78
Polskie sekwoje naormiaskiej ziemi...
Armenia
Tu piknie, cicho i czysto. Bez
zabaw isklepw, tylko tyinatura.
Kiedy umr iBg spyta, czy istniej
powody, aby mie wopiece Arme-
ni, wrd dziesiciu powodw jed-
nym bdzie ten park.
Anonimowy turysta
W tym kraju wiara jest miernikiem
narodowoci: jeste chrzecijaninem,
tojeste Ormianinem. Liczba kocio-
w zbudowanych odIVw. dodzi chy-
ba przewysza liczb wszystkich innych
pomnikw historii razem. Tak, jestemy
wstolicy Armenii wErewaniu iju ijeszcze nieobrobione kamienie?
czas zwiedzi gwny cel naszej wizyty
wkraju... Tak si ju spolonizowaem,
echciaem napisa... wkraju moich
przodkw. Tonie jest kraj tylko moich
przodkw, lecz kraj, gdzie si urodziem,
ksztaciem iwychowaem, czyli powi-
nienem zdanie koczy tak:...wkraju,
skd pochodz.
Chcemy z on spdzi kilka dni
wpnocnej Armenii, wStepanawanie,
gdzie powietrze jest szczeglnie wska-
zane dla naszego syna, ktry miewa
problemy z powodu astmy. WErewaniu
jest bardzo gorco. Nie pamitam, eby
50 lat temu bya taka pogoda. Wszy-
scy dosownie jcz, eskutki global-
nego ocieplenia odkilku lat stucoraz
bardziej odczuwalne. Lata s coraz
gortsze, a w rodkowej i pnocnej w. Polka przyzwyczajona do lasw,
Armenii zimy coraz bardziej nieznone
a dominus 30 stopni. Latem ziemia
a5178-79 turystyka.indd 78
POZNA I ZROZUMIE WIAT
wysycha niemal wszdzie, bozaczy-
na brakowa i tak ubogich zasobw
wody, abociany odkilku lat nie odla-
tuj zpoudniowej Armenii. Bocian nie
lubi chodu, ateraz... napoudniu kraju
jest cieplutko nawet zim. Kiedy byem
dzieckiem, takie zachowanie bocianw
starzy ludzie nazywali omenem.
Wyjedamy zErewania zulg. Przy-
najmniej ja, bopoonie isynu nie wida,
eby zabardzo cierpieli zpowodu pie-
kielnych temperatur. Ituzaskakuje mnie
moja ona. Zamiastem mwi:
Spjrz! Ale wielki jest ten kamienio-
om palcem pokazuje przed siebie
Usilnie prbuj dostrzec kamienio-
om. Inic!
Jak nic? Przecie widzisz te gazy
Dostaj olnienia iumiecham si.
Widz, ale coinnego...
Na pocztku lat 80., w czasie stu-
diw, jako przewodnik-tumacz dorabia-
em sobie wInturycie wErewaniu,
jedynej radzieckiej firmie zajmujcej si
organizacj wizyt turystw zagranicz-
nych. Turystom opowiadaem legend,
epierwszy chrzecijaski kraj nawie-
cie Armenia powsta razem zestwo-
rzeniem wiata przez Boga. Stwr-
ca ulepi kamienie wtrakcie tej pracy
izbiera jetam, gdzie powstaa Arme-
nia. Rozumiecie? Armenia to kamie-
nie. WArmenii kamienie swszystkim
inawet... zastpuj ziemi.
Moja ona widziaa ormiask kamie-
nist ziemi iskay. Patrzy, krci go-
jezior, pl, soczystej trawy, zielonych
gr izapierajcych dech wpiersiach
kwiecistych k z trudem pojmuje,
ekrajobraz moe si skada przede
wszystkim zostrych, straszcych ga-
zw. Kamie wArmenii nie pachnie jak
wPolsce ziemia. Kamie jest nasczo-
ny potem rolnika, ktry uprawia nanim
pniej bogate wsoce owoce iwarzy-
wa oniespotykanym gdzie indziej sma-
ku.
Wmarsjaskich warunkach suchej parku, widz tablic informacyjn, ale
grskiej ziemi, kamienistej i spalonej
przez bezlitosne soce lub zmroo-
nej nako mrozem, Ormianie przez
tysice lat nauczyli si, jak mwi porze-
kado, wyciska chleb z kamienia.
Chleb wormiaskiej mentalnoci jest
czym mistycznym itak wzniosym, i
czsto zamiast mwi zjadem obiad, wod, aby podla kwietniki oraz krza-
Witalij Leonowicz i Grair Magakian
ANGORA PERYSKOP nr 51 (17 XII 2017)
mwi si zjadem chleb: itowjzy-
kowym obrazie Ormian zawiera cao-
ksztat posiku rnie potrawy, saat-
ki, napoje itp.
Skalisty krajobraz otacza wik-
sz cz drogi wiodcej zErewania
doorodka wypoczynkowego Sochut.
Todroga krta, czasem bardzo nowo-
czesna, ale ostatni fragment przypomi-
na ju drog pozbombardowaniu. Trzy
ip kilometra, ktre samochd poko-
nuje slalomem. Todroga doDendropar-
ku, dopolskiego Dendroparku lecego
nawysokoci 1650 metrw nad pozio-
mem morza.
Sochut... Dosownie chodzi oliczne
sosny czy te sosnowy las. Toangiel-
ska transkrypcja ormiaskiego soczi
(czyli sosna), ktrych tubardzo duo.
Zatem nic dziwnego, eorodek wypo-
czynkowy te tak si nazywa. Jest tyl-
ko hotelem (te troch zXXI wieku, ale
ztuiwdzie widocznymi ladami lat
80., rozwinitego socjalizmu XX wie-
ku) zambicjami 4-gwiazdkowymi, kt-
re jednak mona podsumowa jako 3+
nawet wpokojach de lux. WArmenii
hotelowe gwiazdki snatym samym
poziomie counas. Hotelowa kuchnia
pyszna.
Moim celem jest Dendropark opol-
skich korzeniach, zsosnami, sekwoja-
mi iinnymi cudami przyrody. Park natej
wysokoci nie tylko zaskakuje, ale zadzi-
wia, zachwyca nietypowoci, wyjtko-
woci inadzwyczajnoci. Szczeglnie
ze wzgldu natutejsze surowe warunki
klimatyczne. Robic kilka krokw wgb
ju pochwili uwag zwracaj kobiety,
ktre... Wiem, enaziemi ormiaskiej
kady skrawek kamienistego i skali-
stego gruntu, zwanego przez ludno
ziemi, musi by podlewany, bo ina-
czej nic nie uronie. Ale te kobiety maj
w rkach ogrodowe konewki. Nosz
09.12.2017 17:56:18
 ANGORA PERYSKOP nr 51 (17 XII 2017)
ki awrazie potrzeby take drzewa
wsercu parku. Oniemiaem. Towyjt-
kowo cika praca, bowiem tutrzeba
setek litrw, aby kwiaty byy zadbane,
wiee, pachnce i... kwitnce.
Tawoda zbiera si przez noc zgr-
skiego strumyka opowiada dyrektor
Dendroparku pan Witalij Leonowicz.
Niemal wszyscy Ormianie maj
nazwiska koczce si na-jan. Cza-
sem na-uni, ale tokrlewska rzadko.
A dyrektor najzwyczajniej na wiecie
popolsku nazywa si Leonowicz. Polak.
Przynajmniej w linii mskiej, ponie-
wa babcia bya Francuzk, a mat-
ka Ormiank. Spotkaem pana Witalija
wbiurze dyrektora. Siedzia przy stoli-
ku iczyta. Jest tuszefem. Mamalut-
kie, skromnie wyposaone lokum, nie
matunawet komputera. Wniele infor-
matyzowanej Armenii tozaskakuje naj-
bardziej. Ukradkiem, aby pana Witalija
nie obrazi, sprawdzam wmoim smart-
fonie zasig. Mam dostp dointernetu
czy nie? Przecie jestemy do dale-
ko wgrach. Mam, itopeny zasig.
Nie jestem wstanie ukry ciekawoci:
Pan nie makomputera iinternetu
wbiurze?
Komputer wsumie bysi przyda
odpowiada nieco flegmatycznie ale
internet... Do tej pory nie przyzwycza-
iem si doniego ichyba nie przyzwy-
czaj si ju nigdy.
Nie chc si stroi wszaty mdra-
li ipoucza pana Witalija, jakie mg-
by mie korzyci zinternetu. Omijam
temat. Cho nie mog oderwa wzro-
ku odcian biura niektre podrapa-
ne, inne zasonite pkami naksiki.
Wida wiele specjalistycznych publika-
cji iuznaj, eto moe by punkt zacze-
pienia.
Fachowa literatura, szczegl-
nie oogrodach, unas wdomu bya
jeszcze przed rewolucj socjalistycz-
n wRosji. Ztego, cowiem konty-
nuuje pan Witalij jeszcze przed tymi
wydarzeniami dziadek, babcia iojciec
podrowali poEuropie. Stamtd przy-
wieli te ksiki. Czasem si zastana-
wiam, jak guwernantka, bobabcia tym
si trudnia, i dziadek, ktry, z tego,
co wiem, w Tbilisi prowadzi punkt
remontu palnikw iprymusw, mogli
sobie pozwoli nawojaowanie zca
rodzin? po raz pierwszy i bodaj
ostatni wtrakcie rozmowy pan Wita-
lij si umiecha. Dendropark prze-
jem odojca w1984 roku. Todzie-
o jego ycia, ateraz te moje. Ojciec
chtnie kontynuowaby prac doko-
ca ycia, ale ju nie czu si nasiach.
Dwa lata pniej umar opowiada
Pan Witalij. Sam wszystko zaprojek-
towa izaplanowa. Nie mia nikogo, kto
bymu pomg.
Nazwabym toraczej arcydzieem
ycia ojca isyna dodaj, aon mil-
czy. Wogle jest maomwny i bardzo
skromny. Nie mwi popolsku.
Jak tosi stao, epan nie mwi silniejsi. Jak te ukorzenione, potne
popolsku? pytam troch bezczelnie.
a5178-79 turystyka.indd 79
Wkocu poow ycia wArmenii sp-
dziem jako dziennikarz.
Ojciec te nie mwi po polsku.
Tochyba wina dziadka Leopolda. By
prawdziwym Polakiem ipatriot. Zosta
zesany zPolski naKaukaz prawdopo-
dobnie poudziale wpowstaniu stycznio-
wym, w1863 roku. Mj ojciec Edmund
urodzi si ju w Gruzji. Kiedy sko-
czy tam studia, dosta skierowanie
doArmenii. Szczeglnie ten obszar mu
si spodoba. Izosta tunazawsze.
Ile osb dba o ten cud natury?
pytam go. Przecie park zajmuje 35
hektarw.
Mam tylko dziewiciu pracowni-
kw. Czy nie zamao? powtarza moje
pytanie rozmwca. Raczej nie, radzi-
my sobie cakiem niele. Wrd nich
jest nawet czowiek, ktry poza praca-
mi wparku cignikiem wozi pracowni-
kw znajbliszej miejscowoci dopra-
cy, apotem dodomu. Itak od35 lat.
Nie rozumiem, czy pan Witalij
mwi to zesmutkiem, czy nie. Jedno
wiem napewno kocha swoj prac, go tak si stao? Armenia zostaa odtr-
botosens jego ycia. Nawet mieszka
wdomku naterenie Dendroparku.
Nie tskni pan zaojczyzn przod-
kw?
Trudne pytanie. Szczerze mwic
nawet nie wiem, jacy sPolacy. Sdz,
euOrmian wizi rodzinne ssilniejsze. zrezygnowan postaw Ormian wida
Obserwuj swoj on, jak si komuni-
kuje zeswoj rodzin. Jako nie mam
takiej potrzeby.
Nie chc dotkn bolesnych uczu,
ale skd tomoe wiedzie, skoro caa
jego rodzina po stronie ojca zostaa
wPolsce?
Prawda, ale nigdy nie byem wPol-
sce, nie znam swojej rodziny i jako
mnie tam nie cignie. Wczasach komu-
ny nie byo atwo szuka korzeni zagra-
nic, ale cho Polska nie bya a tak
zagranic, jako tak si uoyo.
Moe to jest kwestia charakteru,
enie szuka korzeni, a moe blisko
grobu ojca, ktry zawsze jest przy nim.
Dogrobu pomysodawcy itwrcy Den-
droparku prowadzi alejka zadbana
jak pozostae. Tak, grb pana Edmun-
da znajduje si na terenie Dendro-
parku, ukryty wrd soczystej zieleni,
napolance. Jest tam, gdzie spdzi nie-
mal cae wiadome ycie wsurowym Witalij si zgadza. I powstaje wyjtko-
grskim klimacie, gdzie zim minus
30 stopni nie robi nanikim wraenia,
anieg pada conajmniej przez czte-
ry miesice. Ale bywaj ilata upalne,
jak wtym roku bez opadw, zpal-
cym socem.
Ile turonie gatunkw drzew ikrza-
kw?
Ojciec testowa ogromn ilo
gatunkw drzew z Armenii, z innych
republik byego ZSRR, zChin, Ameryki
itd., ale przyjo si tylko 450 gatunkw.
Tylko czy a? Mwimy osrogim kli-
macie iotrudnych warunkach natural-
nych... Tumog przetrwa tylko naj-
drzewa, itylko tacy jak Leonowiczowie.
POZNA I ZROZUMIE WIAT 79
Te najsilniejsze gatunki te czasem
potrzebuj odwieenia narzeka pan
Witalij. Nie mamy pienidzy, aby zast-
Nagrze
pi jemodymi odmianami. Naterenie
parku mamy trzy szklarnie, ktre od30 Prenzlauer
lat nie byy remontowane, pi budyn- Stolica Nie-
kw, ktre te si sypi, bosprzez nas miec jest ako-
tylko jako konserwowane, aby cakiem mym kskiem
si nie rozsypay. na weekendo-
APolska? Nie pomaga? Przed wej- wy wypad nawet
ciem widziaem logo Polish Aid. ze wschodniej
Dziki Bogu Polska tak pomoga, Polski. Autostra-
emamy ju ogrodzenie, czyli nie musi- da, pocigi, mn-
my, jak torobilimy przez dziesiciole- stwo pocze
cia, przegania z parku okolicznych autobusowych,
krw, baranw iinnych zwierzt. Kupi- wreszcie samo-
limy kosiark dotrawy, pi motorow lot zblia Berlin domoliwoci nie-
itd. Nawet zwod udao si zpomo- mal kadego. Jest zarazem miastem
c Polski zrobi chocia czciowy, ale oogromnej ofercie: turystycznej, roz-
istotny porzdek. rywkowej ihandlowej.
Niemao, ale teraz chyba Rzeczpo- Prenzlauer Berg jest jednym zcie-
spolita prdko nie poda rki, bowiem kawszych berliskich zaktkw.
Armenia przestaa by w krgu poli- W niewielkim stopniu zniszczone
tycznych zainteresowa Polski, arazem podczas wojny przez lata zachowa-
zArmeni iormiascy Polacy. Dlacze- o klimat Cesarstwa. Nierzucajca si
woczy dzielnica materialnie podupa-
cona przez UE (aby nie rozdrani przy- daa, stajc si zarazem orodkiem,
jaciela Europy i miertelnego wroga wktrym rodzia si kultura alterna-
Armenii Turcji?), ktra popchna kraj tywna, powstaway nowe nurty inte-
wobjcia Rosji. Zpowodu braku wyboru lektualne i znajdoway swe miejsce
Armenia musiaa wybra Sojusz Eura- na ziemi duchy niespokojne i wol-
zjatycki istd minorowe nastroje oraz ne. Tuwanie rozkwita cyganeria
mieszczaska silny magnes przy-
niemal nakadym kroku. cigajcy ciekawy itwrczy element
Wielkich planw nie robi mwi zcaego wiata.
dyrektor. Ale wlatach, kiedy ojciec Znakiem orientacyjnym okolicy
tworzy park, odlat 30. do80. XX wieku, jest na pewno Zionkirche, wity-
wArmenii nie byo ani tyle samochodw, nia ewangelicka, wlatach 30. sym-
aby dojecha tutaj, ani tylu ludzi cht- bol kontestacji nazizmu, apowoj-
nych dozwiedzania tych okolic, wic nie centrum bada nad NRD. Ste
te cieki midzy drzewami ikrzaka- judaica: kirkut otwarty w1827 roku,
mi zaprojektowa dla niewielkiej liczby naktrym spoczywajm.in. kompo-
ludzi. Teraz staramy si rozszerzy ich zytor Meyebeer czy sawny wswo-
przepustowo, ale nie jest toatwe, ich czasach malarz Libermann. Jest
boprzecie nie bdziemy przesadza Prenzlauer Berg Muzeum, wktrym
drzew. poznamy dzieje dzielnicy oraz syna-
Kopotw jest wiele, ale jak si domy- goga przy Rykestrasse, najwiksza
lam, mj milkliwy rozmwca nie chce w Niemczech, mogca pomieci
nimi mnie obcia, wic milczy. Wida, dwa tysice wiernych. Warto te nie
elubi swj park, swj las, swj wiat przeoczy Grubego Hermanna,
iswoj prac, atacy jak jatylko burz czyli Wassertum, XIX-wiecznej ber-
ormiaski porzdek Polaka, ktryju liskiej wiey cinie, postawionej
jest Ormianinem bardziej ni ja. Przed nastarym wzgrzu myskim. Jak
wyjciem pytam, czy si zgodzi na zdj- ponura przestroga brzmi informa-
cie ze mn. Jestem wdziczny, bo pan cja, emaszynownia wiey suya
nazistom zakatowni dla ich prze-
wa pamitka z niezwykym Polakiem. ciwnikw.
Typow dla Prenzlauer Berg atmo-
Tekst i fot.: sfer odnale mona przy Koll-
GRAIR MAGAKIAN witzplatz i Husemannstrasse, nie-
mniej najlepiej spdzi sporo czasu
wKulturbrauerai. Wmiejscu, gdzie
kiedy warzono piwo, dzi ttni ycie
kulturalne. Jest tukino, sala widowi-
skowa irestauracje. Klasyczny przy-
kad, jak zestarego przemysowego
obiektu uczyni obiekt kultury przyno-
szcy dochd. ANiemcy wtej dzie-
dzinie smistrzami.
. Azik
BERLIN. SERIA MICHELIN.
Wydawnictwo BEZDROA/HELION,
Gliwice 2017, s. 152. Cena 20,90z.
R E K L A M A
09.12.2017 17:56:21