0933 Dilin Gucu Vecihe Hatiboghlu

İÇİNDEKİLER
Sayfa
SUNUŞ 7
Dil Gücü Ulus Gücü 12
Dillerini Kaybeden Uluslar 12
Türk Dilinin Gücü 13
Türkçeyi Savunanların En Büyüğü 13
Atatürk'ten Önce Türk Dili İçin Çalışanlar 15
Yabancı Sözcüklere Karşı İlk Tepki 15
Sadeleşme Yeterli miydi 1 18
Sadeleşme Düğümü 18
Kültür Savaşı 20
Dil Devrimi Başlıyor 20
Öğretimde Birlik 21
Arapça, Farsça Orta Öğretimden Kaldırılıyor 22
Takvim ve Saat 23
Ticarette Türkçe 23
Sokak Adları Türkçeleştiriliyor 24
Rakamlar Değişiyor 24
Harf Devrimi 25
Tarihin Dil Devrimine Yön Verişi 27
Türk Tarihi Tetkik Cemiyetinin Kuruluşu 29
Türk Dili Tetkik Cemiyetinin Kuruluşu 30
Ezanın Türkçe Okunuşu 32
Bfrinci Türk Dil Kurultayı 32
Kurultaylarin Önemi 33
Atatürk'ün Sözcüleri 34
Dilin Kökeni 35
Türk Dilinin Eskiliği 36
Türk Dilinin Zenginliği 36
Türk Dilinin Yaygınlığı 37
Türk Dilinin Gelişmesi 36
Kişilerin Dilin Gidişine Karışması 36
Doğu Lehçelerine Baş Vurma Yolu 39
İÇİNDEKİLER
Sayfa
Anadolu'ya Dönüş Yolu 40

Dil Devrimi İle Halka Yöneliş 41
Yazı Dilini Konuşma Diline Yaklaştırma 42
Birinci Türk Dil Kurultayı Ürünleri 43
Darülfünun Üniversite Oluyor 43
Türklerin Adları Türkçeleşiyor 44
İkinci Türk Dil Kurultayı 45
Unvanlar Değiştiriliyor 46
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kuruluyor 47
Üçüncü Türk Dil Kurultayı 50
Batıdan Gelen Yabancı Sözcükler, "Filozofi" Sözcüğü 50
"Ata" Sözcüğü 52
Güneş-Dil Teorisi 55
"Denizbank" Tartışması 58
Atatürk'ün Terimleri 61
Ders Kitapları Değişiyor 65
"Sinüs" ve "Kosinüs" Sözcükleri 67
Dil Devriminin .Yabancılara Etkisi 69
SUNUŞ
"Milli his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir.

Dilin milli ve zengin olması, milli hissin inkişa
fında başlıca müessirdir"
Gazi Mustafa Kemal
(2.IX. 1930)
Bütün dünya izledi, Türkiye'yi kurtaran ve yücelten

Atatürk'tü. Türk dilini de kurtaran, bugünkü durumuna
yücelten Atatürk'tür.
Yüzyılların biriktirdiği etkilerin ortasında çalkalanan
Türk diline doğru yolu ancak Atatürk gösterebilmiştir.
Bu konuda çok yazıldı, çok yorumlar yayınlandı,
Atatürk'ün Türk diline verdiği hızın, emeğin gittikçe bü
yüdüğü ve bu emeğin ürünlerinin gün geçtikçe geliştiği
kimi çevrelerce yeterince dikkate alınmadı.
Bugün Türk dili ve edebiyatı, her yönüyle Atatürk'ün
gösterdiği yolda büyük adımlarla ilerlemektedir.
Türkçe kendi kök ve ekleriyle gelişmekte, yücelmekte,
güzelleşmektedir.
Atatürk, Türk dilini bilim yöntemlerine göre, uzun
yıllar incelemiş, bu konuda da bir devrim yapılması gereğine
varmı ş, 1928'den 1938'e kadar, on yıl boyunca, aralıksız,
dil devriminin uygulama öncülüğünü yapmış, başlıca
sorunlarını kendisi çözmüş ve Türkçemize çok güzel yeni
sözcükler armağan etmiştir.
Atatürk dil devriminde de o kadar başarıya ulaşmıştır
ki, bugünkü Türkçeyi, önceki kaynaklarla karşılaştıranlar
şaşırmakta ve birçok ulus, Türk dil devrimini örnek tutmak
tadır.
8 VECİHE HATİBOGLU
Elli yıl önce özene bezene yazılan, konuşulan Türkçe

ile bugünkü Türkçeyi karşılaştırmak, geçen zamanın elli yıl
değil yüzyıllar olduğu kanısını verir.
Artık bütün aykırı çabalar boşunadır. Çünkü yapılan
devrim, bilim verilerine göre uzun yıllar inceden inceye
araştırılarak hazırlanmıştır, alınan sonuçlar da bilim veri
leridir, doğrudur.
Atatürk, Türk ulusunun gücüne inandığı gibi, Türk
dilinin gücüne de inanıyordu. Öyle ki, Atatürk'ün, 1914'ten
daha önce, Türk dilinin gidişi üzerinde düşünmeye, ince
lemeler yapmaya başladığı anlaşılmaktadır. Atatürk, daha
1916 yılında Hatıra Defteri'nde, Türk dilinin gelişme
sini engelleyen yabancı etkilerden yakınmaya başlamıştır.
Yeni yayınlanan Hatıra Defteri'ndeı, 1916 yılı 10 Aralık
günü, Atatürk şöyle demektedir: "Kemal Beyin2 Maka
lat-ı Siyasiye ve Edebiye 'si ni okudum. İkinci kitabının
sonunda idim, hitam buldu. Anburnu raporunu okuttum.
Sonra Neşet Bey' Çapakçur cephesine ait muharebe tak
ririni okudu. Badehu yeni gelmiş istihkam yüzbaşısı Fuad
Efendiye hayvanlarımı gösterdim. Sonra tekrar ikamet
gahıma geldim. Kemal Beyin Tarih-i Osmani'sini takibe
başladım. Yemekten evvel Emin Beyin• Türkçe Şiirler 'iy le
Fikret'in Rubab-ı Şikeste sinden aynı zeminde bazı par
'
çalarım okuyarak bir mukayese yapmak istedim. İkisi de

başka güzel. Ancak Türkçe olanda da diğerlerinde de aynı
derecede Arapça Farsça kelimat var. Fark, biri parmak
hesabı, diğeri değil".
Görülüyor ki, Atatürk, zamanına göre oldukça sade
ve Türkçe yazdığl,_bilfüenlVfelımettmiiiYurelakUI'un
şiirlerfrirae; -"Ancak 'iiii-kÇe- öTanda da" diyerek, yeterince
1) Şükrü Tezer, Atatürk'ün Hatıra Defteri, Türk Tarih Kurumu
Yayınlarından, Ankara 1972, s.85.
2) Namık Kemal
3) Neşet Bora
4) Mehmet Emin Yurdakul
ÖLÜMSÜZ ATATÜRK 9
Türkçe bulmamakt!bJ1�.Liki.. ozanın şiirlerindeki Arapça,

�ÇaSöicli}ıerin bolluğund�11JÇük:lügünaaiidaila 1916'da
yakınmaktadı��".. ,
·Afafurk; Ün Türk dili üzerindeki dehasının ölçüsü,

1916 yılı günlüğünde, Birinci Dünya Savaşı'nın ortasında,
apaydın görülmektedir.
Atatürk, Türk diline niçin bu kadar önem verdiğini,
Türk dilinin ne kadar güçlü olduğunu, Türk dilinin düş
tüğü durumdan nasıl kurtulacağını, 2 Eylül 1930'da da şöyle
açıklıyordu.1
"Milli his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Di
lin milli ve zengin olması milli hissin inkişafında başlıca
müessirdir. Türk dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter
ki bu dil, şuurla işlensin.
Ülkesini, yüksek istiklalini korumasını bilen Türk
milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtar
malıdır".
(Gazi M. Kemal)
Atatürk'ün 1921'de yazdıkları ile, 1938'de yazdıkları,

anlatım biçimi, 1'adelik ve sözcüklerin özleştirilmesi ba
kımlarından karşılaştırılırsa, büyük değişiklikler, yenilikler
olduğu görülür.
Atatürk, İzmir'in kurtuluşundan önce, 17.V II.1921
tarihinde, şöyle demektedir:
"İzmir minküllilvücuh Türk memleketidir, Anadolu'
nun Iayenfek bir cüzüdür. Yunanlılar İzmir'de hiçbir hakk-ı
tarihi ve ırkiyi haiz değillerdir. Adalardan ticaret maksadıy
le gelmiş ve nefs-i şehirde bile akalliyet derecesini geçme
miş olan Rumların mevcudiyeti bahane ittihaz edilerek
İngiltere'nin emperyalist amalini tatmin maksadiyle bin
küsur senedenberi bir Türk memleketi olan bu feyiznak
1) Bu sözler, 2 Eylül 1 9 30'da, Sadri Maksudi'nin Türk Dili İçin adlı
kitabında özellikle yer alınıştı.
topraklarımız, Yunan kuvvetleri tarafından haydutça isti

la edilmiştir" (bkz. Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri III,
"1918 - 1937", 1954 Ankara, s.16).
Atatürk, Hatay'ın kurtuluşundan önce, 1. XII . 1937'de
ise, anlatım biçimini bütünüyle yenileştirerek şöyle diyordu:
"Bunlara dair henüz teferruatlı malllmat almadım.
Eğer Suriye fevkalade komiseri Bay dö Martel sancağa
gelerek, Hataylıların müstakil rejimine kavuştuklarını biz
zat ilan etmedi ise ve bu münasebetle Hataylıların bayram
larına şeref vermekten kendini alakoymuşsa, buna diye
ceğim yoktur. Hatay'da Fransız delegesi, Hataylıların çok
şevk ve heyecanla bayram yapmaları tabii olan bir günde,
Hatay Türklerini serbestçe bu günü kutlamaktan menede
cek tedbirler almış ise, buna "yazık!" demekle iktifa ederim.
Çünkü, böyle bir zihniyet devletler arasında yüksek dostluk
münasebetlerinin hal ve istikbali için, müspet yolda yürümek
lüzumunun, henüz anlaşılmamış olmasından ileri gelir.
Maamafih herşeye rağmen, Türkiye Cumhuriyeti hüku
meti ile Fransa Cumhuriyeti hükumeti arasında Cenevre'de
imza olunan vesikaların tayin ettiği rejimin birinci safhası,
Hatay Türklüğünün yüksek azim ve enerjisi ile, başlamış
tır. Başka türlü olmazdı ve bundan sonra da olamaz"
(bkz. Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri III, "19 18 - 1937'',
1954 Ankara, s.100).
Atatürk'ün eski ve yeni Türkçesi bakımından yapılan
araştırma, sanatçıların eski ve yeni dilleri üzerinde de
uygulanabilir ve bu konuda yığınlarca belge sıralanabilir.
Yakup Kadri Karaosmanoğlu'nun

Dil Devriminden Sonraki Türkçesi
Uzun bir dönemin ünlü yazarı Yakup Kadri Kara
osmanoğlu, eskiden beri eserlerini sade Türkçe ile yaz
malda tanınmıştır. Bununla birlikte eski eserleri ile yeni
eserleri Türkçe bakımından karşılaştırılacak olursa, elli

yılda alınan yol açıkça görülür.
Yakup Kadri Karaosmanoğlu'nun Sodom ve Gomore
adlı yapıtının 1928'de Arap harfleriyle yayınlanan bas
kısından alınan bir parça ile, 1972'de yayınlanan baskısın
dan alınacak bir parçanın karşılaştırılması, Türkçenin
neleri temizleyerek bu günlere ulaştığını apaçık gösterir.
Sodom ve Gomore'nin 1928'deki baskısının 4. sayfasından
.alınan parça şöyledir: "Büyük Britanya ahz-ı asker büro
larının bahr-i muhit-i Hindi adalarındaki bakir ormanlar
dan çırılçıplak toplayıp getirdiği ve Captain G. Jackson
Read gibi pembe tenli şab-ı emred zabitlerin kumandasına
verdiği yabani insanlar bile kolayca zabt ü raht altına girer
de bu memleketin kadınları girmez! Genç İngiliz zabiti
bu hakikati rağna hissediyordu ve onun için şu acaip
maceraya bir nihayet vermek hususunda lazım gelen azmi
bir türlü gösteremiyordu".
Aynı yapıtın aynı parçası, 1972 yılı baskısının 8. say
fasında şöyledir: "Büyük Britanya askere alma bürola
rının Hint Okyanusu adalarındaki balta girmemiş orman
larından çırılçıplak toplayıp getirdiği ve Captain Gerald
Jackson Read gibi pembe tenli, tüysüz zabitlerin kuman
dasına verdiği yabani insanlar bile kolayca disiplin altına
girer de bu memleketin kadınları girmez! Genç İngiliz
zabiti bu hakikati pek güzel hissediyordu ve onun için
şu acayip maceraya bir nihayet vermek hususunda lazım
gelen azmi bir türlü gösteremiyordu."
Görülüyor ki, zamanında sade yazmakla ün salmış
Y.K. Karaosmanoğlu, 1928'de yazdığını, 1972'de olduğu
gibi basamamış, büyük ölçüde Türkçeleştirmek zorunlu
ğunu duymuştur.
Dil Gücü Ulus Gücü
Atatürk dil gücünün bir ulus gücü olduğunu bildiği

için dille yakından ilgilenmişti.
"Milli his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Dilin
millf ve zengin olması, milli hissin inkişafında başlıca mües
sirdir" diyordu.
Dillerini ihmal eden, işlemeyen, geliştirmeyen ulus
ların, yabancı etkilere çok kolay kapıldığını, yabancı bas
kılara çok defa boyun eğdiğini biliyordu. Her yabancı
sözcük, bir yabancı damgaydı.
Atatürk, milli varlığı destekleyen en büyük dayana
ğın dil olduğunu belirtiyor, Türkçenin güçlendirilmesini
istiyordu.
Güçlü ulusların güçlü dilleri vardı. Güçlü dil, güçlü
ulus yaratmada en büyük etkendi. Türk dili de aslında
güçlü idi, "yeter ki bu dil bilinçle işlensin, geliştirilsin"
diyordu. Aslında, ulusal yapıyı kuran, sağlamlaştıran baş
lıca etken dil olduğu için, konuşulması iki bin yıl önce
bırakılmış ve ölmüş sayılan İbranice bile diriltilmiştir.
Dillerini Kaybeden Uluslar

Atatürk 'aydın bir devlet adamı olduğu ıçın tarihle
de yakından ilgiliydi. Tarihte dillerini kaybeden ulusların
kendilerinin de kaybolduğunu görmüştü. Çok yakından
ilgilendiği Sümerler, Etiler gibi.
- .
-
Tarih, geçmişin gelişigüzel bir hikayesi olmadığı gibi,

dil de bir yana bırakılabilecek, küçümsenecek bir anlaşma
aracı değildi. Bu iki gerçek ulusları ayakta tutan başlıca
dayanaktı. Tarihi, geçmişi incelemek, işlemek, geleceğe,
doğru yön vermek demekti. Dili işlemek, geliştirmek,
zenginleştirmek, geleceği işlemek, geliştirmek demekti.
Kısaca bu iki gerçek, ölüm kalım sorunuydu.
Türk Dilinin Gücü

Atatürk, Türk dilinin, güçlü bir dil olduğunu tarih
boyunca tespit edilen belgelerde görmüştü. Türkçenin
güçlü olduğu dönemlerde yabancı etkiler azalmış, her
bakımdan anlatım gücü artmıştı.
Orhun Yazıtları'nı bırakanlar, sağlam yapılı, gelişmiş
bir dille uluslarına seslenmekteydiler. Anlatım bakımından
bu kadar güçlü bir dilin oluşabilmesi için yüzyıllar boyunca
kullanılmış olması gerekirdi. Bu yapıtlar, görünüşe göre,
Türkçenin ilk belgeleriydi. Bunlardan daha eski belge
ler, kim bilir hangi kuınların ya da buzların, toprakların
altında dağılmış, gitmişti. Anıtlardaki Türkçenin, ses, biçim
ve anlam düzeni, güzelliği, yapısındaki sağlamlık, genellikle
yabancı sözcüklerden uzak oluşu, yüzyıllardan beri sürüp
gelen anlatım gücünü gösteriyordu.
Osmanlıların güçlü olduğu dönemlerde, Asya'da,
Avrupa'da Türk dili ve lehçeleri o kadar yaygın, etkili ve
güçlüydü ki, Orta Avrupa'dan yola çıkan bir yabancı
dilci, Vambery, Türkçe konuşa konuşa Anadolu'dan
geçerek, Çin sınırlarına kadar ulaşmıştıı.
Atatürk'ün dikkatini çeken son dönemde ise, bin bir
güçlük içinde çalkanan Osmanlı İmparatorluğu yıkılırken
göklere çıkan çatırtılar arasında bile Türkçe, kendi yaşama
direncinin seslerini yükseltiyor, ayakta kalabilmek için,
yeni kalemlerin ucunda, yeni güçler, yeni yollar arıyor,
yeni sanatçılar yetiştiriyordu.
Türkçeyi Savunanların En Büyüğü

Savaş çadırlarında, Atatürk Türklükle, Türkiye ile
birlikte Türkçeyi de düşünüyordu.
Türkçeyi seven, savunan, kurtaran, Türkçenin ya-
l) L. Ligeti, Bilinmeyen İç-Asya, Çeviren; Sadettin Karatay, Istanbul
1946, s. 483.
14 VECİHE HA.TİBOGLU
bancı etkenlere karşı koyması için direnen, öncülük eden

aydınların en büyüğü Atatürk'tür.
Atatürk, Hatıra Defteri'nde de görüldüğü gibi, sa
vaşta bile Türkçeyi düşünen, önemli devlet işleri arasında,
dil işlerine de yer ayırmasını bilen, dili düştüğü çıkmazdan
kurtarmak için çareler arayan , bulan ve bu uğurda ilk ör
neklerini özellikle kendisi veren, uygulayan eşsiz devlet
adamıdır.
Atatürk, kendisinden önceki, dağınık, belli belirsiz,
silik düşüncelerin yararlı yönlerini bulmuş, çıkarmış,
güçlü mantığıyle değerlendirmiş yeni düşüncelere ulaşmış,
yeni birleşimler yaratmıştır.
Atatürk, akla, düşünceye ön planda yer verdiği için,
aklın, düşüncenin ürünlerini doğrudan doğruya dışa yan
sıtan dilin kolay anlaşılır, kullanışlı, anlatıma elverişli bir
araç olmasını istiyordu.
Üstelik bu araç, düpedüz bir araç değildi. Bu araca
gereken değer verilmeliydi. Çünkü dil, insanların iç dün
yasını dışa yansıttığı gibi, dış dünyanın gerçeklerini de içe
yansıtıyordu ve aynı kalıplar, büyük çoğunlukta aynı dü
şünceleri benimsetiyordu.
Dilin toplumdaki düşünce birliğini yaratması, an
cak Atatürk'ün bu alana eğilmesiyle anlaşılmıştır. Çün
kü en büyük Türk aydınları bile eserlerini Arapça, Farsça
sözcüklerle, tamlamalarla doldursalar da yine Türk ka
labileceklerini, yazdıklarının Türkçe olduğunu sanıyorlar
dı ve dille birlikte gelen yabancı etkileri seve seve benim
siyorlardı. Ulusal benlik yerine yabancı benlikler yerle
şiyordu. Pek çok aydın yabancı sözlüklerin son sözcüğünü
de Türkçeye aktarmada sakınca görmüyordu.
Türkçe sözcüklerden çok yabancı sözcüklere önem
vermekle Türk dili yürütülemezdi.
Atatürk komutanca konuştu, Kurtuluş Savaşında
"Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir ileri!" dediği gibi, dilde
ÖLÜ1\1SÜZ ATATÜRK 15
de kesin olarak amacı gösterdi: "Ülkesini, yüksek istik

lalini korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller
boyunduruğundan kurtarmalrdır " (2 .IX .1930).
Türk ulusu bu komuta ayak uydurmada gecikmedi,
o gün bu gün, dildeki amacın da gerçekleşmesi için çalışıp
didinilmekte, çok ilerilere doğru yol alınmaktadır.
Atatürk'ten Önce Türk Dili için

Çalışanlar
Tarihte, VIII. yüzyıldan bu yana Türk dili için çalışan
ları, yorulanları saygı ve övgü ile anarız. Bunların he
men hepsi, bilinçle, duyarak, çırpınarak Türk diline, Türk
lüğe emek vermişler, hizmet etmişlerdir. Yazık ki Çoğunun
bu üstün amaçları, emekleri sınırlı kalmış, yaygın biçimde
etkili olamamıştır.
Yabancı Sözcüklere Karşı İlk Tepki

Yabancı sözcüklere karşı ilk tepkiyi Or1').un Yazıt
ları'nda görüyoruz.
İlk yazılı belgemiz olan Orhun Yazıtları'nı bırakan
Kültekin ve Bilge Kagan, savaşlardan yorgun düşmüş
ulusuna seslenirken şu gerçekleri de açıklıyorlardı: "O
soylu kanın su gibi aktı, kemiklerin dağlar gibi yığıldı... ,
beylik dinç oğlun kul oklu, temiz kızın cariye oldu... ,
Türk Beyler Türkçe adlarını bırakzp Çince adlar aldılar "1 ...
-·---viff -Yü�y�i<l;:-�e- <l�ha ·öD.C:eiei{.'TurI<mk, Çinlilerin

etkisi ve baskısıyle o kadar yıpranmıştı ki, vaktiyle Çin'e
hükmeden Türk Kaganları, sonradan kendi Türkçe adlarını
bırakıp Çince adlar almışlardı. Bu olay, bir ulusun, bir
başka ulus içinde erimesinin en belirli, korkunç örneğiydi.
1 ) "ol erinç kanın subça yügirdi, sönük ün tagça yattı . . . , beglik un
oglın kul boldı, silik kız oglın kün boldı . . . , Türk begler Türk atın ıtı Tab
gaç atın tutıpan ... " (Hüseyin Namık Orkun, Türk Yazıtları, cilt I, s.
32, 40, Istanbul 1936).
O dönemde, Kültekin, Bilge Kagan ve ataları, Türk

leri bu korkunç durumdan kurtannışlar, olanları, ulusla
rına anıtlar dikerek, yana yakıla anlatmışlardır. Yazık
ki bütün bu iyi dilekler ve tedbirlerle birlikte, yabancı
lardan çok, Türklerin Türklere yaptıkları ağır basmış,
Orhun Yazıtlan'ndaki Türkçenin ancak onda biri günümüze
kadar ulaşabilmiştir.
Kültekin ve Bilge Kagan, Orhun Yazıtları ile, Türk
dilin e ilk ve önemli emeği vermişler, Türkçeyi am tlaştır
mışlar, komşuları'ndan yakıntılarını yüzyıllar boyu Türk
kuşaklarına anlatmışlardı.
XI. yüzyılda1 Ka�garlı Mahmut, Türkçenin, dağılmış,
- - .
yayı'liıUş,--yaba�ı etke nTei-fo kayb-OIIli ayii-·yüz-tutmuş-ha-
zinesini Türk ülkelerini adım adım dolaşarak topladı ve
gelecek kuşı:ı.klara armağan etti.
XII. yüzyılda Balasagunlu Yusuf f!as Hacip, Türkçe
özel1lôlarlabezeôiği!Çutadgu Bilig'i ile, YugiiakffMah_:Q!�!; _
Ata:be1.::urIIakayik'ı ile Türk dilinin en zefigfnörneklerini

sonsuzluğa ulaştırdılar.
XIII. yüzyılda Sultan Veled ve Karamanlı Mehmet
özenle Türkçeye hizmet ettiler. Karamanlı Mehıl1et'in
etkisi sürekli olsaydı, Türkçe bugün çok daha yücelerde,
bambaşka durumda olurdu. Karamanlı Mehmet, yapıt
larım Farsça ve Arapça yazan aydınların çoğunlukta bu
lunduğu bir ortamda, Konya'da, Karaman'da 1277 yı
lında, şöyle diyordu: "Bugünden sonra, Divanda, dergahta,
bargahta, mecliste ve meydanda Türkçeden başka dil kulla
nılmayacaktır ".
Karamanlı Mehmet'in siyasal gücü bu emri uzun
yıllar yürütebilseydi, bu emir unutulmasaydı, Türkçe
bugün yedi yüzyıl ileride olurdu.
XIV. yüzyılda, Ahmet Fakih ve özellikle başlı başına
Yunus Emre, yüzyılları aşarak, gelecek kuşaklara, son
suzluğa seslenebildiler.
XV. yüzyılda Aşık Paşa, ünlü dizeleriyle Türklük

ve Türkçe için, cesaretle sesini yükseltti, bağırdı duyura
madı. Aşık Paşa'nın,
Türk diline kimseler bakmaz idi
Türklere hergiz gönül akmaz idi
sözleri, yabancıların ve yabancı dillerin etken gürültüsü ara
sında o kadar etkisiz kalmıştı ki, bu sözlerin anlamı ancak
Atatürk döneminde, Türklüğe ve Türkçeye verilen büyük
değerle anlaşılabildi, önemi belirtildi.
XVI. yüzyılda Edirneli Nazmi, Tatavlalı Mahremi
Türkçenin yanlış yolda yürüdüğünü anlatmak istediler,
anlatamadılar. Zamanın aydınları dediklerini yadırgadılar,
hatta gülünç buldular.
XVII. yüzyılda Türkçe artık, yolundan, çığırından
büsbütün çıkmıştı. Yabancı sözcükler, tamlamalar, ya
bancı dilbilgisi kuralları, Türkçeye alabildiğine doluşmuş
tu. Bu dönemde öyle düzyazılar yazılıyordu ki bunları, ne
Araplar, ne Farslar, ne de Türkler okuyup anlayabilirlerdi.
Bunlar çok sınırlı bir çevre için yazılmış bilmecelerdi. Bü
tün bir sayfa, yabancı sözcüklerle ve zincirleme yabancı
tamlamalarla uzayıp gidiyor, ancak sayfaların sonlarında
Türkçe "-dir" veya benzeri birkaç ek ya da Türkçe bir
eylem kullanılıyordu.
XVIII. yüzyılda, zamanın aydınları Türkçenin büsbü
tün çıkmaza girdiğini sezdiler ve bu durumdan kurtulmanın
çarelerini özenle aramaya koyuldular.
XIX. yüzyılda aydınların çoğu bu durumdan kurtul
manın ilk çaresinin "sadeleşme" olduğunda birleştiler.
Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal gibi yurtsever, ülkücü
Osmanlı yazarları ulus için, Türkçe için, didindiler,
uğraştılar sadeleşme yollarını aradılar.
Sadeleşme Yeterli miydi?

Gelişen yaşama koşulları karşısında yalnız sadeleşme
yeterli olamazdı. Çünkü Türkçenin eli kolu çoktan bağ
lanmış, kökleri, ekleri unutulmuş, yardımcısız yürüye
mez, desteksiz yaşayamaz duruma düşmüştü.
Yabancı sözcükler atılınca, Türkçe olarak kalan
sözcüklerin sayısı çok azdı, sadeleşme bu yoksulluk içinde
başlı başına bir çare, bir çıkar yol olamazdı. Türkçenin
bağımsız yaşayabilmesi için, kendi koşullarıyle başka yol
lara da yönelmesi gerekiyordu, kendine yabancı olmayan
başka kaynaklar, olanaklar bulunmalıydı.
Tanzimatçılarla başlayan, türlü dalgalanmalarla Ziya
Gökalp'e kadar sürüp gelen Türkçecilik akımı, ancak sa
deleşmeye bağlanabilmiş ve sadeleşme ile düğümlenmiştir.
O zamanın aydınlarına göre, sadeleşmeden öteye yol yoktu.
Sadeleşme Düğümü
Sadeleşme gerekliydi, yararlıydı ama, Türkçeyi bir
başka yönden daraltıyor, düğümlüyordu. Sadeleşme ile
sorun bitmiyordu.
Tanzimatçılardan bu yana, Serveti Fünuncuların,
Milli Edebiyatçıların beğendiği, güvendiği, büyük ozan,
"şairi azam" Abdülhak Hamit (Tarhan) bile bütün gücüyle,
yetkisiyle yeni düşünceleri, yeni duyguları için yeni sözcük
ler, yeni anlatım biçimi aradığı zaman ancak ve ancak Arap
ça ya da Farsça yeni sözcükler yaratıyorduı.
Türk aydınları için, Arapça, Farsça sözlükler, son sayfa
larına kadar açıktı. Bu yabancı sözlüklerin bütün sözleri,
kenarda, köşede kalmışlarına kadar Türkçede kullanılabilir-
ı) Abdülhak Hamit (Tarhan), kullandığı, daha doğrusu yarattığı
"Arapça veya Farsça kelimelerin aslında mevcut olmadıklarını" söyleyen
lere karşı, gerçek bir soğukkanlılıkla "Vaktiyle Hançeri veyahut Biyanhi
lügatlerinde gördüğünü" söylermiş (bkz. Türk Dili ve Edebiyatı dergisi,
cilt: XV, 1. VII. 1967 tarihli sayı, s. 2, Istanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi).
di. Dizelerde ölçü ya da uyak sıkıntısı çekilmezdi, hemen

Farsçadan veya Arapçadan ölçüyü dolduracak bir sözcük
ya da dizeyi sonlandıracak bir uyak bulunurdu, sonra da
Türkçe şiir diye okurlara sunulurdu.
Yazılanların çoğu yapıt değil yapmacıktı. Ama bu
gidişe Atatürk "dur" diyince, etkinin büyüklüğüne bakın
ki, artık bir tek aydın Arapça veya Farsçadan sözcük
aktaramadı. Atatürk'ten önce, büyük Türkçü Ziya Gökalp
de yol aram:{ş:-gerriiiŞ gell.111Ş yi�e ele Arapça'ya dayanmıştı.
Ziya Gökalp sadeleşme istiyordu, yabancı kuralları atı
yordu ama yabancı sözcükleri atamıyordu. Üstelik zama
nın koşullarına göre bilim yolunda ilerlemeliydik fakat
hangi terimlerle ilerlenecekti. Z. Gökalp Arapça kökler
den, Fransızca sözcük "realite"ye karşılık "şe11.iyet",
"ideal"e karşılık da "mefkure" sözcüklerini yaratıyordu.
Bilinen yabancı sözcüklerin atılmasından yana değildi.
Hele bunlar için Türkçe yeni karşılık aramak bütünüyle
yersizdi. Bu durumda Türkçe nasıl gelişecek, yeni gerek
sinmeleri nasıl karşılayacaktı. Bu sorunun karşılığı yoktu.
Daha doğrusu "şeniyet", "mefkure" gibi yeni bulunan
karşılıklar, terimler, Türkçe olmadığı gibi, Türkçe bakı
mından anlamlı ve doyurucu da değildi.
Aslında, Atatürk bu çözüm yolunu eskisinden daha
sakıncalı görmüştü, hele yeniden Arapçaya başlamak,
üstelik Arapların bile tanımadığı, bilmediği Arapça söz
cükler yaratmak, gelişen koşullara, oluşan ortama asla
uygun düşmezdi.
Yeni gelişmelerden doğan kavramlara, özellikle Türk
çe köklerden, Türkçe eklerle yeni sözcükler, terimler bulun
malıydı. Yoksa sorunun bütünü olduğu gibi bırakılmış,
üstelik çözümü de doğru yoldan saptırılmış olurdu.
Atatürk birleştirici, yüceltici gücüyle, soruna çözüm
bulmakta gecikmedi. "Sadeleşme"nin gerekli olduğunu,
ancak, yeterli olmadığını çoktan anlamıştı. Türkçenin
sorunu sadeleşme ile, bu kadarla bitmiyordu. Gelişen yeni

koşullara göre Arapçadan ya da Farsçadan sözcük yarat
mak çıkar yol olmadığı gibi üstelik eskisinden çok daha
zararlıydı.
Bu durumda işe nereden başlamalı, yeni Türkçe söz
cükleri nereden bulmalıydı?
Atatürk durumu inceliyordu, sorunun çözümü için yol
lar arıyor, gece gündüz çalışıyordu.
Kültür Savaşı
Atatürk, Kurtuluş Savaşı'ndan sonra kültür savaşına
başladı. Kurtuluş Savaşı'nın zaferlerini perçinleyebilmek,
cephelerdeki başarılarını ebedileştirmek için, Atatürk,
kültür kuruluşlarıyle de uğraşmak zorundaydı. Kurtuluş
Savaşı gibi, kültür savaşı da büyük bir hesap işiydi. Sorun
lar, durumlar, inceden inceye hesap edilmeli, etraflı, ay
rıntılı düşünülmeliydi. Ülkedeki bütün kültür kuruluşları
eskimişti, yıpranmıştı. Atatürk, Kurtuluş Savaşı'nda oldu
ğu gibi kültür savaşını da bilimsel verilere, incelemelere
dayandırıyor, ilerlemeleri bilimsel görüşlere uygun bir sıra
ile gerçekleştiriyordu.
Önce, topluca kalkınmayı sağlamak için düzeni değiş
tirdi, Cumhuriyeti ilan etti (29 Ekim 1923).
İkinci aşamada Hilafet'i kaldırdı (3 Mart 1924). Başarı
larını geleceğe uzatabilmek ve sürekliliğini sağlamak için
öğretime yöneldi. Başardığı işlerin en önemlilerinden biri
de öğretim birliği'dir.
Dil Devrimi Başlıyor

Dil devrimi öğretim birliği ile�haşlam1ş sayılır. Çünkü
öğ�ciTm birliği-sagian:ınca�kiiitilr birliği de -;,agfanmıŞ oıu.:
yor;-oruııar-dev1ef-eliiid.e- -6frieŞifriliyordıı.
Öğretim ·ofr1iği-l<ülfilr birliğini gerektirirdi. Hangi
-
kültür gençlere aşılanacaktı.

Kültür birliği, ancak dil birliği ile sağlanabilirdi._ Dil

birligTiseTfükçenin birliği, TurkÇenin üstün lUğü demekti,
halbuki o zamana kadar, okullarda Arapça, Farsça ön
planda ders olarak okutuluyordu.
Bu duruma göre okutulacak dersleri, özellikle Türkçeyi
düşünmek gerekti.
Öğretimde Birlik
Cumhuriyetin kabulünden hemen sonra "Tevhid-i
Tedrisat" kanunu kabul edildi (5 Mart 1 924). "Öğretim
Birliği" demek olan bu kanunla, bütün okullar Maarif
Vekaleti'ne bağlanıyordu.
Atatürk 1 9 1 6'da Türkçedeki Arapça, Farsça sözcük
lerden yalcııiifl<t�rt TütkÇefilri geleceğini dü.şiln-iiyor, öğre
tim birliğini sağladıktan sonra okullardakr- dil ôğretimine
yönelmek gerektiğini düşünüyordu.
Atatürk, öğretim birliğini başarmakla, batıya dönük,
kalkınmaya istekli, kendi düşüncelerine, yapacağı devrim
lere, yurduna bağlı genç bir kuşak yetiştirmek istiyorduı .
Bu, ancak kökten devrimlerle başarılabilirdi.
Öğretim birliği kanunundan sonra, okullarda öğreti
lecek dersler gözden geçiriliyor, eskimiş , değişmiş, görüş
ler kitaplardan kaldırılıyor, yerlerine yeni durumun getir
diği bilgiler Maarif Vekaleti'nce programlara, kitaplara
işleniyor, öğretmenlere, öğrencilere, okullara tek kitap
yöntemiyle bir elden gönderiliyordu.
Daha önceleri öğretim karmakarışıktı. "Mahalle Mek
tepleri, İdadiler, Rüştiyeler, Sultaniler, Askeri Mektepler"
vardı. Bunlar bilim bakımından yetersiz olduğu gi bi, daha
kötüsü, bunların aralarında öğretim ve görüş birliği yoktu.
1) Daha sonra, 1 938'de, bugünkü Stad Oteli'nin bulunduğu yere,
önemli bir atılımı gösteren şu levha konulmuştu: "Atatürk Evi Yapısı".
Atatürk'ün bu arsaya yaptıracağı binanın büyük salonları olacağı, bütün
taşra gençlerini bölge bölge buraya çağırıp kendileriyle görüşeceği, sorunları
tartışarak gençliği yeni görüşlere göre yetiştireceği söyleniyordu.
22 VECİHE HATİBOGL u
Atatürk, çıkarılan öğretim birliği kanunu ile bütün

bu okulları Milli Eğitim Bakanlığına (Maarif Vekaletine),
daha doğrusu devlete bağlıyordu.
Okulların bir elden, çağdaş bir öğretim düzeniyle
yönetimi, yepyeni bir gençlik yaratacaktı. Sağlam ve güçlü
bir gençlik yaratabilmek için, manevi ve maddi değerlerin,
araç ve gereçlerin, görüş ve inanışların da sağlam olması
gerekiyordu.
İlk adımda, batıya dönük öğretim düzenini tam an
lamıyle uygulayabilmek için, öğrencilerin, içinde ve dışında
temelden değişiklik yapılmalıydı.
Doğu kültürü gücünü yitirmişti. Öğretimin birleştiril
mesiyle, doğu kültürüyle öğretim yapan okul kalmayacak,
gelecek kuşaklar bütünüyle batı yöntemi uygulayan okul
larda yetişecek, böylece ulusal kültürde yeni ve tam bir birlik
sağlanacaktı. Kültürde birliğin birinci koşulu dilde birlikti.
Kültür birliğini sağlamak için tekke ve türbelerin de kapatıl
ması, Türklerin içini sarmış, görüşünü karartmış olan dü
şüncelerden kurtarılması gerekiyordu. Yepyeni bir ruh
yaratmalı, bu ruha göre de yepyeni bir dış görünüş sağlan
malıydı. Dış görünüşün, içi yansıtmada önemi vardı.
Şapka kanunundan (25 Kasım 1925) hemen sonra,
tekke ve türbeleri kapatan kanun kabul edildi (30 Kasım
1925). Bunlar, kültür birliği için dışta ve içte yapılacak
yeniliklerin bir kısmı idi.
Arapça, Farsça Orta Öğretimden

Kaldırılıyor
Okullardaki Arap ça ve Farsça öğretimi 1929 yılında
kaldirildı. Bunun !Çin· iilkedeki bütün Türkçe ve ede biyat
öğretmenleri Ankara'ya çağırılıyor, Musiki Muallim Mek
tebinde (Devlet Konservatuvarında) toplantılar düzenle
niyor, öğretmenlerin, okullardaki Arapça ve Farsça öğ
retimi ile ilgili düşünceleri alınıyor, içlerinden bazıları di-
reniyor, Arapçasız, Farsçasız, yalnız Türkçe ile Türk ede

biyatı veya Türk bilimi yapılamayacağı ileri sürülüyordu.
Atatürk kararlıdır, okullara bir genelge.gönderilerek Arap
ça ve Farsça derslerinin kaldırıldığı bildiriliyor.
Arapçanın, Farsçanın okullardan kaldırılmasıyle Türk
çeye gereken değer verilmiş oldu. Eskiden okullarda Türkçe
sığıntı durumundaydı. Türkçeyi okulda öğrenmeye gerek
yoktu, Türkçe nasıl olsa, Osmanlıca denen Arapça, Farsça
karışımının üçüncüsü sayılırdı ve Türkçe ancak anneler
den, evlerden öğrenilirdi.
Takvim ve Saat
Kültür birliğini sağlamak için, takvim ve saatın da
değiştirilmesi gerekti. Eskiden Türklerde "Koyun yılı,
domuz yılı" gibi adlar kullanılırdı, İslamiyetin etkisiyle
takvim değiştirilmişti, yine de değiştirilebilirdi.
Takvim ve saatın değişmesi, öğretim birliğine, dil
devrimine de yardımcı olacaktı ve batılılaşmada önemli
bir adım atılmış sayılırdı.
Harf_ğ�'(r°iminden önce, uluslararası takvim ve saatı
kabured�n kanun uygulama alanına çl.karıldı (26 Aralık
1925): ·Artık Hicri 1300'ler; Miladi 190b'lere çevrilmiş,
Efrenci'ler tarihe karışmıştı.
Ticarette Türkçe
1926 yılında çıkarılan bir kanunla ticarette Türkçe
kullanılması isteniyordu. Ticaretin yabancı sözcüklerle
dolu olması amacı engelliyor, yararı önlüyordu. Ticaretin
sağlam temellere dayanması için, açık bir dille, Türkçe ile
yapılması, uygulanması gerekirdi.
Ticaret alanında iktisat bakımından, engellere, aksa
malara yol açıyor gerekçesiyle, cuma günü uygulanan tatil
de pazar gününe çevrilmişti.
Sokak Adları Türkçeleştiriliyor

1927 yılınğiLSJk<!f.ıl�n bir kanunla da sokak adları
�
Türkçel tJrüiyo�du. Bu kanundan sonra sokaklara, cad
ôe1ere� meydanlara, önemli kişilerin adları veriliyor, bu
uğurda gayret sarfedilmesi için dikkatler çekiliyordu.
Yer adlarının hemen hepsinin Türkçe olması için, o gün
den bu güne değiştirme sürdürülüyor.
Rakamlar Değişiyor
Arap rakamları bırakılıyor, Latin rakamları bir ka
nunla·icabuı- ediliyor (24 Mayıs ·ı 928). Bu kanundan son
ra rakamlar, sağdan sola doğrü degil, soldan sağa doğru
yazılmağa başlanıyor, böylece ulus rakamlarla yeni ya
zım düzenine önceden alıştırılmış oluyordu. Latin rakam
larının kabulü, Latin alfabesine dayanan Türk alfabesinin
kabulü için öncü oldu.
Atatürk Türkçe ile Arapçanın yapılarını karşılaştırı
yordu. Türklerin çoğu, Arapça sözcükleri, kurallarına göre
konuşamıyor, sözcüklerin seslerini, biçimlerini değiştiri
yordu. Bir Türk için "sukut" ya da "sükut" sözcüklerini
konuşmak, "iskat" ile "iskat" arasındaki farkları belirt
mek güçtü.
Arapça ünsüzlere dayanan (consonnentique) bir dildi,
Arap alfabesinde ünlülerin çoğu gösterilmiyordu. Türkçe
ise ünlüleri bol bir dildi. Arap alfabesinin Türkler arasında
yayıldığı dönemlerde, Türkçedeki ünlülerin çoğu Arap
alfabesiyle gösterilemediği için, çok defa "hareke" denen
ve ünlülerin yerini tutan işaretler kullanılmıştı. Arap
alfabesinin güçlüğünden ve birçok nedenlerin birikiminden
ülkede okuma yazma oranı çok düşüktü. Kolay öğrenilen
bir alfabe bulunmalıydı. Tarihte Türkler üç defa alfabe
lerini değiştirebilınişlerdi. Orhun alfabesi bırakılmış Uygur
alfabesi alınmış, Uygur alfabesinin yerine de kültür etki
siyle, zamanla, Arap alfabesi geçmişti.
Harf Devrimi
Atatürk dil devrimini harf devrimiyle büsbütün hız

landırdı. Harfler değişince, yeni harflere uygun düşmeyen,
Arapça sözcükler kendiliğinden kullanılıştan düşüyordu.
Atatürk 1928 yılı 9 ağustos günü Sarayburnu'11daki
ünlü sÖyleviiide iöı)i ı:{ffia harf devrimini açıklarken şöyle
diyordu: "Lisanımizı muhakkak anlamak istiyQruz. Bu
yeni hmflerle pek çabuk, mükemmel bir surette anlayaca
ğız. Anladığımızın asarına yakın zamm:ıda bütün kainat
şahit olacaktır. Ben buna kat'iyyen eminim; siz de emin
olunuz" Bu sözler, Türkçenin geleceği bakımından çok
anlamlıydı.
1 Kasım 1928'de, Latin asıllı yeni Türk alfabesinin
bir kanunla0Rabul edilmesiyle, cfoğiı kültürüyle olan bağ
lantı büsbütün kesilmiştiı.
Yeni harfler, Türkçenin yapısına uygundu, ayrıca
Türkçede önemli yeri olan ünlülerin karşılanması bakı
mından yeni alfabede sekiz ünlü için sekiz harf tespit edil
mişti. Bu yeni alfabe, "mevzu, mısra, baki, dakik, hakikat,
berk (yaprak), berk (yıldırım)" gibi Arapça sözcükleri
ünsüzleri bakımından iyi karşılayamıyordu ama, ne gereği
vardı, bütün Arapça, Farsça sözcükler kendiliğinden
dilimizden atılmalıydı, atılacaktı.
Artık Arap ve Fars sözcüklerinin kalıplarına, Arap
çanın kök ünsüzlerine, eklerine, kurallarına eskisi gibi
bağlılık aranmayacak, bu tür yabancı sözcükler, yeni
harflerle Türkçedeki söyleniş biçimlerine göre yazıma
geçirilecekti.
Bu tutum, Arapça ve Farsça sözcüklerin köklerinden
ve eklerinden çok, Türk söyleyiş ve okuyuşuna önem veri
yordu. Eskiden beri Türkçeye girmiş olan yabancı sözcük
ler, Türkçeye göre benimseme yöntemi ön plana alınınca,
1) Kanun, 3 Kasım 1928'de yürürlüğe girmiştir.
Türkçe içinde eriyip gidecekler, asıllarını koruyamayacak

lardı. Arapçanın Türk diline yerleşmesinde Arap harflerinin
büyük etkisi olmuştu.
Harf devrimiyle, yeni yazımla, Arapça, Farsça söz
cüklerin destekleri alınmış, yıkılmaları sağlanmıştı.
Harf devrimi, inanılan bir önder yönetiminde bütün
ülkeyi kaplayacak ölçüde, bir anda, hızla, esasta da deği
şiklik yapılabileceğini göstermişti. Öyle ki, bu değişiklik
bir gün içinde olmuştu. Yüzyılların getirdiği Arap harfle
riyle artık, gazete, dergi, kitap yayınlanmıyordu.
Bütün okur yazarlar, bir anda okuma yazma dü
zenlerini kökünden değiştirmek zorunda kalmışlardı ama
hiç kimseden ciddi bir tepki gelmiyordu. Ulus biliyordu ki,
güvendiği önderi bütün bunları kendisi için yapıyordu,
ilerde yararını görecekti.
Bütün yazarlar, öteden beri alıştıkları sağclan sola
doğru yazmayı bırakmış, soldan sağa doğru yazmaya baş
lamıştı. Atatürk, yeni yazının güzel ve okunaklı olmasına
çalışıyor, en iyi örneklerini kendisi kendi el yazısıyle gös
teriyor, artık eski harfleri kullanmıyordu.
Bütün gazeteler, dergiler, kitaplar yeni harflerle ya
yınlanmağa başlandı. Basımevleri kasa kasa yeni Türk
harflerini hazırlıyordu.
Okullardaki öğretim kesin olarak yeni harflerle yapı
lıyordu. Yetişkinler için ayrıca, "Millet Mektepleri" açıl
mıştı. Bu okullar 1 929 yılından bu yana okuma yazma
bilmeyen, dünyayı yarı kapalı gözle seyreden, karanlıkta
kalmışları ışığa kavuşturdu. Hemen herkes hem öğrenci,
hem öğretmen olmuştu. Bir gün önce öğrendiğini ertesi
gün halk dersliklerinde öğretiyordu.
Atatürk bir başöğretmen gibi kent kent dolaşıyor,
tahta başına geçiyor, halktan herhangi birine, bir araba
cıya, yeni harfleri öğretiyordu.
Harf değişikliği, doğu ile olan bütün köprüleri atmış, do-
ğudan gelecek yabancı sözcükler akımını kesmiş, önlemişti.

Yeni ihtiyaçlara yeni sözcükler nereden bulunacaktı?
Harf devrimi, dil devrimini ilerletmiş, hızlandırmıştı.
Şimdi dil devriminin uygulama alanında gerçekleşmesi
için yollar aranıyordu.
Tarihin Dil Devrimine Yön Verişi
Atatürk'ün Türk tarihi ile yakından ilgilenmesi çok
eski yıllara dayanır. Daha 1 9 1 6 yılında, Birinci Dünya
Savaşı'nın en perişan günlerinde, Atatürk Namık Kemal'in,
özellikle tarih konusundaki kitaplarını, Tarih-i Osmani'sini
okumaktadır (bkz. s. 2).
Atatürk'ü hazırlayan etkenlerin başında Ziya Gö
kalp'in büyük yeri olduğu söylenirse de, Namık Kemal'in
tutum ve davranışlarının, yiğitliğinin, kahramanlığının
etkisinin daha büyük olduğu görülür. Dil bakımından
Ziya Gökalp ve Mehmet Emin (Yurdakul) gibi ozan
ların Türkçesini, o gün için oldukça olumlu bulduğunu
gösteren belgeler vardırı ama, tutum ve davranışları ba-
. 1) Atatürk, Hatıra Defteri'ne, Ziya Gökalp'in, ölümüne çok üzüldüğü
Ömer Naci hakkındaki şu şiirini kopya edip geçirmiştir:
O, coşkun bir kalpti, şen bir fikirdi
Seı,diği vatandı, sevgisi birdi
Şairden ziyade o bir şiirdi
Hayatı bir gaza destam idi...
Rütbesi tenzildi, bakışı mi'raç

Halk onun Tanrısı, o halka yalvaç
Doymadı ölmeğe, ah gitti aç
Aşkımıı bin kere kıırbam idi ...
O, yalnız bir hatip, bir mert değildi

O, yalnız millete hemdert değildi
Fert alsa yaıımazdım, o fert değildi
Milletin canlanmış imaııı idi...
Ziya Gökalp
Atatürk'ün, ayrıca yetiştirmek için yanına aldığı iki küçük yetime,
o zamanın çok yaygın olan çocuk şiirleri yerine, Mehmet Emin'in "Yaşamak
Kavgası" adlı şiirini "Türkçe" olduğunu belirterek ezberletmesi dikkate
değer (bkz. Şükrü Tezer, Atatürk'ün Hatıra Defteri, Ankara 1 972, s. 83
ve Ömer Naci şiiri için bkz. s . 210).
kımlarından, tarihle yakından ilgilenme konusunda, Na

mık Kemal'in etkisi çok daha önce, daha derin, daha büyük
olmuştur.
Yıllar sonra Atatürk, Namık Kemal'in ünlü beytini
meclis kürsüsünden duygu dolu sözlerle cevaplandırırken,
içine işlemiş olan acıyı, burukluğu, etkiyi de yankılandırmış
oluyordu:
Namık Kemal'in beyti,
Vatanın bağrına düşman dayamış hançerini
Yok mudur kurtaraçak bahtı kara maderini
Atatürk'ün cevabı,
Vatanın bağrına düşman dayasın hançerini
Bulunur kurtaracak bahtı kara maderini
Bu cevap, Atatürk'ün içine işleyen acıyı göstermek
le birlikte, etkisinde kaldığı tutumu da açıklıyordu.
Atatürk'ün, Hatıra Defteri'nde, sık sık "Kemal Bey"
dediği Namık Kemal'in, uzun yıllar Türk gençliğini etki
leyen kahramanca tutumu, Atatürk'ün iç aleminde de de
vamlı yankılar bırakmıştır.
Aslında, Atatürk'ün uyguladığı yeniliklerin, devrim
lerin başlangıcını, onun çok genç olduğu yıllara, 1900-19 10
yıllarına kadar götürebiliriz1, hele tutumundaki yiğitlik kah
ramanlık, çocukluk çağlarına kadar gider.
Atatürk, tarih ile o kadar yakından ilgilidir ki, sabah
saatın beşinde, askeri harekat sırasında, 21 Kasım 19 16
günü, Hatıra Defteri'ne kısa kısa şu kayıtları düşürmüş
tür: "Bitlis'in bana Pompei harabelerini hatırlattığını ve
Ninova harabeleri münasebetiyle tarihten bahsolundu.
1) Atatürk, 22 Kasım I 9 l 6'da şöyle diyordu: "Saat 9 sonraya kadar,
Erkanıharp Reisiyle tesettürün lağvı ve Hayat-ı içtimaiyemizin ıslahı hak
kında sohbet: 1) Muktedir ve hayata vakıf valide yetiştirmek, 2) Kadınlara
serbestisini vermek, 3) Kadınlarla müşareket-i umumiye, erkeklerin ahlakı
yatı, efkarı, hissiyatı üzerinde müessirdir" (bkz. Atatürk'ün Hatıra Defteri,
s. 75-76).
Hülefa-i Abbasiye'nin başını yiyen kumandanlar, Ehl-i

Salip muharebatı münasebetiyle Avrupalıların şark me
deniyetinden istifadesi, Selçuki Türklerin, Osmanlı Türk
lerinden evvel, Bulgaristan'a, Vama civarlarına geçmiş
olmaları" (bkz. Atatürk'ün Hatıra Defteri, s. 75).
Görülüyor ki, Atatürk cephelerde bile, fırsat bul
dukça zamanını, gençliğini, siyaset, edebiyat özellikle tarih
kitapları okuyarak geçirmiştir.
Tarih bilgileri konusunda kendini hayli hazırlamış
olan Atatürk, Cumhuriyet'ten sonra, 1 929 yılında, okul
lardaki derslere öncülük etmesi için bazı "Tarih Notları"
yayınlatmıştır. 23 nisan 1 930'da toplanan, Türk Ocakları
Kurultayı' nda, Atatürk'ün sözcüleri tarafından, Türk
tarihi hakkında şimdiye kadar bilinenleri n çoğunun yan
lış ve maksatlı olduğu açıklanmıştır. Aynı kurultayın 28
nisan 1930'daki oturumunda, Tü rk Ocakları teşkilatı içinde,
Tü rk Tarihi Tetkik Heyeti kuruldu. Türk Tarihinin Ana
Hatlarr adlı kitap bu heyetin eseridir (1 93 1 ).
Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin Kuruluşu

Tü rk Ocakları'n�n kapanması üzerine, aynı heyet,
.. ·
ayfilarak, 15 nisan 1 93f'de Tü rk Tarihi Tetkik Cerniyeti'ni

kuruyor. Bu cemiyet ilk kurultayını 2 temmuz 1 932'de
topluyor. Bu kurultayda bütün ülkeni n aydınlarına Ata
türk'ün tarihimiz üzerindeki gö rüşleri açıklandı. Atatürk,
tarihimizi, geleceğimiz için bi r güç kaynağı olarak gö
rüyor, ulusun ve dolayısıyle dilin geleceğini sağlayabil
mek uğruna, Türk tarihi ve dilinin geçmişleri ile yakından
ilgileniyor, aylar, yıllar süren tarih ve dil i ncelemelerine
dalıyordu. Türk tarihini ve o na paralel olarak, Türk di
lini, bırakıldığı güç durumdan kurtarıp güvenle kalkın
dırmaya çalışıyordu. Türk tarihinin araştırılıp i ncelenmesi
ile, Türk dilinin karanlık devi rleri aydınlanacak, gelişmesi
için ye ni kaynaklar sağlanacak, geleceğine yön ve rilecekti.
Atatürk, 2 temmuz 193 2'deki Birinci Türk Tarih

Kurultayı'nda o güne kadar, Türk tarihi hakkında bilinen
ve yerleşmiş olan tarih görüş ünde b üyük bir değişiklik
yapmış, toz toprak içinde uyuyan, unutulmuş barbar,
göçebe diye itham edilmiş Türk tarihini kurtarıcı elleriyle
tutup ayağa kaldırmıştır. Yüzyıllar boyunca dünyanın
dört yanına akınlarıyle ün salmış Türk ulusu öyle sanıl
dığı gibi köksüz, medeneniyetsiz bir ulus olamazdı. Bir
çok ulusların ilk çağlarında Türklerin etkileri vardı,
birçoklarına da doğuş kaynağı olmuştu. Böylece tarih
kalkınmasına, tarih görüşündeki devrime uygun bir dil
devrimi görüş ü, kendiliği nden ortaya çıkmış oluyordu.
Dil devriminin uygulama alanında ilerleyebilmesi için
gerekli bütün hazırlıklar tamamlanmıştı. Öğretim birliği
sağlanmış, Latin rakamları alınmış, uluslararası takvim,
saat, hatta ölçüler kanunlarla yerleştirilmişti.
Harfler de değişince, Türk tarihinin ö ncülüğü ile Türk
dili konusu ayrıntılı olarak kökten ele alındı.
Türklerin anayurdu ve bu anayurttan dağılışları üze
rine Birinci Tarih Kurultayı'nda açıklamalar, incelemeler
yapıldı. Bu konuda da Türk dilinden ve belgelerinden yardım
bekleniyordu.
Türk tarihinin ö ncülüğü ile Türkçe, Türkçenin ön
cülüğü ile Türk tarihi i ncelenecekti.
Türk Dili Tetkik C�miyeti'nin Kuruluşu
İlk Tari h Kurultayı'nın bittiği günün ertesi gunu,
12 tenunuz 1932'de, Atatürk, durup dinlenmeden Türk
Dili Tetkik Cemiyeti'ni kurdu 1•
Daha ö nceleri, bazı aydınların davranışı ile bir "Dil
Encümeni" kurulmuştu. Bu Encümen, Türk dili bakı-
1) Dil devriminin ilerlemesiyle "Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti", "Türk
Tarih Kurumu" adını, "Türk Dili Tetkik Cemiyeti" de önce "Türk Dilini
Araştırma Kurumu", daha sonra da "Türk Dil Kurumu" adını aldı.
mından bir tek adım atacak kudrette değildi, dağıldı.1

Atatürk, Türk dilinin, tarihten önceki devirlerden başla
yarak , ilk kaynaklarını araştırmak, sözlerini özleştirmek,
gelişmesi için gerekli yollara baş vurmak amacıyle bu
cemiyeti kurmuştu.
Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin kurucu üyeleri ara sında,
konu i le yakından i lgisi olanlardan başka, devrimin yayıl
masını sağlamak amacıyle ülkenin türlü alanlarında ta
nınmış yetkililer de bulunuyordu.
Başta Atatürk olmak üzere, bu üyeler, Türk Dili
Tetkik Cemiyeti'nin çalışma p rogramını, tüzüğünü ve
kurultaylarını hazırlıyorlardı.
Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin o günkü ilk çalışma
programına bakmak, Atatürk'ün, dilimizin b üt ün ko
nuları ile nasıl yakından ilgi lendiğini ve Dil Devrimi'ni
nasıl yö nettiğini açıkça gösterir: "Türk dilinin e skiliği,
Hint-Avrupa, Sami ve öteki e ski Asya, Avrupa dilleri
ile i lgileri, doğuş birliği, lehçeleri, lenguistik-filoloji,
etimoloji, gramer, sözlük-terim, derleme ve yayın" işleri ile
ayrı ayrı uğraşılacaktı. Bütün bu konular, Türk dili ba
kımından, o güne kadar derli toplu olarak hemen hemen
hiç e le alınmamış, programlı işlenmemişti.
Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin işi güçtü, çoktu, engel
liydi. Türkçe için, artık geri dönülmeyecek bir çıkar yol
bulunmalıydı.
Türk Dili Tetkik Cemiyeti, Türkçeyi en ince ayrın
tılarına kadar inceleyecek, eski ve yeni kaynaklarda birik
miş, bırakılmış, unutulmuş Türkçe sözcükleri derleyecek,
Türkçenin gelişmesi, zenginleşmesi için yeni yöntemler,
yeni kaynaklar bulacaktı. Atatürk başta olmak üzere,
Türk Dili Tetkik Cemiyeti'ni kuranlar, Türkçenin özleşmesi
1) 1857 yılında, ünlü Cevdet Paşa'nın önderliğinde, Türk dilini ve
Türk-Osmanlı tarihini incelemek için "Encümeni Daniş" kurulmuşsa da
ömürlü olamamıştı.
ve gelişmesi için yurt ölçüsünde sözcük bakımından tara

malara, derlemelere başlamışlardı. Askerler, valiler, muh
tarlar, ö zellikle öğretmenler, herkes bu savaşa katıldı.
Bir yandan da aydınlar d üşünüyor , tartışıyor bazı
ları duraksıyor, bazıları ilerliyor, karşılıklı iki geçeye
ayrılıyorlardı. Tartışmalar artmıştı. B ir kısım yazarlar
alışkanlıklarını bırakmak istemiyorlar, "dil işi devlet işi
olamaz, dilin gidişine karışılmaz, dile m üdahele edilmez,
dil i kendi akışına bırakmak gerekir" diyorlardı.
Atatürk konuyu dünya ölçüsünde tartışmak istiyor,
yerli ve yabancı dilcilerin çağırıldığı kurultaylar topluyordu.
B ütün düşünceleri açıkça dinleyecek, sergileyecek,
sonra da keskin görüşüyle kendi düşüncesini açıklayacak,
sonuca gidecekti.
Ezanın Türkçe Okunuşu

Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin kuruluşundan birkaç
gün sonra, 18 temmuz 1932'de, ezanın Türkçe okunması
için bir emir yayınlandı. Artık minarelerden, "Allahü e k
ber" yerine, "Tanri ufüdı.ir'�' sesleri yükseliyordu. B ütün
bu atılımlar, tepkisiz, olumlu karşılanmıştı.
Türkçenin durumu, tutacağı yol , b üyük toplantılarla
ülke ölçüsünde, hatta dünya ölçüsünde aydınlar arasında,
özellikle e ski, yeni tutumlu bütün dilcilerin ö nünde tartı
şılacak, yepyeni so nuçlar alınacaktı.
Birinci Türk Dil Kurultayı

Türk dili için ilk defa bir kurultay toplanıyordu. Türk
Dili Tetkik Cemiyeti'nin kuruluşundan iki buçuk ay kadar
sonra, 26 eylül 1932'de Birinci Türk Dil Kurultayı Dolma
bahçe Sarayının muayede salonunda toplandı: Bu kurul
tayda, bir süreden beri ortaya atılan yeniliklere alışamayan
ların tepkilerine patlama olanağı tanındı, olumlu olumsuz
türlü tartışmalara yer verildi. Sonunda, karşı düşüncede
olanların, dile çekidüzen verilemez diyenlerin haksız ol

dukları, gerçeklere uyamadıkları açıklandı ve Atatürk
böylece dil devriminin hızını biraz daha artırmış oldu. Bu
ilk dil kurultayının toplanma tarihi olan 26 Eylül'ün dil
bayramı olarak kutlanması için kurultaydan karar alındı.
Kurultayların Önemi
Atatürk, inceleyip 9lgunlaştırdığı düşüncelerini, dev
rimlerini Türk milletine ve dünyaya kurultaylarla yayı
yordu. Kurultaylardaki sözcüleri kendisinin düşüncelerini,
aykırı düşünenlere karşı savunurlar, iki düşünce arasında,
sınırda duranları kendi yönlerine çekerler, çoğunluğa, Ata
türk'ün işaret ettiği doğru yolu gösterirlerdi. Atatürk,
aralıksız her oturumunda bulunduğu Kurultaylarda,
kendi düşüncelerine aykırı düşüncede olanlar az da olsa,
bütün millete i nanç ve güvenç vermek için, sözcülerini ,
karşı düşünenlerle çatıştırır, kendi görüşlerini n sağlam
lığını dener ve böylece toplumun düşüncelerini de bir defa
daha eğitimden geçirir, kuşkuları giderirdi.
Bu görüşlerle Birinci Türk Dil Kurultayı toplanmıştı.
Bu kurultaya, ülkenin ileri gelen bütün aydınları ça
ğırılmıştı. Birinci Türk Dil Kurultayı'nın çalışma progra
mına bakılacak olursa, dilin menşeinden başlayarak, bu
günkü, yarınki gelişmeleri için, Atatürk'ün Dil Devrimi
bakımından yapmak ve yaptırmak istediği araştırmaların
esasları görül ür. Nitekim Türk Dili Tetkik Cemiyeti 'nin
ilk Genel Yazmanı Ruşen Eşref (Ünaydın) Kurultay'daki
konuşmasında, çalışma programının hazırlayıcısı hakkın
daki sırrı övünçle açıklıyor :
"Bu program da odur. Bu program Mustafa Kemal'in
bu meseleyi nasıl düşündüğü nün grafiğinden başka nedir ?
Bir davayı bütün gerçekliği ile göz ö nüne koymak, o nu
zaman ve mekan içindeki yerine ve sırasına koymak, bey
nin laboratuvarında i nceden inceye elenip dokunmuş olan
bu işin nasıl bir iş olduğunu görmek, göstermek, düşünce

leri o iş etrafında bir araya toplamak, o işten çıkan· neti
celeri ilerisi için hedef edinmek : İşte Mustafa Kemal' ce
düşünüş bu demektir. Bu Kurultayın p rogramı da bu Ce
ıniyet'in kurulması gibi o düş ünüşün bir örneğidir. Mus
tafa Kemal' ce düşünmek demek tahlil ve terkip etmek,
şuurlaştırmak, nizamlandırmak, sistem haline koymak
demektir. Bu usul Çanakkale'den dil Kurultayı'na kadar
aynı hızı ve sırayı gösterir" . 1
Bu p rogramda, Türk dilinin yabancı etkilerden kur
tarılması, varlığının korunması , geleceğinin sağlanması
için b ütün yollar düşünülmüş , incelenmiş, araştırılmış,
çeşitli konuların , memleketin tanınmış düşünürlerine ha
zırlattırılıp Kurultay'da herkesin önünde, tartışılması yo
luna gidilmiştir.
Atatürk'ün Sözcü leri
Atatürk, incelemelerinin sonuçlarını, önemli konu
lardaki düşüncelerini Kurultaydan önce ve Kurultay
sırasında akşamları yapılan özel toplantılarda inandıkları
na, güvendiklerine açıklıyor, onların da inanmalarını,
aydınlanmalarını elindeki belgelerle , kaynaklarla sağ
lamağa çalışıyordu. Onlar da Kurultaylarda, kendisinin
huzurunda bu düşün celeri her türlü karşı akımlar önünde
kuvvetle, inançla savunuyorlar, Atatürk'ün sözcülüğünü
yapıyorlardı. Birinci Türk Dil Kurultayı'nda, Atatürk'ün en
çok yorulan sözcüsü, Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin baş
kanı Samih Rıfat olmuştu. İ smail Müştak Mayakon,
İbrahim Necmi Dilmen, Ruşen Eşref Ünaydın , Falih Rıfkı
Atay sayılı sözcülerdendi.
Samih Rıfat'ın o günkü bütün konuşmalarından
Atatürk'ün, başlıca dünya dilleri ve Türk dili hakkındaki
1) Birinci Türk Dil Kurultayı Müzakere Zabıtları, Istanbul 1933,
s. 471 .
görüşlerini ö ğrenmek mümkündür. Aslında, Atatürk, bütün

dilciliğinin esaslarını Birinci Türk Dil Kurultayında söz
cüleriyle açıklamıştır. Bu bakımdan Birinci Türk Dil Ku
rultayının başlıca konuları, Atatürk'ün dilciliğinin başlıca
esaslarını açıklamak ö nemini taşır ki dil konusundaki dü
şüncelerinin başlangıcı, son araştırmalara göre, Birinci Dün
ya Savaşı'nı n başlarına ulaşır.
Dilin Kökeni
Birinci Türk Dil Kurultayında ele alınan konular

dan biri de dilin menşei, kökeni idi.
Atatürk dilin veya dillerin menşei ile çok uğraşmıştır.
Çünkü ulusların kökeni, büyük ölçüde dilleriyle açıklanır.
Özellikle, kök, asıl hakkındaki karanlık ve karışıklığın ö ne
mini unutup, dillerin kökeni üzerinde kesin konuşanlara,
akraba olan, olmayan dilleri ayıranlara, Türk dilini bir
yana itenlere, bu dilin köksüzlüğü, kısırlığı hakkında ulu
orta düşünceler ileri sürenlere Atatürk adeta içerlemiştir.
Dilin kökeni sorunlarında, çok emek verdiği tarih
incelemeleri, kendisine yardımcı oluyordu.
Türk tarihi, yazılı belgelerin bahsettiği gibi, milattan
sonra VIII. yüzyılda başlayamazdı. Şüphesiz bu belgelerin
bırakılabilmesi için çok uzun yüzyıllara gereksinme vardı.
Şimdiye kadar bilim adamları tarafından incelenip, araş
tırılıp da sahibi çıkmamış pek çok uygarlığın, dolayısıyle
dilin veya başka dillerdeki kökeni bilinmeyen (origine in
connue) sözlerin sahiplerinin Türkler olduğuna i nanmıştı.
Sözcüleri, kurultay kürsüsünde, "Türk dili, başlzca dünya
dillerinin anasıdır" diyorlar, yüzyıllar boyunca, göçlerin,
istila ve akınların etkisini belirtiyorlardı . Sözcüler, böy
lece tarih tezine uygun bir dil tezi savunmuş oluyor
lardı. Birçok dil bilgini tarafından asil sayılan Hint-Avru
pa, Sami dil aileleri gibi Türk dili de aynı karanlık
başlangıçtan, aynı koşullar içinde ay nı kaynaktan, aynı

ortak varlıktan geliyordu.1
Türk Dilinin Eskiliği

Türk dilinin eskiliği ko nusunda Atatürk'ün düşünce
leri Sümerceye dayanır. 1. Kurultayın Q�q�l Kurulu'nda
-
_ _
Sümerce ni n esasları il� Türkçe nin, esasları örnekfofle-kar

-
şifa.Ştmlryor, -a.yiıi kÖkten geldikleri ileri sÜriÜÜyordu.
Diiiı.yanın bu en eski medeniyetinde, elektrikle çalışan
tesisler dışı nda, bugünkü her özelliğin, her kültürün baş
langıcı nı bulmak mümkündü. Yüzyıllarca barbarlığı ileri
sürülen Türk milleti nin Sümer medeniyeti gibi, bir baş
la ngıca dayanması köksüzlük iddialarını bütünüyle çü
rütecekti. Birçok milletler bu medeniyete sahip çıkmağa
çalışmışlar, imkanları zorlamışlar, bir so nuç alamamış
lardı. Sümerce, ne Hi nt-Avrupa dil ailesi ne bağla nabili
yor, ne de ay nı bölgelerde yaşamakta olan Sami dilleriyle
köken bakırm nda n ilgili olduğu açıkla nabiliyordu.
Aslı nda hala çözülmemiş bir sorun olan Sümerce nin,
sesbilgisi, yapıbilgisi hatta sözcükleri n biçim ve a nlam
ları bakımı nda n Türkçe ile ortak kaynaktan yararlandık
ları gün ışığına çıkmaktadır. Bugün artık, bazı yaba ncı
bilgi nleri n de kabul ettiği gibi, Türkçe ile Sümerce arasın
da b üyük bir yakınlık, bir köke n ortaklığı olduğu kesin
likle, bilinmektedir.
Atatürk, Sümerce-Türkçe hakkındaki bu menşe, köken
birliği sezişinde de zama nla haklı çıkmaktadır.
Türk Dilinin Zenginliği
Türk dilinin eskiliği ölçüsünde ze nginliğinin de kabul
edilmesi gerekiyordu. Yal nız göçlerle, akınlarla yayılan
kuvvetler, durmadan kendileri nde n özellikler kaybediyor-
1) Birinci Türk Dil Kurultayı Müzakere Zabıtları,Istanbul 1933, s. 456.
lar, yerlerinden kopmuş oldukları için de, kolaylıkla yeni

ülkelerin etkilerinde kalıyorlardı. Bir zamanlar H indis
tan'da, İran'da, Mısır'da, doğu Avrupa'da görüldüğü gibi,
Türkler egemen oldukları halde yerlilere oranla azınlıkta
kaldıkları için, egemenlikleri altı ndaki ço ğunluğun sözlerini
alıyorlardı ; kendilerinden çok az söz de karşı tarafa
geçiyordu. Böylece, kuvvetli Türk toplulukları durmadan
anayurttan ayrılınca, Türk dili de bakımsız, sahipsiz
kalıyor, fakirleşiyor, yabancı sözcüklerle doluyordu.
Sağlam, güçlü bir grameri, düzgün bir işleyişi olan
Türk dilini n sözcük bakımından fakirliği, ancak iktisadi,
siyasi zorunluklar yüzünden, başka dillerin, başka k ültür
lerin etkisinde kalmış olmakla açıklanabilirdi. Atatürk,
Türk dilinin bir zamanlar çok güçlü ve zengin olduğuna
gerçekten inanmıştı.
1 932 yılında kurduğu Türk Dili Tetkik Cemiyeti' nin
kuruluş maksadı belirtilirken şöyle deniyordu : "Cemiye
tin maksadı, Türk dilinin öz zenginliğini meydana çıkarmak,
o nu dünya dilleri arasına, değerine yaraşır yüksekliğe eriş
tirmektir".
Türk Dilinin Yaygınlığı
Göçlerle yeryüzüne yayılan Türkler etkilerini, dillerini
de birlikte yayıyorlardı.
Hint-Avrupa dilleri ndeki sözcüklerin, i ncelemeler so
nucu sayılı köklere bağlandıkları, bu köklerden de Hint
Avrupa dillerinin anadilinin meydana geldiği bilinmektedir.
Özellikle, menşei bilinmeyen (origine inco nnue) söz
cük köklerinin hemen hepsi Türkçe sayılmalıydı. Bu tür
köklerle, Türkçenin çeşitli lehçelerindeki kökler arasındaki
birliği, benzerliği görmek ve göstermek, buradan da Hint
Avrupa, Sami, Ural-Altay dilleri arasındaki sözcük kökü
ortaklığından köken birliğine doğru yürümek ve sonunda
bu yöntemle Türk dilini n yeryüzüne yayıldığını savunmak,
Birinci Türk Dil Kurultayı'nın başlıca konularından bi

riydi. Bu durum, çok defa, gerçekten hakkı yenmiş, ink ar
edilmiş bir ulusun kültürce şahlanışı demekti.
Türk Dilinin Gelişmesi

Türk dilinin gelişmesi için bütün olanaklara baş vu
ruluyor, eski yapıtlar taranıyor, lehçelere uzanma deneni
yor, Anadolu ağızlarındaki sözcükler yazı diline geçirili
yordu. Bütün bu yolların hepsinden önemlisi yeni sözcükler,
yeni terimler yaratmaktı. Atatürk bu yolda da en güzel
örnekleri kendisi veriyordu (bkz. Atatürk'ün Terimleri, s. 6 1 ).
Atatürk, Türk dilinin bütün tarihini ve öze lliklerini
inceledikten sonra, geleceğine yön vermek için türlü yo l
ları denemişti, sonunda, en verimli yolu bulmuş, Türkçe
kök ve eklerden türetme yoluyle, başarıya ulaşmıştı.
Kişilerin Dilin Gidişine Karışması
Atatürk'e karşı çıkanlar, özellikle, dilin doğal bir
gidişi olduğunu, insanların bu gidişi değiştirmeye yetkileri
bulunmadığını ileri sürüyorlardı. Böyle düşünenler hayli
kalabalıktı, I. Türk Dil Kurultayı'nda görünen temsilcileri
Hüseyin Cahit Yalçın'dı. Onlara göre bir dil, canlı bir
varlık gibi doğar, büyür, ölürdüı .
Atatürk bu düşünceye kökünden karşı idi. Türkçeyi,
Osman lıcada o lduğu gibi, en güç durumlara düşürenler,
yazarlar, insanlardı. Şimdi de Türkçeyi bu güç durumdan
ancak, insanlar, kişiler kurtarabilirdi.
Atatürk, dil işinde, kişiler, kurumlar, akademiler de
etkili olur, diyordu ve bu düşünceyle Türk Dili Tetkik
Cemiyeti'ni kurmuştu.
Atatürk'e karşı olan düşünceler, kişiler gibi kurum
ların da dilin ardından gitmeleri gerektiğini, dildeki o lay-
1 ) İsrail' de olduğu gibi, ölmüş bir dilin yeniden canlandırılacağı kim
senin aklına gelmiyordu.
lan tespitten başka bir özelliğe karışamayacaklarını ileri

sürüyorlardı. Dil işleri yavaş yavaş oluşur, devrime gele
mezdi. Atatürk'ün sözcüleri ise, kişilerin, kurumların
dile ö ncülük edebileceklerini, btr yönleri ile dile yol gösterip
devrimler açarken, öteki yönleri ile dilin gidişini izleyip
bilimsel araştırma yapabileceklerini öne sürüyorlar, dil
işlerinin de birdenbire, hızla, atılımla ele alınabileceğini
söylüyorlar, aykırı düşünenleri uyandırıyorlardı. Bu gö
rüş, Birinci Kurultay'da birdenbire ço ğunluk sağladı. Çün
k ü Atatürk'e güvenenler, kurtuluşu O'ndan bekliyorlar,
O'nun gösterdiği yolun doğruluğuna inanıyorlardı. Ay
kırı düşünenler, bir daha yenilgiye uğradı.
Atatürk türlü tartışmalarla, dile karışmak gerektiği
kararına varınca, başarıya ulaşmak için çeşitli yolları
denemekten çekinmedi. Eskiden beri tek tük sözlerin
alı nışında aydınlarca tasarlanan, ileri sürülen bazı yollar
vardı. Bu yolları birer birer denemek gerekiyordu.
Doğu Lehçelerine Baş Vurma Yolu
1932 yıllarında ve daha ö nceleri, Türk aydınlarını n
çoğu, Namık Kemal'in ve özellikle Ziya Gökalp'
in düşüncelerinin etkisinde idi. Doğu Türkçesine bir
kurtarıcı gözü ile bakılıyordu. "O Türk budununa ne
mutlu ! Türkçüler, yolunuz açık olsun!"1 diyorlardı. Hal
buki anayurttan kopalı yüzyıllar geçmiş, Doğu Türk
çesi ile Batı Türkçesi, ses, biçim ve sözdizimi ba
kımlarından aynı tümcede birbirleriyle bağdaşamaya
cak kadar uzaklaşmışlardı. "ulu" sözünü "uluğ" yap
ma, gidilen yolu geri dönmek, "oldurgan, kılga= fail,
kınaymak= faaliyet göstermek'' gibi sözler yaratma, Batı
Türkçesini n ses düzenini bilmemek demekti. Zamanının
en büyük şairi Abdülhak H amit (Tarhan) Birinci Türk
Dil Kurultayı'nda : "Ondaki sözler ne Konya' nın, ne
1 ) Birinci Türk Dil Kurultayı Müzakere Zabıtları, s. 232.
Edirne'nin, ne Selanik'in, ne de Kaşgar ve Buhara'nın

Türkçesi değil, tamamiyle Istanbul Türkçesidir" diyerek
alınacak köklerde ve eklerde Istanbul ağzından, Istanbul
ses düzeninden vazgeçilemiyeceğini açıkça belirtiyordu.
Fakat, Atatürk'ün etrafındaki bazı dilciler, söz ihti
yacımızı karşılamak için Doğu Türkçesine baş vurmayı
durmadan salık veriyorlardı. Atatürk bu yolu denemek,
bu aydınları susturmak için milletçe bu yola koyuldu.
Bütün gazeteler, dergiler, resmi yazışmalar, listeler halinde,
Doğu Türkçesinden alınmış sözleri devrime ayak uydurma
gayreti ile yazılarına geçiriyorlar, fakat bir türlü benim
seyemiyorlar, yadırgıyorlar, yılıyorlardı. Yazanlar, . yaz
dıklarını okuyun ca anlamaz olmuşlardı. Özlenen Türkçe
bu değildi, deneme başarılı olmamıştı. Atatürk, milletin
gösterdiği yakınlığı, içtenliği anlamakta gecikmedi ; bu
yolun çıkmaz bir yol olduğu belirince millet önünde, top
luca, geri dönmekte bir sakınca görmedi. Büyüklük bu
radaydı.
Anadolu'ya Dönüş Yolu

Dildeki söz ihtiyacının başlıca kaynağı ancak Anado
lu olabilirdi. Atatürk Anadolu'da yaşamış, konuşulmuş,
yazılmış , eski ve yeni kaynakların taranması ve konuşul
makta olan ağızların derlenmesi yollarının, bütün yol
lardan daha doğru, daha elverişli, olduğunu görmüştü.
Daha önceleri denenen derleme işleri cılız kalmış, verim
siz olmuştu. 1932 yılından sonra bütün iller, ilçeler, köyler
birer derleme kurulu olmuş, o zamana kadar beğenilmeyen,
kullanılmayan, kenarda, köşede kalmış sözlere varıncaya
kadar bütün kaynaklar Ankara'ya ulaştırılmıştı. Vaktiy
le köylü konuşması diye ağza alınmayan sözler, kullanıl
dıkları tümceler, deyimlerle birlikte, il, ilçe başkanları,
ö ğretmenler, eğitimciler, eli kalem tutan herkes tarafından
fişlere geçirilerek, birdenbire en üstün sanat yapıtlarına
geçecek bir değer kazanmış, herkes işinin gücünün yanın

da söz derlemekle uğraşır olmuştu. Bu derleme imece
sinden, bu toplu çalışmadan, daha so nra ciltleriyle övün
düğümüz Söz Derleme Dergileri, Derleme Sözlükle
ri do ğdu. Böyle bir toplu çalışma da birer köşeye atılmış
olan eski eserlerdeki Türkçe sözleri taramak için yapıldı.
Tarama Dergileri de bu çalışmaların verimi oldu. B ütün
bu çabalar, dilin ihtiyacı olan sözlerin bir kısmını verdiği
gibi, yeni sözler, terimler yapmak için de kök ve ek bulmada
yol gösteriyordu. Yazarların, sanatçıların, herkesin aradığı
da unutulmuş, bırakılmış bu kaynakların ortaya çıkması,
derlenmesi, işlenmesiydi.
Dil Devrimi ile Halka Yöneliş

Dil devrimi ile yabancı sözler atılıp, yerlerine öz
Türkçelerini koymak ihtiyacı belirince, halkın sözleri,
değer kazanmış ve yabancı sözlerden boşalan yerleri dol
durmağa başlamışlardı. Arap, Fars kaynaklarından gelen
sözleri dilden atarken o nlardaki bazı kavramların etkisin
den de uzaklaşmıştık. Daha önemlis i, çok defa yabancı söz
lerdeki boş ş işkinlikten kurtulmuş, gerçek anlama, ger
çek düşünce ve duyguya kısa yoldan ulaşmıştık.
Osmanlıcanın yapmacıklığında kaybolan gerçekler,
dolaşık yollarla, ş işirme sözlerle anlatılmağa çalışılan,
ağdalandırılan düşünce ve duygular, kuvvet veya zayıflık
bakımından da çırılçıplak ortaya çıkmış, boş yere emek
ve zaman kaybından Türk ulusu kurtarılmıştı.
Osmanlıcada söz yükü o kadar artmıştı ki, bu kaba
rıklık, şişkinlik altında esas anlam ezil iyor, güçlükle kendini
gösterebiliyor, çok defa aranılan gerçeğe dolaşık yollardan
gitmek iş sayılıyor, boşuna zaman ve emek kayboluyor
du. Halk içinden gelen sözler ise, aydı nlara, halkın kısa yol
dan anlayış ve düşünüşünü anlatıyor, kestirmeden gerçeğe
götürüyor, b irbirinden çok uzaklaşmış iki ayrı toplumu
yan yana getiriyor, yaklaştırıyo rdu. Aslında Atatürk'ün

ulaşmak istediği amaçların en önemlisi de buydu : Sınıf
gözetmeden topluca anlaşma, aydınlanma ve kalkınma.
Yazı Dilini Konuşma Diline Y aklaştrrma

Dil devrimi ile yazı dili, konuşma dili arasındaki açık
l ığın kapatılması da amaç olarak göz önünde tutuluyordu.
Eskiden özentili, yapma, çok defa konuşulmayan bi r
yazı dili kullanılırdı. Atatürk bu yazı dilinin azınlıkta kal
dığını, büyük halk ço ğunluğunun bu dili anlamakta güçlük
çektiğini biliyordu.
Ço ğun luğun konuştuğu dilden yazı diline söz almakla,
aradaki açıklık da kapatılacak, yazı dili kolaylıkla halk
tarafından anlaşılır duruma getirilecekti. Birinci Türk
Dil Kurultayı'nda halk şiirleri yazı diline ö rnek gösteri
lerek okunuyordu. Bu şii rlerin dili, halkın konuşma dili
n in sıcaklığını taşıyor herkesi duygulandırıyordu. Osmanlı
yazı dili ile yazılmış şiirler ise, ödünç alınan Arapça, Farsça
sözlerin çokluğundan taşlaşmış, donmuş, arada kullanı
lan tek tük Türkçe sözler de bu kalabalıkta sıcaklığını
yitirmişti. Dil Devrimi ile, Türkçe, Osmanlı yazı dilin
deki sığıntı durumundan kurtulmuş , özgürlüğünü kazan
mış, bütün aydınların yazı ve konuşma diline yayılıp yerleş
me yolunu tutmuştu. Bu arada, konuşma dilinde günlük, alel
ade sayılan sözler değer kazanmış, resmi yazı diline bile
geçirilmişti. Bu tutum konuşma dili ile yazı dili arasındaki
büyük açıklığı kapatmış, iki dili geniş ölçüde birbirine
yaklaştırmıştı. Aydınların yazı ve konuşma dilini ise,
halkın yazı ve konuşma kaynakları besliyo rdu. Bu yolla
dört kaynak, aydınların konuşma ve yazı dili, halkın ko
nuşma ve yazı dili, birbirine karıştırılmış , birleştirilmiş,
karma bir yazı ve konuşma dili o rtaya çıkmıştı. Bu, her
ülkenin isteyip de başaramadığı bir sonuçtu. Bugün, dün
yanın bellibaşlı dilleri arasında yazı dili ile konuşma dili-
ÖLÜ!\ISÜZ ATATÜRK 43
nin bu kadar yaklaştığı, yakınlaştığı, bu kadar birleştiği

ülke az bulunur. Dil Devrimi ile, dilin halka yönelişi, öteki
devrimleri sevdirmek, yaymak, benimsetmek bakımından
da yararlı olmuştu.
Birinci Türk Dil Kurultayı Ürünleri

Birinci Türk Dil Kurultayı'ndan sonra zamanın he
men bütün ayqınları Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nde görev
almıştı. Cemiyetin inceletip yayınlayacağı başlıca konular
şunlardı :
1) Osmanlıca sözcüklere Türkçe karşılıklar bulmak,
2) Eski kitaplardan Türkçe sözcükleri tarayıp yeniden
kullanma alanına çıkarmak,
3) Anadolu'da halk arasında kullanılan Türkçe söz
cükleri derlemek, kullanma alanına sürüp yaymak,
4) Türkçenin tarihini . araştırmak, kökenine yönelmek,
5) Türkçenin yapısını, sözcük köklerini, eklerini ince
lemek, buna göre yeni Türkçe sözcükler türetmek,
özellikle, bilim dallarındaki ihtiyacı karşılamak
üzere terim yaratma yollarına gitmek.
Böylece I. Türk Dil Kurultay'ından bu yana, yuka
rıda sıralanan konuların hemen hepsine el atıldı ve değerli
ürünler yayın alanındaki önemli yerlerini almaya başladı.
Görülüyor ki, bugüne kadar yapılan bütün Türk dili
çalışmalarının, başarılarmın temeli, I. Türk Dil Kurulta
yı'nda, Atatürk'ün güçlü elleriyle atılmıştı.
Darülfünun Üniversite Oluyor

Atatürk, dil için, bilim için· her cephede savaşıyordu.
12 Temmuz 1932'de kurulan Türk Dili Tetkik Cemiyeti
ve arkasından 26 Eylül'de toplanan Birinci Türk Dil Ku
rultayı Türkçenin geleceği bakımından aydınların düşün
celerine yeni ufuklar açmıştı.
Darülfünunda, Türkçe yerine Osmanlıcayı savunan

lar az da olsa vardı. Her bakımdan, eski yö ntemlerle
ö ğretim yapan Istanbul Darülfünunu, 1 Ağustos ) 933'te,
.
Istanbul Ü niversitesi oldu ve ö ğretim yenileştirildi, bu ara
da Türkçeye de gereken önem verildi.
Daha 1 9 23 'te, Edebiyat Medresesi'nin fahri müderrisi
olması için Atatürk'e teklifte bulunulmuştu, Atatürk,
batı kültürüne yö nelik olduğunu belirterek "Medrese"
sözünü karalayıp yerine "Fakülte" sözünü yazmıştı.
Türklerin Adları Türkçeleşiyor

21 Haziran 1934'te Soyadı Kanunu kabul edildi. Bu
.
kanunun etkisiyle, eski aile adlarındaki yabancı sözcük
olan "z�de"ler atıldı, Türkçe sözcüklerden kurulmuş soy
adları alindı.
Atatürk, kendisi de, "Gazi Mustafa Kemal" unvanını
bırakıp, yerine "Atatürk'.' soyadım aldı (24 Kasım 1934).
Artık Atatürk, belgeleri "K. Atatürk" diye imzalı
yor ve bu durumu titizlikle her yerde uyguluyordu.
İsmet Paşa'ya da başarısını anmak amacıyle, "İnö nü"
soyadım vermişti.
Bu tarihten sonra da, çevresindekiler Atatürk'ten soy
adı rica ettiler ve durumlarıyle uygun, oldukça Türkçe
soyadları aldılar, "Nuri Conker" gibi.
Bu tutumun Türkçe bakımından büyük etkisi oldu.
Türkçe sözcükler aranıyor, taranıyor, soyadı olarak alı
nıyordu. Yeni doğan ço cuklara Arapça, Farsça adlar ye
rine Türkçe adlar koymak kaçınılmaz bir moda olmuştu.
G ün geçtikçe Türkçe değer kazanıyordu. Türkçe söz
cükler, yaygın bir moda gibi toplumu etkilemişti. Türkçe
kökler ve ekler toplumca yeni biçimlere, kalıplara dökü
lüyor, yeni t üretmeler ortaya atılıyordu. Bulunan soyadları,
ço cuk adları, işyeri adları birbirinden güzeldi.
Özel adların, toplumun etkisinde kaldığı kültürü gös

termesi bakımından dilcilikte ö nemli bir yeri vardır.
Türkler, Çin kültürü etkisinde kaldıkları zaman Çin
ce özel adlar kullanmışlardı Kültekin ve Bilge Kagan
bile Orhun Yazıtları' nda yabancı ö zel adlardan yakınmış
lardı (bkz. s. 1 5 ).
Türkler Fars kültürü etkisinde kaldıkları zaman da,
Selçuklularda olduğu gibi, Farsça özel adlar kullanmış
lardı : "Kekavus, Keyhusrev, Keykubad" gibi.
Arap kültürü t:.tkisiyle başlayan özel adlar ise, X.
yüzyıldan günümüze kadar sürüp gelmektedir : "Hatice, Ay
şe, Fatma, Ahmet, Mehmet, Ali, Osman, Ömer" vb.
Atatürk'ün ö nderliği ile, artık Türkler kendilerine
güvendikleri gibi , Türkçeye de güvenecek, özel adlar
Türkçe olacaktı.
Zamanla, adı Türkçe olan kuşakla, adı Osmanlıca olan
kuşak arasında yaşça ve kültür bakımından bir yenilik,
eskilik, çağdaşlık sınırı belirdi.
İkinci Türk Dil Kurultayı

İkinci Türk Dil J(.urult�yı 18 Ağustos 1 934'te yıne
Dolmabahçe Sarayında toplandı.
Birinci Kurultayın ürünlerini bazı aydınlar benimsemiş
ler, bazıları yadırgamış, tepki gö stermişlerdi. Özellikle do
ğu Türkçelerinden alınan sözcükler yapı ve ses bakımından
Türkiye Türkçesine uymuyor diye direnenler o luyordu
ama yayınlanan Cep Kılavuzu'ndaki Türkiye Türkçesine
uygun yeni türetilmiş pek çok sözcük yerleşmekteydi :
"oturum, durum, başkan, dilekçe, tepki, uzman, basım,
basın, yayın, Ö nem, günaydın, gündem, subay, albay, yar
bay, kômutan; danıştay, yargıtay" gibi.
· Atatürk, bu kurultayda tuttuğu yolda ne kadar haklı
olduğunu bir defa daha belirtiyordu. Karşı koyanlar, dü-
şüncelerini yeterince savi.lnacak gerçek destek, gerçek

belge bulamıyorlardı.
İkinci Kurultaydan sonra Türkçedeki unvanlar sorunu
ele alındı.
Unvanlar Değiştiriliyor
Aynı yılda, 26 kasım 1 934'te, "Bacı, Hafız, Bey,

Ağa, Hanım, Paşa" gibi. unvanlar, bir kanunla resmi kul
lanılıştan kaldırıldı. "Bey" yerine "Bay" "Hanım" yerine
"Bayan", "Paşa" yerine "General" unvanları getirildi.
Türkçe olan "Bey, Hanım, Paşa" sözcüklerinin değiş
tirilmesinin nedeni kullanılış sıraları idi.
E ski kullanılışta unvanlar, genellikle, özel adlardan
sonra kullanılıyordu : "Enver Paşa, Kemal Bey, Halide
Hanım" gibi. Yeni kullanılışa göre, uluslararası sıra uygu
lanacak, önce unvan, sonra özel ad veya soyadı gelecek
ti : "General Enver, Bay Kemal, Bayan Halide" gibi. Bu
arada "Hacı, Hafız, Şeyh" gibi unvanlar da, özellikle, sı
nırlı olarak kullanılacaktı.
Dil Devriminin ilerlemesi , yerleşmesi için bilim
yönünden ara ştırmaların güçlendirilmesi gerekiyordu.
Türkler yüzyıllar boyunca komşu o larak yaşadıkları ya
da egemenliklerine aldıkları uluslarla türlü ilişkiler kur
muşlardı. Atatürk bu ilişkilerin tarih, dil hatta coğrafya
bakımlarından incelenebilmesi için yerli ve yabancı bilim
adamlarıyle örgütlenmiş yeni bir kuruluşa gereksinme
duyuyordu. Bu amaçla Türklerin yüzyıllarca komşuluğunu
yapmı ş olan Çinlilerin, Hintlilerin dillerini inceleyen, özel
likle Türkçe olması gereken Sümerceyi araştıracak olan,
dil, tarih, arkeoloji bakımlarından güçlü bir fakülte kur
mayı öteden beri düşünüyordu. Böyle bir fakültenin ku
ruluşu için 14 haziran 1 935 tarihinde 2795 sayılı kanun
çıkarıldı.
Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Kuruluyor
Atatürk, Dil, Tari h-Coğrafya Fakültesi'ni 9 ocak

1936'da, Ankara Haİkevi;nde düzenlenen bir törenle açtıı .
Bu tarihi olayı 1 0 ocak 1 936 tarihli Ulus Gazetesi
şöyle özetliyordu :
"Tarih, Dil Coğrafya fakültesi dün Halkevinde b üyük
törenle açılmıştır. Saat 1 5.30'da salon baştan aşağı davet
lilerle dolmuştu. Localarda sefaretler erkanı yer almış
lardı. B. M. Meclisi başkanı, başbakan, bakanlar, C.H.
P. Genel Sekreteri törende hazır bulunuyorlardı. Misafi
rimiz Afgan Hariciye Nazırı Ekselans Serdar Feyz Moham
med Han refaketinde Afgan sefiri Sultan Ahmet Han ol
duğu halde Cumhur Reisi locası nda bulunuyor ve Dış
İşleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü Aras'la görüşüyorlar.
Cumhur Reisi Kemal Atatürk saat 1 5.30'da Halke
vine geldiler ve karşılandılar. Cumhur Reisimiz localarına
girdikten so nra törene İstiklal Marşıyle başlandı.
Kültür Bakanı B. Saffet Arıkan kürsüye çıkarak çok
alkışlanan aşa ğıdaki nutuklarını okudu :
Sayın Bayanlar, Sayın Baylar,
Bugün, yeni bir eserin, Türk kültür dünyasına temel
olacak bir kurumun, çok e ski Türk varlığının silinmez
damgasını taşıyan Ankara'da açılışı kutlanacaktır.
Vatan toprakları kurtarıldıktan ve yurt içinde yepyeni
bir sosyal düzen kurulduktan so nra, vakit geçirmeksizin
kültür işinin ele alınması gerekti.
Kültür işinde ana kaynağın tarih olduğu kanaatıdır
ki bu alanda çalışmağa çok ö nem verdirdi. Birkaç yıllık
uğraşma sonucunda, tarihin en karanlık köşelerini aydınla
tan hakikat bulundu. O hakikat şudur :
1) Fakültenin ilk günlerdeki adı "Dil, Tarih, Coğrafya" biçiminde idi.
Daha sonra, "Tarih, Dil, Coğrafya Fakültesi" biçimine çevrildi ise de so
nunda "Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi" biçimi yeğlendi.
D ünyada yüksek kültürün ilk beşiği Türk ana yurt

larıdır ve o kültürü kuran ve b ütün dünyaya yayanlar da
Türklerdir".
Atatürk' ün huzurunda sade bir dille açıklanan bu
düşünceler, Atatürk'ün gerçek düşüncelerinden pek ço ğunu
kapsıyordu.
Atatürk, köken sorunlarında, tarihin dile, dilin tari he
yardımcı olması için, 9 ocak 1936'da Dil ve Tarih-Coğraf
ya Fakültesini kurmuştu. Fakültede tarihle birlikte, tari
hin birçok ölü diline de yer verilmişti. Bunlar arasında
Sümerce, Etice özel önem taşıyordu. Fakültenin açılış
töreninde yapılan konuşmalarda1 Sümerce ve Etice, Çince,
Sanskritçe üzerinde yapılacak araştırmaların, Türk dili
nin karanlık dönemlerini aydınlatacağı ileri sürülüyordu.
Türk dili ile yazılmış en eski belgeler, ancak, milattan sonra,
sekizinci yüzyıla inebiliyordu. Türklerin Anadolu'ya geliş
leri ise milattan sonra on birinci yüzyıla rastlıyordu. Ata
türk, Türklerin tarih alanında, bu kadar geç görünüşleri,
Anadolu'ya bu kadar geç sahip oluşları ile yetinmek is
temiyordu. Bu tarihlerden önceki devirler hakkında, Türk
kaynakları sussa bile, komşu kaynakların Türklerin var
lıklarından ve uygarlığından bahsetmeleri gerekir kanısında
idi. Gerçekten de Çin kaynaklarının, milattan önceki ikinci
yüzyılda, Türklerden ve Türkçeden bahsettiği görülüyordu.
Bu nedenle Atatürk, komşu kaynaklarda yapılacak
araştırmaların, bir de Türkler tarafından ele alınmasını,
Fakültede bu tür konularda çalışacak, öğretim üyelerinin
ve öğrencilerin en eski devirlerden beri kaybolmuş Türk
haklarının ortaya çıkarılması için ayrıca gayret sarfet
melerini istiyordu. Bu amaçla, dünyanın en eski uygar
ulusu Sümerlilerin dilinin Türkçe ile yakınlığını araştır
mak için Avrupa'da tanınmış Sümer ve Eti dili yetkilileri,
1) 1 0 Ocak 1 936 tarihli Ulus gazetesi.

profesörler Ankara'ya çağırılarak kendilerine Dil ve Tarih

Coğrafya Fakültesinde görev verildi. Atatürk'ün b ütün
bu çabalarının amacı "medeni vasfına" inandığı Türklerin,
sanıldığı gibi, "köksüz, göçebe, medeniyetsiz, barbar"
olmadığını dünyaya ispat etmek, gelecek Türk kuşakla
r ına gerçeği göstermek, güven vermek, güçlerine güç
katmaktı.
Sümer tarihi, Eti tarihi karanlıklarla dolu idi, dilleri
yeterince çözülmemişti. Yabancı araştırıcılar Sümerceyi kö
ken bakımından kendi dillerine bağlamak için çok uğraşmış
lardı ama gerçeklere aykırı olduğu için başarıya ulaşamamış
lardı. Fransız Hilaire de Barenton gibi Sümercenin Türkçe
olduğunu açıklayan bazı yabancı araştırıcılar da vardı. Ata
türk, bu düşüncede olan araştırıcıları, profesörleri Dil Ku
rultaylarına çağırıyor, kendileriyle yakından ilgileniyordu.
Atatürk, tarihteki sahipsiz dilleri, sözcükleri Türkçeye
bağlıyordu. Yabancı araştırıcıların uğraşıp da kendi yön
lerine bağlayamadıkları medeniyetlerin hemen hepsi Türk
lerindi, Atatürk, işletmelere, bankalara, Sümerbank, Eti
bankı gibi adlar vererek, bu görüşünü maddeleştiriyor,
sembolleştiriyor ve b ütün dünyaya yayıyordu.
Atatürk, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesini Türk ta
rihinin, Türk dilinin, gerçek kaynaklara gidilerek in
celenmesi için kurmuştu. Bu tür incelemelerle Türklerin
tarihleri aydınlanacak, Anadolu'nun en e ski yerlilerinden
biri oldukları ortaya çıkacak, d ünyaya uygarlık dağıttık
ları i spat edilecekti.
Türk Tarih Kurumu'nun, Türk Dil Kurumu'nun
bilimsel verileri de, bu fakültenin öğrencilerine ö ğretile
cekti. Atatürk, Türk tarihi ve Türk dili üzerindeki görüş
lerinin, genç ö ğrencilere öğretilip öğretilmediğini yakın
dan izliyordu. Bu arada, 1936-1938 yıllarında, fakültede
Güneş-Dil Teorisi de ö ğretilmekteydi.
1 ) bkz. "Denizbank" Tartışması, s. 58 .
Üçüncü Türk Dil Kurultayı
Dil ve tarih konularındaki yeniliklerin, kuruluşların

çalkantıları sürüp giderken Üçüncü Türk Dil Kurultayı
hazırlıkları başladı.
Atatürk Birinci Türk Dil Kurultayı'nda başlattığı
ve İkinci Türk Dil Kurultayı'nda ürünlerini sergilediği,
tarama, derleme, üretme çalışmalarından sonra Türkçenin
ve dolayısıyle b ütün dillerin kaynağına eğilmişti.
Yakından ilgilendiği Marr, Hilaire de Barenton, Kı
vergıç gibi dilciler, dillerin kaynağı konusunda birer ku
ram, teori sahibi idiler ve onları n da teorilerinde dilin kö
keni sorununu çözümleme çabaları vardı.
Atatürk de köken sorunlarını çözmede bir kuram, bir
öneri niteliğinde olan Güneş-Dil Teorisi'ni Üçüncü Türk
Dil Kurultayı'na getirecekti.
Daha ö nce, Atatürk'ün sözcüleri olan Türk Dil Ku
rumu yöneticileri Güneş-Dil Teorisini, yazıları, konuş
maları, dersleriyle topluma açıklamışlardı.
Türk Dil Kurumu'nun o zamanki yöneticileri, Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili bölümünde öğretim
görevi de almışlardı.
Atatürk, Türk Dil Kurumu çalışmalarım yakından
izleyebilmek ve kurultayları toplayabilmek için, Kurum'u
yaz aylarında Dolmabahçe Sarayına getirtiyordu. Türk
Dil Kurumu yö neticileri, 1936 yılında Üçüncü Türk
Dil Kurultayı' ndaki çalışmalara katılmak üzere, bazı öğ
rencilerini de çağırmışlardı.
Batıdan Gelen Yabancı Sözcükler

"Filozofi" Sözcüğü
Üçüncü Türk Dil Kurultayı'na, Dil ve Tarih-Co ğraf
ya Fakültesi öğrencilerinden çağırılı olanlar tezleriyle
katılacaklardı.
ÖJ,ÜMSÜZ ATATÜRK 51
1 936 yılı, 1 6-17 ağustos gecesi, Dolmabahçe Sarayı'nın

ikinci katındaki denize bakan salonlardan birinde, Ata
türk, uzun yeşil masa etrafında sıralanmış dilcilere ve dev
let yetkililerine "filozofi" sözcüğü üzerindeki düşüncelerini
açıklıyordu.
Atatürk, doğudan gelen yabancı sözcükleri dilimizden
atarken, batıdan gelenlere karşı tutumun ne o lacağını
gecelerce düşünmüştü.
O akşam, araştırmalara örnek olarak alınan "filozo
fi" sözcüğü, şöyle açıklanmıştı : "Philo sophie" sözcüğü
Fransızcaya Yunancadan geçmişti, "philo+ sophie" şek
linde birleşik bir sözdü. Her iki söz de kaynaklarda teker
teker incelendi, "sophie" sözü, Hint-Avrupa Dillerinin
meşhur etimoloji sözlük lerinde "origine inconnue = kö
keni meçhul" olarak bildiriliyor, milattan çok önce "sap,
sav" gibi meçhul kaynaklı bir kökten geldiği gösteriliyordu.
Atatürk, bu sonucu Türkçenin "sav, sap" sözcüğü ile bir
leştiriyor, "sav" ın Türkçede "bilgi, hikmet" anlamına
kullanıldığını belirtiyordu.
Yapıtlarda, "kökeni meçhul" diye yazılan sözcük
lerin hemen hepsi Türkçe sayılmalıydı. Batılılar bütün
zorlamalara rağmen, bir sözcüğün kökenini, kaynağını
bulamıyorlarsa, bu sahipsiz kökler Türklerindi.
Milattan önceki yüzyıllarda, Türklerin varlıkları,
akınları, göçleri, komşularına etkileri, hep si biliniyordu
ama, yabancı kaynaklardaki uygarlık izlerinin ve bazı söz
cüklerin asıllarının Türklerle ilgili olabilecekleri asla göz
önünde tutulmuyordu.
Kısaca batı sözcükleri olarak bilinen pek çok sözcük
te Türklerin de hakları vardı. Atatürk bu görüşünde de
haklıydı. Zamanla incelemeler, araştırmalar batı dillerin
deki pek çok sözcü ğün ve özelliğin Türk diliyle aynı
kaynaktan geldiğini gösterecektir.
Bu toplantıdan, bir hafta sonra, hazırlıkları bitirilen

Üçüncü Türk Dil Kurultayı 24 ağustos 1936'da Dolma
bahçe Sarayında açıldı.
Birinci gün genellikle Güneş-Dil Teorisi üzerindeki
açıklamalarla geçti.
İkinci gün (25 Ağustos 193 6), "ata" sözcüğü üzerinde
bir araştırma okunduı. Atatürk "ata" sözcüğün ü soyadı
aldığı zaman, birçokları "Sanki ata sözü Türkçe mi?"
demişlerdi.
"Ata" Sözcüğü
Atatürk bu konuda titizlenmekte haklıydı. "Ata"
sözü Türkçe idi. Türkçeden başka dillere geçmiş pek çok
sözcük vardı. Hem Türkçe başka dillerden sözcük alıyor
da nasıl oluyor kendisi başka dillere sözcük vermiyordu.
Gerçekten de bu noktada bugün bile henüz açıklana
mayan bir sorun bulunmaktadır.
Çünkü "ata" sözcüğü, bütün Batı dillerinde, hiç ol
mazsa başlıcalarında, Latince, Yunanca, Fransızca, Al
manca, İngilizce ve Rusçada aynı biçime çok yakın olarak,
aynı anlamda vaktiyle kullanılmıştı ve bazılarında da
"atavisme" gibi türevlerle hala kullanılıyordu.
25 ağustos 1936'da, Üçüncü Türk Dil Kurultayı'nın,
ikinci gününde, Atatürk' ün soyadında bulunan "ata" söz
cüğü bütün dünya dilcileri önünde açıklanıyor ve Türkçe
olduğu ileri sürülüyordu. Gerçekte de öyleydi. Atatürk
soyadım almadan önce inceden inceye araştırma yapmış
tı. "Ata" sözcüğü bütün dünya dillerinde, özellikle Batı
dillerinde kullanılmıştı, bu bir tesadüf değildi. Aynı söz
cüğün dilden dile geçtiği, ses ve biçim değiştirdiği görü
l üyordu. Özellikle, bu sözcük Türkçede biçim ve anlamını
1) Bu araştırma o zaman Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesinde birinci
sınıf öğrencisi bulunduğum sıralarda tarafımdan hazırlanmış ve Büyük
Önder'in huzurunda okunmuştu (bkz. Üçüncü Türk Dil Kurultayı Tuta
nakları, Jstanbul 1 936, s. 51 ve bkz. Atatürk ve Türk Dili, Ankara 1 963,
TDK Yayınları, s. 148).
değiştirmeden yüzyılları aşarak günümüze kadar gelmişti.

Öteki dillerde ise, ilk devirler kullanılmış, sonraları bıra
kılmış, kullanılmaz olmuş, yalnızca "atavisme" gibi türev
leri kalmıştı. Halbuki Türkçede ilk kaynaklardan beri
"ata" sözünün aynı anlamda, aynı biçimde ses değişimine
bile uğramadan sürüp geldiğini görüyoruz. Yabancı
dilciler de sözlüklerinde bu ortakliğı kabul ediyorlar, an
cak "ata" sözünün bu yayılışını "çocuk dili, çocuk sözü,
Lallworte" olmakla açıklıyorlardı. Onlara göre, bir za
manlar, bütün dünya çocukları, "baba, cet" a nlamında
"ata" sözünü kullanmışlardı. Nasıl olmuştu da, başka
başka ulusların çocukları, hep birden bu sözü kullanmış
lar, sonra yine hep birden unutmuşlar, kullanmaz olmuş
lardı. Bu görüş çok zayıftı. "Ata" sözü, öteki uluslarda aynı
fo netikte, aynı biçimde değildi, her dil bu söze kendi dam
gasını vurmuş, benimsemiş, kendine göre bir biçim vermiş,
yalnız anlamına dokunamamıştı. Sümercede bile "ad"
biçimiyle aynı sözcük kullanılmıştı. Böyle bir sözcük
çocuk dili olamazdı. Demek ki bu söz bütün dillere belli
bir kaynaktan yayılmıştı.
Tanınmış sözlükçülerde� Alois Walde'ye göre durum
şöyledir : Eski Islavca'da "ots", bugünkü Rusça'da "otets",
Laponca'da "attje", Çeremişçe'de "atja", Ostiyakça'da
"ata", Macarca'da "atya", Yunanca'da "atta", Latince'de
"atavus", eski İrlanda dilinde "aite", Etice'de "atta",
Sümerce'de "ad" , Çince'de "ah-tiah" ' "baba' cet" anla-
mında kullanılagelmişti.
Bütün bu değişik ses ve biçimler çocuk dili ile açık
lanamazdı. Bu örnekler, sözün bir dilden ötekilerine geç
tiğini ispatlamaktaydı.
Atatürk, "ata" sözünün, asıl biçimini ve anlamını,
eski kaynaklardan bugüne kadar, Türkçede olduğu gibi
korunduğunu göz ö nünde tutarak, sözcüğün Türkçe ol-
duğunu ileri sürüyor ve bunun için soyadı olarak seçtiğini

belirtmek istiyordu.
Gerçekte de "ata, alp" gibi sözlerin varlığı o rtak bir
kaynakla açıklanabilirdi. Bu tutumla hazırlanmış olan
tezde "Kökeni meçhul" diye yazılan sözcüklerin hemen
hepsi Türkçe köklere benzer, onlar bütün zorlamalara
rağmen aslını, kaynağını bulamıyorlarsa, bu sahipsiz kal
mış kökler Türkçeden geçmiştir, deniyordu.
"Ata" sözcüğü üzerindeki tez, ertesi günkü gazete
lerin büyük başlıklarla belirttiği gibiı "Ata kelimesi Türk
lük kadar e skidir ve Atatürk kadar bizimdir" sözleriyle
biterken Atatürk memnundu.
Atatürk, "ata" sözcüğü gibi batı dilleriyle ortak bazı
sözcükleri görüyo r, düşünüyor, ortak kaynağı arıyordu.
Güneş-Dil teorisi böyle bir gereksinmeden do ğmuştu.
Güneş-Dil teorisini, özleştirme yolundan dönüş diye
yorumlayanlar bugün de vardır. Bütün yorumların tersi
ne Güneş-Dil teo risi, yabancı sözcüklerde bile Türkçe
kökleri arıyor, Türk dilinin varlığını, yabancı dillere etki
sini belirtmek istiyordu.
Bugün de aynı sorun ortada durmaktadır. Türkçe ile
batı dilleri arasında pek çok sözcük kökü ortaktır ve pek
çok da ortak ek vardır.
Özellikle Türkçe adıllarla, batı dilleri adılları arasında
ortak sesler ve biçimler bulunmaktadır. "men, sen, ol,
kim, kaç, ne" gibi Türkçe adılların karşılığı batı dillerinde
kolaylıkla açıklanabilir. Ayrıca, "ata, alp, er, bal, kedi,
dam" ve benzeri sözcükler, komşuluk dolayısıyle alınmış,
verilmiş sözcükler değil, ortak bir kaynaktan yüzyıllar ön
ce alınmış ortak sözcüklerdir.
Marr ve başka dilcilerin bütün dilleri bir iki söz
cükten çıkarma kuramları, gerçekte, pek çok sözcüğün
belirli birkaç sözcük köküne dayanmasındandır.
1 ) bkz. 26 Ağustos 1936, Cumhuriyet Gazetesi, 1 . Sayfa.
Güneş-Dil Teorisi
Güneş-Dil Teorisi Türkçenin eskiliğini ispat etmek, hiç
olmazsa ileri sürmek amacıyle ortaya atılmıştı. Sonradan
bazı çevrelerin ortaya attığı gibi asla bir dönüş yolu değildi.
Nitekim, Atatürk, ölüm üne kadar yeni Türkçe sözcükler,
terimler yarattı. Halbuki Güneş-Dil Teorisi 1935'te hazır
lanmış, 1936'da kamuya açıklanmıştı. Atatürk ise 1937,
193 8 yıllarında Türkçe kök ve eklerden öz Türkçe terim
ler türetmeye devam etmişti. Bu durum nasıl olur da Ata
türk' ün öz Türkçeden döndüğü biçiminde yorumlanabilirdi.
Öte yandan, G üneş-Dil Teorisi Türkçe ile batı dilleri
arasında ortak bir kaynak bulunduğuna da dikkati çeki
yordu. Bu bakımdan, Güneş-Dil Teorisi, batıdan gelen
sözcüklere karşılık bulmada, bir esneklik getiriyordu.
Her sözcüğün Türkçesi aranacak, her yeni terim, Türkçe
köklerden Türkçe eklerle kurulacaktı.
Yalnız dilimizdeki "lamba, masa, elektrik" 1 gibi batı
kaynaklı eski yabancı sözcüklerin durumu ne olacaktı ?
Bunları değiştirmekle Türk dilinde bir karışıklık, bir yok
sulluk yaratılmaz mıydı ?
Atatürk, sorundaki etkenlerin bir değil bin olduğunu,
çözüm ün de çeşitli yollardan gidilerek sonuçlandırılması
gerektiğini biliyordu.
Bazı yabancı sözcükler elbetteki dilimizde kalacaktı
ama bunların oranı, Türkçeyi bastıracak, boğacak ölçüde
olmayacaktı. Türkçenin gelişmesi için Atatürk, kök ve
ek bakımından gerekli yolları göstermiş, örneklerini ver
mişti. Güneş-Dil Teorisi ile de dildeki bazı yabancı söz
cüklerin Türkçe ile ortak olan kaynakları açıklanıyordu.
Dilin kökeni hakkındaki teoriler, çok iyi bilinenle hiç
bilinmeyen arasında köprü kurmaktan ibaretti. Bu köp-
1) O sıralarda "elektrik" sözcüğünü Türkçe "yaltırık" sözcüğü ile
birleştiren yazılar yayınlanıyordu (bkz. Türk Dili "Belleten", ağustos 1936,
Sayı : 19, s. 47).
rünün bir ayağı sağlama basıyor, öteki ayağı bilinmeyene

karışıyordu. Tanınmış dilcilerin ço ğu köken sorunlarında
daima böyle bir köprü kuruyorlar, bilinmeyeni, çaresiz
bilinmeyenle açıklıyorlardı.
Kimi, dilin, "ah, oh" gibi ünlemlerden, kimi " şırıltı,
mırıltı" gibi do ğa seslerini taklitten, kimi de "bu, şu" gibi
gösterme adıllarından doğduğunu ileri sürüyordu.
Atatürk bu teori ile yerli ve yabancı ünlü dilcilerin
dikkatini Tü rk dili yönüne çekip bundan Türk ulusunu
yararlandırmak istiyordu. Mademki dilcilerin ço ğu dilin
ilk doğuşu dolayısıyle bir kökende birleşiyorlar, o halde
bütün dillerin aynı kaynaktan çıktığına inanıyorlar demekti.
Bu ortak kaynak, bütün dünyanın ortak ilgisini çeken
"güneş" olabilirdi. İlk insanlar, "bu, şu" gibi adıllara,
"ah, oh" gibi ünlemlere ulaşmadan ilk düşünce ve duygu
larını "güneş"in karşısında seslendirmiş olabilirlerdi. Bu
ses de Türk dilindeki "ağ /ak" sözleri ile biçimlenmişti,
"ağ-ar-mak, ak-ar-mak" gibi türevleri bu izleri taşıyordu.
Sesbilgisine göre de, en kuvvetli ünlü "a" sesi idi,
"ğ" de, yarı ünlü sayılırdı daha doğrusu ünlünün ünsüzle
uzatılmasından başka bir şey değildi.
Bu ilk sesi bulduktan sonra, Türkçenin yapısında olduğu
gibi "ünlü + ünsüz" sıralanışını esas tutmak gerekiyordu.
Bu teori, pek çok dilcinin gözünden kaçan Türk
diline ait bazı özellikleri de getiriyordu. Türkçede bütün
sözcükler genel olarak ünlüyle başlıyor, ünsüzle bitiyordu.
Türk dili sözlüklerine bakılacak olursa, "a-, e-, o-, ö-,
u-,ü, ı-, i-" gibi ünlülerle başlayan Türkçe sözcüklerin çok
luğu dikkati çekiyordu. Özellikle sözcüklerin ünsüzle
bittiğini örnekleri ile göstermek daha kolaydı. "kışla, yay
la, kumla" gibi sözcüklerin, "otlak" sözcü ğünde olduğu
gibi son seste bir "k" ünsüzü, "evli, adlı" gibi yine ünlüyle
bitmiş sanılan başka sözcüklerin de sonunda bir "-g"
ünsüzü ile kapandığı dilcilerce de kabul edilmekteydi.

Anadolu ağızlarında "şimdi" yerine "şimdik", "evce"
yerine "evcek" demek, sondaki ünl üyü bir ünsüzle kapat
mak, söze bir çeşit kesinlik, bir destek vermekti. Böylece
her sözcükte bir ünlüyle başlama, bir ünsüzle bitme ilkesi
Türkçede olduğu gibi başlangıçtaki bütün diller için de
kabul ediliyordu. Böyle bir kaç ortak söz fo silinden, de
ğişik zamanlarda, çeşitli bölgelerde çeşitli diller doğmuş,
çeşitli çekimler ve ekler dillerin birbirinden ayrılmasını
sağlamıştı. Kısaca başlangıçta sözler ortaktı, gramerleri,
sonradan gelişe gelişe dilleri birbirinden ayırmıştı. Zaten
Hint-Avrupa dillerinde sözlerin kökeni aranırken sonra
dan türemiş sesler atılıyor, e sas köke, kaynağa gidiliyordu.
Hint-Avrupa etimoloji sözlüklerinde olduğu gibi sözcüklerin
kaynağı çok defa bir iki ünsüz kalıntısına dayanıyordu.
Bu ünsüzler türlü ağızlarda çeşitli ünlülerle besleniyor,
türlü ulusların söz hazineleri meydana geliyordu. Bu
bilim gerçeğine dayanan Atatürk, bazı köklere kaybolan
sesleri tekrar ekleyerek, teori bakımından aslına uygun
bir biçime ulaşmanın yollarını arıyordu. Bu düşünceden
Güneş-Dil Teorisinin ikinci ilkesi doğdu. Bu ilke ses ba
kımından birbirine çok yakın ünsüzlerin birbirinin yerine
geçmesidir ki modern fonetik de bu esasları kabul etmiş
tir. "b, p, v, f, m" gibi dudak ünsüzlerinin türlü ağızlarda
veya dillerde, çeşitli bölgelerde birbirinin yerine geçtiği
çok görül ür ve diş, damak, gırtlak ünsüzleri için de aynı
görüş geçerlidir. Bu iki ilkeye dayanan Güneş-Dil Teorisi,
kaybolan ünlüleri köklere dolduruyor, değişen ünsüzleri
yerlerine koyuyordu. G üneş-Dil Teorisinin üçüncü ilkesi,
Teorinin bir başka özelliğini gösteriyordu ki bu özellikte
de hayret edilecek bir seziş vardı.
Bu ilkeye göre bazı ünsüzlerde bazı anlamlar birik
mişti. Bir artdamak "k" sesinde bütün dünya dillerinde
"yakma, yanma, sıcaklık" kavramlarına rastlanıyordu.
Bunun gibi bazı ünsüzlerde bazı kavramlar toplanmış,

çevrelenmişti.
Başlangıçtaki birliğe, geliş yolları göz önünde tutularak,
geri geri gitmek gerekirdi. Halbuki Güneş-Dil Teorisine
örnek verenlerin bazıları, iki ayrı dilin sözcüklerinin eski
köklerini karşılaştıracakları yerde, son biçimindeki örnek
lerini karşılaştırıyorlar ve açıklamaları bilimsel açılardan
uzaklaştırıyorlardı.
Kısaca Güneş-Dil Teorisindeki gerçeği yorumlamada
ifrata gidildi, dil ve bilim olanakları zorlandı.
Atatürk, dil devrimi ile, çeşitli denemeler ve atılımları
ile, dilin sadeleşmesi, özleşmesine verdiği büyük önemle,
ülkeyi kurtardığı gibi, hiç ş üphesiz, Türk dilini de ya
bancı diller boyunduruğundan kurtarmış oldu.
Dil devrimi ile alınan yolu bir de fa daha kesin olarak
görebilmek için, özlenen Türkçeyi arayanların topluluğu
sayılan dil kurultaylarından, ilk Kurultaydaki Osmanlıca ile
sonuncu Kurultaydaki Türkçeye bakmak yeter. 1932 ile
1973 yı1Iarı arasında geçen 40 yılda, önceki altı yüz yılda
yapılamayan sadeleşme, Türkçeleşme, özleşme, ancak
1 928'de Atatürk'ün önderliği altında dil devrimine verilen
büyük hızla başarılmış oldu.
"Denizbank" Tartışması
Dil devriminin hızına ayak uyduramayanlar eleştiri
lere başlamışlardı.
Atatürk, Türk dilinin gelişmesi için bütün olanakları
zorluyor, eski kitaplara, eski ve yeni lehçelere baş vuruyor,
Anadolu ağızlarından sözcükler topluyor, bazı yabancı
sözcükler için de Güneş-Dil Teorisi ile, dillerin aynı eski
ana kaynaktan birlikte yararlandıklarını açıklıyordu.
Bu kadar çaba, bu kadar az zamana sığdırılan olay
ların hızı arasında başları dönenler fırsat kolluyorlardı.
B u fırsat "Denizbank"ın kuruluşu için B üyük Millet

Meclisine verilen tasarı ile belirmişti.
Vaktiyle, 1930'da, kendisine çok değer verdiği bir dilci
milletvekili nasılsa Atatürk'e karşı çıkıyor, "Denizbank" bi
çimindeki bir adın kuruluş bakımından yanlış olduğunu,
"Deniz Bankası" denilmesi gerektiğini ileri sürüyordu.
Bu sözler B üyük Millet Meclisinde gürültülere yol açtı
ve tasarı adı dolayısıyle komisyona geri gönderildi.
Atatürk, "Denizbank" adına karşı çıkanlara, ga
zetelerle, radyo ile ateş p üskürüyor, Türk Dil Kurumu'nun
tanınmış dilcileriyle, tanınmış milletvekilleriyle, bu tür
tartışmaları cevaplandırıyordu. "Sümerbank" ve "Eti
bank" gibi adlar kullanılıp giderken "Denizbank" dolayı
sıyle patlayan fırtına, Türkçedeki özellikleri bilmeyenlerin
tepkisiydi, boşuna direniyorlardı.
28 kasım (İlkkanun) 1937 günlü Ulus gazetesi, birinci
sayfasında büyük puntolarla şu haberi veriyordu :
"Dün Kamutayda ve radyoda birçok hatipler Deniz
bank'ın öz Türkçeliğini izah ettiler" Büyük puntolarla di
zilmiş bu başlığın altında şu bilgi verilmektedir : Reis, "De
nizbank kanun layihasının m üstacelen müzakere edilmesini
teklif etmiş ve bu teklif kabul edildikten sonra, unvanının
tekrar tetkik edilmesi için bütçe encümenine verilmiş olan
layiha hakkındaki encümen mazbatası okunmuştur. En
cümen mazbatası, Denizbank adının Türk grameri kaide
lerine mutabık ve bilhassa alem ifade eden isimlerde bunun
birçok misalleri mevcut olduğu ve ayrıca bu tabir Sümer
bank ve Etibank gibi şivemize uygun olup telaffuzu da kolay
bulunduğu cihetle Denizbank unvanının Deniz Bankası'na
tebdiline lüzum olmadığı neticesine varıldığı mealindedir".
Milletvekillerinden İsmail Müştak Mayakon ise kür
süde, düşüncelerini şöyle açıklıyordu : "Denizbank ter
kibinde hiç bir kaidesizlik yoktur" diyordu, ayrıca "Kaide
ve şivenin yanı başında, bir de umumi ahenge uymak l ü-
zumu vardır. Yüksek heyetinizce malumdur ki, iktisadi,

ticari, mali firmalara konulan adlar kısa, muciz, telaffuzu
kolay terkiplerden vücuda getirilir. Her millet bu hususta
kendi kabiliyet ve elastikiyetinden istifade eder"
Falih Rıfkı Atay ise, söz alıyor, "Güç işi başaracak
olanlar, çalışma yolundadır. Bu yol üzerinde çıkabilmesi
daima beklenen muarızlar elbette aydınlık dışında kala
caklardır" diyordu.
Atatürk yi ne haklıydı. Bu çeşit takısız tamlamalar
Türkçenin yapısına, gidişine uygundu ve Atatürk bu özel
liği çoktan biliyordu.
Türk dili yüzyıllar harcayarak "Top Kapısı"ıu, "Top
kapı", "Paşa Bahçesi"ni, "Paşabahçe" yapmış , yapısına
uygun bu tür takısız tamlama yolunu eskiden beri yeğ
lemiş, kullanmıştı.
Bu olayın Türkçede yığınlarca örneği yaşıyordu :
"Beşiktaş, Maltepe, Göztepe, Kumkapı, Dışkapı, İçeren
köy, Merdivenköy, Gölköy, Ormanköy, Gölyaka, Değir
mendere, Çamkoru, Çanakkale, Tahtakale, Aşkale" gibi
pek çok takısız tamlama bazı yerlere alem olmuştu. Ay
rıca birleşik sözcük kurmadan da, taksız bu tür tam
lamalar kullanılıyordu : "baş köşe, köşe daire, dip komşu,
üst kat, alt kat, devlet baba, toprak ana, ana dava, esas
mesele, Hayal Şehir, toprak yol, insan adam, cam kavo
noz, tül perde, pirinç mangal, dün akşam, yarın gece, kurt
politikacı, parmak çocuk, tunç bilek, demir leblebi, yıldı
rım telgraf" vb .
Görülüyor ki, Ata.türk dilcilerden daha çok dilciydi.
Bu tartışmada da haklı çıkmıştı.
Nitekim, kendisi nden sonra, bu tür takısız tamlama
kuruluşundaki adlar çoğaldı : "Pamukbank, Demirbank,
Raybank" gibi.
Atatürk'ün Terimleri
Hiç kimse, terimlere Atatürk kadar değer verm�miştir.

Terimler bir dilin belkemiği olduğu gibi bilimin de vazge
çilmez aracıdır.
Bilime çok değer v eren Atatürk terimi de büyük
önemle ele alıyordu.
Yüzyıllar boyunca yabancı dillerin baskısı altında ezi
len Türk dili, kısırlaşmış, gelişemez olmuş, yabancı tam
lama ve terimlerl e anlaşılmaz bir duruma düşmüştü.
Aslında dil bir araçtı, ama herhangi bir araç sayıl
maması gerekirdi. Genellikle dil için, "insanın iç alemini,
dış aleme bağlayan bir araç" tanımı yapılır. Böyle bir ara
cın kolay kullanılması, kolay anlaşılması, her türlü düşünce
ve duyguyu kolaylıkla belirtmesi, her çağda, h erkes tara
fından aranan bir özellik olmuştur. Yalnız, insanlar düşün
ce ve duyguları bakımından, aldıkları kültüre sıkı sıkıya
bağlı oldukları için, bu düşünce ve duyguları hangi yolla
kazanmışlarsa, hemen o yolun aracına kolaylıkla baş
vurmak isterler. Herhangi bir konuda, yabancı dillerle
ö ğrenim yapmış bir insan, konusuyle ilgili yabancı sözcükleri
özellikle yabancı terimleri kullanmak eğilimindedir v e böyle
ce bilerek veya bilmeyerek Türk diline yığınlarca yabancı
sözcük, terim getirmiş olur.
İşte, Ulu Önder Atatürk, Türk ulusunun dönem dö
n em bağlı veya ilgili olduğu çeşitli kültürlerin etkisiyle,
aldığı yabancı sözcükleri, terimleri atarak, Türk dilinin
kendi öz benliğine kavuşmasını, gelişmesini, ölümsüzlüğe
ulaşmasını istiyordu.
Atatürk, her konuda yapacağı toplantıdan önce, o
konu ile ilgili yerli ve yabancı bilimsel kaynakları inceler,
sağlam bir kanıya ulaşır, bir de başkalarını dinlem ek üzere
aydınları toplantılara, kurultaylara çağırır, edindiği kanıyı
göruşur, açıktan başkalarıyle tartışarak, durumu kontrol

eder, konuyu olgunlaştırarak sağlam bir sonuca varırdı.
Türk dili konusunda da yapılan incelemelere göre,
milattan son ra, VIII. yüzyıldaki, Orhun Anıtlarında kul
lanılan Türkçe, temiz, sağlam bir Türkçe idi. Fakat VIII.
yüzyıldan sonra X. yüzyıla kadar Uygur Türklerinin
Budist kültürü ile ilişki kurmaları ve Budist olmaları, Türk
çeyi, Sanskrit sözcükleriyle, terimleriyle doldurmuştu.
İlk kez Türkçe, o dönemde, büyük ölçüde, yabancı sözcük
lerin akımına uğramış oldu, X. yüzyıldan sonra Türkler
Müslüman olunca, bu kez, İslam kültürünün etkisiyle,
Arap ve Fars sözcükleri, terimleri Türkçeyi bir kenara
itti, pek çok Türkçe sözcük, terim kullanılmaz oldu,
unutuldu, yerini Arapça ve Farsça sözcükler, terimler al
dı. Türkçe "üstün" yerine Arapça "fetha" , "esre" yerine
"kesre", "ötre" yerine "zamme" gibi yabancı terimler
yeğleniyor, Türkçe terimler unutulup gidiyo rdu.
XVIII. yüzyıldan başlayarak, bilinçli bir tutumla
Batıya yönelmek gerekince, terim olarak Arapça, Farsça
sözcüklerden başka Fransızca sözcükler de Türkçeye gir
meye başladı.
Ulu Önder Atatürk, eşsiz dehası ile Türkçenin bu
durumunu ele almak, bu gidişe bir son vermek, dilimizin
gelecekte tutacağı yolu çizmek istiyordu. Bu amaçla
1 933'te, Celal Sahir Erozan'ın başkanlığında, "Lugat
Istılah Kolu" kurulmuş, terimler, ilgili oldukları bilim
dallarına göre ele alınarak, on altı bölüme ayrılmıştı.
1 934'te toplanan İkinci Türk Dil Kurultayı 'nda te
rimlerin çokluğu, yaygınlığı göz önünde tutularak, terim
(ıstılah) kolu, sözlük (lugat) kolundan ayrılmış, derlenen
yabancı terimler, Türkçe karşılıklarının bulunması, eksik
liklerinin tamamlanması için, öğretmenlere, uzmanlara,
profesörlere gönderilmiş, düşünceleri istenmişti.
1 936'da toplanan Üçüncü Türk Dil Kurultayı'ndan
sonra yine Atatürk'ün ö ncülüğü ile terim devriminde baş

lıca iki ilke ortaya atılmıştır.
İlk ve ortaokulların ders programlarındaki terimleri
Türkçeleştirmekteki amaç, Türk çocuğunun derslerini ko
laylıkla anlayıp ö ğrenmesidir.
Bunun için :
A . Kökü kültür dünyasında ortak olan "elektrik,
dinamo, metre, gram" gibi terimleri olduğu gibi almak,
B . Bunların dışındaki terimlerin, elden geldiğince,
Türk çocuğunun kolayca anlaması için, konuştuğu, bil
diği Türkçenin köklerinden, Türkçe eklerle türetilmesini
sağlamak.
Atatürk ve Dil Kurumu, bu amaçlarla, Üçüncü Türk
Dil Kurultayı'ndan beş ay sonra, 1 937 yılının şübat ayında
yayınlanan Türk Dili (Belleten, sayı 21-22) dergisinin 2.
sayfasında şöyle bir haber yaymışlardır : "Hele üzerinde
çalışmalar başlamış olan İlk ve Orta Öğretim ders kitapları
terimlerinin listeleri, Belleten'de, hem kendilerini tanıt
mak, hem de ilgili öğretmenlerle ders kitapları yazanların
düşüncelerini aksettirmek için, değerli bir yer alacaktır"
diyerek terim işinin ö nemle ele alındığı belirtilmiştir.
Atatürk, matematiği iyi bildiği ve sevdiği için, terim
devrimine matematikten başlamıştır. Türk Dili (Belleten)
nin şubat 1 937 tarihli yukarıdaki yazısından bir ay sonra,
Atatürk, ilk kez "ceyb" ve "tec�yp"in Türkçe karşılık
larının bulunması için, -29 mart T937 günlü Ulus gazetesine
ilan verdirerek bir yarışma açtırmıştır. Bu yarışma, Atatürk'
ün matematik terimlerine eğilişinin ilk örneklerini göster
mektedir (bkz. "Sinüs" ve "Ko sinüs" Sözcükleri, s. 67) .
Nihayet, hazmanan bütliii -terTmler, Türk Dili (Bel
leten) dergisinin ekim (ilkteşrin) 1 937 tarihli sayısının başın
da yer almıştır. Terimler, Türkçe-Osmanlıca, Osmanlıca
Türkçe, Fransızca-Türkçe olmak üzere, sıralanmış ve ön
sırayı matematik terimleri almıştır. Böylece daha 1 937

yılında "İlk ve Orta Öğretim Terimleri" ele alınıp yayın
lanmış oluyordu.
Aynı derginin 19. sayfasında "Terim Çalışmalarının İlk
Verimleri" başlığı altında şöyle denilmektedir : "Matema
tik, Fizik, Kimya, Mekanik, Biyoloji, Zooloji, Botanik
ve Jeoloji terimleri deneme olarak ortaya konuldu."
Bu arada, yazarı belli olmayan Geometri1 adlı, küçük
boyda, 48 sayfalık bir kitap yayınlanmıştır (Istanbul 1 937 ,
Devlet Basımevi). Türk Dil Kurumu kütüphanesinde (Fil,
A /3555 numarada kayıtlı) bulunan bu küçük kitapta geo
metri sorunları, çizgilerle, şekillerle ve özellikle yeni terim
lerle anlatılmıştır.
Bu terimlerin çok ö nemli özelliği vardı. Bu tür terirn,
lerle, Atatürk, yüzyılların getirdiği, biriktirdiği çaresizlikler
içinde, Türk dilinin gelişme yollarını çiziyor ve gösteri
yordu. Bu bakımlardan terimlerin türü yeterince anlam
lıdır. "Geometri" kitabının içindeki terimlerin başlıcaları
şunlardır :
1 ) Terimlerin ö nemli bir bölüğü Türkçe kök ve ek
lerden kurulmuştur : "üçgen, dörtgen, beşgen, altıgen,
yedigen, sekizgen, açı, dikey, uzay, ortay, düzey, düşey,
yatay, bütey, tümey, teğet, yöndeş, yanal, çekül, ayrıt,
boyut, oran, orantı" vb.
2) Türkçe sözcüklerin bazıları, terim kavramlarına
bağlanmış, terim gibi kullanılmıştır : "eğik, eğri, doğru,
çizgi, çap, alan, ortak, iç, dış, yamuk, yarı, kırık, kesik,
çevre, çember, değme, kesek, ok, yay, tekerlek, yöre, düz
gün, taban" vb.
3) Yabancı bazı sözcükler kaçınılmaz olmuştur. Os
manlıca ya da batı dillerinden gelen bazı sözcükleri tek
başına veya tamlama içinde terim olarak kullanma zo-
1 ) S. A. Terzioğlu, "Atatürk'ün Geometri Kitabı'', Cumhuriyet
Gazetesi, 1 5 Haziran 1971.
ÖLÜMSÜZ ATATÜRK
runluğu vardı : "dayire, nokta, hacim, cisim, saniye, derece,

köşe ; eşkenarı , paralel kenar, çeşit kenar, ikiz kenar, kö
şegen; geometri, kare, metre kare, küp, poligon, paralel,
silindir, koni, piramit, aksiyon" vb.
Ders Kitapları Değişiyor
Atatürk terim çalı şmalarının ülkedeki etkisini ö ğren

mek için, 1 937 yılı sonbaharında, Sıvas'a giderek, vaktiyle
Sıvas Kongresini topladığı lise binasında, 9. sınıfın geometri
dersine girmiştir. O tarihte, sayın Ömer Beygo lise müdürü
ve matematik öğretmenidir. Atatürk, derslerde izlenen
matematik kitabını istemiş , ağdalı terimlerle dolu eski
kitap kendisine verilmiştir. Atatürk, "Bu anlaşılmaz terim
lerle, talebelere bilgi verilemez" diyerek kitabı yırtıp at
mıştır. Bu olaydan sonra Atatürk tahta başına geçmiş;
"dılı" yerine "kenar", "müselles" yerine "üçgen", "müsel
les-i mütesavi -1- adla" yerine "eşkenarlı üçgen", "zaviye"
yerine "açı" diyerek ünlü "Pisagor" teoremini öğrencilere
anlatmış, ayrıca parelel iki çizgiyi, üçüncü bir çizgi ile ke
serek ters açıları, yöndeş açıları açıklamıştır. Atatürk'ün
tahta başinda yeni geometri terimleri için ilk defa açık
lama yaptığı Sıvas Lisesinin dokuzuncu sınıfında o zaman
ö ğretmen ve öğrenci olarak bulunanlar bu olaya yakından
tanık olmuşlardır.
Atatürk, aynı inceleme gezisinde bulunan Kültür
Bakanı Saffet Arıkan'a dönerek, bütün okul kitaplarının
yeni terimlerle, hemen, yeniden yazılması emrini vermiş
ve iki ay içinde Türkçeleştirilmiş terimlerle hazırlanmış
olan kitaplar bütün okullara Kültür Bakanlığınca gön
derilmiştir. 1 938 yılında yayınlanan, Türk Dili · (Belleten)
dergisinin (sayı 3 1 -32) ekim (ilkteşrin) nüshasının 25. say-
1) Bazı sözcük ve tamlamalar da Türkçe ya da yabancı sözcüklerle
kuruluyordu.
°'
°'
�
...
=
l".I
=
�
;·
o
�
el
Bu resim, Atatürk'ün tahta başında geometri terimleri için ilk defa açıklama yaptığı Sıvas
Lisesi 9. sınıfta o z;ıman öğrenci olarak bulunan ve olaya tanık olan Uzunköprü Gazi Turhan
Bey Ô�okulJ} öğre trılenlerinden sayın Mehmet Özgüren tarafından gönderilmiştir.
fasında şöyle denilmektedir : " Yazı ve konuşma dillerinin

elden geldiği kadar birbirine yaklaştmlması ve yazılarımızın
halkça kolaylıkla anlaşılması yolundakt çalışmalar da ileri
götürülerek, ilk ve orta öğretim ders kitaplarındaki terimlerin
karşılıkları da ortaya konmağa başlamış, geçen ders yı
lında bunlardan matematik, fizik, mekanik, kimya, biyo
loji, zooloji, botanik, jeoloji derslerine ait dört binden fazla
terim karşılıkları bütün öğretmenlerle ders kitabı yazan
lara broşür halinde dağıtılarak düşünceleri sorulduğu ve
önümüzdeki ders yılı kitaplarına bu terimler geçirildiği
gibi, yeni ders yılı içinde coğrafya, kozmo ğrafya, tarih,
etnoğrafya, filozofi ve psikoloji, edebiyat , hukuk terimleri
karşılıklarının da hazırlanmakta bulunmuş o lduğu" bil
dirilmektedir.
Ayrıca Kültür Bakanı Saffet Arıkan'ın okul k itapların
daki terimlerle ilgili çeşitli genelgeleri zaman zaman yayın
lanmıştır (bkz. Türk Dili "Belleten" , şubat 1 93 8 , s . 34).
Böylece, Türk çocukları, okullarda eski terim "aded-i
s ilsile-i ale-1-vila" , "aded-i gayri muntak'', "adele-i
murabba-i m ünharife", "adele-i tev'erniye-i sakiye" , "ce
reyan-ı galvani" , "esmak-i azrniye" gibi terimleri kul
lanmaktan kurtulmuştur.
Atatürk'ün ömrünün sonlarında başardığı terim dev
rimi, uzun yıllar boyunca inceleyerek, yorularak ortaya
koyduğu dil devriminin başlıca ürünüd ür ve terim görüşü,
dil devrimi üzerinde yıllardan beri sürdürülen bütün ters
yorumları önleyecek güçtedir.
"Sinüs" ve "Kosinüs" Sözcükleri
29 mart 1937'de Ulus Gazetesi, Türk D il Kurumu'nun

bir anketin i yayınlıyordu. Bu ankette "ceyb ve teceyb"
terimlerinin Türkçelerinin bulunması isteniyor, başaran
lara hediye verileceği, ilan ediliyordu.
Türk Dil Kurumu'nda da yetkili bulunan hocalarımız,

fakülteden iki arkadaşımla beni yarışmaya katılmak için
teşvik ettiler, üç arkadaş Türk Dil Kurumu'nun sözlükleri
yardımı ile bir yazı hazırladık, hocalarımıza gösterip Ulus
gazetesine gönderecektik. Bir akşam iki motosikletli memu
run bizi aradığını söylediler. Memurlar Çankaya'dan gel
diklerini, ankete vereceğimiz cevabın hazır olup olmadığını
sordular ve yazıyı alıp gittiler. Ertesi gün 3 nisan 1 937'de
Ulus gazetesi büyük puntolarla, "ceyb ve teceyb"in karşı
lığının "sinüs ve kosinüs" olduğunu yazıyor, yarışmayı bi
zim kazandığımızı bildiriyordu. Aslında yazı Atatürk'ündü.
O sıralarda Atatürk yine okulları geziyor, eski terimler
le yazılı hendese, riyaziye kitaplarını ele alıyor, "müselles-i
mütesavi-1-adla"' yerine "eşkenarlı üçgen", denilmesini
istiyor, geometri, fen ve ilim terimleriyle bunalan gençliği
bu terimlerin yükünden kurtarıp öğrenilmesi gereken esas
bilgiye yöneltiyor, doğudan gelen ağdalı, yüklü, bilim, fen
teriı:İllerini bırakmak, yerlerine Türkçe karşılıklar bulmak,
bulunamayan yerlerde de batı terimlerinin ortak köklerin
deti, Türk ekleri ve kuralları ile yeni terimler yaratmak
yolunu sağlıyordu.
Aslında, "sinüs" ve "kosinüs" sözcüklerinin kökü
Tilrkçedeki "sin;' sözüne dayanıyordu. "Sin", "çukur,
yuvarlak, esnek" anlamlarını veriyordu. Sonradan "çukur"
anlamından kayarak "mezar" anlamı vermişti. "Sinüs"de
de böyle bir "çukur, boşluk" anlamı vardı, Atatürk bu gö"
rüşünde de haklıydı.
Türkçedeki "sin-mek" eylemi, "çukura girmek, sak
lanmak" ve ses değişimiyle "sün-mek'', "esnek olmak,
uzamak, çukurlaşmak" anlamlarını veriyordu. "Sinüs"
sözcüğündeki "sin" kökünü eski çağlarda ya batılılar
Türklerden ya da Türkler batılılardan almıştı veya her iki
taraf da aynı ortak kaynaktan yararlanmıştı.
Bugün Türk dilinde olduğu gibi batı dillerinde de yeni

bir kök ya da yeni bir ek yaratmak olanağı yok denecek
kadar az olduğuna göre, ilk çağlarda insanlar birbirlerinden
sözcük kökü hatta ek almışlardı.
Görülüyor ki, Türk dilindeki gelişmenin, hızın bütün
ürünleri Atatürk'ündür.
Atatürk, her alanda olduğu gibi Türk dili alanında
da, dil devrimi konusunda da yenilgiye uğramamış ve
unutulmaz başarılar sağlamıştır.
Dil Devriminin Yabancılara Etkisi
Atatürk devrimleri özellikle, dil devrimi, harf devrimi

yabancı ülkelerde de etkili olmuştur.
Türk ulusunun başardığı devrimler, birçok yabancı
yazarlarca uluslarına duyurulmuş, kitaplar yazılmış, Tür
kiye'ye gelip giden devlet büyüklerince yakından izlen
miştir. İsrail, Azerbaycan, İran, Pakistan, Endonezya
hatta Hindistan Türk devrimlerinin, özellikle dil ve harf
devriminin ·etkisinde kalmıştır.
Bu ülkelerde de kendi dillerinin özleşmesi, bütünleş
mesi bakımından olumlu, verimli çalışmalar, başarılar
görülmekte, Hindistan gibi bazı ülkelerde de dil devrimi
ile birlikte harf devrimi yazarlarca düşünülmektedir.
Bunlardan başka, Asya'daki Türk lehçelerinin çoğu,
Türkiye'deki dil devriminin etkisiyle, Türkçe köklerden
yeni sözcükler yaratma yolunda olumlu, başarılı denemeler
yapmaktadır.
Atatürk'ün bütün devrimlerinin etkisi, özellikle dil
devriminin başarılı sonuçları Türkiye sınırlarını çoktan
aşmış, ürünleri her yerde toplanmaya başlanmıştır.
Zamanının çok sonrasında yaşayan ölümsüz Atatürk'
ün ömrü ise, devrimleriyle yıllar yılı sürecektir.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ BASIMEVİ - 1973
CUMHURİYETİN ELLİNCİ YILINDA
ÖLÜMSÜZ ATATÜRK
ve
DİL DEVRİMİ
Prof. Dr. VECİHE HATİBOGLU
TÜRK DİL KURUMU YAYINLARI

TDK TANITMA YAYINLARI
DİL KONULARI DİZİSİ : 23
TÜRK DİL KURUMU YAYINLARI: 377

0933 Dilin Gucu Vecihe Hatiboghlu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

0933 Dilin Gucu Vecihe Hatiboghlu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İÇİNDEKİLER

Anadolu'ya Dönüş Yolu 40

"Milli his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir.

Bütün dünya izledi, Türkiye'yi kurtaran ve yücelten

Elli yıl önce özene bezene yazılan, konuşulan Türkçe

çalarım okuyarak bir mukayese yapmak istedim. İkisi de

Türkçe bulmamakt!bJ1�.Liki.. ozanın şiirlerindeki Arapça,

·Afafurk; Ün Türk dili üzerindeki dehasının ölçüsü,

Atatürk'ün 1921'de yazdıkları ile, 1938'de yazdıkları,

topraklarımız, Yunan kuvvetleri tarafından haydutça isti­

Yakup Kadri Karaosmanoğlu'nun

eserleri Türkçe bakımından karşılaştırılacak olursa, elli

Dil Gücü Ulus Gücü

Atatürk dil gücünün bir ulus gücü olduğunu bildiği

Dillerini Kaybeden Uluslar

Tarih, geçmişin gelişigüzel bir hikayesi olmadığı gibi,

Türk Dilinin Gücü

Türkçeyi Savunanların En Büyüğü

bancı etkenlere karşı koyması için direnen, öncülük eden

de kesin olarak amacı gösterdi: "Ülkesini, yüksek istik­

Atatürk'ten Önce Türk Dili için

Yabancı Sözcüklere Karşı İlk Tepki

-·---viff -Yü�y�i<l;:-�e- <l�ha ·öD.C:eiei{.'TurI<mk, Çinlilerin

O dönemde, Kültekin, Bilge Kagan ve ataları, Türk­

Ata:be1.::urIIakayik'ı ile Türk dilinin en zefigfnörneklerini

XV. yüzyılda Aşık Paşa, ünlü dizeleriyle Türklük

Sadeleşme Yeterli miydi?

di. Dizelerde ölçü ya da uyak sıkıntısı çekilmezdi, hemen

sorunu sadeleşme ile, bu kadarla bitmiyordu. Gelişen yeni

Dil Devrimi Başlıyor

kültür gençlere aşılanacaktı.

Kültür birliği, ancak dil birliği ile sağlanabilirdi._ Dil

Atatürk, çıkarılan öğretim birliği kanunu ile bütün

Arapça, Farsça Orta Öğretimden

reniyor, Arapçasız, Farsçasız, yalnız Türkçe ile Türk ede­

Sokak Adları Türkçeleştiriliyor

Atatürk dil devrimini harf devrimiyle büsbütün hız­

Türkçe içinde eriyip gidecekler, asıllarını koruyamayacak­

ğudan gelecek yabancı sözcükler akımını kesmiş, önlemişti.

Rütbesi tenzildi, bakışı mi'raç

O, yalnız bir hatip, bir mert değildi

kımlarından, tarihle yakından ilgilenme konusunda, Na­

Hülefa-i Abbasiye'nin başını yiyen kumandanlar, Ehl-i

Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin Kuruluşu

ayfilarak, 15 nisan 1 93f'de Tü rk Tarihi Tetkik Cerniyeti'ni

Atatürk, 2 temmuz 193 2'deki Birinci Türk Tarih

mından bir tek adım atacak kudrette değildi, dağıldı.1

ve gelişmesi için yurt ölçüsünde sözcük bakımından tara­

Ezanın Türkçe Okunuşu

Birinci Türk Dil Kurultayı

olanların, dile çekidüzen verilemez diyenlerin haksız ol­

bu işin nasıl bir iş olduğunu görmek, göstermek, düşünce­

görüşlerini ö ğrenmek mümkündür. Aslında, Atatürk, bütün

Birinci Türk Dil Kurultayında ele alınan konular­

başlangıçtan, aynı koşullar içinde ay nı kaynaktan, aynı

Türk Dilinin Eskiliği

Sümerce ni n esasları il� Türkçe nin, esasları örnekfofle-kar­

lar, yerlerinden kopmuş oldukları için de, kolaylıkla yeni

Birinci Türk Dil Kurultayı'nın başlıca konularından bi­

Türk Dilinin Gelişmesi

lan tespitten başka bir özelliğe karışamayacaklarını ileri

Edirne'nin, ne Selanik'in, ne de Kaşgar ve Buhara'nın

Anadolu'ya Dönüş Yolu

geçecek bir değer kazanmış, herkes işinin gücünün yanın­

topraklarımız, Yunan kuvvetleri tarafından haydutça isti

de kesin olarak amacı gösterdi: "Ülkesini, yüksek istik

O dönemde, Kültekin, Bilge Kagan ve ataları, Türk

reniyor, Arapçasız, Farsçasız, yalnız Türkçe ile Türk ede

Atatürk dil devrimini harf devrimiyle büsbütün hız

Türkçe içinde eriyip gidecekler, asıllarını koruyamayacak

kımlarından, tarihle yakından ilgilenme konusunda, Na

ve gelişmesi için yurt ölçüsünde sözcük bakımından tara

olanların, dile çekidüzen verilemez diyenlerin haksız ol

bu işin nasıl bir iş olduğunu görmek, göstermek, düşünce

Birinci Türk Dil Kurultayında ele alınan konular

Sümerce ni n esasları il� Türkçe nin, esasları örnekfofle-kar

Birinci Türk Dil Kurultayı'nın başlıca konularından bi

geçecek bir değer kazanmış, herkes işinin gücünün yanın

Darülfünunda, Türkçe yerine Osmanlıcayı savunan

Özel adların, toplumun etkisinde kaldığı kültürü gös

D ünyada yüksek kültürün ilk beşiği Türk ana yurt

profesörler Ankara'ya çağırılarak kendilerine Dil ve Tarih

sonra yine Atatürk'ün ö ncülüğü ile terim devriminde baş

Atatürk terim çalı şmalarının ülkedeki etkisini ö ğren