Gaziantep University Journal of Social Sciences (http://jss.gantep.edu.

tr)
2016 15(3):949-970 E-ISSN: 2149-5459 P-ISSN: 1303-0094

Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

The Notes on Anatolian Principalities History

Kprlzade Mehmet Fuad

eviren:
Samet ALI1
Kahramanmara St mam niversitesi

Trk-slam tarihinin belki en mehul sahalarndan biri olan Anadolu

Tavif-i Mlkne ait tetkikat, on alt seneden beri olduka genilemitir; tarih-i
menbin ve bilhassa sikkelerin ve kitabelerin ksmen vakfiyelerin mtemadi
tetkiki sayesinde milli tarihimizin bu devrini her gn daha vzh bir ekilde bize
gsteren Tevhit Bey, Miralay Ali Bey gibi pek mahdud limlerimiz arasnda, Halil
Ethem Beyi ilk safta zikretmeye mecburuz. Tarih Encmeni Mecmuasnda
Anadolu Trk epigrafyas hakknda ok kymetli makaleler ve ayrca Kayseri ehri
gibi mstakil eserler nerederek Tavif-i Mlk hususunda malumat ehemmiyetli
bir derecede ilerleten mzeler mdr Fazl, bu hacmen kk eseriyle, ilim
lemine, epey zamandan beri muhta olduu pek kymetli bir rehber vermi
oluyor. Mellif, kendi mteaddid monografilerinden baka Tavif-i Mlk
hakknda bugne kadar yaplm btn tetkikatn neticelerini byk bir salhiyet
ve vuzuhle toplam, bundan byle bu saha zerinde alacak olanlar iin
salam bir zemin hazrlamtr. Lane Poolenin kitabnda, sonra Galip Ethem
Beyin ve Tevhit Beyin meskkt kataloglarnda mevcut malumatla bu kk
risale muhteviyatn karlatracak olursak, Trk ilminin u son on be on alt

M. Fuad Kprl, Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar, Trkiyat Mecmuas c.2 ,
s.1928, ss.1-32.
Halil Ethem: Garbi Anadoluda Seluklerin Varisleri (Lane Poolenin Dvel-i slamye
namndaki ngilizce eserinin Trke tercmesine ilve edilerek -Osmanllar bahsi hari
olmak zere- ayrca tab edilmitir; umm tabda s269-319) 51 sahife, Mill Matbaa 1926
Trkiyat Mecmuas -1
.N.: Anadolu Beylikleri Tarihine Ait Notlar isimli makale Fuad Kprl tarafndan yazlm
ve 1928 ylnda Trkiyat Mecmuas 2. ciltte yaynlanmtr. Beylikler dnemi, ortaada
Anadolu tarihinin en mehul sahalarndan biridir. Bu dnem ile ilgili nemli bir konuma
sahip olan bu alma daha nce Latin harflere evrilmemitir. Kanaatimizce bu durum
nemli bir eksikliktir. Fuad Kprl bu makalesinde Karesioullar, Aydnoullar,
Menteeoullar, Tekeoullar, Hamitoullar, Denizli Beyleri veya nanoullar ve
Karamanoullar beylikleri zerinde durmutur. Fuad Kprl bu makaleyi olutururken
zellikle bni Bibi, Aksaray, ikar, Eflak, Mneccimba, Heyd, Akpaazade, Kramers,
Reideddin gibi ok nemli kaynaklardan yararlanmtr. Kullanlan kaynaklar arasnda sk
sk karlatrma yaplmtr.
1 Ar. Gr. KS Fen- Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, sametalic@hotmail.com.tr
950
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

sene zarfnda Anadolu Tavif-i Mlk devri tetkikatn ne kadar bariz bir ekilde
ilerletmi olduunu ok derin bir memnuniyet ve pek hakl bir iftihar ile
grebiliriz.

Bu szlerimizden Anadolu Beylikleri tarihinin artk laykyla tenvir ve izah

edilmi olduu neticesini karmamak lazm geldiini -zid olsa bile- tekrar
edelim. On alt seneden beri yaplan tetkikler ve elde edilen neticeler -eskisine
nazaran- ok byk ve memnuniyet-i bahs olmakla beraber, bundan sonra
yrnecek yol henz ok uzun ve ok zahmetlidir. Henz toplanmam birok
kitabeler, tetkik edilmemi bir yn eserler ve vakfiyeler vardr; Anadolu
Seluklerine ve Tavif-i Mlk devrine ait Mufassal bn Bibi Tarihi, Aksaray
Tezkiresi, Bezm-u Rezm, Selukname Tercmesi gibi pek mahdud ve ok mhim
menbalar bile henz gayri matbdur. Kezalik bu devirlere ait matbu ve gayri
matbu Arap ve Acem ve Hristiyan menbi-i tarihiyyesinden kfi derecede
istifade edildii asla iddia olunamayaca gibi, bu asrlardan kalan lisan ve edeb
Trk metinlerinden de ancak birka tanesi tab edilmi, dierleri hakknda hatta
en basit bir fihrist bile neredilmemitir. nay- tarihi iin zaruri olan bu gibi
malzemenin fakd- anndan dolaydr ki, bu karanlk devirler hakknda henz
Trk mahiyette monografilere bile tesadf edemiyoruz. Mamafih, btn bu
mtlaalara terdifen, Halil Ethem Beyin bu risalesi tam zamannda km
addettiimizi de saklamayacaz. Bundan byle Anadolu Tavif-i Mlk
tarihinin din, edeb, lisan, siyasi herhangi bir ubesiyle uramak isteyenler, bu
eser sayesinde, bugne kadar elde edilen mhim neticelerden derhal haberdar
olacaklar ve birok lzumsuz zahmetlerden kurtulacaklardr. Milli tarihiyle
alakadar olan ve ona imkn mertebesinde hizmet etmek isteyen her Anadolu
genci, her muallim, her mdekkik, bu hacmen kk risaleyi yanndan
ayrmamak, daima ona mracaat etmek mecburiyetindedir.

mkn mertebesinde coraf bir usule etb edilerek tertip olunan bu

risalede srasyla u beyliklerden bahis olunuyor: Pervaneoullar,
Sahibataoullar, Karesi, Saruhan, Aydn, zmir, Mentee, Teke, Eref, Hamit,
Germiyanoullar, Denizli Beylii, Karaman, Candar, Zulkadir, Ramazanoullar.
ki sayfalk kk bir mukaddimeyi mteakip, muhtasar bir surette bu
emaretlerin siyas hayatlar, beylerin silsilenmeleri ve balca mehazlar
gsteriliyor; yani Lane Poolenin takip ettii usule riayet olunuyor. Bize verdii bu
pek kymetli rehberden dolay muhterem mellifi hararetle tebrik ederken, bu
vesile ile baz kk noktalar hakkndaki mtlaalarmzn ilavesini mstakbel
tetkikat iin bsbtn fideden halli grmyoruz.

S 275 - Karesioullar. Bunlara ait zikredilen menbalar srasnda

Msy Kramersin slam Ansiklopedisindeki -esas itibariyle Mordmannn tetkiki,
Ahmet Tevhid Beyin Tetebbunmesi ve Necip Asm-Arif Beylerin tarihine istinat
eden- makalesi ile smail Hakk Beyin (Karesi Vilayeti Tarihesi, stanbul, Hasan
Tabiat Matbas, 1341) adl kitab unutulmutur. Hlbuki bu son eserde
Karesioullarna ait epey toplu malumat vardr.
 951

Al, S./JSS 15(3) (2016) :949-970

Biz burada, yalnz etnoloji itibaryla ayan- dikkat bir nokta zerinde
biraz srar etmek isteriz: smail Hakk Bey; Karesinin, Kara sadan muhaffef
olamayacan syleyerek Balkesirde kan Rezm gazetesinin 1339 Temmuz
tarihli bir makalesini hlasa ediyor. Hac Bekta Veli vilayetnmesine istinat eden
o makaleye gre, Mool stilasnda Orta Anadoluda Krehirde ve bilhassa
Suluca ykte oturan epni taifesi, beyleri Kara zi ile Aydn iline gmler;
Karesi ad bu Kara ziden muhaffef imi (s82 ve 86). Filhakika Hac Bekta
Vilayetnmesinde, Hac Bektan vrudu srasnda Suluca Karayk civarnda
epni kabilesinin bulunduu ve Yunus Mukr adl birileri olduu zikredilir. Lakin
buna ait ne baka bir tafsilat ne de Mool istilas zerine Aydn taraflarna
muhaceret hikyesi mevcuttur. yle anlalyor ki bu makaleyi yazan zat, bizim
Anadoluda slamiyet unvanl birinci makalemizdeki (Edebiyat Fakltesi
Mecmuas, sene 2, say 4, Eyll 1328, s308) malumat alm ve onu kendi
tasvirine gre terkip etmitir. Biz orada demitik ki: Bize gre Simavnal
Bedreddin kyamnda Dobrucada mevcudiyetini grdmz batnl-mezhep
Trkler, 662de Sar Saltk maiyetinde oraya giden ve Karesiolu sa Bey
zamannda ksmen Anadoluya dnen Baba shak taraftarlarnn bekys olduu
gibi, Aydn ilinde Bayezit Paa ile harp eden Atein ve mutaassb Trkmenler de
muahharan Aydn iline mcerret etmi Baba Trkmenlerinin hafidleridir. Kezalik
bugnk Tahtaclar, epniler, daha dorusu btn Anadolu Kzlbalar da
bunlardan -yani bu eski Baba bakiyelerinden- ibarettir. Ayn makalede epniler
hakknda biraz izahat verilmi olduu gibi, muahharan Trkiyat Mecmuasnn ilk
saysnda da Anadoludaki epniler hakknda daha etrafl malumat neredilmitir
(Ouz Etnolojisine Aid Tarihi Notlar, s 206-209). te smail Hakk Beyin
kitabnda epnilere ait verilen malumatn bu suretle tashih edilmesi ve Karesi
emaretinin epni Aireti reisi Kara zi tarafndan tesis edildii tarzndaki hayali ve
uydurma rivayetlere yer verilmemesi icap ederdi. Biz o makalemizde sadece
bugnk Balkesir ve zmir epnilerinin sa Bey zamannda Ece Halil
kumandasnda dnen Baba Trkmenlerinin ahfad olduunu sylemitik. Bir de
Mordmann Bizans menbalarna istinaden, Karesi Beyliinin, Osmanl
mverrihlerinin gsterdiklerinden biraz fazla imtidad ettiini ve bu aileye mensup
bir Sleymann 1343 miladide henz mevcudiyetini syleyerek, ancak 1345
senesine doru Karesinin Osmanl Mlkne edhal edildiini iddia eder ki, Halil
Ethem Bey her nedense bundan bahsetmemektedir.

S 279 Aydnoullar. Bunlar hakknda Eflak Menakbnda ok ayan-

dikkat baz malumata tesadf edilmektedir ki bu malumat, bu emaret hakknda
bilinen eyleri hemen tamamen deitirecek bir mahiyettedir:1 elebi Emir Gazi
bin Sultan Veled (veldeti 670-meihat 712- vefat 719) ibtida Birgi ehrine
gittii zaman Mbarizeddin Mehmet Bey Veled Aydn henz o havliyi tamamyla
yed-i zabtna geirmemitir; maiyetinde bir miktar svari ve bir miktar piyade
olmak zere kk bir kuvvet vard ve kendisi de Germiyan Bey Aliirolunun
subalarndand. Bir akam elebiyi ziyaret ederek manevi bir himmette
bulunmasn niyaz etti. elebi ona oman vererek bununla dmanlarn tedmir

1 Bu dipnotta Mehmet Fuat Kprl Darl-Fnn yazmalar, 858, varak 193 adan alnt
yapmtr.
952
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

etmesini ve cenb- Hakkn ona ve ailesine zaferler ve memleketler vereceini

syledi. Mehmet Bey de oma bana koyarak kendi nefsini onunla ve din
dmanlarn da kendi omayla kahredecei cevabn verdi. Hakikaten bu
tebirat teyit etti. Onun btn ocuklar dervi ve gazi oldular. Sultan Veled de
Mehmet Beye fevkalde iltifat ederek, onu bizim subamz diye zikrediliyor,
Sultanl-guzat lakabn veriyor Mool ve Trk emirlerinin yannda daima onu
meth ediyordu.1 Mehmet Bey dahi ona her sene hediyeler gnderirdi (Clement
Huart-Eflak Tercmesi, c.2, s391-392). Aydnoullar ve umumiyetle Anadolu
tarihi hakknda ok eski ve kymetli bir tarihi menba olan ve bu slalenin
Mevlevlerle samimi mnasebeti dolaysyla malumatnn ve vsukundan phe
edilemeyen Eflak Dedenin bu fkras, bu emaretin mebdyesi hakkndaki
malumatmz kmilen deitirmektedir:

Evvela: Bu emaretin messesesi, Mneccimbann mbhem bir surette

syledii gibi Emirs-sevahil Aydn Bey deil, ibtida Germiyanolu Yakup Beye
tbi bir suba olan Mbarizeddin Mehmet Beydir. Mehmet Bey zan olunaca
gibi 734 senesinde deil, Sultan Veledin sene-i vefat olan 712den evvel bu
emareti tesis etmitir. Tevhid Bey, Aydnoular hakkndaki makalesinde Evliya
elebiden naklen Birgideki eski cmiyle cminin sa yan kaps nndeki
trbenin kitabelerini naklediyor. Birinci kitabe 707 tarihli olup Fetahl-mabet
binasrullah fi ayam devletl-emirl-kebirl-gazi fi sebibillah tala Mehmet bin
Aydn, ikinci kitabe ise 734 tarihli olup yine Emir Kebirl-alaml-cahidl-
merabat ebul-hayrats-sultanl-guzat mbarizd-devle ved-din Mehmet ah
bin Aydn namnadr. Tevhit Bey, Evliya elebinin bu pek doru malumatn,
hibir sebebe istinat etmeksizin -srf Mneccimbann rivayetiyle telif iin- tashih
ederek her iki kitabenin de Aydn ah bin Mehmet namnda olmas lazm
geleceini sylemektedir. Hlbuki Eflaknin ifadesiyle bu kitabeler pek gzel
tetbuk etmekte ve hatta birbirini itmam ve ikmal eylemektedir. kinci kitabede
Mehmet Beye verilen Mbarizd-devle ved-din lakabyla Eflakdeki Mbarizd-
din lakabnn tetbuku da pek sarihtir. Anlalyor ki Mehmet Bey daha 707de
emr-i kebir ve gazi lakaplarn alarak kendisini messes-i devlet addetmi,
muahharan nfuz ve kuvveti arttkdan sonra Sultanl-guzat, mbarizd-devle
ved-din gibi daha yksek unvanlar istimalinde tereddt etmemitir; 707deki
mtevziane lakablar kendilerinden daha pek yeni ayrld Germiyanlar tahrik
etmemek maksadna atfolunabilir. 2Herhalde bu emaretin tesisini 707den biraz
daha evvele irc etmek lazmsa da, imdilik bunun katiyetle tesbiti imknszdr.
bn Batutann Mehmet Beyin ver takvas hakkndaki ifadeleri de Eflakyi teyit

1 Bu dipnotta Mehmet Fuat Kprl Darl-Fnn yazmalar, 858, varak 193 adan alnt
yapmtr.
2 Yine Eflak Menakbndaki bir fkra bize Aydnolunun yani Mbarizddin Mehmet Beyin

damad Emir Sadeddin Mbarik Kabzn Germiyan ordusu subas olduunu gstermektedir ki,
bu da bu emaretin Germiyanllardan ayrlmak suretiyle tekil ettiini ve mebdde, bu ailenin
onlarla pek sk rabtalar olduunu anlatr (Huvart Tercmesi c2, s 289). Bu rabtaya nazaran,
Germiyanolu kinci Yakup Beyin ana cihetinden byk babas olan Umur Beyin (Halil Ethem,
Garbi Anadoluda Selukilerin Varisleri, s 25( dahi Aydnolu mehur Umur Bey olduunu
kuvvetle tahmin edebiliriz.
 953

Al, S./JSS 15(3) (2016) :949-970

etmektedir. Kezalik Mesalikl-Ebsarda ve ondan naklen Subhul-Aada da Birgi -

tpk Eflakde olduu gibi- Mehmet bin Aydn Beyin memleketi olarak gsterilir.

Eflak menakbnda Bahaeddin Umur Paa hakknda da biraz malumat

vardr1: Umur Paa deniz cenklerinde mkil bir mevkiye dt zaman dalgalar
zerinde Mevlana Celaladdin Rumnin yrdn ve kendi gemisini tutup
felaketten kurtardn grrm. Birok defalar kfirlerle harp esnasnda Emir
Gazi elebinin meydana kp onlar malup ettiini mahide etmi. Bu suretle
ehadetine kadar tam ve kmil bir imanla mcadelttan geri durmam (Huvart
Tercmesi c2 s392-393). bn Batuta, Mehmet Beyin Umur, Hzr, Sleyman adl
ocuu olup bunlardan Sleymann Menteeolu Orhann damad olduunu
ve hatta ziyareti esnasnda kaynpederi nezdine firar etmi bulunduunu syler
ve Hzrn Ayasluda Umurun da zmirde hkmran bulunduklarn ve
kendilerini oralarda ziyaret ettiini anlatr (erif Paa Tercmesi, c.1, s.330-337).
te bn Batutann malumatyla Kantakuzenin Mehmetin ocuklar hakkndaki
ifadesi birbiriyle tamamen tetbuk ettiinden sa Beyi Halil Ethem Beyin kabul
ettii vechle Umurun kardei deil Tevhit Beyin ve Necip-Asm Mehmet Arif
Beylerin ifadeleri vechle olu olarak kabul etmek galiba daha doru olacaktr.
Filhakika Tevhit Bey, Meskkt-i Kadime-i slmiye Katalounda Ayasludaki sa
Bey Cmi kitabesine gre onu -Mneccimbann da kabul vechle- Mehmet
Beyin olu olarak gstermise de (s374) muahharan Tarih Encmeni
Mecmuasnda nerettii monografyada bu eski nokta- nazarndan vazgeerek
Umur Beyin olu olarak kaydetmitir (Cz 10, 1327, s623). Umur Beyin
mtemadi mcadelelerle geen dadaal hayatnda bile ilim ve edebiyat himaye
ettii, Kul Mesud isminde bir Trk mellifine Kelilie ve Dimneyi tercme
ettirmesiyle sabittir.2

1 Eflak Umur Bey hakknda aynen u sfatlar kullanr: Melikl-mer kudvetl-abdal hamza-i
sni gazi rabbani Bahaeddin Umur Paa (ayn nsha varak 183a)
2 Bu tercmenin bir nshas Laleli Ktphanesinde 1897 numarada mukayyettir ki Doktor

Mordmann ahiren nerettii Sheyl- Nevbahar mukaddimesinde bundan bahsetmitir (s 11).

Hlbuki bunun dier bir nshas da Bodleian Ktphanesinde bulunmaktadr ki ibtida Ate (?)
(lenyeB cntlA ( -minel Msterikler Kongresinde bu nshann mevcudiyetini meydana
karmt (tefsilat iin: Brockelmann, slam Ansiklopedisi Kelile ve Dimne maddesinde).
Tercmedeki u kk fkra bu eserin henz Mehmet Beyin salnda ve Umur Beyin daha
gen iken yazldn gstermekte olduu gibi burada ona verilen Paa lakab da manidardr:
Ondan sonra hdvendigr ve hdvendigrzade-i Cihan Hseyin Nesip zamanl-mveyyid
miner-rahman civan civan baht- paa- Kamuran Umur bin Mehmet bin Aydnolu Allahu
anehu iaretiyle bin daif-i nahif-i duac- Kul Mesud tat- dilinden Trkeye dndrdm tenkir-i
tevkik birle tamam eyledim ve Allah-u alem bil-sevab. Yine dier bir yerinde Umur Paa da
Adl-u siyaset, kerem-u efket, ihsan-u mrvvet mctemi olduunu syleyerek ona ayrca bir
kaside de yazar ki btn bunlar bir taraftan eserin zaman tercmesi dier taraftan Umur Beyin
daha henz gen iken bilfaal memleket idaresinde bulunduunu anlatr. Kelile ve Dimne
mtercimi Kul Mesud ile Sheyl- Nevbahar nazm Mesudun bsbtn baka ahsiyetler
olduunu bu iki eserin zaman tahrir arasndaki senelerin okluunu da gstermektedir. Tabip Hac
Paann ifal-Eskam ve Deval-Alam namyla 782de Ayasluda telif ettii Arapa eserde
Aydnolu sa bin Mehmet Bey namnadr (Kefz-Znun, Bulak tab, c1, s497; mellif yazyla
nshas enderunda Ahmet Sales Ktphanesinde: Osman evki, Trk Tababeti Tarihi, s156. -
akayk- Numaniye Tercmesinde (c1, s74) bunun Aydnolu Mehmet Bey namnda telif edildii
954
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

Aydnoullarndan bahseden sir mellifleri gibi Halil Ethem Bey de Hzr

Beyden hi bahsetmiyor ve hkmdarlar srasnda onu gstermiyor. Hlbuki
daha babasnn hayatnda Ayaslu da hkmet sren ve kardeiyle mterikan
vas-a mikyasda hareket-i bahriyede bulunan Hzr Bey, byk kardei olduu
tahmin edilebilen Umurun ehadetinden sonra, bu ailenin en msin ve phesiz
en kuvvetli rkn idi. Ona tabi olan Altolugo yani Efes: Ayaslu ehri birinci snf
bir ticaret yeri olmamakla beraber, zmirden ok daha ilek bir ihracat ve ithalat
merkezi olduu cihetle Hzr Bey kfi bir vridat getiriyordu. Duar olduklar
byk bahr malubiyetlerden ve kardeinin ehadetinden sonra, Hzr Bey
kendilerine kar hareket eden Mukaddes ttifak Reisi sfatyla Papaya bir sefret
heyeti gndererek sulh istedi: Yalnz kendisinin deil kardeinin gemilerini de
tatil-i faaliyeti sevk ve hatta Papa isterse imha edeceini, korsanla muavenet
yle dursun, Trk topraklarndaki Hristiyanlarn ve Hristiyan gemileriyle giden
Trklerin can ve maln da tekfil eyleyeceini vaat ediyordu. Hristiyanlarn
hakknda baz kapitlasyonlar, sonra kendisine ait iskelelerin gmrk varidat
nsfnn mttefiklere verilmesi gibi ok ar artlar ihtiva eden bu (18 Austos
1318) tarihli muahede, nihayet Papa tarafndan kabul ve tasdik edildi (Heyd,
Kurun-u Vustada ark Ticareti Tarihi, c 2 s 543). Burada Aydnoullarnn
Hristiyan devletlerle mnasebet-i siyasye ve iktisadiyesi hakknda uzun tafsilata
giriecek deiliz; yalnz bu izahatn bile Hzr Umurdan sonra bu emaretin
hkmdar saymaya kfi bir delil olduu kanaatindeyiz kardeinin vefatyla olu
sa Beye intikal eden kuvay- bahriyeye de mil byle resm bir muahede-i akd
etmesi bunu kemal-i katiyetle gsterebilir. Babasnn yerine geen sa Bey
amcasn devletin asl byk reisi addetmeseydi; phesiz, bu kadar ar eraiti
havi bir muahedeyi kabul etmeyecekti. Herhalde sa Bey ancak Hzrn
vefatndan sonra bu emaretin en byk uzv-u mevkiini kazanm olacaktr.1
Btn bu izahattan sonra, Aydnoullar silsilenmesinin ilk ksmn -Halil Beyin
kitabndaki silsileyi teaddlen- imdilik u ekle koymak mecburiyetindeyiz:

kezalik Osman evki Beyin kitabnda da Mntehab- ifann ifal-Eskamdan hlasaten

Mehmet Bey namnda Trke yazld ve Hac Paann Aydnolu Mehmet Beyin tevikiyle
Birgiye azimetiyle telifat ve tedrisata balad yazlyorsa da pek kolaylkla anlalyor ki
yanltr. Bu Mehmet Beyin deil onun olu sa Beydir.). Kezalik 780de vefatndan eyh
ehabeddin Sivasndeki mridi olan Zeyneddin Hafi halifelerinden eyh Mehmetle birlikte
Ayaslua giderek Aydnolundan hrmet ve riayet grdn ve orada tavattun ettiini biliyoruz
( akayk Tercmesi, c1, s55)
1 Halil Ethem Beyin risalesinin metininde sa Beyin vefatn (792-1390) senesinde gsterdii

halde onu takip eden sayfadaki silsilenamede bil-etsarih (793-1391) tarihini kabul ediyor ki bu
tehlfn sebebini anlamadk. Bu herhalde bir zehl eseri olmaldr.
 955

Al, S./JSS 15(3) (2016) :949-970

Aydn Bey

Mbarizd-devle ved-din Mehmet Bey

(Merkezi: Birgi; mebde-i emareti 707den evvel-vefat 741)

Bahaeddin Umur Bey Hzr Bey Sleyman Bey smi malum

zmir Beyi Emareti (741-749) (btida Ayaslu Beyi (Mentee Orhan Olmayan Kerimesi
Mebde-i emareti 749 Beyin damad) (Germiyanolu
vefat mehul) ordusunun subas
Sadeddin Mbarik
Kabzn zevcesi)

sa Bey smi Mehul Kerimesi

(749da babasnn yerine gemekle beraber (Germiyanolu Mehmet Beyin zevcesi ve
Hzr Beyin vefatndan sonra mebde-i emareti kinci Yakupun validesi)
mehuldr. Vefat 793; bu tarihten 805e kadar
fasla- hkmettir)

Musa Bey Hamza Bey

(805) (Osmanllara irtihal etmitir)

S 283 Menteeoullar. Bunlar hakkndaki ksmda, baz kitabelere

nazaran bu slalenin ilk hkmdarlarndan olmas lazm gelen Mesud ve
Abulstan isimleri hakknda hi malumat olmad sylenmektedir. Filhakika bu
ailenin menei meselesi henz laykyla halledilememitir. Bunlarn cedd-i
ekberleri addedilen Bahaeddinin Cimri Hadisesi diye maruf vaka esnasnda
Karamanolu Mehmet Bey tarafndan ehit edilen Meliks-sevahil Hac
Bahaeddin olduu kabul edilirse ki Ahmet Tevhid Beyin bu noktay- nazarn Halil
Ethem Bey de kabul etmitir. Bu takdirde, onun elebi Kamuran adl bir olu
olduunu Sadr- mutabbab lakabyla mehur Zekiyyddin Ebubekir Kanuninin
mneatnda mevcut bir taziyetnmeden anlyoruz. Bahaeddine dorudan
doruya intisab olan Zekiyddinin bu hadise mnasebetiyle yalnz elebi
Kamurana taziyetnme yazmas ve onun baka ocuklarndan hi
bahsetmemesi, olduka ayan- dikkattir. Buna nazaran bu iki Bahaeddinin iki
ayr ahs olmas ihtimali de kolayca reddedilemez.

Bizansllarn bize bildirdikleri en eski Mentee hkmdar, ilk Paleologlar

zamannda eski Aydn Trallersi zapt ve tahrip eden Salpakis adl beydir. Rum
telaffuzuna uydurulmu olan bu garip isimde Abulstann bir ekl-i muharrefini

Farkl kaynaklarda eitli ekillerde okunan bu kelime, Fuat Kprl tarafndan bu makalede
imlirev ednilke tir. Osmanlca gramer gerei bu kelime Abulstan-Eblustan-Eblistan-
Ablistan vb. ekillerde okunabilir. Baz kaynaklarda Elbistan eklinde de okunduu grlmektedir.
956
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

bulmak acaba kabil midir? Bu hususta Sarih bir ey syleyemiyoruz. Bunlara ait
eski kitabelerde Mesudun babas ekseriya Abulstan olarak gsterildii halde,
yalnz bir kitabede Mesudun babas Mentee ve onun babas Abulstan olarak
tasrih ediliyor ki, Tevhit Bey bunun bir eser-i sehv olduunu ve Mesud ile
Menteenin bir ahsn iki ismi olaca kanaatindedir (Tarih Encmeni Mecmuas
18, 1328, s1156). Hlbuki Eflak Menakbnda Emir Gazi elebinin Veled-i
Mentee Mesud Bey nezdine giderek keramet gsterdii ve bunun zerine gerek
onun gerek sevgili olu ecaeddin Orhan Beyin ve birok rical ve ahalinin ona
intisab ettii yazldr (Huvart tercmesi c2, s316). Mesudun Veled-i Mentee
olduunu gsteren bu kayda nazaran, Ahmet Tevhit Beyin tarz- tevili bertaraf
edilmek ve kitabedeki Mesud bin Mentee bin Abulstan kaydnn shhati kabul
olunmak zaruridir. elebi Arifin bu seyahati herhalde 719dan evvel olaca
cihetle, Mesud Beyin zaman- hkmeti de takribi olarak meydana kmaktadr.
bn-i Batutann Milasta grt ve oraya iki mil mesafede kin Becin: Barcn
ehrinde saray olduunu syledii (erif Paa tercmesi, c 1, s 322) ecaeddin
Orhan Beyin nam Milasta 730 tarihli bir kitabede El-emirl-kebir ecd-devle
ved-din Orhan Bey eklinde grmekteyiz. Eflak ve bn-i Batuta ile bu
kitabedeki unvanlarn tevfuku ayan- dikkattir. bn-i Batuta Mulada Orhann
olu brahim Beyle de grmtr ki bundan daha babasnn hayatnda -
Anadolu Beylerinde mtad olduu vechle- orada hkmet eyledii ve -Milasdaki
Ulu Cmi kitabesine nazaran- bilemediimiz bir tarihte ehiden irtihal ettii
anlalyor. Eski Milet harabesi zerinde ykselen Balat: Palatia gibi mhim bir
ithalat ve ihracat merkezine ve hemen btn eski Karya ktasna malik olan
Mentee Beylerinin Venediklilerle mnesabat- siyasye ve iktisadiyesi hakknda
Heydin mehur eserinde kymetli malumat vardr (Kurun-u Vustada ark Ticareti
Tarihi, c2, s535, 544 ve mteakip). Hicri sekizinci asrn ikinci nsfndan itibaren
yani Aydnoullarnn inhitatndan sonra bunlarn kuvvetlendikleri, miladi 1350de
Balatta zmire kar bir taarruz hazrlnda bulunmalar mnasebetiyle
Venediklilerin telandan ve Ahmet Gazi Kitabelerindeki marurane
unvanlarndan anlalyor. Mentee Beylerinin mill lisanlarna da ehemmiyet
verdiklerini, bunlardan Mehmet Beyin Mahmud ibni Mehmet Albarcinye
Farisden tercme ettirdii Baznameden anlyoruz ki, Milandaki Ambrosiana
Ktphanesinde yegne nshas bulunan bu eseri Hammer 1840da Almanca
tercmesiyle beraber neretmitir.

Metinde eklinde verilen bu kelime tarafmzdan yukardaki ekliyle okunabilmitir.

 957

Al, S./JSS 15(3) (2016) :949-970

Hac Bahaeddin
(676da ehit)

Abulstan elebi Kamuran

(Zekiyyddin Mneatnda)

Mentee (Ali)
(Ali ismi ikaride mevcutur)

1 Mesud Bey
(719dan evvel emarette bulunuyordu.)

2 ecaeddin Orhan Bey

(730dan evvel emarette bulunuyordu)

3 brahim Bey
(745-755seneleri arasnda ehit olmutur.)

4 Taceddin Ahmet Gazi 5 Mehmet Bey

(Emareti Evliya elebiye gre 755 veya daha evvel- vefat793) (786 tarihli sikkesi var)

S 286 - Tekeoullar. Bunlardan bahis olunurken, bunlarn Harezm ve

Serahs civarnda meskn bir Trkmen airetinin ubesi olduklar syleniyor. Ben
de tamamyla bu kanaatteyim. Anadolu tarihinin tenviri iin mutlaka etnolojik
hususiyetlerde nazar- itibara alnmak zaruridir. Trkiyat mecmuasnn ilk cildinde
Ouzlar Etnolojisine Dair Tarih Notlar namyla nere balad tecrbe, srf bu
maksatla yazlmtr.

S 289 - Hamitoullar. Bunlara ait, 1330 sene-i maliyesine mahsus

olmak zere bir aralk yazlp her nedense ikmal ve nerolunamayan Konya
Vilayeti Salnamesinde ok mhim bir kitabe vardr. Eirdir kasabasnda
Hamidoullarndan Dndar Bey tarafndan direnmdar cesim talardan suret-i
metine de yaplm ve nak- haneri ile mzeyyen bir medrese varm ve bu
medresenin havlusuna nazr ve bir kemer stndeki tata u kitabe
okunuyormu: Emrl-emirl -kebirs-sefehlal- (esfehsalar) muayyidl-
muzafferl-hasibn-nesib muharerl-etraf melkl-merl-eazam felekd-
devlet ved-din amill-slam vel-mslimin dindaz bin lyas bin el-Hamit
eazallah ensarehu ve daefa iktidarehu bi-vazzi hazihil-medinetl-mbarekehu
ve eare bi imaretiha fi seneti ihta ve seba mia dame beyza-u malikiha
mamuran. Bu medrese karsnda Dndar Beyin biraderi Hzr Bey tarafndan
bina edilmi bir cmi, ve her iki bina arasnda vak iki metre arznda bir kemer
zerinde bir minare varm ki, bu kemerin altndan suhuletle mrur ve ubur
mmkn imi (s 594). Badan baa tertib-i suhuller ile mlmal olan bu eserdeki
958
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

bu kitabenin ne kadar doru olduu muhtac- teemml ise de, herhalde 801
tarihi ve bilhassa Felekdevle ved-din Dndar bin lyas bin Hamit kayd ayan-
dikkattir. 801 tarihinde Dndar Beyin berhayat olduu meselesi, elde mevcut
vesaik ile asla taarruz etmeyecei gibi, Hamit Beyin olu deil torunu olduu
pek al kabul olunabilir. Hususi ktphanemizde mevcut Menakb- Sultanl-
Hakikin Ktbl-Arifin eyh Sultan Mehmet elebi ibni Piri Mehmet Hoy nam
yazma menakb risalesinde, eyhlislam Berdainin esna-i hacta Hamidolu Hzr
Bey ile grerek onun daveti zerine Semerkant brakarak Eirdir haricinde
Yazlaya geldii ve Hzr Bey tarafndan ona byk bir zaviye, ba ve baheler ve
savmaa yapld muharerrdir. Onun damad ve halifesi Piri Mehmet Hoyinin ve
ocuklarnn o havalide uzun mddet icra-i nfuz ettikleri malumdur. Hzr Beyin
hacca gittii hakknda hibir malumatmz yoksa da Hamitoullar hakkndaki
malumatn azlna binaen menakb mecmuasndaki bu haberi de ihmal etmek
istemedik.

S 290 Denizli Beyleri veya nanoullar. Bunlar hakknda Eflak

Menakbnda ayan- dikkat malumat vardr evvel: ecaeddin nan Beyden
balayarak btn Ladik Havalisinde elebi Arifin birok merit ve mtekidleri
olduunu reniyoruz. Sniyen: nan Beyin Doan Paa adl bir biraderi
olduunu da haber alyoruz (Huvart Tercmesi, c2 s327). Yine orada elebi
Mehmet Bey (c2 s384) isminde -hkmdar ailesine mnasebeti olduuna zhib
olduumuz- bir zatla, yine ayn aileden olduunu tahmin ettiimiz Tavas Kalesi
emiri ecaeddin lyas Beyi (c2 s331) reniyoruz ki bunlar da elebi Arifin merit
ve mtekidlerindendi. Siyas tarihi hakknda pek az malumata malik olduumuz
bu ksa mrl bu beylik zamannda Ladikte maarif Ladik, Nakbolu gibi airler
yetitirdii, hatta nan Beyin olu Murat Aslan Beyin emriyle Trke Fatiha
tefsiri yazldn syleyebilir. Darl-fnun ktphanemizde de yazma bir nshas
bulunan bu eserin, mukaddimesinde Murat Beyin lakab yle zikrolunmaktadr:
Hdavend alemyan pet penahi slamyan hsrev kmkar din perver hudadan-
menbail cud vel-fazl ve vel-ihsan berl-slam nurul-mille vel-eman melce-i
duafa-i ekl-i iman elebi Murat Aslan bin nan Bey olduka sanatkrane ve
limane yazlm olan bu gzel eserde Mevlana tesiri de ok barizdir ki, bu hal
Eflaknin ifadesini teyit eder. nan adnn Ladikteki bir kitabedeki tarz- kraatine
gre bazlar tarafndan Tete eklinde okunmas klliyen yanltr; bu
yinan=inan kelimesinin fena yazlm bir eklinden baka bir ey olamaz.
nan Beyin babas olarak, Cimri Hadisesini mteakib Keyhsrev-i Sni
tarafndan Karahisara nef edilen Ali Bey kabul ediliyorsa -ki Tevhit Bey, Ali Bey,
Halil Ethem Bey bu hususta mttefiklerdir- onun babas olarak da Keykavus Sni
mersndan Fahreddin Sivastosu gstermek lzmdr (Ahmet Tevhit Tarih
Encmeni Mecmuas, 88, s359). bn Batutann da ziyaret etmi olduu bu
emaret hakknda, Eflak Dedenin verdii malumata istinaden imdilik yle bir
silsile vcuda getirebiliyoruz:
 959

Al, S./JSS 15(3) (2016) :949-970

Fahreddin Sivastos
(Sultan Keykavus Sni mersndan)

Ali Bey

1 ecaeddin nan Bey Doan Paa

(bteday- emareti 719dan ok evvel icap eder vefatna gelince
735tarihinden biraz sonra olmaldr.)

2 elebi Murat Aslan Bey

(Vefat 763ten mukaddemdir)

3 shak bin Murat Bey

(763 tarihli sikkesi vardr.770de Denizli Germiyan Beyi Sleyman ah bin Mehmet Beye tabi
bulunuyordu)

S 296 -Karamanoullar. imdiye kadar Karamaoullarna ait en

zengin Epigrafi ve sikkelerini nereden mellif, bu mebhasda da ok mkemmel
bir hlasa vcuda getirmitir. Anadolu emaretleri tarihinin bu ok mhim
ubesiyle uraanlara kk bir yardm etmek midiyle, bunlarn ilk mehul
devirleri hakknda baz mtealatta bulunmak istiyoruz. Evvel, Tekeoullar
hakknda sylediim gibi, bunlarn da tesisinde etnolojik bir unsur-u esas
aramak lazmdr: Bu maksatla slam Ansiklopedisine yazdm Salur maddesinde,
Karamanllarn Ouzlarn Salur ubesinin Karaman boyundan olduklarn iddia
etmitim ki, ahiren slam Ansiklopedisine Karamanoullar maddesini yazan
Msy Kramers de bu nokta- nazarm tercihen kabul ve zikretmitir. Karaman
boyu hakknda daha mufassal malumat iin baknz:(Trkiyat Mecmuas, c1 s
193-194; Anadoluda Karaman adl kylere dair tafsilat iin bu nshamzda H.
Nihal Beyin makalesine mracaat)

Karamanoullarnn mebdsine ait malumat, maalesef henz ok kark

ve mphemdir; Halil Ethem Beyin bu hlasada, bu ilk kark devir hakknda
Necip Asm- Mehmet Arif Beylerin tarihindeki malumata istinat ile iktifa etmekte
ve ayrca ilaveten nota halinde Alinin Selukname tercmesinden ksaca baz
nakillerde bulunmaktadr. Hlbuki encmenin Osmanl tarihinde daha ziyade
muhtasar ibn Bibiden istifade ile iktifa edilmi, Aksaraynin bu hususdaki pek
mhim malumat her nedense ekseriya ihmal olunmutur. Biz burada ikar ve
Aksaray ile beraber Akpaazade Elvan elebinin Babaler Menakb hakkndaki
eserinden mstahrec bir fkradan 1ve bni Bibinin mufassal nshasndan
istinbatan, bu ailenin mebdsini biraz daha tenvire alacaz:

1 Akpaazade Elvan elebinin kendi ecdad menakbna ait hususi bir menakb- kitab yazm
olduunu biliyoruz(Akpaazade Tarihi Mukaddimesi yeh (?) ( ) , Paris Milli
960
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

Sultan Birinci Aleddin Keykubat zamannda, Kamereddin li namn alan

Ermenek ve havalisi zapt edildikten sonra (625-1228) oraya alel-usul Trkmen
airetleri getirilip iskn edildi ki, bunlar arasnda Karaman boyuna mensup
olanlar belki de ekseriyeti tekil ediyordu. te bu Trkmenler iinden yetien
Nure Bin Sadeddin o aralk Anadoluda pek ziyade tmim eden Babaler tarikine
intisap ederek o havali Trkmenleri zerinde dini bir nfuz kazand 1. Bu nfuz,
olu Kerimeddin Karamann o dalk havalide tezyit-i kudret ve civardaki
Hristiyanlardan zapt suretiyle tevs-i memlik ederek deta bir nevi muhtar-
idre kurmasna byk yardm etti. (654-1256) tarihindeki Baycu fetretinde
Karaman ve kardelerinin bsbtn kuvvet kazandklarn, bunun neticesinde
Drdnc Rkneddin Klarslann Karamana Ermenek Beyliini tevcih ettiini
bn-i Bibi yazyor ki, bu bir emrivakiinin tasdikinden ibaretti. Mamafih Rkneddin

Ktphanesindeki bir eserden naklen). Hususi ktphanemizdeki Anonim bir Tevrihl-Osman

nshasnda, yine ayn menakb kitabndan naklen, Karamanllarn Babailerle mnasebeti hakknda
u izahat vardr: Meer bir gece Sultan Gyaseddini kullar depelediler. Olu ve kz kalmad.
Babailerden Muhlis Paa bir sebeple padiah oldu. Babaileri kranlardan intikam alp Babaileri
kran lekerden kim varsa hep kltan geirdi. Krk gn bazlar eder alt ay beylik etti. Ondan
sonra kendilerin halifelerinden ure Kad (? Nure Sofi olacak) derlerdi. ille halife olmutu.
Meer ure Kadnn (Nure Sofi) be yanda bir olu kalmt. Adna Karaman derlerdi. Muhlis
Paa evvel Karaman adl olan tahta geirdi. Padiah etti ve nefs-i edeb etti: Bunun nesli bu
vilayeti tuta, padiah ola dedi. Karaman dediklerinin sebebi budur. Karaman tahta getikte hicretin
687. Bu rivayet Hayrullah Efendi Tarihinde -muhtelif menbalardan naklen- mevcuttur (c1, s 117
de 680den evvel olarak c2, s59da 700 vakayinden sonra bu mlmat akayk Tercmesinde de
vardr: c1 s22-23). Hayrullah Efendi, kitabnn nc cildinde, btn bu kark malumata
Hizarfenin Cenabden muktebes rivayetini de mezc ederek: bu Karamanllara bazlar
Babailer dahi derler ki Cengiz fitne-i ankiz errinden Baba lyas ile gelmi birtakm
Horasanilerden ibarettir neticesini kartyor (s14-15). Kulland menbalar hakknda hibir fikir
tenkide malik olmayan Hayrullah efendinin bu kark mlmat ayan- ehemmiyet deildir.
Yalnz Elvan elebi Menakbnn Nure Sofiyi Babai halifelerinden addetmesi herhalde ayan-
dikkattir.
1 Bundan evvelki notada Nure Sofi hakknda Elvan elebi menakbndaki kayd zikretmitik.

ikar bunu Nureddin Bey olarak gsterdii halde kitabede ve tarihlerde Nure olarak mukayyittir.
Sofi lakab onun o srada Anadolunun her tarafna yaylan Baba halifelerinden olduunu
gsterebilir. Tarih-i Melikl-Meyyed ve Tarih-i Cenab de ve onlardan naklen Fusul-i Hall-u
Akt, Tenkiht-Tevrih, Camid-Dvel ve tercmesi gibi tarihlerde Nure Sofinin Ermenil-asl
olduu rivayet edilirse de buna inanmak mkldr. nk eer byle bir ihtida meselesi olsa
Karamanllardan ok aleyhdarane bahseden bn-i Bibi bu hadiseyi mutlak mzeyyifane bir surette
kaydederdi. Hatta Mneccimba dahi cenab rivayetini zikr ile beraber ayan- itimat saymaz.
Ayasofya ktphanesindeki mufassal nshasnda (numara 2985) zikr-i sebeb-i istila Karamanyan
ve tasallut Cimri ve istila o bir serir saltanat bidarl-mlk Konya Hamil-Allahu Teala faslnda
bu hadiseden muhakkirane bir surette bahseden bn-i Bibi Babaler hakknda olduu gibi bunlar
hakknda da havaric sfatn kullanyor ve Karamann ibtida- halinde Kamerddin linde
dalardan Larendeye kmr tayan bir Trkmen olduunu syler. bn-i Bibinin Babaler
hadisesi hakkndaki tafsilatyla Karamanolu Mehmet Bey Konya istilas hakknda verdii tafsilat
mukayese edilirse bu iki hadisenin mahiyet itibaryla birbirine ne kadar benzedii anlalr. Bu
emaretin ok karanlk olan ilk tesisi safhalarnda bu sufiyane tesirat nazar- itibara almak lazm
olduunu ilk defa Anadoluda slamiyet unvanyla makalemizde (Edebiyat Fakltesi Mecmuas
sene 2, say 4, Eyll 1338) ileri srmtk. Msyo Kramers de Karamanoullar hakknda slam
Ansiklopedisine yazd makalede bu nokta- nazar kabul ediyor.
 961

Al, S./JSS 15(3) (2016) :949-970

bu serke Trkmenlerin mtemadi gasp ve garetlerinden memnun deildi; tedip

maksadn beslemekle beraber bu sarp ve siyaseten nazik sahada byk bir
hadise karmamak iin zaruri bir tahamml gsteriyordu. bn-i Bibi bu sralarda
Karamann vefat ederek, biraderi ve sultann emir-i candar Bunsuz= Busuzun
arz- taziyat maksadyla hkmdar nezdine gelince tevkif edildii ve Karamann
henz kk olan ocuklarnn da ibtida Gavele Kalesine gnderildii yazyor.
Seluknme tercmesinde ise Karamann kta- tariklik etmesinden dolay tahsin
ettii ormann ihrak esnasnda olduu ve Kapcba olan biraderi Bunsuzun
clusu ocuklarnn Gaveleye izam edildii mukayyettir. Hammer lhanlar
Tarihinde Karamanolu Mehmetin 677de bir ormanda aalarla beraber
muhterikan terk-i hayat ettiini Reideddinin Cmit-Tevrihinden naklen
bildirir ki (Halil Ethem, Karamanoullar hakknda vesaik mahkka, hususi tab, s
6) Seluknme tercmesindeki bu ormanlarda vefat meselesinin bundan
muharref olduu kolayca anlalyor. Biz, bn-i Bibinin bu rivayetinden ziyade
Aksaraynin bu hususi verdii malumat daha doru bulmaktayz:

Moollarn tahakkm altnda kardeiyle mteriken icray- saltanat eden

zzeddin Keykavus, Muineddin Pervanenin tesviatyla stanbula kamaya
mecbur olarak Seluk Taht mnhasran Rkneddin Kl Arslana kalnca (660-
1261), Muineddin Pervane Mool ve Seluk kuvvetleriyle u havalisindeki
itialar teskin etti. Tam bu esnada belki kendilerinin de ayn akbete
urayacaklarn hisseden Ermenek Trkmen serkerdeleri yani Karaman, Zeynel-
Hac, Bunsuz kendilerine taraftar toplamak ve teebbslerine meruiyet vermek
iin, Sultan zzeddin taraftarl nam altnda yirmi bin zrhl svariden mrekkep
bir kuvvetle Konyaya yrdler. Mool ordusu yaylaklara dalm olduu cihetle
Muinedden Pervane adeden az olan Seluk ordusuyla bunlara kar kt; Gavele
Kalesi sahrasnda vukua gelen kanl bir muharebede Karaman Trkleri
bozuldular; esir edilen Zeynel-Hac ve Bunsuz Konya pazarlarnda dolatrlarak
ahalinin tahkirt ve muhacematna hedef oldular ve birka gn sonra Konyann
i kale kapsna asldlar. Konya saraynn burcundan bunlara ok atlyordu. Biraz
sonra bunlar bilhassa davet ettikleri ithamyla Necibddin Mstevf, Kvamddin
Eher bin el-Hamit, Kadleker gibi bir takm Konya ekbiri de katl olundu.
Aksarayde, bunlarn mezarna nur indii ve Zeynel-Hacn -helkinden maruz
kalnd muameleler ve ihanetler dolaysyla- mezhur gufran olduu hakknda
baz menkult zikredilmektedir.1 Bu izahattan, Zeynel-Hacn Karamann kardei
olduu ve Karamann da bu hadisede lmedii anlalabilir.

Karamandan sonra yerine olu Mehmet Bey geti. bn-i Hatir onu
Ermenistan serlekeri yaparak Moollara kar isyannda Karamanllardan istifade
etti. bn-i Bibiye gre bu isyann tenkilinden sonra Muineddin Pervane
Karamanllara kar bir kuvve-i askeriye sevk etti ise de malup oldu.

1Bu ok mhim eserin 745te Aksarayda yazlm bir nshas Yeni Cami Ktphanesinde 827
numarada 734te yine Aksarayda yazlm ikinci bir nshas da Ayasofyada 2143 numaradadr.
Fuat Kprl burada yukardaki muhteva paray nakletmitir. Ehemmiyet-i fevkaladesine mebni
yukardaki vakay- muhteva paray aynen naklediyoruz:
Trkiyat Mecmuas-2
962
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

Biz bu hadisenin teferruatn Aksarayden renebiliyoruz: Putperest

Moollara kar Msr sultannn da mezhiretle slamiyetin istihlas maksadyla
yaplm bir hareket eklinde inkiaf eden bn-i Hatir isyan bastrmakla beraber,
ona faal bir surette itirak eden Karamanoullar bilzarure bu isyandan temerrt
ediyorlar, divana usulen gnderecekleri emval ve rsumu gndermekten istinkf
ediyorlard. Ermenek vilayeti sipahdar olan Bedreddin Hoten bunlarn tedibini
kararlatrd. Btn bu hadisatta memleketin en az ziyanla kurtulmas ve halkn
fazla ezilmemesi siyasetini takip eden Muineddin Pervane byle, bir hareket-i
askeriyeye taraftar deildi; lakin Mool kumandanlar Toku ve Tudavunn
mezheretlerini kazanan Bedreddin kendi kuvvetinden baka bir ksm Mool
kuvvetini de alarak Larendeye geldi. Karamanoullar telaa derek, hazine-i
sultaniye yz bin dinar vermek suretiyle hatalarnn affn rica ettiler. Bunlar
laykyla tedip ve mallarn gasp ederek Moollara yaranmak isteyen Bedreddin
bu teklifi marurane bir surette reddetti ve ordusuyla ihtiyatszca ilerledi. Lakin
karamanllar Gksu derbendinde onu fena halde sktrdlar. Mdafaadan aciz
kalan Bedreddin ok perian bir halde ricat ederek Ermenek kalelerinden birine
kapand; ordusunun btn arl Karamanllar eline geti.1 Bedreddin ordusu,
ancak Emineddin Mikail kumandasnda Larendeye gelen bir kuvve-i askeriyenin
yardmyla bu kaleden kurtulabildiyse de, Karamanllar taht- itate almak kabil
olamad. Henz bu mesele teskin edilmeden, Karamanllara merbut u
Trkmenlerinin bir ferinin ticaret kalfasn vurup yama ettikleri haberi geldi.
Muineddin Pervanenin akrabasndan Emirs-sevahil Hoca Yunus bunlar tedip
iin altysa da ayn suretle fena halde malup olarak btn arln da onlara
kaptrd ve bylece Karamanllarn madd ve manevi kuvvetleri ykseldi. te bir
taraftan bu muvaffakiyetler, dier taraftan Moollara kar Msrllarn Anadolu
hkimiyet-i liyesine rakip karak Kayseriyeye kadar muzafferane ilerlemeleri,
Mehmet Beyi teci etti. Muineddin Pervanenin Moollar tarafndan idam da
memleketteki dhili teevvleri artrmaktan baka bir netice tevlit etmedi.2
676da hkmdarn bulunmamasndan ve ortaln kzklndan bilistifade
babasnn neticesiz kalan iki hareketini tanziren -bn-i Bibide muffaslan
anlatld vechle- Cimri Hadisesi denen mhim hareketi3 yaparak ksa bir mddet

1 Mehmet Fuad Kprl burada Aksaray Tezkiresinden alnt yapmtr.

2 Mehmet Fuat Kprl burada Aksarayde bu noktay anlatan metni nakletmitir.
3 Bu hadisenin tarihi hakknda mverrihler arasnda ihtilaf vardr. Bizzat Halil Bey bu risalesinde

bile muhtelif yerlerde muhtelif tarihler kabul edilmitir: Mesela nanollarndan ve

Karamanllardan bahsedilirken Konyann zabt (676-1277)da ve Mehmet Beyle Cimrinin katli
(677-1278)de gsterildii halde daha evvel Sahibataoullar ksmnda bu vukunun tarihi olarak
675 senesi kabul edilmektedir. Hlbuki bn-i Bibiye gre Sahibataoullarnn ehadeti Konyann
zabtndan sonradr. Halil Ethem Bey Karamanoullar kitabelerini nerettii srada
Sahibataoullarnn kitabelerine istinaden Cimri hadisesinin 675 senesinde olduunu yazarak (s6)
Mehmet Bey hadise-i katlini 676da gstermitir (s4) ki muhtasar bn-i Bibide de byledir.
Halbuki 677, Reideddinin gsterdii senedir (ayn risale s6). Mneccimba, Mehmetin katlini
678de gsterir (Sahaifl-Ahbar, c3, s26). Ali ve Hazarfen dahi kezalik 677 senesini kabul
ederler. yle grnyor ki Halil Ethem Bey bu mutehalif rivayetler karsnda mtereddit
kalmtr. Bize gre Sahibataoullarnn kabir kitabelerine ve bn-i Bibiye nazaran Konyann
zabtn 675de ve Mehmetle Cimrinin katlini ise 676da kabul etmek imdilik en hakikate yakn
bir harekettir. Konyann yama ve garetini inta eden bu mthi istilann krmz klahl, arkl
Trkmenler tarafndan yapld ve Konyadaki apulcu rindler ile Ahilerin de onlarla terik-i
 963

Al, S./JSS 15(3) (2016) :949-970

iin muvaffak olduysa da, nihayet malup ve maktul oldu. te bu hadisede

Mehmetle beraber iki kardei ve bir amcazadesi de maktul dmtr ki bunlarn
isimlerini bilmediimiz gibi hatta amcazadenin kimin olu olduundan da
tamamyla bihaberiz (muhtasaran bn-i Bibi s230) Aksarayde Cimri Hadisesi
hakknda verilen malumat, baz cihetlerinden bn-i Bibiyi ikmal ve tevd edecek
bir mahiyettedir: Ona gre Cimri Hadisesinde Emineddin Mikail mukavemet
etmek istiyorsa da muvaffak olamyor; Konya tahtna oturan Cimri kendi namna
hutbe okuttuu gibi sikke de darp ettiriyor. Tam bir srada Aksaray Havalisinde
de -bununla hem ahenk olarak- bir isyan hadisesi kyor: Anadolu
mukataaclarndan olup hatta bir mddet Aksaray vilayetini iltizam eden Kzl
Hamit ve mtemadi Aksarayl engit drt bin Trk ve Araptan mrekkep bir
kuvvetle Aksaraya hcum ederek orada gn ikamet ve ehri pek dehetli bir
surette yama ve garet ediyor; lakin ehzade Kongurtay kumandasndaki Mool
kuvveti yetierek bu itia bastryor. Bu kuvvey-i askeriyenin mteakiben
Konya zerine hareketiyle Cimri ve Karaman Trkleri mnhezim bir halde oradan
ulara kayorlar; Mool ordusu Konya, Larende ve ksmen Ermenek havalisini
asilerden temizleyerek birok esir ve ganaim aldktan sonra tekrar yaylaklarna
dnyor. Mamafih bu tedip hareketi, kat bir netice vermiyor; nk Develi
Karahisarda bulunan Cimri, Ankaradan itibaren Anadolunun btn garp
havalisinde deta hkmdar gibi icray- saltanat ediyor. Diyarbakrdan Ankaraya
kadar byk bir sahada Moollarn yardmyla nfuzunu tesis eden Sultan
Gyaseddin Sahib Fahreddin ile birlikte Ankaraya gelerek orada Cimri zerine
hareket iin bir ay kadar mkemmelen hazrlanyor ve nihayet Develi Karahisar
havalisinde vuku bulan kanl bir muharebede Cimri katl ve ordusu perian
ediliyor.1 Mamafih bu ok mhim muvaffakiyete ve onu takip eden baz tedibata
ramen, yine ularda eski skn ve asayiin tamamyla iade edilemedii
Aksaraynin sarih ifadesinden kolayca anlalmaktadr. 2 Yine Aksarayde bunu
takip eden seneler zarfnda Anadoludaki mthi tezebzbler Mool ve Seluk
merasnn Mezalim ve s idaresi Nide, Lulua, Sivrihisar havalisinde karak
Mcirddin tarafndan teskin olunan isyan hareketleri 699da buna inzmam eden
mthi yamursuzluk hlasa o daimi ve byk anari laykyla tasvir ediliyor.
Yine ayn mellif, 703 vakay- esnasnda Konya-Aksaray-Bolu zerinde el-yevm
Sultan Han diye mehur ribat alaynn tamirine memur olduunu anlatrken

hareket ettikleri bn-i Bibinin mufassal ve muhtasarndan iyice anlalmaktadr (Anadolu

arklarndaki bu cins ictima- tekilat hakknda mufassal malumat Osmanl mparatorluunun
Teekkl adl makalemizdedir). lave olarak unu da zikredelim ki bn-i Bibi de Aksaray de
vesair bilumum menbalar da zikredilen bu Cimri Gyaseddin Siyavu bin zzeddin olduunu iddia
eden serserinin ad veya lakab deil onun hakknda kullanlan mzeyyif bir sfattr. bn-i Bibinin
bundan bahsederken kulland Cimri tarikat- hurfe pie tabiri bunu gsterdii gibi muhtelif Fars
tarihlerde bu gibi serseri zmreleri hakknda Cimriyan veya Ecamire tabiri kullanld da daima
vakdr. Bunu Osmanl tarihlerinde de grmekteyiz: Mesela Ak Paazade, eyh Cneyd
Erdebilden bahsederken ve dahi gayrinden yanna nice Cimri cemi oldu diyerek bu
nokta- nazarmz teyit ediyor (s26). Anadolu tarihiyle uraan btn ark ve garp erbab- tetabu
bunu hi dnmeyerek Cimri kelimesini Seluk sultanna idda- veraset eden serseriye has bir ad
veya lakap addetmilerdir.
1 Bu dipnotta Mehmet Fuad Kprl Aksaray Tezkiresinden alnt yapmtr.
2 Bu dipnotta Mehmet Fuad Kprl Aksaray Tezkiresinden alnt yapmtr.
964
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

bilmnasebe Karamanllarn bir aralk bunun iki burcunu mahv ve tahrip

ettiklerinden de ksaca bahsetmektedir. Mehmet bin Karamandan sonra
Karaman tahtna kimin getii epey kark bir meseledir. Kitabelere nazaran
kardei Mahmut Beyin Karaman Beyi olarak onun yerine getiini kabul
edebiliriz. Hicri (702) tarihinde Mahmut Beyin henz berhayat olduunu
Ermenekteki cmi kitabesi aka gstermektedir. Bunun vefat tarihi olarak da
Mverrih Alinin Fusl'l-Hal ve'l-Akdda gsterdii 707 tarihini kabul etmek
imdilik en doru bir harekettir. Hlbuki Mneccimba, Mahmutun vefat tarihi
olarak 719 senesini gsterir ve Ebu Said Bahadr Han tarafndan Anadolu ilerinin
tanzimi maksadyla gnderilen Emir oban ile Konya haricinde vuku bulan
cenklerde ekser itibaryla beraber katl olunduunu ve Karamanllarn bunun
zerine Ermeneke avdetle sabl-mrur mahallere tahsin ve hatta Yah bin
Mahmutu tahta iclas ettiklerini ve Emir obanzade Timurtaa mut olan
Yahnin obanllarn zevali zerine tekrar Konya ve havalisini ele geirdiini
syler ki, aada etrafyla zah edilecei vechle tamamen yanltr. Eflak
Menakbnda Sultan Veledin bir kerameti anlatlyorken Konyann balca
cebbiresinde Ahi Mustafann Konya istila eden Yahi Han bin Karaman
tarafndan katl edildii mezkrdur (Huvart Tercmesi, c2, s307). Bu vakann 707
ile Sultan Veledin tarih-i vefat olan 716 tarihleri arasnda olduunu ve Yahi
Beyin byk kardei Mahmuttan sonra tahta getiini istidll edebiliriz.1
Mneccimba ile Alinin yanllkla Mahmut Beyolu olarak gsterdikleri Yah
ite Eflakde zikredilen bu Yahi Bin Karaman olacaktr.

Burada btn muhtelif tarihi menbalarn zt rivayetlerini birbiriyle tenkit

ve telif ederek Mahmut ve Yahi Karamanllarn ahvali hakknda biraz tafsilat
vermek faideden halli deildir: yle anlalyor ki Mahmuttan sonra Karaman
tahtna geen kardei Yah Seluklerin inkrazyla Anadolu ahvalinin
karmasndan bilistifade, 712den evvel Konyay zapt etmitir. Kadim Seluk
payitahtnn bu suretle zabt, hi olmazsa merkez Anadoluda Mool nfuzunun
tezelzl ve indiras mevcut olacandan, bundan tabiatyla telaa den lhanllar
Devleti emirl-mer oban Bey kuvvetli bir ordu ile gnderiyor. Aksaray bu
hadisenin Ebu Said Bahadr Hann 716da clusunu mteakib olduunu
kaydediyorsa da Tarih-i Olcaytuda yazld vechle 714te yani Olcaytunun
evhir-i saltanattadr.2 Binenaleyh Aksaraynin bu husustaki malumatn, yalnz

1 Bu Ahi Mustafa Mevlana ailesinden eski muhip ve mntesiplerinden Ahi Sadkn oluydu:
elebi Arifle beraber domu ve hatta babasnn ricas zerine ismi de Sultan Veled tarafndan
verilmiti. Eflak Dedenin ifdesine gre Konyadaki btn cnud-u renud onun emri altnda
bulunuyorlard; Konya halk onun ve adamlarnn zulm ve tazyikinden fevkalade bzar olarak
Sultan Velede birok ikayetlerde bulundular; Sultan Veled mteaddit defalar ona ihtaratta
bulunduysa da Mustafa hi aldrmad, sert cevaplar verdi; hatta bir sem mecellesinde elebi
Arifin fena halde cann skt. Nihayet -Eflakye gre bu biedeblikleri neticesinde- Yah Han bin
Karaman Konyaya gelince onu maiyetindeki bir takm rintlerle beraber kale kapsna astrd
(Darl-Fnun yazmas, varak 162-163).
2 Mehmet Arif, Hamitoullar, Tarih Mecmuas, 15, s943; Arif Beyden baka btn mverrihler

bu meselede aldanmlar ve yanl mtealada bulunmulardr: Tevhit Bey olu Timurta isyann
yattrmak zere 719da Anadoluya gelen Emir oban (ayn mecmua, s385) dedii gibi, Msy
Kramers de Karamanolu makalesinde bu hadisat 819da gstermi, Ali Bey ise 819 veya 822
tarihlerini kaydetmitir (ayn mecmua 78, 4). Btn bu tehalflerin sebebi herhalde
 965

Al, S./JSS 15(3) (2016) :949-970

zaman vukunu bu suretle tashih ederek, nakledebiliriz: Bu zim-i kuvvey-i

askeriyenin Karabunuk klana vrudu zerine, Anadoludaki btn Trk
Beyleri arz- itaat ve inkiyat ediyorlar; Hamitolu , erefoullar, Sahibataoullar,
Germiyanoullar, Candarolu Sleyman Paa hatta Sisteki Ermeni hkmdar
kymetli hediyelerle geliyorlar ve nil-i iltifat olup geri dnyorlar. Yalnz
Karamanoullar arz- intiyat etmedikleri iin ilkbaharda Mool ordusu Konya
zerine yryerek ehri zapt ve Karamanllar iddetle tedip ediyor.1 te Yah
Bey belki de bu muharebelerde yani takriben 715te vefat etmi ve yerine
aada izah edeceimiz vechle- Bedreddin brahim Bey gemitir. Emir obann
avdetini mteakib Karamanllarn tekrar bir frsat bularak Konyay tekrar ellerine
geirmi olduklarn biliyoruz; nk Emir oban, Ebu Said Bahadrn clusunu
mteakib olu Timurta Anadolu valiliine gndermi2ve Timurta ise Eflaknin
aada mezkur ifadesinden sarahaten anlalaca vechle, 720de onlar tekrar
Konyadan karmtr. Konyann yeniden bunlarn eline gemesi obanllar
ailesinin idam zerine Timurtan bilmecburiye Msr sultan nezdine firarndan
sonradr ki3 bu tarihten sonra yani 728de Konya artk kat surette Karamanllarn
eline gemi ve satvet ve evkleri gnden gne artmtr.

Yine Eflakdeki bir fkra Emir Gazi elebinin Larendede oturan

Karamanolu Bedereddin brahim Beye bir mektup gndererek Konyada
Karaman merasndan Celal Kkn -kendisinin o devir-i fetrette seyahatte
bulunmasndan bilistifade- gasp ettii mermer bir havuzu 4 talep eylediini ve
brahim Ethem Beyin gazab iddetle tecziye ederek sair hediyelerle birlikte

Mneccimbann mtenakz ifadeleridir: Bir yerde Timurta 718de isyan edip babasnn
vruduyla arz- itaat ettiini (c3, s8) yazd halde dier bir sayfada bunu 722de gstermekte
(ayn cilt, s4), yine dier bir mahalde ise 719da Emir obann Ebu Said tarafndan Anadolu
umurunu tanzim iin gelip hatta Konya haricindeki cenklerde Mahmut Bey ve ittibann katlini
sylemektedir (s26). te Mahmut Beyin 719da vefat rivayeti de bundan galattr. Hayrullah
Efendi tarihinin bu husustaki malumat bir mutad ok kark ve yanltr. Bu hadisenin dorusu
yukarda yazdmz vechledir. Emir obann Ebu Said zamannda olunun isyann bastrmak
iin geldii hakkndaki tafsilat ise biraz aadadr.
Metinde ekliyle verilen bu kelime tarafmzdan yukardaki ekliyle telaffuz

edilmitir.
1 Bu dipnotta Mehmet Fuat Kprl Eflak Tezkiresinden alnt yapmtr.
2 Ravzates-Sefa, c5,s192. Bu valilie tayin meselesi Ebu Said Bahadr Hann clusu akabinde

olduundan 716 veya 717 senesi zarfnda olmaldr. Timurta, 717-720 seneleri zarfnda
Anadoludaki mahalli beyliklerin nfuzunu krm, hatta Konyay zapt ile nfuzunu btn
Anadoluda tesis etmitir. Timurtan isyan ite bundan sonra yani Ravzets-Sefann
kaydedildii vechle 722 senesi ibtidasndadr; Emir oban bunu bastrmak zere ikinci defa tekrar
Anadoluya geldi ve dehalet eden Timurtala beraber lhann yanna dnd ki Ebu Said babasnn
hatrna hrmeten Timurta affederek tekrar eski vazifesine gndermitir (ayn eser ve cilt, s202-
Dawson, Moollar Tarihi, c4, s657). Ravzats-Sefa Timurtan kendi namna hutbe okutup sikke
bastrdn, lhanlerin rakibi olan Msrllarla mnasebata giritiini hatta kendisine Mehdi-i
Ahir Zaman dediini yazar ki bu son iddiann vukunu Eflak de teyit eyler (c.2, s414).
3 Tafsilat iin:Ravzats-Sefa c5, s112
4 Beyaz mermerden yaplm olan bu havuz Sultan Velede Ktahyadan gndermilerdi. Eflakde

de Celal Kk hakknda, Eznuvab- evlad- Karaman tabirini kullanyor. Celal Kk bu havuzu

Larendedeki sarayna koydurmutur: Emir Bedreddin brahim Bey an ahs-ra takrir fermude ve
ez-niyabeti mazul kerde ezeemdaht ve derin felaket candad (varak 175 a)
966
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

havuzu buldurup gnderdiini bize bildirmektedir (Huvart Tercmesi, c2, s359).

Yine ayn eserde Seluklerin inkrazndan Timurtan 720de kendilerini
Konyadan tard etmesine kadar Karamanllarn Konyadaki idareleri, Arif
elebinin Moollar onlara tercih ettii, Karamanllara mensup Kl Bahadr adl
bir dizdara kar gsterdii kerametler mnderictir (ayn eser, s371, 373, 414).
Mamfh btn bu tafsilatn en mhimi, 719 senesinden evvel Larendede
Karamanolu Bedreddin brahim Beyin hkmdar olduu kk kayttr. te, bu
kk kayt sayesinde Karaman tarihiyle uraan btn mverrihlerin imdiye
kadar trl trl tevillerle halletmek istedikleri bir mesele, katiyetle tenvir etmi
olunur:

Yahi Beyin pek uzun srmedii anlalan devre-i emaretten sonra

Karaman tahtna Mahmut Bey olu Bedreddin brahim Bey gemitir ki, bu vaka
Emir Arifin hal-i hayatnda yani 719dan evveldir. te ikarnin bahsettii, bn-i
Batutann Larendede grtn syledii, kezalik Mesalikl-Ebsar mellifinin
de kaydettii Bedreddin bu zattr. Larende kitabelerinde ve ikar tarihinde
Fahrettin Ahmet ve emseddinin babas olarak gsterilen brahim Beyin de bu
olduu, artk her trl pheden varestedir. Timurtan tazyikatn gren ve
onun firarn mteakip tekrar Konyay ve eski memleketlerini ele geiren, Msr
hkmdaryla yeniden mnasebat tesis eden budur; mddet-i saltanatiyede uzun
srd cihetle, bu ailenin zamndan saylabilir; Fusul-i Hall-u Akt gibi
muvahhar menbalarda yazld vechle, Karamanllarn tevkilerinde Bedr
yazmalar buna intisaplarn gstermek dolaysyladr. Bedreddin brahimin 733te
tahtta bulunduu bn-i Batutadan biliyoruz. Kitabelerle ve Eflak menakbyla ok
defa tevafuk eden ikarnin ifadatna1 inanlacak olursa, bunun feragatyla

1
Karamanllar iin deil onlarla muasr btn Anadolu Beylikleri iinde fevkalade haizi
ehemmiyet olan bu eser hakknda biraz malumat vermeyi lzumlu gryoruz. nk Necip Asm
Beyin kdamm 8842 ve Ali Emir Efendinin onu tashihen yine ayn gazetenin 8876 (1 Kanun-i
Sni 1337) numaral nshalarnda verdikleri malumat ile Greicuma (?) ()
mecmuasnn (c1, 1 Nisan 1925, s410-417) bunlardan naklen verilen izahat ekseriyle yanltr.
nc Aleddin Keykubatn Hoca Dehhani isminde bir aire yazdrd Fars Seluk
ehnamesini gren Karamanoullarndan Aleddin Bey (757-793) Yarcan isminde bir aire Farsi
bir Karaman ehnamesi yazdrmtr ki ite ikar, Farsi olduu iin hret bulmayp rabetten
den bu eseri Trkeye tercme etmitir. Ksmen selim-i evvel zamann da alan bu eser
mtercimin ya o devirde yaayp Yarcaninin brakt zamandan itibaren eseri tezyil ettiine
yahut bu cins halik vakainameleri(chronique populaire)nde vak olduu zere bakalar tarafndan
tezyil edildiine hkm edebiliriz. Karaman muallimlerinden Osman Efendide bulunan ikar
tercmesi nshasn esbak Konya valisi Arif Paa merhum istinsah ettirmitir ve el-yevm Darl-
Fnun Ktphanesinde 14104 numaradr. Ali Emiri Efendideki nsha ise 1119da istinsah
edilmitir. Yine Larende erafndan Hadim-zade Enver Efendi de mevcut Trke daha mufassal
bir Karaman tarihi de Arif Paa tarafndan brahim Acz Efendi isminde birine istinsah ettirilmitir
ki mstensihin de baz mukayyit notlarn da ihtiva eden bu nsha el-yevm Darl-Fnun
Ktphanesinde 14105 numaradr. Bu eserde mtercim veya mellif ismi olmad gibi tafsilatta
ikarden fazladr ve bilhassa son zamanlarda seneler sarahaten gsterilmitir. Bir de ikar
nshasnda Osmanl hanedanna kar husumetkarane ifadeler olduu halde mufassal tarihte bilakis
ihtarane eyler vardr. Ancak verdikleri malumat hemen hemen yekdierine ayn gibidir.
Anlalyor ki bu iki eserde ayn menbadan yani Yarcani ehnamesinden mzeyyel tercmesinden
alnmtr. Her iki eserde de vakan mebde ve mntehas birbirinden farksz olmasna ve aradaki
tehalf sadece birinin mufassal dierinin muhtasar olmasndan ibaret kalmasna gre, bunlarn
 967

Al, S./JSS 15(3) (2016) :949-970

kardei Halilin tahtna geip on yedi sene hkmet srd (733-750), yerine
ksa bir mddet iin tekrar eski hkmdar Bedreddin brahimin tahta karlarak,
vefatna mteakip onu oullar Fahreddin ve emseddinin istihlaf ettii ve bunun
zerine ailenin en msin azas bulunan Burhaneddin Musa bin Mahmutun
Karaman Beyi olduu anlalmaktadr. ikarnin bu rivayetlerini dier tarih
menbalarn ve kitabelerin verdii tarihlerle imkn dairesinde telife gayret edecek
olursak, Bedreddinin son clusuyla Fahreddinin 750 senesi zarfnda hkmet
banda bulunduklarn, Burhaneddin Musann ise emseddinin 753te vefat
zerine 753-757 seneleri arasnda hkmet srerek o sene feragat ve bir sene
sonra yani 758de Mutta vefat ettiini anlarz. Burada tavzih eylemesi icap eden
balca cihet Halil ile Musann ahsiyetleri ve zamanlardr. Musann Ermenekte
740 tarihli bir medrese kitabesi vardr ki, Emirl-kebirl-alimul-abdul-gazi
Burhand-devle ved-din lakaplarn havidir. bn-i Batutann ifadesine gre
Larende ibtida bunun idaresinde iken Melik Nasr bir ivaz mukabilinde bunu
alarak emir ve asker gndermi, bde Bedreddin brahim buray tekrar istil ile
saray yaptrmtr (erif Paa Tercmesi c2, s324). Filhakika, Mesalikl-Ebsar ve
Et-tarif gibi mhim menbalarda ve onlardan naklen Kalkeendide -phesiz
yanl olarak Bahaeddin diye zikrolunan- bu Burhaneddin Musaya ait epeyce
malumat vardr: Onun bir aralk Msra gidip sonra eday- hac ettii bade
memleketine avdetle Ermenilerle muharebatta bulunduu ve hatta sultandan
menur olduu orada zikrediliyor. lk nazarda birbiriyle mtezad gibi grnen bu
malumat, Karamanllarda devlet telakkisini ve onlarn usul-u idareleri lykyla
anlalacak olursa, kolayca kabul izah ve teliftir. Btn eski gebe ve yarm
gebe Trk devletlerinde olduu gibi Karamanllarda da devlet, ailenin
mterek maliknesi hkmndeydi; ilerinden birisi -ekseriyetle en yal ve
kuvvetlisi- hkmetin reisi makamnda olmakla beraber, aileye mensup dier
prensler de muhtelif yerlerde kendi balarna hkmet sryorlard. lk zamanlar
da Ermenek muvahharan Larende ve daha sonra Konya, kezalik Aksaray,
Akehir, Nide bunlarn balca merkezleriydi ki, her birinde hkmdar ailesine
mensup biri bulunuyordu. Asl byk reis, ilk zamanlarda Ermenekte
muvahharan Larendede otururdu. Bedreddin brahim Beyin herhalde 719
senesinden evvel Larendede oturduunu Eflakden kat surette anlamaktayz.
bn-i Batutann yukarki rivayetini Musa bin Mahmutun bir aralk Larendede
hkmet srd eklinde tevil etmek lazmdr ki, o srada Bedreddinin de
byk bir ihtimalle Ermenekte bulunmas icap eder. Bedreddin brahim Beyin

yekdierinden ayr menbalardan alnmasna ihtimal verilemez. Bu eserlerin lisanlarnn birbirinden

farkl olmasna gelince, belki de bu fark mstensihlere ait bir eydir; herhalde Hadim-zade Enver
efendideki asl nsha grlp laykyla tetkik edilmeyince bu hususta bir ey sylenemez. te bu
cihetle tenvir edinceye kadar bu iki eserde ikarnin mstensihler elinde eklini deitirmi biri
muhtasar dieri mufassal mzeyyel tercmesi addetmek yanl saylamaz. Bu mufassal nshay
muhtasaryla ve Karamanllara aid bilumum tarihi vesikalarla karlatrarak tab ettirmek,
Karaman tarihinin tenviri iin birinci derecede haiz-i ehemmiyet bir teebbs olacaktr. Gnn
birinde Yarcaninin Fars ehnamesi meydana kacak olursa, bu hususta daha salam fikirler
edinebileceiz. El-yevm nshas mevcut olmayan Seluk ehnamesi sahibi Hoca Dehhaninin
baz Trke iirleri elimizde olduu halde (Selukler Devrinde Anadolu Trk airleri unvanyla
drst ner eserimiz mracaat), ondan epeyce muahhar olan Yarcaninin ikar tercmesinde ara
sra zikredilen baz bozuk yapraklarndan baka hibir eserine malik deiliz.
968
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

ferati zerine, kardei Halil Larendede hkmet reisi iken Burhaneddin Musada
Ermenekte hkmet sryordu ki 740 tarihli medrese kitabesi ite bunu
gsterir. Halil Beyi takip eden Bedreddinin ikinci saltanat mteakip tahtna
geirilen oullar Fahreddin ve emseddinin Larendede medfun olmalar da,
onlarn Larendede asl hkmet riyaseti vazifesini grdklerini anlatr.
Burhaneddin Musa ite bunlardan sonra yani 753te asl Karaman tahtna geen
oluyor. Grlyor ki buraya kadar sair eski tarih menbalar ve kitabelerle
ikarnin rivayetleri arasnda hibir tezat yoktur. Mneccimba gibi, kitabelerle
de tevafuk etmeyen muvahhar eserlerin ifadelerinden ziyade, bu telfik ve tanzim
ettiimiz vekayi silsilesi phesiz ok daha ayana- itimattr.

ikariye nazaran 757de Karaman tahtna geen Aleddin bin Halil Bey,
Nefise Sultann zevc olup Halil bin Mahmutun olu ve Mehmet Sni ile Alinin
babasdr. Halil Ethem Bey, Karaman kitabelerini nerederken, 750de vefat eden
Halil bin Mahmutu 776 ve 783 tarihli uzun kitabelerinde ismi geen Aleddin
Halil ile ayn ahs addettii iin, Nefise Sultann zevcnin hviyetini tayin iin
uzun uzun bir takm tevilat ve istidllatta bulunmu ve bunun olu olarak ikinci
bir Aleddin daha meydana karmt ki, bu yeni risalesinde de ayn nokta-i
nazara ittib etmitir. Karamanoullar hakknda vesaik-i mahkka ki, sahife 16-
21de Kmilen bu mesele hakknda istidlller de bulunulmu ve 783 tarihli
kitabenin sarhat ve ikarnin ifdat hi nazar- itibara alnmamtr. Hlbuki bu
hususta mnhasran Halil Ethem Beyin eserine istinat eden Msy Kramers
kitabelerdeki Ebul-feth Aleddin Halil ile Nefise Sultann Zevc Alinin ve
ikardeki Aleddin bin Halilin ayn ahs olmak lzm geldiini ileri srmtr ki,
bizce tamamen dorudur: 757de Larendede Karaman tahtna geen, 783ten
evvel Nefise Sultan alan ve 793te katledilen Aleddin Bey ite budur. Halil
Ethem Beyin de syledii vechle, muhtelif kitabelerle bir vakfyede bu Aleddin
bin Halilden mttefiken bahsedilmektedir. Ve hi birinde Aleddin bin Aleddin
Halil ifadesi de yoktur. 772 ve 783 tarihli iki kitabede Ebul-feth Aleddin Halil bin
Mahmut denilmesi, bu cins vesikalarda ok defa tesadf edildii vechle, Aleddin
bin Halil makamndadr. Esasen 707de vefat eden Mahmut Beyin olu Halilin
783te henz berhayat olmas da biraz gariptir. Msy Kramersin ve bizim nokta-
nazarmz kabul edilince, kitabelerle ikarnin malumat pekiyi telif edilmekte,
gerek Nefise Sultan zevc meselesindeki istidlllere gerek Halil Ethem Beyin
ifadesi vechle: ikariye gre mlk- Karamaniyenin ezamndan addolunulup
Ebul-feth unvann dahi ihraz eyleyen bir hkmdarn hibir veska- meskukas
bulunmamas hakkndaki istiraplara ve tereddtlere mahal kalmamaktadr.
Karaman tarihinin bundan sonraki devreleri ilk zamanlara nisbetle ok sarih
olduu cihetle mtlaacmza burada nihayet veriyoruz. Halil Ethem Beyin
neretmi olduu kitabelerle bn-i Bibi, Aksaray, Eflak ve ikarnin Malumatn
birbiriyle mezc ve telif edince, Karamanoullar silsilesinin ilk ve ok karanlk
devri imdilik, yle mudil ve eskisine nazaran herhalde ok vazh ve daha
ayan- itimat bir ekil alm oluyor.
969

Nure Sofi

1 Kerimeddin Karaman Zeynel-Hac Bunsuz

(Takriben 654- vefat 660dan sonra) (660da Konyada maslp) ( 660da Konyada maslup)

smi Mehul
(676da maktl)
Al, S./JSS 15(3) (2016) :949-970

2 Mehmet 3 Mahmut 4 Yah Kasm (ikaride) Halil (ikaride)

(676da maktl) (676-707) (707-715) (676da maktl) (676da maktl)

Ali
( Konyada madrup tarihsiz sikke vardr )

5 Bedreddin brahim 9Burhanettin Musa sa (ikarde) 6 Halil

(710-733;vefat750) (753-757;vefat 758) (733-750)

7Fahreddtin Ahmet 8emseddin Karaman (ikaride) Derhuvand Hatun

(750) (750-753) (Vefat 813)

Davut Hzr shak Seyfeddin Sleyman 10 Aleddin

(Aksarayda) (Ermenekte) (Akehirde) (Vefat 782den evvel) (757-793)

Metinde eklinde verilen bu kelime tarafmzdan yukardaki ekliyle okunabilmitir.

970
Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar

Osmanl Devletinden sonra Anadolunun en kuvvetli emaretini tekil

eden ve Anadolu Trklerinin sanat tarihinde ok kymettar abideler brakan
Karaman Beyliinde ilim ve edebiyat hayatnn da inkiaf etmesi tabiidir. Bir
taraftan bu hususta tetkikatta bulunmak, dier taraftan garp ve arkn byk
devletleriyle uzun mddet siyas ve iktisad mnasebetlerde bulunmas
dolaysyla gerek ark gerek garp menba- tarihiyesnde bu slaleye ait mevcut
olup henz teflik ve terkip edilmeyen vesaik toplamak, bunlarn hepsinden evvel
de bunlara ait vakfiye ve kitabeleri cem ve ner etmek, mstakbel tetkikat iin
ok faydal olacaktr; esasen bu mtlaa yalnz Karamanllar iin deil, dier
btn slaleler hakknda da variddir. Filhakika Anadolu emaretleri tarihi gibi ok
mehul bir sahada onlarn hayat- umumiyesini yaatabilecek terkibi mahiyette
monorafilerin bir an evvel vcuda gelebilmesi iin evvela, buna lazm olan
salam maddeleri meydana koymak zaruriyetini asla unutmamaldr. te uzun
senelerden beri bu doru nokta- nazara tabiatyla mill tarihimize ok kymetli
eserler kazandran muhterem mellife bu husustaki mstabel-i tetkikata bir
nokta-i hareket hizmetini grecek bu yeni ve gzel eserinden dolay btn ilim
lemi teekkr borludur.