1

Burak Gümüş:

Cogito Dergisi'nin Bizans Özel Sayısı üzerine

Cogito [Yapı Kredi Yayınları] 17 (1999), 421 S., ISSN 1300-2880
 2

1999 yılında yayınlanan Cogito Dergisi'nin Bizans özel sayısının başarlılı olup, 2007'de
yedinci baskısı çıkması, bu yapıtın bilimsel analizini meşru kılmaktadır. Çoğunlukta
Dumbarton Oaks Araştırma Vakfı ile ilişkileri bulunan yazarlarının yer alan ve özgün Bizans
metinlerine de yer verilen bu derginin amacı, "Bizans'tan bize kalan – zaman içinde
unutturulmuş – mirası"1 okuyuculara tekrar anımsatmak ve "bu topraklarda bizden öncekileri
tanımayı el atmak"2tır.
Dergi, beş bölümden oluşmakta: Bizanslı manastırlarının kurallarına uyduğu dünyeviliğe
karşı çıkan Kayseri piskoposu Aziz Basileios'un "Yunan Edebiyatının Nasıl Okunacağı
Konusunda Gençlere Söylev"i3 yer aldığı 'Bir Bizans Klasiği' bölümü; Doğu Roma
İmparatorluğu'nun hiyerarşik dünya düzeni'ndeki konumu, Arap İslam, Latin Batı ve Slav
Dünyası'na kültürel etkisinin işlendiği 'Harita'da Bizans'ı Aramak' kısımı; Rum-i Şarki'deki
toplumsal yaşam ve aşk ilişkilerinin denetlenmesi çabaları, okuryazarlığın ve yoksulların
durumu, manastırlardaki hayat, Osmanlı-Bizans ticari ilişkileri bazında Türk-Rum içiçeliği ve
İstanbul'un fethine dönemin Bizanslı tarihçilerin bakışını ele alan "Bizans'ta Yaşamak"
bölümü; Bizans'taki Türk imajı ve Osmanlı'nın gözüyle Bizans bölümü ve de Türkiye'de
Bizantoloji'nin ihmali hakkında makale, tartışma ve söyleşilerin yer aldığı "Bizans: Nasıl
Okundu, Neden Okunmadı?" bölümü.
Bizans kültürünün yerine bir Bizans Uygarlığı'ndan söz eden Bizantolog Speros Vryonis,
Helenizm ve Hıristiyan Sentezi üzerine kurulmuş olan Doğu Roma'nın Batı Latin, Arap İslam
ve Slav dünyasına farklı kültürel katkılarını sorunsallaştırmakta. Dinleri Hint-Avrupa
paganlığı olan Slavlar, "9. Yüzyılın ilk yarısında ne alfabeye, ne de yazıya sahiptiler, okuma
yazma bilmezlerdi."4 Rum-i Şarki İmparatoru tarafından misyoner olarak Moravya'ya
gönderilen Aziz Kyrillos ve Methodios, Hıristiyanlığın kutsal kitapları ve edebiyatının
tercüme edilmesini ve ilk Slav Kiril alfabesinin oluşumunu içeren bir dini yayma proğramında
muvaffak olmaları sonucu, bunların etkisi altında kalan Bulgarların vasıtasıyla, Sırp, Rumen
ve Rusların slavlaştırlmış hıristiyan Bizans kültürünün tesiri altında kalmıştır.
Fakat "Slavlar Bizans kültürünün yalnızca Hıristiyan unsurlarını ödünç aldılar, ancak onları
bütün halinde benimsemediler. Müslümanlar ise, bu Hıristiyan unsurdan uzak durdular ve
Helenistik kültürün ve Helenistik kültürün bilimsel-felsefi dağarcığını aldılar."5 Slavlar'a
karşın zaten iddialı ve kendi mantığına göre bir bütünlük teşkil eden bir inança sahip olan
Müslüman Araplar, İslam'ın egemenliğini tehlikeye itmeyecek kadar da Bizans'ın dinsel
 3

açıdan kendilerine sadece "yararlı" olan tıbbi, astronomi, aritmetik, geometri, felsefi, coğrafya
ve diğer bilim alanlarındaki Yunan dilindeki Helenistik çalışmaları Arapçaya çevirdiler.6
Dinsel yazıları Yunanca'dan Latince'ye çevirmiş olan Batı da, ancak 11. ve 12. yüzyıllarında
İslam Dünyası ile teması bazında Bizans kültürünü yansıtan Arapça metinlerine ulaşıp, Latin
diline uyarladıktan sonra Doğu Roma'nın hem Hıristiyan hem de Helenistik bilgilerine sahip
olabildi.7 Karşılıklı etkileşim örnekleri de mevcut: Stefan Yerasimos, birbirleriyle
münasebette bulunan Bizans, Batı, Osmanlı Türkleri'nin efsaneleriyle birbirlerini nasıl
etkilediklerini, "Tek Ağaç" ve "Kızılelma" motiflerinin içerik ve mekan değiştirmesiyle
açıklamaktadır.8
Belgradlı Bizansçı George Ostrogorsky, pagan imparatorluğundan Hıristiyan
imparatorluğuna geçişten sonra Doğa Roma İmparatoruluğu'nun hükümdarının ilahi bir
temele dayanan otoritesi, hükmedilenlerin Hristiyanların Tanrısı'nın onu bu göreve getirdiğine
dair inandırılması sonucu karakterini koruyup devam etti. "Tanrı'nın Seçilmiş Kulu"9 olarak
mukaddes sayılıp secde edilen İmparator'un konumu, söz, ilahi, alkış ve jestten oluşan ve
simgesel bir anlam taşıyan merasimler ve sembol niteliğine sahip olan alametler, kızıl
ayakkabıkaftan, muhafaza edildi.10 Onun yüceliği, Ostrogorsky'ye göre İmparatoru'un Noel
yemek töreni ve bir Paskalya ayininde İsa Peygamber'i bile taklit etmesine kadar varabilen
davranışlarla korunmaya çalışılmış. Hükümdar mutlak iktidarını ayakta tutabilmek için, İsa
misali ayak yıkama törenini bile uygulayıp, Tanrı tarafından seçilmiş yeryüzünde yegane
meşru "dünyanın lideri, Hıristiyan imanının bekçisi ve hamisi" statüsünü korumaya
çalışmıştır. Hükümdarın bu durumu, hem dış ilişkileri hem de imparatoru yücelten ve başka
hükümdarlar karşısında üstünlüğünü vurgulayan resmi devlet söylemini etkilemiştir. Gücünü
yitirip gerileyen ve bu yüzden tek imparatorluk ve Roma devlet tekeli iddiasını koruması
zorlaşan Rum-i Şarki'nin resmi devlet söylemi, değişen koşullar ve reel politikaya yavaş
yavaş uyarlanmaya başlamıştır. Tavizler ve haklar, hükümdarın, gittikçe güçlenmelerine
rağmen kendi aralarındaki mertebe farkı ve İmparatora siyasi yakınlık derecesine göre "dost",
"oğul" ve "kardeş" gibi sıfatlarla hitap edilen rakiplerine "emir" ve "mektup"larla bahşettiği
bir armağan olarak gösterilmiştir.11
Adı yazar olarak geçmeyen Halil Berktay, makalesinde Türkiye'de Sabancı Üniversitesi
Yayınevi'nin yayın hakkına sahip olan Colin McEvedy'nin New Penguin Atlas of Medieval
History12 isimli eserinden 451-1212 yıllardaki jeopolitik durumu gösteren ve Bizanslıların
Batı Dünyası, Germen, Slav, Arap, Acem ve Türk kavimleriyle münasebetlerini ortaya
 4

koyan15 Bizans merkezli Akdeniz haritasındaki imparatorluğun kuruluş/büyüme, duraklama

ve yıkılma dönemlerini yorumlamaktadır.13 Yazısında, Bizans'ın, tıpkı halefi Osmanlı gibi,
reel politik koşullara uyum sağlayıp, aynı anda Avrupa ve Acem Krallığı ile savaşmaktan
kaçınan, doğuda Perslere karşı toprak yitirirse bile, batıdaki kavimler ve krallıklara karşı
üstünlük kurma çabası, Küçük Asya'nın jeopolitik konumunu vurgulamaktadır. Bundan
ziyade Berktay, Erken İslam Çağı ve Müslümanların mezheplere ayrılması14, İskandinav
kabilelerin akınıyla Rusya devletinin tohumlarını ekilmesi15, Papalık devletinin kurulması16
gibi okuyucuya ek bilgi sunmakta. Ermeni Sorunu hakkında Türk tezine şiddetle karşı çıkan
Tarihçi ve Taraf Gazetesi yazarı Hailil Berktay'ın, haritalarda "Laz Krallığı" kelimesini
yorumsuz yazması17 ve ilgili haritada ismen yer almamasına rağmen "bütün Ermenistan"18
ibaresini kullanması göze çarpmaktadır.
Bizans'ın toplumsal hayatı, yoksullar, okuryazarlar, yabancılar gibi farklı grupların
konumunu ele alan makalelerce de ortaya konmaktadır.
Evelyne Patlagean, "Yoksullar" adlı makalesinde, Doğu Roma İmparatorluğu'nun
ilkçağlarında, yasal açıdan 'sefil yoksul' ve 'çalışan yoksulların' bile ayırt edildiğini ve
bunların düzenli kamusal yardım gördüklerini ele almaktadır.19 Patlagean'a göre, yoksulluk
servet düzeyine göre resmen belirlenir ve böylece yoksullar hukusal bir statü kazanıp, sosyal
durumlarına göre varlıklılardan farklı medeni, hukuki ve cezai bir statüye sahiptiler. Örneğin,
belirli suçlarda zenginler para cezasına çarptırılırken, yoksullar bedensel cezaya maruz
kalırdı.20 Yoksullar kamusal yardım sisteminde, yaş ve sağlık durumlarına göre farklı hayır
kurumlarından yardım gördüler21, vasiyetlerde, onların da güvence altına alınmasına dair bir
yasa çıkartıldı.22 Şehirde evi olanlar,"devlet işlerine yerleştirldi, özllikle, inşaat, fırıncılık ve
bostancılık alanlarına"23. Yoksullar için sığınak, geçici iş imkanı24 ve belirli vesilelerde para25
sağlayan bizans manastırlarını Alice-Mary Talbot ayrı bir yazı ile konu etmektedir 26. Manastır
sisteminin farklı işlevleri mevcuttur: ibadethane (kilise), ruhani danışmanlık, hastane,
konukevi (sığınak), darülaceze, yemekhane.27 Ayrıca, manastırlar Bizans Ortodoks
Hıristiyanlığı'nın gelişimi ve muhafaza edilmesi görevini de yerine getirmişlerdir.28
Nevra Necipoğlu'na göre Bizans, 15. Yüzyılda Rum veya Müslüman kökenli Osmanlı
tacirlerine açık bir yer teşkil etmekteydi29: Sultan I. Bayezid'in isteği üzerine, Ankara Savaşı
yenilgisine kadar Bizans'ta içinde cami bulunan bir Türk mahallesi ve de iş anlaşmazlıkları
çözmek üzere bir kadının yer almasına izin verilmişti.30 Kısa bir süre sonra, bu ilişkiler
İstanbul'un fethi'ne kadar varan bir süreçte tekrar gelişti: Osmanlı-Bizans arası yoğun kara ve
 5

deniz trafiği yürütüldü: "Türk kökenli olsun, Bizans/Yunan kökenli olsun, Osmanlı tacirleri,
bu ticarete bizzat Konstantinopolis'e giderek katılabiliyorlar, öte yandan onların Bizanslı
eşdeğerleri de aynı anda çeşitli Osmanlı kentlerine gidebiliyorlardı."31 Necipoğlu'nun gözden
kaçırdığı nokta, Osmanlı'nın çoğrafi açıdan tüm eski Bizans topraklarına yayılması sonucu,
iktisadi ve ticari açıdan Doğu Roma İmparatorluğu'ndan Konstantinopolis'e küçülmüş olan
Bizans'ın, "hoşgörü"nden ziyade reel politik şartlara ve dış baskıya uyması gerektiğidir.
Örneğin, İhor Sevcenko'ya göre Bisanzlı aydınlar kültürel, siyasi ve toplumsal çöküntüde
buldukları Şark-i Rumi'nin sonu geldiğini ve kendi hür iradesiyle politika yapamadığını
tartışıp, reform ve değişim arzusunu taşımakta idiler32: "Kenti yönetip vergileri toplayanlar,
Türklerdi. Bizanslıların sayısı çok azalmıştı ... İslam, Hıristiyan saflarını yarmaya başlamıştı
bile. Tebaamız dediğimiz kimseler ... aslında Türk'e çalışıyor ve imparatorumuz ona hizmet
edip ondan emir alıyorsa, devletimizin iyi olan yanı nedir?"33 Ama aydınların durumu da pek
elverişli koşullar sergilememekteydi. Robert Browning'e göre okuryazarlar, okuryazar
olmayanlardan siyasal, toplumsal ve ekonomik açıdan daha üstün çıkmıştır: "bir hakkı bir
evrakla kanıtlayabilen birey, tanıkların güvenilmez hafızalarına dayanan ya da
hatırlanamayacak kadar eski geleneklere güvenen bireylerden hemen her zaman daha iyi
durumda olmuştur."34 Bizans toplumunda okuryazarlık, az yaygındı, ilgi alanlarına göre ayrı
yazı dilinin kullanılması, aynı anda hem okumayı hem de yazmayı bilmenin yaygın
olamaması, ulusal bir yüksek dilin noksanlığı, yazı yazılabilecek malzemenin pahalılığı,
kamış kalemlerin hassasiyeti, okumayazma ihtiaycı ve fırsatın nadir olması35 ve de toplumsal
ve ekonomik statüsü düşük olan öğretmenlerin az maaş alması 36 sonucu, Doğu Roma'da
okuryazarlığın pek yaygın olamadığını göstermektedir.
Osmanlı tacirlerine uygulanan tehammül ve yoksullara hoşgörü, "cinsel azınlıklar"a da
belirli durumlarda gösterilmekte idi. Angeliki E. Laiou, cinsel ilişkileri düzenleyip insanların
hareket alanını belirleyen egemenlerin yasalarının değişimi ve farklı satü gruplara göre
değişik uygulan(ma)ması makalesinde incelemekte.37 Cinsel ilişkilerin ve arzunun denetimi,
hukuki olarak hem yönlendirici hem de yasaklayıcı kurallarla evlilik kurumunun öncelik
kazanmasının isteğiyle gerçekleşti. Sapkınlık önceden varolmayıp, ancak sonradan inşaa
edilmiş ve toplumda geçerlilik kazanmış egemen değerler ve kurallar sistemine uymamaktan
oluşmaktadır. Böylece çok eşlilik, zina ve belirli cinsel tercihler yasak sapkınlık kategorisine
girip, kırbaç, burun kesme, ölüm ve hadım etmeyle cezalandırıldı. Fakat farklı dönemlerde,
yasalar ya belirli satü gruplarına uygulanmadı ya da tamamen resmen geçerli olmalarına
 6

rağmen uygulanmadı. Ayrıca, insanlar sadece ilahi ceza ile yönelendirilmeye denendi: "Git ve
bir daha yapma ki, ilahi ateş seni kül etmsin" 38 Bundan dolayı, Bizans'ta cinsel azınlıklara
belirli şartlar altında tolerans tanındığını Laiou açısından söylemek mümkündür: "açıkça ifade
edersek, o dönemde eşcinseller yakılmıyordu, daha ileride Rönesans Avrupası'nda yapıldığı
gibi sapıklıklara zulüm uygulanmıyordu."39 Bizans İmparatoru Aleksios Komnenos'un
yaşamöyküsünü anlatan tarihçi kızı Anna Komnena'nın, Samih Rifat'ın makalesinde,
ortodokslarca sapkın görülen Bogomil tarikatı önderlerinin diri diri yakılma cezasına tabii
tutulması, dini azınlıklara hoşgörünün sınırları olduğuna dair ipucu vermekte.40
Bisanz'ın politikasını analiz etmek için kullanılan Anna Komnena değil. Örneğin, İstanbul'un
Fethi'nin Yeorgios Francis isimli Bizanslı bir tarihin görgü tanığının bakış açısını sunan Ayfer
Tunç, Bizans'ın son İmparatoru XII. Konstantin'in II. Mehmet'e daha 1452'de niyetini
anladığını, ancak danışmanları olan konsüller ve bir kaç rahip tarafından yönlendirilerek,
"Bekle Gör" politikası izelemeye ikna edildiğini göstermekte.41 Ayrıca Bizanslı görgü tanığı,
Türk tarih derslerinde Fatih'in, Haliç zincirlerle kapanması sonucu gemileri karadan
yürüttüğünü42 ve Ulubatlı Hasan'ın Osmanlı Bayrağı'nı burçlara dikmesini doğrulamakta.
Bizans'taki Türk imajı ve Osmanlı'daki Bizans imajı, değerlendirme yapılan dönemin
siyasal ortamına bağlı idi. Örneğin, Melek Delilbaşı'na göre, Bizans'ın Osmanlılarca zaptı, o
tarihin Bizanslı görgü tanıkların tarafsızlığını olumsuz açıdan etkilemiştir.43 Michael Ursinus,
geç dönem Osmanlı'daki Bizans hakkındaki incelemelerin, hem o dönemdeki Avrupa'nın
hakim olan Bizans anlayışını44 hem de çöküş tehlikesi ile karşı karşıya kalan Osmanlı
İmparatorluğu'ndaki yükselen Osmanlıcılık ve/veya Türkçülük akımlarının perspektifini
yansıtmaktadır45: "Ahmet Midhat'a göre Bizans tarihi karanlık çağları, Bizans İmparatorluğu
ise yozlaşmayı, kanunsuzluğu, müşrifliği ve ciddiyetsizliği temsil eder."46 Ursinus kendi tezini
savunmak için, Ahmet Midhat Bey'in bu saptamayı doğrulayan orijinal metinler sunmaktadır
363-65, fakat bu savı bilimsel açıdan ıspatlamak ya da yalanlamak için Ahmet Midhat
Efendi'nin diğer metinleri de okuyucuya sunulmaması ya da mevzu bahis olmaması,
yöntembilimsel eleştiri nedeni teşkil etmektedir. Ayrıca, Ahmet Midhat Bey'in görüşleri tüm
Osmanlı için de temsiliyet niteliğine sahip olup olmaması da tartışmaklıdır, çünkü Ursinus'un
bizzat kendisi açıkladığı gibi, Bizans hakkındaki metinlerin gazete ve dergi sayfaları arasında
kaybolmuş olması sonucu bir bibliografyanın hazırlanamamıştır.47
Bizans'ın Türkiye'de nasıl okunup, nasıl okunmadığına dair makaleler, tartışma ve söyleşi
içeren kısım, Cogito'nun bu sayısının son bölümünü teşkil etmektedir. Bizantolog Doğan
 7

Kuban, Aykut Köksal, Ayla Ödekan, Uğur Tanyeli, Stefanos Yerasimos'un "Bizansın Mirası
Üzerine Tartışma"48sı Bizans'ın Osmanlı ve Türkiye'deki konumu hakkındadır. Örneğin,
Osmanlı ve Bizans benzerlileri ele alınırken, o iki imparatoluklarının sınırlarının neden hemen
hemen aynı olduğu tartışılmakta. Doğan Kuban'a göre, Şark-i Rumi'nin güçlü bir politik
örgütlenmesinin mevcut olmayışından dolayı, Osmanlı Devleti, Bizans'ın egemenlik
sınırlarından yararlanarak, aynı bölgelere ilerleyerek sınırlarını geniletmiştir.49Yerasimos,
bunu Hristiyan Ortodoks mezhebine bağlar, Osmanlı doğu Avrupa'daki Katolik-Ortodoks
sınırını geçemeyişinden, Bizans topraklarınıaşamadı.50 Ayla Ödekan, Orta Asyalı Türklerin
dinsel açıdan karmaşık bir bölgeden gelmeleri ve göçebelikleri yüzünden, değişik koşullara
kolayca adapte olabilemeleri, Bizans'ın Osmanlı'yı etkilemesini kolaylaştırmıştır.51
Türkiye'deki Bizantoloji'nin ihmali uzmanlarca ya Yunanlılara atfedilen Bizans'ın Tek Parti
Dönemi'nden beri hakim Kemalist Ulusalcı ideoloji tarafından engellenmesini ya da Dünya
Savaşları'nın beraberinde getirdiği kaynak sıkıntısı ve yoklukluğa bağlanmaktadır. 52 Doğu
Roma İmparatorluğu araştırmalarının Türk-Yunan İlişkilerine de bağlı olmasına, Yunanlılara
atfedilen Bizans'ın Yunanistan'da etüd kongreleri ve araştırma merkezlerinin idari yapısını da
etkilediğini Stefan Yerasimos dile getirmektedir: "Yunanistan'da Bizans için ayrı, Bizans
sonrası için ayrı müdürlükler vardır. Aradaki ayrım, kanuna göre 1453 tarihlidir. Oysa,
Yunanistan'ın büyük bir kısmı İstanbul'dan önce fethedilmiş."53 Bizantoloji ve Bisanz
araştırmalarını ancak Turizm54 ve Cyril Mango'ya göre, Ortodoks Dünyası'nın gitgide önem
kazanması55 canlandırabilmektedir.
Cogito'nun özel sayısı nicelik ve nitelik açıdan doyurucu olmasına rağmen, bazı eksiklikler
içermektedir. Bir sonuç kısmı ya da yazılar arasında bir sinerji yokluğunu hissettirmektedir.
Örneğin, Ayfer Tunç'un makalesinde, dönemin görgü tanığı Yeorgios Francis'in yazılarında
adı geçen "barış yanlısı" ve Fatih'i fetihden vazgeçirme çabası boşa çıkması sonucu öldürülen
"Ali Paşa" Çandarlı Halil Paşa'nın56, aslında Bizanslarca rüşvet alan ve onlarla ticari
ilişkilerde bulunan çıkarcı bir şahıs olduğu Necipoğlu'nun makalesinde ortaya çıkmakta.57
Bundan ziyade, Osmanlı-Bizans ve Bizans-Batı benzerliklerine ana konu olarak yer veren hiç
bir yazıya rastlanmamıştır. Örneğin, çöküşü gören Bizanslı aydınlar'ın çabası58, ileride geç
dönem Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Jöntürk akımı ile karşılaştırılabilirdi. Ussal-bireyci Batı
ve çöken gelenekselci Bizans'ın arasındaki benzerlikler ve farklılıklar da ayrı bir araştırılmaya
değer ayrı bir konudur.59 Ayrıca yer yer Osmanlı- Bizans benzerliklerine atıfta bulunulmuştur,
ama belirli klasik yazılara hiç yer verilmemiştir. Örneğin, Fuat Köprülü'nün meşhur
 8

makalesine60, salt üç kez atıfta bulunulmuştur61: Murat Belge, Bizans-Osmanlı benzerliklerini

ele alan makalesinde Fuat Köprülü'nün tezlerini, onları yüzeysel olarak dile getirdikten sonra
milliyetçi olarak reddetmektedir, fakat bilimsel araştırma kurallarına aykırı hiç bir kaynak
sunmamaktadır.62
1
Bkz. Ciliv, Serra: Editörden Cogito 17 (1999), s. 9-12; s. 9.
2
Bkz. Ciliv, s. 10.
3
Bkz. Aziz Basileios: Yunan Edebiyatının Nasıl Okunacağı Konusunda Gençlere Söylev. Cogito 17
(1999), s. 13-37.
4
Bkz. Vryonis, Speros: Bir Dünya Uygarlığı: Bizans. Cogito 17 (1999), s. 37-50; s. 43.
5
Bkz. Vryonis, s. 45.
6
Bkz. Vryonis, s. 40-43.
7
Bkz. Vryonis, s. 46.
8
Bkz. Yerasimos, Stefanos: Bizans'ın Mirası Üzerine Tartışma. Cogito 17 (1999), s. 291-338.
9
Bkz. Ostrogorsky, Georg: Bizans İmparatoru ve Hiyerarşik Dünya Düzeni. Cogito 17 (1999), s. 51-
67, s. 52.
10
Bkz. Ostrogorsky, s. 52-53.
11
Bkz. Ostrogorsky, s. 57-66.
12
Bkz. McEvedy, Colin: The New Penguin Atlas of Medieval History, Penguin Books, 1992.
13
Bkz. "Berktay, Halil": Vizörden Bizans: Haritalarla Düşünmek. Cogito 17 (1999), s. 68-112.
14
Bkz. "Berktay", s. 84-86.
15
Bkz. "Berktay", s. 91.
16
Bkz. "Berktay", s. 90.
17
Bkz. "Berktay", s. 74, 76, 78, 82, 85.
18
Bkz. "Berktay", s. 81.
19
Bkz. Patlagean, Evelyne: Yoksullar. Cogito 17 (1999), s. 127-160.
20
Bkz. Patlagean, s. 128, 141.
21
Bkz. Patlagean, s. 138.
22
Bkz. Patlagean, s. 139.
23
Bkz. Patlagean, s.136.
24
Bkz. Patlagean, s. 137.
25
Bkz. Patlagean, s. 157.
26
Bkz. Talbot, Alice-Mary: Bizans Manastır Sistemine Giriş. Cogito 17 (1999), s. 161-178.
27
Bkz. Talbot, s. 162.
28
Bkz. Talbot, s. 162.
29
Bkz. Necipoğlu, Nevra: 15. Yüzyılın İlk Yarısında Konstantinopolis'te Osmanlı Tacirleri. Cogito 17
(1999), s. 235-246.
30
Bkz. Necipoğlu, s. 235-236.
31
Bkz. Necipoğlu, s. 239.
32
Bkz. Sevcenko, Ihor: Entellektüellerin Gözüyle Bisanzın Çöküşü. Cogito 17 (1999), s. 266-290.
33
Bkz. Sevcenko, s. 270.
34
Bkz. Browning, Robert: Bizans Toplumunda Okuryazarlık Üzerine Bir Kez Daha Düşünmek. Cogito
17 (1999), s. 211-225.
35
Bkz. Browning, s. 218-219.
36
Bkz. Browning, s. 217.
37
Bkz. Laiou, Angeliki E.: Arzu, Aşk ve Delilik: Bizanslıların Gözüyle Cinsel İlişkiler. Cogito 17
(1999), s. 179-210.
38
Bkz. Laiou, s. 190.
39
Bkz. Laiou, s. 203.
40
Bkz. Rifat, Samih: Sekiz Yüzyıllık Bir Tanıklık: Aleksia. Cogito 17 (1999), S. 247-252; s. 249-252.
41
Bkz. Tunç, Ayfer: "Titre Güneş! Yeryüzü Ağla! Çünkü Şehir Fethedildi!" Cogito 17 (1999), s. 253-
266, s. 255.
42
Bkz. Tunç, s. 257, 260.
43
Bkz. Delilbaşı, Melek: Türk Tarihin Bizans Kaynakları. Cogito 17 (1999), s. 339-352, s. 343.
44
Bkz. Michael Ursinus, Geç Dönem Osmanlı Tarih Yazımında Bisanz Tarihi. Cogito 17 (1999), s.
352-360, s. 357.
45
Bkz. Ursinus, Michael: "Der schlechteste Staat": Ahmet Midhat Efendi'nin (1844-1913) Bizans
Kurumları Hakkındaki Görüşleri. Cogito 17 (1999), s. 361-366.
46
Bkz. Ursinus, s. 361.
47
Bkz. Ursinus, Michael: Geç Dönem Osmanlı Tarih Yazımında Bisanz Tarihi. Cogito 17 (1999), s.
352-360, s. 354.
48
Bkz. Kuban, Doğan; Köksal, Aykut; Ödekan, Ayla; Tanyeli, Uğur; Yerasimos, Stefanos: Bizansın
Mirası Üzerine Tartışma. Cogito 17 (1999), s. 374-395.
49
Bkz. Kuban, s. 379.
50
Bkz. Kuban, s. 384.
51
Bkz. Kuban, s. 379-380.
52
Bkz. Kuban, s. 383-390.
53
Bkz. Kuban, s. 387.
54
Bkz. Kuban, s. 393.
55
Bkz. Solok, Özlem: Bizans, Tarih ve Kültür Üzerine Cyril Mango ile söyleşi. Cogito 17 (1999), S.
402-416, s. 411.
56
Bkz. Tunç, s. 261-262.
57
Bkz. Necipoğlu, s. 237.
58
Bkz. Sevcenko, s. 266-290.
59
Bkz. Solok, s. 411-412.
60
Bkz. Köprülüzade Mehmet Fuad, Bizans Müesseselerin Osmanlı Müesseselerine Te'siri Hakkında
Bazı Mülahzalar. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası 1 (1931), s. 165-313.
61
Bkz. Ursinus, Geç Dönem, s. 354; "Berktay", s. 84, Doğan, s. 384.
62
Bkz. Belge, Murat: Obadan Kubbeye: Tarih Yazımında Bir Ekol. Cogito 17 (1999), s. 395-401.