İlyas Canikli - Hadislere Göre Yöneticilere İtaatin Sınırları

ilahiyat
28
DR. ILYAS CANIKLI
HADÎSLERE GÖRE
YÖNETİCİLERE İTAATİN SINIRLARI
İI.YAS CANİKLİ, S a m s u n / T e m i e / K a r a y o n c a Köyü'ncle doj;du C1966). Ankara Üni
versitesi İlahiyat Fakültesi'nden m e z u n oklu (1991). Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü T e m e l İslâm Bilimleri Hadis Anabilim Dalı'nda m a s t e r v e d o k
tora yaptı v e Hadislere Göre Yöneticilere İtaatin Sınırlan adlı yüksek lisans (.1996)
v e Hilâfet Kavramıyla İlgili Hadislerin Tetkiki isimli d o k t o r a tezini hazırladı.
(2004). Antalya/Elmalı (1991-1992), A n k a r a / M a m a k (1992-1998) v e d a h a s o n r a
Van İ m a m Hatip Lisesinde Y e d e k Sulsay Ö ğ r e t m e n olarak g ö r e v yaptı. (2000-
2001). Din Öğretimi G e n e l Müdürlüğü, Ders Kitapları v e P r o g r a m Geliştirme Şu-
besi'nde ç a l ı ş m a y a başladı (1S>98). Y a z a n n b u g ü n e k a d a r y a y ı m l a n a n kitap v e
makaleleri şunlardır: İ m a m Hatip Li.seleri için Hadis Ders Kitabı-I, Eğit-San Y a y ı n
lan, ( A n k a r a 1996, A d e m SOLMAZ ile birlikte); İ m a m Hatip Liseleri için Hadis
Ders Kitabı-II, Eğit-San Yayınları, (Ankara 1997, A d e m SOLMAZ ile birlikte); Ye
ni Türkiye Delhi'sinde "Kur'an'da v e Hz. P e y g a m b e r ' i n Öğretilerinde İ n a n ç v e
İnandığını Y a ş a m a Hürriyeti" adlı m a k a l e (Temmuz-Ağu.stos 1S)98); ayrıca yazarın
y a y ı m a hazır makaleleri d e bulunmaktadır.
İlahiyat
Araştırma-İnceleme 28
Dr. İlyas Canilcli

Hadislere Göre Yöneticilere İtaatin Sınırlan
ISBN 975-6666-65-X
1. Basicı: Temmuz 2004
AVRASYA Yay. Rek. Mat. Eğt. ve Tur. Tic. Ltd. Şti.
Son 01<uma: İlyas Canikli

Dizgi: Mustafa Oktay Gamga
Sayfa Düzeni; islâmiyât
Kapak: Nunillah Özbay
Baskı: Erek Ofset O (312) 342 31 01
İlahiyat
Dr. Medilıa Eldem Sokak 41/12 06420 Kızılay ANKARA
tel.: O (312) 433 24 65 tel. ve faks: O (312) 433 66 68
e-posta: ldtabiyat@yahoo.com
HADISLERE GÖRE
YÖNETİCİLERE İTAATİN SINIRLARI
DR. ILYAS CANIKLI
ANKARA 2004
Bu naçiz eseri,
yetişmem için her türlü fedakârlığı gösteren
anneme ve bahama
ithaf ediyonım.
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR 7
ÖNSÖZ 9
Araştırmanın Önemi ve Amacı 11
Araştırmanın Metodu 12
GİRİŞ [13-17]
Kıır'an'da "Ulu'l-Emr" Kavramının İhtiva Ettiği Anlamlar 13
1. "Ulu'l-Emr" Hakkında İleri Sürülen Görüşlerin
Kısaca Değerlendirilmesi l6
BİRİNCİ BÖLÜM
SORUMLULUK ANLAYIŞININ YÖNETİME YANSIMASI (19-28]
1. Bir Halife Olarak İnsanın Görevi 21
2. Sorumluluk Kavramının Kapsadığı Alanlar 25
İKİNCİ BÖLÜM
YÖNETEN ve YÖNETİLENLERİN KARŞILIKLI SORUMLULUKLARI .... [29-74]
1. Yöneticilerde Bulunması Gereken Özellikler 29
1.1. "Ehliyet Sahibi" Olması 29
1.2. Halkın Mesuliyetini Taşıması 33
1.3. İstişareyi Her Hususta Uygulaması 35
1.4. Adil Davranışlar Ortaya Koyıruısı 42
1.5. Her Hususta Dürüst Olması (Doğru Sözlü Olması) 49
1.6. Rüşvete ve Haksız Kazanç Yollarına Karşı Mücadele Etmesi .. 53
1.7. Maslahata Uygun Davranış İçinde Olması 56
1.8. Vazifeyi Ehline Vermesi 59
2. Yönetilenlerde Bulunması Gereken Özellikler 67
2.1. Yöneticinin Allah'a Bağlılığı ve İtaat İlişkisi 68
2.2. Yöneticinin Meşru İşlerde Desteklenmesi 70
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
YÖNETİCİLERE İTAATLE İLGİLİ
RİVAYETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ ve
BU ÇERÇEVEDE İLERİ SÜRÜLEN GÖRÜŞLER 175-118)
1. İtaatin Belli Şanlarda Zorunlu Olduğunu Ortaya Koyan
Rivayetlerin Değerlendirilmesi 75
2. Her Durumda İtaatin Devam Edeceğine Dair
Rivayetlerin Değerlendirilmesi 79
3. Yöneticilere İtaatle İlgili İslâm Alimlerinin Görüşlerinin
Değerlendirilmesi 98
3.1. Klasik Dönem İslâm Alimlerinin Görüşleri 98
3.1.1. HaneRlerin Görüşü 101
3.1.2. Mâlikîleriıı Görüşü 104
3-1.3. Şâfiîlerin Görüşü 105
3.1.4. Hanbelîlerin Görüşü 107
3.1.5. Şia'nın Görüşü 109
3.1.6. Haricîlerin Görüşü 111
3.1.7. Zahirîlerin Görüşü 112
3.1.8. Mu'tezilenin Görüşü 113
3.2. Günümüz İslâm Alim ve Düşünürlerinin Yöneticilere
İtaatle İlgili Görüşleri 115
SONUÇ: GENEL DEĞERLENDİRME [119-1231
BİBLİYOGRAFYA [125-1331
KISALTMALAR
a.g.e. Adı g e ç e n eser

a.g.m. Adı g e ç e n makale
A.Ü.İ.F.D. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
Ay. Aynı yer
bkz. Bakınız
C. Cilt
(c.c.) Celie Celâluhû
H. No Hadis No
m. Mîiâdî
s. Sayfa
sad. Sadeleştiren
(s.a.v.) Sallallâhu Aleyhi v e Sellem
Tere. T e r c ü m e eden
Thk. Tahkîk
t.y. Basım tarihi yok
ö. Ölüm tarihi
ÖNSÖZ
amd, âlemlerin Rabbı Allah ( c . c . ) ' a , salât v e selâm Hz. Mu-

H h a m m e d (s.a.v.) ve O'na tâbi olanlara olsun.
Hayatını İslâm'a g ö r e tanzim e t m e k isteyen Müslümanlar, zi
hinlerinde tasavvur etmiş oldukları şeylerin v e yapmış oldukları
fiillerin İslâm'a uygunluk arz etmesini zorunlu görmektedirler.
Bu bağlamda Müslümanların referans alacakları kaynakların ba
şında Kur'an ve Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in sahih sünneti gelmek
tedir. Bir mesele hakkında İslâm'ın bakış açısını ortaya koymak
için bu iki ana kaynağın öğretileri inanan bir insan için ç o k bü
yük önemi haizdir. Bundan dolayı hangi konu olursa olsun, ele
alınıp incelenmek isteniyorsa bu iki kaynağın Kur'an başta ol
mak üzere dikkate alınması gerekmektedir.
Şüphesiz İslâm dünyasında v e Türkiye'de yöneten-yönetilen
ilişkilerini İslâmî açıdan ele alan birtakım kısmî çalışmalar yapıl
mış duaımdadır. Bu çalışmalarda ya konu ç o k geniş ele alınmış,
veyahut da ç o k yoğun tarihî bilgiler içinde okuyucu boğulmuş
tur. B u n d a n dolayı mesele hakkında tam bir görüş sahibi olmak
ve buna g ö r e hareket etme imkânı da ortadan kalkmaktadır. Bu
araştırmanın daha ö n c e d e n bu konudaki çalışmalardan farkı;
geçmişi olduğu gibi aktarmaktan ziyade, konuyla ilgili bize ge
len rivayetlerin tarihî bilgilerle karşılaştırılarak, tenkitçi ve a n a
lizci bir yaklaşım içinde ele alınmasıdır. Bu yapılırken de, ana
kriter olarak Kur'an ve herkes tarafından kabule şayan olan sa
hih sünnet esas alınmıştır.
Genel olarak bu çalışmada yöneten-yönetilen ilişkileri ele alı
narak, yönetenin ve yönetilenin birbirlerine karşı vazifelerinin
neler olduğunun tespiti hedeflenmiş, bunun neticesinde de, ita
atin hangi durumlarda devam e d e c e ğ i ya da ortadan kalkacağı
vurgulanmaya çalışılmıştır. A m a ç s a d e c e resmî d ü z e y d e y ö n e
ten-yönetilen ilişkilerini ele almak değil, siyasî ve dinî c e m a a t
10 Hadislere Göre Yöneticilere İtaatin Sınırlan
grupları içerisindeki yöneten-yönetilen ilişkileri d e dahil olmak

üzere görülen olumsuzlukların ç ö z ü m ü n e katkıda bulunmak, bu
konuda sağlıklı bir İslâmî anlayış geliştirmektir. Bu olumsuzluk
ların başında, tek yanlı olarak s a d e c e yönetilen kesimden iste
nen itaat e t m e meselesi gelmektedir. Kanaatimizce itaatin bu
kadar geniş bir sahada ele alınmasının sebebi, "Ulu'l-Emr" kav
ramının ç o k geniş anlamlar ihtiva etmesidir. Bu kavram ç e r ç e
vesinde itaatin oluşması için gerekli şartların neler olduğu husu
su göz önünde bulundurulmuştur.
Beni bu çalışmaya teşvik eden ve bu hususta değerli fikirlerini
esirgemeyen tez danışmanım saygı değer h o c a m Doç.Dr. M.
Hayri KIRBAŞOĞLU'na ve bölümün diğer hocalarına teşekkürü
bir b o r ç bilirim.
Çalışmak bizden, başarı Allah'tandır.
İlyas CANİKLİ
Ankara 1 9 9 6
Araştırmanın Önemi ve Amacı
ünnî İslâm düşüncesinde, idarecilere mutlak itaat şeklinde te

S zahür e d e n anlayışın, İslâm ülkelerinin geri kalmasından tu
tun da, insan haklarında görülen zaaflara kadar pek ç o k olum
suzlukların temel sebebi olduğu düşünülebilir. Bu konu bugün
de, İslâm toplumlarında ciddî sıkıntılar d o ğ u r m a y a d e v a m et
mektedir. Genelde bütün dünya toplumlarında bir çalkantının
yaşandığı g ü n ü m ü z d e , bu ve b e n z e r problemlerin İslâmî açıdan
incelenmesi v e sağlıklı bir ç ö z ü m e kavuşturulması toplumsal is
tikrar açısından büyük bir ö n e m taşımaktadır. Ayrıca bu konuy
la ilgili olarak, İslâm'a ve Müslümanlara yöneltilen eleştirilerin
ç ö z ü m e kavuşturulabilmesi için d e bu tür çalışmaların yapılma
sının gerekliliği ortadadır.
Araştırma neticesinde a m a ç , gerek klasik kitaplarda yer alan ve
gerekse tarihin çeşitli devirlerinde ortaya konulan yöneten-yöne
tilen ilişkilerini, Kur'an ve sahih sünnet çerçevesinde ele alıp, ita
atin sınırı hakkında sağlıklı bir anlayış oluşturmaya çalışmaktır.
Toplumsal hayatın mahiyeti gereği, tarihin ilk dönemlerinden
beri daima yöneten ve yönetilenler arasındaki ilişki en hararetli
tartışmalara s a h n e olmuştur. Y ö n e t i m biçimlerindeki değişiklik
lere v e ideal yönetim biçimi olarak sunulan parlamenter demok
ratik sistemlerin ortaya çıkmasına r a ğ m e n , bu' tartışmalar gün
celliğinden bir şey yitirmemiştir.
İslâm toplumları ve İslâm d ü ş ü n c e ekolleri için d e bu söyle
nenler geçerlidir. Geçmişte olduğu gibi g ü n ü m ü z d e de, İslâm
toplumlarında yöneten-yönetilen ilişkileri, en önemli problemle
rin başında yer almaktadır. Zira toplumsal yönü diğer dinlere
nazaran daha ön plana çıkan İslâm dini de, g e r e k Kur'an-ı Ke-
rim'de, gerek Hz. P e y g a m b e r modelinde bu konuda esas alına
cak bazı ilkelere temas etmiştir. Özellikle bu konudaki hadisler,
gerek subûtu ve g e r e k s e anlamı bakımından farklı anlayışlara
konu olmuştur. Hatta İslâm tarihi boyunca ve g ü n ü m ü z d e y ö n e
ten-yönetilen ilişkilerinde görülen olumsuzlukların temelinde
birtakım hadislerin yattığı söylenebilir.
Böyle bir çalışmadaki a m a ç , s a d e c e resmî d ü z e y d e yöneten-

yönetilen ilişkilerinde değil, siyasî ve dinî c e m a a t grupları içeri
sindeki yöneten-yönetilen ilişkileri de dahil olmak üzere görülen
olumsuzlukların ç ö z ü m ü n e katkıda bulunmak, problemin mahi
yetini anlamak ve aydınlığa çıkarmak, bu konuda sağlıklı bir İs
lâmî anlayış geliştirilmesi için, konuyla ilgili hadisleri, Kur'an ve
sahih hadisler çerçevesinde değerlendirmeye tâbi tutmaktır.
Araştırmanın Metodu
Araştırmada literatür taraması tekniği kullanılmış olup, araştırma

planına uygun olarak, konuyla ilgili hadisler, Kur'an çerçevesin
de ve ileri sürülen görüşler doğrultusunda, yeri geldiğinde o b ö
lümle ilgili birtakım kavramların da açıklanmasıyla ele alınmıştır.
Çalışmada ana kriter olarak Kur'an-ı Kerim kullanılmıştır. Araş
tırılan konunun hadislerie yakın ilgisi olduğundan, konuyla ilgili
hadisler, "Kütüb-i Sitte" ve Kütüb-i Sitte öncesi eserlerden, litera
tür taraması tekniğiyle tespit edilmiştir. Tespit edilen hadisler,
mutlak anlamda itaati zorunlu g ö r e n rivayetler ve itaati belli
.şartlarda zorunlu görenler diye iki kısma ayrılmıştır. Rivayetlerin
daha iyi anlaşılması için, şerh kitaplarına bakılmış, sarihlerin söz
konusu rivayetlere yapmış oldukları yorumlar dikkate alınmıştır.
Yöneten-yönetilen ilişkilerine dair eserler (İslâmî-seküler) ta
ranmış, araştırma ile ilgili olan kısımlardan faydalanılmıştır.
Araştırmada, klasik d ö n e m eserleriyle, ç a ğ d a ş diyebileceğimiz
eserler, fark gözetilmeksizin kullanılmıştır. İmkânlar ölçüsünde,
araştırmamıza yardımcı olacak en son e s e r e dahi ulaşılmaya ç a
lışılmıştır.
GİRİŞ
Kur'an'da "Ulu'l-Emr" Kavramının İhtiva Ettiği Anlamlar
UT jlu'l-Emr" kelimesi Kur'an'da, yöneten kesim için kullanı-

LJ lan bir tabirdir. Bu k a v r a m m tarihî süreçte İslâm alimleri
tarafmdan nasıl yorumlandığını görmek, meselenin daha iyi o r
taya konması açısından faydalı olacaktır.
Bu kavramın açık bir şekilde geçtiği Kur'an ayeti şudur:
"Ey inananlar! Allah (c.c.)'a itaat edin. Elçiye ve sizden olan
buyruk sahiplerine (ulû'l-emr) itaat edin... Görüldüğü üzere bu
kavram "Ulû" ve "Emr" kelimelerinden meydana gelmiştir.
"Emr" kelimesi Arap dilinde, "bir işe hükmetmek, o işin yapılma
sı için emretmek" anlamında kullanılmaktadır. Bir Arap iemer-
tuke en tePale = Yapmanı emrettim) dediğinde, bir işin yapılma
sı, iemru'llâh = Allah'ın emri) dendiğinde de "Allah'ın bizden is
tediği bir şeyi yapmamız veya yasakladığı şeyi terk etmemiz ge
rektiği" kastedilmektedir.^
"Emr" kelimesi Kur'an-ı Kerim'in pek ç o k yerinde farklı an
lamlarda yer almakktadır. Hatiboğlu, bu kelimenin ifade ettiği
anlamlan üç grupta toplamaktadır.'
a ) Mücerred anlamda, bir haber, hadise, dava, iş, durum, ni
zam, âkibet anlamını taşımaktadır. "Bana işimi kolaylaştırır"''
ayeti buna örnektir.
b ) Yapılacak muamele, tutulacak yol, hareket tarzı, ç ö z ü m şek
li anlamına da gelmektedir, "fy ileri gelenler dedi; bu işimde bana
bir fikir verin (bilirsiniz ki) ben siz olmadıkça hiçbir işi (kendi ba
şıma) kesip atmam"^ ayeti buna örnek teşkil etmektedir.
' 4. Ni.ıâ, 59.

- İbn M a n z û r , Lisânu'l-Amb, IV. 6 7 .
Hatil-)oğİLi, Hilâfetin Kureyşliliği, s. 1 4 3 .
^ 2 0 . Tâlû, 2 6 : bkz., 2 4 . NOr, 62.
5 2 7 . Nemi, 32.
c ) Herhangi bir konuda verilen karar, h ü k ü m v e iş a n l a m m a

da gelmektedir. "Eğer Icendisiyle dağların yürütüldüğü yahut ar
zın parçalandığı, yahut ölülerin konuşturulduğu bir Kur'an ol
saydı. (Bu kitap olurdu). Hayır bütün işler Allah'a aittir."^
"Emr" kavramı, şu ayette s a d e c e şahıslarla ilgili olarak, özel
likle de iş başında olanlara ve idarî sorumluluk sahibi olan kim
selere delâlet etmektedir.^
"Dediler ki, "Biz kuvvetliyiz, yaman savaşçılarız, ama "emir" se
nindir Bak (düşün) ne buyurursan öyle yaparız. '* Her n e kadar
bu ayet, Sebe Melikesi ile danışmanları arasında g e ç e n bir olayı
anlatsa da, e m r kelimesinin kullanımı açısından ö n e m arz etmek
tedir. Bu tabir Kuran'da ifade edildiği şekilde kullanılmasına rağ
men, İslâm alimleri arasında farklı şekillerde yonımlanmıştır.
Taberî ( Ö . 3 1 0 / 9 2 3 ) tefsirinde "Ulu'l-Emr" kavramını "İmamlar
ve insanların içinden çıkmış, Müslümanların idareci olarak y ö n e
time geçirdiği kimseler" şeklinde yorumlamaktadır.'
Cassâs ( Ö . 3 7 0 / 9 8 1 ) da, konuyla ilgili olarak şunları söylemek
tedir: Câbir b. Abdillah, İbn Abbas, Atâ v e Mücâhid'in rivayetle
rine göre "Ulu'l-Emr"den maksadın fıkıh ve ilim ehli olduğudur.
İbn Abbas ve Ebû Hurayra'den gelen rivayetlerde ise, "seriyye
komutanları" olduğu belirtilmektedir. Bütün bunların hepsi,
ayet-i kerimede kastedilen m a n a y a uygundur. Emirler, askerler
seriyye ve düşmanla savaş işini d ü z e n e koyar. Alimler ise dinin
korunması v e buna taalluk eden meseleleri çözmektedir.'"
Bir kısım müfessirler de, bu tabirin Peygamberimiz zamanın
daki Müslümanların reislerine delalet ettiğini, daha sonraki d ö
nemlerde de, halifelerin, kadıların, seriyye komutanlarının da
buna dahil olduğunu belirtmişlerdir."
Muhammed Abduh (Ö.1905), bazı kimselerin bu tabire "Ümerâ"
bazılarının da "Hakimler" anlamını verdiğini söylemektedir. Ayrı
ca o, bir kısım alimin de ayette ayette yer alan (minkum = Siz
den) kelimesinden "Ulemânın" kastedildiğini dile getirmektedir.'^
13. Rad, 31.

" Hiitiboğlu, a.g.e., s. 143.
« 2 7 . Nemi, 33.
' T a b e r î , Tet'sînıt-Taben. VIII. 5 0 3 .
'O C a s s â s , Ahl<3mıı'l-Kuran, II. 2 1 0 ; b k z . , İ b n Eb'ı Ş e y b e , Musannaf, C i h a d ; H.
No: 1 2 Î S 0 , XII. 2 1 3 .
" Kadı B e y d â v î , Envânri-Tenzîl, s. 1 1 5 .
'2 M u h a m m e d Abduh, Tefsînı'l-Kuı'anil-Hakîm, V. 1 8 0 - 1 8 1 .
Giriş 15
"Ulu'l-Emr" tabirinin bu anlamlardan başka karşımıza daha il

ginç anlamlan da çıkmaktadır. "Ulu'l-Emr Minkum"den kasdın,
Hz. Ali ( ö . 4 0 / 6 6 1 ) olduğunu ileri sürenler d e mevcuttur. Bu pek
tutarlı olmayan bir yaklaşımdır. Çünkü "Ulu'l-Emr" kavramı bir
çokluk bildirmektedir. Ali b. Ebî T a l i p ise, s a d e c e bir insandır.
Y i n e insanlar Hz. P e y g a m b e r zamanında da "Ulu'l-Emr"e itaatle
emrolunmuşlardır. Bilinen gerçektir ki, Hz. Ali, Hz. P e y g a m b e r
zamanında yönetime geçmemiştir. Bu kavram, Hz. P e y g a m b e r
zamanında yönerimde olanlar için sabit olan bir kavramdır.'^ Şia
"Ulu'l-Emr"den kasdın Hz. Ali olduğu görüşüne bağlı olarak
"Ulu'l-Emr"in "masum imamla/" olduğunu ileri sürmektedir.'''
Elmalılı (Ö.1942 m.) da tefsirinde bu tabirle; amider, hakimler
ve bundan başka, g e r ç e k anlamıyla emir v e r m e y e yetkili kimse
lerin kastedildiğini dile getirmektedir.''
Mevdüdî d e "Ulu'l-Emr" kavramına ç o k geniş bir anlam vere
rek izaha gitmektedir. Kısaca bu tabiri kendisine yetki verilen
kimseler olarak formüle etmektedir. Mevdüdî, kendisine yetki
verilen kimseleri de şu şekilde sıralamaktadır: Bu k a v r a m din
alimleri, düşünürler, politik liderler, yöneticiler, mahkemelerdeki
kadılar, kabile başkanları, kısaca Müslümanlar arasından seçilip
kendilerine yetki verilen herkesi kapsamaktadır."' Görüldüğü gi
bi, Mevdûdî'nin bu kavrama yüklemiş olduğu anlam, Elmalılı'ya
g ö r e daha geniştir.
"Ulu'l-Emr" kavramı hakkında birbirine ç o k yakın olan b ü
tün bu görüşleri Aynî, Umdetu'l-Kârî'sinde şu şekilde ö z e t l e
mektedir:
Bu görüşlerden biri de, "Ulu'l-Emr"den maksadın "ümerâ" ol
duğudur.'^ Bu görüşü savunanlar arasında İbn Abbas, Ebû Hu-
rayra ve İbn Zeyd bulunmaktadır. Başka bir grup da "Ulu'l-
Emr"e Hz. Ebû Bekr ( Ö . 1 3 / 6 3 4 ) ve Hz. Ö m e r ( Ö . 2 3 / 6 4 4 ) d e m e k
tedir. Bu görüşü de İkrime ileri sürmektedir. Bu tabirle ilgili baş
ka bir görüş de Mücâhid tarafından dile getirilmektedir ki, saha-
bilerin hepsi de buna dahil edilmektedir. Ulu'l-Emr'in dört halife
olduğu görüşünü Ebû Bekr Verrâk dile getirmektedir.'*'
" Cassâ.s, AI-ıl<âmu!-Kwun, II. 2 1 1 .

M u h a m m e c l Abduh, n.g.e., V. 1 8 1 .
' 5 Elmalılı, H a m d i Yazır, Ha/c Dini Kuran Dili, III. l 6 .
Mevdüdî, Tefhînnı'l-Kur'an, I. 3 7 1 .
İbn Ebî Ş e y b e , Musannaf, C i h a d , H. No: 1 2 3 7 7 , X I I . 213.
'S Aynî, Umcletu'l-Kârî, XVIII. 1 7 6 .
"İnsanların işini düzene koyan akıl sahipleri" diyenlerin ara

sında İbn Keysân; "alimler ve fakîhler" olduğunu ileri sürenler
arasında da, Câbir b. Abdillah, Ebu'l-Aliyye... gibi kimseler bu
lunmaktadır."
"Ulu'l-Emr" kavramı hakkında diğer bir görüş d e şu şekildedir:
Mücâhid, ilim ve Kur'an ehlinin bu tabirle ifade edildiğini belirt
miştir. Ayrıca o, bütün bu görüşlerin "bir işi üstlenen kimse" an
lamına da geleceğini kabul etmekte Buharı ( Ö . 2 5 6 / 8 7 0 ) d e bu
görüşe meyi etmiştir demektedir.^"
1. "Ulu'l-Emr" Hakkmda İleri Sürülen Görüşlerin

Kısaca Değerlendirilmesi
"Ulu'-Emr" ile ilgili ileri sürülen bütün bu görüşler sonucunda;

imamlar, fıkıh, ilim ve Kur'an ehli, seriyye komutanları. Peygam
ber zamanında Müslümanların reisleri, sonraki devirierdeki halife
ler, kadılar, hakimler, Hz. Ali, masum imamlar, düşünürier, politik
liderier, kabile başkanlan, dört halife, ensar-muhacir, sahabe ve
tabiînin hepsi de bu kavramla ifade edilmiştir demek mümkündür.
Bu görüşler içerisinde, Kur'an'ın ana felsefesine uymayan bir
takım fikirlerin olduğu da ortadadır. Mesela, "Ulu'l-Emr"den, sa
d e c e belli şahıslar ve belli gruplar veya mezhepler kastedilirse,
sonın sübjektif olarak ele alınmış olur. Halbuki Kur'an'da g e ç e n
bu tabir, ifadeden d e anlaşıldığı üzere, kişilerin sübjektif görüş
lerinin çok üzerinde bir anlamı ihtiva etmektedir. Şia'nın iddiası
olan, Hz. Ali ve m a s u m imamlar olduğu ve birtakım şahısların
veya grupların kastedilmesi genel anlamda mümkün değildir.
Fakat tarihin belli dönemlerinde özel anlamda mümkün olabilir.
Bu tabirle genel anlamda, "insanların içinden çıkmış, Müslüman
ların yönetimine geçmiş ve her türiü maslahatlarına yardımcı
olan kimse" kastedilir dendiğinde, ayrı ayrı kastedilen manala
rın, bu tabir içinde ifadesini bulduğunu görmek mümkündür. Bu
görüşü, Kur'an ayetleri de açık bir şekilde desteklemektedir.-'
Bu göriiş ve değerlendirmeler sonucunda şunları söylemek
mümkündür:
''-> Ay.
^ Ay.
2' Bk7,„ 4. Nisa, 59; 27. Nemi, 33.
Giriş 17
"Ulu'l-Emr" k a v r a m m a idarî m e k a n i z m a d a g ö r e v almış fertle

rin hepsi dahildir. Bunlar, Müslümanların bir millet halinde yaşa
malarını tanzim v e tertibe k o y m a k için seçimle veya tayinle iş
başına gelen kimselerdir. Bu kişiler, Müslümanlann sosyal haya
ta ait bütün işlerini d ü z e n e koyan kimselerdir. Bunlar ister fikrî
v e zihnî çalışmalarıyla rehberlik etsinler - u l e m a - i din gibi-, ister
siyasî rehberlik yolunu tutsunlar -siyasî liderler gibi- ister mülkî
v e güvenlikle ilgili işlerde rehberlik etsinler -vali, hakimler g i b i -
yahut da, adalet işlerini düzenlesinler -Kadılar, hakimler gibi-,
medenî muaşeret v e sosyal işlerde Müslümanlann problemlerini
ç ö z m e d e rehberlik etsinler - k a b i l e ve aşiret şeyhleri gibi köyle
rin, kasabaların işlerini çeviren köy a ğ a l a n g i b i - isterse askerî
işleri yürütmek yolunu tutsunlar - k u m a n d a n l a r v e serdarlar gi
b i - hülâsa h e r n e suretle olursa olsun Müslümanlar arasından
çıkmış y ö n e t m e konumunda olan kimselerdir.--
Her ne kadar Mevdûdî, "Ulu'l-Emr" kavramına "Din alimleri"ni
d e dahil etmiş olsa da, daha sonra İslâmî konularda ulemaya ke
sin karar yetkisi tanınmasına ya da v e t o yetkisini elinde bulun
durup çıkan yasaları denetlemekle yükümlü bir ulema kurulu
oluştumlması düşüncesine karşı çıkmaktadır.
İlk d ö n e m v e klasik İslâm alimleri bu tabirie, yöneticileri, din
alimlerini, seriyye komutanlarını, veyahut da, birtakım kişileri
ifade etmiş olsalar da, çağlar değiştikçe, bu k a v r a m a y ü k l e n e n
anlamlar çoğalmıştır. Kısaca, yönetici k o n u m u n d a bulunan v e
insanlan y ö n e t e n kimseleri bu tabirle ifade etmek m ü m k ü n d ü r .
Yalnız her m e v k i d e bulunan kimseler derken, kendisine yetki
verilen, bu yetkisi çerçevesinde idare e d e n kimseleri kastetmek
teyiz. Herhangi bir yetkisi olmayan sıradan bir işi y a p a n kimse
lerin, bir işi üstlendi diye "Ulu'l-Emr" kavramıyla ifade edilmesi
d e söz konusu değildir.
Me\'clCı<Jî. İslâm dn Hükümet, s. 2 4 8 .

-> F.sposito, J o h n I. Güçlenen İslâm'ın Yankılan, s. 139.
BİRİNCİ BÖLÜM
SORUMLULUK ANLAYIŞININ Y Ö N E T İ M E YANSIMASI
* slâm dini insanları tevhide davet ettikten sonra, hayatın her

I alanında ne şekilde hareket etmeleri gerektiği hususunda da
onlara yol göstermiştir. İnsan hayaunı temelinden düzeltmek,
onu yaratılışına uygun bir yola sevk edebilmek için Hz. Peygam
ber (s.a.v.) v e ona bu davada yardımcı olan kimseler, bu işin ön
derliğini yapmışlardır. Bu insanlığın gerçek rehber ve mürşitleri
nin mücadelesindeki esas nokta, insanların insanlar üzerindeki
hakimiyet iddialannı kökünden s ö k ü p temizlemektir. Yine Hz.
Peygamberin aslî görevleri arasında, insana insanlığı öğretmek,
insanı insan karşısında baş eğdirmemek, bütün insanlann eşit ol
duğu fikrini tatbîkî olarak gerçekleştirmek bulunmaktadır.'
İnsanlar, hayatın her alanında ister istemez kendilerini bazı iş
lerle sorumlu bulmaktadır. Bu sosyal hayatın bir gerçeği olarak
karşımıza çıkmaktadır. Başka bir ifadeyle, insanlann kendilerini
bazı işlerle sorumlu hissetmesi, yaratılışında olan bir şeydir.
Kur'an bu hususu şu şekilde dile getirmektedir:
"Biz emaneti galilere, yere ve dağlara sunduk; onu yüklen
mekten kaçmdılar, on(un sorumluluğun)dan korktular Onu in
san yüklendi..."- Emanet, hilâfeti kabul etmenin bir şeklidir. Hi
lâfet de emanetin pratik v e verimli olan vechesidir. E m a n e t ve
hilâfet, zorluklan göğüslemenin ifadesidir. İnsana emanetin arz
olunmasından a m a ç , teklif v e talep düzleminde bir sunuş değil
dir.-^ Bu sunuşun anlamı ise şudur: Söz konusu Rabbânî vergi ta
biatta kendisine uygun bir yer arıyordu; tabiatı, fıtratı, tarihî ve
kevnî oluşumu kendisiyle tam bir ahenk temin edebilecek bir
' Mevdüdî, islâm'da Hükümet, s. 1 6 7 .

' 3 3 . Ahzâb, 72.
3 e.s-Sadr, M u h a m m e d Bâgır, Kur'an Okulu, s. 127.
yer. Dağlar, bu hilâfetle bir ahenk içinde olamazlardı. Gökler ve

yeryüzü de, sosyal ilişkilerle insicam içinde hareket edemezler
di.'* Dolayısıyla Allah ( c . c . ) insandan dünyadaki konumunun far
kına varmasını istemektedir. Eğer bu durumda insan, dünya ha
yatını s a d e c e oyun ve eğlence olarak kabul ediyor ve dikkatsiz
c e yanlış bir tavır takınıyorsa, s a d e c e kendi kötü akıbetini hazır
lıyor demektir.
Söz konusu ayette g e ç e n "emanet" kelimesi, yeryüzünde insa
na verilen "hilâfet" görevini ifade etmektedir. İnsana isyan v e ita
at e t m e seçeneğinin sunulması ve insana bu özgürlüğü kullanır
ken kendisine yeryüzünde birçok nimet ve bunları kullanma
hakkının verilmesi, kaçınılmaz olarak, insanın yaptığı hareketler
den "sorumlu" olmasını ve iyi amelleri için mükâfatlandınlıp, kö
tü amelleri içinde cezalandırılmasını gerektirmektedir.'' Bu ç e r ç e
v e d e hükümetin (yönetimin) bizzat kendisi, salâhiyetleri, sahip
olduğu maddi değerler, Allah (c.c.)'ın ve halkın (milletin) bu oto
riteyi temsil edenlerin eline, tevdî edilmiş emanetinden başka bir
şey değildir. O halde bu değerler, emanete dikkat etmesini bilen,
doğru, imanlı ve adil insanlara teslim edilmek zorundadır. Öyle
ki, emanetler hususunda, hiç kimse keyfi olarak veya şahsî gaye
lerle tasarruf hakkına sahip bulunmayacaktır. Emanetlerin kendi
sine verildiği kimseler bunları korumakla mükelleftir.*"
Kamuyu himaye ilkesi, fert ve toplum arasında iki yönlü ola
rak işlemektedir. Hem fert h e m de toplum belirli haklardan fay
dalanmaktadır. Bunların birbiderine karşı sorumlulukları vardır
ve refahları birbirleriyle yakından ilgilidir. Fertten, toplumun
faydası için kendisine e m a n e t edilen her işi tam ve verimli ola
rak yapması beklenmektedir.' Kur'an bu sorumluluk anlayışını
şu şekilde dile getirmektedir:
"De ki, yapın (yapacuğınızı); yaptığınız işleri Allalı da göre
cek, Elçisi de, müminler de...
Kur'an'ın bu ayetine g ö r e her fert toplumun iyiliğinin sorum
lusu, koruyucusu kendisiymiş gibi gayret etmek zorundadır.' İs-
^ e s - S a d r , a.g.e.. s. 1 2 8 .
' iMcvdûdî, Tefhîmul-Kıır'an, IV. 4 6 5 .
Mevdûdî, Hilâfet ve Saltanat, s. 7 1 .
' A f z a l u r - R a h m a n , Encyclopaedia ofSeerah (Sîret Ansiklopedisi), I. 3 4 2 .
" 9 . Tevbe, 105.
' A.y.
Soniınkıhık Anlayışının Yönetime Yansıması 21
lâm'ın insana ferdî planda bu kadar büyük sorumluluk yükledi

ği g ö z ö n ü n d e tutulacak olursa, yönetim m e k a n i z m a s m d a bulu
nan kimselerin, h e m kendi sorumluluğunu, h e m d e yönetmiş ol
duğu bireylerin ve birimin sorumluluğunu taşıması kaçınılmaz
bir sonuçtur.
Özellikle yönetim mevkiînde bulunan kimselerin, diğer insan
lara nazaran daha büyük bir sorumluluk taşıdıkları bilinen bir
gerçektir. Bu esas, insanı, hayatın her alanında yapmış olduğu
her işten mesul tutulan İslâmî bir anlayıştır. Bir kimsenin yöne
tim mevkiinde bulunması, h e m yönetmiş olduğu grup, h e m d e
işlerin düzgün yürütülmesi, bundan daha da önemlisi Allah
(c.c.)'a karşı olan mesuliyeti açısından ç o k önemlidir. Çünkü Al
lah ( c . c . ) insana hangi g ö r e v d e bulunursa bulunsun, yeryüzünü
imar e t m e görevi vermiştir.
1. Bir Halife Olarak İnsanın Görevi
"Halife" kelimesi lügatte (H-L-F) kökünden gelmekte olup,

"Kendisinden öncekilerin yerine geçmek" anlamını içermekte
dir.'" Dini korumak v e dünya siyasetini dine uygun olarak idare
etmek hususunda, hüküm koyucuya naiplik etmek anlamına da
gelmektedir. "
Bu çalışmanın gayesi halifeliği bir kurum olarak incelemek ol
mayıp Kur'an'da "halife" kelimesiyle nelerin kastedildiğini orta
ya koymaktır. Kur'an'da;
"Hani Rabb'm meleklere: "Ben yeryüzünde bir halife yarataca
ğım" demişti. "^^ buyrulmaktadır.
Ayette yer alan "halife" kelimesi otorite tarafından verilen g ö
revleri, O'nun yerine kullanan kimse anlamını ihtiva etmektedir.
O halde insan mutlak anlamda mâlik değildir. O s a d e c e Allah
(c.c.)'ın temsilcisidir v e kendisine gerçek hâkim tarafından veri
lenler dışında hiçbir g ü c e sahip değildir. O'nun görevi, temsil et
tiği otoritenin isteklerini yerine getirmektir.'^ Muharnmed Bâgır
es-Sadr, halife kelimesini, "... Kâinat ve hayatın Allah ( c . c . ) dı
şında hiçbir efendisi, mâliki ve ilahı yoktur. İnsanın hayatı, h a -
1» ibn M a n z û r , Usânu'l-Arab. IX. 8 3 .

" İbn Haldun, Mukaddime, s, 9 1 ; b k z . , İslâm Ansiklopedisi, V. 1 4 8 .
2. Bakma, 30,
I* Mevdüdî, Tefimuul-Kuran, I. 6 2 .
yattaki k o n u m u ve etkinliği halifelikten ve e m a n e t y ü k l e n m i ş ol

maktan ibarettir. İnsanm görevi, başkanı (Allah) adına idare v e
kılavuzluk etmektir."''' şeklinde izah etmektedir.
Mevdûdî'nin halife kelimesini açıklarken "insan mâlik değildir.
O Allah (c.c.)'ın temsilcisidir. Kendisine g e r ç e k hakim tarafından
verilenler dışında hiçbir g ü c e sahip değildir" şeklindeki ifadele
rine bazı n e d e n l e r l e t a m a m e n katılmak m ü m k ü n değildir. Allah
(c.c.)'ın yeryüzünde insanı halife yaratması, insanın Allah'ın yer
yüzündeki gölgesi olduğunu göstermemektedir. İnsan kendisine
yaratıcısı tarafından verilen bir ç o k g ü c e sahiptir. B u güçlerin
başında; akıl, m u h a k e m e v e yeni durumlara g ö r e yeni şeyler
icat e d e b i l m e y e t e n e ğ i gelmektedir. İ n s a n m aslî görevi, Allah
(c.c.)'ın yeryüzünde gölgesi olmaktan ziyade, değerler ölçüsün
de bilgi v e görgüsünü kullanarak yaşadığı çevreyi imar e t m e k ,
yaşanabilir hâle getirmektir. Ö n e m l i olan insanın yaratıcısı kar
şısında haddini a ş m a m a s ı d ı r . "
Konuyla ilgili b a ş k a bir ayette de; "Sonra onların ardından sizi
yeıyüzünde halifeler yaptık (onların yerine sizi hakim kıldık) ki,
nasıl davranacağınızı görelim."^^ buyrulmaktadır.
Allah ( c . c . ) çeşitli nesilleri imtihan etmektedir. Bir ö n c e k i nesil
imtihanı kaybetmişse, b a ş k a bir nesli o n u n yerine getirmektedir.
Ayette, daha sonra, g e l e c e k nesillerin de bu imtihana tâbi tutu
lacağına dair işaret vardır. Ayrıca ayette g e ç m i ş milletlerin akı
betine uğranmak istenmiyorsa, onların h e l a k i n e n e d e n olan ha
talardan kaçınarak bu fırsatın değerlendirilmesi gerektiği de
vurgulanmaktadır.'''
Allah ( c . c . ) insanı yeryüzünde halife yaptıktan sonra, kendisi
n e verilen birtakım nimetlerin hesabını soracağını, dünyadaki
bazı üstünlüklerin de bir d e n e m e g a y e s i n e yönelik olduğunu
bildirmektedir. "Sizi yeryüzünün halifeleri yapan, size verdiği
şeylerde, sizi denemek için, kiminizi kiminizden derecelerle üs
tün kılan O'c/t/r..."'^ ayet-i kerimesi bu durumu açık bir ş e k i l d e
ortaya koymaktadır.
" es-Saclr, a.g.e, s. 1 2 4 .

G a r a u d y . R o g e r , Yaşayan İslâm, s. 5 8 .
I*" 10. Yunus, 14.
Mevdûdî, a.g.e., U. 3 1 7 .
Ğ. En'âm. l65.
Sorumluluk Anlayışının Yönetime Yansıması 23
İnsanın yeryüzünde icra edeceği lıalifelik görevi içinde, yeryü

zünün imar edilmesi başlıca g ö r e v l e r i n d e n d i r . İ n s a n l a r ı n yer
yüzündeki mevkiîleri, yaşadığı dünyasını imar etmek v e orada
kullanımına sunulan eşyayı adalet ölçülerini g ö z ö n ü n d e bulun
durarak kullanmaktır. Bu sebeple yeryüzü içindekilerle birlikte
insanların e m r i n e verilmiş, Rabbinin izni ile onlara boyun eğdi-
rilmiştir. Kur'an bu hususu şu ifadeleriyle ortaya koymaktadır.
"Doğrusu biz sizi yeryüzünde yerleştirdik, orada geçimlikler
verdik, ne kadar da az şükrediyorsunuz'
"Göklerde ve yerde ne varsa hepsini kendinden (bir lütuf ola
rak) size boyun eğdirdi. Elbette bundan düşünen bir toplum için
ibretler vardır."^^
Bu ayetler g ö z ö n ü n d e bulundurulduğunda insanların hak ve
görevleri, kendilerini yeryüzünü imar etmekle görevlendiren ve
kendilerine o r a d a eşyayı kullanma yetkisini b a h ş e d e n Allah
( c . c . ) tarafından sınırlandırılmış b u l u n m a k t a d ı r . İ n s a n l a r d a n ,
yeryüzünde dilediklerini kayıtsız, şartsız yapmaları, hiçbir g ö z e
ticileri olmaksızın başıboş bırakılmaları için yeryüzünün iman
istenmemiş v e onlar yeryüzünün halifeliğine bunun için getiril
memiştir. Allah (c.c.)'ın onları yeryüzünün halifeleri yapması,
kendisine hiçbir ortak koşmaksızın, O'na ibadet etmeleri (kulluk
etmeleri), emirlerine bağlanıp yasaklarından uzak durmaları
içindir. Onların yeryüzünün halifeliğine getirilmiş olmaları ken
dilerine bazı hakları kazandırmış olmakla birlikte, onlara pek
çok yükümlülüklerin yüklenmesine neden olmuştur.
Allah (c.c.)'ın, meleklere; "Ben yeryüzünde bir halife yarataca
ğım" demesi üzerine meleklerin bu duruma yaklaşımı çok ilgi
çekicidir. Ayette bu husus şu şekilde dile getirilmektedir:
"... Melekler; Biz seni hamd ile teşbih ve takdis eder dururken
yeryüzünde fesat çıkarıp, kanlar dökecek kimse mi yaratacak
sın? demişlerdi. Allah da sizin bilmediklerinizi ben bilirim'-'' bu-
" U d e h , Abdıılkadir, îslâm ve Siyasî Durumumuz, s. 3 3 ; G a r a u d y , İslâm ve İnsan

lığın Geleceği, s. 1 2 5 . U d e h , y e r y ü z ü n ü n i m a r edilmesini, Allah'a o r t a k koşul-
m a k s ı z m O'na kulluk e t m e k o l a r a k , G a r a u d y ise, ç e v r e b i l i m o l a r a k e l e alarak,
o n u kirletmek v e bilinçsizce k u l l a n m a k t a n u z a k o l m a k o l a r a k izah e t m e k t e d i r .
2» 7. A'ıâf, 1 0 .
4 5 . Câsiye, 13.
22 U d e h , tslâm ve Siya.sT Durumumuz, s. 19.
23 U d e h , a.g.e., s. 3 3 .
2' 2. Bakara, 30.
24 Hadislere Göre Yöneticilere İtaatin Sınırları
yurmuştu. Bu cevap, insanın yeryüzünde meleklerin endişe e d e

ceği şekilde hareket etmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.
Çünkü, insan aslî görevlerini yerine getirdiği zaman, yeryüzünde
fesat değil, sulh meydana gelecektir.
İnsanın yeryüzünde halife kılınması, sorumlu olması sonucunu
ortaya koymaktadır. Bu sorumluluk hayatın her alanını kapsa
maktadır.
"Sizi yeryüzünde halifeler yapan O'dur"^ ayetinden sonra, bu
görevin en güzel şekilde, adalet ölçülerine uygun olarak yerine
getirilmesi d e yine insandan istenen bir sorumluluktur. "Ey Dâ-
vüd, biz seni yeryüzünde (senden öncekilerin yerine) hükümdar
yaptık, insanlar arasında adaletle hükmet; keyf(in)e uyma, sonra
seni Allah'ın yolundan saptıru"^^ ayet, halifelik görevinin nasıl
yürütüleceğini açık bir şekilde göstermektedir.
Nakîb el-Attâs, insanın yeryüzündeki görevini şu ifadelerle di
le getirmektedir: "Kur'an'a göre insan Allah (c.c.)'ın yeryüzünde
ki vekilidir ve tabiat âleminin (şehâdet âlemi) mirasçısıdır. Pek
tabiî ki, bu manada insan, bazı modernist hatta gelenekçi Hristi-
yan teologların (Batılı teologlar) dediği gibi, "Tanrı'nın Ortağı"
değildir. Tabiata layık olduğu saygıyı göstermeli, ona özenle
yaklaşmalıdır. Allah (c.c.)'ın öz malı olan tabiat âleminin e m a
netçisi olarak onun koruyanı ve kollayanı olmalı, o n d a n meşru
sınırlar dahilinde istifade etmeli, onu yıkmamalı, hasara uğrat
mamak, ona zarar vermemelidir."
Yeryüzünün adaletle dolu olması ve imar edilmesi, bozguncu
luk olmamasıyla alakalı bir durumdur. İnsan yeryüzünde, halifelik
görevinde olduğu için, her türlü bozgunculuğa karşı olmak zorun
dadır. Buna rağmen, bu görevini unutanların bozgunculuk yap
maması için, Kur'an bu gibi kimseleri şu şekilde uyarmaktadır:
"...Düzelttikten sonra yeryüzünde bozgunculuk etmeyin."-^
Kur'an'da yer alan ve insana yeryüzündeki görevlerini hatırla
tan ayetlerden şu gibi sonuçlara ulaşmak mümkündür:
Allah'ın halifesi deyince, O'nun kanunlarını yürütecek kimse
leri anlaşılmaktadır.^' Allah ( c . c ) , insanı yeryüzünde halife ya-
" 3 3 . Fâtır. 3 9 .
* 3 8 . Sâd, 26.
2" Nakîb el-Attâ.s, İslâm ve Laisizm, s. 62.
^7. A-ıât,85.
^ Atay, Hüseyin, Allah'ın Halifesi İnsan, s. 7 4 .
Sorumluluk Anlayışının Yönetime Yansıması 25
parken, o n a vazifelerini yerine getirebilecek imkânları da ver

miştir. Bu imkânların en önemlisi de akıldır.^" Birtakım işleri
yaptırabilmek için; ilim, kudret v e irade sıfatı da insana bahşedi
len diğer nimetlerdir.31
Görüldüğü gibi, Kur'anî anlamdaki halifelik, Allah (c.c.)'ın in
sanlar için güzel gördüğü şeyleri yapma, O'nun sınırlarını koru
ma v e y e r y ü z ü n d e adaletle h ü k m e t m e esasına dayanmaktadır.
İnsan hangi g ö r e v d e bulunursa bulunsun, Allah (c.c.)'ın yeryü
z ü n d e halifesidir. Buna bağlı olarak, görevinin k o n u m u n e ise
o n a g ö r e mesuliyet taşımaktadır.
2. Sorumluluk Ksvramımn Kapsadığı Alanlar
Bir halife olarak insanın yeryüzündeki görevlerini nasıl v e hangi

ölçülerle yerine getireceğine işaret ettikten sonra, mesuliyetin
insan hayatının hangi alanlarında kendini gösterdiğine işaret et
m e k t e yarar vardır. G e r e k Kur'an ayederi ve g e r e k s e Hz. Pey
g a m b e r (s.a.v.)'in hadisleri bu konuyu açıklamada bizlere yar
dımcı olacaktır.
Allah (c.c.)'ın, insanın başı b o ş bırakılmadığını^^ bildirmesi
g ö z ö n ü n d e bulundurulursa, mesuliyetin insan hayatının bütü
n ü n d e olduğu anlaşılır. Mesuliyet anlayışı, Kur'an ayetlerinde
geniş anlamlar ifade etmektedir. Kur'an, en aşağı seviyede olan
kimseden, en yüksek seviyede olan kimselere kadar insanlann
hayadannın her anında h e s a p vereceklerini şu ayetleriyle ortaya
koymaktadır:
"... Oysa siz, size (yaptıklarınızdan hesap sorulacak) bir za
man tayin etmeyeceğimizi sanmıştınız değil mi?... "^^
Y i n e Kur'an kıyamet g ü n ü n d e insanların önderleriyle birlikte
çağrılacağına işaret etmektedir. Bu durum bize yöneten v e y ö n e
tilen arasında ne kadar sıkı bir ilişki olduğunu göstermektedir.
Y ü c e Allah "Her milletin önderini çağırdığımız gün, kimlerin
kitabı sağdan verilirse, işte onlar, kitaplarını okurlar ve en ufak
bir haksızlığa uğratılmazlat"^^ buyurmaktadır.
3" G a r a u d y , R o g e r , İslâm ve İnsanlığın Geleceği, s. 9 0 .

" Atay, a.g.e., s. 7 5 .
« 7 5 . Kıyamet. 36.
» 1 8 . Kehf, 4 8 .
3M7, İsTj, 71.
Elmalılı ayette yer alan "imam" kelimesini 'imam, hidayet v e

dalâlette ö n e geçirilip arkasma düşülen uyulan kimse demektir
ki, bir p e y g a m b e r e , bir kitaba, bir dine, bir m e z h e b e veya her
hangi bir başkana, bir kumandana denilebilir'^' şeklinde izaha
çalışmaktadır.
Mesuliyetin boyutunu Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in şu hadisi d e
açık şekilde ortaya koymaktadır.
"Haberiniz olsun ki, her biriniz birer çobansınız ve her biriniz
idaresi altındakilerden sorumludur. İnsanlar üzerinde emir (yö
netici) olan bir kimse çobandır. Erkek ev halkı üzerinde bir ço
bandır ve gözetmiş olduğu kimselerden mesuldür Kadın, koca
sının evi ve çocuklarının çobanıdır ve onlardan sorumludur.
Hizmetçi, efendisinin malı üzerinde bir çobandır. O da ondan
sorumludur. Haberiniz olsun, her biriniz birer çobandır ve her
biriniz güttüklerinizden sorumludur.^^
Söz konusu hadiste, fertten devlete kadar, her mevkiîde bir
sorumluluk anlayışının olduğu görülmektedir. İslâm alimleri ha
diste yer alan "er-Râî" kelimesini, koruyan, güvenilir, yönetimi
"altında bulunan kimselerin işlerini gerektiği şekilde yerine geti
ren v e yönetimi altında bulunan kimselere adaletle davranan,
onların din ve dünya işlerini dolayısıyla bunlara taalluk e d e n
maslahatlarını yerine getiren kimse olarak anlamışlardır.^^ "Her
biriniz idaresi altındakilerden mesuldür" ifadesi, bu durumu açık
bir şekilde ortaya koymaktadır. Yöneticinin dinin korunması,
hadlerin (hükümlerin) uygulanması, hüküm verirken adaletli ol
mak gibi görevleri vardır.
Aynî de bu açıklamaya yakın bir ifadeyle imamın (idarede bu
lunan) görevi; "halkın işlerini üstlenmesi ve onların hukukunu
gözetmesidir" demektedir.^'-*
Yönetimde bulunan kimselerin ahlâkî açıdan da birtakım so
rumlulukları vardır.
Elmalılı, Hak Dini Kuran Dili, V. 3 1 4 .

' 6 A b d u r i a z z a k , el-.\hısannef, H. No: 2 0 4 4 9 , X I . 3 1 9 ; B u h a r î , 9 3 Ahkâm 1, VIII.
1 0 4 ; .Müslim, 5i.İmâıe, 5. H. No: 1 8 2 9 , III. 1 4 5 9 ; E b û D â v û d , Cihad, H. No:
2 9 6 8 , III. 1 3 0 ; e l - B e n n â . el-Fetbur-Rabbânî, İ m â r e . 2 9 , X X I I I . 17; Hindî, Ken-
zu-l-Ummâl, H. No: 1 4 6 7 0 , VI. 2 2 .
i' N e v e v î , Şerhu Sahihi Müslim, XII. 13.
İbn H a c e r , Fethu'l-Bâıl, XIII. 1 4 2 .
•« Aynî, ümdetu'l-Kân, XXIV. 2 2 1 .
Sorumluluk Anlayışmm Yönetime Yansıması 27
Özellikle yöneticilerin bireysel v e toplumsal sorumluluk anla-

yışma sahip olmaları, onların bu mevkiîye layık olup-olmadığı-
nın bir göstergesidir. Y i n e y ö n e t m e k o n u m u n d a olan kimseler,
bu işin s e v a p v e günahının da o n a g ö r e olacağını hatırından çı
karmamalıdır. Çünkü lideriik büyük bir nimettir. Bu görevi hak
kıyla yerine getiren s o n s u z bir s a a d e t e kavuşur. Böyle y a p m a
yan ve üstelik zorbalık v e zulümle emaneti kirleten büyük bed
bahtlığa uğramaktadır."*" Gazâlî, bu bakış açısıyla, yöneticilerin
ruhen eğitilmesi gerektiğine işaret etmektedir.
Yönetim kademesinde bulunan kimselerin durumu, bu kade
m e d e olmayan kimselerden farklıdır. İdare mekanizmasının m e
suliyeti ferdî, ailevî mesuliyetten daha da ağırdır. Çünkü burada
bulunan şahıslar kendi mesuliyetlerini aşarak, halkının da so
rumluluğunu taşımaktadır. Y ö n e t i m d e bulunan kimselerin, nasıl
bir mesuliyet anlayışına sahip olmaları gerektiğini Hz. Ö m e r
( ö . 2 3 / 6 4 4 ) (r.a.)'in "Fırat kenarında bir keçi yavrusu datıi zarar
görmüş olsa, Allah (c.c.)'ın beni hesaba çekmesinden korka-
nm'"" şeklindeki bu sözü ortaya koymaktadır.
Hz. Ö m e r ( r . a . ) bu sözüyle halka n e kadar ö n e m verdiğini v e
onların sorumluluklarını n e denli ö n e m s e d i ğ i n e işaret etmekte
dir. İnsanlar her d ö n e m d e , Hz. Ö m e r (r.a.)'in devlet yönetimin
d e göstermiş olduğu titizlikten bahsetmişlerdir. O, g ö r e v e atadı
ğı valilerden d e aynı hassasiyeti göstermesini istemiştir. Valilerin
aslî görevleri dışında başka işlerle meşgul olmalarını uygun gör
memiştir. Süleyman b. Musa'nın haberine g ö r e , Hz. Ö m e r (r.a.)
yöneticilerin ticaretle uğraşmasını uygun görmemiştir.''^ Hz.
Ö m e r (r.a.) idarecileri seçerken onlarda birtakım özelliklerin ol
masına dikkat etmiştir. Onların şahsî g ü ç sahibi olmasından zi
yade, yönetim açısından güçlü olup-olmadığına bakmış, aynı za
m a n d a muttakî, ilim bakımından ileri olmasını, ibadetlerinde ti
tizliğini de göz ö n ü n d e bulundurmuştur.''^
Bir idarî sistemin iyi ya da kötü yönetilmesinde orada idareci
olan şahısların rolü büyüktür. Bu sistem n e kadar m ü k e m m e l
olursa olsun, ehliyetsiz kimseler elinde çok kötü bir duruma dü-
şebilmektedir. Emevîler d ö n e m i n d e yönetime g e ç e n devlet baş-
Gazâlî, Nasıhaıü'l-Mülûk, ( T e r e . O s m a n Ş e k e r c i ) , s. 2 6 .
Isfaliânî, Hılyetii'l-Evliyâ, I. 5 3 ; Hindî, Kenzul-Ummâl, H. No: 1 4 2 9 4 V. 7 5 6 .
'2 Hindî, u.g.e.. H. No: 1 4 2 9 8 , V. 7 5 7 .
« T a n t â v î , Ahbâru Ömer. s. 1 2 8 .
kanlarının genel durumu herkes tarafından bilinmektedir. Buna

rağmen Emevî halifesi Ö m e r b. Abdulaziz ( Ö . 1 0 1 / 7 1 9 ) , devlet
yönetimini ele aldğı zaman, mesuliyet anlayışım yapmış olduğu
icraatlarıyla ortaya koymuştur. Halife tayin edilince halkın işleri
nin kendisine yüklediği mesuliyeti bir mihnet sayarak, ahiret so
rumluluğundan korkarak bir müddet üzüntü içinde kalmıştır.
Kendi işlerinden daha çok, halkın işlenne özen göstermiştir.'*'* O,
yönetimdeki hassasiyetini şu ifadeleriyle ortaya koymuştur:
" Ümmetimin tıepsine Itslife oldum. Yeri, yurdu, yurdıması ol
mayan garipler, ihtiyaç içinde olan fakirler, kahr ve zelil edilen
esirler ve yeryüzünün her tarafmda bunlara benzeyen kimseler,
hana Allah (c.c.)'m emaneti oldukları için, Allah (c.c.)'ın beni so
rumlu tutacağını, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in onlar için hana ha
sım olacağını aklıma getirdim." demektedir.''^
Toplumun en ast kademesinden en alt kademesine kadar, so
rumluluk herkes için müşterek olan bir kavramdır. Bu gerçekten
yola çıkarak denilebilir ki, herkes toplumda bir vücudun organ
ları gibidir. Her organın kendine has görevi vardır. T o p l u m d a
bulunan kimselerin yeri neresi olursa olsun, herkesin birbirine
karşı görevi v e sorumluluğu vardır. Bu gerçeği Kur'an-ı Kerim
şu ifadeleriyle ortaya koymaktadır:
"...Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz tak
sim ettik. Birbirlerine işlerini gördürsünler diye biz onların bir
kısmını diğerlerinden derecelerle üstün kıldık"^^ buyrulmaktadır.
Kur'an'ın bu ifadesinden hiçbir z a m a n mutlak anlamda bir üs
tünlük ve d e r e c e anlamı çıkarmak m ü m k ü n değildir. Kur'an
mutlak anlamda insanları kategorilere ayırmamakta, bu ayrım
s a d e c e , olan durumu tasvir etmek a m a c ı n a yöneliktir. Devlet
başkanından hizmetçiye kadar sorumluluktan bir parça yükle
nen her fert, toplumun ihtiyaçlarını temin etmekte, efendilik ve
ya hizmetçilik, mevzu bahis olmaksızın birbirlerinin hizmetinde
dir. Devlet başkanı yaptığı işler s o n u c u devletinin v e millerinin
hizmetindedir. Bu hizmetler, bu kimselere ne şerefli (üstünlük)
lakabı, ne de düşkün lakabını vermektedir. Bundan dolayı her
kes, sorumluluğu ne ise, onu yerine getirmekle mükelleftir.''^
••^ E b û Y û s u f , Kitâbu'l-Harac, s. 16.

Eİ3Û Y û s u f , a.g.e., s. 17.
•"i 4 3 . Zııhnıf, 32.
Devalibî, Mâruf; İslâmd-j Devlet ve İktidar, ( T e r e . M. Said H a t i b o ğ l u ) , s. 7 0 .
IKINCI BOLUM
YÖNETEN ve YÖNETİLENLERİN
KARŞILIKLI S O R U M L U L U K L A R I
1. Yöneticilerde Bulunması Gereken Özellikler
önetim meviiiînde bulunan kimselerde birtakmı vasıflarm

Y bulunması, yönetici olmanın gerekli kıldığı bir durumdur.
Yönetici tabiriyle, en küçük k a d e m e d e n en yüksek k a d e m e y e
kadar yöneticilik görevini yürüten kimseler kastedilmektedir.
Yöneticilik makamı küçük bir birim olabileceği gibi, devlet baş
kanlığı gibi en üst seviyedeki bir yönetim birimi d e olabilir. Ta
biî olarak her iki konumda bulunan kimselerin sorumlulukları
da farklı farklı olmak durumundadır.
Çalışmanın bu safhasında, yöneticilerde bulunması g e r e k e n
özellikler özlü bir şekilde ele alıp incelenmeye çalışılacaktır.
Araştırmada ön plana çıkarılan özellikler şunlardır:
1.1. 'Ehliyet Sahibi" Olması
Bir yönetim biriminde görevlendirilecek kimsede aranan temel

şart; o kimsenin işin m ü k e m m e l e n yapılmasını sağlayacak ehli
yete sahip olmasıdır. Bazı muhitlerde nesep unsuru, vazifenin
yerine getirilmesini kolaylaştıran âmillerden birisi olarak gerekli
sayılabilirse de, bunu mutlak şart saymaya ve umûmîleştirmeye
imkân yoktur. İnsanın kendi iradesi dışında bir vakıa olan nesep
düşüncesini aşabilmiş toplumlarda idarî tasarruflar t a m a m e n
şahsî ehliyete bırakılmış durumdadır. Şahsî değerlerin tevarü
sünden veya alım-saumından bahsedilemeyeceği içindir ki, me-
muriyette tevarüse yer tanınmamıştır.' Bundan dolayı, ehliyetin

şartları arasında kavim fikri mevcut değildir.'
Ehliyetle ilgili Kur'an-ı Kerim şu açık hükmü ortaya koymaktadır:
"Allah (c.c), size emanetleri ehline vermenizi, insanlar arasın
da hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder. Allah
size ne güzel öğüt veriyor. Şüphesiz Allah, işiten görendir."^
Ayette g e ç e n "Emanet" kelimesi, insanın emin olması, kendisi
n e maddî veya manevî herhangi bir şeyin gönül rahatlığı ile kor
kusuz bir şekilde teslim edilebilir ve istendiği z a m a n eksiksiz
alınabilir bir şekilde bulunmasıdır.'
Söz konusu ayette Müslümanlara, İsrâiloğullarınm daha ö n c e
düştükleri hatalara düşmemeleri için uyarı vardır. Onların düş
tükleri en büyük hata, dejenere oluşları sürecinde yetkiyi hep
beceriksiz ve ehil olmayan kimselere vermeleridir. Sorumluluk
isteyen dinî ve siyasî lideriikleri h e p beceriksiz, ehil olmayan
birtakım zaafları olan, adaletsiz kimselere vermeleridir. Müslü
manlardan bu konuda dikkatli olmaları ve sorumluluk isteyen
yetkileri ehil, sorumluluğunun idrâkinde ve iyi ahlâklı kimselere
tevdî etmeleri istenmektedir.'
Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.) bir g ö r e v e ehil kişi tayin e t m e husu
sunda son d e r e c e titiz davranmıştır. O'nun yönetim ölçülerinin
bize yansıyan bir yönü de, sorumluluk mevkiîlerine tayinde se
çimin s a d e c e yeteriilik üzerine kurulması ile adaylar arasında
kesin bir eşitliğin sağlanmasıdır. Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.), İslâm'ı
benimsemiş Kureyş ileri gelenlerini bir tarafa bırakarak yöneti
cileri, komutanları ve zekât tahsildariarını sıradan insanlar içeri
sinden atamıştır. Halid b.Velîd gibi insanlar sıradan birer asker
olarak görev yaparken, köle olan Zeyd b. Hârise'yi onlara ko
mutan seçmesi bunun en güzel örneğidir. Hz. peygamber
(s.a.v.) bütün insanlara benzer ve eşit davranılması, sosyal statü
g ö z önünde bulundurulmadan s a d e c e ehliyet hususuna bakıla
rak normal ya da üst düzey vazifelerin adilce tayinlerde bulu
nulması için kendi uygulamalarıyla örnek olmuştur.^
' Hatiboğlu, Hilâfetin Kureyşîliği, s. 1 4 1 .

2 H:ıtiboğlu, a.g.e., s. 1 4 3 .
' 4. A'i.sâ, 5 8 .
' Elmalılı, Hak Dini Kur'an Dili, III. 1 1 .
' Mevdûdî, Tethînıul-Kııran, I. 3 7 0 .
A f e a l u r - R a h m â n , a.g.e., i. 3 5 6 .
Yöneten ve Yönetilenlerin Karşılıklı Sorumlulukları 31
Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in bir g ö r e v e tayin y a p a r k e n , ö n e m

verdiği asıl prensibin ehliyet olduğu bilinen bir husustur. Bu
O'nun uygulamalarında açık bir şekilde görülmektedir. Ebû Zerr
( r . a . ) ile aralarında g e ç e n şu olay, O'nun (s.a.v.) ehliyetli olmaya
n e kadar ö n e m verdiğini göstermektedir.
Ebû Zerr (r.a.)'den rivayet edilen bir hadiste, Ebû Zerr ( r . a . ) :
"Yâ Rasûlallah, beni bir g ö r e v e tayin e t m e z misin? diye sorar.
Bunun üzerine Rasûlullâh (s.a.v.) eliyle o m u z u n a dokunur, son
ra da: - Y a Ebâ Zerr! Sen zayıf birisin. Bu emirlik işi ise bir ema
nettir. Şüphe yok ki, bu emanet, kıyamet gününde hakaret (hor
lanma) ve pişmanlık olacaktır Ancak bu emaneti üzerine alıp
da hakkıyla yerine getirenler bunun dışındadır."''
Görevi ehline vermeyle ilgili başka bir rivayette ise, Rasûlul
lâh ( s . a . v . ) ; "Ya Ebâ Zerr. Ben seni zayıf görüyorum. Kendim
için istemiş olduğum şeyi (iyiliği) senin için de isterim. İki kişi
bile olsa onlara emir olma, yetim malı idaresini de üzerine al
ma..."^ demiştir.
Bu iki hadise bakıldığı zaman, yönetim mekanizmasında g ö
rev istemek, ilk etapta hoş karşılanmayan bir tavır olarak g ö
rünmektedir. Halbuki hadislerin lafızları incelendiği z a m a n , du
rumun hiç d e böyle olmadığı ortaya çıkmaktadır. Hz. P e y g a m
b e r (s.a.v.)'in Ebû Zerr (r.a.)'i g ö r e v d e n uzak tutmak istemesi,
Ebû Zerr'in şahsından kaynaklanan bir durumdur. "Sen zayıfsın"
ifadesi bu işi yapabilecek ehliyete sahip olmaması v e g ö r e v e
geldiğinde birtakım aksaklıkların olacağı endişesindendir. Y o k s a
bu işi yapabilecek g ü ç t e olanlar, üstlendiği işi hakkıyla yerine
getirenler ve adalet ölçülerini gözeten dirayedi yöneticilerin, kı
yamet gününde h o r görülmesi v e pişman olması söz konusu de
ğildir. Ayrıca bu hadislerden şu gibi sonuçlara ulaşmak da m ü m
kündür. Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in Zeyd b. Harise gibi sahabîleri
ordu komutanlığına tayin etmesi, Ebû Zerr gibi takva sahibi bir
sahabîyi de emirlikten men etmesi, ancak ve a n c a k ehliyetli ol
ma ile izah edilebilir. Herkesin yaratılıştan gelen birtakım b e c e -
' Müslim, 3 3 . / n ı â r e , 4 , H. No: 1 8 2 5 , III. 1 4 5 7 ; Hindî, Kenzul-Ummûl. H. No:

1 4 6 4 7 , VI. 1 8 .
" İbn Ebî Ş e y b e , el-Musannaf, C i h a d , H. No: 1 2 5 9 8 , X ] l . 2 1 9 ; Müslim, 3 3 İmâre. 4,
H. No: 1 8 2 6 , III. 1 4 5 8 ; NeysabCırî, el-Mustedrek, A h k â m , IV. 9 1 ; e l - B e n n â , Ah-
m e d A M u r r a h m â n , el-Fethıı'r-Rnbhânİ, İ m â r e . 4 3 , XXIII. 2; B e y h a k î . es-.Sune-
nul-Kübrâ, Âdâbu'I-Kâdî, X . 9 5 ; Hindî, Kenzul-Unımâl. H. No: 1 4 6 4 6 , VI. 18.
32 Hadislere Göre Yörıeticiiere İtaatin Sınırlan
fileri vardır. Bu beceri, eğitimiyle birleşince işlerin ifâsı daha da

kolay olacaktır. Hayatın mahiyeti gereği herkesin bütün alanlar
da aynı ölçüde başarılı olması da mümkün değildir.
Bu ç e r ç e v e d e Farâbî, yöneticilerde olması gereken şartları şu
şekilde dile getirmektedir: "Kendisine söylenen her şeyi olduğu
gibi kavrayıp anlamaları lazımdır ki, h e m söyleyenin maksadını
h e m d e konuyu olduğu gibi anlasın." Hafızasının kuvvetli olma
sı, anladığı, gördüğü, işittiği ve sezdiği her şeyi öğrenmesi d e
o n u n şartları arasındadır. Farâbî bu şartlara şu şekilde d e v a m
etmektedir: Uyanık ve zeki olmalı, en ufak delili fark edip yerin
d e kullanmalıdır. Büyük bir azim ve irade sahibi olmalı, zarurî
bulduğu şeyleri gerçekleştirmek hususunda cesaret gösterip
korkak veya ç o k yumuşak olmamalıdır.^
İbn Haldun ( Ö . 8 0 8 / 1 4 0 6 ) , imamete ( y ö n e t i m e ) lâyık olmanın
ş a r d a n arasında "Ehliyet" şartım dört önemli şart arasında say
mıştır.'" Ehliyet kavramını da şu şekilde izaha gitmektedir:
"Devlet başkanının, şer'an tayin edilen cezaları yerine getir
mesi ve lüzumunda savaşlara katılması; ve bu savaşları basiret
le idare ve halkı savaşlara sevk edebilmesi, dini koruması, düş
man ile savaşabilmesi, devlet ve milletin, maslahat ve menfaat
lerini göz önünde tutarak devleti idare etmesi için politika ve
idare işlerinde pişmiş olması demektir."^^
Filozoflara g ö r e bir başkan akıllı, bilgin, zekî, eşyayı kavra
yan, ferasetli, yiğit, m ü ş a v e r e y e uygun hareket eden, güzel ah
lâklı, bütün halka sevgi duyan bir kimse olmalıdır.
İVIâverdî ( Ö . 4 5 0 / 1 0 5 8 ) yönetimle ilgili esasları ihtiva e d e n el-
Ahkâmu's-Sultaniyye isimli eserinde, idareye g e ç e c e k kimselerin
ehliyet sahibi olmasını önemli görerek, 'bu gibi kimseler birta
kım problemleri ç ö z e c e k ilme sahip olmalıdır' demektedir.'^
Ehliyet sahibi olmayla ilgili olarak, gerek Maverdî'nin ileri sür
düğü ve gerekse buna yakın görüşleri, şu şekilde değerlendir
m e k mümkündür. İdareye g e ç e c e k bir kimsede ilim sahibi veya
herhangi bir alanda derinleşmiş olma vasfı aranması gerekli bir
şeydir. Günümüz şartlarında düşünüldüğünde, yönetime g e ç e -
' F n r â b î . a.g.c, s. 8 7 .
1" İbn H a l d u n , Mukaddime, s. 1 9 3 .
" Ay.
'2 Gazâlî, Nasîhatül-Miilûk, s. 8 6 .
M â v e r d î , el-Atıkâımı's-Sultâniyye, s. 3 1 - 3 2 .
Yöneten ve Yönetilenlerin Karşılıklı Sonımluhıklan 33
cek kişilerin bütün ilimlerle donanmış olması m ü m k ü n değildir.

B u g ü n bütün alanlarda bir branşlaşma varken, yöneticileri her
alanda uzmanlaşmış olarak düşünmek v e bu özellikte birini bul
mak m ü m k ü n görünmemektedir. Önemli olan, işleri sevk v e
idare e d e c e k yetenek v e bilgiye sahip olmaktır. JVİâverdî'nin eh
liyetle ilgili ileri sürmüş olduğu görüşleri, kendi çağına g ö r e de-
ğ e d e n d i r m e k yerinde bir davranıştır.
Zikredilen hususlar g ö z ö n ü n d e bulundurulduğunda, yönetime
g e ç e c e k bir kimsenin o işi yapabilecek bilgi, beceri v e y e t e n e ğ e
sahip olması v e e ğ e r örgütsel bir o r g a n i z a s y o n veya bu işleri
yürütmek için bir kadro gerektiriyorsa, o z a m a n bunları uygula
m a alanına k o y a c a k kadroyu oluşturması veya yetiştirmesi g e
rekmektedir.
1.2. Halkın Mesuliyetini Taşıması
Bir yöneticide bulunması g e r e k e n önemli özelliklerden biri de,

yönetmiş olduğu kimselerin mesuliyetini taşımasıdır. Halkından
uzak, kendi şahsını h e r şeyin üzerinde g ö r e n bir yöneticinin,
tam anlamıyla mesuliyet anlayışı içinde olduğunu söylemek
m ü m k ü n değildir. Böyle bir g ö r e v d e bulunan kimse ç o k büyük
bir sorumluluk taşıdğının bilincinde olmak durumundadır.
Kur'an, idareye g e ç e n inanan bir insanı şu şekilde vasıflandır
maktadır:
"Onlar (o müminler) ki, eğer kendilerini yeryüzünde iktidar
mevkiine getirirsek namazı kılarlar, zekâtı verirler, iyiliği emre
derler ve fenalığı yasak ederler. Bütün işlerin sonu sırf Allah
(c.c.)'a aittir."^'*
Ayette müminlerin güzel şeyleri e m r e d e c e ğ i n e , gayr-ı meşru,
çirkin ve dinen reddedilmiş şeylerden sakındıracağına, ayrıca ik
tidar mevkîne g e ç i n c e ahlâklarını bozmayacaklarına dair işaret
ler vardır.'5
İslâm tarihine bakıldığı zaman, gerek Hz. Peygamber
(s.a.v.)'in sommluluk anlayışı'^' v e g e r e k s e başta Hz. Ebû Bekir,
I" 2 2 . Hacc, 38.

Elmalılı, Hak Dini Kuran Dili, V. 4 9 3 .
B u h a r ı , 9 3 . Ahkâm, 1, VIII. 1 0 4 : Mu.slim, 3 3 . İmâre, 5, H . N o : 1 8 2 9 , III. 1 4 5 9 .
( H a b e r i n i z ol.sun ki, h e r biriniz birer ç o b a n s ı n ı z v e h e r biriniz i d a r e ettiğiniz
altındakilerden .sorumlusunuz...)
Ö m e r , O s m a n v e Ali o l m a k üzere daha sonra y ö n e t i m e g e ç e n

bazı halifelerin uygulamaları, yöneticilerin ne denli bir sorumlu
luk içinde olması gerektiğini ortaya koyar niteliktedir.
Daha ö n c e de belirtildiği gibi Hz. Ö m e r ( ö . 2 3 / 6 4 4 ) (r.a.)'in Fı
rat kenarındaki bir keçi yavrusundan kendisini sorumlu tutması
ve bir gün hesaba ç e k i l e c e ğ i inancı içinde olması'^ yönetimi al
tında bulunan halkına karşı sorumluluğundan kaynaklanmakta
dır. Y i n e O, herhangi bir g ö r e v e tayin e t m e k istediği kimselerde,
halkın mesuliyetini taşıması açısından birtakım özellikler ara-
mışur. B u özellikler arasında, yönetici olan kimselerin, onlardan
biri gibi hareket etmesi, halktan biriymiş gibi kendini hissetmesi
de vardır.'**
Klasik d ö n e m İslâm alimleri, halkın üzerine hassasiyetle eğil
m e y e n , m e r h a m e t ve şefkatten uzak, devletin şerefini k o r u m a
yan kimselerin vali olarak gönderilmesinin doğru olmadığını b e
lirtmişlerdir.'' Maverdî, idareye g e ç e c e k k i m s e l e r d e b u l u n m a s ı
g e r e k e n şartlar arasında emri altındakilerin güvenliklerinden s o
rumlu olmayı da sayar v e şöyle der: "Yönetici düşmanla gerekti
ğinde savaş e d e c e k v e halkını k o r u y a b i l e c e k c e s a r e t v e kahra
manlığa sahip olmalıdır."^"^
Hadislerde insanlan y ö n e t m e k o n u m u n d a bulunan kimseler
kalkan olarak nitelendirilmektedir.^' Nevevî ( ö . 6 7 6 / 1 2 7 7 ) ' y e g ö
re, kalkandan maksat ise örtüdür. B u fikrini şu şekilde izaha git
mektedir: "Düşmanları, Müslümanlara eziyet e t m e k t e n alıkor.
İnsanların birbirlerine eziyet etmelerini önler. Ü l k e sınırlarını ve
insanlan korur. D ü ş m a n l a n O ' n u n a z a m e t i n d e n korkariar."^^
İdarede bulunan kimselerin yönetmiş olduğu halkın mesuliye
tini taşımasının ö n e m i n i ortaya k o y m a açısından, Ebû Yusuf'un
Harun Reşîd'e yapmış olduğu tavsiyeler büyük ö n e m arz e t m e k
tedir; "Ey müminlerin Emîri! Allah'ın emaneti olan halkın korun
ması ve gözetilmesi senden istenmektedir. Bu yüce vazifeyi en
iyi bir şekilde yapmaya ihtimam etmeniz lâzımdır. Bu görevde
hatır ve gönüle bakılmadan insanlar arasında hükmü icra ediniz.
İsfehânî, Hılyetül-Evliyâ, s. 1 2 9 .
Tanlâvî, Ali, Naci, Alıbânı Ümeı; s. 1 2 9 .
" G;ızâlî. Nasîhatül-Mülûk, s. 4 3 .
™ Mâverdî, el-Ahkâmu's-Suitâniyye, .s. 31-32.
21 Müslim, 3 3 . İmâıe 9 , H. No: 1 8 4 1 , 111. 1 8 4 1 .
22 N e v e v î . a.g.e., X I I . 2 3 0 .
Yöneten ve Yönetilenlerin Karşılıklı Sonımhıkıkhrı 35
Aksi tıalde tıidayec yolunu şaşırırsınız ve korktuğum her şeyin

başınıza gelmesi beklenif'-^ denmektedir.
Y ö n e t i m k a d e m e l e r i n d e buJunan kim.selerin h a l k m a karşı m e
suliyetleri arasında, onların durumlarını i n c e l e m e v e araştırma
da vardır. Nizâmülmülk ( ö . 4 8 2 / 1 0 9 2 ) ' ü n b u k o n u d a k i görüşleri
şu şekildedir:
"Padişahların (yöneticilerin) ordu ve halkın durumunu uzak
veya yakından bizzat tetkik etmesi, ne olup bittiğini az veya
çok bilmesi gerekir. Böyle yapmazsa hata ve gaflete düşer, hal
ka hakaret ve zulüm eder. Memlekette fesat ve adaletsizlik alır
yürür. Bunu padişah (yönetici) ya bilir veya bilmez. Bilip de
tedbirini almazsa, onlar gibi zalimdir. Çünkü zulme rıza göster
miştir. Bilmezse gafil ve câhildir. Her iki halde de iyi değildir."-''
Müslümanları y ö n e t m e k o n u m u n d a bulunan kimselerin İslâmî
d e ğ e d e r d e n s o m m l u olduğu muhakkaktır. Onların bu sorumlu
lukları, m a k a r a ve m e v k i arzularının ç o k üzerinde o l m a k duru
mundadır. D ü n y a d a insanlann birtakım g ö r e v l e r d e bulunmaları,
işlerin ifâsı içindir. B ü t ü n görevler birer emanettir.^'
1.3. İstişareyi Her Hususta Uygulaması
Şûra ya da danışma İslâm'da y ö n e t i m n en ö n e m l i temel taşlann-

dan k a b u l edilmektedir Aynı şekilde iyiliği e m r e t m e k v e kötü
lükten a l ı k o y m a k , h e m fert h e m de toplumun o m u z u n a yükle
n e n en ö n e m l i g ö r e v l e r d e n k a b u l edilmektedir.-'^ Kur'an, istişa
r e d e n b a h s e t m i ş , a n c a k uygulanmasında özel bir y ö n t e m i teklif
ya da e m r e t m e m i ş t i r . Rasûlullâh (s.a.v.) s o n k a r a n vermeden
daima h i k m e t ( t e c r ü b e ) v e bilgi sahibi sahabîleriyle ve i m a n et
miş k a b i l e l e r i n temsilcileriyle istişarede bulunmuştur. Fakat n e
Kur'an'da n e de Rasûlullâh (s.a.v.)'ın s ü n n e t i n d e m ü ş a v e r e edi
leceklerin sayısı, s e ç i m , g ö r e v süreleri ile ilgili sıkı ve d e ğ i ş m e z
kurallar vardır. B u m e s e l e l e r tamamıyla Müslümanların takdirine
bırakılmıştır.-7 Ö n e m l i olan istişarenin İslânıî y ö n e t i m i n temelini
oluşturmasıdır. Halkın hayatını e t k i l e y e c e k önemli ülke m e s e l e -
« E b û Y u s u f , Kitâbul-Harac, s. 5.
N i z â m ü l m ü l k , Sîyâsemânıe, s. 9 6 .
B k z . , U d e h , A b d u l k a d i r , l.-ilâm ve Siyasî Durumumuz, s. 2 8 3 - 2 8 6 .
A. İVIustafa N e v i n . /,s-/â/ıı Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, s. 110.
" A f z a l u r - R a h m a n , Sîrer Ansiklopedisi, I. 3 8 4 .
lerinde istişare e d e b i l m e k için, her yönetici ya da yönetim, tem

sil ettikleri halkm güvenine sahip, k a r a k t e r c e dürüst danışman
lar bulmak zorundadır.^''
Y ö n e t i m i n temel kurallarından olan istişare kavramı, Kur'an'-
dan neş'et etmiş bir kavramdır. Kur'an'da konuyla ilgili yer alan
ayetleri şu şekilde sıralamamız mümkündür:
"... İşleri anılarında danışma iledir.."^'' B u ayetten şu s o n u c a
gitmek mümkündür: Şayet bir m e s e l e iki ya da daha fazla kim
seyi ilgilendiriyorsa, söz konusu m e s e l e hakkında bir kişi karar
verirse, diğederine haksızlık edilmiş olur.-^" Konuyla ilgili başka
bir ayette de;
"(Yapacağın) iş(ler) hakkında onlara danış, karar verince de
artık Allah'a dayan, çünkü Allah kendine dayanıp güvenenleri
sever.buyrulmaktadır.
Kur'an'da istişarenin g e ç m i ş milletlerde de uygulandığına dair
işaretler vardır Sebâ Melikesi ile halkı arasındaki diyalog
Kur'an'da şu şekilde dile getirilmektedir:
"Ey ileri gelenler, dedi, bu işimde bana bir fikir verin. (Bilirsi
niz ki) ben siz olmadıkça hiçbir işi (kendi başıma) kesip ata-
mam."^-
Ayette yer alan "Siz hazır b u l u n m a d ı k ç a v e y a şahit olmadık
ça" ibareleri, ö n e m l i konularda karar alınacağı zaman, yönetici
nin yanında olmaya, aldığı karariarın doğruluk ve uygunluğunu
o n a y l a m a k açısından önemlidir. Ayet, zamanın hükümdarının
mühim işlerde ö n e m l i kişilerie istişare ettikten sonra karar ver
diğini göstermektedir.^'
Rasûlullâh (s.a.v.)'ın hayatında da istişare örneklerini g ö r m e k
mümkündür. Her ş e y d e n ö n c e Rasûlullâh (s.a.v.) Kur'an'ın ilk
uygulayıcısıdır. Bundan dolayı Kur'an'ın ortaya k o y m u ş olduğu
bir hükmü de, O bizlere gerekli gördüğü z a m a n a m e l î olarak
göstermiştir. Enes'ten g e l e n bir rivayette, Rasûlullâh (s.a.v.),
kendisine Ebû Sufyân'm g e l m e k t e olduğu haberi ulaşınca bir is
tişare meclisi kurar. Ö n c e Ebû B e k r sonra Ö m e r ayağa k a l k ı p
» A.y.
^ 4 2 . Şûrû, 3 8 .
* Me\dûciî, Tefhinntl-Kııran, V. 2 4 4 .
» 3- Âl-iİmrân, 159.
3-' 2 7 . Nemi, 32.
" Mevdûdî, a.g.e., IV. 1 1 1 .
Yönelen ve Yönetilenlerin Karşılıklı Sorumlulukları 37
muhacirler a d m a Kureyş ordusuna karşı gidilmesi lehinde k o n u

şurlar. K e r v a n ı t a k i p t e n v a z g e ç e d e r . E n s â r ' d a n S a ' d b . U b â d e
ayağa kalkıp: E y Allah'ın Rasûlü bizi k a s t e d i y o r s u n u z sanırım
diyerek s ö z alır ve k e n d i s i n e d e s t e k olacaklarını bildirir. S o n u ç
ta, B e d r ' e doğru h a r e k e t ederler.^''
Medine Müslümanları, kendi akrabalarını korudukları gibi
P e y g a m b e r i de k o r u m a k ü z e r e O ' n u n l a antlaşma yapmışlardı.
B e d i r Seferi sırasında, M e k k e o r d u s u n u n gelişi ö ğ r e n i l i n c e . P e y
g a m b e r ( s . a . v . ) savaşa çıkıp ç ı k m a m a h u s u s u n d a karar v e r m e k
üzere u m û m î bir şûra toplamıştı. M e k k e k ö k e n l i Müslümanların
hepsinin yardımına hazır oldukları hususunda teminat v e r m e l e r i
ile y e t i n m e y i p "görüşünüzü b a n a bildiriniz" demiştir. O z a m a n
Medineli M ü s l ü m a n l a n n temsilcisi ayağa kalkarak, O ' n a tam m a
nasıyla destek halinde olduklarını bildirmiştir. Rasûlullâh (s.a.v.)
bu d u r u m d a n hoşnut o l m u ş t u r . ' '
B u h a r î ' d e yer alan bir h a b e r d e , Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in
U h u d S a v a ş ı ' n d a a s h a b ı y l a istişare ettiği v e b u n a g ö r e savaş
yaptığı görülür.3^ Bilindiği gibi U h u d Savaşı sırasında Hz. P e y
g a m b e r ( s . a . v . ) ş a h s e n düz o v a d a m e y d a n m u h a r e b e s i y a p m a k
tansa ş e h i r d e k a l m a k v e muhasarayı karşılamak fikrini savunu
yordu. Y a p ı l a n istişare n e t i c e s i n d e k e n d i g ö r ü ş ü n d e n v a z g e ç e
rek bin kişiyle sefere çıkmıştır.''^
D a n ı ş m a n ı n ö n e m i hakkında İslâm alimlerinin de değişik g ö
rüşler dile getirdikleri görülmektedir. C e m a l e d d i n Abdullah, is
tibdadın kötü bir ş e y olduğunu, istişarenin ise h e m Allah ( c . c . ) ' ı n
kitabında h e m d e s ü n n e t t e uygulanmasıyla istenilen bir ş e y ol
duğu fikrini ileri sürmektedir.-^'' Hallâf ise, istişarenin faydalarını
şu ifadeleriyle ortaya koymaktadır: "'Herkes için şeriatın rahmet
kapılarını a ç m a k ve iyileşmesi g ü ç toplumsal hastalıkların iyileş
mesi için, alimlerin görüşlerine müracaat e t m e k şer'î siyasetten
dir. B u siyaset n e t i c e s i n d e , insanlar dinde darlıklardan bir çıkış
yolu olduğunu hissetmektedir."'' demektedir.
« Müslim, 3 2 . C i h a d 3 0 , H. No: 1 7 7 9 . III. 1 4 0 3 .

•^'İbn H i ş â m , es-SJıetü'n-Ncheviyye. II. 2 6 6 ; bkz., HamidııUah, İslâm Peygambe
ri, II. 1 6 2 - 1 6 3 : e l - B e n n â , A h m e d A b d u r r a h m a n , el-Fethu'r-Rabhânî, Cihad,
1 4 0 , XIV. 4 2 .
B u h a r î , 9 6 . hisâm, 2 8 , VIII. 1 6 2 .
İbn H i ş â m , a.ge., III. 6 7 - 6 8 ; bkz., H a m i d u l l a h , a.g.e., II. 1 6 3 .
C e m a l e d d i n , Abdullah, es-Siyâsetu'ş-Şer'iyye, s. 3 5 ,
y> Hallâf, es-Siyâ.setu'ş-Şer'iyye, s. 14.
38 Hadislere Göre Yönericilere İtaatin Sınırlan
Y ö n e t i m d e k i b e c e r i ve başarısıyla insanlığa ö n e m l i m e s e j l a r
v e r e n Hz. Ö m e r , hilâfeti sırasında, istişare meclisi oluşturmuş,
bu mecliste serbest tartışma ortamı m e y d a n a getirerek, diğer in
sanların fikirlerinden faydalanmıştır. O zaman İslâm'ın siyasî c e
miyeti muhacirler ve e n s a r o l m a k üzere iki gruba ayrılmıştır.
Bunlar bütün halkın önderleri idiler v e bütün Arabistan bunlara
kendi temsilcileri nazarıyla b a k ı y o r d u . H e r iki g r u b u n azaları
( ü y e l e r i ) zaruret gereği daima m e c l i s m ü z â k e r e l e r i n e katılmış
lardır. Ensar, Evs ve Hazreç adında iki k a b î l e g r u b u n d a n ibaret
olup, her iki grup üyelerinin meclis toplantılarında hazır bulun
maları şart telakki ediliyordu.^'
Nizâmülmülk ( Ö . 4 8 2 / 1 0 9 2 ) d e istişare yapılacak k i m s e l e r hak
kındaki görüşlerini şu ifadeleriyle dile getirmektedir: "İşler hak
kında meşveret yapılacak kişinin kuvvetli görüşü olması g e r e
kir. Herkesin bir ihtisas sahası vardır bir kişinin ç o k iyi bildiği
işi diğeri bilmez. Bir insanın bilgisi vardır, fakat pratiği yoktur.
Bir diğerinin bilgisi, pratiği v e yeterli tecrübesi de vardır. B u hu
susta bilginler v e dünya görmüş akıllı kimselerin t e c r ü b e s i n d e n
istifade edilmelidir. Zekâsı keskin olan bir kişi, bir işin g e l i ş m e
sini ve neticesini h e m e n görebilmektedir. Bazıları b u n u anlaya
mamaktadır.'- Bilhassa ihtisas sahiplerinin o k o n u d a bildiklerini
s ö y l e y e r e k görüşlerini açıklamaları, h e r alimin zıt da olsa fikrini
ortaya koyması, doğrunun ortaya çıkması için g e r e k m e k t e d i r .
Meşveret y a p m a d a n icraatta liderler b e n c i l ve zayıf görüşlü ol-
maktadırlar.'"'^ Nizâmülmülk'ün bu ifadeleri, g ö r ü ş ü n e başvuru
l a c a k kimselerin istişare e d i l e c e k k o n u y u iyi bilmesi ve ihtisas
sahibi olmasının zarûıîliğini ortaya koymaktadır. B u n u n l a da y e
tinmeyip, t e c r ü b e sahibi v e tutarlı bir yapıya sahip olmasını da
istişare için gerekli görmektedir. G ö r ü ş ü n e başvurulacak bir
kimsenin zikredilen özellikleri taşımaması, istişarenin sıhhatli
netice vermesine en büyük engeldir.
Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.) zamanında m e y d a n a g e l e n bazı olay
lar biz bu k o n u d a aydınlatmaktadır. O M e d i n e ' y e hicretinden
h e m e n sonra Medine şehrini bir site devleri olarak teşkilatlan
dırmış ve anayasayı yapmıştır. B u devirde halkın h e m e n h e m e n
-» Şiblî, NCımânî, Bıifıi;] Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, II. 2 8 .

^> Şiblî. ii.g.e., II. 2 9 .
'2 Nizâmülmülk, SiyâsetnSme. s. 1 3 3 .
Nizâmülmülk, a.g.e., .s. 1 3 4 .
Yönelen ve Yönetilenlerin Karşılıklı Sorumlulukları 39
yarısı Y a h u d i idi. Onların m e r k e z î devlete b a ğ l a n m a l a r ı sulh y o

luyla ve k e n d i arzularıyla olmuştur. Anayasanın t e ş e k k ü l ettiril
m e s i n d e n ö n c e , Müslümanlar ile M e d i n e Y a h u d i l e r i arasında
m ü z â k e r e ve istişarenin yapılmış o l d u ğ u n a ş ü p h e yoktur. Y i n e
Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.) Arabistan'da b u l u n a n müşrik kabileleriy-
le bazı ittifak v e a s k e r î yardım antlaşmaları yapmıştır. B u itibar
la, gayr-ı m ü s l i m müttefiklerle z a m a n z a m a n istişareye vakit
ayırması kendisi için zaruret olmuştur.''^
Kur'an'da v e Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in u y g u l a m a l a r ı n d a bu
kadar açık bir ş e k i l d e yer alan istişare kavramı, uygulandığı za
m a n v e m e k a n l a r d a ç o k faydalı neticeler vermiştir. Ne yazık ki,
d a h a sonraki d ö n e m l e r d e bu niteliğini koruyamamıştır. Bir ku
rum halinde gelişmesi bir yana, yanlışların tasdik edildiği m e r c î
d u r u m u n a g e l m i ş , bazı d ö n e m l e r d e d e t a m a m e n ortadan kalk
mıştır. Fazlur R a h m a n "... Sünnîlik, y ö n e t i c i y e mutlak itaati tel
kin e d e n tek yanlı doktrine sarılmaya d e v a m etmiştir. Y ö n e t i c i
nin m u d a k otoritesini kontrol e d e c e k h e r h a n g i bir d ü z e n l e m e
getirilmemiştir. O y s a Kur'an'da e m r e d i l e n v e a s h a b ı n h a y a u n d a
k ö k salmış olan şûra v e istişare kurulu, etkili bir m ü e s s e s e hali
n e getirilebilirdi, fakat bu istikâmette n e u l e m â v e n e d e halk
idaresi bir ş e y yapmıştır.'"*' g ö r ü ş ü n ü dile getirmektedir. Fazlur
R a h m a n , istişare k u r u m u n a idarecilerin v e alimlerin istenilen
ö n e m i v e r m e m e l e r i n e t i c e s i n d e kısa bir süre s o n r a tarihe karış
tığını da şu ifadeleriyle dile getirmektedir: "Şûra, kısa bir süre
s o n r a tarihe karıştı. Aslında İ m p a r a t o d u ğ u n g e n i ş ö l ç ü d e yayıl
m a s ı v e m e r k e z d e n u z a k l a ş m ı ş güçlerin ortaya ç ı k m a s ı y l a şû
ranın varlığı s o n bulmuştur.'"*^
İstişare, belli sayıda k i m s e l e r d e n görüş almak d e m e k değildir.
G e r ç e k istişare, görüşlerin samimi olarak değerlendirilip, en iyi
görüşün ortaya çıkarılmasıdır, Kur'an'a g ö r e şûra, bir idarecinin,
şûranın a m a c ı n a uygun zannederek, belli sayıda kişiden fikir al
ması manasında değildir. Zaten b ö y l e olduğu takdirde, onların
görüşlerini kabul v e y a reddedebilir. Açık bir ş e k i l d e Kur'an, ilk
olarak "toplumun işleri veya meseleleri ( e m r u h u m = o n l a r ı n işleri)
tabirini kullanmaktadır. Bir tek kişinin veya s e ç k i n bir sınıfın iş-
H a m i d u l l a h , a.g.e., II. 165.

<5 F a z l u r R a h m a n , İslâm, s. 3 3 3 .
«• A.y.
lerr' tabirini değil. B u s e b e p l e yönetim, toplumun müşterek işi

dir. İkinci olarak Kur'an'm "Onlarm (aralarında) karşılıklı istişare
ile karar verilecektir" ( ş e k l i n d e k i ) sözleri d e aynı derecede
önemlidir. Bu açıkça idarecinin bizzat kendisinin seçtiği ve top
lum tarafından atanmış veya seçilmiş o l m a sıfatıyla toplumu tem
sil e t m e y e n kişilerle "istişare e t d ğ i ' bir durumu reddetmektedir.
Halbuki Kur'an, Müslüman c e m a a t ı oluşturup, onlardan karşı
lıklı işbirliği içerisinde çalışmayı istediğinde, aynı zamanda yasa
ma ile ilgili uygulamaları d ü z e n l e m e k için m u h a k e m e usulüne
ait temel bir prensibi de takdim etmiştir. B u "Şûra" veya "karşı
lıklı müzâkere" prensibidir.'*'*
Şûra, görevine, belli bir üslup takip edilmeksizin, ilk dört hali
fe zamanında E m e v î idaresine kadar olan zaman s ü r e s i n c e bir
müddet devam edilmiştir. E m e v î hâkimiyeti zamanında h a n e
danlık sisteminin gelişmesiyle birlikte şûranın yerini tabiî olarak
rejimi d e s t e k l e y e n gruplar almıştır. Şûra g e r ç e k t e , asla bir ku
rum olarak gelişmemiştir. Şayet b ö y l e gelişmiş olsaydı, İslâm ta
rihi hem siyasî, h e m dinî yönden, Müslüman olmayan dünya için
de önemli neticeler getirecek şekilde ç o k farklı olurdu.^'
G e r ç e k anlamda istişarenin ne ş e k i l d e olması g e r e k t i ğ i n e te
mas edildikten ve tarihî açıdan nasıl bir d e ğ i ş i m e tabî tutulduğu
nu gördükten sonra, şûrada n e gibi ilkelerin olduğunu dile getir
m e k t e yarar vardır. Şûra, her şeyden ö n c e , h e m yöneticiler h e m
d e yönetilenler için ö n görülmüş bir haktır ve iki taraftan birisi
diğerine oranla daha üstün bir hakkın sahibi değildir. Ümmeti il
gilendiren bütün işlerde istişare yapılması devlet başkanının g ö
revidir. İstişare, Allah (c.c.)'ın rızasına uygun o l m a k zorundadır.
G ö r ü ş sahiplerinin tek bir görüş etrafında b i d e ş m e l e r i zorunlu
değildir. Geçerli olacak görüş, istişare sonucu çoğunluğun kabul
ettiği görü.jtür. Görüşü kabul edilmeyen azınlık, çoğunluğun g ö
rüşünü uygulayanların başına gelmelidir.'" İnsanları topluca ilgi
lendiren m e s e l e l e r e b a k m a k l a görevlendirilen k i m s e , halkın rı-
İslâmî AraşiJimalar Dergisi. C. Vll. Sayı: II. s. 1 9 ö (Prof, Dr, Hazlur R a h m a n ı n i s

lâm a n d Political Acticın: Politics in T h e Sen'ice o f Religion: tslâm ve Siyasî Hare
ket. Dinin Emrindeki Siyâ.-iet" adlı m a k a l e s i n d e n alınmıştır. .Makale Ank. Üniv.
İlahiyal Fakültesi Arş. G ö r . İbrahim Mara;; tarafından T ü r k ç e ' y e ç e \ rilmijlir.).
İslâmî Araştırmalar l')crgisi, a . g . m . , VII. II. s. 1 9 5 .
İslâmî Araştırmalar Dergisi, a . g . m . , VII. II. s. 195; bkz., Srddıkî, Mazharııddin,
İslâm Dünyasında Modeınist Düfünce, s. 1 3 8 .
w U d e h , Abdulkadir, /.';A-Îıjj ve .Siyasî Durumumuy., s. 1 9 4 - 1 9 7 .
zasıyla a t a n m ı ş olmalıdır. Halkın n a z a r ı n d a g ü v e n kazanmış

kimseler, istişare h e y e t i n e alınmalıdır. M ü ş a v e r e h e y e t i n i n o y
birliğiyle almış olduğu karar, devlet b a ş k a n ı veya kurum yetkili
si tarafından k a b u l e d i l m e l i d i r . " Y o k s a o n u n adına istişare d e
m e k m ü m k ü n değildir. Halbuki Kur'an'ın "Şûra" prensibi, t o p
lum üyelerinin, Allah (c.c.)'ın g ö z e t i m ve denetimi altında, kendi
kaderlerini ilgilendiren kararların hazırlanma ve u y g u l a n m a s ı n a
katılmaları için bu alanda k e n d i l e r i n e danışılmasını zorunlu kıl
maktadır. Şûra, bir adamın, bir sınıfın v e y a bir partinin her tüdü
despotizmini ortadan kaldırmaktadır.'-
B u g ü n bazı sistemlerde şûra esasına dayalı bir d a n ı ş m a yürü
tülüyor olsa da, Allah ( c . c . ) rızasının o l m a m a s ı v e insanların
menfaat anlayışlarının fiillerini o l u m s u z e t k i l e m e s i , y ö n e t i c i y l e
halk arasındaki rahatsızlıkları daha da artırmaktadır.
Şûranın gerekliliği hususu h e r k e s tarafından b i l i n m e s i n e rağ
men, bağlayıcılığı hususunda birtakım farklı görüşler de mevcut
tur. Herhangi bir s i s t e m d e devlet b a ş k a n ı n ı n şûra heyetinin fi
kirlerinden istifade e d e r e k hareket e t m e s i e n ideal olanıdır. Y a l
nız şûra alanına giren bütün m e s e l e l e r i u y g u l a m a sırasında, y ö
neticinin şûrada alınan kararlarla bağlı k a l m a y a b i l e c e ğ i fikrine
kanimak m ü m k ü n d e ğ i l d i r . B ö y l e bir anlayış şûranın s a d e c e
isim olarak k a l m a s ı n d a n b a ş k a bir ş e y değildir. Y ö n e t i c i kendi
fikrini, şûradan ç ı k a n fikirlerin ü s t ü n d e görüyorsa, niçin şûra ya
pılıyor soru.su h e r k e s i n aklına g e l e n ö n e m l i bir husustur.
Şûranın g ü n l ü k hayatta pratik olarak uygulanması, zaman ve
m e k a n ı n deği.şmesiyle çeşidi şekiller almaktadır. Hal ve şartlara
g ö r e kadrolaştırma işinin halka bırakılması en sağlam yol olarak
kabul edilmektedir. Asrın şartlarına en uygun olan usûl, devlet
b a ş k a n ı n ı n halkı ilgilendiren g e n e l m e s e l e l e r d e , şûra heyetini
halkın oylarıyla seçmesidir. T e k n i k v e pratik konularda uzman-
lada istişare y a p m a k b a ş k a n ı n hakkı olduğu için, uzman kadro
larının şûra ile seçilip s e ç i l m e m e s i ö n e m l i bir m e s e l e değildir.
Y i n e b a ş k a n ( y ö n e t i c i ) , ülkenin olağanüstü durumlarında, halk
tan g ü v e n o y u mahiyetinde görüş isteyebilmektedir.'"'
'• AfzaİLir R a h m a n , a.g.e.. I. 3 8 3 - 3 8 6 .

G a r a u d y , R o g e r . blâm ve İnsanlığın Geleceği, s. 16-17.
Özcj-elik, A. Selci'iık. İslâm Hukukuna Göre Hükdmdann Hukukî Durumu, s.
164-165.
'"^ Z e y d a n , Abdıılkerim, İslâm Hukukunda h'cn ve Devler, s. 36.
İstişarenin sayısız faydalan vardır. Diktatörlüğün k ö k ü n ü ka

zımak için lüzumludur. Bir y ö n e t i m k a d e m e s i n i n başında bulu
nan kimse, önemli işler hakkında karar verirken, kendi görüşle
rini istişârî mahiyette ortaya k o y a r . ' ' Müşavere s e r b e s t ortamda
olmalı, herhangi bir kötü emel için fikir desteğini sağlamak a m a
cına yönelik olmamalıdır.''^
Hakkında uygulamaya yönelik açık hükümler b u l u n a n m e s e
lelerin şûraya getirilmesi doğru değildir. D a h a ziyâde, ç ö z ü m e
m u h t a ç v e o gün için daha öncelikli konuların istişare edilmesi
daha uygundur.'^ Şûra, aralarında r e k a b e t e giren değil, fakat
her biri kendisini Mutlak Bir'e (Allah'a) bağlamış olan insanların
danışmasıdır.'** İslâm dini, insanlar arasında eşidiği gerçekleştir
m e k , akıllarını bilgisizlikten, zilletten kurtarmak, güçlerinin b a ş
kaları tarafından kullanılmasını e n g e l l e m e k için ç a l ı ş m a k t a d ı r . ' '
B u n u da şûra prensibi ile ortaya koymaktadır.
T e o r i k olarak sistemlerin m ü k e m m e l olması bir şey ifade et
memektedir. İnsicamlı ve tutarlı b i ç i m d e oluşturulmuş d ü ş ü n c e
ler d e m e k olan teori v e buna bağlı geliştirilmiş olumlu v e güzel
düşünceler, iyi yetişmiş ehliyet sahibi yöneticilerin elinde daha
da m ü k e m m e l olmaktadır. T o p l u m u n ıslah edilmesi, sağlıklı n e
ticeler çıkması, insan potansiyelinin kültürel-sosyal durumuyla
yakından alakalıdır. Kur'an'ın ortaya koyduğu, Hz. P e y g a m b e r
(s.a.v.)'in uygulamalarıyla sosyal hayattaki yerini alan istişare,
iyi yetişmiş ve ehliyedi uygulayıcıların elinde, gereği gibi uygula
nırsa, iyi bir yönetim, huzurlu bir kide ortaya çıkacaktır.
1.4. Adil Davranışlar Ortaya Koyması
Bir y ö n e t i c i d e bulunması g e r e k e n ö n e m l i vasıflardan biri d e

adalet sahibi olmasıdır.''" Y ö n e t i c i için adaletten ayrılmama v e
icraadarında adaleti t a h a k k u k ettirme mükellefiyeti vardır.'''
Adalet, toplumların yönetilmesinde esas kabul edilmektedir.^^
''^ Mevdûdî. İslâm'da Hükümet, s. 4 9 0 .

* Mevdûdî, a.g.e., s. 4 9 1 ; bkz., Mevdûdî, Hilâfet ve Saltanat, s. 226-227.
U d e h , İslâm ve Siyasî Durumumuz, s. 1 8 9 .
'" G a r a u d y , islâm'ın Vaadettikleıi, s. 7 6 .
59 B k z . , Buharî, 9 6 . İ'tisâm, 2 8 , VIII. 1 6 2 ; U d e h , Abdulkadir, a.g.e., s. 1 9 2 .
* et-Taftazânî, Şedıu'l-Makâsıd, V. 243; bkz., İ.smail, Y a h y a , Menlıacu's-Sunne, s. 2 8 0 .
•i' Ö z ç e l i k , A. Selçuk, İslâm Hukukunda Devlet ve Fert Münâsebetleri, s. 5 4 8 .
^- el-Behiy, M u h a m m e d , ed-Din ve'd-Devle, s. 3 1 1 .
Kur'anî anlamda adalet; İslâm t o p l u m u n d a e k o n o m i k , hukukî

v e sosyal hayatm bütün a l a n l a n n d a , ailede, hatta düşmanlarıyla
ilişkilennde, yani ister insan ile nefsi, isterse k e n d i s i y l e b a ş k a s ı
arasında olsun g e n i ş bir m a h i y e t arz etmektedir. B u s e b e p l e
M ü s l ü m a n l a n n siyasî v e sosyal hayadarında h e r h a n g i bir görevi
veya rolü ü s d e n e n k i m s e l e r d e d e adaletli o l m a şartı a r a n m a k t a -
dır.63 Adaletin ö n e m i n i v e u y g u l a m a d a nasıl bir titizlik i ç i n d e
olunması gerektiğini Kur'an ayetleri açık v e kesin bir ş e k i l d e or
taya koymaktadır.
"Allah adaleti, ihsanı, akrabaya vermeyi emreder, edepsizlik
ten, fenalıktan, azgınlıktan men eder."'''*
"Ey Dâvûd, biz seni yeryüzünde hükümdar yaptık. İnsanlar
arasında adaletle hükmet, keyfine uyma, sonra seni Allah
(c.c.)'ın yolundan saptırır.."''''
K o n u y l a alakalı b a ş k a bir a y e t t e d e "Ey Muhammed, ben, Al
lah (c.c.)'ın indirdiği her kitaba inandım ve bana aranızda adale
ti gerçekleştirmem emredildi de..."'^ buyrulmaktadır.
"Andolsun biz elçilerimizi açık delillerle gönderdik ve onlarla
beraber kitabı ve (adalet) ölçü(sün)ü indirdik ki, insanlar adale
ti yerine getirsinler..."'''^
Kur'an-ı Kerim, adaletin kişinin yakınlarının a l e y h i n d e d e olsa,
gerektiği şekilde uygulanmasının zorunlu olduğunu şu ayetlerde
ortaya koymaktadır:
"Ey insanlar, adaleti tam olarak yerine getirerek Allah için şa
hitlik edenler olun, kendinizin, ana-babanızm ve yakınlarınızın
aleyhinde bile olsa, (şahitlik ettiğiniz kimseler) zengin veya fa
kir de olsalar adaletten ayrılmayın...
"Söylediğiniz zaman akrabanız da olsa adaleth olun ve Allah
(c.c.)'a verdiğiniz sözü tutun..."^'^
Uygulama e s n a s ı n d a bir topluluğa olan öfkenin adalete e n g e l
o l m a m a s ı gerektiği Kur'anî b i r anlayıştır. Kur'an bu h u s u s u şu
ifadeleriyle ortaya koymaktadır:
B k z . , Nevin, A. Mustafa, İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, s. 94.

" 1 6 . Nahi, 9 0 .
M 3 8 . Sâd, 2 6 .
4 2 . Şûra, 1 5 .
57. Hadîd, 2 5 : b k z . , 3 8 . Sâd, 2 6 .
'"^ 4. Nisa, 1 3 5 .
<••' 6. Enam, 152.
"Ey inananlar! Ahali için adaletle şahitlik edenlerden olun. Bir

topluluğa karşı duyduğunuz kin sizi adaletten saptırmasın. Âdil
davranın, takvaya yakın olan da budur. "^^
Kur'an, adaleti ortaya koyduktan sonra, adaletli davrananları
da şu ayetiyle övmektedir:
"Yine bizim yarattığımız insanlardan öyle bir ümmet var ki, on
lar hakka yol gösterirler ve o hak ile adaleti yerine getirirler
Adalede ilgili ayetlerden şu gibi sonuçlara ulaşmak mümkündür:
- Adalet, toplumun her alanında gerekli bir husustur. Ferdin
taviz v e r e b i l e c e ğ i , v a z g e ç e b i l e c e ğ i bir hak değildir. İstisnasız
olarak adalet ümmetin h e p s i n e Allah (c.c.)'ın gerekli kıldığı bir
zoi"unluluktur."2
- Adalet uygulanırken yakınlık bağının adaleti e n g e l l e m e m e s i
gerektiği vurgulanmaktadır.
- Öfke ve bir topluluğa olan kin, kişiyi adaletten saptımiamalıdır.
- Zengin-fakir ayrımı yapılmaksızın h ü k m ü n gerektiği ş e k i l d e
uygulanmasının zorunlu olduğu da vurgulanmak istenen b a ş k a
bir husustur.
Kur'an'ın adalet konusundaki öğretilerine uygun olarak, Hz.
P e y g a m b e r (s.a.v.)'in de adaletli olma h u s u s u n d a ve adaletin
uygulanmasında ç o k titiz davrandığı bize g e l e n rivayetler ara
sındadır. B u s e b e p l e Hz. P e y g a m b e r m e n s u b u b u l u n d u ğ u top
lumda sayısız haksızlık ve zulmün bulunduğunu m ü ş a h e d e et
miş, n e t i c e d e belirli bir adalet ö l ç ü s ü n ü n h e r k e s ç e kabul edil
m e s i n e dayalı bir nizamı tesis etmeyi hedeflemiştir.'^-'* Mesela;
Abdullah b. Ö m e r (r.a.)' d e n rivayet edilen bir hadiste Rasûlul
lâh (s.a.v.) şöyle buyurmaktadır:
"Adaletle hükmedenler Allah katında nurdan minberler üzerin
de olacaklardır. O nurdan yükseklikler, Azîz ve Celîl Rahmân'ın
yüksckliğindendir. Adaletle hükmeden kimseler, kendi maiyye-
tinde ve velayetinde bulunan kimseler hakkında verdikleri hü
kümlerinde daima adaletle hükmederler."''
5. Mâidc, 8.
7. Anîf, ısı.
'- IJmâra, .Mııhanııııed, As/.-îm ı-e İn.'ian Hakhırt. s. 4 8 : İ z z e t b e g o v i ç , Doğu ve Ba
lı Arasında İslâm, s. 2 5 7 .
"3 Haddûrî, .Vlacid, İslâm'da Adalet Kavramı, s. 2 5 ; b k z . , Hody.son, İslâm'ın Serü
veni, I. 134.
"1 .MiLSİinı, 3 3 . İmâre, 5, H. No: 1 8 2 7 , III. 1 4 5 8 ; Ne.sâî. Âdâbul-Kudât. VIII. 2 2 1 .
Yönelen v e Yönetilenlerin Karşılıklı Sorumlulukları 45
Devlet b a ş k a n ı ve y ö n e t m e k o n u m u n d a b u l u n a n kimselerin,
adaletle h ü k m e t m e s i gerektiğini g ö s t e r e n Ebû Hurayra'den g e
len b a ş k a bir rivayette de P e y g a m b e r i m i z ( s . a . v . ) ş ö y l e buyur
maktadır:
"Devlet başkanı bir kalkandır. Onun arkasında harp edilir
Onunla düşmandan korunulur. Eğer o Allah (c.c.)'ın takvasıyla
emreder ve adaletle hareket ederse, bu yöneticiye adaleti sebe
biyle ecr vardır. Eğer bu yönetici takva ve adaletten uzak bir şe
kilde emr ederse, bunda onun aleyhine büyük bir günah vardır."''^
Hadisin lafzından, devlet b a ş k a n ı n ı n diktatör bir anlayışa sa
hip tek adam olduğunu a n l a m a k doğru bir yaklaşım değildir.
Aksine, yönetimleri bir kurum olarak kabul e t m e k lazımdır.
Eğer bir y ö n e t i c i , k e n d i s i n e bağlı birimlerde adaleti k a n u n î v e
vicdanî olarak t e m i n e d i y o r v e b u k o n u d a g e v ş e k l i k g ö s t e r e n i
tespit edip v e y a ettirip h e s a b a ç e k i y o r s a adaletli y ö n e t i m a n l a
yışını oluşturmuş demektir. Y a ş a m ı ş o l d u ğ u m u z bu çağın şartla
rı da g ö z ö n ü n d e bulundurulduğunda tek adam anlayışı, n e İslâ
mî teorik açısından n e de pratik açısından m ü m k ü n değildir.
Bir y ö n e t i m k e n d i prensipleri doğrultusunda, g ü n ü n şartlarını
da g ö z ö n ü n d e bulundurarak, istediği şekilde kurumlaşmaya v e
teşkilatlanmaya gidebilir. İslâm, bu k o n u d a herhangi bir zorun
luluk getirmemektedir.
Y i n e birtakım hadisler, ahiret sorumluluğuna dikkatlerini ç e
k e r e k , y ö n e t i m k a d e m e s i n d e g ö r e v a l a c a k kimseleri, adaletli ol
maları hususunda uyarmaktadır. İbn Saîd'den rivayet e d i l e n bir
hadiste P e y g a m b e r i m i z (s.a.v.) ş ö y l e buyurmaktadır:
"Kıyamet gününde, Allah'a en sevimli olan ve O'na en yakın
olan kimse âdil imamdır (devlet başkanı). (Kıyamet gününde) in
sanların Allah'a en sevimsizi ve uzak olanı da zorba imamdır."'''
Nesâî ( ö . 3 0 3 / 9 l 6 ) ' d e yer alan b a ş k a bir hadiste de Peygamberi
miz; "Kıyamet gününde Allah (c.c.)'ın gölgesinde başka hiçbir gölge
nin bulunmadığı bir günde, Allah in gölgesinden faydalanacak yedi
sınıf insan arasında "âdil imam"] da saymaktadır.'^ buyurmaktadır.
" 5 Mu.slim, 3 3 . Imâre, 9, H. No.- 1 4 8 1 , III. 1 4 7 1 ; e l - B e n n â , el-Fethur-Rahhânî,

İ m â r e , 2 7 , XXIII. 1 6 ; E b û Y û s u f , Kitâlnıl-Harac, s. 9.
''^ Tirmizî, 1 3 . Ahkâm, 4 , H. No: 1 3 4 4 , II. 3 9 4 . B u h a d i s h a s e n - g a r î b o l a r a k riva
yet edilmiştir. Tirmizî bu hadisin b a ş k a bir v e c i h l e g e l m e d i ğ i n i h a b e r v e r m e k
tedir. e l - B e n n â , el-Fethu'r-Rahbânî, İ m â r e , 2 1 , X X I I I . 4; Hindî, Kenzu'l-Um-
mâl, H. No: 1 4 5 0 7 . VI. 9.
" Bkz., Nesâî, Âdâhul-Kudâl, VIII. 2 2 2 ; H e y s c m î . Keştırl-E.stâr. H. No: 1 5 9 1 , 11. 2 3 3 .
Y ö n e t i m k a d e m e s i n d e bulunan kimselerin, vatandaşlar arasm-

da nasıl bir adalet anlayışı içinde olmaları gerektiğini Hz. Ai-
ş e ' d e n rivayet edilen Hz. Peygamberin şu hadisi ortaya k o y m a k
tadır: "Üsâme (r.a.) hırsızlık yapan bir kadının affedilmesi husu
sunda Rasûlullâh (s.a.v.) konuşur. B u n u n üzerine P e y g a m b e r
(s.a.v.): "Sizden önce gelip geçen ümmetlerin helak olmaianmn
sebebi şudur: Onlar zenginleri bırakır, fakirleri cezalandırırdı.
Varlığımı elinde bulunduran (Allah'a) yemin ederim ki, eğer Pa
tıma böyle bir şey yapmış olsaydı O'nun da elini keserdim" bu
yurmuştur.""* B u olay bizlere Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in adaletin
icrasında ne denli titiz davrandığını göstermektedir.
Binaenaleyh devlet başkanının aslî görevleri arasında fertler
arasındaki adaleti umumî kılmak da vardır.^? Adalet hakların eşit
olarak dağıtılması anlamına gelmemektedir. G e r ç e k anlamda ada
let; hakların insaflı, bazı durumlarda eşit d e n e b i l e c e k şekilde da-
ğıtılmasıdır.**" Bu sûrede adalet, toplumun üyeleri arasındaki bağ
ların pekiştirilmesine yardımcı olacak, b ö y l e c e sağlam ve yekvü-
cut bir cemiyetin meydana gelmesi mümkün olacaktır.**' Açıktır ki
adaletin sadece teorik olarak ele ahnıp incelenmesi bir netice ver
memektedir. Adalet tatbîkî (amelî) olarak kendini gösterirse, o
zaman gerçek anlamda adaletten b a h s e t m e k mümkün olacaktır.
Nevevî ( ö . 6 7 6 / 1 2 7 7 ) , hadiste g e ç e n "âdil devlet b a ş k a n ı " kav
ramını, yönetim k a d e m e s i n d e bulunan kimselerin ç o k yakınları
dahi olsa, hukukun öngördüğü şeyleri adaletle uygulayan k i m s e
olarak izaha gitmektedir.''^
Uygulayıcı hangi fikrî yapıya sahip olursa olsun, e ğ e r bir yer
de adalet varsa, mülk adalede kâim olmaktadır. B u n u n tersi ola
rak bir yer Müslümanların y ö n e t i m i n d e de olsa, zulm ile vadığı-
nı devam ettirmesi m ü m k ü n değildir. Çünkü zulüm, adaletin ter
sidir."'' Âdil siyaset, nizam v e kanunlada dışta ve içteki işleri dü
z e n e koymak, toplumda yaşayan fertler arasında emniyeti sağla
mak demektir."'' İslâm'ın asıl gayesi, insanların durumunu ıslah
e t m e k ve adaleti ikâme etmektir.*'''
'» Buharı, 86, Hudûd. 11, VII. 16.

Mâverdî, a.g.e., s. 51.
Afzalur R a h m a n , a.g.e, III. 18.
H a d d û r î , a.g.e.. s. 195.
N e v e v î , Şeıim Sahihi Müslim, xn. 212.
"3 C e m â l e d d i n , Abdullah, es-Siyâsetu'ş-Şer'iyye, s. 115.
H:<llâf, a.g.e, s. 18.
« Hallâf, a.g.e., s. 23.
Yöneten ve Yönetilenlerin KarşılMı Sorumlululdan 47
İslâm'ın ana hedeflerinden biri de, toplum için eşidik v e adalet

t e m e l i n e dayalı bir e k o n o m i k yapıyı m e y d a n a getirmektir. İslâmî
a n l a m d a adalet d e y i n c e s a d e c e ferdî planda bir adaleti a n l a m a k
doğru değildir. G e r ç e k adalet; üretimde, tüketimde, dağıUmda
kendini g ö s t e r e n adalettir."''
Adaletin zıddı olan adaletsizlik, bir şeyi ait olmadığı y e r e ,
mevkiîye k o y m a k ya da icra e t m e k olduğundan"' g e r ç e k anlam
da adaleti uygulamaya gayret edenler, İslâm tarihindeki h a k et
tikleri yerieri almışlardır. Kur'an ayetlerinde v e Hz. P e y g a m b e
rin uygulamalarında adaletin fert v e sosyal hayat a ç ı s ı n d a n n e
kadar ö n e m l i olduğu görülmektedir. B u n a rağmen, adaletin icra
sı h u s u s u n d a birtakım rahatsızlıkların olduğu, yerini b u l m a y a n
adaletin toplumların g e l e c e ğ i açısından tehlike arz ettiği de her
k e s tarafından bilinmektedir. Adaletin icrası h u s u s u n d a Hz.
Ö m e r (r.a.)'in uygulamaları da dikkate şayandır. B i r Müslümanla
Y a h u d i arasında ç ı k a n anlaşmazlık durumu Hz. Ö m e r (r.a.)'e in
tikal etmiş ve Hz. Ö m e r y a p m ı ş olduğu tahkikat s o n u c u n d a Y a -
hudiyi davasında haklı bulmuştur.""
Adaletin icrasındaki eşitlik, Kur'an ve s ü n n e t e g ö r e , zengin ile
fakir, k o n u m b a k ı m ı n d a n y ü k s e k olanla o l m a y a n o l m a y a n l a r
arasında aynı seviyededir. Hz. Ö m e r , bu k a i d e n i n , h ü k ü m ver
m e k o n u m u n d a olan kimselerin zihninde iyice y e r l e ş m e s i için
ç o k büyük ç a b a sarf etmiştir. B i r defasında Hz. Ö m e r ' l e ihtilafa
d ü ş e n U b e y b. K a ' b , Zeyd b. Sâbit'in hâkimlik yaptığı m a h k e
m e d e halifenin a l e y h i n e dava açmıştır. Hz. Ömer'in, Z e y d ' e hita
b e n ; "Eğer senin nazarında Örner ile herhangi bir adanı eşit de
ğilse, hâkimlik makamına lâyık değilsin"^"^ şeklindeki sözleri dik
k a t e şayandır. Hz. Ö m e r , adaleti uygulama h u s u s u n d a k i h a s s a
siyeti atamış olduğu valilerden de istemiştir.
Mısır Valisi Amr b. el-Âs'm, Mısır'ın büyük c a m i i n d e kendisine
hususi bir kürsü yaptırdığı haberi Hz. Ö m e r ' i n kulağına g e l i n c e ,
valiye bir m e k t u p yazarak; "Diğer Müslümanlar aşağıda, s e n on
lardan daha y ü k s e k bir y e r e oturmayı tasvip e d i y o r musun?"'"
«• Afzalur R a h m a n , a.g.e., II. 3 7 1 - 3 7 5 .

el-Attas. a.g.e., a. 1 0 2 .
88 Mâlik, el-Muvatta, 3 6 . Kitâhul-Akdiyye, II. 7 1 9 -
8 ' N û m â n î , Şiblî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer v e Devlet İdaresi, II. 9 4 ; b k z . , Sü
rür, T â h â A b d u l b â k î , Kuı'an Devleti, s. 1 1 9 .
9 ° N û m â n î , Şiblî, a.g.e., 11. 2 5 4 .
şeklindeki uyarısı y ö n e t e n yönetilen ilişkisinde nasıl bir yol iz

lenmesi gerektiğini göstermektedir.
Hz. Ö m e r , adaletli olmayı s a d e c e başkalarına e m r e t m e k l e kal
mayıp, Hz. Peygamberin adalet ölçülerini kendi oğlu üzerinde
de uygulamıştır. Oğlu Ebû Ş a h m e şarap içtiği için, o n u kendi
eliyle cezalandırması dikkat çekicidir.'^'
Adaletin noksanlığı bir toplumun fesada uğraması için en büyük
etkenler arasındadır. İdarecilerin hakkaniyet yolundan ayrılması,
halkın biıbiriennin hukukuna tecavüz e t m e l e n n e ve düşmanlıkla
rına s e b e p olmaktadır.'^ Toplumda bir kesimin, ülke nimetlerin
den azamî d e r e c e d e faydalanması, bir kesimin de b u n d a n mah
rum bırakılması, halk aıa.sında husûmetler meydana getirmekte,
ülke savunmasında biriik ve b e r a b e d i k zaafa uğramaktadır.'^
Y i n e İslâm'ın ilk dönemlerinde, ç o k yakın akrabalara dahi ha
ram işlemeleri n e t i c e s i n d e had cezalarının uygulandığına şahit
olmaktayız.'^ Bütün bunlar b i z e . g e r e k Hz. P e y g a m b e r i n ve g e
r e k s e halifelerin, ç o k yakınları ve sevdikleri kimseler de olsa, iş
lemiş oldukları suçları cezalandırma h u s u s u n d a bir ayrıma git
mediklerini göstermektedir.''
Bu örneklerden sonra, adalede ilgili olarak şunları s ö y l e m e k
mümkündür: Herhangi bir cemiyette adaletten ç o k söz e t m e k l e
adaleti ikâme etmek mümkün değildir. Her şeyden ö n c e , m e s e l e
yi şahıslar bazında e l e alıp, kişilere adaletli olmaları gerektiği fik
ri aşılanmahdır. Adaletin tesis edilmesi sözle olacak bir ş e y değil
dir. İcraat makamında olan kimseler, b u n u ö r n e k davranışlarıyla
O r t a y a koymak zorundadır. Adaletin sosyal hayatta hâkim olması
için, devlet başkanı veya kendisine e m r e t m e yetkisi verilen kim
selerin kurum ve kanun olarak, adaleti eksiksiz uygulamaları zo
runlu olmaktadır. Buna bağlı olarak, y ö n e t m e k o n u m u n d a bulu
nan kimseler, halk arasında adaletin uygulanıp uygulanmadığı
hususunda araştırmalar yaparak uygulamada m e y d a n a g e l e c e k
aksaklıkları ö n c e d e n tespit etmek durumunda olmalıdır.'*'
" ibn K ı i t e y b e , el-Maarif, s. 8 1 .

E b û Y û s u f . Kitabıı 1-Harac. s. 3 - 4 .
9* İbn H a l d u n , Mukaddime, s. 1 6 8 .
9^ B k z . , el-Kâfî, Galip. Evveliyâtu'l-Farûk. 11. 6 4 7 - 6 4 9 , ( Ö r n e ğ i n H z . Ö m e r ' i n o ğ
luna içki içtiği için h a d c e z a s ı uygulama.sı).
'» el-Kâfi, a.^'.e., II. 6 4 6 .
Nizâmülnıülk, Siyâsetnâme, s. 3 5 .
İnsanın olduğu yerde, eksikliğin b i t m e y e c e ğ i fikrinden yola çı

karak, hakların y o k o l m a s ı n a s e b e p o l a c a k birtakım hususlar
ö n c e d e n tespitle ortadan kalkmış olur. B ö y l e bir kontrol anlayı
şı, h e r k e s i n işini daha itinalı y a p m a s ı n a s e b e p olmaktadır. Her
hangi bir toplulukta y ö n e t i m d e b u l u n m a k , halka zulüm hakkını
v e r m e m e k t e d i r . B u n u n tam tersine, halk arasında g e r e k l i taksi
mi yapmayı v e a d a l e d e h ü k m e t m e y i zonınlu kdmaktadır.'^ Âdil
davranış zulüm v e i ş k e n c e y i ortadan kaldırarak, t o p l u m u n kay
naşmasını temin etmektedir. B u n u n tersini y a p a n b i r yönetici
de, zulümle bir yere varılamayacağını, idarenin kendisinin elin
den bir gün alınabileceğini unutmamalıdır."*
Adaletin tanımı; d ö n e m l e r , e k o l l e r ve hatta h u k u k ç u l a r arasın
da değişiklik g ö s t e r m e s i n e rağmen, adaletin iyi bir y ö n e t i c i n i n
elinde m i h e n k taşı olduğu temel ilkesi b e n i m s e n m i ş t i r . ' ' Adale
tin uygulanması h u s u s u n d a şerefli ile düşük seviye, y ö n e t e n l e -
y ö n e t i l e n , zengin-fakir, zayıf-kuvvetli arasında fark o l m a m a s ı
gerekir.""^ G e ç m i ş toplumlarda olduğu gibi, kuvvetliler bırakılıp,
zayıflara uygulanan a d a l e t e ' " ' İslâmî anlamda bir adalet d e m e k
m ü m k ü n değildir. Y ö n e d c i l e r i n tasarruf h a k k ı n a sahip olduğu
şeyler, mutlak anlamda, kendisinin değildir. B u nimetler, toplu
luğun yararına kullanılmak üzere k e n d i s i n e e m a n e t edilmiştir.
Nimeder kullanılırken, hiç kimsenin ırkına, rengine ve m e m l e k e
tine b a k m a d a n umûmî bir şekilde adalet uygulanmak durumun-
dadır.'ö- Zikredilen uygulamanın olabilmesi için de, insanın için
d e bulunduğu toplumda hakkını a l a b i l e c e k , haksızlığa uğradı
ğında hakkını k o r u y a b i l e c e k teşkiladarın ve m e k a n i z m a l a r ı n ku
rulmuş olması gerekmektedir.'"'* B u da y ö n e d c i l e r i n b a ş l ı c a g ö
revleri arasındadır.
1.5- Her Hususta Dürüst Olması (Doğru Sözlü Olması)
İnsanları y ö n e t m e k o n u m u n d a b u l u n a n kimselerin h e r ş e y d e n
ö n c e , y ö n e t i m i altında bulunan k i m s e l e r e karşı h e r hususta dü-
9 " T a n l â v î . Ahhânı Ömer. s. 3 3 .

"« Gazâlî, .\asrhatü-l-MiîlOk. s. 4 3 .
l.ewi.s, Bernartl, İslâm'ın Siyasal Dili, s. 107.
Mevtlûdî, İslâm'da Hükümet, s. 5 1 6 .
i"i el-Kâfî, a.g.e., II. 6 4 6 , Kutiıi), . S e n / d Kutub Külliyatı, 4 . Kitap, .s. 3 3 4 .
"'- Şirvânî, H a r u n H a n . İslâm'da Siyasî Düşünce ve İdare. a. 3 1 3 .
'"^ Ş e k e r . M e h m e t , İslâm'da Sosyal Dayanışma Müe.-s.scseleri, .s. 4 0 .
rüst olması lazımdır. Dürüstlükten kastedilen ise; konuştuğu za

man doğru k o n u ş m a s ı v e yapmış olduğu icraatlarında da, b u n u
tatbikî olarak ortaya koymasıdır. Çünkü İslâm'da a m m e iktidarı
sınırsız bir iktidar olmayıp, birtakım şartlar v e sınırlar ç e r ç e v e
sinde var olan bir iktidardır. İktidarı frenleyen amilleri, dünyevî
ve uhrevî diye ikiye ayırmak m ü m k ü n d ü r . D ü n y e v î âmiller,
sosyal hayatta işlevini d e v a m ettiren kanunlarla s a ğ l a n a b i l m e k
tedir. Uhrevî âmiller ise, kişinin bütün hâl v e hareketlerinin ş e
k i l l e n m e s i n d e büyük rol oynamaktadır. Müslüman bir y ö n e t i c i
her şeyden ö n c e , kâinatın hakiki sahibi Allah ( c . c . ) ' a karşı m e
sul ve O'na he,sap v e r m e k l e m ü k e l l e f olduğu anlayışı içinde ol
m a k durumundadır. Her Müslüman gibi, yönetici de, bütün ha
reketleri s e b e b i y l e Allah ( c . c . ) ' a karşı sorumludur.'"'' B u sorum
luluk anlayışından h a r e k e d e dürüsdük-doğruluk, kişilerin iç
dünyası ile ilgili bir durum olsa da, hal v e h a r e k e d e d e de k e n
dini y a ş a n a n hayatta g ö s t e r m e k t e d i r . B u ç e r ç e v e d e h e r millet
kendi y ö n e t i m anlayışları ç e r ç e v e s i n d e birtakım ahlâkî v e k a
nunî esasları g ö z ö n ü n d e bulundurarak dürüst davranışlar orta
ya k o y m a y a çalışmıştır.
Kur'an-ı Kerim, İslâm P e y g a m b e r i Hz. M u h a m m e d (s.a.v.)'i
doğru olunması gerektiği hususunda uyarmışur. Allah ( c . c ) ; "Se
ninle birlikte tövbe edenlerle emrolunduğun gibi dosdoğru ol"^°'^
buyurmaktadır.
Y i n e Kur'an-ı Kerim ferdî plânda doğru olmayı kadın ve e r k e k
üzerinde zorunlu bir görev olarak görmektedir. Doğruluk vash-
nı taşıyan kimseler de, Kur'an'da övülmüştür.'"^ Doğruluktan
maksat; konuşmalarda doğru sözlü olmak, ilişkilerde de doğru
tavır ortaya koymaktır. Kişinin yalan, hile ve aldatmaca gibi ş e y -
lerie uğraşmaması, s a d e c e vicdanların doğru olarak kabul ettiği
şeyleri söylemesidir.'"'
B a ş k a bir ayette ise; "Ey iman edenler! Allah'tan korkup sakı-
nm ve sözü doğru olarak söyleyin"^^'^ ve yine; "Ey iman edenler!
Allah'tan korkun ve doğrularla beraber o7un"'"' buyn.ılmaktadır.
Ö z ç e l i k , a.g.e., s. 5 4 7 .
>"Ml. HÛd. 1 1 2 ; 4 2 . ŞOrâ, 1 5 .
3 3 . Ahzâb, 3 5 ( . . . d o ğ r u e r k e k l e r v e d o ğ r u kadınlar... için Allah bir mağfiret v e
b ü y ü k bir m ü k â f a t hazırlamıştır).
Mevdüdî, Teflıîmul-Kur'an, IV. 4 1 8 .
3 3 . Ahzâb. 7 0 .
1099 Tevbe, 1 1 9 .
Yöneten ve Yönetilenlerin Karşılıklı Sonımluluklan 51
B u ayetler kişilerin ferdî plânda doğru sözlü olması gerektiğini

ortaya koymaktadır. B u a y e t l e r e kıyasla ferdî plânda doğrulu
ğun tesis edilmesini isteyen İslâm, toplumsal hayatta da b u n u n
gerekli olduğunu ortaya koymaktadır. B i r yöneticinin halka kar
şı o l a n dürüstlüğü, y ö n e t i m e v e y ö n e t i c i y e karşı güveni daha da
artırmaktadır. Halkı aldatmak v e y a verilen taahhütlerin y e r i n e
getirilmemesi de, aksi bir s o n u ç m e y d a n a getirmektedir.
Hz. P e y g a m b e r ' i n bu konuyla ilgili hadislerini de şu şekilde sı
ralayabiliriz:
Abdullah (r.a.)'dan rivayet e d i l e n bir hadiste P e y g a m b e r i m i z
(s.a.v.) ş ö y l e buyurmaktadır:
"Doğruluk iyiliğe, iyilik cennete götürür. Kişi (doğru söyleye
söyleye Allah katında doğrulardan yazılır. Yalan kötülüğe, kötü-
lükse cehenneme götürür. Kişi yalan söyleye söyleye Allah (c.c.)
katında yalancılardan yazılır."^^°
Bir k i m s e n i n doğru olması, hâl v e h a r e k e d e r i n d e b u n u ortaya
koyması, sosyal hayat açısından b ü y ü k ö n e m arz etmektedir. B u
ö n e m i sosyal hayatın bütün alanlarında g ö r m e k mümkündür.
Verilen vaadler herhangi bir değişikliğe uğramadan y e r i n e geti
rilirse, bu türlü c e m i y e t l e r d e y ö n e t i c i l e r e güven daha da artabil-
mektedir. Hadisin işaret ettiği g e r ç e k doğru sözlü v e y a yalancı
o l m a k , kişiyi ya c e n n e t e ya da c e h e n n e m e götürmektedir. B u
husus ise, ahiret inancı o l a n v e davranışlarını b u n a g ö r e ş e k i l
lendiren k i m s e l e r için ç o k önemlidir. Y ö n e t i m m e k a n i z m a s ı n d a
b u l u n a n k i m s e l e r de, b u l u n m u ş olduğu k o n u m gereği, aynı s o
nuçla karşı karşıya kalmak durumundadır. Şu hadiste bu durum
açık bir şekilde ortaya konmaktadır:
"Allah (c.c.)'ın bir halkı idare etmek vazifesini verdiği bir kişi,
öleceği gün idare ettiklerini aldatıp zulmetmiş olarak ölürse, Al
lah (c.c.) ona cenneti muhakkak haram kılacaktır."^^^
Ebû Hurayra'den g e l e n b a ş k a bir rivayette d e Rasûlullâh
(s.a.v.) bu k o n u d a şöyle buyurmaktadır: "Üç kişi vardır ki, Allah
(c.c.) onlarla Kıyamet gününde konuşmaz, onları temize çıkar-
1 ' " Buharî, 78. Edeb, 69 (,Vll/95); Mu.slim, 45. Birr, 29, H . No: 105, IV. 2013; E b û
DâvOd, Edeh, H. No: 4989, IV. 297; Tirmizî, Birr 46, H. No: 2038 III. 234.
Buharî, 93. Ahkâm. 8, VIII. 107; Müslim, 33. İmâre, 5. H. No: 142, III. 1460; 1.
İmân, 63, H . N o : 227, I. 125; e l - B e n n â , el-Fethur-Ruhbânî, İ m â r e , 30, XXin.
18: el-Kudâî, M u h a m m e d b. S e l e m e . Mıısnedıı'ş-Şihâb, H. No: 805, II. 21
52 Hadislere Göre Yöneticilere İtaatin Sınnlan
77732. Onlar için pek acı verici bir azap vardır. Bunlar; zina ya
pan yaşlı, yalancı devlet başkanı ve kibirlenen fakirdir."'^^^
B u hadislerden şu gibi sonuçlara gitmek m ü m k ü n d ü r . H e r
ş e y d e n ö n c e doğruluk ve doğru sözlü o l m a k övülmüş, b u n u n
tersi olan yalan ve yalancılık da yerilmiştir. Özellikle y ö n e t i m d e
bulunan kimselerin doğru sözlü olmalan gerektiği ayrıca vurgu
lanmıştır. Hadislere bakıldığı zaman kişiler v e y ö n e t i c i l e r Hz.
P e y g a m b e r i n bu tür sakındırmalarıyla ruhî olarak eğitilme yolu
na gidilmiştir. B u d u m m İslâm'ın kalplerde iyi y e d e ş m e s i y l e ya
şanmasının m ü m k ü n olacağından kaynaklanmaktadır.
Hukuk kurallarına g ö r e şekillenmiş bir siyasî t e ş e k k ü l d e h e r
yapılan şeyin karşılığı kanunî olarak tespit edildiği g ö z ö n ü n d e
bulunduaılduğunda, yöneticilerin ve idare etme k o n u m u n d a bu
lunan kimselerin, halkı aldatma niyetiyle doğru s ö z d e n , doğru
icraatlardan ayrılmaları durumunda, h e m kanunî mesuliyetle
karşı karşıya kalacağını, h e m de kendisini d e s t e k l e y e n kitle ta
rafından, bu durumun dikkate alınacağını unutmaması gerekir.
Nitekim günümüzde, s e ç m e n d e n o y almak gayesiyle yerine geti
r e m e y e c e ğ i şeyleri vaad e d e n liderleri görmekteyiz. G e r ç e k l e r l e
uzaktan-yakından ilgisi olmayan bu vaadlerin yerine getirileme
mesi vatandaşlarda y ö n e t i m e v e yöneticilere karşı bir güvensiz
lik meydana getirmektedir.
Doğruluğun ortadan kalkması, kişinin adaletini d e z e d e l e y e n
bir durumdur. Y ö n e t i c i d e var olması istenen şey, halkın maslaha
tına uygun olarak çalışma v e halkın problemlerini ç ö z m e y e çalış-
m a k n r . " ' Doğruluk ve adalet de bu niyetin bir göstergesidir.
B a z e n bir lider veya yönetici, seçmenlerinin isteklerinin yanlış
y ö n d e olduğunu görse d e bu istekleri savunma eğilimini göste
rebilmektedir. Bir b a ş k a husus da, kendisinin doğru gördüğü
ancak, açıkça söylediği takdirde seçmenlerinin reddedeceklerini
bildiği bir politikaya o y vermeleri için s e ç m e n l e r i kandırmaktır.
Her iki durum da liderin halkm güvenini kötüye kullanmasıdır.
Dahası, o n u n sahtekarlığı er g e ç ortaya ç ı k a c a k v e saygınlığını
y i t i r e c e k t i r . " ' B u n u n için bir lider, h e r ş e y d e düşüncelerini v e
" 2 MiKSİim, 1. iman, 46, H. No: 1 0 7 (1/10.3); İbn M â c e , Cihad, H. N o : 2 8 7 0 II. 9 5 8 .

- E b û Muaviye hadiste g e ç e n "onlada k o n u ş m a z " ifadesi y e r i n e "onlara b a k
maz" ifadesini kullanmıştır.
11.1 N e v e v î . $edıu Sahilli .Musliju. X I I . 2 1 5 .
"•' T o y n b e e - İ k e d a , Yaşamı Seçin. s. 2 3 7 .
Yöneten ve Yönetilenlerin Karşılıklı Sonımhıhıklan 53
eylemlerini g e r ç e ğ e v e s a d â k a t e dayandırmak zorundadır. K e n

disini veya halkını aldatmaya kalktığı anda liderlik özelliklerini
kaybetmektedir. B i r toplumda n e pahasına olursa olsun, hayatı
nı yalnız kendi otoritesini g ü v e n c e altına almaya adayan bir p o
litikacıdan daha rahatsız edici bir ş e y yoktur. G e r ç e k a n l a m d a
bir yönetici, k e n d i s i n e v e halkına karşı dürüst v e sabırlı, aynı
zamanda eylemlerinde t a m a m e n âdil olandır."^
1.6. Rüşvete ve Haksız Kazanç Yollarına Karşı Mücadele Etmesi
Y ö n e t i c i l e r d e bulunması g e r e k e n ö n e m l i vasıflardan birisi de,

rüşvet v e rüşvete giden yolları, h e m insanları ahlâkî y ö n d e n eği
terek h e m d e kanunî yaptırımlada ortadan kaldırma ç a b a s ı için
d e olmasıdır. Rüşvet veya haksız k a z a n ç yolları tarihin çeşitli
d ö n e m l e r i n d e bütün toplumların başını ağrıtmış, birtakım p r o b
lemlerin ortaya ç ı k m a s ı n a s e b e p olmuştur. Yalnız h e r toplumda
rüşvetin yaygınlığı aynı s e v i y e d e olmadığından, toplumlardaki
yansımaları da aynı d e r e c e d e olmamıştır. Durum n e olursa olsun
rüşvet veya haksız k a z a n ç yollan zahiren de olsa b ü t ü n toplum
larda h e m ahlâkî açıdan h e m d e hukukî açıdan h o ş karşılanma
mış, gerekli birtakım ö n l e m l e r alınma yoluna gidilmiştir.
Rüşvetin yaygın olup olmaması, her şeyden ö n c e yönetim ve sis
temle alakah bir durumdur. Ayrıca insanların, özellikle ahiret inan
cı doğrultusunda eğitilmemesi, bâtıl yollarla kazanılan kazançların
normal olarak kabul edilmesi de bir başka sebeptir. Fakat rüşve
tin önlenmesinde ahiret inancı halkı Müslüman olan memlekeder-
de fonksiyonel olsa da, bu ülkelerde rüşvet ve buna b e n z e r birta
kım haksız kazanç yollarının olduğunu söylemek haksızlık olmaz.
Bundan dolayı ılişvet ve haksız kazanç yoUannın ö n ü n ü k e s m e k ,
sadece ahlâkî birtakım öğretilede m ü m k ü n olamamaktadır.
Kur'an-ı Kerim'in asıl a m a c ı ö n c e insanları eğitmektir. H e r k o
nuda b u yolu takip e d e n Kur'an, .haksız k a z a n ç yollarıyla ilgili
genel h ü k m ü n ü şu ifadeleriyle ortaya koymaktadır:
"Bir de aranızda mallarınızı bâtıl sebeplerle yemeyin, insanla
rın mallarından bir kısmını bile bile günah ile yemek için; o mal
ları hâkimlere rüşvet olarak vermeyin."'""' Bir malın haram olma-
" 5 T o y n b e e - İ k e d a , a.g.e., s. 2 3 7 - 2 3 8 .
" O 2. Bakara. 188.
sı, ya k e n d i s i n d e n v e y a k a z a n m a ş e k l i n d e n d i r . ' ' ' Ayette g e ç e n

"bâtıl s e b e p l e r " g e n e l bir kavram o l u p , insanlar arasında alış
veriş ve gönül rızası olmadan, rüşvete b e n z e y e n her yolu içine
almaktadır. B a ş k a bir ifadeyle bâtıl s e b e p ; y o k yere, haksız, iti
bara d e ğ e r meşru bir s e b e p olmaksızın a n l a m ı n a da g e l m e k t e
dir."^ Kur'an'ın bu g e n e l ifadesi ahlâkî eğidm ve sosyal hayatın
düzeni açısından da inananlara emir niteliğindedir.
Hz. P e y g a m b e n n bu konuyla ilgili h a d i s l e n n e bakıldığında on
ların da Kur'an-ı Kerim öğrensiyle tam bir u y u m içinde olduğu
görülür.
Mesela; Abdullah b. Amr'dan rivayet e d i l e n bir hadiste P e y
g a m b e r i m i z (s.a.v.): "Allaiı, rüşvet alana da verene de lanet et-
m ı ş n y " ' buyurmaktadır.
Ebû Hurayra'den g e l e n b a ş k a bir rivayette de, Rasûlullâh
(s.a.v.)'ın "Rüşveti alana da verene de lanet ettiği" bildirilmekte-
(jiı-no Y i n e Rasûlullâh (s.a.v.): "Rüşveti alan da veren de aynı-
dır"^^^ buyurmaktadır. B u rivayetler g ö z ö n ü n d e bulunduruldu
ğunda rüşveti alan da veren de yerilmişdr.
Y i n e b i z e g e l e n rivayedere göre, Rasûlullâh (s.a.v.): Ezd kabi
lesinden İbnu'l-Lutbiye isminde bir şahsı SuleymoğuUannın ze-
kâdarını t o p l a m a k için tayin eder. İbnu'l-Lutbiye g ö r e v i n d e n
d ö n d ü ğ ü n d e Rasûlullâh (s.a.v.)'a h e s a p verir v e sözlerine ş ö y l e
d e v a m eder:
"Şu sizin zekât malınızdır. Şu da (bana verilen) hediyedir."
Bunun üzerine Rasûlullâh (s.a.v.) ona: "Eğer sen babanın ve
ananın evinde otursaydm sana hediye gelir miydi?" diye karşılık
vermişi ir.^^^
Bu hadiste, devletin hangi görevinde olunursa olunsun ( g ö r e
vinden dolayı), hediye almanın uygun olmadığı, hediye alan
kimselerin e m a n e t e hıyanet etmiş o l a c a ğ ı n a dair işaretler var
dır.'-' E ğ e r bir toplumda işler h e d i y e karşılığı yapılmaya başlar
ve bu durum toplumun en alt k a d e m e s i n d e n en üst k a d e m e s i n e
Elmahh, age, 11. 2 0 .

Elmalılı. age, 11. 2 1 .
119 İbn .Mâce, es-Sunen, 13; Ahkâm, 2, H. No: 2 3 1 3 , 11. 7 7 5 ; N e y s a b û r î , Mıısted-
lek, A h k â m , IV. 1 0 3 .
' 2 » Tirmizî, es-Sunen, 13; AJıkâm, 9, H. N o ; 1 3 5 1 , 11. 3 9 7 .
'-' Ney.sabCırî, Mustedrek, A h k â m , IV. 1 0 3 .
'-'2 Mu.slim, 33- İmâre, 7, H. No; 1 8 3 2 , 11. 1 4 6 3 .
Nevevî, XII, 2 1 9 .
Yöneten ve Yönetilenlerin Karşılıklı Sorumluluklan 55
kadar bir alışkanlık haline gelirse, o z a m a n bir nevi rüşvet kapı

sı da aralanmış olur. K a m u hizmetlerinde çalışan kimseler, m a a ş
aldıklarından, hediyeyi alışkanlık haline getirmeleri v e işlerin
yapılmasında pazarlık d u r u m u n u n ortaya çıkması, rüşvete giden
yolları ç o ğ a l t m a k anlamına gelmektedir.
Hz. Ö m e r (r.a.) h a c z a m a n ı n d a , valilere m e k t u p yazarak top
lanmaları h u s u s u n d a emir vermiş, h e p birlikte haclarını yaptık
tan sonra, h e r k e s e hitaben yaptığı bir k o n u ş m a d a ;
"Ben valilerimizi sizin derilerinize vursun ve mallarınızı alsın
diye göndeımiyonım"^^'^ diyerek, h e r türlü haksız k a z a n ç yolları
nı tıkamadaki karadılığını ortaya koymuştur.
Rüşveti ö n l e m e k için kul hakkını g ö z e t e n , zalim o l m a y a n v e
dinin emirlerine bağlı kimselerin g ö r e v e getirilmesi ahlâkî açı
dan ç ö z ü m e katkı sağlayabilir. D e v l e t d e g ü n ü n şartlarına g ö r e
çalıştırmış olduğu k i m s e l e r e geçimlerini sağlayacak gündelik v e
ya aylık vermelidir.'^5 Verilen aylık veya y e v m i y e , zamanın e k o
n o m i k d u r u m u n u n gerisinde kalıyorsa, rüşvetin b u gibi ortam
larda taban b u l m a s ı ç o k k o l a y olmaktadır. Bütün b u durumlar
g ö z ö n ü n d e bulundurularak, m e s e l e n i n ü z e r i n e gidilirse, daha
sağlıklı n e t i c e l e r e ulaşmak m ü m k ü n d ü r .
Rüşvetin y a y g ı n l a ş m a s ı n a z e m i n hazırlayan ö n e m l i bir faktör
de, g e r e k sistem g e r e k s e y ö n e t i c i l e r c e adaletin gerektiği ş e k i l d e
uygulanmamasıdır. H e r türlü adaletsizlik durumu, kişiler üzerin
de menfî tesir yaparak, gayr-ı meşru yollardan h e d e f e u l a ş m a
anlayışı kendini g ö s t e r m e y e başlayacaktır. B u n d a n dolayı İslâmî
ahlâkî eğitimin eksikliği, e k o n o m i k s e b e p l e r v e adaletin gerekti
ği şekilde uygulanmaması, rüşvedn yaygınlaşmasına s e b e p olan
etkenlerdendir.
Diğer taraftan rüşvet v e r m e k suretiyle istedikleri şeyleri e l d e
e d e n kimselerin, verdiklerini fazlasıyla elde e t m e k için h e r türlü
gayr-ı meşru yollara tevessül e t m e l e n d e m ü m k ü n d ü r .
Yapılan işlerin hakkaniyet ölçülerine uyularak yapılmaması v e
elde edilen haksız k a z a n c a d o y m a y a n hırslı insanların işleyecek
leri suçların karşılıksız kalması s e b e b i y l e haksızlıklar kervanı
başını alıp gidecektir. B u durum, toplumun m a d d î zararına yol
açtığı gibi m a n e v î y ö n d e n d e ç ö k m e s i n e s e b e p o l a c a k t ı r . G e -
e t - T a n t â v î , Ahbûru Ömer, s. 1 3 1 ; b k z . , E b û Yûsuf, Kitâhıı'l-Harac, s. 1 1 8 .

' ^ 5 N i z â m ü l m ü l k , Siyâsetnâme, s. 6 9 .
Şeker, M e h m e t , a.g.e., s. 7 1 .
rek bir maslahatın yerine getirilmesi, g e r e k s e bir zararın ortadan

kaldırılması, hak veya batıl bir s e b e p için olsun, rüşvet yoluyla
elde edilen mal haramdır. Rüşvet, gayr-ı meşru yolla elde edildi
ğinden mülk olarak kabul edilmesi de m ü m k ü n değildir.
Çok istisnaî durumlarda, zulüm v e haksızlığı d e f e t m e ve g a s p
edilen hakkı e l d e e t m e amacıyla bu yola başvurmanın g ö z ardı
e d i l m e m e s i g e r e k m e k t e d i r . E ğ e r rüşvetin ö n ü n e g e ç i l m e k iste
niyorsa, iyi bir eğitim, adaletin yaygınlaştırılması, ehliyetli kim
selerin iş başına getirilmesi gibi hususlar, yönetim k a d e m e s i n d e
bulunan k i m s e l e n n dikkate alması g e r e k e n ö n e m l i şeylerdir.
B u n a rağmen, bütün bu s ö y l e n e n şeyler rüşveti ö n l e m e d e ye
tersiz kalabilmektedir. Şu halde hiv yöneticinin rüşvetle v e rüş
vete vesile olan bütün yollarla m ü c a d e l e etmesi, alanı da v e r e
ni d e uygun olan şekilde, kanunlar ç e r ç e v e s i n d e cezalandırma
sı da gerekmektedir.'^"
1.7. Maslahata Uygun Davranış İçinde Olması
Hükümetin, buna bağlı olarak yönedcilerin en önemli görevi, bi

reyin iyi bir hayat sürmesini sağlamaktır.'*-* Y ö n e t i l m e durumun
da olan kimseler, bağlı bulundukları otoriteden maslahatları ica
bı hayatlarını kolaylaştıracak birtakım şeyler b e k l e r ki, bu da ta
biî bir şeydir. Yönetici ile y ö n e d l e n arasında karşılıklı ilişki b o
yutu olduğu g ö z ö n ü n d e bulundurulacak olursa, yöneticinin
maslahata uygun davranış içinde bulunması, yönetilen açısından
zarurî bir durumdur. Nasıl ki, halk bağlı bulunduğu m a k a m a
karşı daha ö n c e d e n b e l i d e n e n birtakım kurallara uymakla zo
runlu kılınmışsa, yöneticilerin de halkına karşı onların maslahat
larının icabı birtakım zorunlulukları olması tabiî bir şeydir.
Yönetici veya h ü k m e t m e k o n u m u n d a olan kimseler, yumuşak
kalpli ve adaletli olursa, h ü k ü m ve idare altında bulunan k i m s e
lerin de mutlu bir hayat sürmeleri mümkündür. Y ö n e t m e k o n u
m u n d a olan kimselerin, halkı korkutarak, sıkıştırarak h a r e k e t
etmeleri, halk üzerinde olumsuz etki yaparak, kuvvet ve şecaat
leri ortadan kaldırmaktadır.""
12" Zellûm. Abdulkadîm, el-Eımâlu fîDevletil-Hilâte, s. 1 1 8 .

1 * Zellûnı. a.g.e. s. 1 1 8 .
Lewi.s, B e r n a r d , a.g.e., s. 4 9 .
I-*" İbn H a l d u n . Mukaddime, s. 1 2 5 ; E b û Y û s u f , Kitâbul-Harac. s. 2 5 .
Yöneten ve Yönetilenlerin KarşılMı Sorumluluklan 57
Baskıcı bir y ö n e t i m i n zulüm v e şiddetle kırmış olduğu kalpler,

daha sonra kendilerini k o r u y a m a z durumda olan kitlelerin orta
ya ç ı k m a s ı n a s e b e p olmaktadır ki, İslâm'ın gayesi, insanların
ezilmesi değil, yaratıcı tarafından insanlara verilen hakları k o r u
maktır. B u n u n için Halife Hz. Ö m e r (r.a.) de tayin etmiş olduğu
k o m u t a n l a r ı n a kuvvet v e şecaati k a y b e t t i r e c e k muamelelerde
b u l u n m a m a l a r ı için e m i r vermiştir.'^' B ü t ü n bunlar b i z e , yöneti
cinin halkına karşı yumuşak davranması gerektiğini ortaya k o y
maktadır. Halkının maslahatı v e yararının g ö z e t i l m e s i , y ö n e t i c i
nin şahsî birtakım özellikleriyle değil, yöneticinin onlara faydalı
olmasıyla, devletin halkını k o r u m a s ı v e t o p l u m u n h e r k e s i m i n e
şefkade m u a m e l e etmesiyle m ü m k ü n olmaktadır.'^- E ğ e r bir y ö
netici sert tavırlar i ç i n d e o l u p , halkı hak e t m e d i k l e r i c e z a l a r a
çarptırırsa, halk da bu haksız d u r u m l a r d a n k u r t u l m a k için, bir
takım hileli yollara girmek zorunda kalabilir. B u durum halkın
y ö n e t i m e karşı bağlılığını da azaltabilir.'-'^
Halka ikramda bulunmak, iyilik e t m e k , onları k o n ı m a k , yöneti
ciliğin g e r ç e k anlamını ortaya koymaktadır. Halk için g e ç i m y o l
larının ö n ü n ü a ç a c a k imkanlar s a ğ l a m a k da yöneticilerin g ö r e v
leri arasında olup, halkın maslahatlarındandır.'^'* T o p l u m d a birta
kım kuralları uygularken halkın durumunu g ö z ö n ü n d e bulun
durmak lazımdır. B u n u n en güzel örneği, Hz. Ö m e r (r.a.)'in kıtlık
z a m a n ı n d a hırsızlara u y g u l a n a c a k had cezasını kaldırmasıdır.'^?
İslâm'ın g a y e l e r i n d e n biri d e halkın maslahatıdır. N e r e d e bir
maslahat varsa, orada Allah ( c . c . ) ' ı n dininin kolaylığı vardır.'^"^
Çünkü Allah ( c . c . ) kullarının maslahatına uygun o l m a y a n hiçbir
h ü k ü m koymamıştır.'5' Bir yöneticinin halkının yararına o l a c a k
ş e y l e d e uğraşması da nafile ibadetlerden m a k b u l sayılmıştır.'^^
Milletlerin birtakım zor günleri vardır. Bunların başında; kıtlık
v e tabiî afeder gelmektedir. Y ö n e t i c i l e r i n b ö y l e zamanlarda hal
kına gerekli yardım elini uzatması g e r e k m e k t e d i r . B u h a r e k e d e r
'i' ibn H a l d u n , a.g.e., .s. 1 2 6 .

"-İbn H a l d u n , a.g.e., .s.188; Ney.sabCırî, Mustedrek, Kitâhu'l-Abkâm. IV, 8 9 -
1^' İbn H a l d u n , a.g.e., s. 1 8 8 - 1 8 9 .
İbn H a l d u n , a.g.e., s. 1 8 9 . B k z . , G a r a u d y , İslâm ve İnsanlığın Geleceği, s. 1 2 3 .
Hallâf, es-Siyâsetuş-Şer'iyye, s. 1 1 .
Hallâf, a.g.e., s. 8.
Hallâf, a.g.e., s. 1 1 .
ıw Gazâlî, Ma.fîhatül-Mülûk, s. 4 4 .
halk ile yöneticiler arasındaki yakınlaşmayı v e bağlılığı daha da

artırmaktadır."'
Halkı sıkıntıya s o k a c a k ş e y l e r d e n biri d e vergilerin z a m a n ı
g e l m e d e n toplanmak istenmesidir. Eğer bir vergi vaktinden ö n
c e istenirse, halk elindeki mallarını g e r ç e k d e ğ e r i n d e s a t a m a z
veya kötü niyedi tüccarların eline düşebilir.'''" B u n a bağlı ola
rak, vergilerin ağır v e adaletsiz şekilde alınmak istenmesi d e ay
nı kategoride değerlendirilebilir.
Her yönetimin veya yönedcinin iş yaptırdığı veya görevlendir
diği insanlar vardır. B u görevlilerin, halka karşı nasıl m u a m e l e
edeceklerini ç o k iyi bilmeleri gerekmektedir. Halka kötü m u
a m e l e eden, mallarına el uzatan kimselerin, yönetim tarafından
gerektiği şekilde cezalandırılması g e r e k m e k t e d i r . ' ' " Halkın b u
tüdü durumlarda yetkili makamlara şikayetlerde b u l u n m a s ı e n
tabiî hakkıdır.
Maslahata uygun davranış d e y i n c e , s a d e c e maddî durumlar
akla gelmemelidir. İnsanların psikolojik yapısı g ö z ö n ü n d e b u
lundurulduğunda, ruhî faktörlerin d e en az diğeri kadar ö n e m l i
olduğu ortaya çıkmaktadır. B u n d a n dolayı bir yöneticinin halkı
na psikolojik y ö n d e n d e s t e k olması, g e r e k e n yerlerde kılavuz
luk etmesi, doğrulan s ö y l e m e s i v e o n l a n ikna etmesi d e halkın
maslahatlanndandır. '''^
Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in, halkın ihnyaçlarına y ö n e l i k olarak
bilgilendirilmeleri v e bazı konularda uyarılmaları hususunda y ö -
n e d c i l e r e tavsiyeleri vardır. M e s e l a , Ma'kil b . Y e s â r ' d a n rivayet
edilen bir hadiste P e y g a m b e r (s.a.v.);
"B/r kimseyi Allah (c.c.) halkı gözetmek için vali yapar ve o
kimse nasihatleriyle halkı korumazsa, elbette o kimse cennet ko
kusu koklayamayacaktıf^^^ buyurmaktadır. Aynı k o n u d a Ebu'l-
Melîh'ten gelen Müslim'de y e r alan diğer bir hadiste de Peygam
berimiz; "Müslümanların işini üzerine alan, sonra da onların hay
rına çalışmayan ve onlara nasihat etmeyen yöneticinin idare et
miş olduğu halk ile cennete giremeyeceğim"' bildirmektedir.'''•^
Gazâlî, a.g.e, 1 2 1 .
Nizâmülnıülk, Siyâsetnâme, s. 4 6 .
Nizâmülnıülk, a.g.e., s. 5 8 .
İbn H a c e r , Fetlıul-Bâıî, XIII. 1 6 0 .
' « Buharî, 9 3 . Alııl<3m, 8 , VIII. 1 0 7 ; Hindî, Kenzu'l-Ummâl, H. N o : 1 4 7 2 6 VI. 3 3 .
'1'^ A b d u r r a z z a k , el-Mıısaıwaf, H. N o : 2 0 6 5 1 , X I . 3 1 9 ; Mu.slim, 3 3 . İmâre, 5 , H .
y ö n e f e n ve Yönetilenlerin KarşılMı Sorumluluklan 59
Halka iyi davranmayla ilgili olarak Müslim'de g e ç e n diğer bir

hadiste de, P e y g a m b e r i m i z ( s . a . v . ) , şiddetli davranışı k ö t ü l e m i ş
v e b ö y l e yapılmaması gerektiğini ortaya koymuştur. RasıJhul-
lâh'ın s a h â b î l e r i n d e n olan Âiz b . Amr, UbeyduUah b . Ziyâd'ın
yanına girdi ve; Ey oğulcuğum! Ben RasûluUah'tan işittim: "Ço
banların (yöneticilerin) en şerlileri, sürüsünü, suya götürüp ge
tirmekte çok şiddetli davranıp onları birbiri üzerine sıkıştırarak
döven ve zulmeden çobanlardır. Sakın sen de o çeşit çobanlar
dan (yöneticilerden) olmayasm" buyuruyordu.''*' B u hadisin lâfzı
e s a s alınarak Hz. P e y g a m b e r i n halkı sürüye b e n z e t t i ğ i gibi bir
yanlış k a n a a t e gidilmesi doğru bir yaklaşım değildir. Hayvancılı
ğın yaygın olduğu bir ortamda, d ö n e m insanın anlayacağı bir di
lin b e n z e t m e yoluyla kullanıldığı g ö z ardı edilmemelidir.
D e v l e t b a ş k a n ı n ı n dinin k o r u n m a s ı , İslâm'a karşı yapılan sal
dırıya karşı k o y m a , b o z u c u c e r e y a n l a r a karşı ö n l e m alma v e
gerektiği ş e k i l d e cezaları u y g u l a m a kişilerin ibâdet ö z g ü r l ü k l e
rini s a ğ l a m a k gibi vazifeleri h a l k için y e n n e g e t i r m e mükellefi
yeti vardır.'''^
D e v l e t dediğimiz teşkilat, halkının mutluluğu v e rahat etmesi
için vardır. Y ö n e t i c i n i n halkı tanıması v e b u n a g ö r e h a r e k e t et
mesi, halkın maslahatı açısından uygun bir davranıştır. B u n u ya
parken de, Hz. Ö m e r ' i n dediği gibi "hiçbir kötüleyicinin kötüle
mesinden korkmaması" g e r e k m e k t e d i r . B u ş e k i l d e davranan
yöneticiler, halkın maslahauna uygun hareket etmiş olurlar.
1.8. Vazifeyi Ehline Vemıesi
Y ö n e t i c i l e r d e b u l u n m a s ı g e r e k e n vasıflardan biri d e k a m u hiz-

m e d e r i n d e g ö r e v alacak k i m s e n i n o işi y a p a b i l e c e k e h l i y e t e s a
hip olup olmadığını araştırarak, e n ehil kimseyi tayin etmektir.
Bir işi hakkıyla yapabilecek kimselenn göreve getirilmesi
Kur'anî bir anlayıştır. Kur'an b u hususu şu ş e k i l d e ortaya k o y
maktadır:
No: 2 2 , III. 1 4 6 0 ; el-Kudâî, Musneduş-Şihâb, H . No: 8 0 4 , 11. 2 1 ; e l - B e n n â , el-

Feıhu'r-Rabbânî, Cihad, 1 4 1 , X I V . 4 2 .
"5 Müslim, 33. İmâre, 3, H. No: 1 8 3 0 , III. I 4 6 l ; Hindî, Kenzu'l-Ummâl, H. N o :
1 4 6 3 4 , VI. 1 5 .
Belâtunû.sî, Tahrîru'l-Makâl, s. 1 1 6 ; Mâverdî, a.g.e., s. 5 1 - 5 2 .
E b û Y û s u f , Kitâbu'l-Harac, s. 1 4 .
"Allaiı (c.c.) size emanetleri ehline vermenizi... emreder..."'^'^^

Rasûlullah'm ehliyetli olma ile ilgili hadislerine bakıldığmda bu
konuda da Kur'an-ı Kerim'le uyum halinde olduğu görülür.
Bu hadislerden birinde, E b û Zerr ( r . a . ) , "Yâ Rasûlallah! B e n i
g ö r e v e tayin e t m e z misin?" diye sorduğunda Rasûlullâh (s.a.v.);
"Yâ Ebâ Zerr! Sen zayıf birisin, bu idarecilik işi ise bir emanettir.
Ş ü p h e y o k ki bu e m a n e t kıyamet g ü n ü n d e hakaret ( h o r l a n m a )
ve pişmanlık olacaktır. A n c a k bu e m a n e t i hakkıyla y e r i n e geti
renler bunun dışındadır.""' buyurmaktadır. Y i n e Hz. P e y g a m b e
rin Ebû Zerr'e; "Ben seni z a y ı / ^ ö r ı / y o r ı / m . . . " " " şeklindeki c e v a
bı bir işte ehliyetli olmanın n e kadar ö n e m l i olduğunu göster
mektedir. Davudoğlu Ebû Zerr hadisi ile ilgili olarak şu y o r u m u
yapmaktadır:
"Bu hadis devlet vazifesi istemekten k a ç ı n m a k hususunda bü
yük bir kaidedir. Bilhassa b ö y l e bir g ö r e v i y e r i n e g e t i r m e k t e n
aciz olanlar için p e k mühim bir tenbihtir. Hadiste g e ç e n horlan
ma ( k e p a z e l i k ) ve pişmanlık vazifeye ehil o l m a y a n l a r yahut ehil
olup da adilâne iş yapamayanlar hakkındadır. Böyleleri k ı y a m e t
g ü n ü n d e rezil e d i l e c e k ve yaptıklarına pişman olacaklardır. V a
zifeye ehil o l u p da, dürüstlükle iş yapanlara ise b ü y ü k fazilet
vardır. B u bâbta bir ç o k sahih hadis ve icmâ-i ü m m e t vardır.
Ancak p e k mühim v e tehlikeli olduğu için P e y g a m b e r ( s . a . v . )
Efendimiz o n d a n sakınmayı tavsiye b u y u r m u ş . Seleften bir ç o k
u l e m â da tazyiklere mâruz kaldıkları h a l d e e z i y e t e k a t l a n m a y a
vazife k a b u l ü n e tercih etmişlerdir. İ m a m Azam'ın kadılığı k a b u l
etmediği için h a p s e atılarak her gün bir s o p a ile dövüldüğü ve
h a p i s h a n e d e dayaktan öldüğü meşhurdur."'
İbrahim Canan ise E b û Zerr hadisinden şu gibi sonuçlara git
miştir: Memurluk; sorumlulukları olan vazifedir, emanettir, her
k e s o n u n hakkını v e r e m e z hakkını v e r e m e y e n l e r i ahirette rüs-
vaylık ve pişmanlık b e k l e m e k t e d i r . Liyakatsiz olanlara m e m u r
luk verilmemelidir. Memuduk istenmemelidir."-
4. Nisa. 58.
E b û Yû.suf. Kitâbul-Harac, s. 9: Mu.slim. 3 3 . İmâre, 4, H. No: 1 8 2 5 , III. 1 4 5 7 ;
Hindî, Kenzul-Ummâl, H. No: 1 4 6 4 7 . VI. 1 8 .
Muslini, 3 3 . İmâre, 4, H. No: 1 8 2 6 , III. 1 4 5 8 .
DavLidoğlu, Alımed, Salıih-i Müslim Tercüme \ e Şerhi, VIII. 6 8 7 : C a n a n , İbra
him, Kütüh-i Sirte Muhtasarı, VI. 4 3 4 .
C a n a n , İbrahim, Kütüb-i Şifre Muhtasarı. VI. 430.
r ö n e r e n v e Yönetilenlerin Karşılıklı Sonımluluklan 6l
Rasûlullah'ın E b û Zerr'e vermiş olduğu c e v a p ö z e l nitelikte

olup, h e r k e s için g e n e l kural kabul edilmesi m ü m k ü n g ö r ü n m e
mektedir.
Mâlik b . N e b î b u hadisi ş ö y l e değerlendirmektedir: "Hükümet
m e s e l e s i n i , s a d e c e namuslu a d a m m y ö n e t i m e g e ç m e s i olarak
d ü ş ü n m e k doğru değildir. Hz. P e y g a m b e r z a m a n m ı e n ö n e m l i
simalarmdan biri olan E b û Zerr el-Gıfârî, Hz. P e y g a m b e r ' d e n
kendisini vali tayin etmesini istemiş, Hz. P e y g a m b e r bu b ü y ü k
s a h â b î y e derin sevgi d u y m a s m a rağmen isteğini geri çevirmiştir.
Bu da, namuslu o l m a n m tek b a s m a yetmediğini, aynı zamanda
ehliyet v e b u n d a n fazla olarak da uzlaşırlık olmasının gereklili
ğini ortaya koymaktadır."'^^
Söz k o n u s u hadis, aynı zamanda y ö n e t i m vazifelerini y e r i n e
g e t i r m e k t e zayıflık g ö s t e r e c e k k i m s e l e r v e ö z e l l i k l e d e üstlen
miş olduğu vazifeleri yerine g e t i r e m e y e c e k k i m s e l e r için bir
uyarı niteliğindedir. Perişan olma ve pişmanlık duyma ise, y ö n e
time ehil olmayan kimseler i ç i n d i r . ' ' '
Hadis kitaplarında g ö r e v i s t e m e m e y e v e g ö r e v e hırslı o l m a
maya dair birtakım rivayetlere r a s d a m a k m ü m k ü n d ü r . B u n l a r
dan tespit edebildiklerimiz şunlardır:
"Muhakkak ki, yönetime çok hırslı olacaksınız. Halbuki yöne
tim işi kıyamet gününde pişmanlıktır. Makam kişi için en güzel
faydalanılacak bir yerdir, (ne güzel bir süt anadır.) oradan ayrıl
mak da ne kötü bir ayrılıştır."
Bir b a ş k a rivayette, E b û Mûsâ ş ö y l e demektedir: " K a v m i m d e n
iki adamla birlikte Rasûlullâh (s.a.v.)'ın huzuruna girdim. Adam
lardan biri Rasûlullah'a "Beni bir g ö r e v e tayin et" dedi. D i ğ e r
adam da aynı şeyi söyledi. B u n u n üzerine Rasûlullâh (s.a.v.);
"Ben görev isteyen ve bu göreve hırslı olan kimseyi tayin et
mem" diyerek karşılık verdi."''''
İbrahim Canan bu hadisi şu ş e k i l d e yorumlamaktadır: "...Şu
hadisle yasak, liyâkatta dizginlenmektedir. Bir işe lâyık o l m a d a n
.Mâlik b. Nebî, İslâm Dünyasında Fikir ve Put, s. 1 3 3 .

Nevevî, Şeıhu Sahihi Müslim, XII. 2 1 0 .
İbn E b î .Şeybe. el-.Musannal', C i h a d , H. .Mo: 1 2 5 9 4 . XII. 2 1 7 ; B u h a r î , 9 3 . Aiı-
kâm, 7 , VIII. 106; e l - B e n n â , el-Fetlmı-Ralıhânî, İmâre, 4 4 , XXII. 22; Beyhakî,
es-Sunemıi-Kührâ, X. 9 5 .
İbn Ebî Ş e y b e . el-Musannaf, Cihad, H. No: 1 2 5 8 7 , X I I . 2 1 5 : Buliarî, 9 3 . -AJı-
kâm, 7, VIII, 1 0 6 ; Müslim, 3 3 . İmâre. 3. H. No: 1 7 3 3 , 111. 1 4 5 6 .
O iş talep edilmemelidir. Mümin b u n u n mesuliyedni düşünerek

talep etmemelidir. T a y i n e yetkili olan k i m s e l e r de lâyık olanı
aramalıdır."^ İbrahim Canan y o r u m u n a Nevevî'den y a p m ı ş ol
duğu iktibaslaria şu şekilde devam etmektedir: "Bu hadis m e m u
riyetten k a ç ı n m a k hususunda büyük bir delildir. Memuriyetten
k a ç m a k , bilhassa o n u n için gerektirdiği vazifeleri yerine getir
m e k t e n aciz olan kimseler için şarttır. Hadise m e v z u b a h i s olan
rüsvaylık ve pişmanlık ise, memuriyette ehil ve lâyık o l m a y a n
veya lâyık olsa bile, icraatı sırasında a d a l e t e riayet e t m e y e n
kimselerle alakalıdır. Allah o n l a n kıyamet g ü n ü n d e rüsvay e d e
cektir. Fakat memuriyete ehil ve vazifesinde adaledi olanlar için
büyük fazilet vardır. B u hususta da bir ç o k sahih hadis g e l m i ş
tir... liyakatli ve aslî memurların faziled hususunda Müşİtj,manlar
i c m a da etmişlerdir. Y i n e Canan'a g ö r e , memuriyette her, ş e y e
rağmen büyük bir tehlike vardır v e bu s e b e p l e RasûluHah
(s.a.v.) o n d a n sakındırdı ve hatta seleften p e k ç o k k i m s e bir
ç o k sıkıntıları g ö z e alma pahasına memuriyet almadılar."*
Abdurrahman b. S e m u r e (r.a.)'den rivayet edilen bir hadiste
de, Rasûlullâh (s.a.v.); "Yâ Abdenatımsınl İdareciiili isteme, şayet
idarecilik senin istemenle sana verilirse, Allah (c.c.)'m inayetine
mazhar olamazsın. Eğer sen istemeksizin bu vazife sana verilirse
işlerinde Allah'ın yardımına mazhar o / ı ı i s u n . " " ' buyurmaktadır.
Y i n e b a ş k a bir rivayette, "Müslüman kimse için yönetimde ha
yır yoktur."^''° denmektedir.
B u rivayetler hakkında İslâm alimlerinin görüşlerini de şu ş e
kilde zikredebiliriz: İlim ve hikmet sahibi kimseler, bir kimsenin
yönetimi istemesi durumunda, o kimseye yardım e d e n kimsenin
olmaması ve bu işin içine bir de hırs karışmasından dolayı g ö r e v
verilmeyeceği fikrini g e n e l kanaat durumuna getirmişlerdir."^'
Y i n e büyük çoğunluğun icmâ ettiği ve tatbik ettikleri görüş; y ö -
C a n a n , İbrahim, a.g.e., VI. 4 3 3 .

'5" C a n a n , İbrahim, a.g.e. VI. 4 3 4 .
15' A b d u r r a z z a k , el-Musannaf, H. No; 2 0 6 5 5 . X I . 3 2 0 ; B u h a r î , 9 3 . Ahkâm, 5 - 6 , VI
II. 106; .Mu.slim, 3 3 . İmâre, 3 , H. No: 1 6 5 2 , III. 1 4 5 6 ; Nesâî, Âdâhul-Kııdât, VI
II. 2 2 5 ; e l - B e n n â , el-Fcthur-Rahl)ânI, İ m â r e , 4 1 , XXIII. 2 1 ; el-Kudâî, .Musne-
du'ş-Şihâb. H. No: 9 4 8 , II. 9 1 ; Hindî, Kenzul-Ummâl, H. No; 1 4 6 4 8 , VI. 1 8 .
K"' Hindî. Kenzul-Ummâl, H. No: 1 4 6 9 0 , VI. 2 5 . Bu rivayet A h m e d İbn Hanbel'in
M u s n e d ' i n d e "İVIüslümana k i m s e için y ö n e t i m d e hayır yoktur" ş e k l i n d e g e ç
m e k t e d i r . IV. 1 6 9 .
1*1 N e v e v î , a.ge, XII. 2 0 7 - 2 0 8 .
Yöneten ve Yönetilenlerin KarşılMı Sorumluluktan 63
netim işinde büyül< teiıiiite olduğu, b u yüzden Hz. P e y g a m b e r

(s.a.v.)'in bazı kimseleri y ö n e t i m işinden sakındırdığıdır.'*^
İdarecilik i s t e m e y e n e Allah ( c . c . ) ' m yardım e d e c e ğ i h u s u s u n d a
İbn H a c e r şu d e ğ e d e n d i r m e y i yapmaktadır. "Burada asıl o l a n ,
kim tevazu sahibi olursa, Allah (c.c.)'ın onu y ü k s e l t e c e ğ i fikridir.
Hz. Y û s u f ( a . s . ) : "Beni ülkenin hazineleri üstüne bakan yap"^^^
v e Hz. S ü l e y m a n ' ı n "Bana mülk ver"^^ d e m e s i ise b u n u n dışın
da k a b u l edilmektedir. Y a n i P e y g a m b e r l e r dışındaki k i m s e l e r i n
e m i d i k istemesi uygun g ö r ü l m e m e k t e d i r . " ' '
İnsanların y ö n e t i m d e n kaçındırılmasına s e b e p o l a n b a ş k a bir
e t k e n de, s o n u üzüntüyle b i t e c e k bir ş e y e s e v i n m e k , akıllı kim
selerin y a p a c a ğ ı iş olarak kabul edilmemesidir. Y ö n e U r n e hırslı
o l m a k insanların birbirine savaş a ç m a s ı n a , kanların a k m a s ı , n a
musların ihlal e d i l m e s i n e s e b e p olan büyük bir felaket k a b u l
edilmiştir."^'' Hadisin son kısmında yer alan "dünyadaki durumu
ne iyi, ö l ü m d e n sonraki durumu ise n e kötüdür" ibaresi hakkın
da ileri sürülen görüş ise, dünyadaki iyilikler, m a k a m , mevkiî,
sözün d i n l e n m e s i , hissî birtakım lezzetler v e vehimlerdir. G ö
revden ayrıldıktan s o n r a v e y a ö l ü m d e n sonra b ü t ü n b u n l a r d a n
ayrılık vardır.'^'
Müslim Şârihi D a v u d o ğ l u da Hz. P e y g a m b e r ' i n A b d u r r a h m a n
b . S e m u r e ' y e idarecilik istemesi üzerine verdiği c e v a p için şun
ları s ö y l e m e k t e d i r : "... Valilik kaymakamlık gibi bir h ü k ü m e t işi
isteme! Ç ü n k ü g ü ç bir iştir. O n u h e r k e s y a p a m a z . E ğ e r nefsin
arzu e d i y o r diye istersen o işte yalnız b a ş ı n a bırakılır. Allah'ın
yardımını g ö r e m e z s i n , a m a i s t e m e d e n sana verilirse k a b u l et;
bu takdirde Allah sana yardım eder. Hadis-i Şerîf h ü k ü m e t e ait
bir vazife istemenin m e k r u h olduğuna delildir. B u r a d a Aynî:
"Mücerred i s t e m e k m e k r u h ise rüşvet vererek işbaşına g e ç m e y e
çalışanın hali n i c e olur?" d e m i ş , v e rüşveti v e r e n e d e alana da
Allah'ın lanet e d e c e ğ i n i bildiren hadisi hatırlatmıştır."'^
Kütüb-i Sitte Muhtasarı'nı hazırlayan g ü n ü m ü z hadisçilerinden
İbrahim Canan ise, bu rivayet h a k k ı n d a şu y o r u m u y a p m a k t a -
N e v e v î , a.g.e., X I I . 2 1 1 .
'M 12. Yûsuf, 5 5 .
2 6 . Şuarâ, 8 3 .
İbn H a c e r , Fethul-Bârî, XIII. 1 5 6 .
İbn H a c e r , a.g.e., XIII. 1 5 8 .
"5" İbn H a c e r , a.g.e., XIII. 1 5 7 .
D a v u d o ğ l u , A h m e d , Sabih-i Müslim Tercüme ve Şerhi. VIII. 6 8 2 .
dır: "Kim e m i d i ğ e talip olur ve kendisine de verilirse hırsı s e b e

biyle, kendisine yardım edilmez. B u hadisten hükümle bir vazife
talep e t m e n i n mekruh olduğu neticesi çıkarılır, emirliğe, kazâ,
kisbe vs. memuriyet de girer. Keza hadis, bu m e s e l e d e hırs g ö s
terenlerin yardımdan mahrum kalacaklarım da ifade eder."'*'
Zikredilen hadislerden klasik ve g ü n ü m ü z İslâm alimlerinin
g ö r ü ş l e n n d e n şu gibi sonuçlara gitmek mümkündür:
G e r e k Ebû Zerr ve g e r e k s e Abdullah b. S e m u r e hakkındaki ri
vayetlere bakıldığında yönetime talip olma h e r k e s için yasakla
nan bir durum değildir. Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.) g ö r e v v e r e c e ğ i
kimselerde ehliyet sahibi olma özelliğini aramış, bu g ö r e v e layık
o l m a y a n kimseleri istedikleri yerlere atamamıştır. B u n d a ısrar
e d e n kimseleri de g ö r e v e hırslı olmaması gerektiği h u s u s u n d a
uyarıda bulunmuştur. Y ö n e t i m işi elbette ehliyetsiz kimselerin
arzusuyla o l a c a k bir şey değildir. Nitekim hadislerde g e ç e n iba
reler, bunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır.
İslâm alimlerinin görüşleri haklı olarak yaşamış oldukları d ö
n e m i n siyasî görüşlerini yansıtmaktadır. İslâmî açıdan y ö n e t i m
d e y i n c e seçimle gelmiş, halkın desteğini almış bir y ö n e n m i kas
tetmekteyiz. Halkın desteğini almış ehliyet sahibi kimseler, y ö
netime talip olabilmektedir. Y ö n e t i m işini devamlı tehlike olarak
g ö r m e k veya göstermek, gerek Kur'anî anlayışa ve g e r e k s e Hz.
P e y g a m b e r ' i n uygulamalarına ters düşen bir durumdur. Ne za
man ki, ehliyet sahibi olan kimseler, yönetimi tehlike m a k a m ı
olarak görür v e geri planda durursa, ortaya ehliyetsiz kimselerin
gelmesi ve g ö r e v e talip olmalan kaçınılmaz olmaktadır.'-'" İslâm
alimlerinin Hz, Y'usuf Ca.s.)'un görev isteme meselesini k o n u n u n
dışında tutmak istemelerine katılmak m ü m k ü n değildir. Ayette:
Hz. Y u s u P u n krala,
"Beni ülitenin hazindeıi üstütıe bakan yap; çünkü ben (onla
rı) iyi konır (yönetmesini) iyi bilirim" demesi'^', Hz. Yusuf'un
mâlî konulan iyi bildiğini göstermektedir.
G ü n ü m ü z hadisçilerinden İbrahim Canan "Emîr olmanın kötü
lüğü" başlığı altında konuyla ilgili olarak şunları söylemektedir:
Her ş e y d e n ö n c e memurluk tehlikeli bir meslektir, pek ç o k s o -
'"9 C a n a n , İlırahini. Kütüh-i Sine Muhtasarı, VI. 4 3 1 .

M a n z û r , P c r \ - i / , a.g.e.. s. 1 2 4 .
1-1 12. Yü.'iuf. 5 5 .
y ö n e f e n v e Yönetilenlerin Karşılıklı Sonımluluklan 65
rumluluklar, kul hakkı, adaletli o l m a k gibi i m a n e n s o n d e r e c e

ciddî v e tehlikeli m e s u l i y e d e r araya ginyor. Üstelik m e s l e ğ i n ta
biatı gereği, bîtaraflığı, adaledi olmayı ö n l e y e n s e b e p l e r çoktur.
M e m u r u n ç o ğ a l m a s ı d e v l e t e iktisadî bir kısım p r o b l e m l e r getir
mektedir. İstihsâl azalması devlet imkanlarının memurlara ayrı
larak kalkınmaya y ö n e l i k yatırımların ihmali vs...
Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in aslî g e ç i m kaynaklarını ticaret, zana
at, ziraat diye tespit e d e r k e n memurluğu zikretmemiş olması m a
nidardır. Durum b ö y l e iken b u g ü n insanların devlet kapısında
m e m u r olmaya koşmaları İslâmî bir esprinin ifadesi değildir. Sün
netin rağmına, çeşitli zorlamalarla yapılan tayinler s e b e b i y l e bir
kişinin yapacağı bir işe ç o k sayıda insan m e m u r alarak atanmak
ta, bu durum insanlarımızın tembeljeşdrdiği gibi, istihsâl azmini,
çalışma şevkini d e kırmakta, tembelliği milledmize ikinci bir ta
biat haline getirmektedir. M e m u d u ğ a tahp olmak, liyakatsizlerin
iş başına g e ç m e l e r i gibi bir b a ş k a mahzur daha getirmektedir.
Ashnda İbrahim C a n a n ' m b u husustaki görüşleri, klasik ve gü
n ü m ü z İslâm alimlerinin bu hadis hakkındaki g e n e l kanaaderini
dile getirir niteliktedir. En azından bu hususta b ö y l e d ü ş ü n m e k
tedir. R i v a y e d e r e bakıldığında yukarıda zikredilen yorumlara
katılmanın o kadar k o l a y olmadığı görülmektedir. Çünkü hadis
lerde üzerinde durulan ortak nokta "ehliyet" diye isimlendirdiği
miz, bir işi y a p a b i l m e p o t a n s i y e l i n e sahip o l m a m e s e l e s i d i r .
Y o k s a bu hadislerden, y ö n e t i m e g e ç m e n i n ç o k kötü olduğunu
v e memuriyet istemenin dinin kütü gördüğü işler arasında oldu
ğu gibi bir anlayış çıkarmak b i z e g ö r e m ü m k ü n g ö r ü n m e m e k t e
dir. S e b e p l e r i n i ise şu şekilde izah etmemiz m ü m k ü n d ü r : Sosyal
hayatta hiçbir işi mesuliyet alanı dışına çıkarmamız m ü m k ü n de
ğildir. İnsan hayatını ilgilendiren en basit işten, en k o m p l e k s işe
kadar, h e r şeyin s o n u c u n d a bir mesuliyet vardır. "Bazı işler m e
suliyet taşır bazıları taşımaz" gibi bir anlayışın savunulması İslâ
mî açıdan m ü m k ü n değildir.
M e m u r u n ç o ğ a l ı p ç o ğ a l m a m a m e s e l e s i bir istihdam m e s e l e s i
dir. Memurun ç o k l u ğ u ya da azlığı memuriyetin ç o k kötü bir iş
o l d u ğ u n u g ö s t e r m e z . İnsanların ortaya koyduğu zafiyeder, bir
işin asıl olarak kötü olduğunu ortaya k o y m a z .
1"^ C a n a n , İ b r a h i m , a.^.e., VI. 4 2 8 .

Hz. P e y g a m b e r d ö n e m d e yaygm olan, ticaret, ziraat ve zana

attan bahsedilmesi gayet tabiidir. Zikredilen b u m e s l e k l e r dışm-
daki iş a l a n l a n n d a n b a h s e d i l m e m e s i ( m e m u r i y e t gibi) diğer
mesleklerin kötü olduğunu göstermez. G ü n ü m ü z toplumunda,
tanm dahî klasik şekilde yapılmamaktadır. Memur d e y i n c e s a d e
c e devletin çalıştırdığı kimseler akla gelmemelidir. B u g ü n ö z e l
s e k t ö r de m e m u r isdhdam e t m e k t e , hayatın h e r alanında ç o k ç a
memuriyet çeşitlerine rastlanmaktadır.
İ m a m Azam'm devlette kadılık görevi almaması memuriyeti
kötü gördüğünden değil, d ö n e m i n mevcut yöneticisinin yanlış
lıklarına ortak o l m a m a anlayışıdır. İ m a m Azam h a k k ı n d a b ö y l e
bir yargıya varabilmek için, O'nun memuriyeti kötüleyen ifade
lerinin olup-olmadığına, varsa niçin b ö y l e bir şeyi s ö y l e d i ğ i n e
b a k m a k en geçerli yol olarak görünmektedir. İmam Azam'ın ha
yatına bakıldığında, O'nun hakikatten yana olduğu, bilgisini ve
ilmini g e r ç e k sivil İslâmî alime yakışır şekilde kullandığı görüle
cektir. İmam-ı Azam'ın memuriyette görev almamasıyla ilgili ha
disler arasında ilgi kurmak, aşırı z o r l a m a d a n b a ş k a bir ş e y d e
ğildir. Üstelik bu durum Kur'an'da yerilmemiştir. B u k o n u d a k i
hadisler g ö z ö n ü n d e bulundurulduğunda, görev istemenin aley
hinde olan, Ebû Zerr hadisi başta o l m a k üzere, yönetimin hak
kını veren kimselerin y ö n e t i m e talip olmalarında bir sakınca ol
madığı ortaya çıkmaktadır. B u hadisler bizim kanaatimize g ö r e
şahsî zaaflara b i n a e n söylenmiştir.
Neticede ehliyet v e g ö r e v e talip o l m a hususunda şunları s ö y
l e m e k mümkündür: Hz. Peygamberin bu konudaki hadisleri y ö
n e t i m e talip o l a c a k kimselerin, o işi y a p a b i l e c e k ehliyete sahip
olması gerektiğini ortaya koymaktadır. Ehliyet sahibi o l m a y a n
kimselerin bu makamları bir lezzet yeri olarak d ü ş ü n m e l e r i ve
hırslı olmaları yerilmiş, bu zihniyette olan kimselerin, h e m halkı
nın h e m de Allah (c.c.)'ın yardımından uzak olacağı vurgulan
mıştır. Ehil kimselerin y ö n e t i m e talip olmaları, toplumu ıslah açı
sından ö n e m arz ettiğinden, yönetimi kötülük makamı olarak
görmek, Kur'an'ın insana yüklemiş olduğu halifelik m i s y o n u n a
aykırı bir anlayıştır. Y ö n e t i m m e k a n i z m a s ı da b u görevin yerine
getirilmesi için en etkili yerlerden biridir. İnsanların bilgi ve b e
cerileri, kendi gayrederi ve bu alandaki yapmış oldukları çalış
malarıyla ortaya çıkmaktadır. B u g ü n ü n toplumu teşkilat b a k ı
mından k o m p l e k s bir yapıya sahip olduğundan, insanların b e c e -
rikli oldukları alanlarda kendilerini ortaya koymalarında dinî bir

sakınca yoktur. B i r işi ü s d e n e c e k kimseler, b u m a k a m ı n hakkını
v e r e c e ğ i n e inanıyodarsa, v e ehliyet sahibi olduğu da ortadaysa,
g ö r e v i s t e m e s i n d e herhangi bir s a k ı n c a yoktur. Kanaatimize g ö
re; zikredilen hadisleri bir e n g e l olarak g ö r m e k doğru değildir.
B u ve b u n a b e n z e r hadislerin, kişilerin şahsî zaaflarına b i n a e n
s ö y l e n m i ş olduğunu kabul e t m e k b i z e g ö r e doğru bir yaklaşım
dır. T e k şahsı ilgilendiren bir h ü k m ü n g e n e l l e m e yapılarak, b ü
tün çağlarda g e ç e r l i tek kural h a l i n e getirilme d ü ş ü n c e s i , kişiyi
ve toplumu yanlış sonuçlara götürebilir.
2. Yönetilenlerde Bulunması Gereken Özellikler
Bundan ö n c e k i bölümde, bir yöneticide bulunması g e r e k e n vasıf

lar O r t a y a konulmaya çalışılmıştır. Bundaki gaye; yönetici sıfatıyla
herhangi bir makamda bulunan kimselerin, yönetmiş olduğu kitle
lere karşı olan sorumluluklarına dikkat çekmektedir. Çalışmanın
bu bölümünde ise, yönetim kademesinde bulunan kimselerin hak
kıyla görevlerini yerine getirmeleri durumunda, yönetilenlerin d e
ne gibi bir davranış içinde olmaları gerektiğini vurgulamaya çalış
maktır. Yöneticinin maiyyetinde bulunan kimselerin, yöneüciye
karşı birtakım sorumluluklarının olduğu anlayışı içinde olması sos
yal düzen açısından ö n e m arz etmektedir. Nasıl ki, yöneticinin hal
ka karşı sorumluluğu v e vazifesi varsa, buna bağlı olarak yöned
len kitlenin d e yönetime karşı birtakım vazifeleri vardır. B u görev
lerin karşılıklı yerine getirilmesi durumunda ise; hukukî olarak ita
at ve itaatin sınırlarının n e olduğu sorusu karşımıza çıkmaktadır.
İslâm dini; yapısının gereği olarak ferdere, toplumlara ve ara
larındaki ilişkilere bir ölçü getirmek gayesindedir. Gerek
Kur'an'da v e g e r e k s e Hz. P e y g a m b e r i n uygulamalarında, y ö n e
tenle y ö n e d l e n k e s i m arasındaki ilişkileri d ü z e n l e y e n deliller
b u l m a k m ü m k ü n d ü r . Z i k r e d e c e ğ i m i z şu ayet y ö n e t i l e n kesim
den bahsetmektedir:
"Onlara güven veya korkuya dair bir haber gelse onu yayar
lar. Halbuki onu Elçiye ve aralarında buyruk sahiplerine götür-
selerdi, işin içyüzünü araştırıp çıkaranlar, onun ne olduğunu bi-
lirlerdi..."'-'^
" M . Nisa, 83.

Mevdûdî'nin söz konusu ayeti izahı şu şekildedir: "Bazen Me

dine v e çevresinde alarma geçilmesine n e d e n olan asılsız v e
abartılmış h a b e d e r geliyordu. Bazen de Müslümanların gevşeyip
tetikte durmaktan vazgeçmeleri için düşman kampının çok sa
kin olduğu haberi yayılıyordu. Bu tür söylentileri s a d e c e heye
can v e macerayı seven kişiler ciddiye alıyordu. Böyle kimseler
îslâm ve küfür arasındaki çatışmayı önemli bir mesele kabul et
miyorlar ve bu tür asılsız söylentilerie uğraşmanın ciddî s o n u ç
lar doğurabileceğini düşünmüyorlardı. Ne zaman ki bir söylenti
duysalar s e b e p olacakları büyük zararları düşünmeksizin bunu
h e m e n yayıyorlardı. Bu ayette, onlara duydukları herhangi bir
haberi h e m e n yetkili kişilere iletmeleri öğütlenmektedir.'"'* Bu
ayet çerçevesinde yönetilen kesimin yöneticiye itaat etmesini
zorunlu kılabilecek belli başlı hususlara temas edilecektir. Bun
lardan bazıları şunlardır:
2.1. Yöneticinin Allah'a Bağlılığı ve İtaat İlişkisi
İtaatin çerçevesini belirlemek için, yönetim mekanizmasında bu

lunan kimselerin, Allah (c.c.)'ın insanlığın mutluluğu ve düzeni
için göndermiş olduğu dinî değeriere karşı nasıl bi tutum sergile
diğine bakmak gerekir. Her şeyden ö n c e kâinatta mutlak anlam
da hükümran olan Allah (c.c.)'tır. Kur'an'ın şu ayederi, Allah
(c.c.)'ın mutlak anlamda hükümran olduğunu ortaya koymaktadır:
"Bilmedin mi ki, göklerin ve yerin mülkü yalnız Allah'ındır. Si
zin için Allah 'tan başka ne bir koruyucu, ne de bir yardımcı var-
dıı:"'-'^
"O'nun kürsüsü gökleri ve yeri kaplamıştır. Onları korumak
kendisine ağır gelmez. O yücedir, büyüktür."^^^
"... Dikkat! Yaratma ve emr, Ona aittir..."^''''
Mutlak anlamda hükümranlığın Allah (c.c.)'da olması, insanla
nn hiçbir şey yapamayacağı ve elinin kolunun bağlı olduğu an
lamına gelmemektedir. Daha ö n c e de belirtildiği üzere, Allah in
sanlardan yeryüzünün imânnı v e oranın yaşanabilir hale gelme-
Mevdüdî, Tefhîmu'l-Kur'an, I. 385.

I " 2. Bakara, 107.
2. Bakara, 22=>.
"7 7. A-râr, 54.
sini istemiştir.''''' İnsanlardan yeryüzünün imâr edilmesinin isten

mesi, h e m ferdî sorumluluk h e m d e y ö n e d m d e bulunan kimsele
rin sorumluluğudur. İslâmî a n l a m d a bir y ö n e d m anlayışmda, y ö
neticinin yapacağı en önemli şey, Allah (c.c.)'ın h ü k m ü n ü tatbik
etmektir. B u bağlamda Allah'ın h ü k m ü n ü tatbik e d e n bir yöneti
c i y e halkın itaat etmesi zorunludur. Aslında idareci d e halk da
kanunlara uymakla mükelleftir. İtaat, yöneticinin ş a h s ı n a değil,
kanunlaradır. Allah'ın h ü k m ü n ü n tatbik edilmesinin gerekli ol
duğunu şu a y e d e r ortaya koymaktadır:
"Aralarında Allah'ın indirdiğiyle hükmet, onların keyiflerine
uyma ve onların Allah'ın indirdiği şeylerin bir kısmından seni şa
şırtmalarından sakm."^'^'^
"Biz sana kitabı gerçek ile indirdik ki, insanlar arasında Allah
(c.c.)'ın sana gösterdiği biçimde hüküm veresin."^^
"Yoksa câhiliyye hükmünü mü arıyorlar? İyice bilen bir top
lum için Allah'tan daha güzel hüküm veren kim olabilir?"'^'^^
"...Ve kim Allah'ın indirdiğiyle hükmetmezse, işte zalimler on
lardır.. ""^^
H e r n e kadar b u a y e d e r i n b i r kısmı, Hz. P e y g a m b e r ' i n şahsı
na hitap e t s e de, h ü k ü m b a k ı m ı n d a n bütün Müslümanları ilgi
lendirmektedir. B u ayeder, kim hangi m a k a m d a y ö n e t i c i olursa
olsun, Allah (c.c.)'ın h ü k m ü n ü n tatbik edilmesi gerektiğini orta
ya koymaktadır.
Y ö n e t i c i y e itaatin gerekli o l d u ğ u n u ortaya k o y a n ayet ise şu
dur:
"Ey inananlar! Allah'a itaat edin. Elçiye ve sizden olan buyruk
sahiplerine itaat edin.."^^^ B u ayet g e n e l anlamda itaatin g e r e k l i
liğini ortaya koymaktadır. Kur'anî anlamdaki bir itaat, b e l i d i
şartlara bağlıdır. İtaatin belirli şartlarda g e r ç e k l e ş t i ğ i n i ortaya
k o y a n ayederi d e şu şekilde sıralamak mümkündür:
"Kendilerine hainlik edenleri savunma, zira Allah daima hain
lik yapıp günah işleyen insanı sevmez."^^*
B k z . , 2. Bakara, 3 0 ; 1 0 . Yûnu.'i, 1 4 ; 6. En'âm, 1 6 5 ; 7. A'râf, 1 0 ; 4 5 . CSsiye, 13;

3 5 . Fâtır, 3 9 ; 3 8 . Sâd, 2 6 .
"'^ 4. Nisa, 105.
5. Mâide, 49.
»" 5 . Mâide, 50.
'«2 5 . Mâide, 4 5 .
'"•5 4 . Mi.-?, 5 9 .
4 . Nisa, 1 0 7 .
"Allatı'tan korliun ve bana itaat edin. Müsriflerin emirlerine

boyun eğmeyin. O kimseler yeryüzünde fesat yaparlar. (Onlar)
ıslah yapmaz kimselerdir."^'^''
"...Kalbini bizi anmaktan alıkoyduğumuz ve nefsinin arzusuna
uyan ve işi, hep aşırılık olan kişiye itaat etme."^^
"...Rabbinin hükmüne kadar sabret, onların günah işleyen ve
inkâra olanlarına uyma.""*'
"Şüphesiz Rabbm kim(ler)in kendi yolundan saptığını ve kim
lerin yolda olduğunu en iyi bilen O'dur. Öyleyse yalanlayanlara
itaat efnie.""*"
B u ayetler, doğrudan yönetimle ilgili olmasa da, en azmdan
kalbî v e zihnî olarak n e l e r e itaat edileceği v e n e l e r e itaat edile
m e y e c e ğ i hususunda bir ö l ç ü ortaya koymaktadır. Ayetlere kı
yasla, bu ölçülerin idarî işler için geçerli olduğunu s ö y l e m e k
mümkündür. Hainlik yapanlara, müsriflere, işleri aşırı olanlara,
günah işleyen inkarcılara ve İslâm'ı yalanlayanlara itaatin zorun
lu olmadığını bu ayeüerden anlamak mümkündür. Görüldüğü gi
bi "buyruk sahiplerine itaat" zikredilen ayederdeki o l u m s u z tavır
v e hareketlerle ortadan kalkmaktadır. B u ayetlere g ö r e itaat an
cak yöneticinin, Allah'ın hoşuna giden davranışları yapmasıyla
mümkün olabilmektedir. Y i n e bu ayederden, dinî, ahlâkî, olarak
itaatin belli şardarda olabileceğini anlamak mümkündür.
2.2. Yöneticinin Meşru İşlerde Desteklenmesi
Yönetilenlerin, yöneticisine karşı vazifeleri arasında, y ö n e t i c i l e

rin yapmış olduğu meşru işlerde d e s t e k l e n m e s i v e yardım edil
mesi de vardır.'"'' Çünkü bir toplumun veya ülkenin yönetilmesi,
tek başına yöneticilerin yapacağı bir iş değildir. Halkın da p r o b
lemlerin ç ö z ü m ü noktasında yöneticilerle işbirliği içinde olması
gerekli bir husustur. Eğer yönetici kesim, halkına v e maiyyetin-
de bulunan kimselere karşı olan sorumluluklarını yerine getirir
se, yönetilen kesimin her zaman desteğini alma imkanına daha
fazla sahiptir.
1"' 2 6 . Şûra, İ 3 0 - 1 5 2 .
18. Kehi: 2 8 .
7 6 . Delır, 2 i.
"» 6 7 - 6 8 . Kalem. 7 - 8 .
İnayet, Hanıid, Çağdaş İslâmî Düşünce, s. 2 5 .
İyi işlerde yardımlaşmak v e k ö t ü işlerde ise y a r d ı m l a ş m a m a k

Kur'an'ın ö n g ö r d ü ğ ü bir anlayıştır. Kur'an bu hususu şu ifadele
riyle ortaya koymaktadır: "...İyilik ve takva üzerinde yardımla
sın, günah ve düşmanlık üzerinde yardımlaşmaym..."^^
B a ş k a bir ayette de; "Kim güzel bir (işe) destek olursa, onun
da işten bir payı o/ur...""' B u ayet, iyi ve güzel işlere d e s t e k olan
kimsenin d e o güzellikten bir pay alacağına işaret etmektedir.
Karşılıklı olarak yardımlaşmanın n e kadar ö n e m l i bir husus ol
duğunu dile g e d r e n b u a y e d e r g e n e l olarak, yardımlaşma, iyi ve
güzel işlere d e s t e k o l m a n ı n fert v e toplum a ç ı s ı n d a n n e kadar
faydalı sonuçlar v e r e c e ğ i n i bildirmektedir. Y ö n e t i m i n e n k ü ç ü k
biriminden en üst k a d e m e s i n e kadar y ö n e t m e k o n u m u n d a olan
k i m s e l e r e güzel işlerde d e s t e k o l m a k , h e m fert a ç ı s ı n d a n h e m
de yönetici açısından önemlidir.
Hz. P e y g a m b e n n hayatına bakıiddığı zaman, O ' n u n k e n d i s i n e
tâbi o l a n k i m s e l e r tarafından d e s t e k l e n d i ğ i n i g ö r m e k t e y i z . Hz.
P e y g a m b e r ( s . a . v . ) ' e v e n l e n bu d e s t e k " B e y ' a t " k e l i m e s i y l e ifa
d e edilmiştir. B e y ' a t ; "itaat e t m e y e s ö z vermektir." O z a m a n ı n
şardarı ç e r ç e v e s i n d e bir y ö n e d c i y e b e y ' a t e d e n k i m s e , verdik
leri sözleri te'yit e t m e k a m a c ı y l a , ellerini y ö n e t i c i s i n i n e l l e n
ü z e r i n e koyardı.''^
Kur'an'da y ö n e t i c i l e r e desteği dile g e d r e n bir ayette; "Andol
sun ki, o ağacın altında sana bey'at ederlerken Allah, müminler
den razı olmuştur.."^^^ buyrulmaktadır.
Ayette, H u d e y b i y e ' d e s a h a b e d e n alınan b e y ' a t t e n b a h s e d i l
mektedir. S a h a b e n i n tehlikeli durumlarda canlarını feda e t m e k t e
zerre kadar tereddüt e t m e d e n , Hz. P e y g a m b e r l e Allah y o l u n a
b a ş koyduklarını g ö r m e k t e y i z . B u samimiyet onları, Hz. P e y
g a m b e r i d e s t e k l e m e yoluna götürmüştür."^
"9" 5. Mâide, 2.
" I 4. ,V/.vâ, 8 5 .
İbn H a l d u n , Mukaddime, s. 2 0 9 ; Mu.slim, 9 3 . İmâre, 1 8 , H. N o : 1 8 5 6 , III. 1 4 8 3 .
Y a l n ı z bu tarif n e t i c e s i n d e , bey'atın s a d e c e elin el ü z e r i n e k o n u l a r a k y a p ı l m a
sı m u t l a k bir z o r u n l u l u k değildir. Ç ü n k ü Rasûlullâh ( s . a . v . ) k a d ı n l a r ı n e l i n e
d o k u n m a k s ı z ı n o n l a r d a n s ö z l ü o l a r a k b e y "at almıştır. B k z . , İbn M â c e , e s - 5 ı ; -
nen, C i h a d , H . No: 2 8 7 5 , II. 9 5 9 ; Muslini, 3 3 . İmâre, 2 1 , H. No: 1 8 6 6 , HI. 1 4 8 9 ;
H u m e y d î , el-Musned, H. No: 3 4 1 , I. 1 6 3 ; bkz., a . g . e . , H. No: 3 6 8 , I. 1 8 1 .
' 9 ' 4 8 . Fetih, 18.
' 9 ^ M e v d û d î , Tefhîmu'l-Kuran, V. 4 1 7 .
Zikredeceğimiz şu ayet ise, bey'atin mahiyetini bildirmekte

olup, destek olma hususunda kadm ve e r k e k ayrımı olmadığını
göstermektedir:
"Ey peygamber! İnanmış kadınlar sana gelip, Allah'a hiçbir şe
yi ortak koşmamaları, hırsızlık etmemeleri, çocukları öldürme
meleri, elleriyle ayakları arasında bir iftira uydurup getirmeme
leri, iyi bir işte sana karşı gelmemeleri hususunda sana bey'at
ederlerse, onların bey'atlerini al ve onlar için Allah tan mağfiret
dile..."^^'' buyrulmaktadır. Ayet aynı z a m a n d a "bey'at e d i l e c e k
ş e y l e n n iyi bir iş o l m a " şartını da koymaktadır. Bey'atı İbn Hal
dun'un ( Ö . 8 0 8 / 1 4 0 6 ) dediği gibi, hiçbir hususta ç e k i ş m e m e , h o ş
görmediği ve arzu etmediği işi zorlanarak da olsa yerine getir
m e k olarak kabul e t m e k " * zikrettiğimiz ayetin son kısmında yer
alan "iyi iş" kavramına ters düşmektedir.
Bey'atın hangi hususlarda yapıldığını ve sınırlarının n e olduğu
nu Hz. Peygamberin h a d i s l e n n d e d e g ö r m e k mümkündür. Hz.
P e y g a m b e r e bey'at e d e n s a h a b e , Rasûlullâh (s.a.v.)'a hangi ş e y
üzerine bey'at ediyoruz diye sorduğunda Rasûlullah'm c e v a b ı :
"Allah'a kulluk etmeniz, O'na hiçbir şeyi ortak koşmamanız,
beş vakit namazı kılmanız, dinlemeniz ve itaat etmeniz ve in
sanlardan hiçbir şey istememeniz..."'^' şeklinde olmuştur.
Abdullah b. Dinar'ın h a b e r verdiğine göre, Abdullah b. Ö m e r ;
"Biz Rasûlullâh (s.a.v.)'a emiderini d i n l e m e k ve itaat e t m e k üze
re bey'at ederdik. O da b i z e "gücünüzün yettiği kadai" buyurur
du" " * demiştir.
Ubâdetu'bnu Sâmit ş ö y l e demektedir: "Biz Rasûlullaira, zor
lukta, kolaylıkta, neşeli durumda, kederli durumda, başkalarının
bize tercih edildiği durumda emretme dunmnında olan kimsey
le, bu hususta çekişmemek, nerede olursak olalım hakkı söyle
mek, Allah yolunda hiçbir kötüleyicinin kötülemesinden kork
mamak üzere söz verdik."''*'' Aynı hadisin B u h a r î ' d e yer alan
60. .Mumtehine, 12.

İbn Haldun, Mukaddime, s. 2 0 9 .
' 9 " Müslim, 3 3 . İmâre. 22. H. No: 1 8 6 7 , III. 1 4 9 0 ; İbn M â c e . e.s-5une/), 2 4 . C i h a d .
4 1 , H. No: 2 8 6 S . II. 9 5 8 .
w b u h a r ı , 9 3 . Ahkâm. 4 3 , VIII. 1 2 2 .
" 9 Ikıharî, 9 3 . Ahkâm. 4 3 , VIII. 1 2 2 ; Müslim, 3 3 . /;ııâre, 8 , H. No: 1 7 0 9 , III. 1 4 7 0 ;
İbn M â c e , es-Sunen, 2 4 . Cihad, 4 1 , H. No: 2 8 6 6 , II. 9 5 7 ; İbn Hişânı, es-.'iîre-
tun-Nebeviyye, I. II. 4 5 4 ; el-Iîeıınâ, eI-Fethu'r-Ral)bânî, İ m â r e , 1 1 1 , XXIII. 4 9 ;
H u m e y d î , el-Mu.sncd, H. No: 3 8 9 . I. 1 9 2 .
Yöneten ve Yönetilenlerin Karşılıklı Sorumkıkıklan 73
varyantında; "hırsızlık ve zina yapmama, çocukları öldürmeme

ve ma 'rûf olan şeylerden yüz çevirmeme" gibi hususlarda bey'at
alındığı hususu yer almaktadır.^""
B u hadisler, yönetilen k o n u m u n d a b u l u n a n kimselerin bağlı
b u l u n d u ğ u y ö n e d m birimine v e y a y ö n e t i c i s i n e meşru şardar da
hilinde, hangi hususlarda d e s t e k olması gerektiğini büyük oran
da ortaya koymaktadır.
Ma'kıl b . Ye.sâr'dan g e l e n bir h a b e r d e o ş ö y l e d e m e k t e d i r :
"Ağaç altında bey'at yapıldığı gün, ben Hz. Peygamberin yanın
da, ağacın dallarından birini, Hz. Peygamberin başına değmesin
diye yukarı kaldırıyordum. Biz bin dört yüz kişiydik. Biz, Hz.
Peygamberle ölmek üzere değil, kaçmamak (onunla birlikte ha
reket etmek) için bey'atleştik."^"^
Birtakım rivayetlerde ise, H u d e y b i y e ' d e Rasûlullâh (s.a.v.)'ın
ashabıyla ö l ü m üzere bey'atleştiği h a b e r verilmektedir.
S e l e m e t u ' b n u Ekvâ'nın k ö l e s i Y e z î d b. E b î U b e y d ş ö y l e d e
mektedir: B e n S e l e m e ' y e ş ö y l e dedim: "Siz Hudeybiye'de Rasû
lullâh (s.a.v.) ile hangi şey üzerine bey'atleştiniz? O da; ölmek
üzere, diye cevap verd/."-"^ Görüldüğü gibi bey'atle ilgili riva
yetlerde y ö n e t i c i y e destek a n l a m ı n d a ç o k değişik hususlar y e r
almaktadır. S o n u ç t a b u rivayetler dikkate alınığında, s a h a b e n i n
Hz. P e y g a m b e r l e meşru işlerde d e s t e k içinde olduğudur.
M e k k e ' n i n fethinden sonra bey'atm; İslâm, cihad v e hayır üze
rine olduğunu şu rivayet ortaya koymaktadır: Mucâşî b. Mes'ûd
(r.a.) ş ö y l e d e m e k t e d i r : P e y g a m b e r ( s . a . v . ) ' e geldim v e hicret
e t m e k ü z e r e k e n d i s i n e bey'at e d e c e k t i m . B u n u n ü z e r i n e Hz.
P e y g a m b e r "Hicret e t m e k , e d e n l e r e m a h s û s olarak geçmiştir.
Bey'at; İslâm'a girmek, c i h a d e t m e k ve hayır i ş l e m e k üzeredir"
buyurmuştur.^"' B u rivayet b e y ' a t kavramının k a p s a m ı n ı daha
da genişletmektedir.
B ü t ü n bu rivayeder; bey'atin; i n a n ç alanında haramlardan
k a ç m a k , helal olanları y a p m a k , Allah'a kul o l m a k , Kur'anî bir
B u h a r î , 9 3 . Ahkâm, 49.
Muslini, 3 3 . İmâre, 1 7 , H . No: 1 8 5 8 , III. 1 4 8 5 ; D â r i m î , es-Sunen, Kitâbus-Si-
y e r , II. 2 2 0 .
'-O' Buharî, 9 3 . Ahkâm, 4 3 , VIII. 1 2 3 ; Muslini. 3 3 . İmâre, 18, H. N o : 1 8 6 0 , 111.
1486.
-'"^ Müslim, 3 3 . İmâre, 2 0 . H. No; 1 8 6 3 , 111. 1 4 8 7 ; T a l x ; r â n î , el-Mucemul-Kehîr.
H. No: 3.390, III. 2 7 3 .
anlayış doğrultusunda yani ma'siyet o l m a d ı k ç a yöneticileri din

l e m e k ve itaat e t m e k , savaşta liderle birlikte h a r e k e t e t m e k v e
birlikte o l m a k manasına geldiğini göstermektedir.
Bey'at hadisleri olarak değerlendirmeye çalışılan bu rivayetler,
yönetenle yönetilen kesim arasındaki ilişkinin boyutuna işaret et
mektedir. Hangi konumda olursa olsun, yönetme konumunda olan
kimselerin, halkın desteğini ve güvenini almadan, bulunmuş ol
dukları makamlarda başarılı olmalan m ü m k ü n değildir. Bey'at sa
habelerin Rasûlullaha körü körüne olan bir bağlılığı olmayıp, Hz.
Peygamberin onlara vemıiş olduğu güvenin bir neticesidir.
Kitlelerden destek alma anlamına g e l e n bey'atin şu veya b u
şekilde olması bir şekil meselesidir. D i m a d isminde bir şahıs Hz.
P e y g a m b e r e bey'at için gelmiş ve O ' n u n l a bey'atleşmiştir. Rasû
lullâh (s.a.v.)'in "Kavmin için de bey'at ediyor musun? sorusuna,
evet kavmim için de bey'at ediyorum" şeklinde cevap vermiş
tir.^"^ Y a ş a d ı ğ ı m ı z bu çağda, o y v e r m e k suretiyle y ö n e t i c i l e r e
destek verilmektedir^"' ki, yöneticiler almış oldukları bu destek
le kendilerini y ö n e t m e hususunda ikddar sahibi kabul e t m e k t e -
dider. B u n a bir nevi bey'at anlamı v e r m e k de mümkündür.^"^
Kadınların bey'atına dair Kur'an ayeti geldiğinde, Hz. Aişe
(r.a.)'nin; "Mü'min kadınlardan her kim bu şartları kabul ederse ar
tık Hz. Peygambere hukukî bey'au yapmış olur" şeklindeki sözü,
bey'atin mahiyetini daha açık bir şekilde ortaya koymaktadır.^"^
Yönetilenlerin meşru olan işlerde, yöneticisini desteklemesi
Kur'anî bir anlayıştır. Kur'an bu hususu şu şekilde dile getirmektedir:
"Sana bey'at edenler, gerçekte Allah'a bey'at etmektedirler
Allah (c.c.)'m eli onlarm elleri üzerindedir. Kim ahdini bozarsa,
kendi aleyhine bozmuş olur Kim Allah'a verdiği sözü tutarsa,
Allah ona büyük bir mükafat verecektir."'
S o n u ç olarak, yönetilenlerin, yöneticilere itaati ve desteği belli
şartlara bağlı olup, körü körüne değildir. B u destek v e itaat, bel
li şartlarda toplumun düzeni açısından ö n e m arz etmektedir. Hz.
Peygamberin uygulamalarına bakıldığı zaman, kendine tâbi olan
lardan almış olduğu destek, karşılıklı işbirliği içinde olmuştur.
Müslim, 7. Cum'a. 1 3 , H. No; 8 6 8 , II. 5 9 3 .

İnayet, H a m i d , Çağdaş İslâmî Siya.-iî Düşünce, s. 2 4 7 .
^* İnayet, a.g.e., s. 2 4 7 .
Müslim, 3 3 . İmâre, 2 1 , H. No: 1 8 6 6 , III. 1 4 8 9 .
-'<« 4 8 . Fcth, 10.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Y Ö N E T İ C İ L E R E İTAATLE İLGİLİ
RİVAYETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ v e
B U Ç E R Ç E V E D E İLERİ S Ü R Ü L E N G Ö R Ü Ş L E R
u b ö l ü m d e , yöneticilere itaatle ilgili rivayetler değerlendiril

B m e y e çalışılacaktır. Hadis kitaplarında, b u k o n u y l a ilgili
e p e y c e n v a y e t e rastlamak m ü m k ü n d ü r . B u rivayetler çeşidi si
yasî anlayışlara s e b e p olduğu da bilinen bir husustur. İ b n Ku-
t e y b e (Ö.276) çeşitli c e r e y a n l a r ı n birbirlerini k ö t ü l e m e k , hatta
küfürle itham e t m e k için, çeşidi rivayedere başvurduklarını dile
getirmektedir. B u fırkaların b a ş ı n d a . Haricîler, K a a d e , Murci-
eler, M u r c i e ' y e m u h a l i f olanlar, K a d e r i y y e , Mufavvıda, Râfıza,
Şia'nın muhalifleri, ayrıca zenginliği veya fakidiği üstün g ö r e n
ler ve B e d ' a ( g ö r ü n m e , zuhur e t m e ) fikrine taraftar olanlar g e l
mektedir.' İbn K u t e y b e ' n i n bu d e ğ e r l e n d i r m e s i n d e n , birtakım
m e z h e p l e r i n veya fikir akımlarının, kendi fikirlerinin doğrulu
ğunu ispat e t m e k için hadis uydurma y o l u n a gittiklenni s ö y l e
m e k m ü m k ü n d ü r . Hatta bu işin, bütün sahalarda kendini g ö s
terdiği de söylenebilir.
Aynı şekilde yöneticilere itaatle ilgili rivayeder arasında da
birbirine zıt anlamlar ihtiva e d e n l e r mevcuttur. B u s e b e p l e , k o
nuyla ilgili rivayetler iki kategori altında toplanarak i n c e l e n m e y e
çalışılmıştır.
1. İtaatin Belli Şartlarda Zorunlu Olduğunu

Ortaya Koyan Rivayetlerin Değerlendirilmesi
B u başlık altında i n c e l e n m e y e çalışılan rivayetler, itaatin belli

şartlarda zorunlu olduğunu ortaya koymaktadır. B u rivayetler-
I ibn K u t e y b e , Tevîlu MuluelitVl-Hadis iHadis. M ü d â f a a s ı ) , s. 5 9 - 6 5 .

d e n bazıları şunlardır: Hz. P e y g a m b e r ( s . a . v . ) ş ö y l e b u y u r m a k

tadır: "Kötülüğü emietmedikçe, Müslüman kimseye, sevdiği ve
sevmediği şeyde dinlemek ve itaat etmek vardır. Eğer kötülükle
emredilirse dinlemek ve itaat yoktur."^
Y a h y a b . Husayn'dan g e l e n n v a y e t t e de, Hz. Peygamber
(s.a.v.) V e d a Hutbesinde şöyle buyurmaktadır: "Üzerinize, sizle
ri Allah 'm kitabına göre idare edecek bir köle bile yönetici ola
rak tayin olunsa, sizler o yöneticiyi dinleyip itaat ediniz."^
Ebû Hurayra'den g e l e n b a ş k a bir n v a y e t t e ise, Rasûlullâh
( s . a . v . ) , "Neşende, kederinde, zorluğunda, kolaylığında dinle
mek ve itaat etmek senin üzerine vaciptir"* buyurmaktadır.
Ebû Zerr (r.a.): "Dostum bana üzerimize tayin edilen kimse,
âzası eksik bir köle de olsa dinleyip itaat etmemi tavsiye etmiş
ti ı"^ demektedir.
Aynı rivayet Buharî'de; "Üzerinize başı siyah üzüm gibi olan
Habeşli bir köle dahi yönetici olarak tayin olsa dinleyiniz ve ita
at ediniz"^ şeklindedir.
İtaatin ma'rûfta olacağını gösteren diğer rivayet d e şudur:
"Hz. P e y g a m b e r bir seriyye g ö n d e r i p , onlara e n s a r d a n bir
adamı seriyye k o m u t a n ı olarak tayin eder. Hz. P e y g a m b e r , as-
k e d e n n o n a itaat etmesini emreder. K o m u t a n a s k e r l e r e kızar v e
"Hz. P e y g a m b e r b a n a itaat etmenizi e m r e t m e d i mi?" der. Asker
ler d e evet, diye c e v a p verir. S o n r a onlara o d u n toplayıp ateş
yakmasını e m r e d e r . Askerler de o d u n toplar v e ateşi yakarlar.
K o m u t a n askerlerine a t e ş e girmelerini e m r e d e r . B u n u n üzerine
- A l ı m e d b. H a n b e l , cl-Musned, II. 17; Bulıaıî, 9 3 . Ahkâm, 4 , VIII. 1 0 5 - 1 0 6 ; Müs

lim. 3 3 . /Jiı;î/c, 8 , H. No: 1 8 3 9 . III. 1 4 6 9 ; Davııd, Cihad, H. No: 2 6 2 6 , III. 4 1 ; el-
B e n n â , el-Fetlmr-Rahhânî, t m â r e , 9 5 , XXİI1. 4 2 ; Hindî, Kenzul-Ummâl, H. No;
1 4 8 5 2 , VI. 6 3 .
' Müslim, 3 3 . İmâre. 8 , H. No; 1 8 3 8 . III. 1468; Tirmizî, 07ı;ıd, 2 8 , H. No: 1 7 5 8 , III.
125; Hindî, Kenzul-Ummâl, H. No; 1 4 3 9 6 , V. 7 9 0 .
•I A b d u r r a z z a k , el-Musannaf, H. No; 2 0 6 8 6 , X I . 3 3 1 ; Müslim, 3 3 . İmâre, 8 , H. No:
1 8 4 6 , 1111467; İbn M â c e . 2 4 . Cihad, 4 0 , H. No: 2 8 6 4 , II. 9 5 6 ; Hindî, Kenzul-Um
mâl, H. No: 1 4 3 9 3 , V. 7 8 9 ; e l - B e n n â , el-Fethur-Rahhânî, İ m â r e , 8 2 , XXIII. 3 7 .
' Mu.slim. 3 3 . İmâre, 8 , H. No: 1 8 3 7 , III. 1 4 6 7 ; İbn M â c e , 2 4 . Cihad, 3 9 , H. No:
2 8 6 0 , II. 9 5 5 .
' Buharî, 9 3 . Alıkâm, 4 , VIII. 1 0 5 ; Hindî, Kenzul-Ummâl, H. No; 1 4 8 1 6 VI. 5 4 . Bu
tiir rivayetleri İbn K u t e y b e Te'vîlu Muhtelifi'l-Hadis İsimli e s e r i n d e K a a d e ' n i n
delilleri a r a s ı n d a .saymaktadır. Dolayı.sıyla bu t ü r r i v a y e t l e r h a k k ı n d a ihtiyatlı
d a v r a n m a k lazım. Ç ü n k ü fırkalar k e n d i görü.şlerini hadi.sçiler yoluyla d e s t e k l e
m e k y o l u n a gitmiştir. CBkz., İbn K u t e y b e , Te'vîlu Muhtelifi'l-Hadis, s. 5 9 - 6 0 .
Yöneticilere İtaatle İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi 77
a s k e r l e r b i r b i r l e r i n e b a k a r v e " B i z Hz. P e y g a m b e r ' e a t e ş t e n

k a ç m a k için tabî olduk, biz a t e ş e mi gireceğiz?" derler. Karşılıklı
k o n u ş m a l a r d a n sonra, o l a y Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'e intikal etti
ğinde, P e y g a m b e r (s.a.v.); "Eğer a t e ş e girmiş olsaydınız o r a d a n
e b e d î olarak çıkamazdınız, itaat a n c a k meşru olan işler içindir"'
buyurmuştur. Aynı hadis IVIuslim'de d e yer almakta o l u p , hadisin
s o n kısmında "Allah'a isyanın olduğu y e r d e itaat yoktur. İtaat
a n c a k m a ' r û f şeylerdedir"" ibaresi y e r almaktadır.
B a ş k a bir rivayette ise "Allah'a âsî olanlara itaat yoktur'"^ ş e k
lindedir. Hadis sarihlerinin itaatle ilgili rivayetler h a k k ı n d a k i g ö
rüşleri d e şu şekildedir: Alimler, ma'siyet o l m a d ı k ç a itaatin zo
runlu olduğu görüşünü ileri sürmektedirier. Allah (c.c.)'ın ve Ra-
sûlünün e m r i n e m u h a l i f bir davranış o l m a d ı k ç a , d i n l e m e k v e
itaat vardır. Ma'siyet durumunda ise, itaatin ortadan k a l k a c a ğ ı
h u s u s u n d a g ö r ü ş birliği vardır.'" Ma'siyet durumu ise, Allah'ın
kitabına u y g u n d a v r a n m a m a veya insanların e l i n d e o l a n birta
kım hakların elinden alınmasıyla ortaya çıkmaktadır.
B u hadisler, ırkî v e fizyolojik birtakım faktörierin, itaatin orta
dan k a l k m a s ı için bir s e b e p olmadığını da ortaya k o y m a k t a d ı r .
Ö n e m l i olan, yöneticinin ehliyet sahibi olması, hükümlerinde Al
lah'ın emirlerine ters düşen bir durumun olmamasıdır. Hz. P e y
g a m b e r ( s . a . v . ) b u n u hayatında uygulamalarıyla göstermiştir.
"Habeşli bir k ö l e bile olsa, e m r ' e itaat edin" hadisi e m r ' e itaate
b a ş k a bir b o y u t getirmektedir. Bir k i m s e n i n , kulağı k e s i k siyah
k ö l e de olsa, gerekli özellikleri taşıdığı takdirde yöneUci o l a b i l e
ceği fikrinin İslâmî bir anlayış olduğu gerçeğini ortaya k o y m a k
tadır." Hattâbî'nin konuyla ilgili değerlendirmesi şöyledir:
"Araplar y ö n e t i m l e ilgili hususları bilmiyorlardı. Hz. P e y g a m b e r
' B u h a r î , 9 3 . Aliliâm, 4, VIII, 1 0 6 ; İbn M â c e , Cihad, H. No: 2 8 6 3 , II. 9 5 5 ; E b û D â -

v u d , Cihad, H . No: 2 6 2 5 , III. 4 0 ; Hindî, Kerjzul-Ummâl, H. No: 1 4 4 0 0 , V. 7 9 2 ;
e l - B e n n â , el-Fetlnrr-Rabbânî, C i h a d , 146, X I V . 4 4 , İmâre, 9 4 , XXIII. 4 1 .
» Müslim, 3 3 . İmâre. 8 , H. No: 1 8 4 0 , III. 1 4 6 9 : Tirmizî, Cihad, 2 9 , H . No: 1 7 5 9 , III.
1 2 5 ; Hindî. Kenzul-Ummâl, H. No: 1 4 3 9 8 , V. 7 9 1 .
9 A b d u r r a z z a k , el-Musannaf, H. No: 2 0 6 9 9 , X I . 3 3 5 : İbn M â c e , 2 4 . Cihad, 4 0 , H.
N o : 2 8 6 5 , II. 9 5 6 ; Hindî, Kenzuİ-Ummâl. H. No: 1 4 4 0 9 , V. 7 9 5 ; Hindî, a . g . e . , H.
N o : 1 4 4 1 3 , V. 7 9 7 ; e l - B e n n â , el-Fethur-Rabbânî, İmâre, 9 2 , XXIII. 4 1 ; el-Ku
dâî, Musneduş-Şihâb, H. No: 8 7 3 , II. 5 5 ; H e y s e m î , Keşfu'l-Estâr, H. No: I 6 l 2 ,
II. 2 4 3 ; T a b e r â n î , a.g.e., H. No: 3 1 5 0 , III. 2 0 8 .
Aynî, Umdetul-Kârî, X X I V . 2 2 4 ; N e v e v î , Şerhu Sahihi Müslim, XII. 222-223.
>' N e v e v î . a.g.e., XII. 2 2 5 .
bu sözüyle, meşru şeyle hükmedildiğinde, seriyyelerde k o m u

tanlara v e g ö n d e r i l e n valilere tâbi o l u n s u n diye onlara itaat v e
b o y u n eğmeyi öğretmiştir."'^
"Neşende, kederinde, zorluğunda, kolaylığmda dinlemek v e
itaat vardır" hadisi hakkında alimler şu görüşü ileri sürmektedir
ler: "İnsanın kendi şahsından kaynaklanan, n e ş e , keder, zoriuk
ve kolaylık durumu olabilmektedir. Eğer bir işte kötülük y o k s a
yöneticilere itaat gereklidir, kötülük varsa itaat ortadan k a l k m a k
tadır. İtaatin sınırını konuyla ilgili hadisler ortaya koymaktadır.'^
Hz. P e y g a m b e r i n y ö n e t i m e bağlı h a r e k e t e t m e n i n gerekli o l
duğu fikrini, insanların hayadarına y e d e ş t i r m e k gayesiyle s ö y l e
miş olduğu, E b û Hurayra'den g e l e n rivayet d e şöyledir:
"Kim bana itaat ederse, Allalı'a itaat etmiş olur. Kim bana âsî
olursa, Allah'a âsî olur. Kim yöneticisine itaat ederse, bana itaat
etmiş olur. Kim de yöneticisine âsî olursa, bana âsî olmuş
o/ur."''' B u rivayet Kur'an'a uygunluk arz e t m e k t e d i r . ' '
İbnu't-Tîn hadis hakkında şu yorumu yapmaktadır: "Kureyş
kendilerine yönetici olanların yöneticiliğini tanımazdı. B u s ö z d e
halk için, kendilerine yöneticilik yapacak kimselere itaat etmeleri
ni teşvik, vali v e seriyye komutanlarını tayin edildiğinde, ayrılığa
düşmeden, birlikte hareket etmelerini sağlama gayreti vardır.""'
Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in ensardan bir şahsı seriyye k o m u t a n ı
olarak tayin etmesi, daha sonra komutanın ateşe girmelerini e m
retmesi, olayın Hz. P e y g a m b e r e intikal etmesi n e t i c e s i n d e ise
Hz. Peygamber'in "İtaat ancak mâkul olan emirler içindir"^'' v e
ya Müslim'deki ifadesi ile "Allah'a isyanın olduğu yerde itaat
yoktur, itaat ancak bilinen (mâkul) şeylerdedir"'^*^ buyurması
dikkat çekicidir.
'2 Aynî, a.g.e., X X I V . 2 2 4 .

'3 N e v e v î , a.g.e. X I I . 2 2 4 - 2 2 5 .
A b d u r r a z z a k , el-Musannaf. H. N o : 2 0 6 7 9 , X I . 3 2 9 ; İbn E b î Ş e y b e , el-Musannaf,
Cihad, H . N o : 1 2 5 7 5 , X I I . 2 1 2 ; E b û Y û s u f , Kitâbu'I-Harac, s. 9; Müslim, 3 3 .
/ n ı â r e , 8 , H. No: 1 8 3 5 III. 1466; İbn M â c e , 2 4 . Cihad, 3 9 , H. N o : 2 8 5 9 , II. 9 5 4 ;
e l - B e n n â , el-Fethur-Rabbânî, İ m â r e , 8 9 , XXIII. 4 0 ; Hindî, KenyAil-Uımnâî, H.
No; 1 4 8 5 4 , VI. 6 4 .
B k z . , 4. Nisa, 8 0 (''Kim R a s û l e itaat e d e r s e , Allah'a itaat etmiş o l u r ) ; 3. Âl-i İın-
rân, 3 1 ("Kim Allah'a v e R a s û l û n e â.sî o l u r s a v e sınırları a ş a r s a , i ç i n d e e b e d î
k a l a c a ğ ı c e h e n n e m e girdirilir").
İbn H a c e r , Fetlıu'l-Bârî XIII. 1 4 0 - 1 4 1 .
" Buharî, 9 3 . Ahkâm, 4 . VIII. 1 0 6 .
Müslim, 3 3 . İmâre, 8, H. No; 1 8 4 0 , III. 1 4 6 0 .
Zikredilen hadisi yorumlayan bazı kimseler, seriyye k o m u t a n ı

nın askerlerini imtihan e t m e k istediğini, bazıları da a s k e r l e r i n e
şaka yaptığı g ö r ü ş ü n ü ileri s ü r m e k t e d i r l e r . " Durum n e olursa
olsun, hiç k i m s e bulunmuş olduğu yöneticilik makamının kendi
sine vermiş olduğu g ü ç l e , y ö n e t i m i altında b u l u n a n kimseleri
keyfine g ö r e y ö n e t m e veya imtihan e t m e hakkına sahip değildir.
B u olayda Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in n e kadar titiz davrandığını
v e itaat k o n u s u n d a ortaya k o y d u ğ u ölçüyü açık bir şekilde gör
mekteyiz. Y ö n e t i c i n i n vazifesi, insanları g ü c ü n ü n y e t m e y e c e ğ i
şeylerle imtihan e t m e k değil, kendi y ö n e t i m i n e verilen kişileri
mâkul ö l ç ü l e r d e idare v e sevk etmesidir.
İtaade ilgili hadisler g ö z ö n ü n d e bulundurulduğunda şu gibi
sonuçlara gitmek mümkündür: Yöneticinin; ma'siyeti ( k ö t ü l ü ğ ü )
e m r e t m e m e s i , Allah (c.c.)'ın kitabına g ö r e h ü k m e t m e s i , yönetici
nin ırk, renk v e fizyolojik birtakım özelliklerden ziyade, ehliyet
sahibi olmasının gerekliliği, itaadn bilinen v e mâkul ş e y l e r d e ol
duğudur.
B u k o n u d a k i rivayederin, yukarıda zikredilen ç e r ç e v e d e d e -
ğ e d e n d i r i l m e s i itaaadn sınırlan h a k k ı n d a sağlıklı bir anlayışın
hakim olmasına yardımcı olacakür.
2. Her Durumda İtaatin Devam Edeceğine Dair Rivayetlerin

Değerlendirilmesi
İtaadn g e r ç e k l e ş m e s i için g e r e k e n şartlan zikredilen rivayetler

ç e r ç e v e s i n d e ortaya k o n u l m a y a çalışılmıştır. B u kategorideki ri
vayetler, itaati belli şardarda ö n g ö r d ü ğ ü n d e n , Kur'an v e Hz.
P e y g a m b e r ' i n sahih sünnetiyle uygunluk arz etmektedir. B u s e
b e p l e bir p r o b l e m oluşturmamaktadır. B u b ö l ü m d e ise, h e r du
rumda itaatin d e v a m e d e c e ğ i n e dair rivayetler e l e alınıp, Kur'an
v e itaatin sınırlarını belirleyen rivayeder ç e r ç e v e s i n d e d e ğ e r l e n
dirmeye tâbi tutulacaktır. B u rivayeder i n c e l e n i r k e n Hz. P e y
g a m b e r sonrası m e y d a n a g e l e n siyasî olayların insanların anla
yışlarında ne gibi değişiklikler yaptığı gerçeğini g ö z ö n ü n d e bu
lundurmak yararlı olacaktır.
T a n h î bir g e r ç e k d r ki, İslâm ü m m e t i n d e Hz. Peygamber
(s.a.v.)'in vefatından h e m e n sonra b a ş l a y a n çeşitli c e r e y a n l a r ,
19 N e v e v î , :ı.g.e.. XII. 2 2 7 .
zamanın v e hâdiselerin tesiriyle tartışmalara, çatışmalara s e b e p

olmuştur. İ ç i n e düşülen bu inanılmaz durum, İslâm cemaatini
teşkil e d e n fertler üzerinde, elbette ki, derin ve çeşitli izler bıra
k a c a k , kendilerini paniğe kaptırmış ruhlar sığınacak bir yer bul
maya h e r zamankinden daha fazla ihtiyaç d u y a c a k t ı r . M u t t a k i
bir Müslüman, siyasî m a k a m ve şereflere g ö z ü n ü y u m m u ş bir
müminin idrakini donduracak d e r e c e d e k i hâdiselerle karşılaştığı
zaman, kendisini teselli e d e c e k , kendisine v e ç e v r e s i n e kurtuluş
yollarını g ö s t e r e c e k k i m s e olarak. P e y g a m b e r i n i bulmasından
daha tabiî n e olabilir? B u doğruydu ama, artık hayatta o l m a y a n
P e y g a m b e r onlara nasıl şifâ olabilirdi?^'
Zaruretler karşısında hal yolları b u l m a k p e k zor olmamıştır.
Hz. P e y g a m b e r e , meydana gelmiş olayları h a b e r verdirtmek y o
lu tutulmuştur. Çünkü, felaketleri, daha e s e d e r i görülmemişken,
Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.Vin h a b e r vermesi, bunlara karşı n e ted
bir alınacağı, hangi hâl yolunun tutulacağının bildirilmesi, İslâm
toplumunun b u zor durumdan kurtulması için gerekli görülüyor
du. Bir mümin için kendi gözleri ö n ü n d e halifelerinin katledilmiş
olması müthiş bir şeydi v e Hz. P e y g a m b e r e isnat edilen rivayet
lerle b u n u n tesiri azalacak, hâdiseyi normal karşılamaya çalışa
c a k t ı . H z . Peygamberin vefatından sonra görülüyor ki, İslâm
ü m m e t i n d e meydana gelmiş fikrî, sosyal her tüdü olay, olumlu
veya olumsuz şekiller altında hadislerde yer bulmuştur.-'
Bu b ö l ü m d e i n c e l e m e konusu olan rivayetler zikredilen hu
suslar da g ö z ö n ü n d e bulundurularak, Kur'an, itaatin sınırlarını
ortaya k o y a n rivayetler v e tarihî bilgiler ç e r ç e v e s i n d e d e ğ e r l e n
dirilmeye tabî tutulacaktır.
Y ö n e t i l e n kesimin haklarını m e n etseler dahi, y ö n e d c i l e r e ita
ati zorunlu g ö r e n rivayetler şunlardır: S e l e m e t u ' b n u Y e z i d el-
Cûfî, Rasûlullâh (s.a.v.)'e şöyle bir soru sormaktadır: "Ey Al
lah'ın Peygamberi! Bana söyle, üzerimizde bizden kendi hakları
nı isteyen, Fakat bizim haklarımızı vermeyen devlet adamları
bulunursa bize nasıl bir davranış içinde olmamızı emredersin?"
dedi. Peygamber ondan yüz çevirdi, cevap vermedi. Sonra yine
Hatiboğlu, M. Said, Hz. Peygamberin Vefatından Emevîler'in Sonuna Kadar Si-

yasî-İçıimâî Hâdiselerle Hadis Münâselıetleri, (Ba.sılmamış Doçentlik T e z i ) , s. 9.
2' A.y.
" H a t i b o ğ l u . a.g.e., s. 10.
H a t i b o ğ l u , a.g.e.. Ö n s ö z , s. IV.
sordu. İiiinci yahut üçüncü defada Eş'as b. Kays kendisini çekti.

Rasûlullâh (s.a.v.) bunun üzerine; onları dinleyin ve itaat edin.
Onlara düşen ancak kendilerine, size düşen de size yüklenendir
(itaat etmenizdir)".^'^
B u hadis e s a s ahnarak, körü k ö r ü n e itaat e t m e anlayışmı gü
n ü m ü z hadis alimlerinde d e g ö r m e k mümkündür. B u hadis hak-
k m d a yapılan yorum ise şu şekildedir: "... Sizin m ü k e l l e f olduğu
nuz h u s u s dinleyip itaat e t m e k v e başkalarının haklarını ver
mektir. Ü z e r i n i z e düşeni y a p a r s a n ı z Allah s e v a b ı n ı z ı verir, d e
mektir. B u hadis amiderin z u l m ü n e sabır ve t a h a m m ü l gerekti
ğ i n e delildir. Zulümleri s e b e b i y l e onlara itaat sakıt o l m a z .
H e r d u r u m d a itaati ö n g ö r e n b a ş k a bir rivayet d e şudur: E b û
Sellâm, H u z e y f e t u ' b n u ' l - Y e m â n ' d a n şöyle haber vermektedir:
"Yâ Rasûlallah! B i z bir şer i ç i n d e idik. Allah ( c . c . ) b i z e hayır g e
tirdi. Şimdi bizler bu hayır i ç i n d e bulunuyoruz. Artık b u hayrın
arkasından bir ş e r d a h a g e l e c e k mi? dedim. Rasûlullâh (s.a.v.):
- Evet g e l e c e k t i d buyurdu. Y i n e b e n :
- O şerrin ardından hayır var mıdır? diye sordum. Rasûlullâh;
"Evet vardır" buyurdu.
B e n yine "o şer nasıldır?" dedim,
- B e n d e n sonra imamlar (yöneticiler) olacak, onlar b e n i m getir
diğim hidayetle doğru yola g e l m e y e c e k v e b e n i m sünnetimi yol
edinmeyeceklerdir. Onlar arasında ö y l e kimseler vardır ki, o n l a r
kıyam ederler, kalpleri insan cismi içinde bulunan şeytanların
kalpleridir." B e n yine; "Yâ Rasûlallah! Eğer ben bu uğursuz d ö n e
m e ulaşırsam nasıl bir yol izleyeyim?" diye sordum. Rasûlullâh ise;
-"Dinlersin ve itaat edersin. Sırtına vursalar, malın alınsa da
dinle ve itaat et" buyurdu.-^
B a ş k a bir rivayetle de, sabır edilmesi gerektiği v u r g u l a n m a k
ta, b u n u n karşılığı olarak da c e n n e t vaad edilmektedir.
U s e y d b. Hudayr'm rivayetine g ö r e , en.sardan bir a d a m Rasû
lullâh (s.a.v.) ile tenhaya çekilir v e falan kimseyi tâyin ettiğin gi-
--' Mu.slim, 3 3 . İmâre, 1 2 . H. No: 1 8 6 4 , III. 1 4 7 4 .

D a v u d o ğ l u , a.g.e., IX. 14.
-'' Mu.slim, 3 3 . İmâre. 13, H . No: 5 2 , III. I ı 7 6 . ( D â r e k u t n î bu h a d i s b e n i m n a z a -
n m d a M ü ı s e l d e m e k t e d i r . Ç ü n k ü E b û Sellâm H u z e y f e ' d e n bu h a d i s i işitme-
miştir. H a d i s , Dârekutnî'nin dediği gibidir. Lâkin metin birinci tarîk ile .sahih
v e muttasıldır. N e v e v î , ^S'eryı» Saluhi Müslim, II. 2 3 7 - 2 3 8 ; Hindî, Kenzu'l-Um
mâl, H. No: 1 4 3 7 0 , V. 7 8 0 , H. No: 1 4 3 7 3 , V, 7 8 1 .
82 Hadislere Göre Yönedcilere İtaadn Sınırlan
bi b e n i de tayin e t m e z misin? der. Rasûluilaiı da; "(Ey Ensar ce

maati) Benden sonra sizler yakmda başkalarının size tercih edil
diği zamana kavuşacaksınız. Kevser havuzuna kavuşana kadar
sabredin" demiştir.^^
Sabır telkin e d e n rivayetlerin şerhlerine bakıldığında, bu tür
rivayetlerin Rasûlullah'm mucizelerinden kabul edildiği görüşü
n e yer verildiği görülmektedir. Y ö n e t i c i l e r zalim d e olsa sabır
edilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.^*
Bazı rivayetler d e n a m a z kıldığı m ü d d e t ç e devlet b a ş k a n ı n a
itaati öngörmektedir.
Ummu S e l e m e ' d e n g e l e n rivayete g ö r e Rasûlullâh (s.a.v.) şöy
le buyurmaktadır: " G e l e c e k t e birtakım y ö n e t i c i l e r o l a c a k , siz
onların bazılarını iyi g ö r e c e k , bazılarını da kötü g ö r e c e k s i n i z .
Kim bu durumu bilir, o n a g ö r e hareket e d e r s e , g ü n a h v e c e z a
dan uzak olur. Kim d e inkar e d e r s e , bu kötü işe ortak o l m a z s a
g ü n a h ı n d a n salim olur. Kim bu gibi k i m s e l e r e razı olursa, o n a
uymuş olur. (Sahabîlerden bir grup); Ey Allah'ın Rasûlü! Onlara
karşı s a v a ş m a y a c a k mıyız? diye sorduğunda. P e y g a m b e r i m i z ;
"Namaz kıldığı müddetçe hayır" cevabını vermiştir.^^
B u tür rivayeder g e l e c e k t e n h a b e r verdiği için, Rasûlullah'm
mucizelerinden sayılmıştır. İslâm'ın temel kaidelerini değiştirme
d i k ç e , s a d e c e fısk v e zulm s e b e b i y l e y ö n e t i c i l e r e karşı k o y m a k
uygun görünmemektedir.'"
Bir günahkârın ve bir zalimin arkasında bile n a m a z kılabiHrsi-
niz d e m e k için hadis uydurulmuştur.''
Ebû Hurayra'den g e l e n bir rivayet şöyledir: "Farz kılman na
mazı her Müslümanm arkasında kılmak vaciptir. Bu kimse ister
hayır işlesin, ister fâcir olsun, isterse de büyük günah işlesin du
rum aynıdır."^^
2^ Buharî, 9 2 . Fiten, 2, VIII. 8 7 ; Müslim, 3 3 . İmâre, I I . H . No: 1 8 4 5 , 111. 1 4 7 4 ; Tir

mizî, Kader, 2 3 , H . N o : 2 2 8 4 . III. 3 2 6 ; T a b e r â n î , el-Muceım\l-Kebîr, H. No:
5 5 1 , I. 2 0 4 .
^ N e v e v î , Şerhu Salıihi Muslini, XII. 2 3 2 .
^ A b d u r r a z z a k , el-Musannaf. H . No: 2 0 6 8 1 , X I . 3 3 0 ; Müslim, 3 3 . İmâre, 1 6 , H.
No: 1 8 5 3 III. 1 4 S 0 : Hindî, Kenzul-Ummâl, H. No: 1 4 3 7 7 - 1 4 3 7 8 ; e l - B e n n â , el-
Fethu'r-Rabbânl, İ m â r e , 8 6 , XXIII. 3 9 .
*> N e v e v î , a.g.e, XII. 2 4 3 .
G a r a u d y , Yaşayan İslâm, s. 6 l .
« E b û D â v u d , Sünen. Salât, 2 0 7 , H . No; 5 9 4 , I. 2 3 0 ; Hindî, Kenzul-Ummâl, H.
No: 1 4 8 1 5 , VI. 5 4 .
B a ş k a bir rivayette d e "Yâ Muaz tıer yöneticiye itaat et. Her

imamın arkasında namaz kıl.."^^ denmektedir.
B ö y l e c e , k ö r ü k ö r ü n e itaatin d e v a m etmesi rivayeder yoluyla
sağlanmış, idarecilerin h e r tüdü fiilleri g ö z ardı e d i l m e k isten
miştir. Dolayısıyla fasığın imamlığını kabul edenler, tabiî olarak
zalimin y ö n e t i m i n e d e taraftar olmuşlardır.^''
Abdullah b. M e s ' u d ' d a n rivayet edilen diğer bir hadiste de,
hoşlanılmayan k i m s e l e r e karşı nasıl bir yol i z l e n e c e ğ i şu şekilde
dile getirilmektedir. "İVIuhakkak ki, b e n d e n sonra yakın bir g e l e
c e k t e birtakım gayr-ı meşru işler v e h o ş l a n m a y a c a ğ ı n ı z bir ç o k
şeyler m e y d a n a gelecektir. Sahabîler;
"Ey Allah'ın Rasûlü, bizlerden bu işlere ulaşan olursa nasıl h a
reket e t m e m i z i emredersin?" dediler. Rasûlullâh (s.a.v.) da;
"Kendi üzerinizde yapmanız gereken şeyleri yaparsınız, lehinize
olan (mahnım edildiğiniz) haklarınızı da Allah'tan istersiniz..."^^
diye c e v a p vermiştir.
B u rivayete b e n z e r b a ş k a bir rivayet ise hadis k a y n a k l a r ı n d a
şu ş e k i l d e y e r almaktadr: "Onların (yöneticilerin) haklarını ve
rin, kendi haklarınızı Allah'tan isteyiniz."^^
Hoşlanılmayan yöneticilere karşı nasıl bir davranış içinde olun
ması gerektiği mevcut durumlarını d e v a m ettirmek isteyen y ö n e
ticiler v e y a y ö n e t i m e yakın k i m s e l e r c e rivayetler vasıtasıyla dile
getirilmiştir. B u rivayeder sayesinde yöneticilerin hakları güven
c e altına alınmış, b u n u n tersine yönetilen k e s i m e de haklarını Al
lah'tan istemesi öğüdenmiştir. D a h a ö n c e de zikredildiği gibi, y ö
neticilerin halkına karşı b ü y ü k sorumlulukları vardır. Hz. P e y
gamberin hayatı v e bu konudaki uygulamaları yöneticilere sınır
sız yetki vermemektedir. Hayatında bu rivayetlerde dile getirilen
hususları doğrulayacak mahiyette bir uygulamasına rastlanma
yan Hz. P e y g a m b e r i n , zikredilen rivayederi söylemesi dile getiri
len nedenlerden dolayı m ü m k ü n değildir. B u s e b e p l e , Kur'an v e
sahih s ü n n e t e aykırı olan bu rivayetleri, yöneten-yönetilen ilişki
lerini d ü z e n l e y e n bir m a l z e m e olarak g ö r m e imkanı da yoktur.
33 EhÛ Y û s u f , Kitâbul-Hnrac. s. 1 0 .
^ Kadri. H ü s e y i n K â z ı m , 20. Asırda İslâmiyet, s. 2 0 2 .
•« Müslim, 3 3 . İmâre, 1 0 , H. No: 1 8 4 3 , III. 1 4 7 2 .
^ Buharî, 9 2 . Fiten, 2, VIII. 8 7 : Tirmizî, Sünen, Filen, H . No: 2 1 9 0 , IV. 4 8 2 . Ka
der, 2 3 , H . No: 2 2 8 3 . III. 3 2 7 , Birr, 3 3 , H . No: 2 0 3 1 , III. 2 3 9 ; e l - B e n n â , el-Fet
hur-Rabbânî, İmâre, 58, XXHI. 28.
Tayyip O k i ç , "Yöneticilerin haklarını verin, kendi haklannızı da

Allah'tan isteyiniz" rivayetinin İncil'deki "Kayserin şeylerini
(haklarını) Kayser'e ve Allah'ın şeylerini (haklarını) Allah'a öde-
yin"^^ ibaresiyle benzerlik arz ettiğini belirtmektedir."*
Birtakım rivayetler de, cemaatten ayrılmanın ç o k kötü bir şey
olduğunu, ayrılan kimselerin de câhiliyye ölümü üzerine ö l e c e
ğini h a b e r vermektedir:
Ebû Hurayra'den g e l e n bir rivayette, Hz. P e y g a m b e r ' i n ş ö y l e
dediği h a b e r verilmektedir: "Her kim itaatten çıkar ve topluluk
tan ayrılır da hu hal üzere ölürse câhiliyye ölümü ile ölmüş olur.
Her kim körü körüne açılmış bir sancak altında savaşır, sadece
soyu için öfkelenir, ya da soy davasına çağırır, ya da soy davası
na yardım eder ve bu yolda öldürülürse, böyle kimselerin ölümü
de câhiliyye ölümü gibidir Her kim ümmetimin müminlere karşı
işlediği cinayetlere aldırmaz, sonucunun vebalinden korkmaz ve
hiçbir ahid sahibinin ahdine vefâ etmez bir halde iyi kötü ayrımı
yapmaksızın saldırarak ümmetime karşı ayaklanırsa, o benden,
ben de ondan değilim."^^
Konuyla ilgili olarak şu rivayeder d e dikkat çekicidir.
"Kim imamı olmadan ölürse, câhiliyye ölümüyle ölür..'"*"
"Kim cemaatten ayrılırsa, İslâm'dan ayrılır.."'*'
"Kim Müslüman cemaatinden ayrılırsa, onun namazı yok-
rıır..."»2
B a ş k a bir rivayette d e Nâfî ş ö y l e demektedir: "Muaviye'nin

oğlu Yezîd zamanında Harre V a k a s ı n d a olanlar olduğu sırada
Abdullah b. Ö m e r , Abdullah b. Mutî'nin y a n m a geldi. İbn Mud;
Ebû Abdurrahman için h e m e n bir yastık çıkarın, dedi. B u n u n
üzerine İbn Ö m e r şöyle dedi:
"Ben senin yanma oturmak için gelmedim. Rasûlullâh tan işitti
ğim bir hadisi sana haber vermek için geldim. Rasûlullâh
(s.a.v.); "Her kim itaatten bir karış uzaklaşırsa, Allah (c.c.)'a kı
yamet gününde kendi lehine hiçbir delili olmayarak kavuşacak-
5" Malta, X X I I . 2 1 .
O k i ç , Tayyilı, Tefsir ve Hadis Usûlünün Bazı Meseleleri, s. 2 3 5 .
A b d u r r a z z a k . el-Musannaf, H. No: 2 0 6 8 2 , X I . 3 3 0 ; Müslim, 3 3 . İmâre, 1 3 , H.
No; 1 8 4 8 , III. 1 4 7 6 - 1 4 7 8 ; el-Kudâî, Mu.sneduf-Şihâh, H. No: 4 5 0 , I. 2 7 7 .
^" İ m a m Z e y d . el-Musned. K i t â b u s - S i y e r , s. 3 2 2 ; Hindî, Kenzul-Ummâl, H. No:
1 4 8 6 3 , VI. 6 5 .
^' H e y s c m î , Kesful-Estâr, H. No: l 6 3 4 , II. 2 5 1 .
Said ibn Mansûr, Kitâbus-Sunen, Cihad, H. No: 2 4 9 6 , s. 2 3 3 - 2 3 4 .
tır. Her kim boynunda bey'atı olmayarak ölürse câhiliyye ölümü

ile ö/ür"''^ demektedir.
B u rivayet ile Harre Vak'ası a r a s m d a sıkı bir ilişki olduğu g ö
rülmektedir. B u tür ilişkiler, rivayederin anlaşılması h u s u s u n d a
bizlere ipuçları vermektedir. Ö z e l l i k l e bu tür siyasî rivayetlerde
hadis v e tarihî olaylar ilişkisi kendini daha fazla g ö s t e r m e k t e d i r .
Müslim Şârihi b u olayla ilgili şu bilgileri vermektedir:
"Harra: M e d i n e ' n i n siyah taşlarla kaplı o l a n yeridir. B u r a d a
Y e z i d b. Muaviye z a m a n ı n d a h. 6 3 tarihinde Şam askerleri ile
Medineliler arasında şiddetli ç a r p ı ş m a o l m u ş , n e t i c e d e Şamlılar
galip gelmişlerdir. B u çarpışmanın s e b e b i , Y e z i d ' i n içki kullanıp
namazı b ı r a k a c a k kadar yolunu şaşırmış olması idi. Medinelileri
Y e z i d ' e ısındırmak için, Vali O s m a n b. M u h a m m e d Şam'a bir h e
yet göndermişti ki hadiste ismi yer alan Abdullah b. Mutî d e o
h e y e t t e idi. B u n l a r Y e z i d ' d e n fevkalade ikram gördükleri halde
o n u n içki içdğini, namazı bıraktığını m ü ş a h e d e edip döndükleri
vakit " B i z ö y l e bir adamın y a n ı n d a n geliyoruz ki, dini y o k , şa
rap içiyor, hatta s a r h o ş olup namazı terk ediyor, tanbur çalıyor,
ö n ü n d e k ö ç e k l e r oynuyor! Allah'a ş e h â d e t ederiz ki, biz o n u hal
etdk!" dediler. B u n u n üzerine Medineliler Yezid'i hal e d e c e k Ab
dullah b . Hanzala'ya bey'at ettiler. Y e z i d d e üzerlerine Ş a m ' d a n
bir ordu gönderdi. Harp ettiler. Ensarın k u m a n d a n ı Abdullah b .
Hanzala, m u h a c i d e r i n k u m a n d a n ı da Abdullah b. Mutî idi. Ş a m
ordusu ise Müslim b. U k b e ' n i n kumandasında idi. Abdullah har
bi k a y b e d i n c e M e k k e ' y e g i d e r e k orada Abdullah b. Zübeyr'in
maiyyedne girdi.'*'' B u olaydan hâlâ g ü n ü m ü z alimleri tarafından
fısk u fücurdan dolayı hükümdarın ( y ö n e t c i n i n ) mün'azil ( g ö r e v
d e n a l ı n m a ) o l a m a y a c a ğ ı anlaşılırsa''' o z a m a n b i z l e r h e r tarihî
olaya hadis d e m e k zorunda kalabiliriz.
Z i k r e d e c e ğ i m i z rivayette de; sabır ile c e m a a t t e n ayrılmama
fikri birlikte bulunmaktadır. İbn A b b a s ' t a n g e l e n bir rivayette
Rasûlullâh (s.a.v.)'ın ş ö y l e dediği h a b e r verilmektedir:
"Her kim yöneticisinde hoşlanmayacağı bir şey görürse sab
retsin. Çünkü İslâm cemaatından bir karış ayrılan câhiliyye ölü
mü gibi ö/ür.'""'
Müslim, 3 3 . İmâre, 13, H. No: 1 8 5 1 , III. 1 4 7 8 .

D a v u d o ğ l u , a.g.e., I X . 2 2 .
A.y
^" E b û Y û s u f , Kitâbu'I-Harac, s. 9; Müslim, 3 3 . İmâre, 1 3 , H . No: 1 8 4 9 , III. 1 4 7 7 ;
Hindî, Kenzul-Ummâl, H. No: 1 4 2 8 5 , V. 7 5 1 ; Hindî, a.g.e., I X . 1 9 .
Davudoğlu Müslim Şerhi'nde "Câhiliyye ölümü"nden maksat o

kimse "Dinsiz gider d e m e k değildir. Câhiliyye devri Arapları
k e ş m e k e ş içinde olup, hükümdar tanımaz, kimseye itaat e t m e z
lerdi. Amirine itaat etmeyip c e m a a t t e n ayrılan bir Müslüman da,
onlara b e n z e y e c e ğ i için âsî olmuş olur.'"'''
Zikredilen rivayetlerde c e m a a t t e n ayrılmama sıkı sıkıya vur
gulanırken, birtakım rivayetlerde de, c e m a a t t e n ayrılan k i m s e l e
rin öldürüleceği hususu dile getirilmektedir.
Ziyâd b. İlâka, Arfece'nin Rasûlullâh (s.a.v.)'dan şöyle işittiğini
rivayet etmektedir: Rasûlullâh (s.a.v.):
"Gelecekte birtakım fitneler ve işler meydana gelecektir. Her
kim ümmetim birlik içindeyken bölmek isterse, nerede olursa,
onunla kılıçla öldürünüz."*^ demektedir.
Arfece'den gelen, yukarıda zikredilen rivayete yakın anlamda
b a ş k a bir rivayette d e Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in: "Siyasî idare
işiniz tek bir adam üzerinde iken, size biri gelir de, birliğinizi
parçalamak yahut cemaatinizi fırka fırka bölmek isterse onu öl
dürünüz'"''' dediği bildirilmektedir.
G ü n ü m ü z hadisçilerinden İbrahim Canan, hadislerde g e ç e n
c e m a a t kavramını şu şekilde ifadelendirmektedir; "Bütün b u ha
disler g ö z ö n ü n e ahndığında, cemaatten kasdın Sevâdu'l-A'zam'ı
yani, büyük ekseriyeti anlamamız daha doğru olacaktır..."'"
B u rivayederde, meşru bir yöneticiye karşı isyana kalkışan ve
ya Müslümanların (siyasî) birliklerini parçalamak isteyen k i m s e
lerin öldürülmesi emredilmektedir. B u gibi kimseler, ö n c e bu ey
lemlerinden alıkonulur. Eğer vaz g e ç m e z s e o n a karşı savaşılır.
Kötülüğü öldürmeden ortadan kalkmıyorsa, o kimse öldürülür.''
Şu rivayetlerde, sultanların (yöneticilerin) d o k u n u l m a z v e aşıl
maz bir konumda olduğu vurgusu yer almaktadır.
"Kim Allah (c.c.)'ın sultanına ikram ederse, Allah da kıyamet
gününde o kimseye ikram eder Kim de, Allah (c.c.)'ın sultanına
hainlik yaparsa, Allah ta Kıyamet gününde hainlik yapar."'-
D a v u d o ğ l u , a.g.e. IX. 19.

* Müslim, 33. İmâre, 14, H. No: 1852, III. 14791; Dfırekumî, es-Sıınen, Hudûd, 6 III. 8 3 .
"9 .Müslim, 33- İmâre. 14, H. No: 60, III. 1 4 8 0 ; Ebû Dâvud, e.s-Sunen, H. No: 4 7 6 2 , IV.
2 4 2 ; bkz., Tulıfetul-Eşıâf. VII. 2 9 2 ; Hindî, Kenzu'l-ümmâl, H. No: 1 4 8 5 8 , VI. 6 4 .
* C a n a n , İbrahim, a.g.e., IV. 4 4 0 .
N e v e v î , Şeriiu Sahihi Müslim, XII. 2 4 1 - 2 4 2 .
5^ E l - B e n n â , el-Fethur-Habhânî, İmâre, 108, XXIII. 4 8 ; el-Kudâî, Musnedu'ş-Şi-
hâh. H. No: 4 1 9 ( 1 / 2 5 9 ) .
Yönedcilere İtaatle İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi 87
"Sultanlara sövmeyiniz, onlar Allah (c.c.)'m yeryüzündeki göl-

gesidir.'"^^
"Sultan Allah'ın yeryüzündeki gölgesidir. Zulme uğramış kim
seler ona sığınır Eğer adaletli davranırsa, halkın kendine şükrü
vardır. Eğer zorbalık yapar, korkutur ve zulüm yaparsa, kendi
sine günah vardır. Halka da sabır vardır."""^
"İslâm ve sultan (yönetici) ikiz kardeştir. Diğeri olmadan diğer
birinin ıslâhı mümkün değildir. İslâm temeldir. Sultan (yönetici)
ise onu koruyandır. Temelsiz olan şey yıkılır, korumasız bir şey
de yok olur.'"'''
"... Emr-i bi'l-ma'rûf nehy-i ani'l-münker, güzellikle olur. Yö
neticiye karşı silah çekmek sünnetten değildir."^^
"... Cennet âsî kimselere helal olmaz..."^^
"Dikkat ediniz. Cennete mü'minlerden başka kimse giremez.
Cennete âsî olanlar da giremez.'"'^
Zikredilen rivayederde, yöneticilerin halkı üzerinde mutlak bir
yetkiye sahip olduğu görülmektedir. Halbuki Hz. P e y g a m b e r i n
bu husustaki uygulamaları bu rivayetlerle çelişki arz etmektedir.
G e r e k Kur'an'da ve g e r e k s e h a d i s l e r d e ortaya k o n a n sorumlu
luk anlayışı, yöneticilere sınırsız bir yetki v e r m e m e k t e d i r . B u ri
vayetler, tek yanlı, s a d e c e yöneticinin k o n u m u n u kuvvetlendir
mektedir. Kur'an-ı K e r i m ' d e , b u tür hadislerde geçtiği gibi, y ö
netilen k e s i m i n e z i l e c e ğ i n e v e y a y ö n e t e n l e r e , sınırsız itaati ö n
gören hiçbir a y e t e rastlamak m ü m k ü n değildir. B u n u n e n açık
delili, Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in yirmi ü ç s e n e l i k P e y g a m b e r l i k
hayatında, y ö n e t e n - y ö n e t i l e n ilişkilerinde gösterdiği ö r n e k dav
ranışlardır. Ne yazık ki, Hz. P e y g a m b e r sonrası siyasî olaylar,
ilk devir safiyetini ortadan kaldırmış, özellikle, yöneticiyi doku
nulmaz k o n u m a getiren bir anlayış İslâm dünyasına h â k i m ol
muş, bu hâkimiyet kendisini b u g ü n hâlâ d e v a m ettirmektedir.
G e ç m i ş i n birtakım siyasî olaylarının Hz. P e y g a m b e r ' e d e s t e k l e -
tilmesiyle, yöneticiler daha da güçlü k o n u m a gelmiştir.
» El-Kudâî, a.g.e., H. No: 9 2 2 , II. 8 0 ; Hindî, Kenzul-Ummâl, H. No: 1 4 8 6 8 , VI. 6 6 .

5^ H e y s e m î . Keşfu'l-Estâr H . No: 1 5 9 0 , II. 2 3 3 ; Sehâvî, el-Makâsıdul-Hasene, s.
105; Aciûnî, el-Keşful-Hafâ, H. No; 6 4 5 , I. 2 1 3 .
« D e y l e m î , el-Firdevs bi Me'sûn'l-Hitâb, H. No; 3 9 6 , I. 1 1 7 ; Hindî, a.g.e., H. No:
1 4 6 1 3 , VI. 1 0 .
5« H e y s e m î . a.g.e., H. No: 1 6 3 3 , II. 2 5 1 ; E b û Y û s u f , Kitâbu'l-Harac, s. 9.
" Said ibn .Man.sûı, el-Kitâbu's-Sunen, H. N o ; 2 4 9 3 , s. 2 3 2 .
5" Said ibn M a n s û r . a.^.e., H. N o ; 2 4 9 4 , s. 2 3 3 .
Üzülerek ifade e t m e k gerekir ki, n e Kur'an'la ne de Hz. P e y

g a m b e r (s.a.v.)'in ö r n e k davranışlarıyla uyuşan körü k ö r ü n e ita
at anlayışının izlerini, g ü n ü m ü z alimlerinde de g ö r m e k m ü m
kündür. Birtakım siyasî olaylar n e t i c e s i n d e ş e k i l l e n e n fikirler
âdeta, her zaman ü z e n n d e ittifak edilen fikirler olarak l a n s e
edilmiş'9, geçmişin yanlışlarına Kur'an v e sahih sünnet ç e r ç e v e
sinde eleştiriler getirilme yoluna gidilmemiştir.
Y ö n e t i l e n l e r i n haklarını ortadan kaldıran ve y ö n e t i c i l e r e sınır
sız yetki v e r e n rivayetlerden şu gibi s o n u ç l a r a u l a ş m a k m ü m
kündür: Haklar m e n edilse de itaatin v a c i p olduğu, sırta vurul-
sa, mallar e l d e n alınsa da itaatin d e v a m e d e c e ğ i , her d u r u m d a
sabır g ö s t e r i l m e s i , b u n a karşılık o l a r a k c e n n e t vaad e d i l m e s i ,
y ö n e t i c i n a m a z kıldığı m ü d d e t ç e itaatin d e v a m e d e c e ğ i fikri,
yöneticiliğin gereklerini yerine g e t i r m e y e n k i m s e l e r e karşı sabır
gösterilmesi ve g a s p edilen hakların Allah'tan istenmesi, c e m a
atten ayrılmanın ç o k kötü olduğu, c e m a a t t e n ayrılanın öldürül
m e s i gerektiği, b e y ' a u o l m a y a n kimselerin d e câhiliyye ö l ü m ü
ile ö l e c e ğ i , sultanlara ( y ö n e t i c i l e r e ) karşı yapılan h e r türlü h a
reket isyan kabul edilerek, onların Allah'ın y e r y ü z ü n d e g ö l g e s i
olduğu fikrinin yerleştirilmesi.
Her durumda itaati zorunlu gören rivayederle ilgili şu gibi d e
ğerlendirmeleri yapmamız da mümkündür:
Herşeyden ö n c e y ö n e t i m d e bulunan kimselerin görevi, insan
ların haklarını kısıdamak değildir. İslâm'ın geliş g a y e s i n d e n biri
d e insanlara haklarını vermektir. D e v l e t başkanı o l m a k v e y a
herhangi bir idarî vazifede b u l u n m a k , insanlara z u l m e t m e hak
kını vermemektedir. Daha ö n c e k i b ö l ü m l e r d e zikredildiği gibi,
h e m y ö n e t e n h e m de yönetilen kesimin birbirlerine karşı karşı
lıklı vazifeleri vardır. A n c a k bu vazifeler karşılıklı yerine getiri
lirse yönetilenlerin yöneticilere itaati vacip olur.
Sırta vurularak, yöneticilerin haklarından m a h r u m e d i l e r e k ,
itaatin devam e d e c e ğ i n i s ö y l e m e k m ü m k ü n değildir. İnsanları
câhiliyye bataklığından kurtarmak için gönderilen İslâm P e y
gamberinin, yönetilenlerin sıru d ö v ü l e r e k malın alınmasını teş
vik etmesi m ü m k ü n değildir. Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in hayatına
baktığımız zaman, insan haklarından hayvan haklarına kadar,
bütün haklar gözetilip g ü v e n c e altına alınmışken*"", İslâm P e y -
'9 Bkz., D a v u d o ğ l u , a.g.e., VIII. 7 1 8 .

<*' Muslini. 34. Sayd, 12, H. No: 1956, III. 1549. ( E n e s b . Mâlik: •'Rasûlullâh
g a m b e r i n i n , yönetici k a d r o s u n a nasıl b ö y l e bir yetkiyi v e r e b i l e

ceği de üzerinde düşünülmesi g e r e k e n diğer bir husustur.
B u ç e r ç e v e d e Hüseyin Kâzım Kadri (Ö.1934), zulmün yaygın
laşmasına v e normal bir ş e y gibi g ö r ü l m e s i n e etki e d e n faktörle
rin başında, i m a n - a m e l ilişkisinin yanlış anlaşılmasının etkili ol
duğunu şu ifadeleriyle dile getirmektedir:
"İmanın hakikati "kalp ile tasdik ve dil ile ikrar' sayıldıkça,
içtimai v e a h l â k î k a n u n l a r ı ortaya k o y m a k v e y e r l e ş t i r m e k
m ü m k ü n o l m a z . Y a p ı l a n fenalıklar helâl s a y ı l m a d ı k ç a i m a n a
zarar g e l m e y e c e ğ i n e i n a n m a k , dini v e o n u n hükümlerini bir ku
ru s ö z d e r e c e s i n e indirir. B u i n a n ç y ü z ü n d e n d i r ki, İslâm dini
m e r a s i m d e n ibaret kaldı. İslâm diyarını tahrip e d e n , katliamlar
yapan, e v l e r v e o c a k l a r s ö n d ü r e n , e n ş e n î rezillikler ihtiyar v e
itiyad ile a h l â k ı n b o z u l m a s ı n a yol a ç a n , insanları h a k l a r ı n d a n ,
hayatın n i m e t v e s a a d e t i n d e n m a h r u m b ı r a k a n k i m s e l e r i m ü
min s a y m a k gerekti.''* Z a n n e d i y o r u z ki, "iman ile İslâm arasın
da n a s s e n a k l e n v e m a n t ı k e n a ç ı k bir m ü n a s e b e t i n , d i n e v e in
s a n h a y s i y e t i n e layık o l a c a k d e r e c e d e d i k k a t e a l ı n m a m a s ı n a ,
İslâm diyarında zulüm v e zorbalığı alışkanlık e d i n e n zorbalara
karşı d a i m a h a k v e hakikati s a v u n a b i l e c e k teşkilatın y o k l u ğ u
s e b e p olmuştur. B u z o r b a l a r ve zalimler d e b u n d a n c ü r e t ala
rak istedikleri ş e k i l d e İslâm âlemini v e Hz. P e y g a m b e r i n "İyâ-
lüllab" t a b i n y l e vasıflandırmış olduğu halkı, ayaklar altında çiğ
n e y e r e k , o n l a r a h a k a r e t v e zulüm yapmışlardır. H a l b u k i İslâm
nazarında "zulüm" ile "küfür" ikizdir."^^
Y i n e zikredilen rivayetlerde, her duruma sabır gösterilmesi
gerektiğinin vurgulanması, b u n a mukabil c e n n e t vaad edilmesi
de dikkat ç e k e n b a ş k a bir husustur. Sabır İslâm'ın öngördüğü''^
bir anlayıştır. Fakat başkalarının yapmış olduğu z u l m e , haksızlı
ğa, sabır g ö s t e r m e y e İslâmî a n l a m d a sabır d e m e k m ü m k ü n d e
ğildir. İnsanlar tabiatı gereği, sosyal hayadarında y a p m ı ş olduk
ları birtakım işlerin karşılığını, dünyada g ö r m e k isterler. Her ş e
yin ahirete bırakılması, başkaları tarafından insanların hakları-
( s . a . v . ) canlı h a y v a n l a r ı n hap.sedilip b a ğ l a n a r a k h e d e f y a p ı l m a l a r ı n ı y a s a k et

miştir" d e m e k t e d i r . )
" Kadri, H ü s e y i n K â z ı m , 20. Asırda İ.tlâmiyet, s. 8 2 .
Kadri, a.g.e., s. 8 4 - 8 5 .
103. Asr, 3 ("... A n c a k inanıp iyi işler yapanlar, birbirlerine hakkı tavsiye e d e n
ler v e birbirlerine sabrı t a v s i y e e d e n l e r b a ş k a ( o n l a r z i y a n d a n kurtulmu.şlardır).
nın kısıtlanarak sabır telkin edilmesi, s a d e c e ve s a d e c e insanları

sabır adı altında s ö m ü r m e y e y ö n e l i k bir davranıştır. B u türlü ri
v a y e t l e r d e h e p z u l m e uğrayanlar sabra davet edilirken, n i ç i n
zulmü yapan kimselerin de zulmü terk e d e r e k b u n d a n s e v a p al
maları g e r e ğ i n e temas edilmemesi d ü ş ü n ü l e c e k bir husustur.
Bu s e b e p l e , rivayeder yoluyla sabır telkin edilerek, y ö n e t i c i l e
rin yapmış olduğu her türlü uygulama haklı gösterilmeye çalışıl
mış, bu durum karşılıklı işbidiğine dayalı y ö n e t e n - y ö n e t i l e n iliş
kilerinin sağlıklı bir z e m i n d e g e l i ş m e s i n e e n g e l olmuştur. İs
lâm'ın bu husustaki g e n e l kurallarını i ç e r m e y e n ferdî anlayışlar,
daha sonra Müslüman milletlerin hayatlarına olumsuz y ö n d e et
ki etmiş, h e r şeyi sabırla izah e d e n bir toplum ortaya çıkmıştır.
B u n u n olumsuz etkilerini g ü n ü m ü z İslâm toplumlarında da gör
m e k m ü m k ü n d ü r . Sabır anlayışı İslâm'ın ö n g ö r d ü ğ ü bir anlayış
olmasına rağmen, n e r e d e n e zaman kullanılacağı bilinmediği za
man - y ö n e t i m hususunda olduğu g i b i - b e k l e n m e y e n kötü s o
nuçlar ortaya çıkabilmektedir.
Y ö n e t i c i n i n yapmış olduğu h e r zulme b o y u n e ğ m e s i ö ğ ü t l e n e n
halka yöneticiyle arasındaki diyalogu sağlayan tek faktörün na
m a z olarak takdim edilmesi, yönetici h a k k ı n d a sağlıklı bir dü
ş ü n c e y e sahip o l m a k için yeterli değildir. Zulmün, haksızlığın,
hakların kısıdanmasının ayyuka çıktığı v e Allah'ın emirlerinin
hafife alındığı bir d ö n e m d e , zahiri kurtarmak maksadıyla s a d e c e
namazla b u işi idare e d e n bir yöneticinin, İslâmî a n l a m d a nasıl
bir yönetici olduğu da d ü ş ü n ü l m e y e değerdir. Üstelik Kur'an,
hakkıyla n a m a z kılan kimselerin tüm kötü fiillerden u z a k kala
cağını da ortaya koymaktadır.
Ayrıca birtakım rivayederde, ister zalim, ister fâsık olsun, her
kesin arkasında n a m a z kılınabileceği hususunu dile g e t i r m e k t e
dir. B u da, hakları kısıtlanan yönetilen k e s i m d e n , mevcut idareyi
desteklediğini g ö s t e r m e n i n bir ifadesi olarak karşımıza ç ı k m a k
tadır. Körü k ö r ü n e itaatin hakim olduğu İslâm toplumlarında,
yöneticilerin halkına karşı görevlerini, n a m a z gibi ö n e m l i bir
ibadeti kullanarak ihmal ettiklerini s ö y l e m e k m ü m k ü n d ü r . Hatta
bazı zamanlar bu husus, reklam m a l z e m e s i olarak da kullanıl
maktadır. B u n u da, yöneticilere ve y ö n e t i m l e r e dinî a n l a m d a
meşruiyet kazandırmanın bir yolu olarak g ö r m e k m ü m k ü n d ü r .
^ 2 9 . Ankebût, 4 5 ["...Çünkü n a m a z , kötü v e i ğ r e n ç ş e y l e r d e n m e n ederi.

Hatiboğlu'nun bu husustaki d e ğ e r l e n d i r m e s i n e g ö r e , bu tür ri

vayetler şu g e r ç e ğ i dile getirmektedir: "Dinlerinin emrettiği mü
cadeleyi b e c e r e m e y e n l e r , kendilerini teselli k a b i l i n d e n d e m e k
istiyorlar ki, biz b u adamlara karşı harpten ç e k i n e c e k değiliz.
H e l e o n l a r bir n a m a z kılmasın, bir şeriatı tatbik e t m e s i n l e r , o
z a m a n görürler. A m a ileri sürülen b u şartlar t a h a k k u k e t m e y e
c e k ve bu zihniyete sahip kimseler, baştakilerin n a m a z ı lüzum
suz bulacakları saati s o n s u z a k a d a r b e k l e y e c e k l e r d i r . " * '
Yönetilen kesime, yönetimde bulunan istenmeyen kimselere
karşı nasıl bir tavır takınılacağı da rivayeder vasıtasıyla öğretil
miş, artık halk için h e r h a n g i bir zorluk kalmamıştır. B u n u n e n
k e s d r m e yolu olarak da, yönetilen kesimin yöneticisi tarafından
askıya alınan haklarının Allah'a havalesi olmuştur. İnsanlar s o s
yal hayatlarında y a p m a s ı g e r e k e n birtakım işleri, bu yolla terk
ettiklerinden, y ö n e t e n için fazla bir p r o b l e m d e kalmamıştır.
Bütün bunlardan sonra, c e m a a t t e n ayrılmanın ç o k k ö t ü oldu
ğu fikri sürekli vurgulanmış, hatta c e m a a t t e n ayrılan kimselerin
öldürülmesi tavsiye edilmiştir. Hadislere bakıldğı zaman, c e m a -
adn gruplara ayrılmasından bahsedilmektedir. Halbuki herhangi
bir c e m a a t bazı fikir ayrılıklarından dolayı, değişik alt gruplara
ayrılabilir. B u gruplar, m ü m i n olduklarını s ö y l ü y o r ve İslâm'ın
emir v e yasaklarına riayet ediyorlarsa, bu gibi kimselerin d i n d e n
çıkmış gibi değerlendirilmesi m ü m k ü n değildir.
Hz. Peygamberin sağlığında dahi s a h a b e arasında bir m e s e l e
hakkında farklı görüşleri ileri sürenler olmuş, n e Hz. Peygamber n e
de diğer sahabîler bu gibi kimseleri mürtedlikle suçlamıştır. Y i n e o
dönemde birtakım insanlar farklı düşünüyor diye öldüılilmesine de
karar verilmemiştir. Yalnız bazı özel durumlarda yani İslâm toplu
muna karşı tehlike arz eden durumlarda çeşitli tedbirler alınmıştır.
Bu tedbirler hiçbir zaman körü körüne itaati emr eder mahiyette
değildir. Burada vurgulanmaya çalışılan şey, körü körüne itaatin b u
gibi rivayedede zorunlulukmuş gibi ortaya konamayacağıdır.
B u gibi rivayederin, m e v c u t siyasî yapıya bağlılığı d e v a m et
tirmek v e y a y ö n e t i c i l e r i n mensuplarını artırmak, aksi d a v r a n a n
kimselerin de akıbetlerinin n e olacağı hususunu zihinlere yerleş
tirmek g a y e s i y l e ortaya atılma ihtimali daha fazladır. Rivayette
g e ç e n "birliğinizi pürçalamaic, yalıut cemaatinizi fırka fırka böl-
''^ H a t i b o ğ l u , a.g.e.. s. 6 l .
mek isterse onu öldürünüz" ifadesi b u n u açık bir şekilde ortaya

koymaktadır. Bey'atı bir b a ş k a ifadeyle y ö n e t i m e bağlılığı olma
yan k i m s e d e câhiliyye ölümüyle ölür, şeklindeki rivayetleri d e
aynı kategoride değerlendirmek mümkündür.
Cemaat dendiğinde genel anlamda Müslümanları a n l a m a k
mümkündür. Fakat bu konudaki rivayetler, mevcut siyasî yapıyı
m e r k e z e alarak, c e m a a t kelimesini bu ç e r ç e v e d e değerlendirme
ye s e b e p olmaktadır. Siyasî yapıya karşı olan herkesin, İslâm dı
şı kabul edilerek öldürülmek istenmesi, İslâm'ın ruhuna uygun
olmayan siyasî bir anlayışı yansıtmaktadır. B u tür rivayederin,
çeşitli ekollerin konuyla ilgili görüşlerinin şekillenmesinde etkili
olduğunu s ö y l e m e k de mümkündür. Yönetimlerin zorbalık v e
kaba kuvvete dayanmasındaki hedef, y ö n e t i m e karşı muhalefet
yapanları yok e t m e k t e n başka bir şey değildir. Muaviye hayat
tayken Y e z i d ' e biati g ü v e n c e altına almak üzere yapılan toplantı
da, taraftarlardan biri ayağa kalkarak v e Muaviye'yi g ö s t e r e r e k
"Müminlerin emiri budur". Sonra da Y e z i d ' e bakarak, "babası öl
dükten sonra müminlerin emiri budur" daha sonra da olduğu za
man kılıcını göstererek, "kabul e t m e y e n i n nasibi budur" demiş
tir.*^ Bu olay işin mahiyetinin anlaşılmasına yardımcı olmaktadır.
Zikredilen rivayetleri bu ç e r ç e v e d e d e ğ e r l e n d i r m e m i z d e b i z e
yardımcı olan asıl k a y n a k Kur'an'dır. A y e d e r b i z e rivayetlerin
sıhhati hakkında bir fikir vermektedir. Zikredilen rivayetler,
Kur'an'ın şu ayetleriyle çelişmektedir. Ayederde;
"...Kalbini bizi anmaktan alıkoyduğumuz ve nefsinin arzusuna
uyan ve işi hep aşırılık olan kişiye itaat efnje."^'
"... Yalanlayanlara itaat etme..."^ "Allah'tan korkun ve bana
itaat edin. Müsriflerin -müfritlerin- emirlerine boyun eğmeyin."^^
"Onlar yeryüzünde bozgunculuk yaparlar, ıslah yapmazlar""''^
buyrulmaktadır.
Bu ayeti Mevdüdî şu şekilde izah etmektedir. "Önderlikleri al
tında kötü bir hayat takip ettiğiniz reislerinize, r e h b e d e r i n i z e ve
yöneticilerinize itaatten vazgeçin. Bunlar tüm ahlâk sınırlarını
aşmışlardır..."''
Abdurrazık, Ali, el-İsIâmu ve Usûlu'l-Hııkm, s. 74.

" 1 8 . Keht; 28-
67. Kalem. 7-8.
26. Şuarâ, 152.
™ 26. Şuarâ, 150-151.
Mevdüdî, Tefliîmul-Kuran, IV. 5 5 .
Görüldüğü ü z e r e ayetler, itaatin sınırlarının n e olacağı h a k k ı n

da bir ç e r ç e v e ç i z m e k t e d i r . Kur'an'ın bu g e n e l ç e r ç e v e s i n e kı
yasla, idarî işlerde d e itaadn b u ç e r ç e v e d e e l e alınması gerektiği
kanaadndeyiz.
Ayrıca, Hz. P e y g a m b e r d e n rivayet e d i l e n - d a h a ö n c e zikredi
l e n - itaatin belli şardarda o l a c a ğ ı n ı ortaya k o y a n rivayetlerle,
her durumda itaatin v a c i p olduğu fikrini ortaya k o y a n rivayetle
rin çeliştiğini d e g ö r m e k t e y i z . Hatırlanacak olursa, g e n e l olarak
itaadn sınırlarını ortaya k o y a n rivayeder; y ö n e d c i n i n ma'siyeti
e m r e t m e m e s i , Allah (c.c.)'ın kitabına g ö r e h ü k m e t m e s i , y ö n e t i c i
nin ırkı v e fizyolojik d u r u m u n u n , ehliyet p r e n s i b i n d e n sonra
g e l m e s i , itaatin bilinen v e m â k u l ş e y l e r d e o l m a s ı gibi başlıklar
altında toplamıştı.^' K o n u y l a ilgili ayetler v e itaatin ç e r ç e v e s i n i
çizen bu rivayetler g ö z ö n ü n d e bulundurulduğunda, h e r durum
da itaatin g e r e k l i olduğunu ortaya k o y a n rivayetlerin daha s o n
raki d ö n e m l e r d e ortaya ç ı k m a ihtimali daha fazladır.
İ b n K u t e y b e ( Ö . 2 7 6 ) "Kim c e m a a t t e n ayrılırsa, İslâm'ın ipini
boynundan ç ı k a r m ı ş olur. D i n l e y i n i z v e itaat ediniz. B a ş ı n ı z a
burnu v e kulağı k e s i k Habeşli bir k ö l e g e ç s e bile", "İyi v e kötü
olsun, h e r i m a m ı n arkasında n a m a z kılınız" gibi rivayetleri bir
takım m e z h e p l e r i n kendilerini s a v u n m a k için ortaya attığını ileri
sürmektedir. Zikredilen rivayeder K a a d e ' n i n delilleri arasında
yer almaktadır.^' B u d e ğ e r l e n d i r m e , b u tür rivayeder h a k k ı n d a
bize ipucu v e r m e k t e d i r .
H e r h a n g i bir siyasî veya fikrî e k o l u n , rakibi gördüğü ekole
karşı kendi fikrinin üstünlüğünü ispat e d e b i l m e k için bu yola
başvurması m ü m k ü n olabilir. B u yolla siyasî alanda da hadisle
rin çoğaldığı söylenebilir. "Kaade" kendi fikrinin doğnıluğunu
bu yolla ispata gidebiliyorsa, karşısında o l a n k i m s e l e r i n d e bu
yolu kullandıklarını s ö y l e m e k m ü m k ü n d ü r .
Daha sonraki dönemlerde meydana gelmiş birtakım siyasî
olayların, rivayeder vasıtasıyla dile getirildiğini s ö y l e m e k m ü m
kündür. Hz. P e y g a m b e r ' i n hayatında m e y d a n a g e l e n olaylarda,
körü k ö r ü n e bir itaad g ö r e m e z k e n , daha s o n r a k i devirlerde,
Kur'an'a v e Hz. P e y g a m b e r ' i n uygulamalarına u y m a y a n birtakım
olaylar "ilerde ş ö y l e ş ö y l e o l a c a k " gibi t a b i d e r l e Hz. P e y g a m b e -
D a h a ö n c e b u rivayetler zikredihnişlir.
İbn K u t e y l i e , TevIUı Mulıtelini-Hadis ( H a d i s M ü d a f a a s ı ) , s. 59-60.
re söyletilerek, ümmetin rahatlatıması sağlanmıştır. Bu yol her

n e kadar ilk etapta meseleyi ç ö z ü y o r gibi görünse de, daha son
raki çağlarda, yöneten-yönetilen ilişkilerinde sağlıksız bir anla
yışın ortaya çıkmasına s e b e p olmuştur.
Fazlur Rahmân'ın körü k ö r ü n e itaati telkin rivayetlerle ilgili
değerlendirmesi şu şekildedir:
"Allah (c.c.)'ın emirlerine karşı gelme halinde itaat şart olma
masına rağmen, zalim bir idareciye bile boyun e ğ m e k gerekmek
tedir. Bu da hadise dayandırılmaktadır. Günahkâr bir mütecavi
zin bile Müslümanlara imam olamayacağı ilan edilmemelidir. Na
mazda, özellikle Cuma namazında imam olmak, halifenin görev
leri arasındadır. Diğer illerdeki valiler ve onlardan da mevkî iti
bariyle aşağı seviyede bulunan yöneticilere imam olma yetkisini
veren de yine halifedir. Dolayısıyla birinin arkasında n a m a z kıl
mamak ise, böyle bir yetkinin verildiğini kabul etmemenin sem
bolik bir ifadesidir. Bu çeşit rivayederin ilk hadis mecmualarında,
mesela; Mâlik (ö. 179/795)'in veya Ebû Yûsuf (ö. 183/799)'un eser
lerinde bulunmayıp da daha sonraki hadis kitaplarında y e r alma
sı dikkat çekicidir.''^ Gerçek şu ki, daha sonraki yüzyıllarda otori
te karşısında mutlak bir itaati savunan ve tam bağlılığı destekle
yen yeni rivayeder gün ışığına çıkarılmıştır."''
Çağdaş Şia alimlerinden M u h a m m e d Mescid-i Camiî, h e r du
rumda itaadn d e v a m e d e c e ğ i n e dair rivayetler hakkında şu de
ğerlendirmeyi yapmaktadır: "Yönetenden gelen şeyin ilâhî yaz
gının ta kendisi olduğuna dair bir ç o k hadis uydurulmuştur. Bu
tür hadislerin ortaya çıkmasına s e b e p olan etken; yönetenin
hem kendisinin, h e m d e eylemlerinin ilâhî yargılardan olduğu
şeklindeki anlayışı yerleştirmektir. Bunun sebebi de, kendi k o
numlarını pekiştirmek içindir. Bu yüzden olabilecek h e r du
rumda beyat e t m e m e n i n h a r a m o l d u ğ u n a dair bir ç o k hadis
uydurulmuştur. Bu hadislerde bir emr'e beyat e t m e y e n kimse
nin câhiliyye ölümüyle öleceği dile getirilmektedir. Y i n e iyi ol
sun, kötü olsun, adil olsun, fâcir olsun, her emirin arkasında
n a m a z kılınız v e onun emir v e direktiflerine b o y u n eğin d e n -
•'•' F:ı/.lıır R a h m a n , İslâm, s. 3 3 1 - 3 3 2 , Tarih Doyunca İslâmî Metodoloji Sorunu,

.s. 101 ( E b û Y û s u f un K i t â b u ' l - H a r a c ' m d a k o n u m u z l a ilgili r i v a y e t l e r e rastla
m a k m ü m k ü n d ü r . K a n a a t i m i z e g ö r e F a z l u r R a h m a n E b û Y û . s u f u n "Kitâbu'l-
Â.sâr"ını kastetmiştir).
F a z l u r R a h m a n , a.g.e., s. 3 3 1 - 3 3 2 .
m e k t e d i r . " O n l a r h a k k ı n d a k ö t ü s ö z l e r s ö y l e m e y i n i z ^ * Çünkü
o n l a r a s ö v m e k , b a n a s ö v m e k d r . Y ö n e t e n e k ı y a m e t m e k dü
ş ü n c e s i n i k a f a n ı z d a n çıkarınız. Zira b ö y l e y a p a n k i m s e d i n d e n
ç ı k m ı ş olur. Y ö n e d c i y e karşı ç ı k a n ı n b o y n u n u vurunuz. Müslü
m a n l a r ı n a r a s ı m p a r ç a l a y a n kişiyi öldürünüz"^^ g i b i hususlar
r i v a y e d e r k a n a l ı y l a d i l e getirilmiştir. E m e v î l e r ' i n C e b r i y e c i l i ğ i
y a y m a olayı da b ö y l e olmuştur. Onlar, y ö n e t e n i , eleşdrileri ka
b u l e t m e z bir m e v k i î y e o t u r t m a k istiyorlardı v e b u n u da k ı s
m e n başardılar. H e r n e k a d a r bu h a d i s l e r , E m e v î l e r ' i n p r o p a
g a n d a s ı n ı y a p ı p d e s t e k l e d i k l e r i C e b r i y e c i l i k k o n u s u y l a doğru
dan b i r ilişki i ç e r i s i n d e d e ğ i l s e d e , o n u n s o n u ç l a r ı n d a n d ı r v e
y ö n e t e n i g ü ç l e n d i r i p , pekiştirmektedir. Y ö n e t e n e itaatin g e r e k
liliğini v e y ö n e t e n i n biatim b o z m a k ile o n a k ı y a m e t m e n i n ya-
saklığını ifade e d e n hadisler, y ö n e t i c i n i n eleştiri t a n ı m a z k o n u
m u n u n p e k i ş m e s i n e yaramaktadır. Ehl-i S ü n n e t ' i n b ü y ü k fakîh,
muhaddis ve kelâmcıları genelde uygulamada yöneticiye bu
zaviyeden bakmışlardır.'*
M u h a m m e d Mescid-i Câmiî'nin bu ifadelerinden sonra, şu gibi
değerlendirmeleri y a p m a k mümkündür. Hz. P e y g a m b e r ' i n vefatı
nı m ü t e a k i b e n m e y d a n a g e l e n siyasî olaylar, o zamanın v e d ö n e
min şartlarına g ö r e değerlendirilmiş v e y ö n e t e n - y ö n e t i l e n ilişkile
ri d e mevcut siyasî yapının istekleri doğrultusunda gelişmiştir. B i
zim belli devirlerin siyasî anlayışlannı, İslâm'ın g e n e l kuralı hali
n e getirmemiz yapılan yanlışlann devam ettirilmesi anlamına g e
leceğinden, b u alanda sağlıklı bir anlayışı, Kur'an v e h e r k e s tara
fından kabul g ö r e n sahih sünnetle ortaya k o y m a k mümkündür.
H e r durumda itaatin d e v a m etmesi gerektiğini dile getiren ri
vayetlerin, Hz. P e y g a m b e r i n vefatından sonra ortaya çıktığı dü
şüncesini d e s t e k l e y e n bir b a ş k a delil de, Hz. Ebû B e k r i n halife
olduğunda yaptığı konuşmadır. O şöyle diyordu:
"Bu işe takatim olmadığı halde büyük bir iş ü.stlendim. B e n is
terdim ki, b u m a k a m a b e n d e n daha kuvvedi o l a n k i m s e gelsin.
Allah'a itaat ettiğim m ü d d e t ç e b a n a itaat ediniz. Allah'a isyan et
tiğimde ( O ' n u n e m i r l e r i n e ) b a n a itaat etmeyiniz. Eğer b e n d e k ö
tülük üzere bir ş e y görürseniz, b e n i uyarın, şeytanın da b a n a
^* E b û Y û s u f , Kitâbul-Harac, s. 10.
^ Mescid-i Camiî, Ehli Sünnet ve Şia'da Siyasî Düşüncenin Temelleri, s. 193-194.
™ Mescid-i Camiî, a.g.e., s. 196; F a z l u r R a h m a n , a.g.e., s. 7 1 .
musallat olacağmı b i l i n . ' ' Güzel işlersem b a n a yardmıcı olun, ya-

mlırsam beni doğaıltun, sıdk emanettir, yalan hıyanettir. Allah'ın
izniyle hakkı alınıncaya kadar, zayıfınız b e n i m yanımda kuvvedi,
kuvvetliniz de zayıftır. Allah'a ve Rasûlûne uydukça bana uyun,
onlara isyan edersem, ü z e n n i z e itaat vazife değildir."""
Hz. Ebû B e k r ' i n bu ifadelerini gördükten sonra, insanın aklına
acaba! Hz. Ebû B e k r (r.a.), en yakın arkadaşı olan Hz. P e y g a m
b e r (s.a.v.)'in "Her durumda itaatin zorunlu olduğunu ifade
e d e n sözlerini duymadı mı? yoksa duydu da ihmal mi ediyor?"
sorusu gelmektedir. B u varsayımların hiçbirini doğru kabul et
m e k m ü m k ü n değildir. Çünkü Hz. Ebû B e k r ' i n b u sözleri Kur'an
v e Hz. Peygamber'in sahih sünnetiyle uygunluk arz etmektedir.
Aynı anlayışı Hz. Ömer'de de görmekteyiz. Ebû B e k r b. Abdil-
lah el-Huzelî, Ha.san Basrî'den şöyle bir olayı nakletmektedir: "Bir
gün bir adam, Hz. Ö m e r ' e "Allah'tan kork, yâ Ömer!" der. B u n u
birkaç defa tekrar eder. B u n u n üzerine orada bulananlardan biri
si, adamın susmasını ister. Hz. Ömer, adamı susturmak isteyen
şahsa: "Onu bırak onlar söylemezlerse g ü n a h k â r olurlar, biz d e
bu uyarıyı kabul etmezsek sorumlu o l u a ı z " karşılığını verir.""'
Hz. Ö m e r : Ey halk! "Halk olmanızdan dolayı y a p m a n ı z g e r e
ken şey, b i z e nasihat e t m e k v e hayır işlerde yardımcı olmaktır"
demektedir. O n a göre; Allah'ın sevmediği kötü gördüğü şeyler
den biri de, Müslümanları y ö n e t e n kimselerin cahil olması v e
halkına sert davranmasıdır."^
Hz. Ömer'in bu ve b e n z e r davranışlannda yöneten-yönetilen iliş
kilerinin hangi çerçevede gelişmesi gerektiğine dair ip uçlan vardır.
Y ö n e t i c i l e r e itaatin sınırı, Kur'an v e s ü n n e t ç e r ç e v e s i n d e tet
kik e d i l m e y e çalışılmıştır. Y ö n e t i l e n l e r bu ç e r ç e v e d e , karşılıklı
mesuliyet ve hukuk sınırları dahilinde, yöneticisine Allah
(c.c.)'ın h ü k m ü n ü tatbik ettiği s ü r e c e uymakla mükelleftir. Aksi
durumda ise, körü k ö r ü n e bir itaatten b a h s e t m e k m ü m k ü n de
ğildir. Kimsenin k i m s e y e itaat etmediği anarşi ortamı, bir devlet
teşkilatının halkıyla karşılıklı işbidiği s a y e s i n d e getireceği iyi v e
faydalı ş e y l e d e bağdaşmamaktadır."'
•9 ibn Kuıleybe, el-İmame ve's-Siyâse. I. 1 9 .

ibn Kesir, es-Sîretun-Nebeviyye, IV. 4 9 3 .
E b û Yûsuf, Kilâbul-Harac, s. 12.
A.y
"3 H a m i d u l l a h , İslâm Peygamberi, II. 1 5 5 .
Y ö n e t i c i l e r e itaatle ilgili rivayetlerin İslâm t o p l u m u n d a n e gibi

anlayışlann o l u ş m a s m d a etkili olduğu g ü n ü m ü z d e dahî görül
mektedir. Birtakım rivayetlerin çelişki arz e t m e s i , asırlarca sahih
kaynaklarda yer alan bu hadislerin v e kaynaklarının durumu n e
olacaktır? sorusunu g ü n d e m e getirmektedir. Kur'an dışında h e r
kitaba insan faktörünün etkili o l a b i l e c e ğ i n i s ö y l e m e k m ü m k ü n
dür. M. Hayri Kırbaşoğlu bu hususu şu ifadeleriyle dile getir
mektedir. "... Nitekim sözlü rivayedenn uydurma v e yalan o l m a
ihtimali kadar, yazılı d o k ü m a n l a r ı n da s a h t e v e d ü z m e c e o l m a
ihtimali s ö z k o n u s u d u r . B u s e b e p l e b u g ü n elimizde m e v c u t ya
zılı tarihî b e l g e l e n n tamamının hakiki olduğunu ileri sürmek d e
m ü m k ü n değildir..."**^ K ı r b a ş o ğ l u ' n u n b u d e ğ e r l e n d i r m e s i tarihî
bir hakikati dile getirmektedir. B i z e k a d a r g e l e n rivayetler ö n
yargısız, Kur'an v e sahih s ü n n e t ç e r ç e v e s i n d e e l e alınıp tetkîk
edildiğinde problemlerin ç ö z ü l m e s i daha da k o l a y olabilir. Kay
naklarda, Hz. P e y g a m b e r ' d e n sâdır olmasının m ü m k ü n o l a m a
yacağı d ü ş ü n ü l e n birtakım rivayederin y e r alması, o kaynaklara
g e n e l a n l a m d a zarar v e r m e s i söz k o n u s u değildir.
Sünnî d ü ş ü n c e d e zamanla bazı m e s e l e l e r h a k k ı n d a k i görüşle
rini değiştirdiği gibi, siyasî alanda özellikli itaade ilgili görüşleri
ni değiştirmek zorunda kalabilir. B u durumu eskiyi k ö t ü l e m e k
olarak d e ğ e r l e n d i r m e k yanlıştır. D i ğ e d e r i gibi, sünnî d ü ş ü n c e d e
İslâm'ı a n l a m a yollarından biridir. B u s e b e p l e , İslâmî sağlıklı bir
anlayış geliştirmek için, analizci v e tenkitçi bir yaklaşımla birta
kım m e s e l e l e r i n Kur'an*' ve sahih s ü n n e t ç e r ç e v e s i n d e y e n i d e n
e l e alınması en iyi yol olarak g ö r ü n m e k t e d i r . Hakikatler ortaya
k o n u l d u k ç a , İslâm toplumlarındaki birtakım yanlış anlayışların
da zamanla ortadan k a l k a c a ğ ı muhakkaktır. B u b ö l ü m d e y ö n e
ten-yönetilen ilişkilerini dile getiren rivayeder e l e alınmış, s ö z
k o n u s u rivayetler değişik bir yaklaşımla d e ğ e r l e n d i r i l m e y e tabi
tutulmuştur. Umarız bu gayret, y ö n e t e n - y ö n e t i l e n ilişkilerinde
sağlıklı bir anlayışın g e l i ş m e s i n e yardımcı olur.
K ı r b a ş o ğ l u , M. Hayri, İslâm Düşüncesinde Sünnet, s. 1 5 4 - 1 5 5 .

*' H a d i s l e r i n Kur'an'a u y g u n l u ğ u m e s e l e s i ile ilgili İsmail H a k k ı Ünal'ın İmam
Ebû Hanlfe nin Hadis Anlayışı ve Hanefî Meziıehinin Hadis Metodu isimli e s e
rinde ayrıntılı bilgiler m e v c u t t u r . B k z . , s. 8 4 - 8 8 .
3- Yöneticilere İtaatle İlgili îslâm Alimlerinin Görüşlerinin

Değerlen diril m esi
3.1. Klasik Dönem İslâm Alimlerinin Görüşleri
Buraya kadar olan bölümlerde yöneticilerde bulunması g e r e k e n

vasıflan ve buna bağlı olarak, yönetilenlerin y ö n e t i c i l e r e karşı
olan görevlerine dair hadisler incelenmiştir.
Bu b ö l ü m d e ise, yöneticiye itaatle ilgili bazı İslâm alimlerinin
görüşleri zikredilecek olup, bu görüşler de klasik ve g ü n ü m ü z
İslâm alimlerinin görüşleri olmak üzere iki b ö l ü m halinde e l e
alınacaktır. Ayrıca klasik tslâm alimlerinin görüşleri de bir ayrı
ma tâbi tutarak, Elıl-i Sünnet ve Ehl-i S ü n n e t dışı görüşler diye
iki kategoride toplanmaya çalışılmıştır.
Ehl-i Sünnet denildiğinde aklımıza; Hanefîler, Şâfiîler, Mâlikî-
1er ve Hanbelîler gelmektedir. Ehl-i Sünnet dışında kalan, Şiîler,
Haricîler, Mu'tezile v e Zahirîler de başka bir grubu oluşturmak
tadır. B u ekollerin yöneticiye itaade ilgili görüşleri farklılık arz
etmektedir. B a z e n de aynı kategoride bulunan ekoller, k o n u y l a
alakalı farklı görüşler ileri sürebilmektedirler.
İslâm siyasî d ü ş ü n c e s i n e bakuğımız zaman, muhalefeti ü ç
grup halinde görmek mümkündür."^ Muhalefet bazı durumlarda
eleştiri, bazı durumlarda da başkaldırı ş e k l i n d e olabilmektedir.
a ) Birincisi "devrim" (sevra) veya başkaldırı ( h u r u ç ) ekolüdür.
B u ekolün muhalif d ü ş ü n c e s i n d e "devrim" veya "başkaldırı"
prensibi hakimdir. Haricîler bu ekolün ana temsilcisidir. O n l a r
başkaldın prensibini ilk b e n i m s e y e n v e yüceltenlerdir. Şia v e
bazı fırkalann düşüncelerinde de devrimci yönelişler vardır."'
b ) İkinci grupta ise; "sabır ekolü" bulunmaktadır. Sabır e k o l ü
nün en ö n d e temsilcisi, "Ehl-i Sünnet"in bir grubudur. B u tabir,
Ehl-i Sünnet fakîhlerinin "zalim imamlar"a karşı tutumundan söz
e d e n ifadelerinde yaygın olarak yer almaktadır. Böylelikle sabır
prensibi, sabır anlayışının muhalefetin pasif anlatımı y ö n ü y l e
ilişkisi dolayısıyla, muhalefet ekollerinden saydığımız bu e k o l ü n
düşüncesine hakim durumda kabul edilmiştir.""
^ A. Mustafa, N e v i n , a.g.e., s. 1 8 3 .
A. .Mustafa, N e v i n , a.g.e.. s. 1 8 4 .
* 8 A. Mustafa, N e v i n , a.g.e., s. 1 8 4 ; H a t i b o ğ l u , a.g.e., s. 5 7 .
c ) Ü ç ü n c ü grupta da, " t e m e k k ü n " dediğimiz, "uygun zamanı

b e k l e m e v e g ö z e t m e " e k o l ü v e y a "güç y e d r m e y i şart k o ş a n "
ekol bulunmaktadır. B u e k o l ü n muhalif düşüncesi, zalim yöneti
c i y e karşı yapılan ihtilalin başarısını sağlayan imkanların ger
ç e k l e ş m e şartına, i m k a n v e fırsat b u l u n m a m a s ı d u r u m u n d a b ö y
le bir işten v a z g e ç m e y e dayanmaktadır. Temekkün ekolünde
ise, Ehl-i Sünnetin bir grubu ile Mu'tezile bulunmaktadır.'^9
"Ehl-i Sünnet" e k o l ü n ü n y ö n e t i c i y e itaade ilgili g e n e l eğilimini
şu ş e k i l d e dile g e t i r m e k m ü m k ü n d ü r . İslâm sabır e k o l ü n ü n a n a
temsilcisi "Ehl-i Sünnet"tir. Ehl-i S ü n n e t içinde, t e m e k k ü n görü
ş ü n e sahip olanlar da mevcuttur. Ehl-i Sünnetin İslâm tarihinin
ç o ğ u d ö n e m l e r i n d e hilâfet güçlerini v e M ü s l ü m a n l a n n g e n i ş bir
kesiminin yönetimini ü s d e n m e s i , sünnî d ü ş ü n c e n i n m e v c u t du
rumu koruması v e k a b u l etmesi, d ü z e l t m e d e devrimci bütün y ö
nelişlerle ilgili sıkı muhafazakârlık eğiliminin ö n e m l i s e b e b i s a
yılmaktadır. B ö y l e l i k l e sünnî d ü ş ü n c e , "muhalefet" gibi bir m e
s e l e y e g e n e l l i k l e "Ulu'l-Emr"e itaat, b e y a t e s a n i m a v e y ö n e t i c i
ler açısından iyiliği e m r e d i p kötülükten alıkoymada eli değil, "dil
v e kalbi k u l l a n m a k l a y e t i n m e " kavramlarıyla bakmaktadır.'"
Hatta başkaldırı h a r a m olarak a d d e d i l m e k t e d i r . " Sünnî Müslü
m a n l a n n s ö y l e m e k , a n l a t m a k istedikleri tek ş e y , h e r h a n g i bir
idare, itaatsizlikten v e y a s a v a ş t a n daha iyidir. Ö n c e l e r i darb-ı
m e s e l olan v e İ b n T e y m i y y e tarafından hadis olarak k a b u l edi
len '\Sultanl2r Allatı'm yeryüzündehci gölgesidir'"'^ s ö z ü bu duru
mu a ç ı k ç a ortaya k o y a r niteliktedir. İ b n T e y m i y y e hadis diye ik
tibas e d i l e n s ö z ü n a k l e t t i k t e n s o n r a , ş ö y l e b i r s ö z e d e y e r ver
mektedir; "Zalim bir yöneticinin altmış günlük idaresi, sultansız
geçen bir geceden daha hayjrlıdır."^^ B u ve benzer düşüncelerin
aynı lâfızlarla o l m a s a da g ü n ü m ü z d e g e n e l l i k l e siyasî anlayışı
mızda hakim olduğu görülmektedir. Sürekli olarak bu anlayışın
devam ettirilmeye çalışılması siyasî olumsuzlukların ortadan
k a l k m a s ı n a e n g e l teşkil etmektedir.
«9 A.y
9° A. Mustafa, Nevin, a.g.e. s . 2 4 8 .
91 Nevevî, a.g.e., XII. 2 2 9 ; Eş'arî, Makâlâtıı'l-İslâmiyyîn, s. 2 8 2 .
92 Aciûnî, Keştu'l-Hafâ, I. 2 1 3 ; Hindî, Kenzu'l-Ummâl, H. No: 1 4 2 8 5 , V. 7 5 1 ) ; el-
Kudâî, Musneduş-Şilıâb, H. No: 3 0 4 , I. 2 0 1 .
9 ' İ b n T e y m i y y e , es-Siyâsetu'ş-Şer'iyye. s. l 6 2 ; F a z l u r R a h m a n , İslâm, s. 3 3 2 - 3 3 3 .
Mutlak itaati, siyaset alanında yazılmış sünnî eserlerde d e gör

mek mümkündür. Maverdî'nin "el-Ahkâmu's-Suitâniyye" isimli
eseri, Abbâsîlerin mutlak monarşilerinin sarsılışının tarihî devre
sini yansıttığı çağdır. Mâverdî, devletin oluşturulmasında rasyo
nel ( m â k u l ) bir temelin bulunması fikrini reddetmektedir.
Kur'an'dan halifenin mutlak ikddarının meşruluğunu çıkarmayı
savunmaktadır. Yaptığı bu çıkarma ile, h ü k ü m d a r ( y ö n e t i c i )
karşısında öylesine k ö l e c e bir tutum içine girmiştir ki, Kur'an'ın
şûra ( d a y a n ı ş m a ) prensibini bile, halifenin görevleri arasında
g ö s t e r m e y e r e k , dışarıda bırakmıştır.^'* Abbasî halifeliğinin, B i
zans ve Pers Sâsânî monarşilerinin tanhî damgasını taşıdığı bir
sırada, ideal bir halife tahayyül e d e n el-Maverdî'nin "el-Ahkâ-
mu's-Sultâniy>'e'' adlı eserinde, kendi d ö n e m i için yaptığı gibi,
evrensel d e ğ i ş m e z bir siyasetin kanunlarını Kur'an-ı K e r i m ' d e n
çıkardığını iddia etmek pek mümkün değildir.^'
Siyasî alanda yazılan bazı kitaplar ve tarihçilerin k a l e m e almış
olduğu eserler, g e n e l d e sabır e k o l ü n ü yansıtmaktadır-^^ İslâm
tarihçilerinin büyük çoğunluğu; devrim niteliği taşıyan ve çeşitli
asırlarda İslâm toplumlarının tanıdığı hareketleri "Ulu'l-Emr"e
karşı başkaldırı v e bu eylemleri yapanları "isyanliâr" olarak de-
ğ e d e n d i r m e k t e ittifak halindedider.''
İslâm alimleri de, yönedcilere karşı ayaklanmayı fitne v e fesa
dın ortaya çıkmasına, kanların akmasına s e b e p olacağı için ha
ram saymışlardır. Herhangi bir karışıklık ç ı k m a s ı m e v c u t kötü
durumdan daha da şiddedi kabul edilmiştir.9" B u n a bağlı olarak,
şerh kitaplarına bakıldığında, zulümle itaatin ortadan k a l k m a y a
cağı vurgulanmaktadır.^-*
Sünnîlerin yönetim konusundaki görüşleri, Kur'an'ın Hz. Pey
g a m b e r (s.a.v.)'in bu husustaki uygulamalarının ve b a z e n de sa
h a b e mirasının etkisi altındadır. Fakat y ö n e t e n k o n u s u n d a k i g ö
rüşleri g e n e l olarak, hatta tamamen İslâm tarihinin ilk günlerinin
v e Abbasî d ö n e m i n i n başlarına kadarki d ö n e m l e r i n tarihsel v e
siyasal koşullarının etkisi altında bulunmuştur. D a h a açık bir ifa-
GaraiKİy, İslâm ve İnsanlığın Geleceği, s. 24; İ n a y e t , a.g.e., s. 2 9 .

" Garatıdy, İslâm'ın Vaadettikleri, s. 7 5 .
5* Mavertlî, el-Aiıkâmıı's-Sultâniyye, s. 6 2 .
A. Mustafa, Nevin, a.g.e., s. 1 8 8 .
w Nevevî, a.g.e., XII. 2 2 9 .
" N e v e v î , a.g.e., XII. 2 3 5 .
d e y l e onların y ö n e t i m anlayışları, İslâm'ın teorik esaslarından

çıkmaktadır. Fakat yönetici olması bakımından y ö n e t e n anlayış
ları, tarihsel olayların etkisinde kalmıştır. B a ş k a bir ifadeyle y ö
netim ve özellikleri k o n u s u n d a idealist iken, y ö n e t e n k o n u s u n d a
pragmatik realist davranmışlardır."" Ayrıca din, siyasal e g e m e n
likle örtündıjğü gibi, g ü ç sahipleri d e daima d i n d e n kendilerini
tanımasını istemiş v e bu doğrultuda dine baskı y a p m ı ş l a r d ı r . " '
Ehl-i Sünnetin itaade ilgili g e n e l eğilimi üzerinde hiç şüphesiz,
sünnî fakihlenn d e büyük rolü olmuştur. Sünnî fakihler, g e n e l
likle, tarihî akışı haklı g ö s t e r m e k yolunda gayret göstermişlerdir.
Abbasî halifeleri, fiilî durumu İslâmiyet prensiplerine uydurma
nın imkânsızlığı karşısında, İslâmiyet'in resmî fakihlerini bu
prensipleri fiilî duruma intibak ettirme işi ile görevlendirmişler
dir."^ Bütün b u etkenler, yöneticiler karşısında suskun kitlelerin
ortaya ç ı k m a s ı n a s e b e p olmuştur. Şurası da bir g e r ç e k t i r ki, Ehl-
i S ü n n e t alimlerinin h e p s i n i n körü k ö r ü n e itaati s a v u n d u ğ u n u
s ö y l e m e k m ü m k ü n değildir. B u alimler itaatle ilgili görüşlerini
bazı vesilelerle dile g e t i r m i ş l e r d i r . " ' Ehl-i Sünnetin y ö n e t i c i y e
itaatle ilgili g e n e l eğilimini zikrettikten sonra, Ehl-i Sünneti tem
sil e d e n ekollerin de bu k o n u d a k i görüşlerini detaylı bir şekilde
dile g e t i r m e k t e yarar vardır.
3.1.1. Hane filerin Görüşü
Hanefi olduğu bilinen Aynî, masiyet olmadıkça itaatin gerekli ol

duğunu ileri sürmektedir. Masiyet olmamayı da, Allah v e Rasûlü-
nün e m r i n e muhalif d a v r a n m a m a olarak izah e t m e k t e d i r . " ' ' "Ce
maatten bir karış ayrılan k i m s e câhiliyye ö l ü m ü y l e ölür" hadisini
d e yöneticileri d i n l e m e k ve itaat etmenin zorunlu olduğuna delil
olarak a l m a k t a d ı r . " ' "İtaat iyi o l a n şeydir. Masiyette itaat y o k
tur" hadisini, itaatin sınırı olarak d e ğ e d e n d i r m e k t e d i r . " *
100 Mescid-i Camiî, a.g.e., s. 1 6 8 .

Mescid-i Camiî, a.g.e.. s. 165.
G i b b , H.A.R., İslâmiyet in İlk Devirlerinde Hükümet Müessesesinin Tekâmülü,
A.Ü.İ.F. Dergisi, V. 205.
N e v e v î , a.g.e.. X I I . 229.
'"^ Aynî, Umdetul-Kâri, XXIV. 2 2 4 .
1"^ Aynî. a.g.e. XXIV. 224.
Aynî, a.g.e, XXIV. 2 2 5 .
Aynî'nin dile getirdiği b u görüşler, ilgili hadislerin bir nevî y o

rumudur. Şerh kitaplarma bakıldığı zaman, hadislere yapılan di
ğer yorumların da b u n d a n farklı olmadığı görülmektedir.
HaneRlerin itaatle ilgili görüşlerinin esasını, Ebû Hanîfe
( ö . 150/767) 'nin y ö n e t i m e v e y ö n e t i c i l e r e karşı takındığı tavır
oluşturmaktadır. Kendisi hiçbir zaman haksızlığı ve zulmü d e s
teklememiştir. Hz. Ali'nin soyuna olan evlatlarıyla, n e Emevî n e
de Abbasî devrinde herhangi bir başkaldırı h a r e k e n n e fiilen ka-
tılmamışür. O s a d e c e derslerinde Hz. Ali soyundan gelen k i m s e
lere yardım edilmesi gerektiğini vurgulamış'"' ve bu doğrultuda
İmam Zeyd'i desteklemiştir.'"" O n u n bu desteğini, Şia'ya m e n
sup olduğu şeklinde , y o r u m l a m a k yanlıştır. Çünkü kendisi,
Şia'nın s a h a b e hakkındaki değerlendirme ve derecelendirmeleri
ne karşı çıkmıştır.'"'
"Allah'a isyanın olduğu yerde yaratıklara (insanlara) itaat y o k
tur" hadisi çerçevesinde düşünüldüğünde, bu hadis, fâsık kimse
lerin hâkim olamayacağına delalet etmektedir. B u gibi kimseler
hüküm verdiklerinde, hükümleri yerine genrilmez, şehadederi ka
bul edilmez, Hz. P e y g a m b e r d e n hadis rivayet ettiklerinde haber
leri de kabul edilmemektedir. Hatta müftü iseler, vermiş oldukları
fetvaları da kabul edilmeyeceği vurgulanmaktadır. B u n a rağmen,
insanların bir kısmı, Ebû Hanîfe mezhebinin fâsık imama tâbi o l
manın caiz olduğu görüşünü benimsediğini ileri s ü m ı e k t e d i d e r . " "
Halbuki E b û Hanîfe yukarıda zikredilen şardan aynı şekilde ka
bul edip, fâsık bir kimsenin halife ve hâkim olamayacağı fikrini
benimsemiştir. B u iddiada bulunan kimseler, yönetim tarahndan
imamın fetva verme hususunda zorlandığını, hatta kendisinin fet
va vermeden kaçındığını göz ardı etmektedirler. B u n d a n dolayı,
hapse atılmış, çeşidi zulüm ve işkencelere maruz kalmışur. E b û
Hanîfe'nin mezhebi zulme karşı koymayı öngörmektedir. Kendisi
ilk ö n c e iyiliğin emredilmesi, kötülüğün ortadan kalkması husu
sunda dil ile uyarı yapılmasının gerekli olduğunu söylemektedir.
Eğer yönetici kötülükleri terk edip, doğru yola gelmezse, fiilî ola
rak müdahale etmenin gerekli olduğunu savunmaktadır.'"
Ebû Z e h r e , Ehû Hanîfe Hayâtuhû ve Asruhû ve Ârâuhû ve Fıklıııhû, s. 1 5 2 .

Ebû Z e h r e , a.g.e., s. 1 5 5 .
ı*> Ebû Z e h r e , a.g.e., s. 1 5 2 .
Ca.ssâ.s, Ahkâiınıl-Kuran, 1/70.
Ca.s,sâ.s, a.g.e, I. 7 0 .
Hanefîlerin görüşlerini yansıtması açısından G i b b ' i n bu k o n u

daki d e ğ e r l e n d i r m e l e r i d e aydınlatıcıdır. G i b b , resmî fakihlerin,
fiilî duruma İslâmî d e ğ e d e r i i n t i b a k ettirmek için uğraştıklarını
belirttikten s o n r a , bu temayüllere karşı y ü k s e l e n y e g â n e salahi
yetli sesin, Hanefi b a ş kadısı olan E b û Y û s u f a ait o l d u ğ u n u s ö y -
l e m e k t e d i r . " 2 E b û Y û s u f ( ö . 1 8 3 / 7 9 9 ) ; Harun R e ş i d ' e takdim et
miş olduğu "Kitâbu'l-Harac"ın ö n s ö z ü n d e , hakiki İslâmî h ü k ü
met idaresinin prensiplerini, Hulefâ-i Râşidin ile Ö m e r b. Abdi-
hıziz'in ortaya k o y m u ş olduğu s ü n n e t esaslarına dayandırmakta,
Sâsânî a n ' a n e s i n i n h a k i m k ü l t ü r ü n e itiraz etmektedir. F a k a t bu
itiraz itibar g ö r m e m i ş t i r . " '
Ebû Hanîfe, z a l i m e karşı a y a k l a n m a h u s u s u n d a muvaffak o l
ma d u r u m u n u h e s a p l a m a n ı n şart olduğu görüşünü savunmakta
dır. Y a n i , zalim v e fâsık o l a n b e r t a r a f edilip, o n u n y e r i n e salih
ve adil bir kimseyi y ö n e t i m e getirmenin m ü m k ü n o l a c a ğ ı z a m a
nı iyice tespit ettikten s o n r a ayaklanılmalıdır. Y o k s a zarurî h e
saplar y a p ı l m a d a n a y a k l a n m a k suretiyle bir yığın kuvveti h e b a
e t m e n i n m a n a s ı yoktur""* d e m e k t e d i r .
İ m a m Zeyd'in a y a k l a n m a s ı n d a n s o n r a , E b û Hanîfe'nin şahit
o l m u ş olduğu bir b a ş k a a y a k l a n m a da "en-Nefsu'z-Zekiyye" d e
nilen M u h a m m e d b. Abdillah ile kardeşi İbrahim'in a y a k l a n m a -
sıdır. B u ikisi Hz. Hasan'ın ahfâdındandır. Burada bizi ilgilendi
ren, Ebû Hanîfe'nin bu a y a k l a n m a y a karşı olan tutumudur. E b û
Hanîfe, İ m a m Zeyd'in a y a k l a n m a s ı n a g ö r e , daha kuvvetli bir tu
tum içinde olmuştur. B u da bize, E b û Hanîfe'nin s ö z ü y l e davra
nışı arasında bir tutadılık o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . " ' Ö z e l l i k l e
Emevîler d ö n e m i n d e y ö n e t i m i n h a l k a karşı sert ve adaletsiz tu
tumu E b û H a n î f e ü z e r i n d e ' b ü y ü k etkiler yapmıştır. Hatta E b û
Hanîfe İ m â m Zeyd'in a y a k l a n m a s ı n ı Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in
B e d i r g ü n ü n d e k i çıkışına benzetmişdr. Y i n e kendisi, yapılan zu
lümleri tenkit e t m i ş , bu tenkitlerin kılıçlardan daha fazla etki ya
p a c a ğ ı n a inanmıştır."^
"-' G i b b , H. A., İslâmiyet'in İlk Devirlerinde HükOmel Müessesesinin Tekâmülü,

A.C.t.F. Dergi.si, V. 2 0 5 .
" 3 G i b b , J.g.e., s. 2 0 5 .
M e v d ü d î , Hilâfet ve Saltanat, s. 3 7 5 - 3 7 6 ; N e v i n , A. Mu.stafa, a.g.e., s. 2 8 9 ;
Ca.ssâs, a.g.e., l. 7 0 - 7 1 ; İnayet, a.g.e., s. 1 3 6 .
" ' Nevin, A. Mustafa, a.g.e.. s. 2 9 1 .
1 ' * E b û Z e h r e , Mezhepler Tarihi, s. 2 3 0 .
Ebû Hanîfe'nin bütün bu davranışlarını zalime karşı haklı bir

reaksiyon olarak değerlendirmek mümkündür. Çünkü kendisi
nin toplumu karıştırmak için bu tür fikirleri ortaya atması m ü m
kün değildir. Eğer alimlerin büyük çoğunluğu Ebû Hanîfe gibi
bir tutum içinde olmuş olsalardı, yöneticiler hal ve hareketlerin
de daha tutarlı, yöneten-yönetilen ilişkileri daha sağlıklı bir ze
minde gelişmiş olurdu.
3-1-2. Mâliliîlerin Görüşü
İmam Mâlik (ö. 1 7 9 / 7 9 5 ) hem Emevîler hem de Abbasîler d ö n e

minde yaşamış olup, bu devirde çeşitli fikir akımlarına şahit ol
muştur. Şia, Hz. Ebû Bekr, Ö m e r ve Osman'ı suçlarken. Haricî
ler de Hz. Ali'yi tahkim olayından dolayı çok şiddedi şekilde
eleştirmişlerdir."^ İmâm Mâlik'in siyasî görüşleri böyle bir siyasî
d ö n e m d e şekillenmiştir. Ona göre, m e ş m olan halife, bey'atle
gelendir. Zorba bir kimse hilâfet makamına zorla geçip, halk
ona bey'at etmeden idareyi ele alsa, bu kimse adalede hareket
etse, halk da onun yönetimini kabul etse, bu meşru bir halifedir.
O n a karşı gelmek caiz olmaz, ona itaat etmek gerekmektedir.
İsyan etmek, adaleti temin etmemektedir. Sükûneti b o z u p , zul
m e s e b e p olmaktadır. Eğer yönetime g e ç e n kimse adaletli bir
kimse değilse bile, İmâm Mâlik, ona karşı ayaklanmayı caiz gör
memektedir. Bu durumda Müslümanlara, sabretmek ve yönetici
yi doğruya çağırmak düşmektedir."* İmâm Mâlik fiilî olarak si
yasetten uzak kalmış ne isyancılarla ne d e idarecilerle işbirliği
yapmıştır. Herhangi bir fitneye asla destek vermemiştir."^
Mâlikî alimlerinden Kâdî lyâd ( ö . 5 4 4 / 1 1 4 9 ) bu konuda İmam
Mâlik'ten farklı düşünmektedir. O, "yönedcinin üzennde küfrün
emârelen görülse, şeriatin aslı değiştirilse, veyahutta bid'atle amel
etse, yönetim kurallarından çıksa, böyle bir yöneticiye karşı ayak
lanmak gerekir. Böyle bir kimse görevden alınır ve yerine âdil bir
imam (yönetici) getirilir" demektedir.'^^ Buna benzer görüşü sa
vunan kimseler, bid'at ehliyle aynı kategoriye konmuştur.'^'
' I - E b û Z e h r e , Mâlik HayâtuhCı ve Asruhû, s. 1 6 7 .

"« Ş a h m ı n , el-Mudevvenetü'1-Kuhıâ, III. 4 7 - 4 8 ; Mâlik b. E n e s , .-ı.^'.e., II. 3 7 3 ; E b û
Z e h r e , a.g.e., s. 172; Mezhepler ve Tarikatler Ansiklopedisi, s. 1 1 0 .
" 9 Mezhepler ve Tarikatler Ansiklopedisi, s. 1 1 0 .
120 N e v e v î , .-ı.^.e., XII. 2 2 9 .
'2' N e v e v î , a.g.e., XII. 2 2 9 .
Her ne kadar Mâlikîler arasında Kâdî lyâd gibi farklı d ü ş ü n e n

k i m s e l e r olsa da Mâlikî M e z h e b i mensupları y ö n e t i c i y e veya y ö
n e t i m e karşı muhalefet hususunda, İ m a m Mâlik'in görüşlerini
m e r k e z kabul etmişlerdir. F i t n e l e r d e n uzak k a l m a k , o n l a r a ka
rışmaktan daha makbul kabul edilmiş, isyan e t m e k y e r i n e d e ıs
laha çalışmak daha uygun görülmüştür.'-^
3-1-3. Şâfiîlerin Görüşü
Ehl-i S ü n n e t k a n a d ı n d a n olan Şâfiîlerin görüşlerini de şu şekilde

dile g e t i r m e k m ü m k ü n d ü r . İ m a m Şafiî ( ö . 2 0 4 / 8 2 0 ) ' n i n y ö n e t i c i
lere itaatle ilgili görüşü ise şöyledir: "Rasûlullâh (s.a.v.), y ö n e t i
c i l e r d e n v e seriyye k o m u t a n l a r ı n d a n , Allah'a ve R a s û l ü n e itaat
etmelerini istemiştir. Y ö n e t i c i l e r Allah'a itaat ettiği müddetçe
k e n d i l e r i n e itaat e d i l e c e k , Allah'a âsî olduklarında ise, bu itaat
ortadan kalkacaktır. Y ö n e t i c i y e itaat e t m e k , y ö n e d c i n i n Allah'a
itaatiyle yakından alakalıdır."'^^
Şafiî, itaatle ilgili görüşlerini bu şekilde dile getirdikten sonra,
herhangi bir topluluğun, m e v c u t y ö n e d m e karşı a ç ı k olarak,
muhalefetini ortaya k o y m a s ı n ı tasvip e t m e m e k t e d i r . B u gibi
k i m s e l e r e karşı, Hz. Ali'den ayrılanlara davranıldığı gibi davra
nılması gerektiğini söylemektedir.'-'* Şafiî b u n a bağlı olarak, is
yan e d e n l e r k e n d i l e r i n e yapılan çağrıyı reddederlerse, onlara
müşriklere yapılan m u a m e l e yapılır, demektedir. Y a n i onlar öl-
dürülmelidir.'-'
İ m â m Şafiî, Hz. Ali ile Muaviye arasındaki ihtilaf k o n u s u n d a ,
Ali'yi haklı, Muaviye'yi de haksız bulmuştur. Hatta Muaviye'yi
âsî saymıştır. Haricîleri de âsî saymıştır. B u n u n için Şafiî âsîlerle
ilgili hükümlerde, Hz. Ali'nin Haricîlere karşı yapmış olduğu mu
a m e l e y i e s a s kabul etmiştir.'^* Şafiî, y ö n e t i m e karşı a y a k l a n m a k
tan uzak kalmayı v e sabıdı olmayı öğütlemişdr.'^'
İ m â m Şafiî'nin ortaya koyduğu fikirlerden şu g e r ç e k l e r ortaya
çıkmaktadır:
'-- Millik b. E n e s , Risale ilâ Hârûn er-Refîd, s. 1 0 ; E b û Z e h r e , a.g.e., s. 1 7 3 .

Şafiî, el-Umm, IV. 2 0 5 .
Şafiî, a.g.e., IV. 1 3 6 .
Şafiî, a.g.e. IV. 1 3 7 .
Şafiî, a.g.e., IV. 1 3 6 ; Ebû Z e h r e , a.g.e, s. 554.
Nevin, A. Mustafa, a.g.e, s. 2 7 1 .
Mevcut y ö n e t i m e İcarşı yapılan her türlü başkaldırının bir is

yan hareketi, yapan kimsenin de âsî olduğudur.
Şafiî'nin âsî diye tanımladığı kimselere karşı tutumu da şu ş e
kildedir;
İmam (yönetici) zorba da olsa, Müslüman kimselerden, imamın
itaatinden çıkan kimse âsîdir. B u gibi kimseler, âsîliklerinden, zu
lümlerinden, haddi aşmalarından ve hakk'a olan düşmanlıkların
dan dolayı bu şekilde isimlendirilmişlerdir. Haddi aşan âsî kimse-
l e d e savaşmak için, âsîlerin kuvvet sahibi olmalarını ve m e v c u t
imama (yöneticiye) karşı koymalarını öngörmektedir.'^"
Şafiî olduğu bilinen muhaddis İbn H a c e r ( ö . 8 5 2 / 1 4 4 8 ) , itaati
belli şartlarda zorunlu görmektedir. Allah (c.c.)'ın kitabıyla e m
rettikçe yöneticilere uyulması gerektiğini vurgulamaktadır.
Ş u ' b e ' d e n g e l e n rivayete göre, "Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in E b û
Zerr'e, "Habeşli de olsa, dinle ve itaat et" şeklindeki hitabı s a d e
c e Ebû Zerr içindir. B a ş k a bir rivayette ise, itaat emri umûmîdir.
İtaat etmenin şartı da şu hadisle açık bir şekilde ortaya k o n m u ş
tur. "Size Allah'ın kitabıyla hükmettiği m ü d d e t ç e , üzerinize bir
k ö l e de yönetici olsa, dinleyiniz ve itaat ediniz"'^' denmektedir.
Ayrıca İbn Hacer, "Eğer yönetici kötülüğü e m r e d e r s e , d i n l e m e k
v e itaat yoktur" hadisi ç e r ç e v e s i n d e şu d e ğ e r l e n d i r m e y i y a p
maktadır. "Allah'a itaat e t m e y e n e itaat e d i l m e y e c e ğ i , y i n e Al
lah'a isyan e d e r s e de itaat e d i l m e y e c e ğ i açıktır. Eğer y ö n e t i c i
olan k i m s e d e küfür açık bir şekilde görülüyorsa y i n e itaat y o k
tur. H e r k e s o n u n küfür içinde olduğuna kanaat getirirse, her
Müslümana bu duruma karşı koyması zorunlu olmaktadır. Kimin
b u n a gücü yetiyorsa, o k i m s e sevap alır, kim de içinde bulun
muş olduğu duruma razı olur, bir şey yapmazsa, sorumlu ol
maktadır. B u gibi ş e y l e r e g ü ç yetirmeyen kimselerin d e hicret
etmesi gerekmektedir, "'ô
İbn Hacer'in bu değedendirmeler sonucunda onun körü körü
ne bir itaatten bahsettiğini s ö y l e m e k mümkün değildir. B u n a rağ
men, "yöneticide açık bir küfrün" ortaya çıkması, (bize g ö r e ) ç o k
ağır bir şarttır. Müslüman kideye yönetici olan bir kimsenin a ç ı k
bir şekilde küfrünü ortaya koyması p e k m ü m k ü n olmamaktadır.
Kitâhu'l-Cevâhir, s. 2 1 0 ( H e y ' e t tarafından yazılmıştır).

1 » İbn H a c e r , Fethu'l-Bârî, XIII. 1 4 2 .
İbn H a c e r , a.g.e., XIII. 1 5 4 .
Yönecicileıv İtaade İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi 107
Hatta b u gibi kimseler, kendilerinin h e r k e s t e n daha iyi Müslü

m a n olduklarmı da ileri sürebilmektedirler. Bir yöneticiyi değer
lendirmenin en iyi yolu, y ö n e t i c i d e b u l u n m a s ı g e r e k e n şartlar
g ö z ö n ü n d e tutularak, fiiliyatta nasıl bir davranış sergilediğidir.
S o n u ç itibadyle İ m â m Şafiî'de, Ebû Hanîfe'nin g ö r ü ş ü n e b e n
zer bir taraf m e v c u t değildir. Şafiî y ö n e d c i zorba da ol.sa, k e n d i
s i n e yapılan h e r türlü başkaldırıyı âsîlik v e haddi a ş m a o l a r a k
değerlendirmektedir. Görüldüğü gibi, Şafiî'de m e v c u t y ö n e t i m i
h e r durumda k o r u m a eğilimi vardır.
5-1.4. Hanbelîlerin Görüşü
A h m e d b. H a n b e l ' i n ( ö . 2 4 1 / 8 5 5 ) siyasî alandaki görüşü, İ m a m

Mâlik'inkine b e n z e m e k t e d i r . O da yönetici zalim de olsa, isyanı
caiz g ö r m e m e k t e d i r . Zulüm dolayısıyla ç ı k a c a k fitnelerde, zalim
yöneticinin y a p a c a ğ ı k ö t ü l ü k l e r d e n daha ç o k zulüm meydana
gelir görüşünü savunmaktadır."'
A h m e d b . H a n b e l , A b b a s î l e r devrinde halife M e ' m u n tarafın
dan h a p s e atılmasına v e i ş k e n c e g ö r m e s i n e r a ğ m e n , ç a ğ ı n d a k i
y ö n e t i c i l e r e karşı olanlara katılmamıştır. B a ş t a k i n i n hali n e olur
sa olsun, onlara karşı isyanı azgınlık ve haksız y e r e a y a k l a n m a
saymıştır. B a ş t a k i k i m s e o n u ö l d ü r s e , ü z e r i n e a t e ş a z a b ı d ö k s e
de, A h m e d b. H a n b e l ' e g ö r e isyan aslâ caiz d e ğ i l d i r . " -
K o n u y l a ilgili olarak İ b n H a z m ( ö . 4 5 6 / 1 0 6 4 ) şu değerlendir
meyi yapmaktadır: Ümmet, iyiliğin emredilmesi, kötülüğün orta
dan kaldırılmasının nasıl olacağı h u s u s u n d a ihtilafa düşmüştür.
Ehl-i S ü n n e t alimlerinden A h m e d b. H a n b e l , s a h a b e d e n Sa'd b.
Ebî V a k k â s , U s â m e t u ' b n u Zeyd, İ b n Ö m e r v e M u h a m m e d b.
M e s l e m e ve daha birçokları, iyiliğin e m r e d i l m e s i v e k ö t ü l ü k t e n
a l ı k o n u l m a s ı n d a n m a k s a d ı n s a d e c e kalp ile o l d u ğ u n u savun
maktadır. B e d e n l e v e y a dille de olsa karşı k o y m a n ı n doğru ol
madığını, b u n a güç yetirilse dahi fiilî olarak ortaya ç ı k m a n ı n
yanlış olduğunu s ö y l e m e k t e d i r l e r . " -
Baştakilerin hali n e olursa olsun, onlara karşı d o ğ r u n u n s ö y
l e n m e s i n i v e gerektiği y e r d e r e a k s i y o n gösterilmesini isyan ka-
Ebû Z e h r e , İbn Hanbel Hayâtuhû ve Asruhû, Ârâiıhû ve Fıkhuhû, s. 1 4 5 .

E b û Z e h r e , a.g.e.. s. 1 4 5 .
İbn H a z m , el-FasI fil-Milel vc'I-Ahvâ ven-Nılıal, IV. 171.
bul etmek m ü m k ü n değildir. İyiliğin emredilmesi \ e kötülükten

alıkonmas) işini, kalple yapılan bir fiil olarak kabul e t m e k zalim
y ö n e t i c i l e r e ve y ö n e t i m l e r e dolaylı destek anlamına g e l m e k t e
dir. Bu anlayış, insanın y e ı y ü z ü n d e k i halifelik g ö r e v i n e ters düş
mektedir. Y ö n e ü l e n k o n u m u n d a olan kimselerin hakikaderi söy
lemesi ve b u k o n u d a yöneticileri uyarması, onların vazifeleri
arasındadır. Yöneticilerin yapmış olduğu yanlışları, doğru kabul
e t m e k veya sessiz k a l m a k , zulmün artmasına s e b e p olabilir.
B ö y l e bir anlayışın, değişik zamanlarda kitleler ü z e r i n d e olum
suz tesir yaptığını s ö y l e m e k m ü m k ü n d ü r . Bizim bu anlayışı g e
nel kural haline getirip, kabul etmemiz m ü m k ü n değildir.
Hanbelîlere g ö r e , bir kimse imama karşı ayaklanıp, o n a isyan
etse, in.sanları da kılıcıyla baskı altına alıp, k e n d i s i n e b o y u n eğ
direrek itaati sağlasa, insanlar da o n a tâbi olsa, bu k i m s e imam
( y ö n e t i c i ) olmuştur. O k i m s e y l e s a v a ş m a k ve o n a karşı ayaklan
m a k haram olmaktadır.'3* Abdulmelik b. Mervân, Abdullah b .
Z u b e y r ' e karşı ayaklanmış ve onu öldürmüştür. M e m l e k e t i n i v e
orada yaşayan kimseleri y ö n e d m i altına almıştır. Halk k e n d i s i n e
gönüllü veya gönülsüz olarak bey'at etmiştir. B ö y l e c e o k i m s e
imam ( y ö n e t i c i ) olmuştur. B u k i m s e y e karşı a y a k l a n m a k haram
d ı r . ' " Göriildüğü gibi, y ö n e t e n y ö n e d l e n ilişkileri Kur'an v e sün
netin n a s l a n n a bağh olarak değil, bazı olaylar üzerinden yöneti
ci lehine gelişmektedir.
İbn T e y m i y y e ( ö . 7 2 8 / 1 3 2 8 ) , Allah v e Rasûlünün, emir sahiple
rine itaati emrettiğini v e yönetici onların haklarını m e n etse de,
Müslümanlara itaatin vacip olduğunu savunmaktadır. B u görü
şünü de, her durumda itaatin gerekli olduğunu ortaya k o y a n ri
vayetlere dayandırmaktadır.'^''
Hanbelîlere göre bir kimsenin Müslümanlara karşı a y a k l a n m a
sı ve onları b ö l m e s i , kanlarını akıtması, mallarının e l i n d e n çık
masına s e b e p olmaktadır. B u görüşüne de, "Onlar bidik olduğu
halde, kim ü m m e t i m e karşı ayaklanırsa, kim olursa olsun, o
kimsenin boynunu kılıçla v u r u n " ' ' ' hadisini delil g ö s t e r m e k t e
dirler. Buna bağlı olarak ta, imameti sabit olduğu halele, o kim-
ibn KLKİâme, el-Mıığnî, X. 49.

İbn K u d â m e . a.g.e.. X. 49
İbn T e y m i y e , Mecmuu FetevS, XXXV. 9-10.
'3" Muslini, 3 3 . İmâre, 1 4 , H. No: 1 8 5 2 , [[I. 1 4 7 9 1 ; D â r e k u t n î , Sünen, Hudûd, 6
III. 8 3 .
s e y e karşı a y a k l a n a n k i m s e n i n öldürülmesi gerektiği d e vurgu

lanmaktadır."*
Hanbelîler, Zalim imamla altmış yıl, sultansız bir geceden da
ha da iyidir fikrini s a v u n m a k t a d ı r l a r . " ' B u görüşler doğrultusun
da d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e , Hanbelilerin siyasî iktidara karşı, k a l p ile
yapılan dışında bir muhalefeti kabul etmediklerini g ö r m e k t e
yiz.'''*' Y a p ı l a n her türlü isyan v e başkaldırı h a r e k e t i doğru b u
lunmamış, zalim imamla geçirilen yıllar, yöneticisiz bir g e c e d e n
daha m a k b u l sayılmışür. B ü t ü n b u n l a r b i z e H a n b e l î l e r i n körü
k ö r ü n e bir itaat anlayışı içinde olduğunu göstermektedir.
G e n e l olarak Ehl-i S ü n n e d n yöneticilere itaade ilgili görüşleri
ni, her durumda itaati ö n g ö r e n rivayetlere dayandırdığını söyle
m e k m ü m k ü n d ü r . Ehl-i S ü n n e t içinde, körü k ö r ü n e itaati kabul
e t m e y e n kimselerin bulunduğu da bir gerçektir. Y ö n e d c i l e r e sı
nırsız yetki v e r e n v e halkı körü k ö r ü n e itaate çağıran anlayışın,
Kur'an'dan v e sahih s ü n n e t t e n kaynaklandığını k a b u l etmek
yanlıştır. B u anlayışın, m e y d a n a g e l e n olaylara göre, sahih olma
yan rivayetlenn ihdas edilmesiyle ortaya çıknğı söylenebilir.
"Ehl-i Sünnet" kanadını oluşturan dört m e z h e b i n konuyla ilgili
görüşlerini ö z e t l e dile getirdikten sonra, "Ehl-i S ü n n e t " dışında
kalan bazı m e z h e p l e r i n g ö r ü ş l e r i n e de t e m a s e t m e k t e yarar var
dır. Ç ü n k ü k a n a a t i m i z e g ö r e , siyasî alanda Kur'an v e Hz. P e y
g a m b e r i n uygulamalarına uygun asıl muhalefed yapanlar b u ka
tegoride bulunmaktadır.
3-1 •5- Şia'nın Görüşü
Şia, İslâm d ü ş ü n c e s i n d e ve tarihinde e n önemli İslâm'ın m u h a l e

fet eğilim v e y ö n e l i ş l e r i n d e n biri olarak kabul edilmektedir.
B u n d a n dolayı, İslâm'da muhalefetin fikrî t e m e l l e n d i n n e s i n d e Şiî
d ü ş ü n c e n i n ö n e m i ortaya çıkmaktadır.'^'
el-Kâfi, el-Vâfi ve B â k ı r ' d a n g e l e n rivayete g ö r e , Allah ( c . c . )
ş ö y l e buyurmaktadır: "Halkın bütün amelleri güzel olsa da, zor
ba bir yöneticiye (imama) boyun eğen kimselere azap edece-
ibn K u d â m e , a.g.e., X. 50.

' 3 ' İbn T e y m i y e , es-Siyâsenış-Şer'iyye, s. 1 9 5 ; b k z . , F a z l u r R a h m a n , Tarih Bo
yunca İslâmî Metodoloji Sorunu, s. 1 0 2 .
' 1 ° el-Hûlî, Emin, Mâlik b. Enes, II. 3 8 2 .
Nevin, A. Mustafa, a.g.e., s. 2 4 .
ğim. Halkın işleri zulüm ve kötülük olsa da, âdil imama itaat
edenlerin günahlarını afv edeceğim."^'''^
B u rivayete g ö r e ; zorba bir y ö n e t i c i y e itaati azap g ö r ü l m e y e
s e b e p ve adil imama itaati de afv vesilesi olarak görülmektedir.
Bu rivayetin sıhhati n e olursa olsun Şiî anlayışı yansıtma açısın
dan ö n e m arz etmektedir.
İmâmiye, imamlara inanmayı, iman esasları içinde kabul et
miş, buna bağlı olarak da, onlara inanmak ve itaat e t m e k zorun
ludur'"*' demiştir. Cuma için "Âdil Sultan"ın bulunması şartını da
ileri sürmüşlerdir.''''' Adil bir i m a m a karşı ayaklanan k i m s e y l e
savaşmanın zorunlu olduğu da savunduğu görüşleri arasında
dır.''*' İslâm mezhepleri tarihine bakıldığı zaman, İmamiye dışın
da birtakım Şiî fırkaların devrimci y ö n e l i ş e sahip oldukları g ö
rülmektedir. Keysâniyye, Zeydiyye v e İsmâiliyye bu fırkaların
başında g e l m e k t e d i r . ' " ' B u n a mukabil, Râfızîler, zalim i m a m a
karşı ayaklanmayı reddetmektedir v e b u n u n caiz olmadığını
söylemektedider.''"
Durum n e olursa olsun, Şia her n e kadar İslâm tarihi olaylarıy
la ilgili dinamik gelişme açısından "muhalefef'i temsil ediyorsa
da, Şia'nın siyasî düşüncesi v e "masum imam" hakkındaki teori
si, başında "masum" olarak nitelenen bir yöneticinin bulunduğu
İslâm toplumu içindeki siyasî uygulamada bir prensip olarak
"muhalefef'e meydan bırakmamaktadır.'''**
Şiîler; Allah'a imandan sonra, imama itaati, onun rızasını kazan
mak olarak kabul etmektedirler.'''' Aynı zamanda yöneticilere ita
ati farz olarak kabul etmektedirler.''" Allah'a amel bakımından en
yakın olan kimseler arasında, "Ulu'l-Emr"e itaat e d e n k i m s e de
sayılmaktadır.''' B u ifadelerden anlaşılan, Şia'nın yöneticiye bağh-
lığı Allah'a itaade eşdeğerde kabul ettiğidir. B u s e b e p l e , yönetici
lere karşı nasıl bir tavır ortaya konacağı da gayet açıktır.
ı « MiLsâ Cârullah, el-Veşîatu 17 Nakdi Akâidi'ş-Şia, s . 35.

"S Fığlalı, İmamiye Şiası, s . 2 1 7 .
HıUî. Muhtasar, s. 35.
Hıllî, a.g.e., s 1 1 0 .
ı « B k z . , A. Mu.stafa Nevin, a.g.e, s. 216-217, 2 2 1 .
Eş'arî. Makâlâlu'l-İslâmiyyîn, s. 1 5 .
148 Nevin, A. Mustafa, a.g.e., s. 2 1 4 .
" 9 Kuleynî, Usûlü Kâfî, K i t â b u ' l - H u c c e , I. 263.
Kuleynî, a.g.e., I. 3 2 5 , I. 3 6 3 .
» 1 Kuleynî, a.g.e., I. 266.
Şia'ya g ö r e ; imamın ( y ö n e t i c i n i n ) Allah ( c . c . ) ' ı n indirdiğiyle

h ü k m e t m e s i v e h a l k m a adaletli m u a m e l e e t m e s i vazifeleri ara
sında sayılmaktadır. E ğ e r b ö y l e yaparsa, kendisini d i n l e m e k , ita
at e t m e k v e çağırdığında d a v e t i n e i c a b e t e t m e k gerekir. Hangi
imam olursa olsun, Allah ( c . c . ) ' ı n indirdiğiyle hükmetmezse,
O ' n a itaat yoktur.
B ü t ü n b u n l a r d a n sonra, Şia'daki başkaldırı anlayışı s a d e c e
kendileri dışındaki d ü ş ü n c e l e r içindir d e m e k bizim k a n a a t i m i z e
g ö r e m ü m k ü n görünmektedir. Özellikle İmamiyye'de imamı
e l e ş t i r m e k , iman esaslarıyla alakalı o l d u ğ u için, sert m u h a l e f e t
y a p m a k m ü m k ü n değildir.
3-1-6. Haricîlerin Göriişü
Haricîler, Hz. Ali ( ö . 4 0 / 6 6 1 ) o r d u s u n d a n ç ı k a n v e y a a y r ı l a n " ?

v e Hz. Ali'ye karşı a y a k l a n m a a n l a m ı n d a karşı ç ı k a n k i m s e l e r
dir."^ Hâricîlik siyasî h i z i p l e ş m e d e n d o ğ m u ş v e daha sonra dinî
m a h i y e t k a z a n m ı ş bir m e z h e p t i r . " ' O n l a r a g ö r e k i m hangi s o s
yal sınıfa v e ırka m e n s u p olursa olsun, halifelerin e n lâyık kim
s e l e r arasından s e ç i l m e s i n i isteyen cumhuriyetçilerdir. B u n l a r
halifenin, ç o ğ u n l u ğ u n güvenini kaybettiği a n d a n itibaren azl
edilebileceği kanaatindedirlen " *
Haricîler, i m a m a h i ç b i r z a m a n h e r h a n g i bir karizma atf e t m e
m i ş l e r d i r . " ' Y ö n e t i c i n i n e m r e t m e yetkisi, e n k ü ç ü k g ü n a h t a n
uzak kalan v e takvasının bilgi v e kabiliyetinin d o ğ r u d a n b ü t ü n
m ü m i n l e r c e tasdik e d i l m e s i n e bağlıdır."* O n l a r aynı z a m a n d a
Müslümanların, yöneticileri s e ç m e v e g ö r e v d e n alma hakkını sa
vunmaktadırlar. " 5 ' Kendi lidederini s e ç m e h a k k ı m öncelikli ola
rak Müslüman halka v e r e n , Haricî doktrinel p o z i s y o n u İslâm
ö n c e s i n e ait g e l e n e k s e l Arap otorite m o d u n u n y e n i d e n yükseli-
i m a m Z e y d , Musned, Siyer, s. 3 2 2 .
'S' Şehristânî, el-Milel ve'n-Niiıal, 1. 1 0 6 ; W a t t , W . M o n t g o m e r y , İslâm Düşüncesi
nin Teşekkül Devri. s. 1 8 .
W a t t , a.g.e., s. 1 9 .
^'^^ Fığlalı, E . Ruhi, Hâriciliğin Doğuşu Fırkalara Ayrılması, A.Ü.İ.F. Dergisi, XXII. 2 4 9 .
'"^ Vloten, G e r i o f V a n , Emevî Devrinde Arap Hâkimiyeti, Şia ve Mesilı Adîdeleri
Üzerine Araştırmalar, ( ç e v . M. Said H a t i b o ğ l u ) , s. 4 5 .
'5- W a t t , a.g.e., s. 4 5 .
H o d g s o n , İslâm'ın Serüveni, 1. 2 0 8 .
İ n a y e t , a.g.e., s. 2 3 .
112 Hadislere Göre Yönedcilere İtaatin Sınırları
şine karşı esaslı direnişlerinin bir örneğidir. İslâm ö n c e s i usûle

g ö r e bir kabile konseyi tüm bir kabile için lidediğin k a d e n n i b e
lirlemekteydi. M ü t e a k i b e n reise ( y ö n e t i c i y e ) itaat, n e kadar sı
nırlı olursa olsun, tüm kabile mensupları üzerine bir yükümlü
lük olmuştur. İslâm toplumunun bu en önemli unsuru üzerinde
Haricîler, g e l e n e k s e l düzenin y e n i d e n ortaya çıkışına muhalefet
etmişlerdir. İmamların masumiyetini b u n u n yanısıra liderliğe ilâ
hî hakların verilmesini reddetmişlerdir.'*" Haricîlerin y ö n e t i m
hakkındaki görüşlerinin ümmetin çoğunluğu tarafından kabul
edilmeyişinin asıl s e b e b i , zamanın siyasî kültür ortamının b ö y l e
bir anlayışa müsait olmamasıdır.'*'
Haricîler, Hz. Ali'nin imametini tahkim olayından ö n c e kabul,
tahkimden sonra da reddetmişlerdir. Muaviye'yi, Amr b. As'ı ve
Ebû Mûsâ el-Eş'arî'yi kâfir olarak nitelendirmişlerdir. İmametin
şartı olarak, KureyşIi olmayı mutlak şart olarak görmezler, bu işe
layık olan herkesin imam olabileceği fikrini savunmaktadıriar.
B u n u n için de, zalim imamı asla kabul etmemişlerdir. Zaten onlar
yönetim için imameti ş a n olarak görmemektedider.'*^ Haricîlere
göre, zalim imamları (yöneticileri) herhangi bir şekilde, yönetim
den uzaklaştırmak gerekmektedir.'*' Sonuçta, zalim bir i m a m a
( y ö n e t i c i y e ) b a ş kaldırmayı vacip olarak görmektedirler.'*^
3-1.7. Zâtıirîlerin Görüşü
İbn Hazm ( Ö . 4 5 6 / 1 0 6 4 ) , kendi çağında hakim olan sünnî İslâm'a

karşı Zahirî muhalefeti temsil etmektedir.'*' İbn Hazm, yönetici
meşru bir şekilde y ö n e t i m e g e ç e r s e k e n d i s i n e itaat e d i l e b i l e c e
ğini, b ö y l e bir k i m s e y e de halkın itaat etmesi gerektiğini ileri
sürmektedir. Eğer yönetici haksız ve kurallara uygun o l m a y a n
bir şekilde idareyi e l e geçirmişse, Rasûlullâh (s.a.v.)'in sabrı e m r
etmesinin mümkün olmadığını belirterek, m e s e l e y i "iyilili ve faJc-
va lıususımda yardımlasın, liötülük ve düşmanlık iıususunda
Dabaşî, H a m i d , İslâm da Otorite, s. 2 1 5 .

Akbukıt, A h m e d , Salıabe Devri Siyasî Hâdiselerinin Kelâmî Problemlere Etki
si, s. 1 0 9 .
Eş'arî, a.g.e., s. 1 1 9 .
'M Eş'arî, a.g.e., s. 1 1 9 ; el-Hûlî, E m i n , Mâlik b. Enes, 11. 3 8 4 .
B a ğ d a d î , el-Fark Beyne'l-Fırak, s. 5 5 .
""^ G o l d z i h e r , Ignaz, Zahirîler, s. 9 9 .
yardımlaşmaym..."^^^ ayeti ç e r ç e v e s i n d e e l e alarak rivayetlerde

yer aldığı şekliyle, bir Müslümanın, Müslüman veya zımmî bir
k i m s e n i n malını almasını, haksız olarak sırtına vurmasını düş
manlık, g ü n a h v e haram olarak nitelendirmektedir.
İ b n H a z m ' a g ö r e "el-Emnı bi'l-Ma'rûf ve'n-Netıyi ani'l-Mün-
ker" h e r M ü s l ü m a n a farzdır. E ğ e r bir kişi eliyle y a p m a y a g ü c ü
yetiyorsa eliyle, eliyle yapmaya g ü c ü yetmiyorsa diliyle, e ğ e r di
liyle d e y a p m a y a g ü ç yetiremiyorsa, kalbiyle b u ğ z eder. B u n u
da, imanın e n zayıfı olarak k a b u l e t m e k t e d i r . ' ' * E ğ e r bir k i m s e
b u n u yapmazsa, o n u n da imanı yoktur demektedir. O k i m s e öl
dürülmekten, d ö v ü l m e k t e n v e y a malının g i t m e s i n d e n korkarsa,
bu durumlar kendisi için bir özürdür. B u d u r u m d a s a d e c e kal
biyle karşı olması m u b a h olmaktadır. Dil v e el ile kötülüğün de
vam etmesini d e s t e k l e m e k asla doğru değildir. B u görüşlerini de
"sizden iyiliğe çağıran, iyiliği emreden ve miinkerden alıkoyan
bir ümmet olsun"^'^^ ayetine dayandırmaktadır.'™
Zahirîlerin bu görüşleri g ö z ö n ü n d e bulundurulduğunda, körü
k ö r ü n e bir itaatin telkin edilmediği görülmektedir. Aksine "her
Müslaman gücü ö l ç ü s ü n d e , kötülüğü ortadan kaldırmak için ç a
lışmalıdır" fikrini kabul etmişlerdir.
3-1.8. Mu'tezilenin Görüşü
Mu'tezile, E m e v î l e r devrinde ortaya ç ı k m ı ş bir m e z h e p t i r . ' ^ '

Mu'tezilenin Emevî ikddârına muhalefeti hicrî ikinci asrın otuzlu
yıllarının başlarına kadar dille tenkit, kınama v e r e d d e t m e d e n
ö t e y e geçmemiştir. İlk zamanlar daha ziyade görüşlerini delil
lerle ortaya k o y m a yolunu izlemişler.'''' Hişâm b . Abdilmeiik
ıw 5. Mâide, 2.
İbn H a z m , el-FasI ti'l-Milel vel-Ahvâ ven-Nihal. IV. 1 7 3 .
İbn H a z m bu g ö r ü ş ü n ü , "Kim bir k ö t ü l ü k g ö r ü r s e , g ü c ü yettiği t a k d i r d e o n u
eliyle değiştirsin, b u n a g ü c ü y e t m e z , s e diliyle düzeltsin, b u n a d a g ü c ü y e t
m e z s e kalbiyle b u ğ z etsin ki, bu d a i m a n m e n zayıf olanıdır" h a d i s i n e d a y a n
d ı r m a k t a d ı r ( B k z . , Tirmizî, Sunen, Fiten, 10, H. No: 2 2 6 3 , III. 3 1 7 .
3. Âl-i İmrÛn. 1 0 4 .
'™ İbn H a z m , el-Mulıallâ, A h k â m u ' l - İ m a m e , 1 7 7 2 , IX. 3 6 1 .
Ebû Z e h r e , İmâm Şafiî, s. 116.
17i Nevin, A. Mustafa, a.^.e., s. 2 9 9 .
"i E b û Z e h r e , a.g.e.. s. 1 1 7 .
devrinde l<arşılaştıkları baskı ve serdik, onların silahlı devrim

yolunu tutmalarına s e b e p olmuştur.'''^
Mu'tezile düşüncesinin esasları arasında, muhalefet m e s e l e s i ,
sabır ekolü ile devrim ekolü arasında olan " t e m e k k ü n e " dayan
m a k t a d ı r . " ' Mu'tezile, devrimci e k o l ü b e n i m s e m e s i n e rağmen,
t e m e k k ü n yolunu tutmuştur. Y a p ı l a c a k devrim v e y a başkaldırı
h a r e k e t i n d e şu gibi şarüarın oluşmasını h e s a b a katmışlardır:
- Kötülükten alıkoymak, alıkonandan daha büyük bir kötülü
ğün meydana g e l m e s i n e s e b e p olmamalıdır.
- Kötülükten alıkoymanın olumlu bir etki y a p a c a ğ ı , b o ş a git
m e y e c e ğ i açık olmalıdır.
- "Alıkoyma" işini y a p a n kimselerin, malına veya c a n ı n a bir
zararın g e l m e m e s i n e zann-ı galip ile i n a n m a k g e r e k m e k t e d i r . ' ' *
Mu'tezile bu şardarla b e k l e n e n g a y e n i n g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i n i
ü s d e n e n ve bunu sağlayan "Temekkün"ün g e r ç e k l e ş m e s i n i sağ
lamıştır.'"' B u n u n s o n u c u n d a da, zulme v e kötülüğe karşı körü
körüne bir itaad kabul etmemektedirler."" Aynı zamanda,
imamların (yöneticilerin) günah işlemesini v e halka da g ü n a h iş
letmesini uygun g ö r m e m e k t e d i r l e r . " ' B u n a bağlı olarak, y ö n e t i
cide istenmedik bir durum gördüklerinde, o n u n g ö r e v d e n alın
ması gerektiğini savunmaktadırlar.'*"
Mu'tezilenin yöneten-yönetilen hakkındaki görüşlerinin hadis
lere dayandığını s ö y l e m e imkânı yoktur. Mu'tezilenin ilk imam
larından sayılan Vâsıl b . Atâ, ilk hadis kaynakları olan v e Hz.
P e y g a m b e r ' d e n p e k ç o k hadis rivayet ettikleri bilinen Hz. Aişe,
Ali b. Ebî Tâlib ve İ b n A b b â s gibi s a h a b e n i n ilen gelenlerini fâ-
sıklıkla itham edip v e şehadetlerini bâtıl saymıştır. Hadis rivaye
tinin, şehâdetin bir çeşidi olduğu g ö z ö n ü n d e bulundurulursa,
Vâsıl'ın C e m e l Vak'asında yer almış b i r ç o k s a h a b e n i n rivayetle
rini reddetmiş olduğu kolayca anlaşılır.'*'
Onların da, b a ş l a n g ı ç t a siya.sî bir t e ş e k k ü l olduğu v e Şiî v e
Haricî h a r e k e d e n gibi, aynı şartlar altında d o ğ m u ş bulunduğuna
Nevin. A. MiLstafa, a.g.e., s. 2 2 9 .

Nevin. . \ . Mustafa, a.g.e., s. 2 9 4 .
'"" Nevin, A. Mustafa, a.g.e.. s. 295-29Ğ.
Nevin, A. Mustafa, a.g.e., s . 2 9 6 .
'™ E.ş'arî, Makâl.îtu'l-İslâmiyyîn, s. 3 3 9 .
'•'> H a y y â l , Kitâbu'l-İntisâr, s. 7 2 .
ısü N e v e v î , a.g.e., X X I I . 2 2 9 .
Koçyiğit, Talat, Hadis Târihi, s. 1 9 5 .
dair açıic belirtiler vardır.'**^ Birtakım fikirlerinin, Hz. Ali'nin hali

feliği etrafında c e r e y a n e d e n m ü c a d e l e l e r e katılmış o l a n şah.si-
yetler h a k k ı n d a k i k a n a a t l e r i n d e n ortaya çıktığını s ö y l e m e k
m ü m k ü n d ü r . ' " ' Mu'tezile mensupları, serbest düşünceli, nakil
den ziyade akla ö n e m v e r e n felsefî düşünceyi b e n i m s i y o r l a r
dı.'"'' B u s e b e p l e hadisçilerle araları iyi değildi.'"'
Görüldüğü gibi Mu'tezile, uygun zamanı b e k l e m e diye isimlen
dirilen " T e m e k k ü n " e k o l ü n ü n temsilcisi olup, körü k ö r ü n e bir
itaan kabul e t m e m e k t e d i r .
3.2. Günümüz İslâm Alim ve

Düşünürlerinin Yöneticilere İtaatle İlgili Görüşleri
B u n d a n ö n c e k i b ö l ü m d e , k o n u y l a ilgili olarak, klasik d ö n e m İs

lâm alimlerinin ve d ü ş ü n c e ekollerinin görüşleri dile getirilmeye
çalışılmıştır. B u b ö l ü m d e de, yöneticiye itaatle ilgili bir kısım gü
n ü m ü z İslâm alim ve düşünürlerinin görüşlerine temas e d i l e c e k
tir..
Fazlur R a h m a n , k o n u y l a alakalı olarak şu görüşü ileri s ü r m e k
tedir: "İtaatin tek yanlı olarak vurgulanması b o y u n e ğ m e v e pa
siflik, e n i n d e s o n u n d a sosyal karışıklık d o ğ u r u p v e kendi g a y e
sinin g e r ç e k l e ş m e s i n i engellemektedir. Söz k o n u s u ilkeyi ilk de
fa ifade e d e n l e r , bu g e r ç e ğ i n farkına varmış veya v a r m a m ı ş ola
bilirler. Çünkü, o n l a r g e r ç e k bir anarşi tehdidiyle karşı karşıya
bulunuyorlardı. Zira, kayıtsız şartsız bir ş e k i l d e itaati vurgula
ma, uzun v a d e d e halkın yalnız siya.sî otoriteye değil, t o p y e k ü n
siyasî hayata karşı tam anlamıyla ilgisiz k a l m a s ı n a v e faaliyet
sizliğine s e b e p olmaktadır." Y i n e Fazlur R a h m a n , itaatin tek
yanlı olarak d e v a m ettirilmesinin, İslâm medeniyetinin ç ö k m e s i
n e katkıda bulunduğunu ileri sürmektedir.'"^
Oryantalist B e r n a r d Lewis ise; "...Sizden buyruk sahibi olanla
ra itaat edin" ayetini ise, otoriteyi elinde tutan h ü k ü m d a r a v e
o n a uyan tebâya mesajlar vardır. H e m h ü k ü m d a r ( y ö n e t i c i ) h e m
de tebâ, kutsal h u k u k u n yüklediği ( K u r ' a n ) belli mecburiyetler-
İslâm Ansiklopedisi, Mu'tezile maddesi. VIII. 7 5 6 .

İslâm Ansiklopedisi, a.g.m.. VIII. 7^7.
18' İslâm Ansiklopedisi, a.gm., VIIl. 7 6 0 .
'"'> İslâm Ansiklopedisi, a.g.m , VIII. 7 5 9
F a z l u r R a h m a n , İslâm, s. 3.34.
116 Hadislere Göre Yönedcilere itaadn Sınırları
le, h e m Allah'a h e m de birbiderine karşı sorumludurlar ve t e b â -

nın birinci görevi itaat etmektir. Müslümanların dinî, hukukî ve
siyasî yazılarında bu konu üzerindeki fikir birliği, karşı çıkılma
y a c a k kadar açıktır. Meşru otoriteye itaat e t m e görevi, s a d e c e
siyasî çıkar amacına yönelik değildir. B u kutsal h u k u k u n tanım
ladığı ve yüklediği vahye dayalı dinî bir yükümlülüktür. Dolayı
sıyla itaatsizlik bir suç olduğu kadar günahtır. Fakat bu ilkelerin
hiç bin, n e hükümdarın ( y ö n e d c i n i n ) otoritesini, n e d e tebânın
itaatini sınırsız kılmaktadır. Her ikisi de bunları yükleyen, tanım
layan ve d ü z e n l e y e n hukuka bağımlıdır. Müslüman h ü k ü m d a r
genellikle otokrat olabilir; fakat o bir d e s p o t değildir. Makamı
v e bu m a k a m d a k i tasarruf hakkı k a n u n d a b e l i r l e n m i ş v e düzen
lenmiştir ki, bu kanunlara o ( y ö n e d c i ) , de e n azından aciz k ö l e
si kadar uymak z o r u n d a d ı r . " " ' şeklinde izana çalışmaktadır. Le-
wis, bu meseleyi karşılıklı sorumluluk anlayışı içinde e l e almak
ta, g e r e k y ö n e t e n v e g e r e k s e yönetilen kimselerin birbirlerine
karşı sorumluluklarının olduğunu dile getirmektedir. O n a g ö r e ,
yöneticiye "itaatin sınırı" hiçbir zaman sınırsız değildir. Lewis'in,
Müslüman bir yöneticinin genellikle otokrat o l a b i l e c e ğ i fikrine
katılmak m ü m k ü n değildir. Eğer bu yargıya, İslâm tarihindeki
birtakım uygulamalardan varmışsa, doğru denebilir, fakat
Kur'an'dan ve Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in sahih s ü n n e t i n d e n h a
reketle yöneticiye otokrat (müstebit) d e m e k m ü m k ü n değildir.
Mevdûdî ise yöneticilere itaatle ilgili olarak, "itaat a n c a k doğru
iş (mârûO içindir" görüşünü dile getirmektedir. O n a g ö r e Allah
(c.c.)'ın emirlerine karşı gelen, işlerinde aşırı olan hükümetin
(yöneticinin), halktan itaat istemeye hakkı yoktur. Esasen bu gibi
hallerde halk da, h ü k ü m e t e dolayısıyla yöneticiye itaat e t m e z .
B a ş k a bir ifadeyle, b ö y l e bir kuralın ortaya konulmasından mak
sat ise, vatandaşların, a n c a k kanun dairesindeki emirleri dinle
m e k l e )aikümlü olmasıdır. Aksi takdirde, n e bu emir dinlenir, n e
de bu hususta kendilerine itaat edilir. Kur'an-ı Kerim, Rasûlullâh
(s.a.v.)'a bey'at edileceği sırada, bu bey'aün a n c a k doğru v e ka
nunî işlerde yapılmasını şart koşmaktadır"'** demektedir.
M u h a m m e d Umârâ ise, mutlak itaatin yöneticiye değil, s a d e c e
Allah'a olabileceği fikrini benimsemektedir.'*' Y i n e o, "imamları,
Lewis, İslâm'ın Siyasal Dili, s 1 4 1 .

18K Mevdûdî. Hilâfet ve Saltanat, s. 7 3 .
U m â r â , .Muhammed. İslâm ve İnsan Hakları, s. 1 2 0 .
yöneticileri v e başkanları m a s u m o l a r a k g ö r m e k dinin sınırlarını

çiğnemektir" d e m e k t e d i r . " "
IVIâlik b . N e b î d e "vatandaşın d i n l e m e v e itaat e t m e k l e y ü k ü m
lü o l d u ğ u n u savunmaktadır. F a k a t iktidardaki bir kişide bir ay
kırılık g ö r d ü ğ ü a n d a n itibaren d i n l e m e k v e itaat e t m e k yoktur"
d e m e k t e d i r . B u n a delil o l a r a k ta, bir b e d e v î n i n Hz. Ö m e r ' d e n
üzerindeki k u m a ş y ü z ü n d e n h e s a p sormasını göstermektedir.
Aziz A h m e d i s e , bir halifeye ( y ö n e r i c i y e ) y a l n ı z c a Kur'an v e
sünnet'in h ü k ü m l e r i n e uyduğu m ü d d e t ç e t o p l u m u n b e y ' a t e d e
b i l e c e ğ i n i ileri sürmektedir.'92 Afzalur R a h m a n da, itaati Allah
( c . c . ) ' ı n emirlerine tümüyle uyulmasına bağlamaktadır.'^'
A b d u l k e r i m Z e y d a n ise, "ferdin d e v l e t e v e y a y ö n e t i c i y e itaati
mutlak o l m a y ı p , e m r o l u n a n şeyin iyi veya kötü o l m a s ı n a bağlı
dır" demektedir.'''^ H â t e m î d e devlet reisliği veya h ü k ü m e t reis
liği vasıflarına s a h i p o l a n kişi, s o r u m s u z bir zât-ı ş â h â n e değil,
icraî tasarruflarından dolayı s o r u m l u bir görevli o l u p , g ö r e v i n i
y e r i n e getirebildiği ö l ç ü d e v e s ü r e c e saygıya v e itaate l â y ı k t ı r " '
demektedir.
Garaudy, İslâm alimlerini tenkit e d e r e k , y ö n e t i m alanında ya
zılan e s e r l e r i n k ö l e c e t e k yanlı bir itaati telkin ettiğini s a v u n
maktadır. " 6
Ali Abdurrazık, Müslümanların tarihsel olarak; rejimlerine ithaf
ettikleri kutsallık vasıf v e y a y ö n e t i c i y e isyan e t m e n i n dinî pren
siplere isyan e t m e k l e eşit olduğu y o l u n d a k i inançlara bağlı kal
dığını dile getirmektedir."^ Abdurrazık b u görüşleriyle tek yanlı
itaati e l e ş t i r m e k t e , yöneticinin k o n u m u n u , kutsal değerierle sağ
lamlaştırma fikrine karşı çıkmaktadır.
M u h a m m e d A b d u h ( Ö . 1 9 0 5 ) ve Reşit Rız da aynı durumu dile
getirerek şu d e ğ e r l e n d i r m e y i yapmaktadır; "Hilâfetin Râşidûn
d ö n e m i n d e ideal şekli b o z u l a r a k despotların v e hanedanların
bayağı isteklerine hizmet e d e n bir a r a ç haline gelmiştir. Dolayı
sıyla d e s p o t i z m İslâm tarihinde normal bir h ü k ü m e t şekli halini
I ' * U m â r j , a.g.e., s. 1 2 4 .
Mâlik b . N e b î , /.s7i;ıı Dünyasında Fikir ve Put, s. 1 3 3 .
A h m e d , Aziz. Hindistan ve Pakistan da Modernizm ve İslâm, s. 2 5 0 .
" 3 Afzalur R a h m a n , a.g.e., I. 3 7 8 .
Z e y d a n , A b d u l k e r i m , a.g.e., s. 8 0 .
H â t e m î , Hü.seyin, İslâm Hukukunda Devlet Yapısı, s. 1 1 6 .
G a r a u d y , İslâm ve İn.sanlığın Geleceği, s. 2 4 .
i''^ İ n a y e t , a.g.e., s. 1 2 5 .
118 Hadislere Göre Yönedcilere kaadn Sınnlan
almıştır. B u n u n başlıca s e b e p l e r i n d e n biri de ulemânın emirlere

(yöneticilere) olan bağımlılıklarıdır. B ö y l e olunca, sistemin âdil-
liğini korumakla görevli kimseler, sistemin işlediği ya da n e d e n
olduğu kötülüklerin esas dayanakları haline gelmektedirler. S o
nuçta fasit daire tamamlanmaktadır; zulümden kurtuluş u l e m â
nın öncülüğü olmaksızın mümkün olmamaktadır. Zira sistem kı
sa bir süre sonra b ü t ü n potansiyel v e fiilî rakiplerini dalâletle
suçlamaya hazır, gönüllü muhafızların üretmeye m a h k û m d u r . " " "
Harun Şirvânî, İslâmî anlamda y ö n e d c i n i n k o n u m u n u şu ifade
leriyle dile getirmektedir: "İslâmî manada h ü k ü m d a r ( y ö n e t i c i ) ,
Avrupalı politikacılar ve siyaset bilginleri tarafından geliştirilen
h ü k ü m d a r d a n farklıdır. Zira, İslâm a k î d e s i n e g ö r e hiçbir k i m s e
otokrat (müstebit, mudak h ü k ü m d a r ) değildir. Siyasî iktidarın
bu manada esası vekâlettir. Ş ü p h e y o k ki, bu bir mesuliyet g e
rektirmektedir. B u n d a n b a ş k a mudak mülkiyet fikrî ister siyasî,
ister şahsî manasında olsun, İslâm'ın ruhuna tamamıyla y a b a n c ı -
dır.""9 Aslında Şirvânî bu ifadeleriyle yönedcinin k o n u m u n u b e
lirlemektedir. Y ö n e t i c i y e , müstebitlik gibi vasıfların verilmesini
de İslâmî bir anlayış olarak da kabul e t m e m e k t e d i r .
Yukarıda zikredilen görüşler göz önünde tutulduğunda, bazı gü
nümüz İslâm düşünür v e alimlerinin görüşleri yöneticiye mudak
anlamda bir itaatin dinin sahih naslarından kaynaklanmadığı husu
sunda paralellik arz etmektedir. Diğer bir ifade ile bu düşünürlerin
hepsi de, itaati belli şartlarda zorunlu görmektedirler. Hiç birinde,
tek yanlı körü körüne bir itaat anlayışının olmadığı aşikardır.
'9" İnayet, a.g.e., s. 1 3 8 .

'99 Şiı-vânî. H a r u n , İslâm'da Siyasî Düşünce ve İdare, s. 3 1 0 .
SONUÇ: GENEL DEĞERLENDİRME
u ç a l ı ş m a d a "Hadislere G ö r e Y ö n e t i c i l e r e İtaatin Sınırlan"

B adlı k o n u e l e alınmıştır. Giriş b ö l ü m ü n d e i n c e l e m e y e çalışı
lan "Ulu'l-Emr" kavramının, ç o k değişik anlamlar ihtiva ettiği v e
s o n u ç t a bu kavramla, g e r e k s e ç i m yoluyla g e l e n v e g e r e k s e
kendisine siyasî otorite tarafından yetki verilen kimselerin ifade
edildiği görülmüştür.
Mesuliyet anlayışı v e b u n a bağlı olarak insanın y e r y ü z ü n d e
halife olmasının kendisine ne gibi sorumluluk yüklediği a y e d e r
ve hadisler ç e r ç e v e s i n d e ele alınmıştır. Sorumluluğun, insan ha
yatının her alanında olduğu, özellikle de, yönetici k o n u m u n d a
bulunan kimselerin daha fazla sorumlu olduğu h u s u s u n a vurgu
yapılmıştır.
Çalışma açısından temel kavram olan yönetici ve y ö n e t i c i d e
bulunması g e r e k e n özellikler de ana hadarıyla b e l i r l e n m e y e ç a
lışılmıştır. Sonuçta kim hangi makamda olursa olsun, yöneticilik
vasıflarını taşımıyorsa, o kimsenin tam anlamıyla yönetici olması
m ü m k ü n değildir. Bir yöneticide; ehliyet sahibi olması, mesuliyet
taşıması, istişareyi h e r hususta işletmesi, adalet sahibi o l m a s ı ,
dürüst olması, rüşvet ve haksız k a z a n ç yollarına karşı m ü c a d e l e
etmesi, iyi insanları iş başına gedrmesi, halkın maslahatına uy
gun davranış göstermesi gibi özellikler aranmaktadır. B u sarfla
rın yöneticide olması, hem kendisi h e m de yönetmiş olduğu kit
lenin refah v e düzeni açısından ö n e m arz etmektedir.
Y ö n e t i c i l e r d e n e gibi vasıfların olması gerektiği ile ilgili husus
lara temas edildikten sonra, y ö n e t i l e n l e r d e n e gibi özelliklerin
olması gerektiği de vurgulanmaya çalışılmıştır. Zikredilen vasıf
ları taşıyan bir y ö n e t i c i y e hangi şartlarda itaat e d i l e b i l e c e ğ i hu
susu i n c e l e n m e y e çalışılmıştır. Kur'an, Hz. P e y g a m b e r i n sahih
sünneti ve Râşid halifelerin uygulamaları yöneticilere körü körü-
n e bir itaati öngörmemelctedir. T e m e l naslar ve tarihî uygulama

lar itaati belli şardarla smırlandırmaktadır. Nitekim konuyla ilgili
rivayetler değerlendirilmeye tabî tutularak, körü k ö r ü n e itaadn
telkin edildiğini ve bu anlayışm yaygm hale geldiğini v e mevcut
duruma dinî bir kılıf biçildiğini s ö y l e m e k mümkündür. Emevîler
ve Abbasîler d ö n e m i n d e , çeşidi siyasî olaylar neticesinde, deği
şik gruplar kendi haklılıklarını ispat e t m e k için y ö n e t i m e ve y ö
neticiye yarı ilâhîlik vasfını vermişlerdir. Kısaca yöneticiler, Pey-
g a m b e n n halifesi sayıldığı gibi, yeryüzünde ilâhî bir sığınak, Al
lah'ın gölgesi sayılır duruma gelmiştir. Yeryüzünde Allah'ın göl
gesi ve Peygamber'in halifesi olan kişinin velayeti, Allah'ın vela
yeti ve Peygamber'in velayeti gibi umûmî ve m u d a k kabul edil
miştir.' Bazı alimler, bu durumu k o r u m a k için, bazı rivayetleri
delil alarak, tek yanlı olarak halkdan körü k ö r ü n e bir itaat iste
mişler ve herhangi bir muhalefet h a r e k e t i n e ö n c ü l ü k y a p a n ve
katılan kimseleri de âsî olarak kabul etmişler, hatta b ö y l e bir
hareketi fitne olarak telakki etmişlerdir.
Bu s e b e p l e fiilî otoriteye b o y u n e ğ m e öğretilerine ağıdık veril
miş, bütün bu doktrinler, "herhangi bir kanun, k a n u n s u z l u k t a n
daha iyidir" ilkesine dayanmıştır.- Bunlar, c e m a a d n bütünlüğünü
k o r u m a k ve güvenliğini s a ğ l a m a k için yapılmıştır. Fakat d a h a
sonraları, g e r ç e k bir tarihî gereksinim bir çeşit d o g m a y a d ö n ü ş
müştür.' Neticede karşımıza her durumda itaati v a c i p g ö r e riva
yetler çıkmıştır. B u rivayetler adeta, yönetimleri ve yöneticileri
koruyan bir zırh görüntüsü verir duruma gelmiştir. Y ö n e t i c i l e r ,
halk için y ö n e t i m d e olduklarından, onların ç o k sayıda rivayet
yoluyla korunması, kanaatimize göre, Hz. P e y g a m b e r ' i n bir e m
ri değildir. Çünkü o n u n hayatı körü k ö r ü n e ve her durumda y ö
neticileri haklı g ö r e n bir anlayışa m ü s a a d e etmemektedir.
Her şeyden ö n c e y ö n e t i m d e bulunan kimselerin görevi, insan
ların haklarını kısıdamak değildir. Devlet b a ş k a n ı o l m a k veya
herhangi bir idari vazifede b u l u n m a k , insanlara z u l m e t m e hak
kını vermemektedir. B u s e b e p l e rivayetlerde yer aldığı şekliyle,
sırta vurularak, malın alınarak itaatin d e v a m e d e c e ğ i n i s ö y l e
m e k , İslâm'ın temel naslan açısından m ü m k ü n değildir. Rivayet-
' .abdurrazık, Ali, el-İslâmu ve Usûlu'l-Hııkm, s. 1 9 9 - 2 0 0 .

^ F a z l u r R a h m a n , Tarih Boyunca İslâmî Metodoloji Sorunu, s. 9 8 .
3 F a z l u r R a h m a n , a.g.e., s. 1 0 5 .
Somıç: Genel Değerlendirme 121
lerde her duruma sabır gösterilmesi gerektiğinin vurgulanması

v e b u n a mukabil c e n n e t vaad edilmesi dikkat ç e k i c i bir husus
tur. H e r şeyin ahirete b ı r a k ı l m a s ı , başkaları tarafından insanla
rın haklarının kısıtlanarak sabır telkin edilmesi, s a d e c e ve sade
c e insanları sabır adı altında haklarını ihlâl e d e r e k idare e t m e y e
y ö n e l i k bir davranıştır.
Birtakım rivayetlerde, y ö n e t i m d e i s t e n m e y e n k i m s e l e r e karşı
nasıl bir tavır takınılacağı hususu y ö n e t i c i l e n n l e h i n e uygun bir
şekilde yer almaktadır. B u gibi rivayetlerin m e v c u t siyasî yapıya
bağlılığı d e v a m ettirmek için ortaya atılma ihtimali d a h a fazladır.
İslâm tarihinde özellikle dört halifeden sonra c e r e y a n e d e n siya
sî olaylar, birtakım siyasî katliamlara s e b e p olmuştur. İslâm üm
metinin bu tüdü hadiselerden ç o k etkilendiğini ve y ö n e t i m e g e
ç e n k i m s e l e r e de g e n e l olarak p e k iyi g ö z l e bakmadıklarını söy
l e m e k mümkündür. B u olumsuz siyasî etkilerin ortadan kaldırıl
ması vazifesi ise, -siyasî kargaşa ç ı k m a s ı n ı ö n l e m e k için- Hz.
P e y g a m b e r ' e isnat e d i l e n rivayetlere verilmiştir. B ö y l e c e , siyasî
olaylara g ö r e rivayetler k e n d i n i g ö s t e r m e y e b a ş l a m ı ş , i s t e n m e
y e n kimselerin varlığı, Hz. P e y g a m b e r tarafından olumlu g ö s t e
rilmiştir. B u etkenlerin y ö n e t e n yönetilen ilişkilerini dile getiren
rivayetlerin artmasına s e b e p olduğu düşünülmektedir.
T e k yanlı itaati vurgulamaya çalışan kimselerin, itaatin belli
şartlarda t a h a k k u k ettiğini ortaya k o y a n rivayetleri g ö r m e m e l e r i
dikkat çekicidir. İtaade ilgili rivayetler, farklı anlayışların ortaya
ç ı k m a s ı n a s e b e p olmuştur. G e r e k sünnî İslâm d ü ş ü n c e s i n d e v e
g e r e k s e sünnî e k o l l e r dışında itaatin farklı e l e alındığı da b a ş k a
bir gerçektir. Ö z e l l i k l e sünnî d ü ş ü n c e e k o l l e r i n d e h â k i m o l a n
g e n e l kanaat "tek yanlı körü k ö r ü n e itaate sarılmak"tır. Onların
b u kanaatlerinin, o d ö n e m için dinin naslarından k a y n a k l a n m a
dan sosyal şartlar ç e r ç e v e s i n d e geçerli o l d u ğ u n u söylemek
m ü m k ü n olabilir. A n c a k JVtüslümanların b ö y l e bir anlayışı tüm
çağlar için g e n e l kanaat haline getirmelerini s a v u n m a k Kur'an'a
v e Hz. P e y g a m b e r ' i n uygulamalarına ters düşmektedir.
Sünnî İslâm düşüncesinde, itaatin belli şartlarda olduğunu ilen
sürenler olsa da, körü k ö r ü n e tek yanlı itaati s a v u n a n l a r daha
fazladır. B u n u n s e b e b i , sünnîlerin her zaman g e n e l d e , kim olur
sa olsun Kral ( y ö n e t i m ) ' ı n yanında o l m a l a r ı d ı r . B i l i n ç l i olarak
^ F a z l u r R a h m a n , a.g.e., .s. 9 8 .
122 Hadislere Göre Yöneticilere İtaatin Sımrlan
Üretilen siyasî uysallık, ahlâkî pasifliğin ortaya çıkmasına s e b e p

olmuştur. Her n e kadar Sünnîler içinde, itaati belli şartlar ç e r ç e
v e s i n d e e l e alan kimseler olsa da, g e n e l yapı içerisinde p e k et
kili olduklarını s ö y l e m e imkanı yoktur.
Siyasî anlamda, Mu'tezilenin ve Haricîlerin ortaya k o y m u ş ol
duğu anlayış, birtakım e t k e n l e r s e b e b i y l e ü m m e t arasında g e
rekli ilgiyi görememiştir. Kanaatimize g ö r e b u g ü n , siyasetle v e
ya itaatin sınırlarıyla ilgili dile getirmiş olduğu görüşler, Kur'anî
anlayışa daha uygun görünmektedir. Hatırlanacak olursa, Mu'te
zile, "temekkün" (uygun zamanı b e k l e m e ) anlayışını b e n i m s e y e
rek, zalim bir yöneticiye karşı k o y m a k gerektiğini savunmuştur.
Haricîlerin de yöneticilere karizma atf e t m e m e l e r i n i ve zalim bir
y ö n e t i c i y e karşı başkaldırıyı ö n görmelerini, siyasî alanda daha
sağlıklı bir anlayış olarak görmek m ü m k ü n d ü r .
Günümüz İslâm alim ve düşünürlerinin ç o ğ u , itaatin belli şart
larda olabileceğini ileri sürmektedider. Geçmişin aksine, körü k ö
rüne bir itaati savunmadıkları görülmektedir. B u durum, m e s e l e
nin asıl kaynaklar çerçevesinde ele alınmasının bir sonuncudur.
E s a s e n Kur'an, hadisler v e Râşid Halifelerin b u k o n u d a k i öğ
retileri, tek yanlı bir itaati ö n g ö r m e m e k t e d i r . H e r n e kadar İslâm
tarihinin çeşidi d ö n e m l e r i n d e bu k o n u farklı şekillerde e l e alın
mışsa da, kişilerin b u n a bağlı olarak y ö n e t i m l e r i n ortaya k o y
muş olduğu körü k ö r ü n e itaat anlayışı bizleri İslâmî açıdan bağ
lamamaktadır. B u anlayış tarihin derinliklerinde o d ö n e m için
gelip geçmiştir. Y ö n e t i c i y e ilâhîlik vasfını v e r m e k ve b u n a g ö r e
hareket etmek, İslâmî anlayışa terstir. İslâmî anlamda bir yöneti
ciyi b e n z e t m e k gerekirse, o sürüsünü otlatan v e koruyan bir ç o
b a n gibidir. Halka karşı görevini yerine getiren bir yönetici, o n
lardan itaat isteme h a k k ı n a sahiptir. Ayrıca y ö n e t i m d e bulunan
kimseler halk için orada bulunduğunu sürekli zihninde tutması
gerekmektedir.
Bu çalışma neticesinde, itaatin s a d e c e resmî d ü z e y d e y ö n e t e n -
yönetilen ilişkilerini ilgilendirdiğini s ö y l e m e k m ü m k ü n değildir.
İtaade ilgili s ö y l e n e n şeyler, siyasî ve dinî c e m a a t grupları içeri
sindeki yöneten-yönetilen ilişkileri için de geçerlidir. Çünkü aynı
olumsuzlukları, siyasî v e dinî c e m a a t gruplarının bazılarında
g ö r m e k mümkündür. Herhangi bir grup içerisindeki itaat anlayı
şını en güzel şekilde özetleyen olay, komutanları tarafından ate
şe girmesi emredilen askerlerin komutanın bu isteğine karşı çık-
Sonuç: Genel Değedmdime 123
maları v e Hz. P e y g a m b e r ' i n de k o m u t a n ı n tutumunun yanlış ol

d u ğ u n u ortaya koymasıdır. B u g ü n c e m a a t l e r i n b ü y ü k bir kıs
mında, itaadn tek yanlı olarak körü k ö r ü n e o l d u ğ u n u s ö y l e m e k
m ü m k ü n d ü r . Aynı ş e y siyasî partiler için de g e ç e d i d i r . Herhangi
bir grup v e y a teşkilat, İslâmî bir anlayışı temsil etdğini iddia edi
yorsa, s e r i y y e k o m u t a n ı y l a askerleri arasında g e ç e n olayı g ö z
ö n ü n d e bulundurmaları g e r e k m e k t e d i r . G e r e k c e m a a t liderleri
v e g e r e k s e mensupları, b u ilkeleri g ö z ö n ü n d e bulundurursa,
c e m a a t l e r içindeki y ö n e t e n - y ö n e t i l e n ilişkileri sağlıklı bir yapıya
oturur. Aksi takdirde, buralardan da uyutulan kidelerin ortaya
çıkması k a ç ı n ı l m a z olur.
Ayrıca bu çalışma s o n u c u n d a g ö r e ; körü k ö r ü n e her durumda
itaati telkin e d e n rivayetlerin, daha sonraki d ö n e m l e r d e mevcut
siyasî yapının meşruluğunu veya yöneticilerin m e v c u t k o n u m l a
rını d e v a m etdrmek için imal edildiğini s ö y l e m e k m ü m k ü n d ü r .
Çünkü Hz. P e y g a m b e r ' i n hayatı y ö n e t i l e n kesimin haklarını or
tadan kaldıran bir anlayışa m ü s a a d e e t m e m e k t e d i r .
D i ğ e r m e s e l e l e r d e olduğu gibi, bu m e s e l e d e d e kriter olarak;
Kur'an, Hz. P e y g a m b e r ' i n sahih uygulamalarını ö r n e k a l m a k du
rumundayız. B u hususta da sağlıklı bir anlayış ortaya k o y m a k
isteniyorsa, h e r türlü tarihî yanlış v e yargılardan uzak, Kur'an v e
Hz. P e y g a m b e r i n sahih sünneti gibi a n a k a y n a k l a r e s a s alına
rak, kişilerin değil d e İslâm'ın ilkeleri g ö z ö n ü n d e bulundurula
rak, İslâm tarihinde m e y d a n a g e l e n olaylar s e b e p s o n u ç ilişkisi
ç e r ç e v e s i n d e bir s o r g u l a n m a y a tâbi tutularak, siyasî revizyon
gerekmektedir.
"Hadislere G ö r e y ö n e d c i l e r e itaatin sınırları" isimli b u i n c e l e m e
neticesinde, körü körüne tek yanlı bir itaat anlayışının ne
Kur'an'a v e n e d e Hz. P e y g a m b e r ' i n b u husustaki uygulamaları
na uygun olmadığı görülmüştür. Y ö n e d c i l e r e sınırsız yetki tanı
yan ve körü k ö r ü n e itaatin yerleşmesine s e b e p olan rivayetlerin,
daha sonraki d ö n e m l e r d e ortaya atıldığını s ö y l e m e k d e h e r hangi
bir s a k ı n c a yoktur. Hz. P e y g a m b e r ' i n s ö y l e m e s i n e imkan vere
mediğimiz bu rivayetlere dayanarak, tek yanlı s a d e c e y ö n e t e n l e
ri koruyan v e yönetilenlerin haklarını ihlal e d e n bir itaat anlayışı
nı da İslâmî bir anlayış olarak kabul e t m e k m ü m k ü n değildir.
BİBLİYOGRAFYA
KURAN-I KERİM
ABDUH, Muhammed Tefsînü-Kuv'ani'l-Hükîm, Matbaatu'i-Me-
nâr, Mısır h. 1 3 2 8 .
ABDURRAZIK, Ali; el-İslâmu ve Usûlu'l-Hukm, Dâru M e k t e b e -
li'l-Hayât, Beyrut, t.y.
ABDURRAZZAK; İbn H e m m â m es-San'ânî, e/-Musanna/"(I-XI),
Lübnan, 1 9 7 0 - 1 9 7 2 (Ma'mer ibn Râşid'in el-Câmii adlı
eseri, C.X, s. 3 7 9 v e d e v a m ı ) .
ACLtJNÎ, İsmail b. Muhammed; Keşfu'l-Hafâ, Dâru İhyâi't-Turâ-
si'l-Arabî, Beyrut, h. 1 3 5 1 ( v e Mısır h. 1351 baskısı).
AFZALUR RAHMAN; Encydopaedia ofSeerah (Sîret Ansiklope
disi) (I-III), İnkılâb Yayınları, İstanbul 1 9 8 8 .
AHMED, Aziz; Hindistan ve Pakistan'da Modernizm ve İslâm
(Tere. A h m e d Küskün), Y ö n e l i ş Yayınları, t.y.
AKBULUT, Ahmet; Sahabe Devri Siyasî Hâdiselerinin Kelâmî
Problemlere Etkileri, B i d e ş i k Yayıncılık, İstanbul 1 9 9 2 .
ALİYYU'L-KÂRÎ, Kitâbu'l-Mevdûâtu'l-Kebîr, Matbaa Amira, İs
tanbul, h. 1289.
ATAY, Hüseyin; "Allah'm Halifesi İnsan", A.Ü.İ.F.D. 5 8 4 0 / 1 8 ,
A.Ü. Basımevi, Ankara 1 9 7 2 .
ATTAS, Nakib; İslâm and Secularizm (İslâm ve Laisizm), ( T e r e .
Selahaddin Ayaz), Pınar Yayınları, İstanbul 1994.
AYNÎ; Umdetu'l-Kârî, Şerhu Sahihi'1-Buharî, Munîriyye, Mısır,
t.y.
BAĞDADÎ, Abdulkâhır b. Tâhir; el-Fark Beyne'l-Fırak, Matba-
atu'l-Maarif Mısır m. 1 9 1 0 .
BAYRAKLI, Bayraktar; Farabî'de Devlet Felsefesi, Doğuş Yayın
lan, İstanbul 1 9 8 3 .
B E H İ Y , Muhammed; ed-Din ve'd-Devle, Mektebetu Vehbe,
Kwhire 1 4 0 0 / 1 9 8 0 .
126 Hadislere Göre Yönedcilere İtaadn Sınırları
BELATUNUSÎ, M u h a m m e d b. Muhammed; Tahırîru'l-Malfâl, Dâ-

ru'l-Vefâ, 1409/1989.
BELÂZÛRÎ, Ebu'l-Hasan, Fumu'l-Buldân, Mısır 1 3 5 0 / 1 9 3 2 .
BENNÂ, Ahmed Abdurrahman; el-Fetlıu'ı-Rabbânî(\i tertibi
Musnedi el-İmam-ı A h m e d ibn H a n b e l ) , Dânı'ş-Şihâb,
Kahire, t.y.
BEYHAKÎ; es-Sunemı'l-Kubrİ ( I - X ) , Haydarâbad, h. 1347.
BUHARÎ, Ebû Abdillah M u h a m m e d b. İsmail; el-Câmiıı's-Salıitı
I-VIII, el-Mektebetu'l-İslâmiyye, İ s t a n b u l - 1 9 8 1 .
CANAN, İbrahim; Kutub-i Sitte Mutıtasan Tercüme ve Şerhi ( I -
XVIII), Akçağ Y a y ı n l a n , İstanbul-1988.
CASSÂS, Ebû B e k r b. A h m e d er-Râzî; Alıiiâınu'l-Kur'an, Dâru'l-
Kutubi'l-Arabiyye, Beyrut t.y.
CEMALEDDİN, Abdullah, es-Siyâsetu'ş-Şer'iyye, Matbaatu'l-Ma-
ânf, Mısır, h. 1319-
CEVDET PAŞA, Ahmed; Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârîh-i Hulefâ, (I-
II), (Sad. Ali Arslan), Arslan Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l l 9 8 1 .
CONCORDANCA; et Indices de la Tradıtıon Musulmane, Çağrı
Yayınlan, İ s t a n b u l - 1 9 8 8 .
DABÂŞÎ, Hamid; İslâm'da Otorite (Tere. Süleyman E. G ü n d ü z ) ,
İnsan Yayınları, İstanbul 1 9 9 5 .
DÂREKUTNÎ, Ali ibn Ö m e r ; es-Sunen (I-IV), el-Medinetu'l-l\iu-
nevvere 1386/1966.
DÂRİMÎ, es-Sunen (I-II), Dâru'l-Kutubi'l-İslâmiyye, Beyrut, t.y.
DAVUDOĞLU, Ahmed, Sahih-i Iûslim Tercümesi ve Şerhi ( I -
X I I ) , S ö n m e z Neşnyat, İstanbul 1 9 7 8 .
DEVÂLİBÎ, Mâruf, İslâm'da Devlet ve İktidar (Jete. M. Said Ha
tiboğlu), Dergâh Yayınlan, İstanbul-1985.
DEYLE.MÎ, el-Firdevs bi Me'sûri'l-Hitâb, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye,
Beyrut 1 4 0 6 / 1 9 8 6 .
DOĞAN, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Bidik Yayınlan,
Ankara-1981.
E B Û DÂVÛD, es-Sunen (I-IV) Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî), B e y
rut t.y.
E B Û Y Û S U F , Y a k u b b. İbrahim, Kitâbu'l-Haraç, Kâhire-1352,
ve Dâru'l-Mârife, Beyrut t.y.
, Kitabu'l-Âsâr, Matbaatu'l-İstikâme, Mısır-1355.
E B Û ZEHRE, M u h a m m e d ; Mezhepler Tarihi (Tere. Abdulkadir
Ş e n e r ) , Hisar Yayınları, İstanbul t.y.
Bibliyografya 127
, Ebû Hanîfe, Hayâtuhû ve Asruhû ve Ârâuhû ve Fıkhuhû,

M e k t e b e Abdullah V e h b e , Mısır ( 1 3 6 5 / 1 9 4 6 ) .
, İbn Hanbel, Hayâtuhû ve Asruhû ve Ârâuhû ve Fıkhuhû,
Dâru'l-Fikri'l-Arabî, ?
, Mâlik, Hayâtuhû ve Asruhû ve Ârâuhû ve Fıkhuhû, Mek-
tebetu'l-Encelu, Mısır t.y.
, İmam Şafiî (Tere. O s m a n K e s k i o ğ l u ) Ayyıldız Matbaası,
Ankara 1969.
E S P O S I T O , J o h n I; Güçlenen İslâm'ın Yankıları (Tere. Erol Ça-
talbaş), Y ö n e l i ş Yayınları, İstanbul 1 9 8 9 .
EŞ'ARÎ; Ebu'l-Hasan Ali b. İsmail; Makâlâtu'l-İslâmiyyîn, Devlet
Matbaası, İstanbul 1 9 2 8 .
FARÂBÎ; el-Medinetu'l-Fâdıla, Matbaatu'n-Nîl, Mısır, h. 1 3 2 3 .
FAZLUR RAHMAN; tslâm, S e l ç u k Yayınları, ( 3 . B a s k ı ) ; İstanbul
1993.
, Tarih Boyunca İslâmî Metodoloji Sorunu (Tere. Salih Ak
demir), Ankara Okulu Yayınları, Ankara 1982.
FIĞLALI; E. R u h i ; "Hâricîliğin Doğuşu Fırkalara Ayrılışı",
A.Ü.İ.F.D. C. X X I I , Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara
1978.
, îmamiyye Şiası, Selçuk Yayınları, İstanbul 1 9 8 4 .
GALİB, İbnu'l-Abdi'l-Kâfi; Evveliyyâtu'l-Fârûk, Mektebu'l-Cey-
li'l-Cedîd, San'a ve Muessesetu'l-Kurtubi's-Sekâfiyye,
Beyrut 1 4 1 0 / 1 9 9 0 .
GARAUDY, Roger; İslâm ve İnsanlığın Geleceği, (Tere. Cemal
Aydın), Pınar Yayınları, İstanbul 1 9 9 0 .
, İslâm'ın Vâdettikleri, (Tere, Salih Akdemir), Pınar Yayın
ları, ( 5 . B a s ı m ) , İstanbul 1 9 9 5 .
, Entegrizm, Pınar Yayınları, İstanbul 1 9 9 2 .
, Yaşayan İslâm, Pınar Yayınları, İstanbul-1995.
GAZÂLÎ, Nasîhatu'l-Mülûk, ( T e r e . O s m a n Ş e k e r c i ) , Sinan Yayı
nevi, İstanbul 1 9 6 9 .
GAZÂLÎ, M u h a m m e d , Nebevî Sünnet, (Tere. Ali Ö z b e k ) , İslâmî
Araştırmalar, İstanbul 1 9 9 2 .
G İ B B , H.A.R.; İslâmiyet'in İlk Devirlerinde Hükümet Müessese
sinin Tekâmülü, (Tere. H.G. Yurdaydın), A.Ü.İ.F.D., C. V.,
Ankara-1958.
GOLDZİHER, Ignaz; "Zahirîler'- Sistem ve Tarihleri (Tere. Ci
had T u n ç ) ; A.Ü.İ.F. Yayınlan, Ankara 1982.
128 Hadis'erc Göre Yöneticilere İtaatin Sınırlan
HADDÛRÎ, Mâcid; İslâm'da Adalet Kavramı, (Tere. Selahaddin

Ayaz), Y ö n e l i ş Y a y ı n l a n , İstanbul 1 9 9 1 .
HALLÂF, Abdulvahhâb; es-Syyâsefu'ş-.êr'jyye, Matbaatu's-Sele-
fiyye, Kahire h. 1 3 5 0 .
HAMİDULLAH, Muhammed; İslâm Peygamberi, (Tere. M. Said
Mutlu-Salih T u ğ ) , İrfan Yayınlan, İstanbul 1 3 8 8 / 1 9 6 9 .
, İlk İslâm Devleti, (Tere. İhsan Süreyya Sırma), B e y a n Y a
yınları, İstanbul 1992.
HANEFÎ, E b û M u h a m m e d O s m a n b. Abdillah b . el-Hasen el-
Irâkî; eI-Fıraku'l-I\4ufterika Beyne Ehli'z-Zeyğ ve'z-Zanâ-
dıka, ( T h k . Y a ş a r K u d u a y ) , Nur Matbaası, Ankara 196i.
HATEMÎ, Hüseyin; İslâm Hukukunda Devlet Yapısı, H a r e k e t
Yayınlan, İstanbul 1 9 7 0 .
HATİBOĞLU, M. Said; "Hilâfetin KureyşIiliğr, A.Ü.İ.F.D.
5840/23.
, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Vefatından Emevîlerin Sonuna
Kadar-Siyasî, İçtimai Hâdiselerle Hadis Münasebetleri,
( D o ç e n d i k T e z i ) , Ankara-1967.
HAYYÂT, Ebu'l-Huseyn; Kitâbu'l-İntisâr, Beyrut-1957.
HEYSEMÎ, Ali ibn Ebî B e k r ; Keşfu'l-Estâr an Zevâidi'l-Bezzâr,
Muessesetu'r-Risâle, Beyrut 1 4 0 4 / 1 9 8 4 .
HILLÎ, Ebu'l-Kâsım Necmeddin Cafer b . Hasan; el-Muhtasaru'n-
Nâfi, Dâru'l-Kutubi'l-Arabî, Mısır, t.y.
HİNDÎ, Kenzuî-Ummâl fîSunenH-Akvâl ve'l-Ef'âl, Matbaatu'l-
B e l â ğ a , Halep 1 3 9 0 / 1 9 7 1 , ve Müesseseıu'r-Risâle, Beyrut
1405/1985.
H O D G S O N , Marshall G.S.; İslâm'ın Serüveni (l-Ul) ( B i r Dünya
Medeniyetinde Bilinç ve Tarih), İz Yayıncılık, İstan-
bull993.
HÛLÎ, Emin; Mâlik b. Enes, (I-III), Dâru'l-Kutubi'l-Hâdise, Kahi
re h. 1 3 7 0 .
HUMEYDÎ, Abdullah ibn Zübeyr; el-Musned, Alimu'l-Kutub,
Beyrut t.y.
İBN E B Î Ş E Y B E ; el-Kitâbu'l-Musannaf Dâru's-Selefiyye, Hindis
tan h. 1 4 0 6 .
İBN HACER; Fethu'l-Bârî, Dâru Kutubi'l-İlmi^ê, Beyrut
(1410/1989).
İBN HALDUN; Mukaddime, Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, Beyrut
1408/1988.
Bibliyografya 129
İBN HANBEL; Musned, Çağrı Yayınları, İstanbul 1 9 8 2 .

İBN HAZM, Ebû M u h a m m e d Ali ibn A h m e d ibn Said; el-Muhal-
lâ, Munûriyye, Mısır, h. 1 3 5 1 .
, el-FasI fi'l-Milel ve'l-Abvâ ve'n-Nihâl, el-Matbaa el-Ede-
biyye h. 1 3 2 0
İBN HİŞÂM, es-Sîretu'n-Nebeviyye, İhyâu't-Turâsi'l-Arabî, B e y
rut, t.y.
İBN KESÎR, Ebu'l-Fidâ İsmail; e s - S f / e f ı / n - N e b e v ı y y e , Dâru'l-Ma-
ârif, Beyrut, 1 3 9 5 / 1 9 7 6 .
İBN KESÎR; Tefsîru'l-Kur'ani'l-Azîm, Dâru'l-Ma'nfe, Beyrut
1403/1988.
İBN KUDÂME, Abdullah b. Ahmed; el-Muğnî eş-Şerhu'I-Kebîr,
Dâru'l-Fikr, Beyrut 1 4 0 4 / 1 9 8 4 .
İBN K U T E Y B E , ed-Dineverî; ei-İmâme ve's-Siyâse, Mahmûd
Tevfiku'l-Kutubi, Mısır 1 3 2 7 / 1 9 0 9 .
, el-Maârif, el-Matbaatu'l-İslâmiyye, Mısır 1 3 5 3 / 1 9 3 4 .
, Te'vîlu Muhtelifi'l-Hadis - Hadis Müdâfaası, ( T e r e . M.
Hayri K ı r b a ş o ğ l u ) , K a y ı h a n Yayınları ( 2 . B a s k ı ) , İstanbul
989.
İBN MÂCE; es-Sunen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1 4 0 1 / 1 9 8 1 .
İBN MANZÛR, Lisanu'l-Arab, Dâru Sadr, B e y r u t 1 4 1 0 / 1 9 9 0 .
İBN T E Y M İ Y Y E ; Ahmed; Mecmuu Fetevâ, Mektebu'l-Maârif, Su
udî t.y.
İBN T E Y M İ Y Y E ; Takıyyuddin; es-Siyâsetu'ş-Şer'iyye, (Tere.
V e c d i Akyüz), D e r g â h Yayınları, İstanbul 1 9 8 5 , v e D â -
ru'l-Kitâbi'l-Arabî, 1 3 7 4 / 1 9 5 5 , Arapça baskısı.
İMÂM Z E Y D , Ali b. Huseyn; Musned, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye,
Beyrut 1 4 0 3 / 1 9 8 3 .
İNAYET, Hamid; Çağdaş islâmî Siyasî Düşünce, ( T e r e . Y u s u f Zi
ya), Y ö n e l i ş Yayınları, ( 3 . B a s k ı ) , İ s t a n b u l l 9 9 5 .
İSFAHÂNÎ, A h m e d b. Abdillah; Hılyetu'l-Evliyâ, Dâru'l-Kutubi'l-
tlmiyye, Beyrut t.y.
İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ, ( M . E . B . Tarafından İ.Ü.E.F.'de kurulan
bir h e y e t e Leyden T a b ' ı esas alınarak hazıdanmıştır)
M . E . B . B a s ı m e v i , İ s t a n b u l / 1 9 8 7 ve İstanbul 1 9 5 7 baskısı
"Mu'tezile" maddesi.
İSLÂMÎ ARAŞTIRMALAR (Cilt VII, Sayı: 1 1 , 1 9 9 4 ) .
İSMAİL, Y a h y a ; Menhacu's-Sunne fi'l-Alâkati Beyne'l-Hâkimi
ve'l-Mahkûm, Dâru'l-Vefâ, Mısır 1 4 0 6 / 1 9 8 6 .
İZZETBEGOVİÇ, Ali; Doğu ve Batı Arasmda İslâm, (Tere. Salih

Ş a b a n ) , Nehir Yayınları, İstanbul 1 9 9 3 .
KADI BEYDÂVÎ; Envâru't-Tenzîl ve Esrâru't-Te'vîl, Dâru'l-Fikr,
• Mekketu'l-Mukerreme 1 4 0 2 / 1 9 8 2 .
KADRİ, H. Kâzım; 20 Asırda İslâmiyet, Pınar Yayınları, İstanbul-
1992.
KIRBAŞOĞLU, M. Hayri; İslâm Düşüncesinde Sünnet, F e c r Y a
yınevi, Ankara 1 9 9 3 .
KİTÂBUL-CEVÂHİRİ'N-NAKIYYE; fi Fıkhı's-Sâdeti'ş-Şâfiiyye,
Matbaatu's-Saâde, Mısır 1339 ( H e y e t tarahndan yazılmış
tır. Yazanların açık adı yazılmamıştır).
K O Ç Y İ Ğ İ T , Talat; Jâdıs Tarihi, A.Ü.İ.F.Y. ( 2 . B a s k ı ) , Ankara
1988.
el-KUDÂÎ, Muhamrııed ibn Selâme; Musnedu'ş-Şihâb, Muessese-
tü'r-Risâle, B e y m t 1 4 0 5 / 1 9 8 5 .
KULEYNÎ; Usûlü Kâfî (I-IV), İntişârat İlmiyye İslâmiyye, Şiraz
t.y.
K U T U B , Seyyid; Seyyid Kutub Külliyatı, 4. Kitap, Hikmet Neşri
yat, İstanbul 1 9 8 7 .
, İslâmda Sosyal Adalet, (Tere. Y a ş a r Tunagür-M. A d n a n
Mansur), Cağaloğlu Yayınevi, İstanbul 1 9 8 2 .
LEWIS, Bernard; İslâm'ın Siyasal Dili, ( T e r e . F a ü h T a ş a r ) , R e y
Yayıncılık, İstanbul 1 9 9 2 .
MÂLİK B . ENES; el-Muvatta (I-II), Çağrı Yayınları, İstanbul 1 9 8 1 .
, er-Risâle, Harun er-Reşîd, B u l a k h. 1 3 3 1 .
MÂLİK BİN NEBÎ, İslâm Dünyasında Fikir ve Put, (Tere. C e m a l
Aydın), Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1 9 9 2 .
JVIÂVERDÎ; el-Ahkâmu's-Sultâniyye, Dâru't-Turâsi'l-Arabî, Beyrut
1375/1955.
, Edebu'I-Vezîr, el-Ma'rûfu bi'l-Kavânîni'l-Vezâred ve's-Si-
yâseti'l-Mülûk, Mektebetu'l-Hancî, Mısır 1 3 4 8 / 1 9 2 9 .
MEVDIJDÎ; İslâm'da Hükümet, Hilâl Yayınları, (Urduca'dan
Tere. Ali G e n c e l i ) , Ankara t.y.
, Tefhîmu'l-Kur'an, İnsan Yayınları, İ s t a n b u l - 1 9 9 1 .
, Hilâfet ve Saltanat, (Urduca'dan T e r e . Ali G e n c e l i ) , Hilâl
Yayınları, İstanbul, t.y.
MESCİD-İ CAMİÎ. Muhammed; Ehl-i Sünnet ve Şia'da Siyasî Dü
şüncenin Temelleri, (Tere. Malik Ester), İnsan Y a y ı n l a n ,
İstanbul 1 9 9 5 .
Bibliyografya 131
MEZHEPLER VE TARİKATLAR Ansiklopedisi, ( B u Ansiklopedi

Prof. Dr. Ethem Ruhi Fığlalı başkanlığında a k a d e m i s y e n
lerden oluşan bir kurul tarafından hazırlanmıştır), İstan
bul 1 9 8 7 .
MUSA CÂRULLAH; el-Veşîatu il Nalcdi Aicâidi'ş-Şia, Necef
( I r a k ) , h. 1 3 5 5 .
MÜSLİM; el-Câımu'us-Salıilı ( I - I V ) , Dâru İhyâi't-Turâsi"l-Arabî,
Beyrut, 1 3 7 5 / 1 9 5 5 .
NESÂÎ; es-Sunen, el-Matbaatu'l-Mısriyye, Lübnan t.y.
NESEFÎ; Medâriliu't-Tenzîl ve Haicâiliu't-Te'vîl, Dâru'l-Kitâbi'l-
Arabî, Beyrut, t.y.
NEVBAHTÎ, Ebû M u h a m m e d el-Hasan b. Musa; Fıraliu'ş-Şia,
Matbaa-i Haydariyye, N e c e f 1 3 5 5 / 1 9 3 6 .
NEVEVÎ; Şerlıu Salıifıi Müslim (I-XVIII), Dâru İhyâi't-Turâsi'l-
Arabî, Beyrut t.y.
NEVİN, A. Mustafa; İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, İz
Yayıncılık, ( T e r e . V e c d i Akyüz), İ s t a n b u l l 9 9 0 .
NEYSABÛRİ; el-Mustedrek, Ale's-Sahihayn, M e k t e b e t u ' l - M a t b û -
âti'l-İslâmî, Beyrut t.y.
NİZÂMÜ'L-MÜLK; Siyâsetnâme (Tere. Nurettin Bayburtlugil),
D e r g â h Yayınları, İstanbul 1987.
NÛMÂNÎ, Şiblî; Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi,
(Tere. Talip Y a ş a r A l p ) , Hikmet Yayınları, İ s t a n b u l l 9 8 6 .
O K İ Ç , T a y y i b ; Tefsir ve Hadis Usûlünün Bazı Mes'eleleri, Nun
Yayınları, İstanbul 1 9 9 5 .
ÖZÇELİK, A. Selçuk; İslâm Hukukuna Göre Devlet ve Fert Mü
nâsebetleri, Fakülteler Matbaası, İstanbul 1 9 5 5 .
, İslâm Hukukuna Göre Hükümdarın Hukukî Durumu, İs
mail Akgün Matbaası, İstanbul 1 9 5 6 .
PERVİZ, Manzur; İslâm ve Batı Denemeler, ( T e r e . Y u s u f Ziya
Cömert-İhsan Durdu), İnsan Yayınları, İstanbul 1 9 9 0 .
SADR, M u h a m m e d Bâgır, Karan Okulu (Tere. M e h m e t Y o l c u ) ,
2. B a s k ı , Fecr Y a y ı n e v i , Ankara 1 9 9 5 .
SAHNÛN; el-Mudewenetul-Kubrâ, Mısır h. 1 3 2 3 .
SAİD İBN MANSUR; Kitâbu's-Sunen, Dâru's-Selefiyye, B o m b a y
1403/1982.
SARI M E H M E T PAŞA, Defterdar, Devlet Adamlarına Öğütler,
Kültür Bakanlığı Yayınları, İzmir 1 9 9 0 .
SEHÂVÎ, el-Makâsıdu'l-Hasene, Mektebetu'l-Hancî, Mısır

1375/1956.
SIDDIKÎ, Mazharuddin; İslâm Dünyasında Modernist Düşünce,
Dergâh Yayınları, İstanbul 1 9 9 0 .
SURÛR, T a h a Abdulbâkî, Kur'an Devleti, ( T e r e . H. Hüseyin
Y a l m a z ) , Özgü Yayınları, İstanbul t.y.
SUYÛTÎ, Celâleddin, Târîbu'l-Hulefâ, Dâru'l-Fikr, Katar
1394/1974.
, el-leâlVl'Masnûa fi'l-Ahâdîsi'l-Mevdûa, Mektebetu'l-Hu-
seyniyye, Mısır, t.y.
ŞEFİK, Münir; Çağdaş İslâm Düşüncesi, ( T e r e . Esad Pınarbaşı),
Dünya Yayıncılık, İstanbul 1 9 9 1 .
ŞEHRİSTÂNÎ, M u h a m m e d b . Abdilkerim; el-Milel ve'n-Nihal (I-
III), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut 1 4 1 0 / 1 9 9 0 .
ŞEKER, Mehmet; İslâm'da Sosyal Dayanışma Müesseseleri, Di
yanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1 9 8 7 .
ŞEYBÂNÎ, M u h a m m e d b. Hasan; el-Câmiu'l-Kebîr, Matbaatu'l-
İstikâme, Mısır 1 3 5 6 .
ŞİRVÂNÎ, Harun Han; İslâm'da Siyasî Düşünce ve İdare, ( T e r e .
K e m a l Kuşçu, Nur Yayınları, Ankara 1 9 6 5 .
TABERÂNÎ; el-Mu'cemu's-Sağîr, el-Mektebetu's-Selefiyye, Medi
ne 1388/1968.
, el-Mu'cemu'l-Kebîr (I-VII), el-Matbaatu'z-Zehrai'l-Hâdise,
Musul 1 4 0 5 / 1 9 8 5 .
TABERÎ, Tefsîru't-Taberî, Câmiu'l-Beyân an Te'vîli Âyi'l-Kur'an,
Dâru'l-Maârif, Mısır t.y.
TAFTA2ÂNÎ, Ö m e r b . Abdillah, Şerhu'l-Makâsıd, Âlemu'l-Kutub,
Beyrut 1 4 0 9 / 1 9 8 9 .
TAHÂVÎ, İbn S e l e m e el-Ezdî; Şerhu Maâni'l-Âsâr, Kahire, t.y.
TANTÂVÎ, Ali Naci; Ahbâru Ömer, el-Mektebu'l-İslâmî, Beyrut
(1403/1983).
TAYÂLİSÎ, Ebû Dâvud; Musned, Haydarabad 1 3 2 1 .
TİRMİZÎ; es-Sunen (I-V), (el-Câmiu's-Sahih, M ı s ı r - 1 3 9 8 / 1 9 7 8 ,
(Mısır,. 1 3 8 2 / 1 9 6 2 .
T O Y N B E E , Arnold-IKEDA, Daisaku; Yaşamı Seçin, (Diyalog-
T e r c . Umut Arık), Ankara Üniversitesi B a s ı m e v i , Ankara
1992.
UDEH, Abdulkadir; İslâm ve Siyasî Durumumuz, Pınar Yayınla
rı, İstanbul 1 9 8 9 .
Bibliyografya 133
UMARA, M u h a m m e d ; İslâm ve İnsan Haklan, (Tere. Asım K a

nar), D e n g e Yayınları, İstanbul 1 9 9 2 .
ÜNAL, i. H a k k ı ; İmam Ebû Hanîfe'nin Hadis Anlayışı ve Hanefî
Mezliebinin Hadis Metodu, D . İ . B . Y . , Ankara 1 9 9 4 .
VLOTEN, G e r l o f Van; Emevî Devrinde Arap Hâkimiyeti, Şia ve
Mesîb Akideleri Üzerine Araştırmalar, (Tere. M. Said Ha
tiboğlu), Ankara 1 9 8 6 .
WATT, W. Montgomery; İslâm Düşüncesinin teşekkül Devri,
( T e r e . E t h e m Ruhi Fığlalı), Ümran Yayınları, Ankara
1981.
YAZIR, Elmalılı M. Hamdi; Hak Dini Kur'an Dili ( I - X ) , Azim D a
ğıtım, İstanbul t.y.
ZELLÛM, Abdulkadîm; el-Emvâlu fî Devleti'l-Hilâfe, Dâru'l-İl-
mi'l-Melâyîn, Beyrut 1 4 0 3 / 1 9 8 3 .
ZEYDAN, Abdulkerim, İslâm Hukukunda Fert ve Devlet, (Tere.
Aksoy Ö n c e l ) , Nizam Yayınları, İstanbul t.y.
ZEYLAÎ, İbn Y u s u f el-Hanefî; Nasbu'r-Râye (I-IV), İhyâu't-Turâ-
si'l-Arabî, Beyrut 1 3 9 2 / 1 9 7 3 .

İlyas Canikli - Hadislere Göre Yöneticilere İtaatin Sınırları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İlyas Canikli - Hadislere Göre Yöneticilere İtaatin Sınırları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ilahiyat

DR. ILYAS CANIKLI

Dr. İlyas Canilcli

1. Basicı: Temmuz 2004

AVRASYA Yay. Rek. Mat. Eğt. ve Tur. Tic. Ltd. Şti.

Son 01<uma: İlyas Canikli

DR. ILYAS CANIKLI

SONUÇ: GENEL DEĞERLENDİRME [119-1231

a.g.e. Adı g e ç e n eser

amd, âlemlerin Rabbı Allah ( c . c . ) ' a , salât v e selâm Hz. Mu-

grupları içerisindeki yöneten-yönetilen ilişkileri d e dahil olmak

ünnî İslâm düşüncesinde, idarecilere mutlak itaat şeklinde te­

Böyle bir çalışmadaki a m a ç , s a d e c e resmî d ü z e y d e yöneten-

Araştırmada literatür taraması tekniği kullanılmış olup, araştırma

Kur'an'da "Ulu'l-Emr" Kavramının İhtiva Ettiği Anlamlar

UT jlu'l-Emr" kelimesi Kur'an'da, yöneten kesim için kullanı-

' 4. Ni.ıâ, 59.

c ) Herhangi bir konuda verilen karar, h ü k ü m v e iş a n l a m m a

13. Rad, 31.

"Ulu'l-Emr" tabirinin bu anlamlardan başka karşımıza daha il­

" Cassâ.s, AI-ıl<âmu!-Kwun, II. 2 1 1 .

"İnsanların işini düzene koyan akıl sahipleri" diyenlerin ara­

1. "Ulu'l-Emr" Hakkmda İleri Sürülen Görüşlerin

"Ulu'-Emr" ile ilgili ileri sürülen bütün bu görüşler sonucunda;

"Ulu'l-Emr" k a v r a m m a idarî m e k a n i z m a d a g ö r e v almış fertle­

Me\'clCı<Jî. İslâm dn Hükümet, s. 2 4 8 .

SORUMLULUK ANLAYIŞININ Y Ö N E T İ M E YANSIMASI

* slâm dini insanları tevhide davet ettikten sonra, hayatın her

' Mevdüdî, islâm'da Hükümet, s. 1 6 7 .

yer. Dağlar, bu hilâfetle bir ahenk içinde olamazlardı. Gökler ve

lâm'ın insana ferdî planda bu kadar büyük sorumluluk yükledi­

1. Bir Halife Olarak İnsanın Görevi

"Halife" kelimesi lügatte (H-L-F) kökünden gelmekte olup,

1» ibn M a n z û r , Usânu'l-Arab. IX. 8 3 .

yattaki k o n u m u ve etkinliği halifelikten ve e m a n e t y ü k l e n m i ş ol­

" es-Saclr, a.g.e, s. 1 2 4 .

İnsanın yeryüzünde icra edeceği lıalifelik görevi içinde, yeryü­

" U d e h , Abdıılkadir, îslâm ve Siyasî Durumumuz, s. 3 3 ; G a r a u d y , İslâm ve İnsan­

yurmuştu. Bu cevap, insanın yeryüzünde meleklerin endişe e d e ­

parken, o n a vazifelerini yerine getirebilecek imkânları da ver­

2. Sorumluluk Ksvramımn Kapsadığı Alanlar

Bir halife olarak insanın yeryüzündeki görevlerini nasıl v e hangi

3" G a r a u d y , R o g e r , İslâm ve İnsanlığın Geleceği, s. 9 0 .

Elmalılı ayette yer alan "imam" kelimesini 'imam, hidayet v e

Elmalılı, Hak Dini Kuran Dili, V. 3 1 4 .

Özellikle yöneticilerin bireysel v e toplumsal sorumluluk anla-

kanlarının genel durumu herkes tarafından bilinmektedir. Buna

••^ E b û Y û s u f , Kitâbu'l-Harac, s. 16.

1. Yöneticilerde Bulunması Gereken Özellikler

önetim meviiiînde bulunan kimselerde birtakmı vasıflarm

1.1. 'Ehliyet Sahibi" Olması

Bir yönetim biriminde görevlendirilecek kimsede aranan temel

muriyette tevarüse yer tanınmamıştır.' Bundan dolayı, ehliyetin

' Hatiboğlu, Hilâfetin Kureyşîliği, s. 1 4 1 .

Hz. P e y g a m b e r (s.a.v.)'in bir g ö r e v e tayin y a p a r k e n , ö n e m

' Müslim, 3 3 . / n ı â r e , 4 , H. No: 1 8 2 5 , III. 1 4 5 7 ; Hindî, Kenzul-Ummûl. H. No:

fileri vardır. Bu beceri, eğitimiyle birleşince işlerin ifâsı daha da

cek kişilerin bütün ilimlerle donanmış olması m ü m k ü n değildir.

1.2. Halkın Mesuliyetini Taşıması

Bir yöneticide bulunması g e r e k e n önemli özelliklerden biri de,

I" 2 2 . Hacc, 38.

Ö m e r , O s m a n v e Ali o l m a k üzere daha sonra y ö n e t i m e g e ç e n

Aksi tıalde tıidayec yolunu şaşırırsınız ve korktuğum her şeyin

1.3. İstişareyi Her Hususta Uygulaması

ünnî İslâm düşüncesinde, idarecilere mutlak itaat şeklinde te

"Ulu'l-Emr" tabirinin bu anlamlardan başka karşımıza daha il

"İnsanların işini düzene koyan akıl sahipleri" diyenlerin ara

"Ulu'l-Emr" k a v r a m m a idarî m e k a n i z m a d a g ö r e v almış fertle

lâm'ın insana ferdî planda bu kadar büyük sorumluluk yükledi

yattaki k o n u m u ve etkinliği halifelikten ve e m a n e t y ü k l e n m i ş ol

İnsanın yeryüzünde icra edeceği lıalifelik görevi içinde, yeryü

" U d e h , Abdıılkadir, îslâm ve Siyasî Durumumuz, s. 3 3 ; G a r a u d y , İslâm ve İnsan

yurmuştu. Bu cevap, insanın yeryüzünde meleklerin endişe e d e

parken, o n a vazifelerini yerine getirebilecek imkânları da ver

lerinde istişare e d e b i l m e k için, her yönetici ya da yönetim, tem

muhacirler a d m a Kureyş ordusuna karşı gidilmesi lehinde k o n u

yarısı Y a h u d i idi. Onların m e r k e z î devlete b a ğ l a n m a l a r ı sulh y o

lerr' tabirini değil. B u s e b e p l e yönetim, toplumun müşterek işi

İslâmî AraşiJimalar Dergisi. C. Vll. Sayı: II. s. 1 9 ö (Prof, Dr, Hazlur R a h m a n ı n i s

İstişarenin sayısız faydalan vardır. Diktatörlüğün k ö k ü n ü ka

şeklindeki uyarısı y ö n e t e n yönetilen ilişkisinde nasıl bir yol iz

İnsanın olduğu yerde, eksikliğin b i t m e y e c e ğ i fikrinden yola çı

rüst olması lazımdır. Dürüstlükten kastedilen ise; konuştuğu za

eylemlerini g e r ç e ğ e v e s a d â k a t e dayandırmak zorundadır. K e n

kadar bir alışkanlık haline gelirse, o z a m a n bir nevi rüşvet kapı

Hükümetin, buna bağlı olarak yönedcilerin en önemli görevi, bi

dır: "Kim e m i d i ğ e talip olur ve kendisine de verilirse hırsı s e b e

Hz. P e y g a m b e r d ö n e m d e yaygm olan, ticaret, ziraat ve zana

Bundan ö n c e k i bölümde, bir yöneticide bulunması g e r e k e n vasıf

Mevdûdî'nin söz konusu ayeti izahı şu şekildedir: "Bazen Me

İtaatin çerçevesini belirlemek için, yönetim mekanizmasında bu

sini istemiştir.''''' İnsanlardan yeryüzünün imâr edilmesinin isten