijn.
Verbluffende hersenscans
Van dagdromen weten we dat tijdreizen McDermott. Maar de hersenen hadden van een persoonlijk toekomstscenario, in
in ons hoofd heen en weer springen van nog een verrassing in petto: alle gebieden een omgeving die ze zich goed konden
vroeger naar nu. Tulving oppert zelfs dat die door het geheugen geprikkeld wer- herinneren (universiteit) of minder goed
het vermogen om een mentaal voorschot den, bleken ook actief te worden bij het (school). De studenten konden zich het
op je toekomst te nemen, de drijvende denken aan de toekomst. De verklaring is beste voorvallen van het universitaire
kracht is geweest achter de ontwikkeling waarschijnlijk dat het toekomstdenken leven voorstellen; het geheugen blijkt
van het autobiografische geheugen. Als sterk verweven is met het geheugen. Dat dus de bouwstenen te leveren voor de
dat klopt, moeten het autobiografische kunnen we ook wel op onze klompen vorming van een toekomstbeeld.
geheugen en het toekomstdenken wel op aanvoelen, want probeer je maar eens
dezelfde hersenstructuren berusten. een toekomstscenario voor te stellen dat Onze hersenen leren van fouten
Wat is het verschil in hersenactiviteit niet uit allerlei mentale brokstukken is Tot dat inzicht kwam ook Donna Addis
als je aan een verjaardag van een paar opgebouwd; dat is vrijwel onmogelijk. van Schacters laboratorium op Harvard
jaar geleden denkt en aan je volgende Een geheel nieuwe studie uit het na vergelijkbare fMRI-scans. Als de deel-
verjaardag? Vrijwel niets, volgens twee laboratorium van McDermott steunt deze nemers zich een voorval uit de toekomst
onaf hankelijke onderzoeksteams in de interpretatie. Hierbij moest een aantal voorstelden, werden dezelfde gebieden
VS, die beide in 2007 de resultaten van studenten zich een voorstelling maken actief als wanneer ze terugdachten aan
fMRI-scans publiceerden waarbij proef-
personen zich alledaagse gebeurtenissen
in de toekomst en uit het verleden voor-
stelden. Het team van psychologiedocent
Kathleen McDermott van Washington
University, Missouri, scande 21 personen.
Deze dachten aan eigen ervaringen van
Kathleen McDermott, psychologiedocent
aan Washington University, Missouri, VS:
vroeger, haalden zich toekomstige ge-
beurtenissen voor de geest of dachten
aan voormalig president Bill Clinton in ‘Het geheugen is
dezelfde situatie. Niet dat het onderzoek ontwikkeld om ons de
een verborgen politieke agenda had;
Clinton werd alleen genoemd omdat het toekomst voor te
team wilde weten welke hersengebieden kunnen stellen. Door
specifiek zijn voor de autobiografische,
dus de persoonlijke voorstellingen. vooruit te denken
hebben we meer
Toekomst maken van verleden
De onderzoekers verwachtten dat een overlevingskansen.’
WASHINGTON UNIV., ST. LOUIS
paar gebieden actiever zouden zijn bij
een herinnering dan bij een toekomst-
beeld, aldus Karl Szpunar van het lab van
Scanner kijkt
in hersenen
Onderzoeker Donna Addis van
Daniel Schacters laboratorium
aan Harvard University, VS,
toonde met hersenscans van
proefpersonen aan dat meer
gebieden actief waren als
de proefpersoon zijn geheugen
gebruikte om herinneringen
op te halen en als hij zich de
toekomst probeerde voor te
stellen. De acitiviteiten van o.a.
de frontale en de pariëtale kwab
overlappen elkaar kennelijk.
VERLEDEN
een persoonlijke ervaring. De gebieden
vertegenwoordigen centrale delen van
het autobiografische geheugennetwerk,
waaronder de hippocampus en delen van
de frontale en de pariëtale kwab.
Maar toen Addis en haar collega’s de
eerste fase van de scan analyseerden,
keken ze op: de hippocampus bleek nog
actiever te zijn bij het dromen of denken
over de toekomst dan bij herinneringen
aan het verleden. Dat sluit ook aan bij
het idee van Tulving dat we het verleden
onthouden omwille van de toekomst.
We leren van het geheugen
Die uitleg past ook in een ontwikkelings-
historisch perspectief. Want wat is het
nut van het geheugen eigenlijk als we
het niet gebruiken om onze toekomstige
handelingen mee te begeleiden? Als je
één keer door een hongerige grizzlybeer
in een verlaten gebied in Canada gewekt
bent, zorg je er de volgende keer wel voor
dat je je voedsel in een boom hangt, voor
je in je slaapzak kruipt. Volgens Tulving
is de hele beschaving in wezen ontstaan
doordat we ons de toekomst kunnen
voorstellen – ga maar eens na hoe ver je
vooruit moet denken als je graan gaat
zaaien om een brood te bakken.
Geheugen is creatief en rommelig
Ons vermogen om op een constructieve
manier vooruit te denken, is dus van
levensbelang, en dat is volgens Schacter
en gelijkgestemden de verklaring dat ons
geheugen soms een belabberd systeem
lijkt, vol fouten en tekortkomingen.
Schacter wijst erop dat de toekomst
nooit een kopie van het verleden is. Het
is daarom essentieel dat we de elementen
van de ervaring op nieuwe manieren
kunnen samenvoegen, en ook dat we
algemene regels en principes onthouden
in plaats van allerlei onbruikbare details.
Op die manier blijven we in staat ons een
voorstelling te maken van dingen die nog
nooit gebeurd zijn, en situaties te voor-
spellen met onbekende variabelen. Onze
overlevingskansen in de hectische wereld
gaan er hierdoor enorm op vooruit. Er
zijn ook psychologische waarnemingen
Een fMRI-scanner laat
zien welke hersencentra
actief zijn, doordat
deze de doorbloeding
GETYY IMAGES
die paradoxaal lijken, maar die juist te
verklaren zijn vanuit deze focus van het
geheugen op overkoepelende ideeën. Als
je een aantal personen vraagt om een
lijstje met woorden te onthouden die qua
betekenis in hetzelfde vlak liggen, zullen
de meeste mensen zich de ‘instinkers’
herinneren, die helemaal niet op de lijst
voorkwamen. Zo’n opgave staat ook in
dit artikel, in de kaders met ‘Test je eigen
geheugen’, vanaf pagina 15.
Normaal gesproken kunnen mensen
met een goed functionerend geheugen
de woorden op de lijst met een afwij-
kende betekenis er wel uit pikken, maar
vaak zullen ze een valse herinnering
hebben van een woord dat op de woor-
den in de lijst lijkt. Het paradoxale is
dat het valse geheugen bij kinderen
toeneemt naarmate ze ouder worden en
hun geheugen zich ontwikkelt. Dat
duidt erop dat sommige gebreken van
het geheugen niet het resultaat zijn van
een slecht ontwerp, maar juist een
noodzakelijk gevolg zijn van een goed
functionerend geheugen systeem. Ook
andere tests toonden aan dat mensen
met geheugenverlies – door schade aan
de hippocampus of de ziekte van Alzhei-
mer – minder valse herinneringen heb-
ben. De vorming en de opslag van over-
koepelende ideeën blijken bij deze
mensen achter te blijven.
Hippocampus creëert herinnering
Test je eigen geheugen
3
Wie de test op de vorige pagina’s heeft gemaakt, kan
hier lezen welke van de vier woorden er op het lijstje op
pagina 15 stonden: alleen het woord ‘naaien’.
Goed onthouden? Of dacht je dat ‘naald’ ook op de eerdere lijst stond? Dan
heeft je geheugen een heel normale standaardfout gemaakt – en daarmee
heb je een normaal, goed functionerend geheugen. De meeste mensen
hebben meteen door dat de woorden ‘stok’ en ‘deur’ niet op de eerste lijst
stonden, maar het geheugen maakt vaak een verkeerde herinnering
met het woord ‘naald’, omdat het woord qua inhoud bij de rest aansluit.
hippocampus actief is bij geheugen én geactiveerd worden. En nu komt de hip-
toekomstdenken. Een van zijn basale pocampus in beeld, want zonder deze
functies is, volgens de onderzoekers, om kunnen we geen volledige herinnering
diverse herinneringen – als we ze opslaan smeden.
maar ook als we ze terughalen – samen Waarschijnlijk was het een gewone
te smeden tot een totaalindruk. ‘smeedfout’ waardoor de monteur in
Neem nu de volgende herinnering: je Oklahoma City dacht dat hij John Doe 2
staat op een tropisch strand, het warme met McVeigh had gezien. Dat is de prijs
zand prikt onder je voeten en groene voor een f lexibel, dynamisch systeem.
palmbomen wuiven op de achtergrond. En als ons geheugen soms een zeef
De delen hiervan – de groene kleur van lijkt, is dat dus geen teken van slechte
de palmen, het prikken van het zand hardware tussen je oren; eerder duidt het
en je positie in het landschap – zijn in erop dat de hersenen en het geheugen
aparte gebieden van de hersenschors ontworpen zijn met iets anders voor ogen
vertegenwoordigd. Om deze indruk als dan een weergave van het verleden. Met

van de hersengebieden Kijken we nog iets dieper, naar neuro- geheel te onthouden moeten groepen andere woorden: ons hoofd zit vol met
TOEKOMST
afleest en registreert. biologisch niveau, is het logisch dat de zenuwcellen her en der in de hersenen hardware, geknipt voor de toekomst.

Zo voorkom je valse herinneringen

We kunnen zelf ons geheugen op weg
helpen, menen onderzoekers. Om te
beginnen kunnen we het opslagproces
verbeteren, o.a. door dat wat we moeten
onthouden, te integreren met overige
kennis – bijvoorbeeld door er een
verhaaltje omheen te bedenken of er
beelden aan te hangen. Ezelsbruggetjes
zijn ook handig, bijvoorbeeld ‘Eet Alle
Dagen Grote Borden Erwtensoep’ om de
volgorde van gitaarsnaren te onthouden
(EADGBE). Onderzoeker Daniel Schacter
van Harvard University geeft een ander
voorbeeld, waarmee we zijn naam beter
kunnen onthouden. Denk maar aan het
Bijbelse verhaal van Daniël in de
leeuwenkuil. We kunnen ons voorstellen
dat we zelf in die kuil zitten, maar
gelukkig zien we een schacht, waardoor
we weg kunnen glippen. Zo wordt
de herinnering verankerd. Een andere
manier: probeer je zo veel mogelijk
details in te prenten van een situatie
die je graag wilt onthouden.
Verder kunnen we een verkeerde
herinnering omzeilen als we vaststellen
hoe betrouwbaar het geheugen is. Je
kunt de betrouwbaarheid van een
herinnering globaal beoordelen door
jezelf af te vragen: Wat zou ik me van
zo’n situatie móéten herinneren? Als je
geen details of samenhang meer weet,
is het mogelijk een valse herinnering.

19
Onderzoekers bevrijden

ONZE
GENIALE
KANT
Wat voor dag is het op 6 juni 91360?
Geen eenvoudige vraag, maar misschien ligt het antwoord in je
hersenplooien. Door onderzoek naar mensen met een ernstige
ontwikkelingsachterstand die echter op een klein gebied geniaal
zijn, denken wetenschappers dat normale hersenen enorme
krachten onderdrukken. Ze willen het genie naar boven halen.

Mensen met het zogeheten

savantsyndroom kunnen
bijvoorbeeld ontzettend
goed rekenen en moeilijke
opgaven in een mum
van tijd oplossen.
 A
chter de piano is John fenomenaal. ongelofelijk talent en een verstandelijke
Na een van zijn concerten in de handicap zo goed illustreert. John kan
SAVANT-

Amerikaanse stad Ontario beschreef
SYNDROOM: een plaatselijke krant hem als ‘een ver-
bijsterend talent’ – des te meer omdat
DE FEITEN hij nooit muziekles heeft gevolgd en
met één hand speelt. Niet omdat hij zich
uitslooft, maar omdat zijn rechterarm
We spreken van het spastisch is. Al vanaf zijn vijftiende
savantsyndroom als woont John in een verzorgingshuis. Hij is
een ernstige mentale blind, ernstig verstandelijk beperkt, heeft
stoornis gepaard gaat epilepsie en speelt de Mondschein­sonate
met buitengewone van Beethoven zo schitterend dat je er
vermogens. meteen kippenvel van krijgt.
John heeft het savantsyndroom: een
1 op de 1000 mentaal ernstige mentale ontwikkelingsstoornis
gehandicapten hebben die met een ongelofelijk talent gepaard
dit syndroom. gaat. Eind 19e eeuw beschreef de Britse
arts John Langdon Down 10 patiënten
Mannen hebben het met een ernstige verstandelijke beper-
syndroom zes keer zo king die echter ook over wonderbaarlijke
vaak als vrouwen. Het is vermogens binnen een beperkt aantal
aangeboren, of het gebieden beschikten. Een jongen van
resultaat van een latere twaalf bijvoorbeeld die razendsnel kon
beschadiging van het vermenigvuldigen. En een ander hoefde
een boek maar één keer te lezen om het
centrale zenuwstelsel.
daarna letterlijk te kunnen citeren, zonder
er echter een woord van te begrijpen.
Een op de tien
E. HILL
zijn tanden niet poetsen en zijn haar niet KIM PEEK Kim Peek heeft duizenden
kammen, maar steekt wel met kop en
schouders boven de meeste musici uit. – Rain Man in het echt
boeken gelezen en kent er nu
zo’n 9000 uit zijn hoofd.
Leren van een savant Het schijnt dat je moet leren lopen hebben voor pianospelen. Toen hij
Over savants doen de wildste verhalen de voor je kunt rennen. Bij Kim Peek – drie was, vroeg hij zijn ouders wat
ronde. Hollywood gaf een eigen draai Kimputer voor vrienden – kwam het woord ‘confidentieel’ betekent.
aan het fenomeen in de film Rain Man, het lezen echter eerst. Toen hij 18 Ze zeiden voor de grap dat hij dat
met Dustin Hoffman in de rol van de maanden was begon hij al boeken maar in het woordenboek moest
autistische Raymond Babbitt, die met uit zijn hoofd te leren en nu kent opzoeken, wat hij vervolgens ook
zijn ongelofelijke geheugen voor cijfers hij al zo’n 9000 boeken van buiten. deed. De ongelofelijke vermogens
zijn broer helpt te winnen in de casino’s Hij begon echter pas te lopen toen van Peek inspireerden auteur Barry
van Las Vegas. Deze bekendheid ten spijt hij vier was en hij kan nog steeds Morrow tot het schrijven van het
is het savantsyndroom zeldzaam: circa zijn jas niet dichtknopen of zijn script voor Rain Man.
één op de duizend verstandelijk gehandi- veters strikken. Ook heeft hij veel Peek is met ongewoon grote
capten lijdt er in zekere mate aan. moeite met abstracte begrippen. hersenen geboren, maar bepaalde
Darold Treffert van de universiteit Wel kent Peek de postcode van onderdelen die zijn hersenhelften
van Wisconsin, psychiater en expert op elke plaats in Amerika, en hij blinkt met elkaar verbinden, ontbreken.
het gebied van savants, schat dat er nu 50 uit in zijn kennis van geografische, Verder zijn zijn kleine hersenen
mensen zijn die hij wondersavants zou historische en literaire feiten. Hij misvormd. Hoe deze anatomische
willen noemen – mensen zoals de Britse berekent bliksemsnel weekdagen afwijkingen in verband staan met
autist Daniel Tammet, die de waarde van en sinds kort blijkt hij ook talent te zijn vermogens is nog niet helder.
pi tot op 22.000 decimalen uit zijn
hoofd kent. Of de eveneens autistische NORMALE HERSENEN KIM PEEKS HERSENEN
Stephen Wiltshire, die, na een korte
helikoptervlucht, uit zijn hoofd een Hersenbalk

UNIV. OF CALIFORNIA, SAN FRANCISCO

autisten heeft het Maar de patiënten waren niet in staat om gedetailleerde kaart van het centrum
savantsyndroom. uit te leggen hoe ze deden wat ze deden. van Londen of Tokio kan tekenen. De
Downs term voor dit verschijnsel – paradox van wonderbaarlijke vermogens
Bij savants ligt het IQ idiot savant, Frans voor ‘geleerde dwaas’ en een ernstige geestelijke achterstand Kleine hersenen
(intelligentiequotiënt) – wordt, ondanks de negatieve bijklank, fascineert wetenschappers en artsen al
doorgaans onder de 70, nog steeds gebruikt. Misschien omdat jaren. Hoe kan het dat mensen met een
maar er zijn ook savants deze het schrijnende contrast tussen een ernstige geestelijke achterstand tegelijk Op scans is te zien dat de hersenbalk, die de hersenhelften verbindt,
met een normaal of bij Peek ontbreekt. Zijn kleine hersenen zijn bovendien misvormd.
zelfs een hoog IQ.

NATALIE BOOG/FAIRFAXPHOTOS
Savants blinken vaak
uit op het gebied van
muziek, kunst, rekenen
een enorme mentale voorsprong hebben? oefening alleen is niet voldoende. De bepaalde families een bijzonder talent
en datums. De meesten
Zonder antwoord op deze vraag kunnen theorie verklaart niet hoe het talent van hebben voor muziek of wiskunde, zijn er
hebben daarbij een
we hersenen van ‘normale’ mensen nooit savants vaak al op jonge leeftijd spontaan ook voorbeelden te vinden waar savant-
fenomenaal geheugen.
volledig begrijpen, vindt Treffert. tot uitdrukking komt, zonder enige vorm vermogens zomaar ontstaan. Dit doet
van oefening. Zo maakte het autistische vermoeden dat de oorzaak niet in onze
Minder dan 50 Oude theorieën deugen niet meisje Nadia sinds haar derde tekeningen genen ligt. De psycholoog Robyn Young
mensen in de wereld Mettertijd zijn er veel pogingen gedaan van paarden met een precisie en een van Flinders University in Australië is
zijn zogenaamde om het savantsyndroom te verklaren. techniek die de meeste anderen pas op de van mening dat we het verschijnsel niet
VICTOR LERENA/EPA/SCANPIX

wondersavants, zoals Twee ervan kregen veel bijval. Wijlen kunstacademie meester worden. kunnen verklaren met de traditionele
de savant Stephen psycholoog Michael Howe hield het op De tweede theorie gaat uit van het voorstelling van intelligentie en hersen-
Wiltshire, die een de ‘oefening baart kunst’-theorie. Deze tegenovergestelde: savants zijn geboren functies. Hij is – samen met de natuur-
ongelofelijk theorie gaat ervan uit dat savants hun genieën die ook neurologische schade kundige Allan Snyder – aanhanger van
visueel enorme talenten te danken hebben aan hebben opgelopen, waarbij de gebieden een volledig nieuwe theorie.
geheugen continu oefenen en een zeer beperkte in de hersenen die zorgen voor het uit- Professor Snyder is een academische
heeft. interesse. Maar al kunnen savants zich zonderlijke talent op de een of andere duizendpoot, die zich de afgelopen jaren
Via een koperspoel stuurt professor Snyder (l.) een magnetisch veld door de linker indrukwekkend lang op één ding richten manier intact zijn gebleven. Maar ook heeft begeven op het gebied van optische
hersenhelft van zijn assistent om savanteigenschappen naar boven te halen. – zo is het telefoonboek zwaar favoriet –, deze theorie is niet waterdicht. Alhoewel natuurkunde, informatietechnologie
22 Door Frederik Jølving. Illustraties: Henning Dallhoff 23
 ziekte of letsel aan het centrale zenuw-
stelsel, is volgens Snyder het bewijs dat
Savantisme ontstaat door

ELSEVIER
NADIA Tekening van Nadia
toen ze vijf was. Ze
we deze vermogens allemaal bezitten.

– het kleine artistieke genie had de techniek

van een talentvolle
Patiënten werden kunstschilders
Het meest overtuigende bewijs tegen het
letsel aan linker hersenhelft
Veel kinderen zijn muzikaal, maar jonge artiesten komen niet veel volwassene. idee dat het savantsyndroom aangeboren We weten niet precies hoe het continu aan blootstaan. In gewone
voor. De Britse autistische Nadia was echter een genie. Als kind zou zijn, wordt geleverd door mensen savantisme ontstaat, maar zowel bij hersenen werkt het voorste deel
van zes was ze erg gesloten, bezeten door herhalingen en kon ze met de hersenstoornis frontotemporale mensen die als savant geboren zijn van de linker hersenhelft als filter.
niet praten. Toen professor Elisabeth Newson Nadia’s tekeningen dementie. Professor Bruce Miller en zijn als bij mensen die het op latere Dit filter lijkt bij savants niet te
zag, dacht ze dat iemand haar voor de gek hield. Zonder enige collega’s van de universiteit van Califor- leeftijd worden, is te zien hoe werken, waardoor hun rechter
training was Nadia al sinds haar derde met verbluffende precisie nië beschreven in de jaren 90 patiënten gebieden in de linker hersenhelft hersenhelft vrij spel krijgt. Door het
paarden en andere dieren aan het tekenen. De die verbluffende artistieke vermogens beschadigd zijn geraakt. ontbreken van dit filter hebben
tekeningen zijn goed qua perspectief en zitten ontwikkelden, terwijl ze hun geheugen, Bij de meeste mensen zonder savants geweldige vermogens,
vol beweging, dingen die je normaal gesproken taalvermogen en abstractievermogen savantsyndroom domineert deze maar het maakt ook dat ze simpele
niet ziet in kindertekeningen. kwijt waren. De meesten interesseerden hersenhelft, waardoor ze eerder in dingen, zoals twee haltes met de
Nadia tekende eerst alleen details en die zich niet voor kunst, maar begonnen te categorieën en abstracties denken bus meerijden, niet kunnen. Door
verbond ze later tot een geheel. Ze raakte dit schilderen als de beste. Hun werk gaf dan in concrete voorbeelden. Dit de hersenen kunstmatig te
vermogen kwijt toen ze op zevenjarige leeftijd ELSEVIER blijk van een ongelofelijk oog voor detail, vermogen helpt ons om onszelf te remmen willen wetenschappers
op een school voor autisten kwam en leerde maar abstracte of symbolische elementen redden in onbekende situaties en onderzoeken of mensen die niet als
praten. Maar haar tekeningen getuigen nog zaten er niet in. Anderen waren bezeten voorkomt dat we verdrinken in de savant geboren zijn, ook dergelijke
steeds van een ongelofelijk talent. van muziek en gingen componeren. overvloed van indrukken waar we vermogens kunnen krijgen.
Des te interessanter werden Millers
Toen Nadia zes jaar was (foto), was ze observaties toen bleek dat deze patiënten
gesloten, kon ze niet praten en bleef ze allemaal een stoornis hadden in één en Savants hebben geen interne sorteringsmachine
haar handelingen eindeloos herhalen. hetzelfde hersengebied. Scans lieten zien Mensen die lijden aan savantisme maken relatief meer gebruik van de
dat het vooral ging om het voorste deel op details gerichte rechter hersenhelft, dan van de logische linker
van de linker temporale kwab, terwijl hersenhelft. Dit wijst misschien op de oorsprong van hun vermogens.
het achterste deel van de hersenen en de
rechter hersenhelft onaangetast bleven.
Rechter hersenhelft: Linker hersenhelft:
Observaties van kunstenaars met een
Hier zetelen muzikaliteit Zetel van taligheid, logica en
en neurobiologie. Als hoofd van het dat is ongeveer 500 miljoen keer sneller ook niet nodig, zegt Snyder, als we maar hersenafwijking ondersteunen Millers en ruimtelijk inzicht. abstractievermogen. Is
Centre for the Mind aan de Universiteit dan een moderne computerprocessor. toegang krijgen tot onze verborgen en theorie. Ravel, de beroemde klassieke Is gericht op gericht op het grotere
van Sydney bestudeert hij de laatste jaren Met dit in gedachten is het moeilijk te onbewuste geestelijke vermogens. componist, bleef muziek componeren details. geheel en op de
creativiteit en genialiteit – geïnspireerd begrijpen waarom veel mensen pen en nadat een ziekte een groot deel van zijn verbanden.
door de enorme vermogens van savants. papier nodig hebben om uit te rekenen Supervermogen na hersenletsel linker hersenhelft had vernietigd waardoor
Zijn uitgangspunt is een provocerende hoeveel 37 maal 37 is. Dat is eigenlijk Op een zomerdag in 1979 was Orlando hij niet meer kon praten of schrijven.
vraag: Als het talent van savants nu eens Serrell, een normale jongen van tien, aan Omgekeerd kan een bloedprop in de
niet is ontstaan ondanks, maar dankzij het honkballen in een stadje in Virginia. rechter hersenhelft artistiek talent doen
BRUCE C. MILLER/UCSF

hun beperking? En als hun neurologi-
sche achterstand de eigenschappen be-
vrijdt die we allemaal latent bezitten?
Dit lijkt misschien wat vergezocht,
maar Snyder is serieus; niet voor niets
sleepte hij tal van wetenschappelijke
prijzen in de wacht. Als je onze hersenen
bestudeert, is de meest interessante vraag
misschien wel waarom we niet allemaal
wiskundige genieën zijn. De gemiddelde
hersenen bestaan uit zo’n 100 miljard
zenuwcellen, die elk in contact staan met
tienduizend andere. Een zenuwcel kan
tot één signaal per milliseconde verstu-
ren, dus moet elke cel elke milliseconde
10.000 verschillende signalen verwerken.
In computerterminologie wil dit zeggen
dat onze hersenen een klokfrequentie
van een miljard gigahertz hebben – en
24
Mensen met frontotemporale dementie
kunnen later savantisme ontwikkelen.
Hier de hersenen van een patiënt.
Hij rende naar het eerste honk, maar
werd hard op de linkerkant van zijn
hoofd geraakt door de bal. Na even op de
grond gelegen te hebben stond hij weer
op en speelde verder. Hij zei niets tegen
zijn ouders en daarom werd hij ook nooit
opgenomen in het ziekenhuis.
Maar toen hij getroffen werd door de
bal, gebeurde er iets bijzonders met de
hersenen van Orlando Serrell. Iets waar-
door hij weet wat voor weer het was op
elke willekeurige dag na zijn ongeluk,
en waardoor hij kalenderberekeningen
razendsnel uitvoert; hij weet dus exact
wat voor dag het is op een willekeurige
datum in het verleden of in de toekomst.
Deze twee vermogens komen vaak voor
bij savants. Het feit dat het syndroom bij
Orlando en andere savants ontstaat na
verdwijnen, terwijl het vermogen tot
spreken en schrijven intact blijft.
Dit komt omdat onze hersenhelften
andere specialismen hebben. Abstractie,
taalvermogen en logica horen thuis in de
linker hersenhelft; de rechter houdt zich
bezig met zaken als muziek en ruimtelijk
inzicht. Waar de linkerhelft op de grote
lijnen let, neemt de rechterhelft alles
letterlijk en gaat meer op de details in.
Voorste deel linker temporale kwab
Volgens Allan Snyder filtert dit deel van de
Vrij spel voor rechter hersenhelft hersenen de vele gedetailleerde zintuiglijke
Bij mensen die met het savantsyndroom gewaarwordingen eruit die we op dat
zijn geboren en mensen die het later in moment niet nodig hebben. In de hersenen
hun leven hebben gekregen, blijft de van savants zou dit filter kunnen ontbreken.
beschadiging voornamelijk beperkt tot
de linkerkant van het hoofd. Scans van
de muzikale savant John bijvoorbeeld
toonden aan dat zijn linker hersenhelft

De tweeling George en Charles, hier in 1965 toen ze 26 jaar waren, konden
precies zeggen wat voor dag het was op elke datum binnen 80.000 jaar.
GEORGE EN CHARLES
– de wandelende kalenders
De eeneiige tweelingbroers George
en Charles werden geboren met een
ernstige verstandelijke beperking. In
zijn boek ‘De man die zijn vrouw voor
een hoed hield’ beschrijft Oliver Sacks
de tweeling, die hij ontmoette in
1966, als twee ‘grappige professortjes
met starende ogen die zich ergens
op lijken te concentreren met een
misplaatste, bezeten en absurde
concentratie’. Met een IQ van tussen
de 40 en 70 waren ze letterlijk niet in
staat om twee plus twee op te tellen.
Daardoor is het echter des te
indrukwekkender dat ze binnen een
periode van 80.000 jaar precies
is beschadigd. Orlando Serrell werd
links getroffen, en ook bij autisten werkt
de linkerhelft niet zoals het hoort.
Sommige wetenschappers menen dat
te hoge doses van het geslachtshormoon
testosteron in de ontwikkeling van het
embryo verantwoordelijk zijn voor de
aangeboren afwijking in de hersenen.
26
gevolg dat de linker hersenhelft zich tra-
ger ontwikkelt dan de rechter. Volgens
B. EPPRIDGE/TIME LIFE PICTURES/GETTY IMAGES/ALL OVER
geleerden verschuift het machtseven-
wicht naar rechts om het letsel links te
compenseren. En zonder de invloed van
de linker hersenhelft hebben mensen
blijkbaar toegang tot imposante, ver-
borgen processen in het deel van de
hersenschors dat directe zintuiglijke
indrukken verwerkt. Hoe lager we ko-
men in de hiërarchie van de hersenen,
des te nauwkeuriger die indrukken zijn.
Als ons bewustzijn toegang had tot de
eerste laag van de visuele hersenschors,
zouden we, net als de tweeling George
en Charles, meteen kunnen zeggen
hoeveel lucifers er in een hoopje op
de grond liggen.
Magneetveld schakelt brein uit
De tweelingbroers Charles en George gol-
den aanvankelijk als savants vanwege
hun bliksemsnelle kalenderberekeningen.
Onderzoekers van de Universiteit van
Oklahoma waren zozeer onder de indruk
dat ze dit na wilden doen. Ze vroegen
psychologiestudent Benj Langdon zich
een methode voor kalenderberekeningen
eigen te maken, wat inhield dat hij een
wisten wat voor dag het op een tabel van negen pagina’s uit zijn hoofd
bepaalde datum was. moest leren. Langdon oefende dag in dag
Toen Sacks eens een doosje uit, maar al werd hij best goed, hij was
lucifers liet vallen, riepen ze in koor: lang niet zo snel als de tweeling.
‘111!’ En ze hadden gelijk. Ze konden Totdat hij op een dag ontdekte dat hij
zich uren vermaken met het noemen ze wél bijhield. Zijn hersenen hadden
van hoge priemgetallen. Er is geen het proces geautomatiseerd, zodat hij nu
simpele manier om een priemgetal te zijn berekeningen kon uitvoeren zonder
berekenen, en toen de tweeling met over iedere stap te hoeven nadenken.
getallen van 20 cijfers begon, moest Wijlen autisme-expert Bernard Rimland
Sacks zich gewonnen geven – zijn meende dat het rekenproces zich van de
tabel ging maar tot getallen van 10 linker naar de rechter hersenhelft had
cijfers. Hoe de broers deze complexe verplaatst. Zodoende verliepen de bere-
berekeningen konden uitvoeren is keningen parallel, snel en onbewust, in
een raadsel. Maar zoals George zelf plaats van serieel, langzaam en bewust.
zegt: ‘Het is geweldig dat ik het kan.’ In Sydney denkt Snyder een manier
gevonden te hebben om de natuur voor
de gek te houden, zodat we niet dezelfde
moeizame weg als Langdon hoeven te
volgen. Met een koperspoel stuurt hij
een krachtig magnetisch signaal door de
Dit zou ook verklaren waarom savan- schedel naar het voorste deel van de linker
tisme en autisme veel vaker bij mannen temporale kwab, dezelfde plek die bij de
dan bij vrouwen voorkomen. Als de patiënten van Miller beschadigd was.
testikels van een mannelijk embryo zich Deze zogenoemde repetitieve trans­
ontwikkelen, komt er testosteron vrij, craniale magnetische stimulering, rTMS,
en bij extreme doses heeft dit hormoon remt de activiteit in een deel van de her-
een negatieve invloed op de ontwikke- senschors af. Dit klinkt ingrijpend, maar
ling van de hersenen. Dit heeft tot gevaarlijk is het niet. Als het apparaat
weer uit is, verwijnt het effect al snel. De
gedachte achter dit experiment is dat
men, door de linker temporale kwab te
remmen, onderdrukte hersengebieden de
ruimte geeft. Met een druk op de knop wil
Snyder ervoor zorgen dat we accentloos
een nieuwe taal kunnen leren, sneller
gaan rekenen, meer onthouden en onze
creatieve vermogens vergroten.
Het genie zit in ons allemaal
Tot dusver hebben drie studies rTMS op
gewone proefpersonen toegepast in een
poging savantvermogens op te wekken.
Al hebben deze studies niet geleid tot een
massaproductie van genieën, er zijn toch
bepaalde ontdekkingen gedaan.
In het eerste experiment zag Snyder
dat vier van de 11 deelnemers meer in
detail gingen tekenen na rTMS. Anderen
werden duidelijk beter in het corrigeren
van teksten; dit duidt erop dat ze meer
oog kregen voor details. De deelnemers
wilden ook George en Charles evenaren
Als je je nog steeds afvraagt wat voor dag het is op
6 juni 91360, dan kan George je vertellen dat die
datum op een vrijdag valt. Hij berekende dit sneller
dan een computer die dezelfde calculatie maakte.
op het inschatten van aantallen. Na het
experiment waren 10 van de 12 beter in
TEST JEZELF
het inschatten van het aantal punten op
een beeldscherm, maar het exacte aantal
konden ze niet bepalen. In een ander ex-
periment testten Young en zijn collega’s
Kun jij ook wat
nog meer savantvermogens na een rTMS- savants kunnen?
behandeling. Young merkte dat vijf van
de 17 deelnemers beter waren geworden
Kijk eens naar de 36 cijfers in
in tekenen, rekenen en datums. Maar
de tabel hieronder, zo lang als je
van wondersavants was geen sprake.
wilt. Probeer ze daarna op te
Volgens Snyder en Young steunen de
schrijven zonder naar de tabel
experimenten de theorie dat in iedereen
te kijken. De autistische savant
een Rain Man schuilt. Wel is de rTMS-
Joseph Sullivan schreef zo’n
technologie nog primitief en onbetrouw-
tabel in 43 seconden foutloos
baar. Het is lastig te bepalen waar en in
over, nadat hij er maar twee
welke mate de hersenen beïnvloed wor-
minuten naar had gekeken.
den. Binnenkort starten ze dan ook een
onderzoek met betere, doelgerichtere
stimulering. Intussen mogen we met trots 4 7 2 9 5 7
stellen dat onze hersenen de computer
op veel vlakken nog het nakijken geven. 6 3 4 5 1 3
En dat is prettig als we meer willen berei-
ken dan voor rekenmachine spelen. 4 2 9 1 0 3
7 1 5 5 9 0
3 8 3 4 7 2
9 2 6 7 1 8
De Engelse autist en savant Stephen
Wiltshire tekent hier, na een korte
helikoptervlucht boven Tokio, een
gedetailleerde kaart van de stad.
THE STEPHEN WILTSHIRE GALLERY