gordon marshall

SOSYOLOJ SZL
evirenler
osman aknhay
derya kmrc
Kaynaka Notu:
Gordon Marshall, Sosyoloji Szl
(ev. Osman Akmhay, Derya Kmrc) Ankara, 1999
Bilim ve Sanat Yaynlar, v + 917 sayfa.
 gordon marshall

SOSYOLOJ SZL

evirenler
osman aknhay
derya kmrc

BLM VE SANAT
 BLM V E S A N A T Y A Y I N L A R I

Bilim ve Sanat Y a y n l a r , A n k a r a , 1999

Bilim ve Sanat Y a y n l a r , A n k a r a , 2005

O x f o r d U n i v e r s i t y Press - 1994, 1998

Bu kitabn Trkedeki t m yayn haklar

O x f o r d U n i v e r s i t y Press izniyle
Bilim ve Sanat Y a y n l a r ' n a aittir.

Kitabn zgn Ad
A D i c t i o n a r y of Sociology

Kapak Tasarm
mit mel

ISBN 975-7298-43-3

Bask
E r t e m Matbaas
4258225

Cilt
Ciltsan
3842691

BLM VE S A N A T YAYINLARI Selanik Cad. Tankut j Merkezi N o : 82/36 Kzlay / Ankara

 V

YAZARLAR

Editr
Gordon Marshall Oxford, Nuffield College. Ziyareti retim yesi
Diana Barthel USA, Stony Brook, New York Eyalet niversitesi,
Sosyoloji Profesr
Ted Benton Essex niversitesi. Sosyoloji Profesr
David Boucher Yazar ve Televizyon-Radyo Programcs
Joan Busfield Essex niversitesi, Sosyoloji Profesr
Tony Coxon Essex niversitesi, Sosyoloji Blm
Aratrma Profesr
Ian Craib Essex niversitesi, Sosyoloji Profesr
Fiona Devine Manchester niversitesi, Sosyoloji Blm
Kdemli retim yesi
Judith Ennew Cambridge niversitesi, Aile Aratrma Merkezi
Kdemli Aratrma Orta
Diana Gittins Yazar ve air
Roger Goodman Oxford niversitesi, Sosyal Antropoloji Blm
retim yesi
George Kolankiewicz Essex niversitesi, Sosyoloji Profesr
Catherine Hakim Londra ktisat ve Siyasal Bilimler Okulu Kdemli
Aratrmac
Michael Harloe Salford niversitesi Rektr
David Lee Essex niversitesi, Sosyoloji Blm Eski
Kdemli retim yesi
Maggy Lee Essex niversitesi, Sosyoloji Blm
retim yesi
Marry Mcintosh Essex niversitesi, Sosyoloji Blm Eski
Kdemli retim yesi
Dennis Marsden Essex niversitesi, Sosyoloji Profesr
Gordon Marshall Oxford, Nuffield College, Ziyareti retim yesi
Maxine Molyneux Londra niversitesi, Latin Amerika Aratrmalar
Enstitts, Sosyoloji Blm Kdemli
retim yesi
Lydia Morris Essex niversitesi, Sosyoloji Profesr
Sean Nixon Essex niversitesi, Sosyoloji Blm
retim yesi
Judith Omely Hull niversitesi. Sosyal Antropoloji Profesr
Ken Plummer Essex niversitesi, Sosyoloji Profesr
Kate Reynolds Londra Southwark, Eitim Dairesi, Yerel Okul
Takmlar Ynetimi
David Rose Essex niversitesi, Mikro-Toplumsal Deiimler
Aratrma Merkezi, Sosyoloji Profesr
vi

Colin Samson Essex niversitesi, Sosyoloji Blm

retim yesi
Alison Scott Essex niversitesi. Sosyoloji Blm Doenti
Jacqueline Scott Cambridge niversitesi, Sosyal ve Siyasal
Bilimler Fakltesi, Aratrma Mdr Yardmcs
Nigel South Essex niversitesi, Sosyoloji Blm Doenti
Oriel Sullivan Essex niversitesi, Sosyoloji Blm
retim yesi
Bryan Turner Avustralya, Deakin niversitesi,
Sosyoloji Profesr
Richard Wilson Sussex niversitesi, Sosyal Antropoloji Blm
Kdemli retim yesi
Anthony Woodiwiss Essex niversitesi, Sosyoloji Blm Doenti
 vii

BRNC BASIMA NSZ

Tamamen yeni bir derleme olan elinizdeki bu szlk, Avrupa'nn en nde

gelen sosyoloji blmlerinde alan sekin bir sosyolog ekibi tarafndan hazr
lanm ve ierii tasarlanrken ncelikle sosyoloji disipliniyle grece yeni tanan
okurlar dikkate alnmtr.
Szln kullanlmasn kolaylatrmak iin metin iinde ksaltmalar kul
lanmaktan kanlmtr. Bir szcn nne konan * iareti, o balkta konuyla
ilgili ek aklamalar bulunacan gsterir. Baz maddeler, ya eanlaml olduklar
ya da baka bir maddede daha etraflca ve ilintili terimlerle birlikte aklandklar
iin, sadece baka bir gndermeye gnderme yaparlar. nemli maddelerin hemen
hepsi ile daha ksa maddelerin birounda, okura, ilgili literatr bamsz biim
de takip etme olana salamak amacyla en az bir kaynaa yer verilmitir. Sos
yoloji disiplininin zgl tarihlerinin farkl olmasna (ve baz maddelerin Atlan
tik'in iki yakasndaki okurlar farkl yerlere ynlendirmesine) ramen, bu tr
referanslarn hem ngiltere'deki hem Amerika'daki okurlarn ilgisini ekecei
dnlmtr.
Sosyoloji ok ak bir kuramsal ekirdee sahip olmakla birlikte, kesinlikle
geirgen olmayan bir parametresi vardr. Ama bu, herhalde alann en iyi yanlarn
dan birisidir de, nk bu sayede gerekten disiplinler aras nitelikte birok soru
nun incelenmesini kolaylatrmaktadr. Dolaysyla sosyologlar, iktisat bilimi,
psikoloji ve antropoloji gibi, kendilerine yakn olan uzmanlk alanlarnn termi
nolojisiyle de srekli iliki iindedirler. Bu yzden elinizdeki szlkte, esasen
ayn kkenden gelen disiplinlerle ilintili olan, ama sosyoloji rencilerinin de
yararlanaca dnlen eitli maddelere yer verilmitir.
Son yllarda sosyoloji szlklerinde, disiplinin ada uygulayclarnn ksa
biyografik zetlerine (bunlar genellikle doum tarihi, allan kurumlar ve belli
bal yaynlarn sralanmasn pek gememesine ramen) giderek daha ok yer
verilmeye baland gzlenmektedir. Oysa, sz konusu szlklerin hazrlanma
sndaki amacn sosyoloji alannn ierii ve terminolojisine bir klavuz ilevi
grmek olarak ilan edildii dikkate alndnda, bu uygulamann neye dayandrl
d ok ak deildir. Dahas, elinizdeki szlk iin yapm olduumuz pratik
aratrmalarda, "nde gelen ada sosyologIar"n kimler olduu noktasnda, ks
men konularn eitliliine de bal olarak bir konsensse varmann pratikte mm
kn olmadn saptadmz syleyebiliriz. Dolaysyla bu szlkte, ancak kiile
rin kendilerinin de (ounlukla disiplinin tarihi zerinde braktklar etkiler nede
niyle) sosyolojik konular durumuna geldii hallerde "isimler"le karlaacaksnz.
Temel aldmz baka bir kriter, halen yaamakta olan otoriteleri dta b
rakmak olmutur. rnein "Weber, Max" ya da "Goffmann, Erving" gibi madde
lere rastlayabilirsiniz, ama "Merton, Robert K." Ya da "Goldthorpe, John H." gibi
maddeler bulamayacaksnz. Tabii buna bal olarak, almalaryla disiplin iinde
bal bana bir inceleme konusu haline gelmi birok ada sosyologun zerinde
yeterince durulmamas gibi bir sonula karlatmz aktr. Anthony Giddens,
Jrgen Habermas ve Pierre Bourdieu bunun en belirgin rnekleridir. Fakat yaa
yan sosyologlar bu szle alm olsaydk, u anki kuakta kimlerin "konu"
olmay hak edecek derecede etkili (ya da tartlmas gereken) olduu zerine
zmsz tartmalar yeniden balatmak gibi bir sorunla yz yze gelebilirdik.
viii

Ancak hemen eklemeliyiz ki, sz geen bu tr yazarlarn almalar bu szlkte

daha geni kapsaml maddeler balamnda (mein "eletirel kuram" balnda
Habermas, "anomi"de Merton ve "toplumsal mobilite"de Goldthorpe gibi) ele
alnp tartlmaktadr.
Szl kaleme alan yazarlarn hepsi, bu almann balad srada
Colchester, Essex niversitesi Sosyoloji Blm'nde grev yapyorlard. O za
mandan beri ilerinden birounun baka yerlere gitmi olmas sadece bir tesa
dften ibarettir.

KNC BASIMA NSZ

Bu basm iin ilk metnin byk blmn gzden geirip genilettim ve

150'yi akn yeni madde ekledim. Sonuta yeni basm, ilkinden 45.000 szck
kadar daha uzun bir metne dnt.
Ayrca szl kullananlarn dikkatimi ektii birka kk hatay da d
zelttim. Bu frsatla, ya bana ya da Oxford University Press'e yazarak, stelik
genellikle yararl gelitirme nerilerinde bulunarak (ve bazen hayranlklarn
ifade ederek) bu hatalar gsteren okurlarma teekkr etmek istiyorum. Hindis
tan'dan yazan bir okurum szle salam bir bibliyografya eklememi nerdi,
fakat ben, tek tek maddelerde uygun olan referanslar aktarmann rencilere
yarar salayaca konusunda kendimi ikna etmi olmadm iin ilk bataki biimi
muhafaza etmeyi kararlatrdm. Ayn ekilde, konu hakknda daha fazla ey
okuduktan sonra, en azndan maddelerden birinde, "zek" tartmasnda daha yeni
(ve hl tartmal) literatrn bir ksmna yer verilmi olmakla birlikte, insan
davranlarnda genetik farkllklarn lehindeki ve aleyhindeki kantlar konusunda
dengesiz bir aklama yapldn hissettiini vurgulayan dnceli bir mektup
gsterme zahmetine katlanm (ve imdi aramzdan ayrlm bulunan) Profesr
Hans Eysenck'in grlerine katlamadm da belirtmek istiyorum.
Burada, birok madde Essex niversitesi Sosyoloji Blm'ndeki arkada
larm ve eski meslektalarm (Tony Coxon, lan Craib, Diana Gittins, Catherine
Hakim, Maggy Lee, Sean Nixon ve Nigel South) tarafndan kaleme alnm ol
makla birlikte, maddelerin ounu kendimin yazdn yineleyeyim. Bu szlk
onlarn yazdklar maddeler ve yaptklar nerilerle olduka gelimi bir ekle
kavumutur. Geriye kalan kusurlarn sorumluluu sadece bana aittir.

Gordon Marshall
Oxford 1997
A
aa k a r m a , aa k a r m a te hakknda "bir kitap yazmak iin" gibi,
rapisi (abreaction, abreaction the
rapy) Psikanalistlerin, bastrlm duy
gular, hastann bandan daha nce
gemi olan olumsuz bir deneyimi zih
ninde canlandrp yeniden yaatarak a-
a karmay anlatmak iin kullan
dklar bir terim. Sigmund *Freud ilk
almalarndan birinde, histeri belir
tilerinin kknn ilk psikolojik travma
deneyimlerinde yattn ne srmt.
^Psikanaliz iinde, hastann, bandan
geen travma deneyimlerini zihninde
yeniden canlandrmasn salayarak,
akl saln tekrar normal durumuna
dndrmeye alan eitli teraptik
teknikler vardr.
ak g r u p l a r {open groups) bkz. ka
pal gruplar ve ak gruplar
ak lev (manifestfunction) bkz. ilev
ak katlmc g z l e m (oven parti
cipation observation) *Katlmc gz
lem, inceleme konusu olan kiilerle ya
plan bir anlama erevesinde gerek
letirilir. Bu anlama aka ya da do
layl biimde ifade edilmi olabilir.
Resmi biimde ifade edildii takdirde,
sosyolog, inceleme konusu olan kiile
re bunun bir sosyal bilim aratrmas
olduunu aka belirtir ve aratrma
nn yaplabilmesi iin izin vermelerini
ister. Sz konusu anlamann aka ko
nuulmamas durumunda ise, aratr
mac grup dndan birisi olarak kendi
kimliini aklar, fakat aratrmann he
deflerini daha az ak biimde, genel
likle aratrma konusu kiilere, onlar
ilgilerini eken bir genel ifadeyle an
latr. Eer bu kadar bilgiyle alma
yapmak mmkn olursa, o zaman in
celenen kiilere -zellikle kendileri ta
lep etmedikleri srece- daha fazla ay
rnt verilmez. Pek ok aratrmac, a
lma yapmak zere alana girmeyi na
sl baardklarnn hikyesini anlat
maktan holanr: Aslnda bu nokta a-
ratrmay anlamak asndan can alc
nemdedir, nk aratrmac ile ara
trma konusu kiiler arasnda kurulan
iliki, elde edilen verilerin niteliini
etkileyebilir. Bu yzden, ak katlmc
gzlem zerine yaynlanan deerlen
dirmelerin ounda, gzlemcinin in
celeme konusu olan grup ya da toplum
iindeki farazi rol zerine birtakm
ayrntlara dikkat ekilmektedir.
ak ve kapal toplumlar (open soci
eties and closed societies) Bu terimler,
Karl T o p p e r in Ak Toplum ve D
manlar (Open Society and its Enemies,
1945) adl eserinde ortaya atlm ve Ta-
rihselciliin Sefaleti'nde (Poverty of His-
toricisn'de, 1957) daha etrafl biimde
gelitirilmitir. Popper' in iddiasna g
re, bilim ve insan tarihi esas olarak be
lirsiz ve akkandr. Bu iddia toplum
kuramna uyarlandnda. Popper' in
tarihsicilie kar gl ve ykc bir
saldrya giritii ortaya kmaktadr.
Platon, *Hegel ve *Marx gibi, tarihin
yasalarla ilerlediini ve insann biline
bilir bir kaderi olduunu ileri sren d
nrlerin kuramlar, Popper tarafn
dan bilimsel adan savunulamaz, siya
sal adan ise tehlikeli grler olarak
ak yant, ak ulu soru
eletirilmitir. Popper, bu tr kuramla
rn hepsinin, normal deiim sreleri
ne kapal olmalarndan dolay, kendi
sinin kapal toplumlar adn verdii
*otoriteryan ve insanlk d rejimlere
yol aacan ne srmtr. Oysa ak rak aklanmas gereken olgu (akla
toplumlar, kapal toplumlarn tam ter
sine, etkinlik, yaratclk ve bireylerin
ounun yenilenmesi zerine kurulu
dur ve nceden kestirilemez biimde
*kademeli toplum mhendislii arac
lyla yol alrlar. Ak toplumlar, top
lumsal politikalarn maksat d so
nularnn ak biimde eletirildii ve reduction) bkz. indirgemecilik
bu eletiri dorultusunda deiimlerin
sergilendii toplumlardr. Ak top
lumlar, hakl eletirilere yant vereme
yen yneticileri grevlerinden alabil
meyi salama gereklilii anlamnda
hem *liberal, hem de *demokratik ol
mak zorundadrlar. Elbette burada vur
gulanan eliki, o zamanlar Sovyetler
Birlii'ni (kapal toplum) temsil ettii
*totaliter rejimler ile Batl demok
rasiler (ak toplumlar) arasndaki kar
tla gnderme yapmaktadr.
Popper'n argmanlar, hakl olarak.
*Marksizmin temellerini (hem bilim
sellik stats tad, hem de gelecek
tarihin istikametini aklad iddiasn)
kesin ve mantksal adan rten savlar
eklinde deerlendirilmitir.
ak yant, ak ulu soru {open res
ponse, open-ended question) nceden
belirlenmi yant kategorileri bulun
mayan bir grme sorusu. Burada de
nein verdii yant, grmeyi yapan
kii tarafndan harfi harfine yazlmal ve
tm grmeler bittikten sonra, geni
yant kategorileri eklinde ve bir rapor
da szc szcne alntlanabilmek
zere kodlanmal veya gruplanmaldr.
Ayrca bkz. kapal yant; kodluma.
aklama (explanation) bkz. anlam;
gerekilik; neden; nedensel model-
leme; yorum
2
aklanan ve a k l a y a n l a r ( a m
lanan ve a m l a y a n l a r ) (explanan-
dum and explanans -explicandum and
explicans) Ya bir neden, ya gemiteki
bir olay ya da zorunlu bir durum ola
nan) ile aklamay ieren etkenler (a-
klayanlar).
aklayc ikicilik (dalizm) (expla
natory dualism) bkz. ikicilik (dalizm)
aklayc i n d i r g e m e (explanatory
adack (enclave) Azgelimilik ve
*bamllk kuramlarnda, bir *nc
Dnya ekonomisinin, ihracata ynelik,
yabanc sermayenin denetimi ve yne
timindeki retim faaliyetlerini anlat
mak iin kullanlan bir terim. Adacn
ulusal ekonomiyle bann ok az ol
duu dnldnden, i byme -
zerinde ciddi bir etki yapmas da sz
konusu olmaz.
adalet (justice) bkz. kriminoloji; top
lumsal adalet
adaptasyon (uyum), bireysel a d a p
tasyon ( u y u m ) tarzlar (adaptation,
modes of individual) bkz. anomi
a d a p t e edici kltr (adaptive cultu
re) bkz. adapte edici ve maddi kltr
adapte edici ve maddi kltr (adap
tive and material culture) Adapte edici
kltr, ounlukla Amerikan kltrel
antropolojisinde, imal edilen nesnelerin
maddi kltrnn (binalar, tketim mal
lar ve benzeri eyler) karsnda, fikirler,
inanlar, deerler ve gelenekler alann
karlamak zere kullanlan bir terimdir.
A d d a m s , J a n e (1860-1935) Addams,
on dokuzuncu yzyln sonu ile yir
minci yzyln banda *Chicago Oku-
lu'nun almalarnda balca rol oyna
yan Amerikal sosyologlardan birisiydi.
3 Adorno, Theodor Wiesengrund
Charlotte Perkins *Gilman ve Emily
Greene *Balch gibi sosyoloji alann
daki dier kadnlar zerinde gl bir
etkisi olan Addams, 1889'da Chicago,
Hull House'da, ksmen Londra'daki
Toynbee Hall'dan esinlenen, ama ka
dnlarn etkisinin daha fazla olduu,
daha eitliki ve daha az dinsel bir top
lumsal yerleim merkezi kurmutu.
Kadnlarn temel problemlerinden biri
sinin, aile ile toplumun birbiriyle at
an taleplerinin altndan kalkmaya a
lmak olduu grn savunuyor ve
toplumsal yardm merkezlerinin bu
problemin zm yollarndan birisi ol
duuna inanyordu. Hull House, Chi
cago niversitesi iin nemli bir sos
yolojik merkez olduu kadar, zamann
nde gelen dier toplum kuramclar,
Marksistleri, anaristleri ve sosyalist
lerinin de ilgisini ekmiti. zellikle
kadnlarn ve gmen iilerin szc sanat eserinin ya da bir fikirler sistemi
ln stlenen Addams, kadnlarn
deerlerinin erkeklerin deerleri kar
snda ikin bir stnle sahip oldu
una inanan bir kltrel feministti ve
bu erevede, daha retken ve daha ba
r bir toplumun ancak kadn deer
lerine dayanarak ve onlar birletirerek
kurulabileceini iddia ediyordu. 1931'de
Nobel Bar dl'n alm olmasna dernlik grnn muhtemelen en net
ramen, Addams'n pasifzme ball
onu Birinci Dnya Sava srasnda bir
toplumsal parya konumuna drm
t. Bkz. Emily Cooper Johnson der.
Jane Addams: A Centennial Reader
(1960) ve Mary Jo Deegan, "Women
in Sociology: 1890-1930", Journal of
the History of Sociology (1978).
Adorno, Theodor Wiesengrund
(1903-1969) Frankfurt Toplumsal A-
ratmalar Enstits'nn nde gelen
yelerinden olup, kinci Dnya Sava
srasnda Amerika'da alan ve mtte
fiklerin zaferinden sonra Bat Alman
ya'ya geri dnen Adorno, muazzam de
recede bilgili ve karmak, genellikle an
lalmaz ve zorlu fikirlere sahip birisiydi.
almalar estetik kuramndan edebi
yat ve mzik kuramna, genel kltrel
eletiriden sosyal psikolojiye ve felse
feye kadar ok geni bir alana yayl
mt. Sosyologlar asndan Adomo'-
nun balca eseri, bir alma grubuyla
birlikte kaleme ald, otoriteryanizmin
psikolojik kklerine inen ampirik ve
kuramsal bir inceleme olan (ve ok
fazla eletiriye uram) Otoriter Kii
lik (The Authoritarian Personality,
1950) balkl eseriydi.
Adorno, modern kltrn karsn
da, bandan beri *varoluulum z
nelciliinden ve *pozitivizmin kolay
nesnelciliinden uzak durmaya al
m, ama bu tavr, modern dnyaya da
ha ktmser gzlerle bakmasna neden
olmutu. Adorno'nun estetik ve klt
rel eletirisi ile felsefesi, giderek zden
ok form zerinde younlaacakt: Bir
nin formu, toplumun bizim zerimize
dayatt snrlamalar ile elikilerin,
ayn ekilde yine toplumun nmze
at olanaklarn en ak davuru
muydu. Onun zor slbu, belki de mo
dern sanayi toplumunun yanl btn
lemesi diye grd eyden kanma
abasnn rnyd. Adorno'nun mo
aklamas, totallik nosyonunun eski
den zgrletirici bir felsefenin para
sn oluturduunu, fakat bu nosyonun
geen yzylda totalletirici bir t o p
lumsal sisteme, gerek ya da potan
siyel bir *totaliter rejime absorbe edil
diini syledii bir aforizmalar derle
mesi olan Minima Moralia'da (1951)
bulunabilir. Bilgiyi aramamal, para
doksu ve belirsizlii vurgulamalyz;
hakikat, en azndan geici olarak, bire
yin deneyiminde yatyor olabilir.
Adorno'nun kltrel eletirisinin
rnekleri iin Prisms'e (1955), felse
fesi iin Negative Dialectics'^ (1966)
bakabilirsiniz. Onun almalarn gs
terii, anlalmaz, ksr bulan ve daha
a, toplumsal a, a kuram
nceki baarsz Marksizmlerden hi
eletirmeden dn fikir almaya ba
ladn dnen bir eletiri metni iin
Leszek Kolakowski'nin ciltlik Main
Currents of Marxism'me (1981) bak
manz neririz. Ayrca bkz. eletirel
k u r a m ; o t o r i t e r kiilik.
a, t o p l u m s a l a, a k u r a m (net
work, social network, network theory)
A terimi, bir veya daha fazla toplum
sal ilikiyle birbirine balanm, dola
ysyla toplumsal bir a oluturan bi
reylere (daha ender durumlarda, ortak
lklara ve *rollere) gnderme yapmak
tadr. Sz konusu iliki balarnn iinde
*akrabalk, *iletiim, ""arkadalk, oto
rite ve cinsel iliki saylabilir. Bireyler
birer nokta, balantlar ise birer doru
biiminde temsil edilirse, bir model o-
larak *grafik kuramnda kullanlmalar
mmkn olur. iftli seenekler ya da
iliki balar bir tabloda (sosyomatris
tablo) sralanabilir ve buradan kar
lan bilgilerden elde edilen a, esas ola
rak *sosyometride (J.L. Moreno'un
1940'larda ncln yapt, olduk
a ayrntl ama basit bir analiz biimi)
nemli yeri olan bir sosyogram eklin
de kullanlr. A analizinin matema
tiksel temelini grafik kuram oluturur.
Balangta, a alanndaki al
malarn ou, tekil noktalarn (yldz
lar ve izole eyler) ve uyuma biimle
rinin (klik saptama) akland kk
grup ve kurumsal yaplarda younla
mt. Fakat 1950'lerden sonra, a ana
lizinin daha byk oranda "kprler"
(sk biimde btnlemi gruplar ara
sndaki tek ba oluturan kiiler), "den
ge" (ileri dzeyde birlemi gruplarn
kutuplama eilimi) ve daha gelikin
klik tanmlar gibi yapsal nitelikler -
zerinde durduunu grrz. Toplumsal
a analizi, 1960'lar ve sonrasnda ise
olduka gl biimde Harrison Whi
te'in ban ektii matematiksel sos
yolojiden etkilenip, ok daha fazla
4
kuramsal bir ierie kavumutur ve
imdilerde artk kendi dergisini (Social
Networks) yaatabilmektedir. retken
ve yeniliki bir renci grubunun kilit
ismi olan White, 1960T ve 1970'li
yllarda Harvard niversitesi'nde g
rev yapmt. White'in en tannm y
n, bireysel yerine toplumsal kavram
larda (rnein, tek tek papazlarn hare
ketlerine kar papaz hareketinde) srar
etmesi ve ayn temas modellerini pay
laan a yelerinin "yapsal eitlikini
incelemek iin kullanlan blok-model-
leme tekniklerini gelitirmesidir.
A analizleri alanndaki almala
rn ana odak noktas vardr. Ben-
merkezci alar, kaynan tek .bir bi
reyden alr ve genellikle o bireyin ken
di a hakkndaki grlerine dayanr.
E. Bott'n elerin alar arasndaki r-
tmenin etkisini inceleyen Family and
Social Network (1957) adl almas
buna bir rnektir. Sistematik alar, a-
n tm katlmclarndan hareketle o-
luturulur ve an kendi yaps zerine
younlar (rnein, Mark Granovet-
ter'n yeni bir ie girmek iin bilgi elde
etme srecinde "zayf ba"n nemine
dikkat ekmesi). Granovetter'a gre,
yeni bilgiler kiinin yakn etkileim
halinde olduu evrenin iinden deil,
farkl kaynaklara ulaabildii a iin
den gelmektedir (bkz. Getting a Job,
1974). Son olarak, yaylma aratrma
lar, alar iindeki akn yollan ve
eklini, yenilik srelerini, dedikoduyu
ya da *epidemiolojik yaylmay ince
ler. Bir btn olarak bu alann genel
bir deerlendirmesi iin bkz. der. Peter
V. Marsden ve Nan Lin, Social Struc
ture and Network Analysis (1982). Ay
rca bkz. d e n g e kuram.
a mobilitesi (net mobility) bkz. top
lumsal mobilite
ahlakd ailecilik (amoral familism)
*ekirdek ailenin ekonomik karlarn
5 ahlki seferberlik

her eyin bana koyan toplumsal ey ahlki entegrasyonla (ahlk ve davra

lem. Edward C. Banfeld, Gney tal
ya'nn bir kyndeki *yoksulluu an
latt tartmal bir metinde (The Mo
ral Basis of a Backward Society;
1958), topluluun geriliinin, "tama
men olmasa bile byk lde, ky
llerin ortak karlar iin, daha do
rusu, ekirdek ailenin dolaymsz, mad
di karlarn aan bir ama uruna bir Genelde *toplumsal patolojinin gster
likte hareket edememeleri"yle akla
nabileceini iddia etmiti. Bu durum,
yksek lm oran, topra ilemenin
belirli koullarnn varolmas ve *geni
aile kurumunun olmamas gibi etken
lerin bir araya gelmesi sonucunda olu
mu "ahlakd ailecilik" ethosuna at-
fedilmiti. Banfeld'n tezi, "ailecilik"in
doas ile genel olarak ekonomik geli
meye set ekilmesi ya da nnn al
masnda *kltrn rol konusunda b
yk tartmalar dourmutu (bkz. *ge-
lime, gelime sosyolojisi).
ahlki atilim (moral enterprise) *Eti-
ketleme kuram, kurallarn nasl retil
dii ve uygulandna zel bir ilgi du
yar. Howard Becker Outsiders'da bu
sorunu ahlki atlm kuram eklinde
adlandrmtr. Ahlki atlm, mesele 1960'lar ortas ngilteresi'ndeki teenage
ler hakknda bir farkndalk yaratma ve
yasalara uygun biimde onlar takip
etmeyi ieren bir srece gndermede
bulunur. Ahlki atlmclar yasa yap
clar, kampanya dzenleyenler ve uy
gulayclardr. Ayrca bkz. ahlki pa
nik; ahlki seferberlik.
ahlki atlmc (moral entrepreneur)
bkz. ahlki atlm
ahlki c e m a a t (moral community) Si
mile *Durkheim'n, ehirlere kart olarak,
geleneksel krsal cemaatleri tanmlamak
amacyla kulland bir terim. Ahlki
cemaatin asli zellikleri, toplumsal en
tegrasyon (bireylerin birbirleriyle kap
saml ve sk balar iinde olmalar) ve
nlarda ortaklaa paylalan bir inan
lar kmesi) nitelendirilir. Modern an
lamdaki kullanmna gre, bu nitelik
leri tayan her kk grup (rnein,
dinsel mezhep ya da askeri birim) ah
lki cemaat terimiyle adlandrlabilir.
ahlki istatistikler (moral statistics)
gesi olarak ele alman saysal veriler. Bu
veriler arasnda, rnein intihar, bo
anma, akl hastal, evlilik d ili
kiler ve krtaj istatistikleri saylabilir.
Baz on dokuzuncu yzyl Avrupa top
lumlarnda (bata Fransa ve Britanya
olmak zere) bu tr verilere toplumsal
reform tartmalarnda -ounlukla ke
sin bir biimde sosyolojik olmayan (as
lnda derinlikli de olmayan) bak a
laryla- yaygn olarak deinilmitir.
ahlki panik (moral panic) Ahlki bir
meseleyle balantl olarak toplumsal kay
g yaratma sreci; ahlki paniin kayna
genellikle ahlki atlmclar (bkz. *ah-
lki atlm) ve medya olmaktadr. Ahl
ki panik kavram en kuvvetli biimde
Stanley Cohen tarafndan Folk Devils
and Moral Panics (1971) adl eserde,
akmlar olan Mod'lar ve Rocker'lar hak
knda kullanlmtr. Fakat, futbol hoo-
liganizmi, ocuk istismar, ADS ve ok
sayda ergenlik dnemi *alt-kltrel et
kinliklerini iine alan dier toplumsal
sorunlara ynelik toplumsal tepki ana
lizlerinde de bu kavrama bavurulduu
grlr. Ayrca bkz. etiketleme.
ahlki seferberlik (moral crusade) Al
kol ya da pornografi gibi sembolik ve
ya ahlki bir konu etrafnda kampan
yalar yrten bir *toplumsal hareket.
Ahlki seferberliin klasik sosyolojik
deerlendirmeleri arasnda Joseph R.
Gusfield'n Temperance Movement'la
(ki Kullanmama Hareketi) ilgili ince
lemesi Symbolic Crusade (1963) ile
ahlki tehlike
Louis A. Zurcher ve arkadalarnn Ci
tizens for Deceny (1976) adl eseri var
dr. Ahlki seferberlik terimi. Howard
Becker'in Outsiders adl kitabnda or
taya atlan ve daha kapsaml olan *ah-
lki atlm kuramnn bir parasdr.
Ayrca bkz. ahlki panik.
ahlki tehlike (moral hazard) Bir yar
dmn (refah yardm gibi) alcs konu
mundaki grubun boytlannn, sosyal yar
dmlarn ondan faydalanan bireye ne
redeyse hibir klfet getirmemesi ne
deniyle bymesi eiliminin yaratt bir
sorun. rnein Charles Murray (Losing
Ground: American Social Policy, 1950
1980), ABD'de geleneksel aile yapla
nmn k ve sava sonrasnda evli ad hesaplanmt.
lik d ilikilerin ykseliinin, ksmen
evlenmemi annelere yaplan yeni re
fah yardmlar sonucunda ortaya kt
n iddia etmitir.
A D S , sosyolojik A D S aratrma
lar (AIDS, sociological studies of AIDS)
Kazanlm Immnyetmezlik Sendro-
mu (The Acquired Immune Deficiency
Syndrome, AIDS), nsan Immnyet
mezlik Virs'nn (Human Immuno
deficiency Viruses, HIV) neden oldu
u karmak semptomlarla kesinlikle
ldrc enfeksiyonlardan oluan bir
hastalktr. Youn enfeksiyonla ayrt
edilen ilk dnemin zerinden ay ka
dar getikten sonra, HIV enfeksiyonu
na kar bir reaksiyona iaret eden ve
bunun zerine ana durum testlerinin
yapld HIV antikorlarnn ortaya
kt dnem gelir. Genellikle yllarca
sren ve hibir semptomun grnme
dii bir dnem sonunda, vcut normal
de ender rastlanan ve allmadk has
talklara, zellikle PCP (Pneumocystis
Carinii Pnmonisi) ve kaposi sarkoma-
sna (mafsal dokularnda grlen kt
huylu tmr) boyun eer. Virs ta
yan balca aralar, vcut svlar, bil
hassa kan (kan nakli, damardan ila
6
kullanma ve anneden ocua dikey ak
tarm) ve esas olarak fiili cinsel ilikiy
le (homoseksel ya da heteroseksel)
aktarlan svlardr. Dnya Salk r
gt, enfeksiyonun blgesi ve biimi
olduunu saptamtr: Enfeksiyonun
imdilerde en ok yayld blge olan
Asya, enfeksiyonun ilk kefedildii ve
tamann ounlukla heteroseksel ili
kiyle olduu Afrika ktas ile hastaln
salgna dnmesinin 1980'lerde ba
lad, enfeksiyonun ncelikle homo
seksel ilikiyle ve damardan ineyle
alnan uyuturucularla tand sana
yilemi Bat lkeleri. 1996 ylnda.
HIV virsnn 30 milyon kiiye bula
t ve 10 milyon kiinin ADS'le ya
Sosyoloji, AIDS/HIV enfeksiyonu
nun anlalmas ve kontrol altna aln
mas abalarna eitli yollarla katkda
bulunmutur. Cinsel iliki trleriyle il
gili incelemeler 1982'de virsn sap
tanmasnda kritik bir rol oynamt.
Sosyoloji, cinsel eilimler ile uyuturu
cu kullanma konusunda, gerek KABP
(Knowledge, Attitudes, Behaviour and
Practices -Bilgi, Tutumlar. Davran
ve Pratikler) gerekse, riskli davranlar
ile riske ak faaliyetlerin yaygnl
nn gzlenmesi iin gerekli daha yeni
liki ve kalitatif aratrmalarla ulusal
nitelikli ve geni apl incelemeleri de
ortaya koymutur. Ayrca, balamsal ve
stratejik boyutlarla ilgili Salk nan
Modeli'ne ve kolektif tepki ile cemaat
tepkisi incelemelerine duyulan erken
gven, risk-alma kuramlarnn geli
mesine yol amtr.
ADS'in bulamasna neden olan ili
kiler pek ok toplumda ya yasak oldu
u ya da daha ok marjinal gruplarda
grld iin. aratrmalarn odak nok
tasn cinsiyet, sapknlk ve cinsel kim
lii ele alan sosyolojik almalarn olu
turmas son derece doaldr. Bu amala,
varolan sosyolojik ve antropolojik me
todolojileri genileterek, damardan
7 aile sosyolojisi
uyuturucu alanlar ve erkeklerle cinsel
ilikiye girdii halde gay olarak tannma
yan erkekler gibi ulalmas zor ve "giz
li topluluklar"! saptamaya ve rnekleme
ye ynelik teknikler gelitirilmitir. Bil
gileri mmkn olduu kadar tepkisel ol
madan ortaya koymak iin cinsel gn
lkler gibi aralara da bavurulmutur.
ADS'in sosyolojik zelliklerini in
celeyen balca kaynaklar arasnda yl
lk "ADS'in Toplumsal Boyutlar"
konferansnn belgelerini ve J. Mann'n
nclndeki bir ekibin hazrlad da disiplin snrlar almakta, aile ya
WHO/UNAIDS yayn olan Aids in the
World' sayabiliriz.
aile, e k i r d e k aile (family, nuclear)
bkz. ekirdek aile
aile, kar/koca ailesi (family, conju
gal) bkz. kar/koca ailesi
aile, kk aile (family, stem) bkz. kk aile
aile, s i m e t r i k aile (family, symmetri
cal) bkz. simetrik aile
aile sistemleri k u r a m (family sys
tems theory) Genel *sistemler kuram
nn aileye uyarlanm biimi. Aile sis
temleri kuram, aile yelerinin birbi
riyle ilikili olmalarn, ailenin bir fer
dini dier fertlerinden ayrarak anla
mann gln ve dorusal olmayan
bir neden-sonu ilikisini vurgulamak
ta ve kesinlikle hepsinin deilse bile
baz *aile terapilerinin analitik temeli
ni salamaktadr.
aile sosyolojisi (sociology of family)
Aile kan. cinsel iliki ya da yasal ba
larla birbirine bal olan insanlardan
olumu, mahrem ilikilerle rl bir
gruptur. Aile, zaman iinde ayakta kal
may ve deiikliklere uyum gsterme
yi baarm, ok esnek bir toplumsal
birimdir. Fakat Atlantik'in iki yakasn
da, ailelerin dte olduunu iddia e-
den gr sesler duyulmu, baskc ve
iflas eden bir kurum olarak grdkleri
ailenin szde kn memnunlukla
karlayan insanlar kmtr. Bununla
birlikte, aile sosyolojisi gelimeye de
vam etmekte ve gemiteki aile sis
temlerine dair inanlarmzn mitlerini
ykan; ayrca, aile yaamnn gerek tek
tek lkeler, gerekse eitli snflar, et
nik gruplar ve blgeler arasndaki e-
itliliiyle ilgili anlaymz genileten
ok geni bir kapsama yaylm ara
trmalar retmektedir. Birok alma
am ile *a)ma arasndaki karlkl
ilikilere, makro boyutlu toplumsal ve
ekonomik deiikliklerin mikro boyut
lu aile ilikilerini nasl etkilediine ba
klmaktadr. Aile sosyolojisi, ailelerin
*evlilikten yalanmaya kadar eitli a-
amalarda nasl deitiklerini aratra
rak *yaam evrimi perspektifini de
kapsam olur. Son olarak, elerin yal
nz olduu aileler ile yeniden bir araya
gelen elerin oluturduu aileler gibi
farkl aile biimleri hakkndaki aratr
malarn says gn getike artmakta,
aile sosyolojisi kanlmaz olarak pra
tik siyasal kayglarla yakndan ilikili
hale gelmektedir.
Son yllarda ada ailenin durumu
ve ailenin ayakta kalmasn isteyen g
rler batan aa yeniden gzden ge
irilmitir. Bu eletirilerin bir koluna
gre, aile kapitalist toplumun bir payan-
dasdr (bkz. E. Zaretsky. Capitalism, the
Family, and Personal Life, 1976). ikinci
bir gr. *kar/koca ailesinin bireysel
lii ezdiini ve yok elliini savunur
(rnein bkz. R.D. Laing. The Politics
of the Family, 1971). nc bir eleti
ri, ada aile iindeki bugnk *cinsi-
yel rol ayrmlarnn doas ve sonu
larna odaklanmaya eilimli Jessie Ber
nard ve Ann Oakley gibi yazarlardan,
aileye hem kadnlar ezen hem de anti-
sosyal bir kurum gzyle bakan Mic
helle Barrette ve Mary Mclntosh'un
aile sosyolojisi 8

(The Anti-Social Family, 1982) daha ra rollerin birbirine balln net bir e
dikal eletirilerine kadar feminist ya kilde ortaya koyarak, bu farkll baba
zarlarn almalarnda grlebilir. mesleine ynelmeye balamaktadr.
Aileler zerine yaplan tarihsel a- Aileler ve alma genellikle ayr
ratrmalar, gemiteki aile yaam hak alanlar olarak kavramsallatrlrken, ka
kndaki mitlerin bazlarn rtm dnlar evle, erkekler iyeriyle birlikte
tr. rnein, *ekirdek ailenin *sana- anlmtr. Ne yazk ki aile sosyolojisi
yilemeye bir yant olarak, nceden de bu ayrm devam ettiren bir yakla
varolan *geni aile sisteminin yerini al m sergileyerek, alma ve meslekler
mak zere doduunu varsaymak yan sosyolojisinden ayr bir yerde durmak
ltr. Bu konuda yaplan aratrmalar, tadr. Oysa byle bir ayrmn kesinlikle
Bat Avrupa'nn ok byk ksmnda, bir anlam yoktur ve ilerlerindeki evli
ekirdek aile tipinin balangcnn *ka- kadnlarn saysnda grlen oalma
pitalizmin ilk olutuu dneme dayan i ile aile yaamnn nemini aydnla
dn gstermektedir. Dahas, eski a karmtr. Rhona ve Robert N. Rapo-
larda sk ve istikrarl bir aile birimi port'un *kariyer yapan elerin evlilik-
grldn varsayan romantik hayal leriyle ilgili nc almalar, daha
temelsiz km ve Philippe Aries'in sonra elerin ikisinin de para kazand
Centuries of Childhood (1962) gibi in ailelerin kazanlar ve skntlarn irde
celemeleri, modem aile yaamnda mah leyen aratrmalarla genilemitir. Buna
remiyete yaplan vurgunun grece yeni ramen, aile ile almann karlkl
bir ey olduunu gstermitir. etkileri konusunda yantlanmas gere
Ailenin biiminde zaman iinde a- ken hl pek ok soru vardr. rnein,
ka bir sreklilik grlmekle birlikte, aileler *emek piyasasna girii ve k
aile yaamnn eitliliini kmsemek nasl etkiliyorlar? yerindeki politi
doru bir tutum saylmaz. Farkl etnik kalar ve olaylar aile yaamn nasl et
ve dinsel gruplarn tamamen farkl de kiliyor? -aile dzenlemeleri yaam
erlerle inanlar vardr ve bu farkllk evriminde nasl farkllayor?
lar hem toplumsal cinsiyete yklenen Ailelerin yaam evrimiyle ilgili a-
rolle ilgili anlaylar, aile ii iblm ratrmalar, bireysel yaam seyri anali
n ve ocuk yetitirme tarzn, hem de zine ilginin artyla paralellik gsterir.
almaya ve dier toplumsal kurumla Burada anahtar kavramlardan birisi, bir
ra kar tutumlar etkilemektedir. im yandan evlilik ve anne/baba olma gibi
dilerde ii snf evliliklerinin bile si dnm noktalarnn zamanlamas ve s
metrik olduu iddia edilmekle birlikte rasn, br yandan aile yelerinin ve
(bkz. Michael Young ve Peter Will- genelde toplumun bu olaylarn zaman
mott, The Symmetrical Family, 1973), lamasn nasl belirlediini konu alan aile
ii snf aileleri genellikle daha ayr zamandr. Daha nceki olaylarn (ilk
*kar/koca rolleriyle birlikte anlr. o evlenme ya gibi) zamanlamasnn da
cuk yetitirme ynelimleri de toplumsal ha sonraki sonular (boanma gibi) b
snfa gre deiecektir. ngiltere'de yk lde etkiledii ortaya konmutur.
John ve Elizabeth Newson'in. Ameri Ailedeki bu dnm noktalarnn ekono
ka'da Melvin Kohn'un aratrmalar, or mik sonulan da vardr. rnein ABD'de
ta snflarn aile ilikilerinde zerklii, yaplan aratrmalar, kadnlarla ocuk
ii snfnn ise deerlere ball ne larn boanmann arkasndan olduka
karmaya eilimli olduklarn gster ciddi bir yoksulluk riskiyle yz yze
mektedir. Kohn. aile ilikileri ile iteki geldiklerini aa karmtr.
9 akl hastal
Yirminci yzyln ikinci yarsnda
tek ebeveynli ailelerin orannda drama
tik bir art grlmektedir. Buna gre,
toplumsal aratrmalar, toplumun tek
ebeveynli ailelerin uyum salamalar ve
ayakta kalmalarna nasl yardmc ola
bileceinin (tabii sadece mali adan
deil) aydnlatlmasnda nemli bir rol
oynayabilir. ok sayda ocuk, ocuk
luunun bir aamasnda tek ebeveynli
bir *hanede yaayacaktr ve byle aile
leri patolojik ya da sapkn etiketiyle
nitelemek kesinlikle zararldr. Yeni
den birleen aileler de artk incelenme
ye balanmtr, ama aadaki gibi
birok nemli soru henz tartlma a-
amasndadr: Yeniden evlenme, va
rolan ocuk-bykanne/bykbaba ili
kisini ne lde ortadan kaldracaktr ve
bu durum hakkaniyet, miras ve aile
kltrnn kuaktan kuaa aktarlma
sn nasl etkileyecektir?
Aile sosyolojisinde, toplumsal ara
trmalar ile politikalar arasndaki iliki
kanlmaz olarak bulank kalmaya ei
limlidir. Aile alannda, gerek kuramsal
gerekse pratik ilgi konularn birleti
ren nefis almalardan oluan uzun bir
gelenekten bahsedebiliriz (rnein bkz.
P. Townsend, The Family Life of Old
People, 1957; J. Finch, Family Obliga
tions and Social Change, 1989). Dei
en koullar yeni problemleri ne ka
raca iin, gelecein aile sosyologlar
nn nlerine kacak olan problemler ku
kusuz daha farkl olacaktr. Yine de bir
nokta aktr: Ailenin bykl, ekli,
mensuplar ya da biiminde ne tr de
iiklikler grlrse grlsn, gemiteki
deneyimlere bakarak, ailenin varln ko
rumaya devam edeceini syleyebiliriz.
Ayrca bkz. d u y g u s a l b i r e y l e m e ; h a
ne a l m a stratejisi; h a n e ii k a y
nak d a t m s i s t e m i .
aile terapisi (family therapy) Baz * sos
yal hizmet grevlileri ile *psikotera-
pistlerin savunduu bir tedavi biimi.
Aile terapisinde dikkatler bireysel
problemlerden uzaklatrlp, birbirine
baml bir sistem olarak grlen aile
ye younlatrlr. Bu tedavi, aile iin
deki gzlenen dinamikleri analiz etme
yi ve yorumlamay ierir. Feministler,
aile terapisinin cinsiyetler arasndaki
g eitsizliklerini gz ard ettii, by
lece kadnlar sulama, deersizletir-
me ve ikinci plana atma eilimlerine
katkda bulunduu kansndadrlar.
aile creti (family wage) Aile creti,
on dokuzuncu yzyln banda cret
lerin iyiletirilmesi iin mcadele eden
erkek *sendikaclarn hedef aldklar
bir lyd. Bu argmana gre, alna
cak cret ee ve ocuklara bakmaya
yetmeliydi. imdilerde genellikle ka
dnlarn *emek piyasasndaki dezavan
tajl konumuyla ilgili aklamalardaki
faktrlerden biri olarak aktarlmasna
ramen, kadnlar bu gr hararetle
desteklemilerdir.
akl hastal (mental illness) Zihin
ile beden arasnda, her gn rastlanan bir
kartlk zerine kurulu, hastalk olarak
adlandrldnda iki zt tipte hastalk
(zihinsel ve bedensel) meydana getiren
tartmal bir kavram (rnek iin bu
szlkteki *Laing ve *anti-psikiyatri
balklarna baknz). Akl hastalklar,
zihinsel patolojinin varlyla nitelen
dirilen hastalklardr: yani, zihinsel fa
aliyet rahatszlklar, bedensel faaliyet
rahatszlklarna benzer. Fiziksel has
talklara benzedii iin de bu kavram
temelde deerlendirmeci bir nitelik ta
yp, *toplumsal denetim ve dzenle
me sorunlaryla bantldr. Akl has
taln karakterize eden dnce ve
duygu rahatszlklar (rnein, sabukla-
ma, sanr, ar sevin ya da *depres-
yon) ounlukla garip, uygunsuz, kar
maa yaratan ya da rahatsz edici diye
deerlendirilen davranlarla ilikilidir.
Akl hastalnn dier hastalklardan
akl hastal
ok farkl, zel hizmeti ve dikkati ge
rektiren bir hastalk tr olarak grl
mesine yol aan etken, her eyden fazla
bu rahatsz edici ve karmaa yaratc
davranlardr. Toplumda zellikle so
run yaratan eilim, zihinsel patolojinin
gerei olarak aka belli olan akld-
lk ve akln kaybdr. Zihin ile akl,
insanlarn ayrt edici zellikleridir ve
onlarn (tamamen veya ksmen) kayb,
eer doast glerin bir iareti sa-
ylmyorsa, genellikle son derece ra
hatsz ve tehdit edici bir durum eklin
de yorumlanr. Bu yzden akl hastal
, ou kez dier hastalk trlerinden
daha *damgalaycdr (bunun istisna
lar, ADS, cinsel yoldan bulaan dier
hastalklar ve daha kk boyutta ol
makla birlikte kanserdir).
Tbbi zihinsel rahatszlk kavram
nn temeli tarihsel olarak, delilik ve akl
hastal -gerek delilik- trnden nos
yonlarn yan sra, "kafadan atlak",
"skntl" ve '""deliye dnm" gibi
daha az ciddi olan psikolojik rahatsz
lk biimlerini de kapsayan kavramla
rn ifade ettii zihinsel durumlara ili
kin halk yarglarna dayanr. Bu terim
ler eskiden de, davranlar bir ekilde
kabul edilemez ya da akld saylan
kiiler iin kullanlyordu. Sz konusu
davran sapkn ya da sua ynelik ola
bilir, ama ounlukla toplumda byk
deer verilen bir eyin reddini ierdii
iin kolaylkla alldk *sululuk bi
imlerinden birisi olarak anlalamaz
d. Bugnk tbbi zihinsel rahatszlk
anlaylar hl, neyin aklc, makul ve
uygun olduuna dair halk yarglaryla
yakndan balantldr. Buna karn
psikiyatri, farkl bir zihinsel rahatsz
lklar kmesi snflandrmasna ve lis
telemesine giderek, gndelik konuma
szln srekli yenilemitir. Sz ko semptomlarn son derece net bir biim
nusu sralamann kapsam beyin pato-
lojisiyle ilikili olarak kabul edilen
Alzheimer hastal gibi durumlardan,
10
izofreni ve manik depresyon (psikoz
lar grubuna dahildirler) gibi arketipik
zihinsel hastalklar zerinden, anksiyete
durumlar, fobiler ve obsesyonlar (sk
lkla nevrozlar diye adlandrlr) trn
den salk durumlarna, hatta alkolizm,
anoreksia nervoza. uyuturucu mpte-
lal ve cinsel sapknlklar gibi davra
n bozukluklarn iine almaktadr.
Psikiyatrlarn zihinsel rahatszlk
listeleri, zihinsel rahatszln snrlar
nn biimsel bir ekilde belirlenmesini
samakla birlikte, bu snrlar srekli
deimekte ve itirazlarla karlalmak
tadr. Zihinsel rahatszlk ile fiziksel
rahatszlk arasndaki ayrmn kendisi
de son derece problemlidir. Bu ayrm
en net biimde ak patoloji asndan
yaplabilir, fakat o da genellikle kesin
deildir; pek ok hastalk, hem zihinsel
hem de fiziksel semptomlar ierir; hat
ta nedenlere yneldiimiz takdirde ay
rm ok daha problemli bir hal alr ve
karlkl iki zel hastalk dncesi ok
gemeden yok olur. Tanmlanabilir bir
zihinsel patolojinin, tpk Alzheimer has
talnda olduu gibi fiziksel nedenleri
olabilir; ayn ekilde, lser gibi baz fi
ziksel patolojilerin de zihinsel neden
leri olabilir. Aslnda, zihinsel ve fizik
selin karlkl ilikisi, sklkla, zihin
sal hizmetlerini dier salk hiz
metleriyle btnletirme giriimlerini
gerekelendirmek iin kullanlmtr.
Pratikte ise, zihinsel rahatszlk ile fi
ziksel rahatszlk arasnda izilen snr
bir anlama meselesidir ve neden-sonu
ilikisi hakknda olduu kadar, ak zi
hinsel ve davransal sorunlarn boyutu
zerine olan fikirlere dayanr.
Zihinsel rahatszlk ile *sapknlk
("delilik ve ktlk") arasndaki snr
da ayn ekilde problemlidir; zellikle
de davransal olduu davran ya da ki
ilik bozukluklaryla ilikili olarak. Ana
litik bakmdan bu ayrm bir gnderge
11
ayrmdr: zihinsel rahatszlk aklla ilgili
bir yarg iken, sapknlk davranla il
gili bir yargdr. te yandan, davran
gzlemleri, aklla ilgili yarglarn te
melidir ve bu yzden pratikte kark
lklar ve glkler ortaya kar. Bu
noktada, sorunun dier bir ucu olarak,
zihinsel rahatszlkla sapknlk arasn
daki snrlar belirlemeye youn bir il
gi duyulmaktadr (tpk ocuk istisma
rn bir sapknlk biimi olarak gr
mekten ziyade, temelde yatan zihinsel
patolojinin gstergesi olarak deerlen
dirme eilimi gibi). Son olarak, normal
ve anormal zihinsel ileyi arasnda bir
snr vardr. Yine bu snr da byk l n da Alvin Gouldner'n "metafizik-
de deiik grlerle izilir ve dier sel pathos" diye adlandrd Weber'e
snrlarla birlikte bireyden bireye, top
lumsal arka plana ve koullara gre de
iiklik arz eder.
Doal olarak, zihinsel rahatszln
nedenleri hakknda eitli dnceler
ileri srlmtr. Psikiyatri, tbbn fi
ziksel sreleri vurgulamasndan dola
y, fiziksel nedenler ile tedavi zerine
odaklanmtr. Birtakm sosyologlar ve
toplum kuramclar ise, zihinsel rahat
szlklarn toplumsal nedenlerini anla
mada ciddi katklarda bulunmulardr
(rnein George Brown ve Tirril Har-
ris'in depresyon zerine olan eserleri
veya anoreksia nervozayla ilgili femi
nist incelemeler).
Buna karn, zihinsel rahatszlklarn
anlalmasna ynelik sosyolojik katk
nn kayna, zihinsel rahatszlklarn bir
toplumsal kurgu olarak analiz edilme
sidir. Bu kurgu, yukarda belirtildii -
zere. farkl kltrler ve toplumlardaki
normal, kabul edilebilir zihinsel ileyiin
snrlarn tespit eder ve bylelikle in
san davrannn toplumsal dzenlenii
nin bir parasn oluturur. Ayrca bkz.
cemaat bakm; hasta rol.
aklc devlet (rational state) bkz. mut-
lakiyetilik
aklc eylem kuram (rational action
aklclama (rasyonalizasyon)
theory) bkz. mbadele kuram
aklc seim k u r a m (rational-choi
ce theory) bkz. mbadele kuram
aklc sistemler k u r a m , aklc sis
temler perspektifi (rational-systems
theory, rational-systems perspective)
bkz. olumsallk kuram
aklclama (rasyonalizasyon) (ra
tionalization) Nasl emek gc ve onun
yabanclamasnn sermaye iindeki
merkezi roln anlamadan Karl Marx'in
kayglarn anlamak olanakszsa, Max
*Weber'in yazlarnn zihinsel tutarll
ait gndelik yaamn aklclamas g
rn anlamadan kavramak ayn de
recede olanaksz olacaktr. Dnyann b
ysnn her gn biraz daha fazla bozul
mas, gizem, duygu, gelenek ve duygu
salln yok olmas ve tm bunlarn ye
rini aklc hesabn almas Weber'in a-
ratrma ve yazlarnn ounda rastla
nan bir temadr. Bu durum Weber'in
almalarn inceleyen renciler iin
tam bir endstri yaratmtr. Nitekim
Weber zerinde alan renciler, onun
tam anlamyla gelitirilmi bir aklc
lama kuram sunup sunmadn ve
(eer sunduysa) bunun yazlarnda tam
olarak nerede bulunabileceini tart
may srdrmektedirler (rnein bkz.
der. S. Lash ve S. Wliimster, Max We
ber, Rationality and Modernity, 1987).
Weber'in syledii gibi, aklcla
ma sreci iktisadi yaam, hukuku, ida
ri yapy ve dini etkilemitir ve kapi
talizmin, *brokrasinin ve hukuk dev
letinin ortaya knn temelini olu
turmaktadr. Aklclama srecinin z,
toplumsal aktrlerin kiisel-olmayan i-
likiler balamnda, evrelerindeki dnya
zerinde daha fazla denetim kurmak iin
bilgiye giderek daha ok bavurmalar
dr. Bununla birlikte, aklclama daha
aklclk
fazla zgrlk ve zerklikten ziyade,
amalarn aralarn yaratr (modern
brokrasiler iindeki kurallara kle gi
bi bal olmak bunun apak bir rne
idir) ve bireyi, aklclam kurumla
rn, organizasyonlarn ve etkinliklerin
"demir kafesi"ne hapseder.
Bu konuda yorum yapan dnr
ler, Weber'in modern toplumlarn akl-
clatrc eilimlerine ilgisi erevesin
de, insan zgrl konusundaki sap
tamalarnn adalarna kyasla ok
daha ktmser olduuna dikkat ek
milerdir. *Marx en azndan bir dev
rim ngryordu, oysa Weber'in g
znde aklclamann tek aresi *kariz-
matik bir kiinin ortaya kmasyd. We
ber *sosyalizmin, *biimsel aklsallk ile
ieriksel aklsall birletirecei iin,
ok daha hapsedici bir kafes yarataca
n ileri srmt. Pratikte, kapita
lizmde *piyasa brokratik devlet ikti
darna kar koyarken, sosyalizmde bu
ikisinin birletiini grmekteyiz. Akl
clamann Sovyet modelinin Walesa,
Dayanma, Havel ve Yurtta Forumu
gibi karizmatik bireyler ve hareketler e-
liyle yklmas, bynn bozulmasnn
tm kuatcl karsnda, nmzde
biraz da olsa iyimser bir dnemin al
dn dnmemizi salamtr. Ayr
ca bkz. d n m s e l m o d e r n l e m e .
aklclk (rationalism) Gevek biim
de kullanldnda bir inan ya da dini
reddetmek; daha kat anlamda ise, tm
bilginin bir sistem biiminde ifade edi
lebilecei ve ilkesel olarak her eyin bi
linebilecei grn karlayan bir te
rim. Aklclk terimi sosyolojide, bazen
*ampirist doa bilimi modeline kar
Max * Weber' in ortaya att alternatife
referansla kullanlr. Bilginin (duyusal
deneyime kar olmak anlamnda) tek ba
na akldan geldiini (en azndan sosyal
bilimlerde) ileri sren kuvvetli aklclk
versiyonu, Weber, Talcott *Parsons ve
Louis *Althusser gibi son derece farkl
12
eilimlerdeki yazarlar tarafndan des
teklenmitir. Daha yakn zamanlarda,
aklclk, postmodernist diye nitelendi
rilenler dnrlerce, Aydnlanma'nn
baarszla uram bir rn diye
deerlendirilmitir; ancak Jrgen Ha-
bermas'n belirttii gibi, byle bir sa
vn kendisi de aklc temele sahiptir ve
bundan dolay kendi kendini rt
mektedir. Toplumsal dnya hakknda
bir ey bilmeye ynelik herhangi bir
giriimin, en azndan baz aklc varsa
ymlardan nasl uzak duracan anla
mak pek kolay olmasa gerektir. Ayr
ca bkz. epistemoloji; ideal tip.
aklsallk (rasyonalite), aklc ey
l e m (rationality, rational action) bkz.
aklclama (rasyonalizasyon); anlam;
biimsel aklsallk; by, byclk
ve kara by; eletirel kuram; etno-
metodoloji; eylem kuram; fenomeno-
loji; mbadele kuram; snrl akl
sallk; Weber, Max; yorum.
aklsallk, biimsel (rationality, for
mal) bkz. biimsel aklsallk
aklsallk, ieriksel (rationality,
substantive) bkz. ieriksel aklsallk
aklsallk, ilevsel (rationality, func
tional) bkz. ilevsel aklsallk
akrabalk (kinship) Akrabalk insan top
lumunun temel dzenleyici ilkelerin
den birisidir. *Sosyal antropologlar, dev
letsiz toplumlardaki asli konumlar ne
deniyle zel bir nem atfettikleri akra
balk sistemlerini etrafl biimde ince
lemilerdir ve bu almalarn aralksz
srdrmektedirler. Akrabalk sistemle
ri bireyler ile gruplar arasndaki iliki
leri, anne babalar ile ocuklar arasn
daki, kardeler arasndaki ve evli eler
arasndaki biyolojik ilikiler modeline
gre kurar. ^Evliliin getirdii ve kan
bayla (ya da soy balaryla) bal kii
gruplar arasndaki ilikilere genellikle
13
yaknlk ad verilir. Baz sosyal bilim
ciler, akrabaln incelenmesi ile ya
knln incelenmesi arasnda bir ayrm
yaparlar. Tabii bu incelemelerin hepsi
de, bu ilikilerin sistematik olduu ve
akrabalk ya da yaknlk dolaysyla a-
ralarnda bir ba olanlar arasndaki
davranlara ilikin *normlarn gzlen
mesini gerektirdii varsaymna dayan
maktadr. Anne babalar ile ocuklar
(ve daha da geniletecek olursak, b
ykbabalar ve bykanneler ile torun
lar) arasndaki ilikiler, kuaklar ara
sndaki genel siyasal ilikilerin yan s
ra miras biimlerini belirlerler. Kar
deler arasndaki balar gibi ebeveyn-
ocuk ikilisi de, evliliin nasl yasak
landn ya da izin verildiini gstere
rek, yalnzca cinsel ilikilerin deil,
ayn zamanda yaknln temelini olu
turan kurallarn erevesini izen *en-
sest kurallarnn saptanmasnda can al
c bir rol oynayabilir. Kar ile koca ara
sndaki toplumsal ilikiler elerin ken
di soy gruplarnn arasndaki ilikileri
de belirlediinden, akrabalk ve yakn
lk ilikilerini yanstan tm bir yap, dev
letsiz toplumlarn siyasal, iktisadi ve
toplumsal ilikilerinin analiz edilmesi
asndan temel nemde grlebilir.
Bu noktada, bir akrabalk sistemi
iinde stat sahibi olmak iin fiili bi
yolojik ilikilerin zorunlu olmadna
dikkat ekilmelidir. Szgelimi, bir o
cuun, geleceinin sorumluluunu st
lenecek ve emeinin rnleri zerinde
hak sahibi olan bir sosyal babas oldu
unu saptamak, biyolojik babasnn kim
olabileceini bulup karmaktan daha
nemli olabilir. br yandan akrabalk
sistemlerinin ou, kadnlarn cinsel,
reme, iktisadi ve ev ii hizmetlerinde
ki haklarn yerletirme ilevi grr.
Mirasn babadan oula getii *baba-
soylu toplumlarda, kadnlarn tm hak
k, gen kzlnda evlenene kadar ba
bann stndedir, daha sonra tamamen
akrabalk
kocasnn stne geer. *Anasoylu top
lumlarda ise karde grubunun nemi
vurgulanr. Miras annenin erkek karde
inden kz kardein oluna; baka bir
deyile, daydan yeene geer. Bu ili
kiye, eitli biimlerde dzenlenmesi
yznden "anasoylu yapbozu" ad ve
rilmitir. Ana hatlaryla anlam, erkek
kardelerin evlenene kadar kz kar
deleri zerinde haklarnn olmasdr.
Erkek kardeler bu noktada soyun de
vam zerinde tasarruf haklarn elle
rinde tutar, bylece miras konusunda
kz kardelerinin oullarn denetlerler;
fakat ev ii hizmet haklar gibi cinsel
haklar da doal olarak kocaya gee
cektir. Kz kardein almasnn -
rnleri zerindeki ekonomik haklar ise
muhtemelen erkek karde ya da karde
grubunda kalacaktr.
Miras ayr tutarsak, akrabalk ve
yaknlk kurallar oturma yerini, birey
ler arasndaki ilikileri, hitap biimle
rini ve baka iktisadi ve siyasal davra
nlar etkileyebilir. Soykt, akraba
terminolojisi, evlilik tercihleri ve top
lumsal reme dngleri hakkndaki in
celemelerde bu kurallar enine boyuna
aratrlmtr. Sosyal antropolojide, ak
rabalk kuramlar daha ok, soy kural
larna ya da yaknlk kurallarna yap
lan greli vurgu erevesinde gamlan
drlr. Baka bir deyile, sosyal antro
polojik almalar ya ebeveyn ile ocuk
ilikisi kurallarnda, ya da evlilik ba
yla kurulan gruplar arasndaki ba
larda odaklar r.
1930'lar ile 1960'lar arasnda, b
yk lde Meyer *Fortes gibi Afrika
uzman antropologlarn almalar ve
A.R. *Radclil'fe-Brown'n kuramsal a
lmalarna bal olarak soy kuram ar
lkl bir yere sahip olmutur. Soy kuram
clar, akrabalk sistemlerinin soy grup
larnn zamanla siyasal varlklar olarak
kalc rollerini pekitirmeye hizmet et
tii grndedirler. Yani, soy gruplar
akran grubu
iindeki ilikiler, anne-babadan birine
ya da ikisine birden bal olan fiili ve
ya kurgusal soy balar araclyla ku
rulmal ve korunmaldr. Dolaysyla
dikkatlerin toplanaca konu ebeveyn-
ocuk ve karde balar olacaktr. Ol
duka ampirik bir temelde gelitirilen
ve *i!evselci kuramla ilinti kurulan bu
incelemelerde soy ve soyun devam vur
gulanmaktadr. Soy kuramclarna gre,
toplumlarda akrabalk sistemlerinin varo
lu nedeni hak ve grevlerin datlmasdr.
*ttifak kuram daha kuramsal bir
bak asna sahiptir ve gruplar arasn
da evlilikle kurulan balar dzenleyen
kurallarn nasl ortaya ktyla ilgile tak zelliklerle" alglayan ve bakalar
nir. Bu yzden evlilik ve ensest kural
lar temel bir neme sahiptir. ttifak
kuramclarna gre, akrabalk sistemle
rinin varolu nedeni, evliliin mmkn
olabilecei ya da olamayaca durum
lar belirlemektir. Bu perspektif, nemli
lde, akrabalk sistemlerine ya "ba
sit" ya da "karmak" etiketini yapt
ran Claude *Levi-Strauss'un alma
larndan gelitirilmitir. Akrabalk sis
temlerinin basit olmas durumunda e
seimi toplumsal kurallara gre yap
lr; oysa karmak sistemlerde evlenile
cek eler yapsal kurallara gre deil,
kiisel seimlerle kararlatrlr. Yine
de bunlar, ampirik gereklii betimle
yen tanmlar deil, sadece soyut ilke
lerdir: Pratikte tm toplumlarda, evle
necek iftlen basit yaplara uygun bi
imde belirleyen ensest kurallar uygu
lanr ve tm toplumlarda, duruma gre
seim yapmaya olanak tanyan karma
k ilikiler yaanr.
1960')) ve 1970'li yllarda ittifak
kuramclar ile soy kuramclar arasn
daki tartma, sosyal antropolojide i
levsele! ve *yapsalc okullarn tart
masna dahil edilerek iyice hararet-
lenmitir. Fakat o zamanlardan itibaren
tartma dinmeye yz tutmutur ve
imdilerde farklln, ya somut akra
balk sistemlerindeki temel bir farkllk
14
olmaktan ya da belli kuramsal perspek
tiflere bal kalma zorunluluundan zi
yade, daha ok kuramsal dzeyde ol
duu genel bir kabul grmektedir.
Rodney Needham'n almalar
nn hemen hepsi, bu konuyla ilgili ant
ropolojik literatr asndan yararl me
tinlerdir (rnein bkz. Rethinking Kins
hip and Marriage, 1971; ya da Re
marks and Inventions: Skeptical Es
says about Kinship, 1974). Ayrca bkz.
aile sosyolojisi.
a k r a n g r u b u (peer group) Kendile
rini ya, etnisite ya da meslek gibi or
nn gznde farkl bir toplumsal kolek-
tivite kimlii tayan bir bireyler k
mesi. Her akran grubunun kendi *kl-
tr, *sembolleri, *yaptrmlar, rimel
leri vardr ve gruba yeni ye olan kii
ler, bu semboller araclyla bir top
lumsallama sreci yaamaldrlar. Ta
bii ayn nedenle, grup normlarna uy
makta baarsz olanlarn dlanmas
gndeme gelebilmektedir.
a k s i y o m , aksiyomatik (axiom, axio
matic) Bir aksiyom; bir varsaym, bir
postla, evrensel kabul gren bir ilke
ya da apak bir hakikattir. Sosyolojik
kuramlarn ou, bir ya da birka is
patlanmam aksiyoma, rnein insa
nn tm eylemlerinin aklc olduu ya
da -*Marksizmde rastlanaca zere-
snf mcadelesinin tarihin motoru ol
duu aksiyomuna dayanr. Baz sosyo
loglar bu tr aksiyomatik inanlar "alan
varsaymlar" veya "st-kuramsal inanlar"
diye adlandrmay tercih ederler. rne
in Amerikal sosyolog George Ritzer,
Metatheorizing in Sociology (1991) adl
almasnda, kuramlarn sorgulanmas
ve analizi diye tanmlad bu st-kuram-
latrmann bir aklamasn ve savunu
sunu yapmaktadr. Bu kitapla toplum
kuramlarnn kendileri bir inceleme, s
nflandrma ve karlatrma nesnesi
15
olarak alnr. Sosyolojik ""paradigma
larn ykselii ve ykln izlemek a-
macyla st-kuramsa! bir yaklama
bavuran sosyoloji tarihi de bunlar ara
snda saylabilir.
a k t a r l m y o k s u n l u k (transmitted
deprivation) bkz. yoksunluk; yoksun
luk dngs
a k t r , t o p l u m s a l a k t r (actor, so
cial actor) bkz. benlik; eylem kura
m; eylemlilik (fail, eyleyen); kolektif
davran; zne
alan almas (fieldwork) nsanlarla
konumay ya da onlara faaliyetleri ve
grleri hakknda sorular sormay,
bazen de insanlarn davranlarn sis
temli biimde gzlemeye ynelik giri
imlerde bulunmay kapsayan aratr
malar iin veri toplama eylemini ifade
eden bir terim. Alan almasnn kap
sam, yzlerce profesyonel grmeci
nin yaptklar grmeleri temel alan
geni apl *anket aratrmalarndan,
tek bir aratrmacnn kk apl bir
*rnekolay incelemesinde *katlmc
gzlem yoluyla toplad bilgileri kay
detmesine kadar uzanan bir menzile
sahiptir, (bkz. R.G. Burgess, In the Field:
An Introduction to Field Research,
1984). Bu terim baz durumlarda, kii
yi brodan kartp incelemenin konu
su olan "alan"a gtren herhangi bir a-
ratrma etkinliini iine alacak ekilde
geniletilir.
alan deneyi (field experiment) "Doar
bir ortamda yaplan; yani, laboratuvar
deneylerinden farkl olarak, deneyin ya
pld ortam aratrmacnn hazrlama
d bir *deney tr. Deneysel mda
halenin hem mmkn hem de ahlki
olduu ortamlar belirlemek pek kolay
olmad iin, alan deneyi yntemine
grece ender olarak bavurulur. Alan
deneyleri laboratuvar deneylerinden
daha az yapay olduu, daha az sayda
aldatc korelasyon
deikenin denetlenmesine olanak ta
nd iin karmlar yapmak da ge
nellikle zor olmaktadr. Bu konudaki
rnekleri deerlendiren ve tartan bir
metin iin bkz. Catherine Hakim, Re
search Design (1987).
alan k u r a m (field theory) Alman-
Amerikal psikolog Kurt *Lewin'in
1950'lerde gelitirdii ve *Gestalt ku
ramndan etkilenmi olan bir yaklam.
Bu kurama gre, bireysel davranlar bi
reyin konumunun totalliiyle (psikolojik
alanyla ya da yaam alanyla) belirle
nir. Bu kuram bireyi *hedefleri, i h t i
yalar ve algladklar ""evreleriyle bir
likte ele alr ve vektrlerle gsterilebilir.
alan v a r s a y m l a r (domain assump
tions) bkz. aksiyom
aldatc korelasyon (spurious cor
relation) ki *deiken arasnda hibir
nedensel ba bulunmad zamanlarda
kurulan bir korelasyon. lgili literatr
de sklkla aktarlan nl bir aldatc
korelasyon, bir yangnda (X) kullanlan
itfaiye arabalarnn says ile verilen
zamann miktar (Y) arasnda kurul
mutur. Yangnn bykl (T) bir
kez gz nnde bulundurulduktan son
ra (yani, byk atelerin daha fazla za
rar verdii ve bu yzden onlar sn
drmek zere daha fazla itfaiye araba
sna ihtiya duyulduu belirtildikten
sonra) balangtaki iliki (X ile Y ara
sndaki) ortadan kalkar. Bylece X>Y
ilikisi, T*X, T^Y haline gelmitir,
fakat 7'nin -yangnn byklnn-
nce gelen deiken olduu yerde X ve
Y nedensel bakmdan birbiriyle ilintili
deildir. Ayrca burada, gerekte alda
tc olann korelasyon deil, tersine,
rtk nedensel model olduu da dikkat
ekilmelidir: Gerekten, en byk ha
sarn sz konusu olduu yangnlarda
daha fazla itfaiye arabas vardr, ancak
hasarn nedeni itfaiye arabalar deil
dir. Benzer biimde, baz toplumlarda
alglama
parfm ithalinin hacmi ile evlenme
ram arasnda yakn bir korelasyon g
rlr. Oysa ok doal olarak, daha ya
kndan bir inceleme yaplsa, bu iki fe
nomen arasnda nedensel bir iliki bu
lunmad hemen anlalr. Tersine, bu
fenomenlerin ikisi de nsel bir nceki
deikenle (bu rnekte, iktisadi by
meyle) ilintilidir ve yerel ekonominin
canllyla balantl olarak aldatc bir ne ulamak amacyla kulland algo
tarzda inili kl bir seyir izleyecektir.
a l g l a m a {perception) Duyumsal de
neyim edinme yetenei. Grsel enfor
masyon toplayp yorumladmz s knl v e alkolizm
relerin incelenmesi, byk lde, e
itli genel alglama ilkeleri ("'yasalar'')
ile alglama zerindeki (dier eylerin
yan sra) gdlenim ve dikkatin baz
etkilerini saptam olan sosyal psi
kologlarn alanna girmektedir. Gd
lenimin alglama zerindeki etkisi, "f-
gr-zemin kontrast" fenomenini, yani,
nesneleri evrelerinden ayr olarak al
glamamz da kapsar. Bu durum yan
stma testleri diye adlandrlan testlerle
incelenebilir. le yandan, "sabitlik" de
bir alglama ilkesidir. Sabitlikte, nes
neler, eitli trden dnmler (boyut
ya da orant deiiklikleri gibi) arac
lyla algsal bir istikrar kazanr. Alg
lamay dzenlemeye ve incelemeye
ynelik en sistematik giriim, muhte
melen, doutan gelen kalplarn gr
sel alglamadaki roln vurgulayan
Getalt ("biim", "ekil" ya da "b
tncl") psikologlarnn almalardr.
Ancak, davran yaklamlarn da -
zellikle Amerika'da- etkin olduklar sy
lenebilir. Ayrca bkz. bilisel k u r a m ;
tutumlar; ykleme kuram.
a l g o r i t m a {algorithm) lk bata for
mlle eanlaml kullanlan, fakat imdi
bilgisayarlarn gelimesinin etkisiyle,
bir problemi, genellikle matematiksel
bir kantn da desteiyle aama aama
zmek anlamna gelen bir szck.
16
Sosyolojide ise algoritma terimi genel
de, bir dizi deikenden yeni bir de
iken kurarken takip edilmesi gereken
aamalar anlatmak amacyla kullanlr.
Buna iyi bir mek, Erik Olin Wright'-
n, eitli snf konumlarn gsterdii
ileri srlen "mlkiyet" ve "karar so-
rumluluu'Tiun elerini bir araya ge
tirerek kendi toplumsal snf deikeni
ritmadr (bkz. Erik Olin Wright, Classes,
1985).
alkolizm (alcoholism) bkz. iki d
A l l p o r t , G o r d o n VV. (1897-1967)
1938'de Harvard Psikoloji Blm'-
nn bakanln yapm, nde gelen bir
Amerikal sosyal psikolog. Allport'un
en nemli katklar arasnda, *benlii
ve z ne karan bir kiilik kuram
(z, "yaammzda kendimize zg say
dmz tm alanlar" eklinde tanm
lanmaktadr -bkz. Becoming, 1955);
gerek tarihsel ve kltrel, gerekse psi
kolojik bir fenomen olarak nyarg
nn nemi zerinde duran almalar;
sosyal bilimlerde *kiisel belgelerin -
nemini vurgulamas (bu konuda bkz.
kendi derlemesi, Letters from Jenny,
1965) ve idiografik yntemin en sk
savunuculuunu yapmas saylabilir.
alt-kltr (subculture) Geni ve ge
nel bir kapsamda kullanlan alt-kltr
kuramnn zndeki fikir, alt-kl-
trlerin. yelerinin gereklemesi en
gellenmi olan zlemleri ya da kendi
lerinden daha geni snrlar olan top
lumdaki konumlarnn mulaklndan
kaynaklanan problemlere kolektif bir
zm olarak ya da bu problemlerin
halledilmesi eklinde olumasdr. Alt-
kltrler daha geni nitelikteki kltr
den ayrdr, yalnz o kltrn sembol
leri, deerleri ve inanlarn dn alr
lar (ve genellikle arptr, abartr veya
17 alt-kltr

tersine evirirler). Alt-kltr kavram, sunmaktayd. Uyuturucu ya da alkole

sapknlk sosyolojisinde, bilhassa *gen- snma gibi "geri ekilmeci" davra-
lik kltryle ilgili aratrmalarda ge nlarsa, gerek meru gerekse meru
ni apl olarak kullanlmaktadr. olmayan giriim alanlarnda yaanan
Amerikan geleneinde balca et ifte baarszla iaret etmekteydi.
kiyi, Emile Durkheim'n *anomi kav Britanya'daki alt-kltr aratrma
ramn yeniden formle eden Robert lar Amerikan geleneinden nemli l
Merton yaparken, *Chicago Okulu'- de yararlanm, fakat, rnein gen
nun etkisine de dikkat ekmek gerekir. lerin Britanya ii snf kltrnde ya
Albert K. Cohen Delinquent Boy.s'da adklar deneyimler (D. Downes, The
(1955), sulu alt-kltrlerin ergenlik Delinquent Solution, 1966), orta snfa
stats problemlerine bal olarak or ait genlik alt-kltrlerinin bohem haz
taya ktn ileri srm; bu ere cl (J. Young, The Drugtakers, 1971),
vede, okulda retilen eylerden hare alt-kltrlerin "ritel temelinde klt
ketle orta snfn deerlerine zlem du rel direni" arenalar olduu fikri (der.
yan, fakat kendi yaamlarnda snrl, S. Hail ve T. Jefferson, Resistance th
snflarna zg *frsat yaplarndan rough Rituals, 1976) ve alt-kltrlerde
kurtulamayan ii snfndan genlerin slbun anlamn "okuma" (R. Heb-
stat tkanmasn gzler nne ser dige, Subculture: The Meaning of Sty
miti. nlerinde meru frsatlar bula le, 1979) alarndan yeni perspektifler
maynca, statye ancak muhalif, ken de ortaya koymutur.
dilerini ifade edici, hazc ve faydac- Alt-kltrler, en azndan baz ya
olmayan deerleri benimseyen bir alt- zarlara gre, toplumsal rgtlenmenin
kltr araclyla ulaabilirlerdi. Wal eitli ynlerini -okullar (D. Hargrea-
ter Miller ("Lower-Class Culture as a ves, Social Relations in a Secondary
Generating Milieu of Gang Delinque School, 1967) ve hapishaneler (G. Sy-
ncy", Journal of Social Issues, 1958), kes, The Society of Captives, 1958) gi
sulu alt-kltrlerin kklerinin ii s bi- yanstan toplumsal kurumlar iin
nf kltrnn elerinde yattn; bu deki sembolik direni biimleri eklin
nun, orta snf kltrne basit bir tepki de ortaya kabilir, ya da rnein ecin
olmaktan ziyade, anne-baba kltr seller (bkz. K. Plummer, Sexual Stig
nn "temel kayglan"n aka vurgu ma, 1975) gibi baz kesimlerin hisset
layan bir ierik tadn savunmak tikleri farkllk duygusunu ifade ede
tayd. Richard A. Cloward ile Lloyd B. bilmelerine uygun kanallar sunabilir.
Ohlin ise Delinquency and Opportu Feminist yazarlar, sokaklardaki gen
nity'e, (1960), anomi yaklamnn - lik kltrnde kzlarn grlmeyiini,
elerini, Edwin Sutherland'in *eitsiz kadnca bir "yatak odas alt-kltr"ne
etkileim kuramyla birletirerek, "ge- gnderme yaparak aklamlardr (bkz.
rilim"in isellemi, geleneksel (orta A. McRobbie ve J. Garber, "Girls and
snf) hedeflerine ulamann meru a- Subcultures", der. S. Hail ve T. Jeffer
ralarnn tkanmasndan kaynakland son, Resistance through Rituals, 1976).
n saptamlard. Baz genler bu ge Alt-kltr kuram eitli alardan e-
rilimi, yerel ii snf topluluunun me letirilebilir. Bu kuram, diyelim top
ru olmayan frsat yaplarna ynelerek lumsal snflar ya da yalaryla belirle
zyorlard. Bu yollar, meru frsat nen gruplar arasndaki farkllklar (ve
lardan ayr olarak, baarya gtren i homojenliklerini) abartabilir. Alt-
"sulu" ya da "atmal" aralar da kltr aratrmalarnda sk rastlanan bir
alternatif hareket
eksiklik, kadnlarn ve beyaz-olmayan
gruplarn ihmal edilmesidir. Alt-kltr
fikri, egemen, stn bir ana kltrden
farkll iermekle birlikte, modern ya
da postmodern kltrn oulluu ve
paralanmlnn bu farkll an
drd da ileri srlebilir. Alt-kltr
kuram birok (ve kesinlikle tmyle
badar olmayan) farkl kuramsal ba
k alarn kucaklamaya balad i-
in, kesin deerlendirmeler formle et
mek zordur. Yine de Stanley Cohen,
sz konusu alt-kltr slplarnn kod
larn ve ifrelerini zme almalar
nn siyasal adan partizanca olduunu
ve son kertede inandrc grlemeye
ceini, nk hibir noktada kendileri
ni aratrma zneleri gibi sunma ni
yetleri olmadn iddia ederek, Bri
tanya alt-kltr kuramndaki "riteller-
le direni" geleneinin olduka ar bir
eletirisini yapmay baarmtr (Folk
Devils and Moral Panics, 2. basm,
1980). Ayrca bkz. Coleman, James S.
alternatif h a r e k e t (alternative mo
vement) bkz. toplumsal hareketler
alternatif teknoloji (alternative tech
nology) bkz. uygun teknolojiler
A l t h u s s e r , L o u i s (1918-1990) Yir
minci yzyln en zgn ve etkili Mark
sist toplum felsefecilerinden birisi olan
Louis Althusser. insani bilimler ile sos
yal bilimlerin hemen hemen tm disip-
linlerindeki Marksist aratrmalara mu
azzam, ama derin tartmalara da yol a-
an kkrtc yenilikler getirmiti. Alt
husser'in en nemli yaptlarn rettii
ve etkisini doruk noktasna kard
dnem 1960'l ve 1970T yllard. Si
yasal adan bakldnda onun hedefi,
Marksizmin Stalinist arptmasn ana
liz ederek eletirisini yapmakt. Yalnz
Althusser, salt *hmanist bir ahlki su
lama yapma retoriini reddederek, *Sta-
linizmin dier ada Marksist eletiri
cilerinden kaln izgilerle ayrlyordu.
18
Tersine, ona kar yrtlecek siyasal
muhalefetin etkili olmas iin, Staliniz-
min nedenleri ve sonularyla ilgili "ke
sinlikle bilimsel" bir analiz yaplmasn
zorunluluk olarak gryordu.
Tarihi anlama abalarnda bilimsel
bir yaklam arayna girmek Althus-
ser'i iki yne gtrmt: Birincisi,
Marksizan gelenein klasik metinlerini
yeniden okumak; ikincisi, bilimin do
asn ve onun dier bilgi ya da sy
lem (*ideoloji) formlarndan nasl ayr
lacan felsefi adan ele almak. Alt-
husser'in bilim gr, bilimi, bilgi -
retiminin yapld toplumsal bir pratik
olarak, dolaysyla sz konusu reti
min gerekletirildii toplumlarn tari
hinin bir paras olarak kabul etmeyi
hedefleyen iddial bir giriimdi. Alt
husser ayn zamanda, *materyalist Mark
sizm geleneindeki, gerek dnyann bi
zim ona ilikin, tarihsel ve toplumsal ba
kmdan retilmi bilgilerimizden nce
ve ondan bamsz olarak varolduu d
ncesine sahip kyordu. deoloji de bu
bamsz biimde varolan gereklie gn
derme yapyordu, ama Althusser'e g
re bilimden tamamen farkl bir biim
de. deolojide, bireysel "zneler"e ken
dilerini ve iinde konumlandklar top
lumla ilikilerini tanmann bir yolu
verilmiti. Bu tanma -ya da yanl ta
nma- biimi, esas olarak pratik davra
nlar ynlendirmeye hizmet etmek
teydi. *Egemen ideoloji asndan ise,
bu ilev toplumsal tahakkm sistemini
yeniden retip muhafaza etmeyi sala
yan yollarla gerekleecekti.
Althusser'in bilim gr, onun kla
sik Marksizan metinleri yeniden okuma
biiminin ele alnmasn gerektirir. Bu
srecin en ok bilinen tartmal sonu
cu, Marx'm ilk dnem yazlar (1845
ncesi) ile olgun dnemi arasndaki
"epistemolojik kopu"tur. Tarihi, insa
nn adm adm kendini gerekletirme
sine giden bir sre olarak gren gen
19
Marx'm felsefi hmanizmi, henz bir
bilim olmayan "kuramsal ideoloji" ek
linde grlerek reddedilmektedir. Onun
yazlarnda insann tarihini anlama ko
nusunda yeni ve bilimsel bir yakla
mn ilk admlarnn ortaya kmas, an
cak daha nceki felsefi konumuyla "he-
saplamasf'ndan sonra gndeme gelir.
Bu yeni yaklam -*tarihsel materya
lizm- henz olgunlamamtr ve Alt
husser ile yandalar Marx'm tarih bili
mini tanmlayc nitelikteki kavramla
rn temel yapsn ("problematik"ini)
tespit etmek iin "semptomatik oku
ma" yntemine bavurmulardr. Nite
kim I960'l yllarda bu kavramlara ke
sin tanmlar getirip uygulamaya aktar
maya altklar bir dizi metin ortaya
karacaklardr; bunlarn herhalde en etki
lileri Marx in (For Marx), Kapital'i
Okumak (Reading Capital) ile Lenin ve
Felsefe''ydi (Lenin and Philosophy).
Bu almalar, bir lde, zaten yerle
mi durumda olan Marksizan kavramlar
(retim gleri ve retim ilikileri, retim
tarzlarnn tipolojisi, ideoloji, devlet ve
toplumsal formasyon kavramlar -eliniz
deki szlkte bunlarn hepsini ayr ayr
balklar altnda bulabilirsiniz) yeniden
ele almak anlamn tayordu.
Fakat Althusser, yerlemi kavram
lar yeniden ele almay kapsayan bu a
lmalarn ortasnda, Marksist kuramda
uzun sredir varln hissettiren bo
luklara ve baarszlklara dikkat ek
miti. Bunlardan birincisi, *iktisadi de
terminizm (ya da "ekonomizm") sorunu
dur. O gnlerde etkili olan *yapsalci
fikirlerin yan sra, Marx ve Engels'in
kendi metinlerindeki delillere de dik
kat eken Althusser, toplumsal btn
lkleri "merkezsizletirilmi baat ya
plar" eklinde yorumlamt. Toplum
lar, iktisadi, ideolojik ve siyasal pratik
lerin dzenlenmi bileimidir. Bu d
zeylerin hibirisi dierlerinden birine
Althusser, Louis
indirgenemeyecei gibi, "btn"n ("ya
psal nedensellik") ekillenmesinde her
birinin kendine zg arlklar vardr.
Tarihe, insanln en sonunda ken
dini gerekletirecei komnizme ka
dar giden alarn ya da evrelerin do
rusal bir dizilii (retim tarzlarnn bir
birini izleyii) olarak bakan gr,
Marksist Ortodokslukla zdeletiril-
mi bir grtr. te Althusser bu yak
lam *tarihsici bir ideoloji diye nite
leyerek reddetmi ve Marx'm daha son
raki yazlarnda tarihi "znesiz bir s
re" olarak gren anti-tarihsici gr
aa karma iddiasnda olmutur. Alt-
husser'e gre, tarihteki balca gei
evreleri, toplumsal bir dzeni etkileyen
elikiler yumann *st-belirlenimi-
nin ya da "younlamasnn her za
man iin olumsal ve istisnai olan so
nulardr. Bu erevede "tarih bizden
yana" diyen yar-dinsel kesinliin, Mark
sist tarih anlaynda hibir yerinin ol
mamas gerekmektedir.
Ne var ki Althusser'in en tartmal
konumu, "kuramsal hmanizm"e kar
ald tutumda (zneler ile toplum ara
sndaki iliki hakkndaki dncelerin
de) ortaya kyordu. Reddedilmesi ge
reken, sadece tarihi insann kendini ger
ekletirme sreci olarak gren anlay
deil, ayn zamanda, zerk bireysel failin
toplumsal yaamn kayna ya da te
meli olduu dncesidir. Bireyler top
lumsal ilikilerin "tayclarfdr; bi
reylerin *benlik duygulan, egemen ideo
lojinin ileyi tarzn gsteren toplum
sal "arma" (ya da "seslenme") sre
cinin sonucudur. Althusser'in bireysel
zerklii apak bir ekilde reddetmesi,
hmanist Marksistler ile Marksist-ol-
mayan toplum kuramclarn ayn e
kilde kzdrmt; fakat, paradoksal bir
durum olarak, post-yapsalc kltr ku
ramnda, Althusser'in dncelerinden
ok daha u denebilecek anti-hmanist
grlerin byk bir arlk kazanmas
hakikaten ilgin bir durumdur.
ampirik
Althussercilerin fikirlerinin en et
kili olduu alanlar, edebiyat ve sinema
eletirisi, siyaset sosyolojisi, antropo
loji, feminist toplum kuram, epistemo
loji, kltrel almalar ve gelime sos
yolojisi gibi alanlara yaylm bir ekil
de byk eitlilik gsteriyordu; sanki
bir an iin yeni bir Ortodoks izgi e
killeniyor gibiydi. Fakat Althusser sa
dece kurallar deitirmekle meguld.
1967'den sonra ortal, pek ou za
mann radikal renci hareketinin izle
rini tayan zeletirel yazlar dalgas
kapsamt. Althusser de artk, felsefe
yi bilim ile politika arasnda araclk
yapan bir pratik olarak yorumlayarak,
daha nce ortaya att bilimin doas ku
ramndan uzaklam grnyordu. Bu
durum, Marx'in olgun yazlarnn bile b
yk bir ksmnn bilimsel statsne dair
gittike derinleen bir kukuculuu bera
berinde getirecekti. Bu hikyenin en ek
siksiz biimde anlatld kaynak olarak
bkz. Ted Benton, The Rise and Fall of
Structural Marxism (1984).
Althusser, kendine ilikin otobiyog
rafik aklamalarnda, psikolojik adan
her zaman istikrarsz bir tutum sergile
mitir. 1980'de youn depresyona gir
dii bir dnemde kars Helene'i ldr
m ve yaamnn son on yln (ou a m p i r i z m (empiricism) "Ampirizm"
Paris'teki bir akl hastanesinde olmak ze
re) gzlerden uzak biimde geirmiti.
a m p i r i k {empirical) Saptamalar, zel
aratrma projeleri, hatta genel aratrma
yaklamlar iin kullanlan '"ampirik"
terimi, duyusal deneyim, gzlem ya da
deneyle yakn bir ilikiyi iermektedir.
Ampirik terimi bazen soyut ya da ku
ramsal olanla, bazen dogmatik eylerle,
bazen de bilimsel olanla kar karya
konur. Aalayc kullanmlarnda ise
ilkesel ya da *kuramsal konulara yete
rince arlk verilmemesine iaret eder.
Bir onaylama terimi olarak, rnein am
pirizm asndan bakldnda, kitabi sko-
lastizmin veya temelsiz speklasyonlarn
20
karsnda pratik geerlilik tamay veya
test edilebilirlii iermektedir.
a m p i r i k t e m e l e dayal k u r a m
{grounded theory) Barney Glaser ile
Anselm Strauss'un The Discovery of
Grounded Theory (1967) adl kitapla
rnda ncln yaptklar ve kura
mn dnyann yakndan gzlenmesiyle
gelitirildiini ngren bir fikir. Ampi
rik temele dayal yaklam, daha sonra
gzlemlerle test edilen hipotezler ka
rarak (mantksal kurallara gre) geliti
rilen formel ya da soyut kurama zt o-
larak, tmevarma kuram olutur
maktan, yani kuramsal fikirleri, verile
ri gzleyerek gelitirmekten yanadr.
Glaser ve Strauss, ampirik temele da
yal bir kuramn, (aralksz karlatr
ma yntemi dedikleri bir srele) ken
disiyle ilintili alanlarla karlatrmalar
yapp, gzlemden hareketle "duyarl
kavramlar" kurmas ve (rnein eleti
rel rnekler seerek) kuramsal adan
rneklem yaratmas gerektii kansn-
dadrlar. Bu yaklam sembolik etki-
leimcilikle yakndan ilikilidir ve ka-
litatif aratrmann ok az saydaki et
keninden birisini (bir bakas *analitik
tmevarmdr) oluturur.
terimi, sosyolojide genellikle, kavram
sal dncenin ve kuramsal irdeleme
nin aleyhine olarak, olgularn ve gz
lemlerin derlenip toplanmasn n pla
na karan bir aratrma ynelimini kar
lamak zere kullanlmaktadr. Daha
ak bir ifadeyle, ampirizm, modern bi
imiyle on yedinci yzyln bilimsel dev
rimi balamnda gelimi olan bir fel
sefi gelenee verilen isimdir. lk ampi-
ristlerin hibirisi yeni bilimin savunucu
luunu yapmam olmakla birlikte, am
pirizm sonradan modern bilimle yakn
bir sembiyotik bala birlikte gelimi
tir. Ampirizm sosyolojide, metodolojik
doalcl, sosyolojinin bilimsel bir
disiplin olarak gelitiini savunanlarn
21
benimsedii bir felsefi yaklam olarak
yaygn biimde kabul grmtr.
Ampirizm ilk biimleriyle (John
Locke, David *Hume ve dierlerinin
almalarnda) esas olarak bir episte
molojiydi (insan bilgisinin doas, kap
sam ve snrlaryla ilgili bir kuram).
Bu haliyle, zihni ve zihnin ileyiini
temel alan bir kuram ieriyordu (bu
kuramn yerini sonradan *bilisel psi
koloji alacakt). Felsefi bir kuram ola
rak ampirizmden bugne kalan, asl
olarak, zgn insan bilgisinin ampirik
gzlemle test edilebilecek (dorulana
bilecek ya da geerlilii gsterilebile
cek) eylerle snrl olduu tezidir. A
priori (nsel) ya da tm deneyimler
den bamsz olarak bilinebilecek ey
ler, analitik saptamalarla, rnein tek
nik kavramlarn tanmn yapan sapta
malarla veya Hume'un belirttii gibi,
"fikirlerin ilikilerr'ni ifade eden ak
lamalarla kstldr. Ampirizm, bilimin,
bilgi-iddialarn dayandrld insann
aratrma yapmasnn tek biimini o-
luturmas ya da ampirik gzlem ve
deney erevesinde test edilmeye s
rekli ak olmas nedeniyle ayrcalkl
bir statye sahip olduunu savunuyor
du. Teoloji ve speklatif *metafzik ise
inan, sezgi ya da " s a f akl temelinde
sahte bilgi iddialarndan olumaktayd.
Ampiristlerin metafizie kar ol
duklarn gstermeye hevesli olmalar
na karn, ampirizmin de rtk bir
metafizik barndrd (yle ki, nihai -
bilinebilir- gerekliklerin, tm hakiki
bilgi-iddialarn ampirizme gre test e-
dilmesi gerektii uucu duyusal izle-'
nimler -veya "duyusal veriler"- oldu
u) ileri srlebilir. Anlalaca zere, Amerikan cerrah gibi) neden olduun
en radikal ampirizm biimleri, hem bi
limsel bilginin nesnelerinin bilinebilir-
lii hem de ortak duyusal deneyimin
eyleri ve varolular karsnda kuku
ya aktrlar. Bunun iin, ampirizmin
yirminci yzyla zg biimi olan
ana stat
Viyana evresi'nin mantk ampi
rizmi ya da pozitivizmi, fizik biliminde
yirminci yzyla girilirken yaanan
devrimin derinde yatan belirsizlikleri
nin peinden gitmitir. Genel olarak
bakldnda, ampiristler, bilimi sa
vunmann ve ilkin metafizik ile teolo
jinin, sonra da Marksizm ve psika
naliz gibi daha yakn zamanlarn sz-
de-bilimlerinin iddialaryla mcadele
etmenin bir arac olarak ampirik test e-
dilebilirlik standardn ykseltmiler
dir. Bunu yaparken karlatklar zor
luk, bu ltn gerek bilimlerin tm
ne ya da ounluuna uymamasdr.
a m p i r i z m , mantk (empiricism,
logistical) bkz. dorulama; Viyana
evresi
a m p i r i z m , s o y u t l a n m (empiri
cism, abstracted) bkz. soyutlanm
ampirizm
a n a stat (master status) Her bireyin
eitli stat konumlar vardr; bunlar
dan bazlar atfedilen (rnein, cinsiyet
ya da rk), bazlar ise ulalan (rnein,
eitim dzeyi ya da meslek) statler
dir. Bir bireyin ana stats, toplumsal
konumlarn tamamnda veya ounda
dier tm statlerini etkileyecek ya da
onlara hkmedecek olan statdr. Bu
terim Amerikal sosyolog Everett Hug
hes tarafndan 1940'larda, zellikle rka
ynelik bir gndermeyle tretilmitir.
Meslek, rk ve cinsiyet; bunlarn her
biri Bat toplumlarnda ana stat ilevi
grebilir ve -nemli stat konumlar,
alglanan *rolIerle stereotiplerin eli
mesine (kadn astronot ya da Afrikal-
da- gl kartlklar ile toplumsal a
mazlar yaratabilir. Bu gibi durumlarda,
toplumsal aktrler statleriyle ilgili,
reddetme biimine brnebilecek (ast
ronot olmak "doal olmayan", ya da
doktor olmak "istisnai" sfatlaryla
anaerkillik
nitelenebilir) kararlar vermek duru
munda kalabilecekleri gibi; gsterile
cek tepkiler, yeni bir ana staty d
lama veya kabul etme biimini alabilir.
Ana stat, kiisel kimlik dahil olmak
zere yaamn dier tm boyutlarn
etkiler. Stat, bir toplumsal etiketi yan
sttna ve kiisel bir seim olmad bir zamanda ya da bir toplumda varol
na gre, verili toplumsal etkileimler
anda bireyin kendi ana statsn de
netleme olaslnn ok az olduu
sylenebilir.
anaerkillik (matriarchy) Anaerkillik
teriminin iki kullanm vardr. Birinci
si, annelerin aile reisi olduu bir top
lumsal rgtlenme tipi ve *soyun an
nelere gre belirlendii yaygn kulla
nmla zdetir. Anaerkilliin ortaya
k, toplumsal yap temelinden ziyade
zel durumlarla ilgilidir.
Anaerkilliin daha speklatif olan
ve *evrimci kuramlara dayanan ikinci
kullanm, annelerin balca *g ko
numlarn ellerinde tuttuklar bir toplu
ma gndermede bulunur. Bu kuram -
zellikle on dokuzuncu yzylda pop
lerdi; rnein, Friedrich *Engels'in A-
ilenin, zel Mlkiyetin ve Devletin
Kkeni (1884) adl kitabnn ok -
nemli bir bileeniydi. Engels bu kitap
ta, mlkiyet haklarnn bulunmad ilk
avc-yiyecek toplayc toplumlarn, ye
niden retici glerinden dolay kadn
lar tarafndan ynetilmi olabileceini
iddia etmitir. Ancak, yerleik tarma
ve obanlla geile birlikte, topran
ve mallarn zel mlkiyet haline gel
mesinden sonra, zenginliin soy yo
luyla aktarlmas iin evltlarn me
ruiyetini salamak erkeklerin gznde
nem kazanmaya balayacakt. Byle
likle, erkeklerin kadnlarn yeniden -
retici gcn kontrol etmeye bala
dklar ataerkillik sistemi ykseldi ve
kadnlar anaerkillikte sahip olduklar
siyasal glerini yitirdiler.
Tm evrimci kuramlarda bulunan
22
tarih ncesi insanln, ana hakkndan
baba hakkna geile karakterize edil
dii iddias, yirminci yzyln banda
nemini yitirmi bir grtr. Bu tr
bir speklasyonun feminist kuram a
snda ekiciliine ramen, anaerkilli
in bu ikinci anlamda tarihte herhangi
duuna gsteren arkeolojik veya antro
polojik bir kant yoktur.
analitik M a r k s i z m (analytical Mar
xism) Bazen, *Marksizmin metodolo
jik ilkelerini eitli eilimdeki alterna
tif yaklamlarla birletirerek, 1980'li
ve 1990'h yllarda Avrupa ve Kuzey
Amerika *Marksist sosyolojisini yeni
den canlandrmaya alan Erik Olin
Wright, Jon Elster ve John Roemer gi
bi sosyologlar ile toplum kuramclar
nn yazlarndan bahsetmek iin kul
lanlan bir terim. rnein, esnek bi
imde tanmlanan bu grubun tek tek -
yeleri, farkl zamanlarda ve deiik de
recelerde, nedensel aklamada (bkz.
*neden) pozitivist kapsayc yasay -
Wright'in almas bazen "oklu reg-
resyon Marksizmi" olarak kmsen-
mektedir-, metodolojik *bireycilii ve
*aklc seim kuramn benimsemi
lerdir. Grubun, daha nceki Marksizm-
lerin felsefi bakmdan savunulamaz
konumlarnn bir ksmndan vazgeme
eiliminde olmalar, kendilerini "Bo
Konumayan Marksistler" diye nitele
melerinde net bir ekilde ortaya k
maktadr. Fakat onlar eletirenlerin
iddiasna gre, Marksizmin kar k-
labilir ilkeleri (*tarihsicilii ve iktisa
di determinizmi gibi) atld zaman,
ayrt edici biimde Marksist denebile
cek hibir ey kalmayacaktr (bu gru
bun yelerini bir arada tutan ey de bir
netlik salama vaadidir). Bu gruba
sempatiyle yaklaan bir genel deer
lendirme iin bkz. Tom Mayer, Analy
tical Marxism (1994). Ayrca bkz. yeni
yapsalclk.
23 anarizm

analitik t m e v a r m (analytic in Gnll birliklerin ve karlkl yar

duction) Genellemeler yapmak iin s dmn yandalar ise iki u arasndaki
nrl saydaki rnein sistematik ve et noktalarda yer alrlar. Anarizm kura
raflca irdelenmesi yntemini kullanan mnn iyi bir deerlendirmesini, David
bir kalitatif aratrma mant. Bu man Miller (1984) ile Alan Ritter'in Anarc
t kendi kitab Other People's Mo hism (1980) adn tayan metinlerinde
ney'de (1953) kullanan Donald Cres- bulabilirsiniz.
sey, analitik tmevarmn aamalarn Modern ada, hepimizin zgr
u ekilde saptamtr: alan tanmla doduumuzu, ama sonradan her yer
mak, hipotez olarak bir aklama orta de zincirlere balandmz savunan
ya atmak, olgulara uyup uymadn gr Jean-Jacques *Rousseau'nun romantik
mek zere bir rnekolay incelemek, grleri anarizmin ilk aklamalar a-
bu incelemenin nda hipotez ya da rasnda saylrken; sistematik bir anar
tanmlarda deiiklik yapmak ve baka izm kuram gelitiren ilk kii ngiliz
rnekleri deerlendirmek. Cressey'e rasyonalist William Godwin olmutur.
gre, "rnekleri irdelemek, fenomeni On dokuzuncu yzylda Pierre-Joseph
yeniden tanmlamak ve hipotezi yeni Proudhon (bir lde Godwin'in etki
den formle etmekten meydana gelen siyle), merkezi bir hkmet olmadan
bu prosedr evrensel bir ilikinin ku ileyen ve kk birimlerden oluan,
rulmasna kadar srmektedir". Ayrca federal "karlkllk" ilkesine -yani, -
bkz. ampirik temele dayal kuram; reticilerin kendi kendini yneten bir
sembolik etkileimcilik; tmevarm. likleri arasndaki adil deiimlere- da
yanarak rgtlenmi, dzenli bir top
analiz birimi (unit of analysis) bkz. lum idealini savunarak, Fransz sen-
aratrma birimi dikalizmine temel oluturan bir anar
izm kuram gelitirmitir. Proudhon'-
anari, e p i s t e m o l o j i k (anarchy, un izleyicisi olan Mihail Bakunin ise,
epistemological) bkz. metodolojik o Karl Marx'la girdii tartmalarda,
ulculuk devlet gcnn yklmasndan yana ol
mu ve bu amaca ulamak iin iddete
a n a r i z m (anarchism) nsan toplum bavurulmasn savunmutur. Bakunin,
larnn en iyi biimde bir hkmet ya da toplumun yeniden kuruluunun, zgr
otorite olmadan ileyeceini savunan, birlikler ya da ii federasyonlar arac
insanlarn doal halleriyle, herhangi bir lyla aadan yukarya doru ger
d mdahale olmadan, birlikte uyum ekletirileceinde srar etmi ve Proud
iinde ve zgrce yaayacaklarn ileri hon gibi o da tm siyasal partilerin
sren felsefi ve siyasal konumlar. Bu "mutlakiyetiliin eitleri" olduunu
bak asna gre anari kaosun deil, sylemi, bu dorultuda devrimci bir
"kendiliinden dzen"in yolunu aa ncnn proletaryann adna girie
caktr. Anarist felsefe pek ok biimde cei rgtl siyasal eyleme kar k
ortaya km ve ar sadan ar sola mtr. Anarizmin sada ve soldaki di
kadar tm bir siyasal yelpazeyi ku er siyasal felsefelere ayn ekilde na
caklamtr. Ar sa utaki anarizm, sl meydan okuduu Peter Kropot-
*serbest piyasa ilkelerinin egemen o- kin'in u gzleminde ok ak biimde
labilmesi asndan *devletin etkisini grlebilir: "Uygarlk tarihimiz boyun
azaltmaya alrken; ar sol utaki a- ca u iki gelenek, u iki kart eilim
narizm, devletin gerek komnizm srekli atma halinde olmutur:
de snp yok olaca grndedir.
anasoylu
Roma gelenei ile halk gelenei, em-
peryal gelenek ile federalist gelenek,
otoriter gelenek ile liberteryan gele
nek" (Modem Science and Anarchism,
1912). Bir Rus aristokrat olan Kropot-
kin, merkeziletirilmi toplu retime
kar kan "komnist anarizm"in sa seti tarih, felsefe ve ekolojiyle birle
vunucularndan birisiydi ve sanayi ile
tarmn kk topluluklarda birleti
rilmesi idealini, herkesin kendi potan
siyelini sonuna kadar gelitirmesine ola
nak tanyan bir eitimin, retim sreci
nin ayrlmaz paras olmasn savunu
yordu. Anaristlerin ou gibi Kropot-
kin de yazlarnda ilkel topluluklar
idealize etme eilimindeydi.
Anarist etkiler *komnIer ve ko-
mnalizm, "dorudan eylem", ii de
netimi, adem-i merkeziyetilik ve fe
deralizmi konu alan ada tartma
larda aka grlmektedir. Anarist
felsefe ve pratik ayrca, *sendika hare
keti, spanya Sava, 1956 Macaris
tan ayaklanmas, Fransa'daki Mays
1968 olaylar, Gandhici iddetsiz pro
testo teknikleri ile daha sonraki dne
min terrizminde rol (genellikle kk
bir rol) oynamtr.
Kanadal anarist Murray Bookc-
hin'in yazlar sayesinde toplumsal
ekolojiyle de ilgin bir ba kurulmu
tur. Bookchin, spanya Sava'yla
balayan ve otuz yl sren siyasal ey
lemlilik srecinden sonra, 1960'larda
radikal ekoloji hareketi iinde zgn
bir ses olarak sahneye kmtr. Boo-
kchin'in, genellikle cemaati anarist ge
lenein paras olarak tanmlanan ku
ramlarnn gelitirildii yirmi civarn
daki kitap arasnda zellikle u balk
lar sayabiliriz: Post Scarcity Anarc
hism (1971), Ekolojik Bir Topluma
Doru (Toward an Ecological Society,
1980), The Rise of Urbanization and
the Decline of Citizenship (1984), The
Modern Crisis (2. basm, 1987) ve
Toplumsal Ekolojinin Felsefesi (The
24
Philosophy of Social Ecology, 1990).
Bookchin ayrca Vermont, Plainfield'-
daki Toplumsal Ekoloji Enstits'nn
mdrln yapm ve dnya apn
daki yeil harekette etkili olmutur.
Bookchin'in zgll, radikal siya
tirmesinde yatmaktadr.
Sosyologlar anarist felsefeyi b
yk lde grmezlikten gelmi ya da
eletirmi olsalar da, anarist felsefe
btn bir toplumsal rgtlenme gele
nei ile toplumlarn nasl iledii ko
nusundaki sistematik bir kuram iinde
barndrr. Pek kabul edilmemesine ra
men, *Michel Foucault'nun yazlarnn
pek ou, hatta *post-yapsalclk ve *post-
modemizm kuramlar, anarist dnce
nin ge miraslar saylabilir. Ayn e
kilde, topluma kendiliinden bir dzen
atfettikleri iin baz *sembolik etkile-
imcilerin almalar da anarist ba
kla byk lde akmaktadr.
a n a s o y l u (matrilineal) Anasoylular,
bilinen soyaac balarndan hareketle
ortak atalarla anneden gelen balar ara
clyla gerek ya da kurgusal bir ak
rabalk iddiasnda bulunan tek tarafl
*soy gruplardr. Anasoylu sistemlerde
miras daydan (annenin aabeyi) yee
ne (annenin oluna) geer. Buradaki
eilim, sz konusu karde grubun eko
nomik ve siyasal kimliini korumaktr.
Anasoyluluu pratie geirmek iin kul
lanlan aralar, kadnlarn emeinin, cin
selliinin ve yeniden retici glerinin
kocalar ve aabeyler arasnda datla
rak kontrol edilmesini gerektirir. Do
laysyla anasoyluluk herhangi bir e
kilde kadnlara yetki veren bir sistem
olarak asla deerlendirilmemeli ve *ana-
erkillikle kartrlmamaldr.
a n i m a t i z m (animalism) lk antropo
loglarn bir ksmnn ortaya att, ilkel
dinin olaanst doal nesnelere (rne
in, volkanlara) ya da bu tr nesnelerin
25 anket

olaanst hareketlerine (alayanlar Anketler, soru-yant tutarlln arttra

ve benzeri) kar hissedilen bir merak rak *grmeleri standartlatrmaya yar
duygusundan kaynakland eklindeki dm eder, fakat *grmeci yanlln
aklamaya verilen ad. Bu bak as btnyle nlemeleri mmkn deildir.
na gre, basit teknolojiler kullanan in Anket tasarm zerine olduka ge
sanlar bu fenomenleri ruhsal glere ni ve uzmanlam bir literatr vardr.
atfediyorlard. Emile *Durkheim ile Deneysel denemeler, (baka eylerin
Lucien *Levy-Bruhl bu tezi eletir yan sra) soruyu szcklere dkme
mitir. Ayrca bkz. totemizm. nin, maddelerin sunulu biiminin, yo-
unlatrc ifadelerin kullanmnn ve
a n i m i z m (canlclk) (animism) bkz.
yant kategorilerinin dalmnn, an
totemizm ketlerden elde edilen yantlarn dal
a n k e t {questionnaire) Bir *anket ara mn etkileyebildiini gstermitir. r
trmas iin gerekli olan -ak ve kapal nein, insanlardan bir yanda "st snf,
ulu- tm sorular ieren belge. Nor orta snf ve ii snf" ile br yanda
mal koullarda anket aratrmasna da "st snf, orta snf ve alt s n f arala
hil edilen her denek iin ayr bir anket rnda seim yapmalar istenerek, snf
kullanlr, yantlarn yazlmas iin ye zdeliiyle ilgili bir sorunun farkl
terli boluk braklr ve sorular, verile yantlarnn sergilenmesi yerleik bir
cek tm yantlarn bilgisayar aracl uygulamadr. (Kendisini "ii snf" ye
yla analiz edilecek ekilde *kodlanr. rine "alt snf eklinde tanmlamay se
Anketler, iinde deneklerin dolduraca en insanlarn says fazla olmayacaktr.)
birka soru olan kartlardan tutun, e- Yaplan aratrmalar, iinde younla-
itilmi grmecilerin dolduraca u- trc ifadeler kullanlan sorularn ("Ken
zun belgelere kadar ok eitli biim dinizi gerekten gvensiz mi hissedi
lerde olabilir. yi anketler, sorularn a- yorsunuz?", "Biraz rahatsz m oldu
k ve yant vermenin kolay olmasn nuz?"), younlatrlmadan formle edi
salamak, kasten tasarlanm durumlar len sorularla kyaslandnda daha farkl
dnda ynlendirici sorulardan kan yantlar ortaya kardn kantlamtr.
mak, deneklerin her zaman yakn bir s Yantlarn dalmn, deneklere su
re nce gereklemi olmayabilen olay nulan yant kategorilerinin dalm da
larla ilgili anlarn hatrlatmak, bunlar etkileyebilir. Kimi aratrmalarda, ken
incelemek ve grmeyi batan sona dilerine sunulan alternatifler saysal gs
denekler iin ho ve ilgin bir deneyim tergelerle ifade edildiinde ("Haftada ka
haline getirmek byk bir dikkat ve saat televizyon izliyorsunuz? -(a) hi;
aba harcamay gerektirir. Duyarl ko (b) bir ile aras; (c) drt ile alt ara
nulara ilikin sorular, yaam evrimi s; (d) yedi ile dokuz aras; (e) on veya
olaylar ve i hayatyla ilgili grme daha fazla saat"), denekler, nlerine
ler, tutumlar, deerler ve tercihler hak karlan seeneklerin nfusun genelinin
kndaki sorulara uygun, zel teknikler normlarn yanstan bir tablo olduunu
gelitirilmitir. Anketler, ayn zaman dnr ve (grne gre ar olan)
da, insanlarn o anki ya da gemiteki bir u kategorileri ifade etmekten kana
duruma doru adapte olmalarn sala bilirler. Haftada on be saat televizyon
yacak ekilde oluturulmaldr. rne seyreden birisi bu seeneklerin dnda
in, uzun yllardr almayan bir insa kald iin kendini kt hissedebilir
na, ile ilgili sorular yneltilmemelidir. ve "yedi ile dokuz saat" kkn seebi
lir. Oysa. nne karlan tabloda, "on
anket aratrmas, toplumsal anket aratrmas
-on be saat'' kk seeneklerin tam
ortasna denk gelecek ekilde yerleti-
rilseydi, daha drst bir yant verebi
lirdi. Tabii bu durumun tersine ve yine
aratrmacya sorun yaratacak biimde,
saysal olmayan ve belirsiz miktar be
lirtici vurgular da {Hi televizyon izle
mez misiniz?, Televizyonu az m, nor
mal mi, olduka fazla m izliyorsunuz?)
farkl insanlara farkl eyler ifade ede
bilir. Deneklerden biri haftada on saat
televizyon izlemeyi "normal" bulur
ken, bir bakas bunu "ok deil" ek
linde deerlendirebilir.
Anket hazrlarken karlalan bun
lar gibi ve daha farkl pek ok tasarla
ma faktrnn ele alnd bir metin i-
in bkz. Howard Schuman ve Stanley
Presser, Questions and Answers in Atti
tude Surveys: Experiments on Question
Form, Wording, and Content (1996).
Ayrca bkz. a k yant; kapal yant.
a n k e t aratrmas, t o p l u m s a l an
ket a r a t r m a s {survey, social sur
vey) Anket aratrmasyla ilk bata, be
lirlenmi bir toplumsal grup hakknda
ki verilerin sistematik biimde toplan
mas amalanyordu. Pratikte sosyo
lojik anket aratrmalarnn ou yazl
*anketler zerinden yrtlmektedir.
Daha kesin bir dille ifade edersek, an
ket aratrmas terimi genellikle, kan-
titatif veri kmeleri elde etmek zere
hem *grme yapma hem de rnek
leme yntemlerinden yararlanan (ve
bilgisayar kullanlarak yaplan analiz
leri de kapsayan) veri toplamlarn ifa
de eden bir terimdir. Tabii rnekleme
ve grme yapma, baka aratrma ta
sarmlarnda da kullanlr. zetle, sos
yal bilimlerde, piyasa aratrmalarn
da ve kamuoyu yoklamalarnda kulla
nlan toplumsal aratrma yntemleri
ierisinde en nemli tip haline gelen
uygulamann, bu iki enin bir araya
gelmesi olduunu ve toplumsal anket
26
aratrmasna, ya da rneklem anketine
zemin oluturduunu syleyebiliriz.
Anket aratrmalar, ulusal, blge
sel veya yerel topluluklarla ilgili betim
sel istatistikler oluturmak, toplumsal
fenomenlerdeki kmelenmeleri irdele
mek, daha youn bir ierik tayan ta
mamlayc rnekolay aratrmalarnda
yararlanlmak zere alt-gruplarn top
lumsal meknlarn ve karakteristik zel
liklerini saptamak ve nedensel sreler
ile test aklamalar analiz etmek ama
cyla kullanlabilir. Son yllarda sosyo
lojik anket aratrmas analizinin kap
sam, ekonometride yaygn olarak rast
lanan, gelikin *ok deikenli model-
leme tekniklerini iine alacak ekilde
geniletilmitir. rneklem anketinin
gerek politika aratrmalar gerekse ku
ramsal aratrmalar asndan asl cazip
ynlerinden birisi, effafl ve ierii
nin sorgulanabilmesidir: Arlkla bi
reysel aratrmaclarn katksna bal
aratrma tasarmlarndan farkl olarak,
baka taraflarn da rahatlkla izleyip
ulaabilecei yntem ve prosedrleri
iermektedir. En nemli eksiklii ise,
anket aratrmalarnda normalde er
evesi belirlenmi anketlerin kullanl
mas, bylece soruturmann alan ara
trmasnn daha bandayken belirlen
mi izleklerle snrlanmasdr. Anket a-
ratrmalarna zaman zaman yneltilen
baka eletiriler arasnda, saysal de
ikenlerin sosyolojik kurgularda ye
terli ilemselletirmeleri ender du
rumlar dnda salayamad, aratr
mac ile grlen kiiler arasndaki
olduka asimetrik g ilikisinin top
lanan verilerin niteliine zarar verdii,
anket aratrmalarnda elde edilen sonu
larn siyasal dzeyde maniple edilme
ye ak duruma getiren yanl bir nes
nellik halesiyle donatld gibi iddia
lar sayabiliriz. Ancak bu eletirilerin
birou, iyi anket aratrmas tasarm
lar ve uygulamalar yaparak alabilir.
27 anket aratrmas, toplumsal anket aratrmas

Anket aratrmalar, bireyler, roller, Telefon Grmeleri) teknikleri gide

toplumsal alar, hane ya da aile gibi rek daha ok kullanlmaktadr. Bu tek
toplumsal gruplar, okul, iyeri veya ir niklerde, grmeci, her denein g
ket gibi organizasyonlar hakknda bilgi rme srasnda bir kiisel veya dizst
toplayabilir. ou durumda bu bilgiler bilgisayardan yararlanarak bir veri ka-
bireylerden elde edilir, fakat toplanan sedine ya da dosyasna dorudan ak
bilgiler, ilgilenilen bir toplumsal birim tard yantlar kodlamak durumunda
hakknda, tek bir denein snrl bilgileri dr. Bylece toplam anket aratrmas
ya da yanllndan saknmak iin oklu sreci asndan zaman ve para tasarru
grmeler yapmay gerektiren daha ge fu da salanacaktr. Tabii bu teknikler
ni ve daha karmak birimler hakknda de, nihai grmede herhangi bir ha
olabilir. Anket aratrmalar, yoksullu tayla karlamamak iin en bandan
u, toplumsal tabakalamay, toplumsal anket tasarmyla ilgili konularn ok
mobiliteyi, siyasal ynelimler ve katl byk bir titizlikle belirlenmesi gerek
m, alma ve istihdam ve hemen he tii aktr.
men sosyologlar ile dier sosyal bilim Akademik aratrmalarn ou, be
cilerin ele aldklar tm sorunlar ince lirli kuramsal ve baka nitelikteki so
lemeye ynelik olarak kullanlmaktadr. runlar ele alrken bir defalk yaplan
Anket aratrmas grmeleri, yz ad hoc anket aratrmalarndan oluur.
yze, postayla ya da telefonla yaplabi Ad hoc anket aratrmalarnda, genel
lir. Telefonla yaplan anket aratrma likle, temsili ligi salasn diye en kk
lar, bilhassa evlerde telefon oran en boyuttaki rneklem (tm lkeyi kapsa
yksek olan ve lkenin bykl ne yan bir anket aratrmas iin 2.000 de
deniyle, tm lkeyi temsil eden bir r- nek semek gibi) kullanlr ve hedef
neklem seiminde yz yze grmele *nfusa ynelik sonular genellerken
rin olduka tuzluya patlayaca ABD'de arlkla *istatistiki karsama ynte
yaygndr (bkz. P.J. Lavrakas, Telep mine bavurulur. lke apndaki ka
hone Survey Methods, 1987). nemli muoyu anketleri dzenli bir temelde
anket aratrmalar, zellikle ulusal yrtlr, ama yine temsililii sala
aptaki anket aratrmalar, artk, anket mas asndan en kk boyuttaki r
tasarm, rneklem tasarm, kaytlar ya neklem kullanlr ve istatistiki anlam
da baka rneklem erevelerinden r llk testlerinden yararlanlmas zorun
neklem seimi, alan aratrmas planla lu tutulur. *Resmi istatistiklerin temeli
mas ve denetimi, grmecilerin eili olarak idari kaytlardan daha ok gr
mi ve bilgilendirilmesi, doldurulmu an me anket aratrmalarnn ne kma
ketlerin ^kodlanmas, tutarllk kontrol syla birlikte, ulusal hkmetler ok e
leri ve veri kasetlerinin dzenlenmesi itli tipte dzenli anket aratrmalarna
iin gerekli kaynaklara sahip, alan ara bavurmulardr. ok deiik boyut
trmasnda uzman olan kurulular ya da lardaki bu aratrmalarda ylda 5.000-
ulusal aratrma enstitleri tarafndan 250.000 kiilik rneklemlerden yarar
yaplmaktadr. Dolaysyla bu tr kuru lanlr; tabii neklemler bu kadar b
lular, rneklem seimi, anket aratr yk seilince, veri alt-kmelerinin ana
mas teknikleri ve tasarmyla ilgili liz edilmesi dnda, *nfus saym ve
metodolojik aratrma merkezleri hali rilerinde olduu gibi istatistiki anlaml
ne de gelmekledir. lk testlerine bavurmak da gereksiz
CAPI (Bilgisayar Destekli Kiisel G hale gelmektedir. Bugn anket aratr
rmeler) ve CAT1 (Bilgisayar Destekli malar o kadar eitli trdedir ki, artk
anlam, anlaml eylem
homojen bir toplumsal aratrma kate
gorisine iaret etmek mmkn deil
dir. Dzenli anket aratrmalarnda, her
yln ilkbahar gibi belirli aralklarla
kesitsel anket aratrmalar yaplabilir
ya da mevsimsel deiiklikleri yakala
may amalayan yl iinde srekli g
rme yapma yoluna bavurulabilir.
ABD'deki Current Population Survey
ve onunla hemen hemen ayn ilevi g
ren Labour Force Surveys, incelen
mekte olan fenomenlerde zaman iinde
meydana gelen deiiklikleri lmeye
uygun *yinelenen aratrmalardan top
lanan verilerin birok stn zelliini
yanstan dnml *anket aratrmas nce okullar, rnein toplumsal ya
tasarmlarn kullanmaktadrlar.
Anket aratrmalar deneklerden ba
z taleplerde bulunur ve baarl olmak
iin onlarn aktif ibirliine ihtiya du
yar. Dolaysyla denekler grlen kii
roln: pratikte, yurtta ve kendi ya
amlarnn -ve evrelerindeki yaamn-
yorumcusu roln benimsemelidirler.
Grme yaplan kii rol, Batl sanayi
toplumlarnda on yllar iinde gelimi
tir ve baka kltrlerde evrensel biim
de anlalmad ya da kabul edilmedii
gr giderek daha ok yaygnla
maktadr. Szgelimi baz kltrlerde,
grmeyi dzenleyen kiinin bilinen
ya da tahmin edilen grlerine aka
kar olmak nezaketsizlik diye yorum
landndan, denekleri kendi grlerini
ifade etmeye armann bir anlam ol
mayacaktr. Anket aratrmalar, okur
yazarln ve kiisel kaytlarn daha az
yaygn olduu (doum tarihlerinin bile
doru dzgn hatrlanmad) toplum
larda karlanmas zor olabilecek talep
lerde de bulunabilir. Deiik kltrleri
ve toplumsal uzlamlar olan nc
Dnya lkeleri ve toplumlarna ynelik
anket aratrmalar iin yeni veri topla
ma teknikleri gelitirilmektedir.
Anket aratrmalarnn nasl tasar
land ve yrtld konusunda e lerin roln alabilme becerisinin altn
itli retici metinler vardr. Catherine
28
Marsh'n The Survey Method (1982) adl
kitab, bu teknii, anket aratrmalarn
her zaman yzeysel ve betimsel kalmak
la sulayan eletirilere kar etkileyici bi
imde savunan arpc bir rnektir.
a n l a m , anlaml eylem (meaning,
meaningful action) nsanlarn toplum
sal dnya ve toplumsal ilikiler (baka
bir deyile, toplumsal olann bireyler ve
gruplar iin sahip olduu anlamlar)
hakknda ne dndkleriyle dolayl ya
da dolaysz biimde ilgilenmeyen her
hangi bir sosyolojik aratrma hayal et
mek mmkn deildir. Hatta baz d
plara bavurarak nedensel aklamalar
elde etmeyi amalayanlara kar, anla
mn, sosyolojinin tek nesnesi olduunu
bile iddia etmilerdir.
Anlaml eylem kavram en yakn
biimde, onu davrantan, yani aktrn
bir anlam atfetmedii sade fiziksel ha
reketten (rnein, gz krpma) ayran
Max *Weber'le birlikte anlr. Davra
nn tersine anlaml toplumsal eylem,
baka insanlara ynelik olan ve znel
anlam atfedebileceimiz bir eylemdir.
Bu anlamda, bir kilise hizmetine katl
mak gibi, kilisede tek bana dua et
mek de anlaml bir eylemdir. Son d
nem kuramclarn ou bu ayrmlarn
kolaylkla ortaya konulamayacan
teslim ederler. Ayrca, bir anlam bir
eyle ('"sade davran'la) ilikilendir-
menin kendisi de bir eylemdir; bu, da
has toplumsal bir eylemdir, nk
toplumsal olarak yaplandrlm ve ka
bul edilmi bir dil yaratr. Ayrca bkz.
eylem kuram; yorum.
a n l a m a (understanding) bkz. anlam;
eylem kuram; Neo-Kantlk
anlaml tekiler (significant others)
Meadci *benlik kuramndan tretilen
bu kavram, toplumsal aktrlerin teki
izer. Rolleri (yabanclarn rollerinden
29
cemaatin btnnn rolne kadar) st-
lenilebilecek pek ok teki vardr. An
laml tekiler, bir bakasnn davran
zerinde nemli etkiye sahip olan ya
da davrannn ekillenmesinde olu
turucu rol oynayan tekilerdir. Bu kav
ram, Mead'den itibaren genel, hatta
popler kullanma bile girmitir. Ar-
mistead Maupin'in Significant Others
roman bunun bir rneidir.
anlamllk testleri (significance tests)
Ampirik sosyal aratrmalarda, iinden
*rneklem elde edilen *nfusa uygu
lanmak zere rnek *deikenler ara
snda bir iliki karsamann mmkn
olup olmadn belirlemek amacyla
eitli istatistiki teknikler kullanlr. Bu
teknikler sayesinde, elde edilen sonu
larn seyrekliini, tesadfiliini ve bek
lenmedik olma durumunu hesaplanr.
Anlamllk testleri, * istatistiki karsa
mann temel zn oluturur: bu test
ler, bir rneklem iindeki iki veya daha
fazla deiken arasndaki ilikinin sz
konusu nfusa genellenebildii istatis
tiki karsamalar konu alan bir analiz
tekniidir. Bu yzden, tm istatistiki
karsamaya uygulanan rnekleme prose-
drleriyle ayn koullara tabidirler.
Anlamllk testlerinin balang nok
tas, aratrma sonularndaki ilgi eki
ci farkllklarn, gerek farkllklardan
ziyade rnekleme hatasndan kaynak
landn ngren *sfr hipotezidir. Bir
rneklem iindeki ikili deiken ara
sndaki ilikinin testinde, standart hata
nn byklne bal olarak kategori
oranlarnn ne kadar benzer olduu
saptanr. Standart hata, hem rneklem
bykl hem de baml deikenin olarak anlaml bir farka, yani nfusa da
genel nfus iindeki deiebilirliine
gre hesaplanr. Bunu takiben, rnek
lem iindeki deiken oranlar arasn
daki farkn anlamll standart hataya
gre hesaplanr ve nceden belirlenmi
baz anlamllk seviyeleriyle llr.
Bu seviyeler, rneklemin dayand
anlamllk testleri
nfustaki deikenler arasndaki iliki
hakknda karsamalarda bulunmaya i-
zin verdii kabul edilmi hata seviye
leri zerine kuruludur. Eer anlamllk
testi istatistii, normal dalm trn
den kuramsal dalmlardan elde edi
lende olduu gibi ok kk bir mey
dana gelme olaslna sahip bir menzil
iinde yer alrsa, sfr hipotezi redde
dilir (buna, ret blgesi denir).
Anlamllk testleri, eitli anlaml
lk ve gven seviyeleri sunar: buna g
re, belirli bir istatistiki sonucun yalnz
ca binde birden (0,01 seviyesi), yzde
birden (0,1 seviyesi) ya da yirmide
birden (0.5 seviyesi) daha az meydana
gelme ans olacan ortaya koyarlar.
Dolaysyla, rnein nfus iindeki de
iken oranlan arasndaki farkn nasl
bir menzil iinde gerekleeceine dair
hata olasln yzde 5 olarak seebili
riz. Ya da hata olaslmz yzde l ' e
drmeyi seebiliriz (bu durumda n
fus iindeki deiken oranlarnda elde
etmeyi umduumuz farkn menzili ar
tacaktr). Birinci durumda anlamllk
seviyesi yzde 95 olurken, ikincide yz
de 99 olur. Aratrmacnn ihtiya duy
duu kesinlik derecesine bal olarak
bu seviyelerdeki sonulardan herhangi
biri anlaml olarak kabul edilebilir, fa
kat "binde bir anstan daha kk" se
viyesi, aratrma sonularnn gerek
dnyann doru yansmalar olmalarn
zorunlu klacak kadar ans eseri ortaya
kaca en gvenli garanti olarak de
erlendirilir.
Aratrmac ihtiyac olan anlaml
lk seviyesini belirledikten sonra, r
neklem oranlar arasndaki, istatistiki
uygulanabilecek kadar geni olduunu
ortaya koyan bir rneklem farkna ula
mak iin almas gereken ve standart
hataya gre saptanan maksimum fark
deerini belirlemek iin yaynlanm
tablolara bavurabilir (ya da bilgisayar
bunu kendiliinden ortaya karacaktr).
anlama, anlama yntemi
Eer bu deer alrsa, nfus iindeki bir iliki olsa da, bu iki tr arasnda
orantlar arasnda hibir fark olmad basit bir denklik yoktur. Aslnda bir a-
na dair sfr hipotezini reddetmek iin
yeterli kanta sahip olunduu sonucuna
varlabilir ve bu sonuca varmann yan
l olma ans, hangi anlamllk dze konusudur. Buna bal olarak, baz e-
yinde seilmi olursa olsun (genellikle
yzde 5 ya da yzde 1) hata olasl
yla ayndr.
statistiin iki ana dalna -*para-
metrik ve *parametrik-olmayan istatis
tik- ait balca iki tr anlamllk testi
vardr. Parametrik istatistikte, nfusun
iindeki deikenlerin temeldeki da-
lmsal biimleri hakknda varsaymlarda
bulunulur. SND testleri (z-puan testi)
ve t-testi, parametrik anlamllk test r
nekleridir. Parametrik-olmayan anlam
llk testinin en ok bilinen rnei ise
Mann-Whitney U-Testi'dir.
Ortalama deerleri, orantlar, var-
yanslar, korelasyonlar ve *uygunlu
test etmek iin; tek-meklem inceleme
leri, iki-rneklem incelemeleri ve ok
lu rneklem incelemeleri iin; nominal
lekler, sral lekler ve aralk lek "total tarih" gelitirmeye almtr.
leri iin kullanlan bir dizi test vardr.
Sosyologlarn kulland testleri SPSS
bilgisayar program salar, ancak se
ilen bir veri kmesine uygun bir test
elde etmek iin bir metne bavurmak
gerekir. Herhalde en ok bilinen test
ler, temeldeki dalmsal biim hakkn
da yalnzca birka ok basit varsaym
sunan ve basit nominal deikenler iin
uygun olan ki-kare ile ilk gelitirilen
lerden biri olan ve sral lekler veya a-
ralk leklerinden oluan deikenler
iin en yaygn olarak kullanlan Spear-
man'n sra korelasyonu katsaysdr.
statistiki anlamllk, kuram, politi
ka perspektifi ve dier deerlendirme
ler tarafndan belirlenen bir aratrma
bulgusunun kendine zg nemiyle
ayn ey deildir. Her ne kadar istatis
tiki anlamllk ile rneklemler arasn
daki bir ilikinin, korelasyonun, farkn,
vb. bykl (ya da kuvveti) arasnda
30
ratrma bulgusu czi derecede kk
ve nemsiz bir konuda olabilir, yine de
istatistiki anlamlla sahip olmas sz
letiriler, anlamllk testlerinin oun
lukla dnlmeden ve yanl biimde
kullanldn ve aratrma bulgular
hakkndaki raporlarda onlara ar nem
verildiini ileri srmlerdir.
a n l a m a , a n l a m a y n t e m i (ag
reement, method of) bkz. Mill, John
Stuart
Annales O k u l u (Annates School) Lu-
cien Febvre ile Marc *Bloch'un 1929'da
Strasburg niversitesi'nde kurduklar
Annales: economies, societes, civilisa
tions dergisi etrafndaki Fransz tarih
ilerin oluturduu etkili bir ekol. An
nales Okulu, olaylarn basit bir krono
lojisini sunmakla yetinen mevcut tarih
sel metodolojinin eletirisi olarak bir
Bu okula bal tarihiler, dikkatleri si
yasal tarihten uzaklatrp, toplumlarn
uzun dnemlere yaylan makro-tarihsel
analizlerine ekmeyi ama edinmiler
di. Maurice Helbwachs, Andre Sieg
fried, Fernand *Braudel, Le Roy Ladu-
rie ve Georges Duby gibi tarihileri
bnyesinde toplayan bu okul, tarihin
disiplinleraras bir alan olduunu, do
laysyla ok uzun tarihsel dnemlerin
(la longue duree) ve toplumsal yapnn
incelenmesi gerektiini savunurken,
baz yeleri de kantitatif yntemlere
bavuruyorlar ve corafi ortam, maddi
kltr ile toplum arasndaki etkileim
leri inceliyorlard.
Okulun ilk yelerinin almalar
n, rnein Feodal Toplum (Feudal So
ciety. 1961) adl eseriyle Orta a top
lumunun btnsel bir analizini ortaya
koymaya alan Bloch'un temsil etti
ini syleyebiliriz. Savatan sonraki
31
dnemde ise, sosyal bilimlerde zel
olarak iki eser byk bir etki brakm
tr: Braudel'in Akdeniz'i anlatt ince
lemesi Akdeniz ve II. Philip anda
Akdeniz Dnyas (The Mediterranean
and the Mediterranean World in the
Age of Philip II, 1949) ile Le Roy
Ladurie'nin on drdnc yzyldaki
bir ky ele ald analizi (Montaillou,
1975). Annales Okulu tarih sosyoloji
sini, zellikle mmanuel Wallerstein'in
*dnya sistemi kuramn da etkilemi
tir (rnein bkz. Wallerstein'in iki cilt
lik incelemesi, The Modern World Sys
tem, 1974 ve 1980). Onlar eletirenler
ise, Annales Okulu'nun siyasal sre
leri gz ard ettiini ileri srmlerdir.
Ayrca, Annales'in yaklamnn, rne
in *tarihsel materyalizm, Max We
ber'in tarihsel sosyolojisi (The Agra
rian Sociology of Ancient Civilisa
tions, 1924) ya da Norbert *Elias'n fi-
grasyonel sosyolojisi (The Court So
ciety, 1969) karsnda -onlarn hepsin
den daha az soyut grnmesine ra
men-, kapsam ve disiplinleraraslk ba
kmndan temelde nasl farkl olduu
da belirgin deildir.
a n n e l m l l k oran (maternal
mortality rate) bkz. l m l l k oran
anne y o k s u n l u u (maternal depriva
tion) John *Bowlby'nin, ocuun son
raki zihinsel sal asndan gerekli
olan anne bakmnn yokluuna atfen
kulland bir terim. Daha sonraki ara
trmalarda da, ocuk bakmnn -sevgi,
sevgi ba ve tevik gibi- gereklilikleri
ile bu gerekliliklerin yokluu ya da bo
zulmasnn ocua yansyan etkileri
saptanmaya allmtr. Feministler,
bu fikrin kadnlarn *annelie boyun
emesine yol aan ideolojik rolnn
olumsuz etkilerini ortaya koyarken,
baka eilimlerdeki eletirmenler anne
yoksunluu terimine, kesin bir ierie
sahip olmad iin kar kmlardr. r basit bir ekilde sorgulamadan kabul
annelik
a n n e - b a b a l k , e b e v e y n l i k (parent
hood, parenting) bkz. aile sosyolojisi;
annelik; babalk; ocukluk
annelik (motherhood) Anne olmann
pratik gerekliklerini ve toplumsal ne
mini kapsayan bir terim. Sosyolojinin
annelie (sre olarak) ve anne olmaya
(durum olarak) ynelik ilgisi zaman i-
inde eitlilik sergilemitir. 1970'ler-
den nceki odak noktas, ya demogra
fik bir olay olarak ocuk yapma (ince
leme birimi, tipik biimde erkeklerden
ok kadnlard) ya da ocuk yetitirme
zerineydi. ki durumda da ilgi merke
zi, nfusa saysal bir ilave ya da top
lumun potansiyel bir yetikin yesi o-
larak ocuktu. Bir taraftan, dourgan
lk modelleri (doum yapma ya, do
umlar arasndaki sre, ailenin byk
l, gebelii nleyici yntemler, gay
ri meruluk, vb.) incelenirken, dier ta
raftan, anne (ve daha kk bir boyutta
babann) davrannn ocuk zerinde
ki, dolaysyla belirli bir zaman sonra
snn yetikini zerindeki etkisi ele al
nyordu. Sosyolojik analizlerde, antro
pologlarn ocuk yetitirme zerine et
kin kltrler aras aratrmalar ile psi
kologlarn ocuun geliimiyle ilgili
tahlillerinden yararlanlmtr (iki du
rumda da Freudyen mirasn olduka
gl olduunu belirtmeliyiz). Sosyo
lojik almalar, ocuk yetitirmeyi da
ha geni bir *toplumsallama srecine
(yaamn tm aamalarnda bulunan ve
yalnzca ebeveynleri deil, iinde bi
reylerin egemen toplumsal ""normlar
kabul etmek zere yetitirildii bir dizi
aktr barndran bir sre) yerletir
milerdir. Anne ve baba rollerindeki
belirgin ampirik farkllklar dikkate a-
lndnda, ocuun toplumsallamas
n konu alan aratrmalar, kanlmaz
olarak baz toplumsal *cinsiyet farkl
lklarnn zerine gidecek, fakat bunla
etme noktasnda duracaktr. Aslnda.
anomi
Talcott *Parsons'nki gibi makro ku
ramsal analizler, ileri endstriyel top
lumlarda kadnlarn ocuk bakmnda
ev iindeki rolnn ilevsel bir gerek
lilik olduunu ne srmlerdir.
Ampirik aratrmalar, ocuk bak
mnn ok byk lde kadnlarn om tartmalara konu olmaktadr. Ayrca
zuna ykldn gstermi olsa ve bu bkz. anne yoksunluu.
tabloyu yanstmaya devam etseler de,
esas olarak ocuk bakmyla ilgili ib
lmn eletirel bir biimde sorgula
yan itki, 1970'lerde *feminist hareket
lerin sosyolojik annelik aratrmalarn
dan gelmitir. Toplumsal cinsiyet fark
llamasna ynelik bu ilginin sonu
larndan birisi, *babaln da ele aln
maya balamas olmutur. Ayrca fe
minizm, ayn derecede nemli olan bir
deiim yaratarak, vurguyu, ocuklarn
reticisi ve yaratcs olan anneden,
bizzat annenin kendisine yapmaktadr.
lk olarak, odak noktasna anne olma
deneyimi konmutur. kincisi, bir dizi
feminist kuramc, anneliin, kadnlarn
toplumdaki konumlar ve toplumsal cin
siyete dayal iblm zerindeki etki
ve nemine dikkat ekmitir. Kadnla
rn hem ocuk sahibi olma hem de o
cuk yetitirme deneyimi, anneliin ka
dnlarn kimlii zerindeki nemi ve
ocuk sahibi olmann yaratt kltrel i srecinde ortaya kar. blm
basklar; bunlarn hepsi, bata Ann Oak-
ley'inki olmak zere bir dizi ampirik
aratrmada enine boyuna irdelenmi
tir. Sz konusu aratrmalarn ounda,
kadnlarn ocuk sahibi olmak ve on
lara bakmakla ilgili igdsel arzular
olduu eklindeki yaygn varsayma
temelden itiraz edilmektedir. Yine, an
ne olmann dourduu tatminsizlikler ve
hsranlar (zellikle eve kapanma sz
konusuysa) sorgulanmtr. Baz femi
nist kuramclar ise, artc olmayan bir
biimde, kadnlara ynelik basknn esas
kaynann biyolojik ocuk bakm ol
gusu olduunu ileri srmektedirler; bu,
byk lde Nancy Chodorow'un The
Reproduction of Mothering'& (1978)
32
gelitirdii bir grtr. te yandan bu
tr iddialarn yanl olduunu gster
meye ynelik ciddi abalar sz konu
sudur. Kadnlarn yaamnda anneliin
nemi ve deeri zerine gelitirilen
feministlere ait grler srekli youn
a n o m i (anomie, anomy) Bir toplumun
normlarnn etkisizlemesi, knt,
karklk ya da atma olmas duru
munu gsteren bir terim. Klasik Yunan
metinlerinde sk sk rastlanmakta olan
anomia terimi, "yasasz" anlamna ge
len anonos sfatyla ilikilendirilebilir.
Bu terim o zamandan beri, knt ve
katastrofu anlatan daha geni kapsaml
ve genellikle negatif bir armla
ykl olmutur. Anomi terimi sosyolo
jide en sk biimde *Emile Durk-
heim'n ve Robert Merton'n alma
laryla birlikte anlmaktadr.
Bu kavramn Durkheim'n yazla
rnda en ok n plana kt metin
Toplumda blm (The Division of
Labour in Society) ile ntihar'dr (Sui
cide). Durkheim'n bu almalarnn
ilkinde, anomi, toplumun mekanik da
yanmadan organik dayanmaya ge
nn gittike artmas normal olarak or
ganik dayanma sayesinde toplumsal
btnlemeyi getirmekte, fakat eko
nomik deiimin ahlki dzenlemele
rin farkllama ile uzmanlamann art
na ayak uyduramayaca kadar hzl
olduu yerlerde anormal veya anomik
bir patolojik iblm grlmektedir.
Durkheim, *intihar tartrken (klasik
almasnda anlatld zere, anomi,
intiharn drt nedeninden birisidir) bu
argman iyice gelitirmitir. Anomik
intihar daha ok organik toplumlarda,
bilhassa, iktisadi (ve muhtemelen nor
matif) dzenlemenin gerilemekte oldu
u iktisadi depresyon ya da patlama
dnemlerinde gzlenecektir. Bylesi
33
dnemlerde insanlar toplum dzenine
daha az bal kaldklarndan, temel ar
zular snrsz ve kark boyutlara va
rabilir. Anomi, ite bu noktada, Durk
heim'n ilk bata tasarlad gibi top
lumun ve toplumsal dzenin yapsal
bir zellii olmaktan ziyade, hemen
hemen psikolojik bir dzensizlik ve
anlamszlk durumuna dnmektedir.
(Bununla birlikte, Durkheim'n insann
arzusunun hayvann igdsnden
farkl olduunu dnd temel mo sonra, ayn amalara ulamann alter
delinde, insan arzusunun kendini s
nrlayacak hibir mekanizmas olma
d ve bu yzden ona ancak toplumsal
dzenlemeyle snr konabilecei iin,
psikolojik durumun insan arzusunun
yapsal zelliiyle tamamlayc bir i-
liki iinde olduunu ve kavramsal ba
kmdan ayr bir yerde durduunu sy
lemekle tutarl olduu iddia edilebilir.)
Anomi kavramnn sk sk Marx'm
yabanclama fikriyle kar karya geti
rildii de olmutur.
Robert Merton'n almalarnda ise
anlamn bir lde kaydna tank olu kullanmada olduu gibi, amalar ile a-
ruz. Merton, *sapknln; toplumsal
yaplar ile kltrel deerlerin uyum gs
termek iin nasl basklar yaptnn,
yine de sapknl zorunlu bir sonu
haline getiren ayrlklar ve elikiler
yarattnn sosyolojik bir aklamasn
yapmak istiyordu. Bu dorultuda, ''So
cial Structure and Anomie" (Social
Theory and Social Structure, 1957)
baln tanyan klasik denemesinde,
"kck bir kulbeden Beyaz Sa
ray'a" k anlatan Amerikan Rya-
s'n, yukar doru toplumsal mobilite-
nin muazzam derecede olduu ve fi-
nansal kazanmlar olan ak toplumu
tartmakta ve ekonomik baarnn bu
tr kltrel hedeflerini, onlara ulama
y salayabilecek meru yapsal ara
lardan (eitim olana ve ok alma)
ayrmaktadr. Merton'a gre, Ameri
kan deer sistemi, baarya ulamay
anomi
neredeyse evrensel bir uraa evir
mekte ve bu hedefe varmann normatif
biimde onaylanm aralarn belirle
mektedir; gelgelelim o toplumdaki e-
konomik kaynaklarn yapsnn ancak
belli ayrcalkl gruplar ile snflara bu
hedeflere ulama olana tand bes
bellidir. Bu durum doal olarak, ayr
calksz kiiler arasnda greli *yok-
sunluk duygularnn filizlenmesine ne
den olacaktr (bu tr duygular daha
natif aralarn sunuyor gibi grnen
eitli bireysel sapknlk biimlerinin
zeminini hazrlayacaktr). Baka bir de
yile, anomi, aralar ile amalarn ke
sime noktasnda ortaya kmaktadr.
Asl konformistler, hem meru aralara
hem de onaylanm amalara ulaabi
len kiiler olacaktr. Merton ayrca, ki
ilerin anomiye adapte olma tarzlaryla
ilgili nl tipolojisini sergilerken, ye
nilikilik (hedeflere bal kalma, ama
hrszlkta olduu gibi meru aralar
reddetme), geri ekilme (uyuturucu
ralar reddetme ya da kendini geri
tutma), ritelcilik (kle ruhlu brokrat
rneinde gzlenecei zere, meru a-
ralara bal kalmann kendi bana bir
amaca dnmesi) ve son olarak ba
kaldrma (siyasal radikalizm rnein
deki gibi, aralar da amalar da red
dedip onlarn yerine yenilerini koyma)
eilimlerini tartmaktadr.
Merton'n kuram, uyum ve kon
sensse fazlasyla vurgu yapmas, ar
btnlemi toplum ve ar loplumsal-
lam insanlar gr nedeniyle ele
tirilmitir. Yine de bu kuramn, zellikle
daha sonra ortaya kan sululuk ku
ramlarnda ok etkili olduunu vurgu
lamak gerekir. rnein Albert Cohen'in
Delinquent Boys'da (1956) gelitirdii
stat tkanmas kuram ile R. Cloward
ve L. Ohlin'in Delinquency and Oppor
tunity de (1961) ortaya attklar eitsiz
anomi, epistemolojik
frsat yaplar kuramnda, sululuk, top
lumsal yapdaki bir gerginlik ya da a-
nomi durumunun sonucuna balanmak
tadr. Anomi kavram baka alanlarda
da kullanlr: Kavramn eletirildii bir
derleme iin bkz. Marshall B. Clinard,
Anomie and Deviant Behaviour (1964)
ve daha yakn bir rnek olarak Marco
Orr, Anomie: History and Meanings
(1987). Ayrca bkz. alt-kltr.
a n o m i , epistemolojik (anomie, epis-
temologica) bkz. metodolojik oul
culuk
a n o m i k intihar (anomie suicide) bkz.
anomi
a n o r m a l d a v r a n (aberrant behavi
our) Normal saylan llerden sapan,
dzensiz davran. "Kurald davra
n" teriminin sosyolojideki kullanm,
sz konusu davrann -baz allma
dk cinsel pratiklerde grld gibi-
gizlice ve esas olarak kendini kollayan
nedenlerle yaplm olduunu anlatr.
"Anormal davran", genellikle kamu
sal alanda toplumsal *normlarn ihlal
edilmesini anlatan ve zellikle toplumsal
bir deiim salamak amacyla (ki si
yasal ya da dinsel muhaliflerin kendi
aykr dncelerini mmkn olduu
kadar geni kesimlere ulatrmaya a
lmalar bundan dolaydr) gerekle
tirilen "uyumcu olmayan davran"la
karlatrlabilir. Bu ayrmn sapkn
lk kuramlarna yansyan etkileri, Ro
bert K. Merton'n "Social Problems
and Sociological Theory" (R.K. Mer
ton ve R. Nisbet, Contemporary Social
Problems, 1971) balkl denemesinde
etraflca tartlmtr.
anti-doalclk (anti-naturalism)
doalclk
anti-nomosuluk (anlinomianism) Din
sel ballklarn ya da inancn, toplu
mun hukuksal ya da ahlki kodlarndan
34
birini dlamas; dolaysyla "anti-
norm" durumuna gelmesi. Antinomos-
uluk, Hristiyanlk tarihinde belli
mezheplerin karakteristik bir zellii
olmutur. En dikkat ekici rnek, on
altnc ve on yedinci yzyllardaki baz
radikal Protestan mezhebi yelerinin,
Calvinci kader retisini bu ekilde,
yaptklar seimlerde isel kesinlik duy
gusunu tayan insanlarn artk gnah
ileyemeyeceklerini, bu yzden gele
neksel davranlarn kstlamalarndan
kurtulduklarn iddia etmeleridir. Daha
yakn zamanlara ilikin bir rnek on
dokuzuncu yzyln Oneida Cemaati
ve gnmzdeki Tann'nn ocukla-
n'dr. Antinomosuluk, genellikle Or
todoks olmayan; oul evlilik (Oneida
Cemaati) veya evlilik d cinsel iliki
kurma (Tann'nn ocuklar'nda gr
len bu pratiin gerekesi, bu yolla ba
ka insanlarn da kurtarlaca iddias
dr) gibi cinsel ya da evlenme pratikle
riyle birlikte anlmaktadr.
ant-psikiyatri (anti-psychiatry)
I960'l yllarda *psikiyatrinin fikirleri
ve uygulamalarn temelden eletiren
yazarlar iin kullanlmak zere bulun
mu bir terim. Kuramsal ve siyasal ba
kmdan her zaman heterojen bir nitelik
tayan bu gruba kimlerin alnaca ko
nusundaki genellikle deiik grlere
rastlanr. Anti-psikiyatriyle birlikte ad
sk geen yazarlar arasnda, radikal li-
berteryan Thomas Szasz, ondan daha
solcu ve varoluu eilimleri bulunan
R.D. Laing ile meslekta David Coo
per, akl hastalnda reform yapan -
talyan Franco Basaglia (bu isimlerin
hepsi psikiyatristtir) ve iki sosyologu
(sembolik etkileimci Erving Goff-
man ile etiketleme kuramcs Thomas
bkz.
Scheff) sayabiliriz. Bazen *Michel Fou-
cault'nun ad da bu balamda gemek
tedir. Bu yazarlarn hepsi, farkl konum
larna ramen delilii ve akl hastal
n toplumsal bir olay olarak grp,
35
psikiyatrinin, insanlar -zellikle ku
rumsal ortamlarda- kstlayan ve bask
altna alan bir *toplumsal denetim un
suru ilevi grdn vurgulamaktadrlar.
Szasz'n almas tipik bir rnektir.
Szasz, The Myth of Mental Ilness (1961)
adl eserinde, insann dnce ve dav
ranlar iin hastalk dilinin kullanl
masn kesinlikle reddeder ve bunu
toplumsal denetimin mistifiye edici bir
sreci eklinde yorumlar. Ona gre, a-
kl hastalklar (organik dzensizlikler
dnda), tam tersine toplumsal kural
lar ve rol oynamay baz alarak analiz
edilmesi gereken, "yaamn iindeki
problemler"dir. Szasz'n bu almasn
dan sonra yaynlanan baka kitaplar da
onun mesajn olumlamlar, devletin
basksnn yerini zel, szlemeye da
yal psikiyatrinin almasn istemilerdir.
Amerika Birleik Devletleri ile n
giltere'de *cemaat bakm politikalarnn
kabul edilmesi, byk lde 1960'lar-
daki anti-psikiyatriden daha nceye da
yanyordu. talya'da ise anti-psikiyati,
1978'deki radikal yasalarla doruk nok
tasna kan ve cemaat bakmn lke
apnda yrrle sokan reform progra
m zerinde nemli bir etki brakmt.
a n t r o p o l o j i (anthropology)
yal antropoloji
apartheid (apartheid) bkz. ayrm
ara teknoloji (intermediate
logy) bkz. uygun teknolojiler
arasal akil (instrumental
bkz. eletirel kuram
arasal ba (instrumental tie) bkz. i-
fade edici balar ve arasal balar
arasal alma ynelimi (instru
mental orientation to work) bkz. znel
alma deneyimi
arasal kalabalk (instrumental
crowd) bkz. kalabalklar
aratrma etii
arasal k o l e k t i v i z m (instrumental
collectivism) bkz. toplum imgeleri
arasal koullan(d)rma (instrumental
conditioning) bkz. koullan(dr)ma
arasalcillk (instrumentalism) bkz.
znel alma deneyimi
aralk lekleri (interval scales) bkz.
lekler; lm
aratrma birimi (unit of enquiry)
Bir aratrma projesinde hakknda bilgi
toplanmas gereken birim (rnein bir
kii, hane, irket ya da benzer bir ey).
renciler aratrma birimini (bazen
analiz birimi diye adlandrlr) genel
likle *rnekleme birimiyle kartrrlar.
Herhangi bir aratrmada bu ikisinin
ayn olmas gerekmez. rnein bir ara
trmada rneklem olarak nce haneler
seilebilir ve daha sonra (haneler iin
deki bir ya da birka kiiye soru ynel
tilerek) bu hanelerde oturanlarn hepsi
hakknda bilgi toplanabilir. Burada
rneklem birimi hane, aratrma birimi
ise hane mensuplardr.
aratrma etii (research ethics) Ah
bkz. sos lki kurallar ve mesleki davran kod
larnn, aratrma konusu kiiler hak
knda bilgi toplama, toplanan bilgileri
analiz etme, raporlama ve yaynlamaya
uygulanmasn (ve zellikle bu kiile
techno rin mahremiyet, gizlilik ve rzalarnn
alnmas konusundaki haklarnn etkin
biimde benimsenmesini) anlatan bir
reason) terim. Son zamanlara kadar *sosyo!og-
lar (ve genel olarak sosyal bilimciler),
yaptklaryla hakikati aradklar gerek
esine sarlarak, aratrma konusu olan
kiilere kar davranlarnda kstaha
bir kibir sergilemilerdir. Ne iyi ki bu
eilim gnmzde, zellikle sanayi
toplumlarnda, biimsel davran kod
larnn benimsenmesi ve etik aratrma
prosedrlerinin daha ok nemsenmesi
sonucunda dzeltilmi durumdadr.
aratrma tasarm
Etik sorunlarla, en ok, *rnekolay in
celemeleri ve son derece ender rastla
nan (ve raporlarda kiilerin kimliinin
aa kma riskinin olduu) vakalara
odaklanan baka aratrma tasarmla
rnda karlalmaktadr. Kamuoyu ar
tk, reklam peinde koan medya hik
yelerine tepki gsterdii gibi, gerek a-
ratrma maksadyla da olsa, yaplan
mahremiyet ihlallerine de direnmekte
dir; rnein, byk lekli veri toplama
almalarnda, gerek isimlerin sakla
naca yolunda kesin garantiler veril
mesine karn, dzenlenen anket ara
trmalarnda yant vermeme rnekleri
periyodik biimde artmaktadr.
Bu konuyla ilgili ana soruna de
inebiliriz. Aratrma konusu kiilerin
bir incelemede ibirlii yapmay red
detme hakk, grmeli *anket aratr
malar sz konusu olduunda kesindir,
ancak rnekolay incelemelerinde, zel
likle *rtk gzlem yntemine bavu-
rulmsa her zaman geerli deildir.
Deneklerin aratrmaclara aktard bil
ginin sadece isimsiz kalmas deil, ay
n zamanda geni anlamda gizli olmas
hakk ise ender olarak tartlmaktadr.
Ancak zellikle inceleme sonularnn
istenilenden fazlasn aa karmas
durumunda yine pratik glklerle kar
lalabilir. Bir denein kendisiyle il
gili bilgi aktarlmasna (gerekiyorsa a-
ratrma tamamlandktan sonra) rza
gsterip gstermeme hakk, aratrma
sonularnn insanlarn onay verdii
bir anlama olmadan kamuya aklana-
mamasn salar. Aratrma etiiyle il
gili bu ve baka trden sorunlar ele a-
lan ve hl tazeliini koruyan mkem
mel bir rnekolay incelemeleri derle
mesi iin bkz. Gideon Sjoberg, Ethics,
Politics, and Social Research (1967).
Ayrca bkz. etik.
a r a t r m a t a s a r m (research design)
Bir aratrma projesi ya da program i-
in, gerekletirilecek almann -veri
36
toplama yntemleri ve kullanlacak a-
nalizler dahil olarak- kaba erevesini
ve ana zelliklerini ortaya koyan ve a-
ratrma stratejisinin, incelemenin be
lirli ama ve hedeflerine nasl yneldi
ini, aratrma konularnn kuramsal
hedefli mi, siyasal hedefli mi olduunu
gsteren stratejik bir plan. Ayrca, bu
tr bir plan gelitirmenin, alternatif in
celeme trleri, onlarn greli byk
lkleri, *nirenginin (genleme) kulla
nlp kullanlmayaca ve planlan eri
ilebilir kaynaklar ve zaman tablosuna
gre ayarlama arasnda bir seim yapma
y kapsadna iaret etmek gerekir. Ayr
ca bkz. kalitatif-katitatif tartmas.
a r a t r m a y n t e m l e r i (research met
hods) bkz. a n k e t aratrmas; aratr
m a etii; a r a t r m a tasarm; ardk
lk analizi; o k dzeyli m o d e l l e r ; g
r m e ; ierik analizi; ikincil analiz;
kalitatif-kantitatif tartmas; karla
trmal kalitatif analiz; katlmc gz
lem; kiisel belgeler; nirengi ( g e n
l e m e ) ; r n e k o l a y i n c e l e m e s i ; resmi is
tatistikler; t u t u m l a r ; v a k a kaytlar;
y a a m yks; yinelenen aratrmalar
ardk kategoriler ya da aralk
l a r (successive categories or intervals)
Denein tutumla ilgili sorular ya da
anket seeneklerini, be kategorili ift
kutuplu lek trnde ("tamamen kat
lyorum, bir lde katlyorum, ne ka
tlyor ne de katlmyorum, bir lde
katlmyorum, hi katlmyorum"') ve
sral bir kategoriler lei temelinde
deerlendirdii bir veri toplama (ve tek
boyutlu) *lekleme yntemi. Bu yn
tem, hem kategori aralklarnn hem de
seeneklerin llmesine olanak tan
maktadr. Ayrca bkz. l m .
a r d k l k a n a l i z i (sequence analysis)
Toplumsal srelerin zamansal ya da
meknsal olarak nasl dzenlendiini
aratran bir dizi sorudan (ve bunlar
37 ardklk analizi

yantlama tekniklerinden) meydana ge bir gemii vardr. ktisatlar, tketim

len bir analiz tr. davranlar ve yeniliklerin ortaya k
Sosyolojinin birok alan, zamansal gibi konularda gzlenen dzenleri
balamlarda gerekleen olaylar veya incelemilerdir. Dilbilimciler, anlaml
eylemlerle (ya da ardklk sorunlar metinler kurmann aamalar zerinde
diyebileceimiz durumlarla) ilgilidir. younlarlar. Siyaset bilimi de (rne
Kariyer ve *yaam seyri konusundaki in) federal bte kararlarnn alnmas
aratrma ve yaynlar bunun en ak srecinde takip edilen srayla ilgili a-
rnekleridir. Ardklk analizi, olayla ratrmalar yapmlardr.
rn dzenli bir liste ya da zincir halinde Sosyolojide, ardklk analizinde
ekilleniini saptamaya alr. Ard basit bir yaklam, Karl Marx, Robert
klk analizinde sembolik zamana kar Michels, Robert Redfeld gibi isimlerle
t olarak gerek zamanla ilgili bir var balantl olarak modernleme, ge
saym sz konusu olmadndan, bir ri- lime, aklclama, devrim gibi ko
telin birbirini izleyen ksmlarn, bir nulara eilen dorusal aamal kuram
imalat srecinin ('"zamanem bir anla lar gelitirmeye arlk vermektedir.
myla keyfi biimde ayarland) dei Daha ayrntl gelikin yaklamlarda,
ik aamalarnn srasn ya da bir iin i tarihleri literatrnde karlalaca
veya bir sulunun sicilindeki stat de trden eitli kariyer kuramlar geliti
iiklikleri trnden gerek zaman o- rilir (bunun nemli bir nedeni, bu sa
laylarnn birbiri ard sra gelmesini ir yede olumsalln ve tesadflerin aa
delemek mmkn olmaktadr. Bir sra ma kuramlarndan daha fazla dikkate
iinde gerekleen olaylar esiz ola alnmasdr). Ardklk analizinin en
bilir, tekrarlanabilir ya da deiik dere gelikin biimleri ise, tm sralamala
celerde birbiriyle ilintili olabilir. Ayr +
rn karmak bir a ierisinde birbi
ca tm sralanlar birbiriyle ilintili o- rine baml olmasndan hareket eder.
labilir. te, bamsz ya da baml bir Sosyolojide ardklk analizinin nde
deiken olarak aratrlabilecek olan gelen uygulayclarndan birisi olan
ey bu ardklktr (rnein, i dene Andrew Abbott, bunlar "etkileimsel
yimlerinin hangi sra halinde ger alan kuramlar" eklinde adlandrmak
eklemesi durumunda isizlik tehlike ta ve kklerinin, Birinci Dnya Sava
sinin ortaya kacan, bir meslek ka ile 1930'lu yllar arasnda Chicago 0 -
riyerinde birbiri pei sra gelen adm kulu tarafndan gelitirilen "balamsal-
larn hangi n deikenlerle aklana c paradigma"ya dayandn iddia et
can bilmek isteyebiliriz). te yan mektedir. Bu rnekler arasnda, Harri
dan, baz ardklk analizleri, bir olay son White'm emek piyasalarnda bo
lar dizisindeki kalplar (bir dansn a- luk zinciri sistemiyle ilgili a analizini
amalarnn dzenini aratran alma (Chains of Opportunity, 1970) ve Ab-
lar gibi) saptamay kendi bana bir a- bott'n on yedinci ve on sekizinci yz-
ma olarak grmekle yetinmektedir. yllardaki Alman mzisyenlerin kari
Ardklk analizi, sosyologlarn e- yerlerini konu olan kendi almasn
sas olarak hl dier sosyal bilimler ("Measuring Resemblance in Sequence
den esinlenerek yrttkleri, yeni ge Data", American Journal of Sociology,
limekte olan bir alandr. Szgelimi 1990) sayabiliriz.
psikolojide, *renme. *bilme yetisi ve Birbiri pei sra gelien eyleri kod-
gelime aamalar kuramlar gibi alan lama teknikleri (bunlar analiz etmek i-
larda ardklk analizinin hayli uzun in gelitirilmi bilgisayar yazlmlaryla
ardklk analizi
birlikte), biyoloji, bilisel psikoloji ve
onlara yakn olan baka alanlardaki
mevcut uygulamalardan uyarlanm bir
grnm sunmaktadr. u anda bu tr
de birok program vardr ve bu alan
daki gelitirme almalar daha ok
biyo-teknoloji fonlaryla yapldndan
olduka hzl bir biimde yeni ilerle
meler kaydedilmektedir. Abbott'n o
unlukla kulland ve kendisinin ay-
rntlandrd optimal uyum bu tr
yntemlerden birisi, optimal uyum ya
da optimal dizili diye bilinen yntem
dir. Burada, bir sray baka bir sraya
dntrmek iin gerekli olan yer de
itirmelerin ve tamalarn asgari sa
ysndan yola karak, sra iftleri ara
sndaki mesafe hesaplanr. (Bu teknik,
DNA molekllerinin benzerliini in
celemek amacyla kullanld biyolo
jiden alnmtr.)
rnein, bir karar srecindeki
sylem kalb, tipik bir veri sralamas
eklinde kodlanabilir: 1Z2, 1Z8, 20Z4,
2Z6. Z harfi, bir enin ka kere gz
lendiini (Z'den nceki say), o enin
zelliinden (Z'den sonraki say) a-
yrmay salamaktadr. Dolaysyla bu
sralamadan yle bir anlam karla
bilir: "'Karar srecinin ilk aamalarn
dan birinde varlan noktann zetlen
mesi" 1 birim, "daha ncekine herhan
gi bir ekilde deinmeyen yeni bir ne
ri formle edilmesi" 1 birim, "toplant
ncesi yaplan bir nerinin tartlma
s" 20 birim, "'masaya yeni konan bir
neri iin yaplan deiiklik teklifleri"
2 birimdir. lgili verileri bu ekilde
derleyip kodladktan sonra, 1Z2, 1Z9.
2Z15, 20Z43. 5Z21, 5Z23 srasn 2Z2,
1Z9, 1Z10, 1Z15, 20Z43, 5Z21, 5Z23
srasna evirmek iin iki deiiklik
yapmak gerektiini grebiliriz. Bunlar,
sralarn benzerlikleri ortaya koyan bir
ekilde dzenlenmesiyle gzlenebilir:
1Z2 IZ9 2Z19 20Z43 5Z21 5Z23
1Z2 IZ9 IZIO 2Z19 20Z43 5Z2I 5Z23
38
Grld gibi. bir Z2 birimi ek
lenmi ve Z15 birimi Z10 birimine
evrilmitir.
Bilgisayar program, bu tr tekrar
lamalarla, sralan tam ya da ksmi dizi
liler haline getirmek iin gerekli yer
deitirmeler ve tamalarn tipini ve
saysn hesaplayp, birbiri ard sra ge
len sra iftleri arasndaki mesafeyi (ve
dolaysyla benzerlikleri) deerlendir
mektedir. Farkl programlar, aratr
maclarn ilgilerine, hangi tekniklerden
(dei tokular, araya girmeler, yer de
itirmeler, tamalar) yararlanldna
ve bu ilemlere yklenen "maliyetler"le
ilgili alternatif dncelere bal ola
rak farkl ardk dzenlilikler saptar
lar. Bu ekilde saptanan dzenlilikler,
ardk haldeki olaylarn dzenleniini
de gstermi olur. Aratrmac bu aa
madan sonra, elde ettii bu verilerden
hareketle, ardklklarn ^aklananlar
ya da aklayanlar olarak grnd,
nedensel bir anlat kurgulayabilir.
Abbott elenceli bir dille kaleme
ald bir polemiinde ("'Of Time and
Space: The Contemporary Relevance
of the Chicago School", Social Forces,
1997), bugn birok sosyologun "ara
trna deikenleri, tarihsel gler ve
kuramsal soyutlamalarn stilize dnya
lar arkasna saklanarak, gerek dnya
hakknda yazmaktan vazgetii"ni id
dia etmitir. Abbott zellikle, ada
nedensel modelleme akmnn ou
versiyonuyla temsil edilen balamsz-
latrlm "'deikenlik paradigmasr'n
eletirmektedir. Bu yaklamlarda, sos
yolojik almalarn deikenleri (snf,
brokrasi, rk. vb.) toplumsal (ve co
rafi) mekn ve zamandaki balamla
rndan soyutlanm durumdadr ve an
cak, insanlarn tipik olarak falanca bi
imlerde davrandn varsayan bir dizi
hikye uydurarak ilikilendirilebilmek-
tedir. (Abbott'n gzlemledii gibi. bu
rada aklanan deikenler genellikle
39
kk boyutludur ve yllar iinde daha
da klme iaretleri sergiler.) Buna
karlk, ardklk analiziyle ilintili soru
ve tekniklerde toplumsal olgular ger
ek ortamlarna yerletirilmekte, ba-
lamszlatrlm deikenlerden ziya
de fiili kalplar incelenebilmektedir.
Bu yntemleri kullanarak "dorudan
belirli aktrlerin belirli toplumsal za
man ve yerlerde gerekletirdikleri ey
lemlere bakabiliriz". Abbott'a gre, ar
dklk analizi bu bakmdan sosyolo
jinin, toplumsal srecin ve toplumsal
etkileimin incelenmesini ngren ken
di disiplin kklerine geri dn temsil
etmektedir.
Ardklk analizini eletirenlerin
iddias ise, verilerin sralar halinde
*kodlanmasyla, ayr sralarn belirlen
mesi ve saptanmasyla, dizili prose
drleri ve protokollerinin seilmesiyle
ilgili kararlarn rahatsz edici derede
keyfi bir biimde alnd grne da maktadr. Batl olmayan kltrlerde i-
yanmaktadr.
A r d r e y , R o b e r t (1908-1980) Daha
ok insan ve hayvan doasyla ilgili bir
dizi ok satan kitabyla tannmasna
ramen, Ardrey ilkin bir romanc ve o-
yun yazar olarak kariyer yapmt.
1950'lerde R.A. Dart'n Kenya'da bul
duu insans fosillere ve bu keiflerin
*insan doas grmz asndan ine dikkat ekilmelidir. Arkadalklar
dourabilecei sonulara byk bir ilgi
duymutu. Ardrey'in eitli kitaplarda
(African Genesis, 1961; The Territorial
Imperative, 1966; The Social Contract,
1970) birletirdii kendi insan gr,
doann igdsel temeli hakknda so
nular karmak zere, insan olmayan
hayvanlardaki topraa ballk, ege
men olma, saldrganlk gibi zellikler
le ilgili genellemeleri ieren, "karasal,
et yiyen, katil maymunlar rkfndan
gelen bir insan soyunu ngryordu.
Ardrey'in aklamasna gre, "doa bi
limindeki bu devrim" kendi genlii
nin eitliki ve sosyalist varsaymlarn
arkadalk
rtmekteydi. Ardrey'in almalar
nn benimsenmesi kukusuz, siyasal
muhafazakrln 1960'larn meydan
okumalar ve atmalarna verdikleri
yantlarla bantlyd ve bu haliyle,
pek ok sosyologun kar kt *bi-
yolojik indirgemeciliin bir rnei ol
ma zelliini korumaktadr.
aristokrasi (aristocracy) bkz. st snf
a r i t m e t i k o r t a l a m a (arithmetic me
an) bkz. merkezi eilim lleri
a r k a d a l k (friendship) Arkadalk
modern kltrlerin ortak bir terimi ol
makla birlikte, bilim adamlar tarafn
dan fazla zerinde durulmayan bir ol
gudur. Arkadalk teriminin Avrupa'-
daki anlamnn, Kuzey Amerika'ya g
re daha derin olduu konusunda genel
bir gr vardr, yine de Anglofon
dnyada esnek bir anlamla kullanl
se herhalde daha belirgin bir anlam ta
r ve yerlemi toplumsal ilikilerin
temeli olduu dnlr. Fakat arka
dalk, dnyann hibir yerinde akra
balkla ilgili bir terim deildir. Yine
de, duruma ve balama gre deiiklik
gstermekle birlikte, birbiriyle akraba
l bulunmayan kiiler arasnda kar
lklla dayal ykmllkler ierdi
ortak yaplan bir faaliyete ya da ortama
(bir spor kulb gibi) bal olarak g
rece bir nedeni olan ilikilerden, in
sanlarn birlirlerini destekledii, derin
ve kalc ilikilere kadar ok eitli d
zeyde kurulabilir.
Sistematik arkadalk incelemele
rinde iki ana akm vardr. Birincisi, o
cuklarn arkadalk kurmalarn incele
yen ve arkadalk tiplerini ocuklukta
ki kronolojik yala ilikilendiren sos
yal psikolojik incelemeler; ikincisi ise,
sosyalleme kalplarna ve snf farkl
lklarna younlaan, yetikinler arasn
daki arkadalk incelemeleridir. Graham
Aron, Raymond
Allan (Friendship: Developing a So
ciological Perspective, 1989). ii sn
fnn arkadalk tercihlerine, komu
luklarn ve i arkadalklarnn da 6-
nemli bir pay bulunmakla birlikte, da
ha ok akrabalk ilikilerinin yn ver
diini iddia etmitir. Orta snflar ise
kiisel ilikiler kurmaya daha eilimli
dir ve daha kapsaml, daha bilinli ar
kadalk tercihleri vardr.
A r o n , R a y m o n d (1905-1983) Byk
tartma yaratm bir Fransz sosyolog
olan Raymond Aron, 1955'ten 1968'e
kadar Sorbonne'da sosyoloji profesr
l yapm ve birka yl boyunca (da
ha sonra istifa etmi olmakla birlikte)
*Mont Pelerin Dernei'nin nde gelen
yelerinden birisi olmutu. German So
ciology (1935) adn verdii kitab saye
sinde, Alman sosyolojisinin (zellikle
Tnnies, Simmel ve Weber'in) Fransz
sosyal bilimine girmesinde nemli bir
rol oynamt. Ayrca, sosyoloji kuram
iin, Alexis De Tocqueville'in alma
larna zel bir vurgu yapt etkili bir gi
ri metni olan Sosyolojik Dncenin
Evreleri'n\ (Main Currents in Socio
logical Thought, 1960 ve 1962) kaleme
almt. Aron, *Marksizmin bir sosyal
bilim olmasna kesinlikle kar kyor
du ve genellikle bir eletiri hedefi olarak
grlmesinin nedeni ksmen buydu,
nk savatan sonraki Fransz toplum
felsefesinde egemen olan paradigma
Marksizmdi. Aron'un kendisi daha ok
Max *Weber'in almalarndan etki
lenmiti ve bu etki Eighteen Lectures on
Industrial Society (1956) gibi eserlerin
de aka grlecekti. Aron, 1968
renci protestolarndan sonra kan tart
mada da nemli bir yer alm (bkz. The
Elusive Revolution, 1968), ayrca, daha
genel olarak, iktidarn, siyasal elitlerin
ve siyasal rgtlenmenin doasyla ilgi
li yazlar yazmt. Aron. elitlere yakla
m nedeniyle Vilfredo *Pareto'nun a
lmalarna zel bir ilgi duyuyordu.
40
Aron'un almalar, zellikle sos
yologlarn sklkla ihmal ettikleri ko
nular olan uluslararas ilikiler ve sa
va zerinde durmas nedeniyle dikka
te deerdir. Peace and War (1962) ve
Clausewitz (1985) adl almalar bu
nun iyi birer rneidir.
art d e e r (surplus value) bkz- emek-
deer kuram; kapitalizm; smr
artk e k m e (surplus drain) bkz. ba
mllk kuram
artzamanllk (diachrony) bkz.
Saussure, Ferdinand de; yapsalclk
arzu (desire) Arzu, genel olarak cin
selliin psikolojik boyutlarn, zel o-
larak ise hem bilinte hem bilindm-
da etkili olan fantezileri karlayan bir
terimdir. Arzu, cinselliin beden ve duy
gulanmlar gibi biyolojik boyutlarndan
da. cinsel kimlii ve cinsel ilikileri
kapsayan toplumsal ve siyasal boyutla
rndan da farkl bir duygudur.
Bizler hazz ve acy bedenimizle
yaamamza ramen, bunlarn ou tar
tmal bir biimde aslnda fantezinin ve
arzunun psikolojik boyutlarnn sonu
cudur. Psikanaliz kuram bu sorunlar -
zerinde zellikle durmutur. Yakn za
man nce Fransz psikanalist Jacques
*Lacan, cinselliin ve arzunun esasen
anlam retiminin -ve ihlalinin- zeminle
ri olduunu, dolaysyla arzunun fizyo
lojik bir ifade olduu kadar kltrel an
lamlar ve *temsillerden kaynaklandn
ileri srerek, Sigmund *Freud'un biyo
lojik ''drtler" kuramna kar bir tez
ortaya atmtr. Lacan arzuyu bir meto-
nim olarak (gerekte bir konuma ekli
olan "metonimi"nin anlamnn dnt
rlerek kullanld bir szck) grmek
te ve *gstergebilim iin, bir eyin ad
na, onunla ilintili olan baka bir eyin
konduu, rnein bir nedenin sonucu
nun ya da "iki" iin "ie"nin kullanl
mas gibi nemli bir kavram saymakta
dr. Ayrca bkz. ihtiya.
41
asl gelir (original income) bkz. gelir
dalm
asimetri hipotezi (asymmetry hypot
hesis) Modern sanayi toplumlarnda
snf bileiminin biriminin hl hane
olmas nedeniyle, evli (ya da partneri
olan) bir kadnn snfsal zelliklerinin
esas olarak kocasnn mesleki konu
muyla belirlendiini ngren argman.
Asimetri hipotezi, Talcott *Par-
sons'n ABD'de aile ve akrabal ko
nu alan ilk makalelerinde aka for
mle edilmitir (rnein bkz. Parsons,
' T h e Kinship System of the Contem
porary United States", American Anth
ropologist, 1943). Parsons, ailenin ya
ylm dayanmann grld bir birim vd., "Class Gender and the Asymmetry
olmasndan dolay, toplum sisteminin
aksamadan ilemesi asndan, toplu
mun yelerinin tabakalama dzeninde
ortak bir staty paylamalar gerekti
ini savunuyordu. Dahas, ada sa
nayi toplumlarnda, bir btn olarak
ailenin toplumsal yerini belirleyen as
lnda kocann mesleki konumuydu.
Evli iftlerin iki tarafnca da paylal
d sylenen bu inan, aile iindeki
stat uyumsuzluklarn ortadan kaldr
yor ve bu ekilde stat atmas ihti
mallerini en aza indiriyordu. Sonu o-
larak, Parsons' in ifade ettii gibi, "evli
ift mesleki yapyla tipik olarak asi
metrik bir iliki iindedir"; bundan do
lay stat belirleyen rol, kocann rolne
baldr.
Sosyolojide feminist perspektifle
rin ortaya kmasyla birlikte, bu hipo
tez de bir hayli ampirik eletiriye ma
ruz kalmtr. Snf analistleri bu tart
maya zellikle katlmlardr, nk a-
simetri argmannda, kadnlarn cretli
ilerde alma oranlar ne kadar artar
sa atsn, snf yazgsn, snf olu
umunu ve snf eylemini ekillendir
meye devam eden etkenin kar-koca a-
ilesi olduu varsaym yer almaktadr.
Bu tartmada ortaya konan kantlar
asimetrik toplum
kukusuz karktr. leri kapitalist top
lumlardan karlan bulgular, evli bir
kadnn snfsal toplumsal-siyasal zel
liklerinin (rnein, snf kimlii ile oy
kullanma davranlarnn), eininkin-
den farkl snfsal zellikler getiren bir
meslekte almas durumunda bile, en
iyi biimde hl kocasnn snfsal ko
numuna (mesleki rolne) bakarak anla
ld grn destekler yndedir.
Bununla birlikte, Orta ve Dou Avru
pa'nn komnizm-sonras devletlerin
den karlan bulgular, toplumsal-siya
sal snf oluumu srelerinin farkl
rejim tiplerinde farkl ekilde olabile
ceini ortaya koyarak, bu hipotezi
rtr yndedir (bkz. Gordon Marshall
Hypothesis", European Sociological
Review, 1995.
a s i m e t r i k n e d e n s e l s r e l e r (asy-
mmetrical causal processes) Geriye
dndrlemez ya da tek ynl bir ne
densellik sreci. A, B'ye yol anca
yeni durum bir sreklilik kazanr ve
A'y ortadan kaldrmakla ya da olay
dan sonra A'nn etkisini azaltarak yeni
durum geriye dndrlemez. Asimet
rik nedensel srelere toplumsal dn
yada, fiziksel dnyaya kyasla daha
fazla rastlanr; bu sreler istatistiki
karsama ile toplumsal istatistiin teme
lini oluturan birok varsaym geer-
sizletirir ve *politika aratrmas iin
zel problemler karr. Bkz. Stanley
Lieberson, Making it Count (1985).
a s i m e t r i k t o p l u m (asymmetric soci
ety) The Asymmetric Society (1982)
adl almasnda, ileri kapitalizmde
(iletmeler, sendikalar ve devlet kuru
lular biimindeki) irketlemi aktr
lerin oalmasnn, bireyler ile *irket
halindeki organizasyonlar arasndaki
asimetriyi giderek arttrdn, *gcn
kademeli bir srele bireylerden ir
ketlemi halindeki organizasyonlara
asimilasyon
getiini ileri sren Amerikal sosyo
log *James S. Coleman'n gelitirdii
bir terim.
a s i m i l a s y o n (assimilation) Dardan
gelen birisinin, gmenin ya da tali ko
numdaki bir grubun, egemen olan top
lumla ayrt edilemez derecede btn
lemesi srecini anlatmak iin kullan
lan, kltrlenmeyle eanlaml bir te
rim. Robert *Park gibi insanlarn rk i-
likilerini ele aldklar Amerika'daki
ilk incelemelerde, asimilasyon terimi,
uymayla (tali konumdaki grubun, sa
dece egemen grubun beklentilerine u-
yum salamakla yetinmesi), rekabetle
(ana akma kar kendi deerlerini ka
bul ettirmeye almak), yok etme ve
dlamayla (tali konumdaki gruplar ile
egemen gruplar arasnda bir etkileim
alan kalmamas) kar karya konmu .1. Cook Amerika'y, siyasal yaamn,
tu. Asimilasyon, tali konumdaki gru
bun egemen grubun ""deerleriyle *kl-
trn fiilen kabul edip iselletirmeye
balamasn getiriyordu. Bu srele il
gili gr ksmen Amerika'daki g
menlerin saysnn durmadan artmas
nn dourduu kayglara bal olarak
gelimitir. Fakat gerek egemen gru
bun deerlerini abartmas, gerekse yeni
ya da tali konumdaki gruplarn egemen
grubun deerlerini etkileme (bylece
bir *eritme kab kltr yaratma) ya da
(*okkltrl toplumda) kendi deer
lerine bal kalmay srdrmekle bir
likte, egemen grubun yannda, onunla
beraber yaama yeteneini gz ard et
mesi nedeniyle eletirilere uramtr.
askeri kapitalizm (military capita
lism) bkz. askeri-snai kompleks
askeri-snai k o m p l e k s (military-in
dustrial complex) leri kapitalist eko
nomilerin Souk Sava dnemi sra
snda iktisadi hedefler ve askeri-siyasal
hedefleri birletirmelerini anlatmak i-
in kullanlan bir terim. Bu fenomeni
42
ele alan bir dizi sosyolojik aratrma
vardr ve bunlarn arasnda herhalde en
ok bilineni C. Wright Mills'in ktidar
Sekinleri'dir (The Power Elite, 1956).
Mills bu kitabnda, sava sonras Ame
rika'nn homojen ynetici kliinin eko
nomik, askeri ve siyasal gcn ittifa
kn temsil ettiini ve (*oulcularn
iddiasnn tersine) ABD'yi ezamanl
olarak, hem bir ""zel irket ekonomi
si", hem de iinde "hemen hemen tm
siyasal ve ekonomik eylemlerin, ger
ekliin askeri tanmlarna gre karar
latrld daimi bir sava ekonomisi"
biiminde kurduunu ileri srmtr.
Mills'in Amerikan iktidar eliti ve bu
elifin silah yarnn sreklilik kazan
masyla destekledii "askeri kapitalizm"
deerlendirmesi, daha sonraki aratr
malarda tekrarlanan bir grtr. Fred
d politika ve iktisadi rasyonalitenin
askeri tanmlar tarafndan hkmed il
dii bir "sava devleti" terimiyle nite
lemitir (The Warfare State, 1962). Ben
zer ekilde John Kenneth Galbraith'n
The New Industrial State (1967) ba
lkl aratrmas, Souk Sava resminin
Amerikan ekonomisindeki toplam ta
lebin istikrarn saladn iddia et
mektedir; nk "eer bu resim, etraf
dmanlarla sarlm bir ulusun res-
miyse, o zaman buna karlk olarak
silahlanmaya yatrm yaplacaktr...
[dolaysyla] ...kamusal projelere oldu
u kadar zel giriimlere de yatrm
yaplr ve belirli nedenlerden tr,
endstriyel sisteme hizmet eden bir
tertiple kar karya kalrz."
ABD'nin toplumsal yapsn yorum
larken karlalan temel problemler, bu
grleri ampirik bakmdan dorula
mann ok zor olmasndan (Millls'in
kantlarnn ou bile herhalde en iyi
ihtimalle "durumsal" bir erevede yo
rumlanmtr) ve tamamen *ilevselci bir
nitelik tamasndan kaynaklanyordu
43 Asya tipi retim tarz

(Galbrailh'n aratrmasnn kantlad denetimini elinde tutmas, ya da siya

zere, ABD ile SSCB arasndaki si
lahlanma yar "bir lks deildir: Bu
yar, endstriyel sistemin bugnk
haline gelebilmesi iin gerek duyduu
organik ihtiyaca hizmet etmektedir.").
asli g r u p [primary group) bkz. Coo-
ley, Charles Horton
A s t o n O k u l u {Aston school) bkz. r
gt (organizasyon) kuram
A s y a tipi retim tarz (Asiatic mo
de of production) Karl *Marx'n, insan
toplumunun tand eitli toplum bi
imlerinin *temelini oluturduunu
dnd *retim tarzlar ierisinde liklere paralel bir seyir izlemitir. ki
en az gelimi olan herhalde Asya tipi
retim tarzyd ve en ok tartmaya
yol am retim tarz kesinlikle budur.
Marx bu kavram, esas olarak on
dokuzuncu yzyla ait bir dnce o-
lan, Asya'nn tm "Aryan" halklarn
kayna olduu (ki Marx'm *materya-
list tarih anlay ilk bata bu halklarn
tarihinin incelenmesiyle ilgiliydi) g
rne bal kalarak ortaya atm g den karacak ve bu kavramn Sovyet
rnmektedir. Marx daha sonra, esas
olarak Lewis Henry *Morgan'n btn
insan rknn gelimesi hakkndaki ku
ramnn etkisiyle, daha geni kapsaml
bir kavram olan *ilkel komnizmin a-
na hatlarn ortaya koymutu. "Asya
tipi toplum" terimi bazen Batl-ohna-
yan tm toplum biimlerini (ilkel ko
mnizme de klelie de dayanmayan
toplumlar) anlatmak iin kullanlrken,
kimi durumlarda bu terimlerin (ya da
daha yaygn olan eanlamls *Dou des
potizmi) sadece Japonya ve in r
nekleri iin kullanlabilecei syleni
yordu. Bu referans eitliliinin altnda
yatan ey kavramsal bir eitlilikti.
Marx ve Engels bazen, zellikle daha
eski almalarnda (bilhassa Kapi
tal'z, 1867), *devletin ya toprak ml
kiyetinin tekelini, sulama sistemlerinin
sal ve askeri gc nedeniyle bu tr
toplumlarda baat rol oynadn vur
gulamlard. Marx ve Engels baka
zamanlarda da, farkl kylerde yaayan
insanlar birbirlerinden yaltan, byle
ce hepsini birden devletin tahakkm
nn av durumuna getiren eyin, toprak
sahipliinin komnal nitelii olduunu
ileri sryorlard ve bu iddia, sz ko
nusu terimin daha sonraki almalarn
ounda uyarland toplumlarn men
zilini geniletecekti.
Bu kavramn Marksistler ve Mark
sist olmayanlar arasndaki daha sonra
ki durumu, siyasal iklimdeki deiik
dnya sava arasndaki dnemde.
Sovyet etkisindeki Marksistler bu fikre
muhtemelen Sovyetler Birlii'nin Uzak
Dou iin besledii siyasal hrslarn -
nnde engel olarak grdkleri iin sa
hip kmamlard. Karl Wittfogel de
Oriental Despotizm (1957) adl al
masyla 1950'li yllarn Souk Sava
ikliminde bu kavram gmld yer
ler Birlii'nde tutulmamasnn gerek
nedeninin, Asya tipi retim tarz ile
Stalin Rusyas'nn gereklii arasnda
ki rahatsz edici benzerlik olduunu i-
leri srecekti.
Asya tipi retim tarz kavram
1960'l yllarda, kendilerine Avrupa-mer-
kezli toplumsal gelime anlayndan
saknmak iin bir ara salayabilece
ini mit eden Batl Marksistlerde ilgi
uyandrmt. Fakat bu umutlar 1970'-
lerde, kavramn artk gzden dm
olmasnn nedenini byk oranda ak
layan ve yapsalc Marksizmin ykseli
ine u ya da bu ekilde bir eyler bor
lu olan eletiriler barajna arpacakt.
rnein Perry Anderson, Lineages of
the Absolutist State'de (1974) bu kav
rama geni kabul gren bir ampirik e-
letiri getirirken, Barry Hindess ile
aa snf 44

Paul Hirst de Precapitalist Modes of ekonominin talebi karlayacak lde

Production (1975) baln tayan a gvenceli i salayamamasn ve bu
lmalarnda onu kuramsal (ve ok da nun sonucunda erkeklerin eve ekmek
ha tartmal) bir eletirinin hedefi ha getiren kii olma rolnn ykldn
line getirmilerdi. Son olarak Edward vurgulamaktadr. Murray'n grn
Said, Marx ve Engels'in Asya tipi re ce, dlanmann kayna aa snf
tim tarz kavramn formle etmekle, topluluunun tutum ve davranlarnda
farkna varmadan, kendisinin "oryanta aranmas gerekirken; Wilson'a gre, top
lizm" (bkz. Orientalism, 1979) diye ad lumda belli gruplar dezavantajl duruma
landrd negatif bir sylemin tay sokan yapsal eitsizlikte aranmaldr.
clar durumuna dtklerini ne sre Belli gruplarn yapsal dezavantaj
rek nihai darbeyi indirecekti. larnn tam nitelii youn tartmalara
konu olmutur. Bu konudaki temel an
aa snf (underclass) Aa snf lamazlk noktalarndan birisi, deza
konusundaki geni ve sert sosyolojik vantajl konumdaki Siyah nfusun ya
tartmalarn kayna, arlkla Ameri ad problemlerin deri renklerinden
kan kkenli olan literatrde, birbiriyle mi, yoksa snfsal konumlarndan m
ilintili olduu ne srlen iki feno kaynakland konusudur. Wilson ilk
menle (gen insanlar arasndaki isizlik almalarnda, "siyah proleterlerin olu
orannn yksek dzeyde olmas ve tek turduu dev aa snfa, aldklar kt
bana yaayan anne-babalarn oturdu eitim, dk cretler ve gvencesiz
u hanelerin orannn gittike artmas) ilerle toplumsal snf merdiveninin en
ilgili almalardr. Anne-babalarn tek alt basamanda yer alan devasa n-
balarna yaamaya balamalarnn do fus"tan sz etmitir (bkz. The Decli
urduu kayglar, bu kesimin Baml ning Significance of Race, 1978). Bu
ocuklar Olan Ailelere Yardm'dan yaklam aa snf, *emek piyasa
dolay refah yardmlarna bamll snda zayf bir konumda olma temelin
en fazla olan kategoriyi oluturmasn de ve davransal ya da ahlki faktrle
dan ileri gelmektedir. Gerek isizlikten re hibir gnderme yapmadan, Siyah
gerekse anne-babalarn tek balarna lara zg bir fenomen olarak kavram-
yaama eilimlerinden Siyah nfus da sallatrr. Ancak Wilson'in The Truly
orantsz biimde etkilenmektedir. Disadvantaged (1987) baln ta
Aa snf terimi, bir anlamyla yan daha sonraki bir almasnda, aa
toplumun ana kesiminin dnda kalan snftan bahsederken "herhangi bir
bir grubu dndrmektedir (yalnz bu eitimi ve vasf olmayan, ya uzun s
tr gruplarn dlanmalarnn nitelii ve reden beri isiz ya da igcne dahil
kayna konusunda ciddi gr ayrlk olmayan insanlar; sokak sularna bu
lar olduu belirtilmelidir). En gl lam ve baka trdeki anormal davra
biimde Charles Murray tarafndan Lo nlar sergileyen kiiler; oktan beri
yoksulluk nbetleri iinde olan ve/ve
sing Ground (1984) adl kitapta dile
ya refah yardmlarna baml aileler"
getirilen bir yoruma gre, *refah yar
diye yazdn okuruz. Grlecei ze
dmlarna bamllk *ekirdek aile ha
re, burada vurgu biraz kaydrlmtr:
nesinin daln hzlandrm ve *top-
"Irk"a ak bir gnderme yaplmaz, ka
lumsallamay almaya deer verme
lc isizliin yerini i bulamama alr
yip bamll ve suu zendiren bir
ve tanm sululuk ile refah yardmlarna
kar-kltr haline getirmitir. Wil
bamll kapsayacak (bylece, Wil
liam Julius Wilson ile dierlerinin ileri
son'in znde yapsal olan yaklamna
srd alternatif bir yapsal gr ise,
45 aa snf

kltrel bir boyut katacak) lde ge kan aratrmalarn bu sonucu rt

ni tutulur. m olduu grlmektedir.
Aa snf mensubu olmann nite *sizlik, mesleki derecelendirme
lii ve lsyle ilgili tartma en ek ye dayal tabakalama aratrmalarnda
siksiz biimde ABD'de yrtlm ol her zaman bir problem olarak kendini
makla birlikte; bu olgunun dayanan gsterirken; aa snf nosyonu, bu
oluturan fikirler, hem 1980'lerdeki glkleri amaya alan baz snf
(refah odakl) "bamllk kltr"nn analistlerince de benimsenmitir. W.G.
yaratt kayglarn derinlemesi, hem Runciman ("How Many Classes are
de 1960M ve 1970'li yllarda yaplan There in Contemporary British Soci
aratrmalarla ve herhalde en belirgin ety?", Sociology, 1991), vasfl ve va
biimde *yoksunluk dngleri diye ad sfsz kol iilerinin meydana getirdii
landrlan konuya eilen literatrle Bri *ii snfnn altnda, ayr bir aa s
tanya'ya da yabanc deildir. 1970'li nf bulunduuna; bu terimin, "emek
yllarn dier almalar Britanya'da piyasas iinde sistematik biimde de
ehir iinde yaayan siyahlarn deza zavantajl konumda bulunan bir ii
vantajl konumlarnda odaklanm; r grubunu ya da kategorisini deil, Bri
nein John Rex ile Sally Tomlinson, tanya toplumunun, emek piyasasna gi
gerek i gerekse barnacak ev bulmada rebilecek bir durumda bile olmadklar
varolan sistematik dezavantajl konu iin devletten aldklar yardmlarla ya
ayan" yansttna dikkat ekmekte
mun, kolektif snf farkndalnn bir
dir. "Bunlar tipik biimde kaderi uzun
ifadesi olan mahalli faaliyetlere zemin
vadede isizlik olan insanlardr." Yine
hazrladn, "siyah toplulukta, Bri
de bu tanmn tartmal olduu syle
tanya toplumunda ayr bir snf ya da
nebilir, nk Runciman'a gre, aa
bir aa snf olarak hareket etme y
snf isiz olan, oysa en azndan d
nnde bir eilim grld"n ileri
nce baznda hl emek piyasasna
srmlerdir (Colonial Immigrants in
katlabilecek -her ne kadar bu yolda
a British City, 1979).
pek baarl olamasalar da- insanlar
Charles Murray aa snf kavra deil, tersine, daha kesin biimde bu
mnn gerek siyasal gerekse sosyolojik srecin dnda duran insanlar (yal
gndemin iinde tekrar yer bulmasnda lar, kalc hastalklar olanlar ve ciddi
kayda deer bir rol oynam, fakat bu zrleri bulunanlar) kapsamaktadr.
rol genellikle byk tartmalara yol
amtr. Son almalarnda "ABD ile Britanyal baka bir sosyolog olan
Britanya arasndaki farklln, ABD'- Anthony Giddens The Class Structures
nin gelecee nce ulamasr'ndan kay of the Advanced Societies'de (1973),
naklandn ileri sren Murray, "ve aa snf, "piyasann esasen kltrel
ba" ve "hastalk" gibi szcklere y,er trdeki 'vasfszlatrc' etkisinin so
vererek, aa snfn gayri meruluk, nucunda" dk cretli mesleklerde
iddet sulan ve igcnden dlanmay toplanm, yar-alan ya da kronik bi
la tanmlandn ve bu kesimin ocuk imde isiz kalan insanlardan oluan
larn da ayn kafayla yetitirmesi y bir kesim olarak tanmlar. Duncan Gal-
znden eilimin srgit devam edece lie, kltrel uyumun ve kolektif zfar-
ini akla getiren bir ereve izmitir kndalm aa snfn tanmlayc zel
(The Emerging British Underclass, 1990). likleri olma potansiyelini irdelemi ve
Ancak yoksunluk dngleri hakknda 1980'lerin standart d istihdam kalp
ki daha eski tarihli tartmalardan yola lar ile uzun vadeli isizliin zgn bir
aalama treni 46

aa snfn (ama kltrel payandas Baka toplumsal ortamlarda giriilen

nn deil) yapsal temelini salam o- kamusal ifaatlar da ayn derecede te
labilecei sonucuna ulamtr (bkz. sirli olabilir. Aalama treni terimi,
"Employment, Unemployment and So gndelik yaamda *sapknln belir
cial Stratification", Duncan, Employ lenmesinde *toplumun tepkisinin -
ment in Britain iinde, 1988). Aa nemine k tutmaktadr. Ayrca bkz.
snf konusundaki yakn dnem Ame damga; etiketleme; sembolik etkile-
rikan ve Britanya literatrnn byk imcilik; stat.
ksm, British Journal of Sociology'de
(1996) yaynlanan, ayr bir aa sn aaya d a m l a m a etkisi (trickle-
fn varlnn lehindeki ve aleyhindeki down effect) *Neo-kIasik iktisatla bir
kantlar temelinde yrtlen ve kat likte anlan, eitsiz bir toplumdaki ikti
lanlarn sadece aa snfn zellikle sadi bymeden, zenginliin en alt kat
tarifi zor ve ihtilafl bir sosyolojik ko manlara kadar szlerek tm nfusun
nu olduunda anlam grndkleri bir yararlanabilmesi eilimini karlayan
tartmada etraflca deerlendirilmitir. bir terim. Bu tez genellikle yoksulluu
Aa snf kavramyla ilgili son ortadan kaldrmak iin devletin mda
sz bu yzden, "aa snfn, son dere halesinin zorunlu olduu grne kar
ce deiik nitelikteki insanlar bir ara kullanlmaktadr. Ayrca bkz. top
ya toplayan, tamamen zgn bir birle lumsal adalet.
tirici terim olduu" sonucuna varan
ar k e n t l e m e (over-urbanization)
Herbert Gans'a ("Deconstructing the
bkz. kentleme
Underclass", Journal of the American
Planning Association, 1990) brakl ar toplumsallam insan anlay
maldr. Aa snfn siyasal retorikte (over-socialized conception of man)
ki deeri, herhalde anlaml bir sosyolo Amerikal sosyolog Dennis Hume
jik kavram olarak tad deerden Wrong'un, genelde *ilevselcilie ve
daha fazladr. zelde Talcott *Parsons sosyolojisine
ynelik eletirisinin paras olarak or
a a l a m a treni (degradation cere
taya att bir ifade. Wrong, Parsons'n
mony) Harold Garfnkel'n "Conditions
*toplumsallama ve toplumsal enteg
of Successful Degradation Ceremonies"
rasyon konusundaki grlerini red
(American Journal of Sociology, 1956)
detmitir. "The Oversocialised Con
adl makalesinde kulland aalama
ception of Man"de (American Sociolo
treni (ya da "stat kaybettirme") teri
gical Review, 1961) Parsons'n top
mi, bir kiinin btnsel *kimliini. il
lumsallama deerlendirmesinin, Sig-
gili grubun toplumsal tipler emasnda
mund *Freud'un *insan doas ile uy-
alt bir kimlie dntrmeye ynelik
iletiimsel abalar anlatmaktadr. Gar- garlam *toplumsal dzenin gerekli
fnkel. ahlki fke ile utancn yapsal likleri arasnda varolduunu vurgulad
koullarnn -dolaysyla stat aa kartln gerilimini btnyle kay
lamann koullarnn- tm toplumlarda bettiini iddia eden Wrong, toplumsal
rastlanan evrensel bir olgu olduu g aktrlerin basite kabul grme peinde
rndeydi. Durumalar, aalama t olduklar grne kar kar ve bunun
renlerinin profesyonel aalayclar yerine, insanlarn tam olarak toplum-
(avukatlar ve yarglar) tarafndan sallamamken de toplumsal dzeyde
mesleki bir rutin olarak herkesin - benimsenmeleri gerektiini ileri srer.
nnde gerekletirildii bir rnektir.
aknclk (transcendentalism) Tann'nn,
47
Yaratcs olduu evrenin dnda ve
ondan bamsz olduu inancn kar
layan bir kavram. Aknclk dn
cesi, genellikle ikinlik fikrinin (Tan
n'nn dnyada olduu inancnn) kar
sna konmaktadr. kinlik retisi,
insanlarn ve Doa'nn her eyi kap
sayc bir ilahi varln deiik boyut
larn oluturduunu varsayan kamu-
tanrclkta yaygndr. Tektanrclk
normal olarak aknc bir inanc temsil
eder. Ayrca bkz. din; tanrclk.
a t a e r k i l l i k (patriarchy) Tam anlamy
la "babann hakimiyeti". Ataerkillik te
rimi, balangta erkek aile reislerinin
otoritesi zerine kurulu toplumsal sis
temleri tanmlamak iin kullanlmtr.
Bugn ise, genel olarak erkek tahakk
mn yanstan daha genel bir anlamla
ykldr (bu eilim, zellikle baz fe
minist kuramlarda aka grlmekte
dir). Sosyolojik ve feminist aratrma
larda, ataerkil tahakkm gsteren son
derece eitli rneklere yer verilmitir
(bunlarn bir ksmn elinizdeki szl
n baka maddelerinde, rnein *e-
mek piyasas ile *ev ii iblmnde
okuyabilirsiniz).
a t f e d i l e n s t a t (ascribed status) bkz.
a t f e t m e ; ulalan stat
a t f e t m e (ascription) Kltrler *rolleri
ve *statleri datr ya da szde doal
davranlar yklerken, akrabalk, ya,
cinsellik ve etnik kken gibi unsurlar
deiik biimlerde kullanrlar. *Top-
lumsal hareketler ile *devletler akraba
kayrcl, *ya ayrmcl, *cins ay
rmcl ve *rklk gibi etkenlerden
kaynaklanan dezavantajlar ve *stereo-
tiplere srekli kar koymaya alma
larna ramen, atfedilmi olan bu tr
ayrc zellikler bireysel abalarla de
itirilemez. Ayrca bkz. P a r s o n s , T a l -
cott; ulalan s t a t .
a t o m c u l u k (atomism) Dnyann ayr
avc ve yiyecek toplayc toplumlar
ayr atomistik elerden meydana gel
diini ngren ve bilgiyi en kk b
lnmez elerin (toplumsal yaplar ve
toplumsal kurumlar gibi deil de, in
sanlar gibi elerin) gzlemlenmesine
indirgeyen bir felsefi konum. Kat a-
tomculukta, temel elerin nedensel
etkileri yoktur: Onlar arasndaki ili
kiler dsal ve olumsaldr. Yine de,
atomistik bir toplum gr, toplumsal
fenomenlerin *iradeci bir aklama
syla birletirilebilir.
avc ve yiyecek toplayc toplumlar
(hunting and gathering societies) Bu
toplumlar, yabanl ya da evcilletiritmemi
yiyecek kaynaklarndan faydalanmaya
bal olan bir geim tarzna sahiptirler.
nsanlk tarihinin yzde 99'unda insan
larn geim arac olan bu model, hay
vanlarn avlanarak, balklarn tutularak
ve yabanl meyve ve bitkilerin, ayrca
ar balnn ve bceklerin toplanarak
yenmesini kapsar. Avc ve yiyecek
toplayc toplumlarn pek ou kk
*gebe gruplarndan meydana gelir
ken, bir ksmnda daha geni bir top
lumsal rgtlenme grlmtr.
amza kadar varln koruyan
bu nitelikteki ok az saydaki insan
grubu, gemiteki bu tr toplumlar an
lamamz salayacak bir pencere ola
rak deerlendirilemez, nk bu top
lumlarn kendi tarihleri vardr. rnein
baz topluluklar igalci gruplar ve et
nik krm politikalaryla marjinal bir
varolua itilirken, bazlar da eskiden
tarmcyken, sonradan bu geim tarzn
benimsemitir.
Avc ve yiyecek toplayc gruplar
genellikle, avcln esas olarak erkek
ler, yiyecek toplaycln ise kadnlar
tarafndan stlenildii, cinsiyete dayal
bir iblm etrafnda kurulmulardr.
Et genellikle bir prestij kayna olurken,
yiyecek toplama da vazgeilmez yiye
cekleri salamakta, bylece grup ye
lerini yiyecek toplayc-avc eklinde
ayaklanma
nitelemenin daha doru olaca bir bi
leim ortaya kmaktadr.
Dier tm kayglar bir yana bra
karak, ncelikle yaam mcadelesi ve
ren ilk avc ve yiyecek toplayc grup
larla ilgili popler imge bir mit niteli
indedir. Bir toplumun teknolojisi ile
entelektel ve yaratc uralarnn kar litirebilen *ahlki paniklere yaktr
makl arasnda bir bant yoktur: lan adlandrmalarla ilgili rnek bir de
Bu gruplarn birounda zengin bir
dinsel ve sanatsal yaam olmutur. Ni
tekim Marshall Sahlins de Stone Age
Economics'dc (1972) onlarn tarihteki
"ilk bolluk toplumu" olduunu, nk
snrl dzeydeki maddi ihtiyalarn
karlayp geimlerini salayacak faali
yete her gn birka saat ayrmalarnn
yettiini, dolaysyla geriye fazlasyla bo
zamanlarnn kaldn ileri srmtr. tan nedenleri aratran sosyologlar ise,
a y a k l a n m a (riot) ounlukla mlki
yete, bazen de otoriteyi elinde bulun
duranlara ynelik, birdenbire patlak
veren bir kolektif iddet biimi. Ayak
lanma teriminin tam tanm ve kolektif
huzursuzluun (diyelim) sivil kargaa
olmaktan kp, ayaklanmaya dnt
nokta hakknda nemli bir taksono-
mik tartma vardr. Bu tartmada or
taya atlan sorunlar yalnzca akademik
deildir, nk kolektif iddet (zellik
le devletin kendisine yneldiinde) o
unlukla meruiyet meselesini gnde
me getirir ve hedef aldklar kurum ta
rafndan, su olan bir kanunsuz eylem
etiketiyle yaftalanarak gzden dr
lebilir. rnein G. Rude'un The Crowd
in History (1964) adl incelemesi, Av
rupa tarihinde devrimci ynlarn y
netici snflar tarafndan nasl lgn bir
su gruhu diye damgalandn gste
rirken, E.P. Thompson'n on sekizinci
yzyl sonu ile on dokuzuncu yzyl
ingiliz tarihi okumas olan The Ma
king of the English Working Class
(1964) benzer bir srecin Luddizm'le
[181 1-1816 arasnda isizlie neden ol
duu iin makineleri krmak amacyla
48
rgtlenen bir ngiliz ii akm -.n.]
ilgili olarak yaandn ileri srm
tr. Stanley Cohen'in 1960'larn orta
snda Britanya'da grlen Mod'lar ve
Rocker'lar ele alan incelemesi, oun
lukla hooliganlkla ilikilendirilen ve
halk arasnda ayaklanma sylemini ge-
erlendirmedir.
Dolaysyla, medyann byk ks
m ve dier kamusal tartmalarda, is
yankr davranlar -ister ii militan
l, ister etnik huzursuzluk ya da gen
lik *altkltrleri balamnda olsun-
"deli samas" ya da "su ileyen ayak
takm" snfna sokan bir kuram des
teklenir. Ayaklanmalarn temelinde ya
bu kalkmalar daha ok yapsal top
lumsal gerilimlerin belirtileri saym
lardr. rnein 1960'larda ABD'de g
rlen kent ayaklanmalaryla ilgili ara
trmalar, bu eylemlerin geni bir yerel
destee ve katlma dayandklarn, ka
nunsuz ve temsil zellii olmayan bir
sulu aznlk tarafndan ynetilmedi
ini ve dolaysyla ok daha makul bi
imde, ortak skntlara kar geni grup
tepkileri eklinde deerlendirilebilece
ini gstermitir (rnein bkz. A. O-
berschall, "The Los Angeles Riot of
August 1965", Social Problems, 1968).
Ayrca bkz. kolektif davran.
A y d n l a n m a (Enlightenment) Av
rupa dncesinin, akln, deneyimin,
dinsel ve geleneksel otoritelere ku
kuyla bakmann ve sekler, liberal ve
demokratik toplumlarn ideallerinin
tedrici biimde ekillenmesinin vurgu-
lanmasyla somutlaan dnemi. Aydn-
lanma'nn balangc genellikle Isaac
Newton'in Doal Felsefenin Matema
tiksel lkeleri'ne (Philosophiae Natu-
ralis Principia Mathematica, 1686) ve
John *Locke'un yl sonraki nsan
Anla zerine Bir Deneme (Essay
49
Concerning Human Understanding) ile
Two Treaties on Government'VKH dayan
drlmakla birlikte, bazlar da Aydn-
lanma'nn daha nce, on yedinci yz
ylda ngiltere'de Bacon ve *Hobbes'un,
Fransa'da yalnzca akla arlk veren
*Descartes'n almalaryla balad zemin hazrlayan ara rasyonalitenin
n iddia ederler. Bununla beraber, Ay-
dnlanma'nn en parlak devri olarak g
rlen dnem, zellikle Encyclopedic'yle
ve *Rousseau, Diderot, "Montesquieu
ve Voltaire gibi kilise kart ansiklo-
pedistlerle ne kan on sekizinci yz
yl Fransas'dr. sko bir filozof olan
David *Hume, insan zihniyle ilgili a-
ratrmalara deneysel yntemi sokmay
amalamt ve Newton mekaniinde
doruk noktasna kan doa biliminin,
doal sistemlerin grnteki kaosun
da dzeni anlamay olanakl klan bir
ka temel ilke bulabileceine inanyor
du. Adam *Smith Uluslarn Zenginliin
de. {The Wealth of Nations), ekonomi
deki serbest piyasalarla ve iblm
nn yararlaryla ilgili iyimser dn
celerinin bir erevesini izmiti. Al
man fiziki ve filozof Immanuel *Kant
ise, mekn ve zaman bilgisinin znel
olduunu savunuyor ve eylerin kendi
bana halleri ile bize grndkleri hal
leri arasnda bir ayrm yaparak, dene
yim ile dnceyi birbirinden ayryordu.
Aydmlanma'nn, edebiyat ve sa
natlar, bilim, din ve felsefe araclyla
yaylan ok sayda kolu vard. Yine de
Aydnlanma, genelde, *materyalist bir
insanlk gryle, aklc ve bilimsel bil te Veblen, bu zel hedonizm biimi
ginin mmkn olmasyla, eitimle .iler
leme konusunda iyimser olmakla ve
etie ve topluma *faydac yaklamla
e tutulmaktadr. Theodor *Adorno ile
Max *Horkheimer Aydnlanmann Di
yalektii' nde (The Dialectic of Enligh
tenment, 1972). Aydnlanma rasyonali-
tesinin arkasnda gizli bir tahakkm ve
bask mant yattn ne srm ye gidip kumar oynamak ya da seyahat
lerdir. Aydnlanma'nn zn oluturan
doa zerinde denetim kurma arzusu
aylak snl
da insanlarn tahakkm altna alnma
sn gerektiriyordu. Aydnlanma'nn mi
ras, eksiksiz biimde analiz edilip an
lalrsa, bazlarnn ondan kurtulmann
mmkn olmadn savunduklar b
rokratik bir rasyonalitenin gelimesine
zaferi olarak grlebilir. Ayrca bkz.
ampirizm; epistemoloji; ilerleme;
sko Aydnlanmas.
aylak snf (leisure class) Aylak s
nf, Thorstein *Veblen'in bulmu ol
duu bir terimdir. The Theory of the
Leisure Class (1989) adl kitabnda
Veblen, ABD'de iveren snf iindeki
aylak bir kesimin temsil ettii, gste
rii biimde tketim yapan, asalak bir
aylak snfn varlndan sz eder. Bu
aylak elitin, modern iletmelerin Ame
rika'nn sanayilemesi srasndaki re
kabeti mcadelesinin rn olduu
iddia edilir: "Mutlak mlkiyet", bu elit
kesimi, Veblen'in toplumlarn srekli
teknolojik geliimi iin zorunlu sayd
"emek harcama igds"nden ayr
m; onun yerine, yelerini, statlerini
kamusal alanda srekli ve gze batan
biimde gstermeye iten, Veblen'in
"gsterii tketim" eklinde niteledii
bir srecin iine sokmutur. Aylak ke
simin iine girdii bu sre, hava atan
davranlar ile servet ve mal israfn
kapsayan hedonizmin bir biimidir.
(Gsterilmeye allan zenginliin sem
bolleri arasnda kadnlar da yer alr.)
ni ifade etmek iin "gsterii bo za
man" terimini kullanr. Ona gre, bo
zaman masrafl olmasna karn gr
lemez bir eydir ve hibir zel stat a-
vantaj getirmez. Dolaysyla, ahalinin
ilgisini ekebilmek iin hem savurgan
ca hem de herkesin rahata izleyebile
cei bir biimde (rnein, kumarhane
kyafetleri, spor gereleri ve zenginli
i, staty simgeleyen benzeri eyler
ayna benlii
kullanmak gibi) deerlendirilmelidir.
Veblen bo zamann bu ekilde deer
lendirilmesini alaya alarak ve polemik
yapc bir tarzda eletirmi, bu elit ke
simin, toprak sahipleri, burjuvazi ve
sonradan grmeler gibi birbirinden
farkl unsurlar bir araya getirdiini ile
ri srmtr.
ayna benlii (looking-glass self) Bir
bireyin benlik duygusunun bakalar
nn alglayndan tretilmesine k tu tegrasyon salamak ve buna bal ya
tan Charles "Cooley'e ait *benlik ku
ram. Tpk bir aynadaki yansmalar
gibi, benlik de bakalarnda alglanan
yansmalara dayanr; ya da Cooley'in
otaya koyduu haliyle, "Herkes herke
sin aynasdr/herkes bakasn yanstr."
Ayna benliinin bileeni vardr:
bizim grnmzn baka insanlar politikalar da, rka veya cinsiyete gre
daki imgelemi; insanlarn o grn
hakkndaki yarglarnn imgelemi; ken
dimize dair duygularmz (rnein, gu
rur). Cooley'in almalarnda, benlik
tekbenci! iken, toplum esas olarak
"hayali imgelemlerden oluur.
ayna evresi (ocuun geliiminde)
(mirror phase -of infant development)
bkz. Lacan, Jacques
ayr kar/koca rolleri (segregated
conjugal roles) Ayr kar/koca "rolleri,
kocann ve karnn aka farkllam saymaktadr. 1948'den 1991 'e kadar
grevlerle, nemli miktarda ayr ilgi ve
etkinliklere sahip olduu rollerdir. ift
lerin ayr toplumsal balara ve ykm
llklere sahip olduu "evlilikler daha
ksa sreli olma eilimindedir.
ayrm (segregation) Belirli birey ve
toplumsal gruplarn, ok az iletiim
kurarak ya da hibir etkileim olmadan
birbirlerinden ayr kalmasyla sonula
nan toplumsal sreler. Neredeyse ev
rensellemi bir ayrm tr, dnyann lanmnda basite "adil olmayan dav
her tarafnda halka ak tuvaletlerin ka
dnlar ve erkekler iin ayr ayr yapl
masdr. Ortak bir kltr, milliyet. rk,
50
dil, meslek, din, gelir dzeyi ya da di
er ortak karlara sahip insanlarn top
lumsal veya corafi meknda grupla
ma eilimi, zel konutlar, i blgeleri,
eitim kurumlar, kulpler, elence
yerleri ve dier etkinlik modellerinde
eitli derecelerde doal, gnll, de
facto ayrmlar ortaya karmaktadr.
Ayrm modellerinin doal olarak
ortaya kt durumlarda bile, devlet
politikalar, daha fazla toplumsal en
rarlar elde etmek iin ayrmlar ortadan
kaldrmaya alabilir. ABD'deki bir r
nekte, rksal bakmdan karma okullarn
yerlemesini salamak iin, ocuklar
evlerinden uzaktaki okullara otobsle
gtrmeye ynelik denemeler yaplm
tr. Eit frsatlar ve ayrmclk kart
yaplan i ayrmclnn halihazrdaki
dzeyini azaltmaya almaktadr.
Baka durumlarda ise devlet politi
kalaryla aktif biimde hukuksal (de
jure) bir aynn empoze edilmeye al
lr: Bu. insanlar ya da toplumsal
gruplar keskin kamplara blmek zere
devletin dayatt ve buna uygun ya
salarla desteklenen bir ayrm biimidir.
Baz slam lkeleri, kadnlarn ve er
keklerin kamusal meknlarda ve hatta
zel evlerde ayr durmalarn zorunlu
sren Gney Afrika'daki rk ayrm po
litikas, beyazlar ile beyaz olmayanlar,
evlilik, ikamet, alma alan ve kamu
sal ile zel hizmetler alanlarnda son
derece belirgin bir ayrma tabi tutmu
tur. Ayrca bkz. Coleman Raporu.
ayrmc analiz (discriminant analy
sis) bkz. ok deikenli analiz
ayrmclk (discrimination) Yaygn kul
ranlar" anlamna gelen bu kavram,
sosyolojide en yaygn biimde etnik ve
rk ilikileri kuramlar balamnda
51
kullanlmaktadr. lk sosyologlar (Wil
liam G. *Sumner ve Franklin H. *Gid-
dings gibi) ayrmcl *etnosantrizmin
bir ifadesi, baka bir deyile "benzer
olmayanlardan holanmama"ya iaret
eden bir kltrel fenomen olarak gr
mlerdi. Bu yorum, etnik gruplar ile
rk gruplar arasndaki ilikilerin her
kesin dieri hakknda toplumsal d
zeyde tretilmi inanlarndan etkilen
diini gsteren "stereotipletirme ince
lemeleriyle tutarllk gsterir. Yine de
ayrmclkla ilgili sosyolojik analizlerin
ounun, "iktidar (g) ve ayrcalk
mcadelesinin ifadeleri olarak grlen
tahakkm ve bask kalplarnda youn
latna dikkat ekilmelidir.
Etnik gruplar ile rk gruplar ara
sndaki mcadelelerin yapsal kaynak
lar konusunda ciddi bir gr ayrl kar yaplan ayrmclk incelenmekte
vardr. Marksistler, kapitalist toplum
larn "smrye katkda bulunmas i-
in "rklk yarattn iddia ederler ayrmclk, k u r u m s a l l a m
(rnein bkz. M. Nikolinakos, "Notes
Towards an Economic Theory of Ra
cism," Race, 1973). Bu yaklamn t
revlerinden birisi, ayrmcln genel
likle "i smrgeciliin sonucu oldu
udur (buna rnek olarak bkz. R. Blau-
ner'in makalesi "Internal Colonialism
and the Ghetto Revolt", Social Prob
lems, 1969). E. Bonachich'in "A The
ory of Ethnic Antagonism: The Split
Labour Market" balkl makalesinde
(American Sociological Review, 1972;
ayrca bkz. "emek piyasasnn bln
mesi) nerdii dilimlenmi ya da b
lnm emek piyasalaryla ilgili ku
ramlar da ayrmclk konusunda baka
bir yorum getirmekte; ucuz, gvencesiz
i ile yksek cretli, gvenceli i ara
snda bir ayrm dayatmann kapitalist
lere kazan salad, bu kategorileri
olutururken farkl etnik ya da rk grup
larn kullanmann genellikle ie yara
d grndedirler. Son olarak, ayrm ler grubunun farkl nesneler, deneyim
cln herhangi bir topluluun yoksul
ayrmsal anlam yntemi
kesimleri arasndaki (kayna ne olursa
olsun) "otoriteryanizme yatkn eilim
lerden kaynaklandn ileri sren g
rler bulunduuna dikkat ekebiliriz
(rnein W.A. Smith, "Racial Toleran
ce as a Function of Group Position".
American Sociological Review, 1981).
Ayrmclk kavram son yllarda,
paralel trde argmanlarn kullanld
cinsler arasndaki ilikileri konu alan
aratrmalarda yaygn biimde kulla
nlmaktadr. Bu aratrmalara gre, ka
dnlar kendilerine, blnm emek pi
yasalarnn daha ok ikincil sektrnde
yer bulabilmekte, hatta (baz yorumcu
larn gznde) sanayi iin yedek ordu
oluturabilmektedir. Daha ok uzman
lk gerektiren aratrmalarda da yal
lara ("yalanma) ve zrl insanlara
dir. Ayrca bkz. cinsiyetilik; nyarg.
(disc
rimination, institutionalized) bkz. ku
rumsallam ayrmclk
ayrmclk, pozitif (discrimination,
positive) bkz. pozitif ayrmclk
ayrmsal a n l a m y n t e m i (semantic
differential) C.E. Osgood ile meslek
talarnn, kltrel nesnelerin "yanan-
lamn incelemek zere tasarladklar
ve veri elde etmek iin iki kutuplu (r
nein, tatl/eki, iyi/kt gibi) derece
lendirme lekleri kmesinden yarar
landklar bir yntem (bkz. C. Osgood,
G. Suci ve P. Tannenbaum, The Mea
surement of Meaning, 1957). lekler
arasnda bir korelasyon kurulup "fak
tr analizine tabi tutulduu zaman,
farkl nesneler iin ve kltrler aras
olarak u genel bileenin sreklilik
sergileyerek ortaya ktn grrz:
deerlendirme, kudret ve etkinlik. Ay
rmsal anlam teknii, bireyin ve birey
ler, kavramlar ve daha bir sr eye
ayrntl betimleme
kar tepkilerini karlatrmak iin de
kullanlabilir. Ayrmsal anlam ynte
mine, piyasa aratrmas ve terapi dahil
olmak zere olduka eitli ortamlarda
bavurulmutur.
ayrntl b e t i m l e m e (thick descrip
tion) Toplumsal yaamla ilgili, gz
lemlere dayanan ve daha geni kltrel
yorumlar ile genellemelerin yaplabil
mesine olanak salayan youn, kk
apl, anlalmas g betimlemeler. Ay
rntl betimleme terimi Gilbert Ryle'in
felsefi yazlarnda ortaya atlm, daha
sonra antropolojide Clifford Geertz ta
rafndan, bilhassa Batililerin horoz do
uunu irdeledii nl aratrmasnda
gelitirilmitir (bkz. Clifford Geertz,
Interpretation of Cultures, 1973 ve
Local Knowledge, 1983).
a z a l m a y a eilimli e m e k arz e
risi (backward-sloping supply curve
for labour) Miktar giderek artan cret
karsnda, sresi giderek artan bo za
mann tercih edilmesi. Bu dnceye
gre, *verimlilii arttrmak iin zen
dirici cretler teklif edildiinde, iile
rin verecei karlk, daha ok ya da
daha uzun alarak daha fazla para ka
zanmak yerine, daha az alarak ayn
paray kazanmak olacaktr.
Max *Weber bu fenomeni Genel
ktisat Tarihi'ndc (General Economic
History, 1923) tartm; bu durumu
"iktisadi gelenekselcilik"in bir rnei
olarak aktarp, "her trl etiin ve so
nuta ortaya kan iktisadi ilikilerin ba
langcnda gelenekselcilik, gelenein
onaylanmas ve babadan kalma bylesi
bir ticaret ve sanayiye duyulan ar g
ven olduunu" ileri srmt. "Bu ge
lenek gnmze kadar varln koru
mutur; yalnzca bir insan mr kadar
nce, anlamaya bal olarak geni bir
araziyi bien Silezya'daki bir tarm ii
sinin cretini, emeini arttracan umut
ederek iki katna karmak nafileydi. Bu
52
adam fiili alma sresini yar yarya
azaltacak, nk alt bu yar s
reyle bile eskisi kadar ok kazanabile
cektir."
Avrupa'nn ilk smrge giriimci
leri, gittikleri lkelerdeki yerli iiler
dolgun cretlere hibir olumlu tepki
vermedikleri zaman hayretler iinde
kalmlar; yerlilerin bu davrann, c
ret oranlarn dk tutup aylakl n
leyerek ve iiyi erdemli olmaya zorlaya
rak iyiletirilebilecek, doutan gelen
tembelliin kant olarak yorumlam
lard. Gelimekte olan lkelerde yap
lan sosyolojik aratrmalarda bu feno
men iin ok eitli alternatif akla
malar getirilebilecei saptanmtr. Bu
tutum, rnein, alglanan tasarruf, yat
rm ve toplumsal mobilite frsatlarnn,
dllerin datlmasna ilikin ailevi
ykmllklerin doasnn, ya da yeni
otorite kalplarna duyulan kzgnln
bir sonucu olabilir. Baka bir deyile,
yerel toplumsal ve siyasal kurumlarn
oluturduu ortamn ele alnmas ge
rekmektedir, nk bu ortam, azalma
ya eilimli emek arz erisinin, baka
balamlardaki pozitif eilimli bir eri
kadar bireysel refahn azami dzeye
karlmasyla tutarl hale getirilmesini
salayabilir (bkz. M.P. Miracle, "Inter
pretation of Backward-Sloping Labour
Supply Curves in Africa", Economic
Development and Cultural Change,
1976). Ayrca bkz. iktisadi insan.
azgelimi lkeler (less developed
countries) bkz. bamllk kuram; -
nc Dnya
azgelimilik (under-development)
Bamllk kuramyla birlikte anlan
ve birok nc Dnya toplumunun
karakteristik zellii durumuna gelmi
yoksulluu ve ekonomik durgunluu
betimlemek iin kullanlan bir terim.
Azgelimilik, sz konusu toplumlarn
basite geliememenin zararlarndan
53 aznlk grubu

etkilenmelerinin yan sra, ileri kapita

list devletler tarafndan smrlmemi
olmalar durumunda beklenebilecek
gelime dzeylerine de ulaamamala
rn iermektedir.

aznlk g r u b u (minority group) A-

znlk grubu terimi 1930'lardan itiba
ren, rksal, etnik, biyolojik ya da dier
zellikler temelinde baskya uram
veya *damgalanm toplumsal gruplar
ifade etmek amacyla kullanlmtr. r
nein Luis * Wirth, aznlk grubunu, "fi
ziksel ya da kltrel zelliklerinden
dolay farkl ve eitsiz muameleye ma
ruz kaldklar toplumun iinde, dier
lerinden ayr tutulan ve bu yzden ken
dilerini kolektif ayrmn nesneleri ola
rak gren insanlar grubu" eklinde ta
nmlar. Ancak bu kapsamda bakldn
da, bir aznlk grubu, aslnda bir toplum
da saysal ounluu da oluturabilir
(Gney Afrika'daki siyahlar gibi). Do
laysyla, gerekten saysal bir aznlk
olan gruplar ile iktidara ulama asn
dan marjinal konumdaki gruplar birbi
rinden ayrmak yararl olabilir. Aznlk
aratrmalar son zamanlarda, sapknlk,
dlama, etiketleme, damgalama, rk
lk, otoriter kiilik, homofobi ve cinsi-
yetilik aratrmalaryla (bunlarn ta
mam bu szlkte deiik balklar al
tnda ilenmitir) birlikte ele alnmak
tadr. Ayrca bkz. marjinalleme.
B
babalk {fatherhood) Babalk gr
nte basmakalp bir kavramdr, ama
sosyologlar babal u anlamlara gele
bildii iin ok sk esnek biimde kul
lanrlar: evlt balarnn ("birinin o bayanl, baba (yani erkek) soyizgisin-
cuu olma") izilebilecei bir erkek;
mlkiyet haklarnn izi srlebilen bir
erkek; ocukla kurduu kabul grm
(ama mutlaka genetik bir badan kay
naklanmayan) ilikiyle, toplum iinde
tam toplumsal yelie kavuan bir er
kek; ocukla kurduu kabul grm i-
likiyle, bir toplum iinde toplumsal
grup yelii hakk kazanan bir erkek
ve bunlarn her trl bileimi. Farkl
toplumlar soyun srdrlmesi ve hak
larn aktarlmas konusundaki farkl
sistemleriyle babalk terimini farkl bi
imlerde kullanrlar.
b a b a s o y l u (patrilineal) "Akrabalk
kuram iinde, akrabalk balarnn er tersine, bilim, kendi tarihinde keskin
kek zerinden kurulduunu gstermek
zere kullanlan bir terim. Bunun iin
ayrca "babayanl terimi kullanlmak
tadr. Babasoylu bir grup, ecdadn tek
bir erkek ataya balayan bir *soy gru
budur ve siyasal meselelerde toplu ola
rak hareket eder. Babasoylu sistemler,
mlkiyetin babadan meru oluna ge
mesi ilkesi zerine kuruludur. Fakat
meruiyet gibi bir soya mensup olmak
gerek kan balarnn yan sra, top
lumsal olarak da belirlenebilmektedir.
b a b a y a n l , babayanllk (agnate,
agnation) Roma hukukunda, agnati or
tak bir atayla ba kurulan ve bu ne
denle tek bir aile otoritesi altna giren
bir grup erkek ve kadndan oluuyordu.
Bu terimin sosyal antropolojideki mo
dern kullanm, baba (yani erkek) so-
yuyla ilgilidir, ama burada erkek otori
tesi yok olmutur. Dolaysyla bir ba
de kan ba olan bir akrabadr. Ba
bayanllk da ban sadece erkeklerle
srd bir akrabalk sistemidir. G
nmz antropolojisinde daha ok *ba-
basoylu teriminin tercih edildiini
grmekteyiz.
B a c h e l a r d , G a s t o n (1894-1962) Bi
lim felsefesinde tarihe ynelimli Fran
sz geleneini kuran isimlerden birisi
olan Bachelard, sanatlarda yaratc d
ncenin karakteristik zelliklerine de
ilgi duyuyordu. Thomas Kuhn gibi Bac
helard da, bilimin srekli oalan bir
bilgi yn gibi her eyi kapsayc bir
ey olarak grlmesine karyd. Tam
kopular yaamal, bilimde ortaya
kan her yeni pratik nceki "epistemo
lojilerin braklmas sonucunu dour
malyd. Genel olarak bakldnda, bi
limin ilerlemesi, bilim-tesi (extra-
scientific) "ideolojilerin (bunlarn iin
de bilimin kendi felsefi -yanl- temsil
leri de vardr) oluturduu "epistemo
lojik engeller"e kar bir mcadeledir.
Bachelard'n almalar, daha gen bir
Fransz entelektelleri kuann bir
ok isminin (en ok Louis "Althusser
ile Michel "Foucault'nun) fikirlerinin
ekillenmesinde olduka nemli bir
yer tutacakt. Ayrca bkz. p a r a d i g m a .
baml, bamllk (dependence,
dependency) Birine veya bir eye bal
55 bamllk kuram

ve tabi olma durumu. zgvenin ztt "deikenin baml olarak m yoksa

bir anlam tayan baml terimiyle e bamsz olarak m deerlendirildii
itli sosyolojik balamlarda karlala bir aratrmann kuramsal erevesine
bilir. Bamllk, "iktisadi bymenin ve odakland konuya baldr.
ve "gelime sosyolojisinin incelenme
sinde, daha az gelimi lkelerin b baml nfus (dependent populati
yme salamak iin tam anlamyla ile on) bkz. demograf
ri sanayi lkelerinden gelen girdilere
bamllk k u r a m (dependency the
baml olmalar durumunu yansta
ory) "nc Dnya devletlerinin ye
caktr. Bu sre mali ve teknik yardm, terli ve srdrlebilir kalknma dzeyi
uzmanlk veya askeri destek biimini ne ulaamamalarn, ileri kapitalist dn
alabilir. Bamllk, "bamllk ku yaya "bamllklarna balayan ku
ramclar ad verilen aratrmaclar ve ramlar anlatan bir terim.
baka yorumcular tarafndan. "nc
Bamllk kuramlar, daha az ge
Dnya devletlerinin uzun vadeli ikti
limi lkelerin Bat'y yakalayabile
sadi ve siyasal karlarna zarar veren,
ceini dnen "modernleme kuram
snrlayc bir koul olarak deerlendi nn iyimser iddialarna kart olarak
rilmitir. Tbbi anlamda ise bu terimin gelitirilmi sistemlerdir. Bamllk
eanlamls mptellktr ve en yaygn kuramlarna gre, Bat toplumlarnn
bamllk biimleri olarak "uyuturu az gelimi lkeler karsndaki avan
cu mptell ve alkolizm grlmek tajl konumlarn korumakta karlar
tedir (bkz. "iki dknl ve alko vard ve bunu gerekletirmesini sa
lizm). Bazen insanlarn bakalarna layacak mali ve teknik aralara sahipti.
duygusal adan, mali adan veya si Bamllk kuramnn geni erevesi
yasal adan baml olduklar grlr. iinde, ileri devletler ile az gelimi dev
Ayrca, evli kadnlarn mali adan ko letler arasndaki ilikileri anlatan ok e
calarna baml olmalarnn cinsler a- itli yorumlar yaplmtr. Bu yorumlar
rasndaki ilikilere yansyan toplumsal iinde, Andre Gunder Frank'n (yanl
sonular (zellikle kadn cretli bir biimde. nc Dnya'nm kayda de
ite almyorsa) konusunda ok say er "sanayileme dzeylerine ulaa
da aratrma yaplmtr. Ayrca bkz. mayacan ngren) stagnasyonizm
baml deiken; compadrazgo; pat- ve "artk ekmemden, Bat'yla "bam
ron-klient ilikisi. l" ilikilere dayal bir byme ls
tasarlayan grlerin daha ihtiyatl k
baml deiken (dependent vari tmserliine kadar deiik yaklam
able) Baml deiken, belli bir ara lar sayabiliriz.
trma, analiz ya da model iindeki, -
zellikleri ya da deiiklikleri baka, Bamllk kuramna balca katk,
daha nceden var olan, "bamsz diye kukusuz, "azgelimiliin gelimesi"
adlandrlan deikenlerin etkisine gn deyiini bulup yaygnlatran Alman
derme yaparak aklanmas gereken gelime iktisats Frank'tan gelmitir.
toplumsal edir. rnein bir kiinin Frank'n bu deyile kastettii ey, pe-
geliri (baml deiken) yana ve ait riferi devletlerin yrngesini bulama
olduu toplumsal snfa (bamsz de m ve baml ekonomileriydi ve bun
ikenler) gre deiiklik gsterebilir. lar, kendi terminolojisine gre, daha
Baml deikenlerin deerini genel ileri "metropol"lerin "uydular" eklinde
likle "nedensel modellemenin bir bii adlandryordu. Frank, Capitalism and
mini devreye sokarak karabiliriz. Bir Underdevelopment in Latin America
bamllk oran
(1969) adl eserinde, retmi olduu
arta, okuluslu irketler gibi kurulu
lar araclyla ileri kapitalist lkelerin
el koymas nedeniyle nc Dnya'-
nn durgunlua mahkm olduunu ileri
srecekti. Frank, bymenin ancak ka
pitalizmle balar koparp otosantrik
sosyalist kalknma stratejileri uygula
narak salanabileceinde srarlyd.
Bamllk kuramnn kusuru, ikti
sadi faktrleri ar derecede vurgula
mas ve baz versiyonlarda, zengin ve
gl lkelerin az gelimi lkelerden
elde ettii "artk ekme'' (kr elde et
me ve el koyma) fikrine dayal zorun-
luluku bir mantk izlemesiydi. Fakat
bu kuramn, gelimenin uluslararas bo
yutuna parmak basma gibi yararl bir
yn vard ve devletler arasndaki g
ilikilerini mercek altna yatryordu.
Ge gelien baarl rnekler olarak ye
ni sanayilemekte olan lkelerin ortaya
k da bamllk kuramnn belli ba
l varsaymlarnn geerliliine kuku
dryor, ge sanayilemenin baary
la tamamlanmasnn belli koullarda
mmkn olabileceini, bunun iin -
ncti Dnya'nn gelimesine daha
kapsaml bir perspektifle yaklamaya
gerek olduunu ortaya koyuyordu. Ay
rca bkz. gelime sosyolojisi.
bamllk o r a m {dependency ratio)
Nfusun ya bileimi konusunda, tipik
olarak 0.5 ile 1.00 arasnda deien ba
sit bir gsterge. Bamllk oranyla il
gili ilk tanmlarda, baml durumdaki
toplam ocuk saysnn retken yataki
insanlarn toplam saysna blnmesi
esas alnmtr. Daha yakn zamanlarda
ise bamllk oran, yalanan nfusla
rn getirdii ekonomik yk nedeniyle,
gen ve yal insanlarn toplam says
nn alma andaki nfusa blnme
siyle (rnein, 15 yan altndaki ocuk
larla 65 ve daha ileri yataki yallarn
15-64 ya aras insanlara, veya 20 yan
altndaki ocuklarla 60 ve daha ileri
56
yataki yallarn 20-59 ya arasndaki
insanlara blnmesiyle) bulunmaktadr.
ki tanmda da, nfusun iki kesimi salt
yala ilikilendirilmekte, fiilen alan
ve almayan insanlarla ilgili verilere
itibar edilmemektedir. Ulusal apl ve
ri kaynaklan kalite ve sklk bakmndan
gelime gsterdike nc bir tanm -
daha kesin bir tanm- daha gndeme
gelmi ve baz aratrmalarda kullanl
mtr. Demograflar bamllk orann
dan bazen ya yapsndaki zamanla de
ien trendleri gzlemek ve bu verileri
dourganlk ve lm oranlaryla, ayrca
baka demografik, toplumsal ve iktisadi
gstergelerle ilikilendirmek amacyla
yararlanrlar.
b a m s z deiken (independent va
riable) Bamsz (ya da aklayc)
deiken, belli bir inceleme, analiz ya
da model iinde, karakteristik zellik
leri ya da varyasyonlaryla baml de
ikeni ekillendiren ve belirleyen top
lumsal edir: rnein evlilik ya,
boanma ihtimallerini aklamaya yar
dmc olabilir. Deneysel bir durumda,
bamsz deikenler sistematik biim
de maniple edilebilir ve bylece ba
ml deikenin ne kadar etkilendii
gzlenebilir. Bir deikenin baml m
yoksa bamsz olarak m deerlendi
rileceini belirleyen, bir incelemenin
kuramsal erevesi ve odakland ko
nudur, ancak bamsz deikenler ba
ml deikenden nce gelmek zorun
dadr ve nedensel gce sahip olmalar ge
rekir. Ayrca bkz. nedensel modelleme.
bamszlk (independence) bkz. is
tatistiki bamszlk
balamsal modeller (contextual
models) bkz. ok dzeyli modeller
bal s e r m a y e (fixed capital) bkz.
sermaye
bahvanlk, bahvan t o p l u m l a r
(horticulture, horticultural societies)
57
Bahvanlk, bitki yetitirmeye bal
olan bir retim sistemi, bahvan top
lumlar da bu retim sisteminin egemen
olduu toplumlardr.
bak (gaze) Laura Mulvey "bak"
kuramn ilk nce Screen dergisindeki
bir yazsnda ("Visual Pleasure and
Narrative Cinema", 1975) amlamt.
Mulvey, sinemann erkek bak a
s -ya da "bak"- etrafnda kurulmas
nedeniyle beyazperdede kadnlarn
nesneletirildii ve *stereotipletirildi-
ini savunmutu. Birincisi, filmlerin o
unu erkekler ektii iin, kamerann
filme alnan bir duruma kar tutumu
dikizcidir. kincisi, kadnlar erkek ba
knn nesneleri olarak gsteren bir
yaps olan tek bir film iinde de erkek
lerin bak sz konusudur. ncs
erkek seyircinin "bak"dr. Jacques
*Lacan'n psikanalizle ilgili fikirlerin
den byk lde etkilenmi olan Mul-
vey'in kuram feminist sanat kuramnda
nemli izler brakm ve o zamandan
beri erkek baknn yan sra bir de ka
dn bak bulunduu ileri srlmtr.
Sosyologlarn, gndelik yaamda
grsel temsilin nemini incelemeye
duyduklar ilgi gn getike artmakta
dr. Toplumsal analiz ile grsel temsil
arasndaki ayrm, tartmal olmakla
birlikte daha az kesin olan bir durum
dadr. Elizabeth Chaplin'in Sociology
and Visual Representation^ (1994),
ok nemli baz alanlarla ilgili iyi bir
tartma metnidir. Bak kavramnn,
daha geleneksel konular (aile gibi) te
mel alan tartmalardaki nemi giderek
artmaktadr. rnein, hem Michel *Fou-
cault'nun *panoptikon kuramndan hem
de Bryan Turner'in bedenle ilgili yaz
larndan yola kan David H.J. Mor
gan, ocuklardaki anne-baba baknn
aile ii gzetimin nemli bir boyutunu
oluturduuna dikkat ekmitir (bkz.
Family Connections: An Introduction
to Family Studies, 1996).
banliyleme
B a l c h , E m i l y G r e e n e (1867-1961)
*Rol kavramnn ve sosyolojide istatis
tiki teknikler kullanlmasnn ncl
n yapm olan Amerikal sosyolog.
Gerek Avrupa'da gerekse Amerika'da
gmen yaamyla ilgili nemli kar
latrmal analizler yapan Balch, femi
nizm, pasifizm ve barl arabulucu
luk arasnda balar kurmutu. 1892'de,
Vida Scudder ve Helena Dudley'le
birlikte Boston'da bir sosyal yerleim
merkezinin -Dennison House- kurucu
lar arasnda yer almt. Balch kadn
larn sendikal eylemlerine aktif biim
de katlrken. Dennison House bir kadn
iiler merkezine dnmt. Balch'n
Birinci Dnya Sava srasnda dnya
bar idealine bal kalmas da byk
bir kzgnla yol aacak ve kendisini
yalnzlatracakt (yine de bu alandaki
almalarnn, 1946'da Nobel Bar
dl'n ald zaman anlalp takdir
edileceini ekleyelim). Balch, Public
Assistance of the Poor in France ba
ln tayan nemli incelemesinde, o-
nun dnda ok az sosyologun bunu
kabul edecei bir zamanda, istatistiki
veriler ile sosyoloji kuramn birletir
miti. Yine de Balch'n en ok tannan
almas Our Slavic Citizens'Aw (1910);
bu kitap, ChicagoTu sosyologlar W.I.
Thomas ile Florian Znaniecki'nin The
Polish Peasant in Europe and America
(1918-1920) zerine kaleme aldklar,
byk vgler alm olan ve daha yay
gn biimde tannan almalarn nce-
lemi ve baz alardan tamamlamtr.
b a n k a l a r , k a l k n m a (banks, deve
lopment) bkz. kalknma bankalar
banliyleme (suburbanization)
Banliyleme, ilkin nfusun ve eko
nomik faaliyetlerin youn kent mer
kezlerinden dala az youn yerleim
mahallerine tanmasyla, ehirlerin ken
di periferilerine (evrelerine) doru ge
nilemesi srecini anlatan bir terimdir.
banliyllk
Ulam teknolojisindeki gelimeler (de
miryollar, tramvaylar ve iyiletirilmi
yollar gibi) banliyleme srecine kat
kda bulunan bir etki yapmtr.
Banliyleme sreciyle ilgili, ks
men birbirine kart izgide olan eitli
aklamalar yapldn grrz. kti lde bir mitten ibarettir. Banliyl
satlar ve corafyaclar, artk ehir
merkezlerinde srdrlemeyecek faali
yetleri evre semtlere brakan, kent i-
indeki arsa pazarnda rekabetin ve i
yerlerini banliylere tamay cazip
hale getiren gelimelerin nemini vur
gularken; sosyolojik aratrmalar, bi
reylerin yaam kalitelerini iyiletirmek
amacyla banliylere ynelmeye istekli
olduklarn gstermektedir. Marksistler
ve baka eilimlerdeki aratrmaclar,
banliyleme ile sermaye birikimi ara
sndaki balarn izini srmlerdir. Tm
yaklamlar, bu karmak toplumsal ve
corafi fenomeni anlamakta baz hal
kalar yakalamlardr. Ayrca bkz. ban
liyllk; kent sosyolojisi; kolektif t
ketim; younlama blgeleri kuram.
b a n l i y l l k (suburbanism) Banli
yllk terimi, baz sosyologlarn ban
liylerde oturanlarn tipik zelliklerini
yansttn iddia ettii toplumsal ve
kltrel karakteristikleri anlatan bir te
rimdir. Bir yaam tarz olarak banliy-
l olmayla ilgili metinlerin ierii ok
farkl olmakla birlikte, bunlarn ortak
noktalar, alma ve toplum yaamn
da daha gen, orta snfa zg ve aile
ynelimli modellerin baskn olduu,
toplumsal faaliyetlerin akrabalk ala
rndan ok daha fazla arkadalk iliki
lerine dayand ve yaam tarznda ciddi
lde tekbiimliliin. hatta uyumcu-
luun grlddr. Bu konudaki bir
dizi aratrmada, bilhassa Amerikal sos
yologlar Herbert Gans ile Bennett Ber-
ger'n kaleme aldklar almalarda, ban
liy blgelerinde snfsal ve ya bilei
mi ile toplumsal yaam kalplarnn -
nemli derecelerde deitii, dolaysyla
58
banliydeki yaam tarzlar ile toplum
sal ilikilerin bu ekilde fiziksel me
knla ("banliy yaamf'yla) belirlen
medii sergilenerek bu iddialar r
tlmtr. "Halk" ve "kentli" ideal tip
leri gibi banliyl ideal tipi de byk
lk literatryle ilgili en iyi genel de
erlendirme metni, David C. Thorns'un
Suburbia 'sidir (1972). Banliylerdeki top
lumsal denetim srelerini ele alan il
gin bir rnek olay aratrmas iin bkz.
M.P. Baumgartner, The Moral Order of
a Suburb, 1988). Ayrca bkz. banliy
leme; rgt (organizasyon) insan.
B a r n a r d , Chester I. (1886-1961)
*rgtlere ilikin karlatrmal ara
trmalarla ilgilenen ve onlarn ileyi-
leriyle ilgili klasik ve etkili almalar
kaleme alm bir Amerikal sanayici ve
idareci (bkz. The Function of the Exe
cutive, 1938); Organization and Ma
nagement, 1948). Bamard'un savun
duu (ve rgtlerin hiyerarik, kuralc
ve otoriter niteliini vurgulayan nceki
yaklamlarla tam bir ztlk iinde olan)
teze gre. rgtler doalar gerei i
birlii temelinde alan sistemlerdir.
basit m e t a retimi {simple commo
dity production) Art deersiz, yani e-
mek creti ve kapitalist krsz meta U-
retimini aklayan tmdengelimci bir
Marksist kavram. Basit meta retimi
nin tanm, *kk meta retimiyle ay
n deilse bile son derece benzerdir, fa
kat baz Marksistler, basit meta reti
minin, kk meta retiminden farkl
olarak, tarihsel ve ampirik bir kategori
olmaktan ziyade mantksal bir kategori
olduunu iddia etmektedirler. Fried-
rich *Engels bu terimi Kari *Marx'tan
daha sk kullanmtr.
basit tesadfi r n e k l e m e (simple
random sampling) bkz. rnekleme
bask (coercion) bkz. iktidar (g)
59
bask gruplar (pressure groups)
Hkmetlere, geni anlamda kamusal
karlara ya da dier *kar gruplarna
kar, belirli bir kesimin karlarn
temsil etmek zere bir araya gelen in
san gruplar, iverenler ya da dier r
gtler iin kullanlan bir terim. Bask
gruplar, lobi gruplar ve kar grupla
rndan, dier kulplerden ya da top
lumsal gruplardan ayrdr; niyetleri a-
ka, "kamuoyunu kendi amalarn
destekleyecek ekilde harekete geir
mek ve taleplerini kabul etmeleri, des
teklemeleri iin karar organlarna bask
yapmaktr. Bu talepler, varolan duru
mun devamna ynelik olabildii gibi,
baz deiim ve yeniliklere ynelik de
olabilir. Bask gruplar, siyasal partiler
gibi dier kar birlii biimleriyle, y
netmekten ziyade etkin olmak amacy
la ibirliine giderler. kar gruplar,
daha ak ve daha az kstl platformlar
benimseyerek siyasal partilere dne
bilirler. Britanya'da sendikalar ile i
Partisi arasndaki ilikinin gsterdii
gibi, baz bask gruplar bir siyasal par
tiyle zel bir iliki kurabilirler.
Bazen koruyucu gruplar ile destek
leyici gruplar arasndaki bir ayrma da
yal bir bak asna da rastlanmakta
dr: Koruyucu gruplar toplumun bir ke
simini savunurken, destekleyici gruplar
belirli bir hedefin peindedir. Koruyu
cu gruplar arasnda sendikalar, meslek
derneklerini, iveren ve esnaf dernek
leri ile araba sahiplarinin karlarn sa
vunan esnaf derneklerini sayarken, i-
kinci kategoride, hayvanlara ya da o
cuklara kar yaplan zulm engelle
meye alan dernekler, sansr kart
gruplar ve Nkleer Silahszlanma Kam
panyas yer alacaktr. ki tr kar gru
bu arasndaki ayrm kukusuz kesin bir
ayrm deildir. rnein "sendikalar,
yelerinin karlarn savunmak zere
ulusal asgari cret yasalar iin kam
panyalar dzenlemelerine karn, bu
durum kamuoyuna her zaman kamusal
baar gds
bir kar gibi sunulmaktadr.
baskc ktidar (coercive power) bkz.
rza, rza biimleri
baskla(n)ma (repression) bkz psikanaliz
baar (achievement) Toplumsal d
zeyde tanmlanm bir grev ya da a-
macn baaryla tamamlanmas. Talcott
"Parsons Social Theory and Modern
Society (1967) baln tayan a
lmasnda, modern toplumlarn, bi
reyleri belli "rollere gre semeyi ve
deerlendirmeyi salayan atfedici kri
terlerden ziyade, baar gstergelerin
den (snavla kantlanm meziyetler ya
da role dayal grevlerdeki performans)
yararlandn ileri srmektedir. Oysa
aratrmalara baktmzda, "atfetme
nin, yani rk ve cinsiyet gibi faktrle
rin, toplumsal "tabakalamada srekli
lik arz eden bir etkisinin olduunu g
rrz. Bu dorultuda eitli disiplinler
arasnda, baar anlay ve yorumu,
baarnn yaratclk ve yenilik gerek
letirmeyle ilikisi ve baarnn on ye
dinci yzyldan beri ngiltere ve Ja-
ponya'daki iktisadi bymeyi akla
madaki (der. Penelope Gouk, Wells-
prings of Achievement, 1955) rol ko
nusunda ilgin bir tartma yrtl
mektedir. Ayrca bkz. baar gds;
meritokrasi; ulalan stat.
baar g d s (achievement motiva
tion) Bir eyi iyi bir ekilde yapma ya
da baarya ulamak iin urama ge
reklilii eklinde tanmlanp, eitli
glkler karsnda aba gstermek
ve azimli olmakla kantlanan baar
gds, insann temel gdlerinden bi
risi saylmaktadr. Psikolog David Mc
Clelland (The Achieving Society, 1961)
baar gdsn, deneklerin anlattkla
rn analiz ederek deerlendirmi ve ol
duka tartmal bir ekilde baar g
dsnn iktisadi gelimeyle ilintili ol
duu varsaymn ortaya atmt. Baar
Baar nermesi
gdsnn olmamas, 1950'li ve 1960'l
yllarda nc Dnya'nn iktisadi ge
riliini aklamakta kullanlan (ve bil
hassa Amerikal baz "modernleme
kuramclarnn bavurduu) moda ge
rekelerden birisiydi. Andre Gunder
Frank (Latin America: Underdevelop
ment or Revolution, 1969) gibi "ba
mllk kuramclar bu teze ok ar
eletiriler yneltmilerdir. Ayrca bkz.
alma etii.
B a a r n e r m e s i (Success Proposi
tion) George "Homans Social Behavi
our: Its Elementary Forms (1974) adl
eserinde davransal alveri kuramn
formle ederken, toplumsal yaplarn,
byk lde Skinnerc felsefeden -
dn alnm, birbiriyle ilintili be ilke
ye (yani nerme aklamalarna) gre
maddi ve maddi olmayan mal dei-
tokuu yapan bireyler arasndaki bir
dizi toplumsal alveri olarak analiz
edilebileceini ileri sryor ve bu -
nermcleri yle ifade ediyordu: "Kii
lerin yaptklar tm eylemlerde, bir ki
inin belirli bir eylemi ne kadar sk -
dllendirilirse, o kiinin o eylemi ba
aryla yerine getirme ihtimali o kadar
fazladr" (Baar nermesi); "gemite
belirli bir uyarann -ya da bir dizi uya
rann- meydana gelii bir kiinin eyle
minin dllendirilmesine vesile olmu
sa, o zaman u andaki uyaranlar ge-
mitekilere ne kadar benzerse, o kii
nin sz konusu eylemi ya da benzer bir
eylemi derhal yerine getirme ihtimali o
kadar fazladr" (Uyaran nermesi);
"bir kii eyleminin sonucuna ne kadar
deer verirse, o eylemi yerine getirme
ihtimali o kadar fazladr" (Deer ner
mesi); "bir kii yakn gemite belirli
bir dl ne kadar sk almsa, o d
ln herhangi bir uzants kendi gzn
de daha az deerli hale gelir" (Yoksun-
luk-Doygunluk nermesi); son olarak,
"bir kiinin eylemi, bekledii dl
getirmedii ya da onu beklemedii bir
60
cezayla karlatrd zaman, bu du
ruma haliyle kzacaktr; bu durumda
saldrgan bir davran sergileme ihti
mali artacak ve bu davrannn sonu
lar kendi gznde daha deerli hale
gelecektir... Bir kiinin eylemi, bekle
dii dl getirdii, zellikle bekledi
inden daha byk bir dl dourduu
ya da tahmin ettii bir cezayla sonulan
mad zaman, bu duruma haliyle sevi
necektir; bylece onaylayc bir davra
n sergileme ihtimali artacak ve bu
davrann sonularn daha deerli bu
lacaktr" (Saldrganlk-Onaylama ner
mesi). Ayrca bkz. mbadele kuram.
bakasna rol y k l e m e (altercas-
ing) Eugene A. Weinstein ile Paul
Deutschberger'in (Sociometry, 1963)
ortaya atp, "rol kuram ile "dramatur-
jik sosyoloji iinde, tekine (bakas
na) belirli bir rol ykleme srecini an
latmak zere kullandklar bir kavram.
Bu kavram, bir insann bakalar kar
sndaki hareketlerinin belli bir kalb
olduunu ve bunun da bakalarnn ya
pabilecei eyleri kstlayabilecein!
vurgulamaktadr.
balca lgi alan (central life interest)
ounlukla ilerine yabanclatklar
dnlen iileri, yaptklar ilerde ya
dsal ya da isel bir tatmin aramaya
gtren motivasyonlar. Bu terim esas
olarak Amerikal sosyolog Robert Du-
bin ile rencileri tarafndan, sanayi i
ilerinin dnya grlerini inceleme a
lmalarnda kullanlmtr. Ayrca bkz.
znel alma deneyimi.
balk (bride-price, bride-wealth) Ev
lenecek erkein yaknnn, evlenmek
iin gelinin yaknna verdii para ya da
mallar. Bazen gelin olacak kz yeti
tirdikleri iin onun doduu aileye bir
tazminat bedeli olarak grlmesine ra
men, baln biimi ve anlam kltr
lere gre deimektdir. Baz kltrler
de "balk paras" gelinin tasarrufunda
61
kalabilmekte ve boanmaya kar bir
sigorta ilevi grmektedir.
bebek l m l l k oran (infant mor
tality rate) bkz. lm oran
bebeklik, bebein geliimi (infancy,
infant development) Latince "konua
mayan" anlamndaki infans tan treti
len bebeklik, insan mrndeki, do
umdan sonra birinci yana bast za
mana kadar geen ilk dnemdir. r
nein demografi alannda, "bebek lm
oranlan, doumu izleyen ilk bir yllk
dnemdeki lm vakalarn gsterir.
Psikolojide bebeklik, buna benzer bir
erevede, genellikle yaamdaki ilk y
ln karldr, ama bazen daha esnek
biimde, ilk iki- yl kapsad da bir ii -buna uygun bir eitim almadan
olur. Hukuk alannda ise yasal bir stat
olarak bebeklik, kk ocuklarn dil
becerilerinin gelimesinden ok sonra
bile yasal adan kendilerini ifade ede
memeleri nedeniyle daha geni bir
kapsama sahiptir.
Sosyologlar, bebek lm oranlar
na duyduklar ilginin dnda bebeklik
dneminin zerinde fazla durmazlar ve
"ocukluk dnemi iinde deerlendir
dikleri iin bebeklii "yaam evri
minde zgn bir dnem saymazlar.
Yine de sosyolojik almalarda, zel
likle insan davranlarnn aklanma
snda doann ve terbiyenin greli ne
mi hakkndaki tartmalarla ilgisi nede
niyle bebein ve ocuun gelimesini
inceleyen psikolojik almalara yne
lik bir merak olduu eklenmelidir.
Psikologlar, bebeklik dnemine-bi
reyin gelimesi ve buna bal olarak
yetikin davranlar asndan son de
rece kritik bir nem atfederler. Gerek
doutan gelen eilimleri gerekse top
lumsal ve psikolojik deneyimleri vur
gulayan Sigmund "Freud, yaamn ilk
be ylnn bireylerin kiiliinin gelii tr beden hareketlerinin incelenmesini
mi ile duygusal geliimleri asndan
belirleyici olduunu dnyor, ilk on
beden dili
iki aydaki deneyimleri tatmin edici ego
deneyiminde temel bir yere oturtu
yordu (Melaine "Klein gibi psikanaliz
kuramclar bu fikirleri daha ayrntl
biimde gelitirmilerdi). Baka yazar
lar da bilisel gelime konusunda yo
unlamlardr. Jean "Piaget'in ayrn
tl gzlemlere dayanarak bilisel geli
menin evrelerini snflandrmas zel
likle etkileyici bir emadr. Bebeklik
konusunda son zamanlarda yaplan a-
ratrmalar, bebeklerin nemli bilisel
yetenekleri; "evreyle ilgili deneyim
lerini seici biimde dzenleyen yete
nekleri olduunu gstermitir. Ayrca
bkz. doa-terbiye tartmas.
beceri (ability) Zihinsel ya da fiziksel
ya da aldktan sonra- yapma yetisi. Sos
yal psikologlar beceriyi, bilgi edinme
ya da renme konusundaki doal ka
biliyet gsteren ve bazen yetenek tes
tiyle llen yetenekten genellikle ay
rrlar. Sosyologlar ise, belli bir ite g
rece uzmanlam ve o ie uygun olma
y gsteren beceri ile belli bir ile ilintili
baka ilerde de kullanlabilecek ve da
ha geni kapsaml renilmi teknikleri
anlatan "vasf birbirinden ayracaklardr.
b e d e n dili (body language) Sosyal
psikolojide, insanlarn toplumsal ili
kilerinde sergiledikleri jestleri, yz ifa
delerini ve bedensel tavrlar anlatmak
zere kullanlan bir terim. Tpk fikir
lerimiz, dncelerimiz ve duygular
mzn szl ve yazl "dilsel ifadeleri
gibi bedenlerimizin de, durular ve
benzeri yollarla bir dizi sze dklme
yen (bazlarna gre, bilindyla ifade
edilen) mesaj ilettii sylenir. Bunun
alternatifi olan "beden hareketleri bil
gisi" terimi ise, psikolojide bazen hem
konumann olmad durumlarda bilgi
ileten beden hareketlerini, hem de bu
anlatmak zere kullanlmaktadr. Ayr
ca bkz- szl olmayan iletiim.
beden hareketleri bilgisi
b e d e n hareketleri bilgisi (kinesics)
bkz. beden dili
beden sosyolojisi (sociology of body)
Sosyolojinin bedeni ihmal ettiini id
dia eden Michel *Foucault'nun yazla
rndan etkilenen ve grece yeni olan
bu uzmanlk alannda alan sosyo
loglar, insanlar, salt deerleri ve tu
tumlar olan aktrler olarak deil, ayn
zamanda cisimlemi kiiler olarak a-
naliz etmekte; ayn dorultuda, beden
lere atfedilen deiik kltrel anlam
lar, hastala ve cinsellie de zel bir
nem vererek bunlarn denetlenme,
dzenlenme ve yeniden retilme bii
mini irdelerler. Bu alana iyi bir giri
metni olarak bkz. Bryan S. Turner, The
Body and Society (1996). Bedenle ilgili
incelemeler, modern sosyolojik aratr
malarda ok geni bir akm olutura
cak kadar gelimitir ve seks terapisi,
ada dans, vcut gelitirme endstri salamt. Daha sonra psikoloji kura
si, ocuklarn ynlendirilmesi, yiye
ceklerin yarar ve lezbiyenlerle gayle-
rin imajlar gibi ok eitli temalar
kapsamaktadr. Grnte ezoterik bir
nitelik tayan bu temalar, genellikle
toplum kuramnn merkezi sorunlary
la, yani denetim, dzen ve ideoloji gibi
sorunlarla bantldr. Beden sosyo
loglar ^hastaln ve *tbbi sosyoloji
nin incelenmesi konularnda da giderek
daha fazla katk yapmaktadrlar. Gn
getike daha ok tutulan bu uzmanlk
alannn kapsamna iyi bir rnek, Sue
Scott ve David Morgan'n derledikleri
Body Matters (1993) adl almada
ele alnan konularn eitliliidir. Ayr
ca bkz. cinsiyet (toplumsal); doa-
terbiye tartmas; duygu sosyolojisi;
sosyolojik yiyecek incelemeleri.
belgesel aratrma (documentary rese
arch) bkz kiisel belgeler; yaam yks
belirleyici ana zellik (central orga
nizing trait) Bir insan deerlendirmede
62
gl etkisi olan bir zellik. rnein
bir insann bir bakasna ilikin deer
lendirmesi, dier kiinin belli bir
*etnik grubun yesi olmas ya da belli
bir *meslekte olmasndan byk oran
da etkilenebilir.
bellek yitimi, geriye d n k (amne
sia, retrograde) bkz. geriye dnk
bellek yitimi
bencilce intihar (egoistic suicide)
bkz. intihar
bencillik (egoizm) (egoism) bkz. bi
reycilik; intihar
Benedict, R u t h Fulton (1887-1948)
Columbia niversitesi'nde *Franz
Boas'n rencisi olan Ruth Benedict,
ilk alan almasn 1920'lerin bala
rnda yapm ve karlatrmal incele
melere byk bir ilginin domasn
mndan etkilenen Benedict, Amerikan
antropolojisinde *Kltr ve Kiilik O-
kulu ad verilen akmla yakndan ili-
kilendirilmektedir. En tannm eserleri
herhalde Kltr rntleri (Patterns
of Culture, 1934) ile Krizantem ve K-
/(f'tr (The Chrysanthemum and the
Sword, 1946).
B e n i n i katsays (Benini coefficient)
Bir toplumsal *mobilite tablosunda,
mobilite dzenlerinin yzeysel bir ta
nmlamasn sunan ki-kare istatistii
nin bir trevi. Benini katsays, snfla
rn zaman iinde (deien) bykl
nn belirledii snrlarla ilgili olarak
balangtaki snf ile ynelinen snf
arasnda gerekleen ve gerekleme
yen mobiliteyi tanmlar ve bylece ku
aklar arasndaki, mesleki yapdaki de
iikliklere uygun mobilitenin zet bir
tanmlayc lsn sunar. Bu kat
say, art bir (tek bana marjinal etki
lerden beklenenden daha fazla mobilite
olmas) ile eksi bir (tek bana marjinal
63
etkilerden beklenenden daha az mobilite
olmas) arasnda bir deer alr. Sfr de
erleri mobilitede hemen hemen tesad
fi bir dzen olduunu temsil edecektir.
Benini istatistii, mobilite tablola
rnda, mesleki yapdaki deiikliklerin
getirdii mobilite ile baka faktrler
den kaynaklanan mobilite arasnda b
yk bir ayrm yapmaya alan eitli
iliki llerinden birisidir (baka r
nekler arasnda ise iliki endeksini, eit
sizlik oranlarn ve ihtimal oranlarn
sayabiliriz). Yalnz bu istatistiklerin hi
birisi, *log-lineer modelleme gibi daha
yeni tekniklerin stnlne sahip deil
dir; bunun iin, sz konusu yeni teknik
ler, kendi uygunluk kriterlerini gzden
geirmek zere alternatif mobilite mo
dellerinin test edilmesine olanak tanrlar.
B e n j a m i n , W a l t e r (1892-1940) Esas
olarak edebiyat rnnn maddi bo
yutlar konusundaki analizi nedeniyle,
1970'li yllardaki edebiyat sosyolog
larnn sahip ktklar, 1930'larn *e-
letirel kuramn ortaya atan Frankfurt
Okulu'yla birlikte andklar bir edebi
yat eletirmeni (bkz. .1. Roberts, Walter
Benjamin, 1982).
b e n l i k (self, the self) Sosyolojide ben
lik kavramnn ounlukla Charles Hor-
ton *Cooley, William *James ve Geor
ge Herbert *Mead'in felsefelerinden
tremi olduu ve "sembolik etkile-
imciliin temelini oluturduu kabul
edilir. Bu kavram, insanlarn kendileri
ni, kendi dncelerinin nesneleri ola
rak ele almalarna olanak tanyan, yan
smal ve dnmsel becerilerinin al
tn izer. Mead'e gre, "insan toplu
munu kendine zg bir ekilde yaratan
ey. benliktir" (bkz. Mind, Self and So
ciety, 1934). Bu almada, benlik s
recinin iki evresi arasnda bir ayrm ya
plmtr: kendiliinden, ieriden, yara
tc ve znel olan "Ben" (I) ile tekile
re kar organize tutumlar ifade eden,
benlik
toplumun geneliyle ba kurmay sala
yan, daha toplumsal ve belirlenmi olan
"beni/bana" (Me). "Bem/bana" genel
likle kendini kavrama olarak adland
rlr (insanlarn kendilerine tekilerin
gzyle bakmalar) ve incelenmeye ok
daha yatkndr. Benlik, "iletiim ve
"semboller zerinden yava yava ge
liir; ocuk gittike artan biimde te
kilerin rollerini stlenme yeteneine e-
riir. Mead'in bu konudaki tartmas,
"oyun", "elenme" ve "genelletirilmi
teki" aamalar araclyla gerekle
en geliimin altn izer. Genelletiril
mi teki, bir btn olarak cemaatin or
ganize edilmi tutumlarna gndermede
bulunur ve bylelikle insanlarn geni
leyen cemaat deerlerini, kendi benlik
anlaylarna dahil etmelerini salar.
Benlik hakkndaki daha yakn d
nem yazlar arasnda zellikle Morris
Rosenberg'in metinlerinin (zellikle
"genlik kltrleri zerine yazlarnn -
rnein bkz. yazarlarndan birisi oldu
u Black and White Self-Esteem, 1972)
ilgi ekici olduunu syleyebiliriz. Ro
senberg Conceiving the Self (1979) ad
l eserinde, "bireyin bir nesne olarak ken
disine ynelik dnce ve duygularnn
toplam" diye tanmlad "kendini kav-
rama"nn ieriini, yapsn, boyutlarn
ve snrlarn farkllatrr. erik, "top
lumsal kimlikler"i (siyah olmak, kadn
olmak, vb. gibi, toplumsal bakmdan
bireyin aidiyeti olarak tannm grup
veya statler) ve "mizalar" (bireyin
kendisini ait hissettii siyah olma, ka
dn olma. vb. gibi hareket etme eilim
leri) kapsar. eitli toplumsal kimlik
ler ve mizalar arasndaki iliki benli
in yapsn ortaya koyar. Bir insann
kendi benlii hakkndaki tutum ve
duygular bir boyutlar dizisi (ne k
ma, tutarllk ve istikrarll ieren) i-
inde ortaya konmutur. Rosenberg
ayrca, mevcut benlik (kendimizi neye
benzettiimiz), arzulanan benlik (nasl
benlik ifaat 64

olmak istediimiz) ve da yansyan becerisi zerine younlaan bu tr fi

benlik (verili bir durumda kendimizi kirler erevesinde bir ocuk geliimi
ortaya koyu eklimiz) arasnda bir ay kuram gelitirmitir (The Interperso
rm yapar. Rosenberg son olarak, ken nal World of the Infant, 1985).
dini kavramann snrlar, kiinin aa
lanan kkenlerinden utanmas ya da b e n m e r k e z c i l i k (egocentrism) D
moda kyafetlerinden gurur duymas ncenin ya da ahlkn gelimesinde
gibi benliin uyarland "ego-uzant- insann tmyle kendisine odakland
lar"ndan bahsetmektedir. bir aama. Benmerkezcilik kavram
Benlik kavram ayrca olduka de Jean *Piaget ve Lawrence Kohlberg
iik biimlerde terapi, danmanlk ve gibi sosyal psikologlarn yazlarnda
psikolojide, benliin isel bir ihtiya ya sklkla kullanlmaktadr.
da potansiyel olduunun altn izecek B e n t h a m , J e r e m y (1748-1832) Ge
ekilde kullanlr. Sosyal psikologlar he nellikle modern "faydacln kurucu
men her durumda, zfarkndalk (dikka su saylan Jeremy Bentham, en fazla
tin kiinin benliinin iine odaklanma hukuk felsefesi zerine metinleriyle ve
s), zkavray (insann "gerek" benli toplumsal reform (zellikle cezalan
ine dair gr), benlik ifaat (insann drma konusundaki) programlaryla ta
"doru" benliini bakalarna gsterme nnmaktadr. Bentham, "klasik krimi
si), benlik imgeleri (koullara gre de nolojide, hukuk sistemini daha aklc
ien geici benlik grleri) ve zal- hale getirmeye alan ve "panopti-
glay (bireylerin kendi haklarnda d konu -hapishanelerin dzenlenmesi ve
nme ve kendilerini tanmaya balama mimari yapsnda, mahkmlarn azami
lar sreci) ieren, ilikilendirilmi ve derecede gzetlenmesi ve denetlenme
tretilmi bir kavramlar cephanesine sini kolaylatran bir tasarm- ortaya
bavururlar. Ayrca bkz. Goffman, Er- atan, nde gelen isimlerden birisiydi.
ving; kimlik; Maslow, Abraham.
benzerlik hipotezi (similarity hypot
benlik faat (self-diclosure) bkz, benlik hesis) bkz. tamamlayclk hipotezi
benlik mgesi (self-image) bkz benlik b e n z e r l i k lleri (measures of
benlik psikolojisi (self-psychology) similarity) bkz. iliki katsaylar
H. Kohut'un The Analysis of the Self- benzersizlik endeksi (index of dissi
de (Benlik Analizi, 1971) ncln milarity) ki oran dalm arasndaki
yapt ve analizin odak noktasn, e- toplam fark lmekte kullanlan bir is
godan benlie (esas olarak, kiinin b tatistik. Benzersizlik, birbirine denk d
tnlk ve birliktelik duygusuna) evi en deer iftlerindeki saylar arasn
ren Amerikan "psikanalizi bnyesinde daki farkllklar toplayp ikiye blerek
gelien bir eilim. Benlik psikolojisi hesaplanr ve sonu 0 ile 100 puan ara
nin pratikteki anlam, iddia edildii - snda deiir. Bu oran her zaman pozi
zere, d dnyayla ilikiye girdiinde tiftir ve iki dalm eitlemek iin ye
kendisini deiiklie uratabilen nar- niden datlmas gerekecek olan ksmn
sisist bir gsterililii tevik etmesidir. orann gsterir. Benzersizlik endeks
Bu durumda terapist, hastaya kar, a- lerine genellikle rk ve "meslek ayrm
nalitik bir tutumdan ziyade empatik bir clnn ele alnd aratrmalarda ba
tutumla yaklar. Bir geliim psikologu vurulur. "Toplumsal mobiliteyi konu
olan Daniel Stern, ocua bakan kii alan aratrmalarda da marjinal dalm
nin, onu anlama ve iletiim kurabilme
65
iftleri (lkeler baznda, cinsiyetler ba
znda, bir lke iinde kkeni oluturan
snf ile ynelinen snf karlatr
makta, vb.) arasndaki farkllklar -
zelemekte kullanlabilir. rnekler iin
bkz. Gordon Marshall vd., Against the
Odds? (1991).
benzersizlik lleri (measures of
dissimilarity) bkz. iliki katsaylar
B e r n s t e i n , E d u a r d (1850-1932) Al
man Sosyal Demokrat Partisi'nin ba
lca revizyonist dnr olan Eduard
Bernstein, partinin ideolojisini, anak-
ronistik Marksist varsaymlar ve fikir
ler diye niteledii grlerden temizle
meye alyordu. Felsefi dzeyde ve
yeni ortaya km olan iddial "neo-
Kantlk temelinde, Ortodoks *Mark-
sizmde saptad *Hegelci kalntlarn
yan sra "pozitivizmi ve "evrimcilii
reddetmi; bunun sonucu olarak siya
sal dzeyde, sefalete srklenme ve
"proleterleme tezinin kapitalist top
lumlara uygulanmasna, ayrca bu tez
lerin temelini oluturan ahlkdlk,
kadercilik ve ktmserlie kar k
mt. Bernstein'a gre, "sosyalizm sa
dece uzak bir hedefi deil, ayn za
manda, imdiki zamana dair esinlendi-
rici rol fazlasyla aan zelliklere sa
hip, etik bir ideali temsil etmekteydi.
zetle, "hareket her ey, hedef hibir
eydir' diye aklad ve genellikle
yanl yorumlanm tezine ramen,
Bernstein basit reformculuktan ayrt e-
dilmesi gereken, tedrici bir toplumsal
dnm savunmaktayd (bkz. P.
Gay'in kitabnda "Bernstein's Challen
ge to Marx", The Dilemma of Democ
ratic Socialism, 1952). Ayrca bkz.
Kautsky, Karl.
b e r r a k l a m a , stat (crystallization,
status) bkz. stat berraklamas
beta arlklar (beta weights) bkz.
regresyon
biimsel aklsallk
betimleyici istatistik (descriptive
statistics) bkz. karmsal istatistik
b e y a z yakal i (white-collar work)
bkz. kafa-kol emei ayrm
b e y a z yakal suu (white-collar eri
me) Edwin Sutherland'in 1940'larda
"endstrinin efleri"nin ve i dnyas
nn dier orta snf yelerinin yaptkla
r ktlklere ve bulatklar yasad
i ve eylemlere parmak basmak iin
ortaya att bir terim (bkz. "White-
Collar Criminality", American Socio
logical Review, 1940 ya da White-Col
lar Crime, 1949). "Beyaz yakal suu"
dncesinin en deerli yan, "krimi
nolojinin ii snf "sular takntsn-
daki dengesizlii gidermekti. Bu kav
ram imdi ok geni biimde, gerek
alanlarn iverenleri aleyhinde giri
tikleri faaliyetleri (zimmet, hrszlk),
gerekse irket yetkililerinin irket ad
na yaptklar eylemleri (anti-trst d
zenlemelerinin ya da hisse senedi pi
yasas kurallarnn ihlali) kapsayan bir
yorumla kullanlmaktadr. Kesin ko
numak gerekirse, "irket suu diye
adlandrlan eylemler olarak irket yet
kililerinin giritikleri eylemlerin g
rlmesi daha doru bir yaklamdr.
biimsel aklsallk (formal rationa
lity) Max "Weber'in "piyasa ve iktisa
di eylem yorumunda tanmlad gibi.
biimsel aklsallk. mmkn olan ve
ihtiyalarn karlanmasnda kullan
lan. kiisel olmayan nicel hesaplama
nn (yani, risk deerlendirmesinin) l
sn gsterir. zgl bir kuramsal
dzen iinde bu tr hesaplar yapmay
salayan en iyi ara paradr. Biimsel
aklsallk kavram en iyi biimde, baz
nihai deerlere (bunlar stat deerleri,
eitliki deerler, toplumsal adalet de
erleri olabilir) gre, daha dorusu ik
tisadi eylemin sonucu hakknda bir
yargda bulunmay salayan sonsuz
eitlilikteki deer-leklerine gre
bileen analizi 66

deerlendirme yapmay ieren "ieri yazara deiebilmekle birlikte) iliki

sel aklsallk'a karlk olarak (ve bu sidir. Belli bal sosyoloji kuramclar
ayrm balamnda) anlalabilir. Belirli nn hepsinin bu konuda syleyecek bir
ieriksel koullar (hukuksal formalizm, eyleri vardr; ama ayr bir inceleme
brokratik idare, zgr emek ve ml alan olarak deil, kendi kuramlarnn
kiyet haklar sistemi gibi) dikkate aln ayrlmaz bir paras olarak. Szgelimi
dnda, biimsel aklsallk aralarn Emile Durkheim, kendi din sosyoloji
ve prosedrlerin hesaplanabilirliine, sinde, dnyaya bir dzen kurmamz
ieriksel aklsallk ise hedeflerin ya da salayan temel zihinsel kategorilerin
sonularn deerine iaret edecektir. kklerinin toplumu rgtleme biimi
Toplumsal eylem amalara, inanlara mizde yattn sylemiti. Max We
ve deer ballna ynelene kadar bi ber kendi din sosyolojisinde, dinsel i-
imsel aklsallk ile ieriksel aklsallk nanlarn oluumunu etkileyen maddi
srekli gerilim halinde olacaktr. koullara byk arlk vermiti.
Bilgi sosyolojisindeki en net gele
bileen analizi (componenlal analy nek (zellikle *ideoloji kuramyla ili
sis) Bileimi meydana getiren terimle kili tartmalarda) *Marksizmdir. Bu
rin bir dil ve/veya kltrde onlar ara rada, bilginin toplumsal kkenleri, ha
clyla farkllat temelleri ve zt kikati kavrama ihtimaliyle ilikilendi-
lklar anlatmak zere kullanlan bir rilir. Bazen de bilgi ieriinin toplum
teknik. Bu erevede, bir akrabalk a- sal ya da iktisadi konuma bal olduu
nalizinde olan ocuu, kz ocuu ve ileri srlmtr: *Burjuvazi dnyaya
kuzenlerin hepsi ayn nesilden say bir ekilde (diyelim, bireysel rekabet
lrken, olan ocuu ile kz ocuu tek ve en iyi olanlarn ayakta kalmas a
bir anne babann ocuklar olmak gibi sndan), *proletarya ise baka bir e
ortak bir zellii paylar, ama erkek/- kilde (ibirliine dayal giriim ve kar
dii olmak bakmndan ayrlrlar. lkl destek temelinde) bakacaktr. Bu
b i l e i m yanlgs {fallacy of compo farkl bak alarnn dorudan kayna
sition) Eer bir eylem bir *grubun ko , her snfn retim srecinde yaad
lektif *karlanna uygunsa ve bir gru deneyimlerdir. *Hegel'in almala
bun yeleri *aklc biimde hareket e- r zerine kurulan ve Gyrgy *Lukcs
diyorlarsa, o zaman grubun (ayn an ve Frankfurt Okulu'yla (bkz. *eletirel
lamda) kolektif olarak aklc olmas kuram) birlikte anlan daha gelikin bir
gerektiini, dolaysyla, tpk aklc - gelenee gre, bilginin ieriinden zi
yelerinin her birinin ayr ayr yapa yade biimi nemlidir. Lukacs Tarih
caklar gibi, kendi karlar dorultu ve Snf Bilinci' nde (History and Class
sunda hareket edeceklerini ngren Consciousness, 1923), burjuva dnemi
(yanl) varsaym. *Oyun kuramclar ne uygun olan dncenin formel man
ile *kamu mal kuramclar bu varsay tkla ayrt edildiini savunmutur. Bur
mn yanlln gstermilerdir. juva dncesi biim olarak analitiktir;
konusunu bileenlerine ayrr ve eitli
bilgi sosyolojisi (sociology of knowled atklar (tutarl bir btn halinde bir a-
ge) Bilgi sosyolojisi, sosyolojinin aka raya getirilemeyen zne ve nesne gibi
tanmlanm bir alt blm deildir. kategoriler) etrafnda merkezlenir. te
Bilgi sosyolojisinin ilgi alan, bilginin yandan, Marksist dncenin sentetik,
toplumsal bir temelle (bilgi ve toplum totalletirici ve *diyalektik olduu sy
sal temelle kastedilen eyler yazardan lenir. Her biim farkl bir toplumsal
67
snfn deneyimini temsil eder. ki yak
lamda da proleter dnce biimleri
hakikate en yakn biimlerdir.
Kari *Mannheim, zellikle Ideo
logy and Utopia'da (1936), bilgi bi
imlerinin ok geni bir kapsam olan
baka toplumsal konumlarca (sadece
toplumsal snf etkeniyle deil) belir
lendiini, hatta herhangi bir bak a
sna dier grlerden daha fazla haki-
kat-deeri atfetmenin mmkn olma
dn ileri srerek Marksist-olmayan
standart yorumu gelitirmiti. Fakat
entelekteller, "yzer gezer" toplumsal
statleri sayesinde farkl konumlar ara
snda araclk yapabilir ve daha eksik
siz bir gr ortaya koyabilirlerdi.
Mannheim'in (ve Marksizmin) fi
kirlerinin eitli bileimlerine modern
lik, din ve bilim sosyolojilerinde de
rastlanabilmekle birlikte (bunlar iinde
bilim sosyolojisi genellikle belirli ku
rumlarn bilgi-etkisi zerine younla
mtr), zgn bir alt-alan olarak bilgi
sosyolojisi, Mannhein'la balayp o-
nunla biter gibidir. Yalnz bu tartma
larn zerinde her zaman *grecilik
probleminin hayaletinin gezindiini
hemen eklemeliyiz: Tm bilginin top
lumsal konuma bal olduu ynnde
tmel bir iddiada nasl bulunulabilir?
(Hele ki byle bir iddiann kendisinin
balamla snrl kalma ihtimalini gz
nnde bulunduracak olursak!) Bu
problem, hl bu konudaki klasik lite
ratrn en kapsaml giri metinlerin
den birisi olan Werner Stark'n The
Sociology of Knowledge'mda. (1958)
uzun uzun tartlmtr.
1980'lerden beri, kltr, bilim, din ve
ideolojiyle ilgilenen sosyologlarn bu a-
lan yeniden canlandrmaya ynelik ka
rarl abalar harcadna tanklk edil
mitir. Tabii bu abalara. *kltrel a
lmalarn ayr bir alan olarak gelime
sinin katkda bulunduu unutulmama
ldr. "Yeni" bilgi sosyolojisi denilen alan,
bireylerin ya da gruplarn farkllaan
bilginin ynetimi
toplumsal konumlan ve karlarndan
ziyade, belirli toplumsal rgtlenme
tiplerinin bilginin tm sralanlarn
nasl mmkn kldnda younlar.
"Yeni" bilgi sosyolojisi ayrca ince
leme alann geniletmi, bilginin ie
riinin irdelenmesinden "bilme bi
imleri ve pratiklerinin soruturulma
sna, dolaysyla ve kanlmaz olarak,
siyasal, kltrel ve organizasyonel *sy-
lemin yaplamasna kadar yaymtr.
Bu konuya ilgi duyan aratrmaclar,
bilginin eitli iletiim aralar vasta
syla korunma, dzenlenme ve tan-
ma-aktarlma biimleri; toplumsal grup
larn (szgelimi "gelenei icat ederek")
kolektif belleklerini nasl muhafaza e-
dip deitirdikleri; organizasyonel ya
plar ile pratiklerin fikirleri nasl etki
ledii (bunun, bilim topluluklarnn o-
lumas ile belirli entelektel *paradig-
malarn tutarll arasndaki ilikide a-
ka grlebilecei iddia edilir) ve o-
torite ile ^iktidarn (gcn) bilgiyi na
sl ekillendirdii zerinde durmay
tercih etmilerdir. Giderek yaygnlaan
bu literatrn yararl bir zeti iin bkz.
Ann Swidler ve Jorge Arditi, "The New
Sociology of Knowledge", Annual
Review of Sociology (1994). Ayrca
bkz. bilim sosyolojisi; din sosyolojisi;
Evans-Pritchard, E.E.; Scheler,
Max; Sorel, Georges.
bilgi v e r e n (informant) bkz. denek
bilginin y n e t i m i (management of
knowledge) 1970'lerin "yeni" eitim
sosyolojisinde, konuyu *bilgi ve *ikti-
dar (g) sosyolojileriyle ilkilendir-
mekte kullanlan bir terim. Okullarn
ve eitim *mfredatlarnn, bilginin bil
gi olduunu onaylayan ve sapkn pa
radigmalarla yorumlarn ortaya kma
sn nleyen yntemlerle birlikte, ge
erli bilginin ne olduunu denetledii
sreci kapsayan bir alandr. Eitim sos
yolojisinin kkenleri ve bymesiyle
Bilgisayar Destekli Kiisel Grmeler
ilgili bu tartmalarn bir deerlendir
mesi iin bkz. Gerald Bembaum, Know
ledge and Ideology in the Sociology of
Education (1977) Ayrca bkz. eitim
sosyolojisi.
Bilgisayar Destekli Kiisel G r
m e l e r (API -Computer Assisted Per
sonal Interviewing) bkz. anket aratr
mas, toplumsal anket aratrmas
Bilgisayar Destekli Telefon Gr
meleri (ATI -Computer Assisted Telep
hone Interviewing) bkz anket aratr
mas, toplumsal anket aratrmas.
bilgisayar program paketleri (com
puter packages) Kantitatif sosyologlar,
byk apl veri kmelerini deerlen lim" olarak kabul edildiiyle daha ok
dirip analiz etmek iin artk muazzam
eitlilikteki istatistiki paketlere erie
bilecek durumdadrlar. Bu paketlerden
en yaygn biimde kullanlan herhalde
SPSS'dir (statistiki Sosyal Bilimler
Paketi). Fakat, karmak *log-lineer a-
nalizleri gibi uzmanlam grevleri
yerine getiren daha etkili paketler t
rnde, giderek daha yeni ve daha kul
lanc dostu baka paketlerin (Minitab
gibi) yaygnlamaya baladn da gr bilimsel bilgi sosyolojisi yaklamnn
mekteyiz. Uzman programlarn rnek
leri olarak, eitli *regresyon modelle
rine uygun decek interaktif GLIM
(Genelletirilmi Dorusal Modelle-
me) programn ve *ok boyutlu lek -
lemeye uygun ok deiik programlar
(MINISSA, NDSCAL, M-D-QSCAL,
vb.) sayabiliriz. Pek ok yntem met
ninde birbirine rakip paketlerin yazar
lar, kaynaklar ve kapasiteleri konusun
da ayrntl bilgiler verilmektedir.
bilim sosyolojisi (sociology of scien
ce) Bilim yaplmasn mmkn klan
normatif ve kurumsal dzenlemeleri
inceleyen ABD kkenli bir uzmanlk
alan; ya da Robert Merton'n ifadesiy
le, "bilgi sosyolojisinin, denetlenmi
68
deney veya gzlemden kaynaklanan ve
yine ona geri dnen belirli trden bir
bilginin toplumsal evresiyle ilgilenen
bir alt blm" (bkz. "Studies in the
Sociology of Science", Social Theory
and Social Structures, 1968). Bu alan
da en bilinen klasiklemi incelemele
rin banda, modernliin sonularnn
bilimin geliimindeki roln, (rnein)
ileci Protestanln ykseliinin ve
demokratik ideallerin yaylmasnn et
kilerini kapsayacak biimde aratran
Merton'n almalar vardr. Merton'n
aratrmalarnn ou The Sociology of
Science (1973) adl kitapta bir araya
toplanmtr. 1970'lerde bilim sosyolo
jisi literatrn, neyin ve neden "bi
ilgilenen Avrupa (byk lde Bri
tanya) egemenliindeki "bilimsel bilgi
sosyolojisinden ayrt etmek artk ge
leneksel bir tutum olmutu. Mantk ve
aklsalln evrensel standartlar oldu
unu, fiziksel dnyada ve doada de
imeyen noktalar bulunduunu var
sayma eilimindeki bilim sosyoloji
sinde bilimsel bilginin ierii byk
lde gz ard edilmitir. te yandan,
savunucular, bilimsel bilginin top
lumsal kuruluuna dikkat eken bir
greci devrim gerekletirmi ve sz
konusu insan etkinliinin tesinde bir
Hakikat ya da Gereklik'e ulamann
olanakszlna dikkat ekmilerdir.
Bu iki gelenek, artc olmayan
bir ekilde ounlukla birbirleriyle re
kabet halinde, hatta zt olarak gsteril
mitir. lk dnem Amerikal yazarlar,
hakikatin ortaya kabilmesi iin top
lumlarn nasl dzenlenmesi gerektii
sorununa eilmilerdi. Bu younlama
(rnein B. Barber'n Science and the
Social Order, 1952] adl kitabnda a-
ka grlmektedir) herhalde en iyi
biimde Avrupa *totalitarizminin arka
plan gz nne alnarak anlalabilir.
69 bilim sosyolojisi

Yakn zaman nce bu alana Britanya' rnein Avrupal aratrmaclar, bi

dan gelen katklarda, fiziksel ve mate limsel bilginin retimiyle ilgili meka
matiksel dnyalar hakkndaki kesin so nizmalar aratrmlar ve yalnzca "ger
nularn belirli zamanlarda belirli top ek bilim"e varan kurallar izlemenin,
lumlar iin nasl doru sayld ve bu aratrmann sonularn btnyle a-
dorultuda, felsefedeki "dilsel hamle"- klamada ya da bilimsel anlamazlk
nin sosyolojideki karl olarak gr larn pratikte nasl stesinden gelindi
len, 1970'lerin sosyal bilimlerindeki ini tespit etmede yetersiz kaldn
daha geni apl "fenomenolojik devri kantlamlardr. Bu trden inceleme
min gstergesi saylabildii sorgulan lerde, hem aratrma konusu olan bilim
maktadr. (Ludwig *Wittgenstein'n ya alanlarnn teknik ayrntlar olduka
zlar bu trdeki ynelimler iin yaygn yakndan takip edilir, hem de belirli bi
bir esin kaynadr.) Dolaysyla, bu a- limsel topluluklar ya da bilim alarnn
dan bakldnda Avrupa'daki litera yeleriyle ayrntl "grmeler yap
tr, zneyle ilgili geleneksel normatif lr. Yine de, aratrmaclarn aznlkta
yaklama kar eletirel bir tepki say kalan bir ksm (muhtemelen bir ara
mak mmkndr, ne var ki, byle bir trma laboratuarnda teknisyen olarak
deerlendirme de tartmasz biimde almann sonucunda) antropolojik
iki aratrma program arasndaki "epis "katlmc gzlem tekniini benimse
temolojik farkllklar abartmaktadr. mitir. Grme tekniini kullanan a-
rnein Harry Collins'e gre, bu iki ratrmaclar, bilimsel anlatmlara, -
yaklam arasndaki iliki, "bilisel y zellikle deneklerin kendi profesyonel
zeyselliin... akademik uzlamazlk ka etkinliklerine atfettikleri anlama yo
rmyla"' ilikisidir (bkz. "The Socio unlarken, antropolojik yaklam bi
logy of Scientific Knowledge", Annual limsel yaam ve davran gzlemlerini
Review of Sociology, 1983). Elbette, desteklemektedir. ki durumda da so
bilim felsefesi ile bilim tarihinin ayn nunda ortaya karlan sosyolojik ra
kkleri paylaan alanlar zerinde a por, ounlukla okurun incelenen bi
lma yapanlar, her iki yaklama ait li limsel alan yakndan takip etmi ol
teratre hemen hemen ayn lde ba masn gerektiren son derece uzmanlk
vurmulardr; bu, bilim sosyolojisi r isteyen bir hale dnr. te yandan,
neinde greci eletiriye kar bilim bilimsel bilgiyle ilgilenen baz sosyo
deki aklc ilerlemeyi savunmak iin, lojik incelemeler, "u bilimler"de (r
bilimsel bilgi sosyolojisi rneinde ise nein parapsikoloji) yrtlen pek ok
sz konusu tartmaya ve sosyolojik aratrmada grld gibi, hem soru
kuramn geliimine tarihsel rnekolay nun iine girerek hem de bir tr esin
incelemeleriyle katkda bulunmak iin lenmeyle hareket etmektedirler.
yaplmtr. Dolaysyla iki yaklam a- Bu grece kk ama dinamik ve
rasndaki sz konusu kartlk daha ok iyi organize edilmi sosyoloji alan
bulgusal bir ara olarak deerlendiril hakkndaki en iyi genel ereve, bu a-
melidir. Thomas S. Kuhn'un (Ameri lann nde gelen aratrmaclarnn ya
kal) "paradigma kavramnn greci ie- kn zamanda yapt katklarn temsil
rimleri hakkndaki almas, iki yakla edici nitelikteki bir rneklemini de ie
m arasndaki snrn kesinlikle keskin ren Andrew Pickering'in Science as
ve kat olmadn gstermektedir. Practice and Culture (1992) adl al
masnda bulunabilir. Son derece ilgin
ki gelenek de kendine zg ampi ve okunmaya deer bir rnekolay ince
rik aratrma programlar ve etkin ku lemeleri derlemesi iin bkz. Harry Col
ramsal tartmalar ortaya koymutur. lins ve Trevor Pinch, The Golem:
bilimsel bilgi sosyolojisi
What Everybody Should Know about
Science (1993).
bilimsel bilgi sosyolojisi (sociology
of scientific knowledge) bkz. bilim
sosyolojisi
bilimsel d e v r i m l e r (scientific revo
lutions) bkz. paradigma
bilimsel y n e t i m (scientific mana
gement) "Teknikiliin balca rnek
lerinden birisi. Frederick William "Tay
lor'm (1856-1915) olduka etkin ve
tartmal yazlar zerine kurulmu bir
alma davran kuram. Taylorizm,
endstriyel etkensizlii ve irketlerin
leinin bymesi ve "ynetsel dev
rime balad liderlik eksikliini orta
dan kaldrmay hedeflemiti. Taylo
rizm, ynetimi bilimin otoritesi (za-
man-ve-hareket aratrmalar) zerine
ina ederek, ona yeni bir meruiyet ve
disiplin kazandrmaya almtr. Bu
nun sonucu, zihinsel bir devrim ola
ca farzediliyor ve bu devrimin, ii-
ynetim atmasnn yerini, gzetim
ile i organizasyonunun bilimsel gzle
yeniden tasarlanmasnn almasn sa
layacak bir szde zihinsel devrim ola
cakt. Gzetim ile i organizasyonunun
bilimsel gzle yeniden tasarlanmas,
nl ilevsel ustabalk ve grev Per
formansna ynelik aratrmalar yapa
cak bir dnce retme departman nos
yonlarn; tek tek ilerin tm iiler ta
rafndan benimsenmesini salayacak "en
iyi yof'larn bulunmasna ynelik ola
rak paralara ayrlmas ve ayrntl bi
imde tasarlanmasn; grevleri ve ye
tenekleri sistematik olarak birbirine u-
yan iilerin seilmesi ve motive edil
mesini; tevik demelerinin, "eit ie
eit cref'in bilimsel aralarla saptan
mas sonucunda belirlenmesini kapsa
maktadr. Bylece, iileri almaya zor
layan tek ey maddi karlar olduun
dan, bireysel ekonomik dl dorudan
70
grevin yerine getirilmesiyle ilikilen-
dirilmi olacaktr. Tabii burada, iile
rin, ynetim kademesindekilerden farkl
olarak snrl bir zekya sahip, dou
tan tembel ve anlk haz ihtiyacna gre
hareket eden insanlar olduklar varsa
ymdan yola klmaktadr.
Bilimsel ynetim, sanayideki siste
matik alma incelemelerinin balan
gcn temsil etmi ve yalnzca sanayi
cileri (zellikle Henry Ford) deil, Le
nin gibi baka nemli simalar da etki
lemitir. te yandan, kiisel i yaam
n son derece sk biimde denetledii
iin, tabanda, iilerin, sendikalarn ve
hatta yneticilerin iddetli bir direni
iyle karlamtr. Taylor, iileri,
endstriyel makinelerin birer uzants
olarak grm ya da yle olmalar ge
rektiini tasarlamtr. Bilimsel Yne
tim (ya da "Taylorizm") toplumsal bir
sre olarak almann doasn gz
ard etmekte, iiler sz konusu oldu
unda insan faktrn tamamen devre
d tutmakta ve alma motivasyonu
nu kaba arasal terimlerle dile getir
mektedir (bu trden eksiklikler, daha
sonralar, endstriyel organizasyon ve
organizasyonel sosyoloji alanndaki ""n
san likileri" okulu tarafndan eleti
rilmitir). "Emek srecine ilikin yakn
zamanlardaki sosyolojik incelemeler
de, Taylorizmin benzersiz bir yntem
olup olmad, ya da kapitalizmin genel
bir eilimi olan kafa emeini kol eme
inden ayrma (bkz. "kafa-kol emei
ayrm) srecinin bir aamasn yans
tp yanstmad konularnda son dere
ce hararetli bir tartma srmektedir.
bilimsel y n t e m (scientific method)
bkz. aratrma yntemleri; Geistes-
wissenschaften ve Naturwissenschaf-
te; metodoloji; sosyal bilim
bilin, snf (consciousness, class) bkz.
snf bilinci
71
bilin, toplumsal (consciousness, so
cial) bkz. toplum imgeleri
bilin, yanl (consciousness, false)
bkz. yanl bilin
bilind (unconscious) bkz. psikanaliz
bili (cognition) bkz. bilme yetisi, bi
li, bilisel
bili k u r a m (cognitive theory) "Sos
yal psikolojideki kuramlarn, zihinsel
sreler (alglama, hatrlama, tutumlar
ya da karar alma, vb.) ile sosyal davra
nlar arasndaki balara odaklanan -
nemli bir kmesi. Bu trdeki kuramlar
genel bir dzlemde "davranln kar beraber, sonu yadsma ve rasyonel-
snda yer alr ve insanlarn uyarmlar leme de olabilir. Ayrca bkz. bilisel
semede, anlamlar kurmada ve dnya
larn anlamada etkin olduklarn ileri
srer. Bili kuramnn pek ok kolu a-
rasnda, Fritz "Heider'in bilisel denge
kuramn, Leon Festinger'in "bilisel
uyumsuzluk kuramn, George Kelly'-
nin "kiisel kurgu kuramn ve "ykle
me kuramn sayabiliriz (bkz. J.R. Eiser,
Cognitive Social Psychology, 1980).
bilisel psikoloji (cognitive psycho
logy) bkz. bili kuram; bilme yetisi;
Piaget, Jean
bilisel sosyoloji (cognitive sociology)
"Etnometodolojinin, "anlam"n gnde
lik yaamdaki problematik doasn in
celeyen ve etnometodolojiyi, bir yandan
dilbilimle (derindeki yaplar), br yan
dan geleneksel sosyolojiyle (normatif
ya da yzeydeki kurallar) btnletir
meye alan bir versiyonu. Bu kuramn
balca savunucularndan birisi, gnde
lik yaamn temeldeki toplumsal rgt
lenmesi ile "mzakereyle kurulmu d-
zef'ini saptama abas iinde, grn inanlarn deitireceklerdir. Bu ku
te eitlilik tayan pek ok fenomeni
(su. sarlk, eitim ve aratrma yn saymasndan dolay neredeyse "totolo-
temleri dahil olarak) inceleyen Ameri
kal sosyolog Aaron V. Cicourel'dir.
bilisel uyumsuzluk
bilisel tutarllk (cognitive consis
tency) Birbiriyle elimeyen dnce
lere, tutumlara sahip olma ya da yine
birbiriyle elimeyen biimlerde hare
ket etme. Bilisel tutarlla kar tutar
szlk ikilii, uyumsuzlua kar u-
yumluluk ve dengesizlie kar denge
ikilikleriyle birlikte, sosyal psikologla
rn "tutum deiiklii analizinde yay
gn biimde bavurduklar yntemler
dir. Kuramclar, bilisel tutarszlklarn
-bilme yetisindeki bir uyumsuzluun-
rahatsz edici olduunu, tutum dei
ikliini motive edebileceini ileri s
rerek, insanlarn bilisel tutarllktan
yana olduklarn varsayarlar. Bununla
uyumsuzluk.
bilisel u y u m s u z l u k (cognitive dis
sonance) Leon Festinger'in A Theory
of Cognitive Dissonance (1957) adl
almasyla ortaya att nemli bir
bili kuram. Bu kuram, "bilme ile
davrann aykr, elikili ya da birbi
rine zt elerini ele almaktadr: rne
in, insanlar sigarann sala zarar
verdiini bildikleri halde neden sigara
imeye devam ederler? Festinger, in
sanlarn manta, psikolojik ihtiyala
rna (bir tr psiko-manta) olduu ka
dar inanmadklar grndedir. Festin-
ger'e gre, uyum ve denge aray iin
de, idrakler arasnda uyuma doru bir
drt vardr. Uyumsuzluun azalmas,
ya bir insann davranlarndaki bir de
iimle ya da bir tutum deiikliiyle
olabilir. Yukarda aktarlan rnekte,
insanlar ya sigara imeyi brakacaklar,
ya da bilgilerini, rnein '"Sigara ien
ou insann gen lmedii, gerekte
bir risk tamadklar" dorultusundaki
ram isel bir tutarllk ihtiyacn var
jiktir ve mulaklndan dolay eleti
rilere uramtr, fakat mthi bir etki
bilme yetisi, bili, bilisel 72

yapm olduu yadsnamaz. Ayrca ciddi sonular dourabilir. Binylc ha

bkz. bili k u r a m . reketlerin takipileri lmden korkma-
dklar iin onlarla siyasal uzlama
bilme yetisi, bili, bilisel (cogniti salama ans ok azdr. Binyln her
on, cognitive) Bilme (dnme) sreci; koulda gelecei inancyla koskoca bir
bazen l bir zihinsel sre iinde orduya kafa tutabilirler. Binylc dokt
duygulanmdan (duygu) ve tevik ya rinler remeye kardr; ertesi yl olma
da iradeden (gayret gsterme) ayrlr. yaca iin cinsel ilikiyi ve ekim yap
Edinilen bilgilerin (genellikle bilgisa may yasaklarlar. Binylcln iinde,
yar modellerinden yararlanlarak) kul teki dnyaya dair hibir yerkresel i-
lanlmas ve ilenmesinde odaklanan erik tamayan mesaj ile kutsal olann
bilisel psikoloji, imdilerde akademik adil ynetim amacyla siyasal bir sre
"psikoloji iinde egemen olan yakla ce dnmesi mesaj arasnda kalc bir
m oluturmaktadr ve daha eski "dav gerilim grlr. Ya binyl gelmeyecek
ran yaklamlarn yerini alp onlar ve bu hareket kanlmaz olarak da
da kkl bir deiim gerekletirmitir. lacak, ya yava yava eriyecek, ya da -
tpk Hristiyanlkta olduu gibi- me
binylclk (millenarianism) Binyln
sajn bir ksm yeniden ele alnarak ku-
ve dnyann tamamen yok oluunun
rumsallatrlacaktr.
yaklat kehanetinde bulunan ya da
Binylcln en ok bilinen mo
daha biimsel olarak, yakn zamanda
dern rnekleri Melanezya'daki kargo
btnsel, nihai, bu dnyaya ait ortak
kltleridir. Melanezyallar, atalarnn
kurtuluun gerekleeceini ngren
ya da kltrel bir kahramann, Avrupa
dinsel hareketi anlatan terim. Binylc
llarca engellenmi olan sihirli bir ge
lk rnekleri arasnda Mormonluk, Ye
mide, sonsuz bir dzen yaratmak zere
dinci Gn Adventizmi, Kuzey Ameri
dnyaya geri dn yolunda olduuna
kal Kzlderili Hayalet Dans Hareketi
inanrlar. Kymetli mallardan oluan
ve Yehova ahitleri saylabilir. Bu r
bir kargo Melanezyal gerek sahiple
nekler listesinden anlalaca zere,
rine geri dnecek ve beraberinde, s
sz konusu hareketler takipilerinden
mrge halkn beyazlarn tahakkmn
beklenen eylemlilik derecelerine, Me-
den kurtulaca bir evrensel mutluluk
sihi ya da karizmatik olularna ve bir
ve bolluk an getirecektir. Bu klt
btn olarak rgtsel yapsna gre b
lerin ortaya kyla ilgili ok sayda
yk deiiklikler sergiler.
aklama bulabilirsiniz. Peter Worsley
Binylc hareketler, erken dnem "H
(The Trumpet Shall Sound, 1957),
ristiyanlk ve slamiyet dahil olmak zere
Melanezyal kargo kltlerinin akld
tm dinlerin iinde ortaya kmakla bir
"delilik" olmadn, aksine "smrge
likte, rgtl dinler dnda da grlr.
ciliin yol at hsranlardan dodu
Dolaysyla binylclk pek ok farkl
unu iddia eder. Sz konusu hareket
biime brnebilmektedir. Fakat ge
ler, esas olarak "emperyalizme kar
nellikle, honutsuzluk patlamalar, sta
drlar ve smrgecilerin gcn ak
tkonun reddedilmesi ve yaklamakta
lama giriimi erevesinde dinsel bir
olan binyln yeni bir toplumsal dzen
syleme bavururlar. Bu mistik g,
yerletirecei inancn ierdiini sy
beyazlarn yerel halklara giden zengin
leyebiliriz. Yeni toplum genelde "eit
liin (kargonun) yolunu kesme bece
liki ve adil bir toplum olacaktr. Bin
risinden kaynaklanr. Binylclk, siya
ylclk smrge rneklerinde de ge
sal muhalefet baarsz olduktan sonra,
liip, egemen siyasal dzen zerinde
73 bireycilik

bu gle mcadelede bavurulan son daha geni toplumsal dzenden ayrl

aredir. Bu konu hakkndaki alternatif maya, genellikle (Taborlularn bir sre
yorumlar arasnda yer alan Kenelm O. yaptklar gibi) kolektif bir kurtulu
L. Burridge'in deerlendirmeleri (Mam- ruhuyla (geleneksel otoriteleri, normla
bu, 1960), kargo kltlerinin Melanezya r ya da hukuksal kstlamalar tanma
toplumundaki belirli ahlki ve duygu dan, aileden ve evden uzak durarak ve
sal zorunluluklar ifade ettiini ne s maddi mlkleri ortak fonlara dnt
rerken; Peter Lawrence (Road Belong rerek) yaamaya eilimlidirler.
Cargo, 1964), Batl ve Melanezyal
karlkllk ve mbadele normlar ara B i o n , Wilfred (1897-1979) Psikana
sndaki "yanl rtme"ye vurgu ya lizin, duyguya kar savunmalardan
parak, tarihsel ve yapsal bir deerlen daha ok, dnceye kar savunmalar
dirme sunmaktadr. la uratn ileri sren tannm Kle-
inc (bkz- Melanie "Klein) psikanalist-
Daha genel bir dzeyde ise, bir b
lerden birisi. Sosyolojik adan bakl
tn olarak ok saydaki binylc hare
dnda Bion'un en nemli alma
ket kuramnn greli "yoksunluk er
larnn konusu, grup sreleri, zellikle
evesindeki yorumlar kapsadna dik
gruplarn kendilerine den grevleri
kat ekebiliriz; bu yorumlar, sz konu
yerine getirmemek iin oluturduklar
su hareketleri, hzl toplumsal "dei
bilind ittifaklard. Bion bu ittifakla
imle ilgili gerilimlerden kaynan a-
r "temel varsaym gruplar" eklinde
lan hareketler olarak grr ve "anomi-
adlandryordu: bamllk (her eyi li
nin toplumsal tecrit, knt ve norm-
derin yapmasn bekleme); ka yol
suzluk zellii gibi koullarna vurgu
lar arama (dikkati baka yne evir
yaparlar. Bu tr deerlendirmeler ze
mek iin d bir dman ya da gnah
rine olduka iyi bir seki iin bkz. der.
keisi bulma); iftleme (iki kiinin,
Sylvia L. Thrupp, Millennial Dreams
grubun problemlerine bir zm getirir
in Action (1962).
gibi grnen bir iliki oluturmas). -
binyllk e g e m e n l i k (retisi) (chi- zellikle bkz. Bion, Experiences in
liasm) sa'nn bin yl yeryzne ege Groups (1961).
men olaca retisi ya da inanc. H
bireycilik (individualism) Genel ola
ristiyan Kilisesi'nin tarihinde binylc
rak bireyin nemini ve karlarn vur
klt ve mezhep hareketlerinin saysz
gulayan fikirleri anlatan bireycilik te
rnekleri vardr. rnein Orta a'da,
rimi, bu temelde geni bir yelpazeye
Taborlular (Bohemyal papaz Martin
yaylan fikirler, felsefeler ve retileri
Huska'nn nderliinde), bir katastrof
karlar. Szgelimi, genellikle "liberal
dneminden sonra sa'nn ok yaknda
bireycilik" diye tarif edilen, bireyin -
dnyaya dneceini, yeryznde O'nun
nemini ve bireysel zgrlk ile tercihe
egemen olaca bir Yeni a'n ba
atfedilen nemi vurgulayan bir siyasal
layacan vaaz etmilerdir (bkz. H.
felsefeyi anlatmak zere kullanlabilir.
Kaminsky, "Chiliasm and the Hussite
Bu felsefe sk sk ve kolektif yararn
Revolution", Church History, 1957).
bireysel yarardan daha stn grld
Bu yzden binyllk egemenlik retisi,
durumlarda "kolektivizmle kar
"binylcln zel bir biimidir ve pek
karya konmaktadr. Amerikal sos
ok bakmdan ayn karakteristik zel
yolog Robert N. Bellah ile meslekta
likleri tamaktadr. Demek ki kinci
lar, Amerikan bireyciliinin artk ar
Geli'i bekleyen binylc cemaatler,
boyutlara ulat, nk Amerikan
hem ruhsal adan hem fiziksel olarak
birikim
toplumunun ahlki btnln gide gryoruz. Ayrca bkz. liberalizm.
rek yok etmeye balad eklinde tar
tmal bir tez ortaya atmlard (bkz. b i r i k i m {accumulation) bkz. sermaye
Habits of the Heart, 1985). Bireycilik
terimi, Protestan kiliselerinin tarihsel
olarak Tanr ile birey ilikisinin, Kilise
rgtlenmesinin dolaymna ihtiya duy
mayan bir iliki olarak grlmesine atfen
bavurulan "Protestan bireycilii" de
yiinde olduu gibi belli dinsel fikirleri
anlatmak iin de kullanlmaktadr.
Sosyologlar bireycilii, toplum i-
indeki zel bir toplumsal ya da siya
sal grubun felsefesini tarif etmek ama
cyla kullandklar gibi, kendi disiplin
leri iindeki toplumsal fenomenlere
belli bir yaklam biimini nitelemek
iin de kullanrlar. Bu erevede, me
todolojik bireycilik, sosyologlarn top
lumu incelerken yalnzca (kanlmaz
olarak) bireyleri incelemekle yetinme-
meleri, ayn zamanda inceledikleri top
lumsal fenomenler (toplumsal snflar,
iktidar, eitim sistemi ya da buna ben
zer fenomenler) iin getirdikleri ak
lamalarn bireylerin karakteristik zel
likleri olarak ya da bu zelliklere in
dirgenebilecek ekilde formle edilme
si gerektiini ileri srenlerin benimse
dii bir konumu gsterir. Metodolojik
bireycilik, her toplumsal kendiliin (grup,
kurum, toplum) apayr bir totallie sa
hip olduu ve yalnzca tek tek bileen
lerinin incelenmesiyle anlalmayaca
dorultusundaki kuramsal ilkeyi yan
stan "metodolojik btnclk"le belir son derece nemli, temel ve kapsayc
gin bir kartlk iindedir. (Bu konuya
bir rnek, Emile Durkheim'n "toplum
sal olgularn bireyden bamsz biimde
incelenip aklanabilecei iddiasdr.)
Metodolojik bireycilik ekseninde
yrtlen tartma, toplum ile birey a-
rasndaki ilikide alttan alta ilerleyen
bir gerilimi yanstmaktadr. Yine de bu
gerilimin, imdilerde daha yaygn bi
imde "yap ve "eylemlilik terimleriyle
analiz edildiini, metodolojik bireycilik
tartmalarnn artk daha azaldn democracy) bkz. oulculuk
74
birikimi
b i r i m e d i m {unit act) bkz. sistemler
kuram
birinci d e r e c e d e n k u r g u l a r (first-
order constructs) bkz. fenomenoloji
Birinci D n y a (First World) Kuzey
Amerika, Bat Avrupa, Japonya ve
Avustralasya. Bu terim asl olarak,
"sanayilemi ve yksek byme d
zeylerine ulam, halklarna yksek
bir yaam standard salayan birinci
grup lkeler iin kullanlmtr.
birincil e m e k piyasas (primary
labour-market) bkz. emek piyasas
Birincil M e t r o p o l statistiki A l a
n (Primary Metropolitan Statistical
Area) bkz. Metropol statistiki Alan
birincil sektr (primary sector) bkz.
sanayi sektr
birincil ve ikincil sapknlk (pri
mary and secondary deviance) Edwin
Lemert'n Social Pathology (1951)
adl kitabnda ortaya att bu ayrm,
"etiketleme kuramnn temelini olutu
rur. Birincil sapknlk, greli olarak -
nemsiz, marjinal ve geici farkllamaya
gnderme yaparken; ikincil sapknlk,
dr. Marjinal "sapknl ve nedensel
kural ykcl daha temel hale getiren
mekanizma, etiketleme modeline ve
toplumun tepkisine dayanmaktadr.
Birletirilmi M e t r o p o l statistiki
Alan (Consolidated Metropolitan
Statistical Area) bkz. Metropol
statistiki Alan
birliki d e m o k r a s i (associational
75
birlikte b e l i r l e m e (co-determinati
on) Almanya'da 1951'den sonra uygu
lanmaya balayan ve iilerin "yneti
me katlma biimlerini anlatan Alman
ca mitbestimmung teriminin karl.
1951 ylnda kabul edilen yasa uyarn
ca, alanlar, seimle belirlenen kurul
temsilcileri araclyla yalnzca iyeri
nin ynetiminde yer alma deil, ayn
zamanda btn irketin ynetimine ka
tlma hakkna sahip olmulard. Britan
ya'y saymazsak, bu model Avrupa'nn
nemli bir ksmnda benzer emalarn
uygulanmasna esin kayna olmutur.
Ayrca bkz. endstriyel demokrasi.
birlikte y a a m a (cohabitation) Ya
sal adan evli olmayan iftlerin kar
koca olarak birlikte yaad bir d
zenleme. nceki alarda da sklkla
rastlanan birlikte yaama, 1960'lardan
sonra Amerika Birleik Devletleri ile
Britanya'da belirgin llerde artm
tr. Birlikte yaama imdilerde "evli
likten nce yaygn olarak benimsenen,
bazen evliliin alternatifi olarak sei
len bir yoldur.
biyo-psiko-sosyal m o d e l (bio-psy-
cho-social model) bkz. tbbi model
biyo-tbbi m o d e l (bio-medical
del) bkz. tbbi model
biyografi (biography) bkz.
belgeler; yaam yks
biyolojik analoji (biological ana
logy) bkz. organik (ya da biyolojik)
analoji
biyolojik i n d i r g e m e c i l i k , biyolo-
Jizm (biological reductionism, biolo-
gism) Toplumsal ya da kltrel feno
menleri biyolojik temelde aklayan bir
kuramsal yaklam. Biyolojik indirge-
meciliin yirminci yzyla zg biim
leri eitli llerde Darwin'in evrim
kuram ile doal ayklanma ilkelerini
Black Raporu
temel almtr. nsan bilimlerinde, grup
davranlarnda gzlenen farkllklar
("zek testlerindeki performans, "akl
hastal oranlar, kuaklar aras "yok
sulluk, erkek egemenlii ya da "ataer
killik, "su ilemeye yatknlk gibi),
gruplarn farkl biyolojik yetenekleri
ya da evrim yrngeleri bulunduunu
iddia ederek biyolojik bakmdan belir
lenmi zellikler eklinde aklamaya
ynelik abalara rastlanmtr. "Sosyal
Darwincilik, "jenik (eugenics) ve
"sosyo-biyolojiyle ilgili kuramlar bi
yolojik indirgemeci ligi kapsarlar. Ay
rca bkz. Ardrey, Robert.
biyotik r e k a b e t (biotic competition)
bkz. kent ekolojisi
B l a c k R a p o r u (Black Report) Sa
lkta Eitsizlikler zerine alma Gru-
bu'nun (Sir Douglas Black'in bakan
lnda) hazrlad ve 1980'de Britan
ya hkmetine sunulan etkili bir rapor.
Black Raporu, o zamana kadar esas o-
larak akademik dergilerde ve para
para yer alan pek ok kant bir araya
getirip bir sentez ortaya koyarak, Bri-
tanya'daki salk hizmetlerinin salk
taki toplumsal (zellikle "snfsal) eit
sizlikleri azaltamadn iddia etmiti.
mo Rapor, rnein, ii snfna ait in
sanlarn erken lme ihtimalinin ynetici
ya da profesyonel snflardaki insanla
kiisel
ra gre kayda deer biimde daha fazla
olduunu, ayn dorultuda, ii snfn
dan insanlarn evlerinde doan ocuk
larn erken lm, hastalk ve sakat
lanma risklerinin orta snf insanlarn
evlerinde doan ocuklara kyasla da
ha yksek olduunu savunuyordu. Ra-
por'un daha tartmal bir gr, za
man iinde eitli oranlarda kesin iler
lemeler salanmakla birlikte, National
Health Service'in ilk kuruluundan son
ra geen otuz yl akn sre ierisinde
baz snfsal farkllklarn gerekten art
m olduuydu. Bunun kaynann da,
Black Raporu 76

*sahk sisteminin kendisinin yanl bi Rapor'un zayf ynleri ne olursa

imde iletilmesinden ya da salk ku olsun, *salk ve hastalk sosyolojisine
rulularna ulama olanaklarnn kstl duyulan ilgiyi arttrmas asndan -
olmasndan ziyade, konut ve alma nemliydi ve sosyologlarn *politika a-
koullarnda, gelir dalmnda ve daha ratrmas araclyla toplumsal poli
ileri eitim frsatlarnda rastlanan trde tikay nasl belirleyebilecekleri konu
toplumsal eitsizliklerden kaynakland sunda iyi bir rnek sunuyordu. Ra
ileri srlmekteydi. Rapor'un yazar por'un daha uzun vadedeki en byk
lar, salk standartlarnn ancak halk sosyolojik nemi, epidemiolojik al
sal, nleyici tp ve ana bakm (pri malarn ierdii metodolojik problem
mary care) alanlarnda ciddi atlmlar lerin youn biimde tartlmasnda bir
yaplarak, daha nemlisi, alan snf katalizr ilevi grmesine bal olduu
larn yaam standartlarn iyiletirmek sylenebilir. Bu metodolojik problem
zere *toplumsal politikada radikal ye ler arasnda ise, bir toplumsal snf l
nilikler getirerek iyiletirilip eitlene s olarak Genel Nfus Mdr'nn
bilecei sonucuna varmlard. (yani, Britanya hkmeti yetkilisinin)
hazrlad mesleki snflandrmay kul
yi bilindii gibi, Rapor'u gren
lanmasyla (baz yorumculara gre.
Muhafazakr hkmet onu hasr alt
Rapor, Nfus Mdrl kategorile
etmek iin byk abalar harcam, an
rinden bir ksmnn snfsal adan he
cak bu gayretleri medyann ilgisini da
terojen nitelikte olmas nedeniyle, sa
ha ok ekmekten baka ie yarama
lktaki snfsal farkllamalar gerekte
mt. Rapor'un bulgular nihayet ya
kmsyordu); toplumsal mobilitenin
ynlandnda (bkz. P. Townsend ve N.
salk alanyla ilgili ierimleriyle (has
Davidson, Inequalities in Health, 1982),
ta insanlarn deimez bir biimde aa
epidemiologlar, sosyologlar ve halk
doru mobilite iinde olmasndan ha
sal uzmanlar arasnda bir hayli u-
reketle, salk sorunlar alan snflar ve
zun sren bir tartmann odak noktas
yoksullar arasnda daha m yaygndr?);
n oluturacakt. Bir yandan, Rapor,
yaam tarzndaki farkllklarla (sigara
Britanya'y baka yerlerdeki sanayile
ime, diyet uygulama, bo zamanlan
mi toplumlarla kyaslayan karla
deerlendirecek etkinliklere katlma ve
trmal incelemeler dahil olmak zere,
benzeri) ve genelde toplumsal snf ol
salkta snfsal ve varln srdren
maya balanabilecek etkiler arasndaki
dier toplumsal eitsizlikler konusunda
karmak nedensel etkileimleri yo
daha fazla aratrma yaplmas iin te
rumlamann glkleriyle ilikili prob
vik edici bir rol oynarken; te yandan,
lemleri sayabiliriz.
Rapor'u eletirenler, Rapor'un lm o-
ranlarnda younlama eiliminin, bu
Black Raporu'nun yol at tar
oranlar ile hastalanma oranlar arasn
tmann sonucunda ortaya km baz
daki ilikinin karmak ynlerinin, -
sorunlarn yararl bir tartmasn u
zellikle lm oranlarndaki eitsizlikle
almada bulabilirsiniz: D. Vger ve
rin salk alanndaki eitsizliklerle za
R.Illsley, "Explaining Health Inequali
yf bir ilikisi bulunabilecei ihtimali
ties: Beyond Black and Barber", Euro
nin gz ard edilmesine neden olduu
pean Sociological Review (1995). Tar
nu iddia edeceklerdi. (rnein, *akl
tmann imdi nasl ok daha ileri bo
hastalnn, ender olarak lmle so
yutlara ulatnn bir ls olarak,
nulanmakla beraber, toplumsal snf
ilk Rapor'u, Britanya'daki lmllk
larla karmak ama kayda deer bir i-
trendlerini hem geleneksel Nfus M
likisi sz konusuydu.)
drl snf kategorilerine, hem de
77
daha yeni ve daha salam olan "Gold
thorpe snf emasna gre irdeleyen,
daha yakn zamanlardaki incelemelerle
(bunun bir rnei iin bkz. M. Bartley
vd., "Measuring Inequalities in Health",
Sociology of Health and Illness, 1996)
karlatrmak yararl olabilir.
B l o c h , M a r c (1886-1944) Sekin Or
ta a uzmanlar ve "Annales Oku-
lu'nun kurucularndan olup, Immanuel
Wallerstein'm "dnya sistemleri kura
m gibi eserlerin tarihsel sosyolojisi -
zerinde byk iz brakan Fransz tarih
i. Bloch, ya belli bireylerin faaliyetle
rini ya da spesifik olaylarn kronoloji
sini ne karmaktan ziyade, tm top
lumlardaki temel hareketleri vurgula
yan "totalletirici" yaklamlarn co
kulu taraftarlarndan birisiydi. Balca
eserleri French Rural History: An Essay
on its Basic Characteristics (1931) ve
Feodal Toplum (Feudal Society, 1939-
1940) olan Bloch'un tarihe karlatr
mal (bunu bilimsel bir yntem olarak
gryordu) yaklam ve mmkn ol
duu kadar ok eitli veri kaynaklar
nn kullanlmasn hararetle destekle
mesi, Tarihilik Meslei (The Histori
an's Craft, 1949) adl metninde de
aka grlyordu. Ayrca bkz. feo ra, Berkeley'de bulunan California ni
dalizm.
blockbusting (blockbusting) Gregory
Squires tarafndan (Blockbusting in
Baltimore, 1994), "beyazlar arasnda
panik yaratp mlklerini sattrmak ve
bylece dk fiyata alm yapp yk
sek fiyata elden kararak fazladan kr
salamak amacyla, nceden tamamen
beyazlarn oturduu binalara Afrikal-
Amerikallar yerletirmek isteyen em
lak speklatrlerin maksatl eylemi"
eklinde tanmlanan bir terim. Block
busting, beyazlarn rk nyarglarla ve bu konumunu Symbolic Interactio-
dolu olduklar blgelerde, evlerini ki
raya verenler ile emlakilerin rkln laryla sergilemiti. Blumer, sosyolog
egemen olduu, bu durumu srdrmek
Blumer, Herbert
iin "sessiz bir ibirlii" yaptklar ve
bu dorultuda kurumsallam bir ko
nut pazarnn grld yerlerde orta
ya kan bir eilimdir. Emlakiler ba
zen, ksa vadeli ekonomik kazan elde
etmeyi umarak, bu yazl anlamay
ihlal eder ve o zamana kadar tamamen
beyazlarn oturduu blgelerde Afri
kal-Amerikallara ev sahibi olma fr
sat sunarlar. Bu argman. Rex ve
Moore'un ok daha eski olan "konuta
gre snflandrma tezini hatrlatmakta
ve rtk biimde "kent ynetimcilii-
nin perspektifini canlandrarak, sos
yolojide ve politika oluturmada kent
sel sreleri btnyle kltrel ya da
yapsal erevede gren yaklamlar
dzeltici bir ereve sunmaktadr.
B l u m e r , H e r b e r t (1900-1986) Blu
mer, Chicago niversitesi'nde alm
ve George Herbert "Mead'in 1930'-
larn banda lmnden sonra onun
adn tayan dersleri vermiti. 1937'-
de, W. Schmidt'in derledii Man and
Society'de yaynlanmak zere sosyal
psikolojinin doas zerine bir deer
lendirme makalesi kaleme alrken,
"sembolik etkileimcilik terimini bul
mu ve kelimenin tam anlamyla bu
gelenein kurucusu olmutu. Daha son
versitesi'ndeki ilk sosyoloji krss
nn bana geince, Kuzey Amerika'
nn nde gelen sosyoloji blmlerinin
birinde eitlilii tevik ederek birok
etkileimci sosyolog yetitirmiti. Blu
mer, Amerikan Sosyoloji Dernei ile
Toplumsal Sorunlar Aratrmalar Der-
nei'nin bakanl dahil olmak zere
baka nemli grevlerde de bulunacakt.
Blumer'in esas ilgisi, sosyolojinin
grup yaamnn gereklere dayanan in
celemesi olmas gerektii ynndeydi
nism (1969) adl almasnda ana hat
larn birinci elden tank olmadklar
Boas, Franz 78

fenomenleri analiz etme eiliminden ziyade, kendi anlam erevesi temelin

holanmyor ve byk, zellikle soyut de anlalmas gerektiini savunan bir
kuramlara kar ayr bir nefret besli kltrel greciydi. Evrim kuramnn
yordu. Onun savunduu ey, bunlarn Edward "Tylor ve James "Frazer'in
tersine, yaanan haliyle toplumsal de savunmu olduu aaal iddialarn
neyimin zengin eitliliini irdeleyip ortaya koyup rtmt. Boas kl
aratracak, deneyimden hareket ede trlerin "btnler", birbiriyle ilintili
rek "duyarllatnc kavramlar' ina e- paralardan meydana gelen sistemler
decek, dorudan ampirik verilere te- olarak incelenmesinde srarlyd. Psi
mellenen kuramlar retecek ve bu tr kolojiye duyduu daha sonraki ilgisi
kuramlarn geerliliini srekli kant de "Kltr ve Kiilik Okulu'nun ha
lara geri dnerek snayp belirleyecek bercisi ilevini grecekti. Boas'n di
bir metodolojiydi. Blumer esas olarak, er nemli eserleri Race, Language
kitle iletiim aralar, moda, kolektif and Culture (1940) ile The Mind of
davranlar, ii-iveren ilikileri, rk Primitive Man'dir (1911).
lar arasndaki ilikiler ve yaam yk
s aratrmalarna ilgi duymaktayd. B o g a r d u s t o p l u m s a l m e s a f e l
Symbolic interaction dergisinin onun ei (Bogardus social distance scale)
lmnden ksa sre sonra km bir 1930'larda Emory S. Bogardus'un n
says (1988) Blumer'in almalarna cln yapt ve daha ok etnik i-
yaplan vglerle doludur. likiler, toplumsal snflar ve genelde
toplumsal deerler gibi konularn in
B o a s , F r a n z (1858-1942) ABD'de celenmesinde uygulanan, toplumsal me
modern kltrel antropolojiyi (bkz. safeyi lmeyi amalayan bir lm tek
"sosyal antropoloji) kurmu olan Al nii. Bogardus leinin hedefi, bir an
man asll bir antropolog. Boas ve kete yant verenlerin, belirli (diyelim)
rencileri Amerikan antropolojisine yir dinsel gruplar hakkndaki bir dizi ak
minci yzyln ilk otuz ylnda egemen lamaya katlp katlmadklarn ifade
olmaya balamlard. Boas, yerel me etmelerini salayarak, belli toplumsal
tinlerin analizinden, dilbilimden yola ilikilere kar sergiledikleri scaklk,
karak ve yerel aratrmaclar kendi yaknlk, kaytszlk ya da dmanlk
"kltrlerinin belgelerini gn na derecelerini lmektir.
karacak biimde eiterek, alan al Bunu rnekleyen bir soru u olabi
mas metodolojisinde devrim yapmt. lir: Belirli (dinsel) gruplardan insanlar
Boas'n Primitive Art (1927) balkl lkeye gelen ziyaretiler, yurttalar, kom
almas, halklarn maddi kltrn
ular, kiisel dostlar ve evlilik nedeniy
incelemeyi hedefleyen daha sonraki
le yakn akrabalar olarak kabul edilir
yaklamlar derinden etkilemitir.
mi? "lekler karakteristik bir durum
Bu yntemlerden yararlanan Boas, olarak, llen niteliklerin, sreklilik
Kuzeybat Pasifik'teki yerli Amerikal oluturan bir toplumsal mesafe (bu
kltrler hakknda muazzam miktarlar mesafe yukardaki rnekte, bir lkeden
da etnografik veriler toplamt. Kl dlamaktan, evlilik yoluyla yakn ak
trdeki bilimsel neden ve sonu yasa raba olmaya kadar geni bir kapsam
larnn aratrlmasnda ncelii ampi dadr) eklinde dzenlenebilecei var
rik etnografik aratrmalara veriyordu. saymn akla getirir. Toplumsal mesa
Boas, kltrn, dardan gelen ara feyi lme tekniklerine baka rnekler
trmaclarn kendi kltrlerinin deer olarak, "sosyometrik lm ile ankete
lerine gre yarglar oluturulmaktan yant verenlerin bir meslekler sekisi
79 boanma

iindeki mesleklerin toplumsal konu eitsiz durumdadr, fakat Bat toplum

munu deerlendirmelerini gerektiren larnda boanmaya uygun gerekelere
"mesleki prestij leklerini sayabiliriz. dayanarak bir evlilie kesin olarak son
verilmesi fikrinin kabul grmesi y
bolluk t o p l u m u (affluent society) nnde bir eilim gzlenmektedir. Bo
bkz. burjuvalama anma yasalarnn getirdii zgrln
en kayda deer eilimlerden birisi, bo
B o o l e cebiri ( m a n t k cebiri) (Boo
anma ilemlerini daha ok kadnlarn
lean algebra) bkz. kalitatif karla
balatmas ynnde olmutur. Buna ek
trmal analiz; karlatrmal sos olarak, evlilii ve boanmay oluturan
yoloji etkenlerle ilgili tanmlarn ok deiik
B o o t h , C h a r l e s (1840-1916) 1891 olduu, Bat toplumlarnda boanma
ile 1903 yllar arasnda hazrlad on dan nce elerin, hukuksal ilemleri
giderek daha az umursayarak, uzunca
yedi ciltlik Life and Labour of the
dnemler ayr yaamaya baladklar
People of London ile Londra'da yaa
belirtilmelidir.
yan insanlar hakkndaki ilk ampirik a-
ratrmay yapan Viktoryen iadam ve Son yirmi yl akn dnemde
toplumsal reformcu. "Yoksulluk izgi ABD'de ve Britanya'da "boanma o-
sini gstermek iin asgari geim stan ranlarnn artmasnn dourduu kay
dardn kullanan Booth, kendi beklen glar, sk sk "ahlki bir panik boyutu
tilerinin tersine, aratrmaya katt ki na ulamtr ve u andaki oranlarn
ilerin hemen hemen yzde 31'inin devam etmesi halinde yaplan her
yoksulluk iinde olduunu grmt. evlilikten en az birinin boanmayla so
Booth'un almas, Britanya sosyolo nulanaca belirtilmektedir. Yine de
jisinde yaplan ilk nemli aratrmayd bu rakamlar, boanan insanlarn yeni
ve ondan sonra yoksulluk konusunda den evlenme orannn da yksek oldu
kan btn tartmalar etkilemiti. u ve boanma riski en fazla olan
gruplar (rnein, genler) arasnda res
bor ba (debt bondage) bkz. pat- mi hale getirilmi hukuki birliktelik
ron-klient ilikisi lerden ziyade nikhsz beraber yaama
eiliminin artt dikkate alnarak de
bo l e v h a y a da b e y a z sayfa hipo erlendirilmelidir. Kukusuz istatistiki
tezi (blank-state or blank-paper saylar, boanmann etkilerini yaayan
hypothesis) bkz. tabula rasa insanlarn karlatklar toplumsal g
lkler ve kiisel skntlar (paralanm
bo z a m a n (leisure) bkz'. sosyolojik ailelerin ocuklar buna dahildir) konu
bo zaman aratrmalar sunda hibir ey anlatmaz. Yaynlan
m baka bir istatistikte de, u anki o-
bo z a m a n faaliyeti, gsterii
ranlar gz nne getirildiinde Britan
(leisure, conspicuous) bkz. aylak snf
ya'da 16 yana gelen her be ocuktan
b o a n m a (divorce) Hukuksal olarak birinin anne-babalarnn boanmalarna
kurulmu bir "evliliin, yine resmi ya veya ayrlmalarna tank olaca vur
salar nezdinde ortadan kalkmas. Bir gulanmaktadr. George Brown ile Tir-
evlilii boanmayla sona erdirmek iin ril Harris Social Origins of Depression
zorunlu saylan koullar kltrlere ve (1978) adl almalarnda, anne-baba
zamana gre deimektedir. Baz top larn boanmasn, nevrotik depresyon
lumlarda erkeklerle kadnlarn boan yaayan kadnlarn yaamalar muhte
ma konusundaki haklar hl olduka mel daha stresli yaam olaylarndan biri
boanma oran
olduunu saptamlardr. Bu alma
da, boanan elerin ocuklar ve evlerin
kimde kalaca konusundaki hukuksal
kavgalarnn zararl etkileri de olduka
iyi biimde belgelenmitir.
Bu konudaki temel istatistiklerin
ve boanmann toplumsal politikaya
yansmalarnn tartld bir metin o- ayrma yntemine, genellikle dk
larak bkz. Janet Finch, Family Obliga
tions and Social Change (1989). Ay
rca bkz. aile sosyolojisi.
b o a n m a oran (divorce-rate) Farkl
nfuslardaki karlatrmal "boanma
eilimiyle ilgili veri sunmas tasarlan
m olan bir l. Belli bir yldaki kaba
boanma oran, boanan kiilerin say
snn o yilki ortalama nfusa blnme
siyle bulunur. Fakat bu l, kaba do
um orannda grld gibi, nfusla
rn ya yapsn ve buna bal olarak
risk altndaki insanlar dikkate almaz.
Daha gelikin bir lyle, boanma o-
ran boanan insanlarn saysnn belli
bir ylda gerekleen evlilik saysna
blnmesiyle bulunacaktr.
Boanma oran bazen bir toplumun
toplumsal gerilimini yanstan bir gs
terge olarak kullanlr. Yalnz resmi hu
kuksal boanmadan nce elerin daha
ok ayr yaamay tercih ettikleri l
kelerde, boanma oranlarnn bir n
fustaki insanlarn gerek deneyimlerini
gsteren bir l olma ihtimali giderek
azalmaktadr. Ayrca bkz. evlilik.
B o w l b y , J o h n E . (1907-1990) Bebe
in annesinden erken ayrlmas zerine
almalaryla nl olan ve hem bebe
in dorudan tepkileri hem de yetikin
dnemdeki davranlarn aklamak i-
in biyolojik bir balln gerekli oldu
u grn savunan Britanyal "psi-
kanalist. Bowlby'nin almalar, femi
nistler arasnda tartma yaratmakla bir
likte, ana okullar ile hastanelerdeki o
cuk koularndaki uygulamalarn de
imesinde bir hayli etkili olmutur.
80
blgelere a y r m a (zoning) Kuzey
Amerika'da uygulanan, blgesel alan
larn datmn izne balayarak toprak
kullanmn kamusal bakmdan dzen
leyen bir ara. New York City'de
1916'da ticari mlklerin deerini ko
rumak amacyla ortaya kan blgelere
gelirli insanlarn "banliy blgelerine
tanmasn nlemek iin bavurul
mutur. Ayrca bkz. Ortamn yi
letirme Blgeleri.
b l n m e m e k piyasas (split
labour-market) bkz. emek piyasasnn
blnmesi
b l n m t o p l u m l a r (segmentary
societies) bkz. reissiz (topluluklar)
blt rc a d a l e t (distributive
justice) bkz. toplumsal adalet
bltrc g (distributive po
wer) bkz. kolektif ve bltrc g
Braudel, Fernand (1902-1985)
Fransz tarihindeki "Annales Oku-
lu'nun nde gelen yelerinden birisi.
Sosyologlar daha ok Kapitalizm ve
Maddi Yaam, 1400-1800 (Capitalism
and Material Life, 1400-1800) (1967)
adl kitabnn zerinde durmularsa da,
Braudel'in en nl yapt, balca ahe
seri olan Akdeniz ve II. Philip anda
Akdeniz Dnyas dr. (The Mediterra
nean and the Mediterranean World in
the Age of Philip II, 1949).
Braudel'in yeni domakta olan
"kapitalizmle ilgili dev incelemeleri
eitli ekonomileri ve kltrleri anlatan
tipolojilerle doludur. Fakat almala
rn dzenleyen balca ilke, deiimin,
farkl hzlarla onun iinde gerekletii
tarihsel zamann farkl dzeyleri ara
snda yapt ayrmd; en arpc ya
nyla, histoire evenemenlielle (olaysal
tarih), histoire conjoncturelle (kon-
jonktrel tarih) ve histoire structurale
81 bulgulayc yntem

(yapsal tarih) arasndaki l ayrmd. kuzey Hindistan'da ehir kltrnn boy

Ona gre, "Tarih farkl dzeylerde var gstermesiyle gelien, evrenselci bir h
dr... Yzeyde grnen olaylarn tarihi, manizmdi. Budizme gre, herkes (ister
kendisini ksa vadede davurur; bu, erkek ya da kadn, ister toplumun st ta
bir tr mikro-tarihtir. Ortada bulunan bakasnda ya da alt tabakasnda domu
konjonktrler tarihi daha geni, daha olsun) ahlk, meditasyon ve kavray
yava bir ritm izler. imdiye kadar n pratiini takip ederek sonsuz yeniden
celikle maddi dzlemdeki gelimeler, doumlar dngsnden kurtulabilirdi.
iktisadi evrimler ve evrimler aras Bugn Budizmin hl yaayan iki
dnemler incelenmitir... Konjonkt ana tr vardr: Theravada (htiyarlar
rn 'ezbercilii'nden farkl olarak, ya Yolu) ve Mahayana (Byk Tayc).
psal tarih ya da uzun sre [long duree] Theravada Birmanya, Tayland, Laos,
tarihi, tm yzyllar ayn anda ince Kamboya ve Sri Lanka'da yaygnken,
ler... Yapsal tarih, hareketli ile dura Mahayana'ya Nepal, Tibet, in, Mo
an arasndaki snrda iler ve deerle olistan, Kore, Japonya ve Vietnam'da
rinin kalc bir istikrar tamas nede rastlanr. Misyonerler ve gmenler
niyle, kendisinden daha hzl bir bi modern ada Budizmin iki eidini de
imde akp ileyen ve son analizde tm dnyaya tamlardr. Theravada
[yapsal tarihin] yrngesinde dnen Budizmi daha muhafazakr olan bi
dier tm tarihlerle kyaslandnda imdir: Theravada Budizminin ok az
hi deimiyormu gibi grnr" (On ve basit ritelleri olup, Buda'nn ken
History, 1980). Bu tarihten sonun disine tapnmada odaklanr. Mahayana
cusu, Braudel'in en nl sav olan or Budizmi ise biraz daha sonraki dne
tamn "jeotarihi"'ni, "tekrarlanan ey min rndr ve daha gelikin ritel-
lemler, ampirik sreler, para ya da lere, ermilerden (bodhisatn>as) oluan
ehrin krdan ayrlmas gibi eski yn barok bir panteona, daha ok sayda
temler ve zmlerden oluan maddi kutsal metine sahiptir ve bazen evli din
yaamn tarihini ortaya koyar. adamlarna rastlanr. Mahayana Bu-
Braudel *dnya sistemleri kuram distleri, kendi Budizm biimlerinin ru
n da nemli lde etkilemekle birlik hun kurtulua ulamas iin Therava
te, bazlar onun almalarn neden Budizmine gre daha kolay bir yol
sellik konusunda kesin grler ileri sunduuna inanmaktadrlar.
srmemesinden, bazlar da "tarihsel Budizm dinsel bireyciliin bir bi
materyalizmi rtk biimde savunma imi olmasna ramen, ruhsal hiyerar
sndan tr eletirmilerdir. ileri her zaman kabul etmitir. Bu hi
yerariler iinde en dramatik olan, Ti
B u d i z m (Buddhism) M.. beinci bet'i yzyllardr yneten Dalai La
yzylda, Buda (anlam Aydnlanan'- ma'nn banda bulunduu teokratik
dr) adyla tannan Siddharta Gautama Mahayana devletidir. Modern dnya
tarafndan kuzey Hindistan'da kurulan da, Budizmin, onu milliyetilik, sosya
bir kurtulu dini. Budistler, M lizm, rasyonalizm, hatta toplumsal re
cevhere sayg gsteren kiiler olarak
fah eylemleriyle birletiren yeni bi
tanmlanabilir: Buda'nn kendisi; Dhar-
imleri ortaya kmtr.
ma ya da onun rettii doktrin; Kei
Topluluu (tamamen retiye uygun bulama (contagion) bkz. kolektif
bir yaam srmek iin yuva kurup ev davran
lenmeyi reddeden rahip ve rahibeler).
Buda'nn rettii ekliyle Budizm, bulgulayc yntem (heuristic device)
Burgess, Ernest W.
Toplumsal fenomenlerin irdelenmesine
yardmc olmak zere suni bir kurgu
nun kullanlmasn gerektiren bir pro
sedr. Bu prosedrde genellikle mev
cut ampirik aratrmalardan tretilen
varsaymlara yer verilir. rnein, top
lumsal bir fenomenin belirleyici zel
liklerini ortaya karmann bir yolu o-
larak *ideal tipler kavramna bavuru
labilir, bylece bu fenomenin gze
arpan zellikleri mmkn olduu l
de ak seik ifade edilebilir. Demek
ki bulgulayc bir yntem, bir n analiz
biimidir. Bulgulayc yntemlerin -
zellikle "toplumsal deiimi konu alan
aratrmalarda yararl olduu anlal
mtr. Bu balamda bulgulayc bir
ynteme, bir "model olarak aklayc
bir deeri olmakla birlikte, genellikle
bir eyi analitik bakmdan aydnlat
makta bavurulmaktadr.
B u r g e s s , E r n e s t W . (1886-1966)
Kanada'da doan Burgess, 1916 yln
dan, emekli olduu 1952 ylna kadar
Chicago niversitesi'nde dersler ver
miti. Burgess, ampirik aratrmalarn
deerini vurgulayp, ehir (Robert Park'-
la birlikte), sululuk (Clifford Shaw'la
birlikte) ve aile yaam incelemelerinin
ncln yaparak, "Chicago Oku-
lu'nun gelimesini nemli lde etki
lemiti. En etkili yazlarnn bulunabi
lecei kaynak olarak bkz. der. Donald
J. Bogue, The Basic Writings of Ernest
W. Burgess (1974). Ayrca bkz. yo
unlama blgeleri kuram.
b u r j u v a l a m a , b u r j u v a l a m a tezi
(enbourgeoisenent, embourgeoisenent
thesis) Burjuvalama, "burjuva zlem
lerin ve burjuva yaam tarznn "ii
snf arasnda yaygnlamas srecidir.
Burjuvalama fenomeninin ii snf
bilincini yok ettii ve bylece "prole
taryann devrimci "toplumsal deiimin
etkin bir esi olarak tarihsel misyonu
nun nne set ektii sylenmektedir.
82
Burjuvalama kavram Marksizan
kkenlidir. 1880'lerin sonunda Friedrich
"Engels, Britanya ii snfnn 1867
oy hakkn kendi kar iin kullanma
masn, iilerin "saygnlk zlem"iyle
ve burjuva deerleri, hayat tarzlar ve
siyasal ideallerini zendirecek bir ya
am standardna sahip olmalaryla a-
klamaya almt. Ortodoks Mark
sistler, ii snfnn kapitalizmdeki u-
yuukluunu aklarken o zamandan
beri bu argmana sarlmaktadrlar.
Yine de, kinci Dnya Sava'ndan
sonraki yirmi ylda S.M. Lipset ile
Clark Kerr gibi (esas olarak Kuzey A-
merikah) liberallerin zgn yorumlar
bu nermeye ok daha yaygn bir inan
drclk kazandrmtr. Savunucular,
burjuvalama tezini ok eitli biim
lerde formle etmiler ve bu srecin
arkasnda ok eitli nedensel meka
nizmalar saptamlardr. Fakat burju
valama tezi, en genel fortnlasyonuy-
la, "istihdam yapsndaki sektrel d
nmn (imalattan hizmet sektrne,
vasfsz ilerden bilgiye dayal yeni
mesleklere geiin) ileri dzeyde snf
mobilitesi yarattnn ve iktisadi ba
kmdan aktif nfusun nemli bir par
as saylan ii snfnn klmesine
yol atn varsayyordu. Dolaysyla,
ileri Bat toplumlar tam anlamyla (en
azndan demografik anlamda) daha or
ta snf toplumlar haline geliyorlard.
Fakat buna ek olarak, retime ikin
olan eilimlerin (bilhassa "otomasyo
nun), kol iilerine, yaptklar iler -
zerinde daha fazla denetim olana sa
ladn ve iyerinde yaadklar "ya
banclama duygularn sildiini de g
ryoruz. Savatan sonra gzlenen kent
sel yenilenme, ehir merkezlerindeki
yerleik, youn ve genellikle ayn mes
lekten insanlarn bir arada bulunduu
ii snf topluluklarnn dalmasna
neden olurken, iiler yeni i alanlar
nn daha az youn, daha heterojen
83 burjuvalama, burjuvalama tezi

banliylerine atlacaklard. Bu dne Bu eilim nihayet "oy kullanma davra

min *resmi istatistikleri de, gerek Bat nlarn deitirmi, Sol'un eski snfa
ekonomilerindeki yksek cretlere ve dayal partilerinden uzaklap, siyasal
tam istihdama dayal genilemeye, ge Sa'm burjuva ya da kk burjuva par
rekse refah baa alan sosyal demokrat tilerine yaknlamalarna yol amt.
devletlerin izledikleri yeniden blt Bu tezi amlayan en iyi metin
rc toplumsal politikalara bal ola Ferdynand Zvveig'n The Worker in an
rak gelirlerde ve yaam standartlarnda Affluent Society'sidir (1961). Zweig,
bir "homojenleme" olduunu gsterir Britanya'daki be firmada alan i
yndedir. Bu, "yksek kitlesel tke ilerle yapt grmeleri deerlen
tim" ve "bolluk toplumu" ayd: Da dirdii iin bu kitabn ampirik verilere
yankl tketim mallarnn kullanm dayanma gibi bir zellii vard. Burju
yaygnlam ve kol iileri bile ger valama tezinin dier savunucularnn
eki temeller erevesinde araba sahibi ou ise ilkesel olarak speklasyon ve
olma ve kendi evlerini satn alma zle anekdotlarla fikir yrtyorlard.
mini duymaya balamlard. Bylece 1960'l yllarda burjuvalama te
"orta gelirli" tketicilerden meydana zinden yola karak ok nemli sos
gelen kitlesel bir pazar yaratlmt. yolojik aratrmalar yaplmt ve bun
Bu nesnel deiikliklerin, berabe lar, genel olarak zgn saptamalardan
rinde, yaam tarzlarnn ve toplumsal daha zenli oluyorlar ve argmann i-
deerlerin homojenlemesini getirdii nandrcln byk lde ortadan
iddia ediliyordu. Gelir art ii sn kaldryorlard. Burjuvalama tezini e-
fndan insanlarn "orta snf giyim al letiren yaklamlarn en dikkat ekici
kanlklarn, bo zaman deerlendirme olanlar, herhalde, Britanya'da John H.
biimlerini ve dekor tarzlarn benim Goldthorpe, David Lockwood, Frank
semelerini kolaylatrmt. Son olarak, Bechhofer ve Jennifer Platt'n yrt
gelirlerdeki ve tabandan iilerin va tkleri Varlkl i Aratrmalar'yd:
sfl elemanlar olarak iinde altklar (zellikle bkz. The Affluent Worker in
kurulularla btnlemelerindeki art, the Class Structure, 1969, ABD'de
iilerin tutumlar ve deerlerini de Bennett M. Berger'n 1960'da yazd
itirerek, kapitalist iletmenin hedef Working-Class Suburb adl incelemesi
leri dorultusunda yeni bir kimlii ve Fransa'da Richard F. Hamilton'un
beslemelerine, ii arkadalarna, "sen Affluence and the French Worker in
dikaya ve snfa kar duyduklar gele the Fourth Republic, 1967). Bunlar ve
neksel sadakatlerin zayflamasna, orta benzer almalar, ileri Bat'nn ii s
snfa zg bir "stat araynn filiz nflarnn orta snftaki akranlar kadar
lenmesine neden olacakt. Bu sre, varlkl olmadklarn, proleter kimlik
iileri eskisi gibi mahalle merkezli ve lerinin nemli boyutlarn koruduklar
kolektivist insanlar olmaktan karp, n ve hl kendilerine zg toplumsal
ailesini dnen ve ev merkezli insan deerler, siyasal idealler ve yaam
lar durumuna getirecekti. Dnya g tarzlaryla hareket etliklerini inandrc
rlerine de muhafazakr deerler e- bir dille ortaya seriyorlard.
gemen olmaya balamt: Kol iileri 1970'li yllarda burjuvalama ku
artk gvence ve saygnlk peindeydi ramlarnn gzden dt yaygn bi
ler ve bunu ii arkadalaryla dayan imde kabul ediliyor olmasna ramen,
ma iinde hareket ederek deil, birey 1980'lerin resesyoncu ortamnda, hem
sel yollarla salamaya alyorlard. ar sadaki hem de ar soldaki
burjuvazi
yorumcularn, ii snfnn Avrupa'da-
ki sac hkmetleri politikalarna ver
dii destein orta snf "normlar, "de
erleri ve "yaam tarzlar etrafnda ye
ni bir konsenss olutuunu kantlad
n iddia etmeleriyle tuhaf biimde
yeniden canlandn gryoruz. Ayr ast konumdaki personel (teknokrasi) a-
ca bkz. banliyllk; btnleme; i rasna yerlemi tm memurlar kucak
i aristokrasisi; zel hayata ekilme;
tketim sosyolojisi.
burjuvazi (bourgeoisie) ehirli zgr
insanlar (freemen) topluluunu anlat
mak iin kullanlp, asl olarak on altnc
yzyla zg olan Franszca bir terim.
Bu terim zaman iinde, zellikle Mark
sistler arasnda, kapitalist snf terimi
nin yerine kullanlabilir hale gelmitir.
Burjuvazi teriminin bugnk kullanm,
"sermayenin ayrmasndan dolay ar
tk doktriner armlar tamakla ve The Coming of Post-Industrial Society
bir para eskimi grnmekle birlikte,
"kapitalist toplumlarda retim ara
larna sahip olan kiileri anlatmaktadr.
Marksist-olmayan kiiler, zellikle
1930'lardan sonra, bu terimin daha ile
ri kapitalist lkeler iin ne kadar ge
erli olduunu dzenli olarak sorgula
malardr. rnein Adolf A. Berle ile
Gardiner C. Means (The Modern Cor
poration and Private Poverty, 1932),
1930'lu yllarda byk Amerikan ir
ketlerinde grnmeye balayan mlki
yet ile denetim arasndaki ayrmdan
dolay, ekonomik gcn mlk sahibi-
giriimcilerden (kapitalistler) yneti
cilere gemeye baladn ileri sr mokratik hale getirdiini iddia etmi
mlerdi. Buna benzer ve yine olduka
etkili argmanlar 1950'li (rnein bkz.
Daniel Bell'in'in The End of Ideo
logy'sinde -1960- yeniden baslan aile
kapitalizminin gerileyiiyle ilgili ma
kalesi) ve 1960M yllarda ortaya atla
cakt. John Kenneth Galbraith (The New
Industrial State, 1967), modern ekono
milerde gcn kiisel olmaktan ziyade
kurumsal bir nitelik tadn anlatmak
amacyla "tekno-yap" terimini bulmutu.
84
Galbraith'a gre, modem "irketin yk
selii, kimlii belli bir kii ve iletmeye
yol gsteren bir g olarak "giriim
cinin yerine, kdemli "ynetim kade
meleri ile oluturduklar organizasyon
adna grup kararlaryla katkda bulunan
layan, kolektif bir "ynlendirici akl"
geirmitir.
Analizin odan oluturan edeki
bu deiim, son zamanlarda, iletme ta
rihi denilen bir alt-disiplinin gelimesi
ve zellikle Alfred D. Chandler'in b
yk Amerikan firmalarndaki organi-
zasyonel deiimi konu alan alma
laryla (rnein bkz. Chandler, The Vi
sible Hand: The Managerial Revoluti
on in American Business, 1977) daha
byk bir ivme kazanmtr. Bell'in
(1973) adl yapt bu yaklam topar
layp zetleyen bir metindir. Bell bu
almasnda, retim srecinde bilginin
yeni merkezi konumunun ekonomik g
cn yalnzca dalmn deil, asl nite
liini de deitirdiini iddia etmitir.
Daha zel olarak mlkiyet soru
nunda, aratrmaclar (ve elbette baz
siyasetiler), hisselerin daha geni ap
ta datlmasnn ve bununla beraber
emekli fonlar ile dier fnansal arac
larn sahip olduklar hisse oranlarnn
artmasnn, ileri kapitalist toplumlar
daki mlkiyet yapsnda hem kkl bir
dnm saladn hem de daha de
lerdir (rnein bkz. P.F. Drucker, The
Unseen Revolution, 1976).
Bu sava kar Marksistlerin ve bu
sorunda onlarla ayn dnceleri pay
laanlarn verdikleri yant ise iki yn
ldr. Bir yandan, ampirik incelemele
rin, tek tek mlk sahiplerinin yetkileri
nin fazla azalmadn, iddia edildii
kadar radikal bir deiikliin ise kesin
likle gzlenmediini ortaya koyduu
ileri srlmtr. Bu aratrmaclara
85
gre, tam tersine, hisse sahipliinin da
ha geni apta yaygnlamas, insanla
rn tek bir hisseye sahip olmasyla bir
likte, ynetim kurullarnn hl ok
fazla olan yetkilerini (rnein, yatrm
kararlar alma konusundaki) kullanma
biimlerini ok ciddi biimde etkileme
olanann artmasndan baka bir an
lama gelmemektedir. Dahas, daha ya
kn zamanlarda mlkiyet alaryla il
gilenenlerin ortaya attklar gibi, hisse
lerin grece kk paralarna (zel
likle bu hisseler byk, pazara egemen
olan irketlere aitse) sahip olmann ge
tirdii gten dolay, bu hisselerin sa
hiplerinin, ya irketin holdingleri ara
clyla ya da kendilerine ait hisse sa
hipleri olarak, ana irketlerinin snrla
rn olduka aan bir g kullanabile
cek duruma gelmeleri mmkndr.
(rnein bkz. der. S. Zukin ve P.
DiMaggio, Structures of Capital, 1990
iinde B. Mintz ile M. Schwartz'in
makalesi ya da J. Scott, Who Rules
Britain?, 1990.)
Marksistlerin mlkiyet ve denetim
konusundaki argmanlara verdikleri ya
ntn ikincisi daha kuramsal boyutlu
dur. Bu boyut, kurumsal mlkiyete kar
kiisel mlkiyet sorununun Marksist
dncede, eskinin kalnts olan bir "h
manizm nedeniyle sadece problem ya
ratt eklindeki bir iddiay temsil et
mektedir. Ayn ekilde, kuramsal n
celii, mlkiyet ilikilerinin somut ta
yclarnn (yani, belirli bireylerin) sap
tanmasna tanmay gerektiren, (Marx'm
Feurbach zerine altnc tezine uygun
olarak) bu tayclar oluturan top
lumsal mlkiyet, denetim ve unvan i-
likilerinin tespit edilmesine fazla -
nem vermeyen bir eilimdir. Eer ku
ramsal ncelik toplumsal ilikilerin sap
tanmasna verilirse, o zaman bu yolla
kurulmu olan mlkiyet ilikilerinin ta
yclar ya insanlar ya da kurumlar
olabilecei iin; tayclarn ya da
brokrasi
tayclar arasndaki ilikilerin somut
nitelii ne olursa olsun, mutlaka burju
vazi eklinde gsterilebilecek, aka
tanmlanm bir topluluun varlndan
deilse bile, kapitalist snf diye bir e
yin varlndan da sz edilebilir (rne
in bkz. A. Woodiwiss, Social Tleory
after Postmodernism, 1990). Ayrca bkz.
orta snf; ynetsel devrim.
b u r j u v a z i , k k (bourgeoisie, pe
tite) bkz. kk burjuvazi
brokrasi (bureaucracy) Brokrasi,
yetkili idareciler topluluu ile belirli
bir idare sisteminde (rnein bir "dev
let ya da resmi rgtte) geerli prose
drler ve ilerden oluur. Her ne kadar
kavram kendisi bulmam olsa da (ilk
kez Fransa'da, on dokuzuncu yzyln
balarnda ortaya atlmt), brokrasi
fenomeninin incelenmesine en zgn
katky Max "Weber'in yapt genel
bir kabul grmektedir. Ayrca, brok
rasi konusuna ilk katkda bulunan ki
iler arasnda hemen hemen bir tek o-
nun yaklam bu olguyu aalayc
nitelikte deildir.
Brokrasi kavram genellikle We
ber'in aklc ve etkin rgtle ilgili, hem
mevkiler hem de o mevkileri dolduran
lar iin belli vasflar ngren "ideal
tiplerinden biri olarak anlald hal
de, aslnda bununla snrl olmayan bir
olgudur. Brokrasinin tam deeri, an
cak brokrasiyi yalnzca daha geni kap
saml "aklclama (rasyonalizasyon)
srecinin bir sonucu olarak grerek de
il, ayn zamanda Weber'in "demok
rasi ve "tahakkm zerine alma
larnn temelinde deerlendirerek anla
labilir. Tahakkm, yani iktidarn me
ru ve kurumsallam biimde kullan
m, bir tr idareyi, dolaysyla demok
ratik bir sistem iinde lider ile semen
aasnda konumlanm grevlilere uygun
bir rol gerektirmektedir. Ortaya kan
rgtn tipi, gc elinde bulunduranlarn
brokrasi
bu gc astlarnn gznde meru gs ilgisine aka yansmaktadr. Yneti
termelerini salamak iin gelitirdikle
ri meruiyetin niteliine baldr. B
rokrasi, ite bu meruiyet, aklc kural
lara gre gcn kiisel-olmayan dz
lemde kullanlmasn ne karan akl-
c-yasal bir biime kavutuu zaman
geliip serpilecektir.
Brokrasinin ayrc zellikleri un
lardr: bir makamlar hiyerarisi ile hi-
yerarik dzeyler arasndaki iletiimi
salayan kanallar; dosyalar ve gizlilik;
genel kurallarla belirlenip ynetmelik
lerle dzenlenen, aka tanmlanm
yetki alanlar; resmi ilerin zel iler
den idari biimde ayrlmas. Brokra
siyi oluturan insanlar, Weber'e gre,
seimle gelmekten ziyade yukardan
atanm grevlilerdir, mr boyu g
revde kalma hakk ve yksek statnn
nimetlerinden yararlanrlar, sabit bir
maalar ve emekli aylklar vardr, bir
meslek sahibi olmulardr ve kariyerle-
riyle makamlarna sadakatle baldrlar.
Brokrasi, hedefe ulamada mutla
ka en etkili ara anlamna gelmemesi
ne ramen, dier tm tahakkm biim
leri karsnda salt teknik adan s
tnle sahiptir, nk aklclk ve et datlp silikletii, kurallar, formali
kinlik her zaman iin aka belirlen
mi bir hedefe gre llmelidir. B
rokrasi, her eyden nce. kamusal ve
zel idarenin kesin ve srekli biimde
yrtlmesini gerektiren kapitalist pi
yasa ekonomisiyle baldr. Brokrasi,
aklcl; aklclk da riskli faaliyetler muna gelmesine klece seyirci kala
de belirsizlii en aza indiren hesapla-
nabilirlii ierir. Byle bir hesaplana-
bilirlik ise kitle demokrasisini; hukuk
nnde biimsel dzeyde herkesin eit
duruma geldii, bylece keyfi mua
meleyi azaltan dzleyici bir sreci
kapsayacaktr.
Weber'in rasyonalleme sreciyle
ilgili ktmser gr, onun tam an
lamyla yerlemi brokratik yaplarn
yok edilemeyecei konusuna duyduu
86
ciler, komnizm sonras Dou Avrupa
rneinin aka gsterdii gibi, ei
timli personelle boy lemezler.
Profesyonel brokratlar da yaptklar
ilere yaprlar ve bu yzden srekli
olarak yerlerini salamlatrma pein
dedirler. Son olarak, siyasetiler (ister
seimle ister baka bir yolla siyasette
yer alyor olsunlar), idari srlar ak
eletirilere ve denetime kar bir silah
olarak kullanan uzman brokrat kar
snda giderek bir amatr konumuna s
rklenmektedirler. Bunun iin, brok
ratik bilgi "*g"tr; hem uzman bilgi
anlamnda, hem de memurlarn rutin
ilemler ve prosedrler arkasna giz
lenmelerini salayan sakl bilgi olarak
"g"tr. Bu terimin o zamandan bu
yana, memurlarn ar derecede gce
bavurduklar ya da rgt yapsnn
aksad her durumu anlatmak zere
kullanlmaya balanmas da artc
deildir. Brokrasiler, yerine getirme
leri iin tasarlandklar hedefler bak
mndan, sz konusu bir grev iin ge
rekli olandan daha fazla personelin a
lt, sorumluluklarn sistem iinde
teler ve dosyalarn yine gerekli olan
lleri ok fazla aacak ekilde o
ald ve grevlilerin, hizmet ettikleri
varsaylan amalar hi dikkate alma
dan (baka bir deyile, brokratik a-
ralarn kendi bana bir ama duru
rak), sadece dzenlemelerin metnine
harfi harfine bal kaldklar zamanlar
da etkilerini kaybedebilirler.
Brokrasi, Weber'in ngrd gi
bi kendi kendini besleyen bir kast olarak
ortaya kabilecek, eitimli uzmanlar
yetitirmeye eilimlidir. Weber, Marksi
zan bir yorumla, kapitalizm ile sosya
lizmin daha geni kapsaml bir brok-
ratikleme sreci iinde; yani, retim,
ykm, aratrma aralar ile ii, asker,
87
akademisyen ve idarecinin ynetimi
nin ayrlmasyla snrlandrlabilecei ratrlmas asndan rakipsizdir. lk
ni iddia etmitir.
Stanislav Andreski'ye (Max We
ber's Insights and Errors, 1984) gre,
aslnda artk bu terimle ilikilendirile-
bilecek drt ayn anlam bulunmakta
dr. "Brokrasi", Weber'in tarif ettii
biimde idari fonksiyonlar yerine geti
ren insanlar; bu insanlarn girdikleri
ilikiler an; bir topluluk olarak kul
landklar gcn miktarn; idari maki
nedeki eitli trde aksaklklar anlata
bilir. ada sosyoloji literatrnde bu
ilevlerin drd de aklkla sergilen
mitir. Andreski'nin kendisi, brokrasi
teriminin yukarda sralanan anlamla
rn ncs iin, yani, "idarecilerin
gcnn otorite sahibi olan dier kii
lerden ya da baka liderler grubundan
daha fazla olmas durumu" anlamnda
kullanlmas gerektii grndedir. We
ber bu anlamda tam bir brokrasi gre
cek kadar yaayamamtr (tam bir b
rokrasinin ilk rnei, Sovyetler Birli
i 'nde Stalin'in lmnden sonra ku
rulan, kiilik kltnden uzaklam y
netimdir). te yandan in mparatorlu
u da, mandarinlere (onlarn gc im
paratorla yaknlarnn ayrcalklarna ba
l ve onlarla snrl olmasna ramen -
Weber'in *patrimonyalizm diye adlan
drd istikrarsz bir siyasal tahakkm
biimi) kafa tutabilecek hibir snf ol
mad iin brokrasinin sanayi-nce-
sine ait yakn bir biimini oluturur.
Weber'in brokrasinin doasyla
ilgili yazlarnn, gerek sonradan ortaya
kan "rgt (organizasyon) kuram i-
in verimli bir kaynak olduundan, ge
rekse giderek kompleks hale gelen bir
dnyada gcn demokratik biimde
kullanlmas koullarnn incelenmesi
ne katkda bulunduundan en ufak bir
kuku bile duyulamaz. Weber'in b
rokrasi incelemeleri, kavramsal adan
dank ve ampirik bakmdan yer yer
sorgulanabilir olmakla birlikte, idari
by, byclk ve kara by
makinelerin gelimesi ve ileyiinin a-
sosyologlarn dierlerinin ou de
mokrasiye ve zgrle ynelik ilerici
hareketleri nceden grmlerken, sa
dece Weber giderek artan brokratik-
lemeyi grebilmi ve bu anlamyla o-
nun analizi zamann snavndan baa
ryla gemitir. Yine de Weber'in bu
konuyu ele al danktr ve kesin
likle brokratikleme iin kolay bir gi
ri metni olduu sylenemez. Sosyo
loji rencileri iin bu konudaki en iyi
balang metni hl Martin Alb-
row'un Bureaucracy'sisidir (1970).
b r o k r a t i k alma y n e l i m i (bu
reaucratic orientation to work) bkz.
znel alma deneyimi
brokratik sosyalizm (bureaucra
tic socialism) bkz. komnizm
b t n c l k (holism) bkz. bireycilik
b y , b y c l k ve k a r a b y
(magic, witchcraft, and sorcery) Olay
lar kontrol etme ya da baz doal veya
doast gleri ynetme amacn ta
yan tlsm, by ve riteller yapma sa
nat. By, ak bysnde ya da Trob-
riand Adalar'nda yaayanlarn tehlikeli
bir yolculuktan nce yapt kano by
snde olduu gibi iyi amal olabildii
gibi, byclk ve kara by anlamnda
kt niyetli de olabilir. Kara byc
byye, glerin -ou kez yapay ara
larla- kasten zarar vermek iin kullanl
d durumlarda bavurur. Byclk i-
se doast bir gc, eytani ruhlarla i-
likiye geerek ortaya karr; bu g
istemeden de kullanlabilir. By, b
yclk ve kara by genellikle birey
sel dzeyde iler ve ou kez rgtl
"dinlere kar bir konuma sahiptir. B
yyle ilgili inanlar, dinsel ahlkn a-
klamay baaramad bireysel krizler
ve kader oyunlaryla ilgilenir.
Byyle ilgili inanlar ilk akla
ma giriimleri, on dokuzuncu yzyl
by, byclk ve kara by
bilimcilii ve basiti psikolojik kuram
lar temel almtr. Lucien *Levy-Bruhl'e
(Primitive Mentality [lkel Zihniyet],
1922) gre, by, Bat bilimsel dn
cesiyle llemeyen ve yine o dn
ceye kart olan bir "mantk-ncesi d
nce" biimiydi. Sir James *Frazer'n
Altn Dal (The Golden Bough, 1900)
adl eserindeki evrimsel tipoloji, by
den dine, dinden bilime doru bir geli
imsel ilerleme olduunu varsaymtr.
Bronislaw *Malinovski ise By, Bi
lim ve Dinde (Magic, Science and Re
ligion, 1948), by hakkndaki ilk d
nem nyarglarn ounu paylam ve
byy, bilinmeyene ve kontrol edile
meyene kar esasen anlamsz bir duy
gusal tepki olarak aklamtr. Buna g
re by, psikolojik bir ilev hizmetini
yalnzca teknik bilginin yetersiz kald
noktalarda gryordu.
Daha sonraki antropolojik yakla
mlar byy, simgesel bir mantk ve
anlam ieren bir ey olarak grdler ve
onu, kozmoloji ve ilgilenilen insanla
rn toplumsal ilikileri balamnda bir
yere yerletirme abas iinde oldular.
Bu yaklam znde E E . *Evans-Pritc-
hard'n klasiklemi aratrmas Witc
hcraft, Oracles and Magic among the
Azande'dan (1937) tremitir. Bu eser,
by, byclk ve kara byyle ilgili
inan ve pratikleri ayrntl biimde a-
ratrmay hedefleyen ilk giriimlerden
birisiydi. Gney Sudan'daki Azandeler
bycle, birisinin bana gelebilecek
hemen hemen tm talihsizlikleri ak
layabilmek iin bavururlar. Btn -
lmlerin sebebinin byclk olduu
na inanlr. Bu aklayc ereve by tr uygulamalar, ok fazla g ya da
cl, talihsizliin bir nedeni olarak
ortaya koymaz. Azandeler talihsizlik
lerin yaamn bir paras olduunu bi
lirler: Evlerin yklmasnn nedeni be
yaz karncalar tarafndan kemirilmesi-
dir; insanlarn hastalklarnn nedeni i
tikleri pis sulardr, vb. Bununla birlikte,
bycle ait fikirler, bir talihsizliin
88
neden belli bir insann bana, neden belli
bir zamanda geldiini aklar; bylece
"Neden ben? Neden imdi?" sorusunun
("Beyaz karncalar neden bakasnn e-
vini deil de benim evimi yok ettiler?",
"Evim neden ben dardayken deil de
iindeyken kt?") yantn verir.
Azandeler arasnda byclk, yal
nzca zarar vermek amacyla ilerindeki
ruhsal gleri kullanan halk tabakasn
dan insanlarn faaliyet alandr. Byc
lk, insann iinde bulunan fiziksel bir
zelliktir ve bir bycnn gece dar
kp dier insanlara zarar vermesine o-
lanak tanr. yi by ahlki bir ey say
lr ve kt byclkle savamak iin
sihir, ila ve ifal bitkiler gibi aralar
kullanlr. Kt by ya da kara by,
yalnzca Azandelerin soylular tarafn
dan yaplabilir ve byclkten daha
lmcl bir anlam vardr. Byclk
ten farkl olan kara by insanlarn d
nda bir alan olarak kabul edilir ve si
hir, ayinler, ilalar ierir. Eer bir talih
sizlik olduka nemliyse, ktle ne
den olan bycnn kim olduunu be
lirlemek ve o bycy tvbe etmeye,
sihrini kaldrmaya ikna etmek iin bir
khin arlr. Khinin tespit ettii ki
inin, efin mahkemesinden ceza alma
mas olasl karsnda tartmalar su
lamalara dnme eilimi gsterir. Evans-
Pritchard bu sulamalarn, Azandelerin
toplumsal rgtlenmesinin iindeki top
lumsal gerilim noktalaryla ne kadar i-
lintili olduunu gstermitir. Dier ant
ropologlar, gerilimleri, saldrganl ve
imrenmeyi zmleyerek genelde bu
yaklam takip etmilerdir. rnein bu
servet biriktirmi ve bunlar byclk
araclyla elde etmekle sulanm bi
reyleri dierleriyle eit dzeye getirme
mekanizmas ilevi grebilir. Bununla
birlikte, baz aratrmaclar da, byyle
ilgili inanlarn gerilimleri zmeye
yardm ettii kadar onlar yarattn id
dia etmilerdir.
89 byk kuram

Baz aratrmaclar byclk ara 1973) bu konularn pek ounu tart

trmalarn "smrgecilik balamna yer m ve sosyolojik anlamlar ak bir bi
letirmilerdir. Clyde "Kluckhohn Na imde ortaya koymutur. Ayrca bkz.
vajo Witchcraft''da (1944) Navajolarda kltrel grecilik.
bycle dair fikirlerin. Beyaz toplu
mun geni bir ksmndaki gerilimleri ve b y c l k (witchcraft) bkz. by,
saldrganlklar geitirmeye yaradn byclk ve kara by
ne srm, irene Silverblatt ise Moon, b y k evlt h a k k ( e k b e r i y e t ) (pri
Sun and Witches'da (1987) kadn by mogeniture) Mlkiyetin miras hakknn
clerin Andlardaki smrge kart ha ve unvann ilk doana getii gelenek,
reketin ayrlmaz bir parasn oluturdu ilke ya da yasa. Teorik olarak bu du
unu iddia etmitir. rum hem erkek hem kadn iin geerli
By ve byclk hakkndaki fi olmakla birlikte, bu hak pratikte daha
kirler, Batl-olmayan halklarn aklc olup yaygn olarak erkeklerdedir.
olmad hakknda fazlasyla uzun,
iddetli ve zme balanamayan, ant byk k u r a m (grand theoy) C. Wright
ropologlarn yan sra felsefecileri ve "Mills'in The Sociological Imagina-
sosyologlar iine alacak kadar by tion'a (1959), toplumsal dnyann an
yen bir tartmaya yol amtr (rnek lalmasnda ncelii "kavramlarn
iin bkz. der. B.R. Wilson, Rationality, formel organizasyonu ve dzenlenme
1970). Evans-Pritchard, Azandelerin sine veren, olduka soyut bir kuram
dnyay renmek iin iki ayr model latrma biimine karlk olarak bul
den (biri mistik, dieri dnyevi ya da duu bir terim. Mills'in buradaki asl
ampirik modeller) yararlandklar ko hedefi Parsonsc sistemler kuramyd.
nusunda srarcyd. Evans-Pritchard'a
gre bu modellere farkl aklama d
zeylerinde bavuruluyordu: Byclk
insanlarn bana neden trajediler gel
diini aklamakta ie yararken: olay
larn nasl kendiliinden ortaya kt,
Avrupallarn ampirik bakmdan doru
olduunu dndkleri basit bir yolla
aklanyordu. Yani Azandeler mantkl
insanlard, fakat yanl bir mantk ku
ruyorlard. Bu gre kar Peter Winch
(The Idea of a Social Science, 1958)
gibi greciler, her toplumun kendi ger
eklik ve aklclk nosyonlarn yaratt
n, bunlarn hepsinin eit derecede
geerli olduunu iddia etmilerdir.
Antropologlar da bu noktadan hare
ketle, byclk gibi Bat toplumlar
na yabanc inanlarn Batl bilim sy
lemiyle yarglanmamas gerektiini -
ne srerler. Max G. Marwick ("How
Real is the Charmed Circle in African
and Western Thought?", Africa' iinde,
c
c a y d r m a (deterrence) "Kriminoloji
ya da *ordu sosyolojisindeki caydrc
ve nleyici nlemler, her iki dal da baz
eylemlerden vazgeilmesini ya da ba
kalarnn aklc tercihlerine birtakm s
nrlamalar getirmeyi hedefledii iin
birbiriyle rtebilir. rnein hapse
dme ya da nkleer tehlikenin cayd
rc ilev grdne, dolaysyla suu yulan kayglarn on dokuzuncu yzyl
ya da nkleer sava nlediine inanl
maktadr. Su ileme konusunda tu
tuklanma, yarglanma, mahkm olma
ve cezalandrlma tehdidi genel cayd
rclar olarak deerlendirilir. Caydr
cln genel bir ama olarak cezalar
hakl gstermekte kullanldna da ta
nk olmaktayz. Ayn ekilde insanlar
hapse atmann etkili bir caydrc oldu
u sanlmaktadr, oysa caydrma etke
ninin, potansiyel sulular su ile
mekten vazgeirmekte ne kadar etkili
olduu tartmal bir konudur. Yine de
hapishanenin amac slah etmektir ve
bir insan tahliye edildikten sonra baka
bir su ilememise, hapishanenin o ki
i zerinde caydrc bir etki yapm ol
duu sylenebilir. Fakat modern ceza
landrma sistemlerinin ounda "yeni
den su ileme eilimi hl bir hayli
yksektir.
c e m a a t ( t o p l u l u k ) (community) Ce
maat kavram, cemaatin yelerinin or
taklaa paylatklar bir eye -genel
likle ortak bir kimlik duygusuna- daya
nan, zel olarak oluturulmu bir toplum
sal ilikiler btndr. Cemaat. Talcott
Parsons'dan aktarrsak, hayatla ve
karlarla ilgili olan ve pek belirlenmemi
bir alandaki kapsaml bir dayanma
ilikisini anlatmak zere sk sk kulla
nlan bir kavramdr. Robert Nisbet'e
(The Sociological Tradition, 1966) g
re cemaat kavram, sosyoloji disiplini
nin temelini oluturan fikirlerin en te
mel olan ve kapsamlsyd ve bunun asl
nedeni, cemaatin yok olmasndan du
sosyolojisinin temel ilgi alanlarndan bi
risi olmasyd. Yine de cemaat kavram
nn sosyolojik ierii srekli olarak so
nu gelmez tartmalara konu olmutur.
Nisbet'e gre bu tartmalarn kay
na, toplumsal birliin cemaat bii
mini yi Toplum'la ve kiisel samimi
yetin, duygusal derinliin, ahlki ba
lln, toplumsal birliin ve sreklili
in ileri derecede rastland her trl
iliki biimiyle zdeletiren on doku
zuncu yzyl dncesinde cemaatin
yeniden kefedilmi sembolizmidir. O
dnemde az nce sralanan trdeki -
zelliklerin, kra dayal bir toplumdan
kente ve endstriye dayal bir topluma
gei dneminde kaybolmaya yz tut
masndan korkuluyordu. Cemaat duy
gusunun kaybedilmesi, cemaat kuram
nn kurucusu saylan Ferdinand "Tn-
nies'in almalarnn da merkezinde
yer almaktayd. Tnnies Gemeinschaft
und Geselhchaft (Cemaat ve Toplum)
baln tayan eserinde, cemaatte top
lumsal ilikilerin dayanmac bir nitelik
tamasyla, sanayilemekte olan toplum
larn geni lekli ve gayri ahsi iliki
lerle ayrt edilmesini kar karya geti
rerek, toplumsal birliin bu biimlerine
ilikin ideal-tipik resimler izmiti.
91 cemaat aratrmalar

Bu gibi entelektel kaynaklardan yansmalar. Hillery, belki bir para u-

beslenen cemaat sosyolojisinin glk mutsuzlua kapldndan, "Yine de bu
lerinden birisi, sk sk zgl bir top kavramlarn hepsinde bulunabilecek tek
lumsal birlik biimini belirlemek ve bir e vardr... cemaat kavramlarn
ayn zamanda onu onaylamak iin kul btn tanmlar insanlarla ilgilidir. Bu
lanlm olmasdr. kinci bir glk i- ortak temelin dnda bir anlama nok
se. cemaat olarak adlandrlan topluluk tasna rastlanmaz," demiti ("Defini
larn dayanma ilikileri, toplumsal et tions of Community; Areas of Agree
kileimin hangi karakteristik zellik ment", Rural Sociology, 1955). Ayrca
lerinin oluturduu konusunda net ve bkz. cemaat aratrmalar; cemaat
yaygn bir gr birlii olmamasdr. iktidar; kentleme kartl.
Bu deer ykl, ama kesin olamayan
koullar nc bir gl -cemaat c e m a a t , ahlki (community, moral)
lerin ampirik olarak saptanmasn- a- bkz. ahlki cemaat
klamada nemli bir etkendir. c e m a a t anketleri (community sur
Cemaat terimi sosyoloji literatrn vey) Sosyal "epidemiologlarn, zel
de dorudan unlar anlatmak iin de salk lleri ("tarama aletleri) kul
kullanlr: nfus yerleim trleri (ky lanmak suretiyle cemaatteki, evlerinde
ler gibi ya da kentlerde fiziksel olarak yaayan insanlar tarayarak, bamsz
i ie gemi mahalleler/semtler gibi); biimde salk koullarn deerlendir
bu tr yerleim birimlerindeki szde i- meyi tasarlayan incelemeler iin kul
deal-tipik yaam tarzlar; yeleri ortak landklar bir terim. Bu tr aratrma
bir mekn paylamann dnda ya da larda, hapishaneler ya da hastaneler gi
ona ek olarak baka ortak zelliklere bi toplu kurumlarda yaayan insanlar
sahip olan (ayn etnik kkenden gel ile evsizler genellikle dta braklr.
mek ya da ayn meslekten olmak gibi)
toplumsal alar. Cemaat terimi sk sk c e m a a t aratrmalar (community
da bu elerin hepsini bir arada barn studies) "Cemaat teriminin mulakl,
dran biimlerde (rnein, "geleneksel cemaatlerle ilgili tamamen tutarl bir
ehir ii ii snf topluluklar" gibi) sosyolojik tanm getirmeyi ve buna
kullanlmtr. Bir zamanlar cemaat bal olarak cemaatlerle ilgili ampirik
kavramn tanmlamann kard so almalarn kapsamn ve snrlarn
runlar, hzla byyen bir sosyolojik a- belirlemeyi olanakszlatrmaktadr. Pra
lana temel salamt. tikte, cemaatle ilgili en iddial aratrma
George A. Hillery bu tartmaya larn, kentlerdeki semtler ve kyler gi
katld klasik bir metninde, cemaat bi corafi adan grece belli snrlara
kavramnn en az doksan drt tanm sahip birimlerdeki toplumsal etkileimi
bulunduunu saptayp bunlar analiz irdelemeyi amalad grlmtr. Bu
etmi, fakat bu analizden ancak on alt tr aratrmalarn anahtar konularndan
farkl ve karakteristik eyi ayran bir birisi genellikle d etkilerin dourdu
snflandrma ortaya koyabildii iin, u deiimin boyutlardr. Baz sosyo
vard sonular pek aydnlatc g loglar cemaatlerle ilgili incelemelerden,
rlmemiti. Hillery'nin saptad on al daha geni kapsaml toplumsal sreler
t karakteristik eden bazlar unlar ile yaplar -snf ya da iktidar yaplar
d: corafi alan, kendine yeterlilik, ak gibi- yerel dzeyde irdelemenin arac
olarak yararlanrlar. Baz sosyologlar
rabalk, tr bilinci, ortak hayat tarzlar
da, belirli bir birimdeki insanlarn
ve toplumsal etkileimin deiik youn
cemaat bakm 92

meknsal yaknlnn toplumsal etkile toplumsal sistemlerin incelenmesi ek

im zerindeki etkisinde younlarlar. linde yeniden formle edilmesini ner
Cemaat aratrmalar konusunda ok miti. Bununla birlikte, sz konusu
eitli yntemler kullanlm olmakla toplumsal sistemler, daha geni bir l
birlikte, en ok ne kan yntemler de etkili olan toplumsal yaplar ve
katlmc gzlem, kilit deneklerin kul srelerden ayr biimde kavranmaz.
lanlmas ve sosyal antropolojik tek Stacey'in makalesi, zellikle "kent
niklerdir. nemli bir eitlilik gsteren sosyolojisinin, makro-toplumsal sre
bu literatr en iyi tantan alma hl lerin bu tr incelemelerin hedefi haline
Colin Bell ile Howard Newby'in Com gelmi olan trden konumlar nasl e
munity Studies (1972) adl eserleridir. killendirdiini ele almay amalayan
Bir yanda cemaat aratrmalar ile cemaat aratrmalann soyutlanm mik-
br yanda kr ve kent sosyolojisi ara ro-sosyolojisi olarak grlmekten sert
sndaki balar zellikle yakn olmutur bir biimde uzaklat bir zamanda
ve bu durum kesinlikle artc deil yaynlanm ve bu yzden etkisi snrl
dir. rnein, cemaat anlay Robert kalmt. Fakat daha sonra, kent sos
Redfield'n *kr-kent srekliliine ve yologlar arasnda, imdiki adlandr
"Chicago Okulu'nun *kent ekolojisine mayla "yerellik incelemeleri"ne duyu
dahil edilmiken, klasik cemaat ara lan ilginin canland grlecekti. Bu
trmalarnn pek ou bu tr kuramsal ilgi artnn nedenleri karmaktr, a-
perspektiflerden esinlenmitir. Yine de, ma byk lde, deien endstriyel
daha geni kapsaml toplumsal sre konum modellerinin aklanmasnda
lerle ilgili rnekolay incelemeleri sun yerel deiiklikler gsteren ekonomik
duunu iddia eden cemaat aratrmala ve siyasal yaplarn nemini vurgula
rnn szde tipiklii konusunda derin yan corafi almalardan kaynaklan
kukularn ifade edildii belirtilmeli dn syleyebiliriz. Ayrca imdiler
dir. Nitekim bu konuya eletirel adan de, zellikle Anthony Giddens'n, -
bakan bir sosyolog, bu problemleri (ol "toplumsal sistemler niteliinde kolek-
duka haksz biimde) "kt sosyolo tiviteler meydana getiren 'tipik etkile-
gun roman yerine koyduklar" diye ta imler'le ilikilendirilmi fiziksel me
rif etmitir. knlar" olarak tanmlanm- "yerel" kav
ramn kapsayan *yapla(tr)ma kura
Ayrca, cemaat aratrmalarnn i-
mnda, toplumsal rgtlenmenin me
erii ve amacn, cemaat kavramnn
knsal boyutlar konusunda daha genel
genellikle tad normatif arm
bir sosyolojik ilgi artna rastlanmak
lardan uzak durarak yeniden dnme
tadr. Bu tr yereller arasnda, Sta
ye ynelik eitli giriimler yaplmtr.
cey'in szn ettii yerel toplumsal
(Felsefeci Raymond Plant bu kavramn
sistem tiplerini -az ok karmak bi
"znde ihtilafl", dolaysyla, ister is
imlerde- barndran rnekleri sayabili
temez hem betimleyici hem deerlen
riz. Ayrca bkz. cemaat iktidar.
dirici bir boyutu olduunu ileri sr
mtr.) Margaret Stacey, "The Myth
of Community Studies" {British Jour c e m a a t b a k m (community care) Ba
nal of Sociology, 20. 1969) balkl bir kmlarnn u ya da bu ekilde cemaat
makalesinde bu kavramdan tamamen iinde salanmas gereken baml du
vazgeilmesini ve geleneksel olarak ce rumdaki insanlar (zellikle ya. akl
maat aratrmalarnn yapld bu ala hastal, zihinsel ya da fiziksel zr
nn, yerel bir temeli olan ve birbiriyle llk gibi nedenlerden dolay kronik
ilikili toplumsal kurumlarn ya da yerel bamll olanlar) iin ngrlm
93 cemaat bakm

ok eitli politikalar kapsayan, net benimsenen bir politik hedef haline

likten yoksun ve ok fazla istismar e- geldii kinci Dnya Sava'ndan son
dilmi bir kavram. En genel anlamyla, ra da, hl devletin verdii hizmetler
buradaki cemaat kavram negatif bi (kronik bamll olan insanlara uy
imde "'kurum olmamas''yla, yani akl gun "geici" evler ve kk barnma
hastanesi ya da i atlyesi gibi geni yerleri, ya da genel hastanelerde akut
apl, gemii olan bir kurum olmama problemleri olan insanlarla ilgilenen
syla tanmlanr. Dolaysyla bu kav birimler) iin kullanlmaktayd. Ku
ramda, muhta durumdaki insanlarn kusuz, bu politikann uygulanmasnn
cemaatten (sradan gndelik yaamdan) nndeki asl engelin, devletin refah
koparlmasn tevik eden eski ku hizmetlerine fazla sermaye balamad
rumsal politikalar ile insanlara mm bir ortamda, gerekli sermaye yat
kn olduu kadar cemaat yaamnda rmlarnn yaplmam olmas kesin
ve cemaat yaamna katlarak baklma likle artc deildir. Yaplan incele
sn ngren yeni politikalar arasnda meler. Britanya'daki cemaat bakm
bir kartln ierili olduunu grrz. politikalarnn uygulanmasnn ar i
ki politika arasndaki bu temel lediini gstermektedir.
kartlk birbirine zt klielere de yan Cemaat bakm ABD'de daha hzl
smtr (bir yanda muazzam derecede yaylmt. Akl Sal Cemaat Mer
byk, kiisellikten uzak, tecrit edil kezleri gibi, masraflarn devletin kar
mi, gszletirici, kat ve brokratik lad (ve pratikte ncelikle akut prob
kurum ile br yanda dostane, destek lemleri olan insanlarla ilgilenen) baz
leyici, zenginletirici ve ilgi gsterici yeni kurumlar oluturulmu olmasna
"cemaat. Nitekim cemaat bakm nos ramen, kronik problemler yaayan
yonuna etkili bir sembolik g kazan birok insan bakm evleri gibi zel ku
dran, onun adna ortaya atlan politi rululara ynlendiriliyordu. Bunun so
kalarn kolayca benimsenmesini ak nucunda, cemaat bakmnn yrrle
layan ve dikkatleri, salanan bakmn - konmas bu alanda "zelletirmeyle
eer byle bir bakm varsa- sk bir e (1970'lerde federal ynetimlerin Akl
kilde takip edilmesinden uzaklatran Sal Cemaat Merkezleri gibi kuru
etken de, iki politika arasndaki bu ar lulara yaptklar destekleri azaltmasyla
pc ztlk grntsdr. younlaan bir eilim) el ele ilerlemiti.
Cemaat bakm koullarnn fiili ni 1970'lerin ortalarndan sonra, "dev
telii zamana gre byk deiiklikler letin mali krizinin acilletirdii, kamu
gstermektedir. Cemaat bakm koul harcamalarndaki ksntlarla birleen
larnn tam niteliiyle ilgili bir karar benzer bir tablo Britanya'da ortaya
ancak hizmet dzenlemelerini ve poli kacakt. Cemaat bakm, hastann mas
tikalarn ayrntl biimde inceleyerek raflar ister ticari kurulular ya da hayr
verebiliriz. Cemaat bakm, ilk'defa kurumlar, isterse aile ve arkadalar ta
kullanld 1930'lu yllarda, zihinsel rafndan karlansn, giderek zel ba
olarak normalin altnda grlen kiile km anlamn tamaya balyordu ve
rin barnmalarnn salanmas (baklp bu, kamu harcamalar stndeki bask
beslenmesi) eklinde dnlmt. larn, politikann uygulanmasn engel
Deiik yerlerde bu model iin kamu lemekten ok hzlandrd bir dn
fonlar salanyor ve kurumsal bak m ifade ediyordu. Bu dnm ay
mn alternatif yollar uygulanyordu, rca, kamu hizmetlerindeki azalmayla
Cemaat bakmnn ok yaygn biimde birlikte pek ok insann (ilgi ve destek
cemaat denetimi
grmek bir kenara) evre tarafndan ih
mal edilme ve marjinalleme tehlike
siyle yz yze gelmesi; yine, bir (b
yk lekli) kurumdan baka bir kuru
ma (daha kk olsa da) sevk edilme
sinden ibaret olan bir "kurumlar ara
snda gidip gelme" srecinin yaanma
s demekti. Cemaat bakm sisteminin
Avrupa ve ABD'deki arpc baar
szlklar ile bir para snrl kalm ba
arlar, artk belgeleriyle olduka iyi
bir ekilde sergilenmi durumdadr.
c e m a a t d e n e t i m i (community cont
rol) Yaygn olarak bavurulan, ama sk
sk olduka esnek biimde kullanlan
bir kavram. Bu terim, *sosyal hizmet
lerde, kk sulularn gz hapsinde
tutulmasnda ya da "psikiyatride, "ce
maat bakmnn, terapinin veya teda
vinin (bu genellikle "serbest brakma
srecinin bir parasn oluturur) baz
biimlerini anlatmak ya da zel ku
rumlarla, elektronik kameralarla takip
edilen ev hapsi gibi emalara gnder
me yapmak suretiyle bavurulan pra
tikler szlnn bir paras olarak
kullanlabilir. Cemaat denetimi terimi
daha geni bir anlamda ise "kriminolo
jide ve toplumsal denetim kuramnda,
denetim sistemlerinin cemaatin doku
sunun bir parasna dnmesine dik
kat ekmek, cemaatler ile bireylerin
gzetim, dzenleme ve kural ihlalleri
nin bildirilmesi gibi mekanizmalarla
denetlenmeye ve kendilerini denetle
meye baladklarn gstermek amacy
la kullanlabilmektedir. Bu senaryonun
en iyi anlatm iin bkz. Stanley Co
hen, "The Punitive City: Notes on the
Dispersal of Social Control", Contem
porary Crisis (1979). Cohen'in dene
mesi ve baka sosyologlarn toplumun
cemaat kurulular araclyla denet
lenmesi konularnda yazlarnda Mic
hel "Foucault'nun almalarnn, zel
likle Hapishanenin Douu (Discipline
and Punish, 1977) adl eserinin byk
94
etkisi olduu apak bir gerektir.
Cemaat ve denetim terimlerinin
kullanlmasn eletirenler, bu terimle
rin erevesinin genel ve belirsiz kal
d, romantizme ak olduu ve ge
nellikle polemik amacyla bavuruldu
u grndedirler. Yine de, cemaat
denetimi fikri birok yazara esin ver
mi grnmektedir; ayrca, toplumsal
politika ve devlet politikasnn belir
lenmesiyle ilgili kiiler arasnda gide
rek daha ok benimsenmektedir. Ayr
ca bkz. toplumsal denetim.
c e m a a t g v e n l i i (community sa
fety) Kriminolojik tartmalarda bazen
"suun nlenmesi" terimiyle birbirinin
yerine kullanlan bir kavram. "Cemaa
tin "su probleminin hem nedeni (r
nein, "Chicago Okulu'nun baz me
tinlerinde grld gibi) hem de
zm olabilecei argman yeni bir ar
gman deildir. roniktir ki, "sanayi-
sonras toplum ya da "kitle toplumunu
eletirenlerin "geleneksel cemaatler"in
ortadan kalkmasna yas tuttuklar bir
zamanda, su kurbanlaryla ilgilenme
de cemaatin geni bir sorumluluu ol
duu fikri, su adaleti politikalar ile
uygulamalarnda yeniden ne kmaya
balamtr. Bu anlayla cemaatlere,
"krk pencere sendromunu tersine e
virmeye ynelik fiziksel nlemlere a-
rlk vererek yerel sularn nlenmesi
konularnda belli bir rol yklenmi;
cemaat yeleri, polisle ibirliine gire
rek ve etkin "yurttalar olarak ahlki
ykmllklerini yerine getirerek "sap
knln denetiminde sorumluluk stlen
meye tevik edilmitir. Fakat bu felse
feyi eletirenler de, yurttalarn cemaat
gvenlii programlarna dahil edilme
leri fikrinin, hem bir cemaati oluturan
yurttalarn kimler olduunu saptayabile
ceimiz ve bu konuda bir anlamaya va
rabileceimizi, hem de bu yurttalarn
belirli sularla ilgilenmeyi dert edin
diklerini nvarsayd grndedirler.
95
Gereklikte ise etnik kkene, cinsiyete
ve yaa dayal baz gruplar izlemek
daha zordur ve bundan dolay onlarn
ihtiyalarnn, "cemaat" iindeki dier
gruplara gre daha az ciddiye alnd
iddia edilmektedir.
c e m a a t i k t i d a r (community power)
Max Weber'in "iktidar tanm, "insan
larn toplu bir eylemde kendi iradele
rini, o eyleme katlan bakalarnn kar
kmasna ramen gerekletirme...
olana" ynndeydi. Bu tanm tart
maldr. Birbirine zt ierikteki iktidar
kuramlarna baka bir nemli katk,
cemaat iktidar tartmasndan (yerel
demokratik yaplarda gcn nasl ve
kimler tarafndan kullanld konu
sundaki argmanlardan) gelmitir.
Bir gre gre, yerel iktidar bir
"elit kesim (yerel yetkililer, politika
clar ve nde gelen i evreleri) tara
fndan kullanlr ve en ak biimiyle
bu elit kesimin kamusal politikalardaki
kamusal ve zel kararlarna yansr
(bkz. F. Hunter'n klasik eseri Com
munity Power Structure, 1953). Yine
de baz siyaset bilimciler iktidarla ilgili
bu "tabakalama kuramfn reddetmek
le ve st snfa ait bir elit kesimin, res
mi unvan olan daha alt kademelerdeki
siyasal ve kamusal liderler araclyla
ve kendi karlar dorultusunda ege
menlik kurduu grne kar k da gerek kalmaz. Lukes ayrca, birbiri
maktadrlar. Robert Dahi. Who Go
verns? (1961) baln tayan New
Haven'la ilgili incelemesinde, temsili
demokrasinin ortaya knn iktidar
elit bir kesimden rgtl biimdeki e
itli kar gruplarna kaydrd, bir ba
kma oligariden "oulculua geildi
i sonucuna varmaktadr. Egemenlik,
hangi sorunun gndemde olduuna ba
l olarak, farkl biimde oluturulmu
gruplarn elinde olacaktr.
ki yaklamn ortak zellii, ikti
dar Weberci bir bak asyla, eyleme
dnk olarak tanmlamalardr: A n n
cemaat iktidar
B zerinde sahip olduu iktidar, A'nn
B'yi belli hareketlere zorlama beceri
siyle sonulanr. Steven Lukes da ok
sk deinilen bir tartmada (Power: A
Radical View, 1974), bu tanm tek bo
yutlu bir dnce, Peter Bachrach ile
Morton S. Baratz'n (Power and Po
verty: Theory and Practice, 1970) ye
tersiz bulduklar bir yaklam olarak
deerlendirir. ktidarn ikinci boyutu
olan "karar vermeme" ise, "yanlln ha
rekete geirilmesi"ni, yani etkili grup
larn, baz sorunlarn ortaya kmasn
ve formel siyasal kararlara konu olma
sn nleyerek siyasal gndemi mani-
ple etmelerini kapsamaktadr.
Lukes iktidar konusunda, iktidarn
karar alma olgusunu kapsamas gerek
tiini varsayarak, dar bir davranlk
dzeyinde kaldklar iin yukarda de
inilen yaklamlarn hepsinde gz ar
d edilen nc bir boyut daha ner
mitir. nk iktidar, ilk planda insan
larn ikayetlerinin su yzne kma
mas (Lukes'un ifade ettii gibi, "in
sanlarn alglar, bilileri ve tercihleri
ni, eylerin varolan dzenindeki rolle
rini kabul edecekleri bir biimde ekil
lendirmek") iin de kullanlabilmekte
dir. Bylece baz sorunlar hibir za
man ortaya kmad gibi, buna bal
olarak, onlar siyasal gndeme alma ya
da dnda tutma gibi kararlar almaya
ne zt iktidar kavramlarnn, "karlar
anlay konusunda farkl ahlki ve si
yasal deerleri yanstt grndedir.
Dolaysyla iktidar "znde ihtilafl bir
kavram"dr ve srekli olarak, farkl de
erlere sahip kuramclar arasnda
zmsz tartmalara konu olmaktadr.
Lukes, radikal yaklamyla, "karlaf'n
bilinli biimde ifade edilmi istekler
olduu grne de kardr, nk bu is
tekler, insanlarn gerek karlarnn far
kna varmalarn engelleyerek gllere
hizmet eden bir toplumsal sistem tara
fndan ynlendirilebilmektedir. (Burada
cemaati, cemaatilik
Marksist *yanl bilin nosyonuyla gr
len paralellie dikkat ekmek isterim.)
Peki ama, sosyal bilimciler, ken
dileri onlara atfettikleri halde insanla
rn farknda olmadklar bu farazi ger
ek karlar nasl saptayabiliyorlar?
Lukes burada, gerek karlarn bazen
ampirik biimde, *kar-olgusal r
neklerin ortaya kt durumlarda, ya
ni, gerek karlarn ifade edilmesini
engelleyen sreler ile yaplarn (hangi
nedenle olursa olsun) geici olarak et
kisiz klnd (J. Gaventa'nn 1980 ta
rihli Power and Powerlesness adl ese
rinde rnekledii bir fenomen) yerler
de saptanabildiini gsterdiini dn
d, cemaatin hava kirliliine tepki
leriyle ilgili "iki boyutlu" bir incele
meyle yeni bir analize giriir. Lukes'-
un youn eletirilere maruz kalan ana
lizi, cemaat iktidar tartmasnn ilk
bataki snrlarn bir hayli amakta ve
genelde toplumsal iktidarn doas so
rununa el atmaktadr.
Londra'nn bir kasabasndaki yerel
siyasal mcadeleleri konu alan sofisti
ke bir rnekolay incelemesinin rapo
ruyla birlikte, cemaat iktidaryla ilgili
belli bal almalarn somut bulgula
rn sergileyen zet bir alma iin
bkz. Peter Saunders, Urban Politics
(1979). Ayrca bkz. cemaat aratr
malar; doal deney.
c e m a a t i , c e m a a t i l i k (communita
rian, communitarianism) bkz. kolekti
vizm
ceza bilimi (penology) Sulularn y
netimi ve cezalandrlmalarn incele
yen bir dal. Hapishaneleri cezalandrc
yerler olmaktan ziyade slah edici ku
rumlar olarak yeniden tanmlayan ceza
reformundaki on dokuzuncu yzyl ha
reketiyle birlikte anlan ceza bilimi te
rimi, o zamanlar tartmaya taraf olan
kesimleri (reformcular ve avukatlar gi
bi) tanmlam ve farkl bir tartmay
96
yanstmtr. Gnmzdeki kullanmn
da ise doal olarak, ayr bir entelektel
ya da akademik sylemden ziyade, ce
zalandrma ve caydrmay konu alan
belirli sosyolojik ya da krimonolojik a-
ratrmalara gnderme yapmaktadr.
cezalandrc adalet (retributive
justice) bkz. toplumsal adalet
C h i c a g o sosyolojisi, C h i c a g o O-
kulu (Chicago sociology, Chicago
School) Yirminci yzyln ilk krk y
lnda Chicago niversitesi'yle birlikte
anlan ve bu dnemde Kuzey Amerika
sosyolojisine egemen olan bir sosyo
loji gelenei. Chicago niversitesi, ku
rulan (1892'de Albion *Small tarafn
dan) ilk sosyoloji blmne sahip ol
mu, ilk sosyoloji dergisine (1895'te
American Journal of Sociology) ev sa
hiplii yapm. Amerikan Sosyoloji
Dernei'nin kuruluuna nclk etmi
(1905), ilk nemli renci metnini
karm (Robert *Park ve Ernest "Bur
gess'in Introduction to the Science of
Sociology, 1921), lisansst eitim ve
ren byk bir okul olmu ve bir dizi -
nemli monograf retmitir. Bu katkla
rn byk blm "Chicago Okulu"nu
konu alan birok tarih metninde bulu
nabilir. (Chicago Okulu'yla ilgili tarih
lerin en iyileri arasnda saylabilecek me
tinler olarak bkz. R.E.L. Faris, Chicago
Sociology, 1967 ve M. Bulmer, The
Chicago School of Sociology, 1984).
Bu gelenek byk lde felsefi
"pragmatizm, deneyimlerin dolaysz
biimde gzlenmesi ve kentsel toplum
sal srelerin analizine odaklanmtr.
Chicago Okulu en sk biimde bu
temayla zdeletirilir.
lkin ve en yaygn dnce olarak,
Chicago sosyolojisi dorudan "alan a
lmas ile ampirik incelemeye sk s
kya balyd ve bu adan, daha nceki
Kuzey Amerika sosyologlarnn pek o
unun, zellikle "sosyal Darwincilerin
97
daha soyut, sistematize edici ve ku
ramsal eilimleriyle bir ztlk oluturu
yordu. Blm bakan Robert Park,
rencilerine "lks otellerin lobilerine
ve yoksul evlerinin merdivenlerine gi
dip oturmalarn, Gold Coast sahilinde
ki banklar ve kulbe mahalleleri gz
lemelerini, Orkestra Salonu'na, Star
and Garter Burlesque'e gitmelerini; k
sacas, pantolonlarnn arkasn gerek
aratrmalarda eskitmelerini" sylyor
du. Park'n bu direktifi sosyolojide artk
klasiklemi saylan ok sayda ampirik
inceleme (Frederic Thrasher, The Gang,
1927; Clifford Shaw, The Jack Roller,
1930; Nels Anderson, The Hobo, 1923;
Harvey Zorbaugh, The Gold Coast and
the Slum, 1929) ortaya karmakla kal
mayacak, ayn zamanda aratrma yn
temlerinde etkili deneyler yaplmasn
salayacakt. "Katlmc gzlem ile "r
nekolay incelemesi bu noktada zellikle
alt izilmesi gereken yntemlerdir.
Bununla beraber, Chicago Okulu'nu
sadece kalitatif yntemlerin uyguland
bir yer olarak grmek yanl olacak
tr, nk bu okul ayn zamanda, top
lumsal "anket aratrmalarnn ve ce
maat kapsamndaki istatistiki aratr
malarn kullanlmasnn, toplumsal a-
lanlarn kantitatif haritalarnn karl lizi; formalizm; Frazier, Edward Frank
masnn ve yerel cemaat defterlerinin
yaratlmasnn ncln yapmtr.
Ksacas Chicago'da, zellikle William
"Ogburn'la balantl olarak, gl bir
kantitatif yntem gelenei gelimitir.
Fakat Chicago Okulu'nun kuram kar
t bir akm olduu da sylenemez. Chi
cago Okulu'nun nde gelen yelerin
den. 1940'h yllarda meslek ve ikolu
sosyolojisinin ncln yapm olan limiyle tannan bir isim olan Childe,
Everett C. Hughes, belirtik kuramn
daha sonraki Chicago sosyolojisine gir
mesinde arac olmutur. Hughes, iin
birey asndan znel sonularn ve le ilgili karlatrmal incelemeleriyle
iyerlerinde stat ve kazan peinde
koma stratejilerini aratrd klasik
makaleler kaleme almtr (bkz. Helen
Childe, Vere Gordon
McGill Hughes'la ortaklaa yazd,
Men and their Work, 1958).
Chicago sosyolojisindeki ikinci a-
na tema, ehir aratrmalarna duyulan
ilgiydi. ehirle ilgili sosyolojik ince
lemeler burada -yeni yzyla girilirken,
Kuzey Amerika'nn, g, "sululuk,
"su problemleri ve toplumsal sorunla
ryla en hzl byyen ehirlerinden bi
rinde- yaplacakt. "Kent sosyolojisi
kklerini, bir yandan ehrin alanlarnn
(ehrin gbeinden d semtlere kadar
halkal bir daire halinde dzenlenmi
bir dizi blge) haritasnn karlmasy
la betimleyici bir ekilde, br yandan
ehrin bymesi ve deiiminin dina
miini aklamaya alma temelinde
kuramsal olarak nemli lde bu ge
lenekten almtr.
Chicago'dan kan nc bir te
ma, sosyal psikolojinin zgn bir bi
imiydi ve kayna ksmen yakn i
birlii kurulmu olan felsefe blmn
den, zellikle George Herbert "Mead'in
almalaryd. Bu tema, "benliin ya
ratlmas ve dzenlenmesine odaklanp,
daha sonra Herbert "Blumer'in yazla
rnda "sembolik etkileimcilik diye ad
landrlmaya balayan gelenei olu
turuyordu. Ayrca bkz. ardklk ana
lin; kent ekolojisi.
C h i l d e , V e r e G o r d o n (1892-1957)
Avustralya'da domu olan Childe, s
rayla Edinburgh ve Londra niversite
lerinde profesrlk yapm, arkeoloji
dalnda yirminci yzyl ortasnn nde
:
gelen tarihilerden birisiydi. Ekonomi
nin nemini vurgulayan Marksist ei
tek tek insan yapntlarndan ziyade
toplumun ve kltrn nemine dikkat
ekmi, zellikle insann tarih-ncesiy-
(rnein. Kendini Yaratan nsan [Man
Makes Himself], 1956) arkeolojinin yay
gn biimde tannmasna n ayak olmutu.
cinse zg
c i n s e z g (sex-typed) Baz nitelik ve
uralarn yalnz tek bir cinse uygun
olduu dnlyorsa, o zaman bu ni
telik ve uralarn cinse zg olduun
dan sz edebiliriz. rnein, bilgisayar
bilimi bu i koluna giren kadn say
snn az olmas yznden gittike cinse
zgletirilmi bir hal almaktadr. Ge
nelde, cinse zg davranlar artk da
ha az kat bir yorumla deerlendirilmek
tedir; rnein alamak artk erkeklerin
yapmayaca ve onlardan beklenmeyen
bir hareket deildir.
cinsel i b l m (sexual division of
labour) Eve ekmek getiren erkek ile ev
ilerini yapan kadn eklinde belirlen
mi olan toplumsal cinsiyet rollerini,
ya da Talcott *Parsons'n (Family, So
cialisation and Interaction Process,
1956) terminolojisine gre ifade ede
cek olursak, "arasal" ve ""davurum
cu" rolleri karlayan bir terim. Cinsi
yetler arasndaki bu iblm, genel
likle Bal'da, *sanayilemenin ardn
dan gelen iyerinin evden ayrlmasyla
ilikili bir sretir. Yaplan antropolo
jik aratrmalar, cinsel iblmleri her
ne kadar yukarda deinilmi olan Bal
stereotipine denk dmese bile, pek
ok sanayi ncesi toplumda "erkekle
rin grevleri" ile "kadnlarn grevle
r i n i n birbirinden ayrlm olduunu
gstermektedir. rnein baz toplum
larda rn yetitirmek ve dokuma yap
mak kadnlarn greviyken, avclk ve
anak mlek yapmak erkeklerin so
rumluluundadr. Ayrca bkz. cinsiyet
rolleri; ev ii iblm; iblm. manl alan erkekler ile kadnlar ara
cinsellik (sex) bkz. sosyolojik cin
sellik incelemeleri
cinsiyet (sex) bkz cinsiyet (toplumsal)
cinsiyet (toplumsal) (gender) Bu te
rimi sosyolojiye sokan Ann Oakley'e
gre, "'cinsiyet' (sex) biyolojik erkek-
kadn ayrmn anlatrken, "toplumsal
98
cinsiyet' (gender) erkeklik ile kadnlk
arasndaki buna paralel ve toplumsal
bakmdan eitsiz blnmeye gnderme
yapmaktadr" (bkz. Sex, Gender and
Society, 1972). Dolaysyla "toplumsal
cinsiyet", kadnlar ile erkekler arasn
daki farkllklarn toplumsal dzlemde
kurulmu ynlerine dikkat ekmekte
dir. Fakat bu terimin kapsam, ilk orta
ya kndan beri, yalnzca bireysel
kimlii ve kiilii deil, ayrca sembo
lik dzeyde *erkekliin ve ^kadnln
kltrel idealleri ile *stereotiplerini,
yapsal dzeyde ise kurumlar ve rgt
lerdeki *cinsel iblmn iine ala
cak kadar genilemitir.
1970'lerde toplumsal cinsiyetin var
ln; baka bir ifadeyle, erkekler ile
kadnlar arasndaki farkllklar ve ayr
lklarn biyolojik farkllkla aklanama
yacan, erkeklik ve kadnlkla ilgili,
kltrel adan egemen fikirlerin ger
eklie ancak kabaca denk den ste-
reotipleri temsil ettiklerini kantlamaya
ynelik sosyolojik ve psikolojik aba
lar vard. Bu almalar, toplumsal cin
siyetle ilgili dnceler ve erkeklerle
kadnlarn *rolleri sz konusu olduun
da eitli kltrler arasnda muazzam
deiiklikler bulunduunu ortaya koy
mutu. Benzer dorultuda, erkek ve kz
ocuklarn, yetitirilme biimi, genlik
kltr, istihdam kalplar ve aile ideo
lojisi alanlarndaki toplumsallama s
reciyle yetikin erkek ve kadnlara d
nmelerini kapsayan aratrmalar ya
plyordu. Yapsal dzeydeki aratr
malar ise, ev iindeki (darda tam za
snda bile grlen) eitsiz iblmne,
ayrca i trleri ile terfi olanaklarnn
belirlenmesinde cinsiyetin (bireysel h
nerler ile vasflardan ok daha fazla ola
rak) byk rol oynad ie alma kalbn
daki ayrmclklara eilmekteydi.
Daha yakn zamanlarda ise, dikkatler
daha ok kltrel dzeydeki deiik top
lumsal cinsiyet oluumlarna evrilmitir
99 cinsiyet (toplumsal)

ve bunlar, ABD'de rksal arlk, Beyaz cinsiyet ayrmnn, det, gebelikten ko

kadnlarn cinsel arl ve Siyah er runma, reme teknolojileri, krtaj ya
keklerin konumuyla, ya da doal ve da ocuk dourmakla ilgili biyolojik
evrensel bir olgu olan "annelik mitiyle politikayla birlikte dier feminist ilgi
ilgili dncelerin birbirine ball konularna frsat brakmayan zel tr
trnden sorunlar aydnla kavu den bir feminist politikayla balantl
turmak zere antropoloji, tarih, sanat, olduu sylenmektedir.
edebiyat, sinema ve kltr incelemeleri kinci trdeki bir eletiri, toplum
gibi disiplinleraras aratrmalardr. Sa sal cinsiyet kavramnn kadnlar ile er
ra Delamont'un The Sociology of kekler arasndaki, gcn (iktidarn) ve
Women' (1980) bu literatrn nemli tahakkmn aleyhine ileyen farkllk
ksmn deerlendiren bir metindir. larda odaklanmasyla bantldr. Baz
Toplumsal cinsiyet kavram konu yazarlar, g (iktidar) sorununu hem ana
sunda esas olarak iki tr eletiriye rast litik hem de siyasal bakmdan n planda
lanr. Birinci eletiri, biyolojik etken tutma abasnda balca dzenleyici kav
ile toplumsal etken arasnda kurulan ram olarak "ataerkillik terimini kullan
yanl bir ikilie dayanr. Bu durum, may tercih ederler. Ataerkilliin kar
sosyolojinin, toplumsal eyi, toplum d bir sr problem vardr; yalnz bi
sal bilin ve eylem retmek amacyla zim burada not edecek kadar nemli
bedensiz bir ey olarak grmeye (o grdmz bir problem, biyolojik bir
cuklara ise, toplumsallama srecinin kategoriyi toplumsal bir kategori gibi
stn diledii gibi izip karalayabile deerlendirerek cinsiyet ile toplumsal
cei bir *tabula rasa roln bimeye) cinsiyeti ayn kefeye koymasdr. Bu
eilimli olduu genel bir eletiriyle i- ereveye gre, kadnlara ve erkeklere,
likilidir. Michel "Foucault'nun son ataerkilliin aklanmasna yardmc
yazlarndan yola kan sosyologlar, olan nceden oluturulmu gruplar g
imdi "bedeni tartmadan kabul edilen zyle baklmaktadr; ayrca ataerkilli
bir ey saymaya daha gnlsz olduk in aklanmasnda genellikle dlle
lar gibi, toplumsal anlamnn tarih i- menin biyolojisi kullanlmaktadr.
inde deitiini kabul ettikleri iin, "Toplumsal cinsiyet" daha hafif bir
bedeni toplumsal analizin bir nesnesi tonla da, "cinsiyet" szcn kullan
olarak grmeye de daha az eilimli maktan kanmann ahlk bir yolu
dirler. Fakat bir anlamda bu bak as olduu gerekesiyle eletirilmitir. Bu
da, biyolojinin devre d braklmas terimi sosyolojide doru bir anlamda
nn, biyoloji biliminin basit bir top kullandmzda byle bir sorun k
lumsal sylemmi gibi kmsenme maz, ancak insanlarn (rnein) "kar
sinin baka bir arac olabilir. cins"ten sz etmeye kalktklarnda bu
Cinsiyet-toplumsal cinsiyet ayr anlamyla gndelik dilimize girmi ol
mna ynelik eletirilerden birincisi, duu dorudur. Baz sosyologlar "top
toplumsal dzeyin dndaki anlam lumsal cinsiyet'Me "cinsiyet rolleri'm
larda biyolojik bir farkllk (cinsiyet) ya da "cinsiyet ayrmcln kastet
bulunduunu reddeden, Foucaultcu e- meye altklar zaman byle bir yan
letirel yaklamdr. te yandan, biyo la dmektedirler.
lojik farklln toplumsal-tesi bir ol
Bu problemlerin farknda olduu
gu olduunu savunan ve bedenin ger
muzda toplumsal cinsiyet teriminin ve
ek anlamn sakladn ileri sren bir
rimli biimde kullanlabileceini sy
toplumsal cinsiyet grne kar kan
leyebiliriz. Farklln gelikin bir top
eletiriler de vardr. Cinsiyet/toplumsal
lumsal dzeyde kuruluu sz konusu
cinsiyet ayrmcl 100

olduunda biyolojik farkllk ile g fazla olma durumu, yksek erkek "lm
(iktidar) yaplarn ele alma gereklilii llk oranyla birlikte yava yava d
nin ortaya kt kabul edilecek olur er ve bir ya noktasnda kadnlarn sa
sa, byle bir durumda "toplumsal cin ys erkeklerinkini gemeye balar. Pek
siyet" kavram, kadnln yan sra er ok lkede, kadnlarn says erkekler
kekliin, kadnlarn toplumsal konu den fazla olmakla birlikte, toplam cin
munun yan sra cinsiyetler arasndaki siyet oran 1.000'in altndadr. Bunun
ilikilerin incelenmesini zendiren, ev- la birlikte, kinci Dnya Sava'ndan
renselci bir analizden ziyade tarihsel itibaren Batl sanayi toplumlarnn o
ve kltrel eitlilii ve deiimi n unda cinsiyet oran artm ve bugn
plana karan byk bir stnle sa artk kadnlarn saysnn fazlal daha
hip olacaktr. Ayrca bkz. aile sosyolo ileri ya gruplaryla snrlanmtr. r
jisi; cinsiyet (toplumsal) ayrm (is nein Britanya'da, kadnlarn says ile
tihdamda); ev ii iblm. erkeklerin saysnn birletii nokta.
1901-1910 arasnda 25 yandan, 1930-
cinsiyet ayrmcl (sex discrimina 1932 arasnda 47'ye ve 1980-1982 ara
tion) bkz. cinsiyetilik snda 57 yana kmtr. Salk ala
nndaki ilerlemelere ve savalarn (g
cinsiyet ( t o p l u m s a l ) ayrmcl reli) yokluuna bal olarak, bugn ar
(gender discrimination) bkz. cinsiyet tk pek ok lkede erkekler, yaamla
(toplumsal) rnn byk blmn sayca kadnlar
dan stn olarak geiriyorlar. Cinsiyet
cinsiyet ( t o p l u m s a l ) ayrm (is
orann etkileyen dier faktrler, g
t i h d a m d a ) (gender segregation -in
menlerin cinsiyete gre seilme ei
employment) Bu terim, meslek yap
limi ile kadnlara toplumsal bakmdan
snda erkekler ile kadnlar arasnda g daha aa varlklar olarak davranlan
rlen (ve bazen -daha doru bir ifa lkelerde yeni doan kz ocuklarnn
deyle- "cinsiyete dayal mesleki ay ldrlmesidir.
rm" diye adlandrlan) eitsiz dal
mn anlatmaktadr. Cinsiyet ayrm iki nemli bir toplumsal gsterge ola
biimde yaplr: "Dikey ayrm", er rak kabul edilen cinsiyet oran, evlilik
keklerin mesleki hiyerarinin tepesin oranlarn, kadnlarn emek piyasasna
de, kadnlarn dibinde kmelenmesini katlm oranlarn ve (iddia edildii ka
gsterirken; "yatay ayrm", ayn mes daryla) cinsiyet rollerini etkilemektedir.
leki dzeyde (yani, mesleki snflar,
c i n s i y e t r o l l e r i (sex roles) Sosyoloji,
hatta mesleklerin kendi ilerinde) er
kadnlar ile erkekler arasndaki fark ve
keklerle kadnlara farkl iler dt
ilikileri 1970'lere kadar, onlar biyoloji
n gstermektedir. Cinsiyete dayal
nin deil, "toplumsallamann rn ola
ayrmn dereceleri, veri toplama dze
rak gren bir perspektif dorultusunda,
yinde ters ynl olarak deimektedir.
esas olarak cinsiyet rolleri eklinde
Ayrca bkz. emek piyasas; emek pi
kavramlatrmtr. Bu kavranlatrma
yasasnn blnmesi; mesleki ayrm.
eilimi, genel olarak "rol kuramna ge
cinsiyet oran (sex-ratio) Geleneksel tirilenlerle ayn eletirilere maruz kal
olarak bir toplumun nfusunda 1.000 d gibi. cinsiyetler arasndaki g ve
kadn bana den erkek says olarak eitsizlik ilikilerinin zerini rtt i-
tanmlanmtr. Her yl doan erkek o in de eletirilmitir.
cuk says kz saysndan fazladr, fakat Cinsiyet rolleri, erkeklerin ve ka
doumda erkeklerin saysnn daha dnlarn nasl davranmalar gerektiini
101
ve onlardan gerekletirmeleri beklenen
farkl grevleri ortaya koyar. leri sa
nayi toplumlarnda, kadnlarn ouna
den rol, ev ilerini yapmak ya da
hizmet ilerinde almak, baka bir
deyile "kadn ilerrni yrtmektir.
Erkekler ise hayatlarn evin dndaki
kariyerle geirirler, onlarn ii kadnla
ra gre ounlukla daha iyi cretlendi-
rilmi ve stat olarak daha yukarda
olur. Peki, bu cinsiyet rol farkllklar
niin ortaya kmaktadr? Bu konuda
birbiriyle atan eitli kuramlar var
dr. Biyolojik ve psikolojik perspektif,
genetik seim kuramnda ve kadnlarn
ocuk yetitirici nitelikleri ile erkekle
rin daha saldrgan ve arasal yaradl
n savunan biyolojik kuramlarda g
rlen, doutan gelen farkllklar vur
gular. *levselcilere gre, cinsiyet rol
leri birbirlerini tamamlayc nitelikte
dir ve erkek ile kadn arasndaki ib
lm ailenin istikrarn arttrr. Bu g
r, geleneksel cinsiyet rollerinde g
cn nemine vurgu yapan feminist ya-
zarlarca eletirilmitir. Feministler, cin
siyet rollerinin, esas olarak kadnlar
erkeklerin hizmetine sokmann bir yo
lunu yansttn ve erkeklerin bu sta
tkonun devamn salayarak kendi z
karlarn koruduklar *ataerkil top
lumdan kaynaklandn ileri srerler.
Geleneksel kadnlar bazen feminizme
pheyle yaklarlar; oysa ounlukla
erkekler de kadnlar da daha ""eitliki
cinsiyet rollerine doru bir deiim s
reci iindedir. Yine de, cinsiyet rolne
uygun davranlarn deimeye kar
olduka direnli olduunu syleyebili
riz. Ayrca bkz. cinsel i b l m ; e-
m e k p i y a s a s ; erkek(si)lik; ev ii i
b l m ; kadn(s)lk; k a r / k o c a rol.
cinsiyet ( t o p l u m s a l ) rolleri (gen
der roles) bkz. cinsiyet (toplumsal)
cinsiyet (toplumsal) stereotipleri
(gender stereotypes) Erkeklerle kadnlar
Coleman Raporu
hakknda, gndelik yaamda sklkla
yinelenen tek yanl ve abartl imajlar
vardr. Yaygn biimde anlalmas
mmkn ksaltmalarla ileyen kitle i-
letiim aralarnda bu tr imajlara he
men her frsatta rastlayabilirsiniz. Sos
yologlar *stereotipletirmeyi genellik
le, ocuklarn "cinsiyet rollerine uygun
biimde toplumsallamasn, yetikin
lerle ocuklara bireysel adan daha
deiken bir gelime gsterme frsatla
rnn sunulmamasn salayan srecin
bir paras sayarlar.
cinsiyetilik (sexism) Cinsiyetilik,
cinsiyet temelinde uygulanan haksz
bir ayrmclktr. Cinsiyetilik, ak ve
ya rtk biimlere brnebilir; rne
in, eli yz dzgn bir kadn i ba
vurusu yapt zaman, erkek bir ive
renin ona kar eit frsatlar politikas
na bal olduunu gsteren davranlar
iine girme ihtimali yksektir. Cinsi
yetilik, bireysel ayrmdan kurumsal
lam ayrma kadar farkl dzeylerde
ortaya kar, ama tm biimlerinde g
rlen ortak zellik *eitsizliin srd
rlmesidir. Normal koullarda, cinsiyet
ayrmcl (rnein imtiyazl mesleki
konumlara ulamada) kadnlara kar
ve erkeklerin lehine ileyen bir ayrm
dr, fakat bunun tersi durumlara da sk
lkla rastlanmaktadr.
cinsiyetilik, k u r u m s a l l a m (se
xism, institutionalized) bkz. kurumsal
lam ayrmclk
corafya (geography) bkz. insan co
rafyas
C o l e m a n R a p o r u (Coleman Report)
ABD hkmetinin Equality of Educa
tion! Opportunity (Eitimde Frsat E-
itlii) balyla 1966'da yaynlad,
etkili ve bir hayli tartma dourmu olan
alma. Bir ekip tarafndan yazlan bu
rapor, eitim frsatlar zerine geni
kapsaml bir aratrma dorultusunda
Coleman Raporu 102

(lke apndaki rneklemede, 3.000'i bir toplumsal arkaplan olan rencile

aan okulda hemen hemen 650.000 rin okullar baznda birbirleriyle kar
renci ve retmenle grlmt). latrld rneklerde, eitimde baar
I 964 Medeni Haklar Yasas uyarnca dzeyleriyle fazla ilgisi olmadnn
sosyolog James *Coleman ynetiminde gsterilmesiydi. (rencilerin aile k-
hazrlanmt. Kongre'nin. kinci Dnya kenlerindeki farkllklarn ise baaryla
Savarnda yaplan orduyla ilgili ara ciddi bir ilikisinin olduu ortaya ka
trmalardan sonra, hkmetin politika cakt.) kincisi, bir rencinin eitim
sn belirlemek zere zellikle n ayak alanndaki baarsnn yalnzca kendi
olduu ilk sosyal bilim almalarn aile yapsyla deil, (daha az etkili ol
dan birisi olan bu rapor, "politika ara makla birlikte) okuldaki dier ren
trmasnda bir kilometre tayd. Ay cilerin aile yaplaryla da ilgili olma
rntl bir irdeleme yapacak ekilde syd. Bu bulgularn "toplumsal m
saptanm olan aratrmann tasarm, hendislik asndan ok ak olan u-
eitimdeki politika aratrmalarnn tm zantlar vard: Frsatlar eitlemenin
ynn deitirmi ve daha sonraki a- en iyi yolu okullarda (rnein, otobs
ratrmalar tarafndan sk sk taklit e- lerde) ayrm yapmama stratejileri izle
dilmiti. Raporun ortaya koyduu so mekti. Bu bulgular, Lyndon Johnson'-
nular, yaynlanmasndan sonraki yl n Byk Toplum vizyonunun nemli
larda okullarda izlenen ayrm yapma bir ayana; eitim harcamalarnn art
ma politikalarn da ekillendirecekti. trlmasnn toplumsal aklar kapata
Rapor, "frsat eitliinin girdi (o- bilecei dncesine ters dmekteydi.
kula girebilenler) eitliinden ziyade Rapor, gerek akademik aratrma
kt (okuldan mezun olabilenler) eit- clar arasnda gerekse siyaset arenasn
ligiyle deerlendirilmesi gerektii ek da uzun yllar ciddi tartmalarn odak
linde, tartmal ve yeni bir bak a noktas olmu; "Okullar nemli deil
sn yanstan bir nclle balyordu. A- dir, sadece aileler nemlidir," dsturu
ratrmaclar bu ncl dorultusunda, nu yanstt eklindeki yanl yorum
yalnzca deiik ocuk gruplarnn ula larla arptlmt. roniktir ki, Cole-
abilecekleri eitim kaynaklar zerine man'n daha sonraki almalarnn ba
deil, ayn zamanda rencilerin (r zlar da okullarn nemli olduunu
nein, test sonularyla llen) baa gsteren zellikleri saptamaya, ailenin
rlar konusunda eitli veriler topla etkisinin karsnda okulun etkisinin
mlard. Okullarn, ocuklar okula gel arttrlabileceini gstermeye hasredi-
dii zaman karlatklar eitsizlikleri lecekti. rnein, daha sonraki bir a-
(zellikle rkla ilikili ayrmcl) ne ratrma (High School Achievement,
kadar ve hangi yollarla aabildii soru 1982 ile 77K? Impact of Communities,
nuna gerekli bilgileri ieren bir yant 1987'de hazrlanmtr), aile yaplar ve
vermek ilk kez mmkn oluyordu. Co dier etkileri gzden geirdikten sonra,
leman' in kendisi de daha sonra, bu in zel Katolik okullarna giden renci
celemenin en nemli aratrma bulgu lerin dierlerinden daha iyi sonular
larnn iki ynl olduunu iddia ede aldklarn; bu durumun bu okullarda
cekti. Bunlardan birincisi, okulun ka belirlenen disiplin lleri ile daha yk
litesindeki deikenliin (renci ba sek akademik taleplerden ve o ocuk
na harcamalar, okul ktphanesinin larn ait olduu ailelerle cemaatlerin
bykl gibi allm llerle be trlerinden kaynaklandn gzler -
lirlenen kstaslarn), karlatnlabilir nne sermiti. Coleman bu ikinci kme
103 Coleman, James S.

faktrleri *sosyal sermaye bal al Amerikan Sosyoloji Dernei'nin ba

tnda tartmt. kanln da yapmtr.
Belirtilmesi gereken baka bir nok Coleman, bilhassa Amerika'da,
ta, gerek Coleman'n ve alma arka kendi kuann sosyologlar arasnda
dalarnn kstl bir zamanda alma srad bir isimdi; ampirik aratrmalar
larn, gerekse raporu bekleyen hk yapmada ve formel kuramlar olutur
met brokratlarnn snrl bir gndem mada ayn derecede baarlyd. lgi a-
belirlemelerini dikkate alrsak, Cole lanlar gerekten ok eitliliydi. Nite
man'n elde ettii belli bal bulgular kim onun almalarnda yer alan ba
dan biri dnda hepsinin daha sonra lca temalar arasnda unlar sayabili
sosyal bilimciler ordusunun aratrma riz: eitimin toplumsal dzeydeki r
laryla dorulanmasyd. (rnein bir gtlenmesi, "ergenlik ve genlik (The
grup sekin sosyal bilimci ile toplum Adolescent Society, 1961; Youth: Tran
sal istatistiki, Harvard niversitesi'n- sition to Adulthood, 1973; Becoming
de Coleman Raporu'yla ilgili bir semi Adult in a Changing Society, 1985); e-
ner grubu oluturmular ve bu raporun itimde ailelerin, cemaatlerin ve dinsel
verilerini analiz ederek zgn bulgu kurumlarn rol ile "sosyal sermaye
lar dorulamaya almak gibi tek bir fikri (Equality of Educational Oppor
amala, bir yl boyunca dzenli olarak tunity -bunun dier bir ad "Coleman
bir araya gelmilerdi.) Daha sonra ye Raporu'dur, 1966; High School Achie
niden yaplan analizler, bir *kodlama vement, 1982; Public and Private High
hatasnn okullardaki arkada etkisi ko Schools, 1987); toplumsal bir kuramda
nusunda gerekte olduundan daha yer alan simlasyon oyunlar, kolektif
karar alma ve "kolektif eylem (bu ko
fazla kanl rettiini, bylece, bu bul
nuda bir sr etkili makale kaleme al
gunun rk "ayrmna son vermenin ve
mtr); "matematik sosyolojisi, zel
siyahlarn eitimdeki baarlarn art
likle tahmini sreler, maksatl eylem
trmann en etkin yolu olarak zorlan
modelleri ve piyasa modelleri (Intro
m entegrasyon ve okul otobsn
duction to Mathematical Sociology,
paylama politikalar izlenmesini des
1964; The Mathematics of Collective
tekleyen bir kant olarak sk sk akta
Action, 1973); aklc eylem kuramlar
rlmas nedeniyle talihsiz bir hata ya
(Foundations of Social Theory, 1990).
plm olduunu gsterecekti.
Coleman bunlara ek olarak, siyaset
Coleman Raporu'yla ilgili nefis bir sosyolojisinin klasik metinlerinden o-
zeti ve deerlendirmeyi (bu raporun lan Union Democracynin (1956) ya
hemen arkasndan yaplan aratrmala zarlarndan birisiydi, sosyal bilimlerde
rn bir yksyle birlikte) u makalede "politika aratrmasna bal uygulamal
bulabilirsiniz: "Coleman's Contributions sosyolojinin temsilcilerindendi ve e
to Education", der. J. Clark, James S. itli monograflar kaleme almt (Com
Coleman (1996). munity Conflict, 1957; Medical Inno
vation, 1966). Coleman bu monograf-
C o l e m a n , J a m e s S. (1926-1995)
larda, kendi almalarnda srekli ile
Meslek yaamnn byk blmnde
dii temalardan ziyade, "bir seferlik
ad Chicago niversitesi'yle birlikte
etkinlikler" zerinde duruyordu.
anlan, ok saygn bir Amerikal sos
yolog, retken bir yazar ve eitli mo- Coleman'n sosyoloji disiplinine ok
nograflar ile bilimsel teblilerin ortak sayda ve deiik katklar vardr. Yal
yazar (28 kitap. 300'n zerinde ma nz en yeni kuramsal almalar hl
kale). Coleman. 1991-1992 yllarnda tam etkisini gsterebilmi deildir.
Coleman, James S.
Coleman'n ergenlikle ilgili aratr
malar, genlik iindeki informel top
lumsal sistemlerin (*akran grubu, "alt-
kltrler ve dller) nemini gzler -
nne sermekteydi. Bu sistemlerin, ei
timcilerin okullar iinde kurumlatr-
dklar deerler ve dlllerle bada
mad yerlerde ok daha arpcyd bu
durum. (Baz renciler, yksek not
almamak iin byk gayret sarf ederek
snf arkadalar arasnda prestij elde
etmek iin ellerinden geleni yapyor
lard.) Coleman Raporu ve onunla be
raber yrtlen eitimde baar konu
sundaki aratrmalar, ocuklarn bili
sel geliiminde okul d faktrlerin -
nemini gzler nne sermiti. Rapor'da
varlan sonu, baarya ulamada gr
nle okuldan kaynaklanan etkilerin a-
ileyle ve okul dndaki dier etkilerle
aklanabilecei ynndeydi. Bu g
rler zamann snavndan gemi ol
malarna ve varlan belli bal sonular
geni bir kabul grmesine ramen, bir
ok tartmaya yol am ve rapor ya
ynland zaman sorgulanmt.
Coleman'n simlasyon oyunlarna
ve renme davranlarna el atmas,
Akademik Oyunlar Program (ya da
Hopkins Oyunlar Projesi) diye bilin
meye balanan ve oyunlarn "toplum
sallama srecindeki, zellikle okullar
daki roln analiz etmeye alan ok
eitli aratrmalardan oluan bir ak
mn kurulmasn salamt. Bu ere c eylemlerin makro-dzeydeki sonu
vedeki almalarn nemli bir ksm,
renme srecinin farkl boyutlarn
anlamak asndan oyunlarn potansi
yel gcnde younlat halde. Cole-
man'a yol gsteren dnce, ayn za
manda formel sosyoloji kuramnn ku
rulmas srecindeki (bir fizikinin de
neysel yntemi ayn amala kullana
bilmesiyle hemen hemen ayn ekilde
saptad) bulgularyd. Oyunlar, (r
nein) ulusal dzeyde bir bakanlk
kampanyasn simle edecek ekilde
104
tasarlanm ve elde edilen sonular da
ha sonra, Coleman'n yasama srecin
de kolektif karar alma hakkndaki ya
zlarnda deerlendirilmiti.
Coleman'n kamusal politika ala
nndaki en nemli almas, herhalde,
"frsat eitlii kavramnn ve bu kav
ramn okul eitimine ynelik ierimleri-
nin aa karlmas ve analiz edilmesi
abalarnda toplanyordu. Coleman'n
genlik ve ergenlikle ilgili almalar
da sosyolojinin politika belirlemede te
mel bir rol oynama gcnn nemli
rnekleri arasndayd. Coleman, baka
almalarnda olduu gibi yine gele
neksel mantklara kar kyor ve by
lece hem akademik tartmalar douru
yor, hem de hararetli bir kamusal tar
tmann ncln yapyordu.
Coleman'n bayapt olan The
Foundations of Social Theory'nin kal
c etkisini deerlendirmek iin bugn
herhalde olduka erkendir. Bu kitab
hayranlkla okuyan pek ok aratrma
c, onu sosyoloji iinde "temel bir aba'"
olarak selamlam; Durkheim ve Par-
sons'n, yine sosyoloji disiplini adna
birletirici bir kuramsal ve metedolojik
temel sunmay amalayan daha nceki
almalaryla ayn dzeyde deerlen
dirmitir. Baka aratrmaclar da, "akl
c seim kuramnn -Coleman'n model
lerini ve aklamalarn kurmasn sa
layan o geni emsiyenin-, tek tek akl
lar bakmndan sistemli dzenlilikler
ortaya kardn aklayarak, sosyo
lojinin kalc problemlerinden olan
"toplumsal dzen problemine doyuru
cu bir zm getirip getiremeyeceini
sorgulamalardr.
Coleman'n sosyolojiye katklar
nn geni kapsaml bir deerlendirme
sini yapan nefis bir hatra kitap (der.
Jon Clark, James S. Coleman) vardr.
Coleman'n lmnden ksa sre nce
kaleme alnp, mr boyunca yapt
105 Comte, Auguste

almalarn nemi zerine deerlen de salayacaklar (rnein, okul mas

dirme metinleri olan yazlarnn da yer raflarn karlayarak) umuduyla siya
almas bu almay zellikle ilgi eki sal ve ekonomik kaynaklara sahip or
ci hale getirmitir. tak anne-babalar ararlar. Ayn ere
vede, cemaat iinde siyasal ve ekono
compadrazgo (compadrazgo) Com mik bir nfuza sahip kiilerin de ok
padrazgo'nun en iyi tarifi, kurgusal sayda manevi evld olduu grl
akrabala dayal bir sistem olmasdr mektedir; bu durum nfuzlu insanlarn
ve kkleri Avrupa'daki Orta a Ka yksek statlerinin bir kant olduu
tolik kilisesine kadar uzanr. Compad gibi, bu sayede ok saydaki ortak an-
razgo esnek biimde "manevi anne-ba- ne-babalardan alacaklar emek yard
ba" diye evrilebilir. Yeni doan bir mna ve siyasal destee gvenebilme-
ocuun Hristiyan kilisesinde vaftiz lerini salar. Bu ekilde kurulmu olan
edilmesi sonucunda, ocuun biyolojik eitsiz karlkl sistem, *patron-klient
anne ve babas ile (muhtemelen onlarla
ilikilerinin compadrazgo'yla snrl ol
bir yaknl olmayan) manevi anne-
mad vurgulanmakla birlikte, bu alan
babalar durumuna gelen kiiler ara
larda yaygn olarak grlen birok pat-
snda bir iliki kurulurken; manevi an-
ron-klient ilikisi sisteminin temelini
ne-babalar ocuun kiliseye kabul e-
oluturmaktadr. Compadrazgo'nun (ak
dilmesini salar ve en azndan kt -
rabaln ya da devletin alternatifi bir
zerinde dinsel eitiminin sorumluluu
iliki biimi olarak) ne kadar gl bir
nu stlenirler. Biyolojik anne-babalar
rgtlenme sistemini temsil ettii Maf
ile manevi anne-babalar birbirlerinden
ya'da oynad rolde aka grlebilir.
"ortak anne-babalar" diye sz ederler
ken, bu ilikiye davranlar ve konu Manevi anne-babalk Latin Ameri
malarda belli bir resmilik de eklenir. ka'da her zaman vaftizle snrl kalma
Sembolik anlamyla, compadrazgo ge mtr ve eitli nedenlerle destek ara
nellikle, sadece domu olmann bir yan insanlarn bir patronu kendilerine
ocua cemaat yesi olma hakkn ta ekebilmek iin kullandklar bir terim
nmadn, ocuun toplumsal bir var olduu da sylenebilir. Bu dorultuda,
lk kazanabilmesi iin biyolojik anne- varlkl bir tandktan, kutlamalarn mas
babalarn toplumsal anne-babalarla ta rafn stlenerek bir evliliin manevi e-
mamlanmas gerektiini ortaya koy beveyni olmas istenebilecei gibi, bir
maktadr. Bu anlamyla vaftiz, bir "ge kamu binas yaptran hayrsever biri
i treni olarak nitelendirilebilir. sine onun manevi ebeveyni ad veri
lebilir. Bu terimin, (zellikle alma
Baz Protestan kiliseler de anne- koullar iverenin gen kzn eitim
babalardan vaftiz iin yararlanmalarna masraflarn stlenmesi gibi yardmlar
ve bu pratik zellikle dnyann her ta da ieriyorsa) gen bir kzn ivereni i-
rafndaki Roma Katoliklerinde yaygn in kullanldna da tank olmaktayz.
olmasna ramen, compadrazgo'nun Compadrazgo terimi ayrca, klientin i-
sadece Akdeniz'in Katolik kltrleri yilik talebinde bulunabilme zgrl
ile Latin Amerika'da ekonomik ve si n kendinde bulduu yardmsever "g
yasal nem tayan bir kurum olduu ilikileri erevesine de esnek bir bi
sylenebilir.
imde uyarlanabilmektedir.
ocuklarn biyolojik anne-baba-
lar. tm aileye ekonomik adan des C o m t e , A u g u s t e (1798-1857) "Sos
tek olacaklar ve siyasa! adan himaye yoloji" terimini treten Fransz toplum
edecekleri, belki ocua parasal destek kuramcs. Auguste Comte, Paris'teki
Comte, Auguste
Ecole Polytechnique'de doa bilimleri
alannda renim grdkten sonra
1817'de Henri *Saint-Simon'un sekre
terliini yapmt. Comte, bir dereceye
kadar dolu dolu bir iliki olduu anla
lan bu srete (ilikileri I824'te bir
almasnn yazarnn kim olduu ko lanmam bir geiin rn olarak a-
nusunda yaptklar sert bir tartmadan
sonra sona ermiti), "pozitivist felsefe"
adn verdii kendi dncelerini geli
tirmeye balayabilmiti. Comte'un is
mini duymu olan, ama eserlerini oku
mayan birok insan, bu terimi kullan
mas nedeniyle yanl dncelere ka-
plabilmektedir. Comte kendine model
olarak doa bilimlerini almasna ra
men, bu terimle, "ampirizmin herhangi
bir biimini benimsemi olmasn deil
(nk daha yaygn olarak beslenen bir
kandr bu), kendi yaklamnn negatif
deil, pozitif olduunun dnlmesini
amalamt.
Comte, Aydnlanma andaki n
cellerinin karlatklar toplumsal ko
ullar fazla eletirdiklerini ve bunun
sonucunda, yalnzca baz kurumlarn
hayrl doasn deil, ayrca ve daha
nemlisi, bu kurumlarn hepsinin bir
biriyle ilintili bir nitelie sahip olduu
nu anlamay baaramadklarn d
nyordu. Comte bu temelde, kendi ilgi
nesnesini "toplumsal btn" olarak ta
rif etmeye balam ve bu yeni nesne
nin bilimine ilk bata "toplum fizii",
daha sonra "sosyoloji adn vermiti.
1820 ile 1826 yllar arasnda bu
yeni disiplin alanndaki ilk denemele
rini kaleme alan Comte, yazlarn, ge
rek anti-kukuculuklar gerekse kura
mn zorunluluunu bilmelerinden dola
y, bugn ampirizmden ziyade bilimsel
"gerekilik diye adlandrlmaya daha
yakn grnen bir dizi metafizik ve
metodolojik protokole dayandryordu.
(rnein, Raymond Fletcher'n derle-
vip evirdii The Crisis of Industrial Ci
vilisation adl derlemeye bakabilirsiniz.)
106
Comte bu denemelerde, iinde yaad
Avrupa'nn istikrarszln, "teolo-
jik" ya da "askeri" tipteki toplumsal
yaplar ile "bilimsel-endstriyel" tipte
ki toplumsal yaplar arasndaki kesin
tiye uram ve bundan tr tamam
klamaya almt. Comte toplumsal
gelimenin bu gei aamasn "meta
fizik aama" olarak nitelendirirken, bu
aamann geride braklmasn da, bi
limlerin sentetii, dolaysyla en zoru
olarak "bilimlerin kraliesi" gzyle
bakt sosyolojinin amac sayyordu.
Onun " Hal Yasas" on dokuzuncu
yzylda "evrimci sosyolojide yaplan
eitli denemelere esin kayna ol
mutu. Daha sonra yazd alt ciltlik
Course in Positivist Philosophy'e.
(1830-1842) ise, sosyolojik aratrma
nn zgl nesnelerini iktisadi yaam,
egemen fikirler, bireysellik biimleri,
aile yaps, iblm, dil ve din eklin
de saptamt. Bu konularla ilgili tar
tmalarn "toplumsal statik" ("top
lumsal dzenin koullar) ile "toplum
sal dinamik" ("toplumsal deiimin
belirleyicileri) arasnda olduka etkili
bir ayrm yaparak dzenliyordu.
Gerek yaad derin ve zmsz
psikolojik problemlere gerekse olduk
a trajik olduu anlalan ak yaamna
balamamz gereken nedenlerden do
lay, Comte'un bu derslerin ardndan
yazd eylerin ok az, daha sonraki
sosyolog kuaklar iin ilgi kayna o-
lacakt. Fakat bu yargnn da gzden
geirilmesi gerekebilir, nk Comte'un
daha sonraki ilgi alanlarnn merkezini
duygular oluturuyordu ve bu konuda
ki sosyolojik incelemeler son zaman
larda ABD'de gerekten ciddi lde
rabet toplamaktadr. Buna gre, duy
guya ynelen bu ilgi, Comte'un gn
mzde ak klt denebilecek bir ey
oluturmu olmasnn ve kendisinin
Papa olduu aklamasnn dolaysz
107 Cooley,Charles Horton

sonucudur. Ayrca bkz. pozitivizm. mekanik bir evrimciydi. adalarnn

ou, genellikle dinsel bir esinlenmey
Condorcet, Marie-Jean-Antoine- le, reformcu izgideyken, Cooley daha
Nicolas de C a r i t a t , M a r q u i s de sanatsal ve romantik bir eilime sa
(1743-1794) Encyclopedia''nin (1751- hipti. Yine meslektalarnn ou sos
1765) balca hazrlayclarndan birisi yolojiyi kesinlikle nesnel (pozitivist)
ve Fransz Devrimi'nin ilk destekile bir bilim haline getirmeyi amalarken,
rinden, daha sonra kurbanlarndan biri Cooley idealistti ve iebak ile ta
olan Condorcet, asl olarak insann hayyle daha ok ilgi duyuyordu. So
"ilerlemesi kuramyla hatrlanan bir i- nu olarak, o ilk "hmanist sosyolog
simdir. Bu kuramn, saklanrken ka lardan birisiydi.
leme ald Sketch for a Historical Pic Cooley, toplum/birey ve beden/zi
ture of Progress of the Human Mind hin ikiliklerini ortadan kaldrmaya a
adl almasyla gelitiren Condorcet, lm, daha ok bunlarn isel bant
insanlk tarihinde bir ilerleme sreci i- larn vurgulamay tercih etmi ve bun
inde birbirini izleyen on a ya da a- lar ilevsel ve organik btnler eklin
ama saptam ve pek ok ada gibi de kavramsallatrmt. Sosyal bilimin
bilimin ve matematiin gelimesinde temelinde yatan problem, birey ile
ierili olan sonsuz ilerleme potansiye toplumsal dzen arasndaki karlkl
lini vurgulamt. Condorcet'nin radi ilikiydi. Cooley'in grnce, "birey''
kal toplumsal ve siyasal fikirleri, Tho ve "toplum" kavramlar ancak birbirle
mas "Malthus'un Essay on the Prin riyle ilikileri erevesinde tanmlana
ciple of Population'mdaki eletirileri bilirdi, nk insan yaam znde bir
nin ana hedeflerinden birisiydi. Malt- toplumsal etkileim (toplumun bireyi,
hus bu eserinde, bu kapsamdaki tm bireylerin de toplumu ekillendirmesi)
projelerin nfusun oalmas ile yiye olayyd. Bununla birlikte, Cooley'i
cek kaynann doal snrlar arasn eletirenler, eninde sonunda birey ve
daki oranszlk zerine kurulmas ge "idealizm tarafnda yer ald iin, bu
rektiini savunuyordu. giriiminde onu baarl saymyorlard.
Cooley "kategorileri reddetme" ka
connubium (connubium) rnein iki
riyerine, kendisini bir sosyolog olarak
grup ya da kabile arasnda grlen, bir
adlandrmay reddederek ve tarih, fel
grubun erkeklerinin dier grubun ka
sefe ile sosyal psikolojiyi birletirmeye
dnlaryla (ya da bunun tersi olacak bi
alarak balamt. Buna ramen ken
imde) evlenmesini zorunlu sayan bir ev
di kavramlarnn ikisi sosyolojik im
lilik ilikileri sistemi. eitli yorumlar
gelemi kapsyordu. Bu kavramlardan
da, bu evlilik balar "ensest tabusuy-
ilki olan "ayna benlii, bireyin benlik
la, siyasal ittifaklarn kurulmasyla ve
duygusunun bakalarnn "aynasna tu
gruplarn sembolik snrlarn belirle
tulmas" ve yansmasn anlatr. Bu fi
meye ynelik giriimlerle ilikilendirilir.
kir daha sonra, genel bir "benlik kura
Cooley, Charles H o r t o n (1864-1929) m gelitirmeye alan William "Ja
Cooley, Amerika'daki ilk sosyologlar mes ile George Herbert "Mead tarafn
kuann yelerinden birisi, ama a dan geniletilecektir. Cooley'in srekli
dalarnn oundan farkl olan, ek kulland kavramlardan ikincisi, ya
santrik bir kiilikti. Amerikan sosyo kn, candan, yz yze iletiimle nitele
lojisinin nclerinin ou "sosyal Dar- nen "asli grup" kavramdr ve Cooley
winci olduu halde, Cooley daha az bunu, yeleri nadiren, o da eer olursa,
Coolidge, Mary Elizabeth 108

dorudan temasa geen daha geni Byle?) yaynlamtr. Coolidge, San

kapsaml ve daha farkl bir ierie sa Francisco'da kadnlarn oy hakk iin
hip "evresel grup"un (sonradan "tali yrtlen mcadelenin etkin liderle
grup" eklinde yaygnlamtr) kar rinden birisiydi ve sosyolojinin top
sna koymutur. (Aileler ya da arkada lumsal problemler ile eitsizliklerin
evreleri tipik asli gruplardr; sendi belgelenerek ortaya konmasnda, by
kalar ve siyasal partiler karakteristik lece reformlar ile iyiletirmelerin n
biimde tali gruplar olutururlar.) nn alp tevik edilmesinde aktif rol
Cooley, Michigan niversitesi'nde oynayabileceine, oynamas gerektii
hem renci hem retim yesiydi. ne inanyordu. Kadnlarn yoksulluu
Balca eserleri Human Nature and the sorununa ciddi biimde eilen Coo
Social Order (1902), Social Organisa lidge, ayrca, yallk, yoksulluk, facia
tion (1909) ile Social Process'dk (1918). lara yol aan felaketler ve su mahke
Ayrca bkz. s e m b o l i k e t k i l e i m c i l i k . melerinin ileyiiyle ilgili ok sayda
alma ortaya koymutu.
C o o l i d g e , M a r y E l i z a b e t h (1860-
1945) Coolidge, Amerika'nn ilk sos
yoloji profesryd. Kadnlarn yok
sulluuna dair istatistiki almalaryla
tannan Coolidge, feminizm, toplumsal
refah, Viktoryen cinsellii, inlilerin
ABD'ye g ve Yerli Amerikallar ko
nularnda da otoriteydi. Coolidge'nin
balca incelemesi olan Chinese Im
migration (1909) Amerika'da ve in'
de byk ilgi grmtr ve smrlen
bir aznlk grubu ile daha kalabalk Be
yaz topluluu arasndaki rk ilikilerini
belgeleyecek ekilde hem hukuk hem
tarih analizini birletiren bir alma
dr. Coolidge'in yine aznlk bir halkla
ilgili, The Rain Makers: Indians of
Arizona and New Mexico (1929) adn
tayan baka bir almas, o dnemin
ok fazla ihmal edilen ve ezilen bir
grubuyla ilgili nemli fotografk ke
sitler ve belgeler sunmaktadr. Coo
lidge 1912'de sistematik ve kapsaml
bir alma olan, ama bir hayli tart
maya da yol aan, kadnlarn toplumsal
bakmdan ayr bir grup olarak kurgu
landn, yaam koullarnn giyim
kuam, dil ve pazar ilikileriyle (ki
bunlarn hepsi, ikinci dalga "feminiz
min gndeme getirdii alanlardr) cid
di lde engellenip kstlandn ileri
srd toplumsal cinsiyet incelemesi
Why Women are So'yu (Kadnlar Niin

aba pazarl (effort bargaining)
lk defa Hilde Behrend'in ("The Effort
Bargain", Industrial and Labour Rela
tions Review, 1957) kullanp daha son
ra W. Baldamus'un (Efficiency and Ef
fort, 1961) yaygnlatrd, *tevik e-
dici deme sistemleri hakkndaki ara
trmalardan kan, "istihdamla ilgili
birbirine rakip rasyonalitelerle ilgili bir
terim. Tevik edici deme sistemleri a-
ratrmalar, iilerin parasal gelirlerini
mmkn olan en fazla dzeye kar
mann yollarn aradklarn ve bylece
rasyonel eylemin ynetsel tanmna
uyduklarn varsayar Endstriyel sos
yoloji ve psikolojiyle ilgili alan ara
trmalar da, iilerin tipik biimde -
retimi azalttklarn (yani, maksimum
ksa vadeli kazanlar asndan teknik
olarak mmkn olan dzeyden daha az
retim yaptklarn), nk ortalama
kazan dzeylerinde belirgin bir dei
im olmasn beklemediklerini ortaya
koymutur. Baldamus, iilerin toplam
gelirlerinde uzun vadeli deiimler ol
masn beklememeleri nedeniyle, belli
bir i iin gerekli alma miktar ile
ortalama cret oran arasndaki cret
farkn asgaride tutmann kendi ala
rndan aklc bir tutum olduunu sa
vunmutu. Aslnda farkl toplumsal s
nflar, eit ie eit cret sav konusun
da elikili deerler benimser. Ayrca,
tevik tablolar iileri gerek emek
dzeylerini stajyer mhendislerden ve
ynetimden gizlemeye zendirebilir.
Bugn, aba pazarlnn *ii-iveren
ilikilerinin srdrlmesi asndan -
nemli sonular tad, nk gruplar gerektirmektedir.
arasnda karlatrma yapmann hem
"toplu pazarln hem de modern h
kmetlerin gelir politikalarn yrrl
e koyma giriimlerine zg bir ey ol
duu genel kabul gren bir dncedir.
a r m a (interpellation) Louis "Alt
husser'in "kimliin kuruluu gr
erevesinde, faillerin (bireylerin) z
neler olarak kendilerinin farkna var
malarn ve toplumsal bir yer edinme
leri iin gerekli becerilerle vasflar ka
zanmalarn salayan sre. "Sylem
analizi kuram iinde arma terimi,
bu tr zelliklerin atfedilmesini anlat
maktadr.
alrken t o p l u m s a l l a m a (work
socialization) cretli ite almay
renme ve bunun getirdii ideolojik
yaplara uyum salama srecini yan
stan bir terim. alrken toplumsal
lama, iyerinin, allan kuruluun,
"ikolunun ya da meslek grubunun
"normlar, "deerleri ve "kltrn i-
selletirmeyi, iyerindeki g ve oto
rite ilikilerine uyum gstermeyi, ikin
cil ilikileri yrtme becerisi edinme
yi, her iiye atfedilen "rol ve ilevlere
gre hareket etmeyi ve iverenlerin
tercih ettii davranlar (titizlik, takm
ruhu ve sadakat gibi) benimsemeyi
kapsayan bir sretir. Daha genelde i-
se, almann deerini pekitiren tu
tumlara ve belli ileri yapmak iin ge
rekli "vasflara (ikna etme yetenei,
kuvvetli olma, maharetli olma, basit a-
ritmetik bilgisi, yaratclk, analitik be
ceriler gibi) deer vermeyi renmeyi
alma
alma (work) Bir insann kendisi ya
da bakalarnn tketimi iin ynelik
mal ve hizmet retmeye ynelik fizik
sel, zihinsel ve duygusal emek harca
masn karlayan bir terim. retken
alma ana kategoriye ayrlr: ikti lerle hareket ederler. Bu fikrin asl
sadi faaliyet ya da "istihdam; karl
denmeyen ev ii almalar ile bo
zaman faaliyetleri; gnll cemaat ve
hayr hizmetleri. kategori arasnda
ki snr izgileri bulanktr ve bir lke
nin anket aratrmalar ve resmi ista
tistik tutma detleriyle belirlenir.
stihdam. *ev ii emeinden "-
nc kii kriteri" ekseninde, bir faali
yetin yararndan hibir ey eksilmeden
baka birisi tarafndan yaplp yapla
mayacana gre ayrlr. Bu temelde,
okul devlerinin yaplmas, snavlara
alma, spor faaliyetlerine katlma,
yemek piirme ya da zevk iin baheye
bakma gibi faaliyetler, youn aba
harcamay gerektirseler bile istihdam
kapsamna sokulamaz. Benzer biim
de, salt evde tketilmek iin retilen
mal ve hizmetler de istihdam tanmnn
dnda tutulmutur. Gnll cemaat
hizmetleri ise cemaatin gelimesini a-
malayan retken almalar ya da
bakalarna ynelik hizmetleri kapsar,
ancak bu tr almalar normalde kar
lkszdr ve istihdamdan ayr bir ka
tegori olarak deerlendirilmelidir. Ay
rca bkz. ev ii; hane alma strateji
si; informel ekonomi; kara ekonomi;
znel alma deneyimi.
alma etii (work ethic) retken
emee ya da "almaya, alanlar ya
da bu emei harcayanlar tarafndan
kendi bana bir olgu olarak deer ve
rilmesini; toplumsal basklarn, tevik
primlerinin ya da iverenlerin igle-
rinden azami kty elde etmek ama
cyla gelitirdikleri baka aralarn
salayabileceinden daha fazla aba
harcanmasnn zendirilmesini anlatan
bir terim. Bu kavram Bat Avrupa
110
kltrnn esiz rnlerinden birisidir.
Baka kltrler retken emei arttr
mak ve toplumsal ykmllklerin ye
rine getirilmesini salamak iin farkl
toplumsal, dinsel ve siyasal ideoloji
kayna, almay dinsel ve ahlki bir
ykmllk olarak gsteren ve imdi
yaygn biimde, bu kavramn, zellikle
dk ya da yksek "verimlilik ve "ik
tisadi bymeyle ilgili aklamalar ya
plrken basit halk dilindeki karl
olan "Protestan etiidir. Sosyoloji, psi
koloji, iktisat ve siyaset bilimi alan
larnda Amerika ve Britanya'da al
ma etiiyle ilintili aratrmalarn siste
matik bir deerlendirmesi iin bkz.
Michael Rose, Re-working the Work
Ethic (1985). Ayrca bkz. baar g
ds; giriimci; grev ynelimi-za-
man ynelimi ayrm; znel alma
deneyimi
alma gruplar (work groups)
yerindeki baz ilerde, ksa ya da belir
siz bir sre boyunca bir takm olarak
elbirliiyle alan resmi ve gayri res
mi gruplara verilen isim. rnein, son
zamanlarda ortaya kan "kalite em
berleri" hareketi, retim problemleri -
zerinde alma ve zme sorumluluu
verilen alma gruplarn retim sis
teminin merkezine oturtmutur.
alma o r t a m (work situation) bkz.
snfsal konum
alma tatmini (work satisfaction)
bkz. i tatmini
a l m a Y a a m n d a Kalite H a
reketi (Quality of Work Life -QWL-
Movement) Balangta. 1970'lerin ilk
dneminde gevek bir ekilde rgt
lenmi yirmi-otuz akademisyen ara
sndaki bir a ifade eden alma Ya
amnda Kalite Hareketi, 1980'lerde
sendika yetkilileri, personel yneticile
ri ve genel olarak sosyal bilimcilerden
Ill
oluan uluslaras bir grup haline gel
mitir. Bu hareketin temel tezi, alma
grevlerinin, iinin iyerindeki tatmi
ni ve ahengini salayacak ekilde ye
niden dzenlenmesi gerektiiydi ve
buna bal olarak, *endstriyel demok
rasi, i tasarmna iilerin katlm ve
dzenli gzetim olmadan ilerini ya
pan zerk alma gruplar gibi neri
leri destekleyen entelektel akmlara
dayanmaktayd. Baz yorumcular a
lma Yaamnda Kalite fenomenini,
basit bir ekilde *insan ilikileri yakla
mnn gelitirilmi bir versiyonu d
zeyinde deerlendirmitir. Ayrca bkz.
Organizasyon Tasarm Hareketi.
alma y n e l i m i (work orientation)
bkz. grev ynelimi-zaman ynelimi
ayrm; znel alma deneyimi
a p r a z k u z e n (cross-cousin) Akra
balk kuramnda apraz kuzen, anne
babalan kart cinsten olan ilk kuzenle
ri anlatmak zere kullanlan bir terim
dir. rnein, kuzenlerden birisinin an
nesi, dierinin babasnn kz kardei
olabilir. Toplumlar, apraz kuzenler a-
rasndaki evlilikleri yasaklamalarna ya
da uygun grmelerine gre deiirler.
Bu terim ilk nce Edward Tylor tara
fndan ortaya atlm, daha sonra, *pa-
ralel kuzenler ile apraz kuzenler ara
sndaki evlilikle ilgili tercihleri ve ya
saklamalar belirleyen kurallar gste
ren "ilksel akrabalk yapilarfm irdele
yen Claude Levi-Strauss tarafndan e
itli yer ve durumlarda kullanlmtr.
a p r a z snfl aile (cross-dlass fa
mily) bkz. asimetri hipotezi; toplum
sal mobilite
a p r a z t a b l o l a m a , a p r a z snf
l a n d r m a (cross-tabulation,
classification) bkz. olumsallk tablosu
a r p k l k (skewness) Sklk da
lmlarndaki bir asimetri ls. Bir
atma kuram
dalmdaki arpklk, sklklarn, r
neklerin ounluundan uzaklaarak
bir yndeki ar deerlere ynelme de
recesini ifade eder. Negatif arpklk
rneklerin sola doru, pozitif arpklk
ise saa doru kvrld anlamna ge
lir. Bir dalmn en iyi hangi lleri
(rnein, merkezi eilim lleri) a-
klayabileceini bilmek istiyorsak, o
dalmn eklini bilmek nemlidir.
atma, t o p l u m s a l atma (conf
lict, social conflict) bkz. atma kura
m; endstriyel atma; iktidar (g);
konsenss; ordu ve militarizm; eko
nomik ve toplumsal rekabet
atma, endstriyel (conflict,
industrial) bkz. endstriyel atma
atma k u r a m (conflict theoy)
atma her zaman iin sosyoloji ku
ram ve analizinin merkezinde yer alan
bir konu olmasna ramen, atma ku
ram genellikle, kinci Dnya Sava-
'ndan sonraki yirmi ylda, yapsal i-
ievselciliin egemenliine kar kan
larn sosyolojik yazlarna atfen kulla
nlan bir isimlendirmedir. atma ku
ramnn savunucular, argmanlarn
kurarken Max *Weber'den ve (daha az
lde) Kari *Marx'tan faydalanyor
lar, ancak ekonomik atma (Marx)
ile *iktidar atmasna (Weber) farkl
derecede nem veriyorlard. atma
kuramclarnn kendi vurgular ise, S
karlarn *normlar ve *deerler kar
sndaki nemine ve kar peinde ko
ulmasnn toplumsal yaamn olaan
ynleri olarak eitli tipte atmalar
(bunlar kesinlikle anormal olaylar ya
da birtakm aksaklklar diye yorumla-
myorlard) dourduuna ynelikti. r
nein Ralf Dahrendorf, Marksist snf
cross-
grlerine eletiriyle bakan birisi ol
duu halde, Class and Class Conflict
in Industrial Society (1959) adl ese
rinde, Britanya, Almanya ve ABD gibi
ekirdek aile
ileri "post-kapitalist" toplumlardaki s
nflarn "otoriteyle ibirlii halindeki
konumlafdan tretildiine ve bundan
dolay bu toplumlarn, "otoritenin kul
lanlmasna katlma ya da dlanma"yla
ilgili tartmalarla ayrt edildiine dik
kat ekecekti.
atma kuramnn *ilevselcilik
karsndaki iddialar, daha sonraki e-
letirilcrle kyaslandnda olduka l
l kalmtr. rnein Dahrendorf,
yapsal ilevselciliin ksmi olduu ka
dar yanl olmadn, bir toplumsal
sistem iindeki iktidarn ya da otori
tenin, sadece btnletirici, onu bir a-
rada tutmak zere sistemin kendi ba
rndan doan bir ey deil, ayn za
manda blnm, atan karlara kar
dardan dayatlmas gereken bir
ey olduunu iddia etmitDahrendorf
ayn zamanda ve yine Marx'a kar,
toplumsal atmann pek ok yn
bulunduunu ve tek bir merkezi sorun
etrafnda sabitlenmediini belirt
mekteydi.
atma kuramclar, genel bir top
lum kuram ortaya attklarn iddia et
miyorlar, ama toplumsal dzenin va
rolma nedeninin "konsenssten ziyade
bask olduunu vurguluyorlard. John
Rex (Key Problems of Sociological The-
oiy, 1961), atma kuramnn Marx'-
tan ok daha fazla ey alan bir versiyo
nunu gelitirmiti. Yalnz bu dnemin
en etkili katks olarak, David Lock-
\vod"un "toplumsal entegrasyon ve sis
tem entegrasyonu konulu makalesinden
sz etmemiz gerekir (der. G.K. Zollsc-
han ve W. Hirsch, Explorations in So
cial Change, 1964). Lockwood. toplum
sal sistemin farkl paralar, ekonomi ve
siyasal sistem arasndaki ilikileri an
latan sistem entegrasyonu ile normlar
ve deerleri gsteren toplumsal enteg-
rasyo n ar as nda bir ayrm yapabilece
imiz grndedir. Yapsal ilevsel-
cilik ise bunlarn ikisini birlikte gt
rr vc ncelii toplumsal entegrasyona
112
verme eilimindedir: eer toplumsal
entegrasyon kalc olursa, sistem enteg
rasyonunun da varolduu dnlr.
Lockwood, toplumsal entegrasyonun
sistem entegrasyonu olmadan da varo
labileceim syler. rnein ekonomik
bir kriz sistemde atmann olduunu
gsterebilir, fakat otomatik olarak top
lumsal entegrasyonun bozulmasna yol
amaz. te yandan Lewis Coser (The
Functions of Social Conflict, 1956),
atmalar gerginliin yumuatlmas
sreci ya da "toplumsal deiime kar
lk gelen bir yeniden btnleme s
recinin paras olarak grerek, toplum
sal atma analizini yapsal ilevselci-
likle birletirmeye almtr. Randall
Collins'in atma kuramnn ayrc -
zellii ise, atmalarn kklerinin bi
reysel aktrlerin mikro kayglarnda ol
duunu dnmesi; daha dorusu,
kendi kuramnn kklerinin "fenome-
nolojide yattn savunmasdr. Col
lins, 1980'Ii yllarda kademeli bir s
rele, toplumlarn dzenlenmesinin te
mel birimi olarak "etkileimsel ritel
zincirleri''nin roln ne karan bir
mikro-sosyolojik kuramn ana hatlarn
sergilemeye ynelmitir (bu adan o-
nun 1975'te kaleme ald Conflict So
ciology ile 1988'dc yazd Theore
tical Sociology adl iki eserini birbi
riyle karlatrabilirsiniz).
1960'l yllarda toplum kuramnda
nemli bir g olarak "Marksizmin
sahneye kmasyla birlikte bu tartma
gzden dm ve atma kuram top
lum kuramndaki daha genel Marksist
ve Weberci eilimlerin arasnda eri
mitir. Modern sosyolojide atma ge
lenei, Anthony Giddens'm "yapla-
(tr)ma kuram trnde gelimelerle ve
aklc seim kuramyla (bkz. mbadele
kuram) -ok farkl biimlerde- temsil
edilmektedir.
e k i r d e k aile (nuclear family) ekir
dek aile terimi, eler ile onlara
baml ocuklardan oluan bir birimi
113
anlatmak zere kullanlr. Aileyle ilgili
ilk deerlendirmelerde, ekirdek ailenin
temelini oluturan biyolojik zorunluluk
ne karlyordu. Antropolojik aratr sonucunda deitii uyarsn da yap
malar da ekirdek ailenin "doallin
pekitirir yndedir. rnein George P.
Murdock, ailenin "evrensel bir insan
gruplamas" olduunu iddia eder (So
cial Structure, 1949). Murdock bu -
zellii, ekirdek ailenin trlerin varl
n srdrmesi ve toplumsal sreklilik
asndan gerekli olan grevleri yerine
getirmekteki faydasna (yani. cinsel i-
likileri dzenleme, nesli devam ettir
me, ocuklar sosyalletirme ve cinsler a-
rasnda ekonomik ibirlii salama i
levine) balamaktadr. Sosyologlar, a-
ile normlarnn anlalmas asndan
biyolojinin yeterli olmadn vurgular
ve ekirdek ailenin ideolojik, siyasal ve
iktisadi srelerle nasl ekillendiini
incelemenin de gerekli olduunda srar
ederler.
Sonradan ortaya kan aile sosyo
lojisi ilevselcilie kar bir tepkiyi tem
sil ettiinden, *yapsal-ilevselci aile
yorumu da hl nemli bir yaklamdr
(bkz. Talcott Parsons ve Robert Bales,
Family, Socialization and Interaction
Process, 1955). Fakat, izole olmu e
kirdek ailenin olgun bir sanayi ekono
misinin ihtiyalarna karlk olarak
gelitii argman, tarihsel ve ok kl
trl deiimlerin ortaya koyduu ka
ntlar nedeniyle artk kabul grmemek
tedir. *Parsons, ekirdek ailenin sanayi
dneminin ihtiyalaryla uyutuunu,
nk bir yandan ailelerin ekonomik
adan geni akraba gruplarndan ba
msz ve hareketli olmalarn salar
ken, br yandan bireyci ve kiisel ol
mayan bir dnyada yetikinlerle ocuk
larn snrl da olsa kalc duygusal ili
kiler kurma olanaklarn muhafaza etti
ini ileri srmtr. William Goode (The
Family, 1964), (Christopher Lasch'in
Haven in a Heartless World (1977)
adl kitabna gnderme yaparak) sanayi
eliki, elime
toplumuna iyi hizmet ettiini vurgular.
Yalnz Goode, aile normlar ile ilevle
rinin bireysel arzu ve inisiyatiflerin
maktadr.
"Ailenin snak olmas" tezi kimler
iin snak olduu sorusunu gndeme
getirir. Aile birleik bir btn olarak ele
alnrsa *iktidar olgusunun gereklikleri
gz ard edilmi olur. Kar-koca, anne-
baba ile ocuklarn hepsinin farkl kar
lar ve gleri vardr. Michael Young ile
Peter Willmott'un The Symmetrical Fa
mily' deki (1973) iddialarna gre, ekir
dek aile giderek daha eitliki ve *cin-
siyet rol ayrmnda daha esnek hale
gelmektedir. Ne var ki bu iyimser g
r, ailenin, zellikle kadnlar asndan
baskc bir kurum olduunu savunan
pek ok feminist yazar tarafndan redde
dilmitir. Boanma oranlarnn ykse
liine ve nfusun yalanmasna bakt
mzda burada ak olan ey, ekirdek a-
ilenin Britanya'da da Amerika'da da
artk norm olma zelliini kaybettiidir.
Yetikin bir insan, ekirdek ailede ge
nellikle iki defa yaayacaktr: Doduu
ailedeki ocukluunda ve bamsz bir
dnem geirdikten sonra evlenerek gir
dii ailenin by olarak (bkz. C.C.
Harris, The Family and Industrial Soci-
et}', 1983). Dolaysyla ekirdek aileler,
daha ok *yaam seyrinin sadece belli
aamalanyla birlikte anlmaktadr ve
gemite olduundan daha az dayank
ldr. Ayrca, evli kadnlar ile annelerin
ounluunun cretli bir ite altkla
rn dnecek olursak, farkl bir rol ya
psna sahip olduklarn syleyebiliriz.
Yine de ekirdek aile. eitli toplumsal
karklklar atlatm ve toplumsal de
iime uyum gstermeyi baarm, ol
duka esnek bir kurumdur. Ayrca bkz.
aile sosyolojisi; duygusal bireyleme;
evlilik; kar/ koca rol.
eliki, elime (contradiction) Asl ola
rak G.W.F. *Hegel'in. dnce tarihinde
elikili snfsal konun:
"diyalektik hareketin doasn akla
mak zere bavurduu bir mantk teri
mi. Buna gre, bir tez ister istemez
kendi antitezini (zddn) dourur ve
sonuta, ilk bataki uzlamaz (eliki
li) fikirleri barndran ve onlar geliti
ren bir senteze varlr. Kari *Marx da,
almalarn gelitirdike, evrimci
armlaryla birlikte toplumsal ge
limeyi kavramsallatrmann bu meta-
forik biiminden ileriye gitmesini sa
layan aralar kullanmtr. Yalnz Fried-
rich "Engels daha sonra eliki terimi
ni "diyalektik materyalizn"in merkezi
ne oturttuu zaman Marx ona kar
km grnmez. elikinin buradaki her "retim tarznda belli temel top
kullanm, terimin ortodoks Marksist
sylemler iinde daha sonradan ortaya
kan kutsal statsn meru gsteren
balca gerekeyi temsil etmektedir.
eliki kavram imdi sosyoloji ku
ramnda yaygn (ve daha esnek) biim
de kullanlr. rnein Amerikal sos
yolog Daniel Bell The Cultural Cont
radictions of Capitalism (1979) adl e-
serinde, ileri Bat toplumlarnda, ikisi
de farkl bir "eksen ilkesiyle ynlen
dirilen toplumsal "yap (ekonomi, tek
noloji, meslek sistemi) ile "kltr (an
lamlarn sembolik ifadesi) arasndaki
ayrlkta kk salan ve giderek byyen
bir elikinin varln saptamtr. Top
lumsal yap ilevsel aklsallk (rasyo-
nalite), etkenlik, zdenetim, ertelenmi
doyum ve bir kariyere adanmay ge
rektirirken; kltr gze batan gsterii,
savurganl ve hedonist tutumlar
beslemektedir.
elikili snfsal k o n u m {contradic
tory class location) 1970' 1 i yllarda s
nf analizi (zellikle Marksist snf a-
nalizi), ne ikircimsiz biimde "burju
vaziye ne de "proletaryaya sokulabilir
grnen, buna bal olarak snf takso-
nomilerinin ortaya konulusunda bir dizi
"snr problemi" douran "ara" rollere
(yneticiler, denetiler ya da maal
114
profesyoneller gibi) snfsal konumlar
atfetme sorunuyla bouuyordu. "Snr
tartmas" diye adlandrlan ve Nicos
"Poulantzas, Guglielmo Carchedi, John
ve Barbara Ehrenreich gibi insanlarn
kapsaml yazlarnda somutlaan bu ko
nudaki literatr, Nicholas Abercrombie
ve John Urry'nin Capital, Labour, and
the Middle Classes (1983) adl kitapla
rnda inandrc bir dille zetlenmitir.
Snr tartmalarna bir zm bulmaya
ynelik imdiye kadar rastlanan en tu
tarl aba ise Erik Olin Wright'in "e
likili snfsal konumlar" kuramdr.
Amerikal bir Marksist olan Wright,
lumsal snflarn, toplumsal "retim i-
Iikileri iinde tamamen kutuplam
olarak tanmlandn ne sryordu.
rnein "kapitalizmde, "ii snf hi
bir retim aracna sahip deildir ve e-
mek gcn burjuvaziye satmak zo
rundadr; dolaysyla burjuvazi tarafn
dan hem smrlr hem de onun ege
menlii altndadr. Oysa topyekn ku
tuplamalar olmad zaman bir retim
tarz iinde elikili konumlar da orta
ya kabilmektedir. rnein ynetici
lerin, bir snf olarak elikili karlar
vardr: iler gibi onlar da (yneticile
rin almalarn kra dntren) ka
pitalistler tarafndan smrlr, ancak
kapitalistler gibi iiler zerinde bir e-
gemenlie ve denetime de sahiptirler.
Ayrca somut toplumsal formasyonla
rn tek bir retim tarz oluturduu ok
ender grlr: bu yzden, rnein ka
pitalist toplumlar tipik olarak kapita-
list-olmayan retim ilikisi biimleri
nin eitli elerini barndrmaktadr.
Kapitalist toplumlarn en ak zellik
lerinden bir bakas, kendilerinden n
ceki toplumlardan, dorudan reticile
rin kendi retim aralarna sahip olup
onlar denetleyerek gerekletirdikleri
basit meta retimini miras alm olma
lardr (kk burjuvazi yani kendi he
sabna alan iiler feodal toplumlarda
115
daha yaygndr). Baz toplumsal ili
kiler her iki retim tarzna da nfuz e-
der ve bylece bu retim tarzlar ara
snda elikili ilikiler oluturur. Sz
gelimi kk i sahipleri, bir yandan
kendi ilerini yneten dorudan reti
ciler olduklarna, br yandan iveren
olduklarna ve dolaysyla emek gc
n smrdklerine gre, ayn zamanda
hem kk burjuva hem kapitalisttir
ler. Benzer biimde, "'yan zerk al
anlar' (aylkl profesyoneller gibi) de
nilen geni bir grup retim aralarna
sahip olmad halde, retim srecinde
kendi faaliyetlerini nemli lde de
netleyebilmektedir ve bu yzden, ge
rek proleter gerekse kk burjuva
varlndan eleri yanstan elikili
bir snfsal konuma sahiptir.
Bir Marksist olarak Wright'in ba
lca amac, elikili snfsal konumlar
dan hangisinin ya da hangilerinin, ka
pitalist smrye ve tahakkme kar
yrtt mcadelesinde ii snfnn uzaktaki bir "makro" veya sistemik il
mttefik bulmasna en uygun zemin
olduunu saptamakt. Wright'in, kura
mn gerek uzun kuramsal yorumlar
gerekse snf analizini ieren ve dnya
nn deiik lkelerindeki aratrma e-
kipleriyle birlikte yaplan, nemli bir
ampirik programla gelitirdiini gr
mekteyiz (bkz. Wright, Class, Crisis
and the State, 1978; Class Structure
and Income Determination, 1979; S
nflar, 1985).
Wright'in snf kavramn yeniden
tormle etmesi Marksizm iinde ve d
nda eitli tartmalara yol am ve tured questionnaire) bkz. anket
(dier "yapsalclarn argmanlaryla
ortak bir zellik olarak) insan unsurunu
dikkate almayan, statik, mekanik, de
terminist bir gr eklinde deerlen
dirilip eletirilmitir. Ama te yandan,
ABD'de snf analizindeki alternatif
*stat kazanma geleneinin ar bi
reyselciliini telafi eden bir bak as
grenler arasnda cokulu bir taraftar kit
lesi bulduu gerektir. Wright'in The
evre
Debate on Classes (1989) adl al
masnda, kendi projesinin dourduu,
tali nemdeki kapsaml literatr ile e
itli argmanlarn iyi bir panoramasn
bulabilirsiniz. Ayrca bkz. orta snf.
e r e v e , e r e v e l e m e , e r e v e a-
nalizi (frame, framing, frame analy
sis) Erving *Goffman Frame Analy
sis'de (1974), "ereve"yi "olaylara -
en azndan toplumsal olaylara- ve bi
zim bu olaylarda znel biimde yer a-
lmza yn veren dzenleme ilkeleri
dorultusunda oluturulmu durum ta
nmlar" olarak tanmlar. Dolaysyla
ereve analizi deneyimin dzenlen
mesiyle ilgilidir. Daha geni bir ba
lamda, esas olarak sosyal psikolojide
ve ayrca sosyolojide insanlarn anket
lerde ya da grmelerde nlerine su
nulan klara verdikleri yantlarn ks
men sorularn nasl "erevelendii"ne
(en dikkat ekicisi, belirli bir sorunun,
gi meselesi olarak m, yoksa bireyleri
dorudan etkileyen "mikro" bir sorun
olarak m tanmlandna) bal oldu
unu ileri sren hayli geni bir aratr
ma literatr vardr (rnein bkz. W.
Arts, vd., "Income and the Idea of Jus
tice: Principles, Judgements and their
Farming", Journal of Economic Psyc
hology, 1991).
erevesi b e l i r l e n m e m i g r m e
(unstructured interview) bkz. grme
erevesi belirlenmi anket (struc
erevesi belirlenmi grme
(structured interview) bkz. grme
e v r e (environment) Szlk anlamyla
"bir eyi kuatan ya da saran" demek
olan evre terimi akademik sylemde
eitli biimlerde kullanlr. Biyoloji
ve psikolojide, canl eylerin karakte
rini ekillendiren nedenlerin kapsaml
evre kriminolojisi 116

bir blm erevesinde sk sk "kal muhtemel konular arasnda unlar sa

tmn karsna konur. Kaltm genetik yabiliriz: "endstriyalizmin evrenin
yollarla aktarlan zellikleri gsterir bozulmasna yol amadaki rol; evre
ken, evre dsal olarak verilen zellik hareketlerinin (bkz. "toplumsal hare
leri gstermektedir. Ortaya kan tar ketler) yapsal ve toplumsal kkenleri;
tmann ou kaltm ile evrenin g yeil politika ile partilerin ierii ve
reli nemleri konusunda younlam etkisi; "kentleme ve "kresellemenin
ve evreye genellikle ksmen zel bir evreye yansmalar: "srdrlebilir bir
ierik yklenmitir. evre, baka kul kalknma salamann problemleri; do
lanmlarnda, bireyin (ya da canl bir aya kar, onu smrmeyen bir yakla
organizmann) iinde bulunduu (s m ile "demokrasi, insan "haklar ve
nrsz) toplumsal balam gsterir ve "ilerleme peinde koma gibi Aydn
burada, Jean "Piaget'nin bilisel geli lanma deerlerine kalc ballk ara
me almalarnda grld gibi, ev sndaki olas atmalara benzer, daha
reye adapte olma ve uyum salama so geni kapsaml kuramsal sorunlar. (r
runlar ne karlr. nein bkz. Tim Hayward, Ecological
Doal evre, insan eyleminin iin Thought, 1995 ve David Goldblatt, So
de gerekletii ve bizzat insan eylem- cial Theory and the Environment, 1996).
liiyle deiiklie uratlan bir alan evre sosyolojisiyle ilgili literatrn
olarak sosyoloji iin tad tm po eitli dallar, ina edilen evreyle ilgi
tansiyel nemine ramen, nadiren sos lidir ve "kltr (zellikle "popler kl
yal terimlerle kuramsallatrlm; son tr) hakkndaki tartmalarn iinde yer
zamanlara kadar sosyolojik dncede, alr. rnein Mark Gottdiener, ticari
evre/kaltm tartmasna yaplan refe meknlarn kullanlmasnda aka g
ranslar dnda fazla arlk verilme rlen evre ile toplumsal deiim ara
mitir. nemli bir nokta, evrenin salt sndaki balar konu ald inceleme
doadan ibaret olmad, insann m sinde (The Theming of America, 1996),
dahalesini de kapsad dncesi ka "konulu meknlar" (Graceland ve
bul grd halde, evreye ynelik u Disneyworld'den yerel alveri mer
andaki toplumsal ve siyasal ilginin fi kezlerine kadar her eyi kapsar), tke
ziksel dnyada (ehirler, evler, krlar ile ticilerin kendilerini iyi hissetmelerini
hava ve su gibi doal kaynaklar) youn- salamak ve onlar, srdrlebilir ikti
lamasdr. Bu yorumda evre terimi, sadi bymenin karna olacak ekil
"cemaat, "toplum ve toplumsal "grup de paralarn sistemli biimde harcat
gibi, fiziksel ve maddi koullardan zi ma maksatl, alldk ve rahatlatc bir
yade toplumsal ilikileri ne karan semboller baraj olarak betimler.
kavramlarla kar karya konmaktadr.
Fakat bir evre sosyolojisinin potansi e v r e kriminolojisi (environmental
yelini aa karan etken, kesinlikle mad criminology) Geleneksel olarak "su
di dnyann zgllkleri ve etkisi ile ve mekn", yani suun ve kurbanlarn
maddi dnyann toplumsal dzeyde ku (bkz. "kurbanbilim) meknsal dalmn
rulmas zerinde duran almalardr. inceleyen bir dal. evre kriminolojisi
evre sosyolojisi, hl olduka gev bu yzden "Chicago Okulu'nun kem
ek bir tanm yapld halde. 1980'ler- ekolojisi konusundaki almalaryla
den sonra sosyoloji disiplini iinde tanm ve suun nlenmesinde, "savunulabilir
lanabilir bir uzmanlk alan olarak ken mekn", "hedef younlatrma" ve ok
dini gstermitir. evre sosyolojisiyle yakn zamanlara ait bir kavram olarak
ilgili standart metinlerde karlalmas "sfr tolerans" (bkz. "krk pencereler
117
tezi) trnde gelimelerle ilintilidir. te
yandan, ge-modernlii ve *risk toplu
munu temel alan kuramlarn grnme-
siyle birlikte "yeil" (evre) sorunlar
nn daha ok n plana ktn, evre vekilini etkilemek iin youn bir reka
suu ve kriminolojisiyle ilgili nosyon
larn doal evreye, hayvanlarn yaa
mna ve bizzat insan topluluklarna
kar ilenen sular (rnein, toksik
atklarn boaltlmas) daha fazla an
latmaya baladn da belirtebiliriz.
Sosyolojik aratrmann yeni ortaya
kan bu alannn "insan haklar ve so
runlar asndan, *ekopoplizmle ba
lantl problemler kardna ayrca
dikkat ekilmelidir.
e v r e sosyolojisi (environmental
ciology) bkz. evre
kar gruplar (interest groups) "De
mokrasinin deerli elerinden birisi,
yurttalarn kendi adlarna rgtlenme
becerisi ve istekliliini gsterip, yasa
lar, devlet kurulularn ve kamuoyu
nu etkilemeye almalardr. Bu ekil
de rgtlenmi olan yurttalara genel
likle "kar gruplar" ad verilir ("bask
grubu, lobi, parti, siyasal eylem komi
tesi ve "toplumsal hareketin eanlaml
s saylabilecek bir adlandrma).
kar gruplar, zgl ve dar biimde
tanmlanm hedefleri olan ve lml ya
da radikal, yerel ya da uluslararas kap
saml olabilecek gnll birliklerdir. Pro
fesyonel birlikler ile ticari birlikler, rne
in ekoloji hareketinin eylemci grup
lar gibi kar gruplar olarak alrlar.
kar gruplar toplumun bir kesimini
(rnein emeklileri ya da rencileri)
temsil edebilecekleri gibi. uruna ideo
lojik ya da "ahlki kampanyalar d
zenlenebilecek bir deeri (krtaj kar
tl gibi) de temsil edebilirler.
Demokratik bak asyla, kar
gruplar esas olarak toplumun daha
varlkl ve daha iyi eitimli kesimlerini
temsil ederken, eilimli olup, yoksullar
karlar
ve aznlk kesimler byk lde tem
sil edilmeden kalrlar. rnein Washing
ton D.C.'de saylar 11.000 kadar olan
kar grubu rgtlenmeleri 535 millet
bet halindedir. Bu kurulularn hemen
hepsi i ve finans evreleri ile profes
yonel kesimleri temsil etmektedirler.
karmsal istatistik (inferential
statistics) Aratrmacnn, bir rnek-
lemden elde edilen sonularn, rnek-
lemin seildii topluluk iinde grle
bileceini ortaya koymasn salayan
istatistik. Sosyologlar da bu dorultu
da, bir btn olarak topluluun duru
munu yanstp yanstmadklarn anla
so mak iin rneklemlerde gzlenen mo
dellere "anlamllk testleri" uygulaya
rak, temsili rneklemlerden hareketle
genellemeler yapabilirler. Sosyologla
rn dikkatini eken dier istatistik tipi
ise, bir veri kmesi iindeki yantlarda
grlen modelleri zetleyen ve ortala
malar, korelasyonlar, vb. hakknda bil
gi salayan betimleyici istatistiktir. Ay
rca bkz. anlamllk testleri; istatisti
ki karsama.
karlar (interests) Gnlk konuma
dilinde "karlar"n birbiriyle ilintili
olan anlam vardr. Bir insan, dikka
tini ekmesi ya da merak etmesi anla
mnda bir konuya ilgi duyabilir. Bu
kullanmn sosyal bilimlerde uzmanlk
gerektiren bir karl pek yoktur. -
kinci kullanmda karlar, mlkiyetin
ya da yatrmlarn eanlamls olabilir.
ncs, bu kullanmn, bir kiinin
genel refahna ya da amalarnn
gereklemesine katkda bulunan ey
leri iine aldn ngren daha yaygn
bir kapsam vardr. Bu ikinci ve n
c kullanmlar felsefede ve sosyal bi
limlerde ok etkili olmutur.
:
Thomas *Hobbes un siyasal felse
fesi, insan doasyla ilgili, her trl ha
reketin altnda yatan gdnn kendini
karlar kmesi 118

koruma olduunu varsayan "materya kullanlmasnn yerinde grlp gr

list bir gre temellenmitir. nsan g- lemeyecei konusu hl tartmaldr.
dlenimiyle ilgili bu kiisel kar g Eer bunu yapamyorsak, o zaman "-
r, "siyasal iktisat disiplininde yay karlar'a dayal aklamalar gerekten
gn olarak benimsenmi, fakat David temelsiz kalacaktr. Sosyologlarn o
"Hume. Adam "Ferguson ve dierleri unun ne srecei baka bir sav ise,
tarafndan eitli gerekelerle kar bireyin toplumsal "kimlik duygusunun,
klmtr. nsanlar doalar gerei top onun kiisel kar anlayndan nce
lum halinde yaadklarna gre, kiisel gelmesi gerektiidir; zaten bu nedenle,
kar ile bakalarnn karlar arasnda karlar, bazlarnn, zellikle baz
net bir ayrm yaplamaz. Ferguson, ce Marksistlerin iddia ettii gibi nesnel bir
saret, drstlk ve sadakat gibi erdem temelde deil, ancak znel erevede
lerin benliin ok daha deerli vasflar tanmlanabilir. Ayrca bkz. snf kar.
olduunu, bu yzden karlarla ilgili
saptamalarda nceliin bu tr erdemle karlar k m e s i (constellation of
re verilmesi gerektiini ileri srerek, interests) bkz. sermayenin ayrmas
zellikle karlarn maddi servet ve
mlk sahibi olmayla ilikilendirilme- ift tarafl soy (bilateral descent)
sini eletirmitir. bkz. soy gruplar

Ferguson'un bu eletirisine ra ift tepe deerli dalm (bimodal

men, karlar esas olarak maddi servet distribution) bkz. merkezi eilim l
ya da siyasal gle ilikilendirerek ve leri
deerler ve ilkeler alanndan kopararak
kavramsallatrmay ngren materya ilecilik, bu d n y a ilecilii (asce
list gelenek hem gnlk dilde hem de ticism, this-worldly) bkz. Protestan
sosyal bilim ve siyaset biliminde etki etii tezi
sini muhafaza etmitir. Fakat yirminci
yzylda, bilhassa Marx ve Engels'in obanllar, obanllk (pastoralists,
"tarihsel materyalizmi balamnda ger pastoralism) Esas olarak hayvan sr
ekleen ciddi bir yn deiimiyle, s ve evcil hayvanlara dayanan, ge
karlar daha ok hipotetik kolektif ak be ya da yar-gebe bir geim tarz.
trlere (toplumsal snflar ile kesimle Dzenli mevsimlik deiimlere gre
re) affedilmeye balanm; daha sonra otlaklara giden gruplar yar-gebe o-
sanayi sosyolojisi, siyaset sosyolojisi larak adlandrlr. Pastoral gebelere,
ve meslekler sosyolojisi gibi alanlar, Gney Avrupa dahil olmak zere dn
korunacak ortak iktisadi ya da toplum yann pek ok blgesinde rastlanr. Bu
sal stnlkleri veya almas gereken gruplarn pek ou kendilerini yerleik
dezavantajlar olan her gruba birtakm dzene gemeye zorlayan basklarla
"karlar" atfederek bu bak asn kar karya kalmtr.
tamamen genelletirmilerdir.
karlar kavramnn byk yarar, o c u k istismar (child abuse) En ge
bireylerin ya da gruplarn yaamlarnn nel anlamyla ocuk istismar, bir ye
nesnel koullaryla ilgili analizleri, on tikinin veya yetikinlerin bir ocua
larn inan ve eylem kalplaryla iliki- kt davranmas ya da incitmesi iin
lendirme yeteneini ieriyor olmasdr. kullanlr. Bu istismar fiziksel, duygu
Yine de, "karlar"' kavramnn kendi sal ve cinsel nitelikli olabilecei gibi,
inanlar ve niyetleri hakknda n bil nn bir araya geldii bir istismar
gisi olmayan birey ya da gruplar iin da olabilir; ayrca, bir ya da birka kii
119 ocuk istismar

tarafndan, aile iinde ya da dnda, snflarda rastlandn ortaya koymak

herkesin nnde ya da ba baayken tadr. Erkek ocuklar da tacize ura
ilenebilir. ocuk istismarnn, kurban malarna ramen, bu olaylardaki kur
lar iin (genellikle) ar duygusal ve banlar ounlukla kk kzlardr. Yi
psikolojik zararlara yol at; saldr ne ocuklara ynelik cinsel istismarlar
ganlarn olayn gizli kalmas iin bask da kk bir oranda kadnlarn ad ge
yapmalar nedeniyle yllarca aa k mekle birlikte, tacizcilerin ounluu
mayan zararlar verdii yaygn bir d erkektir. ou uzmann kabul ettii gi
ncedir. Geni anlamyla ocuk istis bi olaylarn byk ounluu hibir
mar, farkl ya gruplar arasnda bir zaman ifade edilip aa vurulmad
*gcn ktye kullanlmasna iaret ndan, ocuklarn cinsel adan istis
etmektedir. Tarihsel kantlarn aka marna ynelik gvenilir veriler top
gzler nne serdii gibi, tanmlanma lamak ok zordur. Yaplan tahminlere
biimi ok byk farkllklar gster gre, tm ocuklarn yzde 10'u ile
mesine ramen, yzyllardan beri her yzde 90' arasndaki kesimi bir ekil
trl ocuk istismarna tank olunmu de cinsel tacize uramtr. Aratrma
tur. Elli yl nce "sk disiplin" olarak clarn nndeki problemlerden birisi,
yorumlanan hareketler de bugn istis "cinsel istismar"! gsteren tek bir hu
mara ynelik hareketler saylmaktadr. kuksal kategorinin bulunmamas; teca
vz, olanclk, gayri meru ilikiler ve
ocuklara ynelik fiziksel istis
ensest (ensestin dar tanm, babann
marlar (ocuk istismar ya da "ocuk
ocukla tam cinsel ilikiye girmesidir)
dvme") cinsel istismarlardan ayrmakta
gibi deiik eylemleri kapsamasdr.
yarar vardr. ocuk dvme 1960'h yl
Cinsel istismarn tam olarak neden o-
larda yaygn bir sorun haline gelmi ve
lutuu, ocuklarn -zellikle duruma
bir "ahlki paniin temelini olutur
salonlarnda- gerei anlattklarna g
mutu (ABD'de bu durumu "ilevsiz"
venilip gvenilemeyecei konusunda
ailelerin zellii sayan bir tartma
da youn tartmalar yaplmtr.
metni iin bkz. R. ve C. Kempe, Child-
Abuse, 1983). Baz aratrmaclar orta Bu sorunlar I987'de, ngiltere'de
snf aileleri iindeki iddetin daha giz Cleveland'da kan, bir ocuk doktoru
li tutulduunu ve sakl yapldn id nun 200' akn ocuun cinsel istis
dia etmelerine ramen, daha sonraki a- mara urad dorultusunda rapor ver
ratrmaclar da, aile ii iddet olgu dii, ama byle bir ihtimali kabul et
sunda grld gibi ocuk dvme ol mek istemeyen yerel polisin doktorla
gusu ile yoksulluk iinde yaayan ai rn kantlarn geerli saymad bir kriz
leler arasnda sk bir ba bulunduunu srasnda iyice n plana kmtr. Da
ortaya karmtr. Britanya'da I973'te ha sonra baz ocuklara yanl tehis ko
Maria Colwell, 1984'te Jasmine Beck- nulduu anlalmasna ramen, eldeki
ford adl ocuklarn lm byk bir kantlar ocuklarn ounun gerekten
fkeye yol am ve sosyal hizmet g istismara uradn dorulamt. Yine
revlilerinin ailelere nasl doru bir e de o srada boy hedefi durumuna den
kilde mdahale edebilecekleri konu ler, istismar yapan kiiler deil, doktor
sunda ciddi tartmalar dourmutu ile sosyal hizmet grevlileri olmutu.
(bkz. "sosyal hizmet). Sonunda bu olay, ailenin ocuk byt
Grnte snfsal kkenle ilikili medeki rol, ailelerde zel hayatn ve
olan ocuk dvmenin karsnda, o g ilikilerinin nitelii, anne babalarn
cuklarn cinsel ynden istismar edil haklarnn karsnda ocuklarn hak
meleriyle ilgili kantlar, bu olguya tm lar arasndaki dengeyi korumak gibi
ocuk sululuu
konular kapsayan youn bir tartmay
la noktalanm; fakat ocuklarla ilgili
sorunlar, anne babalarn sorumluluu,
erkeklerin iddeti ve baz g ilikile
rinin erotik doas gibi sorunlardan da
ha az tartlmt (bkz. B. Campbell,
Unofficial Secrets -Child Sexual Abu
se: The Cleveland Case, 1988).
ocuklara ynelik cinsel istismar
gsteren ana model vardr. Daha
ok erkek sulular zerinde duran psi
kolojik model, failleri kiilik bozuklu
u olan kiiler olarak grr ve istisma
rn gerekletii toplumsal ortam ile
kurbanlar dikkate almaz. *Aile sis
temleri modeli, bunun tersine, aile i-
indeki bireylere veya tek tek aile -
yelerinin gemilerine odaklanmaktan
ziyade, aileyi tek bir varlk olarak gr
mekte; istismar olaynn yaand ai
leleri "ters ilevli" saymakladr. Bu g
r bu trdeki bir istismar olayn "nor
mal" bir aile meselesi olarak kabul e-
der ve st kapal bir ekilde, normal
grnmeyen ailelere patolojik ya da
sapkn etiketini yaptrr. Feminist mo
del ise cinsel istismar, erkeklerin kadn
lar ve ocuklar zerindeki egemenli
inden kaynaklanan daha geni kap
saml bir g sisteminin (erkek iddeti
bu sistemin ayrlmaz bir parasdr) bir
boyutu olarak deerlendirir. Feminist
model genelde eitsizliin, zel olarak
da ya gruplar arasndaki g istisma
rnn farkndadr ve deiik mdahaleler
ngrr, ama ocuklar istismar eden
kadn aznla kar nasl davramlaca
konusunda ak bir zm nermez.
ocuk istismaryla ilgili olan ve bu
fenomeni daha geni bir toplumsal-si-
yasal balama oturtan iyi metinler iin
bkz. N. Parton, The Politics of Child
Abuse (1985), D. Gittins, The Family
in Question (2. basm. 1993) ve The
Childin Question (1997).
o c u k s u l u l u u (juvenile delinqu
ency) bkz. sululuk
120
o c u k l u k (childhood) "ocuk" terimi
ya bir evlt, ya da bir toplumda yeti
kinlerle ayn lde tam bir ekonomik
ve hukuksal stat kazanamam birisi
anlamnda kullanlabilir. kinci gruptaki
insanlar, ocukluk diye bilinen ve yala
ilintili bir dnemden gemektedirler.
ocukluk kltrlere ve tarihsel d
nemlere gre deiiklik gsterir. Fran
sz tarihi Philippe Aries Centuries of
Childhood (1962) adl kitabnda, mo
dern Bat'daki ocukluun, ocuklar
yetikinler dnyasndan ayrp "karan
tinaya alma" biiminde esiz bir rnek
oluturduuna, bu nedenle ocukluun
(i ve ekonomik sorumluluk yerine) o-
yun ve eitimle birlikte anldna dik
kat eken ilk aratrmacyd. Dier ya
zarlar ise, aksi dorultudaki ampirik
kantlara ramen, ocukluun, ocuk
larn siyasal, entelektel, cinsel ya da
ekonomik varlklar olarak hareket et
me becerilerinin olmad dnce
siyle kurulduunu vurgulamlard. Bu
kurgu, doal olarak ocuklarn ailede
(esas olarak kadnlar tarafndan) ko
runmas gerektii dncesini iermekte
ve sonuta, kapitalist devletlerin ig
cnn, devlete asgari dzeyde mal ola
cak ekilde yeniden retilmesi ve top-
lumsallatrlmas ihtiyalarna hizmet
etmektedir. ocuk bu sayede, devlet ku
rulularnn dzensiz ailelere mdahale
etmesi, belirli normlara uymuyorlarsa
aileleri ciddi bir ekilde uyarmas ya
da ocuklarn ellerinden almas iin
bir bahane ilevi de grecektir.
ocukluk sosyolojisi kapsamnda
yaplan incelemeler, bu terimin modern.
Bat toplumunun kuruluunda gl bir
sembol ilevi grdn ortaya koy
maktadr. ocukluk olduka mulak bir
terimdir ve bu da onun sembolik ilevi
ni arttrmaktadr. Bir yandan, ocuklar
anne babalarn stne titredikleri ve de
erli varlklar olarak grlrken, br
yandan toplum iin bir maliyet ve yk
(zellikle kadnlar iin) konumundadrlar.
121
1980'li yllarda "ocuk istismarnn
'kefedilmesi'' ve Birlemi Milletler
ocuk Haklan Konvansiyonu'nun a
lmalarnn ilerlemesiyle, sosyolojide
yeni (ocuklarn haklar, gl yanla
rn ve yeteneklerini vurgulayan) bir
yaklam, egemen olan ocukluk imge
sine temelden kar kacak bir yakla
m grlmtr.
ocukluk farkl nedenlerden dolay
"psikanaliz, "dilbilim ve "eitim sos
yolojisi alanlarndaki analizlerde, asli
"toplumsallama ve "toplumsal cin
siyet farkllamasyla ilgili inceleme
lerde ilenen temel konulardan birisi
olmutur. Bu alanla ilgili genel bir de
erlendirme iin bkz. der. Allison Ja
mes ve Alan Prout, Constructing and
Reconstructing Childhood (1990).
o u l c u t o p l u m l a r (plural societies)
Farkl dilsel, etnik, dinsel ya da rksal
grup ve cemaatlere blnm olan top
lumlar. Bu tanm tartlabilir biimde
hemen her topluma uygulanabilir ve
bylesi bir kullanmn sonucunda o
ulcu toplumlar terimi (etkisini kaybe
derek) "okkltrl toplunrla ean
laml grlerek, bugnk ABD'den
Brezilya'ya kadar son derece farkl
devletlere iaret edebilir. Oysa sz ko
nusu kavramn balangta ok daha s
nrl bir kullanm alan vard. oulcu
toplumlar, nceleri gelimekte olan
dnyadaki "smrge ynetimlerinin
kurduu, iblmnde farkl "etnik
gruplarnn yerlerinin ayr olduu, b
yk lde kendine yeterli "cemaatlere
sahip ve bu yzden ulusal topluma hi
bir ballk duymayan ya da ok az du
yan devletleri -bata Birmanya ve En
donezya olmak zere- tanmlamaktay
d (bkz. J.S. Fumivall, Colonial Policy
and Practice, 1948). Baka bir ekilde
ifade edersek, oulcu toplumlarda, yal
nzca kltrel heterojeniikten deil, ay
n zamanda akrabalk, din, eitim, e
lence ve ekonomiyle (bazen ynetimle)
oulcu toplumsal sistemler
ilgili kurumsal sistemlerde de formel
bir eitlilikten sz edilebilmekteydi.
oulcu toplumlarda farkl etnik
kkenlerden insanlar, yalnzca -eitli
gruplarn birbirleriyle ticaret yapmak,
mal ve hizmet alveriinde bulunmak
zorunda olduu- pazarda karlarlar.
Bu yzden, bir grubun yelerinin ba
ka bir grubun yeleri tarafndan sm-
rlmesini snrlamaya ynelik hibir
ortak "toplumsal talep'" ortaya kmaz.
Pazarda anari domasnn nne ge
mek iin, gruplar aras ilemleri yn
lendirecek bir toplumsal ereve tasar
lamak yeterlidir: Endonezya'da, oul
culuk amazn zmeye ynelik bal
ca giriimler, bir "kast sisteminin, or
tak bir hukuk ynetiminin, "milliyeti
bir "demokrasinin ve "federalizmin zor
la kabul ettirilmesini iermitir. Endo
nezya toplumunda oulculuun yk
selii ve (ksmen) yok oluu zerine iyi
bir deerlendirme metni iin bkz.
W.F. Wertheim, Indonesian Society in
Transition (1956).
Daha sonraki yazarlar (rnein,
M.G. Smith, The Plural Society in the
British West Indies, 1965) Furnivall'm
kulland oulcu toplumlar terimini,
smrge sonras ve toplumsal ve kl
trel adan oulcu grlen (iblm
temelinde ayn oulculuktan kesin bi
imde sz edilemese de) ok-rkl Ka-
rayip ve Gney Afrika toplumlarn kap
sayacak biimde geniletmilerdir. o
ulcu toplumlar tezine ynelik asl ele
tiriler, gzlemlenen etnik ve kltrel ("ide
olojik") eitsizlikleri, temel snf atma
larna tamaya ve gelimi toplumlar
ile gelimekte olan toplumlar arasndaki
"bamllk ilikilerini ne karmaya
alan "Marksistlerden gelmitir.
oulcu t o p l u m s a l s i s t e m l e r (plu
ral social systems) 1960'larda sanayi
sosyologu Tom Burns, "rgt (organi
zasyon) kuramclarnn, bireylerin or
ganizasyonlar iinde yalnzca irketin
oulculuk
resmi hedefleri dorultusunda hareket
ettii varsaymnn hatal olduunu,
nk bireyleri, organizasyonunkiyle
elien baka kayglarn da motive e-
dilebileceini iddia etmitir. Organi
zasyonlar, ezamanl olarak alan en
az "toplumsal sistem biiminde ta
savvur edebiliriz ve bu toplumsal
sistemden yalnzca birisi, tm karar
alma srelerinin aka gerekletii nekler erevesinde almalarn sr
resmi otorite sistemidir. Bunun yann
da, insanlarn ilerlemek iin yart
bir kariyer sistemi ile bireylerle de
partmanlarn g kavgasna girdii bir
siyasal sistem vardr. Dolaysyla, fir
malarn iinde, "bir kiinin firmann
kaynaklar zerinde uygulayaca de
netimin derecesi, baka insanlarn faa
liyetlerinin ynlendirilmesi ve patronaj
(terfi ve imtiyazlarla dllerin dat
m) hakknda bir atma" ortaya k
mas beklenebilir. Ksacas, "eylem
sistemlerinin oulluu", "bunlardan
birine, u veya bu eylem, karar ya da
plan iin baat referans sistemi olarak
bavurabilen" alanlar asndan da
sz konusudur (bkz. "On the Plurality
of Social Systems", der. J.R. Law
rence, Operational Research and the
Social Sciences, 1966). Burns'n ara
trmas, organizasyon kuramclarnn ir
keti, organizasyon emasnda gsterilen
formel yapyla eitlenebilen bir birim
sel sistem olarak kavramlatrmalar-
nn ne kadar naif kaldn gstermesi
asndan nemlidir.
o u l c u l u k (pluralism) oulculuk
terimi ncelikle, siyaset bilimi iindeki
ana ve birbirinden ok farkl iki akm
anlatr. En yaygn biimde ise, 1960'-
larda Amerika'da son derece etkili o-
lan, ampirik bakmdan ynlendirilen
almalara iaret eder. Byk lde den diriltilmiti. Hirst'e gre, Britanya
yerel "cemaatlerdeki siyasal kararlar
zerine incelemelerden hareket eden
ve en nl rnei Robert Dahl'n Who
Governs? (1961) adl almas olan
122
oulcular, siyasal iktidar geni bir re
kabet iindeki "kar gruplar arasnda
datld iin ABD'nin "demokratik
bir toplum olduunu iddia etmilerdir:
Bu gruplardan hibiri tam anlamyla
gl deildir, ama hepsi de kendi
meru karlarn koruyacak kadar g
ldr. oulcularn ortaya att ampi
rik iddialar, Marksist ve elitist gele
dren akademisyenlerin ciddi eletiri
lerine maruz kalmtr (rnein bkz.
G.W. Domhoff, Who Rules America?,
1967). Bu eletiriler, iktidarn grle
bilir uygulamalarnn, baz gruplarn
iktidar daha az ak biimlerde kul
landn saklayabileceini ve ifade e-
dilen siyasal tercihlerin mutlaka nesnel
(ya da "gerek") "karlara eit olma
dn ileri srerler. Yine de eitli o
ulcu grler, normatif siyaset kura
mnn bir paras olarak kayda deer
bir etki yapmaya devam etmektedir
(rnein bkz. Robert Dahi, A Preface
to Economic Democracy, 1985).
oulculuk terimi, daha az yaygn
olmasna karn, George Douglas, Ho
ward Cole, John Neville Figgis ve
Harold J. Laski gibi isimlerle balantl
biimde, 1920'lerde ayn derecede dik
kat ekmi Britanya siyaset kuramnn
bir ksm iin de kullanlabilir. Bu yak
lama gre, egemen gcn "devlette
younlat "anarist gelenek dnda
dier tm siyaset kuramlar tarafndan
kabul edilmektedir ve bu gc ele ge
irmek iin mcadele etmeye gerek
yoktur, sadece bu gcn "sivil toplu
mun kendi kendini yneten birlikler a-
rasnda datlmas yeterlidir. Bu do
rultudaki almalar. Paul Hirst'n The
Pluralist Theory of the State (1989)
adl almasnda tam anlamyla yeni
oulcularnn "birlikilii", sosyal de
mokrat ve Marksist-Leninist gelenek
lerin ortaya koyduu modellerle taban
tabana zt bir sosyalist ynetim biimi
 123
sunan bir "'birliki demokrasi" kavram
retme noktasnda, Amerikallarn grup
lar rekabetine yapt vurguyla birleti
rilebilir niteliktedir. Ayrca bkz. aske-
ri-snai kompleks; cemaat iktidar;
elit kuram; iktidar eliti.
o u l c u l u k , c p i s t e m o l o j i k {plura
lism, epistemological) bkz. metodolo
jik oulculuk
ok aamal r n e k l e m (multi-stage
sample) bkz. rnekleme
ok b o y u t l u l e k l e m e (multi-di-
mensional scaling) Tek boyutlu lek
veya faktr analizindeki gibi. oun
lukla tek boyutlu olarak temsil edile
meyen bir veri kmesi. Burada ama,
(birim analizinde ve *lek kurmada
grld trde) birimlerin istenildii
gibi temsil edilebilecek ekilde deiti
rilmeleri veya seilmeleri; ya da, baka
bir k olarak, temsil ileminin iki veya
daha ok boyutlu bir alanda yaplma
sdr. ok boyutlu leklemenin mak
sad, verilerin olabilecek en az sayda
boyutla ve olabilecek en iyi ekilde
temsil edilmesidir.
En basit ok boyutlu lekleme r
neinde (metrik olmayan ok boyutlu
klidyen mesafe lei), verilerin if-
lerli inceleme nesneleri arasndaki ben
zerlik ya da benzemezlii konusunda
bilgi aktarmalar beklenmektedir: r
nein, pozitif korelasyonlar benzerlik
ler eklinde yorumlanabilir, yani deer
ykseldike deikenler birbirine daha
ok benzerler. ok boyutlu lekleme-
de ama, her deikeni az boyutlu a-
landa bir nokta olarak gstermek ve
bylece noktalar arasndaki uzakln,
tam anlamyla veri benzerlikleri ve ben
zemezliklerinin greli bykln yan
stmasn salamaktr. Metrik olmayan
(veya srasal) ok boyutlu lekleme
yalnzca verilerin sra dzenini korur;
metrik (dorusal veya kuvvetsel) ok
boyutlu lekleme ise kantitatif bilgiyi
ok deikenli analiz
korur. ok boyutlu leklemeden ya
rarlanan bilgisayar programlar, genel
de byle bir zm tekrara dayal ola
rak ararlar.
ok boyutlu lekleme, geni bir
veri eitliliine uygun olan son derece
yararl ve genel bir prosedrler btn,
bir Genel Mesafe Modeli'dir. Bu er
eve, farkl modellere (uzaklk, lek-
sel rnler ya da faktr, llm u-
zaklk) ve farkl lm seviyelerine (mo
noton/metrik olmayan, dorusal/metrik
ve g dnmleri gibi) gre iki yn
l korelasyon matrisleri ve ynl
veri atlarn kapsayacaktr. ok bo
yutlu lekleme, olduka geni bir kap
samdaki sosyolojik ve psikolojik veri
lerde baaryla uygulanmtr (bkz.
J.B. Kruskal ve M. Wish, Multidimen
sional Scaling, 1978).
ok deikenli analiz (multivariate
analysis) Tek deikenli analiz, tek bir
deikendeki "varyasyonu tanmlama
ve aklama zerine kuruludur. ki de
ikenli analiz, ayn eyi bir arada ele
alnan iki deiken iin yapar (kovar-
yasyon). ok deikenli analiz ise, ok
saydaki deikenin bir aradaki eza
manl etkilerini ele alr. ok deikenli
normal dalm, onu uygun modeller
gelitirmeye hazr hale getiren varsa
ymlarn basitletirilmesine olanak ta
nyarak (rnein, pek ok deikenin
karlkl ilikileri her ift arasndaki
korelasyonlar hakkndaki bilgiye indi
rilebilir) ok nemli bir rol oynar. ok
deikenli analiz modelleri genellikle
cebirsel biimde (deikenlerin ba
ml deikeni etkilemek iin bir ara
ya gelme ekillerini belirleyen bir do
rusal denklemler kmesi olarak) ifade
edilir ve ayrca geometrik olarak ta
sarlanabilir. Buna gre, iki deikeni
temsil eden iki boyutlu bir dalm da
ha yksek boyutlu (deikenli) alanla
ra geniletilebilirken, ok deikenli
analiz noktalarn nasl kmelendiini
ok dzeyli modeller
tespit etmek zere tasarlanabilir.
ok deikenli analizin en iyi bili
nen ve en sk kullanlan deiik biim
leri, *regresyon analizinin ve varyans
analizinin uzantlar olan ve ikisi de
birtakm bamsz deikenlerin tek bir
baml deiken zerindeki dorusal
etkilerini inceleyen oklu regresyon a-
nalizi ve ok deikenli varyans anali
zini kapsamaktadr. Bunlar, *izlek a-
nalizi (ya da bamllk analizi veya
yapsal denklemsel analiz) iinde be
lirlenmi deikenler ann greli
(standartlam) etkilerini tahmin et
mek iin gerekli temeli oluturur ve
yaygn biimde, rnein, kuaklar ara
s mesleki mirasn karmak modelle
rini biimlendirmek amacyla kullan
lr. Bugn artk, ikili, nominal ve sra-
sal deikenler iin kullanlan eitli
biimler de grlmektedir.
ok deikenli analizin yaygn bir
kullanm, ok saydaki karlkl ili
kili deikeni, bir yandan bamszlk
gibi faydal istatistiki zelliklere sahip
olup, te yandan orijinal varyasyonu
mmkn olduunca koruyarak daha
kk sayda deikenlere indirgemek
le ilgilidir. Boyutlar azaltmay hedef
leyen bu modeller iinde, temel bile
enler analizi, "faktr analizi ve ok
boyutlu lekleme vardr. Bunlardan
birincisi (Temel Bileenler Analizi), ba
sit bir ekilde orijinal varyasyonun aza
lan miktarlarn ieren az sayda ba
msz eksen ya da e bulmak iin ta
sarlanm betimleyici bir aratr. Fak
tr analizi ise, farkl varyasyon kay
naklar (rnein, ortak ve esiz faktr
ler) olduunu varsayan ve genelde yal
nzca ortak varyasyonu aklamaya a
lan bir modele dayanr. Faktr anali
zi, psikolojide, zellikle zek kuramla
r modellemesinde olduka fazla kul
lanlmtr.
ok deikenli analizin sosyal bi
limlerdeki daha az yaygn deiik bi
imleri arasnda, kmeler aras analiz
124
(birtakm farkl deikenler araclyla
baml deikenler zerindeki etkileri
kestirmeye alan bir analiz) ve ayrc
analiz (bamsz deikenlere gre iki
veya daha fazla alt-grup arasnda mm
kn olduunca farkllaan bir analiz)
saylabilir.
Yakn zamanlarda, farkl (nominal
ve srasal) verileri ele alabilmek iin,
zellikle karmak apraz-tablolama ve
kategorileri (sosyolojideki en yaygn
saysal analiz biimi) zmlemeye
kafa yoran sosyal bilimcilerle ilgili o-
larak, ok deikenli analizin geliti
rilmesine byk aba harcanmtr. Bu
abalarda, daha ok, karlkl ilikileri
daha basit ve "tutumlu bir ekilde or
taya koyabilen, ok ynl bir "olum
sallk tablosunun yaratlmasna olanak
tanyan "log-lineer analiz (bu, hem
varyans analizine, hem ki-kare analizi
ne benzer) zerinde younlalmtr.
o k dzeyli m o d e l l e r {multi-level
models) Makro ve mikro dzeydeki
toplumsal fenomenler arasndaki ba
lar incelemede kullanlan ve birbirle
riyle yakndan ilikili yaklamlar k
mesi. ok dzeyli (ayrca, "balamsal"
ya da "hiyerarik" olarak bilinir) mo
deller sosyolojide, toplumsal balamn
bireysel dzeydeki sonulara yansyan
etkilerini tanmlamaya alrlar.
Bireylerin toplumsal evrelerinden
etkilendikleri ve bu etkilere karlk ve
rerek harekete getikleri dncesi, sos
yoloji disiplininin temel bir esidir.
Klasik sosyologlar arasnda, Durkheim
cemaat yapsnn intihar oranlarndaki,
Weber dinsel cemaatlerin (Protestan mez
hepleri gibi) iktisadi davranlardaki et
kisini aratrmtr. 1980'lerin ortala
rndan itibaren ise yeni kuramlar geli
tirilmi ve eitli sosyolojik problem
lerde yeni istatistiki teknikler uygulan
mtr. Sz konusu yenilikler, bu alan
da daha nceki yaklamlar aan, nemli
bir ilerleme olduunu gstermektedir.
125
Deiik isimler altnda bir sr ok
dzeyli model vardr ve bunlarn ou,
sosyolojide 1960'lardan itibaren kulla
nlmaya balanan "balamsal regres-
yon analizinin uzantlardr. Hiyerar-
ik dorusal model, hiyerarik doru
sal regresyon, tesadfi katsaylar mo
deli, hiyerarik karma dorusal model
ve Bayesyan dorusal model bunlar a-
rasnda saylabilir. Eitim, tabakala
ma ve kriminoloji sosyologlar bu mo
dellerin baka trlerini gelitirmiler
dir. Bunlar da, ok dzeyli etkileri i-
ermek amacyla *olay tarihi analizi ve
"olumsallk tablosu analizinin uzant
larn kapsamaktadr. Tm bu model
lerde ortak olarak gzlenen balca -
zellik, hepsinin balamsal etkileri ol
duu, yani iler durumda olabilen bi
reysel dzeydeki bir deikenin etkile
rinden ayr olarak, bireysel aktr et
kiledii tahmin edilen makro sreleri
hesaba katmalardr. Bu tanmda "bi
reysel", aratrma iindeki baka bir
makro dzeyle ok kk ilgisi olan
herhangi bir analiz birimi iken, balam
sal etkiler, rnein alan (ulus, cemaat),
zaman (tarih) ve organizasyonlarla (o-
kullar, irketler) ilikili etkiler olabilir.
ok ynl balamlar her birim iin
uygulanabilir.
ok dzeyli modeller, mikro d
zeydeki sonular, ya mikro dzeyde
belirlenen modellerin (mikro dzeyde
ki sonular mikro dzeydeki ortak de
ikenlerle aklanr) parametrelerinin
balamn ilevi olduunu gstererek
ya da mikro-makro ilikilerinin -makro
dzeydeki deikenler biiminde- ba
lamn karakteristikleri olarak ifade e-
dilebileceini gstererek aklar. Buna
bal olarak, rnein aratrmaclar,
evliliin ya da dourganln zaman
lamas gibi sonular zerindeki cemaat
etkilerini belirlemek iin ok dzeyli
olay tarihi modelleri kullanmlardr
U.O.G. Billy ve D. E. Moore, "A
Multi-level Analysis of Marital and
okelilik
Nonmarital Fertility in U.S.", Social
Forces, 1992). Okul etkileri zerinde
de kapsaml bir literatr vardr. Baz a-
ratrmaclar, dzenli byk okullarda
rk etkilerinin azaldn, buna karn
snf ve akademik gemi etkilerinin,
disiplin prosedrlerinin etkin ve adil
olduu okullarn yan sra daha kk
okullarda da azaldn ileri srmler
dir. Dier baz incelemeler ise, okulda
kalma kararlar zerindeki yerel emek
piyasas etkilerine eilmilerdir (rnek
iin bkz. D. Raffe ve J. D. Willms,
"Schooling and Discouraged Worker",
Sociology, 1989). Ayrca organizasyo
nel yap ve emek piyasas blnmesi
nin kariyer sonular zerindeki etkile
rine ynelik ve birey, irket ve emek
piyasas dzeylerinde toplanm verile
re dayanan ok sayda ok dzeyli a-
nalizler vardr. rnein, W. .1. Ville-
mez ve W. P. Bridges ("When Bigger
is Better: Differences in the Indivi
dual-Level Effect of Firm and Estab
lishment Size", American Sociological
Review, 1988). irket byklnn ve
dier organizasyonel niteliklerin birey
sel gelir zerindeki etkisini ve bunun,
mesleklere ve cinsiyete gre nasl de
iiklik gsterdiini incelemilerdir.
Her ne kadar ok dzeyli modeller,
balamn tam olarak ne anlama geldi
ini ve sosyologlarn ilgilendii birey
sel sonular ne ekilde etkileyebildi
ini daha iyi anlamaya dair bir vaatte
bulunsa da, bu yaklam da problemsiz
deildir. Eer modeller ok karmak-
sa, model parametreler iin salam
istatistiki tahminler retmek zor olabi
lir. (Baz incelemeler, her dzeyde on
deikeni bulunan be dzeyli model
ler kullanmlardr.) te yandan eksik
veriler istatistiki tahminleri yanl hale
getirebilir.
o k e l i l i k (polygamy) okelilik ke
sinlikle bir cinsin, kar cinsten iki ya
da daha fazla kiiyle ayn anda evli
 okkarllk
olmasn gsteren bir terim olmasna
karn, baz yazarlar -aslnda "okkar
llk diye adlandrlmas gereken- bir
erkein iki ya da daha fazla sayda ka
dnla evlenmesi anlamnda kullanrlar.
okkarllk (polygyny) Bir erkein
ayn anda iki veya daha fazla kadnla
evli olmasn anlatan bir terim. Birden
fazla kadnla evlenme insan toplumla
rnda ender rastlanan bir durum deil
dir ve yaygn olarak grlebilir. Evle
nilen kadnlarn kz karde olmas ha
linde, bu durum kzkarde okkarll
olarak adlandrlr. Baz yazarlar, bu
tr evlilikleri ifade etmek iin okkar
llk yerine "okelilik terimini kulla
nrlar, fakat kesin bir dille ifade etmek
gerekirse, okkarllk da okkocallk
da aslnda okeliliin versiyonlardr.
o k k o c a l l k (polyandry) Bir kadnn
iki ya da daha fazla erkekle sayda evli
olmasn gsteren bir terim. okkoca
llk olduka ender grlen bir evlilik
biimidir ve genellikle bir kadnn iki
ya da daha fazla sayda erkek kardele
evlenmesi sonucunda ortaya kar. Bu
durum, grup halinde ya da karde ok-
kocall diye bilinir. okkocalln
nedenlerinden birisi, mirasn hepsi de
ayn baba(lar)n dlleri olarak grlen
ocuklara geecei dncesiyle, top
ra ve mlkiyeti tek bir ailenin iinde
tutmaktr.
o k k l t r l t o p l u m (multi-cultural
society) ABD ve kinci Dnya Sava
sonras Britanya rneklerinde grld
zere, kltrel oulculukla karak-
terize edilen toplumlar iin kullanlan
bir terim. Bir ideal olarak okkltrc-
ln, kltrel eitlilii (rnein, dil
sel ve dinsel eitlilii) vmesi nede
niyle, erken dnem rk, etnisite ve g
aratrmalarnn pek ounda varsay
lan "asimilasyoncu idealin kart bir
modeli yanstt sylenebilir.
126
oklu d o r u s a l iliki (mulicolli-
nearity) Bir "regresyon analizinde iki
veya daha fazla "bamsz deiken
arasnda yksek bir "korelasyon varsa
oklu dorusal iliki ortaya kar. Ba
msz deikenlerin oklu dorusal
iliki olduunu varsayabilmek iin a-
ralarnda ne lde korelasyon bulun
mas gerektii konusunda arpc bir
anlamazlk vardr. Ar oklu doru
sal iliki (mein, iki bamsz dei
ken arasndaki 0,70'lik ya da daha
yksek bir korelasyon) standart hatalar
ve regresyon katsaylar (dolaysyla
bunlarn istatistiki nem ve gven ara
lklar testleri) zerinde ters etkiye sa
hiptir.
oklu d o r u s a l r e g r e s y o n (multip
le linear regression) bkz. regresyon
oklu neden-sonu ilikisi (multiple
causation) bkz. nedensel modelleme
oklu y o k s u n l u k (multiple depriva
tion) bkz. yoksunluk
oksesli semboller (multi-vocal
symbols) Birden fazla yorum yapma
nn mmkn olduu, dolaysyla, farkl
gruplarn kendi tanmlarn standart ta
nm olarak benimsetmeye almalar
yznden bir atma ihtimalini de
iinde barndran "semboller.
oktanrclk (polytheism) bkz. tek-
tanrelk
okuluslu lojistik r e g r e s y o n (mu
ltinational logistic regrassion) bkz. lo
jistik (ya da logit) regresyon
okuluslu irket (multinational cor
poration) Finansal yap, ynetsel de
netim ile retken faaliyetin entegras
yonunun, ulusal snrlan at ve
uluslararas (ya da kresel) "piyasalara
yneldii bir "kapitalist giriim biimi.
Ayrca bkz. endstriyel entegrasyon.
127 ubuk grafik

u b u k g r a f i k (bar chart) Nominal, bir grafiktir. Genel olarak, histogramda

sral ya da gruplanm srekli verile hibir gzlemin yaplmad aralklara
rin *sklk dalmn gsteren grafik da yer braklr, ama o ksmda her
bir ara. Bu grafikte, yatay bir eksen hangi bir izgi ya da ubuk bulunmaz.
zerinde, genilii kategorilerin bo ekil 2, bir yaz kampna katlan bir
yuyla orantl olan bloklar kurulur. Her grup gen rencinin aylk harcamala
bloun ykseklii daha sonra, onun rn sergileyen farazi bir rnektir. (u
gsterdii kategorinin greli klyla buklarn altndaki saylar her aralktaki
orantl olacak ekilde ayarlanr. By ortalama deeri ya da orta noktay
lece diyagram, ekil l'deki, bir hasta gstermektedir.) Bu tekniin deiik
nede doumlarn haftann gnlerine bir biimi, ubuklarn yerini her aral
gre dalmn gsteren farazi rnekte n orta noktasnn stne yerletirilen
olduu gibi, deiik ykseklikleri sim noktalarn ald ve bu noktalarn daha
geleyen bir dizi ubuk eklini alacak sonra dz izgilerle birletirildii "sk
tr. Geleneksel uygulama olarak, skl lk poligonu"dur.
temsil eden oranlar her ubuun s Verileri sergilemenin bunlar gibi
tne yazlr ve yalnzca fiilen gerek ve baka grsel aralaryla (rnein,
lemi deerler gsterilir. (rnein, *turta izelgesi), normal olarak ara
Pazartesi gnleri hi doum olmasay trmaclarn ilk bakta ya da basitleti
d, o gn iin bir yer ayrlmazd.) rilmi biimde bir sklk dalmna
Verileri sergilemeye yarayan dier yerletirilen temel bilgileri aktarmak
grafik yntemler arasnda histogram ile istedikleri her yerde karlaabilirsiniz.
sklk poligonunu da sayabiliriz. His Dolaysyla bu aralara, dergi ve ga
togram, belli bir aralktaki gzlemlerin zete gibi iletiim aralarnda da yaygn
saysna denk den bir ykseklii biimde bavurulmaktadr. Ayrca bkz.
gsteren bitiik izgiler ya da ubuk lm.
lardan oluan ve yalnzca deerler a
sndan belli bir dzen bulunduu r
neklerdeki deikenleri gstermek a-
macyla kullanlmas gereken, aralk ya
da oran dzeyindeki verileri sergileyen
24
22
20
20
18
16
1{
14
12
-
10
8
6
m
4
fi T
'**
2
0 - Pa/ar Pazarles l aramba Perembe Cuma Cumartesi

Haftann gnleri
EKL 1: Doumlarn haftann gnlerine gre skln
gsteren bir ubuk grafik
ubuk grafik 128

T T" i r
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55

Aylk harcamalar - dolar olarak

EKL 2: Bir aylk harcama histogram
D
dalm (istatistiki dalm ya da tarihi (Klasik Yunan'da dlanm
sklk dalm) (distribution -statis gruplara vurulan bir damgay gster
tical or frequency) Kantitatif bir veri mektedir) olmasna ramen, sosyoloji
grubundaki bir "deiken iin gzlem ye esas olarak Erving "Goffman'n a
lenen tm "deerleri gsteren, verilerin lmalaryla (bkz. Stigma, 1960) gir
dalmn abuka grmeyi salayan mitir. Sabit bir zellii yanstmaktan
bir dizi say. Sklk dalm, "turta i ziyade, deer kayb ilikisini yanstan
zelgesi ya da "histogram gibi grafikler damgay Goffman tip halinde (be
den yararlanarak da gsterilebilir. densel, ahlki ve kabilesel damga) s
Gzlemlenen verileri kullanan bir nflandrm ve bunlarn insanlarn
sklk dalm y a d a istatistiki dalm, karlkl ilikilerini ne ekilde etkile
hipotetik dalmlar gsteren ve bi yip ynlendirdiini analiz etmitir.
imleri, cebir formlleriyle belirlenen
D a r w i n c i l i k , Sosyal Darvvincilik
matematiksel ihtimal dalmlaryla
(Darwinism, Social Darwinism) Dar
kartrlmamaldr. Gzleme dayal bir
wincilik, evrimin, Charles Darwin ile
sklk dalm ile eitli hipotetik ma
Alfred Wallace'm ayr ayr gelitir
tematiksel dalmlar arasndaki uyu
dikleri ve daha sonra Darwin'in evrimi
ma, genellikle belli verilerle yrtlen
konu alan iki byk eseriyle (Trlerin
istatistiki analiz tipini belirleyecektir.
Kkeni [Origin of Species by Means of
Bir "anket aratrmasndaki veri Natural Selection], 1859; nsann T
grubundan elde edilen sklk dalmla reyii [Descent of Man], 1871) yay
r genellikle, temiz ve dzenlenmi ve gnlaan doal ayklanma yoluyla ger
ri grubundan karlan ilk sonutur ve ekletii kuramna duyulan inanc
"anketteki her sorunun muhtemel ya gsterir. Bu kuramn ilk versiyonunun
ntlarnn toplamlarn gsterir. Ampi temelini oluturan nermeye gre, -
rik biimde gzlenen dalmlar, da reme, yerine geme oranndan daha
lma llerinden ve olaslk dal yksek bir dzeyde gerekleirken n
mnn ana biiminden ("iki kl da fus saylar sabit kaldna gre, bu s
lm, "Poisson dalm ve "normal rete sistematik bir seme mekanizma
dalm -Gauss dalm-) gelitirilen s iliyor ve bu mekanizmaya gre baz
dier istatistiki aralardan yararlanarak trler yok olurken, bazlar hayatta kal
analiz edilebilir. may baaryor olmalyd. Burada ile
dii iddia edilen sre, kendi ortamlar
d a l m a lleri (measures of dis ve koullarna daha iyi uyum salayan
persion) bkz. varyasyon (istatistiki) larn hayatta kalp, ayn adaptasyonu
dank kalabalk (diffuse crowds) gsteremeyenlerin ldn varsayan
"doal ayklanma" mekanizmasyd.
bkz. kalabalklar
Zamanla bu sre trlerin oluumuyla
d a m g a (stigma) Bu terimin uzun bir sonulanacakt. te yandan, gerek
Davis-Moore tezi
kaltm mekanizmasnn (tekil *gen) ge
ni lde kabul grmesi ve modem neo-
Darwinciligin balangc olacak ekilde
varolan kuramn iine dahil edilmesi otuz
yldan daha uzun bir sre almt.
Darwin ile Wallace'in kuram,
kendileri tarafndan formle edilip ka
leme alnd srada, evrim hakknda
mevcut olan daha genel sylemin (ki
Herbert "Spencer'in sosyal "evrimci
lii bu kapsamda grlmelidir) sadece
bir biimini oluturuyordu. Toplum -
zerine yazp Spencer'den etkilenmi
olan birok yazar, Darwin'in bilimsel
kuramn kendi yazlarna seve seve
aktarmlard ve toplumlarn tarihsel
gelimesini aklarken "en uygun ola
nn hayatta kalmas" deyiini (bu deyi
in Darwin'e atfedilmesi yaygn bir e-
ilimdir) bulan da zaten Spencer'den
bakas deildi.
Amerika Birleik Devletleri ile
Britanya'da on dokuzuncu yzyln
sonlarna doru, en uygun olanlarn
hayatta kalmas dncesinin toplum
kuramna aktarlmasna dayal bir ha
reket ba gstermiti. Bu Sosyal Dar-
winci hareketin en iyi bilinen davu
rumu "jenikti. jenik Dernei'nin -
yeleri en ar bildirgelerinde, bir btn
olarak insanlarn genetik niteliini yk
seltmek amacyla zorunlu ksrlatr
may ya da nfusun kalabalk alt grup
larnn hapsedilmesini ve dierlerine
de aralarnda bir seim yaparak bak
may eitli biimlerde savunan kitap
klar yaynlamlard. Darwinci ku
ram daha yakn zamanlarda ise, baz
bilim adamlarnn artk, Darwin'in -
nerdii ekliyle doal ayklanmann a-
r bir srele ilerlemesinin trlerin
oluumunu aklamaya yetmediine i-
nanyor olmalar, bu srecin daha hzl
ilerlemesi gerektiini dnmeleri ne
deniyle tartma oda haline gelmitir.
Yine de biyologlar ile genetik bilim
cilerinin ok byk ounluu hl i- luyla bilincin incelenmesinde younla
nanl neo-Darwincilerdir. Ayrca bkz.
130
Gumplowicz, Ludwig; ordu ve mili
tarizm.
D a v i s - M o o r e tezi (Davis-Moore
thesis) bkz. ilevsel tabakalama ku
ram
d a v r a n (behaviour) bkz. davran
lk; sosyal davranlk
d a v r a n , siyasal (behaviour, politi
cal) bkz. siyasal davran
d a v r a n terapisi (behaviour the
rapy) "Psikoterapinin, ilk knda
"davran ilkelere temellenip, klasik
ve ara "koullandrma tekniklerin
den yararlanan bir biimi. Bu yntem
de terapist, uyumsuz davran devam
ettiren koullar deitirmeye alr.
Yalnz davran terapistleri, son za
manlarda dncelere ve dnme s
relerine daha fazla nem vermeye
balamlardr.
davranlk (behaviourism) Felse
fede, ama daha zel olarak psikolojide
rastlanabilecek olan, bilincin insan dav
ranlarnn anlalmasyla herhangi bir
ilikisi bulunduunu (az ya da ok srar
ederek) reddeden bir yaklam. Davra
n burada, dsal ya da isel, fark edi
lebilir ve llebilir uyarclara kar
saptanabilir ve llebilir tepkiler gs
termektir. Yalnz bu tepkiler, dllere
veya eitli caydrma biimlerine kar
deiebilir ("koullandrma diye bili
nen sretir bu). Demek ki davran
lk, hem akademik psikolojide muaz
zam etkisi olan bir kuramsal yneli,
hem de istenmeyen davranlar dei
tirmekte kullanlan pratik bir tekniktir.
Bir kuram olarak davranlk, yir
minci yzyln balarnda, o zamanlar
egemen olan iebakla kar bir
tepki olarak gelimiti. ebakhk,
bu alanda kendi kendini irdeleme yo
rken; davranlk, bilincin eitli
131 davranlk

hallerinin kavranabilecei grn bile salya karma noktasna geliyor

reddetmekteydi, tik davran mani lard. Pavlov olsun dier davranlar
festo olan John B. Watson'in kitabnda olsun, bu ve benzeri deneyleri refleks
(Behaviourism, 1913), iebaka gve lerin evredeki uyarclarla koullana
nilemeyecei, nk insann kendisiy bilecei fikrinin kant saymlar; bun
le ilgili olarak aktaraca eylerin be dan yola karak, gerek hayvanlarn
lirsiz ve znel olabilecei, bu yolla el gerekse insanlarn davranlarnn uya
de edilen verilerin bamsz aralarla ran/yant modeline gre iledii sonu
dorulanamayaca ileri srlyordu. cuna varmlardr. Amerika Birleik
Argmanlarn "mantk pozitivizmin Devletleri'nde B.F. Skinner ve Britan
felsefi temellerine dayandran davran ya'da Hans Eysenck gibi daha sonraki
lar, gerekten bilinebilecek olan her e davranlar kendi almalarnda bu
yin, duyular araclyla gzlenen ey nclleri gelitirmilerdir (bkz. Skinner,
ler olduu nermesini ortaya atmlar About Behaviourism, 1973; ya da Ey
d. Gzlemlenebilir davranlarn psi senck'in akl hastal -bu tr durum
kolojinin tek meru inceleme konusu lara kendisinin verdii isimle "anormal
olduu grn hararetle savunuyor davranlar"- hakkndaki kitaplar ve ma
lard. Davran ilkelere gre, baarl kalelerinin herhangi biri). Skinner, i-
bir gzlem yapmann en iyi yolu kont lemsel tekniklerin denetimindeki bir top
roll deneylerdeki davranlara bak lum resmi izdii romannda (Walden
makt. Pratikte ise bylesi deneylerde, Two, 1948) kendi davran toplum -
hayvan davranlarnn ayrc zellik topyasnn ana hatlarn ortaya koyacakt.
lerini insanlar da kapsayacak ekilde Davran kuramlarn dorudan
genelletirmenin verimli bir yol oldu bir uygulamas olan kanma terapisi,
unu ngren varsaym dorultusunda, duyarszlatrma ve ilemsel koullan
genellikle hayvanlar kullanlyordu (r drma; salk, akl sal ve hapishane
nein bkz. Watson, The Psychological hizmetleri alanlarnda kullanlan dav
Care of Infant and Child, 1938). ran teknikler arasnda yer alrlar.
Akademideki davran proje, k Kanma terapisi, istenmeyen davra
peklerdeki sindirim srecini kapsayan nlarn skln azaltmak amacyla za
incelemeleriyle 1904'te Nobel dl al rarl bir fiziksel uyarmn ya da ceza
m olan Rus psikolog Ivan Pavlov'un nn kullanlmasn gerektirir. Hastala
etkili almasyla rneklenebilir. Pav rn belli toplum kart davranlarn
lov, kpekler zerinde bir dizi deney tersine evirme abalarnda elektrik
uygulayarak, reflekslerin renilebile oku ve apomorfin enjekte etmek gibi
ceini ya da (davran terminolojiyle yntemler kullanlmtr. zellikle fobi
ifade edecek olursak) koullanabilece tedavisinde kullanlan duyarszlatrma,
im kantlamak istemiti. Pavlov'un uygulaycnn hastay, hastann kork
deneylerinde, hayvanlar yiyecein g tuu nesneye ya da olaya kar daha az
rnts ya da kokusuna altrlyor, duyarl olmasn salama niyetini g
bylece tkrk salglamalar salan derek, bir "anksiyete hiyerarisi"yle ha
yordu. Daha sonra, yiyecein ortaya rekete geirdii bir psikolojik terapidir.
kmasyla ayn anda zil alnyor, k lemsel koullandrma ise, daha son
pekler bu hareket sonucunda daha faz raki davranlar deitirmek zere bir
la tkrk salglyorlard. Sonunda k davrann sonularnn, dller ve ce
pekler sadece zil almas zerine, so zalar araclyla sistemli biimde ma-
nuta ortada hibir yiyecek grnmese niple edilmesini gerektirir. u anda.
davransal uyumculuk
tm bu tekniklerin etkililii ve etik bo
yutlar konusunda geni kapsaml ve
youn bir tartma srmektedir.
Davranlk, insan eylemlerine ne
yin yn verdii konusunda ar evre
ci bir konumu temsil etmektedir. Dav
ranlara gre, tm davranlar u ya
da bu trdeki arm ve koullandr
mayla renilebilecei gibi, buna bal
olarak, ayn davranlarn d (ortama
bal) koullar nedeniyle deitirilmesi
ya da vazgeilmesi de mmkndr.
Beklenebilecei zere, bu kuram sos
yologlar tarafndan, esasen u iki ne
denden dolay kukuyla karlanm ya
da tamamen reddedilmitir: Davran
lk asl olarak bireyci bir yaklam
baa almaktadr ve insanlarn toplum
sal dnyay nasl yorumladklarn dik
kate almadan herhangi bir sosyolojik
inceleme yapmak ok zordur. rnein,
George Herbert *Mead'in sklkla dile
getirmi olduu bir davranlk ele
tirisine gre, bu kuram insanlarn d
ndkleri ya da hissettikleri eyleri
deil, sadece yaptklar eyleri akla
yabilirdi; yani, insan davrannn gz
lemle kolayca sezilemeyen pek ok y
nn grmezlikten geliyordu. Yine de
davranlk, artk temel Ortodoks iz
gi olarak yerini bilisel psikolojiye b
rakmaya baladn gzlemlememize
ramen, zellikle Skinner'in etkisiyle
kuramsal ve klinik psikolojiye uzunca
bir sre egemen olmutur.
Bununla birlikte, davranln ba
z elerinin sosyolojide grndn
yadsyamayz: Szgelimi. George Hom-
an'n "mbadele kuram Skinner'n a
lmalarndan bir sr ey almtr. Ay
rca, "toplumsallama kuramlarnda r
tk biimde genelletirilmi davran
varsaymlara rastladmz bir gerek
tir. rnein George Herbert Mead, ken
disini genellikle bir "sosyal davran
diye nitelemekle birlikte, onun kendi
almas Mind, Self and Society'nin
132
(1934) konusu bilintir. "Sembolik et-
kileimcilik de, toplumun -toplumsal
rollerden oluan bir yap olarak- in
sanlar kabul edilebilir toplumsal dav
ranlar sergilemeye koullandrd g
rn ortaya atan bir bak as ek
linde deerlendirilebilir. Bununla bir
likte, bu yorumun terimin ok esnek bir
kullanmn yanstt ve ok genel bir
davranlk biimi olduu vurgulan
maldr. Ayrca bkz. reo-pozitivizm.
davransal u y u m c u l u k (behaviou
ral conformity) Bir insann eylemleri
ni, kiisel inanlar ne olursa olsun, e-
gemen olan "normlarla uyumlu hale
getirme (dolaysyla normlar ve dav
ranlar olduu gibi benimseyen asl
konformistten ayr tutma) eilimi. Baz
sosyologlar, uyumcu kiiliin apayr
bir tip olduu grndedir. Bu kiilik
teki insanlar nem verdikleri insanlar
tarafndan beenilmek ve benimsen
mek istedikleri iin, arkadalar ve ak
ranlarnn tutumlaryla davranlarn
yanstrlar; yle ki, etrafndaki insan
lar (diyelim) Yahudi dman ise, u-
yumcu olan kii de Yahudiler aleyhin
de szler syleyecek ve onlar hedef
alan ayrmc eylemlere katlacaktr. Yi
ne de, uyumcu kiiler, bir eyden nef
ret etmekten ziyade beenilmeye daha
ok ihtiya duyduklar iin, ayn dav
ran kan bana sahip olduklar d-
gruplara kar tutum ve davranlarn
genelletirmeye eilimli deillerdir.
(Dolaysyla, diyelim bu rnekte, Ya
hudilere antipati duyma, baka etnik a-
znlk gruplarn hedef alan benzer tu
tumlar eklinde yansmayacaktr.)
d a y a n m a c alma ynelimi
(solidaristic orientation to work) bkz.
znel alma deneyimi
d a y a n m a c l k (solidarism) Daya
nmaclk, ortak amalarn ve ilgilerin
paylald inancn anlatan bir terimdir.
133
Dayanmaya bir g ve direni kay
na olduu, dolaysyla bir amaca y
nelik olarak birlik oluturmay kapsa
d iin deer verilir. Dayanmann
bir amaca erimenin arac olmaktan zi
yade, kendi bana bir ama olduu i-
nancnn, geleneksel ii snfnn mes
leki "cemaat yapsnn zellii olduu
sylenmitir. Dayanmac ortamlarda
ortak alma deneyimlerinin ve ce
maat yaamnn olmas, karlkl yar
dm ve katlm deerleriyle birlikte g
l kardelik duygular dourmaktadr.
Baka bir iddia, ampirik dzeyde do
rulayacak fazla kant olmamasna ra
men, bu aidiyet duygusunun ii snf
"kolektivizminin kayna olduudur.
Fakat dayanmacln iddia edildii
gibi btnl ve birlik olmay yanst
t kukuludur. Ayrca bkz. znel a
lma deneyimi; toplum imgeleri.
d e B e a u v o i r , S i m o n e (1908-1986)
Paris doumlu bir felsefeci ve roman
c. Sekin bir okul olan Ecole Normale
Superieure'den mezun Simone de
Beuauvoir, en byk nn, kinci
Cins (The Second Sex, 1949) adl iki
ciltlik eseriyle kazanmtr. Bu eser,
biyolojik, tarihsel ve etnografik bo
yutlaryla kadnl inceleyen ve ka
dnlarn ikinci plana atldn vurgula
yan ok kapsaml bir analizdi. "'Ka
dnlar doutan kadn olarak dnyaya
gelir," diyen Beauvoir'a gre, edebiyat
ve inan sistemleri kadnlarn erkekle
rin gznde her zaman "teki" olarak
grldn ortaya koymaktayd. Do
laysyla kadnlara "doa" gzyle ba
klrken, erkekler " k l t r temsil edi
yordu. Bu tr iddialar bazen Avro-
merkezci ideolojik varsaymlarda bile
evrensel dorular eklinde gizlenmi
durumdayd. Kadn varoluunu betim
leyen birok tarif aslnda Beauvoir'n
yzyl ortas Paris'iyle ilgili ilk elden
yaad deneyimlerle gzlemlerinin
canl ayrntlaryd ve bundan dolay,
deer
kaleme alm olduu metne bir sahici
lik boyutu kazandryordu. Beauvoir'n
kitab binlerce kadn okuruna esin
kayna olmutur. De Beauvoir, ka
dnlarn bamll sorununun ortadan
kalkt, sava sonras dneme ait bir
rahatszla yant vermiti. Pek ok
uzmanlk alanndaki "feminist bak a-
lar daha yakn zamanlarn rn ol
masna ramen, bunlardan ok az De
Beauvoir'nki gibi ok sayda disiplin
den faydalanan incelemeler olmutur.
Beauvoir -ilki Konuk Kz (She Ca
me to Stay, 1943) olan- romanlar da
yazm; 1954'te kard Mandarin
lerle (The Mandarins) Goncourt -
dl'n kazanmt. "Varoluu bir
felsefeci olan De Beauvoir, denemele
riyle oyunlarnda da ahlki ve siyasal
ikilemleri irdelemi, ayrca Memoirs of
a Dutiful Daughter (1958) ve The
Prime of Life (1960) gibi otobiyografik
metinler ortaya karmt. Yine anne
sinin lmn anlatt A Very Easy
Death (1964) ile hayat arkada Jean-
Paul Sartre'a veda metni niteliini ta
yan Adieux (1981) bu erevede de
erlendirilebilecek kitaplardr.
d e e r (value) Tamamen farkl an
lamlar tayabilen bir szck. Deer,
kantitatif veri kmelerinin istatistiki a-
nalizinde, belirli bir durum iin veya
zel koullar altnda belli bir "dei
kende gzlenen puan ya da sayy ifa
de eden nicel bir miktardr. ktisatta
"emek-deer kuram, metalarn kendi
lerinde somutlanan emek miktarna g
re mbadeleye girdiini syler. Bunun
aksi yndeki bir perspektif, iveren
lerin yedek emek ordusu yaratarak bir
artk elde ettiklerine ve cretleri dk
tuttuklarna dikkat eken Marksizan
smr kuramdr. Tutum aratrma
snda, deerler, insanlarn etik ya da
uygun davranlar hakknda, neyin
doru neyin yanl olduu, neyin iste
nilir neyin alaka olduu konusunda
deer 134

tadklar fikirleri gsterir. Ayn do adamlarndan beklenen deer-tarafsz-

rultuda, felsefeciler de deerleri "eti- ln sergileyemeyeceklerini ileri sr
in, estetiin ve siyaset felsefesinin mlerdir.
paras sayarlar. Deerlerin sosyal bilimdeki rol
Deerler bir toplumsal veri tipi o- hakkndaki bu "epistemolojik tart
larak dnldnde, gl, yar ka malar, sosyolojik almalara aa
lc, birletirici ve bazen belirsiz ei mada etki yapabilir. Birincisi, deer-
limleri yanstan deerler ile yzeysel, ilikisi sorunlarnn gndeme geldii
fazla emin olunmayan ve olduka de din ya da homoseksellik gibi bir ko
iken grler ile kanlar yanstan nuyu inceleme kararlarnda; ikincisi,
tutumlar arasnda ayrm yapldna yanllk, deer-tarafszl ve "nesnel
tank oluruz. Toplumlar ok eitli tu lik sorunlarnn gndeme geldii bir a-
tumlara hogryle bakabildii halde, ratrmann fiili uygulama aamasnda;
insanlarn sahip olduklar, toplumsal son olarak, "deer etkileri" sorununun
ve siyasal konsenss ekillendiren ve gndeme geldii belirli toplum ku
ortaklaa paylalan bir deerler kme ramlar ya da aratrmalarnn sonula
si sunan deerlerde belli bir homojen rnda. Pratikte sosyologlarn ou, bu
lik ve tutarllk olmasn gerekli g tr keskin ayrmlarn kolayca yapla
rrler. Genelde normatif ilevselcilerin mayaca ve eitli deer sorunlarnn
(yani "konsenss kuramclarnn), - birbiriyle rtt grndedirler.
zelde ise Talcott "Parsons'n sosyolo Felsefi "pozitivizmin tanmlayc
jik kuramlar, "toplumsal dzenin mu zelliklerinden birisi, onun, bilimleri
hafaza edilmesinde ortak deerlerin - (sosyal bilimler dahil olarak) deer a-
nemine ar bir vurgu yapmaktadr. sndan tarafsz ya da deerden ba
Daha genel bir adan bakarsak, msz olarak ele alr (bilim adamlar
tm "sosyoloji deer sorunlaryla u nn almalarnn her aamasnda tm
rar. Nitekim klasik yazarlarn pek o nyarglar ve tercihleri ortadan kald
u (en ok dikkat eken isimler olarak raca -en azndan kaldrmas gerekti
Emile "Durkheim ile Max "Weber), i- beklentisi). Dolaysyla deer-taraf
deerlerin toplumsal aratrmalardaki szl, bilimsel bir sosyoloji asndan
roln tartmaya uzun bir yer ayr vazgeilmez nemdedir. Benzer bi
mlardr. Daha felsefi olan bu dzey imde, sosyolojinin, politika ya da bel
de, sosyoloji asndan deerle ilgili li deerlerin peinde olmayla ilgili man
sorunlar ikiye ayrabiliriz. Birincisi, tksal olarak hibir verili ierim ta
toplumun kendisi ksmen deerler ara mayan bulgular aktaran, salt teknik bir
clyla kurulduu iin, sosyolojinin zelliinin olduu dncesi vardr.
incelenmesi bir adan deerlerin in Marksistler, bu izgiyle belirgin bir
celenmesidir. kincisi, sosyologlarn kartlk iinde, sosyolojik analizin her
kendileri de bir toplumun yeleri ol aamasnn siyasal ve ahlki varsaym
duklar ve muhtemelen onlarn da de lar ve sonularla i ie olduunu, yani
erleri (dinsel, siyasal, vb.) olduu i- sosyolojinin de aresiz bir biimde "ide
in, sosyolojik almalar deer konu olojik teebbs olduunu savunurlar.
larnda, hatta ("Marksistlerin ifade e- Yalnz sosyologlarn ounun bu
debilecei gibi) "ideolojiyle ilgili ko iki u konum arasnda durduunu, (r
nularda bile iin iine katlabilir. Ger nein) aratrma alanlarnn seimi de
ekten baz yorumcular, bu nedenle er konularn gndeme getirdii halde,
sosyologlarn, daha genel olarak bilim bir aratrmann fiilen yrtlmesinin
135 deerlendirme aratrmas

mmkn olduunca yansz olmas, bul klanacak fenomeni (ya da "tarihsel

gularn tarafsz biimde sunulmas ge birey"i) kavramsallatrabilecek eitli
rektiini, bakalarnn kullanmna su farkl gr alarna her zaman rast
nulan bu bulgularn da deerle (yani, po lanmaktadr. Bununla birlikte, belli bir
litikayla) ilgili sorunlar gndeme geti aratrma iin tarihsel bir konu saptan
receini ileri srdklerini syleyebili dktan sonra, artk, aratrma nesnesi
riz. Deerler sorununun getirdii, g nin deer-ilikisi tarifi ile daha nceki
rnte kolay zlmez nitelikteki e- tarihsel faktrler arasndaki nedensel
pistemolojik sorunlarda sklkla kar ilikilerin aydnla kavuturulmasyla
lalan pragmatik bir zm, sosyoloji "nesnel bakmdan tek yanl" bir sosyal
nin her zaman etik, siyaset ve deerlerle bilimsel bilginin mmkn hale gelece
yakndan bal olduu, kendisini onlar i sylenebilir, nk bu ilikilerin e
dan ayramayaca iin sosyologlarn killenmesine bilimsel prosedrn yer
da bu temeldeki tartmalar aka or leik kurallar yn vermektedir. Ara
taya koymalar gerektii nermesidir. trma nesnesinin kavramsallatrlma-
Klasik deer tartmalarnn bir ks sna temel oluturan deer-as sz
mna, C. Wright Mills, Howard S. Bec konusu fenomenin hem anlaml hem
ker, Alvin Gouldner, George Lund- de nedenleriyle yeterli biimde ak
berg, Robert Lynd ve Gunnar Myrdal lanmasn kolaylatrmazsa, o zaman o
gibi nemli isimler katlmtr. Fakat fenomene, daha tatmin edici bir ak
en nemli metodolojik saptamalar hl lamann kurulmasna olanak tanyan
Max Weber'in denemelerinde (bkz. baka deerlerin ikin olduu dn
The Methodology of the Social Scien lebilir. Bu karmak argman eksiksiz
ces, 1904-1918), bilhassa bir kavram biimde u metinde okuyabilirsiniz:
oluturma ilkesi olarak "deer-iliki- Thomas Burger, Max Weber's Theory
si"nin felsefi temelini tartt blm of Concept Formation (1976). Ayrca
lerde bulunabilmektedir. Weber bu bkz. normatif k u r a m .
metinlerde, Heinrich Rickert'in episte
molojisini takip ederek (bkz. *Ceistes- Deer nermesi (Value-Proposi
wissenschaften ve Naturwissensc- tion) bkz. Baar nermesi
haften), gerekliin sonsuz derecede deer-ilikisi (value-relevance) bkz.
karmak olduunu ve kavramsal ba deer
kmdan tam olarak anlalmayacan,
doa bilimleri ile sosyal bilimlerin deer-zgrl (value-freedom)
kavram olutururken genelletirici ve bkz. deer
tikelletirici yaklamlar temel aldk
larn, tekilletirici yaklamn nesnele deer-tarafszl (value-neutrality)
rinin anlam ve deerlerin alanmasy- bkz.. deer
la ayrt edildiini ileri srmtr. We- deer-yarglar (value-judgements)
ber'e gre, deer-ilikisi, sosyal bilim
bkz. deer
ler ile tarihsel bilimlerde, analiz edil
mekte olan bir duruma ya da fenomene deerlendirme aratrmas (eva
ikin deeri kristalletirip aa ka luation research) Yeni bir politik prog
rarak olgularn seilmesini ynlendirir. ramn ya da mevcut politikalar ile pra
Kukusuz, kltrel fenomenlerin teme tiklerin -maksatl ve maksat d- so
linde yatan deerlerle ilgili eitli akla nularn (bildirilmi olan hedeflere u-
uygun yorumlara, buna bal olarak, a- lama dzeyinin llmesi, yine yerinden
deiim, toplumsal deiim
etme ve ikme etkilerinin llmesi gi
bi) deerlendirmeyi baa alan bir poli
tika aratrmas tr. Deerlendirme a-
ratrmas, 1960'larda kendi kendini
tanmlayan bir alan haline gelmitir ve
Yoksullukla Sava akmyla ortak kk
lere sahiptir. (Ayrmclkla, yoksunluk
la ve farknda olunan dier toplumsal
hastalklarla mcadele etmek iin e
itli toplumsal programlarn etkisini
bilmek aka yararlyd.) Deerlendir
me aratrmas uygulamal, disiplinler-
aras ve metodolojik bakmdan frsat
bir eilim tad iin, bu tr aratr
malar yrtenler de almalarn Eva
luation Review (daha nceki ad Eva
luation Quarterly) ve New Directions
in Program Evaluation gazeteleri gibi
uzman kanallar araclyla yaynla
maya eilimli olmulardr.
d e i i m , t o p l u m s a l d e i i m (chan
ge, social change) "Sosyolojinin temel
problemlerinden birisi. On dokuzuncu
yzyln ortalarnda sosyolojik analiz
deki ilk giriimler, Avrupa'y saran iki
byk deiim dalgasn ("sanayile
me ile Amerikan ve Fransz devrimle
rinin peinden "demokrasi ve insan
"haklarnn genilemesi) aklama ge
rekliliinden kaynaklanmt. Auguste
"Comte, toplumsal dinamikle ilgili ku
ramnda, toplumlarn insann bilgileri
nin gelimesine bal olarak bir dizi
nceden grlebilir aamadan geerek
ilerledii nermesini ortaya atarken;
Herbert "Spencer, nfusun oalmas
ve "yapsal farkllama temelinde, "ev
rimci olan bir deiim kuram gelitir
miti. Karl "Marx da, en nemli top
lumsal deiimlerin devrimci bir nite
lik tadn ve ekonomik snflar ara
sndaki stnlk mcadelesinden kay
naklandn ileri srmekteydi. Demek
ki, on dokuzuncu yzylda toplumsal
deiim kuramlarnn genel eilimi
"tarihsicilik ve "topyaclk ynn
deydi.
136
Bu yzylda toplumsal deiim ku
ramlar oalm ve yukarda anlan ilk
formlasyonlar tamamen aamadan,
daha karmak bir hal almtr. Modern
dnyada yaayan bizler, toplumun hi
bir zaman statik olmadnn, toplum
sal, siyasal ve kltrel deiikliklerin
aralksz devam ettiinin farkndayz.
Deiimin kayna, koyduklar yasalar
ya da yrttkleri politikalar aracl
yla (rnein, eit cret yasas kara
rak ya da bir lkeye sava ilan ederek)
hkmetler olabilecei gibi; toplumsal
hareketler (rnein, sendikalar, femi
nizm) eklinde rgtlenmi yurttalar,
bir kltrden baka bir kltre yaylma
(askeri fetih, g ve smrgecilikle
gerekleen yaylma gibi) veya tekno
lojinin maksatl ya da maksatsz so
nular da olabilir. Modern adaki en
dramatik toplumsal deiikliklerin bir
ksm, otomobil, antibiyotik, televizyon
1
ve bilgisayar gibi icatlar sayesinde ger-
eklemitir. Deiim ayrca, kuraklk,
alk ve uluslararas dzeyde iktisadi
ya da siyasal stnlklerde meydana
gelen deiiklikler gibi evresel faktr
lerin etkisinden kaynaklanabilir.
Sosyologlar deiim sorununu b
yk lde tikel deiim srelerini
yakndan analiz ederek ve tanmlar ge
litirerek irdelemilerdir. Toplumsal
deiim kuramlar imdilerde, kresel
toplum dzleminden aile dzlemine
kadar ok geni bir alandaki fenomen
leri (ksa ve uzun vadeli, byk ve k
k lekli deiimleri) kapsamakta
dr. 1990'larn banda Dou Avrupa
ile eski Sovyetler Birlii'nde yaanan
trden dramatik yapsal ve ekonomik
deiimler bu alann sadece bir para
sdr. Sosyologlar normlar, deerleri,
davranlar, kltrel anlamlar ve top
lumsal ilikileri etkileyen deiimlerle
de ilgilidirler.
"Saint-Simon ile "Comte'un -Emi
le "Durkheim'n almalarnn szge
cinden getii biimiyle- miraslarndan
137
birisi, Talcott *Parsons ve Wilbert E.
"Moore'un isimleriyle birlikte anlan
*ilevselcilik kuramdr. Toplum kar
mak ve birbiriyle bantl bir ilevler
rnts olarak grlrse, deiim de giltere'deki ii snfnn eitimini ko
srekli *denge araynn bir glge-
fenomeni eklinde aklanabilir. rne
in kitlesel isizlik bir refah sistemini,
bir rk atmas da yasa karma atl
mn dourabilir. Belli bir toplumsal
deiimin kollar sonsuz sayda ve n
grlemez olmakla birlikte, toplumsal
organizma iindeki bir baarszlk ya
da "aksakla" toplumsal uyum abala
r eklinde de anlalabilir.
Deiimin yapsal belirleyicilerini
sergilemeyi amalayan sistematik bir
ilevselci giriimi, Amerikal sosyolog
Neil J. Smelser'n almalarnda bu
labilirsiniz. Smelser, Social Change in
the Industrial Revolution (1959) bal
n tayan ampirik incelemesinde, on
dokuzuncu yzyl ngilteresi'ndeki sa
nayileme srecinde pamuk endstri
sinin bymesi ve organizasyonu ile
aile yaps arasndaki ilikiyi analiz et
mitir. lk olma zellii tayan bu a in kt olabilir. Toplumun hayatta
lmada, bu iki sistemin deiim gle
rine karlk verme biimlerinin analizi
temelinde toplumsal sistemlerin farkl
lamasn aklamaya ynelik bir mo
del nerilmitir. Smelser daha sonraki
yazlarnda, rnein 1963'te kaleme
ald Theory of Collective Behavi
our'da, hem bu modeli iyice gelitir
mi, hem de onu eitli kolektif eylem
tiplerine uygulamtr. Toplumsal dei
imi "deer katma" sreci eklinde
kavramsallatran Smelser'n, burada
eitli koullan ya da aamalar, so
nunda belli bir toplumsal deiime yol
amadan nce ardk olarak birletir
diini grrz. Bu yaklam, toplumsal
deiimin geree daha yakn nedenle
rini btnyle gz ard etmese de asga
riye indirir. Smelser, "Toward a Gene
ral Theory of Social Change" (Essays
deiim, toplumsal deiim
in Sociological Explanation, 1968) adl
denemesinde bu adan iyi bir zet
yapmtr. Smelser'n toplumsal dei
im kuram daha yakn zamanlarda n
nu alan bir incelemede kullanlmtr
(Social Paralysis and Social Change,
1991).
Herbert Spencer'n evrimci dei
im gr, modern takipisini *sos-
yo-biyoloji disiplininde bulmutur. Ed
ward O. Wilson gibi aratrmaclar, a-
daptasyonu (uyumu) ne karan, ama
bu sreci genetik mirasmzn ok daha
derinlerine yerletiren bir toplum gr
ortaya atmlardr. Sosyo-biyolog-
lar, biz insanlarn -bireysel ve toplum
sal olarak- milyonlarca yllk uyarlana
rak hayatta kalma stratejilerinin rn
olduumuzu savunmaktadrlar. Bir
toplum pozitif (uyarlanarak) ya da ne
gatif (uyarlanmadan) ekillerde dei
ebilir, ama o toplumun yazgsna ken
di tercihleri damga vuracaktr: Dolay
syla, refah, olumlayc eylem ya da a-
r tketim bazlar iin iyi, bazlar i-
kalmas, toplumsal deiimin -ama
lar iin olmasa bile- sonular bak
mndan anahtar nemdedir.
Toplumun ihtiyalarn ve bireyle
rin arzularn baa alan, istikrarl bir
statkonun korunmasn ne kardk
lar srece, ilevselci, evrimci ve sos-
yo-biyolojik toplumsal deiim anla
ylarnn hepsi de tutucu sonular ierir.
Marksist ve "atma kuram gele
nekleri, ilevselcilikle nemli temel
varsaymlar paylamalarna ramen
farkl ynlerde gelimilerdir. Marksist
deiim kuram daha proaktiftir ve in
sanlarn siyasal eylem yoluyla kendi
yazglarn etkileme becerisine odakla
nr. Mutlaka Marksist izgide olmas
gerekmeyen atma kuramlar ise, genel
olarak, toplumsal deiimi bir konsenss
aray olmaktan ziyade, snflar. rklar
deiim aral
ya da dier gruplar arasndaki bir s
tnlk mcadelesi eklinde yorumlar
lar. Daniel Bell'in Cultural Contradic
tions of Capitalism (1976) adl yaptn
da, modern dnyadaki deiimin, top
lumsal gerekliin farkl ilkelerle ile
yen ve farkl hedefleri gzeten "a-
lan" -tekno-ekonomik yap (bilim, en
dstri ve ekonomi), siyasal sistem ve
kltr- arasndaki gerilimden kaynak
landn ileri srerek atma pers
pektifine ilgin bir dn yaptna ta
nk oluruz. Oysa on dokuzuncu yzyl
kuramclar, deiimi, toplumun her
kesiminin birlikte deiecei, total, ho
mojen bir sre olarak grmlerdi.
Bell'in modelinin akla getirdii gibi,
deiimin genellikle eitsiz ve ksmi
bir olgu olduunu artk biliyoruz. Bu
nun iin, kltrn gelimesinin tekno
loji, siyaset ya da iktisattaki gelimele
re ayak uyduramad yerlerde "klt
rel gecikme yaygn biimde gzlem
lenen bir fenomendir.
Toplumsal deiimi konu alan am
pirik incelemelerin ortaya koyduu
problemler dev boyutludur. Tarihsel
veriler her zaman eksik ya da yanldr;
sregiden deiimlere ilikin uzun va
deli incelemeler yapmak da pahal ve
zor olmaktadr. Toplumsal deiim ko
nusunda alan rencilerin kullan
malar gereken baz aralar "resmi is
tatistikler, tekrarlanan "anket aratr
malar (Harris ya da Gallup anketleri
gibi) ve "yinelenen aratrmalardr.
On dokuzuncu yzyldaki deiimi
"ilerlemeyle eit sayan eilim artk
yaygn bir kabul grmemektedir. De
iim geriye dnk, ykc veya klt
rel gecikmeyle kark olabilir. Ulrich
Beck'in ""dnmsel modernleme"-
nin ortaya ktna ilikin saptamas,
ileri sanayi toplumlarnn giderek "i-
mal edilmi belirsizlik" ya da riskle
birlikte anlmaya baladn gsterir.
Sosyologlarn toplumsal deiimi ne
138
lde aklayabilecekleri ya da ng
rebilecekleri, dolaysyla toplumlarn
deiimi ne lde toplumsal bakm
dan istenilir bir dorultuya ya da her
hangi bir dorultuya sokup sokamaya-
ca veya kontrol altnda tutup tutama
yaca hl yant bekleyen bir sorudur.
deiim aral {range) bkz. varyas
yon (istatistiki)
deiken (variable) Fizik bilimlerin
de deikenler, bir maddenin ss ya
da hacmi gibi fiziksel bakmdan de
itirilebilen varlklarn karakteristik
zelliklerini yanstrlar. Sosyal bilim
lerde ise, deiken terimi, her insan ya
da dier toplumsal varlklar iin sabit
durumda olan, ancak seilen rneklem-
ler ya da baka toplam gruplarda farkl
dzeyler, miktarlar ya da kuvvetlerle
gzlemlenen niteliklere gnderme ya
par. Deikenler, bir toplumsal kurgu
yu (toplumsal snf, ya ya da konut ti
pi gibi) saysal analize olanak tanyan
bir ekilde lerler. Demek ki bir de
ikenin anahtar zellii, bir topluluk
iindeki deikenlikleri yanstabilmesi
ve sabit olmamasdr.
Kurgulardan deikenler yaratma
("ilemselletirme) srecinde bir sr
glkle karlalr. Burada temel -
nemde olan etkenler, "geerlilik (de
ikenin, ele alnan kurgunun doru
bir "lmn vermesi) ve "gvenilir
liktir (bu lme gvenilebilmesi).
Deikenler farkl lm dzeyle
rinde llebilir, fakat gelir gibi s
rekli deikenler ile snf gibi katego
rik ya da kesikli deikenler arasnda
temel bir ayrm yaplmas gerekir. G
rece ok daha az saydaki toplumsal
deikenler sreklidir (ve gelir ya da
ya gibi aralk leklerini olutururlar).
Ulalan en yksek eitim nitelii ya da
cinsiyet gibi sral ve nominal lekleri
oluturan ou deiken ise kesiklidir.
Farkl lm dzeyleri, yaplacak ana
lizlerde farkl etkiler doururlar.
139 demografik gei

deiken, y a p a y (variable, dummy) sigorta ve mali politika asndan ciddi

bkz. yapay deiken sonular olabilir. alma andaki
nfus mutlak say olarak azalyorsa,
deikenler p a r a d i g m a s (variab hkmet nfusun daha byk bir ks
les paradigm) bkz. ardklk analizi mn (zellikle kadnlar) istihdam ala
nna sokacak politikalar gelitirmeyi
delilik (madness) bkz. akl hastal
uygun grebilir. Demek ki demografik
demobilizasyon (demobilization) istatistikler ile analizler, baka incele
bkz. mobilizasyon me tipleri asndan da temel gsterge
ler sunarlar. Bu yzden nfus saym
d e m o g r a f i (demography) nsan top lar, sistematik toplumsal aratrmala
luluklarnn ve onlarn oalmalaryla rn gelitirilecei ilk model olmutur.
azalmalarnn, *g, "dourganlk ve Yine de "yaam istatistikleriyle il
*lm oranlarndaki deien kalplara gili analizlerin birtakm snrllklar
ve "cinsiyet oran, bamllk oran ve vardr. Bu istatistikler zel olarak da,
ya yaps trnden zelliklere gre in nfus artnn kilit faktrlerinden olan
celenmesini anlatan bir terim. Bu alan, "doum oranndaki deiikliklerin al
daha iyi anlalmas bakmndan ba tnda yatan gdlenimler, deer sis
zen, nfus parametreleri ve dinamiiy temleri ya da amalar ve tercihlerle il
le ilgili resmi istatistiki analizi yans gili bilgi salayamazlar. Son yllarda,
tan "resmi demografi" ve nfus yap dourganlk ynelimleri ve davranla
lar ile deiiminin nedenleri ve so r konusunda grmeli anket aratr
nularnn daha geni kapsaml sonu malar gelitirip uygulamaya koymaya
larn irdeleyen "nfus incelemeleri" nemli abalar harcanm ve bu al
eklinde ikiye ayrlr. Pek ok demog
malar, bir ailede tercih edilen ocuk
rafn ilgilerinin sosyologlarn ilgile-
says, ailenin gelir dzeyi ile kadnla
riyle rtt alan "nfus incelemele
rn almasnn dourganlk zerinde
ri" alandr ve ou sosyolojik aratr
ki etkileri, doum kontrolne kar tu
mada demografik analiz insan toplum
tumlar ve uygulamalar (bunlarn hepsi
larnn tanmlanp anlalmasnda -
de doumlarn zamanlamasn ve ara
nemli bir bileeni oluturur.
lk sresini etkileyen faktrlerdir) gibi
Demograf metodolojisi, doum, sorunlar kapsamtr. 1970'lerde ya
lm ve evlilik kaytlaryla nfus "sa plan Dnya Dourganlk Aratrma
ymlarndan derlenen "resmi istatistik s'nda, demograflarn veri kaynaklan
lerin analizinden oluur. Demografla ve aratrma analizleri repertuarna -
rn yapmak istedikleri ey, nihai ola nemli bir katk olarak veri toplama ve
rak, nfus tahminlerini, yani gerek ge analiz etme standartlar belirlenmiti.
lecekteki on yllar iinde nfusun han Ayrca bkz. tarihsel demografi; top
gi byklklere ulaaca, gerekse de lumsal demografi.
imesi muhtemel olan ya yaps (ki
bu da toplumsal politika ve emek piya d e m o g r a f i , tarihsel (demography,
sas politikas asndan nem tamak historical) bkz. tarihsel demografi
tadr) konusunda birtakm ngrler demografi, toplumsal (demography,
ortaya koymaktr. rnein, baml n social) bkz. toplumsal demografi
fusun (okul andaki ocuklar ve e-
meklilik andaki yallarn) oran a demografik gei (demographic
lma yandaki nfusa oranla artyor transition) Gelimi dnyann pek ok
sa, bu eilimin vergilendirme, sosyal blgesinde gzlenen, iki demografik
demokrasi 140

rejim (birincisi, "dourganlk ve "lm gnmzdeki ifadesiyle "dorudan de

dzeylerinin yksek olduu geleneksel mokrasi" diyebileceimiz biime ya
demografik rejim; ikincisi, dourgan kn bir noktada duruyordu. Antik Yu
lk ve lm dzeylerinin dk olduu nan demokrasisi konusunda eyi a-
modern rejim) arasndaki gei modeli. klda tutmak nemlidir: Birincisi, bu
Avrupa'da bu modelin gzlenmesiyle sistem kadnlar ile geni bir kesimi o-
gelitirilen ve Frank W. Notestein'n luturan kleleri dlyordu; ikincisi,
ismiyle birlikte anlan demografik ge demos, birbirinden ayr duran bireyler
i kuramna gre, nce lm orannn den daha ziyade kolektif ya da toplum
dmesi, bunun olduka hzl bir nfus sal bir organ ilevi gryordu; nc
art dnemine kap amas (Byk s, bu trdeki bir karar alma meka
Britanya'da on dokuzuncu yzyln ilk nizmas ancak yurtta topluluu grece
yarsnda olduu gibi), sonra dourgan kk ve homojen bir btn olarak
ln benzer dk dzeylere inmesi ge kald srece ileyebilirdi. Kirkpatrick
rekmektedir (rnein bkz. "Population Sale, Robert Dahl'in ampirik verilerine
-the Long View", der. T.W. Schultz, dayanarak kaleme ald bir alma
Food for the World 1945). Tabii bura snda (Human Scale, 1980), gerek
da, demografik geiin gelimekte olan demokrasinin 10.000 kiiden daha b
lkelerde de buna benzer bir model iz yk gruplarda ilemesinin zor olduu
nu, 50.000'i akn topluluklarda ise
leyip izlemeyeceinin, ayrca ara gei
ihtimal dahilinde olmadn ileri sr
aamalarnda grlen nfus artnn
mt ve gnmzde, Bat Avrupallar
Sanayi Devrimi'nin bir itkisi ilevini mi
ile Amerikallarn ou bundan daha
grd, yoksa "iktisadi gelimenin ve
byk ehirlerde ve kasabalarda yaa
"modernlemenin basit bir sonucundan
maktadr. Aslna baklrsa Yunan de
ibaret mi olduu sorununun tartlma
mokrasisinin klasik a sadece iki yz
sna gerekten byk bir aba harcand
yl kadar, birka bin ayrcalkl yurtta
n hemen vurgulama! lyz.
n yaad ehir devletlerinde hkm
d e m o k r a s i (democracy) Demokrasi srm, daha sonra igal ve savalara
nin erdemine artk o kadar ok sayda dayanamayarak yklmt. Srekli n
siyasal sistem ve ideoloji sahip kma fus artnn yaand koullarda bu
ya balamtr ki, bu szcn gnde tipte bir demokrasinin uzun sre a-
lik kullanmnn fiilen anlamszlama yakta kalp kalamayaca hibir zaman
ya yz tuttuunu rahatlkla iddia ede test edilmemi bir olgudur.
biliriz. Dolaysyla her trl siyasal ada demokrasilerin hepsi antik
dzenlemeyi merulatrmak iin de Yunan demokrasisinden ok byk
mokrasi terimine bavurulmas ok sk farkllklar sergilemektedir. ngiltere'de
rastlanan bir durum olmaktadr. on yedinci yzylda ortaya kp yava
Bir fikir ve bir pratik olarak de yava btn dnyann benimsedii mo
mokrasinin kkenleri M.. beinci del haline gelen demokrasi bir temsili
yzylda Yunanistan'da grlen ehir demokrasi trdr. Bu sistemde yurt
devletlerine kadar uzanr. Antik a'- talar, bir parlamento ya da kongre gibi
da demokrasinin anlam "yurtta ege- ulusal apl merkezi bir forumda, aln
menlirnden (demos) ibaretti ve her mas gereken kararlar ile yaplan eitli
kesi etkileyen kararlarda tm yurttala tartmalarda kendilerinin karlarn
rn sz hakkna sahip olmalar tasar temsil edeceklerini vaat eden politika
lanmt. Bu hak herkesin bir araya clar seerler. Demek ki parlamento, i-
geldii toplantlarda kullanlyor ve deal olarak minyatr bir demos'luT.
141 demokrasi

Pratikte ise, bir demokrasi siste siyasal katlm, demokrasi ile ekono
mindeki politikaclar, tek tek sorunlar mik sistemler arasndaki ilikiler ve
da yurttalar dinleyerek hareket etmek "kamuoyunun maniple edilmesi t
yerine, genellikle genel politikalar ya rnden sorunlar enine boyuna irdele
da programlarla halk nne kan par mektedirler.
tilere mensupturlar. Bylece partilerin Fakat bu aratrmalarn asl odak
bamsz "iktidar (g) merkezlerine land nokta, demokrasinin kendisinin
dnt grlr. Yirminci yzylda gerekliini (iktidarn ne kadar yayl
yaanan deneyimler, yurttalarn g dn, sradan yurttalarn nasl bir rol
rlerinin en iyi ekilde (talya'da veya oynadn) sorgulamak olmutur. Ro
srail'de olduu gibi) ok sayda kk bert Dahi 1956'da, modem sanayi dev
partinin kurulmasyla temsil edildiini letlerinin demokrasilerden daha ziyade
gsterir gibidir, fakat hkmetlerin poliarilerle, gl kar gruplarnn
daha etkili biimde almas da ancak deiik koalisyonlaryla ynetildiini
iki veya en fazla partinin yart ileri srd, A Preface to Democratic
yerlerde (Britanya ya da ABD'de g Theory balkl bir alma yaynlam
rld ekliyle) mmkndr. Demok ve bunun zerine yirmi yl kadar sren
rasinin, sosyologlar ile siyaset bilim youn bir tartma ve analiz dnemi
cilerin dikkatlerini ekmi paradoksla yaanmt. Nitekim C. Wright "Mills
rndan birisi budur. ayn yl kard iktidar Sekinleri
Dnyada, halkn kolektif iradesini (The Power Elite) adl kitabnda de
temsil ettikleri varsaymyla demokra mokrasi eletirisini ok daha ileri gt
tik olduunu iddia eden ok sayda tek rerek, ABD'de byk i evrelerinin,
partili sistem bulunmakla birlikte, parti ordunun ve Mills'in deyiiyle "siyasal
iinde gerek bir rekabet olmasnn ve idare"nin (devletin yrtme kolunun)
farkl karlarn gerekten temsil edil kurumsal liderlerinden oluan bir "ikti
mesinin demokrasinin olmazsa olmaz dar elitinin demokratik siyasal pratik
koullar arasnda yer ald genel ka leri yok saydn iddia edecekti. Bu
bul grm bir dorudur. Demokrasi "kitle toplumunda yurttalar uysal ve
nin dier zorunlu koullar arasnda aciz varlklar haline gelmilerdi.
serbest ve adil seimler, adaylar ile Demokrasiyi elit kesimlere ve snf
politikalar arasnda gerek tercihler egemenliine dayandran kuramlarn ta
yapma olana, parlamentonun gerek mamlaycs, Platon'dan Burke'e kadar
bir iktidara sahip olmas, kuvvetler ay uzanan, kolaylkla ayak takmnn ege
rm, tm yurttalarn "medeni hakla menliine yol aabilecek, tehlikeli ve
rnn olmas ve hukukun egemenlii etkisiz bir sistem olduu gerekesiyle
gibi maddeler saylabilir. Bu koullarn demokrasiye kukuyla bakan muhafa
hepsinin ve her birinin kesin anlamlar zakr gelenekti. Halk demokrasisinin
konusunda bir trl sona erdirilemeyen 1789 Fransz Devrimi'ne dayanan k
anlamazlklar olduu da dorudur ve kenleri de bu gre kan vermekteydi.
demokrasinin gerek kamusal alanda Modem demokrasilerde, anayasal
gerekse akademik evrelerde youn bir demokraside insanlarn sz hakk
tartma konusu olmaya devam etme nn ne kadar etkili olabilecei ya da ol
sinin nedeni budur. Aratrmaclar bu mas gerektii konusunda bile ciddi bir
dorultuda, sosyolojik bir varlk olarak gr birlii yoktur. Bunun iin politi
*devletin doas, "siyasal toplumsal kaclar, kamuoyu ounluunu olutu
lama, *oy kullanma davranlar ve ran insanlarn (rnein ABD'de lm
demokrasi, endstriyel
cezasn kaldrlmasn veya dengeli bir
bte isteyen ounluu, Britanya'da
Avrupa'yla tam btnlemeye veya
saln zelletirilmesine kar kan
ounluu) dncelerini rutin bir e
kilde grmezlikten gelirler. Demokrasi
geleneksel *vesayetilii (paternaliz-
mi), uluslararas *irket kapitalizmini
ve *refah devletiliini endie uyand
rc bir biimde birbirine kartrr. Ger
ekten, siyasal ve ekonomik kararlarn
karmak boyutlar iermesi bugn iin
halkn gerek katlmnn nnde b
yk bir engeldir. Gelecekte, bilgi top
lamada ve kamuoyunun dncelerini
test etmede gelitirilecek yeni elektro
nik teknikler demokrasiyi katlmc
kkenine biraz daha yaklatrabilir.
Bu sorunlarn hepsini ele alan ha
cimli almalar tantan yararl metin
leri Jack Lively'nin D<?mocracy'sinde
(1975) ve Graeme Duncan'in Democ
ratic Theory and Practice (1983) adl
derlemesinde bulabilirsiniz. Ayrca bkz.
brokrasi; endstriyel demokrasi.
d e m o k r a s i , endstriyel (democ
racy, industrial) bkz. endstriyel de
mokrasi
demokrasi, katlmc (democracy,
participatory) bkz. katlmc demok
rasi
d e m o k r a t i k s o s y a l i z m (democratic
socialism) bkz. devlet kapitalizmi
d e n e k (respondent) rnein bir "an
kete ya da bir "grme srasnda y
neltilen sorulara yant vererek aratr
macya dorudan bilgi aktaran kiiler
iin kullanlan bir terim. Enformel a-
ratrma teknikleri (erevesi belirlen
memi grmeler gibi) uygulandn
da, ounlukla ''bilgi veren"' terimi
kullanlmaktadr. Ayrca bkz. rnek.
d e n e t i m , t o p l u m s a l (control, soci
al) bkz. toplumsal denetim
142
d e n e t i m (deneysel) (control -expe
rimental) Deneysel aratrma tasarm
larnn, tm birimleri, ya test edilmekte
olan tedaviye muhatap olan deney
grubuna, ya da hibir tedavi almayan
ya da etkisiz (plasebo) tedavi alan bir
"denetim grubuna geliigzel datma
sn gerektirmesi ve buna bal olarak,
deneysel tedavinin etkilerinin lle
bilecei kendiliinden gelimeler ko
nusunda temel niteliinde bilgiler sun
masn gsteren bir terim.
d e n e t i m g r u b u (control group) Ya
en yaygn veya tipik birimi temsil etti
i ya da incelenmekte olan baz feno
menlerin bulunmamasna rnek tekil
ettii iin, baka bir grupla karlatr
mak amacyla kullanlan bir grup. n
sanlar duraan, cansz maddeler olma
dklar iin, basite, onlara uygulanan
baz deneysel uyaranlardan nce-ve-
sonra incelemeler yaparak incelene-
mezler. nsanlar hayatlarn yaamaya
devam etlii iin baka trde gelime
ler ve deimeler de ayn anda gerek
lemektedir ve bireyler ya da gruplar
olarak insanlar ayn anda etkileyen
belli bir uyarann etkilerinin dier uya
ranlarn etkilerinden ayr tutulmas ke
sinlikle kolay bir ey deildir. Bu so
runun zm, temel niteliindeki bir
durumda "tipik" olana mmkn oldu
u kadar yakn zellikler ya da dei
imlerle ilgili bilgi salayacak bir de
netim grubu ilevi gren ya da ilgile
nilen eyin anahtar faktrnn yoklu-
undaki toplumsal davranlar rnek
leyen bir grup ya da toplumsal yn
saptamaktan geer. Denetim gruplar,
veri kmelerinin istatistiki yollarla ma-
niple edilmesiyle "rnekleme aama
snda ya da analiz srasnda oluturu
labilir. Bunun en kat tr, rneklerin
geliigzel datlmasyla bulunan de
neysel denetimlerdir. Ayrca bkz. de
netim (deneysel).
143
denetim sistemleri (ynetsel)
(control systems - managerial) bkz.
gven ve gvensizlik
deney, deneysel t a s a r m , d e n e y
sel y n t e m (experiment, experimen
tal design, experimental method) bkz.
alan deneyi; denetim (deneysel); de
netim grubu; deneyci etkisi; doal
deney
deneyci etkisi (experimenter effects)
Psikolojide, deney yapan kiinin ya da
aratrmacnn kendi varlyla bir de
neyin sonucunu hangi alardan etkile
yebileceini vurgulamak iin kullan
lan bir terim. Bu bakmdan sosyoloji
deki en nl rnek, herhalde Elton
Mayo ile meslektalarnn yrtt
*Hawthorne deneyleridir.
deneysel denetim (experimental
control) bkz. denetim (deneysel)
d e n g e , t o p l u m s a l d e n g e (equili
brium, social equilibrium) Genel ola
rak normatif *ilevselci kuramda ve -
zel olarak Talcott "Parsons'in al
malarnda yaygn olan denge kavram
(birbirine zt gler ya da eilimlerin
birbirini ntralize ettii bir denge hali)
daha zgl bir anlamla ykldr. Den
ge kavram zellikle, Parsons'n nite
lemesiyle "snr muhafaza etme siste
mi"; yani, evresiyle ilikisi ereve
sinde "rntnn (olu biiminin) be
lirli duraanlklarn muhafaza eden"
bir toplumsal sistem iin kullanlmak
tadr. Burada iki tip duraanlk sap
tanmtr: statik (deimeyen) ve hare
ketli (Parsons bunu "dzenli bir top
lumsal deiim sreci" eklinde tarif
eder) (bkz. The Social System, 1951).
"Toplumsal sistemlerin bir denge sa
lamaya eilimli olmalar Parsonsc ku
ramn ncllerinde (ve daha sonra tam
da Parsons'n nerdii bir topluma dair
tanmlarda) ikin biimde vardr. Daha
yavan deiim ve atma terimlerinin
denklik kurallar
yerine, "hareketli denge" ve "dengesiz
lik" terimlerinin kullanlmas sosyoloji
kuramnn bu biiminin muhafazakr
ln hedef almaktadr. Ayrca bkz.
konsenss; toplumsal deiim; top
lumsal entegrasyon ve sistem enteg
rasyonu.
d e n g e k u r a m (balance theory) Den
ge kuram, her temel "lde birleen
etkileri irdeleyerek, bir "ada, noktalar
(bireyler ya da gruplar) arasndaki ba
layc (olumlu ya da olumsuz) halka
lar anlatmaktadr; bu l, tm halka
larn rn olan ey pozitifse dengeli,
deilse dengesizdir. Denge teoremi,
tm ller dengeliyse, sistemin iki
dman grup eklinde kutuplara ayrl
dn kantlayacaktr.
dengeleyici g (countervailing po
wer) lk olarak Amerikal iktisat
John Kenneth Galbraith'n American
Capitalism: The Concept of Counter
vailing Power (1952) balkl alma
snda, olgunlam bir kapitalist "de
mokrasideki "g (iktidar) sisteminin
bir boyutunu anlatmak zere kullan
d bir terim. "oulculuk kuramnda
etkili gruplar ile kar evreleri, hibir
grubun dierlerinin hepsi zerinde e-
gemenlik kuracak kadar gl olma
d, kaba bir denge oluturur. Galb-
raith, "karma ekonomilerde de *lais-
sez-faire kapitalizminin ve saf "pazar
rekabetinin yerini benzer bir gler
dengesinin alm olduunu savunmak
tadr. Sendikalar, tketici kurulular,
ticaret odalar ve hkmet dzenleme
leri, byk irketlerin tekelci glerine
kar dengeleyici bir g sistemi olu
turmutur (bkz. "tekel).
dengesizlik (disequilibrium) bkz.
denge
denklik kurallar (rules of corre
spondence) Ampirik aratrmaclarn
balca sorunlarndan birisi, kuram dili
depresyon, klinik depresyon
ile gzlem dili arasndaki ban niteli
idir. Denklik kurallar, bazen bu iki
dzeyi ortak ifadelerle birbirine ba
lamaya ynelik giriimlerinin altnda
yatan aralar, kriterler ve varsaymlar
iin kullanlm olan bir terimdir (bkz.
B. Hindess, The Use of Official Statis
tics in Sociology, 1973). Sosyolojide,
gzlemden kavramlatrmaya ve tekrar
gzleme gei, verileri dzenlemekte
bavurulan kavramlarn "ilemselleti-
rilmesi kadar, gzlemlerimizi dzenle
me ve (rnein, istatistiki kriterler, a-
ka dile getirilmemi bilgiler ve ge
mi beklentiler dorultusunda) kate
goriletirme biimlerimizi de yakndan
incelemeyi gerektirmektedir.
d e p r e s y o n , klinik d e p r e s y o n (dep
ression, clinical depression) ou in
sann bana gelen ve znt, umut
suzluk ve kaytszlk duygularyla ka-
rakterize edilen zihinsel haller. Yaa
nan bu duygular kalcysa, iddetliyse
ve saptanabilir, tehis edilebilir her
hangi bir kertici etkene gre orant-
szsa o zaman klinik bir durumdan (ya
ni bir *akl hastalndan) sz edilme
lidir. Depresyon terimi "psikiyatrik s
nflandrmaya esasen melankolinin (dep
resyonun nceki evresi) bir belirtisi ola
rak girmi ve ancak on dokuzuncu yz
yln bitiminden itibaren (ilk bata ma-
nik depresyon terimiyle) tehis amal
bir adlandrma olarak yerlemitir.
Depresyon trlerinin kesin snrlar
duruma gre deimektedir. Savatan
sonraki dnemde tepkisel depresyon
ile i kaynakl depresyonu birbirinden
ayrmak gibi yaygn bir eilim gzlen
mitir. Tepkisel depresyonda (bir "nev
roz) tehis edilebilir bir kertici var
dr, fakat tepki abartldr. kaynakl
depresyonda (bir "psikoz) ise tehis e-
dilebilir bir kertici etken yoktur; ter
sine burada hastaln kayna ie-
risidir. Bununla birlikte. "Duygulanm
Bozukluklar" bal allnda ilenen
144
"DSM-III iki kutuplu (manik depres
yon) ile tek kutuplu (depresyon) bo
zukluklar ayrmaktadr.
imdilerde en sk tehis konan akl
hastalklar iinde eitli trleriyle dep
resyon da yer almakta ve erkeklere na
zaran kadnlarda (genellikle bire iki o-
ranyla) daha yaygn grlmektedir.
Depresyonun biyokimyas zerinde o-
daklanan baarl almalara pek rast-
lanmasa da depresif durumlarla ilikili
biyokimyasal deiikliklerin olduu
kukusuzdur ve bu adan en yaygn
biimde kullanlan tedaviler fiziksel
tedavilerdir (yattrc ilalar ya da e-
lektrook terapisi). Yine de depresyo
nun etiolojisinde toplumsal faktrlerin
nemi zerinde vakann kendisinin et
kisi de kuvvetlidir. George Brown ile
Tirril Harris Social Origins of Depres
sion (1978) adl almalarnda, kt
"yaam olaylar ve dier "stres dou
rucu olaylarn, saldrya ak olma ol
gusuyla birletiinde, klinik depresyon
(hem reaktif hem i kaynakl) ihtima
lini arttrdklarn ok ak bir ekilde
gzler nne sermilerdi.
depresyon, nevrotik (depression,
neurotic) bkz. nevrotik depresyon
derecelendirme, derecelendirme
lekleri (ranking, ranking scales)
Derecelendirme teknii, deneklerden
bir dizi seenei mutlak bir lek iine
yerletirmek yerine, onlar karlatr
malarnn istenmesi dnda "puanla
maya benzer bir tekniktir. Derecelen
dirmede, deneklere bir dizi mesleki un
van sunulur ve bunlar kendi genel is
teklerine, alglanan toplumsal konum
larna, i olarak bir kadna uygunluu
na, vb. gre derecelendirmeleri istenir.
En yaygn derecelendirme yntemi,
eletirilmi karlatrmalar tekniini
kullanan yntemdir. Aratrmacnn il
gilendii baz vasflara (bu durumda,
hakkaniyet olabilir) gre deneklerden
145
kendilerine sunulan bir dizi eletiril
mi uyarcdan (rnein, iki farkl dl
tahsisi yntemi) hangisinin daha fazla,
hangisinin daha az uyarc olduunu
belirtmeleri istenir. Her seenek, dier
seenein kart olacak ekilde eleti
rilmitir ve seeneklerin tm dereceleri
iin bir lek deeri oluturmay sa
layacak bir puanlama yntemine ba
vurulur: Bu, yaplan her tercih iin 1
puan verilmesi eklinde olabilir. (Yine
de bu olduka ham bir teknik olacaktr,
nk iki kere iaretlenmi bir seenek
ile kere iaretlenmi baka bir see
nek arasnda eit aralk olacan var
sayar: Nitekim, kompleks ve kesin l
ek deerleri elde etmek iin baka
teknikler tasarlanmasnn nedeni bu
dur.) L.L. Thurstone'un gelitirdii
*eit grnen aralklar yntemi, genel
de bir derecelendirme lei prosedr
olarak ele alnmaktadr.
derslik etkileimi, derslik d a v r a
n (classroom interaction, classroom
behaviour) Derslikteki davranlarn ya
da sosyal etkileimin biimi ve ierii
ni anlatan bir terim. Eitimde cinsiyet,
snf ve "rk" etkeniyle ilgili aratrma
lar, retmen ile rencilerin derslik
teki ilikisi zerinde durmular ve bu
almalarda, farkl renci gruplarnn
yararlandklar "retmen zamanf'nn
miktar ile tipini aratrmak zere e
itli yntemler kullanlmtr. Aratr
malarn ounda, bu derslik ilikileri,
belli gruplar iindeki farkl eitim de
neyimleri ve sonularyla iliki lend i ri 1-
meye allmtr. rnein baz ara daki zel ba tutarl bir ekilde ak
trmalar, erkek ocuklarn retmen
lerin zamanndan oransz biimde daha
fazla yararlandklarn, snfta farkl
yerlerde oturduklarn ve retmen
lerden daha fazla ilgi grdklerini or
taya koymutur: bu da, eitim alannda
erkekler ile kadnlar arasnda grlen
farkllamay aklamaya doru bir a-
dm saylabilir. Daha yakn zamanlarda
Descartes, Rene
ise, ilgi oda, bir btn olarak okulun
renci deneyimleri zerindeki roln
ve derslik dndaki davranlar (zor
balk ve aalama ile rk ve cinsel
taciz gibi) incelemeye kaymtr. Ayr
ca bkz. eitim sosyolojisi.
D e s c a r t e s , R e n e (1596-1650) Fran
sz filozof Rene Descartes, Immanuel
*Kant ve David *Hume'la birlikte
modern Bat felsefesinin kurucu isim
lerinden birisidir. Descartes matematik
ve mekanik alanlarnda da nemli kat
klar yapmtr. Descartes en ok, be
lirli bilgilerin elde edilebilecei phe
gtrmez bir temele ulamak iin sis
tematik kuku yntemini kulland iki
metni olan Discourse on Method ve
Meditations'la tannmaktadr. Descar
tes, hemen her eyden kukulanabile
cein!, ancak kukuland ve bu e
kilde dndne gre bu eylerin en
azndan varolmak zorunda olduunu
kefetmesiyle de nldr. Yalnz bu
ekilde ortaya konulan varlk onun be
densel varl deil, tersine, "dnen
bir ey" olarak "benliin varldr. Des
cartes, maddi bedenlerin, meknsal va-
rolularyla belirlenen varlna duydu
u gveni korumak iin Tanr'nn var
ln kantlamaya gerek duymutur.
Bir yandan kapsaml maddi bedenler
den, dier yandan dnceyle belirle
nen ruhlar ya da zihinlerden oluan bu
metafizik dnya gr "ikicilik (da
lizm) diye bilinmektedir. Gerek Des-
cartes'n kendisi, gerekse ondan sonra
gelen ikici (dalist) zihin felsefecileri,
insan oluturan zihin ile beden arasn
lamakta byk glkler ekmilerdir.
Beden-zihin ikiciliinin (dalizmi-
nin) etkisi ada sosyal bilimlerde
(rnein Max "Weber'in davran ile
anlaml eylem arasnda yapt ayrm
da) ok yaygn biimde grlr. Sos
yolojinin, insann kendisini ya da e-
kolojik sorunlar yeterince ele almakta
deil (onablen) aral
giderek problematik hale gelen baar
szl bu ikiciliin miraslarndan biri
sidir. "Psikanaliz olsun, insan zneyi
"merkezsizletirme"ye alan sosyal
bilimler iindeki "yapsalc yaklam
lar olsun, ie genellikle Descartes'n
benliin dnce karsnda "geirgen"
olduu varsaymn kesin bir ekilde
reddederek balamaktadrlar. Descartes
son olarak, hayvanlar bilinsiz karma
k makineler olarak gren, bylece
hayvanlarn dorudan ahlki kayglar
olduunu reddeden ve insan doas ile
hayvan doas arasna almaz bir uu
rum aan yaklam nedeniyle eletiri
ye uramtr.
deil ( o n a b l e n ) aral (decile
range) bkz. varyasyon (istatistiki)
d e s p o t i z m (despotism) bkz. mutlaki-
yetilik
destekli m o b i l i t e (sponsored mobi
lity) bkz. rekabeti mobilite-destekli
mobilite
d e t e r m i n i z m (determinism) bkz. bi
yolojik indirgemecilik; etiketleme;
iktisadi determinizm; Kltr ve Ki
ilik Okulu; sosyobiyoloji; tarihsici-
lik; teknolojik determinizm; toplum
sal alan analizi
devlet (state, the state) Devlet, "top
lumu yneten kurallar belirleme yetki
sine sahip olan zel bir "kurumlar b
tndr. Max "Weber'in szleriyle,
devletin, belirli bir toprak parasnda
"meru iddet kullanma tekeli" vardr.
Dolaysyla silahl kuvvetler, kamu
hizmetleri yani devlet "brokrasisi, ad
li sistem, seilmi temsilcilerden olu
an yerel ve ulusal meclisler (bir par
lamento gibi) gibi kurumlar devletin i-
inde yer alrlar. Sonu olarak devlet,
birleik bir btn deildir. Tam ter
sine, kamu politikasnn yn ve kay
naklarn kullanlmas konusunda eitli
146
karlar temsil eden siyasal eilimle
rin atmalarnn alann ve paramet
relerini belirleyen bir dizi kurumdan
meydana gelmektedir. Politika ve kay
naklar konusunda, seilmi siyasetiler
ile atanm kamu grevlileri arasnda
ya da devletin farkl kesimlerini temsil
eden siyasetiler arasndaki atmalara
olduka sk rastlanr. Bu yzden, devlet
aygtnn farkl paralarnn farkl
karlar olabilecei ve birbirine zt ter
cihleri savunabilecekleri iin, bir dev
letin "karlarn saptamak zor olmaktadr.
Yine, devletin snrlarn belirle
mek de zordur. Eski idari bak ala
rna gre, devlet, resmi yetkileri olan
ve snrlar ak biimde izilmi bir
kurumlar toplamdr. Antonio "Grams-
ci ve Louis "Althusser gibi Marksist
kuramclar da iine alan baka bak
alarnda ise devlet ile "sivil toplum
arasndaki ayrm sorgulanmakta ve
devletin, sivil toplumun birok para
syla entegre olduu ileri srlmekte
dir. rnein Althusser, kilise, okullar,
hatta sendikalar gibi sivil rgtlenme
lerin "ideolojik devlet aygtnn bir
paras olduu grndedir. Byle
olunca devletin snrlarn belirlemek
iyice zorlamaktadr. Sivil toplumun
birok parasnn devletle kurumsal
balar vardr ve kamusal politikalarn
gelimesinde belirli bir rol oynarlar.
Devlet ayrca, toplum iindeki, ilkesel
bakmdan zerk olmakla birlikte dev
letin desteine baml olarak faaliyet
gsteren eitli gruplara fon sala
maktadr. Devletin snrlar, szgelimi
"zelletirmeyle (sorumluluklarn ka
mu hizmetinden zel irketlere akta
rlmas) ve yeni dzenleyici organlar
kurulmasyla da srekli deimektedir.
Bu yar-zerk kurulularn nitelii ge
nellikle belirsiz kalmtr: Devletin mi
yoksa sivil toplumun mu parasn o-
luturduklar belli deildir.
Devletle ilgili olarak baka bir nem
li sorun, devlet "iktidarnn doasdr.
147
Devlet bir kurumlar toplam olarak ha
rekete geemez. Devlet iinde kararlan
alan ve politikalar uygulayan eitli
aktrler vardr. Bu durum, nemli bir
sorun olan ve son yllarda fazlasyla
tartlan devletin zerklii sorununu
gndeme getirir. "oulcular devletin
genellikle toplum iindeki gruplarn
karlarna gre hareket ettiini d
nrler. Bu yzden, devletin att a-
dmlar gruplarn basklarna verilen
karlklardan oluur. Baz oulculara
gre, devlet, "bask gruplarnn at
malarnn gereklemesini salayan bir
arena sunmakta, sonuta devletin poli
tikas bu atmalara bal olarak be
lirlenmektedir. Bakalarna gre, bask
gruplar devleti fiilen ele geirmi du
rumdadr. nc bir gr ise, devle
tin, eitli kar gruplarnn talepleri a-
rasnda hakemlik yaparak ulusal ka
rn ieriini belirlemektedir.
te yandan Marksist kuramclar,
modern devletlerin rolnn kapitalist
toplumlarda igal ettikleri yerle belir
lendii kansndadrlar. Szgelimi Ni-
cos "Poulantzas Siyasal ktidar ve
Toplumsal Snflar'da. (Political Power
and Social Classes, 1968), kapitalist
devletlerde sermayenin uzun vadeli si
yasal karlarnn egemen olduunu
iddia eder ve bu iddia, sermayenin fa
razi karlarnn devletin eylemleri ha
line nasl aktarld sorununu ortaya
karr. Ralph Miliband gibi szde a-
ralara gre (The State in Capitalist
Society, 1969), devlete, kapitalist s
nfla ayn toplumsal kkenden gelen
"elit bir kesim egemendir. Bu yzden
devlet personeli, sermaye sahipleriyle
ayn karlar paylar ve bir dizi top
lumsal ve siyasal balarla onlara bal
olurlar. Sonuta devlet, az ya da ok ka
pitalist snfa hizmet edecektir. Oysa Pou
lantzas, devleti kimin denetledii soru
nuna ciddi bir nem atfetmez. Kapita
list devletler kapitalist snfn namna
devlet
hareket eder; ancak bunun nedeni, dev
let grevlilerinin bilinli biimde bu
ynde politikalar uygulamalar deil,
devlet aygtnn eitli paralarnn
"sermayenin uzun vadeli karlarnn
her zaman en nde tutulaca bir ekil
de yaplanm olmasdr.
Devlet konusunda hem Marksist
hem oulcu yaklamlarn toplum-
merkezli olduklar; baka bir ifadeyle,
devletin toplum iindeki gruplarn (is
ter snflar, ister bask gruplar olsun)
faaliyetlerine gre hareket ettiini d
ndkleri sylenebilir. Fakat, devleti
konu alan baka yazlar (szgelimi
Eric Nordlinger ile Theda Skocpol'n
almalar), devlet aktrlerinin nemli
lde zerk olduklarn savunurlar.
Baka bir deyile, devlet personelinin,
toplumdaki eitli gruplardan bamsz
biimde (bazen onlarla atarak) pe
inde koturabilecekleri ve koturduk
lar, kendilerine zg karlar vardr.
Modern devlet iddet kullanma arala
rn kendi denetimi altnda tuttuu ve
sivil toplum iindeki eitli gruplar,
benimsemi olabilecekleri politika he
deflerine ulamakta devlete baml
kaldklar iin, devlet ile sivil toplum
arasnda asimetrik bir iliki vardr ve
devlet personelinin kendi tercihlerini
yurttalara (bir lde) dayatabilmeleri
mmkndr.
Michael Mann, iktidarn toplumsal
kaynaklarn ele ald yazlarnda, iki
tip devlet zerklii bulunduuna dikkat
eker. Birincisi, devlet iktidarnn kaba
gce dayand ve bu nedenle egeme
nlerin terr uygulayabildii blgeyle
snrl olan despotik iktidardr. Oysa
modern toplumlarda, devlet iktidarnn
altyapya dayanmas daha fazla sz
konusudur. Modern devlet, gcn,
zgl politika alanlarna mdahale et
me becerisini gelitirmek iin toplum
daki farkl gruplarla idari ilikileri yn
lendirerek arttrr. Altyapsal iktidar
devlet kapitalizmi 148

kavram, toplum-merkezli/devlet-mer- ilikili midir? Bu ve bununla ilintili so

kezli ikiliinin ok basit kaldn d runlarn ilendii metinler iin bkz.
ndrmektedir. Devlet aktrlerinin Bob Jessop, "Recent Theories of the
karlar vardr, fakat bu karlar toplum Capitalist State," Cambridge Journal
iindeki gruplarla iliki iinde geliir. of Economics (1977), Gianfranco Pog-
Ayrca devlet aktrleri, mdahale ara gi. The Development of the Modern
larn gelitirebilmek iin de toplum State (1978), Charles Tilly, 77ie For
daki ittifaklara baml bir konumda mation of National States in Western
dururlar. G, devlet iktidarnn tek a- Europe (1975). Ayrca bkz. askeri-s
rac olamaz; bu yzden devlet aktrleri nai kompleks; iktidar elifi.
birtakm tavizler vermek zorundadr.
Her devlet tanm, devletin karma devlet kapitalizmi (state capitalism)
kln kabul etmek durumundadr. En az farkl biimdeki iktisadi r
Devletin snrlar aka belirlenmi gtlenme iin kullanlan bir adlandr
deildir ve srekli deimektedir. Dev ma: Birincisi, kapitalist bir toplum i-
let, yalnzca farkl kurumlar arasndaki inde "devletin ekonominin nemli ke
deil, ayn zamanda kurumlar iindeki simlerini eline geirmesi (buna etatis-
i atmalarn gerekletii zemindir. me, devletilik, ya da bazen "demokra
Tek bir devlet kar yoktur; tersine, tik sosyalizm" denmektedir); ikincisi,
devletin farkl paralan iinde eitli bir toplum iinde "sosyalizme geite
karlar sz konusudur. Bu karlar sa zorunlu olarak kapitalist sektrn de
dece devlet-merkezli olmad gibi, t muhafaza edilmesi (Lenin'in 1920'le-
myle toplum-merkezli de deildir; si rin balarnda gelitirdii model); -
vil toplumdaki farkl gruplar ile dev ncs, Sovyetler Birlii'nin sosya
letteki farkl aktrler arasndaki Pazar list bir toplum deil, sadece, devlet
lklarla ekillenir. Roger King'in The mlkiyeti araclyla retim sistemin
State in Modern Society''si (1986), bu de brokrasinin denetimine dayal, "ka
sorunlarn incelenmesi asndan iyi pitalizmin deiik bir biimi olduu te
bir balang metnidir. zi (Marksist eletirmenlerin S O '
Devletin oluumu konusunda da lardan sonra SSCB iin ortaya attklar
kapsaml bir literatr vardr. Bu al bir nerme). Ayrca bkz. komnizm.
malarn temel ald sorun, devletin devlet sosyalizmi (state socialism)
hangi srelerle ortaya ktn belir bkz. reel sosyalizm
lemektir. Devletlerin oluumu esasen
toplumsal snflarn karlar ve mca devlet sular (crimes of the state)
deleleri temelinde aklanabilir mi, bkz. siyasal su
yoksa snf dndaki baka aktrler de
etkili olmu mudur? Devletin oluumu devlet tekelci k a p i t a l i z m i (state
belirli bir lkedeki i dinamiklere ve monopoly capitalism) bkz. komnizm
atmalara m balanmal mdr, yok
devletin bask aygtlar (repressive
sa sava veya ekonomik tahakkm kur
state apparatus) bkz. devletin ideolo
maya dayal atmalar gibi lkeler aras
jik aygtlar
dinamikler de etkili olmu mudur? Ka
pitalist devletlerin ortaya kmasnda devletsiz t o p l u m l a r (stateless socie
plak gzle grlebilir bir tarihsel ka ties) Genellikle merkezi bir "devlet o-
lp var mdr? Bat'da ulusal devletlerin toritesinden yoksun olan, "reissiz ya
oluumu kapitalizmin ortaya kyla da blnm toplumlar iin kullanlan
149
genel bir terim. Yalnz bu terim, za
man zaman (yanl biimde olmakla
birlikte), benimsenmi bir efe ya da
geleneksel egemene dayal siyasal bir
sistemi olan, fakat aka tanmlanm
bir devlet aygt bulunmayan toplumla
r kapsayacak ekilde geni bir anlam
da yorumlanmaktadr.
devrevi deiim (cyclical change)
bkz. iktisadi evrim
devrevi isizlik (cyclical unemploy
ment) bkz. isizlik
d e v r i m (revolution) bkz. isyan
d e v r i m c i bilim (revolutionary
ce) bkz. paradigma
D e w e y , J o h n (1859-1952) Yaklak
bir asrlk uzun mryle Dewey, felsefi
"pragmatizmi gelitirme ve derinle
tirmenin gururunu tayan Amerika'nn
sayl filozoflarndan birisiydi. Klasik
Avrupa felsefesini ve *zc felsefeyi
byk lde reddeden Dewey, ku
ramlar dnyada aktif bir ekilde rol
oynamayla ve pratik problem zme
giriimleriyle (aralk) ilikilendir-
menin nemini vurguluyordu. De-
wey'in almalar problem zme ko
nusuna Kuzey Amerika'ya zg yak
lam rneklemektedir ve zellikle ka
demeli eitim kuramlarnda etkili ol
mutur. Szgelimi Dewey Democracy
and Education 'da (1916) problemlerin
saptanmasnda ocuklarn deneyimleri
ne deerli bir pay bien, bu tr de
neyimlerin anlayl bir ekilde devam
etmesinin ocuun kendi yaam ze
rinde denetimini arttrmasn salayan
ocuk-merkezli renmenin nemine
dikkat ekmitir.
d yardm (foreign aid) Devlet kay
naklarnn, kalknma ya da acil yardm
amacyla ve krediler, hibeler veya yiye
cek yardmyla daha gelikin lkelerden
darda alma
daha az gelimi lkelere aktarlmas.
D yardm ift tarafl yaplabilecei
gibi, Birlemi Milletler kurulular,
Avrupa Ekonomik Topluluu ve Dn
ya Bankas gibi ok tarafl kurumlar a-
raclyla da yaplabilir. 1970'lerden
sonra, d yardmn "iktisadi bymeyi
desteklemenin bir arac olduu iddia
sna kukuyla yaklalmtr.
d-grup (out-group) William Gra
ham "Sumner Folkways (1906) adl
klasiklemi incelemesinde, insanlarn,
kendi gruplarn (i-grup) rekabet ha
lindeki ya da kart gruplardan (d-
grup) daha ok sevmeye eilimli ol
scien duklarn gzlemlemitir. ki terim de
etnosantrizmle yakndan ilikilidir.
dadnklk ve iednklk
(extroversion and introversion) "Kii
lik tanmlarnda grlen bir kutupla
ma. Bu ayrmn uzun bir tarihi bulun
makla birlikte, dadnklk ve ied
nklk terimlerinin kullanlmas ancak
on dokuzuncu yzylda yaygnlam
tr. Dadnklk tipik olarak rahat,
sosyal, atak davranlarla tannrken, i-
ednklk dalgn, geri duran, so
rumlu davranlarla ayrt edilir. Psika-
nalist Carl Gustav "Jung, kiilik tiple
rini farkllatrma ynteminin temelini
oluturan bir kartlkla, dadnkl
histeri eilimleriyle, iednkl dep
resyon ve anksiyeteyle ilikilendirmi-
tir. "Psikometrik teknikler ve "faktr
analizinden yararlanan Hans J. "Ey-
senck balca iki kiilik boyutu sap
tam ve bu boyutlardan birinin kutup
larn dadnklk ve iednklk
eklinde adlandrmtr. Dolaysyla ki
ilerin igal ettikleri yer, sz konusu
boyutlardaki, kiilik farkllklarnn
tam bir haritasn karmay ve kiilik
tiplerinin saptanmasn salayan iki
eksendeki noktalar olarak belirlenir.
darda alma (outwork, outworking)
devlilik
Bu terim, bireysel iilerin irketler ta
rafndan, irketin alma yeri ya da
binasnn dnda (genelde kendi evle
rinde) "istihdam edilmesini ifade et
mek zere kullanlr. veren, malze
meleri (ve olas makineleri) salar ve
iiler de yaptklar retime gre, para
bana cretlendirilir. Darda alma
yntemine daha yaygn biimde hafif
montaj ilerinde bavurulur. Ayrca
bkz. ev ii alma.
devlilik (exogamy) bkz. ievlilik
d l a m a , t o p l u m s a l dlama (exc
lusion, social exclusion) Bireylerin ya
da hanelerin, ya kaynaklardan ya da
daha geni bir lekteki "cemaatle ve
ya toplumla sosyal balar kurmaktan
"yoksun braklmalar srecini karla
yan bir terim. Toplumsal dlama teri
mi, 1980'li yllarda ve bilhassa Avru-
pa'daki "toplumsal politikalarla ilgili
tartmalarda, "yoksullukla birlikte (ve
bazen onun yerini alarak) giderek daha
ok kullanlmaya balamt. Ne var ki,
yoksunluk kavram en az yoksulluk
kadar tartmal bir ierie sahip oldu
u ve (rnein) isizlik, dk gelir,
kt konutlar, kt salk ya da top
lumsal tecritle bantl ayn "toplum
sal problemler kmesini anlatmak ze
re kullanlmasna yaygn biimde rast
land iin, terminolojideki bu dei
ikliin ne kazandrdn plak bir e
kilde syleyemeyiz.
Bu balamda en az genel ve
birbiriyle rten kullanm grlm
tr. Bunlardan birincisi, toplumsal d
lamay toplumsal "haklarla, ayrca in
sanlarn bu haklar kullanmalarna set
eken engeller ya da srelerle ilikili
olarak tanmlar. Terimin bu ekilde an
lalmas, aratrmaclar kolaylkla
"sivil toplum tartmalarna sokacak ve
modern "yurttalk nosyonlarna yn
lendirecektir. "Dlama" literatiirnde-
ki ikinci bir kol ise kabaca Durkheimc
150
bir referans erevesini aa vurur.
Bu anlay benimseyen yazarlar, top
lumsal dlamay toplumun genelinden
toplumsal ya da normatif bakmdan
tecrit edilme durumu olarak kavram-
sallatrr ve buna, "anomi gibi ilintili
nosyonlar ya da "toplumsal entegras
yonun problemleri iin bavururlar. -
nc ve son olarak, toplumsal dla
ma terimi, zellikle "okkltrl top
lumlarda grlen ar "marjinalleme
durumlar iin kullanlmtr. Ayrca
bkz. k a p a n m a .
dsal d e i k e n l e r (exogenous vari
ables) bkz. yapsal denklemler
dsal e m e k piyasas (external la
bour-market) bkz. emek piyasas; e-
mek piyasasnn blnmesi
dsal tatmin (extrinsic satisfaction)
bkz. znel alma deneyimi
disallatirma (externalization) *Fe-
nomenolojik sosyologlarla baz "Mark
sist sosyologlarn, insanlarn kendi fi
kir ve tasarlarn d dnyaya nasl
yansttklarn anlatmak iin kullan
dklar bir kavram. rnein Peter Ber-
ger ile Thomas Luckmann, The Social
Construction of Reality'de (1966),
toplumsal sreleri bir disallatirma
ve iselletirme "diyalektii eklinde
deerlendirmilerdir.
dsallk, dsallklar (externality,
externalities) ktisadi kuramda, iktisadi
faaliyetlerin (retim, mbadele ve ben
zeri) baz maliyetleri ile kazanlarnn
piyasa fiyatlarna yanstlmad genel
kabul gren bir olgudur. Szgelimi bir
irketin faaliyetlerinin yol at hava
kirlilii o yrenin sakinleri ya da btn
toplum asndan bir maliyete dne
bilir, fakat temiz hava irketin hesapla
rndaki retim maliyetleri arasnda yer al
mad iin, irket hava kirliliini azaltma
y kendi asndan cazip grmeyecektir.
151
Piyasa fiyatlaryla ifade edilmeyen bu
tr maliyetler ile kazanlara "dsal-
lklar" denir. ktisatlar, "piyasa eko
nomilerinde toplumsal ve evresel ni
telikli dsallklarda rtk biimde g
rlen siyasal problemleri, geleneksel
olarak, piyasa-d deikenlere piyasa
deerleri yklemeyi salayan, bylece
onlar (rnein yol alan kirlilie ya
da kt kaynak kullanmna gre vergi
ler koyarak) "iselletiren" stratejiler
biiminde ele alrlar. evre iktisadnda
son zamanlarda gzlenen gelimeler,
evresel-iktisadi etkileimlerin siste-
mik karakteri karsnda dsallk kav
ramnn snrllklarn sergiler ynde
dir (rnein bkz. E.B. Barbier, Econo
mics, Natural-Resource Scarcity and
Development, 1989).
d i a s p o r a , d i a s p o r a aratrmalar
(diaspora, diaspora studies) Diaspora,
bir halkn tm dnyaya daln an
latr. lk kez Babil srgnnden sonra
dalan Yahudiler iin kullanlan bu
terim, modern dnemde nce Filistin'
in, son olarak srail'in dnda yaayan
Yahudiler iin kullanlm; yalnz ar
tk, deiik topraklara dalan tm
gmen topluluklarn durumunu anlat
maya balamtr.
1980'lerin sonlar ile 1990'larda
ulus-fes deneyimlerle cemaatleri
kapsayan diaspora almalar, uluslar-
arasmdaki gle ilgili daha nceki
yaklamlarn bilinli bir eletirisi ek
linde ortaya kmtr ve bu terminoloji
deiiklii, makro sosyolojide bir tema
olarak kresellemeye ("postmoder-
nizm ve *post-yapsalcln etkileri de
apak biimde gzlenmesine ramen)
ynelen daha genel eilimi yanstmak
tadr. Bu terimi benimseyenler, ulam
(ucuz uak biletleri gibi) ve iletiim
(elektronik posta, uydu televizyonu, "n
ternet) alanndaki ilerlemelerin, dn
yann her tarafna dalm durumda o-
lan diaspora topluluklarnn kendilerine
diaspora, diaspora aratrmalar
zg kimliklerini, hayat tarzlarn ve
ekonomik balarn srdrmelerini o-
lanakl kldn savunmaktadrlar. Bu
ekilde, modern ulus devletleri tanm
layan kat toprak milliyetiliinin yeri
ni, bir dizi deien ve tartmal snr
lar alm olmaktadr. Diaspora aratr
malar, geleneksel g ve asimilasyon
terminolojisinin yerini almak zere sz
konusu ulus-tesi etkileri, incelenen
alar ve cemaatleri tanmlamakta kul
lanlan pek ok yeni terim ("hayali ce
maatler", "kresel etno-meknlar",
"g ncesi eritme kaplar") retmitir.
Bu alann tipik incelemeleri arasnda
u iki almaya dikkat ekebiliriz:
Paul Gilroy, The Black Atlantic (1993)
ve Nancy Abelmann ile John Lie, Blue
Dreams: Korean Americans and the
Los Angeles Riots (1995).
Terimin cokulu savunucular, yeni
diaspora almalarnda gmen kim
likleri ile deneyimlerinin karmakl,
eitlilii ve akkanlnn, eski me
kanik kuramlara ve uluslararas g
modellerine (bu yaklamlarda, g
menleri ana toplumlaryla kltrlerin
den koparan tek ynl aklarla etkile
rin, onlar "eritme kabyla yeni kltre
uyduran "asimilasyonun vurguland
iddia edilmektedir) gre daha gereki
bir bak asyla ayrntl bir ekilde
sergilendii kansndadrlar. Bu pers
pektifi eletirenler ise. anlamsz yeni
deyimler uydurulup, anlalmas g
bir kuramsal terminoloji yaratldna,
saylarn ve genellemelerin dikkate a-
lnmadna, daha nceki "sosyolojik
g aratrmalarn (zellikle bu ara
trmalarn, karmak frsat yaplarn ve
gmen alarn yeni diaspora al
malarn nceleyecek biimde belgele
dii rneklerde) grmezlikten gelmeye
ynelik bir eilim bulunduuna par
mak basarlar. Ayrca, yeni diaspora a-
ratrmalarnn, g zerindeki yapsal
iktisadi ve siyasal etkileri yanl bi
imde kmsedii belirtilmektedir.
 diaspora kimlikleri 152

Bu almalarn pek ounun asl ola dierkmlkta kaltsal bir yn bulun

rak gmenlerin kiisel anlatlarna da duunu ileri srlmektedir. Aslna ba
yandklar ve esasen diaspora toplulu klrsa, dier sosyal hayvanlar da di
unun popler kltrn belgeledii erkm davranlar sergilerler, rnein
kesindir. kular yrtc havyanlarn geldiini bil
diren alarmlar verirler. Sosyo-biyolog-
d i a s p o r a kimlikleri (diaspora iden lar, "dierkmlk" genlerinin kuaklar
tities) bkz. kimlik boyunca yerlemesini ve varln sr
drmesini salayan ayklanma srele
d i e r k m c a intihar (altruistic sui
rini saptamlardr. Ayrca, ailedeki ve
cide) bkz. intihar
topluluktaki toplumsallama sreci in
d i e r k m l k (zgecilik) (altruism) sanlar herkesin benimsedii deerlere
Bakalarnn ilgi ve karlarn dikkate bal kalmaya ve bakalarna yardmc
alan, genellikle egoizme, bencillie ve olmaya zendirmektedir. Gnll a
"bireycilie zt olduu dnlen dav lmalara katlan insanlar bu davran
ran. Sosyal psikoloji, iktisat, siyasal larn genellikle dierkmca nedenlerle
davran ve sosyo-biyoloji alanlarnda (bakalarna yardm etme arzusu gibi)
(ayrca sosyolojide) dierkmlk, onun aklarlar. te yandan, dierkm dav
kaynaklar ve sonular ile dierkm ranlarn alma deneyimi kazanma,
davrann son kertede egoist gdlere sosyal ilikiler gelitirme ve herhangi
indirgenip indirgenemeyecei ve on bir faaliyete ilgi duyma trnden kii
larla aklanp aklanamayaca ko nin kendisiyle ilgili nedenlere bal o-
nularnda geni kuramsal ve ampirik larak kendiliinden ortaya kt da
aratrmalar yaplmtr. Dierkml bir gerektir. Hayr almalarnda yer
konu alan aratrmalar, "mbadele ku alma, baz insanlarn gznde topluluk
ram, aklc seim kuram, kamusal iinde bir prestij kazandrmakta ve ba
politika oluturma ve iradi tercihle de ka insanlarn fiilen bir ite almaktan
ilintilidir. Bu incelemelerin odakland aldklar doyumu hissettirmektedir. Ben
konular unlardr: kan ba; sa zer biimde, irketlerin hayrseverli-
valarda ve dier atmalarda sergile iyle ilgili incelemeler, firmalarn ka
nen cesur hareketler; yabanclara ka musal faaliyetlerinde itici faktrn di
musal ortamlarda, aile fertleriyle arka erkmlktan ziyade kendi karn g
dalara yaplan yardmlarla kyaslana zetmek olduu dikkate alnacak olursa,
bilecek lde kendiliinden yardm bu tr balarn iletme iin iyi bir
etme; yurttalarn bakalarnn yararna etki yapt sonucuna varmaktadr. Pek
olacak ekilde vergi demeye istekli ok kltrde hediye vermek prestiji
olmalar; kr gzetmeyen kurulularda arttrmakta, hatta bir insann toplumsal
gnll olarak alma; hayr kurumla statsn belirlemektedir.
rna para balama. ktisatlar, kamusal mallarn tah
Yaplan aratrmalar, dierkml sis edilmesi ya da kullanlmasnda
n insan doasnn bir paras olduu ""hazra konma" problemi (devlet te
nu dorular yndedir, insanlar baka levizyonunun yaynlarndan yararla
larnn ilgi ve ihtiyalarna sayg gs nan, ama vergisini demeyerek bu ya
terirler, ocuklar iin, hatta akrabalk ynlarn maliyetinde kendi payna d
balar olmayan kiiler iin bile zve en katky yapmayan bir kiinin, ya da
rilerde bulunurlar ve "kamu mallarna kendisine ayrlan balk avlama kotasn
katk sunarlar. Baz aratrmalarda, amay det edinmi, bylece ayn
 dil
153

denizlere kys olan baka lkelerin ve ok daha fazla sayda farkl oyun
balk avlama olanaklarn azaltan bir cuyla srdrlebilir, dolaysyla uzun
lkenin durumunda olduu gibi) zerin vadedeki geliimin hemen hemen nasl
de dururlar. Sosyologlar ise, daha ok, i- olaca grlebilir. Bu konuyla ilgili
likilerde "gven ve ibirliinin geli literatrn yararl bir deerlendirmesi
mesiyle, toplumsal normlar ile grup iin bkz. J.A. Piliavin ve H.-W.
kimliinin kritik noktalarda alnan ka Charng, "Altruism", Annual Review of
rarlar zerindeki etkileriyle ilgilidirler. Sociology (1990). Ayrca bkz. hediye
Bu sorunlar *Mahkm'un ikilemi oyu ilikisi; intihar.
nunda karar alma olgusuyla birlikte in
celenmekte ve ksa sreli incelemelerde dikey e n t e g r a s y o n (vertical integra
deiik sonular alnmaktadr. tion) bkz. endstriyel entegrasyon
Mahkm'un kilemi oyunuyla si- d i k d r t g e n k m e l e m e (rectangular
mlasyonlara dayal aratrmalarn gs
clustering) bkz. kme analizi
termi olduu zere, dierkmlk ile
bencillik uzun vadede her zaman ya da dil (language) nsanlar, havyanlar,
ister istemez birbirini dlayan tercihler hatta makineler tarafndan gerekleti
deildir. R. Axelrod Evolution of Coo rilen szl ya da szl-olmayan "ileti
peration (1984) adn tayan alma im. Dilin sosyo-kltrel ilevleri ve
snda, tamamen kendi karn dnen kuruluuyla ilgilenen genel aratrma
insanlardan oluan bir toplumda ibir alanna sosyo-dilbilim denilir. Sosyo
liinin nasl bir evrim gsterebilecei loglar, antropologlar, felsefeciler ve psi
ni, pratikte dierkmlk ile bireyciliin kologlar bu alana katkda bulunurlar.
kamu mallarndan, onlar dorudan nsan rknn, ayryken anlamlar
kullanmayan kiiler dahil olmak zere olmayan seslerden (fonemler) kurul
herkesin yararlanabildii bir insan top mu ve aslnda bir kurala bal olma
lumuyla elikili olmasnn gerekme yan szcklerden, cmleler dzenle
diini sergilemitir. Axelrod, genellik yebilme becerisi, kimi zaman onu di
le ksa sreli laboratuvar deneyleriyle er trlerden en ok ayrt eden zellik
incelenen bir sorun olan Mahkm'un olarak deerlendirilmitir. Btn top
kilemi oyunundaki eitli stratejilerin lumlarn eit karmaklktaki dn
etkinliini deerlendirmek amacyla celerini ifade etmelerini salayan dille
bir dizi bilgisayar simlasyonu gerek ri vardr: "lkel" dil diye bir ey yok
letirmitir. Bu stratejiler, alt lkede tur, ama yine de toplumlar, yeni "kav
psikoloji, iktisat, siyaset bilimi, mate ramlar ifade edebilmek iin baka
matik ve sosyoloji alanlarndan gelen toplumlardan yeni szckler alma ya
altm iki oyuncunun katld bir tur da icat etme ihtiyac duyabilirler.
nuvaya sunulmutu. Beklentilerin ak Beynin hasar grmesi ya da ciddi ra
sine, tekrar tekrar kazanan strateji, KI hatszlklar dil yeteneinin baz boyut
SASA KISAS diye adlandrlan en ba larn etkilese de, dil renme becerisi
sit zmlerden birisiydi ve bunun ne ne tm insanlar sahiptir. Noam Chom-
deni cazip, intikamc, balayc ve sky'ye gre, ocuklar, onlar dillerin
net olma gibi unsurlar bir araya getir ne ekilde dzenlendiine hazrlayan
mesiydi. Bu oyunda, birbiriyle rekabet doutan gelen, biyolojik bir program
eden stratejiler bilgisayar simlasyon- la doarlar. Chomsky ilk kitab Syn-
larndan yararlanlarak, laboratuvar de tatic Structures''da (1957), dilin mo
neylerine kyasla ok daha uzun sre delini analiz etmi ve bunlarn iinde
dil 154

yalnzca nc modelin, yani dn- birisidir. Diller, pek ok adan bir top
msel dilbilgisi adn verdii en kar lumun kltrn yanstr. Antropolog
mak modelin, doal dillerin ierdii larn, baka toplumlar incelerken yerel
sonsuz erimdeki cmleleri izah etme dili renmenin nemine dikkat ek
yeteneine sahip olduunu ileri sr melerinin nedeni budur. Diller, rne
mtr. Ayn yl psikolog B.F. Skinner in, akrabalk ilikilerini, hayvanlar -
da, Chomsky'nin hakknda bir eletiri lemini, renkleri, yiyecekleri ve doal
kaleme ald, dilin edinilmesi zerine dnyay da iine alacak ekilde, top
Verbal Behaviour balkl bir inceleme lumlarn evrelerini nasl snflandr
yaynlamtr. Skinner, dilin edinilmesi dklarn ve deerlendirdiklerini gste
zerine, Chomsky'nin dil hakkndaki rir. Her toplumun, ieridekiler ile da
fikirleriyle uyumayan "davran bir rdakiler arasndaki snr korumasna
deerlendirme yapmtr. Dilin ilk o ksmen yarayan kendine zg bir s
cuklukta renme sonucu edinildiini nflandrma sistemi vardr. Bundan
savunan bu davran gre karlk, dolay, kullanlan dilin dilbilimsel an
Chomsky, birbirini izleyen bir dizi ya lam kadar kltrel anlamnn da kar
ynda, ikna edici bir ekilde ocuun lkl olarak anlalmas, yanl anla
doutan gelen bir dilsel yetenekle, malar nlemekte temel nemdedir;
baka bir deyile dilin yaplarnn do kltrel olarak yaplandrlm kav
utan gelen bilgisiyle domak zorun ramlar ve dncelerin baka bir top
da olduunu iddia etmitir. Chom lumun yelerinin gznde anlalabilir
sky'nin iddiasna gre, kk ocukla terimlere dntrlmesi ura, sade
rn, yaamlarnn ilk yllarnda kar ce antropologlarn deil, ayn zamanda
karya kaldklar dilin yzeysel yap uzmanlarn kltrler aras almalar
sndan, dili doru kullanabilmeleri iin nn balca unsurudur.
gerekli temel kurallar ya da dilin derin Dilin gc, tek bir szcn (r
yapsn karmalar mmkn deildir nein, "demokrasi") ya da tek bir cm
(zellikle bkz. Rules and Represen lenin (rnein, "Siyah Gzeldir") b
tations, 1980). yk ve farkl gruplar siyasal eylem i-
Baz yazarlar, ocuun, genelde in harekete geirebildii siyasal reto
ok karmak olan ve tm dil sistemini rikte veya slogan retiminde grlebi
ekillendiren kurallar ile istisnalar, lir. Dil ayrca, daha geni boyutlu siya
sadece doal "zeksyla renebilece sal ve ekonomik faktrleri yanstan -
ini iddia etmektedirler. Kk o nemli toplum ii blnmeleri gsterir.
cuklar, tpk anne-babas farkl lke Basil Bernstein, orta snf ile ii sn
lerden olan insanlar gibi, ounlukla fnn konuma kodlarnn dilbilimsel
birden fazla dil sistemini renme be olarak eit deerde olmasna ramen,
cerisine sahiptirler. Dilbilimciler ara ii snf koduna (ya da snrlandrl
snda, iki dil konumann ocuun ze m koda) kar eitimde ayrmclk
ksn etkileyip etkilemedii zerine yapldn ortaya koymutur. Buna
hararetli bir tartma yaplmaktadr. benzer bir olgu, dil ile blgesel, etnik
Ancak bu konudaki baz savlarn te ya da dinsel arka plan arasndaki iliki
meli, bilimsel olmaktan ziyade siyasal de sezilebilir. te yandan "etnik grup
kayglara bal gzkmektedir. lar, dillerini, kendi kimliklerini bes
tki dil konumay salayan siyasal leyici veya gelitirici sembolik bir ara
etkenler, esas olarak dil ile "kltr ara ya da grubun dndakilerin onlarn
sndaki ilikinin boyutlarndan yalnzca haklarna tecavz etmesine kar bir
155
savunma arac olarak kullanabilirler
(rnein, kafiyeli argo ya da Britan-
ya'daki Bat Hintli genliin rap yap
tarz). Ayrca bkz. etnometodoloji; ge
likin ve snrlandrlm konuma lizi, seilen rneklerin (rnein) ya ya
kodlar; gstergebilim; konuma a-
nalizi; Sapir-Whorf hipotezi; Witt
genstein, Ludwig; yapsalclk.
dilbilim (linguistics) bkz. dil; etno
metodoloji; gstergebilim; konuma
analizi; Sapir-Whorf hipotezi; Saus-
sure, Ferdinand de; sylem; yap
salclk
dilbilimsel grelilik tezi (linguistic
relativity thesis) bkz. Sapir-Whorf hi
potezi
dilim, d i l i m analizi (cohort, cohort
analysis) Dilim terimi ilkin Roma'daki
bir askeri birimin adyd, ama gn
mzde, okuldan ayn yl mezun olmak
gibi, zel tarihli ortak deneyim yaa
m herhangi bir insan grubunu ya da
evlilik veya dulluk zamanna gre ta
nmlanan dilimleri gstermek iin
kullanlmaktadr. Dilim analizi, belir
leyici bir olay sonrasnda dzenli ara
lklarla bir ya da daha fazla sayda di
limin baz zelliklerinin llerini i-
inde barndran incelemelere iaret
etmektedir.
Bir aratrma yntemi olarak dilim
analizi demograflar tarafndan geliti
rilmi ve esasen dourganlk incele
melerinde kullanlmtr. Dilim anali
zinin en sk rastlanan biiminde daha
ok ya gruplarndan (doum dilimle
ri), rnein lm oranlarnn incelen
mesinde be ya da on yllk ya kme
lerinden yararlanlr. Belli ya kmele
ri iindeki kiiler yalanma srecini bir
dilim olarak birlikte geirir ve genel
likle "Savatan Sonra Doanlar' ya da
"Yalanan Hippiler" trnden ayr bir
grup olarak tanmlanmaya balarlar.
Ya, nfus "saym veri kmelerinde
dilimlenmi emek piyasalar
ve sicillerle idari kaytlarda yaygn bir
ekilde kaydedilen bir bilgi bal ol
duuna gre, bu yaklam "ikincil a-
nalizde zellikle yaygndr. Dilim ana
da ilk ocuun doum yl gibi gster
gelerle belirlenen eitli dilimleri ayrt
etmeyi salayacak kadar byk oldu
u, tekrarlanm kesit aratrmalarn
dan elde edilen veri kmeleri iin de
kullanlabilir. zet dilim verileri ya da
analizi, on ylda bir yaplan nfus sa
ymlarnda ya da buna edeerde b
yk veri kmelerinde on yllk ya
gruplarnn ayrc zelliklerini izleye
rek deerlendirilir.
Dilim analizinin kritik problemi,
ya, dilim ve dnem etkilerini farkl
latrmaktr. Ya etkileri yalanmayla
birlikte anlr; dilim etkileri ayn za
manda doan insanlarda ortaktr; d
nem etkileri de belirli tarihsel olaylarn
(rnein kinci Dnya Sava'nn) bir
likte yaanmasndan kaynaklanr. Bu
nun kendine zg bir nemi vardr:
Etkiler kark olduu iin, genellikle
farkl deiim yorumlar yaplabilmek
tedir (szgelimi, gzlemlenen kltrel,
siyasal ya da toplumsal deiiklikler
dilim etkilerinden veya yalanmadan
kaynaklanabilir) ve bu yzden sonu
larn kesin olmamas gerekir. Bununla
birlikte, dilim analizi, salam bir ku
ram temelinde yapld zaman, gl
bir analiz teknii olacaktr (bkz. H.
Blossfeld, "Career Opportunities in the
Federal Republic of Germany: A
Dynamic Approach to Study Life
Course, Cohort and Period Effects",
European Sociological Review, 1986).
dilim oranlar (cohort rates) bkz.
dourganlk
d i l i m l e n m i e m e k piyasalar (seg
mented labour markets) bkz. emek pi
yasasnn blnmesi
Dilthey, Wilhelm
D i l t h e y , W i l h e l m (1833-1911) Sos
yolojide yorumcu gelenein ncle
rinden olan Alman filozof Dilthey'n
zerinde en ok kafa yorduu konu,
insani ya da tarihsel bilimlerin bilgisi
ne ynelik yeterli bir felsefi temelin
yaratlmasyd. Dilthey'a gre, insan
tarihinin ve kltrnn dnyas, insa
nn yaam deneyiminin (Erlebnis), do
a bilimlerinin yntemlerinden tama
men farkl ve o yntemlere indirgene-
meyecek ekillerde kavranmas ve an
lalmas gereken "ifadelerinden olu
uyordu. Dilthey'n erken dnem d
ncesine gre, insan bilimlerinin ye
rini er ge, yaam deneyiminin "nes
nel letirimi'" pek ok biimi, kurum
lar, din, binalar ve benzeri eylere y
nelik bir hermeneutik (yorumbilgisel)
yaklam (bkz. *yorum) alaca iin,
psikoloji, kurucu bilimin bir parasn
oluturabilirdi. Ayrca bkz. Geistesvvis-
senshaften ve Natiirwissenschaften;
idiografk-nomotetik yaklamlar.
din (religion) Din, *kutsal fikrine da
yal olan ve mminleri bir sosyo-dinsel
topluluk iinde birletiren bir inanlar,
"semboller ve pratikler (rnein, "rim
eller) kmesidir. Kutsal, dindyla tam
bir kartlk iindedir; nk kutsalda
huu duygusu hakimdir. Sosyologlar
dini, bir tanr ya da tanrlara olan i-
nanla deil, kutsala gnderme yapa
rak tanmlamlardr ve buna neden o-
larak, bylesi bir tanmn toplumsal
karlatrma yapmay olanakl kld
na iaret ederler. rnein. "Budizmin
baz versiyonlarnda Tanr inanc yok
tur. Din, bireysel ve arasal olduu i-
in "byyle de kartlk iindedir. Ay
rca bkz. grnmez din; sekler-
leme; yeni dinler.
d i n , g r n m e z (religion, invisible)
bkz. grnmez din
din, zel (religion, private) bkz. zel
din
156
din sosyolojisi (sociology of reli
gion) Dinsel kurum, inan ve pratik
lerin, kkleri "Marksizm ve neo-He-
gelci din eletirisine dayanan bilimsel
incelemelerinin yrtld, fakat n
celikle on dokuzuncu yzyl sonlarnda
Emile "Durkheim, Georg "Simmel,
William Robertson Smith, Ernst *Tro-
eltsch ve Max "Weber'in aratrmala
ryla ilikili bir dal. Sigmund "Freud'-
un da psikanalitik bir dinsel davran
kuram gelitirdii belirtilmelidir (Ci
vilization and its Discontents, 1930).
Din sosyolojisini, Roma Katolik Kili-
sesi'nin sanayi toplumlarndaki misyo
ner almalarnn etkinliini arttrmak
amacyla kulland ve hem fenome-
noloji hem de din antropolojisiyle ili
kili olan dinsel sosyolojiden ayrmak
gerekir.
Din sosyolojisi, dinin kkenlerini
aklc ve bireysel varsaymlarla ak
lamaya alan on dokuzuncu yzyl
"pozitivist kuramlarnn bir eletirisi
olarak grlmelidir. Pozitivist gelene
e gre din, bilimsel dncenin top
lumda yaylmasyla birlikte er ge or
tadan kalkacak, yanl bireysel inanla
r yanstan bir olgudur. rnein "Dar
vinciliin, dinde kutsal bir yaratcya
duyulan inanc sarsaca dnlm
tr. nk Darwincilik, dini akld
bir olgu saymaktadr.
Din sosyolojisi pozitivist gelenein
tersine, dinle, onu aklc olmayan, ko
lektif ve sembolik bir olgu olarak gre
rek ilgilenmi, dinin "ilkel toplum"-
daki tarihsel kkenlerine eilmemitir.
nk din, hatal inanlar zerine ku
rulu olmayp, insann anlam ihtiyacna
yant vermektedir. Dolaysyla, birey
sel deil, toplumsal ve kolektif nitelik
lidir; inan ve bilgiden ziyade, "sem
bol ve "ritelle ilgilidir ve bu yzden,
bilimsel bilginin geliiminin dinin top
lumsal ilevleri asndan bir nemi
yoktur.
157 dinamik younluk

Emile Durkheim'n The Eleman- etii), dnyaya aklc bir dzen empo
tarv Forms of the Religious Life'\ ze etmeye alan en radikal giriimi
(1912) bu sosyolojik perspektifin kla temsil ettiini ileri srmtr. Weber
sik ifadesidir. Durkheim dini "kutsal bu temay Protestan Etii ve Kapita
eylerle ilikili bir birleik inanlar ve lizmin Ruhu'nda (The Protestant Ethic
pratikler sistemi" olarak tanmlar. and the Spirit of Capitalism, 1905) et
Durkheim, "temel biimler" kavramy raflca irdelemektedir.
la dinsel faaliyetin temel yaplarn Baz sosyologlar modern toplum
kastetmi, dinin ilkel kkenlerine dair larda, kentleme, kltrel oulculuk
aratrmalar bilimd bularak reddet ve dnyann bilimsel yollarla anlal
mi, bunun yerine dinsel pratiklerin masnn yaylmasnn sonucu olarak
toplumsal ilevlerine odaklanmtr. byk bir "seklerleme (ya da dinsel
Ayrca, "kutsal olanla ilintili pratiklere gerileme) sreci yaandn iddia et
odaklanarak gerekletirilen aklc i- milerdir. Yalnz, dinin temelinin sar
nan eletirilerini de kabul etmeyen slmaktan ziyade sadece dnm ol
Durkheim'n yaklam, dinin sosyolo duunu ileri sren sosyologlar bu teze
jik dzeyde anlalmasnda temel bir kar kmaktadrlar.
rol oynamaya devam etmektedir. Din sosyolojisi balangta bir b
Dolaysyla din sosyolojisi, dinin tn olarak sosyolojinin kuramsal mer
tanm ve "byden ayrt edilmesiyle kezini oluturuyor, nk aklc eyle
yakndan bantldr. Din sosyolojisi, min karakterini, sembollerin nemini
dinin Tanr'ya duyulan inanlarn bir ve toplumsaln doasn anlamaya al
toplam olduu dncesini byk l yordu. Buna karn, ada din sos
de terk etmitir. Artk daha ok, kut yolojisi, Hristiyan papaz olma mo
sal olanla ilintili pratiklere arlk ve delleri gibi dar ampirik sorunlara o-
rilmektedir. Alternatif bak alar da, dakland iin analitik nemini yitir
dini. tm insanlarn dikkate almas ge mitir. Weber'in yaklamnn temelini
reken nihai bir mesele olarak tanmla oluturan karlatrmal dnya dinleri
mtr. Ayrca daha sonralar pek ok incelemesi artk btnyle gz ard e-
sosyolog, dinsel olan toplumsal olanla dilmektedir.
zdetirmeyi tercih etmitir. Bryan Wilson'in Religion in Socio
Din sosyolojisi iinde genelde bir logical Perspective (1982) ve Steve
birlerine kart iki gelenek vardr: Bruce'un Religion in Modern Britain
Durkheimc ve Weberci gelenekler. (1995) adl eserleri, bu maddede ele a-
Durkheim genel olarak dinin toplumsal lnan ve tm bu alan ilgilendiren ko
ilevlerine eilirken. Max Weber n nular byk lde deerlendiren m
celikle teodise problemine (lm, ile kemmel birer giri metni niteliinde
ve er gibi temel ahlki problemlerle dir. Ayrca bkz. dinsel canlanma; din
ilgili aklamalara) ve kurtulu drt sel yenilik; grnmez din; mezhep; -
snn karlatrmal incelenmesine ka zel din; Protestan etii tezi; sivil din.
fa yormutur. Weber, The Sociology of
Religion'da (1922) dnyaya ynelik iki d i n a m i k y o u n l u k (dynamic den
ana dinsel ynelim -mistisizm ve ile sity) Emile "Durkheim mekanik daya
cilik- bulunduuna iaret etmi; iktisat nmadan organik dayanmann kt
ve erotizme ynelik dinsel tutumlara n anlatan yazlarnda, organik dayanma
zel bir ilgi duymutur. dnya ile ya geiin belli koullarn saptamt:
ciliinin (ya da dnya hakimiyeti hacim (yani nfus art), insanlarn bir
dind-kutsal ayrm
araya toplanmas ve nihayet bu iki fak
tre bal olarak iletiimin younluu
nun artmas. letiim younluunun ar
t, toplumun blnm yaplarn boz doks inan, grenek ve pratik btnleri
maya, toplumsal ortamn duraan do
asn amaya ve zaman geldiinde
"toplumsal farkllamay gelitirmeye
hizmet etmiti. Durkheim, dinamik yo
unlua (gzlemlenebilirlik, yan yana-
lk ve aralksz toplumsal temas) top
lumsal ve ahlki konsenssn nko
ulu ve gvencesi olarak ok byk bir
nem atfeder. Ahlki ya da dinamik
younluk, etkileimi besleyerek hem
"iblm yaratr, hem de iblmnn
srekliliinin koulunu hazrlar.
veren, alan, devlet ve toplum; bun
larn hepsi de birbirlerine bamllkla
rnn farkna varmak, ayrca toplumsal
"entegrasyon iin toplumsal tutkal i
levi gren ahlki bir dzen yaratmak
zere yakn temas halinde olmaldrlar.
dind-kutsal ayrm (profane ver
sus sacred distinction) bkz. kutsal,
kutsal-dind ayrm
dinler, yeni (religions, new) bkz. ye
ni dinler
dinsel c a n l a n m a (religious revival)
Ar dinsel heyecana dayanan kitle ha
reketleri iin kullanlan bir terim. Gru
ba ballk ve sadakati salamaya y
nelik dnemsel dinsel canlanmalar,
dinsel geleneklerde her zaman rastla
nan bir sosyolojik zelliktir. On seki
zinci yzyldaki evanjelik canlan,
Moravyallar ve Metodistleri de kap
samtr. Dinin canlandrlmas ABD'-
de her zaman iin yaygn bir fenomen
dir. Ayrca bkz. evanjelik; mezhep.
dinsel milliyetilikler (religious na
tionalisms) bkz. milliyetilik
dinsel yenilik (religious innovation)
Dinsel pratik, rgtlenme ya da inan
ta meydana gelen her deiime dinsel
158
yenilik ad verilir. "slamiyet ve "Hris
tiyanlk gibi byk dnya dinleri, kut
sal gelenein bir paras saylan Orto
gelitirmilerdir. Dolaysyla dinsel ye
nilik, gelenee kar bir tehdidi ierdi
i iin, ortodoksiden bir kopu olarak
grlr. Dinsel yeniliklerin ortaya k
masnn kanlmaz bir durum olma
sndan dolay, Ortodoks gelenein de
imeyen doas iindeki inan ile din
sel rgtlenmelerin fiili toplumsal de
iimi arasnda srekli bir gerilim ya
anmaktadr. Ayrca bkz. hizipleme.
dinsellik (religiosity) Gerhard Lenski
The Religious Factor (1961) adl a
lmasnda, iktisadi ve siyasal konular
daki ynelim deiikliklerini, Yahudi
ler, Protestanlar ve Katolikler arasn
daki farklarn altn izerek ve ksmen
"dinsellik"in boyutlarnn etkin bir
tipolojisini sunarak analiz etmitir. Bu
tipolojide dinsellik, ortodoksi ya da i-
nan, bir araya gelme (ya da dinsel
pratiklere katlm), ibadet (duac olarak
yaplanlar) ve cemaat ruhu (dinsel gru
bun bakalarndan ayrlma derecesi)
boyutlaryla tanmlanmaktadr.
d i p l o m a hastal (diploma disease)
Ronald Dore'un, resmi eitim kurum
larnda (ve dolaysyla eitim koulla
rnda) belli meslekler, kariyerler ya da
i emek piyasalarna girmek iin ara
nan beceri, eitim ve vasflara sahip
olmann kantlar olarak, seme sreci
nin ar derecede benimsenmesi eleti
risi erevesinde gelitirdii bir terim.
Bu fenomen bazen meziyet bolluu di
ye de adlandrlmtr. nsanlar, diplo
malarn en dolgun maal ve en emni
yetli ileri bulmann anahtar olduu i-
nancnn maksat d sonucu olarak, al
dklar eitimle kendilerini hazr hisset
medikleri ileri elde etmek iin srekli
olarak -daha nce talep edilmeyen- daha
yksek etiketler peinde koabilirler.
159
Dolaysyla eitim; vasf ve diploma
biriktirmeyi salayan trensel bir s
reten ibaret hale gelmektedir. Ayrca
bkz. meritokrasi.
diyalektik, diyalektik materyalizm
{dialectic, dialectic materialism) bkz.
Engels, Friedrich; Gurvitch, Geor
ges; Hegel, G.W.F.; Marx, Karl; ma
teryalizm; tarihsel materyalizm
dizinsellik (indexicality) bkz. etno-
metodoloji; Pierce, Charles Sanders
d o a - t e r b i y e tartmas (nature
versus nurture debate) "Kaltm (doa)
ve "terbiyenin insan davrannn ne
denleri zerindeki greli nemi konu
sunda varolan anlamazl anlatmak
iin bavurulan yaygn bir aklama.
Doa-terbiye tartmas, eitim (zek
nn kaltmsallna ynelik bir ilgi),
"su (rnein, kaltsal sulu kiilii
fikri) ve "toplumsal cinsiyet ayrmlar
(kadn-erkek davranlarnda gzlem
lenen farkllklarla ilgili olarak biyolo
jinin nemi) dahil olmak zere, sos
yolojinin belirli alanlarnda zellikle
nemlidir.
doal alan (natural area) "Kent e-
kolojisinde, ortak "toplumsal miras,
meslek, karlar ya da dier ayrt edici
kltrel deerleri" (A. Hawley, Human
Ecology, 1950) paylaan bir nfusun
yerletii alan belirtmek iin kullan
lan bir terim. Ksacas, kolaylkla ayrt
edilebilen bir cemaat. Ayrca bkz. yo
unlama blgeleri kuram.
doal a y k l a n m a (natural selection)
bkz. Darwincilik
doal d e n e y (natural experiment)
*Bamsz deikenin yapay biimde
kullanlmak yerine, kendi dzeyine ve
varlna gre doal olarak deitii,
dolaysyla bu deimelerin, bamsz
deikenin etkisini grntlemek ve
doal hukuk
"baml ya da dier deikenler ze
rindeki etkisini belirlemeye almak
zere kullanlabildii bir deney. Sos
yolojide bu tr aratrmalara anlala
bilir biimde az rastlanr. John Gaven-
ta'nn, tarihsel bakmdan deiken -ve
yerel cemaatlerdeki byk ticari irket
leri de kapsayan- "g ilikilerinin (ba
ta yanllk mobilizasyonu olmak zere
-bkz. "cemaat iktidar) etkisini incele
mek zere, Apala dalarnda alan
kmr madencileri arasndaki pasifizm
ve isyan eilimleri konulu aratrmas
bu deneylere bir rnek saylabilir.
doal h u k u k (natural law) Doal
hukuk teriminin belirsizlii, doadaki
dzenlilikler ile insan etkinliinin da-
yatc biimde dzenlenii arasndaki
metaforik bir baa dayanr. Bu ekilde
kullanldnda "doal hukuk", varsa
ymsal olarak, faaliyet alan evrensel
ve insan davranlar zerinde balay
c olan hukuk ve ahlk ilkelerine gn
derme yapar. Ortaa Hristiyan teolo
jisinde doal hukuk, Tanr vergisi bir
sistem olarak deerlendiriliyordu, fa
kat Reformasyon'dan itibaren, doal
hukuka ynelik, insan doas ve akl i-
inde laik temeller oluturma giriimle
ri grlmtr. rnein Thomas "Hob-
bes'un Leviathan'nda, "doa kanun
lar", toplum szlemesi ve dolaysyla
siyasal otoritenin kurulmas iin aklc
temeller sunmaktadr. On sekizinci yz
yldan itibaren, hukuk kuram, "doal
hukuk"a kar saldrgan bir eilim ser
gilemi ve hukukun, geleneksel, top
lumsal ve tarihsel dzlemde olumu
karakteri daha yaygn biimde vurgu
lanmtr. Ancak kinci Dnya Sava
'ndan sonra, "insan haklarna kenet
lenmi ahlki otoritedeki ykseliin de
doal hukuk geleneine ok ey borlu
olduuna dikkat ekmeliyiz.
Tanr'nn yaratt ve bu yzden -
insan toplumu gibi- Tanr'nn otorite
sine tabi olan doal dnya fikri, doal
dorudan demokrasi
hukuk nosyonunun, doadaki dzenli
liklere gnderme yapan metaforik u-
zantlarnn ortaya kmasna zemin
oluturmutur. u anda, bu fikrin din
sel ve laik yandalar hl vardr, fakat
on sekizinci yzyldaki bilimsel dev
rimle birlikte, temel ayrm noktas a-
klclar ile ampiristler eksenine kay
mtr. Aklclar, doa yasalarna zo
runlu bir nem atfetme eilimi gste
rirlerken, ilerindeki baz isimler (Leib
niz gibi) doa yasalarnn nsel ilke
lere bal olarak aklc biimde gsteri
lebileceini dnmlerdir. Ampirist
ler ise, doa yasalarna dair bilgilerin
yalnzca gzlem ve deney araclyla
elde edilebileceini savunmulardr.
Ampirist baka gre, doa yasalarnda
zetlenen dzenlilikler, sz konusu ya
salarla ilgili olarak dorulanabilir bir
zorunluluu barndrmamaktadr. Do
adaki dzenliliklerin gelecekte de de
vam edecei dorultusundaki beklen
timiz, pratik yaamda kanlmaz bir
etken olmakla birlikte, (David *Hu-
me'un iddia ettii gibi) aklc bir te
mele sahip deildir ve basite zihnin
nemsiz bir alkanl saylabilir.
d o r u d a n d e m o k r a s i (direct de
mocracy) bkz. katlmc demokrasi
d o r u d a n ( n e d e n s e l ) etki (direct -
causal- effect) bkz. nedensel model-
leme
d o r u l a m a (verification) *Ampirist
felsefede, bilgi-iddialar ancak dorula
nabildikleri durumlarda bilimsel olarak
kabul edilir. Bir saptamay dorulamak,
onun doru olduuna inanmay sala
yacak, genelde ampirik ya da gzleme
dayal trde kantlar ortaya koymaktr.
Mantk ampirizmde, bir saptamann
anlam onun dorulama yntemine e
deer saylyor ve yalnzca dorulana
bilir saptamalar anlaml bulunuyordu.
Ampirist-olmayan bilim felsefeleri ve -
160
daha az u biimlerde- ampirizm felse
felerinde, kantlarn, kesin kant anla
mnda dorulama iin yeterli saylma
makla birlikte, bir saptamann doru
luuna inanmay salayacak geerli
nedenler sunabilecei kabul grmekte
dir. Ayrca bkz. Viyana evresi.
dorulamaclk (verifcationism)
bkz. Viyana evresi
d o r u s a l b y m e (linear growth)
Grafik zerinde yaklak olarak dz bir
doruya denk den bir ilikide, bir
baka deikenin etkisiyle birlikte do
ruda niceliksel bir art olmas.
d o r u s a l korelasyon (linear cor
relation) bkz.. korelasyon
d o r u s a l regresyon (linear regres
sion) bkz. regresyon
D o u despotizmi (oriental despo
tism) Alman sosyolog Karl Wittfo-
gel'in poplerletirdii bir kavram.
Frankfurt Okulu'nun "eletirel kuram
benimseyen yelerinden birisi olan
Wittfogel, 1933'te nc Reich'tan
kam ve akademik kariyerinin geri
kalan ksmn ABD'de geirmiti (bkz.
kendi kitab Oriental Despotism,
1957). in uygarl zerine uzman o-
lan Wittgofel, renkli kariyeri boyunca,
Stalinizmden McCarthycilie kadar u-
zanan bir siyasal yelpaze iinde oradan
oraya atlam, elikili bir dnrdr.
Sahip olduu n de byk lde
Dou despotizmi kavramnn yol at
tartmadan ve "hidrolik toplum" ana
lizinden kaynaklanmaktadr.
Wittgofel ilk dnem almalarn
da in'i, Chou devletinin, ynetici k-
lanlarn aar vergisi toplamasna da
yanmas temelinde "feodalizm (kamu
tarlalarnda alan "kyllerin olu
turduu komnal emekte somutlanan
bir feodalizm) aamasndan gemi bir
lke eklinde tanmlamtr. Daha sonra,
161
emek-ranttan ayni-emee ve para-ranta
gei, kyl topluluklar ile yerel mlk
sahipleri arasndaki feodal ilikinin
"Dou despotizmi'"ne dnmesine yol
amtr. Dou despotizminde, art de
eri dorudan reticilerden elde etme
nin temel yolu merkezi "devlete de
nen para-ranttr. Wittfogel olaylar di
zilii konusunda kesinlikle net fikirlere
sahip olmamakla birlikte (rnein daha
sonraki almalarnda, Chou in'ini,
Dou despotizminin bir rnei diye
nitelendirmitir), iki retim tarz ara
sndaki geiin, esas olarak, geni l
ekli sulama (ki bunun iin merkezi bir
devletin koordineli ynetimine gerek
sinim vardr) araclyla tarmn ge ya ve cinsiyet farkllklarna gre u-
nilemesi ve younlamasna bal ol
duunu ileri srmektedir. Nitekim,
sulamann merkezi siyasal otoritenin
ortaya kmasnn balca nedeni ve
dolaysyla ilk uygarlklarn gelime
sinde nemli bir g olduunu ng
ren "hidrolik hipotez"in kayna bu
dur. Dou Despotizmi, bu tezi yalnzca
in'le ilgili deil, ayn zamanda Mark
sist kkenli "Asya tipi retim tarz"'
argmanlaryla birlikte ele almaktadr.
WittfogePin almalar, ampirik
bakmdan rk ve tutarsz, corafi
bakmdan "determinist ve tamamen
"ilevselci olduu iddialarna dayana
rak eletirilmitir. Bununla birlikte, ilk
dnem hidrolik toplumlarn tarmsal
devlet brokrasisini karakterize eden
zellikleri ortaya koymas, Gneydou
Asya'da devletin oluumu ve snfsal
ilikiler konulu almalarn muazzam
derecede artmasn salamtr. Wittfo
gel, derinlikli bir "'oklu dorusal ev
rimci" eklinde de tanmlanmtr.
doum dilimi (birth cohort) bkz. dilim
d o u m oran (birth-rate) En yaygn
biimiyle demografik analizlerde kul
lanlan ve deiik topluluklarn kar
latrmal dourganlyla ilgili bilgiler
dourabilirlik
vermesi amalanan bir l. Bu a-
mala, gelikinlik dzeyleri deiik o-
ranlarda olan ok eitli hesaplamalar
yaplabilmektedir. Bunlar iinde en
ok bilineni ("kaba doum oran"),
1.000 kii bana bir ylda gerekleen
(yl ortas rakamlarndan yararlanarak
bulunan) canl doumlarn saysdr.
Bu l, topluluklarn, yl iinde do
um yapabilecek yetenekteki kadnla
rn saysn etkileyen ya yapsn hi
bir ekilde dikkate almaz ve bu yzden
zellikle doru karlatrmalar yapl
masna olanak tanmaz. Kaba doum
oranlarnn Blge Karlatrlabilirlik
Faktrleri'yle arplmas sonucunda
yarlanm oranlar bulunur ve bu saye
de corafi alanlar arasnda veya bir
toplum iindeki toplumsal gruplara g
re karlatrmalar yaplmas salanr.
"Genel dourganlk oran", gebe kalma
yandaki bin kadn bana den do
um orandr ve 15-44 yalar arasn
daki kadn nfusun canl doum say
sna blnp 1.000'le arplmasyla he
saplanr. Daha gelikin olan bu doum
oranlar, ya yaps gibi faktrleri dik
kate alr, ancak ller ne kadar ge
likin olursa o topluluk iin daha fazla
veri toplamann gerekli olduu aktr.
d o u m ncesi l m l l k oran
(perinatal mortality rate) bkz. lm
llk oran
d o u m s a l b a l a n m a (bonding) An
ne ile ocuun (ocuk doduktan bir-
iki saat iinde) birbirleriyle zdele
melerini ve bu zdelemenin gelitii
koullar anlatan bir terim. Buradan t
retilen "balanma" terimi bazen baka
yakn ilikilerin olumasn da anlatr.
dourabilirlik (fecundity) Kiilerin ya
da topluluklarn biyolojik bakmdan ken
dilerini yeniden retme yeteneine sahip
olmalar. Demografide dourabilirlik
dourganlk, dourganlk oran
(doum yapma potansiyeli anlamnda),
"dourganlkla, yani fiilen gebe kal
makla kar karya konmutur. Ksr
olanlar, gemite dourgan ve/veya
dourabilir durumda olabilecekleri hal
de ocuk sahibi olamayacak kiilerdir.
d o u r g a n l k , d o u r g a n l k oran
(fertility, fertility rate) Bir insann ya
da topluluun fiili doum yapma sevi
yesi. Bir nfusun dourganln l
menin deiik yollar vardr. Bu konu
daki en basit l olan *kaba doum
oran, belli bir yldaki toplam nfus
karsnda canl doumlarn saysdr.
Daha karmak llerde ise, temel
dourganln daha iyi bir endeksini
karmak iin belli bir yldaki doum
larla, daha dar birimlerle, genellikle
ocuk douran kadnlar arasnda ba
kurulur. Oran saptamakta kullanlan
payda, hamile kalma yandaki (genel
likle 15-44 ya aras) tm kadnlar ya
da daha net olarak belirlenmi ya
gruplarndaki kadnlar (yaa gre do
urganlk oranlarn lmek iin) ola
bilir. Genel reme oran karlmak is
tendiinde dourganlk oranlar "lm
llk oranlaryla birletirilebilir.
Belirli bir yldaki dourganlk ile
nfus (ister toplam nfus, ister nfusun
belli bir kesimi olsun) arasnda ba ku
ran llere dnem oranlar ad verilir.
Dourganlk eilimlerinin saptanma
snda herhalde daha yararl olanlar
"dilim oranlardr. Dilim oranlar, do
um ylna (doum dilimleri) veya
evlenme yana (evlilik dilimlen) gre
gruplanm olan kadnlardaki doum
lar lerler. Dourganlk oranlar di
limi, farkl dilimler arasnda dourma
zamanlamasnda grlen deiiklikleri
gzler nne serebilir ve dnem l-
lerindeki deiikliklerin doumlarn a-
rasndaki srede meydana gelen dei
ikliklerden mi, yoksa genel aile byk
lndeki deiikliklerden mi kaynak
landn gsterir (yalnz bu llerde
162
kesin rakamlarn olduka uzunca bir
dnem sonra elde edilebileceini ekle
mek gerekir).
Tarihsel olarak bakldnda, sana
yi toplumlarnda dourganlk dzeyle
rinde uzun vadeli bir d grlmek
tedir ve bu d iktisadi gelime ile
yeniden yaplanmaya, ocuk lmle-
rindeki azalmaya, refah koullarndaki
deiiklikler ile ocuklarn ekonomik
ve toplumsal deerine ve kadnlarn
toplumsal konumlarnn deimesine
balanabilir.
dolaan s e r m a y e (circulating capi
tal) bkz. sermaye
dolam mobilitesi (circulation mo
bility) bkz. toplumsal mobilite
dolayl (nedensel) etki (indirect -
causal- effect) bkz. nedensel model-
leme
dolayl farkllk y n t e m i (method
of indirect difference) bkz. Mill, John
Stuart
dolaysz korelasyon (direct corre
lation) bkz. korelasyon
d n e m oranlar (period rates) bkz.
dourganlk
d n m e (conversionism) Bu terim din
sel inan kapsamnda, Tanr'yla ilgili,
kiinin dinsel inancnda kkl bir de
iiklie yol aan ani ve dramatik bir
deneyimi anlatmaktadr. rnein Pro
testan, "evanjelik Hristiyanlkta, Tan
n'nn kiisel ve duygusal olarak dene-
yimlenmesi, bylece bir deimenin ne
mi vurgulanmaktadr. Sosyolojik a
dan ise, dnme olgusu, bir insann din
sel bir grubun yesi olmas srecinden
bahseder; dnme deneyimi vastasyla
bir "mezhebin Hristiyan yeliine da
hil olmakla eitim ve ayin vastasyla
bir "kilisenin Hristiyan yeliine
dahil olmay kar karya getirmek
163
olduka yaygndr. "Museviliin baz
kollarnda ise dine gemek snnetle ger
ekleir. Sosyologlar, gerekte bireysel
din deitirmenin normal koullarda bir
hazrlk ya da sosyalleme dneminden
sonra geldii grndedirler.
Dnme terimi, daha genel bir an
lamda, yeni bir "roln ya da "ideoloji
nin benimsenmesi iin de kullanla
bilir. Dnmenin bu genel anlam, r
nein sosyalizme geme iin kullan
labilmektedir. Ayrca bkz. dinsel can
lanma.
d n t r c h a r e k e t {transforma
tive movement) bkz. toplumsal hare
ketler
dnml rneklem tasarm
(rotating sample design) Zaman iinde
deien eilimleri lmek iin ger
ekletirilen ulusal istatistiki anket a-
ratrmalar (rnein ABD Ulusal Su
Anketi ve baz Emek Gc Anketleri)
kapsamnda, dzenli kesitsel "anket a-
ratrmas ile "yinelenen aratrmalarn
avantajlarn birletirmek iin kullan
lan bir prosedr. Balangtaki anket a-
ratrmas rnekleminin bir ksm, son
raki her grme kapsamnda darda
braklr ve ayn boyutta yeni bir r-
neklemle doldurulur. Dolaysyla, r-
neklemin tamam aylar ya da yllar s
ren bir zaman dilimi iinde kademe
kademe yenilenir. Kullanmda ok e
itli rotasyon tasarmlar vardr ve
bunlardan bazlar olduka karmaktr.
rnein, USA Current Population Sur-
vey'de (ABD Gncel Nfus Anketi) 4-
8-4 eklinde bir rotasyon sistemi kul
lanlr ve aydan aya rneklemin yzde
75'inin, yldan yla ise yzde 50'sinin
ayn kalmas salanr.
d r a m a t u r j i , d r a m a t u r j i k bak
as (dramaturgy, dramaturgical
perspective) Genellikle "sembolik et-
kileimcilikle, "rol kuramyla ve ana
Du Bois, W.E.B.
dzenleyici metafor olarak sahneyi ve
tiyatroyu kullanan Erving "Goff-
man'm almalaryla birlikte anlan
bir kuramsal konum. Geri tm dn
yann bir sahne, btn insanlarn da bu
sahnedeki oyuncular olduu fikri pek
yeni bir ey deildir ve Yunan tiyatro
suna, Shakespeare'e ve Machiavelli'ye
dayanan uzun bir gemii vardr. Fakat
modern sosyolojide, bu fikri en eksik
siz biimde gelitiren kii, etkileimin
mikro dzeni zerine almalaryla
insanlarn "izlenim yaratma yollarna
k tutan Goffman olmutur. Tabii en
ok katkda bulunan kii Goffman ol
makla birlikte, bu alanda kendilerini ya
kuramn zgl ynlerini gelitirerek
(rnein, John Gagnon ile William Si-
mon'n almalarndaki -Sexual Con
duct, 1973- gibi "senaryo" kavramn
cinsellie tayarak), ya kuram zgl
aratrma problemlerine uygulayarak
(futboldaki hooliganlar inceleyen bir
metin olarak bkz. Peter Marsh vd., The
Rules of Disorder, 1978), ya da siyasal
sembolizmle (rnein Peter M. Hail,
' T h e Presidency and Impression Mana
gement", Studies in Symbolic Interac
tion, 1979) gsteren bakalar da vardr.
D S M - I I I (DSM-III) Amerikan Psiki
yatri Dernei'nin kard Diagnostic
and Statistical Manual of Mental Di
sorders (Akl Rahatszlklarnda Te
his ve statistiki Veriler El Kitab) adl
kitabn nc, 1980 basmnn ksal
tlm hali. Bu alma daha sonra,
1985'te gzden geirilerek yeniden ya
ynlanmtr (DSM-IIIR). lk DSM
1952'de km, 1968'te ikinci basm
yaplmt. DSM-III. tehiste kesinlie
ulamay kolaylatrmak asndan her
rahatszla zel kriterler getiriyordu.
D u B o i s , W . E . B . (1868-1963) Siyah
bir Amerikal entelektel ve eylemci
olan Du Bois, ayn zamanda, resmi ta
nm dnda her eye uyan bir sosyolog
Durkhcim, Emile 164

saylmaktadr ve almalaryla (her ne Sava'na Afrikal Amerikallarn ka

kadar modern sosyologlar onu byk tlmasna verdii destek yznden ar
lde grmezlikten gelseler de) ilk eletirilere maruz kalmt. Du Bois'n
dnem Amerikan sosyolojisinin klasik sosyolojinin gelimesine katks, D.I.
temalarnn bir ksmn ilk ele alan kii Lewis'in onunla ilgili biyografi al
olmutur. masnn (W.E.B. Du Bois: Biography
Du Bois, Harvard ve Berlin ni of a Race, 1868-1919) (1993) birinci
versitelerinde renim grm (Max ksmnda anlatlmaktadr.
Weber onun hayranlarndan birisiydi),
American Journal of Sociology'yt e D u r k h e i m , E m i l e (1858-1917) U-
itli yazlarla katkda bulunmu, At zun zamandan beri "ilevselciliin ku
lanta niversitesi'nde Sosyoloji Kr rucusu kabul edilen, ama daha yakn
ssnn bakanln yapm ve Afri zamanlarda, onun yazlarnda kendi
kal Amerikal cemaatlerle ilgili ilk grleriyle birletirilmesi kolay fi
sistematik sosyolojik aratrmalar - kirler ve duygular bulan "yapsalclk,
retmiti. Du Bois'n The Philadelphia *sosyo-dilbilim (bkz. "konuma anali
Negro'su, bugnlerde Siyah kentli a- zi) ve "postmodernizmin otoriteleri ta
a snf diye adlandrlan kesimi an rafndan da saygyla anlan en nl
latan ok kapsaml bir metindir. W.I. Fransz sosyolog.
*Thomas ile Florian Znaniecki'nin The Yahudi bir anne-babadan (babas
Polish Peasant'mdar\ yirmi yl akn bir hahamd) domu olan Durkheim,
bir sre nce kaleme alnan bu al felsefe eitimi grd Ecole Normale
ma, ayn lde Amerikan kent etnog- Superieure'de okumu, tara liselerin
rafsinin klasik metni olarak deerlen de be yl boyunca felsefe dersleri ver
dirilebilirdi. Du Bois 1897'de Atlantic dikten sonra 1887'de, Bordeaux ni
Monthly'dz yaynlanan (ve kendisinin versitesi'nde sosyal bilim ve eitim
Souls of Black Folk' unda yeniden ba dalnda okutman olarak grev yapm
slan) nl bir makalesinde, William t. On yl sonra L'Annee sociologique'-
*.lames'in benlik hakkndaki fikirleri in kuruluuna katkda bulunacak ve bu
nin (Du Bois Harvard'dayken, James organ ok gemeden Fransa'nn en
orada ders veriyordu) etkisini yanstan prestijli sosyoloji dergisine dnp,
bir "ikili bilin kuram formle etmi Durkheimc dnce okulunun merkezi
ti: "bir insann benliine her zaman olarak grlmeye balayacakt. Durk
bakalarnn gzleriyle bakan, ruhunu heim, 59 yanda geirdii bir fel so
elenen bir horgr ve acmayla sey nucunda grece erken lmne kadar
reden bir dnyann bakyla len bu bu dergiyi dzenli olarak karmt.
duygu, bu ifte bilin, zgl duygula retmen ve aratrmac olarak
nmlar yanstr. Hissedilen bu ikiliktir parlak bir kariyer yapmasna ve yeni
-bir Amerikal, bir zenci; iki ruh. iki sosyoloji biliminin yntemleri ile ko
dnce, iki uzlamaz aba; koyu bir nusunun ana hatlarn izdii bir dizi
bedende birbiriyle savaan iki ideal." tartmal monograf yaynlamasna
Du Bois, National Association for ramen, Durkheim'n Paris'te bir kr
the Advancement of Coloured Peop- sye arlmas iin tam on be yl
le'n kurucularndan ve 1920'lerde gemesi gerekmiti. Bazlar, Durk
Harlem'in kltrel bir merkez olarak heim'n bu srete Fransz entelektel
rnesansnda n saflarda yer alan yz yaamndaki Yahudi dmanlnn kur
lerden birisiydi. Fakat Birinci Dnya ban olduu dncesini ortaya atm
lardr. Fakat, Durkheim'n sosyolojiyi
165 Durkheim, Emile

en nemli sosyal bilim olarak tek bir Durkheim'n lmnden sonra yayn
hedef dorultusunda savunmasnn ona lanmtr.
eitim dnyasnda ok sayda dman Bu eserlerde insan en ok etkile
kazandrd ve kariyerinin, onun sos yen yan, Durkheim'n yeni ortaya k
yolojiye bakn kabul etmeyenleri de makta olan sanayi toplumunun toplum
kapsayan sert tartmalarla getii de sal ve ahlki temellerini amansz aray
dorudur. nda sergiledii geni grllktr.
Durkheim'n belli bal monograf- Nitekim onun siyasal yelpazenin gerek
larnn ou lmnden sonra ngiliz- sanda gerekse solunda yer alan yo
ceye evrilmitir ve ilgin bir ekilde rumcular tarafndan yeniden deerlen
evirileri bile hl baslmaktadr. Lise dirilmeye devam etmesi bunun rn
de ders verdikten sonra savunmasn dr. Ona. rnein eitimle ilgili yazla
yapt tartmal doktora tezi The Di rnda ok ak biimde gzlenen, frsat
vision of Labour in Society'nin (1893) eitlii kuramna yapt katklar
kkrtc mantn, ksa bir sre sonra, nda, "muhafazakr dnr" etiketi
bir bilim olarak sosyolojinin soyut ku taklmasndan da oktan beri vazge
ramdan ziyade gzlemle, psikolojik ilmitir ve bu son derece isabetli bir
olgulardan ziyade toplumsal olgularn tutumdur.
incelenmesiyle ve hem ilevsel hem Steven Lukes yetkin bir biyografi
nedensel aklamalarn yaplmasyla a- almasnda (Emile Durkheim: His
yrt edileceini vurgulad Sosyolojik Life and Work, 1973), Durkheimc mi
Yntemin Kurallar (The Rules of Soci ras yanstan anahtar kavramlar, iki
ological Method, 1895) izlemitir. likleri ve argmanlar anlalr bir dille
Durkheim kendi ilkelerini, grnte sergiler. "Kolektif vicdan, "kolektif
son derece kiisel nitelik tayan inti temsiller ve "toplumsal olgular, sos
har eyleminin son kertede toplum tara yolojinin dier sosyal bilimler (bilhas
fndan belirlendiini, bu yzden intihar sa psikoloji) karsndaki zgnln
orannn "toplumsal bir olgu" olduu savunan kavramlard ve sosyolojik a-
nu sergilemeye alt ntihar'm (Su klamann nesnesine (yani, bireysel
icide, 1897) karmak ve ok boyutlu aktre veya psieye indirgenemeyen
argmanna uygulam, sonularn (in kolektif fenomenlere) uygun dyor
tihar) temelde yatan toplumsal eilim du. Bundan baka, sosyolojinin temel
lerin kant olduu eklinde etiolojik problemi, bu analitik dzeylerin ayr
bir aklama getirmitir. Durkheim'n olduunu dorulayan, birey ile toplum
ahlka ve ahlki otoriteye mr bo arasndaki ilikiyi aklamakt. Birey
yunca duyduu ilgi (rnein doktora lerin yaratt birliin kendine gre -
tezinde mekanik ve organik dayan zellikleri, kendine zg "olgusall"
may anlatnda aka grlr bu), vard ve bunlar ancak o dzeydeki top
din zerine yazlarnda neredeyse ka lumsal olgularla aklanabilirdi. Durk
nlmaz biimde doruk noktasna u- heim'n metodolojik "bireycilie hara
lamtr. The Elementary Forms of the retle kar k da kendisini zaman
Religious Life'ti (1912) ok belirgin zaman bizzat toplumu eyleliren bir
bir ekilde vurgulanan "kolektif' bi grnm sergileyen bir btnciile
reylerin topluma tapt dncesi, tm yneltiyordu (bu, topluma benzer bir
almalarn zetleyen, ok yerinde bir btnc adan bakan daha sonraki i-
saptamadr. Sosyalizmi, ahlk ve ei levselcilere de yneltilmi bir sulama
timi konu alan dier nemli metinleri dr). Dier ikilikler, birey ile toplumu
durum tanmlamas
bir araya getiren bu kilit nemdeki
iftlemeden domutu. rnein "kut
sal ile dind arasndaki ayrmda, kut
sal olan kolektivite tarafndan yarat
lrken, dind zel ve bireysel yaam
ifade etmekteydi. Kutsal olan ahlki
boyuttayken, dind olan duyusald.
Durkheim, kendine zg konusu,
metodolojisi ve aklayc modelleriyle
bir sosyoloji biliminin yaratlmasn
kendi grevi olarak gryor ve bu ba
kmdan "Comte ile "Saint-Simon'un
almalarn devam ettiriyordu. Ayn
ekilde, Durkheim'n toplum mhen
disliinin nasl adlandrlabileceine
duyduu ilgi, toplumsal gelime ken
dine zg (sui generis) bir dzen -
retmedii zaman sosyolojinin bilimsel
adan mdahale edebilecei ve etmesi
gerektii inancndan kaynaklanmak
tayd. Durkheim, Karl "Marx dahil ol
mak zere yakn adalarnn al
malarn okuyup zmsemiti ve d
ncelerinin "idealist, "gereki, *po-
zitivist ve "evrimci gibi eitli sfat
larla anlmas belki bununla aklana
bilirdi. Gerekte onun entelektel ve
kiisel ilgileri, bu grleri tamamen
ona zg bir kavramlar karm iinde
bakalamt. Lukes'un biyografisi bu
konuda deerbilir bir deerlendirme
sunmaktadr. Buna karlk Raymond
Aron, Sosyolojik Dncenin Evrele
ri'nde. (Main Currents in Sociological
Thought, 1967) Durkheim'n belli ba
l almalarnn hepsini titiz ama ol
duka acmasz bir eletiriye tabi tut
maktadr. Ayrca bkz. ahlki cemaat;
analoji; anomi; din sosyolojisi; di
namik younluk; enflasyon; hukuk
sosyolojisi; intihar; iblm; ka
dercilik; organik (ya da biyolojik)
analoji; ritel; taksonomi; toplumsal
dayanma; toplumsal dzen.
d u r u m t a n m l a m a s (definition of
the situation) lk nce William Isaac
Thomas ve Florian Znaniecki (The
166
Polish Peasant in Europe and Ameri
ca, 1918-1920) tarafndan gelitirilen
bir kavram. Bir durumun her zaman iki
boyutu vardr ve bunlardan birisi nes
nel, dieri znel boyuttur. Bir insan,
"toplumsal anlamlar dikkate alr ve
kendi deneyimini yorumlarken sadece
kendi ihtiyalaryla isteklerini deil,
ayn zamanda iinde yaad toplum
sal ortamn gelenekleri, grenekleri, i-
nanlar ve zlemlerini dnmek zo
rundadr." Bu kavram en anlaml bi
imde "kendini gerekletiren kehane
tin ilk versiyonlarndan birini formle
ederken kullanlmtr.
duyarszlatrma (de-sensitization)
bkz. davranlk
d u y g u k u r a l l a r (feeling rules) Arlie
Hochschild'n (The Managed Heart,
1983) "belirli bir sosyal ortamda hangi
duygularn uygun olup olmadn
gsteren kurallar"a dikkat ekmek a-
macyla gelitirdii bir kavram. Ayrca
bkz. duygu sosyolojisi.
d u y g u sosyolojisi (sociology of
emotion) Duyguya ynelik ilgiye sos
yolojinin ilk dneminde de (rnein
C.H. "Cooley'in almalarnda) fazla
syla rastlanmakla birlikte, sosyolojik
duygu aratrmalar ancak 1970'li yl
larda sosyoloji disiplini iinde zgn
bir alt alan olarak ve en azndan ks
men, (bazlarnn gznde) "bilisel
olana ve "aklc olana ar vurgu yap
maya eilimli bir sosyolojiye bilinli
bir tepki eklinde ortaya kmtr.
Duygu sosyolojisi, utan ve gurur, ak
ve nefret, korku ve merak, sknt ve
melankoli gibi duygulan incelemekte
ve bu duygularn kltrel bakmdan
nasl kalplat, yaand, edinildii,
dntrld, gndelik yaama ak
tarld ve anlatlarla meru klnd-
yla ilgili sorular ortaya atmaktadr.
Demek ki bu uzmanlk alan, en genel bi
imiyle, bir yanda duygular arasndaki
167
balar, br yanda kltrler, yaplar ve
etkileimler (bkz. *eylem kuram) ze
rinde durmaktadr.
Duygu sosyolojisinde yaygn olan
analiz modeli vardr. Birinci (ya da
organizmik) yaklama gre, duygular
kiinin iinde ortaya kar, bedeninde
yaanr ve sonra yorumlanr. kinci ya
da kurmac konum, duygularn top
lumsal bakmdan oluturulduunu, in
sann isel hallerinde grlmediini,
aslnda, ayn duygulanma ok farkl
anlamlar yklenebilecei iin, duygu
lanmlara yklenen kltrel anlamlar
yansttn iddia eder. (rnein ac,
sevgi ve fke evrensel duygular deil,
farkl kltrlere gre yklenmi farkl
anlamlara sahiptir ve genellikle farkl
deneyimlerle yaanr.) ncs de,
duygular, evre ile beden arasndaki
etkileimden doan bir zellik olarak
yorumlayan etkileimci konumdur.
Bu alandaki iki nc alma bura
da rastlanacak olan aratrma trlerinin
rnekleridir. Arlie Hochschild'n The
Managed Heart' (1983), ABD'de u-
ak hostesleriyle ilgili bir aratrma o-
lup, bu zel meslekte alanlarn duy
gularn nasl sattklarn ("duygusal
emek) ve nasl "duygu kurallaryla ha
reket ettiklerini anlatmaktadr. Thomas
Scheff, "utancn balca toplumsal
duygu olduu" grndedir ve kendi
almalarnda hem utan duygusunun
evrensel ynn, hem de bunun top
lumsal etkileimde dourduu "utan
ve fke sarmalfn incelemektedir (-
zellikle bkz. Microsociology, 1990).
Yakn zamana dair ilgi alanlar ve ko
nularnn aka ortaya konduu bir
metin iin bkz. der. T. Kemper, Resea
rch Agendas in the Sociology of
Emotions (1990).
d u y g u l a n m (affect, affective, affecti-
vity) Duygulanm bir duygudur. Duy
gulanm teriminin sosyolojideki kulla
nm, genellikle duygusal tatmine
duygusal bireyleme
ynelik bir eylemin yaplmakta ya da
yaplm olduunu gsterir. rnein
Mary R. Jackman ile Robert W. Jack-
man Class Awareness in the United
States (1983) baln verdikleri a
lmalarnda, "duygusal snf balar"-
n; yani, "znel toplumsal snfn, sa
dece nominal bir kimlik olmaktan zi
yade, bir duygusal ballk hissini kap
sayp kapsamad sorunu"nu tartr
lar. "Duygusallk-duygusal ntrlk".
"Talcott Parsons'n, farkl toplumlarn
ona gre snflandrlp analiz edilebi
leceini dnd rnt deikenle
rinden birisidir. Ayrca bkz. duygusal
bireyleme.
d u y g u s a l b i r e y l e m e (affective in
dividualism) On sekizinci yzyl ngil-
teresi'nde gereklemi demografik,
endstriyel ve kapitalist devrimlerle bir
likte grld sylenen ve o zaman
dan beri dier modernlemi ve mo
dernlemekte olan lkelerin aile yaam
larnda yaygn biimde rastlanan (tar
tmal) bir deiim. Duygusal birey
leme terimi, "evlilik balarnn artk
romantik duygular yaayp kiisel ca
zibeden etkilenmeyle kurulmasn sa
layan bu sre iin kullanlmaktadr.
eitli otoriteler (rnein L. Stone,
The Family, Sex and Marriage in Eng
land, 1500-1800, 1977), on sekizinci
yzylda aile normlarnda bir devrime
tank olunduunu savunmulardr. O
zamana kadar aileler ("ekirdek aileler
bile) iinde yaadklar cemaatle o ka
dar i ie bir yaam sryorlard ki, a-
ile, fertlerinin duygusal yaknlk ve
ballklarnn balca oda haline ge-
lemiyordu. Bu yzden cinsellik, bir
haz kayna olmaktan ziyade ara
(ocuk yapmak iin gerekli) bir ilev
gryordu; aslnda, romantik duygu
larla balanmaktan daha ok ekonomik
ya da siyasal nedenlerle karar verilen
evliliin kendisinin de bundan baka
bir ilevi yoktu. Ailenin bu biimi.
duygusal emek 168

"sanayilemeyle bantl nedenlerden yakn paralellikler sergilemektedir.

(tam nedenler yorumlara gre dei
mektedir) dolay, yerini hzla, yakn d u y u s a l - d e v i m s e l evre (sensorimo
duygusal balarla, evin mahremiye- tor stage) bkz. Piaget, Jean
tiyle, sevgiyle ve ocuk yetitirmeyle
d n y a sistemi, d n y a sistemleri
ayrt edilen "kapal evcillemi ekir
k u r a m (world-system, world-systems
dek aile biimrne brakacakt. Bu s
theory) "Kapitalist iktisadi sistemin
recin "kapitalizmin ve sanayilemenin
merkezden periferiye doru bymesi
dnya apnda yaygnlamasyla, zel
ni ve bu bymenin kapitalist toplum
likle "nc Dnya denilen gelenek
lar ile pre-kapitalist toplumlar zerin
sel toplumlara yaylmasyla birlikte
deki benzer etkilerini anlatan bir tarih
yrd de sylenmektedir.
sel aklama. Dnya sistemi kavram,
Modern toplumlarn bir icad olan esas olarak, Binghampton'daki New
duygusal bireyleme kuramna, esas York Eyalet niversitesi'nde kurul
olarak, adm adm ilerleyen ve uzun bir mu Fernand Braudel Ekonomiler, Ta
gemie dayanan sanayileme srecin rihsel Sistemler ve Uygarlklar Ara
deki bir dizi deiiklii devrimci a- trmalar Merkezi'ndeki Immanuel
dmlar olarak grd gerekesiyle Wallerstein ile meslektalarnn al
youn eletiriler yneltilmitir (bunlar malaryla birlikte anlmaktadr (zel
iinde en ok dikkat eken alma iin likle bkz. The Modern World- System,
bkz. Alan Macfarlane, Kapitalizm 2 cilt, 1974, 1980; The Capitalist
Kltr (The Culture of Capitalism, World-Economy, 1979).
1987). Ayrca bkz. aile sosyolojisi.
"Bamllk kuramnn ak biim
d u y g u s a l e m e k (emotional labour) de grlen yetersizlikleri, 1970'lerde
Arlie Hochschild'a (The Managed bu konuda iki yaklam tevik etmiti:
Heart, 1983) gre, duygusal emek, c *i smrgecilik ve "merkez-periferi
retli almann bir paras olarak duy kuramlar. Merkez-periferi kuram, tam
gularla harcanan emektir. Kiisel hiz anlamyla sylersek bir kuram deil:
metle ilgili mesleklerde (hostesler, daha ok, toplumun sosyo-ekonomik
garsonlar ve benzeri) alan pek ok yapsndaki deiikliklerin meknsal
insana "duygularn satmalar" karl yapsndaki deiikliklerle ilintili oldu
nda para denir. Burada duygular bir unu ortaya koyan aklayc nitelikte
metaya dnebilmektedir. Bat dn ki bir "bulgulayc yntemdir. Daha
yasnda, zellikle kadnlarn arlkta dorusu, corafi merkezi yer kuram,
olduu mesleklerde bu tipteki ilerin klasik siyasal iktisat, Marksizm ve bl
says giderek oalmaktadr. Ayrca gesel gelime kuramlarndan alnm
bkz. duygu sosyolojisi. fikirlerden oluan bir karmdr. Genel
anlamyla, nfusun zelliklerinin kata-
d u y g u s a l ler (emotional work) Bir loglanp oturma yerleriyle ilikilen-
insann zel yaamnda duygularn dirildii, olduka betimsel bir "top
kullanmasn anlatan bir terim. Duygu lumsal alan analizi biimi sunar. Buna
sal iler, kamusal alandan ziyade zel ek olarak, dnya sistemleri kuram, ka
alanda yerine getirilmesine ve belirli pitalizmin tm yeryz apndaki ge
bir meslein erevesini izen szle nilemesini belgeleyerek, bu tr ak
me ykmllklerinin parasn olu lamalara ek bir sosyolojik aklama
turmann dnda ok eitli nedenleri katacaktr. Dnya sistemleri kuramnn
olmasna ramen, "duygusal emekle temel nermeleri, kapitalizmin ulusal
169
temelden ziyade artk kresel apta r
gtlenmi olduu, egemen olan mer
kezdeki blgelerin ileri sanayi sistem
lerini gelitirip periferi lkelerinin ham
maddelerini smrd, modern dn
yann uluslararas bir ekonomik dzen
ve deiik siyasal sistemlerle kk Sal
d, oysa pre-modern imparatorlukla
rn bunun tam ztt bir modele gre ku
rulduklar dnceleriyle zetlenebilir.
Wallerstein'in almalar aydnla
tc ve etkili olmasna ramen, btn
cl bir analize arlk vererek, bu ge
nilemede merkez ile periferi arasn
daki ilikilere dorudan bir ilgi gs
termez. Farkl dnya sistemlerini ince
leyen analistler, merkez-periferi meta-
forunu, gzlemledikleri ilikileri ak
lama abas iinde olan farkl kuram
lara uyarlamlardr. (Wallerstein'in
kendisi de ilk nce ilevselci kategori
lere bel baladktan sonra, dnceleri
ni Marksist siyasal iktisatla badatr
ma yolunu semiti.) Tabii, bu yakla
m savunanlar arasnda, merkezileti-
rici eilimlerin hangi faktrlerle ak
lanaca konusunda bir anlamazlk
vardr. Eletirel tutum taknanlar (ki
saylar hi de az deildir), dnya sis
temleri kuramnn, toplumsal dei
imle ilgili aklamalarda genel olarak
isel faktrlerin, zellikle kltrn et
kilerini gz ard ettiini savunmular
dr (bkz. A. Bergesen, "The Critique of
World-System Theory", der. R. Col
lins, Sociological Theory 1984, 1984
ve Wallerstein, "World-Systems Analy
sis", der. A. Giddens ve J.H. Turner, So
cial Theory Today, 1987). Ayrca bkz.
kreselleme; merkez-periferi modeli.
d u o p o l (duopoly) bkz. oligopol
d r t l e r ( d o u t a n gelen ve edi
nilmi) (drives, innate and acquired)
Belli bir "hedefe ynelen harekete ge
irici gler. Drtler doutan (fiz
yolojik) gelebilecei gibi sonradan
dnmsel modernleme
edinilmi (renilmi) de olabilir. Do
utan gelmesi halinde, drt terimi
(davrann nceden daha az kalpla
m olmasn akla getirmesine j a m e n )
bazen igdnn bir alternatifi olarak
kullanlmaktadr. Drt, herhalde "i-
gd"ye gre Sigmund Freud'un trieb\-
nn daha iyi bir evirisidir. Ayrca bkz.
ihtiya.
d k g v e n sistemi (low-trust sys
tem) bkz. gven ve gvensizlik
d n m s e l m o d e r n l e m e (refle
xive modernization) Alman toplum ku
ramcs Ulrich Beck'in, ileri aamadaki
modernliin, "kendi konusu haline gel-
mesf'ne iaret etmek zere tasarlayp
gelitirdii bir terim. Beck'in bu teri
me ykledii anlam ksmen yle ifade
edilebilir: "Teknolojilerin (doa, top
lum ve kiilik alanlarndaki) geliimi
ve kullanm sorunu, o anda kullanlan
ya da potansiyel olarak kullanlabile
cek teknolojilerin siyasal ve ekonomik
'ynetim' riskleri yznden -bu tr
tehlikelerin, zellikle tanmlanan ilgi
nin boyutlarna gre kefedilmesi, ka
bul edilmesi, zerine gidilmesi, ka
nlmas ya da gizlenmesine bal ola
rak- glgede kalmaktadr" (bkz. Risk
Society: Towards a New Modernity,
1992).
Beck'in toplumsal deiim d-
nemletirmesine gre, basit modernlik
"sanayi toplumunun geliimiyle ean
laml grlrken, yeni dnmsel
modernlik risk toplumunun ortaya
kyla; yani, bilginin oalmasnn her
yerde "imal edilmi belirsizlik" yarat
t (ekolojik felaket riski), dolaysyla
bilimsel uzmanlktan, giderek bilimin
daha nceki uygulamalarnn etkilerini
katlanlabilir hale getirmesinin istendi
i bir durumla eanlamldr. Sanayi top
lumu ncelikle mallarn retimi ve da
tmyla ilgiliyken, risk toplumu sadece
teknolojik srelerin uygulamalarndan
dUUnmsel sosyoloji 170

kaynaklanan fiziksel risklerle deil, benlik anlaylarnn temeli haline gel

ayn zamanda riskli organizasyonel et mitir. Marksist terimlerle ifade eder
kinlik ve toplumsal ilikilerin sonula sek, bu durum, snflarn olmad, a-
ryla da bantl olan "ktlkler"' ya ma yeni ve hl oluum srecindeki
da tehlikelerin ynlendirilmesi etrafn farkllama ve eitsizlik biimlerini i-
da rgtlenmitir. Bir sreklilik ve s inde barndran bir kapitalizmdir.
reksizlik karm (rnein, Yeil Ha Beck'in bu nl dnmsel mo
reket'in ortaya koyduu bilim eletiri- dernleme yorumu, baz evrelerde, e-
sindeki gibi) olarak dnmsel mo sas olarak *postmodernizmin eletirisi
dernlik, "sanayi toplumundaki toplum olarak bir hayli dikkat ekmitir. (Beck,
sal ve siyasal rgtlerle kurumlara da toplumsal yaamn aklclamasnn
yanan ve onlara gndermede bulunan ters ve ters ilevsel etkilerinin, aklsal-
kolektif vicdan biimleri"ne (snf kl ln reddiyle deil, "aklsalln radi-
tr ve ailedeki roller) son vermektedir. kallemesi"yle anlalabilecei ve
Beck'e gre, 1950'Ii yllarda "Max ynlendirilebilecei kansndadr.) Ba
Weber'in toplumsal snf kavramnn z yazarlar ise, bu kavramn -Anthony
iine yerletirdii, piyasann araclk Giddens'n gelitirdii *yapla(tr)ma
edilip statnn ekillendirdii ortak kavram gibi- (nitekim Beck *gven
yaam deneyimlerinin istikrarsz birli ve "kimlik hakkndaki fikirlerini Gid-
inde bir ayrma grlmeye balam, dens'la ortak almas iinde gelitir
bu btnln farkl unsurlar (rne mitir -bkz, Ulrich Beck, Anthony Gid-
in, belirli piyasa frsatlarna baml dens ve Scott Lash, Reflexive Moderni
maddi koullar, gelenein ve precapi zation, 1994) ampirik temellerden yok
talist yaam tarzlarnn etkinlii, ko- sun olmakla kalmayp, esasen ilkesel
mnal balar ve mobilite engellerine olarak test edilemeyecek lde yk
dair bilin, iliki alar, vb.) yava ya sek bir soyutlamay yansttn iddia
va paralanmtr." Demek ki "top etmilerdir.
lumsal eitsizliin bireysellemesi" u
anlama gelmektedir: "Bir ekilde atfe d n m s e l sosyoloji (reflexive so
dilmi olan snf biyografileri, refah ciology) bkz. Gouldner, Alvin
devleti koullarnda aktrn kararlar d n m s e l l i k (reflexivity) bkz. et-
na dayal dnmsel biyografilere d nometodoloji
ntrlr." Dolaysyla herkes, gide
rek artan bir biimde farkl toplumsal d z a n l a m (denotative meaning) bkz.
kimlikler, yaam tarzlar, kanaatler ve yananlam-dzanlam
gruplar ya da alt-kltrler dzeni ara
sndan bir seim yapma riskini gze d z e n , t o p l u m s a l (order, social)
almak zorundadr. Toplumsal snflara bkz. toplumsal dzen
ballklar gn getike zayflamakta,
dzenleme, dzenleme kontrolle
insanlar, aile ya da komuluun sala
ri (editing, edit checks) bkz. kodlama
d geleneksel destek alarndan kop
makta ve alma eylemi, bir atma d z e n l e m e k u r a m (regulation the-
ve kimlik oluumu oda olarak ne oy) Marksizmin iktisadi *indirgemeci-
mini yitirmektedir. Atfedilen farkl liinin snrlamalarnn stesinden gel
lklar (etnisite, toplumsal cinsiyet, ya mek amacyla ortaya konulan genel a
ve milliyet gibi), yeni yaam tarzlar bann bir paras olarak, 1970'lerde Fran
ve snfsal dayanmalarn yerini alan sa'da gelitirilen ampirik ynelimli,
171 dzleme

elerin birbirlerine gevek biimde

bal olduu bir siyasal-iktisadi kuram.
Bazen Paris Okulu da denilen bu ku
rama gre, sz konusu indirgemeciliin
stesinden gelmek iin gerekli kav
ramlar unlardr: retim kadar tketi
min de rgtleniini ifade eden "biri
kim rejimi"; birikim rejimini "ulusla
raras iblmyle ilikilendiren "b
yme tarz"; belirli birikim rejimleri
ile byme tarzlarnn yeniden reti
mini kolaylatran ulusal, uluslararas,
kurumsal ve ideolojik bir ereveye
gndermede bulunan "dzenleme tar
z". Dzenleme kuramclarnn ortaya
att ve en iyi bilinen iddia, bu kav
ramlarn kullanmnn, yirminci yzyl
kapitalizminin tarihindeki iki ardk
dzenleme tarzn -*Fordizm ve post-
Fordizm- ayrt etmeyi saladdr. Bu
alan temsil edici nitelikte ngilizce ya
zlm eserler arasnda Michel Aglietta,
A Theory of Capitalist Regulation: The
U.S. Experience (1976); Mike Davis,
Prisoners of the American Dream
(1986); David M. Gordon, Richard Ed
wards ve Michael Reich, Segmented
Work, Divided Workers: The Histori
cal Transformation of Labour in the
United Slates (1982); ve Alain Lipietz,
Mirages and Miracles (1987) saylabilir.

dzenli o l m a y a n b i r i k i m (disjoin
ted incrementalism) bkz. tatminkr

d z l e m e (levelling) (Rusa, uravni-

lovka) Rusya'da 1930'larda karla
lan cret ve yardm "eitlikiliinin
bir biimi. Dzleme politikasyla, ii
lerin ve kol emei kullanmayan al
anlarn maalarn arttrmak, "enteli-
jansiyaya uygulanan ayrmcl orta
dan kaldrmak ve genel olarak be yl
lk planlarda arlkla "sanayileme
yanls ynelimleri tevik edici dller
sunmak hedeflenmitir.
 E
e c d a t (ancestry) bkz. soy gruplar
e d i m , e y l e m , t o p l u m s a l e d i m (act,
action, social act) bkz. anlam; eylem
kuram; Parsons, Talcott; Weber, Max
e g e m e n d e e r sistemi (dominant
value system) bkz. ikili bilin
e g e m e n ideoloji tezi (dominant
ideology thesis) Bu tezi savunanlara
gre, ortak inan sistemleri, temel "de
erler ve ortak "kltr gibi kavram
larla (bu balamda) eanlaml kullan
lan bir terim olarak "ideoloji, ileri ka
pitalist toplumlarda "toplumsal dze
nin dayanadr. Bu argman, snfsal
tabakalara ayrlm toplumlarda yne
tici snfn hem maddi retimi hem de
fikir retimini denetlediini; ayrca,
tabi durumdakilerin anlam sistemlerine
egemen olan ve bunun sonucunda ii
snfnn bilincini statkonun karlar
dorultusunda ekillendiren tutarl bir
inanlar kmesi yaydn varsaymak
tadr. Egemen snf, kitleler arasnda
fiilen "yanl bir bilin yayar ve bu e
kilde kitlelerin kendi "snf karlarn
savunamayacak duruma getirir. Baka
bir deyile, egemen bir ideoloji "ii
snfn "kapitalist topluma eklemle
meyi, bylece toplumsal btnl ko
rumay salayacaktr.
Talcott "Parsons ve dier "norma
tif ilevselciler uzun sre toplumsal
entegrasyonu kapsayan kltrel ak
lamalarla birlikte anlm olduklar hal
de, Louis "Althusser, Antonio "Grams-
ci ve Jrgen Habermas gibi neo-
Marksistlerin de kapitalist toplumlar
zerine yazlarnda egemen ideolojiyi
esas alan kuramlardan yola ktklarna
dikkat ekilmelidir. Dahas bu neo-
Marksistler, belki Gramsci'yi saymaz
sak, toplumsal istikrarla ilgili sapta
malarnda egemen ideolojiye bitikleri
rol, ilevselci temelde aklamlar
dr. Buna gre, neo-Marksistler ileri
kapitalist toplumlarda devrimci ii s
nf bilincinin grlmemesini akla
mak iin giderek daha ok ideoloji
kavramna sarlmaya balamlard;
devrimci mcadelenin olmay esas
olarak ii snfnn sistemle ideolojik
olarak "tmlemesiyle aklanyordu.
Anlalaca zere, toplumlarn nasl
bir arada durduu konusundaki ilev
selci ve Marksist aklamalar yirminci
yzyl ierisinde birbirlerine benzeme
ye balamlard ve bu durum (toplum
sal istikrar ve istikrarszl aklama
ya alrken ne "Durkheim ne de
"Marx iktisadi ve siyasal basknn ro
ln gz ard ettikleri iin) bir para
ironik bir gelimeydi.
Egemen ideoloji tezinin eitli ku
ramsal ve ampirik problemler kard
gzlenmitir. ncelikle, egemen bir i-
deolojinin ak bir ekilde saptanmas
na ve bu ideolojinin belli bal zel
liklerinin doru biimde tanmlanma
sna ok ender rastlanmaktadr. Bu te
ze gre, tabi snflarn toplumu grme
biimlerini egemen ideoloji dayatmak
tadr, oysa bu tezin yandalar, ynetici
snfn kitlelere byle bir ideolojiyi
zorla empoze etme srelerini tutarl
biimde aklamay hibir zaman baa
ramamlardr. Tersine onlarn ortaya
173
attklar tablo, maddi kaynaklarn ve
siyasal gcn eitsiz biimde dalma
sn kolaylkla sineye eken ve yanl
bilince sahip bir ii snfnn bir l getirmektedir. Burada ahlki oulcu
de aalayc bir resmidir. Dolaysy
la, bu kadar belirsiz ve kesinlikten
yoksun bir tezin *ilemselletirilmesi
ve ampirik biimde dorulanmasnn
neredeyse olanaksz olduunu sapta
mak artc grnmemelidir.
Son zamanlarda toplumsal dzenle
ilgili aklamalarda egemen ideolojinin
rolne atfedilen nemi birok sosyolog
sorgulamaktadr. rnein Nicholas
Abercrombie ve meslektalar (The
Dominant Ideology Thesis, 1980), e-
gemen ideolojilerin toplumsal yaplar
da nadiren etkin biimde aktarlabildi-
ini ve onlarn asl etkilerinin tabi s
nflar zerinde deil, daha ok ege
menler zerinde grldn iddia
etmilerdir. Feodal toplumlar ile erken
dnem kapitalist toplumlarda, egemen
ideolojiler egemen snfn zenginlik -
zerindeki denetimini (ama "elitlerin
kendi dzeyinde) srdrmesini sal
yordu. "Feodal malikne de kapitalist
aile irketi de mlkiyetin elde tutulma
sna ve oalmasna dayanyordu. Top
rak ve sermaye zerindeki zel mlki
yet miras, meruiyet ve yeniden ev
lenme konularnda ok ak kurallar
olan istikrarl bir evlilik sistemini ge
rektiriyordu. te egemen ideoloji hu
kuksal, ahlki ve dinsel deerlerin kar
mak bir btnnden oluuyordu ve
kazanlan serveti korumak gibi bir so
nucu vard. rnein feodal ynetici s
nflar arasnda. Katolikliin ve onur
sisteminin, ocuklarn aile mlklerine
sadk kalmasn salayan ideolojik g
venceler sunduunu grrz. Buna kar
lk, "kyllerin (ve erken dnem ka
pitalizmde fabrika iilerinin) asl der
di, yaamak iin almak zorunda ol
malaryd: "iktisadi ilikilerin souk dr
ts". Ge kapitalizmde bile gndelik
eitilebilirlik
yaamn "demir kafes"i yaklam, ii
snfnn uyuukluuna ideolojik ek
lemlenmeden daha iyi bir aklama
luk ve ok eitli siyasal, toplumsal ve
kltrel sapknlklar kolaylkla hog
ryle karlanabilmekte, nk iktisadi
kstlamalar, siyasal basklar ve okul
da, ailede, iyerinde, hapishanede ege
men olan "brokratik mekanizmalar
tabi konumdaki katmanlarn rza gs
termelerini zaten salamaktadr. Ka
pitalist toplumlarda atmann kalc
olmas da egemen ideolojinin ilevsel
biimde her eyi kapsamadnn gs
tergesidir.
Ksacas, egemen bir ideolojinin
toplumsal dzen asndan dourduu
sonular neredeyse kesinlikle abartl
dr ve toplumsal birliin kaynaklar
iktisadi zor ile karlkl bamllkta,
hukuksal ve siyasal basklarda, gnde
lik rutin yaantnn kstlamalarnda ve
(belki) "kadercilikte aranmaldr. Ayr
ca bkz. egemen kltr; ikili bilin.
e g e m e n k l t r (dominant culture)
Geleneksel toplumlar kltrel zellik
ler ile "greneklerde olduka yksek bir
tutarllkla karakterize edilebilirken, mo
dern toplumlar genellikle farkl, birbi
riyle atan "kltrler ile "alt-kltr
lerin ynndan oluurlar. eitliliin
hkm srd byle bir ortamda ege
men bir kltr, iktisadi ya da siyasal
iktidara dayanarak kendi deerlerini, di
lini ve davran biimlerini baml kl
tre ya da kltrlere empoze edebilen
kltrdr. Bu sre baka deer kme-
leriyle davran kalplarnn hukuksal
veya siyasal yollarla bastrlmasyla ger
ekleebilecei gibi. iletiim aralar
nn tekelletirilmesiyle de salanabilir.
ego (ego) bkz. psikanaliz
eitilebilirlik (educability) Eitim
sosyolojisinde bazen, "zek etrafndaki
eitim sosyolojisi
son derece tartmal *doa-terbiye
anlamazlna bavurmak zorunda
kalmaktan kurtulmak amacyla kulla
nlan bir terim. Eitilebilirlik teriminin
kullanlmasndaki ama, okul ren
cilerinin, retmenin art kotuu zi
hinsel devleri baarma yeteneklerinde
gzlenen varyasyonlar gzler nne
sermektir.
eitim sosyolojisi (sociology of
education) Sosyolojik olduu kadar
felsefi bir kavram olan eitim, bilgi a-
layan ve bilgiyi ynlendiren ideolo
jiler, mfredat programlar ve pedago
jik teknikler ile kiiliklerin ve kltrle
rin toplumsal bakmdan yeniden re
tilmesini kapsar. Pratikte ise eitim
sosyolojisinin en ok ilgilendii konu
okul eitimi, zellikle (yksek eitim,
ek eitim, yetikin eitimi ve srekli
eitim dahil olmak zere) modern sa
nayi toplumlarnn toplu eitim sis
temleridir. Okul rgtlenmesi ve pe
dagoji, birbiriyle rekabet eden en az
drt eitim felsefesine dayanmaktadr:
elitist ya da Platoncu eitim; ak ya
da ansiklopedik eitim; mesleki ei
tim; yurttalk eitimi (rnein, Ame
rika'nn pragmatist demokrasi eitimi
ve Marksist devlet sosyalizminin
politeknik okullar gibi). Sosyologlar,
bunlardan hangisinin n plana kaca
n iktidar yaps ile tek tek toplumla
rn ihtiyalarnn belirledii grn Ievselciliin genel olarak bir k i-
dedirler.
Sistematik eitim sosyolojisinin
douu Emile "Durkheim'n, ahlki e-
itimin organik dayanmann temeli
olmasn konu alan nc almalarna
ve Max "Weber'in inli aydnlarn bir
siyasal denetim aygt olduu eklin
deki analizine kadar gtrlebilir. Fa
kat bu alann kinci Dnya Sava-
'ndan sonraki ilk nemli genilemesi.
Amerika'da teknolojik "ilevselcilikle,
Avrupa'da "eitliki frsat reformuyla
ve iktisatta "insan sermayesi kura
174
myla birlikte gereklemitir. Bu ku
ramlarn hepsinde de, okul eitiminin
yaygnl ile gerek bireylerin gerek
toplumlarn ekonomik ilerlemeleri ara
snda nedensel bir bant kurulmu:
ayrca, "sanayilemeyle birlikte tek
nolojik bakmdan eitimli emee du
yulan ihtiyacn, "tabakalamann snf
sistemleri ile dier "atfedici sistemle
rinin temeline gittike daha ok zarar
verdii eitimde "meziyetiliin top
lumsal "mobiliteyi besledii ileri s
rlmtr. Bununla birlikte, eitli
toplumlarda yrtlen istatistiki ve a-
lan aratrmalar, toplumsal snf k
kenleri ile baar arasnda kalc bir
ba bulunduunu saptam ve okul e-
itiminin ancak snrl dzeyde top
lumsal mobilite saladn ortaya
koymutur. Sonu olarak, snfsal ve
etnik kkenleri itibariyle dezavantajl
konumda bulunan gruplarn
"eitilebilirliinin belirleyici etkenleri
konusunda youn tartmalar yaan
mtr. Sosyolojik aratrmalar, ente
lektel gelimeyi bastrmas muhtemel
olan ok eitli maddi, kltrel ve bi
lisel faktrlere iaret etmektedir. Di
er alanlardaki almalar da, okul e-
itimi modellerinin snfsal tabakala
ma ile rk ve cinsiyeti "ayrmcl
yansttn (bu eilimlere kar k
mak bir yana) gstermitir.
1960'larn sonlarndan itibaren i-
ine girmesi, okul reniminin szc
n tam anlamyla bir mal saylmas
eilimini ok daha belirgin bir ekilde
geriletmiti. Neo-Marksistler, okul e-
itiminin ge kapitalizmin snfsal ili
kileri asndan temel nem tayan,
uysal bir igc yarattn savunu
yorlard. "Okula gitmemenin savunu
cular da, dnya yoksullar iin okulla
rn sadece profesyonel eitmenlere
kar kurumsal bir bamllk dourdu
u kansmdaydlar. Okula gitmeme
175
yanllar, *nc Dnya iin insan
sermayesi kuramndan esinlenen kal
knma programlarnn kar-retken
etkilerini sergileyen aratrmalarn gi
derek artmasna dikkat ekiyorlard. A-
ratrma ile ideolojiyi birletiren ben
zer bir kar k, sanayilemi Ba
t'nin kentli yoksullar iin ngrlen
insan sermayesi telafi programlarnda
grlmt. "Fenomenolojik ve etkile-
imci (bkz. "sembolik etkileimcilik)
perspektifler, okul eitimi araclyla
gerekletirilen bilgi ynetiminin bir
takm nemli boyutlarn (bilgi yne
timinin, okulda snflardaki etkileim
le, retim srecinin profesyonelle-
mesiyle, okul rgtlenmesinin brok-
ratiklemesiyle ve eitim sosyolojisi
ile "bilgi sosyolojisi arasndaki bala
rn daha dorudan grlebilecei kl
trel dzeyde salanmasyla gerek
lemesi) vurgulamlardr.
Eitimin ncelikle -rnein top
lumda daha fazla "eitlik salanmas
almalarnda- "toplum mhendislii
nin bir arac eklinde ilev grmesine
Amerikal sosyolog Christopher Jencks'in
yaptnda kar klmtr. Bu yapt, e- gruplara ayrma.
konomik baarnn belirleyicilerini,
yani ailenin konumunun, bilme beceri
lerinin, okul eitiminin uzunluu ve ti
pinin, rkn ve kiiliin yetikin d
nemdeki mesleki stat ve kazanlar -
zerindeki greli etkilerini inceler. Jencks
ve meslektalar, beeniyle karlanan
ama tartmal nitelikteki metinlerinde,
aile gemileri birbirine benzeyen ve
testlerde benzer sonular alan kiilerin
neredeyse farkl kkenleri ve' top
lumsal karakteristikleri olan insanlar
kadar ok eitli mesleki ynelimlere
ve gelir gruplarna daldklarn iddia
etmiler, bylece sonular eitim ara
clyla eitleme giriimlerinin byk
ihtimalle sonusuz kalacan ortaya
koymulard. nk toplum mhendis
liinin baarl olmas iin, gelirleri
ekoloji
datan piyasa srelerine dorudan
mdahale edebilmek gerekiyordu (bkz.
Inequality: A Reassessment of the Ef
fects of Family and Schooling in Ame
rica, 1972 ve Who Gels Ahead? Deter
minants of Economic Success in Ame
rica, 1979).
Eitim sosyolojisi, gerek aratrma
gerekse retim asndan popler bir
alan olduundan, bu konudaki literatr
de ayn dorultuda genitir. yi denile
bilecek metinler arasnda Roland
Meighan vd., A Sociology of Educa
ting (2. Basm, 1986) ile Philip Wex-
ler, Social Analysis of Education: After
the New Sociology'yi (1987) sayabi
liriz. Diego Gambetta'nin Were They
Pushed or Did They Jump? Individual
Decision Mechanisms in Education
(1987) adl almas olduka zgn
bir rnekolay incelemesidir. Ayrca
bkz. Coleman Raporu; derslik etkile
imi; Dewey, John; diploma hastal
; gizli mfredat; kltrel sermaye;
mfredat; okul snf; pedagoji; re
kabeti mobilite-destekli mobilite;
sosyalizm; telafi eitimi; trde
erisel liki (curvilinear relation
ship) ki ya da daha fazla saydaki de
iken arasnda grlen, grafik olarak
bir eriyle gsterilen bir iliki. rnein
yaa gre lm oranlarnda giderek
oalan bir art grlmesi hep yukar
ya kan bir eriyle anlatlr. Erisel i-
likiler ok eitli biimler alabilir ve
basit dorusal ilikilere gre daha
karmak olup daha zor saptanr. Ayr
ca bkz. korelasyon.
ekoloji (ecology) Ekoloji, organiz
malarn blgesel dalmn ve mikta
rn belirleyen karlkl ilikileri ince
leyen bilim daldr. Ekoloji terimi bi
limsel anlamda ilk kez 1869'da, Alman
biyolog Haekel'in bitki ekolojisini ko
nu alan bir almasnda kullanlmtr.
ekoloji, insan
Darwin'in trlerin evrimi kuram da e-
kolojinin gelimesine esin kayna ol
mutur. Darwin'e gre, evrim bir yan
da yeniden reme ve kaltmla, br
yanda doal ayklanmayla ilerlemekte
dir. Doal ayklanma, deien koulla
ra uyum salayamadklar iin varolu
mcadelesinde en dayanksz olan tr
leri eleyecektir. Varolu mcadelesinin
nemli bir boyutu (iklim ve topografya
gibi faktrlerin yan sra) snrl top insan topluluklarnn (ki mutlaka belli
raklar ya da baka kaynaklar iin reka
bet etmekte olan baka trlerin de bu
lunmasdr. Bununla birlikte, trlerin
birbirine baml olmas, birbirlerine
ve doal ortama baarlyla uyum
gstermelerini salayan (geri bu du
rum baz trlerin egemen konumda
olmasn dlamaz) bir "yaam af'nda
sembiyotik bir iliki iinde bulunmala
r nedeniyle, dizginlenmemi rekabet
normalde snrl bir boyutta iler. Yeni
trler egemen olmaya baladnda bu
denge geici olarak bozulur. te eko
lojik igal, tahakkm ve yerine geme
gibi kavramlar bu srecin aamalarn
ifade etmek iin kullanlmtr.
Ekolojik perspektifler biyolojiyle
ilgili bilimleri de aan bir etki yapm,
rnein tp "epidemiolojisinde, mimar
lk ve tasarm psikolojisinde, "insani
corafyada byk izler brakmtr. yulan ilgiyle ayrt edilmesine ramen,
Yirminci yzyln sonlarnda insanla
rn faaliyetlerinin ortam zerindeki et
kisine duyulan ilgi yeni toplumsal ve
siyasal ekolojik hareketler dourmu,
genelde "yeil" bal altnda toplanan
(ve aslnda hepsi sosyolojik aratrma
nn konularn oluturan) sorunlar n
plana karmtr. Yine de ekolojik
kavramlarn sosyoloji kuram zerin
deki asl etkisi ABD'de 1920'ler ile
1940'lar arasnda, ilk bata Chicago
sosyologlarnn "kent ekolojisini ge-
litirmeleriyle grlmtr. Ekolojik
perspektif ondan sonra daha yaygn bi
imlerde benimsenmi ve bu balamda
176
sk sk insan ekolojisi ya da toplumsal
ekoloji gibi terimler kullanlmtr.
"nsan ekolojisiyle uraanlardan baz
lar, ilk Chicago sosyologlarnn (Dar-
winci doal ayklanmann tek boyutlu
bir yorumuyla) toprak stnl iin
mcadele eden insan gruplar arasn
daki rekabeti vurgulamalarn eletir
miler ve daha genel bir inceleme alan
benimsenmesini, yle ki, farkl tipteki
meknlarla snrl olduklar dnl
memelidir) biimi ve gelimesi, en ok
da toplu halde yaayan insanlarn ibir
liine dnk ve rekabeti toplumsal i-
likiler kurarak ortamlarna uyum sa
lamalar zerinde durulmasn ner
milerdir.
Ekoloji kuramlar ile sosyoloji ara
sndaki iliki snrl kalmtr ve bu i-
liki Kuzey Amerika'da, Avrupa'ya
gre daha gldr. rnein Ameri
kan kent ve kr sosyolojisini belli l
lerde hl etkilemektedir. Bu do
rultuda, ekolojik perspektifin sosyal
bilimin tek tek alanlarn at, nk
sosyal bilimdeki tm disiplinlerin te
melinde yatan srelere eildii iddia
edilmitir. Son olarak, yapsal-*ilev-
sel sosyoloji adaptasyona (uyuma),
karlkl bamlla ve dengeye du
son zamanlarn sosyoloji kuramnn,
biyolojik analojiye daha fazla yer ver
mesinden fazla 'etkilenmediini be
lirtmeliyiz. Ayrca bkz. Darwincilik;
doal alan; ekolojik igal; ekolojik
rekabet; ekolojik yer deitirme; i-
gal-yerine geme modeli.
e k o l o j i , i n s a n {ecology, human) bkz.
insan ekolojisi
ekoloji, k e n t {ecology, urban) bkz.
kent ekolojisi
e k o l o j i k igal (ecological invasion)
Belirli bir ortama, o blgenin mevcut
177 ekopoplizm

sakinlerinden daha iyi uyum salayan ekolojik y e r d e i t i r m e (ecological

toplumsal gruplar ile faaliyetlerin gir succession) "Kent ekolojisinde, ege
dii sreci ve sonunda o ortama bunla men bir grubun ya da faaliyetin yerini
rn egemen olmasn anlatan bir terim. bir bakasnn almasn ve yeni gelen
Ayrca bkz. ekoloji; insan ekolojisi; grubun ya da faaliyetin daha sonra o
kent ekolojisi; younlama blgeleri blgeyi igal etmesini anlatmak zere
kuram. kullanlan bir terim. Ayrca bkz. ekolo
ji; insan ekolojisi; younlama bl
ekolojik r e k a b e t (ecological compe geleri kuram.
tition) Her biri, yaama mekn gibi
hayatn zorunlu olan unsurlarnn s e k o n o m e t r i (econometrics) Ampirik
nrl miktarlardaki arzndan daha ok veriler, istatiktiki hesaplama teknikleri
pay kapma peinde olan toplumsal ve (genellikle) *ok deikenli anali
gruplar arasndaki etkileim srecini zin (iktisat kuramnda uygulanan *reg-
anlatmak zere, biyolojik bilimlerden resyon analizi gibi) baz biimlerinden
tretilen bir terim. Ayrca bkz. ekoloji; yararlanan ekonomik analiz dal. Eko
insan ekolojisi; kent ekolojisi; yo nomiyle ilgili olan ekonometrik mo
unlama blgeleri kuram. deller tahminlerin yaplmasnda ve po
litika analizinde kullanlmaktadr.
ekolojik y a n l s a m a (ecological fal
lacy) Grup dzeyindeki zelliklerden e k o n o m i , g e i m (economy, subsis
tekil zelliklerin yanltc biimde tence) bkz. geim ekonomisi
karlmas. Bu olguyu anlatan klasik
metin olan W.S. Robinson ("Ecologi e k o n o m i , informel (economy, infor
cal Correlations and the Behaviour of mal) bkz. informel ekonomi
Individuals", American Sociological
Review, 1950), bir veri kmesinin de e k o n o m i , k a r a (economy, black)
iik dzeylerdeki korelasyonlar ara bkz. kara ekonomi
sndaki tutarszlklar gstermektedir. e k o n o m i , k a r m a (economy, mixed)
rnein polis kaytlarndaki verilerde
bkz. karma ekonomi
isizlik oranlar ile su oranlar arasn
daki gl bir iliki gzlenebilir, ama e k o n o m i , k o m u t a (economy, com
istatistiki ba kurma ihtimali ok daha mand) bkz. komuta ekonomisi
zayf olacaktr ve bu istatistiki iliki
daha kk mahallelerde ya da anket e k o n o m i , m e v k i (economy, positio
aratrmalarnn mikro verilerinde hi nal) bkz. mevki ekonomisi
grnmeyebilir. Daha genel bir kap
samda bakldnda, veri ynlarndaki e k o n o m i z m (economism) lk bata
iki faktr arasndaki gl bir ba: te sendikaya dayal bir siyasal stratejiyi
kil dzeydeki nedensel ban kant sa anlatmak amacyla kullanlan, ama
ylamaz. Ekolojik akl yrtmenin en imdilerde daha yaygn olarak iktisadi
nl rneklerinden birisi Emile Durk bakmdan indirgemeci bir argmana
heim'n ntihar balkl almasdr karlk olarak bavurulan bir Marksist
(.bkz. H.C. Selvin, "Durkheim's Suici terim. Ayrca bkz. iktisadi determi
de: Further Thoughts on a Methodolo nizm; indirgemecilik; retim tarz.
gical Classic", den R.A. Nisbet, Emile
Durkheim, 1965). e k o p o p l i z m (ecopopulism) Bazen,
amzdaki evre adaleti hareketi ya da
eksik istihdam
1980'Ierde (zellikle ABD'de gzle
nen), tehlikeli atklarn uygun olmayan
yerlere boaltlmasn, zehirli bcek i-
lalarnn kullanlmasn ve evreye
zarar veren dier toksik maddeleri pro
testo etmek zere lke apnda bir alt
yap koordinasyonu kuran binlerce ce
maat grubunun gelimesi iin kullan
lan bir terim. Bu terime kar kanlar
bazen ona alternatif olan BANANA
(build absolutely nothing anywhere ne
ar anything -hibir eyin yannda ke
sinlikle hibir ey ina etmemek) eti
ketini kullanmaktadrlar.
e k s i k s t i h d a m (under-employment)
Emekten optimum dzeyin altnda ya
rarlanlmasn gsteren bir terim. Gz
le grlebilir dzeydeki eksik istih
dam, bir kiinin normal koullarda a
lt ya da almay tercih ettii mik
tardan (i saatinden) daha az alma
sn kapsarken; gzle grlemeyen ek
sik istihdam, bir insann bir iteki va
sflar, becerileri ya da deneyimlerin
den eksik dzeyde yararlanlmasn ya
da dk verimlilie ve dk gelire
neden olabilecek bir vasf eksikliini
iermektedir. Part-time ilerin oun
luu, tam zamanl ilere kar iradi bir
tercihle seilmi olan ilerden olutu
undan, gzle grlebilir eksik istih
damn bir paras saylamaz. Part-time
iler, rnein doum nedeniyle bir sre
uzak kalm kadnlarn *emek piyasa
sna yeniden dndklerinde daha az
vasfl ilere kaydrld zamanlarda
gzlendii gibi, genellikle gzle grle
meyen eksik istihdam kapsamna girer.
eksik k e n t l e m e (under-urbanizati-
on) bkz. kentleme
eksik t k e t i m ( k u r a m l a r ) (under
consumption, theories of) Eksik tke
tim kavram, "kapitalist ekonomilerde
tketim mallar talebinde, ar retim ve
durgunluk dorultusunda bir eilime
yol aan kalc bir eksiklik olduunu
178
gsterir. Eksik tketim, kapitalistlerin
reel cretlerin ykselme eilimini s
nrlama arzular ile meta sat saye
sinde art deer realize etme arzular a-
rasndaki atmann bir rndr.
"nc Dnya'daki piyasalar bazen
Birinci Dnya'da retilen retim fazla
s metalar emecek bir alan olarak d
nldnden, bu terim "emperya
lizm ve "az gelimilik kuramlaryla
da ilikilendirilmitir.
eletirel kriminoloji (critical cri
minology) Radikal krimonoloji diye de
adlandrlan bu perspektif 1970'lerin
banda, aka siyasal nitelikteki bir
dizi almayla domutur. "Marksiz
min (ve baz durumlarda "anarizmin)
eitli yorumlarndan yararlanan eleti
rel kriminoloji, "atmaya dayal bir
perspektif benimsemi ve "devletin
baskc gcn, onun "suun tanm ve
kovuturulmas alanndaki denetimini
ve "sermayenin gsz kesimleri s
mrmesini ne karmtr. Su bu er
evede, kapitalizmin kendisiyle ilintili
toplumsal ve tarihsel srelerin bir -
rn eklinde grlp aklanmtr.
Bu bak asn yanstan standart bir
deerlendirme iin bkz. lan Taylor.
Paul Walton ve Jock Young, The New
Criminology (1973). Gerek "pozitivist
kriminolojinin "davranlna gerek
se "etiketleme kuramnn apolitik ve
dar bakna itiraz eden eletirel krimi
noloji perspektifinin kendisi de, pole
mik unsurunu fazla ne karmas, cin
siyet ve rk sorunlarn gz ard etmesi,
sermayeye ve devlete kar siyasal di
renie katlan sulular romantik bir
haleyle donatmas ve denetim zerinde
younlap suu ve kurbanlar ikinci
plana atmas nedeniyle eletirilere u
ramtr.
1970'li ve 1980'li yllarda geliti
rildii biimiyle eletirel kriminoloji, o
zamana kadar "burjuva" kriminolojisi
yznden glgede kalm olan kendi
179 eletirel kuram

(uzun) tarihini yeniden kefetmi (r sylenebilir. Bu balamda rasyonalite,

nein bkz. G. Rusche ve O. Kirchhi- formel mant deil, btnn parala
mer, Punishment and Social Structure, rndan daha byk olduu ve elikile
1939) ve "rk, rklk ve devlete ei rin srekli grnp kaybolarak yeni
len kltrel almalarn ve genlik sentezlere dnt "diyalektik bir
*alt-kltrleriyle ilgili incelemelerin ya dnce srecini gstermektedir. He-
nnda saf tutmutur. Ayrca, hapishane gel'e gre, tarih, nne geilmez bi
rejimleri, gzaltnda lmler, yargla imde rasyonel bir sonuca doru ilerli
ma srecinde cinsiyet ve rk ayrmc yordu. Marksistlerin Hegel'i sahip-
l yaplmas gibi adli yarg sisteminin lenilerinde ise kanlmazlk fikrinin
kurumlarn ele alan almalar vasta giderek silindiini ve bu srecin insann
syla, hapishanelerin kaldrlmasn ve "praksisine balandn grrz. Bu
polisin daha fazla hesap veren bir ko grn en eksiksiz anlatm Gyrgy
numa getirilmesini savunmutur. dea "Lukcs'n almalarnda bulunabilir.
list Sol gibi baz akmlar, zellikle ger Eletirel kuram, bazen (zellikle
eki kriminolojinin gelimesine ilgi du Frankfurt Okulu'nun almalarnda),
yanlar bu yaklam grmezlikten gel topyac devletin gemite kaldn
mektedir (bkz. "gereki kriminoloji). ngrmekle birlikte genellikle gelece
e ynelik muhtemel bir "topyac
eletirel k u r a m (critical theory) E- devlet projesini kapsamaktadr. Rasyo
letirel kuram, kkleri Hegelcilie ve nalite (aklsallk) fikrinden aklc bir
genelde Bat Marksizmine kadar gt- toplumun temel biimini karmak
rlebilmekle birlikte, sosyolojide en mmkndr. nsan olmamz nedeniyle
yakn biimde Frankfurt Toplumsal A- hepimiz aklla dnme zelliine ya
ratrmalar Enstits'yle birlikte anl da potansiyeline sahibiz. Dolaysyla
maktadr. Eletirel kuram terimi imdi aklc toplum, iinde yaadmz ev
de, "Marksizmin, son elli yl akn bir re koullarn oluturup dntrme
zamandr "psikanaliz ve "sistemler ku srecine hepimizin katld bir top
ram gibi birok akmdan yararlanan lumdur. Bu da bizim elimize, u anda
ok eitli bir kolunu ifade eder. varolan toplumlar eletirebilmemizi
Eletirel kuramn balca ilkeleri, salayan standart bir l verecektir.
en ak biimiyle, yirminci yzyl "po Ayn bak asyla, baz gruplar ikti
zitivizminin baz ilkelerinin zdd bir sadi ve siyasal srece katlmaktan al
temelde tanmlanabilir. Gerekten ele koyan ya da yine baz gruplar siste
tirel kuramn savunucular bazen kendi matik biimde gszletiren bir top
perspektiflerini negatif felsefe eklinde lumun akld bir toplum olaca ra
adlandrmlardr. Bilginin kaynann hatlkla sylenebilir. Frankfurt Oku
duyularmz-deneyimlerimiz olduu lu'nun en yakn temsilcilerinden biri
grne kar kan eletirel kuram, olan Jrgen Habermas'n almalarn
"rasyonalizmin bir biimidir. Bu do da ise olduka farkl bir model grle
rultuda eletirel kuramclar, bilgileri bilir. Habermas bizim aklc vasflara
mizin ve ortak insani ynlerimizin sahip olmamzdan deil, hepimizin bir
kaynann hepimizin aklc varlklar dil kullanyor olmamzdan yola k
olmamza bal olduuna inanmakta maktadr. Onun topyas, herkesin bil
drlar. "Hegel bu dnceyi '"gerek gilere eit lde sahip olabilecei ve
olan akilcidir eklinde ifade etmiti. kamusal tartmalara katlabilecei "i-
Eletirel kuramn da "gerek olann a- deal bir sz durumu"dur. Kuramsal a-
klc olmas gerektiini dnd dan bakldnda da, eletirel kuram
eletirel kuram
diyalektik bir ileyie sahiptir; yani, bir
dizi hakikat iddiasn yan yana getiren
deil, bir dnce sistemindeki i e
likileri ve boluklar arayarak, bu e
likileri tamamen farkl bir eyin orta
ya kaca noktaya kadar zorlayan bir
yaklam sz konusudur. Buna bazen
isel eletiri denmektedir.
Frankfurt Toplumsal Aratrmalar
Enstits 1923 ylnda sosyalist ara
trmalar yrtecek bir merkez olarak
kurulmutu. Bu okulun en nemli si
malar Hitler'in ykselie gemesiyle
birlikte Amerika'ya g etmiler ve
birou savatan sonra da orada kal
mt. Frankfurt Okulu'nun en nde
gelen kiileri Theodor *Adorno, Max
"Horkheimer ile Herbert *Marcuse't.
Tabii Leo Lowenthal, Karl Wittfogel
ve Erich Fromm gibi baka nemli i-
simler de onlarla birlikte anlyordu.
Okul, ilk kurulduu andan beri Orto
doks Marksizme eletirel bir adan
yaklam, iktisad temel alan gelenek
sel aklama biimlerinden vazgeerek
ideolojik ve siyasal analizlere giri
miti. Frankfurt Okulu'nun kurucular
nn klasik eletirel kuramna gre. in
celenmesi gereken asl alanlar arasal
akl denilen ve zel olarak modern sa
nayi toplumunun gelimesi srecinde
gzlemledikleri "totaliter tahakkm bi
imleriydi. Arasal akl, dnyaya ve
kukusuz baka insanlara, onlar nasl
smrebileceimiz temelinde bak
makta, olgu ile deeri birbirinden a-
yrmakta ve deerleri, bilgi ve yaam
asndan nemsiz bir role indirmekte
dir. Bu dnce tarz sanayi toplumu
nun tipik bir zelliidir ve (eletirel
kuramclara gre) tahakkm yapla
ryla dorudan bantldr.
Frankfurt Okulu'nun eletirel ku
ram ktmserliiyle n yapmtr. O-
kulun balca argman, kapitalizmin
kendi elikilerinden pek ounu z
menin yollarn bulduu ve ii snf
nn sistemle btnletii ynndedir.
180
Marcuse, sistemin kenarndaki dier a-
znlk gruplar -etnik gruplar, hatta
belki rencileri- muhtemel bir muha
lefet oda olarak grrken, Adorno
avant-garde kltrn tesinde, en a-
zndan insanlar dnmeye zorlayacak
bir umut iaretine rastlanmadn d
nyordu. Grubun en nl eserlerin
den bazlarnda (Adorno vd., Otoriter
Kiilik [The Authoritarian Persona
lity], 1950 ve Marcuse, Eros ve Uygar
lk [Eros and Civilisation, 1955), in
sanlarn nasl tahakkm altna girdiini
ve bunun yan sra tahakkm altna
girme ihtiyacn nasl duymaya bala
dklarn aklayan bir "ideoloji kuram
oluturmak amacyla psikanalizden de
yararlanlmtr.
Talcott "Parsons'n sistematik ku
ramna ok daha yakn bir izgide olan
Habermas'n almalar olduka farkl
bir nitelik tamakla birlikte, eletirel
boyutun onda da korunduunu gr
rz. Habermas, sistematik bir toplum
kuram oluturma arzusunu tamas ve
arasal dnceye kendi emasnda
uygun bir yer bulma isteiyle ilk kuak
eletirel kuramclardan ayrlr. Haber
mas gerekten arasal akl sahici bir
dzleme yerletirir ve psikanalizi bir
'kurtarc bilim" (bilgi retmekle kal
mayan, ayn zamanda kendimizin far
kna varmamz ve deitirmemizi,
bylece iletiimdeki eitsizliklerle ar
pklklar ortadan kaldrmamz sala
yan bir bilim) modeli olarak kullanr.
Knowledge and Human Interests'de.
(1968), insanlarn ortaklaa sahip ol
duklar bilisel ilgi saptamtr: ev
remizi tanr ve denetlemeye alrken
duyduumuz ve bylece bizi ampirik
bilimlere (ncelikle doa bilimlerine)
ynelten teknik ilgi; birbirimizi anla
yp birlikte alabilmemiz iin ihtiya
duyduumuz ve bizi yorumbilgisel bi
limlere ynelten pratik ilgi; anlama ve
iletiim kurma abalarmzda kendimi
zi arptmalardan kurtarma arzumuzu
181 Elias, Norbert

yanstan ve bizi psikanaliz gibi eleti ve toplumsal btnlemeyi de tehdit

rel bilimlere ynelten kurtarc ilgi. eden bir gdlenme krizine yol aar.
Bu bak asnn arkasnda, insan Habermas'n ideali, geleneksel e-
varoluunun doasyla ilgili ortodoks letirel kuramda grld gibi aklc
Marksist grn olduka kkl bir bir toplum nosyonuna deil, ideal sz
revizyonu yatar. Habermas almaya durumu kavramna dayaldr. Hepimi
nem vermekte, ama onu yalnzca bu zin birlikte yaayp alarak semboller
bilisel ilgilerin ilkini douran bir et kullanan hayvanlar olmamz, iletiimin
kinlik olarak grmektedir. nemli bir zgr olduu ve toplumsal eitsizlik
zellik olarak, bizler ayn zamanda sem ler, d basklar ya da isel bastrmalar
boller kullanan hayvanlarz ve dier iki gibi etkenlerle arptlmad bir ideal
ilgiyi yaratan drt budur. Habermas'a duruma iaret eder. Habermas bu g
gre bunun anlam, belki erken kapita rlerinin pek ounu Legitimation
lizmin tarihsel bakmdan snrl dne Crisis (1973) ve Communication and
mini saymazsak, iktisadi enin belir the Evolution of Society (1976) adl e-
leyici olduu argmannn hibir bii serlerinde ayrntl olarak sergilemitir.
miyle geerlilik tamaddr. Eletirel kuram anlatan en iyi giri
ok eitli disiplinlerden beslenen metni, David Held'in ayn ad tayan
Habermas, genel olarak evrimci bir ta kitabdr (Critical Theory, 1980). Frank
rih kuram gelitirmitir. Evrimin her furt Okulu'nun tarihini titizlikle belge
aamasnda evrensellik dzeyi biraz leyen almalar iin Martin Jay'in Di
daha artar, her dzey yeni problemler yalektik mgelem'ine (The Dialectical
ve olanaklar karr ve her toplum tipi Imagination, 1973) ve daha yakn za
bu dzeye uygun bir kurumsal yap ta manlarda kaleme alnm Rolf Wig-
rafndan ynetilir. rnein kabile top geaus'un 77e Frankfurt SchooTvma.
lumuna akrabalk kurumlar egemen (1995) bakabilirsiniz. Alex Honneth'in
ken, ge kapitalizme devlet kurumlar "Critical Theory" balkl denemesi
egemendir. Habermas'n kapitalizm (der. A. Giddens ve J. Turner, Social
zmlemesi sistemin onlar aracly Theory Today, 1987), zellikle bu ge
la hareket ettii birtakm krizler tespit lenein ekirdeini oluturan yazarla
eder. Marx'm zmlemesine benzer rn (Horkheimer, Marcuse, Adomo ve
alardan inceledii erken kapitalizmde Habermas) olduka iyi bir ekilde dil
temel sorun, ekonomik krizlerdir. E- lendirilmi eletirilerine yer verir.
konomik sorunlar zmek iin yaplan Bunlardan en dikkate deer olan, ele
siyasal mdahaleler, yine kendi tan tirel kuram, "ampirik sosyal bilimlerin
myla, istikrarsz bir piyasa ekonomi kucaindan "felsefenin zel a l a n i n a
sinde istikrarl bir toplumsal dzen ekilmeye doru kronik bir eilimi
kurmann olanakszlna dayanan bir yanstan "felsefi-tarihsel indirgemeci-
rasyonalite krizi ortaya karmakta, bu lik"le sulamaktadr.
da, devletin, ekonomik sistemi planla
ma gerekliliinin dourduu uzlamaz Elias, N o r b e r t (1897-1990) Kken
talepleri uzlatramamasndan dolay olarak Alman Yahudisi olan Elias,
meruiyetini kaybettii bir meruiyet 1933 ylnda Nasyonal Sosyalizm'den
krizine yol aabilmektedir. Bununla kam ve daha sonra, 1954'te ngilte
birlikte, eer devlet farkl karlar uz re'de Leicester niversitesi'nin sosyo
latrmakta baarl olursa, bu sefer "a loji blmnde retim yesi olmu,
lma etii ve rekabet drts zayflar 1962'de emekliye ayrlm ve 1962'den
elit, elit kuram 182

1964'e kadar Gana niversitesi'nde of the Dying (1982), Involvement and

sosyoloji profesr olarak grev yap Detachment (1987) ve An Essay on
mtr. almalar yaam srasnda Time (1984).
grece gz ard edilmi olan Elias bir
sosyoloji okulu yaratamamtr. Fakat elit, elit k u r a m (elite, elite theory)
imdi, yaamnn son yllarn geirdii nsanln yazl tarihinin byk ks
Amsterdam'da ok sayda izleyicisi mnda aznln ounlua egemen ol
vardr. Elias, 1977'de Theodor W. duu eklindeki olduka basmakalp
Adorno dl, 1988'de ise The Soci gzlemi modern sosyolojiye nemli bir
ety of Individuals adl eseri iin Amalf katk haline getirmek on dokuzuncu
dl'yle dllendirilmitir. 1979'dan yzyl talyanlarnn (Vilfredo "Pareto
1984'e kadar Bielefeld niversite ile Gaetano *Mosca) almalaryla ger
si'nde Disiplinleraras Aratrma Mer eklemiti. Mosca'nn 1896'da yayn
kezi'nin bir yesiydi. En nemli al lad Elementi di scienza politica ba
mas olan ve 1939'da Almanca yayn ln tayan (ve ngilizceye 1939'da
lanan The Civilizing Process 1978'de Ynetici Snf adyla evrilen) kitab,
ve 1982'de ngilizceye evrilene kadar yneticilerin ayrt edici zelliinin ve
uzun sre grmezlikten gelinmitir. buna bal olarak yneticilerin yneti
lenler zerindeki siyasal egemenliinin
Elias'n sosyolojisine iki ana ilke aklamasnn, yneticilerin stn r
egemendi. Birincisi Elias, davranlar gtlenme gleriyle yaplabileceini
kstlayan dsal etkenlerin yerini isel, ngren bu kuram amlayan ilk me
ahlki dzenlemenin ald bir sre tindi. Fakat yneticilerin bu ekilde
olarak tanmlad uygarlk srecini kurmu olduklar egemenlik, ancak sz
anlamaya alyordu. kincisi, top konusu toplumun deerleriyle ("siya
lumsal sreleri eyletirmeye eilimli sal forml") ahenk iinde yrtld
olmalar nedeniyle *ilevselcilik ile srece kalc olabilirdi. Bu uyumun
"yapsalcl eletiriyor ve bunlarn salanamamas halinde o elitin yerini,
yerine figurasyonel ya da sresel sos er ge, egemen deerlere uygun bir e-
yolojiyi, yani tm toplumsal ilikilerin gemenlik kurmaya hazr olan baka bir
kesintisiz ve sonsuz bir sre halinde elit alrd.
aknn kavramsallatnlmasn savu Fikir babas olarak genellikle Mos-
nuyordu. "Uygar!k"tan ziyade "uygar ca dnlmesine ramen, bir avu
lama sreleri" zerine yazmasnn yneticiyi "elit" diye adlandrarak ku
nedeni buydu. ramn yaratlmasnda byk rol oyna
Elias'n almalar esas olarak iki yan kii Pareto'ydu. Ne var ki Pareto,
noktada eletirilmitir. Birincisi, bu bu fikri gelitirmeye, kendi kendine
uygarlama srelerini reten neden ya yaratt karmak bir sosyolojinin par
da mekanizmay ak bir ekilde ortaya as olarak devam etti. Bu sosyolojiye
koyamamtr. kincisi, ampirik kant gre, toplumsal eylem, Pareto'nun "t-
larn Elias'n kuramn desteklemedii, remler" adn verdii daha zihinsel fi
nk modern toplumlarn gnlk ya kirlerle (rnein, demokrasi, milliyet
amdaki iddet ve vahet dikkate al ilik ve zgrlk gibi fikirlerle) rasyo-
nrsa hi uygarlamam olduu iddia nelletirilen all temel "duygu"nun, ya
edilmektedir. da "tortu"nun herhangi biriyle belirle
Elias'n dier nemli almalar niyordu. Tortulardan ikisi (cesareti ve
unlardr: What is Sociology? (1970), kuvveti tevik eden "tortular kmesi"
The Court Society (1969), The Loneliness ile kurnazl ve uzlamay harekete
183
geiren "tortular kmesi") dierlerin
den ok daha nemliydi. Pareto, Mac-
hiavelli'den dn ald nitelemelerle,
birinci kategorideki tortularla donatl
m yneticileri "aslanlar", ikinci kate
gori tortularla donatlm yneticileri
"tilkiler" eklinde adlandryor ve son
ra da kendi "elitlerin dolam" kura
mn formle etmek iin bu ayrmdan
yararlanyordu. "Elitlerin dolam"
kuramna gre, her toplum iddetle,
yani aslanlarla kuruluyor, ama yerle
iklik salar salamaz aslanlarn kuv
veti ve cesaretine duyulan ihtiya aza
lyordu. Daha sonra bu ihtiyacn yeri
ni, tilkilerin daha ustalkl hnerlerini
devreye sokan ok daha youn bir ih
tiya alyor, dolaysyla tilkiler egemen
duruma geliyorlard. Bir toplumun
kimlii ve yn duygusu, daha cesur
(aslanca) niteliklere duyulan ihtiyac
bir kez daha ortaya karacak lde
belirsizleene kadar tilkilerin egemen
lii hkm sryordu.
Bu fikirler formalist, tarihd ve a-
ka psikolojist bir nitelik tadklar
halde, Mosca'nn ve Pareto'nun zama
nndan beri "iktidarn dalmyla ilgili
baka kuramlardaki boluklar doldur
mann yollarn arayanlar tarafndan
belli aralklarla canlandrlmtr. C.
Wright Mills'in ktidar Sekinler? nt
(The Power Elite, 1956) "Marksizmin
iktisadi "indirgemeciliini amaya a
lrken yukardaki fikirlerden yarar
lanmas buna bir rnektir. Ayn ekil
de, 1960'larn "demokratik elitistler"i-
nin "oulcu kuramlarn ar belirsiz
doasnn stesinden gelmek iin bu
fikirlere bavurmalarn rnek olarak
gsterebiliriz (bkz. P. Bachrach, The
Theory of Democratic Elitism, 1967).
Gerek elit kuramyla ilgili geni
literatr, gerekse "brokrasi, i dn
yas, ordu ve "topluluk gc konulu a-
ratrmalardan tretilen zgn malze
meyi deerlendiren bir metin iin bkz.
emek-deer kuram
Geraint Parry, Political Elites (1969).
Ayrca bkz. iktidar elitleri; Michels,
Robert.
elit, iktidar (elite, power) bkz. ikti
dar eliti
elitlerin dolam (circulation of
elites) bkz. elit kuram
emein ayrmas (decomposition of
labour) i snf iindeki farkllama
srecini anlatan bir terim. Buna gre,
ii snf artk homojen bir grup olu
turmamakta, onun yerine kendi iinde
beceri dzeyine dayal olarak eitli
katmanlara ayrlmaktadr. Bu tezin ilk
ifadelerinden birini Ralf DahrendorF-
un Class and Class Conflict in indust
rial Society (1959) adl almasnda
bulabiliriz. Ancak daha sonra, ada
"emek piyasasnn blnmesiyle ilgili
tartmalarn ve kapitalist toplumlarda
ki sanayi proletaryasnn her zaman
kendi iinde blnmesinin (bu konuda
bilhassa "ii aristokrasisi tartmas
akla gelmektedir) bu tezi eskittiini
belirtmeliyiz.
e m e k (labour) Emek, ou sosyolojik
balamda "cretli emein eanlamls
olarak kullanlr. Fakat "Marksizmde,
ne karlan yan genellikle "Emek"
ile "Sermaye"nin atan karlardr.
Burada "Emek"le kastedilen "proletar
ya olurken, "Sermaye" de kapitalist s
nfn emek gcn "smrmesi kura
mna atfen kullanlmakta, aslnda "bur
juvazi anlamna gelmektedir. Emek te
riminin bazen, antropolojideki "ev ii
emeinin "emee dnmesi" ya da
sosyolojik analizlerin tartlmasnda
grld gibi, daha kstl bir kategori
olan cretli "istihdamdan ziyade "al
mayla eitlenmesine de rastlanmtr.
e m e k - d e e r k u r a m (labour theory
of value) Emein her eit zenginliin
temel kayna olduu dncesini (ilk
emek-deer kuram 184

dnem "siyasal iktisatlar arasnda Marx'in, Dr. Kugelman diye bir ada
kullanlan bir klie) temel alan kuram. mn karsna atfla (ovence) syledii
rnein Adam "Smith, iilerin kendi gibi, bu blm anladktan sonra Ka-
retim aralarna sahip olduu bir "pi pital'in geri kalann anlamamak mm
yasa toplumunda, mallarn fiyatlarnn kn deildir.
onlar retmek iin ihtiya duyulan e- Marx'in bu yeniden formlasyo-
mek miktaryla orantl olacan ileri nun baarsndan elde ettii memnuni
srmtr. Bununla birlikte, alma yetin bir boyutu, zlemez grn
yan kapitalistler snf, altrmak ze Marx'i kvrandran bir problemin, tpk
re mlksz iiler snfn kiraladnda sihirbazn apkasndan birdenbire k-
piyasadaki rekabet yle bir ortalama veren tavan gibi, eletiri yntemi er
kr oran yaratr ki, kapitalistler malla evesinde aniden zlmesine bala
r, hem iilerine adil bir cret deye nabilir. Sz konusu problem udur: Pa
bilecek hem de sermayenin getirecei rann varlnn sembolize ettii gibi,
ortalama kazanca eit bir kr elde ede tm meta mbadelelerinin eit eylerin
bilecek biimde fyatlandrrlar. Smith mbadelesi olduu bir durumda, paras
(ve daha sonra David Ricardo) bu fi olanlar niin retime yatrm yapmak
kirden, ayn dorultuda, zel mlk sa tadr? Marx'in bu probleme yant, ya
hipliinin mevcudiyetini ve beraberin trmcnn, iinde o zamana kadar C
de getirdii ayrcalklar gerekelen- retimin gizli kerpicinin varolduu ve
dirmekte yararlanr. kullanldnda maliyetinden daha faz
Sonralar "neo-klasik iktisatlar, la deer yaratan, emsalsiz bir meta
olduka mahcup bir biimde -metafi- grd ve onu satn ald eklinde
ziksel ve llemeyen niteliinden do dir. Bu meta, emek gcdr. Emek g
lay- bu kuramla aralarna mesafe koy cnn bu kadar emsalsiz bir vasfa sa
mular ve retim srecindeki emein hip olmasnn nedeni, kapitalist "re
rol tarafndan belirlenen fiyatlar fik tim tarznn sahneye kmasyla bir
rinden uzaklaarak, fiyatlarn basit bir likte emekilerin en sonunda kendi -
ekilde insanlarn znel tercihlerini (ya retim aralar zerindeki tm haklarn
da fayda ad verilen hislerini) yanst kaybetmeleri ve bu yzden, yaamlar
tn iddia etmeyi yelemilerdir. te n srdrebilmek iin, emek glerini
yandan Karl "Marx, ayn emek-deer retim aralarnn mlkiyetini elinde
kuramn, toplumu incelemenin tama bulunduranlara satmaya hem mecbur
men yeni bir ynteminin ve zel ml hem de bunu gerekletirebilecek g
kiyet sistemi eletirisinin temeli haline te olmalardr.
getirecek biimde yeniden formle et Bylelikle, tm metalarn kendi e-
mitir. itleriyle mbadelesini ngren piyasa
Marx'in bu terimi ilk kullan ile kural retim alanna uygulandnda,
Kapital'm birinci cildinde (1867) ye ortaya kan sonu, iilerin rettikleri
niden formle edii arasnda hemen eyler temel alnarak deil, kendileri
hemen otuz yllk bir zaman dilimi nin ve evltlarnn almak amacyla
vardr. Emek-deer kuram Kapital'in varlklarn idame ettirmelerini mm
altnc blmnde ortaya kar ve tm kn klan gda ve dier ihtiyalar temel
metnin en can alc blmn temsil alnarak cretlendirilmesi olur. "'Art
eder. Daha nceki blmler bu nerme deer" olanan yaratan budur; iinin
ye zemin hazrlam, sonraki blmler kendini geindirme deerinin ("zaruri
ise ona bal kalarak gelitirilmitir. emek") normal artlarda, allan saat
185
toplamndan daha az zamanda retil
mesi gerekliliidir. Demek ki sermaye,
kendi tasarrufunda, rnn yalnzca
kendi yarar iin paraya evirmekte
zgr olduu bir miktar "art emek"
sahibi olabilmektedir.
Marksist retinin dier pek ok
gr gibi bu zel kuram da olduka
tartmaldr. Sadece anadamar iktisat
lar deil, ayn zamanda Marksistlerin
birou da bu kuramn teknik yeter
sizliklerine dikkat ekerek byk l
de gzden dmesini salamlardr. mnn zel bir durumu olarak kavran-
rnein apak ortadaki sorunlarndan
bir tanesi, kendini geindirme maliye
tinin tarihsel ve kltrel olarak dei
iklik gstermesi; "zaruri emek sre
sizim mutlak bir tanmnn yaplama-
masdr. Marksist iktisatta yer alan e-
mek ile fiyatlar arasndaki kantitatif
ba ortaya koymann inanlmaz dere
ce zor olduu bilinmektedir. te yan
dan baz Marksistler de, emek-deer
kuramna Marksizan sistem iinde at
fedilen merkezi konumun haksz, hatta
gereksiz olduunu ileri srmlerdir.
nk, onlara gre, mlkiyet ilikile
rinin smrc niteliinin ie yarar bir
Marksist zmlemesi emek-deer ku
ramna bavurmadan da yaplabilir.
Tm bunlara ramen, emek-deer ku
ram (ister istemez Marksizan biimde
olmasa dahi), hl ortodoks "fayda-
deer kuramlarnn temel alternatifi o-
larak kalmaktadr ve bu konunun tart
lmas (bugnlerde byk lde ikti dier tercihlerinden daha iyi olacan
sadn olduka uzmanlam alt-alanla-
rnda olmakla birlikte) gndemden
km deildir.
e m e k g c {labour-power) bkz. e-
mek-deer kuram
e m e k p i y a s a s {labour-market) Bir
emek piyasasnda, insan emei (yani
igc) yasal olarak bir szlemeye ba
lanmas gereken koullarla alnp sat
lan bir meta haline getirilir. Biimsel
emek piyasas
adan zgr olan emein alnp satl
mas geni kapsaml bir pratik olarak
kapitalizmde gelimitir, fakat "reel
sosyalizm gibi alternatif "sanayileme
yollar da, tam anlamyla zgr bir e-
mek "piyasasna sahip olmamakla bir
likte, cretli ii bir gereklilik durumu
na getirmitir. ktisatlar, dier "re
tim faktrlerinde olduu gibi emek pi
yasasnn da, fiyatlarn (cretler ya da
maalar eklinde) arz ve taleple belir
lendiini ngren genel fiyatlar kura
labilecei grndedirler. Oysa ger
ek emek piyasalaryla ilgili aratr
malar, pratikte fiyat kuramnn varsay
d temel koullarn genellikle ortaya
kmadn kantlamtr. ilerin de
iik iler arasndaki hareketlilii ya
ok yavatr ya da byle bir geiken-
lik yoktur; kazan farkllklarnn anar
ik yaps emek arz ve talebiyle ancak
en esnek anlamyla ilintilidir; "ayrm
clk, "etiketleme, "rklk ve "cinsi-
yetilik ok yaygndr. Buradan anla
laca gibi, emek piyasas sreleriyle
ilgili iktisadi aklamalarn, disiplinler
aras bir aratrma alan olarak gelecek
vaat eden sosyolojik analizle tamam
lanmas ve bazen sosyolojik analizlerin
temel alnmas gerekmektedir.
"Neo-klasik iktisat kuram, emek
piyasasndaki mbadeleleri gnll
saymakta, iki taraf asndan da bu
"mbadelelerin sonularnn aktrlerin
ngrmektedir. Her satcnn karsn
da birok alc (ve bunun tersi) oldu
una gre emek piyasas rekabeti bir
piyasadr. Mevcut ve potansiyel iile
rin oluturduu emek arz ile iveren
lerin emek talebi, emek iin bir "denge
fiyat ortaya karacak ekilde karla
r. Emein fiyat, herhangi bir neden
yznden, rnein lke apnda geerli
bir asgari cretten ya da etkili bir
"sendika pazarlndan dolay denge
emek piyasas
dzeyinin yukarsna karsa, iiler
sunduklar ilerin saysn azaltr. Di
er etkenler eit kalmak kaydyla, e-
mein fiyat tekrar dnce bu sefer
iverenler sunduklar ilerin saysn
oaltacaktr. ktisadi emek piyasas
kuram, uzun vadede hem "tekellerin
hem ayrmcln ortadan kalkacan gibi emekte de, szleme karl ola
iddia etmekte, bylece bireyler zerin
de kalc kstlamalar getirilemeyece
ini varsaymaktadr. br yandan, ik
tisadi emek piyasas modelleri, iile
rin mevcut iler iin kuyrua girdikle
rini, iverenlerin onlar iinden en iyile
rini setiklerini kabul etmektedir: ler
nce daha nitelikli, daha deneyimli ve
daha ok vasfa sahip iilere verile
cektir. Sonu olarak, isizler her zaman
az nitelikli ya da niteliksiz, vasflar ve
i deneyimi en alt dzeyde olan kii
lerden oluacak; ie adam seilirken
sosyal, psikolojik ya da baka prob
lemler yaayan insanlar daha az tercih
edilecektir. Anlalaca zere bu mo
del, aklc ayrmcln baz biimleri
ne olanak tanmaktadr.
ou iktisadi model, verili snrlar
ierisinde aklc kararlar vermelerini
salayacak insanlarn kusursuz bilgile
re sahip olduklarn, tekliflerini ve fi
yat taleplerini buna gre ayarladklar
n ngrr. Oysa ampirik aratrmalar,
baz iktisatlar, bilgi toplama ve ana
liz etmenin zaman ve para asndan
hayli maliyetli olduunu, bu yzden
piyasann kusurlarnn eksik ya da ye
tersiz bilgilerden kaynaklandn,
"tatminkr modellerin maksimize edici
davran modellerinden daha gereki
bir ereve izdiini benimsemeye i-
nandrmtr.
Emek piyasalaryla ilgili sosyolo
jik aratrmalarn temelinde yatan d
nce, harcanan emek nominal anlam
da alnp satlmasna ramen, emein,
kapitalist ekonomide rastlanan dier me-
talarn zelliklerinden yoksun olmasdr.
186
Bu farkllklar, emek piyasasnn fiyat
kuramclarnn nne niin bu kadar
kark bir resim kardnn anlal
masnda nemli bir etkendir. Bu nok
tada en az drt faktrn ele alnmas
gerekir.
Birincisi, satn alnan her hizmet
rak harcanan "alma (ya da emek)
miktarnn ne kadarnn tatmin edici
olaca konusunda olduka geni bir
belirsizlik alan vardr. Adil bir ign
cretinin karl olan adil ign e-
meinin ierii konusundaki belirsizlik
de -zellikle verilen grevler sk sk
deiiyorsa- bir hayli yaygndr. Bu
"aba pazarl en rutin i ortamlarnda
bile ortaya kan bir durum olduun
dan, deerler, grenekler ve pratikler,
idari kurallar ile iveren ve alanlarn
greli gc, emek piyasasndaki so
nularn ekillenmesinde fiyat meka
nizmasyla ayn lde nem kazana
caktr.
kincisi, cretlerdeki ve koullar
daki eitsizlik, bir yandan igcnn
rgtlenmesinin br yandan piyasa
daki rekabetin dzeyini yanstr. Hu
kuk kuramna gre iki tarafn da eit
olduunu ngren bir sat szlemesi
bulunmakla birlikte, bu eitlik, tek ba
na mzakere yrten ii ile potansi
yel bir iveren arasnda genel bir du
rumu yanstan g eitsizliiyle uyu
maz. Sonuta, sanayilemenin sahneye
kndan beri ok deiik ortamlar ve
lkelerde iilerin sendikalar kurarak
bu eitsizlii dengelemeye uratkla
rn grrz. "Toplu pazarlk sistemi,
ortaya kt zaman, cretlerin piyasa
mekanizmasyla belirlenmesinin yerine
cretlerin kurallarla belirlenmesini yer
letirerek^ standart piyasa dncesine
byk bir darbe indirmitir. Toplu pa
zarlk, bylece, emekle ilgili konularda
hukukun ve politikann devreye gir
mesini de salamtr. Toplu alma
187
szlemelerinin ve cret belirleme an
lamalarnn kabul edilebilirlii, tpk
kolektif iiyi temsil eden sendikalarn
ve birliklerin yasallamas gibi (ki bu
rada, her iki tarafn muhtemel atma
larda bavurduklar yaptrmlar ve stra
tejilerden sz etmeye bile gerek duy
muyoruz), sanayilemi dnyann her
tarafnda potansiyel bakmdan istikrar
szlk dourucu bir siyasal sorun haline
gelmitir. Bu yzden birok toplum,
emek piyasasn yasal ve siyasal-idari
denetimi salayc kurallarla kontrol
altna almann yollarn aramaktadr.
ncs, sendikalar da iverenler
de, sklkla, giri kurallar ve i terfi
olanaklaryla belirlenen i hiyerarileri
ve alarnn oluturduu i emek piya
salar yaratmaya alrlar. Szgelimi
sendikalar, ie giri kurallar belirleye
rek ustalk eitiminin alnmasn kst ibirlii abalarn da tevik etmitir.
layabilir ve grece elverili cretler ve
koullar yaratmaya alabilirler. Keza
iverenler de, deiik yardmlar ve ter
fi olanaklaryla emek taleplerini b
lmlere ayrabilirler, bylece deerli
iileri dllendirip ellerinde tutmaya,
dier iilere ancak standardn altnda
ya da *esnek i koullar dayatmaya
ynelebilirler. (Baz aratrmaclarn bir
iddias ise, ksmen ayrmcla ve n
yarglara dayal olan i piyasalarn i
verenlerin iyerini bl-ve-ynet kura
lna gre idare etmelerini zendirebile-
ceidir.) Aile ve mahalle alar da, ie
girme yollarn fiili iyerinin dnda,
geni i emek piyasalar ortaya kara
rak kstlayabilecek baka bir etkendir.
Drdncs, iilerin grece g emeinin greli fiyatn arttracan,
sz ve rgtsz olduu, dolaysyla c buna karlk iverenlerin kadnlara
retlerin ve koullarn iilerin toplu g
lerini kullanabildikleri yerlere gre da
ha elverisiz olmasnn beklenebilecei
pek ok endstri ve yer vardr hl.
rnein kk firmalarda, perakende
ve kiisel hizmet sektrlerinde, part-ti
me ve taeronlara allan endstrilerde
emek piyasas
ve kadnlar, etnik aznlklar ve genler
arasnda sendika rgtlenmesinin bir
sr zorlukla karlat bilinmekte
dir. Bylesi gruplar arasnda i gven
cesinin ve cretlerin yaygn biimde
dk olduunu saptayan aratrma
bulgular pekl bu iilerin yalnzl
ve gszlyle aklanabilir.
kili emek piyasas diye adlandr
lan kuram, birka yl boyunca, emek
piyasalarnn, grece iyi cret verilen
i emek piyasas ilerinden oluan bi
rincil sektr ile daha gvensiz ve d
k cretli ilerden meydana gelen i-
kincil sektr eklinde ayrlabileceini
iddia etmitir (bu kuram, rekabeti mo
deli daha ok andrmaktadr). Bu tr
den bir kuram, kendi disiplinlerinin
nyarglarn sorgulamaya hazr olan
sosyologlar ile iktisatlar arasndaki
Ne var ki gerek iktisatlarn gerekse
sosyologlarn yrttkleri ampirik a-
ratrmalarn ortaya koyduu tablo, e-
mek piyasalarndaki kurald durum
lar ile blnmenin kolayca basit bir i-
kilik eklinde ifade edilebilecei ve da
ha karmak, ok disiplinli yaklam
larn (*emek piyasasnn blnmesi ku
ram gibi) gelimesini salayacadr.
Bununla birlikte, emek piyasasn
daki ikiliin nemli biimlerinden biri
sinin tmyle anlalm olmasa bile,
iyi belgelendiini syleyebiliriz: Er
kekler ile kadnlarn yaptklar iler a-
rasnda cretler, koullar ve i tipleri a-
rasnda kalc ayrmlar vardr. rnein
iktisatlar, eit cret yasasnn kadn
sunduklar ilerin saysnn azalacan
ngrmlerdir. Aslna baklrsa, ka
dnlarn yaptklar toplam i saysnn,
eit cret kurallarna bal olarak ka
dnlarn kazancnn ykseliiyle ayn za
manda artt grlmektedir. Bu eilim
ler, belki, emek piyasalar arasndaki
emek piyasas esneklii
snrl rekabetin yan sra, emek piya
sasnn deiik ayr piyasalara (kadn
emei, kol emei, okumay brakan
gen eitimsiz iiler, yal iiler, krlar ve fnansal performansna para
profesyonel iiler ve benzeri) bln
mesiyle aklanabilir. Bu kuramsal er
evenin en gelikin versiyonlar emek
piyasasnn blnmesi kuramnda bu
lunabilir.
Dolaysyla genel bir adan bakl
dnda, sosyologlarn emek piyasas
kuramna en nemli katklar, insanla
rn u ya da bu piyasaya tahsis edilme
sini belirleyen kltrel, kurumsal ve
yapsal faktrleri, piyasa srelerinin
eksikliklerini, farkl piyasalarda y
rrlkte olan dl sistemlerini ve piya
sadaki g ilikilerinin niteliini sap
tamak olacaktr. Jill Rubery bir dene
mesinde ("Employers and the Labour
Market", der. D. Gallie, Employment
in Britain iinde, 1988), emek piyasa
larna ilikin eitli kuramlar gzden
geirmi, esnek istihdama ilikin ka
ntlar ele alm ve Britanya ve Ameri
ka'daki rnekolay incelemelerinin iyi
bir bibliyografik dkmn yapmtr.
Ampirik analiz rnekleri iin bkz. der.
Jill Rubery ve Frank Wilkinson, Emp
loyer Strategy and the Labour Market
(1994). Ayrca bkz. insan sermayesi
kuram; iblm; mesleki ayrm.
e m e k piyasas esneklii (labour-
market flexibility) Belirli ilerin ya da
bir btn olarak *emek piyasasnn e
itli zelliklerinin bir ksm ya da t
mn anlatmak iin kullanlan bir te
rim. Emek piyasasnn bu zellikleri
yle sralanabilir: ii kategorileri ile
esnek i tanmlar arasndaki ayrm iz
gilerinin bulanklamas; iilerin iler,
iverenler ya da blgeler arasndaki ha
reket aknn artmas; esnek ya da stan
dart olmayan alma saatleri; cret es
neklii; istihdamn ve i modellerinin
rgtlenmesindeki, evde alma ya da
*tele-alma gibi dier yenilikler. Bu
188
balamda, cret esneklii, *tevik -
demeleri projelerinin benimsenmesin
den daha ok, cretlerin irketlerin
lel olarak artmas ya da dalgalanmas
anlamna gelmektedir. Esneklik kav
ram, genellikle olumlu deer yargla
ryla ykldr ve hzl teknolojik dei
im ve ekonomik istikrarszlk dnem
lerinde aka zararl bir nitelie sahip
olduu kabul edilen emek piyasas
"katlklar' nosyonuyla birbirlerini
dengelemektedir. Ayrca bkz. esnek is
tihdam; Japonlama.
emek piyasasnn blnmesi
(labour-market segmentation) *Neo-
klasik iktisat, z olarak, alclar ve sa
tclar birbirleriyle ak rekabet halin
de olan emek piyasasnn, dier piya
salarla genel olarak ayn ekilde iledi
ini ngrr. Kukusuz baz farkllk
lar vardr. Bir kere, emein tamamen
homojen bir meta olmad; iilerin
yaptklar iten ziyade beeni ve bo
zaman tercihleriyle, parasal olmayan
mkfatlardan ziyade parasal seimle
riyle, ayrca *insan sermayesi, eitim
ve yetimeye verdikleri nem, i bece
rileri ve deneyimleri bakmndan bir
birlerinden farkl olduklar genel kabul
gren bir yaklamdr. Fakat emek arz
ile talebini toplam olarak analiz etmek
de hl anlamldr.
Bu *emek piyasas modeli, yllar i-
inde, rnein doktorlar ile giysi tasa
rmclarnn tamamen farkl piyasalar
da altklar gereiyle badaacak
ekilde gelitirilmitir. Britanyal ikti
sat Alfred *Marshall 1880'lerde e-
mek piyasasnda rekabet halinde ol
mayan gruplar bulunduu dncesini
ilk ortaya atan kii olmutur. En -
nemli ayrm izgileri ise mesleki, co
rafi ve endstriyel eksenlerde izilmi
tir. Mesleki emek piyasalarn douran
etken, meslekler arasnda gei yapa
mayan iileri kayda deer derecede
189 emek piyasasnn blnmesi

farkl hnerlere sahip olmaya, yeti
meye ve vasf kazanmaya ciddi bir -
nem vermeye zorlayan iblmdr;
farkllamann ve uzmanlamann gi
derek artmasdr. Szgelimi hastabak
clar ile doktorlar, ayn kurulularda
yan yana alsalar bile tamamen ayr
mesleki emek piyasalarndan gelirler.
Bir meslee girme olanaklarn kstla
yarak, rnein asgari vasflar ve dene
yim sahibi olmay art koarak, bir
meslekte alyor olanlarn emek arz
n kontrol altna alabilmeleri ve kendi
cretlerini ykseltmeleri mmkndr.
Hem iverenlerin hem de iilerin
ykl bir maliyet demeden baka bir
yere tanamayacaklar gz nne geti
rildiinde, emek piyasalar mekna g
re de tanmlanabilir. Buna bal olarak,
diyelim byk ehirlerde, lkenin di
er kelerinde nemli bir isizlik ya
anyor olsa bile cretler yksek tutu
labilir. Belli bir blgede (ie gitme a-
lan, kasaba ya da ehir gibi) yaplabi
lecek ilerin piyasasn anlatrken "ye
rel emek piyasas" teriminin sklkla
kullanldn gzleriz. Endstriyel e-
mek piyasalar, belli endstrilerdeki i
verenlerin zgl becerilere gerek duy
duklar ve eittikleri iileri uzun sre
ellerinde tutmak istedikleri yerlerde
ortaya kar. Diyelim polis memurlar,
kamu grevlileri ve kmr madencileri
lkenin deiik blgelerine, hatta dei
ik iyerlerine gidip gelirken, yaptkla
r ilerde pekl ayn becerileri kulla
nacaklar ve o endstri asndan stan
dart iler ve koullarda alacaklardr.
Rekabet halinde olmayan gruplar
dncesi, genel emek piyasasnn b
lnmesi kuram bal altnda deer
lendirilen kuramlarda olduka ayrntl
biimde gelitirilmitir. Bu erevede
ki iki ana formlasyonun birincisi ikili
(ya da blnm) emek piyasas kura
m, dieri i emek piyasas kuramdr.
ABD'de Peter Doeringer ve Michael
Piore (Internal Labor Markets and
Manpower Analysis, 1971) ile dierleri
(Richard Edwards, Michael Reich ve
David Gordon, Labor Market Segmen
tation, 1975) tarafndan gelitirilen bu
iki kuram, daha sonra ampirik aratr
malarla iyice geniletilmitir. Avrupa'
da daha sonra bu iki kuram tek bir
model halinde btnletiren bir ere
ve gelitirilmitir. Aadaki ekil bu
nun bir rneidir.

Yksek inisiyatif alan

ve
uzun dnemli istikrarl kazanlar

Birincil Birincil
i piyasa (PI) (PE) d piyasa
Esnek ama zellemi ama
zgl vasflar genel vasflar
kincil (SI) (SE) kincil
i piyasa d piyasa

Dk inisiyatif alan
ve
istikrarsz kazanlar

EKL 3: Organizasyonel ve firmaya zg emek piyasalar

emek piyasasnn blnmesi 190

kili emek piyasas kuram, eko varsayan sosyoloji kuramyla kesiir

nomide ve ulusal emek piyasasnda a- ve yakn benzerlikler sergiler. Ayn e
nalitik temelde ayrlan iki sektr (cret kilde, i emek piyasalar kuramnn da,
ve alma zellikleri ile sreleri ta emek piyasalarndaki "Balkanlama"-
mamen farkl olan birincil sektr ile i- ya, endstriyel feodalizme ve bir iteki
kincil sektr) arasnda bir blnme mlkiyet haklar sorununa dikkat e
saptanmasna dayanmaktadr. Bu ku ken sosyolojik tartmalarla yakn pa
rama gre, iki emek piyasas arasnda ralellikleri vardr. Emek piyasasnn
ki i mobilitesi normal koullarda ok blnmesi kuram, ou *klasik iktisa
kstldr; pratikte, ikincil sektrde a di kuramla (bkz. *laissez-faire iktisad)
lan iiler, diyelim niversiteye git kyaslandnda sosyologlar asndan
medikleri ve yksek vasflar elde et daha anlalrdr ve emek piyasasnn
medikleri srece bulunduklar yerde ileyiini konu alan ok disiplinli ara
kapana kslm gibidirler. trmalar yaplmasn kolaylatrmtr.
kincil sektrn yaygn belirgin - emek piyasas, istihdam ve cret
zellikleri *eksik istihdam ile *isizlik- dzeylerinin bir dizi i idari kurallar ve
tir; ayrca, mevcut iler ounlukla d prosedrlerle belirlendii, bro ya da
k becerili, grece fazla eitim iste fabrika tarznda idari bir birimdir.
meyen ve i banda grece kolay bi emek piyasas, geleneksel iktisat ku
imde renilebilecek ilerdir. kincil ramnn, fiyatlarn, i paylamnn ve
sektrde i deitirmenin nnde ok eitim kararlarnn iktisadi deiken
az engel vardr. ler cazip olmadn lerle denetlendii d emek piyasasn
dan, bulunulan yerden ayrlmamay - dan ok farkl bir eydir. ki piyasa bir
zendirici bir ey grlmez ve iiler biriyle bantldr ve aralarnda zel
durmadan baka ilerde ve iverenler giri k noktalan vardr. Bunun ger
iin alrlar. cretler genellikle d eklemedii durumlarda da i piyasa
k, alma koullar varolann en k- daki iler zaten oraya giri hakk ka
tsdr. Yine de kuramclarn, "kt" zanm olan iilerin terfisiyle ya da
ilerde deme ve alma koullarn ii transferiyle doldurulur. piyasa
ya da grece vasfsz iler yaplmasn daki iler, d piyasadaki rekabeti g
ne karmakta, birincil ve ikincil sek lerin dorudan etkilerine kar korun
trlerde tamamen farkl alma kltr maldr. Bu perspektifin ierdii baka
leri bulunup bulunmadna dikkat ek bir formlasyon ise. emek piyasasn
mekte ayrldklarn grrz. Birincil daki belli mevkilere, iveren tiplerine
sektr genellikle st derecede, st sta ya da endstriye gre cret stnlkle
tde ve daha iyi cretli ileri, en iyi ko rini saptayan ierideki-dardaki ana
ullar sunan iverenleri kapsar. Baz for- lizidir.
mlasyonlarda giri olanann kontrol Avrupa Komisyonu iin yrtlen
l olduu mesleki emek piyasalar ne bir aratrmada R. Loveridge ile A. Mok
karlrken, dier formlasyonlarda (Theories of Labour-Market Segmen
endstriyel emek piyasalar ve iveren tation, 1979), bu kuramsal baklar
lerin zellikleri vurgulanr. Birincil birletirerek, yukardaki ekilde gste
sektr bazen st ve alt kademe eklin rilmi firmaya zg emek piyasalarn
de alt blmlere ayrlr. ktisadi kav kapsayan drt maddelik bir snflan
ramlar olan birincil ve ikincil sektrler, drma ortaya koymulardr. Birincil i
snflar arasnda toplumsal *tabakalama katmandaki iler bir firmada istikrarl
ve toplumsal *mobilite bulunduunu olarak alan ana ekirdei oluturur,
 191 Emek Sosyolojisi

firmaya zg becerilerin gelitirilmesi anlamnda kullanlrken; ikincil emek

iin i banda uzun sreli eitime ihti piyasasyla, ilerin daha az gvenceli,
ya duyar, i gvencesi ve iyi terfi ola alma koullarnn daha kt olduu
naklar sunar, geni bir inisiyatif alan ve genellikle en dk cretlerin -
brakr ve yksek maddi mkafatlar dendii kk iyerleri, ekonominin
verir. Birincil d katmandaki iler, fir sendikalamam sektrleri ve pera
maya zg becerilerden ziyade mesle kende sektr gibi, son derece paral,
e zg becerilere sahip olmay gerek rekabete dayal endstriler kastedil
tiren profesyonel ve vasfl usta iler mektedir. Ayrca bkz. yedek sanayi
den oluur ve genellikle bir szlemey ordusu.
le ya da alann kendi bana yapt
bir i olarak yrtlr. kincil d kat E m e k Sosyolojisi (Sociologie du
man, fazla vasf gerektirmeyen iler Travail) 1950'li ve 1960'l yllarda, sa
sunar, az zerklik ve sorumluluk verir, nayi sosyolojisinin ana akmn olutu
dk ve istikrarsz kazan salar ve ran (ounlukla Anglo-Sakson) fabri
rastgele bulunan ya da mevsimlik iler kaya bal perspektifin yepyeni bir e-
gibi kt alma koullarnda yerine letirisini yapan baz Fransz sosyo
getirilirler. kincil i sektr genellikle loglarnn yazlaryla birlikte anlan bir
dk dereceli iler sunar, ama i ba alma sosyolojisi. Emek Sosyolojisi
nda eitim, i gvencesi ve terfi ola kapsamnda retilen metinler, bir yan
naklar daha iyidir. Bu model, birincil da i organizasyonu, teknoloji ve re
i katman ile ikincil d katman arasn timdeki deiiklikler ile br yanda ki
da geikenliin fiilen mmkn olma isel yabanclama, snf ve toplumsal-
dn; birbirine bitiik katmanlar ara siyasal ilikiler arasndaki, Kari *Marx'n
sndaki hareketlerin ve hareket ynle kurmaya alt balar yeniden sap
rinin ise, insan sermayesinin ve iveren tamtr. Bu ekoln balca isimleri
lerin deien iktisadi ortama tepkilerin- George *Friedmann, Michel Crozier,
deki deiikliklere bal olarak ger Pierre Naville, Alain Touraine ile Ser
ekletiini aka ortaya koymaktadr. ge Mallet'dir. Bilhassa Mallet'nin a
lmalar, *yeni bir ii snfnn varl
Sanayi toplumlaryla ilgili ampirik konusunda nemli bir tartmay k
aratrmalar, ikincil emek piyasalarn krtm; fakat Emek Sosyolojisi'nin
da genellikle kadnlarn, etnik aznlk genelinde olduu gibi onun yerleik i-
larn ve gmen iilerin younlatn nanlara kar k *teknikilik ve
gsterir. Yine de sosyal bilimciler, am teknolojik determinizmle snrl kal
pirik analizin iiler, iler, meslekler, mtr. Bu ekoln ngilizcedeki sol y
irketler, iyerleri, endstriler ya da nelimli aratrma ve dnceler ze
bunlarn bazlarn birletiren alanlarda rindeki etkisi, *vasf ve *vasfszlatr-
younlap younlamamas gerektii ma, *emek sreci, *post-Fordizm ve
konusunda farkl dnmektedirler. esnek istihdam hakkndaki daha yeni
Birincil ve ikincil emek piyasalar tartmalar nedeniyle nemli lde
(ya da sektrleri) kavramlar bugn ar silinmi durumdadr. Michael Rose'un
tk geleneksel dncenin iine yer Servants of Post-Industrial Power?
lemi durumdadr: Birincil emek pi (1979) adl almas ngilizcedeki ha
yasas, kamu sektrnde, byk ir rika tarih metinlerinden birisidir ve bu
ketlerde ve sendikalama oran yksek hareketin kuramlar ile almalarn a-
endstrilerde alp, ileri gvenceli naliz etmektedir.
ve alma koullar iyi olan insanlar
emek sreci
e m e k s r e c i (labour process) Emek
sreci analizinin gemii, Kari *Marx'-
n insann ihtiyac olan rnlerin yara
tlmas iin insan emeini devreye so
kan aralara duyduu ilgiye dayand-
rlabilir. Bu sre toplumsal dzeyde
rgtlenmitir ve tarihsel bakmdan
farkl *retim tarzlarna gre deiik
lik gstermektedir. *Kapitalizmde, -
retim dahilindeki eyler ya da nesneler
arasndaki bir iliki gibi grnen bu
sre, aslnda *retim aralarnn sa
hipleri ile onlarn emrinde alanlar a-
rasndaki bir toplumsal ilikiyi yanst
maktadr. Bu ilikiyi kavramann anah
tar, emek sreci ynetiminin retim a-
amasnda yatmaktadr.
Harry Braverman Labour and Mo
nopoly Capital'da (1974), tekelci ser
maye andaki emek srecini analiz
ederek bu tezi gncelletirmeye al
mtr. Braverman'm bu analizde o-
dakland konu, ynetim ve denetimin
srekli sklamasnn getirdii *iin
deer yitirmesidir. Buna gre, emein
tali konuma drlmesi ve *vasfsz-
latrlmas. modern ynetim anlay
ile yeni mekanizasyon ve *otomasyon
tarzlarnn birleik etkilerinin sonucu
dur. Ynetimin ideal hedefi, grevleri
uzmanlk alanlarna gre ayrarak ve
daha alt ksmlara bltrerek, iinin
tm denetim ya da zerkliini kaldr
maktr. Bylece ustalk gerektiren va
sfl iler vasfsz emek dzeyine inmi
olacaktr. Yirminci yzyln balarnda
gelitirilen Taylorizm, yani *bilimsel
ynetim anlay, bu vasfszlatrma
srecinin bilinli ve sistematik bir ifa
desidir. Ayrca, iin vasfszlatrlma-
snn genel etkilerinden birisinin, ara
kademedeki iiler (rutin bro perso
neli gibi) ile ii snf kitlesi arasnda
bir yaknlk yaratmak olaca ileri s
rlmektedir.
Braverman'm kendi varsayd de
iikliklerle bal grd faktrler. netim kurmasyla eitlemesi de ok
192
ekonomiyi devletin dzenlemesi, plan
lamann giderek daha fazla ne kma
s, bro ilerinin ve brolardaki bilgi
sayarlamann genilemesi ve *ikili e-
mek piyasalarnn ortaya kmasdr.
Yalnz bu gelimeleri kendi argma-
nyla nasl ilikilendirdii pek ak de
ildir.
Braverman'm deiim sreciyle il
gili kavramsal (atrmas, uyumas ge
rekmeyen bir faktrler btnnden zi
yade tek dorultudaki bir eilimi tem
sil ettii iin doruluundan phe e-
dilmitir. rnein farkl endstrilerde
farkl modeller olabilir. Braverman, fi
ilen ok fazla ve eitte strateji bulun
duu halde, bir ynetim modelini ev
rensel sayd iin de eletiriye ura
mtr. Diyelim brokratiklemi y
netim, iyerinde bir ibirlii ortam ya
ratmak amacyla iileri ynetim sre
cine dahil etme olana yaratabilir. Bu
tartmaya katlan baka yazarlar, Bra-
verman'n k tezini bu dorultuda
geniletmeye almlardr. (Ayn so
runlarn Braverman sonrasnda ele al
nn sergileyen iyi bir mek iin bkz.
R. Edwards, Contested Terrain, 1979).
Dier sorunlar, Braverman'm mmkn
grdnden daha fazla irdelenebile-
cek olan, *vasfin doas ve tanm et
rafnda dnmektedir. Ustalk becerile
rinin yok oluu ile *aklclama (rasyo-
nalizasyon) sreci arasndaki ban
yeterince aratrlmad iddiasnn ya
n sra, yeni ortaya kan vasflara ba
l olarak vasfszlatrma tezinin geer
liliini kaybettii yolunda bir gr de
vardr. Braverman'm snf ilikileri so
runu hakkndaki aklamas -bilhassa
gl *sendikalarn bulunduu iyerle
rinde- iinin ynetimin denetim me
kanizmasnn daha sklamasna kar
kma olanan yeterli derecede vur-
gulamazken, baka bir konuda, iinin
becerilerini ynetimin daha zayf de
193 emperyalizm

ciddi saldrlarla karlamtr. Braver- emellerini karlamak amacyla kulla

man'n analizi, snf ilikilerinin yal nlan ve daha sonra genelde Byk
nzca nesnel doasn ele ald, ii Devletler'in rekabetini (askeri stn
snfnn znel deneyimleri zerinde lk salama abalar ve Afrika ile As
durmad iin zellikle snrldr. Yi ya'da yeni smrge topraklarn ele
ne, onun grlerine sempatiyle bakan geirme yar gibi) anlatmak iin ba
yorumcular, youn bir ampirik ara vurulan bir terim. Emperyalizm terimi
trmalar programyla bu eksiklikleri gi daha yakn zamanlarda ise giderek (ve
dermeye almlardr (rnein bkz. artk yalnzca) daha gelimi lkelerin
M. Burawoy, The Politics of Produc smrge lkeler zerindeki egemenli
tion, 1975). Yalnz bu eletiriler, tar ine karlk gelmektedir. Dolaysyla
tma gndeminin belirlenmesinde "smrgeciliin eanlamls haline
Braverman'm almalarnn ne kadar gelmitir.
etkili olduunun ok iyi bir gsterge Avrupa'nn denetiminin 1870'den
sidir. Ayrca bkz. proleterleme. sonra genileyerek artmasna akla
malar getirmeye alan emperyalizm
emekli blgeleri (retirement centre) kuramlar genel kategori altnda
Pek ok insann emekli olduktan sonra toplanabilir.
lman iklimi, vergi sistemi ya da gzel Joseph *Schumpeter'in liberal d
bo vakit imknlar dolaysyla tan nce geleneine dayanan sosyolojik
d bir kasaba, sahil blgesi, ada ya da kuram, emperyal politikalar gereksiz
dier corafi yerler. Bat sanayi top ve verimlilii bozan politikalar olarak
lumlarnda yallar nfusun gittike grr ve emperyalizmi, emperyal l
artan bir blmn oluturduklar iin, keler iinde sanayi-ncesi ve p r e c a p i
(bata ABD'de olmak zere) emekli talist bir toplumsal katmann (atalarn
blgelerinde tamamen onlara ynelik, dan getirdii idealleri ve toplumsal ko
hazr kasaba ve evler ina edilmekte numu nedeniyle, eilimleri modern ka
dir. pitalist toplumun karlarna uymayan
toprakl ve askeri aristokrasi) varl
e m p a t i (empathy) zellikle duygusal nn yansmas eklinde analiz eder.
dzeyde, kendini bakalarnn yerine
koyma ve onlar anlama becerisi. Sos Marksist kuramlara ve daha ge
yolojideki Max *Weber'in verstehen nelde iktisadi kuramlara gre, emper
(anlama) kavramnn genellikle ve yalizm kapitalist sanayilemenin ve bu
yanl biimde, inceleme nesnesiyle srecin daha ok gelimi lkelerde
empatiyi beraberinde getirdii kabul ulam olduu snrn zorunlu bir r
edilmitir. Empatinin yararl bir hipo ndr. Burada emperyalizm, ya pre-
tez kayna olduu da sklkla ortaya kapitalist toplumlarn kendi boyundu
atlan bir iddiadr. William Outhwai- ruklar altna alabilecekleri, ya da c
te'in Understanding Social Life: The retlerin dk, yatrm getirilerinin ise
Method Called Verstehen \ (1975) hl yksek olaca pazarlar arayn tem
bu konudaki en iyi yorum metnidir. sil etmektedir. Lenin'e gre, emperya
Ayrca bkz. anlam. lizm (smrgecilik anlamnda) kapita
lizmin "en yksek aamasf'yd ve onun
ortadan kaldrlmas bir btn olarak
e m p e r y a l i z m (imperialism) Szlk
kapitalizmin sonunu haber verecekti.
anlam "imparatorluk-uluk" (empire-
ism) olan, ilk olarak 1860'larda, Fran Son olarak, stratejik ya da siyasal
sa'da III. Napoleon'un siyasal ve askeri emperyalizm kuramlar, 1870'lerdeki
en az kar ilkesi
genilemeyi sadece bu tr ok saydaki
tarihsel fenomenden birisi olarak g
rp, daha gl olan devletlerin, ou
iktisadi kkenli olmayan eitli ne
denlerle ve farkl mekanizmalardan ya
rarlanarak, daha zayf devletleri kont
rolleri altna alma abalar eklinde yo
rumluyorlar, dolaysyla emperyaliz
min zellikle iktisadi ya da kapitaliz
me zg bir yannn bulunmadn sa bir tek endeks halinde birletirmenin
vunuyorlard. Bu anlamyla emperya
lizm terimi, Pers ve Roma gibi antik
imparatorluklar iin kullanlabildii gi
bi, 1990'a kadarki Sovyet blou ve La
tin Amerika'da ABD'nin iktisadi etkisi
sayesinde olumu gayri resmi impara
torluklar iin de kullanlabilmektedir.
Ayrca bkz. yeni smrgecilik.
en a z kar ilkesi (jjrinciple of least
interest) Herhangi bir ilikide, bir eyi
elde etmeyi en az umursayan kiinin
en iyi pazarlk konumunda olduunu
ileri sren bir genelleme.
en k k kareler regresyonu
(least-squares regression) bkz.
regresyon
en u y g u n d o r u (line of the best fit)
bkz. regresyon
e n d e k s (index) Herhangi bir ilgi ala
nnda seilmi olan gstergelerin ge
nellikle arlkl bileimini gsteren,
kantitatif bir toplumsal, iktisadi ya da
siyasal l. Endeks rneklerinden bi
risi, Federal Aratrma Brosu'nun
tm ABD'yi kapsayan su endeksidir.
Baka lkelerde tketim mallarndaki
enflasyon oranlarn len bir tr pera
kende fiyat endekslerine rastlanr. En
dekslerde, karlatrma yapmay ko
laylatrmak iin genellikle bir stan
dartlamaya gidilir. rnein bir zaman
dizisindeki ilk yla 100 taban puan ve
rilir ya da belli bir konudaki genel ulu
sal l 100 olarak dnlp, dier Bu durumda yapsal konum, davran
alt kategoriler belirlenir.
194
Bu ve buna benzer baka endeks
ler, trendleri *uzun sreli aratrma a-
nalizleri araclyla incelemeye al
an sosyologlarn iine yararken, (r
nein) yoksunluk ve yoksulluk en
deksleri gibi daha karmak nitelikteki
baka endekslerin de belli yararlar
vardr. Bir kere, (diyelim) yoksunlukla
ilgili ok saydaki gstergeyi anlaml
kard bir sr problemle karla
lacaktr. Bunlardan sadece en ak o-
lanlarn aktaracak olursak: gsterge
ler, ok farkl sreleri yanstmalarna
ramen birbirleriyle sk bir iliki iin
de olabilirler; gstergeleri lmek, de
recelendirmek ve baarsz olduklarn
saptamak kanlmaz olarak tartmal
dr, nk bunlar farkl ekillerde (uz
manlarn fikirlerini almak, faktr a-
nalizi, kme analizi, vb.) de yaplabi
lir; sonuta elde edilen endekste ierili
olan ekolojik problemler (bkz. ekolo
jik yanlsama) nedensel analize zarar
verirler. Ayrca, yoksunluun derecesi,
kapsam ve younluunu ieren, by
lece sonulan yorumlama problemleri
ni iyice arlatran baka endeksler de
hazrlanmtr. Gstergeleri (diyelim)
lkeler baznda standartlamann getir
dii problemler, basit bir ekilde an
laml bileik endeksler hazrlamann
teknik glklerine dikkat ekerler.
Dahas, ok deikenli analize
uygun gelitirilmi tekniklerin says
nn oalmas bu tr bileik endeksleri
giderek eskitmektedir. rnein isiz
lik, deerler, etnik kken, gelir, aile
bykl ve tipi, refaha bamllk ve
benzeri konularda yeterince geni bir
rneklemden veriler toplanmsa, o
zaman bu zellikler arasndaki neden
sel ilikileri, regresyon ilemleri ve
nedensel modelleme iin kullanlan
dier istatistiki teknikleri erevesinde
ampirik bir sorun olarak grebiliriz.
ve inanlar arasndaki balar ampirik
195
aratrma konusu olabilir ve aratrma
clar da, farazi bir "yoksunluk" duru
mu saptanmadan nce bu zelliklerden
ka tanesinin bir araya getirilmesi ge
rektiine karar vermeye artk ihtiya
duymazlar.
Kukusuz siyasetiler, yerel alanla
r veya blgeleri yoksunluk (ya da
baka bir konu) derecesini yanstt
dnlen tek bir endeksle derecelen
diren tablolara bakmaktan holanrlar,
nk bu tr tablolar grnte kamu
harcamalar iin salam (ve kolayca
anlalan) bir temel sunarlar. Bu yz
den, sosyolojik bakmdan fazla anlam
tamayan endeksler pek ok *politika
aratrmasnda hl nemli bir zellik
tir (bkz. Birleik Krallk evre Bakan
l Raporu, 1991 Deprivation Index:
A Review of Approaches and a Matrix
of Results, 1995). te yandan, bu en
dekslerin sosyal bilim asndan yararl
olup olmamas baka bir konudur ve
bu tr egzersizlerin, sosyolojik ara
trmalarn asli ilgi alann oluturan
nedensel ilikilere k tutmaya ne ka
dar katkda bulunduunu anlamak ko
lay deildir.
e n d s t r i y a l i z m (sanayicilik), sa
nayileme (industrialism, industriali
zation) Bu szcklerin ikisi de, gele
neksel sistemlerle kyaslandnda mo
dern toplumlarda muazzam derecede
daha byk bir servet yaratma kapasi
tesi salam retim yntemlerine ge
iin karldr. Yalnz, sanayileme
genellikle mal imalatn etkileyen bir
olgu olarak grlmekle birlikte, en
dstriyel terimini tarmda ve dier sa
nayi sektrlerinde, ayrca idari ba
lamlarda verimlilii oaltmay n
gren modern yntemler iin kullan
mann da akla yatkn, daha dorusu ge
rekli olduu belirtilmelidir. Eklenmesi
gereken baka bir nokta, endstriyaliz-
min kapitalizmle ayn ey olmad
dr. nk, kapitalizm sanayilemenin
endstriyel atma
ilk ve balca aktr olmasna ramen
tek aktr deildir. Kapitalizm sana
yilemeden nce domutur ve temel
biimi gerek zamana, gerekse toplum
dan topluma gre deiiklikler gster
mektedir.
Endstriyalizmin tipik zellikleri
konusunda makul bir gr birliine
rastlanrken, hangi zelliklerin temel
olduu konusunda ayn dzeyde kon
senss yoktur. Endstriyalizmin -hepsi
de bu szln dier maddelerinde
tartlan- tipik zellikleri iblm,
kltrel rasyonalizasyon, fabrika sis
temi ve makineleme, problem zme
de evrensel dzeyde bilimsel yntem
lerin uygulanmas, zaman disiplini ve
ertelenmi doyum, brokrasi ve kural
larla idare ile toplumsal ve corafi ba
kmdan mobil bir igcdr.
Fakat bu zelliklerin bir listesinin
karlmasnn, bu maddelerden her
hangi birisinin bu haliyle endstriya
lizmin sonucu mu olduu, yoksa ya
kapitalizmle bir aradalna ya da ilk
sanayileen toplumlarn kapitalist top
lumlar olmasna m balanmas gerek
tii trnden bir sorun ortaya kara
ca muhakkaktr. Ayn saptamalar,
pekl modernitenin eitli biimlerde
kapitalizme ya da sanayilemeye ba
lanm ok saydaki zellikleri (pazar
larn alabildiine genilemesi, bilimsel
rasyonalizmin arkasndaki hesap ba
kn ve para ekonomisinin bymesi,
sanayi ruhunun kendisi, vb.) iin de
yaplabilir. Ayrca bkz. sanayi sekt
r; sanayi toplumu.
endstriyel atma (industrial con
flict) Sanayi iletmelerindeki alma
ilikisinde, i szlemesine ve *aba
pazarlna taraf olan kesimlerin ho
nutsuzluklarn yanstan her trl ifade
iin kullanlan bir terim. Endstriyel
atmann farkl trleri iki genel snf
altnda toplanabilir: gayri resmi ve res
mi atma.
endstriyel atma
Gayri resmi endstriyel atmann
bu ekilde adlandrlmasnn nedeni,
sistemli bir rgtlle dayanmayan,
dolaysz biimde ortaya km bir
memnuniyetsizlikten kaynaklanan ve
tamamen ifade edici nitelik tayan a
tmalar temsil etmesidir. Normal ko
ullarda akld (irrasyonel) grnen
birok sabotaj (kaytarmaclk, sk i
deitirme, ihmalkrlk ve i kazalar
gibi tamamen bireysel, hatta bilind
protestolar) bu anlamdaki endstriyel
atmann kapsamna girecektir. Sa
nayi sosyologlar, gerek kendiliinden
gerekleen i brakma eylemleri ile
grevleri, gerekse kty, kstlayc uy kullanlan terimlerdir. Pratikte, kanun
gulamalar, gizlilii veya stleri kolla
yan dier kurallar dzenleyen alma
grubu normlarnda ynetime srekli
muhalefet etmeyi gayri resmi endstri
yel atma rnekleri arasna katm
lardr. Dolaysyla gayri resmi endst
riyel atma fikri, ynetimin bak a-
sndan akl almaz grnebilecek olan
davranlar vurgulayan, fakat ok sk
bavurulduunda etkisini kaybedecek
bir tutumu yanstr.
Resmi endstriyel atma, bir
sendika ya da iileri temsil eden
baka bir organ araclyla dile getiri
len rgtl atmalar iin kullanlr. ksmyla ilgili olarak zayf korelas
Resmi atmalarn amac, tepkileri ya
da memnuniyetsizlii yanstmaktan zi
yade (ya da bunlarn yan sra) stratejik
ve arasal niteliktedir ve genellikle,
anlamazlk konusu olan sorunlara ka
ytsz kalan ya da kiisel adan etki
lenmeyen iileri de kapsayabilir. Res
mi endstriyel atmann karakteristik
biimi rgtl *grev; yani, yaptrm
lardan kurtulmak iin iilerin kolektif
gcne dayanarak ve cret ya da a
lma koullarnda birtakm kazanmlar
elde etmeyi hedefleyerek, szlemeyi
geici bir sreliine askya alarak a
lmama eylemidir. Grevler, i yava
latma eylemi ve kuralc alma gibi
196
baka resmi yaptrmlarla glendirile-
bilecei gibi, dorudan etkilenen kii
lerle snrl tutulabilir ya da ilikili i
lerde ve sanayi kollarnda alan ii
lerin sempati grevleri biiminde ger
ekleebilir. Sendika liderliinde ba
latlan ve yasalara, *toplu pazarlk an
lamalarna uygun biimde yaplan
grevler resmi eylemler saylr. Resmi
olmayan ya da "kanunsuz" grev ise,
sendika sorumlular gibi tannmayan
liderlerin, yetkisiz bir sendikann n
clnde ya da yerleik toplu pazar
lk kurallaryla yasalarn ihlal eden
baka yollarla balatlan grevler iin
suz grevler ile resmi olmayan atma
nn daha kolektif biimlerinin bazlar
arasnda net bir ayrm yaplamayaca
bellidir.
Eskiden sanayi sosyolojisinde,
greve yatknlk terimi zerinde bir sr
tartma yrtlm; grev modellerini
endstri tipiyle, alan topluluun s
nfsal trdelii ve izolasyonunun de
recesiyle, seri retim teknolojilerinin
kullanlmas, iletme ynetiminin b-
rokratiklemesi ve alma gruplarnn
yaplanyla ilikilendirmeye ynelik
abalar grlmt. Bu faktrlerin bir
yonlar saptansa da, grevlerin ve iile
rin honutsuzluunu yanstan benzer
eylemlerin skl ve meydana gelii o
kadar deikendir ki, biribiryle hibir
ilikisi olmayan pek ok olay tespit e-
dilebilir. ktisatlar, uzun sreli grev
modellerini iktisadi gstergelerle ili-
kilendirmekte belli baarlar salam
lar, fakat, ulusal ve uluslararas temel
deki grev istatistiklerinin nitelii ve
kapsamlarnn deikenlii bu eilim
deki dier aratrmaclar gibi onlar iin
de engel olmutur. Dolaysyla ka
rlacak sonular olduka genel bir d
zeyde kalacaktr. Bu tr yapsal ak
lamalara yaplabilecek temel bir itiraz,

197
endstriyel atmann daha ak bi
imlerinin gerek kkrtlm gerekse
toplumsal dzlemde rgtlenmi ol
mas gerekliliidir.
Demek ki, endstriyel atmalar
iin ngrlen aklamalarda, iilerin
ve liderlerinin algladklar stratejik et
kenlerin ve endstriyel eylemin an
lamnn (ki bu anlamn, endstriyel i-
liki kltrlerine gre byk deiik
likler sergileyebilecei -ve aka ser
giledii- yadsnmaz bir gerektir) akl
da tutulmas gerekmektedir. rnein,
i srasnda krmz apka giymek Ja
pon iletmelerinde (Britanya iletmele
rindeki uzatlm bir grev kadar) ciddi
bir muhalefet gstergesidir.
Bu konudaki kuramsal almalar
ve rnekolay incelemelerinden oluan
literatr ok genitir. yi bir zet iin
bkz. Stephen Hill, Competition and
Conflict at Work (1981). Ayrca bkz.
Kerr-Siegel hipotezi; znel alma
deneyimi.
e n d s t r i y e l d e m o k r a s i (industrial
democracy) Sanayide alanlarn
yurttalk haklar ierisinde, iilerin
bir sanayi iletmesinin ya da ticari ku
ruluun idare edilmesine ksmen veya
tamamen katlmalarnn da yer almas
n ngren bir ideal dnce. Endst
riyel demokrasi ve bununla bantl
olan baka terimler genellikle ideolojik
armlarla ykl grleri yanstr.
Bir uta, endstriyel demokrasi, iile
rin (muhtemelen retici kooperatifle
rinde rneklendii gibi, iilerin re
tim aralarna sahip olmalaryla ba
lantl olarak) kendi endstrilerini de
netmeleri dncesini iermektedir.
Baka bir yaklam, irketlerin yne
tim kurullarnda ya da ynetici organ
larnda ii veya sendika temsilcileri
nin yer almasdr. Bazlarna gre, sen
dikalarn ynetimlere kar bir tr s
rekli muhalefet yapt toplu pazarlk
sisteminde olduu gibi. endstriyel
endstriyel demokrasi
demokrasi "ii katlm" biimini al
maldr. Bu modelde, yneticiler bir -
neri yaparlar, alanlar ve sendikalar
bu neriye kar tepkilerini belirtirler
ve gerekli grrlerse kar ktklarn
ifade ederler, sonra, mzakereler sonu
cunda iki taraf da az ok tatmin ede
cek toplu anlamalara varlr. Drdn
c yaklamda ise yetki paylam daha
az, danma ve iletiim daha ok ne
karlr: Kararlarn tm sorumluluu
yneticilerdedir, ama istenilen dei
ikliklerin yrrle konmasndan n
ce ii temsilcilerine danacak d
zenlemelerin yaplmas gerekmektedir.
Endstriyel demokraside iiler a-
dna temsili yaplar bulunmasn ng
ren bu tr yaklamlar genellikle ""do
layl demokrasi" rnekleri kapsamna
sokulmaktadr. "Dorudan demokra
siliden ise ancak iilerin kendilerini
bu tr araclar olmadan temsil ettikleri
durumlar iin sz edilebilir. organi
zasyonu ve planlamasndaki kararlarn
ynetimden bamsz olarak vermekle
ykml, ama grup kararlarn etkile
mekte tm yelerin dorudan kiisel
rol oynayabilecekleri kadar da kk
olan zerk bir alma grubu buna r
nek gsterilebilir.
Endstriyel demokrasi, yalnz ka
pitalist iletmenin karakteristik otoriter
ve brokratik yaplarna deil, ayn
zamanda sosyalist rejimlerin planl e-
konomilerinde grlen merkeziletirici
eilimlere de temelden kar bir olgu
dur. Katlm olmad takdirde iinin
yabanclamas kalc bir durum ol
maktan kurtulamayacaktr. te yandan
bu gr eletirenler, katlmn iile
rin abalarn denetim altna almak ya
da sendikal rgtlenmeyi ve birlii za
yflatmak zere bir maniplasyon arac
eklinde kullanlabileceini ileri sr
mektedirler. Gerek yaamda karla
lan rnekler, iilerin sahip olduu
ya da iilere tannan gcn derecesinin
endstriyel entegrasyon
bu konuda can alc bir etken olduunu
kantlamtr. Bu konuda daha pheci
olanlar ise, Yugoslavya'da adem-i
merkeziyeti devlet sosyalizminde ge
ni biimde uygulanan iilerin zy
netimi modelinde bile parti denetimi
nin kurulduuna dikkat ekmilerdir.
i kooperatifleri, zellikle spanya'-
daki Mondragon deneyi de byk ilgi
dourmu olan bir alternatiftir. Yine.
Almanya'daki birlikte belirleme sis
temi, ii hareketinin kapitalizm ile
sosyalizm arasnda bir orta yol bulma
basklarnn sonucunda gndeme geti
rilmi ve Avrupa Topluluu'na dahil
olan lkelerin oundaki emek politi
kalarn ciddi derecede etkilemitir.
Kr paylam ve hisse paylam gibi
emalar ise, ynetimin inisiyatifinde
yrtlen katlm sistemleri kapsamn
da grlebilir. letme ynetiminin ini
siyatifine bal olan dier katlm mo
delleri, zynetime dayal alma
gruplar ve takmlar, nsan likileri
Hareketi'nin fikirlerini yanstan kat
lmc liderlik tarzlar ve Japonlarn uy
guladklar kalite emberleridir.
endstriyel e n t e g r a s y o n (indust
rial integration) lek ya da finans e-
konomilerini verimli hale getirmek a-
macyla, eskiden ayr olan firmalar,
iletmeleri ya da retim srelerini bir
birine balama eilimini karlayan bir
terim. Burada entegrasyon, bitmi bir
rnn imal edilmesi ya da bir hizme
tin sunulmas srecindeki ayr aama
lar birletiren dikey bir izgide olabi
lecei gibi, ayr sektrlerdeki faaliyet
lerde mlkiyet ve denetim birlii sa
layan yatay bir izgide de gereklee
bilir.
e n d s t r i y e l e y l e m (industrial acti
on) i ve iveren gruplarnn alma
koullar konusunda yaptklar tart
malarda geerli olan yaptrmlar. r
nein grev, iilerin almaya devam
198
etmeye kar kmalarn gsteren ve
genellikle i brakma ya da toplu bir
ekilde iyerine gitmemeyi de kapsa
yan bir eylemdir. Yasad grevler ksa
srer ve hibir uyar yaplmadan ba
lar. Resmi olmayan grevler, iilerin
sendikasnn resmi onay alnmadan
yaplan grevlerdir. yerinden kma
dan yrtlen grevler ya da iyerinde
oturma eylemleri, grevcilerin iverenin
tesislerinden ayrlmama bakmndan
dierlerinden farkldr. ilerin ve ii
sendikalarnn ellerindeki dier yapt
rmlar arasnda, fabrika ya da ofis ku
rallarna ynetimi rahatsz edecek de
recede igzarca ve ar bir titizlikle
uyulan kuralc almay; iin normal
koullara gre daha ar yaplmas an
lamna gelen i yavalatmay; iilerin
standart saatlerden daha fazla alma
y kabul etmedikleri fazla mesai yap
mamay ve iilerin belli rnler ya da
hizmetlerde almay kabul etmedik
leri kara liste oluturmay sayabiliriz.
verenlerin elinde bulunan, tek tek i
ilere kar disiplin soruturmas a
mann dnda grevle edeer nitelikte
saylabilecek balca yaptrm ise, ive
renin iileri ya iten kararak ya da
iyerine girmelerini engelleyerek uy
gulad lokavttr. ilerin ya da ive
renlerin bu aralara ne kadar sk ba
vurduklar, endstriyel atmann (ki
bu, ok daha geni kapsaml ve anla
lmas g bir nosyondur) gstergesi
saylmaktadr. Anlamazlklarn says,
kaybedilen i gnnn miktar ve ey
lemlere katlan iilerin says dahil
olmak zere grevler ve lokavtlarla il
gili bilgilere pek ok lkede rahata
ulalabilir, yalnz farkl istatistiki ta
nmlar kullanlmas nedeniyle bu tr
rakamlara bir para ihtiyatla yaklal-
maldr. Endstriyel eylemin dier bi-
imleriyle ilgili veriler ok daha az
kullanlmaktadr.
endstriyel ilikiler (industrial re
lations) bkz. ii-iveren ilikileri
199
enflasyon {inflation) Bir ekonomide
fiyatlarn genelde art devamllk
gsteriyorsa, para arznda da bir arta
yol amas gerekir. ktisatlar, enflas
yonla ilgili deiik aklamalar yap
mlardr. Enflasyondan ar toplam
talebin ("ok az maln peinde ok
fazla para olmas") sorumlu olduu
yolunda genel bir gr birlii bulun
makla birlikte, bu durumun ilk planda
nasl ortaya kt konusunda bir an
lama yoktur. Tartmann nemli bir
ekseni, talebin mi yoksa ykselen ma
liyetlerin mi enflasyona neden olduu
dur. Ykselen maliyetlere etkide bu
lunduu sylenen faktrler arasnda, a-
r para-cret artlar, idari fiyat ar
tlar, ithalat maliyetinin ykselii, sa
nayi sektrleri arasnda yatrm ve
kaynak dalmnda katlk ve enflas-
yonist beklentiler saylabilir. Burada
ak grnen ey, enflasyon ortalama
yaam standartlarnn reel deerini et
kilememesine ramen, reel yaam
standartlarn deiik gruplar arasnda
keyfi bir ekilde, gruplarn gelirlerinin
parasal deerini fiyat dzeyinde genel
ykselie uydurma becerilerine gre
yeniden bltrme eilimi tamas
dr. Enflasyonun bu eiliminin toplum
sal gerilimleri ve atmalar k e s i n
letirecek olmas da sosyologlarn ilgi
sini ekmi olan bir konudur.
Enflasyonla ilgili olarak yaplan ilk
sosyolojik incelemelerin iktisat kura-
mndaki irdelenmemi kategorilere y
neldii iddias bir yana. daha sonraki
almalarn ounda iktisatlarn a naklarna daha kolay ulamay sala
lmalarnn yerini almaya deil, ek
siklerinin tamamlanmasna allm
tr. Enflasyon eilimli ve fiyatlarn is
tikrarl olduu sanayi kltrleri arasn
daki farklln temeli olarak ne ka
rlan enflasyonun yol at faktrler,
normatif ve yapsal faktrler eklinde
snflandrlabilir. Aka Emile Durk
heim'n egoizm kavramnn etkisini
enformasyon toplumu
tayan normatif argman, bir piyasa
toplumundaki gelir eitsizliklerinin eit
ie eit cret gibi ahlki bir standartla
belirlenmediini ngrmektedir. Gelir
eitsizlikleri, gerek bireylerin gerekse
rgtl gruplarn piyasa gcndeki
keyfi deikenliklerin yansmasdr.
Bununla birlikte, normatif nedenle
rin etkisi eitli yapsal faktrler dola-
ymyla kendisini gsterecektir. Bu
faktrleri yle sralayabiliriz: Deiik
gruplarn gelirlerini arttrmadaki fark-
llaan becerilerinin, gruplar arasndaki
gveni arttran yasalar ve kurumsal
denetimlerle ne lde istikrarl kln
d ya da dzenlendii: ekonominin
retken kapasitesi, zellikle de hzla
oalan ya da sabit kalan veya yava
yava artan bir arta el koyma abala
r; krllktaki artlarn gelir getiren
endstriyel kapasiteyle yeniden yat
rma m dntrld, yoksa getirii
genelde iilere yansmayan fnansal
speklasyonlarla m emildii.
Enflasyonu konu alan sosyolojik
literatrn en iyi zeti Michael Gil
bert'in Inflation and Social Conflict
(1986) adl almasdr
e n f o r m a s y o n teknolojisi (informa
tion technology) bkz. siber toplum
enformasyon toplumu (informa
tion society) Ulusal ve uluslararas d
zeydeki iletiimi kolaylatrmak ve k
tphanelere, veri arivlerine, zel ku
rulularn ya da kamu kurumlarnn
kontrolndeki dier enformasyon kay
mak zere dk maliyetli enformas
yon teknolojisinin, bilgisayarlarn ve
telekomnikasyon aralarnn yaygn
biimde kullanld bir toplum. leti
im olanaklarnn artmasnn ve bilgi
lere daha kolay ulamann, ar bilgi
yklemesi gibi yeni problemler dou
rarak niteliksel adan farkl bir toplum
yaratt ve kiiler, irketler ve lkeler
Engels, Friedrich
arasndaki bilgi akn denetleyecek
yeni dzenleme biimleri ihtiyacn or
taya kard ileri srlmtr. Piyasa "Marx'la entelektel bir ortaklk geli
ekonomileri geleneksel biimde ktlk
problemini zmeyi hedefledii halde,
enformasyon toplumu pratikte, tanm
gerei, bolluk problemleri ve bu bilgi
bolluunu ynlendirmek iin hangi a-
ralarn kullanlmas gerektiiyle ba
ntl sorunlar douracaktr.
1990'larn sonunda enformasyon
ve iletiim teknolojilerinin dijitalleme
ynelimi, her ekonomik sektr can
landrarak ve yirmi birinci yzylda i
dnyasnda, medyada, sanatlarda ve
kamu idaresinde hl gelitirilme sre
cinde olan yeni rnlerle hizmetlerin
potansiyelini gelitirerek enformasyon
toplumu asndan nemli bir adm
oluturmutu. Baz yorumcular, mr
boyu renmeye ve eitime kesintisiz
nem verilmesine vurgu yaparak en
formasyon teknolojisinden bilgi top
lumuna doru bir gei yaanaca g
rndeydiler. u anda gzlenmekte
olan baka bir sonu, ii ile beyaz ya
kal almay bir araya getirmek ze
re, kamusal ulam aralarn ve oto
mobili devreden karan, eve dayal
iler ile semtlerde toplanan i merkez
lerinin yaylmasdr. Benzer biimde
yeni teknolojiler de baz beyaz yakal
ilerin dnyann baka yerlerinde ya
plmasna, bylece iletmelerin "kre-
selleip rekabetin artmasna olanak ta
nmaktadr. Ayrca bkz. nternet; si-
ber toplum.
E n g e l s , F r i e d r i c h (1820-1895) On
dokuzuncu yzyl filozofu ve sosyalisti
olan Engels, ayrca bir imalat ve
*Marksizmin kurucularndandr. En-
gels'in yaamn ve almalarn en iyi
anlatan metin Terrell Carver'n Engels
(1981) adl biyografsidir.
Rhineland'da varlkl bir tekstil i-
malatsnn byk olu olarak doan
Engels, daha genliindeyken kendi
200
kkeninin muhafazakrlna kar e-
letirel bir tutum taknm ve Kari
tirmeye girimiti. Aralarnda o kadar
yakn bir ibirlii kurulmutu ki, baz
dncelerin hangisine atfedilmesi ge
rektiini belirlemek genellikle ok zor
oluyordu. Marx ve Engels'in radikal
Gen Hegelciler evresindeki ilk etki
leri ve 1840'larn banda "sosyalizme
ve "komnizme geileri birbirine pa
ralel olarak gereklemiti. Marx'i si
yasal iktisatla mr boyunca ilgilen
meye ynlendiren de anlalan En-
gels'in "Outlines of a Criticique of Po
litical Economy" (1844) adl denemesi
olmutur. Nitekim Kapital, Marx'in bu
yndeki almalarnn doruk noktasn
oluturacaktr. Marx'in salnda Ka-
pital'm sadece birinci cildi yaynlan
m ve dier iki cildin taslaklarnn ya
yna hazrlanmas, Marx'in lmnden
sonra Engels'in katklaryla gerek
lemitir.
1848'in baarsz ayaklanmalarn
da (grece kk bir rolle) yer almala
rndan sonra Marx da Engels de ngil
tere'ye srgne gitmilerdi. Engels
1869'a kadar Manchester'de aile ir
ketiyle megul olmutu, ama bu sayede
en azndan Marx'in ailesinin umutsuz
ca ihtiyac olan mali destei salaya
biliyor, Marx da almalarn srd
ryordu. 1870'lerden sonra Engels en
telektel ve siyasal almalarna daha
fazla zaman ayrabilecekti. Uluslarara
s ii snf hareketinin liderleri birok
konuda ona danyorlard ve o da
1875'ten sonra Alman sosyalist hare
ketinin gelimesiyle zellikle yakndan
ilgilenmeye balamt. Engels'in ken
disinin ve Marx'in tarihe, siyasete ve
felsefeye yaklamlarn sergiledii ki
taplaryla brorleri son derece yaygn
bir ekilde elden ele dolaarak okunu
yordu ve onun almalar, Marksiz-
min imajnn, daha sonraki komnist
ve sosyalist militan kuaklarnn sahip
201 entelekteller

kacaklar sistematik bir dnya gr kabul edilen ya da evlilikle gelen kii

olarak yerlemesinde Marx'in yaptk leri de kapsar ve neden olarak, cinsel
larndan bile daha etkiliydi. ilikileri ekirdek aile grubu iinde
stelik Engels'in katklar, akl ho (atmalardan kanmak amacyla) tek
casnn almalarn yaymann ok da bir kuakla snrlama gereklilii ve bu
ha ilerisine gitmekteydi. 1845'te kale nun yan sra ayn soydan gelenlerin
me ald ngiltere 'de i Snfnn iftlemesi korkusu gsterilir.
Durumu, toplumsal ve iktisadi aratr
malar iin klasik bir alma olma - e n t e g r a s y o n (toplumsal) (integra
zelliini hl korumaktadr. Bu kitap, tion -social) "levselci kuramda en
modern adaki sanayilemenin rn tegrasyon terimi temel bir yere sahiptir
olan yoksulluk, evrenin bozulmas ve ve "bir yandan, sistemin bozulmasn
salk koullarnn ktlemesi arasn ve istikrarn korumasnn olanaksz
daki balarn gzler nne serilmesine lamasn kolektif biimde nleyen, -
nclk etmesiyle zellikle dikkate br yandan sistemin bir birlik halinde
deerdir. Engels'in son dnem al ilemesini beslemek iin 'ibirlii ya
malar da olduka zgn yanlar ieri pan' bir sistemin birimlerinin iliki
yordu. Ailenin, zet Mlkiyetin ve tarzf'n karlar (Talcott "Parsons, Es
Devletin Kkeni (1884) "tarihsel ma says in Sociological Theory, 1954).
teryalizmin kapsamn antropoloji ala Entegrasyon, baka kuramsal gele
nndaki gncel almalar iine alacak neklerde ise daha esnek biimde, top
kadar geniletmiti. Bu alma, bil lumsal "konsenssn eanlamls ola
hassa kadnlarn bamllnn tarihini rak kullanlmtr. Ayrca bkz. denge;
"materyalist adan", zel mlkiyet ve toplumsal entegrasyon ve sistem en
tek elilik kurumlaryla aklama aba tegrasyonu.
syla etkileyiciydi. Nitekim eksiklikle
rine ramen hl pek ok ada femi e n t e g r a s y o n , endstriyel (integra
nist tarafndan ciddi biimde incelen tion, industrial) bkz. endstriyel en
meye deer bulunmaktadr. Engels da tegrasyon
ha sonraki yllarda, doa bilimlerinde
ki gelimeler zerinde alm ve bu entelekteller (intellectuals) Modem
gelimelerin siyasal ve felsefi ierim- toplumlarda entelekteller aka ta
lerine eilmitir. "Diyalektik materya nmlanm bir grup oluturmaz. Gele
lizm, Engels'in bu yeni gelimeleri i- neksel dzlemde bakldnda, ente
ne alacak kadar ak ve esnek bir lektelin rol. dnr ve hakikat ara
"materyalizm biimi ortaya koyma a ycs roldr. Basit toplumlarda bunlar
balarn ifade etmek zere bulduu bir rahipler ya da "amanlar olabilir. Av
terimdi. Engels'in fikirlerinin daha rupa'da Rnesans'tan on dokuzuncu
sonra, Sovyet devletinin liderleri tara yzyla kadar yksek kltrn yarat
fndan dogmatik bir ideolojiye evril clar, filozoflar ve kendi alarnn bi
mesi olduka ironik bir durumdur. Ay limsel yenilikileri hep entelekteller
rca bkz. anaerkillik; burjuvalama. den kmtr. Byk Fransz Ansiklo-
pedisi'ni (1751-1775) hazrlarken Di-
derot'ya katlan (D'Alembert, Montes
ensest t a b u s u (incest taboo) Yakn quieu, Voltaire. Rousseau ve dierleri)
akrabalar, zellikle anne babalar ile trden parlak entelektel gruplar, ge
ocuklar ve kardeler arasnda cinsel lenekle bal toplumlara yeni fikirler ve
iliki kurmann yasaklanmas. Yasak yeni bilgiler sokarak toplumu szcn
lama, genellikle bu asli ilikiler iine gerek anlamnda deitirmilerdir.
entelijensiya
Entelektel yaam iki koulda ser
pilip gelimitir: entelektellerin greli
olarak bamsz bir konumda olmalar
ve byk lde okur yazar olmayan
toplumlarda esiz bir konumda bulun
malar. "Demokrasi, kitlesel okur-ya-
zarlk ve "brokratikleme; bunlar, ba
msz entelektelin roln sarsmaya
eilimli olan etkenlerdir. Aslnda ente
lektellerin giderek gzden dmeye
balad da sylenebilir. Richard Hof-
stadter Anti-Intellectualisn in Ameri
can Life'da (1962), pratik, maddeci bir
toplumda entelektel yeteneklere du
yulan gvensizlii irdelemiti. Paul
Johnson (Intellectuals, 1988) ve Steve
Kimball (Tenured Radicals, 1988) gibi
daha yakn zamanlarn eletirmenleri
ise entelektelleri gereki olmayan,
hatta tehlikeli hayalciler diye nitele
milerdir.
Entelektel gelenein miraslar,
esas olarak yeni ya da meydan okuyu
cu fikirlere dmanlkla yaklamayan
byk kurumlarda (genellikle niver
sitelerde) almaktadr. Akademisyen
ler zorunlu olarak ilkin kariyer yapan,
sonra entelektel olan insanlardr. Rus
sell Jacoby'nin The Last Intellectuals
(1987) adl kitab, bamsz entelek
tellerin yirminci yzyldaki dle sedrleri (bkz. "kapanma) "yksek s
rinin ve devlet kurumlarnn brokra
tik, aylkl dnyasna eklemlenmeleri
nin bir portresini izmitir.
Baka yorumcular da "sanayi-son-
ras toplumda entelektellere tamamen
yeni bir rol bimilerdir. Daniel Bell
The Coming of Post Industrial Soci
ety'de (1964), Alvin Gouldner ise 77e
New Class and the Future of Intellec-
tualls'de (1981). gelecein "bilgi top
lumumun entelektellere bir temel ve
onurlu bir stat kazandracan ne
srmlerdir.
Entelektel yaam toplumun ke
narlarnda, ciddi dergiler ve kitaplar,
filmler, video filmleri ve bilgisayar
202
alar eklindeki fikir alveriiyle ser
pilip gelimeye devam etmektedir.
Gerek entelektel, zgl bir kiilii i-
fade eden bir rol yerine getirmez. Bu
zellikle her toplumsal koulda k
kanal bulacaktr. Albert Camus'nn
dedii gibi, "Entelektel, zihniyle ken
dini gzleyen kiidir."
e n t e l i j e n s i y a (intelligentsia) imdi
lerde entelijensiya terimi esnek biim
de, toplumun fikirlere ilgi duyan ei
timli katmanlar (normal koullarda
"entelekteller ve "yneticileri kapsa
yarak) iin kullanlmaktadr. Tarihsel
olarak bakldnda, entelijensiya teri
mi daha snrl biimde kullanlm ve
kkenleri tartmal olmasna ramen,
daha ok on dokuzuncu yzyl bala
rnda Rusya'da ve Polonya'da zgl
bir anlam tam, ak tarihsel neden
lerden dolay toplumsal bir kategori
olarak bu iki lkede farkl bir seyir iz
lemitir.
On dokuzuncu yzyl Rusyas'nda
byk maliknelerin deklase unsurla
rndan oluan entelijensiya, ilk ncele
ri arlk "otokrasisi ile "kyl kitleleri
arasnda marjinal bir yerde konum-
lanmt. Fakat onlarn iine alma pro
nfn usullerinden devralnm ve daha
sonra buna, askeri ve dier meziyetleri
aan eitim koulu eklenmitir. ki -
zellik de, entelijensiya katmann, so
rumluluk duygusuyla sorunlarna eil
dikleri toplumun geni kesimlerinden
ayrmaya eilimlidir. Polonya'da ise
entelijensiyann ortaya k, Polonya
ulusunun ancak kalnt bir devlet ola
rak varln srdrebildii paralanma
yzylnda ulusal ruhun, intelligens'-
nn yani zbilincinin muhafaza edilme
siyle aklanabilir.
Dou Avrupa'da yerli "burjuvazi
nin yokluunda ve devlet ile yabanc
sermayenin rol dikkate alndnda,

203
Bat ynelimine elik eden "milliyeti
liin, devlet eletirisinin, yksek snf
yaam tarzna balln ve entelijensi-
yann asl talebi olan iyi yetime l
tlerinin oluturduu karmak bir en-
telijensiya ethosu ortaya kmtr. Bu
zellikler, bir yorumcunun szleriyle,
"geleneksel bir toplumun modern Ba-
t'yla karlamasnn evrensel karl yedinci yzyln bilimsel devrimi ko
n temsil ediyordu. Yine baz yo
rumcularn gzlemledii gibi, "kom
nizmin ortaya kndan sonra anti-
burjuva, anti-kapitalist ethosuyla ente-
lijensiyann Marksizmle badaabildi
ini grmek kolayd. Fakat Sovyet
blouna dahil olan lkelerde, entelijen-
siyann dier zellii (ulusal deerlerin
bir taycs olma misyonu) komnist
dzeni sarsmaya hizmet etmitir.
Piyasa ekonomilerinin bu lkelerde
ortaya kyla birlikte, kapitalizmin
entelijensiyann bir ksmn sonunda
Batl tipte entelektellere dntrp
dntrmeyecei (kat bir toplumsal
katmandan ziyade gevek bir entelek
teller kategorisi kapsamna sokulmas)
tartmal bir sorundur. Bat'da baz e-
letirmenler, modem aylkl snfn ya
da "hizmet snfnn, "sanayi-sonras,
ge kapitalist toplumun genelinden (ya
am tarz, stat duygusu ve evlilik ka
lplaryla) ayrlan bir Batl entelijensiya
yaratabileceini ileri srmlerdir.
epidemioloji (epidemiology) nsan top
luluklar iinde nedensellii saptamak
amacyla hastalklarn ortaya kmas ve
yaylmasn analiz eden dal. Modern e-
pidemioloji biliminin douunun, John
Snow'un Londra'da 1849'da yaanan
kolera salgnnn nedenini bir ime suyu
kaynana balamasna dayand sy
lenmektedir. Daha yakn zamanlarda i-
se, sigara ime ile akcier kanseri, kalp
hastal ile baz yal yiyecekler, do
um kontrol hap ile gs kanseri ara
sndaki balarn hepsi epidemiolojik a-
ratrmalar sonucunda saptanmtr.
epistemoloji
epistemoloji (epistemology) Bildii
miz eyleri nasl bildiimizi gsteren
felsefi bilgi kuram. Epistemoloji ge
nellikle, birbirine kar olan iki dn
ce okulu ("aklclk [rasyonalizm] ile
"ampirizm) arasndaki blnmeyle a-
yrt edilmektedir. ki dnce gelenei
de en sistematik felsefi ifadelerini on
ullarnda bulmutur ve iki yaklam
da, bilgiye salam temeller bulmakla
ve iyi temellenmi bilgiyi basit nyar
g, inan veya kandan aka ayrmak
la ilgilenmitir. Rasyonalistleri ("Des
cartes, Leibniz ve Spinoza) etkileyen
kesinlik modeli, mantn ve matema
tiin biimsel grnmlerinde sakly
d. Rasyonalistler, doruluundan ku
ku duyulmayan aksiyomlar temel ala
rak gerekletirdikleri " s a f akl y
rtme araclyla insan bilgisinin ta
mamn eletirel bir biimde yeniden
oluturmay amalamlard. (Descar
tes' in "Dnyorum, yleyse varm,"
demesinin nedeni budur). Ampiristler
("Locke, Berkeley ve "Hume) ise, ya-
nlmaz bilgilerinin kayna olarak du
yusal deneyimin "izlenimleri"yle do
rudan bir iliki iindeydiler. Rasyona
listler ile ampiristler arasndaki tart
malar, zellikle doutan bilginin, a
priori (nsel) ya da deneyimden ba
msz olarak edinilen bilginin olabi
lirlii konusunda merkezleniyordu.
Ampiristler, duyusal deneyimin izle
nimleri ekillenene kadar insan zihni
nin bo bir levha yani *tabula rasa o-
larak grlmesini savunarak byle bir
olasl kuvvetle reddeceklerdi.
On sekizinci yzyln Alman filo
zofu Immanuel "Kant'n, temel dzen
leyici kavramlardan (mekn, zaman,
nedensellik ve dierleri) oluan bir ere
venin tek bana deneyimle edinileme-
yecei, fakat bu erevenin, deneyim
dnyasn yorumlayabilmemiz iin zo
runlu olduu grnde srar ederek bu
fikirler atmasn amay baard
epistemoloji 204

yaygn bir dncedir. Dolaysyla bu kavramsal ve metodolojik olabilirlik ko

kavramlar deneyimden nce geliyordu, ullar vardr. Eletirel (ya da akn) "ger
fakat (ampiristleri destekleyen bir onay ekiler (Roy Bhaskar gibi) Kant'n fi
olarak) yalnzca muhtemel deneyimle kir yrtme ynteminden yola karlar
rin snrlar iinde nesnel yarglar o- ve her trl ampirik bilgi iin nceden
luturmak iin kullanlabilirdi. bir kavramsal dzen olmasnn zorun
Sosyolojideki tm kuramsal ve luluunu kabul ederler. Yine de ger
ampirik yaklamlarn (ak veya rtk ekiler, bizim onlara dair bilgilerimiz
biimde) u ya da bu trden bir episte- den bamsz olarak varolan ve hareket
molojik konumu nvarsaydklar sy eden gerekliklerin bilinebilirlii ko
lenebilir. rnein geni apl kantitatif nusunda srarldrlar. Taraftarlarna g
aratrmalar, genellikle (yanl biimde re, bu felsefi gelenek "doalcln bir
de olsa) *ampirist ya da "pozitivist e- savunusunu yapmakta, ama ayn za
pistemoloji erevesinde nitelenirken, manda, pozitivizme ve ampirizme kar
pozitivizme asl kar k (dorudan Kamlarn temel argmanlarn da
ya da dolayl olarak) Kant gelenekten benimsemektedir.
gelmitir. Kant, dnyayla ilgili nesnel Rakip epistemolojiler arasndaki
yarglarn altnda yatan temel kavram grnte sonu gelmez tartmalara
sal yapnn ("kategoriler" ve "sezgi sabredemeyen baz "post-yapsalclar,
formlar") zorunlu ve bundan dolay epistemolojiden btnyle uzak dur
evrensel bir yap olduunu dnd mann aray iine girmilerdir ve bu
halde, insan bilimlerinde Kant'n izle dorultuda sarldklar temel argman,
yicisi olan birok kii tarihsel ya da sosyal bilim dahilindeki pozitivist-ol-
toplumsal-kltrel bakmdan onun ko mayan felsefecilerin ounun ortak
numunu greliletirmitir. Bu yzden, zemini olan bir nclden yola kmak
sosyolojik anti-pozitivistlerin, her am tadr. Bu ncle gre, bizim kuramla
pirik aratrmada ya da olgusal yargda rmzn bilgisini sunduunu iddia ettii
kavramsal veya kuramsal bir ereve gerekliklere dorudan ya da dolaym-
nin nvarsaylmas gerektiini, fakat sz biimde ulama ansmz yoktur.
birbirine kart olan ok sayda kav Deneyimlerimiz ya da gzlemlerimizle
ramsal ereve bulunduunu ve bu er ilgili en temel raporlar iin dahi kav
evelerden hangisinin doru olduuna ramsal veya dilsel bir dzenleme bii
karar verecek tarafsz bir bak as mi zorunludur. "Sylemimizin gerek
olamayacan ileri srmeleri sk rast lie denk dp dmediini kontrol
lanan bir durumdur. Bu tr argmanla etmek iin bile dilin ya da sylemin d
rn bizi epistemolojik "grecilie, *uz- na kamayz. Bu aksiyomdan kan
lamcla ya da bilinemezcilie gt sonu udur: Sylemimizin, temsil et
recei bellidir. On dokuzuncu yzyl me iddiasnda olduu gereklie uy
neo-Kantlndan karlan baka bir gun olup olmadn ele alan klasik e-
argman, zneleraras iletiimde ve an pistemolojik sorun ilkesel olarak ya-
lamn yorumlanmasnda (maddi dn ntlanamayacak bir sorundur ve bun
yaya ilikin nesnel anlaymzla kyas dan dolay yanl kavranmtr. Post-
landnda) niteliksel bakmdan farkl yapsalclar bu durum zerine, sylemin
bir anlay biimini vurgulamaktadr tesinde ya da sylemden bamsz bir
ve bu anlay biiminin, "fenomenolo- gerekliin bilinebilirliini reddetme,
jik ve yorumbilgisel sosyal bilim "fel dolaysyla epistemolojik bilinemezcilik
sefelerinde olduu gibi felsefi temelde ile "metafizik "idealizm arasnda bir te
analiz edilebilecek olan, kendine zg reddt noktasna gelmilerdir. Kuku

205
yok ki, bu sonu, dilin (ya da "sy-
leriin) dnyay kavramamz iin zo lar ve davranlar iin. "yaam evri
runlu olduu ve onsuz dnyay bile
meyeceimiz dorultusundaki yaygn
inantan tretilemez. Byle bir ey yap
mak, birisinin, eylere bakmadan onla
rn renklerini sylemek mmkn olma
d iin renginin (gerekten) hangisi
olduunu bilemeyiz demesine benzerdi.
Gnmzde, epistemolojiden kanmaya
ynelik giriimler, sadece terminolojik
bakmdan daha da zlmez olan epis
temolojiler yaratm gibi grnmektedir.
epistemolojik anari (episemolo-
gical anarchy) bkz. metodolojik o
ulculuk
epistemolojik a n o m i (epistemologi-
cal anomie) bkz. metodolojik oul
culuk
epistemolojik o u l c u l u k (episte-
nwlogical pluralism) bkz. metodolojik
oulculuk
erdiilik (ift cinsiyetlilik) (and
rogyny) ift cinsiyetli bir kii, her iki
cinsin ayrt edici zelliklerini de ta
yan birisidir. ift cinsiyetlilik, bir er
kek ya da kadn olmann tartmasz
kabul edilen varsaymlarn tartmal
hale getirdii iin "toplumsal cinsiyet
konusunda alan baz sosyologlarn
ilgisini ekmitir. Harold Garfnkel'n
"Agnes" rnekolay incelemesi ya da
Michel Foucault'nun Herculine Bar-
bier stne tarihsel dosyas bu konuda
ilk akla gelen rneklerdir. Daha yaygn
biimde ise bilim kurgu eserlerinde
kullanlan malzemelerden birisidir; r
nein bkz. M. Piercey, Zamann Ky
sndaki Kadn (Woman at the Edge of
Time). Baz feministler, "ataerkillie
bir alternatif olarak (fiziksel ift cinsi-
yetlilikten ziyade) kltrel ya da psiko
lojik ift cinsiyetlilii savunmaktadr.
ergenlik (adolescense) Ergenlik terimi,
ergenlik
yetikin olmayla ilintili grlen duygu
minde bul ayla ilikilendirilen fi
ziksel deiikliklerin evrede fark edil
mesinden nceki evre iin ya da o
cukluk statsnden yetikinlik stats
ne gei iin kullanlabilir.
Modem sanayi toplumlarnda, gen
insanlar, toplumun onlar yetikin say
masndan ok nce bile cinsel bakm
dan olgunlarlar, fakat eitim gryor
olmalar nedeniyle anne-babalarna ve
vasilerine baml kalrlar. Bu duru
mun sonucu olarak, ergenlik, duygusal
alkantlarn en youn dnemi sayl
maktadr (bkz. J.C. "Coleman, Nature
of Adolescence, 1980). Fiziksel deii
min davranlar da deitirebileceini,
gen insanlarn cinsel olgunluk ile sos
yal olgunluk arasnda skp kaldkla
rn reddedecek ok az sosyolog ka
bilecei halde, ergenlik teriminin ta
d deer nedense tartmal grl
mtr. Daha yakn gemile yapla
cak karlatrmalar, ocuklarn sklk
la faydal iler yapabilecek duruma ge
lir gelmez yetikin gibi hareket etmek
zorunda kaldklarn gstermektedir.
Yetikinlie geiin ani olduu,
kesin ve ak "gei trenleriyle ve
szde ergenlik problemlerinden grece
uzakta gerekleen rnekleri (zellikle
"ya grubu toplumlardaki) antropolog
lar da anlatrlar. Sanayilemi Batfda
yaplan eitli aratrmalar ile alan in
celemeleri, ergenliin yaamn dier
dnemlerine gre daha zorlu getii ya
da genlerin ounluunun asi olduu
dncelerine kukuyla bakmamz
salamtr. Ergenliin toplumsal bir
problem olarak grlmesi, yetikin dn
yada yaygn olan genlik stereotipleri
hakknda daha fazla gerei su yzne
karp, "genlik kltrnden duyulan
"ahlki panii gsterebilir (bu dorul
tudaki bir eletiri iin bkz. Frank Cof-
field vd.. Growing Up at the Margins,
eritme kab
1986). Bu konudaki literatr tarayan
bir alma iin de bkz. Patricia Noller
ve Victor Callan, The Adolescent in
the Family (1991).
e r i t m e kab (melting-pot) Pek ok
farkl kltr, din ve etnik gruba dahil
gmenlerin oluturduu bir toplumun,
yeni melez toplumsal ve kltrel form
lar retecei dncesi. Bu nosyon ad
n, iinde metallerin ok yksek bir s
kullanlarak eritildii, bazen yeni bile
imlerle birbirine kartrld, byk
glkleri ve baka avantajlar da olan
kaptan alr. Ayrca bkz. asimilasyon.
e r k e k o v e n i z m i (male chauvinism)
zellikle 1970'lerin kadn kurtulu ha
reketi ile birlikte anlan ve erkeklerin
kadnlara kar tavrlarn mahkm et
mekte kullanlan bir terim. Erkek o
venizmi, erkeklerin doutan stnl
ne, kadnlar zerindeki hkmranl
na ve kendi kolektif karlarnn pe
inde olmasna ynelik anlaysz, kr,
kstah, lsz ve dar grl varsa
ymlara gndermede bulunur.
erkek(si)lik (masculinity) Erkek cin
sine ait olan ve ona atfedilen zellikler.
Feministler, sosyolojinin ounlukla
erkekler tarafndan, erkekler hakknda
ve erkekler iin yaplm olduunu id
dia etmi olsalar da, erkekleri ve er
keklii zmleme sorunu, ikinci dal
ga feminizmin (ironik bir ekilde) or
taya kna dek greli olarak gz ard
edilmi, kendi bana bir mesele olarak
kalmtr. Dolaysyla, rnein A. Co-
hen'n Delinquent Boys'u (1955) gibi
sululuk aratrmalar ya da J.H. Goldt
horpe vd., The Affluent Worker in the
Class Structure (1969) gibi toplumsal
snf aratrmalar aslnda erkek ocuk
lar ve erkekler zerine yaplan alma
lard, fakat toplumsal cinsiyet konu
suna eilmiyorlard. Erkeklik konusu
yaygn bir ekilde gz ard edilirken,
206
toplumsal cinsiyet sorgulanmadan ka
bul edilen bir deiken saylmtr.
Bununla birlikte baz kayda deer
istisnalar vardr. Margaret Mead'in
karlatrmal almas, erkeklik ve
kadnlk iin hem kltrel bir temel
ortaya koyuyor, hem de erkeklik ve ka
dnln greli olduunu (daha sonrala
r Mead'i eletirenler tarafndan kar
klan bir saptama) ne sryordu.
Benzer ekilde, ilevselcilik ve rol
kuram perspektifinden hareketle Tal-
cott Parsons da, erkek ve kadnn
cinsiyet rollerini arasal ve ifade edici
roller olarak aklamt. Parsons ve
meslektalar, bu tr rollerin kk o
cuklar tarafndan iselletirildiini ve
yetikin hayatnda arzu edilen ibl
mne yol atn, bu iblmyle er
keklerin ve kadnlarn toplumsal sis
teme daha iyi entegre olmaya balad
n, dolaysyla sistemin sorunsuz bi
imde ilemesini saladn iddia et
miti. Erkek rol fikrine psikolojide de
rastlanyordu ve bu fikir kapsamnda,
erkekliin ounlukla kimlik bunal
mna kar bir savunma olduu, erkek
lerin gerek savunmaszln maskele
meye hizmet ettiini vurgulayan bir
gr sk sk dile getirilmiti (rnein
bkz. J. Pleck, The Myth of Masculinity,
1981).
te yandan, bu niteliiyle erkeklik
konusu 1970'li yllara kadar daha kap
saml biimde aratrlmamtr ve bu
dnemden sonra zerinde durulmas
da, byk lde, ataerkillik proble
minin aslnda "erkek problemi" oldu
unu savunan kadn hareketinin baa
rsdr. Toplumsal cinsiyet rolleri ve er
keklik zerine nc almalar, Mirra
Komarovsky tarafndan, cinsiyet rolle
rinin ilevsel nemi ve kltrel kart
lklar incelenerek yrtlmtr: bkz.
Blue Collar Marriage (1964) ve Dilem
mas of Masculinity (1976). Daha son
ralar, Erkek Hareketi denilen akmn
207 esnek alma, esnek retim, esnek uzmanlama

gelimesiyle birlikte, erkeklik aratr radikal versiyonlarna dayanan incele

malarnn says artmaya balamtr. melere bal kalmt. nc duru,
Andrew Tolson The Limits of Masculi- erkeklerin de ataerkilliin ve "cinsiyet-
nity'de (1976), erkekliin snf, eitim, iliin kurbanlar olduunu iddia eden
alma ve ya da ieren daha geni Erkek Haklar savunucularna aitti.
bir toplumsal ereveye yerletirilmesi Drdnc ve yeni ortaya kmaya ba
gerektiini ispatlamaya almt. Tp layan bir durua gre de, manevi k
k kadnlk gibi erkeklik de, tek tip bir kenlere yeniden ulaabilmek iin er
kltrel rn deildi ve pek ok boyut keklere ihtiya vard (Robert Bly'nin
ngryordu. Egemen hale gelecek o- Iron John adl kitabnda rneklenen bir
lan, erkeklii bir z deil, kltrel ve iddia). Son olarak, erkeklerle ilgili a
tarihsel glerin bir rn olarak gr lmalar, snf, rk ve homoseksellik
menin merkezi olduu anlayyd. sorunlaryla ilikilendiren bir dizi sa
1980'lere gelindiinde, Erkek ncele vn varlndan bahsedilebilir. Ayrca
meleri, kendine ait hiziplemeleri, ku bkz. Kltr ve Kiilik Okulu.
ramsal tartmalar, farkl vurgular ve
eitli politikalaryla zel bir uzman ertelenmi d o y u m (deferred gratifi
lk alan durumuna gelmiti (rnein cation) Kiiler ile gruplar, o an tke
bkz. T. Carrigan vd., "Towards a New tecei ya da haz alarak yararlanaca
Theory of Masculinity", Theory and bir eyi, almaya, eitim grmeye,
Society, 1985 veya A. Brittan, Masc yatrm yapmaya ya da gelecek bir ta
ulinity and Power, 1989). rihte baka bir ekilde ve daha da art
Baz sosyologlar geleneksel rol ku m olarak kazanmaya karlk ertele
ramn kullanmaya ve gelitirmeye de meye zendiren ideolojik ilke. Erte
vam ederlerken, bazlar da feminist a- lenmi doyum, "sermaye birikiminin
kademisyenlerin almalar ile homo- arkasnda yatan temel ilkelerden biri
seksel-lezbiyen aratrmalarndan kat sidir ve tm "sanayileme sistemlerin
k alarak, ataerkilliin, heteroseksizmin de rtk biimde etkili olmaktadr.
ve gcn erkeklik zmlemesindeki eskatoloji (eschatological) "Son ey
nemine dikkat ekmilerdir. rnein l e r e ve dnyann dinsel bir sonu (ve
Robert Connell'n almalarnda, ken yargs) olduuna duyulan inan. Bu i-
di bana erkeklie deil, byk lde nanlar Musevi-Hristiyan geleneinin
g araclyla dzenlenen toplumsal nemli bir parasn oluturur ve en et
cinsiyet ilikilerine yaplan vurgunun kili biimde "fundamentalist ve *mez-
gittike artmakta olduu grlmtr hepi -zellikle Adventist- hareketler
(bkz. Gender and Power, 1987). tarafndan savunulur. Eskataloji terimi,
1990'da Kenneth Clatterbaugh Con- benzer bir dorultuda, Nkleer Silah
temporay Perspectives on Masculi szlanma Kampanyas gibi siyasal ve
nity'de tm alan deerlendirerek, sos felaketleri akla getiren hareketler iin de
yolojik anlamdaki erkeklik meselesine kullanlmaktadr. Ayrca bkz. binylclk.
dair eitli kuramsal durular olduunu
ileri srmtr. Birinci duru, erkeklii e s n e k a l m a , e s n e k r e t i m , es
evrensel, deimez ve kkenini biyolo nek u z m a n l a m a (flexible work, fle
jiden alan bir olgu sayarak muhafaza xible production, flexible specializa
kr bir dnce izgisi izliyordu. Femi tion) Bu terimler, deien sanayi yaps
nist kamptaki durular ise, genel ola ve i rgtlenmesi konusunda kan
rak, feminist kuramn hem liberal hem yaygn bir tartmada kullanlr. Ulusal
esnek istihdam
ve uluslararas rekabetin giderek art
masnn, rn piyasasndaki deiik labour-market)
liklere daha abuk uyum salamak a-
macyla firmalar daha esnek hareket
etmeye zorlad ve bunun da istihdam
dzeylerinde (saysal esneklik), iteki
grevler ile vasflarda (ilevsel esnek
lik) ve deme sistemlerinde (fnansal
esneklik) daha fazla esneklie zemin
hazrlad ileri srlmektedir. Esnek
uzmanlama, (*Fordizmde olduu gi
bi) byk, merkezi ve seri retim ya
pan firmalardan ziyade ni pazarlara
ynelen kk, merkeziyeti olmayan
firmalar beraberinde getirir. Bu konu
daki tartmalarn byk ksmnn kay ri"nin (planlamaclar ve yerel ynetim
na Japon iletmeleri ve irketleriyle
ilgili incelemelerdir (bkz. R. Dore,
Flexible Rigidities, 1986). Uluslararas
otomobil endstrisiyle ilgili bir rnek
olay incelemesi iin bkz. Rebecca Mo
rales, Flexible Production (1994). Ay
rca bkz. esnek istihdam; sosyo-tek-
nik sistem; tam zamannda sistemi.
e s n e k i s t i h d a m (flexible employ
ment) *Sanayi-sonras dnyann eko
nomileri ile sanayi firmalarn gittike
daha ok karakterize etmeye balad
sylenen esnek istihdam iki biime b
rnr. levsel esneklik (ya da post-
Fordizm) i dzenlemesinin, vasflarn
ve makinelerin, yirminci yzyl sonun
daki kresel ekonominin durmadan de
ien piyasa koullar ile teknolojik
ortamnn gerekliliklerini karlayacak
ekilde adapte edilmesini anlatr. Es
nek denilen firmalarn, rn-pazar dal
galanmalar karsnda hzla ii alp gl, scak ve yaratc balar geliir.
karmaya olanak salayacak, standart
olmayan istihdam biimlerinden ya
rarlanarak saysal bir esneklii benimse
dikleri sylenmektedir. Esnek istihdamn
arttn, keza bu dummun, grece ksa
sreli devrevi etkilerden ziyade uzun va
deli bir deiimin sonucu olduunu gs
teren sadece ve sadece kaamakl kant
lar vardr. Ayrca bkz. Fordizm.
208
esneklik, e m e k piyasas (flexibility,
bkz. emek piyasas
esneklii
eik bekilii (gatekeeping) Formel
rgtlerin hiyerarik yapsnda, baz
kiiler ya da gruplar, mallara, hizmet
lere ya da bilgilere ulalmasn denet
leyebilecekleri kritik konumlara yer
letirilir. Dolaysyla bu kii ya da
gruplar, formel yetkilerinin ok tesin
de bir *gce sahip olurlar. Sosyologlar
bu fenomeni eitli balamlarda ince
lemilerdir. 1960'h ve 1970'li yllarda
yaplan ve hepsi de "kent yneticile-
yetkilileri gibi) kent kaynaklarna (ko
nut, arsa, imar izni, vb.) ulamay de
netlemekte ''eik bekileri" olarak kri
tik bir rol oynadklarn ngren eitli
aratrmalarda kullanlan bir adlandr
ma olan ehir hakkndaki kent yne-
timcilii perspektifi buna bir rnektir.
eik evresi (liminality) Arnold van
Gennep (Rites d < passage, 1909) tara
fndan ortaya atlm bir terim olan e-
ik evresi, kabul treni srecinde ge
ilen, ara dzeydeki bir ritel evreye
gndermede bulunur. Bu evrede, ye
lie kabul edilmesi sz konusu olan ki
iler, allmn dndaki toplumsal
konumlar yznden ya kutsal bir
varlk ya da ana toplumu kirletme po
tansiyeline sahip kiiler eklinde de
erlendirilebilir. Yeni toplumsal ku
rallar eik evresinde retilir ve bu s
rete yeni yeler arasnda ounlukla
eit g r n e n aralklar (equal appe
aring intervals) Eit grnen aralklar,
balca yaratcs olan L.L. Thurstone'-
dan sonra, tutum lmnde Thursto-
ne teknii olarak adlandrlan bir terim
dir. Thurstone, herhangi bir tutumun
bir uta bir deerin mmkn olan en
gl biimde takdir edilmesinden, -
 eitlikilik
209

br uta ayn deerin mmkn olan en lekteki maddelerin aralk ("eit g

gl biimde aalanmasna kadar rnen") dzeyinde llmesini nge-
bir yelpazeyi kapsad varsaymndan rektirir ve her maddenin nihai lek-
vola karak bir lm prosedr tasar deerinin nasl tretildii dikkate aln
lamt. Bu prosedrle, verili bir tutu dnda tartmal bir varsaymdr. l-
mu eitli eit grnen aralklara bl ek-deerleri deerlendiricilere bal
meyi ve bylelikle deneklere, belirli bir olduu iin, bu teknikte mmkn oldu
tutum ya da deer kmesi iindeki ak u kadar ok sayda bilgili deerlendi
lamalara verecekleri karlklar temelin riciye grev verilmesi ve bu deerlen
de bir lek-deeri bimeyi amalyordu. diricilerin, llen tutumlar konusunda
Tutumlar bu ekilde lekleme bir sistemli bir yanlla sahip olmamalar
ok adm barndrr. Birinci admda, ok nemlidir.
bir grup deerlendirici, eitli tutum i-
fadelerini, bu ifadelerin tutum yelpaze- eitlik, t o p l u m s a l eitlik (equality,
sindeki (bu yelpaze, daha nceden, he social equality) bkz. demokrasi; eit
men altndaki ve hemen stndekilerle likilik; sosyalizm; toplumsal adalet
eit mesafedeki konumlar temsil eden eitlikilik (egalitarianism) Koul
kategorilere ayrlmtr) greli konum larda, sonularda, kazanmlarda ve ay
larna bakarak deiik kategoriler bii rcalklarda eitlik olmasn, toplumsal
minde tasnif ederler. Daha sonra, bir rgtlenmenin arzu edilir hedefleri a-
lek oluturmak iin deerlendiriciler rasnda gren bir reti. Eitlik inanc
tarafndan kategoriler eklinde tasnif nn temelleri hem dinsel hem de dn
edilen sz konusu ifadeler kullanlr ve yevi olagelmitir ve "Hepimizde ayn
bylelikle, tm deerlendiricilerin dik mide var ve sadece bir tane," tr kaba
kate alnmasyla belirlenen ortanca ko sloganlardan, dzenleyici ilke olarak
numundan hareketle her madde iin tek toplumlarn "herkesten yeteneine g
bir lek-deeri tespit edilir. Balan re, herkese emei kadaf'dan (sosya
gta ok sayda ifadeye yer verilmi lizm) "herkesten yeteneine gre, her
se, bunlar iinden tm belirsiz madde kese ihtiyac kadar" a (komnizm)
leri dlayacak ve sz konusu tutumun gemesiyle ilgili daha derinlikli Mark
tm kapsamn temsil edecek ekilde sizan saptamalara kadar ok geni bir
seim yaplmas gerekir. Son olarak yelpazeyi kucaklar. Fakat eitliin bu
deneklerden, lekteki maddeleri ka biimi bile eitsiz muameleyi ngr
bul etmeleri ya da reddetmeleri istenir mektedir. Pozitif ayrmcln, kaza
ve her denee, kabul ettii ifadelerin nann ya da kaybedenin olmad, son
ortalamasna eit bir puan verilir. Bu suz bir beraberlikler dizisinin kolay
teknik, bilisel ve davransal lekler latrlmas gibi hedefleri olabilir. Eit
oluturmak amacyla da kullanlmtr. sizliin ok boyutlu doas ve gr
Bu tekniin kullanlnda, dikkat nte kar klamayan niteliini gz
edilmesi gereken ve iyi belgelenmi nne getiren baz sosyalist yazarlar,
olan ok sayda tehlikeyle karlala eitlii, eitsizliin eitli ynlerinin
bilecei sylenmelidir. lgilenilen ko eitsiz ama deiken biimde datl
nuyla ilgili olmayan maddeleri eleme masnda bulmaya almlardr. Prestij,
nin birbiriyle rekabet halinde olan e gelir, eitim ve dier mallar yle bir e
itli kriterleri vardr. lek oluturma kilde dzenlenebilir ki, bunlarn eitli
nn amac, deneklerin tutumlarnn ara- dzeylerdeki dalm belli bir dengede
hk lmn vermektir, fakat bu da, durur ve bylece greli yoksunluk
eitsiz etkileim
duygusu asgari dzeye indirilebilir.
Oysa pratikte, bu gr, iktidarn de
imez biimde prestij, gelir ve benze
ri trdeki toplumsal lleri maniple
etmekle sulanan bir kurum olan dev
lete tahsis edilmesini gerektirir. Ayrca
bkz. toplumsal adalet.
eitsiz etkileim (differential associa
tion) 1930'larda Edwin Sutherland'in
ncln yapt, suun nedenleri portunity structure) Richard A. (Ho
konusunda egemen olan (ve zellikle
Eleanor ile Sheldon Glueck'in al
malaryla birlikte anlan) ok faktrl
yaklamlara tepki olarak gelitirilen
bir *su ve sululuk kuram. Suther
land, suun nedenlerinin saptanmasna
katkda bulunabilecek uzun faktrler
sralayan bu yaklamlara kart olarak,
suun, esasnda renilen bir fenomen
olduunu vurgulayan btnsel ve sos
yolojik bir kuram ina etmeyi hedefli
yordu. Nitekim Sutherland bu kuram,
olduka etkileyici bir metin saylan
Principles of Criminology' nin (bu a
lmay daha sonra Donald Cressey'le
birlikte bir kez gzden geirecekti) e
itli basklarnda ayrntlarna dek ge
litirmi ve dokuz nerme eklinde -
zetlemeye balamt. Sutherland'in do
kuz nermesinden en nemlisi, "bir in
sann, yasalarn ihlal edilmesine elve
rili olmayan tanmlar karsnda ya
salarn ihlaline elverili tanmlarn ok
daha fazla olmas nedeniyle su ileme
eilimi sergilediini ngryordu. Ki
iler, su oluturan davranlar, sulu sist inanla kar karya getirilebile
luu onaylayan ortamlarda bulunmakla
reniyorlard.
Bu kuram sapknlk ve sululuk
aratrmalarnda olduka etkili olmu,
suu da byk lde, biyolojik ei lum iinde yer alan bir grup ya da
limlere balamaktan ziyade bir sradan
renme sreleri meselesi olarak a-
klamt. Eitsiz etkileim kuram sk yan terimler. Eitlik hukuksal eitlik,
sk ok genel kalmas ve zimmetine
para geirme gibi bireysel sulara yete
rince el atmamas nedeniyle eletirilere
210
urasa da, savunucular bu eletirilere
kuram daha da rafine ve test edilebilir
hale getirerek, ayrca, bir dizi bireysel
sapkn fenomenlere uygulayarak (tek
bana ilenen sularn toplumsal nite
liini aa karmak iin ounlukla
gdleyici szler argmanna bavu
rarak) karlk vermilerdir.
eitsiz frsat yaps (differential op
ward ile Lloyd B. Ohlin'in Delinqu
ency and Opportunity (1960) adl a
lmalarnda gelitirdikleri bir sulu
luk kuram. Cloward ile Ohlin'in bu
kitapta yapmaya altklar ey, eitsiz
su firsatlaryla ilintili olan genel bir
sulu alt-kltrler kuram meydana
getirmek amacyla, Mertonc anomi
kuramn Chicago Okulu'nun kltrel
aktarm ve eitsiz etkileim gelene
iyle ilikilendirmekti. Ayrca bkz. fr
sat yaps.
eitsiz g e l i m e (uneven development)
Marksist kuramn sonraki aamalarn
da, kapitalizmin dnyay bir btn
olarak dntrme, ama bunu farkl
ekillerde, baz blgelerde retici g
ler ile toplumsal gleri gelitirirken,
baz blgelerde (ama ayn srecin par
as olarak) bymeyi snrl tutarak ya
da arpk bir yola sokarak yapma sre
cini anlatmakta kullanlan bir terim. E-
itsiz gelime, kapitalizmin kendi ta
hayylne gre tekbiimli bir dnya
yarattn ngren daha nceki Mark
cek bir dncedir.
eitsizlik, toplumsal eitsizlik
(inequality, social inequality) Bir top
gruplar iindeki farkl bireylere eitsiz
dller veya frsatlar sunmay karla
frsat eitlii ya da sonu eitlii teme
linde deerlendirilirse, o zaman eit
sizlik insann durumunun srekli bir
211
zelliidir. Eitsizliin modern top
lumlarn gerekli zelliklerinden birisi
olup olmad konusu, liberaller,
Marksistler, ilevselciler ve bakala
r arasnda olduka eskiye dayal tar
tmalar n plana karacaktr.
Gcn (iktidarn) maddi dller
olarak datldn ve yaam ansla k a z a n d
rnn piyasayla, stat konumuyla ve
siyasal etki yapabilmeyle belirlendii
ni kabul edecek olursak, Friedrich
Hayek gibi liberallere gre eitsizlik
kapitalizmin karakteristik zellii o-
lan iktisadi byme dinamiine de
nen bedeldir. Snf mcadelesinin *ta-
rihsiciliini benimseyen reel sosyalist
toplumlar (Sovyet blounun fiilen va
rolan komnist devletleri), bu eitsiz
likleri (tamamen kaldrmaya deilse
bile) iyiletirmeye almlar, fakat
aslnda, iktisadi byme ve toplumsal
refah asndan daha verimsiz kendi
toplumlarna zg yepyeni eitsizlik
biimleri yaratmlar ve sonunda top
lumsal honutsuzluklarn arlna da bilim dahil olmak zere), fiilen varol
yanamayarak kmlerdi. Bununla
birlikte, ilevselcilerin savunduklar ar
gmanlar eitsizlie bir dayanak sa
lamakta, ama (bazen iddia edildii gi
bi) eitsizliin evrensellii ve kanl
mazlnn bir kantn vermemektedir.
Aslnda ilevselci ilkelerin birou,
komnist armlarnn zincirlerin kenlerle kopmaz biimde baldr.
den artk kurtulmu olan bir eitlik
ilik biimini bugn gndeme almak
durumundadr. Bu eitsizlik, kendi
gndemlerini belirleyen sosyo-ekono-
mik sistemler arasndaki ifade edilme
yen bir rekabet deil, topyac bir al
ternatife gre deerlendirme yapmak
tansa eitsizlikleri meru klan zemin
lerin aratrlmas olacaktr.
Yakn zamanlarda, eitsizliin var-
!', eitsizliin -zellikle toplumsal
snf, toplumsal cinsiyet ve yerellik
bakmndan- nedenleri ve sonular sos
yolojinin ncelikli konular arasnda
etik
yer almaya devam etmektedir. Ayrca
bkz. gelir dalm; ilevsel tabaka
lama kuram; tabakalama; top
lumsal adalet.
elerin ikisinin de para k a z a n d
aileler, elerin ikisinin d e p a r a
evlilikler (dual-earner
families, dual-earner marriages) bkz.
kariyer yapan elerin evlilii
eletirilmi karlatrmalar (pai
red comparisons) bkz. derecelendirme
ezamanl varyasyon, ezamanl
varyasyon yntemi (concomitant
variation, method of) bkz. Mill, John
Stuart
ezamanllk (synchrony) bkz. Saus-
sure, Ferdinand de; yapsalclk
etik (ethics) Etiin tanm, genellikle
olmas gereken eylere duyulan ilgi
eklinde yaplr. Oysa bilim (sosyal
duu haliyle gereklii yanstmaya u
ramaktadr. Sosyal bilimin *deer-z-
grl ya da deer-bamszl sergi
leyen bir alan olmas gerektii yolunda
bir dnce domasnn nedeni bu ay
rmdr. Pratikte ise, sosyal bilimin a-
ratrma aralar ve hedefleri, etik et
Genel kabul grmekte olan baz
mesleki ilkeler bulunmakla birlikte, in
san znelerle ilgili bir aratrma yap
lrken bal kalnmas gereken etik ku
rallar btn konusunda belirgin bir
konsenss yoktur. Bu alandaki temel
ilkelerden birisi, normal koullarda in
sanlarn, bilgili onaylaryla korunan -
zel alanlarnn olmas gerektiidir. Do
laysyla, gzlem yaplacak kiinin a-
k ve tam izni olmadan zel davra
nlarn gzlenmesine izin verilemez.
Dahas, gzlenen insanlarda gereksiz bir
stres yaratlmas, maniple edilmeleri
veya kiisel bir risk altna sokulmalar
etik ikicilik (dalizm)
da kabul edilemez. Aratrmac bunla
rn dnda, gzledii kiilerin kimlii pektif tad ve sapkn kiiliin zel
ni aa karabilecek bilgilerin gizlili
ini korumaktan sorumlu olmaldr.
Oysa verilerin korunmas, bylece a-
nonimliin salanmas konusunda kay
glar giderek artmaktadr ve bunun iin
baz hukuksal kstlamalar getirilmitir.
Etik ilkeler davranlar ynlendir
mekle kalmamal, aratrmann sunul
ma biiminde de belirleyici rol oyna
maldr. Demek ki sonularn nasl kul
lanlabilecei de baz etik etkenlere
baldr. Sosyologlar, atom bombasn
gelitiren Oppenheimer'in ikilemiyle
hibir zaman yz yze gelmeyebilirler,
fakat, Robert Friedrichs'in A Sociology
of Sociology'At (1970) yazd gibi,
"'insann bilgisi kendi anlam iinde ntr
deildir; insann zerinde de bir g ya
ratr". Ayrca bkz. aratrma etii.
etik ikicilik ( d a l i z m ) (ethic dua
lism) bkz. ikicilik (dalizm)
etiketleme, etiketleme k u r a m (la
belling, labelling theory) Etiketleme ku
ram, 1950'li ve 1960'l yllarda sap
knlk sosyolojisinde kukucu devri
min balca itici glerinden biriydi.
Savatan hemen sonraki dnemde ge
rek Britanya'da gerekse Amerika'daki
Ortodoks kriminoloji, sua ya da her
hangi bir sapknlk hareketine, artk
kolaylkla bireysel psikolojinin veya
(hatta) genetik mirasn rn eklinde
aklanabilecek, hi de belirsiz olma
yan bir olay gzyle bakyordu. Sula
r ileyenler sulu tiplerdi; belli psiko-
genetik vasflar olan ya da belli sosyo
kltrel kkenlere sahip insanlard.
Toplumsal Problemler Aratr
malar Dernei (ABD'deki) ile Ulusal
Sapknlk Konferans'nn yeleri bu
pozitivist gelenee kar karak, yer
leik kriminolojinin yanl olduu, n
k otoriter sapknlk tanmlarn benim
sedii, sapkn davranlarn nedenleri
212
konusunda aka determinist bir pers
bir kiilik tipini yanstt tezini ele
tirmedii grn savunmulard. Or
todoks izgi ise sula ilgili sadece,
"Niin yaptlar?", "Ne biim insanlar
bunlar?", "Bunlar yapmalarn nasl
engelleyebiliriz?" trnden davransal
ve gdsel sorular ortaya atyordu. E-
tiketleme kuramclar, o zamana kadar
ihmal edilmi olan eitli tanm so
runlarna ("Niin byle bir kural var ve
neden bu kurala uymamak sapknlk
saylyor?", "Bir insana sapkn demeyi
ve bu kural falanca bir kiiye uygula
may salayan sreler neler?", "Fa
lanca kiiyi sapkn diye nitelemek top
lum ve birey asndan hangi sonular
dourur?") el atarak sapknlk aratr
malarna yeni bir grecilik boyutu
getirmilerdi.
Bu adan bakldnda, etiketleme
perspektifi, Edwin Lemert'in Social
Pathology'de (1951) birincil sapkn
lk ile ikincil sapknlk arasnda (baka
bir ifadeyle, balangtaki davranlar
ile benliin ve toplumsal rollerin,
toplumun normlardan sapmalara tep
kisini yanstan bir sembolik erevede
yeniden dzenlenmesi arasnda) yapt
ayrmn gelitirilmi bir biimi sa
ylabilir. Etiketleme kuramnn Ameri
ka'daki balca savunucusu olan Ho
ward S. Becker, Outsiders (1963) adl
kitabnda, "toplumsal gruplarn, ihlali
nin sapknlk olarak grld kurallar
belirleyip bu kurallar baz insanlara
yanstarak ve onlara yabanclar etiketi
yaptrarak sapknlk yaratmas" an
lamnda sapknl toplumun yaratt
n vurgulamt. Bu perspektiften ba
kldnda, sapknlk bir insann yapt
hareketin zellii deil, tersine, ku
rallarn uygulanmasnn sonucudur: "sap
kn davran, insanlarn bu ekilde ad
landrd davrantr". Bakalar (r
nein S. Cohen, Folk Devils and Moral
213
Panics, 1972), etiketlemenin sapknl
n oalmasna neden olabilecei -
nermesini: daha ak bir ifadeyle, top
lumsal denetim salama giriimlerinin,
bireyleri insandlatrlm biimlerde may hedef aldyd. Etiketleme ku
(caniler, keler, vb.) tanmlayarak dam
galayabilecei eklinde gelitirmiler
ve bylece, insanlar sapkn kimlie bir
savunma, saldr veya toplumun tepki
sinin yol at problemlere uyum sa
lama arac olarak bavuracak ekilde
sktrarak, istemeden de olsa, ortadan
kaldrmaya altklar sapknl - nimi glendirmi ve bunun iin etiket
zendiren bir zemin yaratlmasna kat
kda bulunmulardr. Bu yolla sapkn
lkta bir art meydana gelebilir. U-
yumsuzluk ya da szde sapknlk kap
samnda grlen her hareket dikkat e
kici bulunup cezayla karlanr; buna
bal olarak sapkn kii geleneksel top
lumdan dlanr; sapkn kii kendisini
sapkn bir erevede tanmlamaya ve
bakalarn benzer davranlara zen
dirmeye, bylece daha fazla sapknlk
dourmaya balar ve bu da sapkn gru
bun uyumlular tarafndan daha fazla
cezalandrc yaptrmlarla bask altna
alnmasna neden olur.
Etiketleme kuram ksa srede bir
sr ampirik aratrma yaplmasn k baskc ve smrc yaplarna ynelik
krtm olmakla birlikte, 1970'lerde
ciddi eletirilerle karlat da unutul
mamaldr. Ona yneltilen en yaygn
itirazlar, bu kuramn sapkn davrann
kaynaklarn grmezlikten geldii, sa
dece snrl bir kapsamdaki sulu hare
ketler iin kullanlabilecei, etiketleme
srecinde fazlasyla determinist bir tu
tum taknd ve iktidar ve yap so
runlarn gz ard ettiiydi. Siyasal sa
da duran insanlarn gznde, bu kuram
pek ok sulunun aslnda kurban oldu
u, gnah ilemekten ziyade gnaha itil
dikleri savyla ayn kefede deerlendiri
liyor ve toplumun tepkisinin (zellikle
polisin, mahkemelerin ve dier toplum
sal denetim organlarnn almalarnn)
etiketleme, etiketleme kuram
belirleyici deiken haline getirildii
dnlyordu. Baka bir sulama, ye
ni sapknlk sosyolojisinin sulu hare
ketleri aklamaktan ok gereke bul
ram zellikle bu ierikte bir sulama
karsnda savunmaszdr. Kuramn ok
ak biimde davurucu sapknlk, ge
nellikle homoseksellik, uyuturucu
mptell, alkolizm, sokak etelerine
girmek ve akl hastal gibi kurbansz
sular iin kullanlabilmesi de bu izle
leme perspektifi, baz evrelerde ''kak
lar, kaltaklar ve cinsel sapklar sosyolo
jisi" diye adlandrlmaya balanmtr.
Bu kuramn siyasal solda yer alan
eletiricileri ise, statkoya saldrmakta
ok kontroll davrandn vurgularlar.
Etiketleme kuram, dikkatleri toplum
sal denetimin alt dzeydeki kurumlar
na (rnein, medya ile sosyal refah ku
rumlarna) ynelterek, karlar bu ku
rumlarn dzgn biimde almasyla
akan ynetici elitleri grmezlikten
gelmekte; yasalar yapanlar yerine ya
salar uygulayanlar hedef almaktadr.
Gszlere duyduu sempati, zel ml
kiyete ve kapitalist toplumlarn dier
sistematik bir eletiriye dntrlme
miti. roniktir ki, bu eletirilerin baz
lar daha sonra Ulusal Sapknlk Kon
feransnda, lan Taylor, Paul Walton
ve Jock Young gibi radikal krimino
loglar tarafndan da dile getirilecekti
(The New Criminology, 1973).
Eletirilerin byk ksm kukusuz
hakszd ve etiketleme kuramclarnn
yapmak istedikleri eyleri temelde yan
l anlamaktan kaynaklanyordu. Ken
Plummer, etiketleme kuramn eksiksiz sa
vunan bir makale kaleme almtr ("Mi
sunderstanding Labelling Perspectives",
der. D. Downes ve P. Rock, Deviant
Interpretations, 1979). Plummer bu
makalesinde, etiketleme perspektifinin
etkenlik 214

yalnzca yaptrlan etiketlerin doas, etiketleme kuramclarnn sapkn dav

ortaya k, kullanl ve sonularn ranlarn geni alanlarn gz ard et
ynlendiren toplumsal srelere eil tiklerinden yaknmak akllca deildir,
diine, dolaysyla, birbiriyle bada nk onlar bilinen her su tipini kapsa
maz grlen ok eitli kuramsal er yacak, genel bir aklama sunma gay
eveden hareketle yrtlen sapknlk reti iinde olmamlardr zaten. Tersi
aratrmalarna kolaylkla uyarlanabi- ne, etiketleme kuramnn savunucular
leceine iaret etmektedir. Etiketleme nn, etiketlemenin sapkn deneyimin
kuramclarnn birou, toplumun, d yn, younluu ve ortaya kn de
nen aktrler arasndaki sembolik et itirebilecei ynnde olduka mte
kileimi ve anlam alveriini somut vaz bir iddialar vardr. Bu yzden eti
latran karlkl jestlerle kurulduu ketleme kuramclar, en kt ihtimalle
grn ortaya atan etkileimci gele bile, sadece kendilerine olduka mte
nek iindedir. Bu genel perspektif a- vaz etiolojik hedefler belirledikleri i-
ka etiketleme kuramnn belirli - in sulanabilirler.
nermeleriyle de uyuur. Yine da baz 1970'lerden beri sapknlk aratr
etiketleme aratrmalarnn arlkla malarnda birok yeni gelime gz
ilevselci, fenomenolojik, *drama- lenmesine ramen, etiketleme kuram
turjist ya da *etnometodolojik karakter bilhassa Kuzey Amerika'da arlkl
tadn belirtmek gerekir. Bu yz etkisini korumay baarmtr. Daha
den, etiketleme kuramna ynelik e- dorusu (ve radikal kkleri gz nne
letiriler genelde fiilen szde indirge getirildiinde) ironik bir ekilde yeni
nemez etkileimci, fenomenolojik n bir Ortodoks izgiye dnm bile sa
cl ve nermelerine ynelik eletiriler ylabilir. Ayrca bkz. ahlki panik; e-
olmaktadr. Aslnda etiketleyici ku letirel kriminoloji; sapknln o
ramlar pekl bir dizi baka kuramla almas; sembolik etkileimcilik; so
da uyuabilecek niteliktedir. kak eytanlar.
Bu kta baklnca, etiketleme ku
ramna ynelik standart eletirilerin e t k e n l i k {efficiency) Gndelik i ya
pek ounun esas meseleyi gzden ka amnda etkenlikle ilgili elikili d
rd sylenebilir. Etiketleme kura nceler vardr. Teknik etkenlik eitli
m, birincil sapknln nedenlerini, y enerji girdilerinin, kt baznda ekip
le yapmak zere yola kt iin sapta manla ilikisini (bu ilikiyi lmek zor
maz; davranlardan ziyade etiketlerin ve anlamsz olabilmekle birlikte) gs
aklamasn yapar. Bu kuramn savu terir. Fakat teknik adan optimum o-
nucularnn pek ou, toplumun tepki lan dzeyin, maksimum ekonomik et
lerinin yneldii birincil sapknl ak kenlikle akmas gerektiini gsteren
lamakta baka saptamalar temel alr. zorunlu bir neden yoktur. Kusursuz bi
Etiketlerin kendilerinin sapkn davra imde ileyen ekipmanlar da mali ne
nlarn asl nedeni olduunu ileri sr denlerle pekl devre d braklabilir.
mek Becker'n bile aklna gelmez. Za nsanlarn etken biimde kullanlmas
ten etiket yaptrmann ya da varolan sorunu, ounlukla, hem kiinin fiz
bir etiketi glendirmesi kesinlikle zo yolojik emeinin optimum kullan
runlu deildir. Birincil sapknlktan i- myla m yoksa ksa dnemli i per
kincil sapknla gei, bir sr ihti formansna kart olarak uzun dnemli
malle dolu olan karmak bir sretir. i performans iin hayati nemde ola
Etiketler geici, mzakere edilebilir ya bilen psikolojik memnuniyetle (stresi
da reddedilmi olabilir. Benzer biimde, nleme gibi) mi ilgilendiiyle, hem de
215
isizlik ya da yapsal bozukluk y
znden *insan sermayesinin boa har
canmas trnden organizasyonel ve
toplumsal etkenlikle kesiir. Etkenlik
nosyonu, tm bu elikili anlamlardan
ayr bir ekilde, son kertede bireysel ve
toplumsal refaha katkda bulunan ey
lerle ilgili temel ve belki uzlamaz de
erlerle ilgili sorunlar da gndeme
getirmektedir.
etkileim (istatistiki) (interaction
statistical) bkz. istatistiki etkileim
etkileim, o d a k l a n m (interaction,
focused) odaklanm etkileim
etkileim, t o p l u m s a l (interaction -
social) bkz. dramaturji; eylem kura
m; formalizm; mzakereyle kuru
lan dzen; sembolik etkileimcilik;
siber toplum; toplumsal entegrasyon
ve sistem entegrasyonu
etkileim etkileri (istatistiki) (in
teraction effects -statistical) bkz. o-
lumsallk tablosu
etkileimcilik, etkileimci pers
pektif (interactionism, interactionist
perspective) bkz. ardklk analizi;
sembolik etkileimcilik
etkileimsel alan k u r a m l a r (inte
ractional field theories) bkz. ardklk
analizi
etkisizletirme teknikleri (techni
ques of neutralization) bkz. gdleyici
szler; sululua srklenme
etnik milliyetilik (ethnic nationa
lism) bkz. milliyetilik
etnisite, etnik g r u p (ethnicity, ethnic
group) Etnisite, ait olduklar ve iinde
zgn kltrel davranlar sergiledik gibi) temelini oluturduu zamanlarda
leri bir toplumda kendilerini dier ko
lektif yaplardan farkllatran ortak -
zelliklere sahip olduunu dnen ya da
bakalar tarafndan bu gzle baklan
etnisite, etnik grup
kiileri tanmlayan bir terimdir.
Etnisite terimi *rk terimine kar
olarak bulunmutur. nk, etnik bir
grubun yeleri rksal zelliklerine gre
tanmlanabilecekleri halde, bunun ya
nnda, din, meslek, dil ya da politika
gibi baka kltrel zellikleri de pay
layor olabilirler. Etnik gruplar top
lumsal snflardan da ayr grlmeli
dir, nk bir etnik grubun yesi ol
mak, snf aan ortak zellikleri payla
- an (ya da paylat dnlen) in
sanlar kucakladndan toplum iin
deki sosyo-ekonomik tabakalamayla
genellikle kesimektedir. rnein A-
merika Birleik Devletleri'ndeki Ya
hudiler, Dou Avrupa'dan Kuzey Af
rika'ya kadar farkl rksal kkenler,
toplumsal snflar, ana diller, siyasal
dnceler ve dinsel inanlardan (orto-
dokslardan ateistlere kadar) gelen in
sanlardan olutuklar, buna ramen ken
dilerinin, onlar (bu toplumla bir ztlk
iine dmeleri gerekmese de) daha
geni Amerikan toplumundan ayran,
ortak bir Yahudi kimliiyle birletikle
rini dndkleri iin tipik bir etnik
grup rneidir.
Anlalaca zere, etnik gruplarn
bileimi bir akkanla sahiptir ve ta
nm gerei deiikliklere aktr. n
sanlar ve topluluklar deiik lkeler a-
rasnda gidip geldike durmadan yeni
etnik gruplar olumaktadr. Szgelimi
Hintliler, kendi lkelerinde kast ve
dil bakmndan tamamen farkl grup
larn yeleri saylmalarna ramen,
Britanya'da yaayan Hintliler etnik bir
grubu oluturur. Etnisite kavramnn
nemi, bilhassa, toplumsal ayrmcl
n (Nazi Almanyas'ndaki Yahudile
rin durumu gibi) veya bamszlk ha
reketlerinin (Sovyetler Birlii'ndeki
ak biimde kendisini gstermektedir.
Bu konuda muazzam genilikte bir
literatr vardr. John Rex ile David
Mason'in Theories of Race and Ethnic
etnograf 216

Relations' (1986) bu alandaki gncel etnografik almalarn yanstan, be

ne kadar geni bir yelpazeye yayld timsel metodolojiyle ilgili gzel bir
n ve eitliliini sergiler. Michael metni de vardr (Learning from the
Banton'n Racial and Ethnic Competi Field: A Guide from Experience, 1984).
tion'' (1983) Amerika ve Britanya k
kenli zgn literatrn nefis bir zeti etnoistatistik (ethnostatistics) Et-
dir. Amerika'daki etnik gelimeler iin noistatistik, istatistiin toplumsal d
Nathan Glazer'n 1983'te yaynlad zeyde dzenlenmesi ve karlmasn,
Etlvic Dilemmas, 1964- i 982' suna (1964- bunlar (zgl bir toplumsal fenomenin
1982) bakabilirsiniz. Anthony Smith'- aklanmasn salayan) kaynaklar ola
in The Ethnic Revival' (1981), bu kav rak deil, kendi bana aratrma ko
ramn modern dnyadaki atmalar ve nular grerek inceler. John Kitsuse ile
deiimle ilgilenen bir sosyolojik an Aaron Cicourel bir makalelerinde ("A
lay iin ne kadar nemli olduunu Note on Official Statistics", Social
gstermektedir. Frank Bean ile Marta Problems, 1962), su istatistiklerinin
Tienda'nn The Hispanic Population in su orann yanstan nesnel gsterge
the United States'] (1990) modern A- ler saylmamas, tersine toplumsal r
merika'daki etnisiteyle ilgili bir rnek gtlenmenin (istatistik tutan kurulula
olay incelemesinde kantitatif verilerden rn almalarnn) gsterdikleri eyler
yararlanan bir almadr. Ira Katznel- olarak incelenmeleri gerektiini ileri
son'n Kuzey Manhattan'n kentsel po srmlerdi. Ayn ekilde Jack Doug
litikasn konu alan tarihsel almas las The Social Meanings of Suicide
(Cit)' Trenches, 1981), ayn zamanda (1967) adl almasnda, Emile Durk
etnisite ile snfn etkileimiyle ban heim'n intihar istatistiklerine de ayn
tl bir rnekolay incelemesidir. Ayrca ekilde yaklalmas, onlarn intihar o-
bkz. kltr; milliyetilik. rannn nesnel ya da gerek lsn
vermekten ziyade, aklanmas gere
etnograf (ethnography) Genellikle, ken bir problem olarak baklmas ge
hem bir toplumsal grubun davranla rektii grn ortaya atacakt. Bu
rnn dolaysz biimde gzlenmesini, gelenek ile sosyolojiye ortakduyusal
hem de buna bal olarak yazl bir be anlamlar sorgulamadan kabul eden bir
timleme retimini ifade etmek iin "halk disiplini" gzyle bakan etno-
kullanlan bir terim. Bazen '"alan al metodolojik eletiri arasnda ak bir
mas'" diye de adlandrlan etnograf te ba vardr. Son zamanlarda etnoistatis
rimi, en yaygn biimde sosyal antro tik almalar alan nemli lde ge
polojinin aratrma teknikleriyle bir nilemitir. Nitekim Robert Gephart
likte anlmaktadr (yalnz bir cemaat 1988'de yaynlad Ethnostatistics ad
aratrmas yrtmekte olan sosyolog l kitabnda, bu giriimleri "kantitatif
larn yaptklar eyin bir rnekolay in toplumsal aratrmalarda istatistiin
celemesi, kesinlikle bir alan almas kuruluu, yorumu ve sergilenmesinin
olduuna da dikkat ekilmelidir). Et incelenmesi" eklinde tarif etmitir.
nografik aratrmann balca teknii
katlmc gzlemdir. Bunun klasik bir etnometodoloji (ethnomethodology)
rnei, William Foote Whyte'in ABD'- 1960'larn ortalarndaki Ortodoks de
deki bir kentte talyanlarn oturduu nilen konsenssn kmesinden sonra
bir kenar mahallenin toplumsal yap sosyoloji alannda doan bir yaklam.
syla ilgili aratrmasdr (Street Cor Bu terimi, gerek bir kuram, gerekse
ner Society, 1943). Whyte'in, kendi tm geleneksel sosyolojinin bilinli bir
217
eletirisi olarak etnometodolojinin te
mellerini atan Amerikal sosyolog Ha
rold Garfnkel bulmutu. Garfnkel et
nometodolojinin kkenlerini aklar
ken, "'etno' kknn u ya da bu bi
imde, insann iinde yaad toplu rn nemli bir ksmyla birlikte deer
mun otakduyusal bilgisine, ortakduyu
bilgisi ya da herhangi bir eit bilgi o-
larak eriebilmesini gsterdiini" ileri
sryordu. "Szck 'etno-botani' ol
sayd, toplumun fertlerinin botanikle
ilgili sorunlar ele almann uygun yn
temlerini bilmesi ve onlar kullanma
syla ilgili olacak ve etnometodoloji nos
yonu bu anlamla yklenecekti" ("The
Origins of the Term 'Ethnomethodo-
logy'", der. R.J. Hill ve K.S. Critten
den, Proceedings of the Purdue Sym
posium on Ethnomethodology, 1968).
Garfnkel bu ilgisinden hareketle, in
sanlarn gndelik yaamdaki faaliyet
lerini -kendilerine olsun bakalarna
olsun- aklamak (ya da bir anlam
karmak) iin bavurduklar yntemleri
olduka ayrntl bir ekilde analiz ede
cekti. Geleneksel olann dndaki (ba
zlar ezoterik de diyebilir) bu aratr
malara, GarfinkeFn almalarnn ("bir
grubun yelerinin gerek, sradan faali
yetlerinin, pratik eylemlerin, pratik ko
ullarn, toplumsal yaplarla ilgili otak
duyusal bilgilerin ve pratik sosyolojik
akl yrtme biiminin analiz edilebil
mesini salayan yntemlerden olutu
unu kavramaya ynelik almalar") bir
zetini sunduu Studies in Ethnomet
hodology' dt (1967) yer verilmektedir.
Etnometodoloji, Garfinkel'n met
ninin yaynlanmasndan sonraki on yl.
akn bir sre boyunca, sosyoloji kr
slerinde ateli ve genellikle sert tart
malara yol aan bir konu olacakt. im
diyse etnometodoloji, salad kavra
ylarn bir ksm sosyoloji kuramnn
merkezine yerlemi olsa da (bilhassa
Anthony Giddens'n almalarnda), ge
nel kabul gren ama aznlk bir kesimin
kafa yorduu bir alan durumundadr.
etnometodoloji
Etnometodoloji, bir yandan *feno-
menoloji ve br yandan *Wittengs-
teinc felsefe ve dil felsefesi gibi dei
ik felsefi temellere dayanmaktadr. *Post-
yapsalc ve *postmodernist almala
lendirildiinde, felsefede "dilsel ham
le" diye bilinen akmn (yirminci yz
yl felsefesinin giderek daha ok *dilin
doas ve dilin kullanm konularna e-
ilmesinin) sosyolojideki temsilcisidir.
Etnometodologlara gre toplumsal ya
am ve onun iinde varolduu gr
nte istikrarl fenomenlerle ilikiler,
dilin kullanlmasyla salanan srekli
baarnn rndr. Bu bizim birlikte
yarattmz ve aralksz biimde yeni
den yarattmz bir durumdur. Aslnda
kendi isminin arkasndaki dayanak da
budur: toplumsal dzeni salayan "et
no" (halkn) "metod" (yntemler) "olo-
ji" (bilimi). Burada "bir eyler yap-
ma"ya vurgu yaplmaktadr: Biz, sos
yologlar olarak, sokakta yrrken ve
baka eyler yaparken arkadalk "ku
rarz." Bir zamanlar dilsel metodoloji
yi konumsal metodolojiden ayrmak
yaygn bir eilimdi, fakat, her iki ei
limin temeli de dilin kullanlmasna da
yand iin. buna artk bir vurgu fark
llndan te deer verilmemektedir.
Etnometodolojide iki temel fikir
bulunur: dizinsellik ve dnmsellik.
Dizinsellik, bir dildeki herhangi bir
szck ya da kavramn net. kapsaml
bir tanm trnden bir ey olmad,
nk anlamn baka szcklere ve bu
szcklerin dile getirildii balama
gnderme yaparak karld kavra
ytr. Bir aklamay duyduunuzda
"Ne demek istiyorsunuz?" diye sormak
ve verilen her yanta ayn soruyla kar
lk vererek bunu sonsuza kadar de
vam ettirmek her zaman mmkndr;
nihai bir yant yoktur. Garfnkel'in ilk
almalarnn nemli bir ksm, toplum
sal yaamdaki (aslnda varolmayan) an
lam ve varolu duygusunu kendimizin
etnometodoloji 218

yaratt ve muhafaza ettii olgusunu verilen yantlarn kodlanmasna ili

saptamalar iin rencilerini darda kin bir deneme, hem de transeksellik
almaya gndermekten ibaretti. Da zerine bir deneme bulabilirsiniz.
rda yrtlen almalarda, konuma erh koyma, etnometodolojinin il
lar srp giderken bkp usanmak bil gilendii trden yorumcu prosedr
meden "Ne demek istiyorsunuz?" diye resmeder. Yazya erh koymann gn
soruluyordu. Ortaya kan sonu, an delik yaamdaki karl sorundan ka
lam karrken bavurduumuz temel nmaktr. Etnometodologlarn bak
kurallar ihlal edildiinde insanlarn s yla, sorun dorudan ifade edilemedi
klmaya ve fkelenmeye baladklar y i iin zaten her konuma erh koyma
nndeydi. nsanlar bu koullarda toplum anlamna gelir. erh koymak suretiyle,
sal gereklik duygusu kaybediyorlard. her kurala "akla uygun koullar hari"
Dnmsellik, bizdeki dzen duy diye bir madde ekleyen "ve benzeri
gusunun konuma srelerinin bir r (vb.) kural" gibi bir dizi sorgulanmak-
n olduunu anlatr; dzen duygumuz szn kabul edilmi kural kullanrz.
konuma iinde yaratlmtr. Buna Konuma analizi alannda uzman o-
ramen dzeni, etrafmzda zaten varo lan Harvey Sachs, buna benzer eitli
lan bir eymi gibi betimlemeye eilim kurallar (bir anda tek bir kiinin konu
duyarz. Etnometodologlara gre, bir aca, bu kuraln ancak ok ksa s
durumu betimlemek ayn zamanda onu relerle inenebilecei kural gibi) bu
yaratmak demektir. lunduuna dikkat ekmiti.
Dizinsellik de dnmsellik de, Etnometodolojiye yneltilen yay
tm geleneksel sosyolojinin radikal e- gn bir eletiri, bu daln ok nemli o-
letirisinin bir parasyd ve bundan lan hibir ey anlatmaddr. Gnn
sonra okuyacanz argmanlarn bir byk siyasal ve toplumsal sorunlar
ksmnn sertliini bu saptamayla a- tanm gerei etnometodolojinin kap
klayabiliriz. Etnometodologlar, gele sam dnda kalr, nk ilgi konusu,
neksel sosyologlarn toplumsal dze dnyay bir varlk anlamnda ne olarak
nin anlamn bilime yabanc olan kii kurduumuzdan ziyade, onu nasl kur-
lerle ayn ekilde kurduu kansnda- duumuzdur. Bu erevede ayrca, et
drlar: yle ki, anlamlar kendinde ve nometodolojinin dayand kurallarn
problematik olmayan eylerdir. Demek grece geri dzeyde kald ve zaten
ki anlamlar sorgulamadan kabul edilir. bildiimiz eylerden baka bir ey an
Etnometodologlar bunun karsnda, latmad ileri srlmtr. Etnometo
sosyolojinin asl grevinin, bu anlam dolojiye geleneksel bir sosyologdan ge
dnmsel biimde kurmakla ura len en ar eletiri hl John H. Goldt-
maktan ziyade dzen duygumuzu olu horpe'un "A Revolution in Sociology?"
turduumuz aralarla yorumlayc ku (Sociology, 1973) balkl makalesidir.
rallar sralamak olduu grn de Yalnz, James S. Coleman'n Garfin-
savunurlar. Bu adan bakldnda, kel'in kitabyla ilgili American Socio
geleneksel sosyoloji etnometodoloji a- logical Review'da (1968) kan eleti
sndan, dier insani toplumsal faali risi ile Lewis A. Coser'in 1975'te A-
yetlerle ayn ekilde bir inceleme nes merikan Sosyoloji Dernei'nin bakan
nesine dnmektedir. Anlalaca - olarak yapt nl sunu konumas
zere Garfinkel'n kitabnda, toplumsal da ("Two Methods in Search of a
gereklii retme yollar olmak anla Substance", American Sociological Re
mnda eit statleri paylaan etkinlikler view) herhalde en ar eletiriler ara
olarak, hem sosyolojik aratrmalarda snda yer alrlar.
219
Etnometodolojik almalar sr
mekle birlikte, bunlar imdiye kadar
olduu gibi ne n plana kabilmi ne
de tartma yaratabilmi almalardr.
te yandan, etnometodolojinin sala
d kavraylardan bir ksmnn dei erevede yarglarda bulunmay anla
ik bir versiyonu imdi hemen hemen
sorgulanmakszn kabul edilmektedir:
rnein sosyologlar arasnda, "anla
mn problematik doasnn ve toplum
sal gerekliimizin yaratlmasna ko
numalarmzla katkda bulunduumuz
konusunda ok daha yaygn bir gr
birlii vardr. Bu arada etnometodoloji,
kendi konferanslar, dergileri ve uz
manlk merkezleriyle grece gelikin
denilebilecek bir alternatif disiplin du
rumuna gelmitir. (Bu alandaki ada
almalarla ilgili mkemmel bir de
erlendirme metni iin bkz. John He
ritage, "Ethnomethodology", der. Ant
hony Giddens ve Jonathan H. Turner,
Social Theory Today, 1987).
Etnometodologlar iinde, gelenek
sel sosyolojiyle bir iliki kurmaya en ok
alan Aaron Cicourel olmutur (bkz.
Cognitive Sociology, 1973). Etnometo
dolojik igrleri sosyolojiye sokmaya
ynelik en sistematik abalara da Ant
hony Giddens'n eserlerinde, zellikle
New Rules of Sociological Method (1976)
ile Toplumun Kuruluu'nda (The Cons
titution of Society, 1984) rastlanabilir.
Giddens, toplumsal gereklik ile top
lumlar konuma kurgulan olarak gr
memekte, fakat konumann ve eyle
min sorgulanmayan kurallarnn top
lumsal dzen asndan temel bir rol
oynadn kabul etmekte: buna bal
olarak, gerek toplumsal "eylemi ve
toplumsal "yapy kavramann gerekse
eylem ile yapy bir araya getirmenin
bir yolu olarak, etnometodolojininkine
benzer bir kural nosyonuna yer ver
mektedir. Ayrca bkz. bilisel sosyolo
ji; etnoistatistik; ortakduyusal bilgi.
e t n o s a n t r i z m (ethnocentrism)
etoloji
"karlatrmal yntemin ilk gnah
eklinde nitelenen etnosantrizm, baka
toplumlar bir toplumun kendine zg
kltrel varsaymlarndan ya da yanl
lndan yola karak incelemeyi ve bu
tan bir terimdir. Etnosantrizm genel
likle, bir eyin baka toplumlardaki ya
plma biiminin, ayn eyin kendi top
lumundaki yaplma biiminden daha
geri olduunu varsayar. Sosyologlar,
baka "kltrlerin pratiklerini o top
lumlarn balamnda analiz etmeye,
ancak eylerin dzenlenmesinin tek bir
doru yolu bulunduu nyargsndan
kurtulduktan sonra balayabilirler. Et-
nosantrizmden kanma, yirminci yz
yla girilirken "sosyal antropolojinin
ve karlatrmal sosyolojinin balca
zelliklerinden birisi haline gelmitir.
Yine de etnosantrizm ilkesi, u nokta
lara gtrldnde, evrensel nitelikli
bilisel veya deerlendirme kriterleri
nin (szgelimi, "rasyonalite ya da ev
rensel ahlki standartlar gibi kriterle
rin) uygulanmasn olanakszlatracak
kadar "greceli karlatrmal analiz
ler yapabilir. Ayrca bkz. gzlemci
yanll.
etnotp (ethnomedicine) Belli (genel
likle Batl olmayan) kltrlerde rast
lanan, hastalklarn bakm ve tedavi
siyle ilgili "halk" fikirleri ve uygula
malar; yani, profesyonellemi, d
zenlilik kazanm bilimsel tbbn er
evesi dnda kalan fikir ve pratikler.
Bunlarn en yaygn rnekleri, daha ok
bitkilerden elde edilen ve ampirik de
neylerle benimsenmi doal tedaviler,
doast bir unsurla (gle) ilikilen-
dirilen iyiletirme "rimelleridir. Genel
likle bilimsel grlmeyen bu tr iyile
tirme yntemlerine verilen deer gide
rek artmaktadr.
etoloji (ethology) Konrad Lorenz ile
Bazen Nikolaas Tinbergen'in ncln
ev ii emei
yaptklar etoloji, *evrim kuramnn
hayvanlarn ilk dnem ve insanlarn
ocukluk davranlarna (igdsel ve
adapte edici doalarn incelemek ama
cyla) uygulanmasn anlatr ve kkleri
Charles Darwin'in Trlerin Kkeni'ne
(Origin of Species by Means of Natu
ral Selection, 1859) kadar uzatlabilir.
1930'larn balarnda bu alan kefet
menin onuru, genellikle, en ok insan
larn ve hayvanlarn davranlarnn i
gdsel temeli ve "etki brakma'' ze
rine aratrmalaryla tannan Lorenz'e
verilir. Yalnz onun almalar sosyo
loglardan daha ok psikologlar (John
*Bowlby'm ballk ve ayrlk ara
trmalar gibi) etkilemitir. Sosyologla
rn genel kans, hayvan davranlary
la ilgili aratrmalarn insan toplumu
nun anlalmasyla fazla bir ilgisi ol
mad ynndedir.
Etoloji 1960' 11 yllarda, Desmond
Morris'in plak Maymun'u (The Na
ked Ape, 1967) gibi popler kitaplarla
olduka poplerlemiti. Morris bu ki
tabyla daha sonraki almalarnda, in
san davranlaryla hayvan davranla
rnn belli ynlerinin benzerliini ve
buna bal olarak evrim asndan ne
mini "ortaya koymaya almt. Etolo-
jiyi eletirenler, 1950'li ve 1960' 11 yl
larn popler etoloji almalarnn (ki
bunlar *sosyo-biyolojinin de ncle
rinden birisi saylmaktadr) nemli bir
blmnn arkasnda yatan indirgeme
ci varsaymlara dikkat ekmilerdir.
ev ii e m e i (domestic labour) Femi
nist kuram iinde, kadnlarn evde yap
tklar cretsiz ilerin arln analiz iblm konusunda muazzam geni
etmek amacyla gelitirilen bir kavram.
Friedrich *Engels'in retken (deer
yaratan) i ile iiyi ya da alma ye
teneini yeniden yaratmay amalayan
i arasnda yapt ayrmdan sonra.
Marksist feminizmde ev ii emei ba
zen "yeniden retici emek" diye de
adlandrlr. Ev ii emeiyle ilgili ou
220
tanmda, onun *ev iiyle eitlendiini
grrz. Ancak baz tanmlarda, ger
ginliklerin yattrlmas ve ilgi gs
terme gibi "duygusal iler" de ev ii
emek kapsamnda grlmektedir.
1970'li yllarda ev ii emeinin klasik
Marksizan anlamda retken i olarak
m, yoksa retken olmayan i olarak
m deerlendirilecei, ayrca yine ev i-
i emeinin erkeklerin ya da kapita
lizmin, daha dorusu ikisinin de ka
rna olan bir kategoride grlp g
rlmemesi gerektii konusunda youn
tartmalar yaplmtr. Ev ii emeinin
tam olarak nasl kavramsallatrlaca
ve bu emein temel nemiyle ilgili o-
larak hl bir gr birliine varla
mam olmakla birlikte, bu konunun,
bir lde erkeklerin kadnlar smr
mesine yol at ve ekonomiye gizli
de olsa ciddi bir katk salad iin,
cinsler arasndaki eitsizlie nemli bir
temel salad yaygn bir grtr.
Ayrca bkz. ataerkillik; ev ii.
ev ii i b l m (domestic division of
labour) Bir hane iindeki ilerin, rolle
rin ve sorumluluklarn paylalmasn
anlatan bir terim. Evli kadnlarn resmi
istihdama daha ok katlmalaryla bir
likte, sosyologlar ev ve iyerini birbi
rine balayan sreleri (kadnlarn c
retli ilerde daha ok almalarnn
"geleneksel" ev ii rollerin ve ev ii
emeinin paylamnn yeniden d
zenlenmesine yol ap amad soru
nu dahil olmak zere) daha yakndan
incelemeye balamlardr. Nitekim
ok ksa bir zaman dilimi iinde ev ii
likte bir ampirik ve kuramsal literatr
ortaya kmtr.
Bu alandaki ilk aratrmalar, rne
in Michael Young ile Peter Willmott'in
The Symmetrical Family'de (1973)
ortaya attklar trden, zellikle orta
snflar arasnda erkek ile kadnn para
kazanma ile evi ekip evirmenin
221 ev ii iddet

gerektirdii (ve eskiden beri byk l ilintili ekstra iler yaratan bir yaam
de ayrlm olan) birbirini tamamla evrimi etkisi nedeniyle en dk c
yc ileri giderek daha ok paylatkla retleri almalar; yine de erkeklerin ya
r eklindeki iyimser gre phe d am evriminin bu aamasnda ev ii
rmektedir. Nitekim Robert O. Blood ileri stlenmeye dier ya katmanlar
ile Donald M. Wolfe (Husbands and na gre daha eilimli olmalar; kadn
Wives, 1960), Detroit'te rnek olarak lar herhangi bir ite alyor olsun ol
inceledikleri aileler arasnda, ev ile masn, erkeklerin ev ilerine ayrdklar
rinde cinsiyete dayal ayrmlarn byk zamann grece ayn kalmas.
lde deimeden kaldn; erkekler Bu aratrmalarda zerinde durulan
"teknik yetenek" gerektiren d ileri ayrntlar ve vurgulanan noktalardaki
yaparlarken, kadnlarn *ev ilerini farkllklar ilgin olmakla birlikte, Sa
grdklerini saptamlardr. Benzer rah F. Berk'in dile getirdii temel ve
bulgularn aktarld baka almalar genellikle dorulanan bulguyla ("ko
iin bkz. Ann Oakley, The Sociology calarn ilerinde yrttkleri almalar
of Housework (1974) ve Stephen Ed- ve mesleki yaplarn belirleyen kiisel
gell, Middle Class Couples (1980). zellikleri toplam hane pazar zaman
Rhona ve Robert N. Rapoport'un ka nn en kritik belirleyicileri arasnda yer
riyer yapan elerin evlilikleri zerine alrken... ok az saydaki evli erkek ev
aratrmalar, kadnlarn karlarna ileri ve ocuk bakmyla anlaml de
kan *rol atmasn (sk sk kadnlarn nebilecek bir miktarda megul olmak
geleneksel ev ii emeinin asl sorum tadr"; The Gender Factory, 1985) kar
luluunu kabul etmekten, ayrca cretli latrldnda fazla nemli deildir.
bir ite almaktan gelen "ifte yk" Ayrca bkz. cinsel iblm; cinsiyet
yklenmeleriyle sonulanan bir at rolleri; hane ii kaynak datm sis
ma) ele almaktadr. temi; kar/koca rol.
Daha yakn zamanlardaki incele
meler de, ev ilerinin kadnlara den ev ii i d d e t (domestic violence) -
geleneksel paynn byk lde de zellikle erkeklerin kadnlara kar uy
imeden kaldn olduka ayrntl guladklar (fiziksel ya da psikolojik)
biimde belgelemitir. Bu konudaki a- iddet. Ev ii iddet terimi 1970'lerde
ratrma patlamasnn bulgularn - feministler tarafndan yaygnlatrl
zetleyen mkemmel bir alma olarak mtr. Dayak yiyen kadnlar iin s
bkz. Lydia Morris, The Workings of the nma evleri kuran feministler, ev ii
Household (1990). almasnda gn iddetin toplumsal cinsiyete bal ik
cel sonular deerlendiren Morris, Ame tidar (g) eitsizliklerinin ve kadn
rika'da ve ngiltere'de yaplan aratr larn ezilmesinin bir yansmas olduu
malarn birbirine paralel bulgular orta grndedirler. Bu terim daha genel
ya koyduunu saptamtr. Bu bulgula bir anlamda, aile iindeki her trl id
rn en nemlileri unlardr: kadnlarn - deti kapsar. Yalnz ocuklara kar uy
resmi ilerde alan kadnlar dahil ol gulanan iddetin genellikle zel bir
mak zere- ev ilerinin asl ykn st karlkla, ocuk istismar olarak ifade
lenmeye devam etmeleri; erkeklerin ev edildiini hemen belirtmek gerekir.
ilerine (birazck daha) katlmalarnn Polis tipik bir eilim olarak, aileyi zel
kadnlarn arta kalan i yklerini denge alan saymay tercih edip, ev ii iddet
lemesi; part-time alan kadnlarn, muh ten kaynaklanan olaylara mdahale et
temelen kk ocuklarn bakmyla mekte gnlsz davranmaktadr.
ev ii sosyolojisi
ev ii sosyolojisi (sociology of hou
sework) Sosyologlar, grece yakn za
manlara kadar, ev dnda cret kar
lnda alan kadnlar (eler ve anne doksun nedeni ise, "kadnlarn, ev ka
ler olarak) incelemiler, fakat karl
denmeyen *ev ii emeini (ocuk ba
km ve hanenin srdrlmesiyle il
gili olan eitli temizlik, yemek piir
me, vb. iler) baka i trlerine benzer
bir i olarak ele almamlard. Sanayi
ve alma sosyolojisinin analitik a-
ralarn ev ii emeine uygulamaya
alan sistematik aratrmalarn ortaya
kmas 1960'l ve 1970'li yllarda sz
konusu olmutur. Bunun ilk rnekle
rinden birisi Helene Z. Lopata'nn Oc
cupation: Housework'dut (1971).
Ann Oakley'in The Sociology of
Housework' (1974) gibi incelemeler
sayesinde, ev kadnlarnn evde yaptk
lar eitli iler karsndaki tatmin ve
tatminsizlik duygular, evin temizlik
ve dzenlilik standartlarn korumak i-
in yaplan rutin iler, bu ileri yapan
kadnlarn kendilerine bak, gn iin
de yaplan ilerin monotonluu, para-
ll ve hz (alma koullar), ev ka E v a n (1902-1973) eitli Afrika top
dnlar arasndaki toplumsal etkileim,
ev ii yaparken kendini dllendirme
(i memnuniyeti) ve tm bu ev ileri
konusunda deiik toplumsal snflarda
grlen farkllklar ve benzerlikler hak
knda birok sorun gndeme getirilmi
tir. Bylesi aratrmalara katlan de
neklerin ounluu tipik biimde ev
ilerinin kendilerini tatmin etmediini,
ev kadn olmann en tatsz yannn bu
olduunu dile getirmilerdir. Ev kadn
lar ok almakta, rollerinin toplum
sal bakmdan kendilerine pek prestij
getirmediini dnmekte ve zellikle
daha nce (cretli) bir ite almaktan
dolay tatmin duygusunu yaam olma
lar durumunda ev ilerinde daha ok
memnuniyetsizlik hissetmektedirler.
br yandan ev ilerinin dourdu
u bu olumsuz duygular (i memnuni
yetinin dk olmas), en azndan
222
Oakley'e gre, ev kadn rolne bii
len olumlu imajla tam bir kartlk o-
luturmaktadr. Bu grnteki para
dnl roln benimsemelerini, iki cin
sin konumunun da net biimde tanm
lanp farkl yerlerde grld", *ka-
dn(s)ln ev kadnlyla eitlenme
sinin bir aksiyom olarak kabul edildii
"genel erkeklik ve kadnlk rolleri g
r balam iinde deerlendirmele-
ri"dir. Ayrca bkz. ev ii iblm.
evanjelik (evangelical) Bu terim (in
sanlarn gnahtan kurtulmas) "Gos
pel" yani iyi haber anlamn tayan
Yunanca euaggelion szcnden t
retilmitir. Evanjelik terimi sosyolojik
kapsamda, Protestanlktaki, ncil'e,
vaaza, kiisel konumaya ve sa'ya i-
nanarak kurtulua vurgu yapan dinsel
canlanmayla ilgili hareketlere karlk
olarak kullanlr. Ayrca bkz. dinsel
canlanma.
E v a n s - P r i t c h a r d , Sir Edward
lumlaryla ilgili etnografik aratrma
lar yapm Britanyal sosyal antropo
log. Evans-Pritchard'a gre, sosyal
antropoloji toplumu inceleyen bilimsel
bir alan deil, hmanist bir aland to
nun bu ekilde dnmesinin nedeni
belki de ilk nce tarih alm olma-
sndand). Evans-Pritchard buna inan
d iin, kendisini A R . Radcliffe-
Brown'dan (1945-1970 yllar arasnda
Oxford niversitesi'nde Sosyal Ant
ropoloji profesrln devrald ki
iydi) ve genelde toplumlar hakknda
yasalar veya kuramlar retmeye al
an dier ilevselcilerden ayr bir yere
koyuyordu. almalarna tarihsel bir
boyut katan Evans-Pritchard, toplum
larn zaman iinde nasl deitiini ve
deiimi nasl idare ettiini gzler -
nne sermiti ve bu, statik ilevselcilik
analizlerinde ciddi bir ilerlemeyi temsil
223
ediyordu. Fakat Evans-Pritchard ayn
zamanda, toplumlar btncl olarak
aklamaya alyordu ve bu anlamy
la Emile Durkheim'n izleyicisi sayla
bilirdi.
Fakat herhalde en nemlisi, antro
polojinin odakland alann, "ritelle-
rin toplumdaki ilevinin incelenmesi
olmaktan kp, o toplumun yelerinin
ritellere ykledikleri "anlamn irde
lenmesine kaymasnda ciddi bir rol
oynam olmasyd. Ona gre, antropo
lojinin balca grevlerinden birisi, bir
"kltrn anlalabilir terimlerle baka
bir kltrn yelerine tantlmasyd.
Evans-Pritchard bunu en ok hatrlanan,
ona nn kazandran ve bugn bile po
pler olan iki monografyla (Withcraft,
Oracles and Magic among the Azande,
1937 ve The Nuer, 1940) baarmt.
Evans-Pritchard bilimsel olmay
Radcliffe-Brown'a kyasla daha az cid
diye alm olmakla birlikte, youn alan
almas yntemlerine duyduu co
kuyu alm olduu Bronislaw "Mali-
nowski'den daha kuramsal bir bak a-
sna sahipti. Meyer "Fortes'le birlikte
derledikleri African Political Systems
(1940) siyasal antropolojide bir devrim
yapmt. Evans-Pritchard'n daha son
raki yazlarnn bir ksm (rnein 1964'-
te yaynlanan Essays in Social Anthro-
pology'dtk\ baz makaleleri), antropo
loji ile dier sosyal bilimler -tabii sos
yoloji dahil olarak- arasndaki ilikiye
eiliyordu. Bunlar bilgi "sosyolojisine
yaplm nemli katklard ve toplum
sal aratrmadaki znellik problemle
riyle, karlatrmal analize duyulan'
ihtiyala ilgili kkrtc saptamalar ie
riyordu. Evans-Pritchard'n yazlarnn,
zellikle "dil, "aklc eylem ve "din
kuramlar asndan tad sosyolojik liliklerdeki bozulma ve bunun ardndan
nem, Mary Douglas'n onun yaam
ve almalar zerine yorumlarna da
yer verdii almasnda ok net bir e
kilde aklanmtr (Evans-Pritchard,
evlilik
1980). Ayrca bkz. by, byclk
ve kara by.
evde a l m a (homework, homewor-
king) Aile fertlerinin byk ya da k
k firmalar iin evlerinde yaptklar,
genellikle para ba olarak deerlen
dirilen bir cretli i. Evde alma, o-
kul ocuklarna retmenlerinin evde
yapmak zere verdikleri ev deviyle
(homework) de, hane fertlerinin tket
mesi iin ev iinde retilen ("ev ii
dahil olarak) mal ve hizmetler iin kul
lanlan, karl denmeyen "ev ii
emeiyle (unpaid domestic labour) de
kartrlmamaldr. Ayrca bkz. da
rda alma.
evlilik (marriage) Geleneksel olarak
evlilik, yetikin bir erkek ile yetikin
bir kadn arasndaki yasal geerlilii
olan, belirli hak ve ykmllkler geti
ren bir iliki olarak kabul edilir. Bu
nunla birlikte ada toplumlarda evli
lik, bazen daha zgr bir biimde yo
rumlanabilir ve "evli gibi yaamak"
cmlesi, evliliin birlikte oturmak d
nda hibir anlam ifade etmediini
gsterebilir. Ancak, daha zgr olan
bu tanmn bile "homoseksel iftleri
dladn belirtmek gerekiyor. Bir
likte yaama, gittike kabul grmesine
ve bugn evliliin normal balang
evresi eklinde alglanmasna ramen,
insanlar hl birlikte yaamak ile "ger
ek" dn ve evlilik arasnda bir ay
rm yapmaktadr.
Hem Britanya hem Amerika'daki
yakn dnem sosyolojik aratrmalarn
ou, bir kurum olarak evliliin k
mek zere olduuna dair giderek artan
korkular zerinde durmutur. Bu kor
kularn iki kkeni vardr; birincisi, ev
gelen boanmayla, ikincisi, evliliin
moda olmaktan kmas ve artk daha
fazla sayda insann evlenmeden bir a-
rada yaamas, hatta ocuk yapmasyla
evlilik 224

ilgilidir. Boanma oran kesinlikle ykselirse birbirine denk insanlarn ev-

ykselmektedir ve Britanya'da u an lililiinin o kadar azaldn ileri sr
daki boanma eilimleri bu ekilde s mektedirler (M. Whyte, Dating, Ma
rerse, yakn bir zamanda evlilikten ting, and Marriage, 1990). Ayn al
birinin muhtemelen boanmayla so mada, denk insanlarn birlemesinin
nulanaca sylenebilecektir. Son yl evlilikteki baary deerlendirmek a
larda, ilk evliliin orta yata yaplmas sndan yetersiz bir gsterge olduu da
eilimi artm, genlik evlilikleri kay belirtilmitir.
da deer biimde azalmtr; oran ar Evlilikteki baar ve evlilik dze
tan, ama yine de kk olan bir aznlk niyle ilgilenmek, yakn zamandaki a-
ise hi evlenmemektedir. Ayn zaman ratrmalarda gittike artan nemde rol
da, birlikte yaama oranlar artmakta oynamtr. David Morgan'm (The Fa
ve evlenmeden nce birlikte yaamak mily, 1985) ileri srd gibi evlilik,
neredeyse bir norm haline gelmektedir. evlilikle ilgili sorunlarla mcadele et
Dahas, gittike artan sayda ocuk ev mek zere hazr bulunan terapistler ve
lilik ba dnda kararlatrlp dou- evlilik danmanlarnn varlyla "tb-
rulmaktadr. statistiklere bakacak o- bilemi" ve evlilik kalitesi artmtr.
lursak, evliliin geleceinin pek i a Bu durum, evlilikteki baarnn ne e
c olmad, yine de yetikin nfusun kilde llmesi gerektii sorununu da
byk ounluu iin hl tercih edi gndeme getirmektedir. Akas, is
len yaam biimi olduu sonucunu tikrar yeterli bir gsterge deildir, n
karabiliriz. Hatta ilk evlilikleri baar k baz iftler tamamen mutsuz bir ili
szlkla sonulananlar arasnda bile o ki yaasalar da birlikte kalmaya devam
unluk kesim ikinci kez evlenmeye s ederken, baz iftler bakalarnn imre
cak bakmaktadr. nebilecei bir ilikileri varken anszn
Peki insanlar niin evlenir? Batl boanabilmektedirler. Benzer bir do
toplumlarda, evliliin duygusal boyut rultuda eitli evlilik kalitesi envan
larna vurgu yaplmtr ve Lawrence terleri gelitirilmi ve son zamanlarda
Stane bunu duygusal bireyleme ek evlilik kalitesi ile evlilikteki sorunlarn
linde adlandrr (bkz. The Familiy, Sex birbirlerinden bamsz olduklar fark
and Marriage in England, 1500-1800; edilmitir. rnein, baz evliliklerde,
1977). E seimi ncelikle duygulanm atma ve tartmalarn, elerin bir
ve ak sunan bir arzudan etkilenir (an birlerini umursamalarnn ve ilginin i-
cak Peter Berger'a gre, "Cupid'in aretleri olabilecei iddia edilmektedir.
parlayan oku esasen, son derece belir Evlilikler bariz biimde yaam
gin snf, gelir, eitim. rksal ve dini evrimlerinin farkl zamanlarnda fark
zgemi gibi kanallarla ynlendirili l sorunlarla yz yze gelirler ve zel
yor gibidir" (bkz. Invitation to Socio likle kk ocuklar olan ebeveynler
logy. 1963). Benzer gemileri olan in iin aileyi geindirmek ailevi g
sanlarn birbirleriyle evlenme eilimi lkleri beraberinde getirir. kinci evli
gldr, fakat bunun neden byle ol liklerin bozulma ihtimali ilk evliliklere
duuna ya da farkl toplumsal gruplar gre daha fazladr, hele vey ocuklar
iinde e seimindeki katln derece varsa. Bu saptama ksmen doru ola
sinin deiip deimediine dair net bilir, nk yeniden evlenmek -top
bir aklama yoktur. Son zamanlardaki lumsal beklentiler ve normlarn hl
baz Amerikan aratrmalar artc evliliklerin yaam boyu srmesi gerek
bir ekilde, snfsal konum ne kadar tiine inanan geleneksel beklentileri
225 evrimcilik, evrim kuram

yanstmas anlamnda- eksik bir ku savunmulardr. te yandan evlilikteki

rumdur. Anthony Giddens'n belirttii eitsizlikler toplumdaki cinsiyet eit
gibi, "yklan evlilikler'', "yklan yu sizliklerinin yansmalardr. Chris Har-
valar" gibi terimler bu geleneksel ide ris'in Family and Industrial Society's
alin bir davurumudur ve zellikle an- (1983) belirttii gibi, "eler arasndaki
ne-babas ayr veya boanm ocuklar biimsel eitlik ne kadar gl olursa
sz konusu olduunda kt, olumsuz olsun, kadnn evlilik iindeki eitsiz
yananlamlar tarlar. lik duygusu, kadnlar emek piyasasna
Yaplan aratrmalar, giderek istih -her ne sebepten olursa olsun- eit ko
dam ile aile hayat (evlilik dahil ola ullarda katlamad srece devam e-
rak) arasndaki karlkl ilikiye odak decektir". Bernard daha ileri giderek,
lanmaktadr. Birinci odak noktas, evli ev kadnnn ekmek kazanmak iin ge
lik ilikisinin kadnn almasn ne irdii bakalamn her toplumsal i-
ekilde etkilediidir. Amerikal ara likide sarsntlar yaratacan ileri s
trmaclar uzun sreli anketler yaparak, rer. Elerin ikisinin de alt evli
aile btesine daha yksek payla kat likler deiimin tohumunu ekmektedir.
kda bulunan kadnlarn boanma ola Bununla birlikte, istatistiklerin olum
slnn, daha dk paya sahip ya da suz gstergelerine ramen evliliin bir
ev hanm olan kadnlardan daha fazla lde kendini abuk toparlayan bir
olduunu saptamlardr. Kocalarna kurum olduu gzlenmektedir; belki
ekonomik bakmdan daha az baml de son derece yava bir ekilde, karnn
kadnlar uak konumuna daha fazla ta ve kocann evlilikten elde ettikleri ya
hamml etmek istemiyor ve kocalarn rarn daha dengeli bir hale gelmesi
terk etmeye olanak tanyan kaynaklara mmkn olabilecektir. Ayrca bkz. ev
sahip olduklarn dnyor olabilirler. ii iblm; hane ii kaynak da
Bir dier nemli soru, kadnn alma tm sistemi; kar/koca rol; kariyer
snn evlilik iinde daha ileri dzeyde yapan elerin evlilii; simetrik aile.
bir *eitlikilie yol ap amaddr.
Bu konuda baz aile aratrmaclar, a- evlilik, g r u p {marriage, group) bkz.
ilelerin nasl daha fazla simetrik hale grup evlilii
geldiklerini gsteren pembe tablolar evrimcilik, evrim k u r a m (evolu
izerlerken, baka aratrmaclar, ev i- tionism, evolutionary theory) Evrimci
indeki geleneksel iblmnn -kadn lik on dokuzuncu yzylda biyolojik
tam gn altnda bile- srdn analojiye dayal bir dnce akmyd,
ileri srerek peciliklerini korumaya fakat determinist zelliiyle Darwinci
devam etmilerdir. kuramdan ayrlyordu. Darwin'in genel
Jessie Bernard The Future of Mar- evrim kuramna gre, doal trler de
riage'de (1972), bir deil iki tr evlilik iim ve doal ayklanma yoluyla ev
(kadnn evlilii ile kocann evlilii) rim geirmekledir ve bu sre mutlaka
olduunu iddia etmitir. Aratrmalarn ileriye doru olmak zorunda deildir.
srekli gsterdii gibi, evliliin erkee Fakat Viktorya a sosyal bilimcileri
faydalar kadna kyasla daha fazladr; nin destek verdii evrim kuramnda,
evli erkekler daha iyi bir ruh sal i- insan toplumlar hep gelimek zorun
inde olur, kadnlara oranla daha az dayd, deiim ileriye doruydu ve in
*stres yaarlar. Evlilii bir bask kuru san toplumunun daha ok uygarlamas
mu olarak gren baz feministler ka na, moral ynden daha iyilemesine do
dnlarn evlenmemeleri gerektiini ru gidiyordu. On dokuzuncu yzyln
evrimsel evrenseller 226

toplum ve siyasal yaam grnn srekli artmas, yeni ve daha uzman

merkezinde bu tr kuramlar vard. S lam elerin koordine edilmesini
mrgeciliin temelini bunlar olutur salayacak yeni entegrasyon tarzlarn
duu gibi, bunlarn gnmz Bat d gerektirmektedir ve bu da, "sibernetik
ncesinde derin kkler salm oldu hiyerari" (bilgi alveriinin artmas
unu da hl syleyebiliriz. Kenneth ya da bilginin oalmas) ilkesiyle ger
Bock'in denemesi "Theories of Prog ekletirilir. (Bu ekilde kltrn,
ress, Development, Evolution" (der. T. Parsons'n almalarnda toplumsal
Bottomore ve R. Nisbet, A History of sistemi ynlendiren baat etki olmaya
Sociological Analysis, 1979) bu konu baladn grrz.)
da iyi bir tarih ve deerlendirme met Demek ki evrimin yn geleneksel
nidir. toplumlardan modern toplumlara do
Sosyolojideki evrim kuramnn rudur ve ilerleme de, brokratik rgt
douu Herbert Spencer'a affedilme lenme, para ve piyasa kompleksleri, ta
sine ramen, Kari *Marx, Friedrich bakalama ve genellemi evrensel
*Engels, Emile Durkheim ve V. Gor normlarn ortaya kmas gibi evrimsel
don Childe gibi deiik akmlardaki evrensellerin gelimesiyle (yapsal
yazarlarn da bu kuram sorgulamadan farkllamayla) bir izelge halinde gs
kabul ettikleri aktr. Evrim kuram terilebilir. Bu evrimsel evrensellerin
nn kkeninin bu ekilde gerek radikal, her biri, kendi evresine daha etkin bi
gerekse muhafazakr kuramclara g imde adapte olacak bir toplumu ola
trlebilmesi, evrimciliin Bat dn nakl klar (bkz. "Evolutionary Uni
cesi asndan tad derin kltrel - versals in Society", American Sociolo
nemin iyi bir gstergesidir. Ayrca bkz. gical Review, 1964). Evrimsel evren
anaerkillik; Darvincilik; evrimsel seller kavramna kar eletiriler, bu
evrenseller; Frazer, Sir James Geor soyutlama dzeyinde Parsonsc kura
ge; ilerleme; Morgan, Lewis Henry; mn geni bir taksonomi sunmaktan
Parsons, Talcott; sosyal antropoloji; teye gitmedii, dolaysyla test edi
toplumsal deiim. lemeyecei ve sylediklerinin fazla a-
k olmad ynndedir.
e v r i m s e l evrenseller (evolutionary
universals) Talcott Parsons, ge d e y l e m a r a t r m a s (action research)
nem yazlarnda, ilevselci kuramn Aratrmacnn kendisinin de bir dei
(zellikle drt "sistem problemleri"ni), im unsuru olduu, genellikle yerel
Societies (1966) ile The System of Mo topluluklarda ya da irket danmanla-
dern Societies (1971) yaptlarnda ser rnca deiim srecinin paras olarak
giledii evrimci bir perspektifle kullanlan bir aratrma tr. Burada a-
ilikilendirmiti. Parsons, toplumlarn ratrmaya konu olan kiiler, grece
biyolojik organizmalar gibi evreleri hzl biimde ilerleyen bir aratrma-
ne kar "genellemi adaptasyon (u- eylem-aratrma-eylem srecinin e
yum) yetenekleri"yle ilerledikleri g itli aamalarnda yer almaya davet e-
rndeydi. Bu ilerleme esasen yap dilirler. Bu, esnek biimde tanmlan
sal farkllama sreleriyle; yani, gide m rnekolay incelemesi yntemle
rek daha ok zel hale gelen ihtiyala rinden yararlanarak bir problemin k
rn karlanmas iin gerekli toplumsal kenlerinin aratrld, analizin -bir ya
ilevleri yerine getirecek uzmanlam da birden fazla zm nerileriyle- a-
kurumlarn gelitirilmesiyle salan ratrmaya konu olan kiilere ya da grup
yordu. Fakat karmakln bu ekilde liderlerine sunulduu, hangi yndeki
227
eylemin uygulanacana karar verildi
i, daha sonra da nceden grleme
mi problemleri ve bunlarn muhtemel
zmlerini ortaya koymak suretiyle,
sonular deerlendirmek iin baka a-
ratrmalarn yapld ve bunun arka
sndan yeni politikalar ya da faaliyetler
gelitirmek ve bunlar geniletmek iin
baka eylemlere giriildii, zetle dur
madan tekrarlanan bir sretir. Doal
olarak bu sre, ilintili alanlara da ya
ylarak sonsuz biimlerde geniletile-
bilir. 1970'li yllarda Britanya'da orta
ya atlan cemaat kalknma programlar
bu yntem iin ilgin bir rnektir (-
zellikle bkz. Coventry CDP Final
Report, 1975).
eylem k u r a m , e y l e m perspektifi
(action theory, action frame of refe
rence) Bu terimler birbirinin yerine
kullanlamasa da yakndan ilikilidir
ve sosyolojiyi bir bilim olarak grme
miz konusunda eitli ierimleri var
dr. Szgelimi, sosyolojik aratrmann
birbirine alternatif balang noktalar
olarak eylem ile yapy karlatrmak
bilinen bir yaklamdr. Eylem ku
ramlar, sosyolojinin balca ya da tek
nesnesi olarak insan eylemini gren
kuramlardr. Bu grup iinde Weberci
sosyolojiyi, fenomenolojik ve yorum-
bilgisel sosyolojiyi, sembolik etkile-
imcilii, etnometodolojiyi ve yap-
la(tr)ma kuramn (bunlarn hepsi bu
szlkte ayr balklarla ele alnm
kuramlardr) sayabiliriz. Bu yaklam
lar sadece eylemin doasyla deil,
anlam ve yorumla da ilgilidir. Ey
lemin tanmlayc zelliklerinden biri
si, davrantan farkl olarak, eylemi
yapan kiinin gznde znel bir anlam
tamasdr. Max VVeber drt eylem
tipi -geleneksel, duygusal, deer yn-
semeli ve ara (aklc ara-ama)-
ortaya koymu, yine de sosyolojik a-
nalizlerin ounda tarihsel olarak bun
lardan son ikisinde younlalmtr.
eylem kuram, eylem perspektifi
Dolaysyla, eylem kuramlar sosyolo
jiyi doa bilimlerine benzer, dsal,
bamsz nesnelerle uraan bir bilim
olarak grmez; bilakis sosyoloji, in
sanlarn eylemleri, dnceleri ve ili
kilerinin aklc, tutarl bir aklamasn
sunduu iin bilimseldir.
Eylem perspektifi, Talcott Par-
sons'la birlikte anlan bir bak as
dr. Parsons'n kuram, toplumsal akt
rn, hem fiziksel hem de toplumsal
bakmdan kstlayc bir ortamda, farkl
aralar ile amalar arasnda bir tercih
yaptn ngrd sistematik bir ey
lem analiziyle balar. Bu tercihin ya
plmas srasnda etkili olan en nemli
toplumsal snrlamalar normlar ile
deerlerdir. Parsons bu analizden yo
la karak, kendi kuramnn iradeci ka
rakterini kaybettii, yani tercih yapan
aktrn sahneden kt ve onun yeri
ni, belirleyici rol normlar ile deerle
rin oynad bir yapsal belirlenim ku
ramnn ald, gelikin bir toplumsal
sistem modeli kuracaktr.
Sosyolojide, Parsons'n kuramnn
dndaki modern eylem kuramlarnn
deiik kaygs vardr. Bunlardan
birincisi, aklsallk (rasyonalite) ve a-
klc eylemin kendi doasdr ve We
ber'in tipolojisinden hareket edip, ne
densel eylem aklamalarnn olanakl-
lyla ilgili sorular gndeme getir
mektedir. (nsan herhangi bir ey yap
maya iten nedenlerle, bir metal para
sn stmann onun genlemesine yol
aan neden ayn trden midir?) Ayrca
bu ekilde, aklsalln (rasyonalitenin)
7
mutlak kriterleri bulunup bulunmad
ya da sosyolojik aklamalarn her za
man iin bir anlamyla grece olup
olmad sorunlar ele alnmaktadr.
Jon Elster'in aklc seim kuram bu
problemlerin bazlarn daha zne i-
nerek irdeler. Modern eylem kuramla
rnn ikinci ilgi alan, eylemin altnda
yatan, tartmasz kabul edilen kurallar
ile bilgi yndr (zellikle etnometodoloji
eylemcilik 228

ile fenomenolojinin izini srdkleri bir Paul Sartre'dan uyarlanm bir terim);
tema). Sembolik etkileimciliin eil yani, toplumun kendi ayaklar zerinde
dii nc ilgi alan da, aktrler ara durma becerisini, tarihin insann bir
snda gerekleen anlamn renilme etkinlii olma zelliini yanstmasdr.
ve mzakere srecidir. Sosyolog tarihselliin bir unsurudur
Aklc biimde hareket etmesi ko (negatif bir gzlemci deildir) ve kendi
uluyla aktrn aklsall (rasyonali- toplumunun atmalarndan kesinlikle
tesi) konusunda, ak ya da rtk bi etkilenecektir. Touraine bu noktadan
imde tm eylem kuramlarnn syle hareketle, sosyologlarn toplumsal de
yecek sz vardr. Ayrca bkz. mba iim hareketlerini, onlarn iinde do
dele kuram. rudan yer alarak inceledikleri "sosyo
lojik mdahalecilik" yntemine ula
eylemcilik (actionalism) Genellikle mtr. Touraine'e gre, eylemci sos
Fransz sosyolog Alain Touraine'in a- yoloji ok ynl ve atmalarla dolu
dyla birlikte anlan ve Talcott Par olacak, ama toplumsal deiim sre
sons'n nerdii "eylem perspektiFiy lerine aktif olarak katlmas nedeniyle
le [bkz. eylem kuram) kartrlmama daha meru bir rol oynayacaktr.
s gereken bir terim. Touraine. 1960'- Somut olarak ifade edersek, ey
lardan balayarak. The Self-Production lemci yaklam, toplumsal deerlerin
of Society''de (1973) etraflca anlatt nasl ekillendiini, dolaysyla, her ta
radikal bir yeni kuramsal ereve ge rihsel ada devrimci deiimi ger
litirmitir. Touraine'in amac, kendi ekletirme kapasitesiyle bir toplum
szleriyle, "toplum sosyolojisinin ye sal hareket rgtleyen "tarihsel z-
rine aktrler sosyolojisini koymak" ve ne"yi (kolektif aktr) yakalayarak
buna bal olarak sosyolojide grd, toplumsal deiimin nasl saland
nesnel ve znel yaklamlar, ya da n aklamaya almaktadr. Touraine
sistem ve eylem yaklamlar eklinde daha nceki almalarnda, tarihsel
ki yanl blnmeyi ortadan kaldr znelerin almak suretiyle kendi far-
maktr. Eylemcilik, toplumsal aktr, kndalklarna ulaacaklarn, bylece,
yapsal ve tarihsel fenomenlerle ilgili kapitalizmin tarihsel znesini ifade e-
kuramlar dahil olmak zere, kuramsal den toplumsal hareketin rgtl emek
ilgi merkezi durumuna getirecektir. olacan ileri srmt. Fakat daha
Aktrler sadece toplumsal sistemlerin sonraki almalarnda "retim" anla
bileenleri deil, ayn zamanda bu sis ym geniletmi ve kuramna, kadn
temlerin asli failleridir. larn, rencilerin, nkleer silahlar
Touraine'in analizinde toplumsal protesto edenlerin ve milliyetilerin
snflar gibi gruplar ve kolektif toplu faaliyetlerini ierecek ekilde dier
luklar da dlanmaz. Yine de bu top toplumsal hareketleri de almtr.
luluklara kategoriler olarak deil, top
lumsal aktrler arasndaki dinamik i- eylemlilik (fail, e y l e y e n ) (agency)
liki kmeleri gzyle baklmaktadr. Bu Eylemlilik sk sk yapyla kar kar
perspektif, bireysel znenin "l" sayl ya getirilir ve genellikle eylemin e-
d yapsalclk ile post-yapsalcl- anlamlsndan baka bir anlam yk
n ve tarihi ayn derecede toplumsal lenmez; bununla, rtk biimde, yap
aktrlerden mahrum brakan zc- sal kuramlarn szde determinizminin
ln ak bir eletirisini iermektedir. karsnda insan eyleminin belirlenmi
Eylemciliin dinamik yn, Tou iz doas vurgulanmaktadr. Bu terim
raine'in deyiiyle tarihselliidir (Jean- daha geni bir anlamda, yani "faif'i
229 Eysenck, Hans Jurgen

karlamas anlamnda, aktrn psiko zm getirmi olduklar da sylenemez,

lojik ve sosyal psikolojik yapsna dik fakat bu dorultudaki etkisine dair bir
kat ekmek ve amalanan (iradi) eyle argman Rogers Brubaker tarafndan
me dair eylem yeteneini gstermek - ortaya atlmtr (rnein bkz. Rogers
zere kullanlabilir. Brubaker, "Rethinking Classical The
Sosyolojik kuramlarn, eylemlilie ory: The Sociological Vision of Pierre
ya da yapya yaptklar greli vurguya Bourdieu", Theory and Society, 1985).
are (dolaysyla, yap-eylemlilik tar Benzer biimde Amerikal sosyo
tmas erevesinde) ayrt edilmeleri log Jeffrey Alexander, bilhassa drt
sk rastlanan bir durumdur. Baz yeni ciltlik Theoretical Logic in Sociology
kuramclar bu tartmaya, buradaki (1984) adl yaptnda, metafizik ve am
ikicilii (dalizmi) amaya ynelik pirik, bireysel irade ve kolektif tahak
bilinli bir aba harcayarak mdahale km ile normatif ve ara eylemi bir
etmilerdir. Fransz sosyolog Pierre araya getirerek ok boyutlu bir sosyo
Bourdieu bu konuda iyi bir rnektir. lojiyi savunmaktadr. Alexander ayr
eitli kitaplar ve makalelerinde ek ca, Talcott Parsons'n bu sentezi yap
siksiz bir toplumsal dzen kuram da maya dier sosyolog kuramclardan da
bulunmasna ramen, Bourdieu'nn ha fazla yaklat grndedir. Ayrca
ngilizce konuulan dnyada en ok ta bkz. eylem kuram; yapla(tr)ma.
nnan yan. sosyoloji disiplinine soktu
u kltrel sermaye ve habitus kav E y s e n c k , H a n s J u r g e n (1916-1997)
ramlardr. Bourdieu'nn toplumsal Dnyann sayl, ama ayn zamanda en
dzen kuramnn odakland nokta, e- tartmal psikologlarndan birisi olan
itim kurumlarnda bilginin farkl d Eysenck Berlin'de domu, Nazilerin
zeylerde yaylmasyla, iktidar elinde ykselie gemesi zerine nce Fran
tutanlarn karlarn kollayan ada sa'ya, daha sonra ngiltere'ye kam
kltrn yeniden retimidir. Bourdieu, ve alma yaamnn byk ksmn
zellikle daha sonraki almalarnda, Londra niversitesi'nde geirmitir.
hem zcl hem de gndelik ya 1955'de Psikoloji Profesr unvan a-
amda doru saylan tm fikirleri aa lan Eysenck, Londra'nn Maudsley has
rak, sosyolojide kurmac (bkz. top tanesindeki Psikiyatri Enstits'nn
lumsal kurmaclk) bir yaklam kul baarl Psikoloji Blm'n ynet
lanma ars yapmaktadr. Bourdieu' mitir. ok sayda makalesi ve elli ka
nn toplumsal yaamn nesnel ve znel dar kitab -ki bunlardan Know Your
boyutlarnn kopmaz biimde birbirine Own IQ, Uses and Abuses of Psycho
bal olduunda srar etmesi, onu mik- logy, Fact and Fiction in Psychology
ro-makro ve eylemlilik-yap gibi ikici gibi bazlar ok satar statsndedir-
liklere (dalizmlere) kar kmaya g bulunan Eysenck, bu almalaryla
trmtr (bu metinler iin bkz. Out gerek psikologlar, gerekse dier sosyal
line of a Theory of Practice, 1977; Rep bilimciler arasnda hararetli tartmalar
roduction in Education, Society and dourmutur.
Culture, 1977; Distinction, 1984;'Homo
Eysenck'in psikolojinin gelimesi
Academicus, 1988: In Other Words, 1990;
ne en byk katks, herhalde insan
The Logic of Practice, 1990; The Craft
kiiliine ynelik aratrmalarda dik
of Sociolog, 1991), Bu deiik metin
katli deneysel ve psikometrik testlerin
lerin sosyolojik bir proje oluturdu
savunuculuunu yapmasna balanabi
undan aka sz edilemeyecei gibi.
lir. Onun monograflarnda genellikle
yap-eylemlilik ikiciliine (dalizmine)
dadnklk ve iednklk. siyasal
Eysenck, Hans Jurgen 230

tutumlar, akl hastal dahil olarak a- verecek ekilde maniple etmekle su

normal davranlar gibi zellikler ele lanmasna ramen, psikolojik incele
alnmtr (rnein bkz. Scientific Study melerin ampirik kantlarla desteklene-
of Personality, 1952; Psychology of meyecei iddialarna da kararllkla
Politics, 1954; Dynamics of Anxiety kar km; rnein, parapsikoloji ve
and Hysteria, 1957). Eysenck, insanlar psikolojiyle ilgili, psikoterapiye tabi
arasndaki psikolojik farkllklarn be tutulan insanlarn psikoterapi grme
lirlenmesinde genetik faktrlerin - yen insanlardan daha abuk iyileme -
nemli bir rol oynadn da savunmas diklerini gsterir yndeki bir deneyin
na ramen, davranln nde ge sonularna yer verdii eletirel metin
len savunucular arasnda yer alyordu. ler kaleme almt. Otobiyografik al
Yine tartmal bir saptamaya gre, IQ mas Rebel with A Cause'da (1997'de
testleriyle llebilecek birimsel bir yeniden baslmtr) ise, kariyerini bir
*zek bulunduu tezinin ilk destekile dizi kart konum olarak (genellikle,
rinden birisiydi ve bu dorultuda, ya Freudcular ile yanstma tezlerinin
plan aratrmalar, lm sonunda elde kullanlmasn savunanlarn bal ol
edilen Siyahlarn ortalama zeksnn duu kurululara kar ve bata dav
Beyazlarnkinden kayda deer lde ran terapisi ile genetik aratrmalarn
daha dk olduunu gsterdii iin, savunanlarn olmak zere bakaldran
bu farklln genetik olmas gerektii aznlklarn lehine) yorumlamtr ve
sonucuna varmt (yalnz daha sonraki bu saptamas yanl deildir.
almalarnda, evre faktrlerine daha
ok arlk verdii ve etnik gruplar a-
rasndaki farkllklarn deiebileceini
kabul ettii belirtilmelidir). Eysenck,
genetik faktrlerin sululuun aklan
masnda da nemli bir rol bulundu
unu savunuyordu. Nitekim 1970'ler-
de, sigara ime ile kanser arasndaki i-
likinin ttndeki kanserojen madde
lerden daha ok, kiilik farkllklarna
bal olduunu, nk duygusal prob
lemleri olan insanlarn sigara imeye
ve kansere yakalanmaya daha eilimli
olduklarn ortaya koyan bir dizi ara
trma yapmtr. Fakat Eysenck. bu a-
ratrmas iin Amerikan ttn irket
lerinin salad fonlardan destek ald
ortaya kt zaman ok ar eleti
rilere maruz kalacakt. The Natural
Histoty of Creativity'de (1995) ise, ya
ratcln, yaratc insanlarla dahilerin
-kkleri DNA yaplarnda bulunan-
psikopatolojik zelliklerinden kaynak
landn iddia edecekti.
roniktir ki, Eysenck sk sk verile
ri kendi kuramlarna uygun sonular
F
F a b i a n i z m (Fabianism) Fabianizm, sorunlardan, taban politikasndan ve s
ngiltere'de toplumsal politikalarla il radan insanlardan ziyade arlkla Bri
gili kolektivist dncelerde znde tanya!) politikaclara ve sosyal hizmet
devrimci olmayan, pragmatik ve ras grevlilerine ynelik bir izgi izlemek
yonel nitelikli, devletin mdahalesine le eletirilmitir. Ne var ki bu eletiri
ve *refah devletinin kusursuzluuna i- ler, Fabian Demei'ndeki solcu ampi
nanan, ayrca ngiltere'deki ampirik a- rik gelenein tarihsel etkisini ve kalc
ratrma geleneiyle gl balara sa gcn ciddi biimde kmser nite
hip bir temel eilimi ifade eder. 1844'te liktedir. Ayrca bkz. kolektivizm; sos
Sidney Webb ve George Bernard Shavv'n yalizm.
da iinde bulunduu kiilerce kurulan
Fabian Dernei, adn "yava ama e- fabrika sistemi (factory system)
min admlarla" dsturunun babas olan Malzemelerin bir yerde toplanmasn,
Romal komutan Fabius Maximus bal sermayeyi ve igc topluluunu
Cunctator'dan almtr. Gerek devrimci gerektiren bir "imalat sistemi. Fabrika
"Marksizmden gerekse Owenci "top- retiminin gelimesi ve byk lde
yaclktan uzak duran ilk Fabianlar, dank ev imalatnn yerini almasnn
alma koullarnda devlet denetimini nedenleri iktisadi ve toplumsal tarihte
ve "belediye sosyalizmini ngren, srekli tartma konusu olmutur. re
bu amacn "sendikalarn desteindeki tici bir sistem olarak imalat sisteminde,
i Partisi tarafndan gerekletirile iletmenin sahibi olanlar ya da denet
ceini savunan bir program benimse leyicileri asndan belli bal "et
milerdi. Dernek siyasal etkisini esas kenlik elde etme tr grlr: Bir yan
olarak dolayl yollarla, politikayla ba dan hammaddelerin ve bitmi rnn
lantl yaynlar ve gazeteler araclyla datm maliyetlerini azaltrken, br
gsteriyordu. 1945'te i Partisi'nin yandan lek avantajlarndan yararlan
parlamentodaki yelerinin yarsndan may salayan iktisadi etkenlik; usta
ou Fabian Dernei'ndendi. Fabianla- emein "vasfszlatrlmasn ve ma
nn yazlar her zaman eitlik, zgrlk kine kullanmn olanakl klan teknik
ve yoldalk gibi sosyalist idealleri kap etkenlik; "aba pazarlnn disiplinli
samasna ramen, Richard H. Taw- biimde denetlenmesinin kapsamn
ney'in 1920'lerdeki "eitlikii ile arttran ynetsel etkenlik. Ayrca bkz.
Anthony Crosland'n 1950'lerdeki re- kapitalizm.
vizyonizmi de bu kapsamda grlm
tr. Fabianizm, yanl biimde "top fahielik (prostitution) bkz. sosyolo
lumsal idare kapsamnda deerlendiril jik fahielik incelemeleri
diinde, bazen kuramsal olmayan, mil
liyeti, karc, brokratik ve elitist g fail (agency) bkz. eylemlilik (fail, ey
rleri desteklemekle, daha kapsaml leyen)
faktr analizi
f a k t r a n a l i z i {factor analysis) Veri
leri incelemek ve temelde yatan kur
gulan saptamak amacyla bir "dei
kenler kmesinin i yapsn irdeleye
rek analiz prosedrlerini basitletirmek
te kullanlan bir istatistiki teknikler b
tn. Bunun en yaygn biimi temel
bileenli faktr analizidir.
"Anket aratrmas verilerinde sk
lkla karlalan durum, tutumsal, bi
lisel ya da deerlendirici zelliklerin
bir arada bulunmasdr. rnein, lm
cezasndan yana olduklarn syleyen
denekler, ayn zamanda aznlk rklarn
frsat eitliine ve krtaja kar olabile
cekleri gibi, sendikalarn ve grev hak
knn yasad ilan edilmesini de savu
nabilirler. Grlecei zere, bu tutum
larn hepsi birbiriyle ilikilidir. Benzer
ekilde, bu sac siyasal deerleri o-
naylayanlarn, (diyelim, Britanya'da)
devlet mlkiyetindeki tm hizmetlerin
zelletirilmesi, refah devleti kazanm-
larnn azaltlmas ve asgari cret yasa
snn askya alnmas trnde sac ik
tisadi deerleri desteklemelerini bekle
yebiliriz. Bu zelliklerin, bir arada bu
lunduu yerlerde ya bir faktr olutu
racaklar ya da temel bir faktre ykle
necei (bu durumda "otoriter muhafa
zakrlk" faktr denilebilir) ileri s
rlmektedir.
Faktr analizi teknikleri eitli is
tatistiki paketler halinde bulunur ve
farkl amalarla kullanlabilir. rnein,
faktr analizinin ortak yararlarndan
birisi, analiz iindeki maddelerin ayn
kavram ya da deikeni lp lme
diklerini belirleyerek, bir "lek mey
dana getiren eitli sorularn "faktrel
geerliliini deerlendirmektir. Diye
lim, hkmetten memnun olmann fark
l boyutlar hakkndaki sorulardan elde
edilen verilere bakldnda, zgl ikti
sadi, siyasal ve toplumsal politikalar,
hkmetin gvenilirlii ve deneklerin
Bakan'n izgisinden memnuniyeti
232
gibi klarn birbiriyle ilintisi olmaya
bilir ve bu durum, kendileriyle gr
me yaplan kiilerin farkl maddeleri
kavramsal bakmdan ayr grdklerini
gsterecektir. Faktr analizi, benzer
biimde belirli bir deikenler kmesi
sz konusu olduunda da, bu dei
kenlerin analizi basitletirmek ama
cyla ve llen temel kavramlarla de
ikenlerin birini dahi ortadan kaldr
madan, ne lde daha kk kmele
re indirilebileceini belirleyebilir. Ba
ka bir k olarak, aratrmaclar denek
lerden toplumsal bir nitelii ya da kii
nin ayrt edici zelliklerini ("snf bi
linci" ya da "komedyen" gibi) tanm
lamalarn isteyebilir ve eitli zel
liklerin nasl gruplandn anlamak i-
in kullanlan sfatlarn bir faktr ana
lizini yapabilirler.
Bu kullanmlarn hepsi de, belli bir
modeli hibir ekilde test etmeksizin
ya da o modele uymakszn hangi de
ikenlerin hangileriyle ilikili oldu
unu belirlemeye almalar anlamn
da "kefedici"dir. Sonu olarak aratr
maclar, bu tr analizlerde sklkla rast
land gibi, farkl deiken gruplar
nn uyguland temel faktrleri yo
rumlamakta zorlanabilirler. Grnte
temel faktrleri saptam, ama bu yk
sek derecedeki soyutlamalarn ne ola
bilecei konusunda net bir fikri bulun
mayan sosyologlar, baz olaanst ha
yali etiketler tasarlamlardr. Daha sey
rek olmakla birlikte, "dorulayc'" bir
faktr analizi de gerekletirilebilir. Bu
rada aratrmac, (diyelim) "i memnu
niyetini lmeyi salayan eitli mad
delerin hepsinin bir faktr oluturma
sn beklemekte ve bu nerme daha
sonra, dili sonularn faktr ykleme
nin kusursuz olduu bir zmle kar-
latrlmasyla test edilmektedir.
Analiz yapmann en iyi yntemini,
korunacak faktrlerin saysn ve bilgi
sayarn yorumlamay kolaylatrmak
233 farkllk

iin bu faktrleri ne kadar deitirip Ayrca bkz. kiilik; lm; yass akl
yerine "yenisini koymas'" gerektiini testi.
belirleme konusunda alternatif kriterler
vardr. "'Dikey rotasyon"" birbiriyle i- f a l a n j i z m (falangism) spanya'da
lintisi olmayan faktrleri ortaya koyar 1930'lann balarnda Jose Primo de
ken, "eik" bir rotasyon, faktrlerin Rivera'nn liderliinde gelien ve Al
kendilerinin karlkl ilikilendirilme- man faizmiyle talyan faizmini s
sine olanak tanr. Beklenebilecei ze panya'ya tamaya alan sac bir ha
re, herhangi bir analizde bu prosedr reket. Cumhuriyeti rejime kar olan
lerden hangisinin daha akla uygun ola falanjistler Franco'nun 1936'daki Mil
ca konusunda da tartma yaplmak liyeti darbesini desteklemiler, ama
tadr. Deikenlerin, ilerinden birisi Franco rejiminde olduka ufak bir rol
nin bir faktrn dnda braklmasn almlard.
dan nce birbiriyle ne lde ilikilen-
dirilmesi gerektii ve bir faktrn, - farkndalk balam (awareness con
nemsiz grlerek dikkate alnmama text) Barney Glaser ve Anselm Stra-
sndan nce aklamas gereken var uss'un Awareness of Dying'de (1965),
yans miktar (bkz. varyasyon) konu "bir ortamda etkileim halindeki her
sunda uygulanagelen detler bulunma kesin dierinin kimliini ve dierinin
sna ramen, bunlar ayn zamanda tar gzndeki kendi kimliini bildii top
tmal konulardr. Burada ana kural, lam bileim"in analizini kolaylatr
anlaml bir yorum yapabilmek iin mak, bylece bilginin ve farkndaln
faktr bana en az deikenin ol toplumsal dzeydeki rgtlenmesinin
mas ve birden daha az "zgl deer'M anlalmasna katkda bulunmak ama
olan faktrlerin hesaba katlmamasdr. cyla gelitirdikleri bir kavram.
Bununla birlikte, bir faktrn zgl
deeri l'den byk olduunda bile, farkllama, t o p l u m s a l ya da y a
yorumlanamad ve zel olarak bir psal (differential, social or structu
anlam yklenemedii srece onu elde ral) bkz. yapsal farkllama
tutarak kazanlabilecek fazla ey yok
farkllk (difference) "'Farkllk'" teri
tur. Bu noktada istatistiki analiz devre
mi, giderek daha ok, toplumsal grup
den kar ve onun yerini sosyoloji ku
lar iindeki etnik, snfsal ve ya ayr
ram ile hayal gc alr. Dahas, her
lklarna gnderme yaparak kullanl
hangi bir veri kmesindeki deikenler
masna ramen, ilk olarak, farkll si
iin retilen ve faktrlerin iinden
yasal bakmdan, gerek kadnlar ile er
karld verileri ortaya koyan korelas
kekler arasnda, gerekse kadnlarn
yon matrisi, lmn yaplabilmesi i-
kendi aralarndaki bir kutupluluk ola
in, aralk seviyesinde llm ve
rak deerlendiren "ikinci dalga" fe
normal bir dalm olan deikenlere
minist yazarlar tarafndan kullanlm
gereksinim duyar. Dolaysyla bu tek
t. Kate Millett ile Shulamith Firesto
nie bavurmak, sk sk bu koullarn
ne, kadnlarn erkeklerden farkllkla
yerine getirilip getirilmedii konusun
rn, erkeklerin kadnlar ezmelerinin
daki tartmalar davet etmektedir. Bir
balca davurumu olarak gryordu.
sosyologun kaleme ald yararl bir
Baka yazarlar farkllk terimini, daha
giri metni iin bkz. Duane F. Alwin,
ok kadnlarn ii, ak ve aileyi er
"Factor Analysis", der. E.F. Borgattta
keklerden farkl ekilde, daha dorusu
ve M L . Borgatta, Encyclopedia of So
farkl bir psikolojiyle yaamalarn an
ciology (Sosyoloji Ansiklopedisi, 1992).
latmak zere kullanmaktadrlar. Mary
farkllk ilkesi 234

Daly gibi radikal feministler farkll rejimini savunan ya da bu nitelikte o-

pozitif bir fenomen, benimsenip vle lan partileri, ideolojileri veya devletleri
cek bir neden olarak grmelerine ra gstermeye balamtr. Bu temelde,
men, bu terimin negatif anlamda top talya'daki karlklarnn yerine, Adolf
lumsal "dlama ve tabi olma karl Hitler'in kurduu Alman Nazi Partisi
nda kullanld da olmutur. Audre (Nasyonal Sosyalist Parti), bu partinin
Lorde gibi siyah feministler ise femi gelitirdii ideoloji ve Hitler'in iktidar
nizmin yanltc evrenselciliine sal ele geirdikten sonra kurduu devlet
drm ve kadnlar arasnda her dzey biimi, faizmin arketipleri haline d
de, bilhassa snfsal ve cinsel ynelime nmtr. ki sava arasndaki Avru
dayal etnik farkllklarla blnmelerin pa'da doal olarak faist temann pek
sonucunda kt kaynaklara ulama ve ok eidine rastlanmtr. Bunlarn k
g sahibi olmada grlen derin farkl saca tartld bir metin iin bkz. Eugen
lklar vurgulamlardr. Son yllarda Weber, Varieties of Fascism (1964).
kadnlarn farkllklar daha ok be Faizmin alannn genilemesi ve
nimsediklerini ortaya koyan iaretler arketipinin deimesi son derece ar
yaygnlamaktadr. Fakat bazlar bu pc bir biimde -en azndan sosyolojik
nun kadn hareketinin homojenliini evrelerde- fazla tartmaya yol a
kaybetmesine balarken, bazlar da si mamtr. Sorunun bu ynnn, genel
yasal bakmdan ntr bir kavram olan de faizmin, zelde Almanya ve tal
farklln toplumsal "eitsizlii (gerek ya'da kazand geici baarlarn ne
kadnlar ile erkekler, gerekse kadnlarn denleri ve nemi konusunda kan tar
kendi aralarndaki eitsizlii) byk l tmalar kadar ilgi uyandrmad a-
de gizlediine iaret etmektedirler. ktr. Faizmin iki sava aras dnem
deki ykseliini aklamaya alan
farkllk lkesi (difference principle) hemen herkesin bu durumu geici bir
bkz. toplumsal adalet srele balantl bir krizin rn ola
rak deerlendirdikleri dorudur, fakat
faizm (fascism) Faizm terimi asl
olarak sadece talya'da Benito Mus- bu krizler ile gei srelerinin nitelii
solini'nin Birinci Dnya Sava'ndan zerinde anlaamamlardr.
sonra kurduu siyasal partiyi ve bu Weberci sosyologlarn ve liberal a-
partinin iktidar ele geirdikten sonra ratrmaclarn (Almanya rneini ir
1920'lerde yaratt koullar anlat deleyen Ralf Dahrendorf ve Reinhard
makla birlikte; o zamandan beri gnde Bendix ya da talya'daki durumu in
lik kullanmda, hemen her "otoriter sa celeyen A.W. Salamone ve Frederico
"ideoloji, "siyasal parti ya da "devlet Chabod gibi) ounluuna gre, geerli
ten bahsederken kullanlan genel bir olan gei sreci deerler dzeyinde
terime dnmtr. Yine de "siyaset yaanan (daha dorusu, yaanamayan)
sosyolojisi iinde belli bir kesinlie bir sreti. (Burada sz konusu edilen
sahiptir. Siyaset sosyolojisinde faizm, genel sreten genellikle bir "modern
kaynam bir devlet aygtnn tipik bi leme sreci olarak bahsedilmitir).
imde terr ieren hkimiyetini, dola Daha somut bir dille ifade edersek,
ysyla gler ayrmnn ya da hukukun modern toplumlarn doru grd li-
egemenliinin olmad, sklkla rk, beral-demokratik deerlerin balca ta
ama her zaman milliyeti bir kk bur yclar "burjuvazi ile "orta snf mt
juva ideolojsiyle donanm tek bir par tefikleri olduu iin, bu aratrmaclar
tinin egemenlii altndaki bir tahakkm dikkatlerini bu gruplarn toplumsal
235 fayda

dzeyde egemenlik kuramamalan ya ve bazen gnmz okurlarnn anla

da deerlerine sadk kalmamalar ze yamayaca kadar kapal bir dili oldu
rine younlatrmlardr. u not edilmelidir. Gramsci, "hege
Bylesi bir analitik erevede, ti monya kavramyla birlikte Marksizme
pik biimde "lmcl krizler" diye ni katt, siyasetin ve ideolojinin "greli
telenen durumlarn znde siyasal bir zerkliinin zgl yorumundan hare
nitelik tadnn anlalmas artc ket ederek, talyan faizminin etioloji
deildir. Nitekim hem Almanya'da sinde iktisadi, siyasal ve ideolojik fak
hem de talya'da, yeni kurulan liberal- trlerin etkileimini gstermek ve a-
demokratik rejimlerin *meruiyetinin klamakta yararland birok orta-
temelinden sarslm olmas n plana menzilli kavram ("pasif devrim", "ka-
karlmtr. Bu erevede aktarlan en tastrofk denge", "Fordizm" ve "Se-
nemli faktrler unlardr: talya'da zarclk") formle edecekti. 1970'li
"kaybedilen topraklar" diye adlandr yllarda baz yapsalc Marksistler, ge
lan blgelerden kaynaklanan gergin rek Gramsci'nin fikirlerini gelitirmek
likler; sava tazminatlarnn (Almanya) gerekse onlar Almanya'nn koullar
ve sava borlarnn denmesinin (- na ve dier lkelere uygulama abas
talya) getirdii ar mali ykler; orta iinde olmulardr. Bunlar iinde im
snflarn tasarruflarn silip spren diye kadar en iddial ve ne kan isim
hiper-enflasyonun yaanmas; iki l Nicos "Poulantzas'dr (bkz. Faizm ve
kede de nispi temsile dayanan seim
Diktatrlk [Fascism and Dictators
sistemlerinin yol at siyasal para
hip], 1970).
lanmann sonucu olan belirsizlik ve is
imdilerde birok tarihi ve sos
tikrarszlk; burjuva partilerinin faist
yolog, dramatik boyutlar, uygarln
tehdidin ciddiyetini yanl hesaplamalar.
gelimesine ynelik ierimleri, kar
Buna karlk Marksist eilimli ya latrmal incelemelere uygunluu ve
zarlar, geleneksel bir bakla bunu ikti tekrar ykselie gemesinden korkul
sadi bir sre eklinde deerlendirmi mas nedeniyle faizm konulu incele
ler ve gerek talya'da gerekse Alman meler yapmay cazip bulmaktadr. Fa
ya'da, "kapitalist gelimenin rekabeti izm, sosyologlarn ve baka aratr
ve tekelci aamalar arasndaki geii maclarn modern dnyann en derin
gerekletirmede karlalan glkle ve rahatsz edici boyutlarndan bir
re eilmeyi tercih etmilerdir. Mark ksmn aratrmak iin neredeyse ben
sistler daha yakn zamanlarda, "mutla- zersiz bir frsat sunar.
kiyetiliin gecikmi lmnn bu
glkleri arttrdn vurgulamlardr f a y d a (utility) ktisadi kuramda fayda,
(rnein bkz. Barrington Moore, The bir metann tketilmesinden elde edi
Social Origins of Dictatorship and De len yarar ya da tatmin eklinde tanm
mocracy, 1966). lanmaktadr. On sekizinci yzyln ah
imdiye kadar rastlanan en geli lk felsefesinde, faydann anlam "en
kin Marksist analiz, Antonio "Grams byk mutluluk ilkesf'ydi: Mutluluk
ci'nin Hapishane Defterleri'nin (Pri getirmeye eilimli eylemler doru g
son Notebooks, 1929-1935) sayfalarn rlyordu. lk dnem sosyologlar, r
da dank biimde yer alan grler nein Emile "Durkheim, yetersiz bir
dir. Yalnz Gramsci'nin anlatmnn, "toplumsal dzen aklamas yapt
bu notlar yazd koullar nedeniyle, gerekesiyle fayda ilkesini eletirmi
byk ampirik ayrntlarla ilenmemi tir.
faydaclk
f a y d a c l k (utilitarianism) John Stu
art *Mill'in, siyaset ve ahlk felsefesi
ile toplum kuramnda iktisadi libera
lizmin yol gsterici bir geleneine
verdii isim. Bir siyaset ve ahlk felse
fesi olarak faydaclk. Jeremy Bent-
ham'n bulduu, "'en fazla miktarda en
byk mutluluk" eklindeki nl bir
sloganla zetlenmitir. Faydacln en
gelikin versiyonu, filozof David Hu-
me'ut eserlerinde bulunabilir, yalnz
Hume'un iyilik ile fayday eitleyen
argmanlar, Adam *Smith'in (Smith
modern sosyoloji literatrnde yanlt
c biimde bir faydac olarak anlmas
na ramen) ahlki yazlarnda redde
dilmitir. Faydaclk on sekizinci yz
yl sonu ile on dokuzuncu yzyl bala
rnda Britanya'da geliip serpilmi ol
makla birlikte, Avrupa'nn dier lke
lerindeki ve Amerika'daki dnrler
de benzer nosyonlar ortaya atmlardr.
Bentham ile izleyicilerine gre, her bi
reyin "mutluluklar") toplanabilir (haz
ve ac faydac biimde llebilir).
Ayrca, bireysel ya da toplumsal ey
lemlerin doruluunu test eden l,
bireysel faydann toplamn azami
dzeye karmaktr.
Faydaclar, gerek ahlki retilerini
gerekse *laissez-faire politikasn sa
vunmalarn genellikle yanl bir biim
de, kkeni en azndan Thomas Hob-
bes'un yazlarna kadar gtrlebile
cek olan ve bazen bencilce hedonizm
diye adlandrlan, topluma ilikin emb-
riyonik bir aklc mbadele kuramna
dayanarak hakl gstermeye alm
lardr. Bu kurama gre. bireysel eylem
daima hazzn peinden koup acdan
uzak durmaya almann rndr.
Daha sonraki dnemin faydaclar ara
snda Herbert Spencer ile John Stuart
Mill'in ad zellikle anlmaldr. John
Stuart'n babas James Mili de en iyi
dneminde faydac okulun temsilcisi
olarak hareket etmitir.
236
Ahlk ve toplum kuramnn yol
at baz belirsizlikler ile sradanlk-
lar dzetmek iin aba harcam olan
John Stuart Mill, gerek yntem gerek
zel sorunlar zerine yazlarndan do
lay bazen ilk sosyologlar arasnda sa
ylmtr. te yandan, sosyolojinin ka
bul gren kurucularnn byk ksm,
faydacln iinden kt ve gelime
sine katkda bulunduu liberal siyasal
iktisat geleneine kar eletirel bir tu
tum taknmlardr. Sonu olarak, fay
dac etiketi, sosyal bilimde iktisadi
yntemler ve kuramlardan oluan tm
bir gelenek iin genellikle geliigzel
biimde kullanlmtr (rnein bkz.
Talcott Parsons, The Structure of
Social Action).
Feathcrman-Jones-Hauser hipo
tezi (Fealherman-Jones-Hauser hypot
hesis) Bu hipotez, "greli mobilite
anslar" dzeyindeki toplumsal mo
bilite oranlarnda lkeler arasnda te
mel bir benzerlik bulunduunu; yle
ki, ekirdek aile sisteminin ve piyasa
ekonomisinin egemen olduu tm top
lumlarda mobilite kalplarnn "temel
de ayn" olacan ngrr (bkz. D.L.
Featherman, F.L. Jones ve R.H. Mau
ser, "Assumptions of Social Mobility
Research in the US: The Case of Oc
cupational Status", Social Science Re
search, 1975). Bu argman daha sonra
olduka geni biimde tartlmtr
(bkz. R. Erikson ve J.H. Goldthorpe,
The Constant Flux, 1992).
Bu tez formle edili biimi a
sndan iki problem dourur. Birinci
problem, argmann esnek l'ormlas-
yonu ile sz konusu formlasyonun o-
na kar det olduu zre test edildii
kurallara bal nitelikteki "ortak top
lumsal akkanlk modeli" arasndaki
uurumdur. lk argman temel bir ben
zerlie iaret ederken, ikinci model
trde kuaklar aras toplumsal mobi-
liteyi lkelere gre gsterir. kinci
237 felaketlerin sosyolojik boyutlar

problem, bu tezin piyasa ekonomisi Bunlar ve benzer nitelikteki dier

olmayan toplumlara (rnein, Orta ve deerlendirmeler arasnda hakemlik
Dou Avrupa'nn eski komnist dev yapmak zordur, nk, birincisi, bun
letlere) uygulanmak iin gelitirilip lar "temelde ayn" olan mobilite sis
gelitirilmediini belirlemektir. temlerini oluturan eyin ne olduu
Aslnda bu ikinci problem daha konusunda farkl kriterleri benimseme
kolay zlmtr. Feeatherman ile ye eilimlidir: ikincisi, deimez bi
meslektalar, argmanlarnn kapita- imde alternatif veri kmelerinin anali
list-olmayan lkeler iin de kullanla zinden karlm, eitli karmaklk
bileceini ileri srerler. Her koulda ve gvenilirlikteki snf emalarna
hipotezi bu dorultuda geniletmek ke (*Goldthorpe snf emalar trnden)
sinlikle mmkndr ve daha sonraki a- gre kodlanm ve rekabet halindeki
ratrmalarda komnist (ve eskiden istatistiki aralar erevesinde yrtl
komnist olan) lkelerle ilgili verilere mtr. Yine de, greli mobilite ans
geni olarak yer verilmitir. larnda lkeler arasndaki ortaklklarn
Bununla birlikte, bu hipotezin ter deikenliklerden daha fazla olduu
minolojik adan kesin olmamas sorun noktasnda genel bir gr birlii gz
yaratmaya devam etmekte, hipotezin lenmektedir.
ampirik konumuyla ilgili tartma can
lln ve zmszln korumak f e d e r a l i z m {federalism) Belli bir ulus
tadr. Bir yanda, Erikson ve Goldthor- devlet iinde, tm lkeyi kucaklayan
pe gibi, daha zayf (szl) formlasyo- merkezi bir hkmet ile btn olutu
nun znde salam olduunu, lkeler ran eyaletler iin zerk blgesel h
arasndaki ortak akkanlk kalplarnn kmetler olmasn ngren bir siyasal
"ekirdek modeli" denilebilecek bir sistem ve felsefe. Federalizmde hk
erevede temsil edilebileceini ileri metin yetkileri ve ilevleri iki dzey a-
srenler vardr. Her ne kadar bu ara rasnda blnmtr. Federal sistem
trmaclarn on be lkeden topladkla ler, merkez ve blgeler ya da iki blge
r veriler, sz konusu model kullanla arasndaki atmalar zmenin bir a-
rak elde edilmemi greli oranlardaki racna sahip olmak zorundadr. Blge
lkeler aras deiimlerin bazlarn sel otoritelere belli grevler verilir ve
gsterse de, bunlar grece kk bir merkezin mdahalelerine kar sahip
saydr. br yanda ise. 35 lkeden olduklar "haklarla korunur. Federal
karlm 149 kuaklar aras snf mobi- sistemde merkezi ynetimin de zerk
litesi tablosunun analizinin "ortak bir ynetimlerin de vergi yasas karma
toplumsal akkanlk hipotezinin yanl haklar vardr. Federal siyasal sistem
olduunu ortaya koyduu"nu savunan lerin ada rnekleri svire ile Ame
Harry Ganzeboom, Ruud Luijkx ve rika Birleik Devletleridir. Bu terim
Donald Treiman vardr. Bu aratrma bazen, rnein merkezi bir harekete
clarn ulatklar sonular da. "lkeler kar olan federal ii hareketleri gibi,
aras deiikliklerin mobilite paramet- ticari ve baka trde rgtler iin de
relerindeki toplam deiikliin yakla kullanlmasna ramen, esas karl
k te birini akladn, lkeler ara ynetim sistemlerindedir.
snda kayda deer farkllklar bulun
duunu gsterir yndedir ("Intergene- felaketlerin sosyolojik boyutlar
rational Class Mobility in Comparative (sociological studies of disasters) Do
Perspective", Research in Social Stra al felaketler (volkan patlamalar, dep
tification and Mobility, 1989). remler, dev dalgalar), insanlarn baka
felsefe 238

yerlere snmasna, retim ve datm bireysel travma (ok hali) ile kolektif
sistemlerinin kmesine ve kaynak re travmay (cemaat olma zelliinin
kabetinin younlamasna neden ol kaybedilmesi) aratran Everything in
duklar iin toplumlar tamamen ya da its Path'me (1976) bakabilirsiniz.
ksmen sarsarlar. Dorudan insanlar
dan kaynaklanan felaketlerin (bilhassa felsefe (philosophy) Entelektel bir
savalarn) ok ciddi toplumsal neden faaliyet olarak felsefe, tm akademik
leri ve sonular olduundan, bunlar disiplinler iinde en geni ufuklu di
dan zellikle kanlmaya allr. Fe siplindir, nk anlama, mantk, dil ve
laketlerle ilgili aratrmalarda, bu tr nedenselliin doasn kapsayan -ou
olaylarn, felakete maruz kalan insan dier bilimlerin iinde ortaya km-
lara yansyan toplumsal ve psikolojik bir dizi geni, birbirleriyle balantl
etkileri irdelenmektedir. sorulara eilen bir daldr. Sosyologlar,
Baz sosyologlar (bunlar iinde en herhalde en fazla, epistemoloji ve etik
dikkat ekici olan Robert Merton'dr), alanlarnda felsefi tartma iinde yer
felaketlerin meydana geldii yerlerin alrlar.
sosyolojik aratrmalar yaplmas ve Sosyal bilimler felsefesi, sosyo
toplum kuramnn oluturulmas a loglar arasnda kabul grm bir uz
sndan nemli frsatlar sunduunu, manlk alandr ve kavram oluturma
nk felaketin neden olduu kolektif sreleri, kuramla kant arasndaki i-
stresin toplumsal sreleri olaanst likiler, deerlerin yeri, gdlenimin
ksa bir zaman dilimine sktrdn, doas, dilin rol ve genelde sosyal bi
zel davranlar genel davranlar limler, zelde sosyolojide kantlarn
ekline dntrp incelemeye daha nitelii hakknda (tabii baka eylerin
elverili duruma getirdiini, toplumsal yan sra) sorular yneltir. Yukardaki
sistemler ile srelerin normal koul trden konularla ilgili en nemli savlar
larda gndelik yaamn rutin ileyi ve en etkin dnce okullarnn pek
iyle glgede kalan ynlerini n plana ou, bu szlkte ayr maddeler halin
kardn ileri srmt. Yaplan a- de ele alnmtr.
ratrmalar, felaketlerin tipik aamalar Bazen, sosyolojik *kuram diye i-
(uyar, tehdit, etki, hasar tespiti, kur fade edilen grlerin ounun (rne
tarma, zm ve toparlanma aamalar in Anthony Giddens'n almalarn
gibi) bulunduunu, her aamann ge da dile getirilen birok grn), as
nellikle belli tipte kolektif davlranlar lnda toplum felsefesi alanna girdii,
dourduunu ve nceki aamalarn - nk bunlarn, toplumsal yaam hak
zelliklerinin daha sonraki her aamann knda somut ya da test edilebilir ner
olu biimini etkilediini gzler nne meler yerine, esas olarak insann du
sermitir. (rnein zm operasyo rumu hakknda *metafziksel spek
nunun kapsam, ksmen kurbanlarn lasyonlardan olutuu iddia edilmitir.
saptanmasndaki isabet orannn bir
Sosyolojinin gemite (en ak biim
ilevidir.) Bu literatrle ilgili iyi bir
de 1960'larda), kendi disiplininin e-
kapsaml metin iin G.W. Baker ile
pistemolojik temellerini aratrmaya
D.W. Chapman'n Man and Society in
ynelmesinden dolay ar dnm
Disaster'\m (1962): tipik bir rnek
sellik ve saplantlara taklp kalmak
olay incelemesi olarak Kai Erikson'un
gibi engelleri bulunduuna ilikin yay
West Virginia'da eskiden birbiriyle s
gn bir gr birliine rastlansa da. bu
k sk kaynam da topluluklarnn
bir aznlk grdr. Ayrca bkz. me
bir sel felaketi sonrasnda yaadklar
todolojik oulculuk; tarihyazm.
239
feminist k r i m i n o l o j i (feminist cri
minology) Anadamar kriminolojinin
ve eitli eilimlerdeki sapknlk ku
ramlarnn bilinli bir dzelticisi ve bu
aratrma alannn eletirilmesi, sor
gulanmas ve yeniden formle edilme
si gibi l hedefi olan bir kriminoloji
yaklam. Feminist kriminoloji 1970'-
li yllarda, ksmen kadn hareketi ile
feminizmin bir rn, ksmen radikal
ve yeniliki eler tamann yannda,
kadnlar grmezlikten gelmeye de de
vam eden yeni sapknlk kuram ve e-
letirel kriminoloji denilen akmlara
bir tepki olarak kmt (bkz. eletirel
kriminoloji). Britanya'da feminist kri
minolojinin ilk nemli metni Carol
Smart'n, o dneme gre alana eletirel
bir gzle bakan Women, Crime and
Criminology (1976) adl eseriydi. A-
merika Birleik Devletleri'nde ise, ye
ni feminist bilincin gelimesinin yann
da, kadnlar arasndaki su orannn
arttn ileri sren eitli incelemelerin
yapld daha tartmal bir balang
grlmt (rnein bkz. F. Adler, Sis
ters in Crime, 1975 ya da bir para da
ha az tartmal bir alma olarak R.
Simon, Women and Crime, 1975).
Bu konudaki aratrma ve kuram
sal almalar imdi ok geni alanlar
kapsamaktadr. Nitekim ilk eletirel
metinlerde kadnlarn su ve denetim
alanlarndaki almalarnn grmez
likten gelinmesi ele alnm, ayrca va
rolan az saydaki inceleme (rnein O.
Pollak, The Criminality of Women)
gzden geirilerek onlarn ataerkil ve
cinsiyeti temelleri tehir edilmitir.-
Bu ilk admlardan sonra, anomi kura
mnn ya da alt-kltr kuramnn ta
mamen gen kzlardan oluan sokak
etelerini anlayp anlayamayaca t
rnden sorular ynelterek, kadnlarn
anadamar sapknlk kuramnn iine
dahil edilip edilemeyeceini anlamaya
ynelik giriimler gndeme gelmitir.
feminist metodoloji
Feminist kriminoloji, hepsi de ge
leneksel olarak erkeklerin aratrma a-
lanlar iinde grlen kadn sulular,
mahkemelerin kadn sululara farkl
davranmalar ve kadn hapishaneleri
gibi yerleik aratrma alanlarna duyu
lan ilgiyi yeniden canlandrmakla kal
mam, ayn zamanda ok saydaki da
ha yeni inceleme alannn gelimesine
katkda bulunmutur. Szgelimi, femi
nist kriminolojinin gelimesi sayesinde
kadnlarn sapknlnn gerek cinsel-
lemeye gerekse tbbilemeye daha e-
ilimli olmas incelenmi ve yeni de
netim alanlar (kadnlarn bedenlerine
ekil vermeleri, det dzenleri ve kii
sel yaamlar ile kadn cinsellii gibi)
zerinde durulmutur. Yine, olduka
nemli bir feminist analiz almasnda
Susan Brownmiller ile arkadalar, te
cavze urama korkusunun kadnlarn
yaamlarn denetlemelerinde temel bir
mekanizma olduunu savunmulardr
(Against Her Will, 1975).
Feminist kriminolojinin en genel
katks, cinsiyet ilikileri konusunu kri
minolojinin inceleme alanna sokmak
olmutur. Sular ok byk arlkla
erkekler tarafndan ilendii iin, bu
durumun gndeme getirdii temel so
run, cinsiyet ilikileri ile su arasndaki
balar kapsamaktadr. Bunu yle de
sorabiliriz: Toplumsal cinsiyette, su
ileme eiliminin arlkla erkeklere
zg bir fenomen olmasna yol aan
etken nedir?
feminist m e t o d o l o j i (feminist met
hodology) Feminist sosyal bilimin (ya
da genel olarak sosyal bilimlerin, hatta
genel olarak bilimin) yeni bir meto
dolojiye gereksinim duyduunu ne
sren bir dizi neri yaplmtr. Bun
lardan bazlar aratrma tasarm, ba
zlar epistemoloji ve bazlar ontolo
jiyle ilgilidir. Feminist aratrma yn
temlerine dair neriler, ya aratrma
daki bilinsiz cinsiyeti eilimin (bu
feminizm, feminist
durumda erkek bak as ve ifte
standart olduu kabul edilir) ortadan
kaldrlmasna ya da szde nesnel bi
imde yaplandrlm grmelerin ve nelim gibi) bulunduunu kabul eder.
kantitatif zmlemelerin, daha d
nmsel, etkileimli, yaplandrlmam
grmeler ve znelerin kendileri hak
knda konumalarna olanak tanyan
bir sosyoloji yazm yntemiyle deiti
rilmesine yneliktir.
Epistemolojik terimlerle ifade ede
cek olursak, nesnellik, hakikat ve do
ann denetimi araynda olan bir g
r, erkeksi bir tutkudur; kadnlarn bi
len ile bilinen, benlik ile teki, zihin
ile beden, zne ile nesne arasnda daha
az ayrm yaptklar ve belirsizlikle ok
sayda hakikat konusunda daha hog
rl olduklar dnlr. "Feminist keklerle eit haklara sahip olma hedefi
duru noktasf'ndaki bir dier etkin fi
kir ise, tabi klnm bir grup olarak ka
dnlarn, toplumsal gerekliin yeterin
ce temsil edilmesi konusunda -kendi
denetim projelerine taklp kalm o-
lan- erkeklerden daha iyi konumda ol
duklardr. Bu epistemolojik avantaj,
kadnlarn u anda varolan inanlar ve
tutumlarnda zorunlu olarak yanstla-
maz; bunun salanmas iin feminist
temelde bir gayret ve analize ihtiya
vardr. Bu, aklc seimler yapan izole
edilmi bireylerin soyut nosyonlaryla
almaktan ziyade, yeniden retim,
bedensel alma ve mahrem ilikileri
(ki bunlar, kadnlarn gndelik varo
lularnn somut gereklikleridir) ie
ren bir toplumu anlama srecini sala
yacaktr. "Duru noktas" konumu fe
minizmin, erkeksi bilimden daha do
ru bir gereklik resmi ortaya koymas
nn mmkn olduuna inanr. Dolay
syla ontolojiye gre bylesi bir duru
gereki bir konumdur. Yani bu yak
lam, tm bilimsel nesnellik iddialar
na kar pheci yaklaan feminist post-
modernizmden farkllar, tm bilgiyi,
zel tarihsel ve snrl durumlarda re
tilmi bir ey olarak grr ve kadnlarla
240
erkekler arasnda olduu gibi, kadnla
rn kendi aralarnda da nemli farkl
lklar (rk. snf, etnisite ve cinsel y
f e m i n i z m , feminist (feminism, femi
nist) On sekizinci yzylda ngiltere'de
doan, cinsler arasndaki eitlii kadn
haklarnn geniletilmesiyle salama
ya alan bir toplumsal hareket. Fe
minizm terimi 1890'larda, zellikle,
kadnlara oy hakk verilmesi ve kadn
larn eitim ve alma olanana sahip
olmalar iin kampanya yrten kadn
lar ve erkekler iin kullanlyordu. Oy
hakknn (ABD'de 1920'de, Britan
ya'da 1928'de) kazanlmasndan sonra,
feminizm iindeki, kamusal alanda er
ile ailenin zel alanndaki konumlarn
iyiletirmeyi amalayan kadnlarn er
keklerden farkllklarnn tannmas is
temleri arasnda grlen kalc gerilim
iyice su yzne kacakt.
1969'dan sonra gelien "ikinci dal
ga" feminizmin de birok kolu vardr,
ama ortak bir ekirdee sahip olduu
belirtilmelidir. Birlemi Milletler'in
kadn on yl ilan ettii 1975-1985 d
neminde hemen her lkede ve dnya
leinde kadnlardan yana hareketler
ortaya kmtr.
"kinci dalga" feminizm, sosyolo
jiyi nemli lde etkilemitir. Artk
daha ok sayda kadn akademik a
lmalaryla kendini kabul ettirmek is
temektedir. Sosyoloji kuramnn nem
li bir ksmnn (rnein, sulularn o
unun erkek olduunu ne karmayan
su kuramlar) erkek merkezli olmas
na ynelik feminist eletiriler yapl
mtr. Ayrca kadnlarn yaamlarna
eilen aratrmalarn says bir hayli
artmtr. Herhalde en nemlisi, top
lumsal cinsiyet, ataerkillik ve cinsi
yet rolleri gibi kavramlardan yararla
narak cinsiyetlerin eitsizlii hakknda
kuramlar gelitirilmesidir. (Feminist
241
kuramn sosyolojideki yansmalarna
ilikin genel bir tartma iin bkz. der.
R.A. Wallace, Feminism and Sociolo
gical Tlteory. 1989).
Feminist izginin ("erkek akm")
sosyoloji eletirisini ok iyi rnekleyen
almalar, Jessie Bernard ve Alice Ros
si gibi Amerikal sosyologlarn metin
leridir. Toplumsal cinsiyet ilikilerini
paralara ayrarak incelemek, Ber-
nard'n kitaplaryla makalelerinde rast
lanan, nce mesleki bir perspektiften
(Academic Woman, 1964), sonra kii-
leraras (The Future of Marriage, 1972)
ve son olarak global bir perspektiften
(The Female World, 1987) hareketle
savunulan yaygn bir eilimdir. Rossi,
sosyologlar insan davranlarnn bi
yolojik boyutunu ciddiye almaya a
rm ve kadnlarn ailelerindeki, si
yasetteki ve i alanndaki konumlaryla
ilgili geleneksel yorumlar eletirmitir
(zellikle bkz. Academic Women on
the Move, 1973; Gender and The Life-
Course, 1985 ve Feminists in Politics,
1982). Benzer biimde Britanya'da Ann
Oakley, 1970'lerde cv iine (The So
ciology of Housework, 1974) ve gebe
lie (From Here to Maternity, 1979)
eilen ampirik aratrmalarla feminist
akademi anlay yaygnlatrmtr.
Ayrca bkz. annelik; feminist krimi
noloji; feminist metodoloji; kltr
kuram.
f e n o m e n o l o j i , f e n o m e n o l o j i k sos
yoloji (phenomenology,
logical sociology) Fenomenoloji, Al
man felsefeci Edmund Husserl'n ge-,
litirmi olduu felsefi bir aratrma
yntemidir. Bilincin sistematik biim
de incelenmesini konu edinen fenome
nolojik iddiaya gre, bilin emin ola
bileceimiz tek fenomendir. Fenome
nolojik sava gre, nesneleri alglay
mzdan bildiimiz matematiksel for
mllere kadar tm dnya deneyimimiz
bilin iinde ve bilin tarafndan
fenomenoloji, fenomenolojik sosyoloji
kurulmutur. Bu kurulu srecinin izi
ni srmek istiyorsak, dnyaya ilikin
bildiklerimize bovermemiz ve o bil
ginin nasl ya da hangi srelerle o-
lutuuna ynelmemiz gerekir. Paran
teze alma ya da fenomenolojik indir
geme diye adlandrlan strateji budur.
Grne bakldnda, fenomeno-
lojinin sosyolojiye fazla esin vermedi
i dnlr. Husserl ie, bireysel bi
linci ele alarak balam, ama fiilen
baka insanlarn da varl sorunundan
kaamaynca o noktada tkanmtr.
Dolaysyla fenomenolojinin esas ola
rak yirminci yzyln belli bal var
oluu dnrlerince gelitirilmi ol
mas pek artc deildir. Fenomeno
loji ile sosyoloji arasndaki (tartmal)
kpry kuran kii, Avrupa'da faiz
min ykseliiyle ABD'ye kaan ve o-
rada felsefi almalarn bankaclk a
lmalaryla birletiren, Husserl'in
rencisi Alfred Schutz olmutur. Schutz
Phenomenology of the Social World
(1932) balkl kitabnda fenomenolo
jik sosyolojinin temel ilkelerini ortaya
koyar ve gndelik yaammzda srekli
i ie olduumuz nesneleri ve onlara
dair bilgilerimizi, farkllamam temel
bir deneyim akmnda nasl kurduu
muzu anlatr. Bilincin temel eylemi
(birinci dereceden) tipletirmedir: de
neyim akmndaki tipik ve srekli un
surlar bir araya getirir, eylerin ve in
sanlarn tipik modellerini ina eder ve
ortak bir toplumsal dnya kurar. Sos
yologun ii ise ikinci dereceden tiple-
plenoneno-
tirmeler (aktrlerin kendi etkinliklerini
aklad -birinci dereceden- kuramla
ra dayal bir aklc toplumsal dnya
modeli) kurmaktr. Schutz'a gre sos
yolojinin ilevi, insanlarn gerek dn
yada nasl davranabileceklerini ke
fetmek iin yararlanabilecekleri bir a-
klc kuklalar dnyas yaratmaktr.
Fenomenolojinin sosyologlarn g
znde bir kaynak haline gelmesi, sava
tan sonraki dnemde pek ok Ortodoks
feodalizm
bakn reddedilmesinin ardndan, 1960'-
larda mmkn olmutur. Fenomenoloji
en uzun sreli etkiyi etnometodoloji -
zerinde brakmtr. Peter Berger ve
Thomas Luckmann The Social Cons
truction of Reality'de. (1966), fenome-
nolojiye dayal genel bir toplum ku
ram sunmular ve hem toplumsal ey
lem hem de toplumsal yap kuramlar
nn zelliklerini birletirdiklerini iddia
etmilerdi: Toplumsal dnya, sonradan
onlar reten toplumsal gruplarn ze
rinde ve tesinde nesnel bir nitelik ka
zanan tipletirme sreleriyle kurul
mutu. Bu nesnelletirme gr, baz
yazarlar tarafndan hemen hemen ayn
zamanda, "hmanist "Marksizm bi
imleri retme abasyla Marx'in ya
banclama kuramyla ilikilendirilmi-
ti. Bu tr almalarn esin kaynakla
rndan birisi, bilimlerin insan deneyi
minden ayrldn ve gerekte kendi
mizi anlamay engellediini (bizi ken
dimize yabanclatrdn) ileri sren
Husserl'in ge dnemindeki bilim a
lmalardr.
Bu fikirlerden ok az anadamar
sosyolojide yerlemitir ve bugn sos
yolojide kendine zg bir fenomenolo-
jik okul yoktur. Ayrca bkz. ortakdu-
yusal bilgi; yorum.
f e o d a l i z m {feudalism) Baz tarihiler,
feodalizmin ancak Bat Avrupa'nn
Orta a kurumlar iin kullanlabile
cek, teknik bir terim olduunu ne sr
mler, ou sosyolog olmak zere
baka aratrmaclar da feodalizm fe
nomenini daha soyut bir tarzda, genel
bir siyasal rgtlenme yntemi, dola
ysyla baka alarla (Tokugawa Ja-
ponyas gibi) zdeletirilebilecek bir
biim olarak kavramsallatrmlardr.
Feodalizm terimi ilk kez on yedin
ci yzyl ngilteresi'nde, o zamanlar
hzla yok olmakta olan bir toprak sa
hiplii biiminden sz etmenin bir yo
lu olarak kullanlm; daha sonra, on
242
sekizinci ve on dokuzuncu yzyllarda
hukuk akademisyenleri tarafndan be
nimsenerek sosyolojinin kurucularnn
szck daarcna girmitir. Sosyolo
jinin ncleri feodalizmle tipik biim
de Bat Avrupa'da "kapitalizmin iin
den kt toplum tipini anlatmay a-
malarken, hibirinin tam anlamyla
gelimi bir feodalizm kavram form
le edememeleri ilgin bir noktadr. Bu
nunla birlikte, aadaki satrlarda g
rlecei gibi, byle bir kavramn ol
duka etkili embriyolar, fazla glk
ekmeden hem Karl "Marx'in hem
Max "Weber'in tarihsel yazlarndan
tretilebilir.
Feodalizm kavramnn nasl for
mle edilmesi gerektii konusunda bir
sr tartma yaplmtr ve bu tart
malar halen srmektedir. Sosyolojik kav-
ramsallatrmalarn byk ksm nomo-
tetik (genellemeci) niteliktedir. Bu ko
nuda en ok bilinen idiografk (tekil-
letirici) formlasyonun sahibi ise Fe
odal Toplum {Feudal Society, 1961) adl
eseriyle Fransz tarihi Marc "Bloch'tur.
Bloch'un yorumu, hem kendi ieri
iyle olduka etkileyici olduundan,
hem de kendisi ile eitli sosyolojik al
ternatifler arasndaki kartlk, sosyal
bilimlerde kavram oluturma konu
sundaki temel tartmalarn bir ksmna
k tuttuu iin ilgiye deerdir.
Bloch, her toplumun biricik oldu
unu ve kendi balamnda anlalmas
gerektii eklindeki bir metodolojik
nclden yola kar. (zellikle Japon
ya'dan bahsederken feodalizm gibi bir
eyin Bat Avrupa balam dnda va
rolmu olabileceini ancak gnlszce
kabul eder.) Bloch'un eseri, terimleri
Louis "Althusser'in kulland anlam
larda byk lde "ampirist ve "h
manisttir. Bloch'un benimsedii bu
ncllerin sonular, feodal izm-vassal-
lk ilikisinin zn formle ediinde
aka grlebilir. Orta a'daki Fran
sa'y konu ald olduka ayrntl bir
243 feodalizm

incelemesinde, vassall, "sava ide *ideal tipinde bu zayflk grlmez.

ali", yani "kar karya olan iki insa Hibir yerde aka formle edilmi ol
nn biriyle zt biimde yaamak anla mamasna ramen, bu ideal tipi, We
mnda" zgrce girdii karlkl yarar ber'in Ekonomi ve Toplum (Economy
szlemesi olarak tanmlar. Feodal and Society, 1922) ve Genel ktisat Ta
toplumlarn tm ayrt edici zellikleri rihi (General Econpmic History, 1923)
bu ilikiden kacaktr: kaltsal vasilik; kitaplarnda bulunabilecek feodal top
feflik (topran lordlar tarafndan vas- lumsal ilikiler tartmalarndan kar
sallarna verilmesi); otoritenin parala mak grece kolaydr. Weberci terimlerle,
ra ayrlmas; vergi deyen ama dene feodalizm, geleneksel bir tahakkm tar
tim altnda tutulup kendi kendine de di z balamnda karizmann rutinlemesi-
sipline eden bir kyllk. Vassalln nin bir rneini temsil etmekteydi. Dola
kurumsallamasnn kanlmaz (ama ysyla iktidar, bir fieflik sistemiyle des
Bloch'a gre zc) sonucu, "(balan teklenmi olarak patrimonyal ekilde
gtaki) ykmlln arl"nn le rgtleniyor ve sertlerin (zgr olmayan
kelenmesi ve onun etrafnda rlen ya kyllerin) topra ileme hakk karl
am tarznn giderek yok olmasyd. nda lordlanna deien oranlarda ve ge
Toplumsal fenomenlerle ilgili ger nellikle ok eitli biimlerde rant (emek,
ek sosyolojik yaklamlarn, neredey nakit ya da ayni olarak) demeye zorlan
se tanm olarak bile, her toplumun ayr dklar bir smr sistemine dayanyor
ve tamamen esiz bir varlk olarak ele du. Weber'e gre, sisteme i dinamiini
alnmas gerektii varsaymndan yola kazandran etken rant mcadeleleriydi.
kmas mmkn deildir, ancak Bat Weber'in feodal rant kavramn,
Avrupa'daki (Japonya'daki deilse bi Marx'm gereki tarzdaki kavram o-
le) feodalizmle ilgili literatrde kesin luturmas temelinde kurduu feodal
likle byle bir yaklamn benimsen rant kavramndan trettiini dnd
dii grlr. Oysa makro-sosyolojik a- recek metinler vardr. Bir kere, iki kav
klamalarm ounun olmazsa olmaz ram arasnda, ayrca bu kavramlar
(sine qua non) koulu karlatrlabi- destekleyen akl yrtme biimlerinde
lirlik varsaymdr ve aklamalar bir arpc benzerlikler grlmektedir. En
birinden farkl klan ey, bunlarn, nemlisi, iki kuramc da, smrnn
aklamalarn temeli olan kavramlarn lordlarn stn kudreti temelinde elde
fonnle edilmesinden nce ya da sonra edilen rantlar biiminde ekillenmesi
yaplm karlatrmalar temel alp al ni, retim srecinden dlanmalar du
madklar; yani, formlasyonu kurar rumunda lordlarn bir alternatiflerinin
ken ampirik mi, yoksa gereki bir ba kalmayacan ileri srerek aklam
k asna m dayandklardr. lard. te yandan Barry Hindess ile
Formlasyonun ampirik bir yakla Paul Hirst Precapitalist Modes of Pro
mla kurulduu yerlerde (Joseph Stra- duction (1975) baln tayan al
yer ve Rushton Coulbom'un 1956 ta malarnda, Marx'in Kapital'dzki genel
rihli Feodalisin in History derlemesi retim tarz kavramn gelitirerek
nin yazarlarnda grld gibi), ola kaydettii ilerlemeler nda bu arg
slk dahilindeki ok sayda feodalizm
man gzden geireceini, en azndan
rnei birbiriyle karlatrlm ve
bulunan ortak zelliklerden hareketle bunu yapmas gerektiini savunmu
bir genellemeye varlmtr. lard. Sz konusu yazarlar bu yaklam
Apak bir ampirik genelleme ol larn, feodal lordlarn retim srecinde
mad iin, Weber'in feodalizme dair gerekten nemli bir rol oynadna
Ferguson Adam 244

dikkat ekerek destekliyorlar ve bu te ve bu yeni ihtimaller eitli sapknlk

melde, Marx'm ve bakalarnn, feo kalplarna srklenmenin nn aa
dalizmin kritik bileeni olarak siyasal bilir. Anomi kuram ile kltrel dn
baskya atfettikleri nemin kavramsal m kuramnn (bkz. *alt-kltr) bir
azgelimiliin iareti saylp kabul gr letirilmesinden oluan olan bu nite
memesi gerektiini, onun yerine, lord lendirmede, sua ynelik olarak temel
larn sertlerden art rn elde etmele de frsat yaps (su ilemeye d
rine olanak salayan bir iktisadi iliki nk, geride durma ve atmaya ak)
ler artnamesinin konmasn istiyorlard. saptanmtr. Frsat yaplar tartmala
r, 1960'larda Kuzey Amerika'da be
F e r g u s o n A d a m (1724-1816) Adam nimsenen yeni kariyer programlarnn
Ferguson, *sko aydnlanmasnn n yerlemesinde etkin bir rol oynamtr.
de gelen ismi olan David *Hume'dan
daha az sayg gsterilen bir filozof ol figrasyonel sosyoloji (figurational
masna karn, modern sosyolojinin sociology) bkz. Elias, Norbert
kurucular arasnda saylmay daha ok
hak etmektedir. Ferguson, *insan do figr-zemin kontrast (figure-
asnn ''bencil'" olduu grn e- ground contrast) bkz. alg
letirirken geri Hume'un peinden gi
fiili ayrm (de facto segregation) bkz.
diyordu, fakat bu noktada kalmayp,
ayrm
insanlarn doalar gerei kanlmaz
olarak toplumsal olduklar grn Fiili D u r u m ncelemesi (Present
daha ileriye gtrerek, o zamanlar eski State Examination -PSE)) 1960'larda
klanlara dayal Kuzey skoya toplu psikiyatr John Wing ile Britanya'daki
luklarn altst eden yeni ticari uygar Maudsley Hastanesi'ndeki meslekta
la ynelik eletirel bir analiz ortaya larnn gelitirdii bir test. Testin ama
koymutu. Ayrca Ferguson'un ib c, psikiyatrik vakalara standartlat
lmnn etkileri zerine grleri Kari rlm tehisler koymay kolaylatr
*Marx ile Emile Durkheim'n bu a- mak ve hem aratrma hem de klinik
landaki almalarna nemli bir esin amalar iin psikiyatrik snflandrma
kayna olacakt. Yine souyarak u- lar gelitirmekti. (Wing kendisini zi
zaklama ve yabanclama kavramlar hinsel bozuklukla ilgili bir hastalk
da ilk nce Ferguson'un yazlarnda modelini incelemeye adamt). PSE
ortaya kmtr. Ayrca bkz. karlar. testi, zihinsel bir patolojiyi tehis et
mek amacyla bireyin o andaki (sorular
frsat eitlii (equality of opportu sadece bir ay ncesine kadar gider) zi
nity) bkz. toplumsal adalet hinsel durumunu lmek zere tasar
lanmtr. Baz esneklikler olsa da (-
frsat yaps (opportunity structure) zellikle tamamlama sorularnda) stan
Sululuk kavram zerine ina edilen dart bir kontrol listesi vardr. Gr
bu terim, Richard A. Cloward ve Lloyd mecilerin eitilmi olmas gerekir, fa
B. Ohlin'in Delinquency and Opportu kat psikiyalrist olmalar art deildir.
nity (1960) adl kitaplarnda gelitiril
mi ve Amerikan kltrndeki baarya Farkl sorulara verilen ve klinik
ulama yollaryla ilgili aklamalarda yarglar ieren yantlarn analizi, veri
bir ilerleme salamtr. Bu perspektife lerin bir dizi semptom ve sendrom pu
gre, baarya ulama yollar tkandn anlarna dntrlmesini salar. Psi
da (rnein, okulda baarsz olundu kiyatrik bir tehis yaplacaksa, tarihsel
unda) baka frsat yaplar bulunabilir ve etiolojik bilgi de gerekecektir. Bu
245
srece yardmc olmas amacyla bir de
bilgisayar program (CATEGO) geli
tirilmitir.
Fiili Durum ncelemesi, hem ulu
sal hem uluslararas psikiyatrik epide
mioloji incelemelerinde *tarama arac
olarak yaygn biimde kullanlmtr.
Bu test, bir dizi sendrom hakknda l
tler salayan, ancak alkolizm ve or
ganik sendromlar gibi davran bozuk
luklarn kapsamayan ve tek boyutlu
bir lek zerinde "vakann nemr'ni
lmeye alan, daha basit aratrma
aralar karsnda daha avantajldr.
George Brown ve Tirril Harris'in ol
duka tartlan almalar Social Ori
gins of Depression 'da (1978) ve onu
izleyen aratrmalarda topluluk rnek-
lemleri iinde depresyonu tehis et
mek zere kulland ara buydu.
finansal kapitalizm (financial
capitalism) bkz. kapitalizm
Fizyokratlar, F i z y o k r a t D n c e
(Physiocrats, Physiocratic Thought)
Fransz siyasal iktisat Francois Ques-
nay (1694-1774) ve ayn eilimdeki
baka iktisatlarn yazlaryla iliki-
lendirilen bir toplum kuram okulu.
Fizyokrat dnce Adam *Smith ve
Kari *Marx zerinde brakt (merak
uyandracak kadar eit lde) etkisin
den dolay, esas olarak sosyologlarn
ilgi alanndadr. Fizyokratlar, zenginli
in mbadeleden kaynaklandn n
gren merkantilist inanc eletirmi
ve gelimi iftilik teknikleri, mali re
form ve tarm rnlerinin serbest tica
retinin sermaye birikimini, art de
eri ve genel olarak zenginlii tevik
edeceini ne srerek, ncelii mba
dele yerine topraa vermilerdir. Smith,
* laissez-faire ilkesini onaylam ve ya
am koullarn gelitirme konusunda
Fizyokratlar'n zel mlkiyeti ne
karmalarn alklamtr. Marx ise, ser
maye ile retimin karlkl bamll.
Fordizm
dolam ve art deer reten bir ekono
mide dalm grlerini modern ikti
sadn hizmetine sunduu iin Ques-
nay'i modern siyasal iktisadn kuru
cusu olarak tanmlamtr. Marx'm bu
saptamas bugn olduka yaygn bi
imde paylalmakla birlikte, Fizyok
ratlar genelde tarmsal art deer kav
ramn yceltmek ve emee atfedile
bilecek ayr bir art deerin varln
fark edememekle eletirilmilerdir.
F o r d i z m (fordism) Antonio Gram-
sci'nin tanmlad ekliyle Fordizm,
ileri kapitalizmin tipik zellii olaca
dnlen ve Henry Ford'un seri oto
mobil retimi sistemiyle rneklenen
bir retim organizasyonunun karl
dr. Fordist retim organizasyonu, ha
reketli bir montaj hattn, standartlat-
rlm ktlar ve dk fiyatlarn,
yksek cretlerin, reklam ve tketici
kredisinin bir araya gelerek tevik etti
i talebi kapsadndan, emein yne
tilmesini, retimin ve pazarlamann
daha geni apl olarak bilimsel y
netim ("Taylorizm") ilkelerine gre
yeniden organizasyonuyla birletiri
yordu. Gramsci, yksek retim dzey
lerinin ancak "zorlamann... iknayla
yumuatlarak" srdrlebileceini ile
ri srmt. Fordizm, younlatrlm
bir alma rejimi karlnda iilere
yksek cretler ve ykselen bir tke
tim dzeyi sunuyordu.
Sonraki (ve esas olarak neo-Mark-
sist olan) kuramclar. Fordizm kavra
mn, temel dayanaklar tam istihdam,
seri retim, refah devleti ve ykselen
tketim standartlar olan ve kinci
Dnya Sava'ndan sonraki ileri kapi
talist toplumlar karakterize eden en
dstriyel ve toplumsal dzeni analiz e-
derken kullanmlardr. te yandan.
Fordizm teriminin montaj hattna da
yal seri retime, sanayinin belli bal
sektrlerine, sanayinin rgtlenmesin-
deki hegemonik bir biime, ya da bir
formalizm, formcl sosyoloji 246

"dzenleme tarzf'na (Gramsci'nin ta Sosyolojinin byk ksm ierik -

sarlad anlama en yakn olan herhal zerinde younlamtr: Nitekim ei
de budur) karlk olarak eitli ekil tim sosyolojisi, aile sosyolojisi, medya
lerde kullanld bilinmektedir. sosyolojisi, vb. dallar vardr. Forma
Baz yazarlar, 1970'lerin ve 1980'- lizm, bu tr konulan keserek ve genel
lerin iktisadi krizlerinden sonra ve - sreler ile bu srelerin toplumsal
retimin toplumsal ve teknik organizas bakmdan olutuu kalplar saptamaya
yonunda meydana gelen deiiklikleri, alarak bu sosyoloji yaklamndan
*sanayi-sonras toplumunun ortaya uzak durur: rnein damga, tabaka
kn da dikkate alarak, Fordizmin son lama ve gizlilik eitim, aile ve med
krizini yaadn, onun yerini, *esnek yann kendine zg alanlarn kesen
retim sistemleri olarak adlandrlan e- formlar olabilirler.
ilime dayal "post-Fordizm"in ald Simmel'den sonra, bu dorultuda
n iddia etmilerdir. Fakat bu yeni ter bir yaklama ilk olarak Chicago Okul
minolojiye de, terimin kullanld lu etkileimcilerin almalarnda rast
balama ve yazarn bak asna gre lanacakt. Robert Park, Simmel'in
deiik anlamlar yklenmektedir. Ay rencilerinden biriydi ve gerek ehir or
rca bkz. dzenleme k u r a m . tamnda davuran ampirik dnyann
zenginliini inceleme, gerekse ehir
f o r m a l i z m , formel sosyoloji (for yaamnn kalplarn saptamaya du
malism, formal sociology) Genelde yulan ilgisini Chicago'ya tamt. O
Georg Simmel tarafndan kurulduu dnemin en popler ders kitab olan
dnlen ve toplumsal ilikilerin te Park ve Burgess'in An Introduction to
mel biimlerini saptamay, dolaysyla Sociology, byk lde "formlar"a
bir "toplumsal yaam geometrisi" sun uygun olarak hazrlanmtr.
may amalayan bir sosyoloji dal. Barney Glaser ile Anselm Strauss,
Simmel, toplumsal yaamn "ieri- zengin ve zgn bir aratrma alann
i"ni (savalar, aileler, eitim, politi dan (kanser hastalar ve lme sreci)
ka), onun bu alanlarn hepsini kesen ve balayp, ortak formlar (stat kayplar
toplumsal yaamn onlar zerinden ka- ve farkndalk balamlar gibi) temel
lplatrld "formlar'dan (rnein, alan daha kapsaml bir kuramsal anali
atma) ayrmt. Bir toplumsal form ze giden "lme" zerine almalaryla
olarak atma; aile yaam ve politika formel sosyolojiyi gelitirmek istemi
gibi son derece eitli durumlarda g lerdir. Szgelimi, len bir hastada o-
rlebilir ve baz ortak zellikleri bn daklanan ayrntl bir rnekolay ince
yesinde barndrr. erikler deiir, a- lemesinden yola karak, dier stat
ma formlar, toplumsal yaamn temel kayplaryla pek ok ortak zellii yan
dzenleyici zellikleri olarak gr sttn farz ettikleri formel bir stat
nrler. Simmel'in dnce sisteminin kayb kuram gelitirmek zere dier
temelini oluturan formlar arasnda, ciddi stat deiiklikleriyle karlatr
saylarn gruplar (yaltlm bireyler, malar yapabilmilerdir (bkz. Status
ikililer, ller) karsnda tad Passage, 1967). Ampirik temele dayal
nem, denetleme ve tabi olma kalpla bir zgn aratrmadan da daha kar-
r, grup ilikileri (atmalar, rekabet latrmac, soyut ve formel bir kuram
ler, koalisyonlar), kimlikler ve roller kmtr. Daha yakn zamanlarda Ro
(yabanclar, yoksullar), ifaatlar (giz bert Prus ("Generic Social Processes",
ler, giz toplumu) ile deerlendirmeler Journal of Contemporay Ethnog
(fiyatlar, mbadeleler) vard. raphy, 1987), grup yaamnda sresel
247
bir genel sosyoloji iin gerek duyulan
be ana boyutu belirlemitir: bak a-
lar edinme, kimlik kazanma, srece
girme, faaliyette bulunma ve ilikiler
yaama.
Toplumsal yaamla ilgili formel
bir kuram oluturmaya ynelik baka
giriimler de vardr: John Lofland'n
Doing Social Life'\ (1976) ve Cari
Couch'un Constructing Social Life'
(1975) ile daha spesifik rnekolay in
celemeleri olarak I>ewis Coser'in The
Functions of Social Conflict'} (1956) ve
Erving Goffman'n Stigma's\ (1961).
Formel sosyolojinin rol ve nitelii
tartmal bir konudur. Bazlar formel
sosyolojiyi kat bir toplumsal dzenin
sabit yaplarn arayan bir dal olarak
grrken, bazlar toplumsal yaam
oluturan etkileimleri yanstan bir dal
olarak grmekte, bazlar da aslnda
kaotik olan bir evrene dzen getirmeye
alan sosyologlarn rettii bir anali
tik ara ilevini yklemektedirler. Ay
rca bkz. sembolik etkileimcilik.
formel a d a l e t (formal justice)
toplumsal adalet
formel ilemler a a m a s (formal
operations stage) bkz. Piaget, Jean
formel yap, formel r g t l e n m e
(formal structure, formal organization)
lk olarak *nsan likileri Hareketi ta
rafndan, ynetim emas, organizas
yon emas ya da bir organizasyondaki
otorite ve iletiim zinciri iin kulla
nlan bir terim. Formel yap ya da r
gtlenme terimi, organizasyonun fiilen
ilemesini salayan ve formel yapdan
tipik biimde ayrlan (bazen byk l
lerde) informel rgtlenmeyle ya da
insan ilikileri sistemiyle kar karya
getirilebilir. Ayrca bkz. rgt (orga
nizasyon) kuram.
Fortes, M e y e r (1906-1983) Yapsal-
levselciliin tutkulu bir savunucusu
Foucault, Michel
olan ve alma yaamnn byk ks
mn Britanya'da geiren Gney Afri
kal sosyal antropolog. Fortes zellikle
Kuzey Gana'daki Talensilerin akraba
lk sistemleri (The Web of Kinship
among the Tallensi, 1949) ve bln
m siyasal sistemlerle (African Politi
cal Systems, 1940) ilgili etnografik a
lmalar yrtmt.
F o u c a u l t , M i c h e l (1926-1984) G
rleri ok tartlan ve 1970'lerden
sonra tm sosyoloji disiplinini derin
den (bazlarna gre talihsiz biimde)
etkilemi olan Fransz post-yapsalc
filozof, "dnce sistemleri tarihi"
profesr. Foucault'nun yaptlar kolay
aklamalara ve nitelendirmelere ke
sinlikle meydan okumaktadr. Fou
cault'nun almalarn nemli lde
etkilemi kiilerden birisi herhalde
Nietzsche'dir.
Foucault'nun almalarn kavra
mann en dorudan yolu, onun delilii,
tbb, hapishaneleri ve cinsellii konu
alan rnekolay aratrmalarn oku
bkz. maktr. Deliliin Tarihi'nde (Madness
and Civilization, 1961), ayr bir kurum
olarak akl hastanesi ve psikiyatrinin
doumuyla ile simgelenen, ak! ve a-
kldnn bir arada bulunduu bir dn
yann ortaya kn gzler nne se
rer. Bu kitap Foucault'nun asl ilgi a-
lan olan dnemi kapsamaktadr: Orta
alar'dan balayp Rnesans zerin
den on dokuzuncu yzyln balarnda
somutlanan Modern Dnem. The Birth
of the Clinic'Ae. (1963) anatomik-kla-
sik yntemden modern bilimsel tbba
geii gzler nne serer. "Bak"n
yn bedenin dndan iine kayarken,
tp da insanln kurucu bilimi haline
gelmekte, insanolu "pozitif bilgi nes
n e s i n e dnmektedir. Hapishanenin
Douu (Discipline and Punish, 1975)
cezalandrma rejimlerindeki deiik
likleri; klasik an kamuya ak infa
zndan modern hapishanenin zaman
Frankfurt Okulu (toplum kuram)
izelgesine, bedenin dzenlenmesinden
ruhun dzenlenmesine kadar iktidarn
mikro fiziini incelemitir. Hapisha
neye kapatma stratejileri er ya da ge
modern toplumun tmn kapsayan
bir modele (bir gzlem, denetim, s
nflandrma, hiyerari, kurallar, disip
lin ve toplumsal denetim sistemine/re
jimine) dnecektir. Foucault Cinsel
liin Tarihi'ni (History of Sexuality,
birinci cilt 1976) alt cilt olarak tasar
lam, ancak lmne kadar tamamla
may baaramamt. Foucault'nun ok
fazla tartmaya yol am olan iktidar
deerlendirmesi, "sylemsel oluum
l a r n (bilgi yaplar, yani episteme'lc-
rin) hem toplumsal nesneler (insanlarn
bedenleri dahil olarak) zerindeki ikti
dar oluturduu hem de bu iktidarn
kullanlmasn salad nermesiyle
en ak biimde bu almasnda ifade
edilmitir.
renciler herhalde en kolay bu
drt incelemeye ulaabilirler. Fakat
bunlarn hibirisi dosdoru bir ilerle
me tarihi olarak grlemez. Tam tersi
ne, Foucault'nun amac, bu tr konula
r oluturan sylemlerdeki esas dei
iklikleri sergilemek; yeni "hakikat re
jimlerinin bilgimizi, kategoriletirme
sistemlerimizi, inanlarmz ve pra
tiklerimizi nasl dzenlediini gster
mekti. Dolaysyla onun almalar
modern dnyada bilgi ve iktidarn d
zenlenmesi ve zel sylem oluumla
rnn toplumsal denetime ynelik ie-
rimleri konusunda geni kuramsal spe
klasyonlarn rnekolay incelemeleri
nin tesine geer (zellikle bkz. The
Archaeology of Knowledge, 1969 ve
The Order of Things, 1966).
Foucault'nun yazlar hem zgn
ve derin hem de iflah olmaz derecede
anlalmaz bulunmutur. Eserleri kor
kun bir poplerlik kazanm ve baz
aratrmalar ok satan kitaplar arasna
girmitir. Ayrca onun almalarna y
nelik eletirel yorumlar ve analizlerden
248
oluan zel bir endstri ortaya km
tr. Alan Sheridan'n Foucault: The
Will to Truth'u (1980) bu literatrn
herhalde en sistematik, sempatiyle ba
kan ve kolay anlalabilir deerlendir
medir. Foucault'nun birok biyografi
sinden, yaamn ve fikirlerini entelek
tel bir ortama yerletiren ilki (Didier
Eribon, Michel Foucault) 1991 'de ya
ynlanmtr.
Frankfurt Okulu (toplum kura
m) (Frankfurt School -of social the
ory) bkz. eletirel kuram
fratri (phratry) Sanayi ncesi toplum
larn ounda, toplumsal rgtlenme,
erkek ya da kadn zerinden belirlenen
soy araclyla akrabalk gruplarna
dayanr. Fakat bu akrabalk gruplar
daha sonra, (baz durumlarda) antropo
log Lewis H. Morgan'n "fratriler"
eklinde adlandrd, akrabalk ilkele
rine dayanmayan daha byk gruplar
da birletirilir. Bunun rnekleri arasn
da eitli Amerikan Kzlderili ve A-
vustralyal yerli kabileleri de vardr.
Dier toplumlarda, geniletilmi akra
balk gruplar, klan (genellikle anasoy
lu bir soy grubu) ve gens'i (babasoylu
bir soy grubu) kapsar. Bugn artk bir
birleriyle baz ilikiler iinde olan k-
lanlardan oluan herhangi bir grupla
ma ya da birlii fratri diye adlandr
mak yaygnlam bir eilimdir. Dola
ysyla fratriler, ounlukla ya bir i
blmne ya da farkl ritel ilevlere
gre rgtlenmilerdir. Yarmlar (b
tnn ikili bir rgtlenmesi olacak bi
imde herhangi bir ilkeye dayanarak
toplumlarn iki gruba ayrlmas) frat-
rinin zel bir biimidir. Ancak tm bu
terimler, balamda gerekleebilecek
deiikliklere tabidir ve uygun olmak
kouluyla son derece farkl ekillerde
kullanlabilir. Bu yzden akrabalk
gruplar alannda renim gren
renciler, sz konusu terminolojinin

249
kullanmnda ok byk bir deiken Frazier, E d w a r d F r a n k l i n (1894-
likle birlikte yaamak zorundadrlar
(onlara zel tanmlar dorulamalar ve
sadece belirli durumlarda kullanmalar
tavsiye edilmektedir).
Frazer, Sir J a m e s G e o r g e (1854-
1941) skoya'da domu ve renim
grm olan Frazer, 1879'da aratrma
yapmak amacyla Cambridge'e gelmi
ve uzun kariyerinin kalan blm bo
yunca hep orada kalmt. Aslnda kla-
sisizm eitimi alm olduundan, kar
latrmal antropolojiye, W. Robert-
son-Smith'in ve Edward Burnett Ty-
lor'n almalarnn etkisiyle -bu al
malar alan aratrmasndan ziyade gez
ginlerle yazmalara dayanmasna ve
hemen hemen yalnzca dine ve inan
sistemlerine younlamasna ramen-
girecekti.
Frazer, salnda en iyi, ok o-
kunmu olan ve birka ciltten oluan
Altn Dal (The Golden Bough, 1890)
adl eseriyle tannmt. Frazer burada,
zorunlu olarak etnografi, folklor, mi
toloji ve ncil'den daha fazla rnee
yer vererek ilahi fedakrln anlamn
inceliyordu. Evrimci bir yaklam
benimsediinden, insan toplumlarnn,
byyle balayp dinle devam eden
ve bilime giden entelektel tarihini
kefettiini iddia edecekti. Bilime, b
y tekniklerine ve manta geri dn
gzyle bakyor, ama bunun iin doru
(ampirik bakmdan test edilmi) hipo
tezlerle metodolojilerden yararlanyor
du. Frazer'in almalarnn fazlasyla
popler olmasnn nedeninin, aklc
felsefenin ortaya kmasna gnderme
yapan bir fikir erevesinde Hristi
yanln sadece ve sadece bir by bi
imi olduu grne dayand ileri
srlmtr. almalarnn dnya a
pndaki etnografik almalar kkrt
m olduu genel bir kabul grmekle
birlikte, kitaplar imdilerde daha az o-
kunmaktadr.
Freud, Sigmund
1962) Chicago Sosyoloji Okulu'nun
bir yesi, Amerikan Sosyoloji Derne
i'nin eski bakan ve siyah ailelerin
kentsel Amerika'daki yaamlarna e-
ilen eitli aratrmalarn (The Negro
Family in the United States, 1939; The
Negro in the United States, 1949;
Black Bourgeoisie, 1957) yazar. Fra
zier Black Bourgeoisie'de, ABD'de si
yah iadamlar snfn, kendi yeleri
nin Amerikan toplumunda yaadklar
aalamadan ve tutarszlktan kama
larn salayabilecek bir hayal dnyas
yaratmaya katks olsun diye ekonomik
refahn abartm bir "lmpen burjuva
zi" eklinde nitelemiti. ("Lmpen bur
juvazi" terimi ondan daha nce, While
Collar (1951) balkl aratrmasnda
beyaz firmalarn ounluunu belirt
mek zere C. Wright Mills tarafndan
kullanlmt. Frazier'in almalar, ba
zen ampirik bakmdan kukulu bulu
narak eletirilmesine ramen, rk ili
kileri eksenindeki grnr inceleme ko
nusunun ok tesine gemekte ve mo
dem Amerikallarn deerleri ve kltr
hakknda pek ok kkrtc ve hl
tartmal noktaya iaret etmektedir.
F r e u d , S i g m u n d (1856-1939) Psi
kanaliz hareketinin kurucusu olarak n
yapan Freud, tm eitleriyle psika
nalizin hl temelini oluturan fikirleri
gelitiren kiiydi. Freud modern psi
kolojiyi de olduka derinden, ama do
layl yollarla etkilemitir. Davran
ve -daha yakn zamanlarda- bilisel
yaklamlarn egemen olduu psikolo
jinin ana akmnda yer alan kiiler
Freud'a en azndan kukuyla, genel
likle dmanlkla yaklarlar.
Viyana'da domu olan Freud, tp
renimi grdkten sonra bu alanda
kariyer yapm ve nrolog olarak a
lm, bu arada psikoloji, hipnoz ve
"konuarak t e d a v i y l e daha ok ilgi
lenmeye balamt. Fakat Ryalarn
Friedmann, Georges 250

Yorumu'na (Interpretation of Dreams, bir derece strap ekmeyi ierir: Uy

1899-1900) kadar, imdi psikanalitik garlk dzeyi ne kadar yksek olursa
kuramn merkezi olarak kabul edilen ekilen strap da o kadar artacaktr; -
izgiye sramayacakt. Freud mr zellikle bkz. Civilization and its Dis
nn geri kalan blmnde ok verimli contents (1930). Talcott Parsons bu
bir yazar olmu, psikanalitik hareketin tezi, kendi toplumsallama kuramnn
rgtlenmesine (ki bu hareket, bilhassa bir paras olarak kullanrken (bkz.
Alfred Adler ve Cari Gustav *Jung'un Essays in Sociological Theory, 1949),
fikirleriyle balantl olarak pek ok Herbert Marcuse radikal bir adan
ciddi blnmeye de sahne olacakt) deerlendirmitir (Eros ve Uygarlk
byk zaman ve enerji harcamt. [Eros and Civilization], 1955).
Freud, kitaplarnn Berlin'de yaklma ncs, Freud'un cinselliin ok-
sndan be yl sonra, 1938'de Avustur ynl sapknlndan dipal aamayla
ya'y terk etmesinin ardndan Lond greli heteroseksellie doru geliti
ra'da srgndeyken ld. ini ngren kuram, uygarln k
Psikanalitik kurama ilikin daha kenlerini kapsayan bir kurama dn
ayrntl bir anlatm bu szlkte psi trlm (ki Freud da bu ekilde d
kanaliz maddesinde bulunabilir. Bura nyordu) ve baz modern feministlerce
da ise Freud'un sosyolojik dnceye ataerkilliin varlnn aklanmasn
yapt katklar zerinde younlaaca da kullanlmtr. Juliet Mitchell'in
z. Onun almalarnda toplum ko Psychoanalysis and Feminism'] (1975)
nusunda drt farkl yaklam bulundu bu bak asnn tipik bir rneidir.
u sylenebilir. Son olarak, Group Psychology and
Birinci ve modern sosyoloji a the Analysis of the Ego'a (1921),
sndan en az kabul edilebilecek olan toplumsal ilikileri zdelemeler, ie
yoruma gre, insan toplumu ve insan atmalar ve yanstmalar erevesinde
birey ayr evrim aamalarndan gee kavramsallatrmann bir yolunu sunar.
rek gelimitir. Bu analiz genellikle, Bu yaklam da toplumsal cinsiyet hak
toplumsal sper-egonun davurumu knda yazan modern feministlerce be
olan dinin evriminde odaklanr: bkz. nimsenmitir. Buna bir rnek Nancy
Totem ve Tabu (Totem and Taboo, Chodorow'un The Reproduction of Mot
1913), Musa ve Tektanrclk (Moses hering'dir (1978). Ayrca bkz. Klein,
and Monotheism, 1939), The Future of Melaine; narsisizm; saldrganlk.
an Illusion (1927).
Bazen sosyolojinin iine de dahil F r i e d m a n n , G e o r g e s (1902-1977)
edilen topluma ynelik ikinci kuram, kinci Dnya Sava'nn hemen sonra
topluma bask ve igdlerin yceltil snda Fransa'da grlen Emek Sos-
mesi erevesinde yaklar; buna gre. yolojisi'nin arkasndaki itici gc o-
ykc bir potansiyel tayan cinsel ve luturan ve bilimsel ynetim hareke
saldrgan igdler yceltilerek, arka tine ar eletiriler ynelten Fransz
dalk (cinsel igdler iin) ve d sosyolog. Emek Sosyolojisi, Fried-
dmanlara kar mcadele etmek (sal mann'n emek srecinin nitelii ve
drganlk igdleri iin) toplumsal ba evrimi konulu seminerlerinden do
kmdan yararl etkinliklere evrilmek mutur. nde gelen birok aratrmac
tedir. Freud bunu okanlaml bir ba (Michael Crozier ve Alain Touraine
nt olarak grmt. Yceltme, arzu dahil) Friedmann'dan bir hayli etki
larmzn dolaymsz biimde doyu lendii gibi, daha sonraki aratrma
rulmasndan feda etmeyi ve bylece programlarnn pek ou da Friedmann'n
251
problem seme ve ortaya koyma yak
lam dorultusunda ekillenmitir.
Friedmann'n yaynlanm ok sa
ydaki eserinin nemli ksm, para
lanm emee ve teknikilie ynelt ftroloji (gelecekbilim) (futuro
tii eletirilerden oluuyordu. in par
alanmas ve vasfl hnerlerin ortadan
kalkmas zerine almalar da, Harry
Braverman'm kendisinden daha sonra
ki (ve daha geni kesimlerce tannan)
aratrmalarnda grlen vasfszla- lecek senaryolar kurmak zere istatis
lrma eletirisini ncelemektedir. Fried-
mann'a (ve Braverman'a) gre, para
lanm i kapitalizmin ayrt edici bir
zelliidir ve uygulamay denetimden
ayrma becerisinden, bylece iileri
vasfszlatrma isteinden kaynakla
nr. Oysa vasfa dayal usta i. daha il
gin olmann yan sra, bu dorultuda
istihdam edilen kiilerin ahlki ve etik
bir dnmyle de sonulanacaktr: deitirmitir. 1980'li ve 1990'l yl
Vasfl istihdamn teknik zellikleri,
iiler zerinde eitsel ve insaniletiri-
ci bir etki yapar. Vasfl i ve el hneri
konusuyla neredeyse takntl bir ekil
de ilgilenen Friedmann bu teze o kadar
inanyordu ki, bir metal iisi olarak
raklk yapmay bile denemiti. Yine
de Friedmann, sosyologlar tarafndan
daha ok The Anatomy of Work'un
(1961) ve Industrial Society: The
Emergence of the Human Problems of
Automation'm (1964) yazar olarak ta
nnmaktadr. Ayrca bkz. iin deer yi
tirmesi tezi.
fundamentalizm (dinsel) (fun
damentalism -religious) Bildirilmi di
nin temel metinlerine ya da "temel
ler'ine (fundamentals) geri dnmeyi
isteyen bir hareket ya da inan. Dola
ysyla fundamentalizm, dinde moder-
mzm ve liberalizme zt bir izgidir.
Fundamentalizm terimi, 1920'lerden
ben Hristiyanlk iindeki Protestan
eilimler ve son zamanlarda slami
yet iindeki eilimler sz konusu ol
duunda kullanlmaktadr. Teolojik bir
ftroloji (gelecekbilim)
nitelik tamasna ramen, genellikle
toplumsal reform ve siyasal iktidarn ele
geirilmesi projeleriyle balantldr.
logy) Tarih kuramlar oluturarak gele
cei nceden grmeye almak felse
fesinin kendisi kadar eski bir uratr.
Ancak ftrolojinin sistemli biimde
uygulamaya geirilmesi (gereki ge
tiki eilimler tasarlamak) 1950'li ylla
ra dayanr ve sosyal bilime zg bir
abadr. Herman Kaln ile Anthony
Wiener'in The Year 2000'z (1967)
yaptklar trden ilk kestirimler iyim
ser, hatta topyac bir ieriktedir.
Roma Kulb'nn 1972'de hazr
lad The Limits of Growth (Byme
nin Snrlar) konulu raporu bu kalb
larda Ftroloji artk daha ktmserdir
ve bazen, nfustaki, evre koullarn
daki ve toplumsal dzendeki negatif e-
ilimlere younlatnda kyameti
bir nitelik tad bile sylenebilir.
te yandan, Marvin Cetron ve Owen
Davies'in American Renaissance'\
(1989) gibi kitaplarda olumlu kestirim-
lere rastlayabilirsiniz.
Tahmin yapmak byk lde ta
rihsel eilimlerle modelleri yakalama
ya ve onlar gelecee yanstmaya ba
ldr. En basit tahminler, nfus ya da
teknoloji gibi spesifik bir deiim vek
tr zerinde ykselir ve bu tahmin
lerde gelecek hakknda az ok kesin
yantlar verilebilir (rnein. "Dnya
nfusu bir sonraki on ylda bir milyar
kadar artacaktr," veya "Teknoloji da
ha da geliecektir." gibi). ktisadi per
formans, uyuturucu kullanm, dinsel
inanlar ya da toplumsal tutumlar gibi
baka vektrleri kestirmek ise daha
zordur. Sofistike modelleme sistemleri
pek ok deikeni dikkate alabilir, fa
kat o kadar dall budakl deiim yolla
r sunar ki, yararllklar snrl hale
ftroloji (gelecekbilim) 252

gelir. Ftroloji genelde speklatif bir

faaliyet kadar ilgintir, fakat bilimsel
bir temeli yoktur veya ok azdr; dola
ysyla ngr sicili neredeyse tam bir
baarszlk tablosudur.
G
G a l t o n p r o b l e m i (Gallon's
lem) Galton problemine adn veren
Francis Galton, antropolog Edward
*Ty!or'la karlatrmal zmleme
nin mant hakknda yapt mehur
mektuplamalarn ardndan antropolo
jiyle ilgilenmeye balayan, on doku
zuncu yzylda yaam bir Britanyal
dnrdr. Tylor 1889'da, gemiteki
ve o dnemdeki ok eitli toplumlarn
iktisadi ve aile kurumlar arasndaki a-
k korelasyonlar ortaya sermeyi a-
malayan bir makale yaynlam ve bu
korelasyonlar ilevselci temelde ak
lamaya girimiti. Galton'n buna ya
nt, toplumsal kurumlar arasndaki ko
relasyonlarn yalnzca ilevsel arele
rin basksna bal olmayabilecei, ay
n zamanda toplumlar arasndaki "kl
trel yaylmann sonucu olabilecei y
nndeydi. Bu ekilde Galton, Tylor'n
kendi ulusal rneklerinin hepsinin ba
msz bir gzlemi temsil ettii ek
lindeki varsaymn sorgulam oluyor
du (bu tartma iin bkz. Journal of
The Royal Anthropological
1889).
Bir yanda zerk kurumsal gelime
ile br yanda kltrel yaylmann et
kisindeki kurumsal gelimeyi birbirin
den ayrma problemi, karlatrmal
makro-sosyolojinin temel sorunlarn
dan birisi olarak kalmtr. rnein,
modern refah devletlerinin ortaya k
yla ilintili olan ulusal kurumlarn,
1945'ten sonraki Britanya iin Beve-
ridge Plan', Almanya'da on dokuzun
cu yzylda Bismarckc toplumsal po
litika ya da skandinav modeli denilen
prob ada modelden farkl biimlerde et
kilendiini ileri srmek akla uygun bir
yaklamdr. Gerekten, baz gzlem
ciler, "kreselleme srelerinin, "dn
ya sisteminin ortaya knn ve "o
kuluslu irketler ile siyasal rgtlerin
izledikleri politikalarn kltrel yayl
mann etkilerini hzlandrp younla
trd, stelik bu durumun "bamsz"
ulusal gzlemlere dayal, karlatr
mal bir makro-sosyolojinin varolma
ihtimalini (N=l olan bir dnyaya do
ru ilerliyor olabileceimiz dncesi
ni) ortadan kaldracak boyutlara ulat
kansndadrlar.
Ampirik adan bakldnda, kl
trel yaylma srelerinin eitli lke
leri kapsayan karlatrmal zmle
me asndan dourduu problemler
toplumsal yaamn farkl alanlarna g
re deiiklik gstermektedir ve (h
kmetlerin birbirlerini taklit etmeye
altklar) iktisadi ve toplumsal poli
tika incelemelerinde zellikle belirgin
dir. Benzer biimde, yerel nedenleri -
Institute, ne karan genel "isyan aklamalar
yapmay isteyen kuramclarn, devrim
cilerin her yerde birbirlerinden birok
ey rendiklerinin, dolaysyla (rne
in) in devriminin ynnn ksmen
daha nceki Rus deneyimiyle ekillen
diinin farknda olmalar gerekmekte
dir. Fakat eitli snflarn eitim ola
naklarna ulamalarnda grlen fark
llklarn ele alnd trden baka a-
ratrmalarda da, ulusal deiikliklerin,
eitimin genilemesi ve reform prog
ramlarnda lkeler arasnda benzerlik
ler grlmesine ramen, aslnda byk
gayri resmi bakm 254

lde, yerel kurumlara zg olan top tketim ileri ile dier baz i trlerini
lumsal seme srelerine balanabile kapsamad grndedirler. Ayrca
ceini gsteren kantlara rastlarz. De bkz. informel ekonomi.
mek ki, rnein kurumsal ve politik
gelimelerin hem i faktrlerden hem geerlilik (validity) Bir eyin gerek
de belli trdeki lkeler aras etkilerin olma; tutumlar, davranlar ya da ni
zamanlamasndan nasl etkilendiini telikleri doru yanstma zellii. Bir
incelemek iin olay tarihi analizinden l (bir soru, sorular dizisi ya da test
yararlanarak, lkeler aras karlkl ba gibi), ltn iddia ettii kavram ya
mllk modelini karlatrmal mak- da zellii doru yanstyorsa "geerli"
ro sosyolojiye tamak da mmkndr. saylr. rnein, i tatmini hakkndaki
Gerek vaka ynelimli (kalitatif) ve bir soruya verilen yantlarn, modern
deiken-ynelimli (kantitatif) trden toplumdan yabanclamann; bir kad
metodoloji, gerekse bu alanda kuram nn cretli bir ite almasnn, femi
gelitirme ve test etmenin daha kap nist bilincin; ya da ABD'deki boanma
saml problemleri asndan Galton prob orannn, o toplumdaki toplumsal stre
leminin karlatrmal makro sosyoloji sin lsnn geerli bir gstergesi o-
nin metodolojisine dair ierimlerini lup olmad tartlabilir. Bir tutum
konu alan harika bir tartma metni i- leinin ya da bir grmede ynel
in bkz. Comparative Social Research tilen bir soruyla elde edilen yantlarn
dergisinin 16. cildindeki (1997) sem geerlilii, son kertede yarglarla ilgili
pozyum. Ayrca bkz. ilev; karla bir mesele olsa da, aratrmacnn -
trmal sosyoloji. temsil edici nitelikte olmayabilen- ken
di grlerine ilave mahiyetinde tek
g a y r i resmi b a k m {informal care) nikler de gelitirilmitir.
Hastalk ve yallk nedeniyle baml Baz soru tiplerinin kullanlmasn
duruma den insanlara dzenli olarak, btnyle engelleyen pratik i grme
cretli ve profesyonel bakmn dnda usulleri gelitirilmitir. rnein, yllar
verilen bakm hizmeti. Ailenin, akra nce verilmi bir karar ya da yaplm
balarn ve arkadalarn, genellikle ka bir tercihle ilintili tutumlar ve nedenler
dnlarn salad gvene dayanan ce hakknda, o olayn zerinden ok za
maat bakm politikalarnn ne kma man getikten sonra bir aratrma yap
s, gayri resmi bakmn nemini de mann yararsz olduu, nk byle bir
arttrmtr. durumda oluturulacak grlerin im
diki zamandan gemie bakmann z-
G a y r i Safi Milli Hasla ( G S M H ) nelliiyle yeni batan kurguland ko
(Gross National Product -GNP) Be nusunda genel bir kan vardr. Geerli
lirli bir zaman diliminde herhangi bir likle ilgili argmanlar, bir insann mes
ekonominin rettii toplam kt ak lei gibi en temel olgusal veriler -tabii
nn bir ls. Benzeri olmayan bu l byle gstergeler varsa- dnda gya
nn, baka mal ve hizmetlerin re bnda grmeler yapmay devre d
timinde girdi olarak kullanlan ara brakr. Kuramsal temelde ya da ortak-
mallar ile hizmetleri darda brakt duyusal erevede "n geerlilik" olup
ifade edilmektedir. Buradaki ama, ni olmadn kontrol eden mantksal ge-
hai rnleri (her trl retken alma erleme hl en nemli aratr ve kont
nn nihai amacn oluturan tketim mal rollerde mmkn olduu kadar ok sa
lar ile hizmetlerini) lmektir. ktisat yda insann kullanlmasyla pekitiri
lar, GSMH'nin byk miktarlardaki len bir yntemdir. Bu yntem, aslnda
255 geerlilik

incelenen konuyu yakndan takip eden olarak "i szlemesindeki yararlara

sradan insanlar olan uzman, bilirkii kar "hizmet ilikisinin maddi ve di
ya da jri heyetlerinin kullanlmasyla er yararlarnn bir ls olmay a-
geniletilebilir ve sorular ile yant k malamtr. Fakat pratik nedenlerden
melerinin mmkn olan tm durumlar dolay bu emann ilemselletirilme-
kapsayp kapsamad ve bunlarn do si, bir yanda her alann mesleki un
ru biimde ifade edilip edilmedii de van (retmen, hastabakc, vb.) hak
erlendirilebilir. Baka bir yaklam, a- kndaki verilerden, br yandan al
ratrma tekniini, zel grleri ya da ma statsnden (ynetici, alan, ken
deneyimleri olduu bilinen insan grup di hesabna alan, vb.) etkilenmekte
lar zerinde uygulamak ve sonularn dir. Dolaysyla, Goldthorpe emasnn
gruplar arasnda uygun bir biimde lt geerlilii, snflandrmada tem
farkllap farkllamadna bakmak sil edilen her toplumsal snftan birey
tr. Bununla birlikte, nihai test, aratr lerin oluturduu bir rneklemle so-
ma aralarnn -ve bu aratrmalarda ruturulabilir ve ondan sonra, denekle
elde edilen sonularn- baka aratr- rin fiili alma koullar ve ilikile
maclarca da geerli saylp saylmaya riyle ilintili bamsz veriler (diyelim,
cadr. Politika aratrmalarnda kimi alanlarn tespit edilmi bir kariyer
durumlarda gzlenmekle birlikte, a- merdivenindeki ve artsal cret le
ratrmaclarn almalarn, aratr indeki yerleri, iyileen emeklilik hak
mada yararlandklar kiilerin kendile larndan ne lde yararlandklar, ile
rinin incelenmesine indirgemeleri en rinde zaman ne lde zerk biimde
der rastlanan bir durumdur. Nfus sa kullanabildikleri gibi veriler) bir araya
ymlar, her saymdan sonra verilerin getirilebilir. Baka bir deyile, sorutu
geerliliini ve genel niteliini kontrol rulan kavramn bamsz ltlerini
etmeyi amalayan nfus saym son kullanan birisi, Goldthorpe'un snfla
ras aratrmalar beraberinde getirme rnn istihdamn boyutlarn ne derece
sinden dolay esiz bir yere sahiptir. ye kadar ltn incelemi olacaktr.

Mevcut literatrde ok farkl ge te yandan kurucu geerleme, be

erlilik tanmlar vardr. Deiik ya lirli bir lnn (bir kavramn, vb.) di
zarlarn terminolojiyi farkl ekillerde er deikenlerle, kavramn arkasnda
kullandklar aktr. Buradaki prob ki kuramn ngrecei biimlerde ilin
lem, bir lde, konuyla ilgili tart tili olup olmadnn deerlendirilme
malarn ounun, geerlilik testi iin sini ierir. rnein Goldthorpe'un (ya
pek ok rnek ve yerleik prosedr su da baka birisinin) toplumsal snfla
nabilen psikologlar arasnda yaplma rnda, bu erevede belirlenmi olan
sndan kaynaklanmaktadr. Fakat bu toplumsal snflarn (diyelim) oy kul
tartmalarn sosyolojik ortama her lanma davranlarna, eitim olanakla
zaman kolayca aktarlp aktarlmad rnn dzeyleri ve salk asndan e-
belli deildir. itsizliklere (yani "yaam anslarina)
Kimi zaman lt ile kumcu ge bakarak kolaylkla smflandrlabilece-
erlilik arasnda temel ve yararl bir ay i beklenmektedir. Toplumsal snf ku
rm yaplmtr. lt, bir l (diyelim, rammza ilikin anlaymzdan yola
bir kavram) ile o lnn yanstt var karak, bireylerin snfsal konumuyla
saylan gereklik arasnda birbirini tutma ba kurup tahmin edebileceimiz ey
derecesinden bahseder. rnein Goldt ler vardr. Bu nedenle kurucu geerli
horpe snf emas, genel anlamda "a lie, bazen (burada sadece basit kore
lma koullar ve ilikilerinin, zel lasyonlar arand, bu korelasyonlarn
geici (friksiyonel) isizlik
fiiilen ne kadar zayf ya da gl ol
duklar konusundaki ngrler zerin
de durulmad iin, herhalde olduka
yanltc biimde) "ngrc geerli
lik" de denmektedir. "Kurucu geerle-
me" terimi bundan baka, bazen, daha
nce lt geerlilii etiketi altnda tar
tlan ynleri dahil olmak zere tm
geerleme srecini de karlamaktadr.
Sosyolojik bir kurguyu (bir snf
landrma, kavram ya da deiken) do
rulamaya alan birinin, sz konusu
kurguyu orijinal lden bamsz ol
duunu umduu ve varsayd baka
bir eyle (dier gstergelerle) karla
trarak ele almasnn aslnda o kurgu
nun lme iddiasnda olduu eyi l
mesi anlamnda, geerlilikle ilgili tm
tanm ve kavramlar bir dereceye kadar
dngseldir. Bir hayli sorunlu olan bu
nosyonun getirdii pek ok karmak
lkla ilgili yararl bir tartmay R.A.
Zeller ve E.G. Carmines, Measurement
in the Social Sciences'da (1980) bula
bilirsiniz. Yukarda verilen rnei ay
rntl biimde irdeleyen ve pratikte
geerlilik testlerinin nasl yapldn
rnekleyen bir metin iin bkz. Geof
frey Evans ve Colin Mills, "Identifying
Class Structure: A Latent Class Analy
sis of the Criterion-Related and Const
ruct Validity of the Goldthorpe Class
Scheme", European Sociological Revi
ew (1998). Ayrca bkz. deiken; g
venilirlik.
geici (friksiyonel) isizlik (frictio-
nal unemployment) bkz. isizlik
g e i m e k o n o m i s i (subsistence eco
nomy) Mbadele iin deil, tketim i-
in retmeye dayal bir tarmsal ekono
mi. Geim ekonomileri, yaamn temel
gerekliliklerinden sadece biraz daha
fazlasn karlayacak miktarda bir ar
tn retildii, dk retim dzeyiyle
ayrt edilir ve kalknma kurulular ta
rafndan nc Dnya'nn yoksulluu
256
ile azgelimiliinin nemli nedenleri
arasnda saylr.
gei blgesi (zone of -or in- transi
tion) Chicago'lu kent sosyologu Er
nest Burgess, i merkezi olan blgeler
ile ii snfnn ve orta snfn oturdu
u d halkalar arasndaki, i merkezle
rinin genilemesi sonucunda yklan
gecekondularn da bulunduu bir kent
sel alan eklinde tanmlad bir blge.
Gei blgesi terimi, genel olarak im
dilerde daha yaygn olan "ehir i i y l e
eanlaml kullanlmaktadr. Ayrca bkz.
younlama blgeleri k u r a m .
gei pay analizi, gei pay tek
nii (shift-share analysis, shift-share
technique) Sk sk deien mesleki da
lmlar ve istihdam bymesi anali
zinde kullanlan bir tekniktir. Bu yn
tem, toplam dzeyindeki, gzlemlen
mi bir deiimden balar ve buradan
hareketle deiimin nedenini anlaya
bilmek iin ayr bileene ayrmaya
alr.
rnein, Britanya'daki profesyo
nel alanlarn saysnda 191 i d e
200.000'den 1991'de 1.200.000'e
kan bir art gzlemlediimizi ve bu
1.000.000'luk alan artnn ne ka
darnn getiimiz 80 ylda deien sa
nayi yapsna (farkl sanayilerdeki g
reli byme ya da gerileme farkllkla
r) bal olduunu, ne kadarnn baz
mesleklerin dierlerinden daha ok b
ymesine yol aan sanayideki teknik
deiimlerle ilgili olduunu bilmek is
tediimizi varsayalm. ncelikle, pro
fesyonel alanlarn her sanayi sek
tr iindeki orannn sabit kalmas,
buna karn sanayi sektrlerinin greli
boyutlarnn 191 i l e 1991 arasnda
gerekte olduu gibi deimesi duru
munda 1991'de ka profesyonel al
an olacan sorabiliriz. Bu olgu "sa
nayi gei etkisi" olarak adlandrlabi
lir. Esas olarak bu durumda, sanayi
257
yapsndaki deiim ya da geilere
bal olarak profesyonel alanlarn
saysndaki deiimin paynn ne oldu
unu sormu oluruz ("gei pay anali
zi" teriminin k yeri budur). Diye
lim, sanayi gei etkisinin hesaplan
mas sonucunda, yalnzca sanayi yap
sndaki deiikler neticesinde 199Tde
600.000 profesyonel alan olaca
sonucunu elde ettik; yani, dier sana
yilere gre boyutlar daha ok byyen
en uygun sanayilerin yeni alanlar
istihdam etmelerinden dolay profes
yonel alanlarn says e katlan
mtr. Bunun ardndan, ilk neriyi ter
sine evirerek ve 1911 ile 1991 arasn
da her sanayinin greli boyutlarnn
sabit kalmas, her sanayi iindeki al
anlarn orannn ise gerekte olduu
gibi artmas durumunda ka profesyo
nel alan olacan sorarak ikinci bir
*kar-olgusal oyun oynayabiliriz. Bu
na da "mesleki gei etkisi" denebilir;
yani, alanlarn sanayi iinde kulla
nmndaki deiimden kaynaklanan
deiim. Yine bu durumda da, hesap
lama sonucunda profesyonel alanla
rn sanayi iindeki kullanmndaki de
iiklere bal olarak emek gcnde,
300.000 daha profesyonel alan ola
can elde etmi olalm. nc bile sage adl klasik almasnda, ayrlma
en ("etkileim gei etkisi") dier iki
sine bal olarak arta kalan bir terimdir
ve sanayi ile mesleki geilerin ya da
deiimlerin ezamanl etkilerini tem
sil eder. Sanayi geii, art mesleki ge
i, art etkileim, gzlemlenen dei
imlere eit olmak durumunda (zorun
da) olduuna gre, meimizdeki eu
kileim etkimiz, 1.000.000'dan (gz
lemlenen deiim) 600.000 (sanayi ge
ii) ve 300.000 (mesleki gei) ka
rlnca 100.000 olarak grnr. Yani,
sanayi ve mesleki deiimin birleik
etkisi profesyonel alanlarn saysn
100.000 daha arttrmtr. Dolaysyla,
bu rnekte gei pay analizi, bugn
artk daha fazla profesyonel alan
Geddes, Sir Patrick
olmasnn asl nedeninin sanayi yap
sndaki deiim olduunu gstermek
tedir. Baka bir deyile, boyutlar b
ym sanayilerde profesyonel al
anlar daha youn olarak istihdam e-
dilmitir (sanayi geii). te yandan
(daha az olmakla birlikte) profesyonel
alanlarn says, tm sanayi sektr
lerinin gemitekine nazaran bugn
artk daha ok profesyonel altrma
eiliminde olmalarndan dolay da pro
fesyonel alanlarn says artmtr
(mesleki gei).
Bu teknik kukusuz baka tipteki
verilere de uyarlanabilir. rnein, be
lirli bir blgedeki istihdamn ne kada
rnn ulusal faktrlere (ulusal gei et
kisi); ne kadarnn blgesel ile ulusal
arasnda karm olan farkl karma sa
nayi gei etkisine ve ne kadarnn l
ke geneliyle karlatrldnda blge
deki ayn sanayilerin farkl byme o-
ranlarna bal olarak deitiini (bl
gesel gei etkisi) sorabiliriz.
gei t r e n l e r i (rites of passage)
Statdeki bir deiimin (rnein, gen
likten yetikinlie, bekrlktan evlilie
geiin) beraberinde getirdii *ritel-
ler. Arnold *van Gennep Rites de Pas
trenleri, ayrm yapma trenleri ve bir
leme trenlerini incelemitir. Van
Gennep'e gre, statdeki bir deiimin
beraberinde getirdii ritellerin ev
resi vardr ve bu evrenin her birisi,
ak sembolik snrlamalarla birbirin
den ayrlr.
G e d d e s , S i r P a t r i c k (1854-1932)
"Kentlerin birlemesi" terimini bulup,
kent planlamasna sosyal bilimsel bir
temel salamaya ve "aratrma-analiz-
plan" metodolojisini uygulamaya a
lm olan sko dnr. Geddes'in
baz fikirleri, kent planlamas hakkn
daki kuramsal ve pratik almalar
byk lde etkilemitir.
Geiger, Theodore
G e i g e r , T h e o d o r e (1891-1952) a
lmalarn asl olarak Danimarka'da
yrtm olan bir Alman sosyolog.
Geiger'in almalarnn nemli bir
ksm ngilizceye evrilmemi olmakla
birlikte, Danimarka'daki "toplumsal
mobiliteyi konu alan aratrmas (Sozi-
ale Umschichtungen in einer danisc-
hen Mittelstadt, 1951), mobilite anali
zinin biricik temeli olarak "mesleki
prestiji gren "stat kazanma gelene
ine ynelik ilk klasik eletiri metinle
rinden biri olma zelliine sahiptir.
Geisteswissenchaften (insani bi
limler) v e Naturwissenchaften
(doa bilimleri) (Geisteswissenchaf
ten and Naturwissenchaften) nsan bi
limleri (ya da sosyal bilimler) ile doa
bilimlerini karlamak iin kullanlan
Almanca szckler. Birinci Dnya Sa-
va'nn patlak vermesinden nceki,
yaklak otuz yllk dnemin Alman a-
kademik yaamna metodolojiyle ilin
tili (ve Methodenslreit, yani "yntem
tartmas" denilen) eitli tartmalar
damgasn vurmutu. Bu tartmalarn
en genel (ve belki de en nemli) olan
lar doa bilimleri ile kltr bilimleri
(ya da tarihsel bilimler) arasndaki i-
liki etrafnda yrtlmekteydi. Tar
tmaya gerekliin blnemez olduu
ncln savunarak katlan felsefeci
Wilhelm "Windelband, doa bilimleri
ile sosyal bilimler arasnda, benimse
dikleri yntemleri temel alan nsel bir
mantksal ayrm yaplmasn nermiti.
Windelband'a gre, doa bilimleri ya-
sa-benzeri ve genel ilikiler ve zel
likler kefetmeye altklar iin "no-
rotetik", yani genelletirici bir yn
tem kullanrken; sosyal bilimler ya da
kltr bilimleri, gereklikte kendini
tekrar etmeyen olaylara ve herhangi bir
fenomenin tekil ya da esiz ynlerine
eildikleri iin "idiografik, yani tekil-
letirici bir prosedre bavurmaktayd.
258
Wilhelm "Dilthey ise, Naturwissenc
haften ve Geisteswissenschaften terim
lerini, zerinde altklar konularna
gre birbirlerine kart olarak ele al
mt. Dilthey'n benimsedii kriterin
mantksal kkeni, gerekliin ("doa"
ve "insan ruhu" alanlar arasnda temel
bir ayrma giderek) zerk kesitlere
blnebilecei, her kesitin bilimlerin
ayr bir kategorisinden sorumlu olaca
eklindeki baka bir ncld.
Bu tartmaya sosyolojik bir bak
asyla yaplan en ilgin katk, herhal
de, nce Freiberg, daha sonra Heidel-
berg'deki "neo-Kant felsefe profes
r, Max "Weber'in ada Heinrich
Rickert'ten (1863-1936) gelmitir. Ric-
kert'in Die Grenzen der naturwissenc-
haftlichen Begriffsbildung: Eine lo-
gische Einleitung in die historischen
Wissenschaften (1902) ile Science and
History: A Critique of Positivist Epis-
tenoolgfde (1898-1902) gelitirdii,
bilimlerde kavram oluturma kuram,
Weber'in metodolojik yazlar ile ken
dine zg analizleri zerinde gl bir
etki brakmt (buna bir rnek olarak,
bilhassa Weber'in Protestan Etii ve
Kapitalizmin Ruhu [The Protestan Et
hic and the Spirit of Capitalism] adl ki
tabndaki denemelerde yer verdii "ide-
al-tipik metodolojiye baklabilir). Met-
hodenstreit'm sosyolojideki anlamn
aklayan bir makale olarak da bkz.
Werner J. alnman, "Max Weber and
the Methodological Controversy in the
Social Sciences", der. Cahnman ve Al-
vin Boskoff, Sociology and Histoiy
(1964).
gelenek, g e l e n e k l e r (tradition, tra
ditions) Belirli davransal "norm ve
"deerleri benimseyip alayan, gerek
ya da hayali bir gemile sreklilik
gsteren ve genellikle yaygn biimde
benimsenen "riteller ya da baka
"sembolik davran biimleriyle ilikili
259 gelir dalm

toplumsal pratikler kmesi. Yaplar a- meydana geldiini, her retim faktr

ratrmalar, halkn uzun bir gemii ol nn ulusal gelire yapt katky gste
duunu sand pek ok gelenein as rir. Bu balamda, gelirin yeniden b
ltrlmesi, rnein emek gelirlerinin
lnda grece yakn dnemlere ait icat
arttrlmas iin krlarn azaltlp azal-
lar olduunu akla kavuturmutur.
tlmamas gerektii hakkndaki tart
Bunlara rnek olarak, on sekizinci malar kapsayacaktr. Kiisel gelirin
yzyl sonlar ile on dokuzuncu yzyl bykle gre dalm ise, dolaysz
balarnn bir eseri olan skoya'nn fnansal kaynaklarn bireyler, aileler ve
zgn Kuzey skoya kltrn (e- hanelere gre dalmn gsterir. im
tekler, ekose ve gaydalar), birok Afri di terimin en yaygn biimde kullan
kal topluluun szde yerli saylan lan anlam budur. Bykle gre ge
(aslnda smrgeci otoritelerin yerel ve lir dalmnda, arlk, devlet fonla
ryla salanan eitim ve salk hiz
emperyal siyasal, toplumsal ve hukuk
metleri gibi kamusal mallardan yarar
sal sistemler arasndaki zorunlu balar
lanmann getirdii toplumsal cret ge
kurmak iin icat ettikleri) siyasal ve liri dlanarak, parasal gelirin alcsna
iktisadi geleneklerini gsterebiliriz. Bu verilmektedir.
dorultudaki baz ok etkileyici rnek
Kiisel gelir zerinde kesin olarak
olay aratrmalarnn aktarld bir anlalm bir tanm bulunmad gibi,
metin iin bkz. der. Eric Hobsbawm ve hangi kalemlerin tanma dahil edilece
Terence Ranger, The Invention of i ya da dnda tutulacan ve bunla
Tradition (1983). rn nasl yaplacan gsteren net bir
ilemsel tanm da yoktur. Tanmlar,
geleneksel t o p l u m (traditional soci pratikte, idari kaytlar, dzenli gelir ve
ety) "Geleneksel toplum" genellikle en harcama aratrmalar ile *resmi ista
dstriyel, kentlemi ve kapitalist "mo tistikler iindeki dier kaynaklarda bu
dern" topluma kar kullanlr. Yanl lunan bilgilere bel balama eilimin
bir yaklamla, modern-olmayan d dedir. Bunun iin en yaygn tanmlar
neme ait ok eitli toplumlar (bir dan birisi kazan dalmdr, nk
yanda ada avc ve yiyecek toplayc pek ok aratrmadan alanlarn c
gruplar ile br yanda Orta a Avru retleri ve aylklar, kendi hesabna al
pa devletlerini) bir arada harmanlayan anlarn kazanlar ve kadaryla ilgili
geleneksel toplum, yarglayc bir te veriler elde edilebilmektedir. Oysa ki
rimdir ve bu dorultuda, bazen sk s isel gelir tanmnn kapsam bundan
k kaynam aile deerleri ve cemaa daha genitir ve unlar ierebilir: zel
tin efsanevi altn ayla birlikte anl sektrdeki firmalarn temett eklinde
masna ramen, adlandrd toplumla datlan krlar (ama devlet iletmele
ra genellikle olumsuz zellikler, geri, rinin krlar bu kapsama girmez); ayni
ilkel, bilimsel olmayan ve duygusal bir ve ek yararlar (bedava konut, bedava
toplum zellikleri atfetmektedir. Ayr yemekler, desteklenen krediler ya da
ca bkz. Gemeinschaft ve Gesellschaft. irket arabasnn kullanlmas gibi)
eklindeki kazanlar; ev sahibi olmak
gelir dalm (income distribution) tan kaynaklanan kira geliri ve tahmini
iki tip gelir dalm vardr: ilevsel ve gelir; devletin gelir dzeyini koruma
bykle gre. Ulusal gelirin ilevsel yardmlar ile dier demeler ya da si
dalm, toplam gelirin toprak, emek gorta demeleri. Doaldr ki, burada
ve sermayeden elde edilen gelirlerden
gelikin ve snrl konuma kodlar 260

gelir ile tm varlklarn net deer kar amacyla kullanlr. ktisatlar ise da
l olan servet arasnda bir ayrm ya ha ok, gelir dalm modeline bam
plmtr, oysa gelir ile servet aslnda sz bir deiken olarak (rnein, gelir
ayr varlklar deildir ve kolayca bir eitsizliinin fazla olmasnn yksek
birlerinin yerine geebilirler. Geliri, tasarrufa yol ap amad, ya da sa
grnebilir parasal gelir eklinde ta nayilemenin gelir eitsizliklerini a-
nmlamann pratikte ortaya kan g zaltp azaltmad gibi sorunlara) ilgi
lnn nemli nedenlerinden birisi duyarlar.
budur.
Gelir dalmn, zellikle gelir da
Kazanlar ve gelir, cari gelir (son lmndaki deiiklikleri aratrmann
haftada ya da son on iki ayda elde e-
(ok saydaki) metodolojik problemle
dilen gelir gibi) olarak, ya da her za
rinden ounun tartld bir metin i-
manki veya normal gelir olarak lle
in bkz. der. A.B. Atkinson, Wealth, In
bilir. Yalnz bu ller, hastalk ya da
come and Inequality (1980). Britanya'
isizlik gibi tipik olmayan durumlara
ya zg verilerin zetlendii bir al
bal olarak deiebilecektir. nemli
bir ayrm noktas da, vergi-ncesi ve ma iin bkz. W.D. Rubinstein, Wealth
vergi-sonras gelir dalmlar, brt ge and Inequality in Britain (1986). Ayr
lir ile net gelir arasndaki farkllklar ca bkz. Gini katsays; Lorenz erisi.
dr. Brt gelir dalm, gelirin yeniden
gelikin ve snrl k o n u m a kod
bltrlmesi politikalarnn yrrl
lar (elaborated and restricted speech
e girmesinden nceki durumu gsterir
codes) Eitim sosyolojisinin sayl i-
ve her zaman gelirin en geni dal
simlerinden olan Basil Bernstein'n,
mn yanstr. Net gelir dalm, ver
orta snf ocuklarnn formel denilen
giler, sosyal sigorta paylar ve brt ge
dili ile ii snfndan ocuklarn halk
lirden alnan dier zorunlu harcamalar
dilini kar karya koyarak formle
ktktan sonra kalan miktar, gelir d
ettii bir ayrm (bkz. Class, Codes and
zeyini koruma ve dier yardmlarn ek
Control, 1971-1977). Bernstein, bu
lenmesinden sonra bulunan rakam
dilsel kodlarn aile dzeninde, ikti
gsterir. Net gelir, harcama gcnn -
darda ve denetimde grlen snfsal
konut, ie gidip gelme ve benzer ka
farkllklarla ilikili olduunu syl
nlmaz harcamalar gibi daha az sorunlu
yordu. Orta snfn gelikin kodu o-
giderleri karlayan takdiri gelirden ay
kullarla kurumsallamt ve ii sn
r olarak- genel bir lsn verir.
fndan gelen ocuklarn "kltrel kay
Gelir dalm, hkmetin mali ve
nakl geriliini douruyordu. Berns
toplumsal *refah politikalarnn yeni
tein'n Londra niversitesi Eitim
den blme yansyan sonularn de
Enstits'ndeki aratrma projeleri bu
erlendirmek amacyla; tketim kalp
fikirleri dorular yndeydi, fakat baka
larnn anahtar bir faktr olarak: ara
aratrmaclarn Britanya ve ABD'de
trmaclarn refah dalmndan daha
onun aratrmalarnn tekrarndan elde
kolay ulaabilecekleri, ekonomik, do
ettikleri sonular ztlklar ieriyordu.
laysyla toplumsal eitsizliin bir l
Bernstein'n snf ve kod gibi terimlere
s olarak ve son olarak yoksulluu
bavurmas da, bu terimlerin mulak
lmek iin incelenir. Bazen de, bo
l ve ii snf yaamn rtk biim
anma ya da hastalanma gibi ok farkl
de aalad gerekesiyle (bazen hak
konularla dolayl yollardan ilgili politi
sz yere) eletiriye uramtr.
kalarn beklenmedik sonularna bakmak

261
Bernstein, bilgi problemini eitim
sreciyle ilgili aratrmalarn merkezi
ne oturtan ilk sosyologlardan birisiydi.
Nitekim 1970'lerin bandaki "yeni"
eitim sosyolojisi bu dorultuda geli
ecekti. Bernstein'n almalar genel
likle iki aamada (Emile Durkheim'n
etkisini yanstan kayglara dnk ola
rak), zel olarak toplumsal semboller,
snflandrma ve bilisel sreler ba
kmndan tartlmtr. Toplumsal sn nan modernleme kuram, gelimeyi
f ve dilsel kodlar ele alan daha nceki
aratrmalar da *dil sosyolojisinin or
taya kmasnda etkili olmulardr.
Bernstein'n daha sonraki almalar
eitsel bilginin snflandrlmas ve bir
ereveye oturtulmasyla ilgili olmu
tur. Snflandrma, mfredat ieriin
deki (rnein okulda ilenen konular
arasndaki) snrlarn deikenliini an
latrken; ereve belirleme sreci -
retmen-renci ilikilerinin greli a-
kln ortaya koymaktadr. Bu kay
glar Bemstein', ii snfnn ocuk b
ytme tarzlarndan ziyade orta snfla
grnmez balara sahip olmas nedeniy
le, snftaki ilerletici pedagojilerin bir e-
letirisini yapmaya gtrmtr.
gelime, eitsiz (development, une
ven) bkz. eitsiz gelime
gelime sosyolojisi (sociology of de
velopment) Toplum kuramnn ve top
lum analizinin, ge kalm bir gei s
reciyle kapitalist sanayileme yoluna
girmi olan toplumlara (genellikle n
c Dnya'daki toplumlara) uygulan
masyla ortaya kan bir terim. Geli
me sosyolojisi, zellikle gelimenin s
nf ilikileri ve kyllk ile kentli
yoksullar gibi toplumsal gruplar stn
deki toplumsal etkileri zerinde dur
maktadr.
Gelime aratrmalar, savatan son
raki dnemde ayr bir aratrma alan
olarak kendisini gstermiti ve smr
geci dnem sonras dnyada siyasal ve
gelime sosyolojisi
iktisadi gelimeye daha fazla ilgi du
yulmasyla birlikte anlyordu. Geli
meyle ilgili ilk sosyolojik aklama,
daha az gelimi lkelerin, Bat kapi
talizminin iktisadi ve toplumsal siste
mini taklit etmeleri kouluyla sanayi
lemi dnyay eninde sonunda yaka
layacan ngren modernleme ku
ramyd. Byk lde yapsal ilev-
selciliin kuramsal ncllerine daya
gelenekten moderniteye doru bir a-
amal gei olarak kavramsallatrm
ve bu geiin, iktisadi dzeyde piya
sann ve d yatrmlarn devreye gir
mesiyle, toplumsal dzeyde uygun Ba
t kurumlar, deerleri ve davranlar
nn benimsenmesiyle, siyasal dzeyde
de parlamenter demokrasinin uygu
lamaya konmasyla gerekleeceini
varsaymt. Souk Sava'n rn o-
lan ve smrgeci dnem sonras dn
yada sosyalist fikirlere meydan okuma
abalarndan beslenen modernleme
kuram, iyimserlii, ar basitletirici
yorumlar ve etnosantrizmi yznden
eitli eletirilere urayacakt. Nitekim
1960'larn sonunda, en popler sos
yolojik gelime analizi etiketini ba
mllk kuram yaklamna kaptrd
(ilgintir, bamllk kuram yaklam
da daha sonra ar basitletirilmi yo
rumlar yapmakla, kendisinden nceki
Ortodoks yaklamn varsaymlarn
tersine evirmekten daha teye gitme
mekle sulanacakt).
Bu yaklamlara yneltilen eleti
riler, gelime sosyolojisinin, birbiriyle
rekabet eden ve daha lml kuramlarn
stnlk salama mcadelesine tutu
tuklar, paralanm bir alan olarak
kalmasna neden olmutur. Son yllar
da, ulus devletin uluslararas balam
dan koparlarak analiz edilemeyecei
giderek daha ok kabul grmeye ba
layan bir gerektir. Dolaysyla geli
me sosyolojisi alan da, kreselleme
Gellner, Ernest 262

ve evre hakkndaki sosyolojik tar Gellner'n yazlarnn kapsam ok

tmalarla kayda deer ve giderek o genitir. Kaleme ald ilk kitap, kendi
alan rtme izleri sergilemektedir iine kapal, hayal gcnden yoksun
(rnein bkz. John Brohman, Popular ve dar ufuklu bir dal olarak mahkm
Development, 1966). Ayrca, hem ikti ettii dil felsefesinin bir eletirisi olan
sadi sreler bakmndan hem de kl Words and Things'di (1959). Thought
tr ve ideoloji dzeyinde uluslarn bir and Change'de (1964), toplumsal d
birine bamlln ve btnlemeleri zenlerin ancak bolluun ve milliyeti
ni vurgulayan yenilenmi, analitik vur liin gerekliliklerine denk dtkleri
gulara rastlyoruz. rnein Serge La- zaman meru sayld eklinde tart
touche The Westernization of the mal bir tez nermiti. (Gellner daha
World'de (1996), "nc Dnya ge sonraki yazlarnda, aslnda olduka
limesi" kavramnn kklerinin, Ba- kat olan bu modernlik anlayna z
t'ya zg teknik ilerleme ve sermaye grlk fikrini sokmaya alacakt.) Bu
birikimi fikirlerinde yattn ileri s kitaplarn Kuzey Afrika Berberileriyle
rer. Tabii bu fikirlerin sonucu, Batl ilgili bir etnograf (Saints of the Atlas,
olmayan topluluklarn kltrlerini yok 1969), psikanaliz ile Sovyet ideolojisi
eden gelime politikalardr. Latouche hakkndaki eletirel incelemeler (The
zel olarak da, yerel halka zg i sa Psychoanalytic Movement, 1985; State
valarn, ekolojik felaketlerin ve tm and Society in Soviet Thought, 1988;
nc Dnya lkelerinin yaad u- milliyetilik, Mslman toplumu, g
lusal bor sorununun sorumluluunun recilik, oulculuk ve sosyal bilimlerin
kltrler, yaam tarzlar ve "zihniyet- metodolojisine eilen bir sr deneme
ler"de kresel dzeyde tekbiimlilie ve kitap izleyecekti. lmnden he
giden ynelite aranmas gerektiine men nce de milliyetilik (Nationalism
dikkat ekmektedir. David E. Apter'n Observed) ile Wittgenstein ve Mali-
Rethinking Development' (1987) ise nowski'yle (Language and Solitude)
daha yerleik literatrle ilgili iyi bir ilgili almalarn tamamlam, fakat
deerlendirmedir. Ayrca bkz. m e r k e z - sosyalizmden demokrasiye baarl bir
perifcri m o d e l i . gei yapma koullaryla ilgili aratr
masn bitirememiti.
G e l l n e r , E r n e s t (1925-995) ekos Bu retken tabloyu bir snf iinde
lovakya'da domu olmasna ramen, toplamak kolay deildir. Yalnz hepsi
Yahudi kkenli ailesi 1939'da Alman ni birletiren bir ba, sosyal bilimlerde
igalinin hemen arkasndan lke dna grecilie kar aklcln (rasyona
km olan Gellner, alma yaam lizmin) savunulmasdr. Benimsedii
nn byk blmn ngiltere'de ge baka bir genel tema ise, yaratt deh
irmiti. Cambridge niversitesi'nde ete ilk elden tank olduu, ama yurt
sosyal antropoloji profesrlne geti taln gelimesi zerindeki etkisini
rilmeden nce, 1949 ile 1984 yllan a- de belirleyici nemde yorumlad bir
rasnda London School of Econo- olgu olan milliyetilie duyduu ilgi
mics'de nce sosyoloji, sonra felsefe dir. Gellner'n Anglo-Sakson sosyolo
alannda dersler veren Gellner, 1993'- jisi zerindeki etkisi, onun yetitirmesi
te, Orta Avrupa niversitesi'nde Milli olan birka kuaa ait Britanyal ve
yetilik Ararmalan Merkezi'nin tam Amerikan sosyologlar ile toplum ku
zamanl direktrln yrtmek ze ramclarnn kardklar yaynlarda a-
re yeniden Prag'a dnmtr. ka grlebilir.
263
Gemeinschaft ( c e m a a t ) ve Ge-
seschaft (toplum) (Gemeinschaft
and Gesellschaft) ounlukla yan ya
na kullanlan bu Almanca terimler, ge
nelde Ferdinand *Tnnies'in "cemaat"
(Gemeinschaft) ve "toplum" (Gesellsc
haft) iftini karlamakta; yalnz Ge
sellschaft bazen "birlik" diye de ev
rilmektedir (bkz. Tnnies, Gemeinsc
haft und Gesellschaft, 1887). Tn-
nies'in Avrupa modernlemesi zerine
gelitirdii tezine gre, "cemaaf'ten
"toplunf'a gei, aile ve lonca temelli
ilikilerden, aklsallk ve hesaba dayal
ilikilere geilen bir aklclama (ras-
yonelleme) sreciyle gereklemekle
dir. Gemeinschaft, insanlar arasndaki
sk, duygusal ve yz yze balarn,
belli bir yere/mekna bal olmann,
atfedilmi bir toplumsal statnn, ho
mojen ve dzenlenmi bir topluluun
dnyasyd. Gesellschaft ise kentle
meyle, sanayi yaamyla, heterojen-
likle ve kiilik-d olmakla iliki-
lendirilmeye balanm bir kavramdr.
Cemaat kavram etrafndaki tart
malarn ou bu eksende yrtlm
tr (bkz. C. Bell ve H. Newby,
Community Studies, 1971).
Bu kavramlar, znde, onlara ben
zeyen gelenek ve modernlik kavramla
r gibi ideal tipleri olutururlar. Pra
tikte ise toplumsal ilikilerin ve top
lumlarn ok byk bir ounluunda,
bu kavramlarn temsil ettikleri olu
umlarn elerine deiik oranlarda
rastlanabilmektedir. Geleneksel ve mo
dern toplumlarla ilgili kavramlarn
entelektel miras, genellikle Emile
Durkheim'n mekanik dayanma ile
organik dayanma (ve kolektif vic
dann varolan biimleri) arasnda yap
t ayrma dayandrlabilecei gibi,
ayrca (ve herhalde en ak biimde)
Max *Weber'in yazlarnda grlebi
lir. Ayn ekilde, Parsonsc deer-
ynelimlerinin (rnein, tikelcilik ile
gen, genotip
evrenselcilik, atfetme ile baar arasn
daki ayrmlarn) kayna da bu ku
tuplu kavramlar iftidir. Ayrca bkz.
Parsons, Talcott.
g e n , g e n o t i p (gene, genotype) Biyo
lojik kaltmn aktarlmasn salayan
temel birim. remesini cinsel ilikiyle
gerekletiren canl trlerinde, her bi
reyin genotipi, biyolojik anne babas
nn genlerinin yarsndan oluur. Te
meli oluturan bu genetik yap, ok e
itli evresel etkilerle karmak biim
lerde bir araya gelerek bireyin genetik
yapsn yanstan d grnn (fe-
notip) meydana getirir. Modern evrim
kuram genetik miras nclne dayan
makla birlikte, genetik kaltm Dar
win'in zgn formlasyonunun bir
paras deildi. Dolaysyla, genlerin
(genetik bilginin asl tayclarnn)
saptanmas iin, Trlerin Kkeni'nin
yaynlanndan ve Mendel'in al
malarnn neminin kabul edilmesin
den sonra yaklak otuz yllk bir sre
gemesi gerekecekti. Biyo-kimya tek
nolojisinin gelimesi, daha sonralar,
etik problemler nedeniyle snrl uy
gulamalara izin verilmekle birlikte,
genetik mhendislii teknikleri vasta
syla insann genetik malzemesinin
bileimini deitirmenin mmkn hale
geldii bir aamaya kadar ulamtr.
Bu alandaki bulgularn sosyal bi
limlere yansmalar, Richard Davv-
kins'in The Selfish Gene (1976) adn
tayan ve Edward O. Wilson'un
sosyo-biyolojik grlerinin yaygn
lamasna bir hayli katkda bulunan
kitabnda tartlmtr. Dawkins'e g
re, doal ayklanmann temel birimi
olarak gen saptanm; bireysel orga
nizmann sadece bir hayatta kalma
makinesini temsil ettii ya da onun ge
netik kargosunun taycs roln oy
nad ngrlmtr. Bu argman
mantksal sonucuna kadar gtrlecek
genlik
olursa, o zaman tm davranlar genin
hayatta kalma ve yeniden reme zo
runluluklarnn belirleyecei noktasna
varlr. Bu bak asnn ierdii *in- grece refah iinde yaamalar, zel
dirgemecilik pek ok eletiriye maruz
kalmtr. Ayrca bkz. Darwincilik;
kaltm; kromozomlar; jenik.
g e n l i k (youth) Sosyolojide, biyolojik
bakmdan gen olma durumunu yan
stmaktan ziyade, atfedilmi bir stat
ya da toplumsal dzeyde kurgulanm
bir adlandrma olarak dnlen bir te
rim. Genlik terimi ekilde kullan
lr: Birincisi, ok genel bir bak a
syla, *yaam evrimindeki, bebekliin
ilk dnemlerinden yetikinliin eiin
deki genlie kadar olan evreleri kap
sar; ikincisi, "teenager" denilen on-yir-
mi ya arasndaki genlikle ve yeti
kinlie geile ilgili kuram ve aratr
malar gstermek zere, hi tatmin e-
dici bir terim olmayan ergenlie kar
tercih edilen bir kavram olarak; n
cs, imdilerde daha az kullanlan,
endstriyel kent toplumunda yetime
nin getirdii iddia edilen duygusal ve
toplumsal sorunlar anlatmak iin.
genlik k l t r (youth culture) Tam
bir ifadeyle bir alt-kltr olan genlik
kltr, (esas olarak) ilevselci yazar
lar ile onlar eletirenler arasndaki yo
un tartmalara konu olmu bir alan
dr. Genlik kltrleri, ya ergenlik
deneyiminin ierdii faktrlerle, ya da
gen insanlarn harcamalar ve bo za
man faaliyetlerinin reklam ve dier
kitle iletiim aralarnn etkisi sonu
cunda maniple edilmesiyle aklanr.
Ev. okul ve iin ilevsel bakmdan bir
birinden ayrlmasnn. "teenager"lar
yetikin insanlardan giderek daha gz
le grlr biimde kopard, kendile
rinin daha ok farkna varmalarn sa
lad ve anne-babalarnn ya da baka
yetikinlerden ziyade arkada grup
larnn etkisine ak bir hale getirdii
264
dnlmektedir. Fakat kinci Dnya
Sava'ndan sonraki on yllarda "tee-
nager"larn -zellikle alyorlarsa-
likle gen tketicileri hedef alan geni
ve krl bir mal ve hizmetler pazarnn
ortaya kp bymesini tevik etmi:
buna bal olarak, pek ounun kayna
ABD olan zgn genlik modalar
ve giyim, mzik ve bo zaman geirme
tarzlar ekillenmitir.
Baz yazarlara gre, kuaklar ara
snda grlen kltrel atmalar, mo
dern endstriyalizmdeki ana atma
biimi olarak toplumsal snfn yerini
almtr. Yine de snf, farkl genlik
kltrlerinin ieriinin ekillenmesin
de nemli rol oynamaktadr. ABD'de
yaplan aratrmalarda, (esas olarak)
orta snf genliinin niversite kltr
leri ile ii snfndan genlerin kaba
ya da kenar (mahalle) kltrleri arasn
da ayrm yaplmtr. Orta snftan gen
lerin kltrlerinin, baar isteyen kon-
formist tutumlar ile ergenlikteki okul
yaamnn tekilii -ki okul, bu olgu
nun temel esidir- arasndaki uuru
mu kapatacaklar dnlm; oysa
kenar (mahalle) kltrlerinin, ii sn
fnn akademik yaamdaki baarszl
na bir tepki olarak gelitii, okuldan
ziyade semt eteleri etrafnda topland
ve bir alternatif arayn, hatta sap
knl, staty, kimlii veya dllen
dirilmeyi yanstt varsaylmtr. te
yandan Britanya'da, genlik kltr
hemen hemen yalnzca ii snfndan
gelen erkek genlerle ve bu kesimin
tarznn yan sra saldrganlnn do
urduu ahlki panikle zdeletiril-
mitir. Neo-Marksist aratrmalarda,
genlik kltrne, rnein ii snf
nn geleneksel semt cemaatinin dal
masna kar sembolik bir protestoyu
temsil etme ve eskiden arlkla ii s
nfna zg bir bo zaman deerlendir
me biimi olan etkinlikler (futbol gibi)
zerinde kitlesel bir denetim kurma
265
rol biilmitir. Genlik kltryle il
gili literatrn nemli bir ksmnn de
erlendirildii bir metin iin bkz. Mike
Brake, The Sociology of Youth Cultu
res and Youth Subcultures (1980).
Hem sosyolojide hem de toplumun
kendisinde, bilhassa 1980'1 yllarda ya
anan gelimeler, bu tartmann ere
vesini byk lde deiiklie urat Ayrca bkz. aile sosyolojisi.
mtr. Feminist yazarlar, genlii ele
alan literatrde gen kzlara hi yer ve
rilmediine dikkat ekip, genlik kl
trlerinde toplumsal cinsiyetten kay
naklanan farkllklar aratrmlardr.
Etnik aznlklar iindeki genlerin de
neyimleri de daha fazla dikkat ekme
ye balamtr. Fakat her ey bir yana,
1970'lerin ortalarndan sonraki dnemde,
bamsz "teenage" tketicisi ile isyan
nosyonunun ykld grlmtr. Do
laysyla aratrmalarn odak noktas,
genlii kapsayan emek piyasasna ve
isizliin artmasnn, *esnek istihdama
kar daha zayf konumda olan genle
rin bundan dolay evlerine baml ol
malar olgusuna kaymtr. Ayrca bkz.
Coleman, James S.
genel d o u r g a n l k oran (general
fertility rate) bkz. doum oran
Genel M e s a f e M o d e l i (General
Distance Model) bkz. ok boyutlu
lekleme
Genel Salk Anketi (General
Health Questionnaire -GHQ) bkz. ta
rama aletleri
genel y a r d m l a r (universal benefits)
bkz. seici yardmlar-genel yardm
lar tartmas
genelletirilmi teki (generalized
other) bkz. benlik
genetik (genetics) bkz. gen; kaltm
geni aile (extended family) Geni a-
le terimi, tek bir *hanede birden ok
gerekilik
kuan bir arada yaad bir aile sis
temini anlatr. imdilerde geni aileye
duyulan nostalji, byk lde, Batl,
tarm-d toplumlarda bu tr hanelere
ok ender rastlanmasndan kaynakla
nan bir mite dayanr. Fakat *kar/koca
ailelerinde bile daha geni akrabaln
getirdii ykmllkler etkili olabilir.
gens (gens) bkz. fratri
gentrification (gentrifcation) D
klmekte olan ve normalde ehir iin
de bulunan konutlarn, fiziksel bir ye
nilenmeyi, dk statl ev sakinleri
nin yerlerinden edilip, onlarn yerini
yksek gelir gruplarndaki insanlarn
almasn ve (sklkla) kiralk kullanm
dan mlk sahiplerinin oturmasn kap
sayacak ekilde iyiletirilmesi. Bu te
rimi ilk kullanan Britanyal kent
sosyologu Ruth Glass'dr (London:
Aspects of Change, 1964).
gereki k r i m i n o l o j i (realist crimi
nology) Bazen "Sol Gerekilik" ek
linde de adlandrlan gereki krimi
noloji Britanya'da 1980'1 yllarn or
talarnda, Jock Young ile arkadalar
nn almalaryla birlikte ortaya k
mt (rnein bkz. Contemporary Cri-
ses'm zel says, 1988). Gereki kri
minolojiyi savunanlar, suun toplum
sal nedenlerini ve toplumsal denetim
kurulular (polis ve mahkemeler gibi),
sulu, kurban ile halk arasndaki etki
leimi vurgulamann yan sra: bireyle
rin koullarn kstlayan tercihleri ele
alrken, greli yoksunluk ve alt-kl
tr kuramlarndan olduka yararlanrlar.
gerekilik (realism) Gerekilik
gndelik dilde, topyacln kart
olarak insann zlemlerinin lll
ne, ya da lmllna atfen kullanl
maktadr. Edebiyat ve grsel sanatlar
da da, gereklii tam olarak betimle
meyi amalayan eitli yaklamlar
gerekilik 266

tanmlamak iin kullanlr. Gerekili mmkndr. Daha yaygn olarak bu

in bu kullanmlarnn hepsi, insan d tr epistemolojik phecilikler, feno-
ncesi ya da imgelemi ile zihinden menalizme, tekbencilie ya da zihin,
bamsz dsal gereklik arasndaki dnce veya dilden bamsz bir ger
bir kartl iermektedir. Gerekliin, eklii reddeden baka grlere k
akl zerinde bilisel ya da normatif bir maktadr.
otoritesi olduu gr de vardr. Fel Bilim felsefesinde ampiristler,
sefedeki gerekilik, hakkndaki d bilimsel kuramlarn ngrd (pek
nce ve inanlarmzdan bamsz o- ou gzlemlenemeyen) eylerin var
larak varolan bir gereklie iaret eder. lna pheyle bakma eilimindedir
Bu konuda, zellikle tmellerin ("kr ler: Bu tr varlklarn kavramlar yal
mzlk" ya da "yumuaklk" gibi zel nzca gerek ya da olas gzlemlerin
likler) gerekten varolup olmad, ya kullanl zetleridir veya tahminde
da bunlarn bizim dili kullanmzn bulunmaya uygun bir temel oluturur
ilevleri ("nominalizm") olup olmad lar. te yandan bilimsel gerekiler,
gibi sorularda ciddi anlamazlklar g sz konusu kuramlarn, ngrdkleri
rlmektedir. varlklarn (atomdan daha kk par
Metafiziksel bir reti olarak ger acklar, retrovirsler, vb. gibi) iddia
ekilie, bir dizi pheci argmanla edilen varolular olarak anlalmas ge
itiraz edilmitir. pheci argmanlar rektiini ileri srmektedirler. Tabii bu
gerek klasik Yunan felsefesinde, ge iddialar doru veya yanl olabilir.
rekse modern dnemin balarnda r Onlarn sosyolojideki muhaliflerinin
yalar, yanlsamalar ve sanrlar gibi du ou ise, bilimsel gerekilerin bilim
yularmzn bizi yanltt fenomenler sel bilgi iddialarn eletirel olmayan
hakkndaki deneyimlerimizi sorgula bir yorumla kabul ettiini varsaymak
malardr: Bu tr deneyimler bazen ka tadr. Oysa durum byle deildir. Ter
nlmaz bir ekilde yaandna gre, sine bilimsel gerekiler, gerekliin
her zaman byle olmadn nasl bile bizim onun hakkndaki bilgi ya da i-
biliriz? Yanlmaya elverili bir durum nanlarmzdan bamsz olarak varo
da gzlemlediimiz eyin, aslnda ya lup hareket eden bir doas olduu g
nlsamaya dnmemi bir durumu yan rndedirler. Gerekiler de bu iddi
stmadndan nasl emin olabiliriz? Bu alarn doru olup olmad konusunda
tr itirazlar, daha yakn zamanlarda, di herkes kadar pheci olabilirler. Ger
lin kullanmnda dsal gereklie g eki olmayanlarn problemi, bilimin
venilir gndermelerde bulunma yete ne hakknda olduu ve bilimsel bilgi
neimize kar itirazlarla desteklenmi iddialarnn yanl olmas durumunda
tir: Dnce veya dil dolaym dnda ne olaca konusunda fikir yrtme-
dnyaya eriemediimize gre, dn meleridir.
dmz ya da sylediimiz eylerin Yirminci yzyln sonunda gerek
gvenilirliini kontrol edebileceimiz i st-kuramn felsefe ve sosyal bi
bamsz bir ltmz olabilir mi? limlerde yeniden canlanmasnn Bri-
Yine de bu tr pheci argmanlar, tanya'daki en nde gelen ismi Roy
gerekliin dnceden bamsz olma Bhaskar'dr. Bhaskar ve arkadalar
snn mutlaka reddedilmesi anlamna ksa bir sre nce, bilim felsefesi iin
gelmez. Gerekliin varolmas ve bi de hem ampirizme hem de uzlamc-
zim onun doasn bilemememiz (ya da la kapsaml bir alternatif sunan bir
muhtemelen bildiimizi bilemememiz) bilimsel gerekilik ("akn" ya da
267
-eletirel" gerekilik diye adlandrlr)
gelitirmilerdir. (Burada ' e l e t i r e l i
yaplan gndermenin nedeni, bilginin
peinde olmann zgrletirici bir et
kinlik olduunu ya da olmas gerekti
ini ifade etmektir.) Onun hakkndaki
inanlarmzdan bamsz bir dnya
varsaym kabul edilmedii takdirde,
bilimsel deney ve bilimsel bilginin uy
gulanmas gibi etkinliklerin anlatla
mayaca kabul edilmitir. Ayrca, bi
limin bilgi iin ihtiya duyduu gerek
nedensel g ve mekanizmalar, bu
mekanizmalarn etkinliinin neden ol
duu olaylarn o andaki gidiatndan
ayrmak zorunludur. Fiili olann ampi
rik olandan, yani kiinin gzlemledii
bir kk olaylar alt kmesinden ayrt
edilmesi gerekir. Bhaskar bylesi bir
bilim grnn, inceleme nesneleri
nin doalarndaki kkl farkllklar
eksiksiz biimde ele almay, salayacak
bir ekilde, hem insan bilimlerinde
hem de doa bilimlerinde uygulanabi
leceini ileri srmektedir. Bhaskar'n
yaynlad ok sayda eser arasnda
bahcalar A Realist Theory of Science
(2. bask, 1978), The Possibility of Na
turalism (1979), Scientific Realism
and Human Emancipation (1986) ve
Reclaiming Reality'dir (1989).
geri besleme (feedback) bkz. denge;
sibernetik
gerilla (guerrilla) Anlam "kk sa
va olan; geleneksel biimde stn
olan glere kar toplumsal, siyasal ve
corafi stnlklerden yararlanlarak
yrtlen dk younluklu ya da d
zensiz savalar iin kullanlan span
yolca bir terim. Gerilla terimi daha ok
*kyllerin direnileriyle birlikte anlr
ve 1945 "ten sonra, Mao Zedung ile
Che Guevara'nn gelitirdii gerilla sa
va kuramlardan temelinde, devrimci
ve anti-smrgeci hareketin bir biimi
olarak yaylmtr. Gerilla fikri ok
gerontoloji (yallk bilimi)
fazla romantiklemi olmakla birlikte,
baz pratik baarlar da kazanmtr.
geriye d n k bellek yitimi (retro
grade amnesia) Hastalk, kaza, yaralan
ma, rza geme ya da saldr gibi trav-
matik deneyimler ncesinde meydana
gelen olay ve deneyimlerle ilgili bellek
yitimi. Bellek yitimi, ksa ya da uzun
bir dnem iindeki olaylar kapsayabi
lir. Tipik biimde zamanla yok olur ve
ilk olarak daha nceki anlar hatrlanr.
g e r o n t o k r a s i (yallar h k i m i y e
ti) (gerontocracy) Yal erkeklerin e-
gemen olmasn anlatan gerontokrasi
terimi, sosyal antropologlar tarafndan
1930'lu yllarda, Afrika'da Sahra'nn
gneyindeki, toplumsal tabakalama
nn *ya gruplarna veya katmanlarna
dayand, kamusal rollerin ya kat
manlarna (ve toplumsal cinsiyete) g
re datld, ynetim fonksiyonlar
nn en ileri ya grubuna verildii baz
toplumlar tarif etmek amacyla kulla
nlmtr. Gerontokrasi terimi imdi
daha genel olarak, en st dzeydeki
karar alma konumlar ile siyasal roller
de en yal erkeklerin hkimiyetinin
bulunduu; yeniliin ve esnekliin
rabette olduu hzl deiim ve istik
rarszlk dnemlerinde bu durumdan
olumsuz ynde etkilenen toplumlar ta
rif etmek iin kullanlmaktadr.
gerontoloji (yallk bilimi) (geron
tology) "Yalanma ve yallk srele
riyle yallar inceleyen bir dal. Sklk
la biyolojinin bir dal olarak grlp,
genetik faktrlerin rolnde (yalan
mann ne lde nceden program
lanm olduunda) odaklanan ve bazen
sosyal gerontoloji diye adlandrlan ya
lanmann toplumsal boyutlarnn ince
lenmesi, artk olduka yerlemi biuy-
gulama alandr. Yirminci yzyldaki de
mografik dei sikliklerle birlikte yalan
maya duyulan ilgi muazzam llerde
Getalt kuram 268

oalmtr. mr beklentisinin artp Getalt kuram, toplumsal bir varln

ocuk dourmann azalmas, yallarn eitli paralarnn ilemesinin bt
(genel olarak 65 ya ve stndeki in nn davranlar ve doasyla belirlen
sanlarn) oranlarn ciddi biimde artt diini ngren, insani fenomenler ile
rarak ileri sanayi toplumlarndaki n toplumsal fenomenleri daha byk a-
fusun ya yapsnda kkl bir deiime naliz birimleri olarak dzenlemeye a
yol amtr. Refah koullarnn (zel lan ve bundan dolay atomizmin (ya
likle salk bakm, kiisel sosyal hiz da "btnler"i, onlar oluturan ve da
met ve devlet yardmlar) pek oun ha basit paralar ekseninde analiz et
dan yararlanma 65 yan stndeki in me anlaynn) ztt saylabilecek bir
sanlarda belirgin lde artt iin de, kuramdr. Getalt kuram "fenomeno-
yallarn saysnn oalmas (zellik lojik sosyolojinin temelinin olumas
le 75 ya ve stndeki insanlarn say na belli bir katk yapmtr.
larnn kabarmas) politika belirleyici
leri ve politika analistleri arasnda - getto (ghetto) Dezavantajl konumda
nemli bir ilgi oda haline gelmitir. ki gruplarn bir blgede toplanmasyla
Fakat siyasal sorunlar ne kadar - nitelenen bir kent ii alan. Getto terimi
nemli olursa olsun, sosyolojinin geron- genellikle "etnik gruplarla (rnein,
tolojiye katks, yan bir toplumsal ka siyah Kuzey Amerikallar) bantl o-
tegori olarak incelenip analiz edilme larak kullanlmaktadr ve ilk kez Av-
sine, toplumdaki yaplarn yalanma rupa'daki kentlemi Yahudi toplu
srecini nasl ekillendirdiinin (ve bi luklarn anlatmak iin bavurulmu
reylerin bu sreci nasl yaadklarnn) tur. Bu alandaki klasik aratrma, get
ele alnmasna dayanmaktadr. Yal tonun hem sosyal psikolojik bir feno
insanlarn stats zamana, yere ve top men, hem de ekolojik bir fenomen ola
lumsal dzenlemelere gre (emeklilik rak anlalabileceini ileri sren, nk
politikalarnn, emekli aylklarnn ve "gettonun fiziksel bir olgu olarak rol
ev sahibi olmann bamszl m bes nn, bir zihin durumu olma zelliinin
ledii, yoksa bamllk m yaratt, ok gerisinde kaldn" vurgulayan
dolaysyla yallarn fiziksel ve psi Louis "Wirth'un almasdr (The
kolojik salklar asndan nasl so Ghetto, 1928). Bu gzle bakldnda,
nular dourduu gibi) ciddi deiik Wirth'un analizinin nemli bir ksm,
likler gsterir. Gnmzde, gerek yaa yine bir klasik saylan daha sonraki
dayal katmanlamann gerekse top denemesinin ("Urbanism as a Way of
lumdaki *ya ayrmclnn giderek Life", American Journal of Sociology,
daha ok farkna varlmakta olduu bir 1938) habercisidir ve bu daha geni
gerektir. kuramsal arka plan gz nnde tu
tularak okunmaldr. Ayrca bkz. kent
G e t a l t k u r a m (Getalt theory) sosyolojisi; kentleme.
Psikolojide yirminci yzyln balarn
da gzlenen ve "ampirik alg ve bilgi Giddings, Franklin H. (1855-1931)
kuramlarnn bir alternatifi olarak orta Herbert "Spencer'in evrimci fikirlerini
ya atlan bir gelime. Getalt, kendi ya karlatrmal ve tarihsel analizlere
salar olan ve gereklikte verili olma uygulayan ilk Amerikal sosyologlar
yp, alglayan zihin ile gzn bir kur dan birisi. Giddings'in metinleri imdi
gusu saylan, tutarl bir btndr. (Ge eskimi grnmesine ramen (rnein
talt, kalp, biim ve dzenleme anlam bkz. Principles of Sociology, 1896; Ele
larn tayan Almanca bir szcktr.) ments of Sociology, 1898; Studies in
269
the Theory of Human Society, 1922 ve
The Scientific Study of Human Society,
1924). almalar Amerikan sosyoloji
sinin birok karakteristik zelliini (l-
mlemenin vurgulanmas ve psiko
loglarn kuramlarna duyulan ilgi gibi)
tamaktadr. Giddings'in daha nceki
almalarnda psikolojik evrimciliin
damgas grlrken, daha sonraki a
lmalar, Amerikan *neo-pozitivizmi-
ne nemli itki salayan bir lmleme
ve davranlk cokusuyla ayrt edil
mektedir.
G i l m a n , C h a r l o t t e P e r k i n s (1860-
1935) Gilman, sosyoloji, edebiyat, si
yaset bilimi, iktisat ve kadn aratr
malar dahil olmak zere ok eitli di
siplinlerde ok sayda alma ortaya
koymu Amerikal yazardr. En ok
tannan kitab The Yellow Wallpaper
(1892) 1885'te bir sinir bunalm geir
dikten sonra kaleme almtr. Bu kitap,
grd psikiyatrik tedaviyi ve '"deli
lie" srkleniini anlatt, yar-otobi-
yografk bir metin saylabilecei gibi,
genelde kadnlarn, zelde ataerkil bir
toplumdaki evli bir kadnn durumu
nun metaforik bir anlatm olarak da
yorumlanabilir. Gilman, zellikle sos
yolojik nitelikteki almalarnda ise
kadnlarn kltrel bakmdan bask al
tna alnm statlerini ve bu durumun
tam entelektel gelimelerini nasl en
gellediini ele almt.
Harriet *Martineau ve baz ada
radikal feministler gibi Gilman da, ka
dnlarn toplumsal konumu ile klelik
arasnda bir benzerlik kurmaktadr.
Herbert Spencer'n toplumsal deter
minizm kuramn reddeden Gilman, in
sanlarn, zellikleri kaltmla gemi
ya da amansz rekabetle belirlenme
yen, kendi kaderlerini planlayp yn
lendirebilecek dinamik unsurlar oldu
u grn savunuyordu. Bu ere
vede, kadnlarn insan trnn asl ve
baskn biimi olduunu, erkeklere ise
Gini katsays
yalnzca dllenme srecinin yardmc
lar rol dtn ngren Lester
Frank *Ward'n jinekosantrik kuram
n desteklemitir. Gilman bylece, ka
dnlara ynelik toplumsal basknn be
kr/dul annelik rollerinin (yaratc
lklarn ve kendilerini ifade etmelerini
engelleyip en alt dzeye indiren bir
rol) dorudan bir sonucu olduunu ile
ri srerek, cinsiyeti snftan daha temel
nemde bir toplumsal ayrm olarak
grdnden Marksizmin temel ilke
lerini arka plana itiyordu.
Gilman, ocuklarn ocuk bakm
uzmanlarna emanet edilmesi gerekti
ine inanyor ve kadnlar asndan da
ha adil bir toplumun ortaya kmas i-
in devletin gl kurumlara sahip ol
masna temel bir nem atfediyordu.
Ayn dorultudaki baka bir gr,
kadnlarn igc iinde yer almas ve
toplu yemek yapacak kooperatif mut
faklarnn kurulmas halinde evlerin de
genel olarak ekonominin de daha ret
ken birimlere dneceiydi. Gilman,
Heiand (1915) ve The Home: Its Work
and Influences (1903) dahil olmak -
zere 2.173 yazl eser vermiti.
G i n i k a t s a y s (Gini coefficient) Ge
leneksel olarak, dalmlardaki (genel
likle gelir ve servet dalmlarndaki)
eitsizliin derecesini zetleyerek ifade
etmek iin kullanlan bir istatistik. Gini
katsays, Lorenz dalm erisi ile
kusursuz eitlik dorusu arasndaki a-
lan belirleyerek hesaplanr. Lorenz da
lm erisi ile kusursuz eitlik doru
sunun oluturduu alan daha sonra, or
taya kan eklin diyagonalinin altn
daki gen eklindeki alann btn
nn oran cinsinden ifade edilir. Sonu
ta ortaya kan istatistik, erinin konu
munu tek bir sayya indirecektir. Ku
sursuz derecede eit olan gelirlerin da
lmnn Gini katsays sfrdr. Eit
sizlik artp gerek Lorenz erisi an ha
lini aldka, Gini katsays maksimum
 Ginsberg, Morris
deer olan l'e doru (yani tm geliri
tek bir gelir sahibinin almas durumu
na doru) hareket eder.
Gini katsays, bir dalmn yal
nzca matematiksel zellikleri zerine
kurulu olduunu ileri sren eitli eit
sizlik llerinden birisidir (dierleri
arasnda varyasyon katsays ile deil
aral orann sayabiliriz). Bu tr en
deksler, belirli bir dalmn baka bir
dalmdan daha eitsiz olup olmad
nn belirlenmeye alld durumlar
da birbirleriyle elien yantlar verme
ye eilimlidir. rnein, bir istatistik
dk gelirlerin dalmna baka bir
istatistikten daha duyarl olabilir ve bu
durumda her gsterge, dalm iinde
ki farkl eitsizlik biimlerine farkl a-
rlklar ykleyebilir. Bu yzden, b
tn olarak bir dalmdaki eitsizliin
derecesini tek bir sayyla, ama dal
mn farkl paralarndaki eitsizlikleri
aka len bir biimde (rnein, gz letin iktisadi yaamdaki etkisini azalt
lemcinin, fakir birisine deil de zengin
birisine gelen her ek gelir parasnn g
reli deeri hakkndaki yarglaryla ayn
dorultuda) ifade etmeye alan daha
sofistike ller (Theil Endeksi ve
Atkinson Endeksi gibi) tasarlanmtr.
Farkl llerin eitli zelliklerini
sergileyen iyi bir metin iin bkz. Henry
Phelps Brown, Egalitarianism and the
Generation of Inequality (1988). Ayr
ca bkz. gelir dalm.
G i n s b e r g , M o r r i s (1889-1970) Bri
tanya'nn ilk sosyoloji profesrlerin
den birisi. Ginsberg esas olarak Lon
don School of Economics and Political
Science'de iki sava arasndaki ve -
kinci Dnya Savafndan hemen son
raki sosyoloji kuaklarn etkilemi,
Sociology (1934) zerine ilk ders ki
taplarndan birisini kaleme almtr.
Ginsberg'in yaynlanm olan dier a
lmalar daha ok eitli konular kap
sayan ahlk denemelerden olumak
tadr: "The Idea of Progress", "The
270
Nature of Responsibility", "The Unity
of Mankind" (bkz. ciltlik denemeler
derlemesi, Essays in Sociology and
Social Philosophy. 1947-1961).
giriim t o p l u m u , giriim kltr
(enterprise society, enterprise culture)
Devletin, kendine gven, yenilenme ve
bireysel *baar gibi niteliklerin yayl
masna bilinli bir aba harcad lke
ler iin yaygn olarak kullanlan bir ad
landrma. rnein 1980'li yllarda, Bri
tanya ve ABD'deki hkmetler, yir
minci yzyl sonundaki korporasyon
toplumunun lmeye yz tutmu rgt
(organizasyon) kltrn (anladklar
ekliyle) yeniden canlandrmak iin bir
dizi iktisadi ve toplumsal reform (ka
mu kurulularnn zelletirilmesi ve
sanayinin kuralszlamas dahil olarak)
yapmlard. Bu politikalarn amac e-
konomik rekabeti desteklemek, dev
mak, kamu harcamalarm ksmak ve
insanlar, esas olarak mmkn olan her
yerde piyasa ilkelerinin benimsenme
sini destekleyerek kendi refahlarnn
sorumluluunu almaya zendirmekti.
Yine de bu programn, baz lkelerde
refah devletinin yeni mevziler ka
zanmasna katkda bulunmakla birlik
te, giriimcilik ve alma etii ko
nusunda uzun vadeli sonular dourup
dourmad tartmaldr.
giriimci, giriimcilik (entrepreneur,
entrepreneurship) Bu terime yklenen
en azndan drt ayr anlam vardr ve bu
anlamlar ancak ksmen rtr. Temel
dzeyde, giriimci, bir iletmeye sahip
olup onu altran kiidir ve bunun
mutlaka yeni, kk, bymekte olan
ya da baarl bir iletme olmas art
deildir. ktisatlar, giriimciyi, ciddi
bir mali kazan salama umuduyla ser
maye ve baka kaynak yatrmlar ya
parak risk alan kii, ya da kt kaynak
larn kullanm ve koordinasyonunda
271
ynlendirici kararlar almakta uzman
lam kii eklinde tanmlarlar. Bu ta n a f ya da "zanaatkar" ynelimini kap
nmlarda vurgu, hesapl risk almaya
yaplmaktadr.
Sosyologlar ise giriimciyi, yerle
ik prosedrlere ve hedeflere daha sk
uyum salayan geleneksel iletme sa
hibi, kapitalist veya profesyonel yne
ticiye kart olarak, i alannda yaratc
yenilikler yapan kii eklinde tanm
larlar. Bu anlayn kayna, giriim
cileri, retim aralarnda yeni kombi
nasyonlar gelitirip uygulayan bireyler
olarak tanmlayan Joseph *Schumpeter
olmutur. Schumpeter The Theory of
Economic Development (1934) adl
almasnda bu ileve iktisadi gelime
asndan temel bir nem atfetmekte
dir. Son olarak, bu terimin bazen daha
gevek biimde, yeni, kk, by
mekte olan ve baarl bir iletmenin
sahibi ya da kurucusunu; hatta kk
bir iletme kuran veya bir alan ola
rak yapt iten, ciddi bir yenilii ya
da sermaye yatrm gerektirmeyen
serbest meslek sahibi durumuna geen
kiileri karlamak zere kullanldna mesi araclyla aktarlma biimi iin
rastlanmaktadr.
1980'li yllarda, tek bana ya da
ekip halinde iinde bulunduklar kuru
luta ya da firmada alan konumunda
yer alan, ama baarl giriimler ve kr
l operasyonlar karlnda ek bir pa
rasal kazan salama beklentisiyle baz
yeniliklerin, pahal denemelerin, riskli
gelimelerin, hatta alt dzeydeki rutin
faaliyetlerin sorumluluunu kiisel ola
rak stlenen insanlar iin i-giriimciler
kavram gelitirilmiti. En u rnekte,
i-giriimciler, kazanlar byk oranda
prim ve komisyon demelerine veya
benzeri teviklere bal olan alanla
ra (sat personeli gibi) dnrler.
Giriimci davran hakkndaki ku
ramlar, kiilik zelliklerinin greli -
nemini, toplumsal marjinallii, al
mada, riskli sermaye kaynaklarnda,
gizli mfredat
iktisadi ortamda ve kurumlarda "es
sar. ktisadi byme kuramlar giri
imcilere her zaman nem vermez.
Sosyolojinin giriimcilie duyduu ilgi
de tekelci kapitalizmin ortaya kmas
ve modern iletme irketlerinin yk
selie gemesine paralel olarak azal
mtr. Amerikal iktisat sosyologu Ro
nald S. Burt ise, rekabeti ortamlarda
kskanlk ve giriimci frsatlarla ilgili
olarak, bilhassa a analizinden tre
tilen kavramlar kullanarak eitli ana
lizler yapmtr (bkz. Corporate Pro
fits and Cooptalion, 1983 ve Social
Contagion and Innovation, 1988).
giriimci kapitalizm (entrepreneu
rial capitalism) bkz. kapitalizm
gizil ilev (latent function) bkz. ilev
gizli m f r e d a t (hidden curriculum)
Eitimde gizli mfredat, kltrel de
erlerle tutumlarn (otoriteye itaat et
me, titizlik ve doyumun geciktirilmesi
gibi) retim yaps ve okul rgtlen
kullanlan bir terimdir. Gizli mfredat,
konuya dayal ak ya da resmi mf
redattan farkl bir olgudur. Philip Jack
son, klasik almas olan Life in the
Classroom'da (1968), gizli mfredatn
boyutuna iaret eder: kalabalklar,
vg ve g. Dersliklerde rencilere,
kalabalk iinde bir nokta olmann ge
tirdii geri ekilme ve kendini yadsma,
srekli olarak bakalarm deerlendirme
ve rekabet etme, gller ile gszler
arasnda temel bir ayrm yapma (dolay
syla, retmeni fiilen ocuun ilk patro
nu olarak grme) gibi deerler alanr.
Gizli mfredatn istenmeyen bo
yutlarna eilen ve okullarn cinsiyet-
ilik, rklk ve snfsal nyarg gibi
vastalarla eitsizlii besledii sonucu
na varan ok sayda sosyolojik ara
trma yaplmtr. Emile Durkheim'n
gizli su 272

varsayd gibi, okullar, bir paras ol sahip olunmasn kendiliinden ortadan

duklar daha byk toplumu yanst
yorsa, o zaman gizli mfredatn da, iyi
ya da kt ynde eitimle karlkl i-
likisi olan toplumdaki dier sistemle
re nfuz eden "deerleri yanstmas a
rtc bir olgu saylmaz.
kaldrmayacan da biliyordu. Glass'
n dier almalarndan bazlar un
lardr: Population Policies and Move
ments in Europe (1940), The Trend and
Pattern of Fertility in Britain (1954)
ve Numbering the People (1973).

gizli su {hidden crime) bkz. su G l a s s ( D u r a n t ) , R u t h (1912-1990)

Londra niversitesi Kent Aratrmala
gizli cretli iiler (disguised wage- r Merkezi'nde aratrma yneticilii
workers) Grnte bamsz ya da de yapm olan Britanyal kent sosyo
kendi bana alan, oysa kapitalist logu. Ruth Glass'n yaynlarndan ba
firmalar tarafndan para ba veya ko zlar Watling: A Social Survey (1939),
misyon esasyla bir szleme dorultu Middlesbrough: The Social Background
sunda altrlan iiler. yerinin d of a Plan (1947) ve Newcomers: The
nda alanlar, komisyonla alan West Indians in London dr (1960).
satclar ve ortak kyller buna rnek Ayrca, genelde Britanya'daki "kent
gsterilebilir. Baz Marksistler, resmen leme kartl, zelde Britanya sosyal
cretli ii statsyle almamalarna antropolojisi ve sosyolojisini hedef a-
ramen bu tr gizli iilerden de "art lan, deiik yerlerde baslm (ve etki
deer elde edildii grndedir. li) bir denemesinden sz etmek gere
kir: "Urban Sociology in Great Bri
G l a s s , D a v i d V. (1911-1978) "De
tain", Current Sociology (1955).
mografi ve "toplumsal mobilite konu
larndaki nc almalaryla hakl bir Goffman, Erving (1922-1982) 1960'h
n kazanm olan Britanyal sosyolog. ve 1970'li yllarn en etkili mikro-sos-
Glass'n en parlak aratrmas olan yolou olan Erving Goffman, sosyo
Social Mobility in Britain (1954), lojide "dramaturjik bak asnn n
1949'da rnek olarak seilmi erkekler cln yapan isimdi. Goffman, To
ve kadnlarla yaplan grmelere da ronto niversitesi'nde ilk lisans eiti
yanyordu. Glass ve meslektalar, ba mini tamamladktan sonra 1940'larn
balar ile oullarn stats arasnda sonlarnda Chicago'da renim gr
dorusal bir iliki olduunu gsteren, meye devam etmi, oradaki gnlerinde
olduka istikrarl bir toplumsal yap "sembolik etkileimcilerin, zellikle
saptamlard. Stat deiimi sadece a- Everett Hughes ile Herbert "Blumer'in,
ra dzeylerde grlyordu ve bu du yine neo-Durkheimclarn, Lloyd "War
rumlarda hem ksa vadeli hem de ol ner, Edward Shils ve Edward Banfi-
duka geici olmaya eilimliydi. Zaten eld'tn ve "sosyal antropolojinin dn
yzyln ilk yarsnda toplumsal mobi- celerinden etkilenmiti. Goffman'n
litenin arttn gsteren hibir kant dikkatini "semboln ve "ritelin "gn
bulamamlard. Glass, gzlemlediin delik yaamdaki nemine ve "katlmc
den daha adil bir toplumun yaratlmas gzlemin aratrma tekniklerine eken
iin "eitliki bir frsat yaps ars ite bu sreti.
yapmakla birlikte, eitimde ve ite eit Goffman. ilk nemli alan aratr
frsat politikalar izlenmesinin, kaynak masnda, skoya aklarndaki (Edin-
larn farkl dzeylerde datlmas eili burgh'ta oturduu sralarda) Shetland
minin srmesi halinde farkl ayrcalklara adalarndan birini incelemiti. Bu ifti
273 Goffman, Erving

topluluun gndelik yaamyla ilgili btn bir aratrmaclar kuan etki

gzlemleri, dramaturjik erevesinin lediini syleyebiliriz. Ancak 1960'la-
ana hatlarn izdii ve olduka etkile rn sonlarna gelindiinde, Goffman'n
yici bir metin olan The Presentation of almalarnda daha ok fenomeno-
Self in Everyday Life'm (1959) haber lojiye ve sosyo-dilbilime duyulan il
cisi olacakt. Goffman bu almasn ginin izlerine rastlanmas olduka il
da, toplumsal yaam tiyatro metafo- gin bir gelimedir. Frame Analysis'de
ruyla, insanlarn rollerini nasl oyna- bilincin dzenleniini resmetmeye y
dklaryla ve farkl ortamlarda birbirle- nelik bir aba grlmesinin; Forms of
rinde hangi izlenimleri braktklaryla Talk'da (1981) ise zerinde durduu
analiz etmekte; ayrca, etkileim sra balca konulardan birinin dil olmas
sna (insanlarn bakalarnn karsn- nn nedeni budur.
dayken nasl hareket ettiklerine) duy Goffman'n pek ok izleyicisi ol
duu kabul edici ilgisini da vurmak duu halde, kendisinin sosyoloji yl
tadr. lklarnda her zaman esiz bir yeri var
Daha sonra yaynlad iki kitabn dr. nk geleneksel metodolojinin
da dramaturjiye ilgisini devam ettir neredeyse tm kurallarn ykmt, a-
mi, yalnz bu ereveyi sapknlk ala lan aratrmalar en az dzeydeydi, ro
nna da uygulamtr. Stigma (1964), manlar ve biyografiyle uramak ona
damgalanma deneyimini yaayan ki bilimsel gzlem yapmaktan daha ok
ilerin zelliklerinin biimsel bir anali mutluluk veriyordu, slbu bilimsel
zini yaparken, Asylums (1961) bir akl rapor dilinden ziyade denemeci diline
hastanesinin iinde yrtlen alan a- yatknd ve herkesi artan, kesinlikle
ratrmasn yanstmakta, bir akl has sistematik olmayan bir yaklam var
tasnn moral kariyerini izlemektedir. d. Keza, onu toplum kuram iinde bir
Goffman bu rnekolay incelemesinden yere oturtmak da ok zordur. Goffman
yola karak, total kurumlarn ileyi bazen apayr bir sembolik etkileimci
ini sergileyen daha genel bir akla lik okulu gelitiren bir sosyolog, bazen
maya varmtr. Ayrca bu almalar Georg Simmel'in geleneini takip e-
nn ikisi de etiketleme kuramnn ge den bir formalist, hatta bazen de,
limesini fazlasyla etkilemitir. Asy ritellerin (zellikle konumann) gn
lums kurumsallama eletirisi asn
delik yaamdaki ilevlerine duyduu
dan zel bir nemi olan ve belki de
ilgi nedeniyle mikro dzeyde bir i
serbest brakma srecinin tevik e-
levselci olarak grlmtr. Anlalan
dilmesini bir miktar da olsa etkileyen
ok zor bir mizac vardr, dolaysyla ona
bir eserdir.
entelektel bir serseri gzyle bakl
Goffman dier aratrmalarnn mas olduka yerinde bir saptamadr.
birounda (Encounters, 1961; Beha Goffman'n hak ettiinden daha
viour in Public Places, 1963; Relations ok eletiri ald bir gerekti. Yukar
in Public, 1971) dramaturjik analizin da deinilen kark durumlarn dn
temalarn srdrm ve yz yze et da, yazlarnda toplumsal yapnn daha
kileimin kk ayrntlarn (bir yo geni makro-sosyolojik kayglarn,
rumcunun deyiiyle "mini kavramlar") snf ve ekonomiyi gz ard etmekle su
anlamay kolaylatrmak zere, yeni sos lanmtr (bunlarn kendisini ilgilen
yolojik kavramlar kapsayan bir szlk dirmediini, ama kendi kayglarndan
hazrlamt. Bu kavramlarn gndelik daha nemli sorunlar temsil ettiini sy
yaam konusunda aratrma yapan leyerek kabul ettii bir sulamadr bu).
Goldmann, Lucien 274

Bazlar da, statnn koruyucu boyut God'la (1955) tannmaktadr. Daha son
lar olan riteli, dzeni ve (daha sonra raki yllarda "yapsalcl eletiren -
ki almalarnda) toplumsal cinsiyeti nemli isimler arasnda yer almtr.
vurgulamasna bakarak onu muhafaza
krlkla sulamlardr. rnein Alvin G o l d t h o r p e snf e m a s (Goldt-
Gouldner'n Coming Crisis of Western horpe class scheme) Esas olarak ngi
Sociology' sinde, kapitalizme zr ara liz sosyolog John Goldthorpe tarafn
yan, ar kinik ve vr zvr eylere ka dan tasarlanm olan, bireyleri ve aile
fay takm biri olarak resmedilmitir. leri toplumsal snflar eklinde ayran
te yandan baz yorumcular onun a bir kategoriletirme.
lmalarn ok radikal bulmakta, rutin Bu ema, Avrupa'nn her tarafnda,
yaamn krlgan doasn srekli yan Avustralasya'da ve Kuzey Amerika'
stmasn "anarizme ya da "etnometo- da, bilhassa "toplumsal mobilite ara
dolojiye benzer bir aba olarak yo trmalar ile daha genel olarak "snf a-
rumlamaktadrlar. nalizlerinde giderek yaygnlamakta ve
Goffman'n balca katks, top karmak bir gemii olmas nedeniyle,
lumlarn insanlarn eitliliklerinin et literatrde, Goldthorpe emas, Erik-
kileimine gre dzenlenmesinde yan son-Goldthorpe emas, EGP (Erikson-
syan youn dokuyu gzler nne ser Goldthorpe-Portocarero) ve CASMIN
mesinde yatmaktadr. Goffman bunu (Comparative Study of Social Mobility
bizim de grmemizi salayacak bir di in Industrial Nations -Sanayi lkele
zi kavram gelitirmi ve metodolojik rinde Karlatrmal Toplumsal Mobi
dzeyde gelimi bir sosyolojinin k lite Aratrmalar) tipolojisi gibi dei
srlna yazlaryla kafa tutmutu. Et ik isimlerle anlmaktadr.
kileim dzeninin toplumsal yaam ile Goldthorpe, 1970'lerin balarnda
sosyolojinin mikro ve makro alanlar Oxford'daki ngiltere ve Galler Top
arasndaki kpr olduunu gstermek lumsal Mobilite Aratrmalar iin yedi
iin kesintisiz bir ura iindeydi. En maddeli bir ema gelitirmiti. Bu yedi
son kaleme ald makalesinde ("The kategorinin, "yeleri, eldeki kantlar -
Interaction Order", American Sociolo nda, bir yanda gelir kaynaklar ve
gical Review, 1983), kendisinin balca dzeyleri, ekonomik gvence lleri
argmanlarnn dkmn yapt bir ve ekonomik ilerleme olanaklar ["pi
zet karmt. Goffman'n salnda yasa konumu], dier yanda ise iinde
ok deiik alanlar etkilemi olan tm bulunduklar retim srelerini yne
eserlerinin, gelecekteki sosyoloji ze ten otorite ve denetim sistemleri iin
rinde de kayda deer bir etki brakp deki yerleri, dolaysyla ilerini ve
brakmayacan deerlendirmek iin rollerini yerine getirirken sahip olduk
vakit henz ok erkendir. Bkz. Jason lar zerklik ["alma konumu] teme
Ditton, The View from Goffman (1980). linde birbiriyle karlatrlabilecek o-
Ayrca bkz. ereve; izlenim yaratma. lan mesleki kategorileri birletirdii"
sylenir (bkz. Social Mobility and Class
G o l d m a n n , L u c i e n (1913-1970) Structure in Modern Britain, 1980).
Belikal "Marksist filozof ve edebiyat Britanya'dakinden ok farkl mesleki
eletirmeni. Gyorgy "Lukcs'n ren yaplar olan lkelerle ilgili karla
cisi ve izleyicisi, hmanist sosyolog trma yapmann takip eden koullar.
Goldmann, en ok edebiyat sosyolojisi Goldthorpe ile CASMIN Projesi'nde
alanndaki almalaryla, zellikle Pas birlikte alt meslektalarn, ilk e
cal ve Racine'i konu ald The Hidden madaki snf kategorilerinin bir ksmn
275 Goldthorpe snf emas

alt dallara ayrmaya gtrmtr. So konumlarn gerektirdii alma iliki

nuta, ilk bataki erevede bir dizi de
iiklik yaplarak, rutin kol emei kul
lanmayan alanlar, memurluk hiz
metleri (st) ve kiisel hizmetler (alt)
eklinde baka kategorilere ayrlm;
kendi hesabna alan iilerden mey
dana gelen *kk burjuvazi ii a
ltran kk mlk sahipleri, ii a gre "anlaml ayrmlar"da bulunmak
ltrmayan kk mlk sahipleri ve
iftiler ile kk arazi sahipleri ek
linde blmlenmi; tarm iileri de di
er yar vasfl ve vasfsz kol emeki
lerinden ayr bir kategoride snfianm-
tr. Bu deiikliklerden sonra ortaya
kan on bir maddeli Goldthorpe snf
emas Tablo I 'de gsterilmektedir:
Yllar iinde bu emadaki katego
riler berraklatka, kavramsal ve ku
ramsal temelleri daha anlalr hale
gelmitir. rnein Erikson ile Goldt
horpe, CASMIN Projesi'nden elde et
tikleri bulgulara yer verdikleri bir ra
porda (The Constant Flux, 1992), e
mann dayanann "emek piyasalar
ve retim birimleri iindeki konumlar
farkllatrmak ya da, daha zelde... bu
leri temelinde bir ayrma gitmek" oldu
unu belirtmilerdir. Dolaysyla, kendi
bana alanlar ile alanlar ayr
mak nemlidir. te yandan, olduka
heterojen bir alanlar kategorisi iin
de, "alma szlemesinde ve alma
koullarnda gzlenen farkllklara
da mmkndr. Erikson ve Goldthor
pe'un szleriyle, "alma szleme
siyle dzenlenmi olan alma iliki
leri grece ksa bir zaman sresini ve
harcanacak emek karsnda belirli
miktarda bir para verilmesini kapsar.
alanlar, iverenin ya da iverenin a-
damlarnn gzetiminde ve 'para ba'
ya da alma sresine gre hesaplanan
bir cret karlnda az ok farkl
miktarlarda emek sunarlar. Buna kar
lk, brokratik bir ortamdaki alma
ilikileri daha uzun bir sreyi ve genel
olarak daha yaygn bir dei-tokuu
kapsayacaktr. Brokratik bir kurulu
taki alanlar, emeklerini, yalnzca,
yaplan i karlndaki cret ve eitli
yan demeler araclyla elde edilen

TABLO 1: Goldthorpe Snf Kategorileri

I st dzey profesyoneller, idareciler ve yetkililer; byk sanayi kuru
lularndaki yneticiler; byk mlk sahipleri
II Alt dzey profesyoneller, idareciler ve yetkililer; st dzey teknisyenler;
kk sanayi kurulularndaki yneticiler; kol emei kullanmayan al
anlarn amirleri
Ula st dzeydeki (idari ve ticari) rutin, kol emei kullanmayan alanlar
IHb Alt dzeydeki (sat ve servisler) rutin, kol emei kullanmayan alanlar
IVa i altran kk mlk sahipleri, zanaatkarlar, vb.
IVb i altrmayan kk mlk sahipleri, zanaatkarlar, vb.
IVc iftiler ve kk toprak sahipleri; birincil retim alanndaki dier ken
di bana alan iiler
V Alt dzey teknisyenler; kol iilerinin denetileri
VI Vasfl kol iileri
Vila Yar vasfl ve vasfsz kol iileri (tarm, vb. alanlar dnda)
Vllb Tarm iileri ile birincil retim alanndaki dier iiler
Gouldner, Alwin W. 276

mkfata karlk olarak deil, ayn za olduunu; (aratrma pratiinde) insan

manda nemli ileriye dnk eler (r lar toplumsal snf kategorilerine is
nein, belirlenmi bir lee bal c tihdamdaki statlerine ve meslekleri
ret artlar, allan sre iinde ve e- nin unvanlarna baklarak datld i-
mekli olduktan sonra yararlanlan si in, snflandrmann, Goldthorpe'un
gorta hizmetleri ve her eyden nce iyi snf kavramnn temelini oluturan -
tanmlanm kariyer frsatlar) barnd zellikleri (alma ilikileri ya da ko
ran "maa" karlnda da kendilerini ullarn) gerek anlamda lemeyece-
altran kuruluun hizmetine sunarlar. ini ileri srmlerdir. Bu emaya y
Terminolojideki bu deiikliklere nelik feminist eletiriler ise, asl kate
ramen, alma ilikilerinin nitelii goriler erkekler arasndaki bir toplum
her zaman bu emann merkezinde yer sal mobilite aratrmasna ynelik ola
almtr. Erikson ile Goldthorpe'un s rak tasarlanm olduu iin, snflar
rarla vurguladklar gibi, "snf ema oluturmakta bavurulan algoritmay
mz iinde, farkl snflarn ortaya ko- da erkeklerin alma koullarnn be
nulu biiminin temelini oluturan e, lirlediine, dolaysyla kategorilerin (ve
iverenleriyle bir hizmet ilikisi ere bu kategorilere dayanan analizlerin)
vesinde alanlar ile alma ilikileri cinsiyete gre belirlenir duruma geldi
esas olarak bir i szlemesiyle dzen ine dikkat ekmilerdir.
lenenler arasndaki ayrmdr". *Hizmet Bunlar ve benzer eletiriler, ema
snf (ya da maal) denilen meslekler, ya ynelik kapsaml geerlilik incele
cret art, alma gvencesi ve ive meleri, snf eitsizlii ile cinsiyet (top
renlerin gvenine bal olarak deie lumsal) ayrm arasndaki ilikiye te-
bilen ie ballk ya da i deitirme mellenen bir tartmay, kategorilerin
olasln sunarken; * ii snf mes (dolaysyla, Goldthorpe'un snf kav
leklerinde titizlikle dzenlenmi de ramnn alternatif ilemselletirmele-
me emalar grlr ve bu meslekler
rinin gl ve zayf yanlarnn) deiik
rutin ve geni denetimlere tabidir. Eer
lkelerdeki ve geici gvenilirliini
emek satn alanlarn ve ne bakalarnn
vurgulayan aratrmalar kapsayan mu
emeini satn alp, ne de kendi emekle
azzam bir tali literatr oluturmaktadr.
rini satanlarn (yani. srasyla iveren
Bu sorunlarn hepsinin ve ilgili litera
lerin ve kendi hesabna alanlarn)
trn byk ounluunun uzun uzun
koullar da dikkate alnacak olursa, bu
tartld bir metin iin bkz. Gordon
snflandrmann kkenleri ve temel
Marshall, vd., Against the Odds? Social
yaps kolayca kavranabilir.
Class and Social Justice in Industrial
Bu ema, yaygnlamasna ve gide Societies (1997). Ayrca bkz. burjuva
rek daha ok kullanlmasna ramen, zi; kafa-kol emei ayrm.
yanl anlamalardan kaynaklanan yo
un eletirilere maruz kalp birok tar G o u l d n e r , A l w i n W . (1920-1981)
tmaya zemin hazrlamtr. rnein, Sosyolog olduu kadar eletirel bir en
hizmet snf kategorisinin ok genel telektel olan Amerikal sosyolog. Goul-
kald iin ampirik analizlerde fazla dnern ilk almalar, bilhassa Pat
ie yaramad; bir yanda kapitalist e- terns of Industrial Bureaucracy (1954)
litlerin alma koullar ile br yanda o zamanki Ortodoks sosyolojik ereve
profesyonel ve ynetici konumundaki iinde nemli bulunuyordu, oysa Goul
alanlar kitlesinin durumu arasnda dner, o aamada bile, egemen olan ilev
ayrm yapamad iddia edilmitir. Ele selci perspektife kar eletirel bir tu
tirenler, emann geerlilikten yoksun tum benimsemiti. 1964'te yaynlad
277 gnderge iktidar

"Anti-Minataur: The Myth of a Value- sempati duyan birisidir. Bu balamda,

Free Sociology", Max *Weber'in a ideolojinin egemen bir grubun kar
lmalaryla ilgili tartmal bir yorum lar dorultusunda kullanlan bir yalan
metniydi ve Weber'in sosyolojinin ba olarak grlmemesi gerektiini (ge
sit nesnellie sahip olabileceine i- nellikle byle olmasna ramen) ileri
nanmadn ileri sryordu, yine de srmtr. Ona gre, ideoloji entelek
bu trden bir nermeyi destekleme a teller tarafndan gelitirilir, ama daha
balarnda yanl biimde onun ismine geni bir kapsam ve derinlii olup,
bavurulduu olmutur. toplumsal dnmn bir arac roln
Gouldner bandan beri Avrupa d de oynayabilir. Gouldner'n fikirlerini
nce geleneklerinden etkilenmi (bkz. gelitirdii metinler unlardr: The
Enter Plato, 1967), sonunda kendisi de Dialectic of Ideology and Technology
oraya yerlemiti. En etkili almas (1976), The Two Marxisms (1980) ve
Coining Crisis of Western Sociology, Against Fragmentation (1985).
dnmsel olarak adlandrlan bir
sosyoloji iin zel ve ayrntl bir ar g (emigration) bkz. sosyolojik g
gman sunar. Genelde bilimin, zelde aratrmalar
sosyolojinin nesnel hakikatler retmeye
alt grne kar kan Gould g, i (migration, internal) bkz. i g
ner, bilginin bilen kiiden bamsz ol g zinciri (chain migration) bkz.
madn, sosyolojinin, iinde varoldu
sosyolojik g aratrmalar
u siyasal ve sosyo-ekonomik balam
la sk skya bal olduunu savunu g e b e l e r , g e b e l i k (nomads, no
yordu. Dolaysyla bu ban ve sosyo madism) Btn yl belirli bir yerde ya
lojinin kendimiz ile geleceimize bak amadan, durmadan hareket halinde
mzn bir paras olma rolnn farkn olan gruplar iin kullanlan terimler.
da olmak nemli bir noktayd. Gould Gebe toplumlara rnek olarak Bede
ner'n kitab, modern sosyolojinin tm viler gsterilebilir. Antropologlar, *av-
ana yaklamlarn eletirmekle birlik c-yiyecek toplaycla ve obanla
te, nemli bir ksm da Parsonsc *ya- dayanan iki genel gebelik tr sap
psal-ilevselciliin sistematik bir e- tamlardr. Avc-toplayclarn ya da
letirisine ayrlmt. obanllarn dier yerleik gruplardan
Gouldner'n daha sonraki al bamsz olma lleri ampirik bakm
malar ayn etkiyi yapmamakla birlik dan deikenlik gstermektedir. deal
te, benzer temalar iliyor ve modern tip kuramna gre, bu toplumlar eko
kltrn totalletirici bir kuramsal e- nomik bakmdan kendi kendilerine ye
letirisi iin en azndan aba harcama terlidir. Klasik tipolojinin dnda bra
nn gerekli olduunda srar ediyor, ye klm nc bir gebe grup ise. her
ni bir snf olarak entelektellerin ni zaman -frsat bulduka mal ve hizmet
telii zerinde duruyordu. Gouldner'n ler sunduklar- baka bir ekonomiyle
""Marksizm ve entelekteller eletirisi karlkl bamllk ilikisi iinde ya
de. kendilerini toplum ve tarih hakkn ayan ingenelerdir. Gebe gruplar,
da nesnel bilgi reten kiiler olarak g ada Laponlarda grld zere
renler ile nesnel hakikatle, deitirmek yar-gebe de olabilirler. Bkz. Judith
'in tarihi anlama abalarndan daha az Okeley, The Traveller-Gypsies (1983).
ilgilenen dier eletirel dnrler ara
snda bir ayrm yapmaktayd. Gould gnderge iktidar (referent power) k
ner aka tarihi anlama abalarna tidar konusundaki ok sayda tipolojiden
gnll birlikler
birinde J.R.P. French ve B. Raven
("The Bases of Social Power", der. D.
Cartwright, Studies in Social Power,
1959), kaynaklarna gre be tr ikti
dar saptarlar. Bunlardan ilk ikisi (zaten
kendilerini aklar nitelikte olan) "-
dllendirici" ve "baskc" iktidar trle
ridir. Dier ise, bakalar zerinde
karar alma haklarna (baka bir deyi
le, otoriteye) sahip olduu kabul edilen
bir grev stlenmekten kaynaklanan
"meru iktidar"; snrl bir hner ya da
beceriye sahip olmaktan veya ender
rastlanan bilgilere erimekten kaynak
lanan "yetkinlik iktidar"; insanlarn
kendilerini bakalaryla zdeletirme
derecesinden dolay, o kiinin bakala
rn etkileme becerisini ifade eden
"gnderge iktidar". Baka iktidar tipo-
lojileri gibi bu modelin de ne kadar
kapsayc olduunu anlamak son dere
ce zordur, nk (rnein) stratejik bir
iletiim kanaln kontrol altnda tut
maktan kaynaklanan iktidar modelin
dnda brakmtr.
g n l l b i r l i k l e r (voluntary asso
ciations) yelii tercihe bal olan
kamusal amal, formel bir yapyla ku
rulmu ve ticari-olmayan kurululara
verilen ad. Bu tr gnll birlikler i-
inde, kiliseleri, siyasal partileri, bask
gruplarn, bo zaman deerlendirme
demekleri ya da kulplerini, semt grup
larn ve (bazen) sendikalar ile meslek
birliklerini sayabiliriz. Baz "demokra
si kuramlar, bu tr gnll kurulula
rn "sivil toplumda katlm esinin
desteklenmesinde, dolaysyla toplum
sal dzenin korunmasnda nemli bir
rol oynayabileceini vurgularlar.
g r e c i l i k (relativism) Grecilik sz
c, gevek bir biimde, mutlak ya da
evrensel standart veya ltleri redde
den entelektel konumlan tanmlamak
iin kullanlr. Epistemolojik grecilik
bilginin ya da hakikatin hibir evrensel
278
lt olmadna iaret eder. Doru
saylan eyler isel ltlerin bir ile
vidir ve bundan dolay yerel kltrler,
tarihsel dnemler ya da sosyo-politik
karlarla (bilim topluluu, ynetici s
nf, devrimci proletarya, vb.) ilikilidir.
1960 ve 1970'lerde etkin olan "poziti
vizm eletirileri, ounlukla (ama ha
tal bir ekilde) tek alternatif olarak g
reciliin bir biimini savunmutur. Mic
hel "Foucault ise, daha sonra, "hakikat
rejimleri"ni iktidar ilikileriyle balan-
tlandrarak, sosyoloji ve sosyolojiyle
ilikili disiplinlerdeki greci perspek
tiflerin geerliliini glendirmiti.
Ahlki grecilik, nesnel ahlki stan
dartlarn varolmad grn yanst
maktadr. Tpk epistemolojik grecilik
gibi bu sav da zellikle Alman filozof
Nietzsche'nin eserlerinin, Foucault ve
dier dnrler tarafndan poplerle-
tirilmesi sonucunda etkinlemitir. Sos
yologlar, bu tr grleri ounlukla
kltrler arasndaki farkllkla yne
lik bir hogr ve sayg anlay ere
vesinde kabul etmekte, fakat siyasal
akldlk ve (zelde) Avrupa Naziz-
mi'yle gl tarihsel balarnn olduu
genelde unutulmaktadr. Oysa, tam ah
lki greciliin bak asna gre, say
g ve hogr deerlerinin kendi bala
rna hibir genel geerliliinin olmad
, yalnzca belirli, yerellemi ahlki
geleneklerin (rnein, liberalizm) basit
zellikleri olduunu akldan karma
mak gerekir.
Tam greciliin en gl ifadele
rinden biri Paul Feyerabend'n eserle
rinde bulunabilir. Bilimsel nesnellik,
yntem ve aklsalla kar bir dizi tar
tmal polemie girien Feyerabend,
kendisinden "kstah Dadaist" olarak
bahseder. Ynteme Kar (Against Met
hod, 1975) adl kitabnda bilimsel de
imeyle ilgili tarihsel aratrmalar
(Thomas Kuhn'un yapt gibi), ilan e-
dilen her metodolojik bilim ilkesi iin,

279
onun kart olarak benimsenebilecek
ve en azndan ayn derecede iyi bir r
neinin ortaya konabileceini kantla
mak amacyla kullanmaktadr. Bu sa
vn amac, ynteme olan inanc zayf nomizm (ya da iktisadi determinizm)
latmaktr. Feyerabend'n desteklemeye
hazr olduu tek ilke nl "Ne olsa gi
der" dsturudur. Daha sonraki yazla
rnda (zgr Bir Toplumda Bilim [Sci
ence in a Free Society, 1978 ve Akla
Veda [Fairwell to Reason], 1987 gibi)
kendi greciliinin ahlki ve duygusal
temelini iyice netletiren Feyerabend,
kltrel farkll ortadan kaldran, kertelerin her biri, toplumsal btndeki
evreyi yok eden ve hayat yoksullat-
ran Batl endstriyel-bilimsel yaam
biiminin giderek daha ok egemen
olduu bir dnya ngrmektedir. Tabii
bu senaryodaki esas sulular, bilim ile
onunla ilikili olan nesnellik ve akl
iddialardr. Bu l, kresel tekdze-
lemeyle eklemlenerek doru yoldan
ylesine sapmlardr ki, iinde by,
cadlk, lokman hekimlik ve dier al
ternatiflerin, g ve kaynaklara eri
mede ayn derecede olanaklara sahip
olduu bir "herkese serbest" durumu
lehine, onlardan tamamen vazgemek
gerekecektir.
Feyerabend'a kar, etkili evrele
rin bilimi ktye kullanmalarnn, bi
limin bu evrelerin denetiminden ka
rlmas halinde salanacak gerek ve
muhtemel yararlardan vazgemeyi hakl
gsteren bir neden olmad iddia edil
mitir. Ayrca, akldan vazgemenin,
en az akln tarihsel bakmdan ktye
kullanlmas kadar ykc sonular ve
receine de iaret edilebilir. Ayrca
bkz. kltrel grecilik; metodolojik
oulculuk; paradigma; postmo-
dernizm.
grecilik, kltrel (relativism, cul
tural) bkz. kltrel grecilik
greli mobilite (relative mobility)
bkz. toplumsal mobilite.
grenekler
greli zerklik (relative autonomy)
Marksist kuramda, 1960'larda Louis
Althusser ve arkadalarnn balatt
ve amalarndan biri Marksizmi eko-
sulamasndan kurtarmak olan bir ye
nilenme eilimi. Althusser'e gre top
lumsal btn, birbirleriyle karmak
bir bileim halinde bulunan drt ayr
pratik kmesinden (ekonomik, siyasal,
ideolojik ve kuramsal) oluur. Bu pra
tiklerden hibirisi dierlerinden her
hangi birine indirgenemez. Tersine bu
yerlerine gre belirlenmi snrlar i-
inde "greli zerklik"e sahiptir. G
reli zerklik kavramn eletirenler ise,
sz konusu snrlarn neler olabilecei
konusunda hibir ey belirtilmedii i-
in bu kavramn aklayc bir ierii
nin bulunmadn iddia etmilerdir. G
reli zerklik kavramn zel analizlere
uygulamaya alan en gl abalar
Nicos Poulantzas'n eserlerindedir.
greli y o k s u l l u k (relative poverty)
bkz. yoksulluk
greli y o k s u n l u k (relative depriva
tion) bkz. referans grubu; yoksunluk
grenekler (customs) Grenekler, top
lumlarda yerleik olarak grlen d
nme ve hareket etme biimlerini
yanstr. Grenekler konusu eitli d
zeylerde incelenmitir. Etnografik a-
klamalarda gnlk yaamn tekdze
ynleri ayrntl olarak resmedilir. Da
ha karmak bir dzeyde ise, bu rutin
alkanlklarda ierili olan kurallar a-
naliz edilip, tekrarlanan hareketi erdeki
kltrel kalplar ortaya konabilir. Son
olarak, grenek btn bir kltrn ya
da bir kltr alannn (oradaki sakinle
rin ortak bir kltr -bu kltrn eit
li muhtemel alt-kltrlerini de kapsa
yacak ekilde- paylatklar corafi bir
alann) ayrt edici nitelii anlamnda
kullanlabilmektedir.
grev ynelimi-zaman ynelimi ayrm
grev ynelimi-zaman ynelimi
a y r m (task-orienlation versus tune-
orientation distinction) Sanayi sosyo
lojisinde alma ve i disiplini biim
lerindeki kart ynelimleri gstermek
amacyla kullanlan bir ayrm. Dar an
lamyla, grev-ynelimli iiler, za
mann doal olarak gerekleen feno
menler ve evrimlerle ("gn doumu
ile gn batm arasndaki sre'', yln
drt mevsimi ya da "eldeki iin ta
mamlanmas iin geen sre'" gibi) l
lmesini isterler. Burada nemli olan
nokta, saat zamannn yapay birimleri
nin (dakika, saat ve "alma gn" o-
larak) hibir ekilde dikkate alnma-
masdr Antropolojik ve tarihsel a
lmalardan elde edilen kantlar, bu
alma tutumunun (emein, alma
ile bo zaman deerlendirme arasn
da neredeyse hibir ayrm grmedii,
belirlenmi grevlerin tamamlanmas
na ynelmi bir tutum) geleneksel ka
bile toplumlar ile Bat'nn sanayi-
ncesi toplumlarnda yaygn olduuna
iaret etmektedir. Saatin icad (daha
dorusu, iverenlerin saatten emek
girdisini lmenin bir arac olarak ya
rarlanmaya balamalar), iiler ara
snda ilk bata ciddi bir direnile kar
latktan sonra, balca geer aracnn
para olduu bir emek disiplini dour
mutu. Harcanan emek artk saatle al
np satlyor, zaman "geirilmek"ten
ok "harcanyor" ve "zaman-aba pa
zarl" dier metalar gibi deerlendi
riliyordu. Grev-ynelimi ile zaman-
ynelimi arasndaki geie elik eden
incelemelerden birisi, alma disipli-
nindeki deiimleri gsteren klasik bir
analiz olan E.P. Thompson'n makale-
sidir: E.P. Thompson, "Time, Work-
Discipline, and Industrial Capitalism",
Past and Present, 1967).
Gnmzde bu kavramlar bir l
de daha geni bir kapsamda kulla
nlmakta, grev ynelimi ve zaman
ynelimi genellikle "dayanmac" ve
280
"arasal" alma ynelimlerinin e-
anlamls olarak dnlmektedir. Ay
rca bkz. znel alma deneyimi.
grsel sosyoloji (visual sociology)
Modern sosyoloji ile fotoraf on doku
zuncu yzyln balarnda hemen he
men ayn anda ortaya ktklar halde,
genellikle birbirlerinden ayr hayatlar
srmlerdir. lk dneme ait birka
metinde (Frederic Thrasher'n 1927 ta
rihli The Gang'\ gibi) aratrmalar r
neklemek iin fotoraflardan yararla
nlm, fakat sosyologlarn byk b
lm grsel malzemeleri grmezlikten
gelmeyi tercih etmitir. Yalnz bu du
rum baka alanlardaki sosyal bilimcile
rin hepsi iin geerli deildir. Szge
limi ok sayda antropolog, Margaret
Mead ve Gregory Bateson'n Balinese
Culture'\ndaki (1942) gibi grsel im
geler ve filmlerden byk lde ya
rarlanrken, belgesel filmin toplumsal
tarihilerin gznde paha biilmez bir
deere sahip olduu kantlanm du
rumdadr.
te yandan, daha yakn zamanlar
da, sosyolojinin "grsel sosyoloji" di
ye bilinen bir dalnn ortaya kp ge
litii grlmtr. Grsel sosyolojinin
ilgi alan genellikle iki yndedir. Gr
sel sosyoloji almalarnn byk ks
m fotoraftan (ve giderek daha fazla
video ile filmlerden) veri toplamay
kolaylatran bir aratrma arac ilevi
grmesiyle yararlanrken; grsel imge
ler baka bir adan, kendi balarna bi
rer veri kmesi olarak, genellikle film
lerin ve dier eserlerin daha ok gs-
tergebilimin yardmyla incelenebildii
sosyolojik kltrel almalarn bir
paras olarak kullanlmaktadr. Ame
rikal etkileim uzman Howard Bec
ker'in son almalar, Doing Things
Together''da (1986) fotorafn sosyolo
jideki rolnn ncln yaparak ve
Art Worlds'de (1980) sanat eserinin ni
teliini gzlemleyerek her iki alandaki
281 grme

gelimelere rnek oluturmutur. Gr telefonla yaplabilir (telefonun daha

sel sosyolojiye ilginin artmasyla ilgili
iyi deerlendirmeler iin u metinlere
bakabilirsiniz: der. Jon Wagner, Ima
ges of Information (1979) ve Douglas
Harper'n denemesi, "Visual Socio
logy", der. Grant Blank vd., New Tech
nology in Sociology (1989).
g r n m e z d i n (invisible religion)
Thomas Luckmann'in (The Invisible
Religion, 1963) ismiyle birlikte anlan
grnmez din kavram, dinin modern
toplumun hl nemli bir zellii ol
duunu, fakat dar biimde kiliseye (ya
da dier ibadet yerlerine) gitmekle da-
raltlmamas gerektiini ngrmekte
dir. Din, kltrn hedefleri arasnda
yer alan anlam yaratmay da kapsar ve
bu erevede dolaymsz deneyimin te
sine geer. Ayrca bkz. seklerlcme.
hassas konularda belli stnlkleri var
dr) ya da insanlara daha fazla dn
me frsat tanyan posta anketi eklin
de uzaktan ynlendirilebilir. Grlen
kiilere yneltilen sorular, bu insanlar,
kendi koullar, faaliyetleri ve tutumla
r hakknda bilgi sunan bir denek; ya
da, evlerindeki oda says, toplam hane
gelirleri, oturduklar blgenin, ye ol
duklar sendikann ya da altklar i
yerinin ivereninin zellikleri kendi
deneyimleri ve bilgilerinin ierdii top
lumsal fenomenler hakknda olgusal
bilgi sunan bir bilgi veren kii (infor
mant) konumuna yerletirebilir. Daha
az yaygn bir durum olarak, insanlar
dan, o anda orada bulunmayan bir de
nek adna bilgi veren kiiler (kocasnn
ii hakkndaki sorulara yant veren bir
e gibi) olmalar istenebilmektedir.

g r n m e z el (invisible hand) Adam Grmelerin slbu ve format

Smith'in Uluslarn Zenginlii (The da, bir ankete dayal, erevesi belir
Wealth of Nations, 1776) adl iktisadi lenmi grmelerden (rneklem an
incelemesinden alnan bir ifade. G ketlerinde tipik biimde grld gi
rnmez el dncesine gre, bireyler i bi) kapsam belirlenmi bir konular lis
yaamlarnda kendi karlarnn peine tesine dayal, erevesi belirlenmemi
dtklerinde, onlarn eylemlerine, grmelere ve saatlerce srp belli bir
toplumun genel yararn gzeten g yndeki bir sr konunun ele alnd
rnmez bir g ("grnmez el") yn derinlikli grmelere ya da kalitatif
verecektir. Smith, tekeller gibi baz grmelere kadar geni bir yelpazeyi
istisnalar olmakla birlikte, bireysel ik kapsayabilir. Grme yapmada farkl
tisadi eylemin devletten gizlenmeden bir yaklam, aratrmacnn ilgilendii
ilerlemesine olanak tanndnda top ve onun ynlendiricilii altnda bir ko
luma yarar salad grndeydi. Bu nunun drt-on iki kii arasndaki grup
sav genellikle *laissez-faire kapitaliz lar tarafndan irdelendii grup lart-
mini destekleyenlere cephane sala masdr (bkz. odak gruplar).
m; devletin ekonomiye ve genel ola Aratrma amal grmenin, s
rak sivil topluma mdahalesine kar radan bir konumadan ziyade eit ol
bir tutumu temsil etmitir. Ayrca bkz. mayan kiiler arasndaki bir etkileimi
iktisadi yaam sosyolojisi; mbadele iermesi, konularn aratrmac tara
kuram; toplumsal adalet. fndan seilmesi ve grmeyi yapan
larn yanl yantlara hibir tepki verme
g r m e (interview) Grlen kii meleri bakmndan, eleman seme g
den grmeyi yapan kiiye ya da a- rmeleri gibi dier grmelerle baz
i'atrmacya bilgi aktarmn salayan benzerlikleri vardr. Bu rnekte, kiisel
bir toplumsal etkileim biimi. G ve telefon grmelerinde Bilgisayar
rmeler kiisel olabilir, yz yze veya Destekli Telefon Grmesi Yapma
grme yanll 282

sistemleri gibi bilgisayara dayal an abalar harcanmt.

ketlerin kullanlmas da aratrmacnn
grme zerindeki denetimini byk gsterge, g s t e r g e l e r (sign, signs)
lde arttrmaktadr. Ayrca bkz. g bkz. gstergebilim; post-yapsalclk;
rme yanll; grmeci yanll. Saussure, Ferdinand de

g r m e yanll (interview bias) g s t e r g e b i l i m (semiology, semiotics)

Aratrma bulgularnda grmenin top Gstergeleri ve gsterge sistemlerini
lumsal niteliinden kaynaklanan yanl inceleyen dal. Gstergebilim, *Saussu-
lklar. Grme yanllnn balca re'n yapsal dilbilimine ok ey bor
kayna vardr: grmeci (grme ko ludur ve 1970'lerde yapsalcln yk
nusuna nyargl yaklamak ya da yn seliinin bir paras olarak gelimitir.
lendirici sorular yneltmek gibi), de zellikle ideoloji konusunda alan
nek (yalan sylemek ya da sorular ge sosyologlar -bilhassa Marksist veya
itirme istei, vb.) ve fiili grme or feminist arka plana sahip olanlar- a
tam (zellikle fiziksel ve toplumsal or sndan son derece ekici olmutur.
tam). Ayrca bkz. grmeci yanll. Gsterge kavram Saussure'den
(Genel Dilbilim Dersleri [Course in
grmeci yanll (interviewer bias) General Linguistics], 1916) alnmtr.
Yz yze ya da telefonla yaplan bir Gsterge, gsteren (maddi unsur, ses
grmeye verilen yantlarn, gr ya da kt zerindeki iaretler) ile
meyi yapan kiilerin toplumsal bak gsterilenin (gsterenin ilikilendiril-
ve kiiliinden ve sorular sunu bi dii kavram) birleimi olarak deer
imlerinden kaynaklanan farkl tepki lendirilir. Gsteren ve gsterilen, tpk
lere bal olarak arptlmas. Kesin bir kdn iki yz gibi sk skya
yantl sorularn yneltilmesi, gr baldrlar. Saussure gstergelerin uz-
meci yanlln azaltan yntemlerden lamsal doasna vurgu yapmtr.
birisidir. Aratrmacnn ayn zamanda Gsterge ile gndergesi arasnda hibir
grmeci olduu durumlarda, kendi zorunlu iliki yoktur; bu iliki daha
ni gerekletiren kehanetin arlatr ok toplumsal bir uzlamayla var edi
d bu problemden, antropolojik ara lir. rnein elimize "nergis", iee de
trmalar ve rnekolay incelemeleri de "el" diyebilirdik ve byle bir durumda
etkilenmitir. Ayrca bkz. grme dnyada hibir ey eskisinden farkl
yanll. olmazd: Bu adlandrma, sadece bizim
nergisin bir iek, kollarmzn biti
gsteren-gsterilen ayrm (signi- minde duran eylerin de el olduu ko
fier versus signified distinction) bkz. nusunda uzlamamzn bir ifadesidir.
gstergebilim; post-yapsalclk; Sa- Belirli bir gstergenin anlam, sistem
ussure, Ferdinand de iindeki dier gstergelerle ilikisi er
evesinde tanmlanmaktadr. rnein,
g s t e r g e (indicator) Ekonominin ya
"yukar"nn anlamn "aaf'nn anla
da toplumun bir boyutundaki (lm
llk oranlan, iyerinde ayrm yapma myla ilikisi iinde anlar ve birini di
oran ya da perakende fiyat endeksi gi eri olmadan tasavvur edemeyiz. Saus-
bi) deiiklikleri yanstan kantitatif bir sure'n konuma ve * d 1 arasnda yap
l. 1960'h ve 1970'li yllarda, top t ayrm da olduka nemlidir: Ko
lumsal politikay izlemek ve deer numa, bireysel sz-edimlerine gn
lendirmek amacyla toplumsal gs derme yapar; dil ise sz-edimleri olu
terge sistemleri gelitirmek iin byk turan gstergeler yapsna.
283 gzlemci yanll

Fransz yapsalc edebiyat eletir karlayan bir terim. Bu erevede iki

meni Roland Barthes gstergebilimin tip gze batmayan ara (rtk ve do
en nde gelen savunucularndan birisi layl aralar) saptanabilir. rtk ara
dir. Barthes'n en nemli sosyolojik lara, rnein *rtk katlmc gzlemi,
kitab, grnte son derece masum gizli not tutma ya da tek ynl ayna
olan Fransz popler kltrnn eitli kullanlmas dahildir. Dolayl aralar
boyutlarn -rnein, gre ile biftek ve ise, aratrmac ile nesnesi arasndaki
kzarm patatesler- ideolojik ierikle etkileim ihtiyacnn nlendii dolayl
rini aa karacak biimde bir gs- deiken lleri sunabilecek *kiisel
tergebilimsel analizden geirdii a belgelerle dier kaytlara bavurmay
da Sylenler' dir (Mythologies, 1957). gerektirir. (rnein rencinin yeni e-
Diyelim, yemek, bir dil veya kod ola itim uygulamalarndan memnun olup
rak ele alnabilir. Yemein her paras olmad, dorudan grmelerden ya
bir gstergedir ve gstergelerin birle da anketlerden daha ziyade, derslere
imini ynlendiren, toplumsal bakm girme kaytlar kontrol edilerek ve ter
dan uzlalm kurallar vardr. Szge cih edilen derslerin ne oranda deiti
limi, baz kltrlerde insanlar tatl ile rildiine bakarak deerlendirilebilir.)
eki eyleri bir arada yemezler. Bart Bu tr yntemlerin gerekesi, denekle
hes gsterge kavramn, modern mitler rin kendilerinin aratrma nesnesi sta
diye yorumlad eyleri analiz edecek tsnde bulunduklarnn farknda ol
biimde gelitirmitir. Tamamlanm mamalar nedeniyle, yapacaklar eyle
bir gsterge baka bir eyin gstereni rin de aratrma ortamnda yanl biim
haline geldiinde bir mit ortaya k de hareket etme (aratrmacy melo
maktadr. Bir kartal resmi bir dzeyde nun etme arzusu gibi) potansiyelinden
kartaln resmiyken (basit bir gsterge), etkilenmemesidir. Bu tekniklerin bir
baka bir dzeyde Amerikan ulusunun ksm (en ok da rtk gzlem) imdi
kararllk ve dayanklln temsil e- lerde, etik adan tartmal olduu ge
debilir. Benzer biimde, farkl yemek rekesiyle mesleki sosyoloji dernekleri
biimleri yalnzca beslenme dnyas tarafndan yasaklanmasna ramen,
nn tesine geen bir anlam tayabi mevcut belgesel kaynaklarn yeni a-
lirler: havyar ve hamgurger, basit ye ratrma maksatlar iin hayali biimde
mek seenekleri olmann ok tesinde kullanlmas zaman zaman ok etkili
bir anlam ykne sahiptir. Bu tr bir sonular vermektedir. Ayrca bkz. a-
analiz genellikle biimseldir; gsterge ratrma etii; grme yanll.
sisteminin nasl ilediini gsterir, fa
kat bu ileyileri daha geni toplumsal g z l e m (observation) bkz. ak kat
srelerle ilikilendirmek asndan lmc gzlem; katlmc gzlem; kat
baka sosyolojik fikirlere gerek oldu lmc olmayan gzlem; rtk gzlem
una kuku yoktur.
gzlemci yanll (observer bias) Tm
gsterii bo z a m a n faaliyeti aratrmaclarn almalarna kattklar
(conspicuous leisure) bkz. aylak snf ve aratrma yntemleri ile gzlemlerini
belirlemede kendilerine yardmc olan
gsterii tketim (conspicuous kltrel varsaymlara gnderme yapan
consumption) bkz. aylak snf bir kavram. Baz yazarlar, tm aratr
gze b a t m a y a n aralar (unobtrusive malarn ("saf bilim dahil olmak zere)
measures) Deneklerin bilgisi olmadan bu tr yanllklarn birer yansmas oldu
onlar hakknda veri toplama tekniklerini unu iddia etmilerdir. Aratrmaclarn
grafik kuram
herhangi bir olay karsnda bulgular
n aktarrken, sonularn "geerliliine
dair bir yargya varmak isteyen dier
aratrmaclara yardmc olmak ama
cyla, bilinen bir yanll ak hale ge leridir. Grafik kuram ayrca, ok ge
tirmeye zorlandklarn syleyebiliriz.
g r a f i k k u r a m (graph theory) Mate
matiin, ilikileri ve alar temsil et
mek zere kullanlan bir dal. Grafik,
bir dizi noktadan (dm noktas ya da
keler) ve onlar arasndaki ikili ba
lardan (yaylar ya da dorular) oluur.
Sosyolojik grafik uygulamalarnda, d
mler tipik olarak bireyler, roller ya
da organizasyonlar; balar ise toplum
sal ilikileri (akrabalk, arkadalk, ile
tiim ya da otorite gibi) gsterir. Ba
lar belirli bir istikameti yanstabildii
gibi, onu gz ard da edebilir (istika-
metsiz bir grafik) ve herhangi bir "l
m seviyesinde bulunabilir. Genelde
kullanlan ikili grafiin (bir ban ya
varolduu ya da olmad) dnda, il Komnist Partisi'nin lideri (1924-
gin olan zel rnekler arasndaki ili
kileri gsteren asimetrik grafikleri, or
ganizasyon yaplar iin kullanlan s
ral grafikler ile yine organizasyon ya
plar iin kullanlan kafes eklindeki
grafikleri, hiyerari ve snflandrma
sistemleri aalarn, "yapsal denge i-
in kullanlan iaretli (+, - ) grafikleri,
dalm ve tahsis problemleri iin ger
ek deerli grafikleri ve bir iliki ihti
malini ifade eden balar (stokastik
grafikler) sayabiliriz.
Grafik kuram, tek tek noktalarn
(poplarite, merkezilik, balant veya
kpr stats), iftlerin (iki nokta ara
sndaki en ksa yol) ya da alt gruplarn
(ller) ve alt grafiklerin ("'yapsal ba
kmdan edeer" olan nokta bloklar)
zellikleri gibi, bilgi toplamakta yarar
lanlan teoremler (kantlanm sonu
lar) ve algoritmalar (adm adm iler
leyen prosedrler) salar.
Grafik kuramnn sosyolojide ilk kul
lanld alanlar "sosyometri ile daha
284
yakn zamanlarda, toplumsal "a, ak
rabalk ve aktarma yaplar, bir sistem
iindeki mesleki ya da konut aklar
nn hareketini izleyen "eksiklik zincir
ni alar ele alp, fiili a yapsn ras
gele kurulmu grafiklerle karlatr
may salayacak kadar geniletilmitir.
G r a m s c i , A n t o n i o (1891-1937) "k
tisadi determinizmi iddetle eletiren se
kin talyan Marksist kuramc. Gramsci,
yoksullukla ve salk sorunlaryla ge
en ocukluundan sonra, zellikle dille
ilgili konularda yetenekli bir renci
olarak parlad Torino niversitesi'ne
girmiti. Ne var ki yoksul olmas ve
derinleen siyasal faaliyetlerinden do
lay 1915'te, drt yllk bir renimden
sonra ve mezun olamadan niversiteyi
brakmak zorunda kalacak, ondan son
ra etkili bir gazeteci, nde gelen bir si
yasal eylemci ve parlamenter, talyan
1926) ve Mussolini hapishanelerinde
siyasal hkml (1926-1937) olarak
almalarn srdrecekti.
lmnden nceki ve sonraki mt
hi siyasal nemini hibir ekilde yad-
smamakla birlikte, Gramsci'nin Mark
sist sosyal bilimler iindeki artan n
nn, imdi Hapishane Defterleri (The
Prison Notebooks, 1929-1935) diye bi
linen yazlarna dayandn sylemek
akla uygun grnmektedir. Gramsci bu
defterlerde "entelekteller, eitim, tal
ya tarihi, "siyasal partiler, "faizm,
"hegemonya ve "Fordizm gibi konula
r tartmtr.
Demek ki, Gramsci'yi Marksist
sosyal bilim iinde 1970'li yllarda y
rtlen tartmalar ve gelimelerde o-
dak noktasna oturtan bu fikirler ve kav
ramlardr (onun fikirlerini ilkin Nicos
"Poulantzas, kendi siyaset sosyoloji
sini gelitirmekte kullanm, daha son
ra baka yazarlar ayn fikirlerden.
Marksist gelenei "sylem analiziyle
285 grup dinamii

balayan kavramsal bir kpr olarak ele aldklar ve ancak istatistiki anlam
yararlanmlardr). Yukarda deinilen da, toplumsal adan nemli bir zelli
sosyolojik kavramlar ile konularn o i paylamalar nedeniyle bir grup o-
unu tartan ve Gramsci'nin yaam luturan dier ynlardan (rnein,
ile almalarn tantan iyi bir metin i- banliylerde oturanlar ya da kdemsiz
in bkz. James Joll, Gramsci (1977). yneticiler gibi toplumsal kategoriler)
Ayrca bkz. ideoloji. ayrmak iin grece istikrarl bir kar
lkl ilikiler ann bulunmas zorunlu
grev (strike) ilerin, alma szle saylmaktadr. Yine de "grup" sosyolo
mesinde geici bir kesinti yaratacak e jide en yaygn biimde bavurulan te
kilde almamalarn yanstan bir *en- rimlerden birisidir ve bir birlik duygu
dstriyel eylem biimi. Etkili bir grev sunu paylasn ya da paylamasn (top
eylemi yapmak, genellikle iyeri - lumsal snf gruplarndaki gibi), d
nnde grev gzcl yaparak ve by zenli bir toplumsal etkileim iinde ol
lece anlamazlk konusu kendi lehleri sun olmasn (baz etnik gruplarn ye
ne zlene kadar retimin ksmen ve leri gibi), her trl insan bileimi iin
ya tamamen durmasn salayarak ba kullanlmaktadr. Ayrca bkz. akran gru
ka iilerin almasn da nlemek de bu; bask gruplar; Cooley, Charles
mektir. Grevler sendikalarn karakte Horton; d-grup; grup dinamii; i-
ristik yaptrmlardr ve bu niteliiyle kili; parya grubu; referans grubu;
resmi bir ynleri vardr. Resmi olma soy gruplar; stat grubu; Sumner,
yan, yani yasad grevler ise kendili William Graham; l.
inden, hatta kesinlikle rgtlenmemi
yasad eylemler sonucunda ve genel g r u p , a k r a n (group, peer) bkz. ak
likle tannmam liderlerin ncln ran grubu
de gndeme gelmektedir. Grevlere, h
kmetin ya da devletin politikalarn g r u p , asli (group, primary) bkz. Coo
etkilemeyi amalayan bir almama ley, Charles Horton
ya da ibirlii yapmama tutumu ek g r u p , bask g r u b u (group, pressu
linde, toplumsal ve siyasal protesto re) bkz. bask grubu
yntemi olarak da bavurulur. Zaten
"siyasal grev"in, baka bir ifadeyle ii grup, parya (group, pariah) bkz.
topluluunun tmnn ya da byk bir parya grubu
kesiminin katld "genel grev"in k
keni buna dayanr. Ayrca bkz. endst g r u p , referans g r u b u (group, refe
riyel atma. rence) bkz. referans grubu

greve yatknlk (strike-pronesess) g r u p , soy (group, descent) bkz. soy

bkz. endstriyel atma grubu

grup, toplumsal grup (group, social
group) Resmi ya da gayri resmi yelik
ltleriyle tanmlanan, grece istik
rarl bir karlkl ilikiler modeliyle
birlik olma duygusunu paylaan ya da
kendilerini birbirlerine bal hisseden
ok saydaki kiinin oluturduu bir k
me. Toplumsal gruplar, sosyologlarn
g r u p , stat (group, status) bkz. stat
grubu
g r u p almas (group work) bkz.
vaka almas
g r u p d i n a m i i (group dynamics) Bir
anlamyla, tm sosyoloji grup dinamii
hakkndadr. Ancak bu terim, genellikle
grup evlilii 286

kk, yz yze iletiim kuran grupla ve ak gruplar

rn yaps ve sreleri iin kullanl
maktadr. Bu alan byk lde psiko- G u m p l o v v i c z , L u d w i g (1838-1909)
loglarca igal ediliyor olsa da, esas o- Toplumsal evrimin, en uygun olanlarn
larak Talcott Parsons'n ve Amerikal hayatta kalmasyla sonulanacak bir
sosyal psikolog Robert F. Bales'in a iktisadi kaynaklar mcadelesini temsil
lmalar sayesinde sosyolojiyle b ettiini savunan Polonyal sosyolog,
tnlemitir (bkz. Family, Socialisation Sosyal Darwinci ve materyalist.
and Interaction Process, 1955; Wor Etnosantrizm anlay yznden, ikti
king Papers in the Theory of Action, sadi kaynaklara erime mcadelesinin
1953). Bales'in bu konuyla bantl balca zellii (evrimci bir ardklk
dier kitaplar Interaction Process erevesinde) rk gruplar, ulus dev
Analysis: A Method for the Study of letler ve snflar arasndaki atma o-
Small Groups (1950) ve SYMLOG: A larak tespit edilmitir. Gumplowicz'in
System for Multiple Level Observation almalarnn ok az ngilizceye ev
of Groups'dur (]919). rilmitir (bunun en dikkate deer istis
nas Grundriss der Soziologie'dk) ve
g r u p evlilii (group marriage) Grup yazlar, iinde tad otoriter ve rk
evlilii fikrinin kayna, byk ihti armlar yznden gzden d
malle on sekizinci yzyl kiflerinin mtr. Yine de kresel srelerle il
(Cook gibi) Polinezya toplumlarnn gilenen baz kuramclar, onun, fetihler
cinsel alkanlklarna ilikin yanl ve savalar gibi byk apl toplumsal
gzlemleridir. Lewis Henry Mor- atmalar zerinde durulmasna yapt
gan'a gre, grup evlilii ailenin ilk bi katkya dikkat ekmektedirler. Ayr
imiydi ve bu iliki biiminde, bir grup ca bkz. ordu ve militarizm.
kadnda bulunan cinsel ilikiyi onay
lama ve reme hakk erkekler tarafn Gurvitch, Georges (1896-1965)
dan ele geirilmiti. Friedrich Engels Meslek yaamnn ounu Fransa'da
de evrimci aile kuram ile devletin ge geirmi, Strasburg ve Paris'teki r-
limesini aklarken bu nosyondan ya gtleyici ve giriimci faaliyetleriyle
rarlanmaktadr. Fransz sosyolojisinin gelimesini bir
hayli etkilemi olan Rusya doumlu sos
g r u p h a l i n d e okkocallk (adelp- yolog. Baz almalar ngilizceye ev
hic polyandry) bkz. okkocallk rilmi olmasna ramen (rnein bkz.
Sociology of Law, 1942 ve The Spect
g r u p terapisi (group therapy) Ge rum of Time, 1958), kitaplarnn felsefi
nellikle bir-iki psikoterapistin nnde yn ok kuvvetli olduu iin Ameri
alt-sekiz kiilik gruplarla yaplan bir kal ve Britanyal sosyologlarn gzn
psikoterapi teknii. Mark Aveline de yabanc bir topraktr. Gurvitch ken
("The Group Therapies in Perspecti di yaklamn "hiper-ampirik diyalek
ve", Free Association, 1990) bunlarn tik" (gereklie temellenen diyalektik
ounun psikolojik skntlarn kke yntem) eklinde tarif etmi, diyalek
ninin kt toplumsal iliki kalplarnda tiin yalnzca bir biimini (kutuplama
yattn varsaydna iaret etmi ol ve daha sonra ztlarn sentezi) kabul
masna ramen, farkl trlerde grup te ettikleri iin Hegel ile Marx'a kar e-
rapileri vardr. letirel bir mesafede durmutur. Gur
vitch'e gre be trl diyalektik vardr:
g r u p l a r , kapal v e ak (groups, Tamamlayclk (grnte birbirinden
closed and open) bkz. kapal gruplar

287
ayr olan iki enin daha byk bir b
tnn paralar olmas); elerin birbi
rinin iine nfuz ettii karlkl iliki;
hem ekimin hem itmenin sz konusu
olduu ikirciklilik ve okanlamllk;
ztlarn kutuplamas (Hegelci diyalek
tikteki gibi); perspektiflerin karlkl
l ya da ayn elerin paralel davu
rumlar arasndaki farkllama.
G u t t m a n lei {Guttnan scale) Bir
Guttman lei, basit bir tek boyutlu
kmlatif yapyla bir dizi ikili ktan
oluur: stteki kka verilen olumlu
yant, onun altndaki tm klar iin de
olumlu yant anlamna gelir ve bireysel
yant modelleri, ortak bir sral lek
oluturacak ekilde birbirlerine eklenir.
Ampirik adan kusursuz biimlere
("toplumsal mesafe ve psikosomatik
belirtiler dnda) ender olarak rastlanr
ve bu yzden "en iyi zm"e ynelik
yntemlerden faydalanlr.
g (power) bkz. iktidar
g d , g d l e n m e (motive, motivati
on) bkz. gdleyici szler; psikana
liz; yaptrm, toplumsal yaptrm;
yorum
g d l e n m e krizi (motivation crisis)
bkz. eletirel kuram
gdleyici szler (vocabularies of
motive) Edebiyat eletirmeni Kenneth
Burke'n dramaturjiyle ilgili be teri
minden (kim, ne, ne zaman, nerede ve
niin) biri olarak tasarlad bir kav
ram. Bu terimi ilk kez ortaya atan kii,
insanlarn kendi gdlenimlerini be
timleyip davranlarn aklamak iin
kullandklar dili yakalamaya alan
C. Wright *Mills'di (American Socio
logical Review, 1944). Burada nemli
olan nokta, Mills'in fikrinin bir gd
lenim sosyolojisi biiminde derinleti-
rilmemi olmasdr: Mills, rnein Sig-
mund *Freud gibi "ihtiyalar, drtler
gdleyici szler
ya da isel zorlamalar zerinde durma
m; daha ok, insanlarn, zgl top
lumsal balamlarda kendi gdlerin
den hangi biimlerde bahsettikleri ko
nusuna eilmitir. Gdleyici szler
genellikle daha geni bir "ideolojinin
parasdr; sze dklm olan baz
gdler, belirli balamlarda baka tr
balamlara gre ok daha kabul edile
bilir gdler olacak, buna bal olarak
gdleyici ifadeler de greli bir nitelik
tayacaktr. Szgelimi bir hrsz, temel
deki psikolojik gdlenimi ne olursa
olsun, hrszlk yapmasn arkadalar
na, ailesine, mahkemeye, bir krimino
loga, hatta kendisine farkl gdlenim-
lerle kabul ettirmeye alabilir. Ba
lamlarn ve "anlaml tekilerin, gd
leyici deerlendirmede neler sylene
cei zerinde deitirici etkisi vardr.
Sosyologlar, bu tr konumalarn
etkileimin sorunsuz biimde gerek
lemesine hangi yollarla katkda bu
lunduu zerinde durmular ve bu
dorultuda gdleyici szlerin kaynak
larn incelemiler, bu aklamalarn
farkl eitlerini snflandrmlar ve
kabul ya da ret edilmesinin sonularn
irdelemilerdir. Bylece birbiriyle i-
lintili terimlerden oluan bir kme or
taya kmtr. Gresham Sykes ile Da
vid Matza, sulunun egemen dzenin
meruiyetini ntralize edecek bir sz
daarc kullanmas zerine kurduu
bir "sululuk kuram gelitirmilerdir.
Bu "etkisizletirme teknikleri" iinde,
kurbanlarn yadsnmas, mahkm eden
lerin mahkm edilmesi, zararn redde
dilmesi, sorumluluun reddedilmesi ve
daha st ballk nosyonlarna bavu
rulmas saylabilir (American Socio
logical Review, 1957). Stanford M.
Lyman ile Marvin B. Scott, bu fikri,
kendi "varolu sosyolojilerinin paras
olarak daha genel bir "anlatlar" kura
m eklinde gelitirmilerdir (bkz. A
Sociology of the Absurd, 2. Basm, 1990).
Lyman ile Scott, yanl bir hareket
gnah keisi
yapld ve insanlardan ne yaptklarn
aklamalar istendii zaman gsterilen
farkl "bahaneler" ve "gerekelef'in
kalplamas ile sonular zerinde du
rurlarken; John P. Hewitt ile Randall
Stokes da, insanlarn "yapmak ya da
sylemek zere olduklar bir eyin o-
lumsuz yansmalaryla karlamamak
istedikleri" durumlar ifade etmek iin
"inkarclar" terimini ortaya atmlardr.
Bu tr aklamalar genellikle. "nyar
gl deilim, ama..." eklinde dile geti
rilmektedir (American Sociological
Review, 1975).
Gdleyici szleri bu erevede a-
naliz etmek, hepsi de bu szlkte ayr
maddeler halinde ilenmi olan dra-
maturjik sosyolojinin, etnometodoloji
nin, etiketleme kuramnn, sembolik
etkileimciliin, bilgi ve dil sosyoloji
lerinin ayrlmaz bir paras durumuna
gelmitir.
g n a h keisi (scapegoat) Sembolik
olarak, insanlarn gnahlarnn stne
ykld iki keiden birinin ssz yerle
re gnderilmesini anlatan 16. Leviti-
cus'un klasik kefaret masalndan son
ra, bakalarnn kabahatleri yznden
sulanan, cezlandrlan ya da damga
lanan kiiler iin kullanlmtr. Sosyal
bilimde gnah keisi kuram, rnein
Gordon Allport'ta grlecei zere n
yargnn temellerini incelemek ama
cyla gelitirilmitir ve sapknlk ku
ramnn iinde, zellikle etiketleme
kuram ile Emile Durkheim'n sapkn
ln ilevlerini ele alan almalarnda sosyolojik bir referans erevesini be-
rtk bir ekilde yer almaktadr. Tho
mas S. Szasz The Manufacture of Mad
ness (1970) adl kitabnda, gnah kei
si kavramn, zihinsel bakmdan hasta
olan insanlara duyulan dmanl a-
klamakta kullanmtr.
g n d e l i k yaam (everyday life) bkz.
gndelik yaam sosyolojileri
gndelik yaam sosyolojileri
288
(sociologies of everyday life) Sosyolo
jinin, gndelik yaamn dzenlenmesi
ve anlamn aratran dallan. Bu alan
genellikle (ama yalnzca deil) mikro
sosyolojiyle ve yaya davranlar, uy
ku, telefonlar, i deneyimleri, konuma
ve zaman gibi ok eitli konulara el
atan kalitatif gndelik deneyim ara
trmalaryla zde grlmtr. Jack
Douglas'n kitab Understanding Every
day Life (1970) bu alandaki ilk metin
lerden birisidir. Daha az tarafl ve daha
yakn zamanlara ait bir deerlendirme
metni iin bkz. Patricia A. Adler vd.,
"Everyday Life Sociology" (Annual
Review of Sociology, 1987).
Gndelik yaam sosyolojilerinin kap
sad olduka geni bir kuramsal alan
vardr. rnein Andrew Weigert (Soci
ology of Everyday Life, 1981) bu ko
nuda drt perspektif bulunduuna dik
kat eker: Erving Goffman'n, insanla
rn gndelik yaamda kendilerini nasl
sunduklarn analiz etmeye yarayan
teatral bir metaforu yanstan drama-
turjik almas; Harold Garfinkel'n
insanlarn gndelik yaamlarn sr
drd prosedrlerde odaklanan *et-
nometodolojisi; gndelik bilincin ana
lizi ve oluturulmasna felsefi bir temel
sunan Alfred Schutz, Thomas Luck-
mann ile dierlerinin fenomenolojisi;
Henri Lefebvre'in kapitalizmdeki gn
delik yaamn baskc elikilerini ir
deleyen eletirel kuram. Bu perspek
tiflerden sadece eletirel kuram, mikro-
nimsememitir.
g r u h (mob) Birbirlerine yaslanm,
odaklanm, hareket halinde bir kalaba
lk. Bir lin srecinde etkili olmaya a
lan bir gruh bunun klasik rneidir.
gven aralklar, gven snrlar (con
fidence intervals, confidence limits) Ara
trmadan elde edilen deerlerin bir an
ket aratrmas meklemi deikeninin

289
ortalama deeri etrafnda yaylmas; bu
durumda deiken, geleneksel yzde
95'lik even dzeyini kullanarak or
talama deeri, onun iki standart sap
mas ya da standart hatasyla toplamas
ya da karmasyla elde edilen deere
eitler. Ayrca bkz. merkezi eilim l
leri; varyasyon (istatistiki).
g v e n ve g v e n s i z l i k (trust and
distrust) Sosyolojinin bu gl gelene
ine gre, istikrarl kolektif yaam, ba
sit bencil kar hesaplarndan baka
eylere dayanmal ve bir iyerinde bile
gvene temel bir nem verilmelidir.
Emile Durkheim'n "'Bir szlemede
her ey szlemeye geirilmez," ek
lindeki nl deyii bu konumun en
zl ifadesidir.
Gvenle ilgili son zamanlardaki en
etkili tartmalardan birisi (A. Giddens,
Modernliin Sonular [The Conse
quences of Modernity, 1990), gveni
"bir kiinin ya da sistemin inandrcl
na gven duyma" eklinde tanmla
makta ve bu kavramn dourduu ba
lca sorunlarn yararl bir zetini sun
maktadr. Giddens, gvenin baz zel
liklerinin tartlmakta olan her trl
toplum tipi iin geerli olduu kan
sndadr. nsann durumu znde belir
siz ve tehdit edici bir eydir, fakat gn
delik amalarda toplum yelerinin o
unun yetitirilme tarz, bakalarna ve
"sorgulanmayan" yaam tarzna duyu
lan "temel gven"in gelimesiyle, on
lar derinlere kk salm endielerden
koruyacaktr. Psikoloji ve psikanaliz
deki eitli gelenekler, tuhaf, saldrgan
ve rahatsz davranlar, anne babalarn
ocuklarna temel bir gven alaya-
mamasna, bunun sonucunda i benlik
ile d evrenin gvenilemez ve dman
eler olarak alglanmasna balarlar.
Klasik dnem yazlar ile daha ya
kn dnemdeki yazlar, modernliin sah
neye knn temel gvenin hem kay
naklarn hem de nesnelerini znde
gven ve gvensizlik
deitirdiini ileri srmlerdir. Bu a
lmalarda gzlenen genel konsensse
gre, modernlik akrabalk balarnn
n plandaki roln ortadan kaldrr,
yerel cemaat balarn ykar ve dinin
otoritesi ile gelenee ball tartma
l bir konuma getirir. Giddens bu so
nular, toplumsal ilikileri yerel ba
lamlardan koparan ve "onlar zamann
ve meknn belirsiz srelerinde yeni
den yaplatran", eitli "yerinden
karma mekanizmalarna balamakta
dr. Bu "yerinden karma mekanizma
lar", pre-modern koullara gre daha
soyut bir gveni gerekli klan iki snfa
ayrlabilir: sembolik aralar (bunun ba
lca rnei paradr) ile uzmanlk sistem
leri (gven dnmsel bir bilgi gv
desine yerletirilmitir). te yandan,
toplumsal ilikilerin zaman ve mekn
iinde uzaklatnn, gveni muhafaza
etme ve bununla e zamanl olarak g
venin olmamasna hogryle yakla
ma becerisinin renilmesini gerektir
mektedir. Dolaysyla modernlik ift
ulu bir eilimdir. nk, bir yandan
"ontolojik gvenliimizi", yani kiisel
kimliin srekliliine, toplumsal ve
maddi ortama duyduumuz gveni teh
dit ederken; br yandan soyut top
lumlardaki risk ve endie ihtimalini,
ayrca gven talebini de arttrmaktadr.
Gvenin, ona ynelik ilgide bir
canlanma gzlenmekle birlikte (rne
in bkz. der. Gambetta, Trust, 1988) sos
yolojik analizde ihmal edilmi ve az
gelimi bir nosyon olduu iddia edi
lebilir. Daha yeni olan literatrde, g
ven sorunlar daha ok aklc eylem ku
ram (bkz, mbadele kuram) ile oyun
kuramnn daha geni kapsaml tart
malaryla ilikilendirilir. Fakat bugne
kadar, gven kavramnn zel bir ara
trma balamndaki temel kullanmna,
karlatrmal ii-iveren ilikileri ile
ynetim sosyolojisinde rastlanmtr.
rnein Alan Fox Beyond Contracl'de
(1974), hem tek tek rgtlenmelerde hem
gvenilirlik
de lke apndaki pazarlk yaplarnda
uygulanabileceini ileri srd, fazla
gvenmemeye ve ok gvenme "di
n a m i i n e (ethos ve denetim yntem
lerine) dayal emek ynetimi sistemleri
arasnda bir ayrm yaplmasn ner
mitir. iye tannan inisiyatif alan
cret ve alma koullaryla, i gven
cesiyle, gzetim biimiyle, toplu pa
zarlk politikasyla, vb. ilintilidir. Bri
tanya ve Amerika'daki ynetim tarzla
r tarihsel bakmdan iiye fazla g
venmeyen bir eilimi yanstrken, Al
manya ve Japonya iiye fazlasyla g
venmeye dayal endstriyel kltr r
nekleri olarak aktarlr. Yine de bu
noktada, endstri yneticilerinin iiye
fazlasyla gvenen yntemleri hesap
bir mantkla benimseyebileceklerine ve
uzun vadede iiler tarafndan mani-
plasyon arac, ya da rzalarnn imal
edilmesine ynelik giriimler eklinde
alglanabileceine dikkat ekmekte ya
rar vardr.
Fox'un ikilii, daha sonraki baka
yazarlarca yeniden kefedilmi (ve ye
niden adlandrlmtr). Andrew Fried
man Industry and Labour (1977),
"dorudan denetim"e dayal ynetsel
stratejiler (sk denetim, iiye en az
dzeyde sorumluluk verme, baskc
tehditlerin kullanlmas) ile "sorumlu
zerklik" temelindeki ynetsel strate
jileri (iileri iletmenin hedefleriyle
zdelemeye ve onlara otorite, stat
ve sorumluluk vererek kendi abalarn
bu dorultuda kanalize etmeye zen
dirme) kar karya getirerek incele
mitir. Ne var ki. bu kartlk hangi ter
minolojiyle sunulmu olursa olsun,
gerek dnyadaki ynetsel denetim
kalplarnn daha karmak bir ierie
sahip olduu ve ikici strateji grleri
ne indirgenemeyecei eletirilerine
kar zayf kald belirtilmelidir.
g v e n i l i r l i k (reliability) Sosyologlar
verilerin veya bir lm prosedrnn
290
gvenilirliini incelediklerinde, ara
trma prosedrnn yinelenmesi duru
munda ayn sonularn alnp alnama
yacan sorgulam olurlar. Gveni
lirlik iki temel yineleme ierir: zaman-
sal gvenilirlik (lmn baka bir
zaman yinelenmesinde ayn sonularn
elde edilmesi) ve karlatrmal gve
nilirlik (bir testin iki farkl biiminin
kullanlmas, ayn testin farkl aratr
maclar tarafndan uygulanmas ya da
ayn testin ayn nfus iinden alnan i-
ki farkl rnekleme uygulanmas gibi
durumlarda ayn sonucun elde edilme
si). Gvenilirlik sosyologlar asndan
pek ok sorun yaratmaktadr. rnein,
bir denekle bir grme yaptktan son
ra grme yinelendiinde, daha nce
ki deneyim ikincinin inandrcln
olumsuz ynde etkileyebilir.
Gvenilirlik genelde geerlilikle
(bir lmn prosedrnn gerekten
aratrmacnn ngrd eyi lp
lmedii) kartlk iindedir. Ancak
bu iki olgu birbirinden tamamen ba
msz deildir. Son derece gvenilir,
ama geerli olmayan bir l elde et
mek mmkndr; rnein, IQ'larini
lmek isterken insanlar bir tartya
karp arlklarn gsteren saylar o-
kumak son derece gvenilir bir prose
drdr, fakat vcut arl IQ'yla il
gili geerli bir gsterge saylamaz. te
yandan, hibir adan gvenilir olma
yan bir l de geerli olabilir. Ayrca
bkz. deiken.
H
habitus (habitus) Pierre Bourdieu'nn
Outline of a Theory of Practice 'de
(1977) toplumsal *yaplar ile toplum
sal pratik (ya da toplumsal eylem) ara
sndaki ba oluturduunu dnd,
bir dizi edinilmi dnce, davran ve
beeni kalplar iin kullanlan bir kav
ram. Habitus kavram, yapsal eitsiz
lie kltrel adan yaklamay sala
yabilecek bir temel sunmakta ve ey
lemlilik zerine odaklanmaya olanak
tanmaktadr. Baz eletirmenlere gre
habitus, ayn zamanda adn ktye
karacak derecede tarifi zor bir kavram
dr. Bu kavramn en iyi amlamas
Richard Jenkins'in Pierre Bourdieu
(1992) adl almasnda bulunabilir.
h a k k a n i y e t k u r a m (equity theory)
bkz. toplumsal adalet
haklar (rights) "Haklar" dncesi
tarih boyunca pek ok farkl biimde
savunulmutur. Bununla birlikte, mo
dern Batl haklar anlaynn kkeni,
ngiltere'deki Magna Carta'dan ABD
Bamszlk Bildirgesi ve Anayasas
ile Fransz nsan ve Yurtta Haklar
Bildirgesi'ne dayanmaktadr.
Yahudi soykrm karsnda ulus
lararas kayglarn artmasyla birlikte
10 Aralk 1948'de Birlemi Milletler
Genel Kurulu, "yaama, zgrlk ve
kiisel gvenlik", "herkesin, bulundu
u her yerde hukuksal kiiliinin ta
nnmas", "hareket zgrl", "bir
milliyet olma", "dnce, vicdan ve
dm zgrl", "toplanma ve bar
birlik kurma zgrl" ve "ynetime
katlma zgrl" haklarn ieren
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi'ni i-
lan etmitir.
Sosyolojide haklar genellikle be
lirli topluluklarla birlikte ortaya km
grnmektedir: Haklar toplumsal ba
kmdan bir yenilik niteliindedir ve si
yasal yaamda nemli -ve itirazlarla
karlaan- roller oynarlar. rnein
ABD'deki krtaj politikasnda, bir ta
raf "yaama h a k k i n i ne srerken, di
er taraf "seim yapma h a k k i n i sa
vunmaktadr. Yurttalk kavram, y
kmllkler kadar haklar nosyonunu
da artrr (bkz. B.S. Turner, Citi
zenship and Capitalism, 1986). Ml
kiyet haklar konusunda da son derece
kapsaml bir literatr vardr (rnein
bkz. S.R. Munzer, A Theory of Pro
perty Rights, 1990). Haklar dnce
siyle ilgili genel bir giri metni iin
bkz. Michael Freeden, Rights (1991).
Ayrca bkz. kolektivizm; liberalizm;
medeni haklar.
H a l b w a c h s , M a u r i c e (1877-1945)
Emile Durkheim'dan ok etkilenmi
(bkz. Les Causes du suicide, 1930) o-
lan ilk Fransz sosyologlardan birisi.
Fransa'da toplumsal snfn doas
hakknda sistemli biimde yazan ilk
kiilerden birisi olan Halbwachs'in en
yeniliki almalar kolektif bellekle
rin doas zerineydi.
H a l e v y tezi (Halevy thesis) Tarihi
Elie Halevy'nin savunduu (bkz. A
History of the English People in the
Nineteenth Century, 1962), on sekizin
ci yzyln sonu ile on dokuzuncu yz
ylda (Avrupa'nn dier blgelerinin
halk yordam 292

devrimci alkantlar yaad bir d h a l o etkisi (halo effect) Bu terim, in

nemde) ngiliz toplumunda egemen o-
lan istikrarn, nemli lde, emeki
snflara tutumluluk, arballk ve bi yan izlenimde karmza kan yaygn
reysel *baan gibi burjuva erdemlerini
reten Metodizmin etkisinden kay
nakland iddias, ayn zamanda halk
isyanna ynelik yeni belirmeye bala
yan eilimleri engellemitir. Halevy'ye
gre, Metodizm, alt kesimlerin saygn
yelerine bir frsat merdiveni sunuyor
ve ngiliz toplumunda, "sanayileme s
recinin peinden, toplumsal ve ideolojik
bir kutuplama domasn nlemeye kat
kda bulunuyordu. Ksacas, bu tez "bur-
juvalama temasnn bir biimidir ve
tarihiler arasnda, en az kendisinden
daha sonraki ve daha bildik sosyolojik
tezler kadar tartma yaratmtr.
halk y o r d a m (folkways) Sosyoloji
ye en nemli katks halk yordamnn
ve "trelerin doas, kkenleri ve ne
mini analiz etmek olan William Gra
ham "Sumner'n almalaryla birlikte
anlan bir terim. Halk yordam grup a-
lkanlklar, yani greneklerdir. Sum
ner'n grnce, toplumlar (deneme
yanlma yoluyla) kendi ortamlarna z
g ekillerde hareket ederler: bu dav
ran ekilleri tekrarlandka alkan work strategy) znde, kararlar ister
lklar (bireylerde) ve grenekleri (grup
larda) oluturur; ite bu alkanlklar -
yani halk yordam- daha sonra, o top
lumda ortak kabul gren hareket bi
imleri haline gelecektir. Sumner'n,
halk yordamnn kesin kkenleri hak
kndaki grleri net deildir ve neyin
doru ve gerek olduu konusundaki
ahlki zorunluluklar davurmas an
lamnda esasnda halk yordamndan
baka bir ey olmayan trelerle iliki
lerini ifade ederken tutarszdr. Genel
de iki terim kar karya konur, fakat
bazen halk yordamnn, treleri de kap
sayacak ekilde yaygn kabul gren
tm dnme biimlerini iine ald (yemek piirmek, ocuk bakm, evde
varsaylr, (bkz. Folkways, 1906).
sanlarn bakalar hakknda oluturdu
u ve vasflarn genellemesini sala
bir yanllktan bahseder. Dolayl ola
rak, gzel insanlarn tamamen gzel
vasflara sahip olduklar varsaylmak
tadr. Bu yanltc yarglara yol aabi
lir: rnein zeki insanlarn yanl bi
imde her ey hakknda bilgi sahibi ol
duklar sanlabilir.
hane, h a n e h a l k (household) Ayn
evde ya da yaama meknnda oturan,
hep birlikte dzenli olarak yemek yiye
rek -"ortak tencere"'yle- kantladklar
gibi gelirlerini paylaan bir grup insan.
Hanelerin ou ya tek bana yaayan
bir kiiden, ya "ekirdek aileden, ya
"geni aileden ya da birbiriyle ilgisi
olmayan bir gruptan oluur. Bu tan
mn kapsam, bazen birbiriyle ba ol
mayan, gelirlerini paylamada ya da
ortak harcamalar yapmada ok dei
ken snrlarda birliktelik gsterebilecek
olan insanlarn meydana getirdii ha
nelerin dlanmas ya da dahil edilme
sine gre deiiklik gsterir.
h a n e alma stratejisi (household
aka ister st kapal yollarla veril
sin, bir hanenin fertleri arasndaki "i
blmn -"maliyet-kazan analizinin
basitletirilmi bir tr erevesindeki
alternatiflerle llmesiyle- anlatan bir
terim. Bu strateji, hane fertlerinin za
manlarn u "istihdam alan arasn
da nasl dattklarn gsterir: piyasa
ekonomisi (pazardaki mal ve hizmetle
ri satn alacak paray kazanmak zere
evde yaplan serbest meslek trndeki
ikinci iler dahil olarak): evde yaplan
retim (salt eve yiyecek getirmek iin
ekilebilir bir araziyi ileme ya da tavuk
yetitirme gibi); evde yaplan tketim
ki tamir ileri ya da elbise dikme ve
293
hediye yapma gibi hane iinden k
mayacak mal ve hizmetlerin sunulma
s). Hane alma stratejileri, hanedeki
fertlerin yalarna ya da ekonomik ev
reye bal olarak ya da *yaam evri
mine gre deiiklik gsterebilir; tek
bir kii tarafndan dayatlabilir veya
toplu biimde kararlatrlabilir.
Bu terimi Ray Pahl (Divisions of
Labour, 1984) ortaya atmtr. Pahl ev
de alma stratejisi terimini ilk kez
kullandnda, hane yeleri arasndaki
iblmn; kiilerin alma zaman netimindeydi (bkz. J. Pahl, Money and
larn hane iinde ve dnda nasl plan Marriage, 1989).
layacaklarn; hanenin yararland tm
emek kaynaklarn (bu kaynaklar iin
de, akrabalarn bir hediye iin veya ta
kas karl almalar, ocuk bakm sistem kategorilerinden hangisine uy
ve temizlik gibi hane dndaki kiiler
den satn alnan hizmetler vard) kas
tetmiti. Pahl almalarnda ayrca,
farkl tiplerdeki piyasa ve piyasa-d
ilere uygun geleneksel iktisadi bi
imlerle dorudan bir ilikisi olmayan
"hanenin kendi ihtiyalarn karlama
s" ya da "informel alma" gibi kav
ramlara da yer veriyordu.
hane dinamii (household dyna
mics) Hem hanelerdeki deiiklikleri
(rnein, hanenin bileiminin dei
mesini) hem de bu tr deiikliklerin
hane fertleri arasndaki ilikiler teme
lindeki nedenleri ve olu biimlerini
karlayan bir kavram. Genlerin anne-
baba evinden ayrlmalarnn zamanla
mas ve nedenlerini aklamaya yne
lik aratrmalar, en azndan ksmen ha
ne dinamiiyle ilgili incelemeler kap
samna girecektir.
h a n e ii k a y n a k datm sistemi
(household allocative system) lk nce
fan Pahl'in bulup 1890'larda kaleme
ald bir dizi makalede kulland, ha "reis" sayma dncesi, rtk biimde
ne iindeki mali kaynak datmn
gsteren bir terim. Pahl modeli, hane
> dinamiini anlamakta kendisinden
hane reisi
nceki modellerden daha ileri bir yo
rum getiriyordu.
Bu modelde, evli iftleri snfland
ran, "tek kasa sisteminden (ev bte
sini para kazanan tek kiinin denetle
mesi) ve ayr gelirlerin "bamsz y-
netim"ine (elerin ikisinin belli harca
malar stlenmeleri) kadar be sistem
saptanmt. "Havuz oluturma" sis
temleri, iplerin ve harcama kararlarn
da son szn kimde olduuna gre de
ierek, ya erkein ya da kadnn de-
Bu kavram son zamanlarda eitli
gerekelerle eletiriye uramtr. r
nein, iftlerin nceden tanmlanm
duklarnn belirlenmesinde ciddi g
lkler vardr. Ayrca, sistemlerin za
manla daha esnek hale gelmesi mm
kndr. Dahas, bu kategoriletirme
sadece iftlerden oluan haneler iin
geerlilik tayacak, daha geni hanele
ri ya da hane ii kaynak datmlarn
kapsamayacaktr. Son olarak, dikkate
alman kaynaklar sadece fnansal kay
naklardr. Dolaysyla, daha yakn za
manlardaki almalarn, Pahl modeli
ni, daha esnek tahsisat dzenlemeleri
ni, farkl hane tiplerini ve fnansal kat
klarn dndaki ok eitli mallar, hiz
metler ve sorumluluklar da kucakla
yacak ekilde geniletip derinletirme
ye ynelik kayglar temel ald sy
lenebilir.
h a n e reisi (head of household) Hane
reisi, geleneksel olarak bir hanedeki,
koca ve (byk ihtimalle) baba roln
deki en byk erkek iin kullanlr, fa
kat bu role uygun bir erkein olmama
s halinde, haneye en ok para getirene
geer. Bir hanenin yetikin erkeini
erkek stnln varsayd gereke
siyle -en azndan sanayilemi lkele
rin ounda- bir hayli eletirilmitir.
hapsetme
rnein, toplumsal snf konu alan li
teratrde, doru analiz biriminin ne o-
laca konusunda eskiden beri gzle
nen bir tartmal durum; bir hanede
yaayan tm insanlar snfsal temelde,
hane reisinin (genellikle erkektir) s
nfsal konumuna gre snflandrmann
kabul edilebilecek bir bak as olup
olmad etrafnda dnen bir tartma
sz konusudur.
h a p s e t m e (incarceration) nsanlar,
hapishane, akl hastanesi, ocuk sulan
merkezi ya da onlar toplumdan dla
mak zere kurulmu baka bir hapset
me kurumuna kapatma sreci. Ayrca
bkz. serbest brakma.
h a p s e t m e kurumlar arasnda
n a k l e t m e (transcarceration) bkz. ser
best brakma
h a p s e t m e k u r u m u (carceral
nization) bkz. hapsetme
h a r c a n a b i l i r gelir (disposable
me) bkz. gelir dalm
hasta rol (sick role) Talcott Par
sons'n yaygnlatrd bir kavram.
Parsons The Social System'de (1951),
rahatszln bedensel ilevsizlii kap
sadn, hasta olmann ise -hasta te
hisi koyulan ve hasta kabul edilen an
lamnda- drt ayr toplumsal beklenti
tarafndan ynetilen bir *rol olduunu
iddia etmitir. Birincisi, normal top
lumsal rol sorumluluklarndan muaf
grlme: Bu muafiyet herhangi bir o-
torite -ounlukla doktor- tarafndan
merulatrlmaldr. kincisi, kendisine
baklmak zorunda olduu anlamna ge
len hasta olma durumundan kaynakla
nan sorumluluk muafiyeti. ncs,
hasta olmak arzu edilmeyen bir ey sa
yld iin. hastalarn iyilemeyi iste
meye mecbur edilmeleri; drdncs
ise, teknik adan uzman birinden yar
dm almaya alma ve iyilemek iin
294
ibirlii yapma gerekliliidir.
Bu kavram, hasta olmann toplum
sal dzeyde dzenleniine dikkat ek
mektedir: Hasta insanlarn uyum gs
termesini salayan mekanizmalar, sa
lklarna tekrar kavumalar iin yap
lan yardm ve yalnzca gerekten hasta
olanlarn normal sorumluluklardan mu
af tutulaca garantisi. Hasta rol kav
ram hastaln ierdii gdsel fak
trleri incelemek iin aralar da sun
maktadr. Aslnda Parsons, bu gdsel
bileenlerden dolay (bu noktada Fre-
udcu kuramlatrmadan etkilenmitir),
hastaln, sapkn eilimlerin grup o-
luturmasn, dayanmasn ve baarl
biimde meruiyet iddialarnda bulun
malarn engelleyen, toplumsal sistem
asndan ilevsel, zel bir sapknlk
biimi eklinde deerlendirilebilecei
ni ileri srmtr.
orga Bu kavrama ynelik eletiriler,
Parsons'n hasta rolne egemen olan
beklentileri belirleyiinin evrensellii
inco ni, hasta olmann hangi dereceye kadar
gdlendiini, sz konusu modelin u-
zun sreli hastalklar iin uygunluunu
ve toplum asndan ilevsel olan ey
lere kar tutumunu sorgulamalardr.
Her eye ramen hasta rol kavram
salk ve hastalk konusundaki sosyo
lojik dncede merkezi bir yere sahip
olmutur ve nemi tahmin edilemeye
cek derecede byktr.
hastala y a k a l a n m a istatistikleri
(morbidity statistics) Hastala yaka
lanma istatistikleri, insan topluluklar
iindeki hastalk-salk analiziyle il
gilenen epidemiologlar tarafndan yay
gn biimde kullanlmaktadr. Bu ko
nuda iki ana oran vardr: yaygnlk ora
n ve hastala yakalanma oran. Yay
gnlk oran, bir nfusta belirli bir za
manda belirli hastalktan etkilenen bi
reylerin saysn gsterir. Hastala ya
kalanma oran ise, belirli bir zaman pe
riyodunda (genellikle bir yl) ka kiide

295
bu hastaln ortaya ktn gsterir.
Hastalanma oranlar ounlukla, genel
oranlardan ok zel koullar ifade e-
der ve bir yl iindeki mutlak rakamlar
(rnein, 200 kuduz vakas) ya da has
tala yakalanma orannda olduu gibi,
farkl alt-topluluklar (cinsiyetler, ya
gruplar veya meslekler gibi) mukayese
etmeyi kolaylatrmak iin binlik grup
lar eklinde bildirilebilir. Hastalanma
istatistikleri, yalnzca *resmi istatistik
lerle bildirilen "lmllk oranlarn
dan farkl olarak, eitli kaynaklardan
(bulac ve dier kayda deer hasta
lklar konusundaki resmi istatistikler
den, hastanelerin hasta kaytlarndan,
hastalk yardm deme kaytlarndan
ve hastalk-salk zerine raporlar su
nan yerel ya da ulusal boyuttaki an
ketlerden) elde edilebilir.
h a s t a l k (disease, illness) bkz. salk
ve hastalk s o s y o l o j i s i ; tp s o s y o l o j i s i
hata (rnekleme ve rneklememe)
(error -sampling and non-sampling)
Bir anket aratrmasnda yanlla d
menin ya da hata yapmann pek ok
nedeni vardr. "rnekleme hatas r
neklem seimi prosedrlerinde yanl
olmaktan, art, tesadfi rnekleme ha
talar yapmaktan kaynaklanr. Yanl
lktan kaynaklanan yant vermeme tu
tumu ancak grmenin tamamlanma
sndan sonra anlalabilir ve analiz e-
dilebilir. Gerek "grme srecinde,
gerekse daha sonraki cevaplarn "kod
lanmas ve snflandrlmas aamasn
da grlme ve llebilmesi dk o-
lan hatalarn varolma ihtimali sz ko
nusudur. "Grmeci yanll baz g
rmeleri etkiler ve grmeciler za
man zaman, bir anketin btn olarak bir
parasn gzden karmak gibi yanl
lar yaparlar. Kodlana hatalar, veriler
analize hazrlanrken ortaya kar. Kodla
na hatalar, bir cevab kodlarken yanl tu
a basmaktan ve yanl snflandrmadan
Hawthorne aratrmalar
(bir i tanmnn doru okunmad ve
ya anlalmad, dolaysyla yanl mes
lek koduna verildii zamanlar olduu
gibi) ileri gelen basit yanl ilemler
den oluur. Onun iin anket aratrma
larnda, hatalarn en aza indirilmesi is
teniyorsa srecin her aamasndaki ay
rntlara ok byk titizlik gstermek
gerekir. Herhangi bir aamadaki kk
kusurlar bile sonunda gzle grlr,
ciddi hatalara dnebilir.
H a w t h o r n e a r a t r m a l a r (Hawt
horne studies) Elton "Mayo ile baka
larn "nsan likileri Hareketi'ni ge
litirmeye ynlendiren deneyler. "Bi
limsel ynetim kuramlarndan etkilen
mi olan Chicago'daki Western Elect
ric Company, 1924'ten itibaren deiik
alma koullarnn (aydnlatma d
zeyleri, deme sistemleri ve alma
saatleri gibi) retimdeki etkisini l
meye balamt. ki aratrmac Fritz
Roethlisberger ile William I. Dickson,
ktdaki deikenliklere fiziksel ko
ullarn ya da maddi dllerin dei
mesinin deil, ksmen deneylerin ken
dilerinin yol at kansndaydlar.
Deneye katlmann gerekli kld zel
muamele, iileri "ynetimin onlarla
zel olarak ilgilendiine inandrmaya
yetiyor ve bu sayede artan moral dze
yi, "verimliliin artmasn da salyor
du. "Hawthorne etkisi" terimi imdi
lerde, davran deitiren etkilerin
toplumsal aratrma konusu (aratr
malarn balam ne olursa olsun) ya
plmasn karlamak zere yaygn bi
imde kullanlmaktadr. Aratrmacla
rn vardklar daha genel bir sonu, de
netilerin slbunun iinin verimi -
zerinde byk etki yaptyd.
alma pratiklerinin gizlice gz
lenmesini kapsayan daha sonraki al
malar da, yaplan iin hznn ve dze
ninin, iiler arasndaki informel top
lumsal "normlar ve organizasyonla
dzenlendiini gsterecekti. Mayo, bu
Hayek, Friedrich A.
aratrmalar inceledikten sonra, iile
ri motive eden unsurun esas olarak e-
konomik faktrler deil, ynetim anla
ylar ve iteki gayri resmi organizas
yon olduu saptamasn yapmt. Do
laysyla verimliliin artmas, yneti
min retimdeki "insan ilikilerine du
yarllna ve bu ilikileri ynlendire-
bilmesine balyd.
Bu bak asn eletirenler ise,
Hawthorne deneylerindeki metodolojik
eksikliklere iaret etmiler ve bu de
neylerden karlan temel sonucu (ve
rimlilii belirleyen etken olarak, ikti
sadi faktrlerin iin salad psikolo
jik doyumdan daha az nem tadn)
sorgulanmlardr. Bu tartmalarla ilgili
en iyi metin hl John Madge'n The
Origins of Scientific Sociology'sidir
(1963). Ayrca bkz. deneyci etkisi.
H a y e k , F r i e d r i c h A . (1900-1992)
Viyana'da doup orada hukuk ve siya
set bilimi dallarnda doktora yapan Ha
yek, 1962'de lkesine tekrar dnme
den nce uzun yllar London School of
Economics and Political Science ile
Chicago niversitesi'nde ders vermiti.
ktisat dalndaki Nobel dl'n iro-
nik bir elemeyle, Gunnar MyrdaFla
paylamt ve buradaki ironinin teme
li, Myrdal'n lml sosyal demokrat
grlerine karlk, Hayek'in lsz
serbest piyasa liberalizmi dorultu
sundaki grleriyle tannmasyd. Da
ha sonra, 1980'lerde popler hale ge
len anti-Keynesi monetarizmin nde
gelen kuramclarndan birisi olarak n
kazanaca gz nne getirildiinde,
ilk kitabna Monetary Theory and the
Trade Cycle (1933) baln vermi
olmas ve bu metinde Keynes'in Trea
tise on Money'sini (1930) eletirmekte
kulland fikirlere yer vermesi dikkat
ekicidir.
Hayek 1944'tc, kendisini ilk defa da
ha geni kesimlere tantan, zel olarak
merkezi iktisadi planlamann, uruna o
296
kadar ok mcadele edilen zgrlkle
ri tehdit ettiini vurgulayarak, kendi
*laissez-faire iktisadnn siyasal so
nularn ortaya koyduu Seflik Yo
lu nu (The Road to Serfdom) yaynla
mt. Savatan sonra Bat Avrupa ve
Amerika Birleik Devletleri'nde u ya
da bu ekilde hakim olan karma eko
nomilerin gsterdii baar ve bununla
ilintili olarak Keynesi iktisadi kura
mn stn gelmesi, Hayek'in en uur
suz ngrlerinin pek ounu rtr
yndeydi. Cesur bir adam olan Hayek,
znde pre-sosyolojik bir nitelik ta
yan grlerini, 1960'da The Constitu
tion of Liberty'yi ve 1982'de ciltlik
Law, Legislation and Liberty''yi daha
olumlu bir erevede derinletirmeye
devam etmiti. Hayek'e gre, Britanya
Babakan Margaret Thatcher'n bir
keresinde olduka kaba bir dille ifade
ettii gibi, "toplum diye bir ey yok
tur"; sadece birbirleriyle rekabet eden
ve ibirlii yapan insanlar vardr. Do
laysyla, bu grn aksini savunan
kuramlar, genelde ideolojik, zelde
kolektivizmin bulat kuramlar ola
rak anlalmalyd. Hayek, Seflik Yo-
/'nda, bu tr kuramlarn ngrd
siyasal programlar ile toplumsal politi
kalarn yoksullamann ve totalitariz
min habercisi olduundan korkulmas
gerektiini iddia etmiti. Hayek bu te
melde ve bir para kendini gln du
ruma drerek, I980'de yaynlanm
nl bir kitapkta lkenin tm skn
tlarnn temel nedeninin, Britanya'da
sendikalarn hukuksal gvencelere sa
hip olmasna bal olduunu ileri sre-
bilmiti. Ayrca bkz. liberteryanizm;
Mont Pelerin Dernei; toplumsal a-
dalet.
hazra k o n u c u (hazra k o n m a )
(free rider) Bir kamu malnn ya da
kolektif fonla karlanan baka bir hiz
metin avantajlarndan yararlanan, ama
bunun iin kiisel bir bedel demekten

297
kanp kolektif fonlara kiisel katkda
bulunmaya yanamayan bir kii. Baz
insanlarn, kendilerinin en ufak bir rol
oynamadklar bir grev eyleminden son
ra salanan cret artlarndan yarar
lanmalar hazra konmaya bir rnektir.
Ayrca bkz. kolektif eylem.
hedef, hedefler (goal, goals) Birey
sel ya da kolektif eylemin yneldii
nihai sonular anlatan bir terim. Hedef
terimi, mantksal ve aklayc stats
balamna ve yazarna gre byk de
iiklikler gstermesine ramen, sos
yolojide yaygn olarak kullanlr. He
defler konusunda ok sayda tipoloji-
den sz edilebilir ve bunun iin, (rne
in) bireylerin informel hedefleri ile
formel rgtlerin aka ifade ettikle
ri amalar arasnda; (kiisel amalar
ile bireylerin ya da gruplarn ibirlii
olmadan ulalamayacak bir ortak a-
mac yanstan) kiisel ve bir st tara
fndan belirlenmi hedefler arasnda;
(Talcott Parsons'n kulland bir ayrm
la) msamahakr ve emredici hedefler a-
rasnda bir ayrm yapmak mmkndr.
Hedefler terminolojisiyle en sk,
toplumsal eylemin ynelimlerinin (he
deflerinin) byk oranda toplumlarn
yerleik deer sistemleriyle (toplumsal
sistemi oluturan roller ve statlerle)
belirlendiini savunan normatif ilev
selci metinlerde karlalmasna ra
men, sosyolojideki dnce okullarnn
ou, toplumsal eylemin (az ya da ok
lde) hedef ynelimli olduunu var
sayarlar.
Ayn literatrn aadaki gibi, he
def terminolojisiyle ilikili olan dier
alanlar kapsadn syleyebiliriz: he
def farkllamas (farkl insanlarn ah
lki bakmdan onayladklar spesifik he
defler arasndaki ayrmlar); hedef ge
nelleme (toplumsal sistemlerin, rollere
atfedilmi olan beklentileri -bir rol iin
de bireylerin kendi hedefleri farkl olsa
dahi- belli bir role zg tek bir faaliyete
hediye ilikisi
kanalize edecek bir ekilde tanmlama
eilimi); hedef deimesi (belirlenmi
olan prosedr ve kurallara balln,
organizasyonun grevinin baarlmas
n salayacak bir ara olmaktan kp,
asli bir amaca dnt brokrasi
lerde grld gibi, bir hedefe ula
mak iin seilen zel aralarn kendi
bana ama haline gelmesi sreci).
Ayrca bkz. eylem kuram; mbadele
kuram; teleoloji (erekbilim).
hedef farkllamas (goal differen
tiation) bkz. hedefler
h e d e f g e n e l l e m e (goal generaliza
tion) bkz. hedefler
hediye ilikisi (gift relationship)
Sosyal bilimciler, hediyeyi, genellikle
veren ile alan arasndaki ilikinin bir i-
fadesi sayarlar. rnein Marcel Mauss
(The Gift, 1954), hediyelerin, yaygn
olarak zorunluluu ve karlkll te
mel ald grndedir ve bu davra
n, Batl formel iktisadi dnceye -
nemli lde damgasn vurmu olan
"aklc iktisadi insan" modeliyle ak
lanamaz. Mauss'a gre, iktisadi e
dier toplumsal alanlardan ayrlamaz.
Her toplumda iktisadi iliki, deerler
ve ahlki ilikilerle i ie gemitir ve
bu nedenle, aklc olan ile aklc olma
yan (ya da sevgi ile zkar) birbirin
den ayrmaya almak yanltcdr.
Mauss, akl hocas olan Emile Durk
heim'n paylat bir perspektifle, ik
tisadi deerin dinsel bir kkeni olduu
sonucuna da ulamtr. eylerin fay
dac deerlerinden toplumsal stat ka
zanmak iin vazgeilmi: bylece t-
rensel deerler iktisadi deerleri geride
brakm olur. Buna Bronislaw Mali-
nowski'nin alan aratrmasndan bir
rnek verecek olursak, Trobriand ada
larnda yaayan insanlarn patates ye
me arzularn bastrdklarn ve onlar
hediye olarak bakalarna vermek ve
bylelikle prestij kazanmak amacyla
hediye ilikisi
stokladklarn grrz. Amerika'nn
Pasifik Kuzeybatsndaki Kwiakutl top
luluunda da, gsterie ynelik hediye
verme *ritelleri, muazzam miktarda
mlkn tahrip edilecei potlata destan
s boyutlara varmtr (bkz. H. Codere,
Fighting with Property, 1950). Antro
pologlar, bu topluluklarn ikisinde de
hediye ilikisini ok nemli bir siyasal
kurum olarak deerlendirmektedirler.
Marshall Sahlins Stone Age Econo
mics'^ (1972), farkl toplumlardaki
hediye verme ilikilerinin, bir kutupta
yer alan karlksz hediyeden br ku
tuptaki smrc ilikiye kadar uzanan
bir tipolojisini karmtr. "Genelleti
rilmi karlkllk", almak iin verme ifade etmenin benimsenmi olan bir a-
nin sz konusu olmad, hediyenin
karlnn verilmesinin zaman, kalite
ya da miktar gibi etkenlerle llme-
dii Avrupa'daki ideal hediye ilikisini
yanstr. Genelletirilmi karlkllk
genellikle bir akraba a iinde gr
lrken, "dengeli karlkllk" toplum
sal ilikilerin szlemeye dayal olma
yan ve uzun vadeli ilikileri gsteren
aile ii modelden farkl bir ekilde sr
drlmek istenmesinin bir gstergesi
dir. Dengeli karlkllkta, hediyeler a-
rasnda (barda iki smarlamak gibi)
grece ksa bir zaman dilimi iinde bir
edeerlik salanmaldr; geici denge
sizlikler olabilmekle birlikte, denge
sizlie belirsiz bir sre hogryle ba
klmaz. Sahlin'in nc kategorisi,
taraflarn dierinin zararna olarak,
kendi elde ettikleri eyleri azamiye
karmann yollarn aradklar "negatif
karlkllktr.
Hediye vermeyle ilgili yukarda
deinilen analizler esasen geleneksel
denilen toplumlarla ilikili olarak ya
plmtr, fakat Birleik Krallk'taki t sevgiyi ifade edebilmesinin aralarn
ketim harcamalarnn yzde 5'inin he
diyelere gittiini ve modern Bat'daki
hediye mallarnn orannn daha gele
neksel toplumlardaki kadar yksek ol
duunu unutmamak gerekir.
298
Bat toplumlarnda para olarak he
diye vermek sorunlu olabilir, nk bu
ekilde, hediyenin sembolik anlamn
dan ziyade ekonomik deeri n plana
karlm olacaktr. Bu nedenledir ki,
en azndan Bat toplumlarnn oun
da, Noel hediyesi olarak para verilmesi
olduka snrlanmtr ve genellikle an
cak, bir aile iinde byklerin kkle
re para vermesi gibi bir stat hiyerari
si iinde yukardan aaya kabul e-
dilmektedir. Eer bir para hediyesi bu
kalba uyuyorsa, paray alan taraf ren
cide etmeyen bir stat farklln
yanstyor olabilir ve sevgisini, kk
tarafn maddi ihtiyalarn karlayarak
racdr. Buna karlk, sevginin meta-
lamas riskini dourduu iin bir to
runun dedesine para vermesi kesinlikle
kabul edilemez bir ey olarak grle
cektir (bkz. T. Caplow, "Christmas Gifts
and Kin Networks", American Socio
logical Review, 1982).
Para hediyeleri, tabularn yaamn
ekonomik alan ile dier alanlar ara
sndaki engelleri koruyan bir ilev gr
mesinin de rneidir. Szgelimi V. Ze-
lizer ("Human Values and the Mar
ket", American Journal of Sociology,
1978), modern Amerikallarn yaam
sigortas fikrini benimsemeye bala
malarndan nce yaplmas gereken
"yeniden ambalajlama"y anlatr. Tica-
rilemenin bu biimine -bir insann ya
amna fiyat bimeye- ilk bata id
detle kar klmt. Fakat, sigorta pa
rasnn grnteki anlamn deitire
rek; yaam sigortas, alc ile irket a-
rasndaki parasal bir ilem olmak yeri
ne, bir insann, ldkten sonra da katk
yapm olaca iin ailesine duyduu
dan birisi eklinde yeniden tanmlana
rak bu sorun ald. Bu yeni durum ta
nmlamasnda, yaam sigortas iin -
denen para, lmn piyasada mbade
leye sokulan bir meta haline gelmesine
299
deil, bir hediyeye (babadan aileye tek
ynl bir para aktarma ilemine) denk
dyordu.
Modem bir fenomen olan hediye
verme (hayr kurumlarna yaplan ba
lar dahil olarak), hediyelerin anlam
ve farkl trlerdeki hediye ilikilerinde
eitli mallarn sosyal kabul grme
siyle ilgili sistemli aratrmalar yrt
m olan psikologlara kyasla, sosyo
loglarn yeterince aratrmadklar bir
fenomen olma zelliini korumaktadr.
Ayrca bkz. kula halkas; mbadele
kuram.
Hegel, G e o r g W i l h e l m F r i e d r i c h
(1770-1831) Kari "Marx ile "Marksiz-
min sayesinde sosyolojik dncenin
gelimesini ciddi lde etkilemi olan
"idealist Alman filozofu. Hegel bir ta
rih felsefesi, zellikle de toplumsal ve
siyasal tarihin belirleyicisi olarak gr
d bir dnce tarihi gelitirmiti.
Tarihi, aklc hakikate doru giden "di
yalektik bir ilerleme olarak gryordu.
Diyalektik ilerleme sreci, bir ilk ner
meyi (tez), yetersiz olan bu nermenin
dourduu bir kar-nermeyi (antitez)
ve her ikisinin aklc ieriinden bir
senteze varlmasn kapsyordu. Haki
kat, birbirinden kopuk tekil nerme
lerle deil, her nermenin anlamnn
dierleriyle ilikisine bal olduu bir
totallik olarak grnmekteydi. Tarihin
hareketi de, akln kendisine yabanc
lamas ya da nesnelemesi ve bu ya
banclamann aknln ifade edi
yordu. Sosyolojik adan bakldnda,
Hegel'in dneminin burjuva devleti,
tarihteki blnmelerin nihai kertede a-
lmasn temsil ediyor ve bylece bir
btn olarak hakikatin gelimesiyle el
ele yryordu. Hegel felsefesine ilgi du
yanlar iin iyi bir balang metni onun
Tinin Fenomenolojisi'dir (The Phenome
nology of Spirit, 1807). Peter Singer'in
Hegel'i (1983) Hegel ve almalar ze
rine mkemmel bir yorum metnidir.
hegemonya
Karl Marx, nl bir sznde, fi
kirlerin tarihi karsnda ncelii ikti
sadi, toplumsal ve siyasal tarihe vere
rek, ama bununla birlikte ayn diya
lektik yntemi de koruyarak bir ekil
de "Hegel'i ayaklarnn stne oturt
mutu." Hegel'in etkisine ve akl y
rtme biimine, Gyrgy "Lukcs'n ve
Frankfurt Okulu'nun Marksizminde de
rastlanabilir (bkz. "eletirel kuram).
h e g e m o n y a (hegemony) Karl "Marx'in
tarihsel materyalizmi balamnda anla
labilecek olan hegemonya kavram,
ynetici snfn "karlarnn ideal bi
imde, evrensel karlar olarak temsil
edilmesini anlatr. Fikirlerin birikerek
evrenselleen doas, her ynetici sn
fn hegemonyasnn kapsamn geni
letmekle kalmaz, ayn zamanda bu he
gemonya ile kendisinden sonra gelecek
her hkim snf arasndaki atmay
keskinletirir ve bu atma, gerekten
evrensel kar temsil eden bir snfn
("proletaryann) ortaya kmasna ka
dar devam eder. Marx'a gre, aslnda
her ynetici snf, kendinden nceki
ynetici snfa gre daha geni bir
karlar menzilini, (rnein) bir st sn
fa kmaya olanak tanyan toplumsal
mobilite yollar salayarak temsil eder;
dolaysyla, ynetici snf, yalnzca or
tak kar yanlsamasna dayanarak de
il, ayn zamanda bir ncekinden daha
geni bir karlar menziline hizmet et
tii iin iktidara gelir. Ayn ekilde, s
nflarn iinde ve arasnda bulunan e-
gemen maddi ilikileri ifade eden fi
kirler de kat bir ekilde belirlenmitir
ve bu nedenle, ak bir alternatif sun
madan btnyle varolan dzenin ii
ne gmlm olurlar. te yandan, y
neticin snfn zgl snf karlar za
manla daha ak bir hal alacaktr.
Burjuva hegemonyasnn balca a-
rac "sivil toplumdur. Antonio "Grams
ci, hegemonyay, styapnn "zel",
yani devlete ait olmayan dzeylerinin
Heidegger, Martin
rol iine yerletirir ve bu toplumsal
hegemonyay, kapitalist toplumlarda
toplumsal dzeni korumanan balca
arac olarak zora bavurmaktan ayr bir
yere koyar. Weberci adan bakldn
da, hegemonya, "doal stnlk mi-
ti"ne ya da bir stat dzeninin meru-
Iatrlmasna denk decektir.
Ksacas hegemonya, rzann imal
edilmesi demektir. Genelde bu mani-
plasyonun balca boyutu saylan kl
trel hegemonya ise, dnme ve bak
ma biimlerinin retimi ile alternatif
baklar ve sylemlerin dlanmasn
kapsamaktadr. Hegemonya, Marx'm
emasnda birbirinden ayrlan, temel
maddeler olan emek gc ile serma
yeden, meta fetiizmi balar aracl
yla snf fraksiyonlarna ve politika
ya kadar tm dzeylere nfuz ettii i-
in, hegemonik-olmayan akl yrtme
biimlerinin ve derinlikli zmleme
nin ne olduunu saptamak zordur. Do
laysyla, Marksistlere gre, hegemon
yayla her dzeyde mcadele etmek ge
rekmektedir. Yanl bilin ve onun a-
lmas iin geerli olan kavramsal ve
metodolojik eletiriler hegemonyaya
da uygulanmaldr.
Hegemonya kavramnn sosyolojik
nemi ve ideolojiyle ilgili ampirik a-
ratrmalarda hegemonyann kullanl
masna ilikin baz dnceler u me
tinde sergilenmitir: Joseph Femia, "He
gemony and Consciousness in the Thou
ght of Antonio Gramsci", Political Stu
dies (\97 5).
H e i d e g g e r , M a r t i n (1889-1976) n
sann varoluunun doasn aratrr
ken Edmund Husserl'n fenomenolo
jik yntemini benimsemi olan varo
luu Alman filozofu. Heidegger'in en
nemli eseri, postmodernizmi nemli
lde etkileyen ve Anthony Gid
dens'in zaman ve mekn konusundaki
fikirlerinin kayna olan Being and
7ime'dr(l926).
300
H e i d e r , Fritz (1896-1988) Viyana'-
da doup, Almanya'da bir dnem a
ltktan sonra ABD'ye g etmi olan
bir psikolog. Helder'in en etkili eseri,
kendi denge ve nedensel ykleme ku
ramn gelitirmek zere Getalt psi
kolojisinin kavramlarn kulland The
Psychology of Interpersonal Relations'du
(1958). Bilisel uyumsuzluk ile yk
leme kuramlarnn ikisi de dorudan
Heider'in almalarna dayanmaktadr.
H e r s k o v i t z , M e l v i l l e J e a n (1895-
1963) Columbia niversitesi'ndeki a
lmalarnda Franz Boas ile A. A. Gol-
denweiser'dan etkilenmi ve North
western niversitesi'nde retim ye
lii yapm olan Amerikal iktisadi ant
ropolog. Herskovitz'in herhalde en iyi
bilinen aratrmas, Afro-Amerikan kl
trnde Afrikacln korunmasna y
nelik almalar (bkz. The Myth of the
Negro Past, 1941) ile iktisadi antropo
loji konulu yazlardr (Economic Ant
hropology: A Study in Comparative
Economics, 1952). Herskovitz, iktisadi
analizde k noktasnn birey olmas
gerektii eklindeki ilk kuram (kendi
si iktisadi determinizm izgisine ekil
meden) eletirmi ve bireylerin, ikti
sadi kstlamalar ve kaynaklar ile kl
trel deerler karsnda iktisadi tercih
lerini nasl yaptklarn incelemenin -
nemine dikkat ekmiti.
h e t e r o s e k s i z m (heterosexism) Kar
cinsten insanlarn ilikiye girdii hete-
rosekselliin kart olarak ayn cins
ten insanlarn ilikiye girdii homo
sekselliin yer ald bir dizi toplum
sal arenada (okul, i, kilise, vb.), hete-
roseksellie ayrcalkl bir rol atfedi
len ok eitli toplumsal pratikleri (dil-
bilimselden fiziksele, kamusal alanda
ve zel alanda, ak ve st kapal ola
rak) anlatan bir terim. Bununla birlikte
kullanlan kavramlar arasnda "mecbu
ri heteroseksellik" ve daha psikolojik
301 Hinduizm

bir eilim olan *homofobi saylabilir. ebedi kurtuluu getirdiine inanrlar.

Yine de ada Hristiyanlk, hem i-
Hristiyanlk (Christianity) Hazreti nanc hem de her trl hayr ilerini
sa'y kurucusu olarak gren bir dnya vurgulayan eitli doktrinlerde somut
dini. Hristiyanlk ilk bata, Roma i lam biimde, olaanst derecede
gali srasnda Kuds'te ortaya kan, eitlilik gsteren bir inan sistemidir.
Musevilik iindeki bir toplumsal ha Hristiyan kilisenin doktrinleri ile r
reketti. M.S. 70'de Kuds'n yklma gtlenmesinin tarihsel kkenleriyle il
syla birlikte, ksmen Musevi olmayan gili byleyici bir yky Elaine Pa-
kiliseleri kuran havari Paulus'un va gels'in kitabnda (The Gnostic Gos
azlar sonucunda, giderek bir Musevi pels, 1979) bulabilirsiniz.
olmayan dini haline gelmiti. Din sosyolojisi byk lde H
Bu Hristiyan gruplar Roma'da, - ristiyanla zg inanlarn toplumsal
zellikle Neron dneminde siyasal bask sonular zerinde durmutur. Max
hedefleri olmular ve daha sonra, bu Weber'in Protestan etii tezi bunun
basklarn sonucunda yeni ehitlik ve en iyi bilinen rneklerinden birisidir.
azizlik kurumlar ortaya kmt. H Ayrca, Hristiyanln genel olarak Bat
ristiyanlk, alt snflar arasnda yayl uygarl zerindeki, zellikle de
masna ramen gl kesimler arasnda mokrasinin ya da bilimsel yeniliklerin
da benimsenmi ve M.S. 313'te Cons- gelimesindeki etkisi ve Hristiyan di
tantinus tarafndan Roma mparatorlu- ninin ada seklerlemesi konu
u'nun dini olarak ilan edilmitir. Kari sunda hararetli tartmalar yaplmtr.
Kautsky'nin ilk Hristiyanln bir pro Ayrca bkz. binyllk egemenlik (re
leter dini olduu eklindeki argman tisi); din sosyolojisi; kilise; mezhep.
(Foundations of Christianity: A Study
of Christian Origins, 1908) ise ihtiyat hsm, hsmlk (yaknlk) (affine,
la baklmas gereken bir savdr. affinity) bkz. akrabalk
On birinci yzyla gelindiinde hidrolik hipotezi, hidrolik t o p
Bat ve Dou Ortodoksluu arasnda l u m (hydraulic hypothesis, hydraulic
ak bir blnme yaanm; Roma pis society) bkz. Dou despotizmi
koposu, Bat Hristiyanl zerinde oto
ritesi olan Papa'ya dnmt. Roma H i n d u i z m (Hinduism) Tarihte yakla
Katolik Kilisesi'nin, zellikle manas k be bin yllk bir gemii olan ve
trlarda verilen eitim araclyla Bat bugn, esas olarak Hindistan'da, be
kltr zerinde ciddi etkisi vard. Ki- yz milyon kadar insann benimsedii
lise'de on altnc ve on yedinci yzyl bir inan sistemi. Bu dinsel gelenek
larda Protestan Reformasyonu'nun so ok eitlidir: Hinduizmi yanstt ge
nucunda baka bir ayrlk yaanacakt. nel kabul gren tek bir retmen ya da
Hristiyanlk, tm Yaradl'tan So ament yoktur. Baz yorumcular Hin
rumlu olan, her eye kadir ve adil bir du geleneinin eitli dinleri kapsad
Tanr'ya duyulan inan zerine kurul ndan sz ederken, saylar hi az ol
mutur. nsanlar gnah ilemelerine ve mayan bir sr kii de Bat'ya zg
bu yzden Tann'nn inayetini kaybet din kavramnn Hinduizm balamn
mi olmalarna ramen, Tanr bu g da kullanlp kullanlamayacan sor
nahlar affettirecek bir kurtarc -sa- gulamaktadr.
gndererek arnmay mmkn klm Hindu dininin ayrc zellikleri
tr. Hristiyanlar bu nedenle sa'nn (muazzam lde karmak olmasn
fanr'nn Olu olduuna inanmann bir kenara brakrsak), kast sistemi ile
hiper enflasyon
samsara terimiyle anlatlan yaam g
rdr. Hindular imdiki zamandaki
yaam, yaamlar silsilesi iinde eitli
biimlere brnm, btnyle insan savunmutur. Weber'in yorumuyla il
lara ait olmayan ve btnyle bu yer
yznde yaanmayan yaamlardan biri
olarak grrler. Bu inan, bir insann
bugnk konumunun ve kimliinin
byk lde gemiteki yaamlarnn celeme ise, Hindu kast sisteminin top
tmnde, zellikle dharna (yani kut
sal yasa) karsnda kendisini nasl ida
re ettiinin bir sonucu olduunu ng
ren ahlki bir nedenin karl olan
karma kavramyla bantldr. Son o-
larak, moksha kavram da bugnk va
roluun balarndan, avidya (cehalet)
ve maya'y\ (yanlsama) aarak elde e-
dilecek olan kurtuluu gsterir. Yine
de bu temel fikirlere gelenein ban
dan beri rastlandn syleyemeyiz.
Baz aratrmaclar, Hinduizm terimini
yalnzca Hristiyan ann ortaya k
t dnemde yerlemi olan inanlar
ve pratikler iin kullanrlar.
eitli tanrlarla ilahilerin, felsefi
metinlerin ve ritellerle ilgili yazlarn
bir karm olan Veda'lar (Hristiyan
andan iki bin yl kadar nce yazl Weber'in, karma retisi inancndan
m olduu bilinebilen metinler) ieren
Hindu kutsal kitab ile byk Hindu
destanlar, elyazmalar ve hukuk ki
taplarn, ayrca popler hikyelerle ef
saneleri kapsayan devasa eitlilikteki
smirti, Hinduizmin zgn niteliini son
derece gzel ortaya koyar. Ortodoks
saylan en az on iki okulun bulunmas
kesinlikle artc deildir. Yine, e
itli nedenlerle deiik kastlara cazip
grnen *mezhepi hareketler vardr.
Sosyolojinin Hinduizme ilgisi, esas
olarak, atfedici tabakalamann ar
bir biimi olarak grlen kast incele
meleri ve Hindu inanlarnn Bat tipi
aklc kapitalizmin gelimesi asndan
dourmas muhtemel sonular hakkn
da eitli speklasyonlar biiminde ol
mutur. rnein Max *Weber, baz
denemelerinde ("Economic Ethics of
302
the World Religions", 1916-1919) Hin
duizmin gerekte iktisadi gelimenin
Bat kapitalizmi biimini engellediini
gili tartmalar bugn hl devam et
mektedir (rnein bkz. G.R. Madan,
Western Sociologists on Indian So
ciety, 1979). Kast konu alan klasik in
lumsal ""tabakalamann dier biimle
rine de uygulanabilecek kavramlarla
analiz edilemeyecei ynnde tart
mal bir iddiada (baka yerlerdeki -g
dalmndaki deimelerin getirdii
stat badamazlklarndan kaynakla
nan *stat gaspn iererek- benzer
toplumsal mobilite srelerinin gele
neksel kast dzenine zg olduunu
gzler nne seren antropolojik ve ta
rihsel aratrmalarn rtt grnen
bir iddiadr bu) bulunmasna ramen,
Louis Dumont'un Homo Hierarchi-
o'udur(1970).
Tabakalama ve dini konu alan li
teratr, -ar koul eitsizlikleri ve top
lumsal katlna ramen- kast sistemi
nin yerlemesindeki balca etmenin,
kaynan alan bir "kadercilik biimi
olduu dorultusundaki iddiasnn do
ru olup olmad tartmasnda grlr.
Bu soruna eilen bir deneme iin bkz.
David Lockwood, "Fatalism: Durkheim's
Hidden Theory of Order", der. Anthony
Giddens ve Gavin Mackenzie, Class
and the Division of Labour (1983).
h i p e r e n f l a s y o n (hyper-inflation) Fi
yatlarn genel dzeyindeki yllk art
orannn, keyfi olarak belirlenmi ve
zaten yksek olan bir eiin stne
kmas ve ekonomi zerindeki parasal
denetimin kaybedilmesini anlatan bir
terim. Hiper enflasyon, genellikle, na
kit aknn ve bte aklarnn ciddi
biimde frenlenmesi gibi, olduka yk
sek toplumsal ve siyasal maliyetler ge
tirecek sert politik nlemler alnmasn
303
oerekdren bir durumdur. Hiper enflas
yon zellikle Brezilya ve Meksika gibi
nc Dnya lkeleriyle birlikte a-
nlmaktadr. Ayrca bkz. enflasyon.
hipotetik-tmdengelimsel yn
tem (hypothetico-deductive method)
bkz. tmdengelim
hipotez, h i p o t e z testi {hypothesis,
hypothesis testing) Hipotez, verili bir
kuram iindeki kavramlar arasnda
gzlenen ilikiyi (genellikle bir ba ya
da nedensellik ilikisini) yanstan, test
edilmemi bir saptamadr. Hipotezin
test edilmesi, bir hipotezin bilimsel a-
dan snanmasn kapsar ve bundan
dolay, hem irdelenmekte olan kav
ramlar arasnda olduu varsaylan ili
kinin hem de testin yaplabilmesi iin
toplanmas gereken verilerin kesin bir
saptamayla ortaya konmasn gerekti
rir. Sosyal bilimlerde bir hipotezi ba
tan veri alp, sonra red ya da kabul iin
teste tabi tutmak (*sfr hipotezi) ve
test srecinde istatistiki yntemlere
bavurmak olaan bir durumdur. Yine
de hipotez testi, en iyi yanllama-
cln bir esi olarak anlalabilir.
Ayrca bkz. tmdengelim.
hipotez, sfr (hypothesis, null) bkz.
sfr hipotezi
h i s t o g r a m (histogram) bkz. ubuk
grafik
hiyerarik d o r u s a l model, hiye-
rarik d o r u s a l r e g r e s y o n (hie
rarchical linear-model, hierarchical
linear regression) bkz. ok dzeyli
modeller
hiyerarik k m e l e m e emas (hie
rarchical clustering scheme) bkz. k
me analizi
hizipleme (schism) Bir toplumsal
grup -zellikle bir *kilise veya bir mez
hep- iindeki bir paralanma ya da
hizmet snf
blnme. Hiziplemeler, Ortodoks i-
nan ve pratie uygun hareketlerin -
zellikle n plana karld evanjelik
Hristiyan hareketlerde olduka yay
gndr. Hizipilik, ayrca radikal siya
sal hareketlerin yaygn biimde ura
t bir rgtsel sorundur.
h i z m e t endstrileri (service indust
ries) Finans, sat, datm (nakliyat,
perakende ve toptan sat) ile eitli
ekillerde kiisel bakm hizmeti sunan
iletmelerin ve ikollarnn bol olduu
yerler etrafnda younlaan, olduka
gevek biimde tanmlanm emek yo
un ekonomik etkinlikler grubu. Sa
nayilemeyle ilgili iyimser kuramlar,
gelecekte bir hizmet ekonomisinin (ya
da hizmetin egemen olduu bir ekono
minin) ykseleceini ngrmektedir.
Daha iyimser yorumlarda ise, olduka
geni olan bu hizmet sektr, sanayi-
sizlemenin ya da finans sermayesinin
sanayi sermayesi karsnda n plana
ktnn belirtisi olarak grlmekte
dir. Ayrca bkz. sanayi sektr.
h i z m e t s e k t r (service sector) bkz.
hizmet endstrileri; sanayi sektr.
hizmet snf (service class) lk kez
Avusturyal Marksist Kari Renner'n
(Wandlungen der modernen Gesellsc
haft, 1953) ynetim (sivil grevliler),
zel ekonomik hizmetler (i idarecileri,
yneticiler, teknik uzmanlar) ve top
lumsal hizmetler ("refah yardmlarn
datanlar") alanlarnda alanlar ta
nmlamak iin kulland bir terim. Bu
kavram daha sonra Britanyal sosyolog
John H. Goldthorpe tarafndan benim
senmi ve i ilikisi, alma szleme
sinden ziyade bir hizmet koduna daya
nan, dolaysyla temel unsur olarak -
zerklikle beraber gveni de ieren al
anlar tanmlamakta kullanlmtr. Bu
yzden Goldthorpe snf emasnda,
hizmet snf (Snf I), zerklik ve tak
dir yetkisi iteki konumlarnn zorunlu
Hobbes, Thomas
bir paras olan profesyoneller, kdemli
idareciler ve kdemli yneticilere gn
derme yapar. "Hizmet" szcne ya
plan gnderme zaman zaman yanl
anlamalara (hizmet snfnn btn -
yeleri hizmet sektrnde ya da hizmet
endstrilerinde istihdam edilmi deil
dir) yol at iin, baz yazarlar Ren-
ner'in kavramn "maal"ya evirmeyi
tercih etmilerdir.
H o b b e s , T h o m a s (1588-1679) ngi
liz filozof ve Aydnlanma dneminin
toplum kuramcs. Hobbes'un siyasal
felsefe dalndaki en etkileyici yazlar
ngiliz Sava dnemini kapsamak
tadr ve yaanan siyasal istikrarszlk
ile kiisel gvencesizlie kar entelek
tel bir yant olarak yorumlanmtr.
Balca eseri olan Leviathan (1651), in
san doasndan karlm olan mutlak
siyasal otoriteyi meru klan bir metindi.
Hobbes'un insan doas gr, (Gali-
leo'dan renildii biimiyle) mekanik
biliminin olaanst derecede esasl ve
dahiyane bir boyutuydu. Hobbes'a g
re, insann psikolojik vasflarnn tm
(duyu alglama, hafza, hayal gc, d
nce, konuma ve tutkular), dier
maddi yaplar gibi bizim de onlardan
olutuumuz maddenin kk para
cklarnn hareketlerinin sonucuydu.
Doamza bu adan bakldnda, ha
rekete ("irenme" ve "itah" eklinde
snflanan) tutkular yn veriyordu.
Tutkular ahlki yargnn temeliydi ve
kaynan kendini korumaya eilimli
eylemlerden alryordu.
yleyse Hobbes'un grnce, in
sann hareketlerine iki tutku; lm kor
kusu ve iktidar arzusu yn verir. nsan
larn, onlar srekli bir "korku halinde"
tutacak bir hukukun getirilmesinden ya
da siyasal iktidarn kurulmasndan n
ce "doa h a l i n d e yaadklarn tasav
vur edersek, bakalarndan iyi niyet
beklemek iin hibir nedeni olmayan
bireyin hep daha fazla g elde etmek
304
iin amansz bir ura iine girecei
muhakkaktr. Byle bir durumda, her
insann gvence elde etme arzusu, ka
lc bir uzlamazlk ve istikrarszlk do
uruyor; baka bir ifadeyle, (Hobbes'
un nl deyiini kullanrsak) yaamn
"yalnz, yoksul, kt, vahi ve ksa"
srecei bir duruma yol ayor olma
lyd. Ancak insanlar aklc davranma
ve ileriyi grme gibi yetilere (Hob
bes'un karakteristik olarak mekanik bi
imde ele ald yetenekler) de sahipti.
Dolaysyla insanlar, bireysel gleri
ni, hepsi zerinde egemen bir g ku
racak olan bir bireye ya da gruba g
nll olarak devrederek, gvenliklerini
daha iyi gvence altna alacaklarn id
rak etmeye muktedirdiler. Hobbes'un
hi de i ac olmayan insan doas
grnde, ynetimin tek ilevi yurtta
n gvenliini garanti etmektir.
Hobbes, zamannda kendisini kral
yanllar ile parlamento yanllarna ay
n ekilde kabul ettirebilmiti. Sonra
dan, onun insan doas ve siyasal ikti
darla ilgili materyalist gr Mark-
sistlerce vlrken, insanlar znde
kendi karlarnn peinde koturan
bak ve kk devletle ilgili otoriter
grne de siyasal sa sahip km
tr. Hobbes, sosyal bilimde doalc
yaklamn ilk ve en parlak savunucu
larndan birisiydi. Hobbes'un siyasal
felsefesi uluslararas ilikiler alannda
etkisini bugn de muhafaza etmekte
dir. Ayrca bkz. t o p l u m s z l e m e s i .
Hobhouse, Leonard Treiawney
(1864-1929) Principles of Sociology
(1921-1924) adl birka ciltlik evrim
ci incelemenin ve toplumlarla ilgili
birok baka karlatrmal aratrma
nn yazar olan Britanyal sosyolog ve
toplum felsefecisi. (Diyelim) Alman
ada olan Max *Weber'le karlat
rldnda, Hobhouse'un (olduka ge
ni kapsaml) almalar daha eskimi ve
naif grnmekle birlikte. The Elements
305 homoseksellik

of Social Justice'i (1922), bireysel z Human Group (1950), Sentiments and

grlkler ile iktisadi temelde dzenle Activities (1962), Certainties and Dou
nen bir devlet arasndaki iliki ere bts (1987) ve otobiyografik almas
vesindeki kkrtc bir tartmay i- Coming to My Senses (1984). Ayrca
ermektedir. John E. Owen'in Hobho- bkz. Baar nermesi; davranlk;
use'un yaamn anlatt nefis biyog neden.
rafisinde (L.T. Hobhouse, Sociologist,
1974), baarlarnn olduka olumsuz h o m o f o b i (homophobia) George We
nitelikteki genel deerlendirmeleri tar inberg'in bulduu ve Society and the
tlmakta ve kahramanca bir abayla, Healthy Homosexual'de (1972), psi
disiplinin klasik bir kurucusu olarak kolojik homoseksellik korkusunu an
gsterilerek karlatrmal belirsizlik latmak iin kulland bir terim. Ho
ten kurtarlmaya allmaktadr. moseksellik fobisini lmek iin l
ekleme aralarna bavurulmu ve
H o m a n s , G e o r g e C. (1910-1989) Adorno'nun "otoriter kiiliinin yarat
En ok, kuramn bireysel davranlar t modadan sonra, karakteristik "ho
hakkndaki ve "kapsayc yasalardan mofobi kiiliini sergileyen eitli a-
tretilecek bir dizi nermeye dayanma ratrmalar yaplmtr. Yine de bu
s gerektii argmanyla tannan Ame kavram, psikolojik bir zellik zerinde
rikal toplum kuramcs. Homans'a g younlat ve homoseksel tabusu
re, en genel kapsayc yasalar davran nun daha kapsaml yapsal kaynaklar
psikolojide vard. Homans Social n gz ard etmeye eilimli olduu iin
Behaviour: Its Elementary Forms'da ok snrl kalmaktadr.
(1964), rekabet ve ibirlii, otorite ve
uyumculuk gibi toplumsal fenomenle homoseksellik (homosexuality)
rin temelinin maliyetler ile kazanlarn Homoseksel terimi, ayn (Yunanca:
ayr ayr deerlendirilmesi olduunu sa homo) cinsteki insanlarla cinsel iliki
vunan kendi "mbadele kuramnn er ye giren ya da cinsel eilim duyan ki
evesini izen bir dizi nerme ortaya ileri anlatr. Bu terim, Michel "Fou-
atmt. Gruplar, kurumlar ya da top cault'nun Cinselliin Tarihi'nde (His
lumlardan ziyade k noktas olarak tory of Sexuality, 1976) belirttii gibi,
bireyleri alan ve son kertede davran cinsellikle ilgili tbbi ve bilimsel sy
psikolojiye temellenen mbadele ku lemin paras olarak Macar bir doktor
ram, ilk ortaya kt andan beri ciddi (Benkert) tarafndan kavramlatrlm-
eletirilerle yz yze gelmitir. tr. Yirminci yzylda da, ilk dnem
lerde daha sempatiyle yaklaan ok sa
Yine de daha sonra gelitirilen, a- yda dnce akm grlmesine ra
klc seim kuram gibi pek ok kura men, homoseksellii marazi bir pa
mn ondan gl biimde etkilendii toloji eklinde tarif eden bir hayli bi
sylenebilir. Homans, toplum kuramna limsel yaz kaleme alnmtr. Sigmund
yapt katklarn dnda, kk grup "Freud homoseksellii bir hastalk
lar, sanayi sosyolojisini ve tarihsel saymazken, Alfred "Kinsey istatistiki
sosyolojiyi incelemeye duyduu ilgisi bakmdan yaygn bir fenomen olduu
ni mrnn sonuna kadar srdrmt. na parmak basyor, William H. Master
1964'te Amerikan Sosyoloji Derne- ile Virginia E. Johnson ise fizyolojik
i'nin bakanln yapm olan Ho- adan normal bir faaliyet sayyordu.
mans'n dier nemli eserleri arasnda Homoseksellik 1973'te Amerikan Psi
unlar sayabiliriz: English Villagers of kiyatri Dernei tarafndan hastalk sn
'he Thirteenth Century (1941), The fna sokulmaktan vazgeilmiti.
hooligan, hooliganlk
Modern Bat'da, erkek homosek
sellere "gay", kadn homoseksellere
"lezbiyen" denmektedir. Erkekler tm
toplumlarda baka erkeklerle (daha az
belgelenmi olmakla birlikte, muhte
melen kadnlar da kadnlarla) cinsel i-
likiye girmilerdir, yalnz bu davran
n toplumsal (ve zellikle dzenleyici
ya da mr boyu geerli) bir *kimlik sa
ylmas grece yeni ve Bat'ya zg bir
fenomendir. Dier toplumlarda yle
baka dzenlemeler gze arpmakta
dr: Melanezya'da kuaa-zg (ve ge
nellikle zorunlu olan) trensel homo
seksellik; ya ve role zg ilikiler
(Antik Yunan); baz Kuzey Amerika
Kzlderilileri arasnda grlen nc sndaki deiiklikler, erkek homosek
rol kimlii. Gemiin olduka iyi bel
gelenmi olduu Bat toplumlarnda
bile, homoseksel kimliin, dzenle
melerin ve yaam tarzlarnn biimleri,
para para ve zamanla snrl ilikiler
den (rnein, ayn cinslerin bulunduu
kurumlarda grlen), heteroseksel-
likle kark ilikilere (bisekseller ile
evli gayler) ve tamamen tesadfi, ili
kiye girenlerin birbirini hi tanmad
karlamalara kadar byk bir eitli
lik gstermektedir.
Hem homoseksellie ynelik halk
tutumlarnda hem de homoseksel
kimlik ile *alt-kltrn toplumsal d
zeydeki rgtlenmesinde grlen dei
im byk lde lezbiyen ve gay ha
reketinin ykselie gemesinin sonucu
olarak grlmesi gerektii halde, yine
de bu alann sosyolojik zmlemesi
kendine zg bir neme sahiptir. Bu a-
dan r aan bir yaz, Mary Mcln-
tosh'n, toplumsal kurmac homosek
sellik kuramn destekleyen bir ner
meyle, homosekselliin kesinlikle bir
durum deil, Bat dnyasnda on ye
dinci yzyldan itibaren kendisini gs
termi bir toplumsal rol olduunu sa
vunduu makalesidir ("The Homose
xual Role", Social Problems, 1968).
306
Balamna uygun olabilecek ya da
olmayabilecek homoseksel davran,
duygular ile kimlii birbirinden ayr
makta yarar vardr. Gay ve lezbiyen
kimliklerin damgalanm ve toplumsal
bakmdan genellikle grnmez bir ni
telie sahip olmasndan dolay, homo
sekselliin yaygnlyla ilgili saysal
tahminlerde bulunmak gtr. Bu a-
landa ABD'de Kinsey'in 1930'lu ve
1940'l yllarda yapt nc alma
larda, yalnzca heteroseksel olmaktan
yalnzca homoseksel olmaya kadar u-
zanan yedi maddelik bir lek geliti
rilmi ve hangi tutumlarn homoseks
el davran sayldnn tanmlanma-
sellii hakknda yzde 4 (yaam bo
yunca sadece homoseksel iliki ku
ranlar) ile yzde 40' akn (cinsel ba
kmdan aktif olunan dnemde orgazma
ulamak iin baz homoseksel iliki
lere girenler) bir rakam arasnda dei
ik tahminler yaplmasna yol amtr.
Son zamanlardaki aratrmalar, cinsel
bakmdan aktif dnemlerinin tmnde
veya byk ksmnda yalnzca ya da a-
rlkla homoseksel olanlar iin yz
de 6 ile 12 arasnda bir rakamda bu
lumaktadr.
Homosekselliin etiolojisiyle il
gili aratrmalar, kapsaml olsalar bile
bir sonuca ulaamaz ve genelde cinsel
ynelim etiolojisi balam dnda pek
anlam tamaz. Sosyolologlar daha zi
yade, homoseksel kimliin nitelii ve
homosekselliin esas olarak zde mi
(zclk) bulunduu, yoksa toplumsal
olarak edinilmi ve biimlendirilmi
mi (kurmaclk) olduu zerinde du
rurlar. Genel bir deerdirme metni iin
bkz. Jeffrey Weeks, Against Nature
(1991). Ayrca bkz. cinsellik; hetero-
seksizm; homofobi.
hooligan, hooliganlk (hooligan,
hooliganism) "Hooligan" szc
307 hukuk sosyolojisi

1890'larn sonlarnda ortaya kmt h u k u k bilimi, s o s y o l o j i k (jurisp

ve asl anlamyla taknlk karmaya rudence, sociological) bkz, sosyolojik
hazr genlerden oluan sokak etele hukuk bilimi
ri iin kullanlyordu. Fakat Geoff
Pearson'n bir almasnda (Hooli h u k u k sosyolojisi (sociology of law)
gan: A History of Respectable Fears, Hukuk (devlet ve benzeri otoriteler
1983) gsterdii gibi, bu terim, Viktor- tarafndan saptanan hareket kurallar
ya ngilteresi'nde genliin durumu ya da yasalar anlamnda), sosyolojinin
nun uyandrd daha kapsaml endi btn kurucularnn kuramsal ve zel
eleri, dzen ve istikrar geleneklerinin ilgilerinin balca nesneleri arasnda
kn de yanstmaktayd. Hooligan yer almtr.
korkusu, onlarn blgesel ete savala Kari *Marx'n, hukuk zerine sis
r ve zel giyim tarzlar, ii snfndan tematik bir bilimsel inceleme yazma
genlere kalc alma alkanlklar a- m olmasna ramen syleyecek ok
layamamann dourduu endieler ve eyi vard (bkz. M.Cain ve A. Hunt,
ulusal karakterin gerilemesiyle, yeni Marx and Engels on Law, 1979). Nite
"ehir tipi"nin ya da kentsel yozlama kim iki noktaya dikkat ekmesi, daha
nn ahlk dknlne yol amasyla sonraki incelemelerini nemli lde
birlikte yryordu. Ailenin ve cema etkilemitir. Birincisi, hukuk sistemi
atin eski istikrarl geleneklerinin atr burjuva devletinin paras olduu i-
damas ve bunun sonucunda hooliga- in, hukuk snf basksnn aralarn
nizm ve yaygn ocuk sululuu gibi dan birisidir; ikincisi, "bir dnemin e-
fenomenlerin ortaya kmas, hooli- gemen dnceleri egemen snfn d
ganlar slah etmeye ynelik eitli nceleri olduu'na gre, en temel hu
kuki kavramlar bile (bunlar iinde en
projelerin (Erkek zci Hareketi gibi)
nl olan "haklar" kavramdr) burju
ortak temalarndan birisini olutura
va tahakkm sisteminin bir parasdr.
cakt. Hooliganizm, o zaman da imdi
lerde de hemen hemen deimez bi Marx'a benzer bir ekilde Emile
imde, tamamen benzersiz ve yabanc Durkheim da zellikle hukuka eilen
bir fenomen saylmakta, ayn zamanda bilimsel bir inceleme yazmam ol
"Britanya yaam tarz"na bir tehdit o- makla birlikte. The Division of Labour
larak deerlendirilmektedir. Ahlki in Society (1893) adl eserindeki ar
paniin ve Teddy Boys ile Cehennem gmanlarnn byk ksmn, organik
Melekleri gibi dier sokak eytanlar dayanmac toplumlarn hukuk sis
n yaratan srelerin klasik bir anlatm temleri "onarc" iken, mekanik daya
iin bkz. S. Cohen, Folk Devils and nmac toplumlarn hukuk sistemleri
Moral Panics (1972). nin neden "cezalandrc" olduunu a-
klamaya ayrd iin hukuk konu
Horkheimer, Max (1895-1973) sunda Marx'tan daha yakn bir noktaya
Frankfurt Toplumsal Aratrmalar Ens- gelmitir. Buna ek olarak. Professional
tits'nn nde gelen simalarndan o- Ethics and Civic Morals (1950) adl
lan Horkheimer, sosyolojide en ok kitab on dokuzuncu yzylda szle
ge kapitalizmin baskn aklsallna me ve mlkiyet hukukunun geliiminin
ynelttii eletirilerle tannr. Horkhei salam ve kayda deer bir aklamas
mer'in en nemli kitaplar Akl Tutul n ierir.
mas (The Eclipse of Reason, 1947) ile
Sosyolojinin kurucular arasnda
Critique of Instrumental ReasorAu
bir tek Max *Weber, gerekten hukuk
(1967).
zerine tam anlamyla gelikin bir
Hume, David 308

bilimsel inceleme kaleme almtr. ynlerine olduu kadar zlk haklarna

Economy and Society' nin (Ekonomi ve da ilgi duyan aratrmaclar, tekrar di
Toplum, 1922) ikinci cildinin byk siplinin kurucularna ynelip, al
ksm hukuka ayrlmtr ve geni bir malarn ada toplumlara uygulana
eitlilik sergileyen farkl toplumlar bilecek biimde gelitirme aray iine
daki hukukun kuramn, tarihini ve girmilerdir. Bu tr almalarn bal
toplumsal roln kapsayan ok arpc ca rnekleri olarak unlar saylabilir:
bir metindir. Tpk Durkheim gibi We Bernard Edelman, The Ownership of
ber de, hukuku Marx'tan ok daha o- the Image: Elements for a Marxist The-
lumlu bir adan, ama Durkheim'dan ory of Law (1979); Frank Pearce, The
tamamen farkl bir temelde, toplumun Radical Durkheim (1989) ve Weberci
iindeki btnletirici bir g olarak mirasn devam olarak Roberto Unger.
ele almtr. Fakat Weber'in konumu Law in Modern Society (1976). Son
ak bir okanlamll da barndrmak zamanlarda kuram ile ampirik al
tayd, nk hukuku, hem Bat top may yeniden birletirmeyi hedefleyen
lumlarnn genel, tarihsel aklclat-
birka abaya rastlanyor (bunu gemi
rlmasna katk salayan nemli unsur
i de kapsayan bir ders kitab biimin
lar arasnda sayyor (bu noktada ayrca
de gerekletirmeye alan iddial bir
bkz. Genel ktisat Tarihi [General Eco
giriim iin bkz. R. Cotterell, The So
nomic History], 1923), hem de en ileri
ciology of Law, 1984). Byle bir aba
kapitalist toplumlara zg hukuksal-
nn niin ortaya kt bilgi sosyoloji
aklc tahakkm sistemi iindeki kri
sine giren bir sorudur, fakat yine de a-
tik elerden biri olarak gryordu.
pak bir yant vardr: Hukuk bilimini
Talcott Parsons genel kuramsal- etkileyen kuramsal konulara duyulan
latrma almalarnda bu konuya za ilgi tam da ayn dnemde canlanmtr.
man zaman eilmi olsa da, hukuk ne zellikle Amerika Birleik Devletle
yazk ki sosyoloji disiplininin modern ri'nde hukuki pozitivizm ve hukuki
kurucularnn lmnden sonra makro gerekilik tarafndan temsil edilen
sosyolojik incelemedeki esas odak ol yerleik yaklamlara, neo-liberal Hu
ma konumunu kaybetmiti. Belki bun kuk ve ktisat Okulu (Law and Econo
dan dolay ve kesinlikle ampirizmin mics School) {bkz. R. Bowles, Law
ykselii ile hukuk sisteminin ileyi and Economy, 1982) tarafndan olduu
iyle ilgili aratrmalarn sonularna kadar, daha yaygn olan Eletirel Hu
duyulan resmi ilgi yznden, kuramsal kuki ncelemeler Hareketi (Critical Le
konularn 1970'lere kadar hukuk sos gal Studies Movement) tarafndan da
yologlarnn ilgi alannn gzle grlr meydan okunmutur. Hukuk sosyolo
biimde dnda kald bir gerektir. jisi gnmzdeki canlln korumak
Byle bir durumda, polisler, avukatlar, istiyorsa, bu tr kar klara yant
yarglar, mahkemeler ve dier dzen vermesi gerekmektedir.
leyici sistemler zerine, hukukun e
itli boyutlarnn toplumsal etkisini a- H u m e , D a v i d (1711-1776) sko
kladn da iddia eden saysz ince Aydnlanmasnn en nemli filozofu
leme yaplmtr. ve ampirizmin kurucusu saylan Hu
Ne iyi ki, genellikle olduka so me, en iyi, "srekli ba"a dayal ne
yutlanm ampirizm belirtileri grlen densellik deerlendirmesi ve bununla
bu uzam hastalk artk sonuna yakla ilintili olan tmevarm problemiyle
yor grnmektedir. Hukuk hakkn hatrlanmaktadr. Hume'un baka bir
daki sosyolojik sorunlarn kuramsal zellii, ahlki deerlerin asla olgusal

309
ncllerden karlamayacanda srar
etmesi ("-dr"dan "-meli" karlamaz)
ve "'bencilce" bir *insan doas ve ah
lk grn benimsemeyi reddetme
sidir. Hume, ampirik bir insan doas
biliminin temellerini atmaya da al
mtr. Ayrca bkz. neden.
Husserl, E d m u n d G u s t a v A l b e r t
(1859-1938) bkz. fenomenoloji
hcre, h c r e girdisi (cell, celi
entry) bkz. olumsallk tablosu
h k m e t d a r b e s i (coup d'etat)
Devlet iktidarnn, genellikle silahl
kuvvetler tarafndan iddet yoluyla,
demokratik ve anayasal olmayan bir
erevede bir anda ele geirilmesi. H
kmet darbesinin baarl rnekleri a-
rasnda 1967'de Yunanistan. 1973'te
ili ve 1980'de Trkiye'deki hareket
leri sayabiliriz. Baarsz bir rnek ise
1990'da Rusya'daki sonusuz darbe
giriimiydi. Bu konuda en iyi deer
lendirme metni iin bkz. Edward Lutt-
wak, Coup d'Etat(\96&).
h m a n i s t sosyoloji (humanistic so
ciology) Mekanik, aka teknik bir so
yutlamaya dayal ve kariyer peinde
koan yaklamlara kar olan ve bun
larn yerine, "eletirmenler, by bo
zucular, kaytlar ve ifaclar" ilevini
grerek "insanln hizmetine" koul
mu bir toplumsal analizi yerletirme
ye alan sosyolojiler (bkz. Alfred
McClung Lee, Sociology for Whom?,
1978). Buna uyan iyi bir rnek olarak
genellikle C. Wright *Mills'in ad ve
rilir. 1970'lerden beri merkezi ABD'de
olan ve Humanity and Society adyla
kendi dergisini karan bir Hmanist
Sosyoloji Dernei kurulmutur. Ken
Plummer, hmanist yntemin problem-
Jen ile literatrne giri niteliindeki
bir metninde (Documents of Life, 1983)
hmanist sosyoloji adna drt ltlk
bir ereve izmitir: Hmanist sosyoloji,
hmanizm
"bireylerin toplumsal kstlamalara na
sl tepki verip, toplumsal dnyalar et
kin bir biimde nasl bir araya getir
diklerini kantlayan insann znellii
ve yaratclna vgler dzer"; "top
lumsal ve zellikle iktisadi rgtlen
meleri araclyla gerekleen insann
-konuma, duygular, eylemler gibi- so
mut deneyimleriyle urar; "bu tr
deneyimlere kar doalc bir 'samimi
ainalk' sergiler"; "sosyologun, sm
rnn, basknn ve adaletsizliin daha
az olduu bir toplumsal yapya doru
gidilirken son noktada ahlki ve siya
sal bir rol oynadnn farknda oldu
unu" gsterir.
Amerikal sosyolog Robert A. Nis-
bet'in almalar hmanist sosyoloji
nin tipik bir rneidir. (Nisbet, 1978'te
emekli olana kadar Columbia niver
sitesi'nde Albert Schweitzer nsani Bi
limler Profesr'yd.) nemli kitap
lar arasnda The Quest for Community
(1953), The Sociological Tradition (1966),
The Twilight of Authority (1975), His
tory of the Idea of Progress (1980) ve
The Present Age'i (1988) sayabilece
imiz Nisbet'in almalarnn karakte
ristik zellii, sosyolojiyi, asla ayrla
mayacana inand disiplinler olan
felsefe ve tarihle kaynatrmasdr. Nis
bet, bir neo-muhafazakr ve kesinlikle
bir ahlk olarak adlandrlmtr ve
kitaplarnn nemli bir ksm, modern
liin ahlki krizi, brokratik devlette
iktidarn merkezilemesi ve libera
lizmin mulak mirasnn incelenmesini
ierir. Ayrca bkz. hmanizm.
h m a n i z m (humanism) zn bal
ca nceliin her zaman insan karlar
ve onuruna verilmesi gerektii inanc
nn oluturduu, ok geni kapsam o-
lan bir felsefeler kmesi. Hmanizmin
kkleri genellikle antik Yunan'a kadar
gtrlmtr, ancak tohumlar baka
yerlerde de grlebilir (rnein, dikkatle
ri Tann'dan ve tinsellikten uzaklatrp.
hmanizm 310

''insanlard ve onlarn sanat, edebiyat Barthes'n gstergebilimsel almala

ve tarih eserlerini incelemeye ynelt rnda yazarn ld ve eylerin "mer-
meye alan Rnesans'ta; Aydnlan- kezsizlemi" bir doas olduu iddia
ma'nn "aklsalla dnk ilerici kay edilmi, bylece insan zne yaratcl
glarnda; Tanr'nn ldne inanan n merkez noktasndan karlmtr;
Modernist harekette). Louis "Althusser de, insana duyulan i-
Hmanist felsefeler, deiiklik ser nancn epistemolojik bir felaket, bir
gilemekle birlikte, "insann her eyin "z idealizmi" ve "burjuva ideolojisi
ls olduu"nu syleyen Protago nin miti" olduunu ileri srmtr. Yi
ras'la, ya da "insanln gerek incele ne de hmanizm, tm bu saldrlara ra
me nesnesinin insan olduu"nu syle men, Bat dncesinde geni bir etki
yen Papa'yla ayn eyi vurgularlar. En yapmaya devam etmektedir.
yaygn hmanizm dncesi de, d
ncelerinin merkezine Tanr'y koyan
*dinlerin reddedilmesini ierir. Dn
yann her tarafndaki Hmanist Birlik
ler (rnein Humanist dergisinde olu
mu birlik gibi), "dnyann doasnn,
insann niyetleri ve faaliyetlerinin insa
ni giriimlerde belirleyici rol oynaya
bilmesine olanak tand, evresel or
tamn sadece koullandrc bir etken
olabilecei" grndedirler (C.W. Ree
se, The Meaning of Humanism, 1945).
Hmanizm ada sosyal bilimde
pek ok biime brnmektedir. rne
in, genellikle Kari *Marx'm ilk yaz
laryla, bilhassa "yabanclama gr
yle birlikte anlan bir "Marksist h
manizm vardr. Bazen nc G di
ye adlandrlan hmanist psikoloji, r
nein Gordon "Allport, William "Ja
mes ve A.H. "Maslow'un almala
rnda grld gibi, gerek "davran
ln gerekse "psikanalizin kar
snda bir yerde durur ve "benlik ile o-
nun potansiyelinde odaklanr. Yine, C.
Wright "Mills, Alfred McClung Lee
ve dierlerinin almalaryla zdele
tirilen bir "hmanist sosyolojiden sz
edilebilmektedir.
1970'lerden sonra "yapsalclar ile
"yapbozumcularn yazlarnda hma
nizme gl eletiriler yneltilmitir.
Szgelimi Michel "Foucault'nun al
malar, insan zne zerinde ykselen bil
gilerin gelimesinin bir "arkeolojisini
sunmu; Jacques Derrida ile Roland
Iowa Etkileimcilik O k u l u (Iowa olan farklln... gruplar arasndaki
School of interactionism) bkz. Kuhn, hareket zgrl asndan grece
Manford byk bir farkllk olduu"nu iddia e-
diyor; ayrca, Hindu kast sisteminde
irk (race) bkz. rk sosyolojisi (bu okulu eletirenlerin iddia ettikleri
gibi), ABD'de beyazlar ile siyahlar a-
rk ayrmcl, rklk (racialism,
rasndaki ilikilere gre daha az gei-
racism) Irk ayrmcl, bir gruba sade
kenlik ve daha az atma grlp g
ce toplumsal dzeyde belirli bir rka ait
rlmediini tartyordu.
fiziksel veya dier zelliklere sahip ol
Bu okula ynelik en kalc eletiri
duu iin eit olmayan muamele ya
Oliver C. Cox'un Caste, Class and Race
plmas anlamna gelmektedir (bkz. rk
(1948) adl yaptdr. Cox bu ince
sosyolojisi). Irklk ise, rk ayrmcl
lemesinde, Hindistan'n koullar ile
nn konusu olan zellikleri, olumsuz
ABD'nin koullar arasnda temel bir
deer biilen toplumsal, psikolojik ya
farkllk bulunduuna; kast ayrmlar
da fiziksel zelliklerle ilikilendirerek
nn Hindistan'da eitsizlik ilkesine
rk ayrmcln destekleyen, determi-
dayanan btnlkl bir sistem olduu
nistik bir inan sistemidir. ABD ve
na, oysa Amerika'daki "renk enge
Hollanda'daki rkln aydnlatc bir
l i n i n , o sistemin eitliki ilkeleriyle
karlatrmal incelemesini yapan bir
fiilen elitiine iaret etmektedir.
metin iin bkz. Philomena Essed, Un
derstanding Everyday Racism (1991). rk sosyolojisi (sociology of race)
Bugn baz sosyologlar, "rk" terimi
Irk likilerinde Kast O k u l u (Cas
nin trnak iindeki kullanlmasnn bi
te School of Race Relations) Bazen
reyleri ve gruplar bu ekilde katego
*kast terimini ABD'de beyazlar ile si
riletirmenin, farkl olarak tanmlanm
yahlar arasndaki ayrlk iin kullanan
"rklar'n genetik yaplan arasndaki
yazarlara verilen isim. Bu alandaki en
geerli bir biyolojik ayrma dayanma
dikkat ekici yaynlar unlardr: W.
dn gstermenin kullanl bir yolu
Lloyd Warner, "American Caste and
olduunu kabul etmektedirler. Irksal
Class" (American Journal of Sociology,
1936); Gunnar Myrdal, An American kategoriletirme (her zaman olmasa
Dilemma (1944) ve John Dollard, Caste da) ounlukla fenotipik farkllklara;
and Class in a Southern Town (1937). yani, yz zelliklerindeki, deri rengin
deki, vb. farkllklara dayanr. Ancak
Amerika'daki rk ilikilerinin bu
bunlarn genotipik farkllklarla (gene
ekilde yorumlanmas, olduka ksa
tik yaplantaki farkllklar) karlkl
srmekle birlikte hararetli bir tartma
ilikisi yoktur. Ayrca saygn bilimsel
dourmutu. Myrdal kendi analizini
grler, sz konusu temellere gre
savunurken, '"kast' ile 'snf terimleri
kategorize edilmi halklar arasnda do
arasndaki bilimsel bakmdan nemli
utan gelen kiilik farkllklar, zek
rk sosyolojisi 312

farkllklar, vb. bulunduunu artk ka bunlarn rksal olarak blnm top

bul etmemektedirler. Irk sosyolojisi lumlarda varolan konumlaryla nasl
byk lde, toplumsal dzlemde ku ekillendirildii ve deitirildiini kav
rulmu toplumsal grup blnmelerinin rayamadan, gemi tarihlerinin basit
neden ve sonularn, bu blnmenin bir miras olarak yorumlama eilimi
yukarda bahsi geen faktrlerden her ortaya kmaktadr. Genelde bu tr a-
hangi birisine yaplan bir gnderme a- ratrmalarda, aznlklarn toplumdaki
raclyla merulatrlp merulat- ounluun toplumsal yaplarndan ay
rlmadna bakmadan, szde rklarna r, greli olarak kapal ve etnik biim
gre (anti-semitizm rneinde olduu de tanmlanm toplumsal yaplar iine
gibi) incelemekle ilgilenmektedir. yerletirilmesi abartlmtr.
Bununla birlikte, rkn bir toplum Irksal dzlemde tanmlanm grup
sal kurgu eklinde tanmlanmasnn - larn, toplumun genel tabakalama sis
zelliklerinden birisi, nfusun hangi ke temi iindeki konumu son derece tar
simlerinin gerekten ayr bir etnik grup tmaldr ve bunun n plana kmas,
oluturabileceiyle ilgilenen boyutu ksmen sosyolojinin bu dalnn iinde
nun (ortak tarihsel kken temelinde gelitii tarihsel koullan (ABD'de
belirli zellikleri paylama, birbirine kleliin miras, Beyaz olmayan a-
sk skya balanm toplumsal etkile znln devam edegelen g, s
im modelleri ve bir ortak kimlik duy mrgecilik tarihi ve daha yakn za
gusu gibi) nemini azaltmasdr. 1960'- manda aznlklarn nc Dnya'dan
lar Amerika'sndaki Black Power hare Avrupa'ya g) yanstr. Bu konuda
keti gibi gelimeler ile kltrel ve si birbiriyle zt grleri savunan eitli
yasal etnik aznlk hareketlerinin (- yaklamlar vardr (genel bir fikir iin
zellikle genler arasnda) yaygnlama bkz. R. Miles, Racism, 1989).
s, sosyolojik aratrmalar etnisitenin Birinci Dnya Sava civarndaki
doas ve biimleri zerine almaya yllarda, Robert Park ve bakalarnn
tevik etmitir. Irk sosyolojisi iinde ABD'de gelitirdii ilevselci kuram
bulunan alanlarn ou gibi bu incele lar, rksal dzlemde tanmlanm azn
me alan da son derece tartmaldr. lklarn, toplumda evsahibi konumunda
Baz sosyologlar, bu tr incelemelerin olan ounluun tabakalama sistemi
-zellikle olduka etnosantrist biimde iinde er ge asimile olacan ve top
sapkn *alt-kltrler olarak tanmlana luma katlmalar sonucunda toplum
bilecek konulardaki aratrmalar kap sal dengenin salanacan varsaym-
samas durumunda- ounluk olan gru tr. Irka dayal nyarg ve ayrmclk,
bun sergiledii rk tutumlar ve rk zor bir dnem olan yeniden uyum ev
ayrmcln dorulayabilecei ya da resinde ortaya kan geici bir feno
glendirebilceini iddia etmektedir mendir. Burada vurgu, aznlklarn o
ler. Baka bir tehlike ise, rksal olarak topluma getirdikleri kendi deer ve ya
tanmlanm bir aznl geliigzel bir am tarzlarn terk edip, ev sahibi top
ekilde etiketleme ya da stereotiple- lumu karakterize ettii varsaylan de
tirme sonucunda, -yle olmad halde- erlerle yaam tarzn kabul etmesi ge
etnik aznlk (yani, ortak bir kltr ve rekliliine yaplmtr. Tabii bu kuram,
asimilasyonun ev sahibi ile gmenin
yaam tarzna sahip bir grup) snfna
kar karya gelmesinin sonucu oldu
sokmaktr. Ayrca, etnik aznlklar top
unu (ya da olmas gerektiini) ileri
lumun genelinden ayr incelendiinde,
sren etnosantrist varsaym, sreklilik
kendilerine zg yaam tarzlarn,
313
sergileyen bir atma ya da bir tr rk
sal oulculuun ortaya kabilmesini
gz ard etmesi ve ampirik bakmdan
gzlemlenebilir boyut ile rka dayal
nyarg ve ayrmcl kmsemesin siyonlarnn ileri kapitalist toplumlar
den dolay ar eletirilere maruz kal
mtr.
En ak biimiyle John Rex'in a
lmalarnn rnekledii daha derinlikli
bir yaklam, Weberci ncllere da
yanmaktadr. Rex'e gre, "rk ilikileri
durumlar" belirli gruplar arasndaki
"atmaya iaret eder ve tm toplum
sal tabakalama sisteminde rksal dz
lemde kategoriletirilen gruplar do
masna yol aar. Rex, ngiltere'deki
ampirik almasnda, siyahlarla be
yazlarn "yaam anslarndaki farkl
lklar incelemek zere Weberci snf
kavramna bavurmu ve siyahlar he
def alan "rk" ayrmcl ile rksal ay
rmcln, siyahlar, temeldeki beyaz
snf yapsnn en altna ve dna ittii jesinde siyah ailelerin durumunu ele
sonucuna varmtr. Bu durum, kendi
ne zg bilinci ve siyasal eylem bi
imlerini yaratt zaman, bir siyah
"aa snfnn oluum srecinde ol rica's! (1985) ve Ira Katznelson'n si
duundan sz edebiliriz.
lk dnem Marksist kuramlar (-
zellikle O.C. Cox, Class, State, and
Race, 1948), rk ile snf arasnda ok
daha basit bir ba saptamlardr. Buna
gre rklk, bir ortak ve temel snf
"kimliini paylaan siyah ve beyaz i
ileri blmeyi -ve buna bal olarak
kontrol altnda tutmay- amalayan,
kapitalizmde gelimi bir ynetici snf
*ideolojisidir. Fakat bu sav, rkln
kkenlerini bazen kapitalizme hizmet
eden ilevlerle aklamasndan dolay,
tarihsel bakmdan hatal ve kanlmaz
biimde ilevselci olmakla eletiril
mitir. Daha sonra, (aralarndaki tart
ma ounlukla devam etmekte olan)
bir dizi kayda deer neo-Marksist ve
post-Marksist yaklam ortaya km
ve bunlar da, rk, snf ve kapitalizm
rksallastrma
arasnda daha az belirlenimci bir yo
rum getirmeye almlardr. rnein
Robert Miles (Racism and Migrant
Labour, 1982) "rksallam snf frak
da kuruluunu incelemitir.
Bazen bu tr kuramsal tartmalar
dan ayr grnmesine karn, bu tart
malarn rettii ve onlara katkda bu
lunan, ok geni bir yelpazedeki baka
ampirik temelli sosyolojik aratrma
lardan da sz etmek gerekir (bunlarn
en iyileri Amerikal sosyologlarn a
lmalardr). Sz konusu aratrmalar,
rksal inan sistemleri, rk ayrmcl
ile dezavantajl durumda olmann bo
yutu ve doas, aznlk topluluklarnn
-zellikle konut ve "emek piyasalarn
daki- dalm, younlamas ve "ayr
m konusundaki incelemeleri kapsa
maktadr. Lee Rainwater'in (tartmal
olmakla birlikte) federal bir konut pro
ald nefis incelemesi Behind Ghetto
Walls (1970), Howard Schuman ve ar
kadalarnn Radical Attitudes in Ame
yahlarn ABD'nin kuzey ehirlerine
gne dair siyasal tepkilerle ngilte
re'deki gn karlatrmal bir ince
lemesi olan Black Men, White Cities
(1973), bu konudaki iyi rneklerdir.
Britanya'yla ilgili en iyi zet metin i-
in bkz. David Mason'n Race and
Ethnicity in Modern Britain (1995).
rklk, k u r u m s a l l a m (racism,
institutionalized) bkz. kurumsallam
ayrmclk
rksallastrma (racialization) Bir
grubun rk olarak kategorize edildii
toplumsal sreler.
i a t r o j e n e z ( d o k t o r kaynakl) (iat-
rogenesis) Klasik Yunancadaki iatros
("hekim) ve genesis ("kken") szck
lerinden gelen ve szlk anlam "dok
tor kaynakl" olan iatrojenez terimi,
tbbi mdahalelerin yol at hasta
lklar anlatan bir terimdir. Bir feno
men olarak yaygn kabul gren bu tar
tma kendi boyutlarn amtr. atro
jenez terimini, zgrl ve adaleti s
nrlayp bireyleri bozduu ve gsz
duruma getirdii iin sanayi toplumu
na, zellikle sanayi toplumunun tek
nolojik ve brokratik kurumlarna y
nelttii daha genel bir saldrnn paras
olarak sosyal bilime sokan Ivan Illich'-
tir (Medical Nemesis, 1976). Illicit, iat-
rojenezin tbbn olumlu yararlarn bas
trd kansndadr. Bu dorultuda ba
lca tip iatrojenez saptar. Klinik iat
rojenez, hastanede ortaya kan sorun
larla; verilen ilalarn ve doktorlarn
ihmali, dikkatsizlii ya da yanl uy
gulamalarnn hastann zehirlenmesine,
sakatlanmasna, hatta lmesine yol a-
an ve byk oranda istenmeyen yan
etkileriyle urar. Toplumsal iatroje-
nezin alan ise, "tp pratiinin, insanla
r tedavi edici, nleyici, endstriyel ve
evresel tbbn tketicileri olmaya -
zendiren hastalkl bir toplumu glen
direrek, hastal besleme" srecidir.
Byle bir durumda insanlar hastalk
hastas olur ve kendilerini tp uzmanla
rnn merhametine brakmaya gnll
olurlar (bu, insann bireysel yetenekle
rinin krelmesine yol aacak bir tp ba
mlldr). Son olarak kltrel iatro
jenez. toplumlarn "ac ekmeye, gten
dmeye ve lme kar salkl tepki
l e r i n i yok ederek kendi yelerinin ira
desini zayflattn ngrr. Bu anla
myla tm kltr "tbbilemekte" ve
siyasal problemler ile toplumsal prob
lemler artk tbbn alanna girerken, dok
torlar da rahip roln stlenmektedir.
lllich'in argmanlar, modern ya
amn ar profesyonellemesi ve
brokratlamas hakkndaki daha ge
ni tartmalar balamnda deerlendi
rilebilir. Jack Douglas gibi baka sos
yologlar, tbbn profesyonellerin uygu
lamalarnn maksat d sonulara yol
aabilecei tek alan olmadn, bazen
baka toplumsal problemlerle ilgili
mdahale abalarnn da zaten varolan
glkleri iyice arlatrabileceini i-
leri srmlerdir. Bu sorun ayrca sap
knla dair etiketleme kuramnn bir
parasdr. Ayrca bkz. tbbileme.
e m e k piyasas {internal labour-
market) bkz. emek piyasas; emek pi
yasasnn blnmesi
i g {internal migration) Ulus dev
letlerin snrlar iinde, emein ekono
mide byme kutbunu oluturan bl
gelere doru g etmesini karlayan
nfus hareketleri. Bu tr nfus hare
ketleri 1950'lerden beri -zellikle ge
limekte olan lkelerde- ciddi oranlara
ulamtr. Kentleme ve sanayile
me sreleriyle birlikte ilerleyen bir ol
gu olan i g, krdan kente byk apl
nfus hareketlerini de kapsar. Bu ko
nudaki tartmalar, i gn aklan
masnda "itici" faktrlerin mi "ekici"
faktrlerin mi daha nemli olduunda

315
ve i gn sonucu saylan proleter
leme ve kyllkten uzaklama s
relerinde odaklanmtr. Ayrca bkz.
sosyolojik g aratrmalar.
i kaynakl d e p r e s y o n {endogenous
depression) bkz. depresyon
i s m r g e c i l i k (internal -or domes
tic- colonialism) Tek bir ulus devlet ya
da toplum iinde "merkez" ile "perife
ri" arasndaki smrye dayal ilikile
ri nitelemek amacyla yaygn biimde
kullanlan bir terim. smrgecilik,
ABD'de beyazlarla siyahlar arasndaki
ilikiler, Latin Amerika'da Kzlderili-
Beyaz ve Kzlderili-Mestizo (spanyol
ya da Portekiz melezi) ilikileri ve ay
rca, Sovyet devleti ile Sovyet toplumu
arasndaki smrye dayal ilikileri
(zellikle zorla kolektifletirmeden
sonra kylln, sanayilemenin da
yatlmasndan sonra ii snfnn du
rumunu) tanmlamak iin kullanlmak
tadr. Son drt yzylda Britanya'nn
ulusal gelimesinde adann d ksmla
rna yerleen Kelt kkenli skolarn,
Gali ilerin ve rlandallarn durumu da
bu terimle ifade edilmitir (bkz. M.
Hechter, Internal Colonialism, 1975).
smrgecilik terimi, esas olarak
kat biimde tanmlanm bir smr
gecilik kavramyla paralellik kurmann
aka zorlamas nedeniyle byk l
de eskimitir. rnein, smrgecilik
bir ulusun ounluunun dardan ge
len bir aznlk kesim tarafndan sm
rlmesi ve denetlenmesini ieren bir
kavram olduu halde. Amerika'daki
siyah nfus saysal olarak aznlktadr
ve asl "d"" grubu oluturmaktadr.
Yine de i smrgecilik kuramnn
yandalar, bu tr farkllklarn dnya
nn dn bir kesinde ezilen tm azn
lklarn (genellikle rksal aznlklardr
bu kesimler) yaadklar ortak dene
yimler karsnda fazla bir nemi ol
madn vurgulayp, bu terimin kulla
ierik analizi
nlmasn hararetle savunmaktadrlar
(rnein bkz. R. Blauner, Racial Opp
ression in America, 1972).
-giriimci (intrapreneur) bkz. giri
imci
i - g r u p (in-group) bkz. d-grup
i-ynelimlilik (inner direetedness)
bkz. teki-ynelimlilik
iebak (introspection) Bir insann
kendi dnceleri, duygular ve dene
yimlerini irdelemek iin kendi iine
(zihnine) bakma srecini anlatan bir te
rim. ebak yntemiyle toplanacak
verilerin zihinsel sreleri irdeleme a-
sndan deerli olabilecei aktr, fa
kat bizim iebakmz hatasz olmaya
bilir ve birok zihinsel sre de bilinli
iebakm gereklemesine uygun de
ildir. Ayrca bkz. davranlk.
iebakllk (introspeclionism) bkz,
davranlk
i e d n k l k (introversion) bkz. d
adnklk ve iednklk
i e r i k a n a l i z i (content analysis) erik
analizi, zgr biimde meydana km
olan bir metni, anlamnn ok daha dar
bir zetine ya da temsiline indirger.
Bernard Berelson (Content Analysis in
Communication Research, 1952), ie
rik analizini "iletiimin ak ieriinin
objektif, sistematik ve niceliksel bir ta-
nm"n -bu ar dar bir tanm olsa bi
le- "yapmay amalayan bir aratrma
teknii" olarak tanmlamaktadr. erik
analizi teknii byk oranda 1940'l
yllarda, propaganda ve iletiimle ilgili
almalarda gelitirilmitir ve Harold
Laswell'm "Describing the Contents of
Communication" adl denemesinde i-
fade ettii gibi, "Kim kime ne diyor ve
nasl etkiler douruyor?" eklinde -
zetlenebilir (bkz. Lasswell vd., Propa
ganda, Communication and Public
ieriksel aklsallk 316

Opinion, 1946). erik analizi sre i- izilir. Ensest ilkesi en ak biimde,

inde dilbilimden ve enformasyon bi Margaret Mead'in aktard Arapaho
liminden daha ok yararlanmaya ba deyiiyle ifade edilebilir: "Kendi an
lamtr. neni, kendi kz kardelerini, kendi do
erik analizi en basit biimiyle muzlarn ve topladn kendi patates
sayma ilemlerinden (rnein bir uyu lerini yiyemezsin./Bakalarnn annele
may yanstacak, konu profilleri ka rini, bakalarnn kz kardelerini, ba
racak ya da yazarn slbunu gstere kalarnn domuzlarn ve bakalarnn
cek ekilde) oluur, fakat bir sreden topladklar patatesleri yiyebilirsin."
beri gramatik ve semantik ilerlemeler
de aratrlmaktadr. Bunlar iinde "yar i g d l e r (instincts) Sonradan re
dmc nermeler" oluturmaya ya da nilmekten ziyade doutan geldii (ter
kk bir szcn deiik biimleri biyeden ziyade doann rn olduu)
("olmak" fiilinin deiik biimleri olan ve nbelirlenmi bir nitelik tad d
"-im", "-sin", "iz", "-cek", '"-di". "- nlen trsel zellik kalplar, insan
sayd" ve "mutu" gibi) ve ilikili ol davranlarndan hangilerinin igd
duu durumlar saymaya, ayrca ayn sayld yazarlara gre deimektedir.
ekilde telaffuz edilen bir szcn Sigmund Freud'un, yaama ve lme
farkl anlamlarndaki "mulakl kal (Eros ve Thanatos) temellenen iki asli
drmak" ya da bu anlamlar birbirinden igd (drt) formlasyonu bu konu
ayrmaya ynelik giriimleri sayabili ya iyi bir rnektir. Fakat sosyologlarn
riz. Daha istekli bir biimde ierik a- toplumsal renmeyi ne karmalar
nalizi, genel semantik kavramlar ("ba ve tipik biimde igd kavramndan
ar" veya "din" gibi), slp zellikle uzak durmalar ilgin bir eilimdir.
rini (kmseme ya da abartma gibi) Ayrca bkz. doa-terbiye tartmas;
ve temalar (rnein, "muhafazakr bir sosy o- biyoloji.
g olarak din") saptamaya da alr.
iine a l m a (inclusion) bkz. kapanma
Bu, normal olarak, Harvard General
Inquirer gibi bir sistemin tipik rneini iki d k n l ve alkolizm (drin
oluturduu, insann bilgisi ile bilgisa king and alcoholism) Depresan bir ze
yarn hzl, etkili gcnn karmak bir hirleyici olan alkol ime, ou klt
etkileimini gerektirir. erik analizi rn bo zamannda grlen yaygn bir
nin, yapay zekyla ortak alanlar ve alkanlktr; hatta birok dinsel ve
teknikleri de vardr. (Ancak yapay ze dnyevi tren ile ritelin temel un
k daha genel ve ak ulu malzeme surlarndan birisi olduuna bile inanl
lerle baa kmak zorundadr.) Ayrca maktadr. Yine de, baz kltrler (r
bkz. kodlama. nein, Mslmanlar) alkol kullanmn
dinsel nedenlerle yasaklarken, Finlan
ieriksel aklsallk (substantive ra
diya gibi baz lkeler toplumsal ne
tionality) bkz. biimsel aklsallk
denlerden dolay alkol bulundurmay
ievlilik (endogamy) Belli bir akraba sk kurallara balamann yollarn a-
grubu iinde evlenmeyi tercih eden ya da ramtr. Alkoln toptan yasaklanmas
ngren bir pratik. evliliin ztt olan konusunda en ok bilinen baarsz r
ilke ise devliliktir (exogamy): Buna nek 1920'li yllarn ABD'sidir. ngilte
gre de, akraba grubunun dnda evli re'de ise alkol bulundurma Birinci
lik yapma tercih edilir ya da ngrlr Dnya Sava'nda karlan ruhsat ya
ve bu snr genellikle ensest tabusuyla salaryla dzenlenmitir. kinci Dnya
317 idare kuram, klasik idare kuram

Sava'ndan beri ileri sanayi lkeleri ifade etmeliyiz: Dnya Salk rgt
nin ounda alkole yaplan harcamalar, ile benzer kurulular artk alkolizmin bir
bo zamana ayrlan hane bteleri ora hastalk eklinde tanmlanmasn kabul
nnn ykselmesinin bir paras olarak etmemekte ve bugn alkol bamll
dikkat ekici lde ykselmitir. ki zerine yaplan almalar genellikle,
hl ya kala ya da erkek deerleri ve toplum ve kltr kuram dahil olmak
kalenderlikle birlikte anlan bir ey zere, kapsaml bir perspektifler k
olmasna ramen, evde ime eilimin mesi erevesinde bilgi sunmaktadr.
de art gzlenmektedir. Publar, barlar
ve meyhaneler bir anlamda erkeksi a- kinlik (immanence) bkz. aknclk
lanlar olma zelliklerini kaybetmi de
isel d e i k e n l e r (endogenous vari
illerdir. Alkol bir boalma aracdr ve
ables) bkz. yapsal denklemler
muhakeme gcne zarar verebilir; l
l bir ekilde alndnda boaltc isel t a t m i n (intrinsic satisfaction)
etkisi toplumsal bakmdan deerli bir bkz. znel alma deneyimi
nitelik kazanr, ancak muhakeme g
cne zarar vermesi anlamnda, kaza id (id) bkz. psikanaliz
yapma, gvensiz cinsel iliki kurma ve
benzeri eyleri arttrma ihtimali ere idare kuram, klasik idare kuram
vesinde salkla ilgili ierimler tar. (administrative theory, classical ad
ministrative theory) Esas olarak Henri
mek, rnein karlkll, iine al
Fayol'un (1841-1925) nclk ettii
may ve dlamay kapsayan dier rit-
*rgt kuramnn ilk ekli. Fayol'un en
eller gibi eitli sembolik anlamlar ta
ok ilgilendii konu, karmak bir
r. Bu noktada zellikle sembolik et-
iblm ierisinde belirlenmi olan
kileimcilerin, antropologlarn ve alt-
eitli grevleri koordine etmekte "en
kltr kuramnn perspektifleri aydn
aklc" dzenlemeye ulamakt; bkz.
latcdr.
Henri Fayol, Genel ve Endstriyel da
Alkolizm, alkole ciddi derecede re (Administration industrielle et gene
baml olmaya ya da alkol mptell- rale, 1916). Fayol'un kendisi, ynetim
na tbbi adan tehis konabilecek - konusundaki fikirlerinin -siyasal ve
zel bir durumu karlayan bir terim o- dinsel giriimler dahil olmak zere- tm
larak bulunmutu. On dokuzuncu yz formel rgtlerde uygulanabileceini
yln ortalarna dayanan alkolizm teri ok ak bir dille ortaya koymu olma
minin kabul, ABD'de 1930'lu yllarda sna ramen, bu kitabn ngilizceye
kurulan Mehul Alkolikler gibi grup Genel ve Endstriyel Ynetim (Gene
larn kendi kendine yardm felsefesinin ral and Industrial Management, 1949)
ke tan oluturmaktadr. Alkolizm adyla evrilmesi esas olarak onun i
ayrca bir hastalk, genetik bir bozuk letme ynetimiyle ilgilendii varsay
luk, psikolojik bir problem ve ters i- mna dayanmaktadr. Franszca "admi
levli ailenin rn olarak tarif edil nistration" terimini "management" ola
mitir. kinin ve youn iki tketimi rak karlamak, bu yaklamn alterna
nin kk ve ciddi sularla (zellikle tif bir ekilde "klasik bilimsel ynetim
iddet eylemleri ve araba kazalar), sa okulu" diye adlandrlmasna neden ol
lk problemleriyle ve iyeri kazalaryla mutur. Bu yaklamn daha yakn za
ilintili olduuna ise hi kuku yoktur. manlardaki taraftarlar, Lyndall Ur-
Yine de son yllarda alkolizm terimi vvick ile Peter F. Drucker gibi isimleri
nin hakl gerekelerle eletirildiini de bu gruba sokarlar.
ideal konuma (sz) durumu 318

Ynetsel faaliyetleri kapsayan bir kurallara uyup kendilerinden beklenen

kuramsal analizin ilk savunucusu oldu rolleri yerine getirerek bu hedefler
u herkese kabul edilen Fayol, yne dorultusunda rutin bir alma iine
timin anahtar ilevlerini "ngrde bu girdikleri varsaylr. Dahas, azami et
lunma" ve "planlama" eklinde sapta kenlie ulama abas iinde, dikkatle
mt. Onun grnce en aklc ve et izlenmesi ve maniple edilmesi gere
ken rgtler, "birlik, sreklilik, esnek ken eyler sadece bu yap iindeki de
lik, titizlik, kumanda ve denetim"i ko ikenlerdir. rgtn iinde bulundu
laylatrc bir plan uygulamay baa u ortamla karlkl ilikisi (rgtn
ran rgtlerdi. darenin evrensel ilkele dnda kalan, yine de i ileyiine
ri daha sonra bu hedefler iinden da yansyan sonular douran eitli fak
mtlarak karlacakt. darenin evren trlerle birlikte) sistemli biimde gz
sel ilkelerini yle sralayabiliriz: ka ard edilmektedir.
deme zinciri (otorite ve sorumluluun Akas, her iki perspektif de, bi
genel mdrden son iiye kadar ke reylerin, kendi refahlarndan bamsz
sintisiz biimde akmas), kumanda bir olarak ve kolektif hedef ile bireysel a-
lii (herkesin iletiim kurduu tek bir malar arasndaki ilikiyi hi dn
amirinin olmas), denetim piramidi (ilk meden, rgtn etkenliini azami d
kademe yneticilerinin snrl sayda zeye karacaklarn veri kabul ederek
ilevleri ile astlarnn bulunmas, ikinci olduka determinist bir gr benim
kademe yneticilerinin kendilerine ba semitir. rgt analizinde, ok deiik
lanan ilk kademe yneticilerini denet eilimdeki yazarlar ile yaklamlardan
lemeleri ve bu piramidin genel mdre meydana gelen nsan likileri Hare-
kadar uzanmas); ortak bir yn duygu keti'ni bir araya getiren etken de ite
su (benzer ilerde alan insanlarn bu varsayma kar kmalardr. Bu tr
genel plana uygun olan ortak bir hedefi eletirilere ramen, klasik idare kura
takip etmeleri), ite uzmanlama (ki mnn, iletmelerle ve kamu idaresiyle
ilerin belli bir alanda uzmanlap daha ilgili incelemeler zerinde byk bir
verimli hale gelmeleri) ve son olarak etki brakm olduu yadsnamaz. Ay
bireysel karlarn rgtn genel kar rca, pek ok yneticinin hedeflerini
larna tabi klnmas. Kukusuz eksik netletirirken bavurduklar temel kav
bir listedir bu, fakat idare kuramnn ramlarn kayna hl idare kuramdr.
kilit nermesini sergileme asndan
yeterlidir. rgtn hedeflerine ulama ideal k o n u m a (sz) d u r u m u (ideal
nn en etkin yolunu, ilevsel bakmdan speech situation) bkz. eletirel k u r a m
belirlenmi ve hiyerarik bir doas o-
i d e a l t i p (ideal type) Sosyolojide ideal
lan yap salayacaktr (bkz. M.B. Bro-
tipler, bir aratrma ve aklama yn
die, Fayol on Administration, 1967).
temi olarak iktisatta, rnein kusursuz
Klasik idare kuram, ondan daha piyasa kavramnda daha yaygn grl
ada bir perspektif olan bilimsel mesine ramen, en ok Max * Weber'in
ynetim yaklam gibi, rgtlerin tar ismiyle birlikte anlan bir bak asn
tmasz biimde aklc ve (fiilen) ka yanstr. Weber'e gre, bir ideal tipin
pal sistemler olduklar nclne da kurulmas aka bulgulayc bir yn
yanmaktadr. Baka bir deyile, rgtle temdi, yani bir aratrma yntemiydi.
rin net ve tek hedefleri bulunduu, bu deal tip ne ortalama bir tiptir, ne de ger-
rgtlerde yer alan bireylerin de, n ek-dnya fenomenlerinin en yaygn
ceden belirlenmi emalar ve yapdaki rastlanan zelliklerinin basit bir tarifidir.

319
Dolaysyla, gerek brokrasilerin or
tak ynlerini saptayarak brokrasiye
dair bir ideal tip karmak sz konusu
deildir. Ayrca buradaki ideal, arzula
nan bir ama anlamnda normatif bi
imde kullanlmamtr.
deal tipler hakknda fikir yrtme
nin herhalde en iyi yolu. onlar "fikir
tipleri' olarak dnmektir; yani, sos
yologun gerek dnyaya ilikin olarak
kendi kafasnda yaratt, ama bunu,
en aklc olan ya da bir arada en aklc
uyumu gsteren eleri seerek yapt
bir eydir. Bu adan bakldnda, i-
deal brokrasi tipi, gerek brokratik
organizasyonlarn tutarl bir ara-ama
zincirinde en iyi uyumu gsteren yn
lerinden oluacaktr.
Weber'in almalarnda rtk bi
imde bulunan dnce, bir ideal tipin
kurulmasnn gerek dnya hakknda
bir eyler renmenin yollarndan biri
si olduudur. Bu dnce, insan bilim
lerine aklc bir bak iinde yerleir:
yle ki, hepimizde aklc bir yetenek
vardr ve bizim aklc biimde dnp
hareket edebilmemiz dnyaya dzen
getirecektir. Anlalaca zere, aklc
bir ideal tip kurgulayarak dnyann na
sl ilediine dair bir ey renmi olu
yoruz. Ayn dorultuda, ideal tipi ger
eklikle karlatrarak, gerek brok
rasinin ideal tipten nasl ve niin fark
llaabileceine bakarak baka eyler
de renebiliriz. Bylece brokrasinin
ne olduu ya da ne olmas gerektiini
gsteren bir modele deil, tamamen a-
klc bir dzlemde hareket etseydi b
rokrasinin ne olabileceini gsteren bir'
modele ularz. Dolaysyla gerek b
rokrasilerde grnen irrasyonalite kay
naklarndan da ok ey renebiliriz.
deal tip karmak zor bir yntem
dir ve Weber'in iinden geldii neo-
Kant felsefi gelenee ok ey bor
ludur. Anglo-Sakson sosyologlar bu
anlaya hep kar kmlar, ideal tip
lere genellikle, gereklik karsnda test
ideoloji
edilmesi gereken bir tr hipotetik mo
del gzyle bakmlar, bylece Weber'
in yaklamna (en azndan) ayr bir
pozitivist yorum katmlardr. Bu ko
nuda en iyi aklamay u almada bu
labilirsiniz: Susan J. Hekman, Max We
ber and Contemporary Social Theory
(1983). Ayrca bkz. toplum imgeleri.
i d e a l i z m {idealism) Sosyal bilimler
felsefesinde, toplumsal dnyann - d i
er tm dsal alg nesneleri gibi- u ya
da bu kaynaktan gelen fikirlerden olu
tuunu varsayan konumu anlatmak i-
in kullanlan bir terim. Toplumsal
dnyay douran bu tr kaynaklar ara
snda Hegel'in "Geisf'n, Berkeley'-
in Tanr'sn ya da (sosyolojide en yay
gn biimde rastlanan) tekil insanlarn
zihinlerini sayabiliriz. Baka bir deyi
le, idealizmin ontolojik olarak ortaya
att sav, toplumun ancak insanlarn
onun varolduunu dnmesi kouluy
la varolduudur. dealizmin epistemo
lojik iddias da, toplum hakknda bilgi
edinmenin doru yolunun bu dnce
nin irdelenmesiyle bulunabileceidir.
Peter Winch'in The Idea of a So
cial Science'da (1958) savunduu ko
num, sylem analizinin baz versiyon
lar da saf idealizme ok yakn olmakla
birlikte, ada sosyal bilimde saf ide
alizm konumuna en yakn izgiydi.
Fakat daha yaygn bir durum olarak, i-
dealizme ynelmi sosyologlar u iki
ynden birisini tercih etmiler; ya top
lumsal dnyada zihinsel ve maddi fe
nomenlerin bir arada varolduunu n
gren sentetik bir ontolojiye dayanm
lar ve bu yaklam, byk lde *am-
pirist bir epistemolojiyle birletirmiler
(Max Weber rnei iin iddia edildii
gibi), ya da idealist bir ontolojiyi, gz
leme epistemolojik ncelik tanyacak
ampirist bir vurguyla birletirmilerdir
(muhtemelen sembolik etkileimcilik-
te ve etnometodolojide olduu gibi).
ideoloji (ideology) deoloji teriminin
ideoloji 320

uzun, karmak ve olaanst derecede tam tersine, o zamana kadar gzlerden

zengin bir tarihi vardr. zellikle sos gizlenmi, zellikle kendisi gibi ente
yolojik bir kavram olarak ideoloji Kari lektellerin gzlerinden saklanm bir
"Marx'in almalaryla gndeme geti tarihin rn ve bu niteliiyle bir ide
rilmitir. Nitekim ideolojinin bugne olojik doktrin olduudur. Marx'in bu
kadar sosyolojik bir analizde kullanl rada szn ettii gizli tarih, ksa bir s
mas, ya sz konusu analizin Marksist re sonra "snf mcadeleleri tarihi" diye
olduuna ya da Marksizmden gl bi isimlendirecei "gerek, etkin insanlar"n
imde etkilendiine iaret saylmtr. tarihidir. Entelektellerin bu tarihi fark
Burada aklda tutulmas gereken nemli etmesinin zellikle zor olmasnn ne
bir nokta, ideoloji kavramnn atf yap deni de, genellikle an egemen fikir
t toplumsal fenomenin (genelde fi leriyle (ki bunlar her ada ynetici s
kirler ya da kltr alan, daha zelde nfn fikirleridir) ilgilenmeleridir.
siyasal fikirler ya da siyasal kltr ala zetle, bu argman aadaki d
n), fikirler alan ile siyaset ve iktisat nceleri kapsar: Birincisi, Marx'in
alanlar arasndaki ilikilerle birlikte, "styapya kar "temele dayal toplum
baka sosyolojik gelenekler iinde de modelinin embriyonunu ve fikirler a-
uzun uzun tartlm olduudur. Da lannn ekonomi alanndan ayrlamaya
has, baka alanlardaki (zellikle We- ca, ekonomi alan tarafndan belir
berciler, Durkheimclar ve yapsalclar lendii varsaymn; ikincisi, baz (ege
arasndaki) bu tartmalar, Marksistle- men) fikirleri ideolojik klan eyin, bu
rin ideolojiyi kavramsallatrma anla fikirlerin eyleri egemen snfn yarar
ylarn nemli lde etkilemitir (ta na olarak gizledikleri grn.
bii ayn etkinin tersi ynde gerekle Marx'in iktisadi ve fikirsel alanlar
tii de sylenebilir). arasndaki ban niteliini ve bunun ya
deoloji kavramnn tarihinin kar n sra, ynetici snfn fikirlerinin nasl
makl ve bundan dolay ideolojiyi ta egemen fikirler haline geldiini ak
nmlamas istenenlerin karlat g lamaya ynelik en kararl abasn Ka
lkler, Marx'in, ideolojinin atf yapt pital'm (1867) birinci cildinde bulabi
fenomenle ilgili dank biimlerdeki liriz. lkin, Marx, eylerin ekonomide
ve bazen elikili tartmalarnn yete ve daha geni toplumsal dzlemdeki
rince gelitirilmemi ve ksmi bir nite gerek durumlar ile insanlarn onlar
likte kalmasnn sonucudur. Marx Al hakkndaki dnceleri arasnda bir
man deolojisi'ndt (1846), sadece artk farkllk meydana getiren temel meka
niin *Hegelci bir idealist olmadn nizmay aklar ve bu kapsamda, "din
deil, ayrca kendisinin ve baka pek sel dnyann sisle sarlm blgeleriy
ok insann niin uzun sredir bu tr le bir benzerlik kurar. Sonra, "bu dn
fikirlerin esiri olduunu aklamaya a yada insan beyninin rettii eylerin
lmt. Kendisinden sonraki yorumcu yaam katlm ve hem birbirleriyle
larnn makul olan ya da olmayan l hem insan rkyla ilikiye giren bam
sz varlklar olarak grnd"n id
lerde kavradklarn iddia ettikleri be
dia eder. Son olarak da, benim, (kapi
lirsizliklerin tmn bir kenara brakr
talist toplumlarda) emek rnlerine at
sak, esasnda Marx'in argman, "idea
fedilen fetiizm diye adlandrdm ey
lizmin (yani, fikirlerin tarihin itici gc
budur," der.
olduu inancnn) balca retisinin
herhangi bir anlamda Akl'n sonunda Bu fetiizmin ortaya kmasnn a-
kendi kendisinin bilincine varmas deil; pak olan sonucu, insanlarn (Marx'in
321
bilhassa iaret ettii burjuva iktisatla
r. Hristiyan din adamlar ve hukuku
lar dahil olmak zere), deerleri kendi
sinde ikin oduu dnlen eylerin ettikleri baka bir ey, bir toplumun
alnp satlmasdr. Marx'agore, bu de
erler insanlar arasndaki, "metalarn
piyasaya kendilerinin gidip mbadele
ye girmelerinin mmkn olmamas"
nedeniyle kendilerinden gizlenmi be
lirli ilikilerin rndr. Demek ki ka
pitalist toplumda insanlar, grnte e-
it (ya da tarafsz) olan "piyasa dei
imlerini, ister istemez kendi toplumla
r iindeki temel ilikiler olarak gr
meye balarlar; oysa Marx'a gre, da
ha temel olan ilikiler, "retimin gizli
meknf'nda gerekleen, derin bir eit
sizlikle ayrt edilen ilikilerdir." Bu
dorultuda, "toplumun egemen maddi
gc olan snf... toplumun egemen en
telektel gc [haline gelir]."
Feti metaforu ile Marx'in fetiiz
min kapitalist toplumlarda nasl ortaya
ktn belirlemesi, Marksist aratr ikili bilin.
maclar nemli lde, ama bazen ok
farkl ekillerde etkileyegelmitir. r
nein Gyorgy Lukcs, "yanl bilin
kuramn gelitirir ve yanl bilincin en
iyi nasl alabilecei konusunda ne
rilerini sunarken bu olgularn ikisinden
de yararlanr. Lukcs'n bak asnn ve dzeni muhafaza etmek, her eyden
Weber'den etkilendii bilinmektedir.
Oysa bir para Durkheim'dan ve "ya
psalc gelenekten etkilenmi olan Louis
*Althusser, Marx'in fikirlerini geliti
rerek, hem olduka zel bir anlamda
"hayali iliki" olarak bir ideolojik ili
ki anlay ortaya atm, hem de insan
larn "arma ilikisi gibi bir iliki i-'
Cinde konumlandklarn belirtmitir.
Daha yakn zamanlardaki aratr
maclar ise, genellikle Antonio "Grams
ci'nin "hegemonya nosyonunun etkisi
altnda, eitli dilbilimsel kavramlar ile
sylem analizinin dier kavramlarn
ideoloji kuramnda bir araya getirmeye
almlar; bu ekilde, ideolojik alann
isel yaam denebilecek alan aratrmay
ideolojik devlet aygt
ve pek ok kiinin greli zerklii diye
niteledii olguya bir ierik kazandr
may mit etmilerdir. Bu srete mit
"egemen fikirleri'nin retilmesi konu
sunda daha ayrntl ve sofistike ("me
ta fetiizmi kuram temelinde yapla
bilen saptamalardan ve bu tr fikirlerin
kendiliinden ynetici snfn fikirleri
olmas gerektii dncesinden daha
sofistike) aklamalar sunabilmektir. Fe
tiizm kuramn savunanlar hl vardr
ve bu kiilerin gznde "post-yapsal-
clk ve "postmodernizmle iliki iinde
olmak sapknla dalalettir.
deoloji konusunda olaanst de
recede youn bir sosyolojik literatr
vardr. lk tavsiye edilebilecek metinler
iin bkz. Jorge Larrain, The Concept of
Ideology (1979) ve Terry Eagleton,
Ideology -An Introduction (1991). Ay
rca bkz. Gouldner, Alvin; egemen i-
deoloji tezi; ideolojik devlet aygt;
i d e o l o j i k d e v l e t a y g t (ideological
state apparatus) Marksist kuramc Louis
"Althusser'in, biimsel olarak devletin
dnda duran, ama bir toplumda ku
rumlardan etkilenen bireyleri "armak
nce kapitalist "retim ilikilerini ye
niden retmek zere, fiilen "devletin
deerlerini tamaya hizmet eden ei
tim, kilise, aile, medya, sendikalar ve hu
kuk gibi kurumlar anlatmak iin geli
tirdii bir terim. ada kapitalist top
lumlarda balca ideolojik devlet aygt
olarak kilisenin yerini eitim almtr.
deolojik devlet aygt. Marksistler a-
rasnda, silahl kuvvetlerden ve polis
ten oluan "baskc devlet aygt'yla
kar karya konmakta ve gelimi ka
pitalist toplumlar iinde rzann sa
lanmasnda ideolojik aygta nemli bir
rol atfedilmektedir. Yalnz ideolojik dev
let aygt kuram, devletin belli bir sn
fn karlarn yanstt varsaymn
ideolojinin sonu tezi
yeniden retmenin dnda, bu kurum
lar ile devlet arasndaki ilikileri basit-
letirdii, bu kurumlarn zerkliklerini
ya da zerklik potansiyellerini km-
sedii gerekeleriyle eletirilere ura
mtr. Bu yaklam ayrca, eitim i-
indeki otoriteye meydan okuyarak bir
btn olarak kapitalist sistemi zayf
latmak gibi bir denklemin kolayca ku
rulmasna da olanak tanmaktadr.
ideolojinin s o n u tezi (end-of-ideo-
logy diesis) Bu tartmal tez, 1960'da
yaynlad, denemelerinden oluan The
End of Ideology balkl bir kitaptan
dolay yaygn biimde Amerikal sos
yolog Daniel Bell'le zdeletirilmek-
tedir, fakat tezin asl sahibi o deildir.
Tezin ana fikrini ayn kitabn alt bal
gsterir. "1950'lerde Siyasal Fikir
lerin Tkenmesi zerine." Bell'in ar
gman, on dokuzuncu yzyln byk
siyasal ideolojileri olan liberalizmin
ve zellikle sosyalizmin (ki Bell bu
akmlarn ikisini de, "tutkuyla beslen
mi ve tm yaam tarzn dntrme zlar araclyla yaygnlatn he
ye alan bir inanlar kmesi" olarak
kavramaktadr), 1950'lerdeki ileri sa
nayi toplumlarnda yaayan insanlar
harekete geirme yeteneini kaybetmi
olduu ynndedir. Bell'e gre. bu de
iimin iki ana nedeni vardr. Birincisi,
bu ideolojilerin sava, iktisadi bunal
m ve siyasal basky nleyememeleri;
ikincisi, refah devleti terimiyle zet
lenen deiikliklerin kapitalizme getir
dii uyarlamalardr. Bell, "Asya ve Af
rika'nn ykselen devletlerinde ideo
lojinin srekli, daha dorusu giderek
artan bir nem tadn kabul etmekle
birlikte, sanayilemi Bat'da toplum
sal ilerlemenin ancak "sosyal demokrat
bir yn"de, kendisinin daha sonraki
nitelemesiyle "'para para' deiik
liklerle gerekleecei ve gereklee
bildii sonucuna varmaktadr.
idiografk-nomotetik yaklamlar
322
(ideographic versus nomothetic app
roaches) diografik (tekil olan kavra
yc) yaklamlar, tarihin ve biyografi
nin byk ksmnda grld gibi te
kil (tarihsel adan zgl) bir fenome
nin biricik elerini n plana karan
yaklamlar anlatr. Bunun kart olan
nomotetik (yasa koyucu) yaklamlar
ise. genellikle doa bilimlerinin man
t ve metodolojisini benimseyerek,
toplumsal yaam hakknda daha genel,
yasa-benzeri saptamalar ortaya koy
maya alr. Bu ayrm dile getiren
Alman filozof Wilhelm *Windelband,
on dokuzuncu yzyln sonunda Al
manya ile Avusturya'da, sosyal, tarih
sel ve kltrel bilimlerde genelletirici
ve tekilletirici yaklamlarn savunu
cular arasnda sert bir tartmaya yol
amtr. Max *Weber'in metodolojik
yazlarnn pek ounun, bilhassa kav
ram oluturma ve ideal tipler kuramla
rnn da bu tartma etrafnda dnd
n syleyebiliriz. Yalnz bu sorunla
rn Gordon Allport'un psikolojik ya
men eklemeliyiz. Ayrca bkz. Geistes-
wissenschaften ve Naturwissenschaf-
ten; yaam yks.
ifade edici b a l a r v e arasal ba
lar (expressive ties and instrumental
ties) Bazen, kendiliinden bir amac
olduu dnlen toplumsal ilikilere
kar, hedef ynelimli toplumsal ili
kileri nitelemek iin kullanlan bir ay
rm. rnein, ifade edici balar, akra
ba olmaktan ya da sevgiden dolay -
teki insana ball kapsarken; arasal
balar, sadece snrl ve dorudan bir
hedefe ulamak amacyla yerine geti
rilen bir ibirliini (doktor ile hasta a-
rasndaki iliki gibi) kapsamaktadr.
ifade edici kalabalk (expressive crowd)
bkz. kalabalklar
ihtimal oran (odds ratio) htimal
323
oran, iki ihtimal arasndaki orandr.
rnein, bir deneysel yntem (dy) ve
bir de standart yntem (sy) varsa, o za
man ihtimal oran u ekilde tanmla
nr: dy (1 - sy)/sy (I - dy). ou iliki
lsnden farkl olarak, ihtimal ora
nnda 1 0 tam iliki yokluunu gste
rirken, art veya eksi yndeki sapmalar
artan bir ilikiyi ifade eder. Sosyoloji
de, ihtimal oranlar en yaygn biimde
toplumsal "mobilite incelemelerinde
kullanlr. Buna gre, bir mobilite tab
losunun iindeki ihtimal oranlarnn
deiimlere kar duyarszlnn, g ansyla ilikisini; baka bir deyile,
reli ve mutlak mobilite oranlar arasn
da yaplmas gereken ayrm mmkn
hale getirdii -snf analizcileri tarafn
dan- ileri srlmektedir. Matematik ve
ihtimal orannn zellikleri herhalde en
kolay biimde bu zel balamda anla
lmaktadr.
rnein, Tablo 2'deki hipotetik
durumda, erkeklerin ii snf veya
orta snf kkenlerinden, ii snf ya birisinin ansndan dokuz kat daha faz
da orta snf ynelimlerine doru hare
ket edebildii, iki topluma dair iki ba
sit mobilite tablomuz var. A toplumun
da, orta snf kkenli erkeklerin drtte
orta snf hedeflerine ularken, ge
TABLO 2. htimal oram
A TOPLUMU (S = 2.000)
Kkenler Ynelimler
Orta Snf i Snf
Orta Snf 750 250
Snf 250 750
(1.000) (l.000>
B TOPLUMU (S = 3.000)
Kkenler Ynelimler
Orta Snf i Snf
Orta Snf 750 250
Snf 550 1.500
(1.250) (1.750)
ihtimal oran
ri kalan drtte bir aa doru hareket
etmektedir. Benzer ekilde, ii snf
aileleri iinde doanlarn drtte
yine ii snf ynelimleri iinde bu
lunurken, drtte biri yukar doru ha
reket halindedir. Yukarda verilen for
ml kullanarak hareketli olma ihti
malini (yani. orta snftan bir ailede
domu birisinin sonuta ii snf de
il de, orta snf hedeflerine ulama
ansnn, ii snf iine doan birisi
nin, ii snf iinde kalmak yerine bir
orta snf konumu elde etmeyi baarma
birinci durumun ihtimal kmesinin i-
kinci kmeye kar orann) hesaplaya
cak olursak, basit aritmetik bize bu -
zel rnekteki ihtimal orannn yaklak
olarak dokuz olduunu gsterir. Bunun
anlam, orta snfa ulama ve ii snf
ynelimlerinden kanmak zere giri
ilen yarta, orta snftan balayan bi
rinin ans, ii snf temelinden gelen
ladr. Dolaysyla bu ihtimal oran, sz
konusu farkl snf kkenlerinden gelen
bireylerin eitsiz mobilite anslarnn
bir lsn verecektir.
(1.000) fu fn
=^ =9
(1.000) .33
/ I
2
fn
(1.000) ./;, fn = ^ = o
(2.000) .33
fn
ihtiya
imdi de B toplumuyla ilgili verile
ri karlatralm. Yine iki snftan, kendi
snflar iine doanlarn drtte ol deitiren yapsal sreler araclyla
duklar yerde kalrken, drtte biri top
lumsal bakmdan hareketlidir. Bununla
birlikte, B toplumunun greli olarak
daha byk bir ii snfna sahip oldu
unu ve ayrca -tablonun marjinal top
lamlarnda aka grld gibi- snf latrr. Bu, frsat eitlii hakkndaki
yapsnda kuaklar aras bir geie ma
ruz kaldn belirtmek gerekmektedir.
Buna gre, orta snf, tm snf kken
lerinin yzde 33'n (1000/3000), fa
kat snf ynelimlerinin neredeyse yz
de 42'sini (1250/3000) iermektedir.
Eer ii snf kkeninden orta snfa
doru ak, A toplumundakiyle kar
latrlarak ele alnacak olursa, B top
lumunun daha az kapal olduu grle
cektir. B toplumundaki orta snfn yak
lak yzde 40' (500/1250) ii snf
kkeninden gelmektedir. A toplumun
da ise bu durum, orta snf ynelimleri
iinde bulunanlarn yalnzca yzde 25'i
(250/1000) iin geerlidir. Tek bana
mutlak ak oranlarnn bu apak de
erlendirmesi bile B toplumunun daha
ak olduunu ortaya koyar. Dahas,
ii snf B toplumunda iki kat daha
byktr ve dolaysy la, yukar doru
hareketli olanlarn says daha fazladr.
Ancak, tabloda grlebilecei zere,
orta snfn mobilite ansna bal ola
rak ii snfnn mobilite ans aslnda
iki toplumda da eittir (iki durumda da
ihtimal oran yaklak olarak 9'dur).
Bu ak kartlk, basit bir ekilde mut
lak (ak) oranlarnn, sz konusu top
lumlardaki snflarn byklklerinde-
ki yapsal farkllklar dikkate alama
mann sonucudur.
Bundan dolay, toplumsal mobilite
balamndaki ihtimal oranlar karla
trmal mobilite anslarn, snf yapla
rnn toplumdan topluma (zaman iin
de, farkl etnik gruplar arasnda ya da
iki cinsiyet arasnda) nasl farkllk
324
sergilediinden bamsz biimde, yal
nzca snflarn greli byklklerini
anlamamz salar. Baka bir deyile,
mutlak (ya da gzlemlenen toplam)
mobilite oranlaryla greli mobilite
anslar (ya da toplumsal akkanlk) a-
rasnda ak bir ayrm yapmay kolay
tartmalar asndan bakldnda ol
duka nemlidir. Frsat eitlii kavra
m, esas olarak karlatrmal bir kav
ramdr, nk belirli bir snftan birisi
iin sz konusu olan mutlak mobilite
ansna deil, bireylerin eit frsatlar
na gndermede bulunur. Bu yzden,
eer snf yapsndaki deiimler (B
toplumunda olduu gibi) "st katlarda
daha ok yer" yaratrsa, biz, bu yarat
lan yere doru hareketlenen ii snf
kkenli herhangi birinin ansnn, orta
snftan birinin olduu yerde kalma
ansyla kyaslanmasyla ilgileniriz.
te bundan dolay aratrmaclarn ou,
*meritokrasi kavramnn ortaya kar
d meselelere ynelmek iin sz ko
nusu karlatrmal yaklamn (ve so
nu olarak ihtimal oranlar tekniinin)
uygulanmasnn gerekli olduunu ileri
srerler.
htimal oranlar, kategorik dei
kenler ieren *ok deikenli analizler
iin, iinde *log-lineer modelleme ve
lojistik regresyonun da bulunduu bir
grup istatistiki tekniin temelini olu
turur. htimal oranlar ayrca, sosyolo
jide, aratrmaclarn greli olaslklar
ya da anslar modelletirmeye al
tklar her alanda (rnein, salk ve
hastalk, emek piyasas sonular ve oy
kullanma davran almalar) yaygn
biimde kullanlmaktadr.
i h t i y a (need) htiya, gerekli adde
dilen, zellikle bir kiinin, organizas
yonun ya da baka bir eyin hayatta
kalmas iin gerekli olduu dnlen
325
bir eydir. htiya kavram sosyal bi
limlerde kapsaml biimde kullanlr
ve insan ihtiyalar denilen eylere -
zel bir dikkat sarf edilir. htiyalar o
unlukla isteklerle (ya da arzularla)
kartlk iindedir; ihtiyalar, gerekli
olan eylere iaret ederken, istekler ar
zulanan eylere iaret eder. Kavramn
kendisi ihtiyalarn tatmin edilmesi ge
rektiini ngrd iin, politika ret sederken, en ok retim, yeniden re
me tartmalarna ait retorikte -zel
likle eylem ve mdahale iddialarn des
teklemek iin- ihtiya kavramna sk
sk bavurulmutur. htiya, "yoksul
luk ve "yoksunluk ile "refah (insan ih
tiyalarnn karlanmasn ifade eden bann sk sk "totolojik bir nitelie b-
bir terim) tartmalarnn da merkezin
de yer alr. Ancak ihtiyalarn belirlen
mesi son derece tartmaldr. Hayatta
kalmak iin ihtiya duyulan temel ge
reksinimler listesi (rnein, yemek,
uyku ve barnmay kapsayan psikolojik
ve maddi ihtiyalar) zerinde anlama
ya varmak fazla g deildir. Gelgele-
lim, bu gereksinimlerin hangi dzeyde
karlanmas gerektiini belirlemek e-
peyce gtr. Dahas, akademisyenler
ve politikalar belirleyenler temel insa
ni ihtiyalarn z konusunda anla
maya varabilseler de, pek ok kii te
mel insani ihtiyalar kmesinin sabit
kalp kalmayaca noktasnda anlaa-
mayacaktr. Baz insanlar, sevgi ve ilgi
ihtiyac, arkadalk ihtiyac, renme
frsat gibi psikolojik ve toplumsal ih
tiyalar da evrensel gereksinimler lis
tesine katmak isteyecektir. Ayrca, ih
tiyalara hiyerarik bir yaklam geti
rilebilecei ileri srlmtr. htiya ca, sra beinci ve en tepedeki ihtiyaca
larn, mutlak terimlerle mi, greli terim
lerle mi tanmlanmas gerektii, nesnel bir
ekilde mi, yoksa znel bir ekilde mi de
erlendirilmesinin doru olaca ve esas
olarak kavramn kendi deeri konula
rnda da anlamazlklar grlmektedir.
Sosyologlar, zellikle ilevsel bir
gr benimseyenler, ihtiya kavra
mna toplumlarn ileyiini incelerken
ihtiyalar hiyerarisi
bavurmulardr. rnein Talcott "Par
sons, "toplumsal sistemin ilevsel ge
rekliliklerini (toplumun hayatta kalma
s asndan gerekli olan eyleri; rne
in, toplumsal sistemin kendisini ye
terli derecede motive edici bir destek
olmasn) ayrntlaryla aklamtr.
Benzer bir damar iindeki Marksistler
ise, kapitalizmin ihtiyalarndan bah
tim ve meruiyet ihtiyac zerinde du
rurlar. htiya kavramna eletirel yak
laanlar da, hem herhangi bir doruluk
erevesinde toplumun ihtiyalarn ta
nmlamann glne, hem de bu a
rndne dikkat ekmilerdir. Ayrca
bkz. ihtiyalar hiyerarisi.
ihtiyalar hiyerarisi (hierarchy of
needs) Abraham "Maslow'un "kendini
gerekletirme kuramnn ana kavram.
Maslow, insan arzularnn doutan
geldiini ve yukar doru trmanan bir
hiyerariyle varolduunu ne srm
tr. lk olarak, temel psikolojik ihtiya
lar (yemek, uyku, evrenin ar tehli
kelerinden korunma) karlanmaldr.
Sonra, gvenlik ve emniyet nemli ha
le gelir: yaammzda bir tr dzene,
kesinlie ve yapya ihtiya duyarz. lk
iki dzeydeki ihtiyalar karlandktan
ra, nc srada, ait olma ve sevme
ihtiyac ortaya kar. Hiyerarinin dr
dnc srasnda yer alan, zsayg ihti
yacdr (insann bakalarnn kendisine
hem hrmet hem sayg gstermeleri
ihtiyac). Tm bu ihtiyalar karlann
gelir: kendini gerekletirme ihtiyac,
ya da kiinin olabilecei her ey haline
gelme arzusu. Maslow'un Motivation
and Personality (1970) adl eserinde i-
fade ettii gibi. "bir mzisyen, bir res
sam, bir air. kendisiyle bark ise,
mzik yapmal, resim yapmal, iir
yazmaldr. nsan olabileceini olmal
dr. Kendi doasna sadk kalmaldr."
iki deikenli analiz 326

Maslow, aratrmalarnn bir ksmnda yol olarak benimsemiler, bylece -

kendini gerekletirmi insanlara eil nc partilerin semenlerin gznde
mi ve bu tr insanlarn zelliklerinin ki cazibesinin nne iyi bir set ek
olduka zengin bir listesini karmtr. milerdir. (rnein bkz. W. Sombart,
Maslow'un almas, "doruk" dene Why is there no Socialism in the Uni
yimlerle ilgili almalar yaplmasn ve ted States?, 1906.)
kii tesi, ounlukla tinsel bir psiko
lojinin gelimesini cesaretlendirmitir. ikicilik ( d a l i z m ) (dualism) Bir e
yin iki tr arasnda indirgenemez bir
iki deikenli analiz (bivariate a- ayrma dikkat eken bir kuram. Bu tr
nalysis) bkz. ok deikenli analiz durumlardan sosyologlarn en ok il
gisini ekenleri, olgusal aklamalar ile
iki deikenli dorusal regresyon "deer yarglar arasnda indirgenemez
(bivariate linear regression) bkz. reg bir farkllk olduunu kabul eden etik
resyon dalizm: doal olaylarn nedenleri ol
duunu, oysa insani eylemlerin ancak
iki katna k m a sresi {doubling-
gdlere ya da etkenlere gnderme ya
time) Belirli byklkteki bir toplulu
parak aklanabileceini varsayan a-
un saysn iki katma karmas iin
klayc dalizm; zihin ile maddenin
gerekli olan (ve imdilerde yzyllardan
bamsz kendilikler olarak varolduu
ok on yllarla llen) zaman dilimi.
retisi ve dinsel olan ile sekler ola
iki kl dalm (binomial distribu nn, yaamn farkl yasalarla ynetilen
tion) Ya gerekleecek ya da gerek bamsz ve paralel alanlarn yanstt
lemeyecek (bir yar kazanmak gibi) dncesidir. Ayrca bkz. Descartes,
belirli bir olayn gerekleme ihtimali Rene.
ni gsteren dalm. ki kl dalm
ikicilik ( d a l i z m ) , iktisadi (dua
simetrik bir zellik tar ("normal da
lism, economic) bkz. iktisadi ikicilik
lm gibi), ama bazen farkl anlamlar
(dalizm)
tayabilir. Ayrca bkz. dalm (ista
tistiki dalm ya da sklk dalm). ikili (dyad) ki kiinin meydana getir
iki tarafllk, iki tarafl (bipartite, dii bir grup olan ikili, mmkn olan
bipartizan) ki taraf ("iki tarafl an en kk toplumsal grubu oluturur.
lama") etkileyen ya da iki paraya Eer iki kiiden birisi karsa grup or
blnen bir ey. Bu terim ounlukla, tadan kalkar. ki insan daha geni grup
formel ekonomik ve siyasal mzake larda rastlanmayan bir yaknlk kurabi
reler ve dzenlemeleri anlatmak ama lirler, fakat " i k i l i d e genellikle toplum
cyla kullanlr. rnein, birok sosyal sal etkileimin rekabet, karlkllk ve
bilimci, yerleik iki partili sistemde ye g gibi baka temel elerinin etkili
ni bir siyasal partiyi ne karmann olduu grlecektir. Ayrca bkz. l.
glklerini aktararak, iki partili sis ikili bilin (dual consciousness) G
temin ABD'de nc partilerin baa rnte birbirine gre tutarsz olan iki
rszln aklayan bir faktr olduu inan sistemine ayn anda inanan insan
na dikkat ekmitir. Bu rnekte, daha larn dnya grn karlamak zere
muhafazakr partiler, reforma daha kullanlan bir terim. kili bilin, genel
ok eilimli nc partilerin plat likle, insanlarn genel "toplumsallama
formlarn ksmen kendi platformlarn nn etkisiyle "egemen kltrn inan
da birletirmeyi grece daha kolay bir larn benimsemeleri, ama yaamdaki
327 ikincil analiz

kendi pratik deneyimlerine dayanarak birlerini dladklar dnlmektedir.

da baka bir inan sistemine sahip ol "Erkek" ve "kadn" gibi iki kategorisi
malar durumuna atfedilmektedir. *i olan "cinsiyet" deikeni buna iyi bir
snfnn, gndelik deneyiminin toplu rnektir. Sosyolojideki nl ikilik r
mun benimsedii inanlara aykr d nekleri arasnda Tnnies'in *Gemein-
mesi nedeniyle ikili bilince en eilimli schaft (Cemaat) ile Gesellschaft'm
kesim olduu genel bir kandr. rne (Toplum), Durkheim'n "mekanik ve
in, bu dorultuda iilerin, grevlerin organik dayanmasn, vb. gsterebili
genellikle kt niyetlilerin, arlarn riz. kiden daha fazla kategorisi olan
ve ajitatrlerin kkrtt eylemler ol deikene ise "okluk" ad verilir. Ba
duunu kabul etmeleri (benimsenen i- zen, analizi basitletirmek amacyla
nanlar), ama kendi grev deneyimlerini oklu deikenlerin ikilie indirildii
gerek ikayetleriyle birletirmeleri (kategorilerin says birbirine bitiik
(pratik deneyimler) mmkndr. Frank kodlar birletirilerek azaltlr) grlr.
Parkin'in Class Inequality and Politi
cal Order (1972) adl kitabndaki "e- ikinci d e r e c e d e n kurgular (second-
gemen deer sistemi'' ve "baml de order constructs) bkz. fenomenoloji
er sistemi" terimleri ayn ayrm yan
kinci D n y a (Second World) bkz.
stmaktadr. Egemen deer sistemi, "e-
nc Dnya
gemen konumlarda bulunanlarn top
lumsal ve siyasal tanmlarnn, nes- kinci S a n a y i D e v r i m i (Second In
nelletirilme ve makro kurumsal d dustrial Revolution) bkz. Sanayi Dev
zenlerin iinde nemli bir yere sahip rimi
olma eiliminde olmasn ve bylelikle
tm toplumsal sistemin ahlki ereve ikincil analiz (secondary analysis)
sini salamasn" anlatr. Baml de Varolan bir veri kmesinin, sonra ye
er sistemini douran ortam ise yerel niden analiz edilmesini ve bu yeni a-
ii snf topluluudur. Parkin baml nalizde yorumlar, deerlendirmeler ya
deer sistemini "znde uyum salat- da verilerin toplanmas ile sonularna
c" bir sistem olarak tanmlar: deyi dair ilk raporda ortaya konulanlardan
yerindeyse, bu sistemin snf yapsn farkl veya onlara ek niteliinde bilgi
ve eitsizlii temsil etmesi, statko'yu ler sunulmasn kapsayan bir adlandr
tamamen onaylamaktan ya da kar ma. ktisat ve demograf gibi baz di
kmaktan ziyade eitli adaptasyon siplinler, neredeyse tamamen baka ki
tarzlarn ne karmaktadr. Ayrca i ve kurumlarca toplanm verilere, -
bkz. egemen ideoloji tezi. zellikle "resmi istatistiklere dayanarak
hareket ederler. Hkmetlerin dzen
'kili e k o n o m i (dual economy) bkz.
ledikleri byk apl "anket aratr
emek piyasas; emek piyasasnn b
lnmesi; i smrgecilik; iktisadi i- malar sonucunda "mikro verilere ula
kicilik (dalizm) mann artk daha kolay olmasyla bir
likte, sosyologlar da yeni veri kmesi
ikili e m e k piyasas (dual labour- analizini tamamlamak veya yerine bir
market) bkz. emek piyasas; emek pi bakasn koymak amacyla, sz konu
yasasnn blnmesi su verilerin ikincil analizlerinden ya
ikilik (dichotomy) Yalnzca iki kate rarlanmaktadrlar. rnek bir metin ola
gorisi olan deikenler. Kuramsal a rak bkz. C. Hakim, Secondary Analysis
dan bakldnda, bu kategorilerin bir in Social Research (1982).
ikincil emek piyasas
ikincil e m e k piyasas {secondary
labour-market) bkz. emek piyasas
kincil p e k i t i r m e (secondary rein
forcement) bkz. kosullan(dir)ma
ikincil s e k t r (secondary sector)
bkz. sanayi sektr
i k t i d a r ( g ) (power) Toplumsal "ta
bakalamann merkezindeki kavram
iktidardr. Bu yzden, iktidarn anlam
zerine ok sayda tartma kmas
(baz sosyologlarn bu terimi gemite
hangi anlamda kullandklar da bu tar
tmalar arasndadr) artc deildir.
Tm iktidar tanmlar iinde her
halde en iyi bilineni, Max "Weber'in
"The Distribution of Power within the
Political Community: Class, Status,
Party" adl makalesinde yapt tanm
dr. Weber, iktidar tabakalamann te
mel kavram olarak gryordu ve "s
nf, "stat ile parti onun ayr (bazen
ilikili) boyutuydu. Kabaca aklarsak,
snflar, ekonomik iktidarn blm-
nn (Weber'in terimiyle, piyasa iliki
lerinin) sonucu; stat, normatif bakm
dan tanmlanm bir eit toplumsal
iktidar; partiler ise, siyasal alanda aktif
bir ekilde eitli hedeflerin peinde
olan gruplard. Weber'e gre, iktidar
genel anlamda, kiilerin ya da grupla
rn, bakalar kar ktnda bile ken
di istedikleri eyleri gerekletirebile
cek olmalardr. Yani, iktidar toplum
sal bir ilikidir. Dolaysyla Weber, ik
tidarn farkllam biimde blm-
nn, "yaam anslarnn da farklla
m biimde blld bir duruma
yol atn; yani, iktisadi, toplumsal
ve siyasal kaynaklar elde etme beceri
sinin eit olmayan bir ekilde blt-
rldn ngrmektedir. Weber'in
nl cmlesiyle ifade edersek, "snf
lar, stat gruplar ve partilerin hepsi
birden, iktidarn toplum iindeki pay
lamnn fenomenleridir." Weber bu
328
gr, zamannn kaba "Marksizmine
kar koymaya ynelik, olduka ak
bir giriim olarak benimsemitir. We
ber, iktidarn, mutlaka iktisadi kaynak
larn mlkiyetini elinde tutmaya bal
olmad grne daha bir aklk ka
zandrmay istiyor ve buradan, stat
kavramnn nemi ve genel olarak ken
di sosyolojisiyle ilgili eitli gzlemle
re ulayordu.
Weber, kendi siyaset sosyolojisin
de, iktidarn doasna ilikin bir dizi
gzlem daha yapm ve toplumda ok
az grubun, iktidarn tek bana g ya
da askeri kuvvete temellendirdiini
grmt. Tersine, ynetici gruplar ik
tidarlarn merulatrmaya ve kendisi
nin "tahakkm diye adlandrd (ya
da Talcott Parsons'n "otorite" dedii)
bir duruma dntrmeye alyorlar
d. Weber'e gre tahakkmn te
meli vard: geleneksel, aklc-hukuksal
ve karizmatik.
Peki, Weber'in iktidar anlay ye
terli midir, yoksa bu fenomeni kavra
mann daha tatmin edici yntemleri
var mdr? Steven Lukes Power: A Ra
dical View'da (1974), iktidarn z iti
bariyle ihtilafl bir kavram olduunu
iddia eder; yani, iktidar kavramnn ta
nm ve uygulamas sosyologlar arasn
da her zaman anlamazlk konusu ola
cak; iktidar ne ekilde tanmlayp na
sl ilemselletirdiimiz, kuramsal ko
numumuza ve deer ynelimimize bal
kalacaktr. Peki, bu durumu kabul et
tikten sonra, Weberci iktidar anlay
zerinden ilerlemek yine de mmkn
mdr?
Weber'in tanmn inceleyecek o-
lursak, onun aka bir atma ve ni
yet nosyonu gelitirdiini grrz. Ni
yet nosyonu, "kendi iradesini gerek
letiren" herkes ya da her grupta g
rlebilir. Niyet, bir eylemin/edimin,
belirli bir hedef peinde, bilinli, aklc
ve hesaplanm olmasna iaret eder.
 329
Bu durum baz iktidar ilikilerine kar
lk gelebilir, fakat hepsini birden kap
sayabilir mi? ktidar farknda olmadan
kullanlabilir mi? ktidar, -niyetli ol
sun olmasn- insann kendi iradesinin
peinde olmasndan ziyade, tercihlerin
deki baarsn ieren bir ey olarak m
grmeliyiz? Weber'in tanmnda dik
katimizi eken baka bir sorun, ierdi
i atma ya da uzlamazlktr. eitli
eletirilerin belirttii zere, bu tanm,
A'nn B zerinde, B'nin ortaya koydu
u bir direni varsa ve bu direniin s
tesinden gelmesi halinde, B'nin kar
larnn -en azndan bir sreliine- A'
nn karlarna feda edildii bir iktidara
sahip olduunu ngrr. Weber ak
biimde, esas olarak atan karlarn
olduu durumlardaki iktidarla ilgilidir.
Ondan beri pek ok sosyolog, iktidarn
egemen olanlarn stesinden gelmesi
gereken, kendilerine tabi konumda o-
lanlarn direniini ierdiini -hatta bu
nu kkrttn- varsaymtr. Peki bu, fark edildiinde, Lockwood, "iktidarn,
iktidarn hibir zaman konsensse da
yal bir balamda; yani, iktidara tabi
olanlarn, onun meru biimde kulla
nldn kabul ettii bir balamda uy
gulanamayaca anlamna m gelir? Bu
soruyu yantlamak iin, kullanlan ik
tidarn nitelii hakknda daha kesin bir
tablo sunabilmemiz gerekir. ktidar, o-
na tabi olanlar zerinde, egemen ko
numdaki kiilere gerek bir "meruiyet
atfedilerek kullanldnda, bir otorite
ya da rza gstermenin geerliliinden
bahsedebiliriz. Otorite ve rza zerine
kurulan bir iktidar, g ve maniplas-
yona dayal iktidardan son derece fark
ldr. Fakat bu drt terimin de iktidar
ilikisinin eitli tiplerine gnderme
yaptn akldan karmamak gerekir.
iktidarn grnte konsensse da
yal bir balamda kullanlmas fikri
baka sorunlar da karr. rnein, bir
gu ilikisine meruiyet atfedildiinde,
bu meruiyet, beraberinde otoriteyi de
getirecek ekilde tabi olandan egemen
iktidar (g)
olana doru mu akar (ki Parsons ve
pek ok siyaset bilimci bunu savuna
caktr); yoksa meruiyet, manipulasyo-
na yol aacak ekilde toplumsal norm
lar kullanarak yukardan m empoze
edilir (Marksizm iinde, zellikle Grams-
cici ideolojik "hegemonya nosyonunda
salam kkleri bulunan bir gr)? Al-
vin Gouldner'n The Coming Crisis of
Western Sociology'de (1970) belirttii
gibi, "iktidar, baka eylerin yan sra,
insann ahlki taleplerini uygulamaya
koyma becerisidir. Dolaysyla iktidar
sahibi olan kii, kendi ahlki kusurla
rn gelenekselletirebilir" ve bu du
rum elbette Weber'in toplumsal stat
terimiyle anlatmaya alt eyin bir
parasn oluturur.
Tm bu nedenlerden tr, David
Lockwood'un bir saptamasn unut
mamak gerekir: ktidar incelemelerinin
sorunlar zerine yorum yaparken, -
zellikle iktidarn gizil bir gc olduu
insann kendi hedeflerini yerine getir
me kapasitesinden yalnzca baka in
sanlarn iradeleriyle bir atma duru
munda bahsetmemesi gerektiini; ayn
zamanda, ilk anda oraya kan muhale
feti nleme yeteneini de iermesi ge
rektiini [gzlemlemitir]. ktidar a-
ratrmalarnn ounlukla nemli ka
rarlarn retilmesi ve benimsenmesine
younlamas gerektii sylenir. Oysa
bir anlamda en gl iktidar, failin,
maniplasyon yoluyla meselelerin ka
rar aamasna gelmesini bile engelle
yebildii iktidardr." ("The Distribu
tion of Power in Industrial Society-a
Comment", der. J. Urry ve J. Wake-
ford, Power in Britain, 1973). Dolay
syla, iktidar sadece "karar almay de
il karar almamay da, sadece ak ola
n deil kapal olan da kapsamaktadr.
Son olarak, iktidarn kaynaklarn
ele almak gerekir. ktidar dzenleyici
bir kavramdr: Bir eylemin oluundan
ziyade, meydana gelmekte olan bir
iktidar, gnderge 330

eylem olaslndan bahseder. Yani ik kavrarz. ktidar sorunu ve bu balk

tidar, bir toplumsal ilikinin potansiyel altnda gndeme getirilen dier sorun
bir niteliidir ve faillerin iktidar kay larn ou Dennis Wrong'un Power
naklarna ulama olanaklarna dayanr. (1979) adl eserinde ele alnmtr. Ay
leri kapitalist bir toplumda, zenginlik rca bkz. brokrasi; cemaat iktidar;
ve ilerin denetimi gibi iktisadi kay devlet; eik bekilii; Foucault, Mic
naklar da belli ki yaamsal bir nem hel; gnderge iktidar; Michels, Ro
dedir, fakat ok sayda baka iktidar bert; organizasyon menzili; rgt
kayna da vardr: rnein organizas- (organizasyon) kuram; rza, rza bi
ypnel kapasite, saysal destek, yeterli imleri; siyasal partiler.
lik, uzmanlk bilgisi, enformasyonun
denetimi, belirli toplumsal mevkilerin iktidar, g n d e r g e (power, referent)
itibar, g aralarnn denetimi ve ik bkz. gnderge iktidar
tidarn kendi itibar. Bu kaynaklarn
sonuncusu emsalsiz bir iktidar kayna ktidar bamll (power depen
dr; nk iktidara gerekten sahip dence) ktidar, ounlukla "sfr top-
olmaya deil, sadece bakalarnn buna lanf'l olarak nitelendirilir. Yani ikti
inanmasna dayanr. Ayn ekilde in dar, A'nn B zerinde sahip olduu bir
sann bir iktidar kaynana sahip olma eydir ve A'nn iktidar glendike
s art deildir, onu yalnzca kontro B'ninki der. Bununla birlikte, iktidar
lnde tutmas yeterlidir (rnein k bamll nosyonu iktidarn ilikisel
demli kamu grevlileri ve yneticiler). bir kavram olduunu ngrr; buna
Tm bu iktidar potansiyelleri ve da gre, A'nn iktidar B'ye bamldr.
vurumlar, insanlarn onlar kullanma ktidarn kullanlmas bir kaynak dei
isteine (ve etkinliine) baldr. Po tokuudur ve bu yzden iktidarn kul
tansiyel iktidar belirli vasflara daya lanabilmek iin A'nn B'ye ihtiyac
nr. Fakat davurulan iktidar, vasflar vardr; dolaysyla B'ye bamldr. Bri
tarafndan deil, toplumsal ilikiler - tanya bunun ak bir rneidir: Baba-
zerinden aa vurulur ve toplumsal kan'n iktidar, kabinenin onun otorite
bir ilikinin tanm ksmen onun iki ta sini tanmasna ve kararlarn yrrl
raflln temel almaktadr. Sonu ola e koymasna baldr.
rak, iktidarn kullanlmas bir geri bil
dirim srecini iermektedir: A bir e- iktidar eliti (power elite) C. Wright
dimde bulunur, B buna tepki gsterir, Mills'in ayn adl kitabnda (1956'da
A B'nin tepkisine tepki verir ve bu e yaymlanmtr) gelitirilen ve yine o-
kilde devam eder gider. Herhangi bir nun tarafndan Amerikan ynetici e 1 i ti -
ilikiden sz edebilmek iin, tabi ko ne gnderme yaplarak kullanlan bir
numda olanlarn egemen konumdakiler kavram. Mills'in analizine gre, Ame
karsnda biraz da olsa etkilerinin ol rikan ynetici eliti, liderlerin ortak top
mas gerekir (Georg Simmel'in uzun lumsal arka planlar ve aralarndaki
sre nce dikkat ektii bir nokta). personel deiimi araclyla birbirle
rine balanan i, hkmet ve askeri li
Artk iktidar kavramn ele almann derlerden oluan bir elit kesimdir.
ne kadar karmak ve zor olduunu Mills'in metni bu konuda nemli tar
grmeye balayabiliriz. Onu bir kez tmalar dourmutur. Mills'in kendi
ilemselletirmeye altk m, hemen sini deerlendiren bir denemesiyle bir
Lukes'un iktidarn ihtilafl doas sap likte ona kar liberal ve radikal tepki
tamasnn ne kadar yerinde olduunu lerin temsili bir sekisi iin bkz. der.
 iktisadi determinizm
331

G. William Domhoff ve Hoyt B. Ballard, yl kadar sren daha uzun bir iktisadi
C. Wright Millls and Power Elite (1968). evrim ("Kuznets dalgalar") saptam
Ayrca bkz. askeri-snai kompleks. tr. Kuramn 1920'lerde gelitirmi
Rus iktisatnn adyla anlan Kondra-
iktisadi b y m e (economic growth) tieff dalgalan ise, yaklak yarm yz
Kii bana ulusal gelirin ya da mal ve yl kapsayp, buhar gcnn bulun
hizmet retiminin artmas. ktisadi b mas gibi belli bal teknolojik ve en
yme geleneksel biimde Gayri Saf dstriyel ilerlemelerle beslenen patla
Milli Hasla (GSMH) cinsinden llr. ma ve resesyonun "uzun dalgalarn
Buna alternatif bir terim olan iktisadi dan olumaktadr. Bu dalgalanmalar
gelime ise genellikle nc Dnya genellikle *dnya sistemindeki geli
toplumlar balamnda kullanlmak melerle bantldr (rnein bkz. Ch
tadr. ktisadi byme mutlaka tke ristopher Chase-Dunn ve Peter Gri
timde bir art olmas, zenginliin ve mes, "World-Systems Analysis", An
kamusal refahn dalmnda ilerleme nual Review of Sociology, 1995).
ler grlmesi anlamna gelmez. ktisadi
byme, artan retimin nasl ve kimler i k t i s a d i d e t e r m i n i z m (economic-
tarafndan kullanldna baldr. determinism) En yaygn biimde, top
ktisatlar, gelimekte olan lke lumsal fenomenlerin kklerinin retim
lerde ve sanayi toplumlarnda politika ilikilerinde yattn iddia eden Mark
larn belirlenmesinde yol gstericilik sist savla birlikte anlan felsefi ve ku
yapabilecek iktisadi byme kuramlar ramsal bir bak as.
gelitirmeye byk abalar harcam Kari *Marx'a gre, *retim iliki
lardr. ktisadi byme kuramlarnda leri, onun stnde hukuksal ve siyasal
sermaye yatrm, iktisadi altyap, in bir styapnn ykseldii *temeli o-
san gcnn planlanmas ve eitimi ile luturur ve bunlar, kendine denk den
devletin ve zel sektrn greli rolleri toplumsal bilin biimleri reterek s
deiik llerde vurgulanmaktadr. nflar arasndaki toplumsal ilikilerin
Ayrca bkz. giriimci; srdrlebilir yapsn belirler. Demek ki, Marx'in i-
kalknma. fade ettii gibi, "genelde toplumsal, si
yasal ve entelektel yaam srecini
iktisadi e v r i m (business cycle) Or maddi yaamn retim tarz koullan
talamann stndeki bir byme d drmaktadr" (Siyasal ktisadn Eleti
nemini (genilemeci aama), daha son risine Katkya "nsz", 1859). kti
ra ortalamadan daha dk bir byme sadi determinizmin doas ve derece
dnemini (resesyon), ondan sonra da siyle ilgili youn tartmalarn kayna
negatif byme dnemini (depresyon) ite bu ve buna benzer nermeler ol
kapsayan ve srekli yinelenen iktisadi mutur. Bir uta, tm toplumsal, siya
dalgalanmalar. Modern iktisatlar ge sal ve kltrel yaamn retim ilikile
nellikle, "normal", "klasik" ya da "Jug- rine bakarak "okunabilecei" ve bire
lar" evriminin yaklak be yl srd yin toplumsal bilincini onun iktisadi
n varsayarlar, fakat bunun nedenle yap iindeki konumuyla belirlendii
ri konusunda bir konsenss yoktur; gr yer alr. Byle bir gr zgr
daha dorusu, bu tr evrimlerin tek- irade ve bireysel zerklik nosyonlary-
biimli bir karakter tamayp. tesadfi la temelden elitiinden youn eleti
olduunu ileri sren baz grler var rilere de maruz kalmtr. te yandan,
dr. Rus kkenli Amerikal kalknma retim ilikilerinin basite styapnn
iktisats Simon Kuznets, on be-yirmi gelimesini kstlayc bir faktr olduu,
iktisadi faaliyet
styap ile tekil bilincin esnek biimde
akt genel parametrelerden daha
belirleyici bir rol oynamad iddia e-
dilmektedir.
Bu noktalar Friedrich *Engels tara
fndan Marx'm lmnden sonra ge
litirilmi, iktisadi ilikilerin kendili
inden belirleyici bir etki yapt red
dedilmekle birlikte, "kesin bir etki"ye
sahip olduu gr benimsenmitir.
Engels'in ifade tarz Marksizm iinde
youn tartmalarn odan oluturdu
u gibi, Marksist olmayanlarn ynelt
tikleri eletirilerin de kaynan olu
turmutur. Ve bu eletirilerin merke
zinde, zerk bireylerin toplumsal de
iimi gerekletirme potansiyeli ile fi
kirlerin gcn ne karma arzusu yer
almaktadr. Ayrca bkz. Althusser,
Louis.
iktisadi faaliyet (economic activity)
bkz. istihdam
iktisadi gelenekselcilik (economic
traditionalism) bkz. azalmaya eilimli
emek arz erisi
ktisadi g e l i m e (economic develop
ment) bkz. iktisadi byme
iktisadi ikicilik ( d a l i z m ) (econo
mic dualism) Ayn siyasal ya da ulusal
toplumsal erevede, iki (bazen daha
fazla) ayr iktisadi srecin veya piya
sann bir arada varolmasn kavramsal-
latrma biimi. rnein nc Dn
ya toplumlarnda, kyllerin geimlik
tarm ile nakit paraya dayal ulusla
raras pazarlara ynelik temel meta ya
da sanayi mallar retiminin bir arada
bulunmas ikili bir ekonomi oluturur.
Benzer bir ayrm, ileri derecede sana
yilemi ekonomilerde irketlemi mer
kez ile periferideki firmalar ve emek
piyasalar arasnda yaplabilir. Ayrca
bkz. emek piyasasnn blnmesi.
i k t i s a d i i n s a n (economic man) Klasik
332
iktisat kuramnda (bkz. *laissez-faire
iktisad), sistematik biimde kendi
karnn peinde olan bireyin, pazardaki
emei ya da kaynaklar aklc biimde
datmasn anlatmak zere kullanlan
bir terim. ktisadi insan terimi erkekle
ri de kadnlar da kapsayacak ekilde
tasarlanmtr, fakat piyasada, erkek
lerin faaliyetlerinin ncelik tadn
ngren st kapal bir varsaym yan
stt iddia edilebilir. Ayrca bkz. m
badele kuram; siyasal iktisat.
iktisadi y a a m sosyolojisi (socio
logy of economic life) ktisat biliminin
temel problemi, bir toplumun snrl -
retken kaynaklar ve abalarnn ok
eitli alternatif kullanmlar iinde na
sl datlacan aklamaktr. Gele
neksel iktisat kuram, bu sorunu meto
dolojik bireycilik kuramna ait bir ko
numu benimseyerek zmenin pein
dedir ve bu dorultuda, analizin ama
larna uygun olan eitli soyut varsa
ymlarla ortaya kar. Birincisi, rekabet
ilikilerine bir metann reticileri ara
snda, o metann tketicileri arasnda
ve toplu olarak reticilerle tketiciler
arasnda rastlanr ve bu ilikilerin tm
piyasa ilikilerini oluturur. kincisi,
rekabet de ekonomik ibirlii de bi
reylerin ve gruplarn rasyonel biimde
ekonomik stnlk salamaya al
malarnn sonucudur. Nitekim bu, akl
c seime dayal mbadele kuramnn
paradigmatik rneidir. ncs, bu
kuramn nermeleri, tek bana piyasa
toplumlarnn kurumlar ve gdlenim-
lerini kapsamaz; bu nermeler, her
hangi bir toplumda, kt kaynaklar (a-
ralar) ve kaynaklarn birbiriyle eli
kili olabilecek kullanm biimleri (a-
malar) sorunu ortaya kar kmaz,
kanlmaz ve doal olan belirleyici
etkileri formelletirecektir.
ktisadi yaam sosyolojisinin kay
nak datmyla ilgili bir alan olduu
da sylenebilir ve iktisat bilimi gibi
333 iktisadi yaam sosyolojisi

onun kkenleri de klasik siyasal ikti sosyologlarn nemli bir ksm libera
sada gtrlebilir. Yine de ilk dnem lizmin ve bireyciliin genel deerleri
sosyolojisi, ok byk lde, siyasal ne sahip kan kiiler olmular, fakat
iktisat (ki iktisat bilimi sonradan bu bununla birlikte, ya neo-klasik kura
nun zerinde ykselecekti) iinde bi mn entelektel bakmdan yetersiz ol
reycilik ve soyutlama dorultusundaki duunu ya da siyasal olarak pazarn
eilimlerin bir eletirisinden oluuyor szde yasalarna bal olmann liberal
du. rnein Kari *Marx, piyasadaki deerleri tehlikeye sokmak gibi isten
dzenlenmemi rekabetle kaynak da meyen sonular douracan ileri sr
tlmasnn temelde dzenli deil, da mekten geri kalmamlardr. Max * We
ha ok anarik bir nitelik tadn ve ber'in brokrasi, Emile Durkheim'n
snf iktidar ile ayrcalna dayal anomi kuramn bunlara rnek gste
mevcut eitsizlikleri yeniden rettiini rebiliriz. Bundan baka, bilhassa iktisat
ilk iddia eden kiiler arasndayd. Mo kuramnda John Maynard Keynes'in
dern ada piyasada rk ve toplum ve izleyicilerinin balatt devrimden
sal cinsiyet temelinde ayrmclk ya sonra modern iktisat biliminin kendi i-
pldn varsayan benzer bir gr or inde de benzer bir tartma yaanm
taya atlmtr. Bu tr argmanlarn an tr. Keynesi iktisadn iddias, toplam
latmaya alt ey, aratrmaclarn kaynaklarn (tek tek piyasalar denge
topluma, ou iktisatnn kabul ede de olsa bile) optimal olarak kullanlan
meyecei bir ey olan bir derece meto kaynaklardan daha az olduu bir nok
dolojik btnclkle yaklamakla y tada tm ekonominin dengeye kavua
kml olmasdr. bilecei ynndeydi.
Baka bir etkili tartma, iktisat bi Sosyolojinin fiili piyasalarn ve di
limi ile iktisadi ve toplumsal politika er ekonomik kurumlarn kkeni ve
larn devlet tarafndan dzenlenmesini deikenliine ilgi duymas, iktisadi
bireysel zgrlklerin ihlal edilmesi tarihle (ve iktisadn kendi iindeki "ku
sayarak reddeden liberal siyasal kura rumsal dalalef'le) bulutuu bir nokta
mn eitli versiyonlar arasndaki ba dr. rnein piyasalar da bankaclk
konusudur. Bu dorultuda, refahn ser sistemi de grece istikrarl bir para bi
best giriimi ve kstlanmam piyasa rimi, yasal erevesi oluturulmu ve
rekabetini tevik edilerek azami dze ileyen bir hukuk ve normatif davran
ye karlmasnn daha muhtemel ol standartlar olmasn ngerektirir. Bir
duu iddia edilmektedir. Tabii bu g lde ahlki bir dzen olmas ve in
r, rekabeti bir ekonominin temel iv sanlarn birbirlerine gven duymalar
mesinin, kaynaklarn optimum biimde da salam parann, gvenilir szleme
datlmasna ve retim faktrlerinden lerin ve genelde ekonomik ilemlerin
elde edilen gelirin eitlenmesine yne zorunlu nkoullar arasndadr. lk
lik olduunu savunan neo-klasik ikti dnem siyasal iktisatlar szlemeye
sadn bir parasdr. Gelgelelim. iktisat dayal alverilerin szlemeye da
kuramnda bu Ortodoks izgiyi hedef yanmayan nkoullarn aklama ihti
alan entelektel eletirilerin, ya liberal yacn her zaman duymular, fakat pi
siyasal deerlere saldrmak anlamna yasa kuramnn soyutluu ve giderek
geldiini ya da kanlmaz olarak sos biimsellemesi kmsenmi ve an
yalist bir yanll ierdiini varsay cak Durkheim'dan sonraki sosyologlar
mak ciddi bir hata olur. Tam tersine, tarafndan ele alnmaya balamt. Pa
rekabeti piyasa kuramlarn eletiren zarn kurumlar, bireylerin ve gruplarn
iktisadi yaam sosyolojisi
doru ekonomik gdlerle hareket et
mesini de nvarsaymaktadr. Ne var
ki. rekabeti ekonomi dncesinin -
zn oluturan (ve insann evrensel bir
drts olduu sylenemeyecek) he
sap bir tutumla ve srarla ekonomik
stnlk peinde koulmas eilimi,
ancak modern an banda yerleen
olduka olaand, muhtemelen esiz
bir nitelie sahip dinsel ve ahlki ko
ullarda ba gstermi ve palazlanm
tr. Bu yzden sosyologlar, piyasann
szde yasalarnn, zgl bir tarihsel
ortam ve toplum tipini, yani modern
kapitalizmi ve sanayilemeyi nitele
yen bir olgu olmad, tersine evrensel
geerlilik tad nermesine olduka
eletirel bir gzle bakarlar.
Geleneksel iktisadn gsterdii ne
densel faktrler nedensel aklama
yapma ihtiyacn karlayabilecei iin,
baz sosyologlar iktisadi kuramn tek
bana ayakta kalamayacan, hatta
ayr bir iktisat disiplininin gereksiz ol
duunu iddia edecek kadar ileri git
milerdir. Kukusuz bu kapsamdaki bir
sosyolojik emperyalizm kendi kendi
siyle elime riskine dmektedir. Bir
yandan, sosyologlar toplumlar birbi
riyle genellikle iktisadi kurumlar te
melinde karlatrrlarken; te yandan,
iktisadi faaliyetlerin anlam ve doas
nn tamamen tekil durumlara bal ol
duuna inanlmaktadr. Bu problemi
iktisadi faaliyeti retken faaliyetle eit
leyerek zmeye ynelik (ve esasen
Marksist kkenli) giriimler ise, tm
toplumlarda, tartma gtrmez dere
cede retken olan birok faaliyete (bil
hassa kadnlarn yaptklar ev ii faali
yetlere ve ocuk bakmaya) fazla ikti
sadi deer atfedilmemesini gzden ka
rrlar. te iktisatlar, ktl ve kay gcne katlma ve maalarla ilgili tu
nak datmn evrensel ve kendi kendine
yeterli bir toplumsal problem eklinde
ele almalarnn gerekten doru oldu
unu bu yzden savunabilmektedirler.
334
Grne baklrsa sosyologlar e-
konomi, siyasal sistem, toplumsal ya
plar, ideolojik sistemler ve kltr ara
sndaki karlkl balar daha iyi ku
rarlar. Bu karlkl balar; uluslarara
s iblm, devlet ii ilikiler ve o
kuluslu firmalar arasndaki balar, bir
toplumsal kurumlar kmesi olarak ata
erkillik ile ekonomi arasndaki iliki ya
da Bat Avrupa'da kapitalizmin ykse
lii ile Protestan etii arasnda doru
dan bir ba gren klasik tezi aktararak
rnekleyebiliriz. Sosyologlar, ekono
minin ve emek piyasasnn -bilhassa
mikro dzeydeki- zgl boyutlarnn
incelenmesine, ciddi bir hacme ulaan
kuramsal ve ampirik almalarla da
katkda bulunmulardr. Sosyologlarn
ciddi bir ekilde zerinde durduu bu
mikro boyutlar yle sralayabiliriz:
Bir btn olarak emek piyasasndaki
ve iyerlerindeki g ilikileri; en
dstriyel atma ve bu atmalarn
zlmesi; bask gruplarnn, sendi
kalarn ve dier birliklerin gelimesi
ve etkisi ve bunlarn endstriyel ili
kilerde oynad roller; eitimde, ye
titirmede ve ii seiminde ayrmclk
yaplmamas ve frsat eitliinin sa
lanmas talepleriyle ortaya kan top
lumsal hareketler; ynetime, giri
imcilere, firmalara ve irketlere zg
davranlar; toplumsal ve teknik yeni
lenme sreleri ile bilginin ve teknik
yeniliklerin yaylmas; iyerindeki i
rgtlenmesi ve toplumsal sreler ile
bunlarn verimlilik ya da i memnuni
yeti zerindeki etkileri (vasfszla
trma ve sosyo -teknik sistemler gibi);
hane iindeki toplumsal ve ekonomik
ilikiler ile hane alma stratejileri ve
ailedeki mali ynetim sistemlerinin i
tumlar zerindeki yansmalar; tercih
ve beeni sorunlar, i ynelimleri, e-
mek piyasas davranlar ile tketici
davranlarn etkileyen deer sistemleri;
335
ynetimin, tatminkr stratejilere kr
maksimize edici stratejilerden daha faz
la sarlmasna neden olan daha geni
kapsaml hedefleri; piyasa dndaki
almann (ev ii iler ve informel
ekonomideki iler dahil olmak zere)
nitelii. Son olarak, sosyologlarn am
pirik aratrma yrtmedeki stnlk
leri, onlarn, iktisatlar tarafndan ge
litirilen iktisadi faaliyetler hakkndaki
(zellikle ak ve rtk karar verme s
releriyle ilgili) kuramlarla argman
lar test edecek aratrmalar yapma ve
veri toplamada iktisatlardan genellik
le daha iyi konumda olduklar anlam
na gelmektedir.
Sosyolojinin bu nemli alannn
erevesini karmaya ynelik eski a-
ma hl yararl bir alma Neil Smel
ser'n The Sociology of Economic Li-
/e'dr (2. Basm, 1976). Bu alan temsil
eden makalelerle ilgili daha yakn za
manlara ait bir seki iin bkz. der. Mark
Granovetter ve Richard Swedberg, The
Sociology of Economic Life (1992).
iktisat bilimi (economics) bkz. emek
piyasas; emek piyasasnn blnme
si; enflasyon; fayda; faydaclk; he
diye ilikisi; iktisadi byme; iktisa
di yaam sosyolojisi; informel eko
nomi; insani sermaye kuram; istih
dam; Keynesi iktisat; laissez-faire
iktisad; Malthus, Thomas; Mill,
John Stuart; monetarizm; mbadele
kuram; neo-klasik iktisat; Pareto
ilkesi; siyasal iktisat; Smith, Adam;
srdrlebilir kalknma
i l e r l e m e (j)ivgress) Bilgilerin giderek
geliip derinlemesi ve yaam kalitesi
ni arttrma eklinde anlalan ilerleme
fikri, en azndan yz yldr Bat uy
garlnn itici gc olmutur. lerleme
fikri yirminci yzyl boyunca eitli
deiikliklerle birlikte neredeyse dn
yadaki tm kltrler tarafndan benim
senmitir. nc Dnya'da gelime
ilerleme
ve modernleme, ilerlemeyle ean
laml saylmtr.
lerleme fikrinin tarihi olduka kar
maktr ve hatta bu szcn anlam
bile temelde tartma konusudur. a
da akademisyenler, antik alardaki
klasik filozoflarn modern anlamda bir
ilerleme beklentisine sahip olup olma
dklar konusunda hemfikir deillerdir.
Robert Nisbet The History of Progress
(1980) adl eserinde, antik filozoflarn
bu tr beklentilerinin bulunduunu gs
teren baz kantlar ortaya koyar. Fakat
antik dnyada uygarln ykselii ve
kyle ilgili dngsel kuramlar ok
daha yaygnd ve Montesquieu, Helve-
tius, Gibbon ve Spengler gibi sekin
limler bu kuramlar modern aa ta
mlard. nsanlk tarihi konusunda
baka bir dnce gelenei ise, gz
daha nce yaanm bir altn an
knden baka bir ey grmeyen, ba
tan aa ktmser bir gelenektir.
nsanln ilerlemesini temel alan
evrensel bir tarih dncesi on seki
zinci yzyl srasnda, -dierlerinin ya
n sra- Voltaire, Turgot, Herder ve
Kant'n eserlerinde gelitirilmitir. Kanf-
la birlikte, adalet zerine kurulmu ve
herkesin maksimum bireysel zgrl
ne dayanan bir "evrensel sivil top
lum" idealine doru ilerleyen, tam an
lamyla birlemi bir insan rk dn
cesine ularz.
Filozoflarn on sekizinci ve on do
kuzuncu yzyllarda akllarn ilerleme
fikrine takm olduklarn sylemek a-
bart saylmamaldr. Dinsel bir cennet
umutlarnn yava yava yok olmasy
la, insanlarn dnceleri, ilerlemeyle
ulalacak dnyadaki cennet hayaline
ynelmitir. On sekizinci yzyl d
ncesinin be esi vard: insan ya
am ve kaderinin anlam hakknda z-
c bir iyimserlii yanstan Yardmse
ver Tanr'ya duyulmaya devam edilen
Tanrsal inan; tarihin bir kaos olma
d, bilinebilir yasalara bal olarak
iletiim
nceden kestirilebilir evrelerle ilerledi
i inanc; ilerleme vaadini tamamlaya
cak ve bunu olanakl klan ncleri onur
landracak olan, gelecek kuaklar inan
c; ilerlemenin itici gc olarak bilgi
nin merkezi rol; insanolunun son ker
tede kusursuzlaabilecei inanc. Tm
bunlarn temelinde gl bir dinsel ge
mi zlemi yatyordu ve pek ok ta
rihi, ilkinden bugnkne kadar tm
ilerleme ideolojilerinin, cennet vaadi
nin yerine laik topyay kullanan bir
Hristiyanlk imgesi olduunu iddia et
mektedir (rnein bkz. C.L. Becker,
The Heavenly City of the Eighteenth-
Century Philosophers, 1932).
Fransz Devrimi iyimser on seki
zinci yzyl felsefesine ciddi bir geri
letin darbe indirirken, en sekler e
lerinden ikisi dnyay sarsan sonula
ryla birlikte on dokuzuncu yzyla ta
nmt: bilginin merkezilii ve tarihin
yasalar aray. Saint-Simon ve bil
hassa Comte, muazzam derecede et
kin bir ilerleme kuram retmek zere,
bu iki eyi Kant'n evrensel insanlk
tarihi gryle birletirmilerdi. Com
te, insanln insan aklnn adm adm yunca ilerleme kuramlar -iyimser,
gelimesine bal olarak ilerlediini ve
insanlk tarihinin, insann anlama yeti
sinin dzeyi temel alnarak ayr ev
reye ayrlabileceini ne sryordu.
Teolojik Evre, ilkel, animist dinsel i-
nanlarla karakterize edilirken, Meta-
fziksel Evre (Comte kendi yaad
zamanda bu evTenin henz sona erme
diine inanyordu), daha derinlikli ve
soyut dinler retmitir; ortaya kmak
ta olan Pozitif Evre ise, dnyasal bir
topya ortaya karacak olan, tamamen
bilim ve aklsallkla tanmlanan bir a
olacaktr. Comte'un bu byk kuram
kendi zamannda ve daha sonra youn
eletirilere maruz kalmasna karn Bat
bilincine yerlemi durumdadr. Com
te'un aklc, bilimsel topyas tam da
modernliin modeliydi.
Kari *Marx'n ilerleme kuram,
336
kaynan farkl bir felsefi gelenekten
almakla birlikte, Comte ve Saint-
Simon'dan etkilendiine kuku yoktu.
Hegel'in son derece soyut olan tarih
kuram, insan ruhunun ilerlemesini,
kendisini ve dnyay mkemmel bi
imde kavramas temelinde tasavvur
etmitir. Marx bu gr, ilerlemeyi
iktisadi mcadelelerle ilikilendirerek
gereklik temeline oturtur. Marx'm
tarihsel materyalizm kuram, nihai
topyaya (komnizme) iktisadi yasala
rn deitirilemeyen ileyiiyle ulala
ca kehanetinde bulunmutur.
lerleme meraknn on dokuzuncu
yzyldaki baka bir rnei Spencer'm
Sosyal Danvincilik kuramdr. Sosyal
Danvincilik, ABD'de Avrupa'da oldu
undan daha revatayd. Sosyal Dar-
wincilik, ilerlemeyi, bymeye, top
lumlarn gittike artan karmaklna
ve zellikle -Spencer'n, eer izin ve
rilirse mmkn olan en iyi toplumu ya
ratacana inand- en gl olanlarn
hayatta kald doal mekanizmaya
balyordu.
Yiminci yzyln byk ksm bo
aklsal ve gittike materyalistleen- on
dokuzuncu yzyl modelini izlemitir.
Sosyoloji kendi payna, ilerleme ku
ramna, bilime dayanan gelecekteki bir
ahenk ve gnen toplumunu ngren
ilk dnem ilevsel ve sanayi-sonras
kuramlar eklinde katkda bulunmu
tur. Fakat yirminci yzyln sonunda,
ilerleme fikri biraz gerilemi grn
mektedir. Byk topyac ideolojiler,
korkun maliyetlerle kendi kendilerini
yok etmilerdir. Bilim, insanln o
unluunu kucaklayacak ahlki bir
topya retemezken, gelecek, evresel
sorunlarla lekelenmi durumdadr. Ay
rca bkz. evre; postmodemizm.
letiim {communication) Her trl
toplumsal ortamda rastlanan ve bundan
dolay genelde sosyal bilimcilerin ok

337
geni bir ilgi alan olan anlam olutur
ma sreci. Sosyal psikologlar, gster-
gebilimciler, *medya rencileri ile dil
bilimcilerin (rnein iletiim blmle
rinde) geleneksel yollarla inceledikleri
iletiim olgusu giderek kendi bana
bir aratrma alan olarak yerlemitir
ve bu niteliiyle genellikle kltrel
almalarla birlikte yrtlmektedir.
letiim en az be ekilde gerekle
ir. nsann i iletiimi, kendi benli
iyle i konumalarn kapsar. Kiiler
aras iletiimin kapsam, Erving Goff
man'n analiz ettii trden *yz yze
etkileimdir ve bu kapsamda, beden
hareketleri (bkz- beden dili) ve me
knsal dzenlemeler gibi yandiller in
celenir. Grup iletiimi grup dinamii
ni iine alrken; kitlesel iletiimin ala
n, genellikle ykl bir para kazanmak
iin kitlesel kaynaklardan kitlesel yol
larla kitlesel dinleyicilere gnderilen
mesajlardr. letiimin beinci ve gn
getike byyen bir biimine ise in-
san-tesi iletiim ad verilmitir ve in
sann dndaki canl-cansz varlklarla
iletiimi kapsamaktadr: Bunun anlam
"hayvanlarla konuma" olabilecei gibi,
en yaygn biimde makinelerle, bilgi
sayarlarla ve yksek teknolojiyle (rne
in, video oyunlar ya da otomatik para
ekme makineleriyle) iletiim kurma
biimimizi anlattnn alt izilmelidir.
letiim aratrmalarnda genellik
le, "Kim hangi kanalla kiminle ve nasl
bir etki dourarak konuuyor?" sorusu
nu ynelten basil bir modelden yola
klr. Ama bu yaklam, yukardaki so
ruya karlk verilerek, her (basit ya da
karmak) toplumsal sistemde grlen
iletiim yapsf nin tanmlanmas, ge-
ribesleme dnglerinin iletiimin tm
aamalarnda meydana kabilmesi ne
deniyle bazen ok dorusal bir ak
betimleme noktasnda kalmakla eleti
rilmitir. Bununla birlikte, iletiimin te
mel bileenleri genellikle gndericileri
ilgaclk
(reticiler), mesajlar (kodlar) ve al
clar (dinleyiciler/izleyiciler) kapsaya
caktr. Ayrca, formel ve fiili iletiim
yaplar arasnda bir ayrm yaplmal
dr. Formel iletiim yaps, kamusal
dzlemde tannan toplumsal rollerle
(brokratik bir rgtteki mevkiler hi
yerarisi gibi) belirlendii halde; fiili
iletiim yaps, fiilen gerekletii ha
liyle (bunlarn iinde, resmi olmayan
kanallarla iletilen eitl informel ileti
im biimleri de bulunabilir) etkile
im yapsn gstermektedir. letiimin
yaps ve etkinlii toplumsal sistemle
rin ileyii asndan ciddi sonular
dourabilir. Bunun gzel bir rnei,
formel rgtlerle ilgili incelemeler, -
zellikle olumsallk kuramndan etki
lenip, iletiim sistemlerini analizin mer
kezine yerletiren aratrmalardr. Ayr
ca bkz. dil; eletirel kuram; ierik a-
nalizi; nternet; siber toplum.
iletiim, szl o l m a y a n (communi
cation, non-verbal) bkz. szl olma
yan iletiim
iletiim yaps (communication struc
ture) bkz. iletiim
ilgaclk (abolitionism) lk nce kle
liin (rnein bkz. William Wilberfor-
ce'un -1759-1833- almas), daha
sonralar hapishaneler ile insanlar hap
setmenin insanlk d uygulamalar ol
duu gerekesiyle ve bunlarn kaldrl
masn isteyerek, "protesto"yla birlikte
kullanlan bir terim. Hapishaneler ile
hapsetmenin kaldrlmas taleplerinin
ilgaclk terimiyle karlanmas, skan
dinav kriminolojisi iinde gelimi o-
lup (bkz. T. Mathiesen, The Politics of
Abolition, 1974), o zamandan beri da
ha geni kapsaml eletirel krimino
loji iinde de benimsenmi bir yakla
mdr. lgaclar, hapishanelerin hibir
fayda salamad, onlarn varln sa
vunmak iin ileri srlen gerekelerin
iliki katsaylar 338

ciddi bir dayanann bulunmad ve biimindedir. Temel deer, ilgi konusu

bu tr kurumlarda insan haklarnn olan zellii temsil ederken, kural ko
yaygn biimde ihlal edildii grn yucu faktr temel deerin alabilecei
dedirler. lgac tutum, reformizmi de, varsaylan maksimum deer olarak ta
varolan rejimin srekliliini salad nmlanr, bylece toplam l maksi
ve onu merulatrd gerekesiyle red mum 1 'e ular. Sfr deer normal ola
detmektedir. Sua. yanl davranlara 2
rak ya istatistiki bamszl (q, v , u
ve tartmalara yeni zmler neren ve s'deki gibi) ya da ortak bir zelliin
(rnein, toplumun insanlarn hapse a- olmamasn (benzer/siz/lik llerin-
tlmasna kar deiik alternatifler bul deki gibi) temsil edecektir.
masn talep eden) ilgaclk, insanlarda statistiki ilikiler ve "korelasyon
varolan cezalandrma ve ac ektirme lleri, kendi balarna nedensel ili
drtsne kar konmas gerektiini i- kilerin, kuramsal akl yrtme ve mo
leri srmektedir. dellerle saptanmas gereken kantlar
deillerdir. statistiki ilikiler pratikte,
iliki katsaylar (association coef nedensel balar kurmann edeeri ola
ficients) liki katsays, iki "deike rak deerlendirilir ve bu yzden ders
nin ya da niteliin ne lde ilintili ol kitaplar "aldatc korelasyonlara kar
duunu gstermekte kullanlan bir sa uyarda bulunurlar. Bir nedensel sre
ydan oluur. Bunun iki temel tipi, ko- modeline kantitatif deerler yklemek
varyasyon (birlikte deime lleri) teki yararlarn koruduklar halde, ne
ile benzer/siz/lik lleridir. Kovaryas- densel mekanizmalara ilikin bilgile
yon lleri (Pearsonc rn-moment rimiz daha eksiksiz duruma geldike
korelasyonu r gibi), veri "deerlerinin istatistiki llerin aratrma srele
retilmesi (oaltlmas) zerine ku rinde daha az nem tayacaklar d
rulmu olup; deikenlerin ilikililik nlebilir.
lsn (0=hi, l=tam deerindedir)
ve deikenlerin birbirleriyle hangi ilkel k o m n i z m (primitive commu
ynde deitiklerini (bir deiken di nism) ounlukla Karl "Marx'la bir
eriyle birlikte artyorsa pozitif, dieri likte anlan, ama tam olarak Friedrich
arttka azalyorsa negatif ynde) gs Engels tarafndan hazrlanan ve temel
termektedir. liki lleri, sz konusu kaynaklar zerindeki kolektif hakka,
deikenlerin "lm dzeyine baka toplumsal ilikilerde eitlikilie ve in
rak seilmelidir ve iliki llerinin sanlk tarihinde "tabakalama ile "s
ou, eer veri deerleri o dzeye ku mry nceledii varsaylan otoriter
rallara uyularak dntrlrse ayn ynetim ile hiyerarinin yokluuna gn
deeri korurlar; yle ki, eer yeni veri derme yapan bir terim. Hem Marx hem
deerleri alnr, ama yine balangtaki de Engels, "kadim insanlarn zgrlk,
sra korunursa, KendalPn sralama ve eitlik ve kardeliini betimleyen Le
rilerin korelasyonu, s, ayn deeri alr. wis Henry "Morgan'n speklatif ev
Benzer/siz/lik lleri, hem yksek rimci tarihinden ve Amerikan yerlileri
deerin deikenler arasnda byk bir nin ky mimarisinde aka grld
benzerlik olduu anlamna geldii ben iddia edilen "yaayan komnizm"den
zerlik (ya da yaknlk) llerini, hem ciddi bir ekilde etkilenmitir. Engels,
bu nosyonu "tarihsel materyalizmin ev
de yksek deerin byk bir farkll
rimci kuramnn iine yerletirmi ve
gsterdii benzersizlik llerini kap
daha sonralar ortaya kan "retim tarz
sar. ou iliki ls, temel de
2 larna geiin, kullanm iin retimden
er/kura! koyucu faktr, yani r=v /N
339
mbadele iin retim deiimini ve
komnal aile ilikileri ile cinsiyetler a-
rasndaki eitlikten ekonomik birimler
olarak bireysel ailelere ve kadnn bo
yunduruk altna alnmasna geii kap
sadn iddia etmitir. Bu tez antropo
loji disiplini iinde olduka geni bi
imde tartlmtr (rnein bkz. E. rimi, grnte eitlilik gsteren fe
Leacock, "Marxism and Anthropo
logy", der. B. Oilman ve E. Vernoff,
The Left Academy, 1981). Bu tartma
nn zn, szde ilkel insanlar arasn
daki mlkiyet haklarnn, statnn ve
otoritenin nitelii oluturmaktadr.
ilke! t o p l u m (primitive society) Hem
ilk toplumlara hem de basit teknoloji
kullanarak yaayan yakn zamandaki
rneklere gnderme yapan bir terim.
lkel toplum, yakn alardaki herhan
gi bir toplumu betimleyici zelliiyle
gzden dmtr, nk sz konusu yolojik indirgemecilik rnekleri olarak
toplumlarn hibiri daha nceki bir ev
rimci aamann kalnts deildir; her
birinin kendi tarihi ve geliimi vardr.
imalat (manufacturing) Meta olarak
satlmak zere eya ve mal imalat ya
plmas. malat, kimi zaman ekonomi
nin ikincil sektr diye adlandrlan
kesiminin en byk ksmn oluturur.
Ayrca bkz. fabrika sistemi; sanayi
sektr.
inandrclk hiyerarisi (hierarchy
of credibility) Howard S. Becker'in
("Whose Side Are We On?", Social Prob
lems, 1967) toplumsal eitsizlikleri ve
toplumdaki moral hiyerariyi anlatmak
zere bulduu bir kavram. Becker'a
gre, (bir rgtn ya da toplumun) te
pesinde yer alanlar daha inandrc, di
binde yer alanlar daha az inandrc g
rlmektedir. "Ezikler" tamamen itibar-
szlatrlm ve patolojik bir hale so
kulmu olabilir ve genellikle sesleri
kmaz. Becker, sapknlk kuramnda
sosyolojik aratrmalarda "deerlerin
informel ekonomi
rol hakkndaki daha geni bir tart
mann paras olarak, marjinallemi
"eziklerin" sesi olmann sosyologun
grevi olabileceini ileri srmtr.
i n d i r g e m e c i l i k (reductionism) En
genel kullanmyla indirgemecilik te
nomenleri baz birincil ya da temel a-
klayc ilkelere indirgeyen entelekt
el stratejileri ifade eder. rnein, doa
bilimlerine uygulanan haliyle "mater
yalizmin indirgemeci biimleri, canl
larn kendilerine zg zellikleri ve
glerini kimya kavramlar ve yasala
ryla aklamaya alr. nsan zeks
nn lmndeki farkllk modellerini
ya da erkeklerle kadnlar arasndaki top
lumsal farkllklar genetik veya fiz
yolojik farkllklarla aklama giriim
leri, sosyologlar tarafndan yanltc "bi
yaygn biimde eletirilmektedir. kti
sadi ilikilerin toplumsal ve siyasal ya
am szde btnyle belirlediini var
sayan baz "Marksizm biimleri de ik
tisadi indirgemecilik etiketi yaptrla
rak eletirilmitir. tekilere gre daha
yzeysel olan bilimin yasalarn daha
temel bir bilime indirgemeyi amala
yan mantksal indirgemecilik, bir bili
min dilinin dierine gre tanmland
semantik indirgeme ve bir bilimin fe
nomeninin bir baka bilimde tanmla
nan mekanizmalarn etkileriyle akla
nabileceini kantlamay hedefleyen a-
klayc indirgeme gibi trler arasnda
da olduka yararl ayrmlar yaplabilir.
i n f o r m e l e k o n o m i (informal eco
nomy) Sosyologlarca piyasa d al
may anlatmak iin, bazen "kara eko
nomi faaliyetine (kat bir biimde ta
nmlanm piyasa almas) ilaveten
kullanlan bir terim. ktisatlar infor
mel ekonomiyi, "Gayri Saf Milli Ha
sla iinde kusursuz biimde lle-
meyen gizli, yer alt ya da kara para
informel ekonomi 340

ekonomisine alternatif bir adlandrma ok kk kazanlar salayan ve by

olarak kullanmaya daha yatkndrlar. lece, kesinlikle hakl olarak, gelir ver
Birbiriyle badamayan bu iki biim gisi ve sosyal sigorta sistemlerinin, do
(informel ekonomi ile kara ekonomi), laysyla bu sistemlerle ilgili istatistik
tartmalarda, zellikle disiplin d, lerin dnda kalan kiiler (genellikle,
farkl disiplinleraras ya da politik tar Britanya'da ve baka lkelerde saylar
tma balamlarnda birok yanl an milyonlara varan kadnlar) iin kulla
lamaya ve karkla yol amtr. nlr. Fakat sanayi toplumlarnda, is
Sosyolojik informel ekonomi teri tihdam ve GSMH tanmlarnn dnda
minin iine ald piyasa d iler ok tutulmu olan alma trlerinin en b
eitlidir: karl denmeyen *ev ii y tketime ynelik almadan olu
emei, tketime ynelik alma, piya ur. ktisat John Kenneth Galbraith
sa d retken emek, cemaat alma Economics and the Public Purpose'da
lar, geni aileler ya da cemaatler iin (1973), kadnlarn gizli hizmetli snf
de "hediye olarak takas edilen ya da a- haline gelmesinin, modern ekonominin
lp verilen mal ve hizmetlerin retilme gelimesi ve srekli bymesi asn
dan temel bir rol oynadna iaret et
si, yasad ticaret (rnein uyuturucu
miti: iler devredilemedii takdirde
ticareti) ve gelir vergisinin tam olarak
tketime getirilen snrlarn ar oldu
denmeyebildii almalar. Baz ya
unu; kadnn sanayi-ncesi toplum
zarlar, evde yaplan ve soyut bir cretli
lardaki retken ilerden, hane tketi
i kavramndan ziyade ev ii faaliyet
mini idare eden ev kadnlar rolne ge
lerle ilikilendirdikleri piyasa ilerini
irilmesinin piyasa ekonomilerinde t
bile informel ekonomi kapsamnda de
ketim olanaklarnn sonsuz derecede
erlendirirler. Tm bu faaliyetlerin tek
artmasnn yolunu atn ve hizmet
ortak yn, "resmi "istihdam istatistik
endstrilerinin srekli genilemesine
lerinde tamamen ya da ksmen yer al katkda bulunduunu belirmiti. Bunun
myor olmalardr. Sosyologlar bu du iin, kadnlarn hizmetli rolnn, mo
rumun sz konusu istatistiklerin bir ba dern ekonomide tketimin srekli ge
arszl ya da yetersizliini aa nilemesinde ok nemli bir paya sa
kardn varsayarlar; oysa ou du hip olduu dnlyordu.
rumda bu faaliyetlerin kayt d tutul
mas maksatldr ve "emek piyasas is 1980'lerde sosyal bilimciler, resmi
tatistiklerinin sosyolojik bir ereve istihdam istatistiklerinden dlanm
den ziyade ekonomik nitelikli bir ku birok alma tipiyle ilgilenmeye ba
ramsal erevede oluturulmasndan lamlar ve bu i tiplerini snflandrp
kaynaklanmaktadr. lmeye (ksmen baarl olarak) a
ktisatlar, retken iler ile tke lmlard. Fakat, istihdam istatistikle
timin toplam hacminin, resmi istihdam rinin temelini oluturan kavramlar ile
istatistikleriyle ve Gayri Saf Milli Ha- ilemsel tanmlar tam olarak kavrayan
sla'yla llen rakamlardan daha fazla sosyolog says ok az olduu gibi, i
olduunun her zaman farknda olmu lemsel tanmlar da lkelere gre fark
lardr. ktisatlar "kara ekonomi" te llk gsteriyor, bu nedenle informel
rimini, bu rakamlara dahil edilmesi ge piyasa-d iler ile cretli iler arasn
reken, ama vergi karma yznden daki snrlarda ve tanm rtmelerinde
tam olarak bildirilmemi olabilecek k karkla yol ayordu. rnein, "ha
sm iin kullanrlar. "Marjinal" i ya ne alma stratejisinde ev ii retken
da iiler terimi ise, yaptklar ilerden iler, bo zaman faaliyetleri ve ev ii

341
tketime ynelik alma arasnda bir
ayrm yaplabilirse, piyasa ekonomisi
ne katlma ile piyasa d alma ara
sndaki yakn iliki de akla kavu
abilecektir.
informel s e k t r k u r a m l a r (infor
mal-sector theories) *nc Dnya
ehirlerinde "yoksulluu ve "eitsizlii
aklamakta kullanlan egemen para
digma budur. nformel sektr kuramla
rnn 1971 'de ilk kez formle ediliin
den beri pek ok versiyonu ortaya k
mtr, fakat bunlarn ounun byk
ve kk lekli iletmelerle bantl byk lde grmezlikten gelmiler
"verimlilik ve kazan farkllklarnda
younlat belirtilmelidir. Byk l
ekli (formel) iletmelerde alma,
yksek cretlerle, yksek beceri d
zeyleriyle, modern teknolojiyle, sendi
kalamayla ve sosyal gvencelerle a-
yrt edilirken, kk lekli (informel)
iletmelerde bu tr zelliklere rastlan
maz. "Formel" terimi genellikle cretli
ve aylkl emek anlamnda kullanlr
ken, "informel" terimiyle anlatlmak
istenen serbest alma, tek kiilik i
letmeler, zanaatkar rnleri ve ev ii
hizmettir. Yalnz bu literatrde, iki te
rimin de cretli, resmen kaytl ilere
gnderme yaptna, oysa ileri sanayi
toplumlarndaki "informel" ilerle res
mi makamlara bildirilmeyen veya ver
gi sisteminin dnda kalan ilerin kas
tedildiine dikkat etmek gerekir. Ayr
ca bkz. emek piyasasnn blnmesi;
informel ekonomi.
insan corafyas (beeri coraf
ya) (human geography) Corafyann
genel tanm yeryznn yzeyini, bi
imini, fiziksel zelliklerini, doal ve
siyasal ayrmlarn, iklimini ve reti
mini konu alan bilim olarak yaplr.
Geni bir kapsam olan bu disiplinin
doa bilimleri ve sosyal bilimlerle de
ok sayda temas noktas vardr. Sos
yal bilimlerde toplumsal corafyann
insan doas
ya da insan corafyasnn alt disiplini
zellikle ilikilidir.
nsan corafyas dalnn ncl
n Fransz corafyac Vidal de la Blac-
he yapmtr (bkz. Human Geography,
1918). Esas olarak yeryz ktlesinin
tasviri ve analiziyle uraan fiziki co
rafyadan farkl olarak, insan corafya
s, insan topluluklar ile bu toplulukla
rn zerinde yaadklar toprak paras
arasndaki etkileimde younlar. Ana
akmdaki sosyolojik kuram ve aratr
malar (kr ve kent sosyologlarn say
mazsak) son zamanlara kadar bu akm
dir. Sosyoloji ile corafya arasndaki
ilk uzlama, "Marksizmin insan co
rafyas (zellikle bkz. D. Harvey, Soci
al Justice and the City, 1973) ve kent
ekolojisi zerindeki etkisinin sonucun
da gereklemitir. Ondan sonra, me
knsal dzlemde belirlenmi ilikilerin
toplumsal yap ve sre asndan (ve
bunun tersi bir ilikideki) nemiyle il
gili daha geni kapsaml bir tartma
yaanmtr. Bu konudaki arpc kat
klardan birisi, Anthony Giddens'm
mekn (ve zaman) kendi toplumsal
yapla(tr)ma kuramna dahil ediidir.
Giddens'in almalar da ("gereki
epistemolojiyle birlikte) eletirel veya
postmodern denilen, Giddens'm sos
yoloji iin yapmaya altna benzer
bir ekilde corafyann kuramsal teme
lini yeni batan kurmaya girien bir
corafya akmnn gelimesine zemin
oluturmutur.
nsan doas (human nature) eitli
sosyologlar insan doas kavramndan
farkl balamlarda sz ederler. Ama en
sk grleni, insan doas teriminin, in
sann eylemi ve bilincinin altnda yatt
varsaylan z ve onu gevek bir bi
imde belirleyen karakteristik zellik
lerin tannmasn iermesidir. Bu e
lerin lam bileiminin nasl olduu tar
tma konusudur. Baz toplum ve siyaset
insan ekolojisi
kuramclar -Thomas *Hobbes, Char
les Darwin (bkz. *Darwincilik), Sig-
mund *Freud ve genelde "faydaclar
gibi- insan doasna, herhalde derin
deki biyolojik zorunluluklardan yay
lan bencilce ve egoiste gdler yk
lemilerdir. Jean-Jacques "Rousseau,
Karl "Marx ve Peter Kropotkin gibi
baka yazarlar da, insan doasn dei toplumsal kurumlar) sergileyecektir.
ik derecelerdeki ibirlii ve dier
kmlk eilimleriyle ilikilendirmiler-
dir. Sosyolojideki, tipik biimde Max
"Weber'in almalarnn rnekledii kolojistler, bu dorultuda, insan davra
en etkili perspektife gre, insan doas,
nceden belirlenmi bir z yanst lma ekolojik aklamalar getirmeye a
maktan ok, insann tarihinin ve dene
yimlerinin bir sonucudur. Son zaman
lardaki pek ok toplum kuramcs
(Michel "Foucault, "toplumsal kurma-
clar ve genelde "postmodernistler) ise
insan doas nosyonunu batan aa rafyas ve kent ekonomisi dahil olmak
reddetmitir.
i n s a n ekolojisi (human ecology) E-
kolojinin bireyler, toplumsal gruplar
ve onlarn toplumsal "evreleri arasn
daki ilikileri inceleyen dal. nsan (ya
da bazen adlandrld biimiyle, "top
lum") ekolojisinin sistemli biimde in
celenmesine n ayak olanlar, "kent e-
kolojisi grlerini gelitirirken bitki
ve hayvan ekolojisinden alnm kav
ramlar kullanan Robert "Park ile dier
"Chicago sosyologlardr.
nsan ekolojisi, daha sonraki biim
lerinde (bkz. A. Hawley, Human Eco
logy, 1950), biyologlarn trlerin dei
ik fiziksel ortamlara daln ak
lamakta kullandklar rekabeti ve ev
rimci mekanizmalarn insan toplumla
rna basit biimde uygulanmasn red
deder. Tersine insan ekolojisi, "alt or
ganizmalarn kolektif yaamyla ilgili
incelemelerde gelitirilen, ama insann
incelenmesine ilikin aratrma tek
nikleri ile dnce sisteminin mantk
sal bir uzantsdr." Bunun iin, insan
gruplarnn evrelerine adapte olurken,
342
toplumsal ilikilerde zel kalplar ya
ratmalarnn irdelenmesi gerekir. A-
daptasyon, herhangi bir "toplumsal sis
temin ikin zellikleri olduu dn
len temel nitelikleri (yani, insanlarn
birbirine bamlln ve -belirli anah
tar ilevleri gren egemen kurumlar
gibi- ilevsel bakmdan farkllam
Normal koullarda, toplumsal deiim
"denge koullarn yeniden salama
gerekliliiyle snrldr. Hawley gibi e-
nlar ile kltrne ve meknsal da
lmlardr (bkz. Hawley, The Chan
ging Shape of Metropolitan America,
1955 ve Urban Society, 1971).
nsan ekolojisinin, genel bir yakla
m olarak, sosyal antropoloji, insan co
zere ok eitli disiplinlerde toplum
sal yaamn incelenmesine katkda bu
lunduu savunulmutur. Her ne kadar
yapsal-ilevselci kuramla ak yakn
lklar varsa (ve zellikle toplumsal den
genin muhafaza edilmesini salayan a-
dapte edici mekanizmalar, bu meka
nizmalarn toplumsal varoluun ka
nlmaz temellerinden birisi olduunu
ve "toplumsal deiimde insan eylem
lilii araclyla gerekletirilen daha
radikal olaslklar byk lde gz
den drdn vurgulamas bunu gs
teriyorsa) da, insan ekolojisinin ada
sosyolojik dnce zerindeki doru
dan etkisi siniridir. Ayrca bkz. kent e-
kolojisi.
insan haklar (human rights) bkz.
haklar
nsan likileri H a r e k e t i (Human
Relations Movement) kinci Dnya Sa-
va'ndan nce ABD'de doan ve et
kisi savatan sonraki ksa bir dnemde
Britanya'ya yaylan bir "sanayi sos
yolojisi okulu. nsan likileri, hem
343 nsan likileri Hareketi

deiik nitelikteki akademik literatr Gelgelelim, "bilimsel ynetim rzg-

den, hem de buna dayand iddia edi ryla yerlemi formel yaplar ile de
len, ynetsel pratikler iin bir dizi re me sistemlerinin bu ihtiyaca denk d
eteden oluuyordu. Tm bu fikirlere mesi sz konusu bile olmadndan, i
otorite kazandran da, Chicago'da, Wes ilerin denetime ve verimlilik hedefle
tern Electric Company'nin destei ve rine kar koymalar doal bir sonu
Harvard Business School'un ibirliiy durumuna gelmektedir.
le, 1920'lerin ortalarndan 1940'larn Mayo'nun analizi, Management
balarna kadar yrtlen *Hawtorne and the Worker'm (1949) yazarlar o-
deneyleri ya da aratrmalaryd. lan ve esas olarak deneyleri temel alan
Akademik adan bakldnda, n F.J. Roethlisberger ile W.J. Dickson'-
san likileri Hareketi, ii tatminsizli nkilerle tamamen akmayan Hawt
i, sendika "militanl, "endstriyel a horne aratrmalarnn sonularnn bir
tma, hatta daha geni gruplardaki "ano- yorumuna dayanr. Oysa Roethlisber
minin iyeri iindeki nedenleri ve ger ile Dickson'un, bu raporda sunul
zmlerini aramtr. nsan ilikileri ile duu biimiyle kendi yorumlarn fiili
sanayi sosyolojisi bir sre fiilen ean bulgularla birletirme abalar birok
laml olarak grldklerinden, son za yazarn kar kt bir bak asn
manlara kadar sanayi sosyolojisi de yanstmaktadr. zellikle, bu bulgula
fabrika ii faktrleri ayr olarak ince rn, yazarlarn iilerin sosyal etkenle
leme eilimi sergilemitir. Oysa insan re, ekonomik dllerden daha fazla -
ilikileri kuramclar, iyeri iinde bile nem verdikleri eklindeki tezini doru-
ekonomik gdlerin roln kltme lamad iddia edilmitir. Management
ye, bunun yerine ii davrann etki and the Worker''m gnmzde en ok
ledii varsaylan duygular ne kar ilgi eken yan, birincisi, sosyal bilim
maya istekli bir grnm sunmaktadr de sanayi iisine "davran ve ikti
lar. Duygular ile onlardan doan a sadi alardan yaklamaya kar tepkiyi
lma grubu normlar, her rgt iinde, gsteren tarihsel bir belge olmas; i-
ynetsel bir mantk olan etkenliin da kincisi, zellikle sanayi iletmelerinde
yatt "formel rgtlenme yapsnn uyank olmayan aratrma grevlilerini
hedefleri ve reetelerini kesen bir in bekleyen metodolojik tuzaklara kar bir
formel yap yaratrlar. uyar yapmasdr. Bu tuzaklardan en
ok bilineni, aratrmaya balamann ve
Bu genel analiz iinde byk bir
yrtmenin iilerde tepkiye yol a
eitlilik sz konusudur. nsan likile
n, bunun daha sonra toplumsal gerek
ri Hareketi'nin belli bal kuramsal
likle ilgili bulgular eklinde sunuluunu
saptamalarnn Elton Mayo'nun, Vilf-
rnekleyen Hawthorne Etkisi'dir.
red "Pareto ile Emile Durkheim'n
toplum kuramlarnn vulgarizasyonuna W. Lloyd "Warner, Melville Dalton,
dayanan naif fikirlerinde bulunabilece Donald Roy ve William Foote Why-
i yaygn bir grtr. Piyasa ilikile te'n eitli "etnografk aratrmalarn
rine dayal sanayi toplumlar, Mayo' da daha geni bir metodolojik gelikin
nun (yanl biimde) anomi diye nite lik bulunur. Bu aratrmaclarn hepsi
ledii cemaat duygusu ve empatinin de nsan likileri retisini bir ekilde
kaybolmasndan dolay ciddi skntlar gelitirmiler ya da deiiklikler getir
yaamaktadrlar. iler, bu eksiklii milerdir. Warner, sanayideki gerileme
iyerinde baka sosyal tatmin yollar a- ve resesyonun sonucunda, o zamana
rayarak telafi etmeye alacaklardr. kadar sakinliiyle tannan bir kesimde
insan sermayesi kuram 344

iten atlmalarn ve vasfszlatrmann insan ilikileri hareketinin ynetsel tek

yol at byk bir grevle ilgili klasik
bir aratrma yapmt. Dalton ile Roy,
katlmc gzlemden yararlanarak, bu
yntemin sanayideki alma gruplar
nn davranna nasl k tutabileceini klasik bir rnei saylarak eletirilmesi
gsteren, etkili aratrmalar yrtm doal karlanmaldr. Ynetim kura
lerdi. zellikle Roy'un aratrmas, i
ilerin tevik demesi emalarna bak
nn, ekonomik adan ve uzun vadeli
gelir beklentilerine denk decek bir
rasyonel tutumla belirlendiini ortaya
koyuyordu. Whyte'in incelemeleri ise,
teknolojinin ve i organizasyonunun
endstriyel davran ve i memnuniyeti
zerindeki etkilerini ortaya koyan ilk
almalar arasndayd.
inin verimliliini ykseltecek ba
arl ynetim teknikleri aray, nsan
likileri Hareketi'nin yazarlarnca ge
nellikle ak seik kabul gren bir ol
gudur. stelik bu yn o lde n pla
na kmtr ki, en ok st hayatlarn viour'un 1975 ve 1988'de yaplan ayr
dan memnun ineklerin verdiinden yo
la karak bu perspektife "inek sosyo
lojisi" ad bile taklmtr. Dolaysyla
ynetimler, iin ieriini geniletip
iilerin problemlerini anlamaya al
arak, i deneyimini zenginletirmeye
ynlendirilmilerdir. Mayo'ya gre, i
ilerin ynetsel planlara dmanln (dez)avantajlarla aklamasnn modern
yumuatmann balca yolu teraptik
danmayd; baka yazarlara gre ise,
kilit ilevi, etkin alan-merkezli de
netim sistemi gryordu.
Bu gelenek iinde hareket eden ku
ramclar, endstriyel demokrasiye bir
cila atmak ve alma koullarn (-
zellikle fabrikalardaki) daha insanile-
tirmek iin katlmc ynetim tarzlar
n, hatta iilerin kendi kendilerini de
netleme yollarn ngryorlard. Fa
kat bu hareket iindeki hibir yazar,
ynetim kademesinin meru bir bilim
sel sekinlerden olutuu dncesin
den vazgemi deildi, ya da fiili de
netimin giderek iilere gemesini ke
niklerinin, son tahlilde, maniplatif bu
lunarak ve (bir yazarn "sorumlulua
dayal zerk ynetim" diye adlandr
d) bir ynetsel denetim ynteminin
mnn baz gzlemcilerine gre, ok
daha sonra ortaya kan Yaamnda
Kalite Hareketi de aslnda nsan li
kileri Hareketi'nin yeniden douudur.
Ayn saptama, 1980'lerdeki Japonla-
ma diye bilinen geici moda ya da
post-Fordist ynetim tarzlar iin de
yaplabilir. Gerekten, Japonya'daki ka
lite emberleri, insan ilikileri hareke
tinin zmlerinin kinci Dnya Sava
'ndan sonra ABD'den Japon irket
lerine aktarlm ve stelik orada daha
baarl biimde uygulanm gelime
lerden birisidir.
Michael Rose'un Industrial Beha-
basmlar, insan kaynaklar yakla
myla ilgili nefis bir metin, daha do
rusu nefis iki ayr metindir.
i n s a n s e r m a y e s i k u r a m (human-
capital theory) Adam Smith'in cret
farkllklarn, farkl iler arasndaki net
dneme zg bir uzants. i renme
nin maliyeti net avantajn bir bileeni
dir ve Gary S. Becker ile Jacob Mincer
gibi iktisatlarn, baka eyler eit kal
mak kaydyla, kiisel gelirlerin insan
sermayesine yaplan yatrmn, baka
bir ifadeyle, birey veya grup olarak i
ilerin eitim ve yetimeye verdikleri
nemin miktarna gre deitii iddia
sna dayanak oluturmutur. Baka bir
beklenti de, insan sermayesine yaplan
geni ldeki yatrmn emek gcn
de, iktisadi bymenin vazgeilmez
elerinden olan vasfa-dayah bir ge
lime salamasdr. nsan sermayesi
birikiminin ayakta kalmas, rnein 1-
kinci Dnya Sava'ndan yenilgiy' e

sinlikle nermemilerdi. Bu yzden,

345
kan devletlerin lkelerini hzla yeni
den ina etmeyi baarmalarn akla
makta nemli bir etkendir.
nsan sermayesini ortaya karan
ey, tek tek iilerin verimliliini yk
seltmeyi baaran herhangi bir faaliyet
tir. Pratikte bunun balca rnei ola
rak ilk akla gelen ey tam zamanl ei
timdir. ilerin gznde insan serma
yesine yatrm yapmak, hem dorudan
maliyet hem de eski kazanlara yayla
cak bir maliyet demektir. nsan serma
yesine yatrm yapma kararlarn alan
iiler, gelecekte bekledikleri gelirin
ve tketim kalbnn caziplii ile, o an
da harcayacaklar eitim maliyetlerini
ve erteledikleri tketim olanaklarn kar
latrrlar. Toplumun insan sermaye
sine yapaca yatrmlarn getirileri de
ilkesel olarak benzer bir ekilde hesap
lanabilir.
ktisat alannda bile, insan serma
yesi kuramn eletirenler, gelecekteki
gelirin dzeyi ve insan sermayesi fik
rinin z gibi anahtar gstergeleri l
menin glklerine dikkat ekmiler
dir. Kukusuz eitime yaplan tm ya
trmlar, kendi bana, iverenlerin ya
da piyasann deerlendirebilecei bir
verimlilik art garantisi sunmaz. zel
olarak da, hem ii verimliliini hem
de kariyerin nnn almasna bal yklendii kadar) zorlama eilimidir.
olarak ileride elde edilecek gelirin, in
san sermayesi kuramnn aklama id
diasnda olduu fiili kazanlardaki fark
lara gre, totolojiye dmeksizin ll
mesi sorunu vardr. Yaplan ampirik
incelemeler, kazanlarda grlen de
ikenliklerin bir ksm yeni renilen'
hnerlere balanabilirse de, aklana
mayan deikenliklerin orannn hl
olduka yksek olduunu ve bu duru
mun, emek arzn oluturan bireylerin
verimliliklerinden ziyade, emek piya
sasnn eksikli yaps ile ileyiinin bir
sonucu saylmas gerektiini gzler -
nne sermitir.
nternet
nsan sermayesi kuram, eitim ve
yetitirme sosyologlarndan kapsaml
eletiriler almtr. Ayn ekilde 1960'l
yllarn Marksist yeniden dou dne
minde, zellikle bu kuramn ilk kp
gelitii yer olan ABD'de, burjuva bi
reyciliini meru gsterdii iin sald
rya uramtr. nsan sermayesi kura
m, ayrca, iilerden sahte-kapitalistler
kararak ve ikisi arasndaki gerek
kar atmasn yumuatan sistemin
kusurlarnn sorumluluunu bireylere
ykmakla sulanmtr. te yandan, -
znde siyasal nitelikli olan bu eletiri
leri bir kenara brakrsak, insan serma
yesi kuramnn aklc-mbadele kura
mnn bir tr saylabileceini ve bu
niteliiyle, sosyologlarn iktisadi fe
nomenlere bireyci aklamalar getir
mek gibi basmakalp bir eletirisine a-
k kaldn syleyebiliriz.
insanbiimcilik (anthropomorphism)
nsan olmayan bir eye ya da varla
insani zelliklerin atfedilmesi. Bu fe
nomenin sosyolojide en ok aktarlan
rnei, ilk dnem ilevselci sosyolo
jide sk rastlanan, organik (ya da bi
yolojik) analojiyi ar (toplumlarn
eyletii ve toplumlara bilinli insan
aktrlerin karakteristik zelliklerinin
n t e r n e t (Internet) Pratik olarak her
ey (gnlk gazetelerin ierii, yerel
alveri merkezlerindeki mallarn fi
yat, ktphane kataloglar, meta fiyat
lar, spor haberleri ve dedikodular, e-
rotizm ve insanlarn annda iletiim ku
rup ilgileri, hobileri ve fikirlerini bir
birlerine aktarmalarn salayan sohbet
odalar) hakknda bilgi sunan ve sa
ylar gn getike oalan Web sitele
rine annda ulamay salayan, World-
Wide Web diye de bilinen dnya a
pndaki bilgisayar a.
nternet, Souk Sava'n rndr.
lk olarak ABD hkmeti tarafndan
nternet 346

1970'li yllarda, nkleer bir saldr du arama kolaylna kavutuklar iin),

rumunda bilgi paylamnn srmesi ve cretleri aa ekerek (baz iler elekt
iletiimin korunmas amacyla kurul ronik ortamla ucuz *emek piyasalarna
mu, 1980'lerde ise hzl bir srele, havale edilebilecei iin) ya da insan
nce akademik evrelerin yararlanaca larn ilerini evlerinde yapmalarn sa
bir iletiim a, daha sonra ilkesel layarak ekonomilerin ileyiini dei
olarak kiisel bilgisayar ve telefon tirebilecek durumdadr. Rutin idari i
hatt olan herkesin ulaabilecei bir e- lerini (personel kaytlarnn tutulmas
lektronik kitle iletiim arac olarak ge gibi) nternet araclyla, bilgisayar kul
litirilmitir. 1995'te Web'i kullanan lanacak personele Bat rakamlarna g
insanlarn says yaklak 1 milyona re daha az cret deme stnlnden
varmt. 1993 ile 1997 arasnda Web yararlanarak *nc Dnya'daki tem
sayfalarna ulaabilen insanlarn says silciliklerine yaptran irketler km
yaklak 130.000'den 30 milyon kada tr. Elektronik ortamla alveri yapma
ra kmt. Web sitelerinin ouna im oran (uak biletlerinin dorudan hava
di cretsiz olarak girilebilmektedir. (ye yolu irketlerinden alnmas gibi) yk
lerinden genellikle aylk veya yllk - selmektedir ve bu durum perakende
deme isteyen pornografi "kulpleri" sektrnn yapsn etkileyebilecek bir
ender istisnalardan birisidir.) potansiyele sahiptir. Baz tahminlere
nternet kullanclarnn ou, bil gre, bu srecin douraca teknolojik
giye ok saydaki "arama motorlar"n- deflasyon nmzdeki on ylda fiyatla
dan birini kullanarak ulaabilirler. Bel r yzde 25-30 orannda aaya eke
li konularn ya da anahtar szcklerin bilecektir.
bulunmas isteine, ilgili Web siteleri aranabilecek sitelerin says da
nin tmnn dkmn kararak kar 3.500'den fazladr. Bu durumun ABD
lk veren hzl bilgisayarlar vardr. emek piyasasn etkiledii sylenmek
rnein, okuluslu bir irketin ("Nis tedir, nk Dou Kys'ndaki insan
san" gibi) ismini yazdnz zaman, lar bu yolla Bat'daki, daha nce bilgi
irketin o anki rnleri, ekonomik Per sahibi olma olana bulamadklar ile
formans, imalat kapasitesi, perakende re ulaabilmektedirler (tabii bunun ter
sat noktalar, vb. trnden bilgiler ak si ynde bir hareket de sz konusu
taran onlarca siteyle karlaabilirsiniz. dur). Dijital rnlerin saysnn artmas
Bunlarn bir ksm irketin ya da tem (on-line dergiler ve filmler rnein) e-
silcilerinin hazrlad "resmi" siteler konomik faaliyetlerin geleneksel l
den oluurken, Nissan-severlerin des lerle (*GSMH gibi) kayda geirile
tekledii gayri resmi siteler de olabilir. meyecei ve hkmetlerin baz vergi
ntemet'in kullanlmas dnyada hz leri toplamasn zorlatrabilecek du
la yaylmaya devam etmektedir. Yalnz rumlara yol aabilir. Baz gzlemcile
nternet kullanmnn toplumsal etkile rin iddiasna gre, Web'deki alternatif
ri henz tartmaldr. rnein nter bilgi kaynaklarna her an ulaabilme
net'in, (diyelim) matbaann icat edil olanann her trl propagandann et
mesi, hatta elektriin bulunmasyla k kisini dengeleyebilecek bir ara ortaya
yaslanabilecek derecede, yirminci yz kard iin, Web'in varl totaliter
yln en byk teknolojik gelimesi ol rejimlerin baar ansn azaltmaktadr
duu yolunda bir gr vardr. Szge ve bu da yakn gelecekte katlmc de
limi fiyatlar drerek (mteriler dn mokrasinin yeni biimlerini gndemi
yann her tarafndaki en ucuz rnleri mize sokabilir.
347 intihar

Tm bu olanaklara kukuyla yak Cultures of Internet (1996). Ayrca

laanlarn ileri srd sav, nternet'- bkz. siber toplum; tele-alma.
teki bilgilerin ounun vr zvr deni
lebilecek eylerden ibaret olmasdr. i n t i h a r (suicide) Kendini kasten l
:
Bu kiiler, kresel "Nettalk 'n, kii drmek eklinde tasarlanan bir eylem.
sel bir bilgisayar alp, bilgisayar dn Emile Durkheim ayn ad tayan kla
ya telefon hatlarna balayacak bir sik incelemesinde (Suicide, 1897), in
modem sahibi olacak ve ilem mali tihar "kurbann kendisinin yerine ge
yetlerini deyebilecek kiilerle snrl tirdii ve byle bir sonu douraca
olduuna dikkat ekmilerdir. rnein n bildii, olumlu ya da olumsuz bir e-
Britanya'da, televizyon sahibi olan 22 dimin dolayl ya da dolaysz sonucu
milyon haneye karlk sadece 2 mil olan lm vakas" eklinde tanmla
yon kiinin kiisel bilgisayar olduu maktadr. Durkheim tartmal bir bi
hesaplanmtr. nternet sitelerinin yz imde, niyeti saptamann kolay olma
de 96'sndan fazlas en zengin 27 l yaca dncesiyle, lme yol aan
keye aittir. Akc derecede ngilizce eylemin kasti olmas zorunluluunu bir
bilme nternet kullanmann fiili bir n gereklilik olarak grmemitir. Bu yz
kouludur. Dolaysyla bu enformas den Durkheim, tanm geniletmi, r
yon devrimi, dnya apnda, "enfor nein hayatta kalma ansnn hibir
masyon zengini" kk bir lkeler ve ekilde bulunmad, ama kendini l
bireyler grubu ile bu zel iktidar bi drme kastndan da kesinlikle sz edi
iminden dlanm olan mlksz o lemeyecek kahramanca askeri lmleri
unluk arasnda yeni bir uluslararas bu kapsama sokmutur.
blnmeye yol aabilecektir. Sisteme Durkheim'n intihar incelemeye
hizmet eden bilgisayarlar, ayrca talep karar vermesinin nedeni, bu konunun
arlnn altnda srekli kmenin e- sosyolojik aklama gerektirdiini ve
iinde gibidirler. Srekli yeni kapasi bu aklamann deerliliini mkem
telerin yaratlmas gerekmekte ve kul mel biimde rnekler grnen bir alan
lanclar sk sk ar bilgi yknden i olmasyd; en ak biimiyle zel, ama
kayet etmektedirler. toplumsal glerden de etkilenen ve
u satrlarn yazld srada, bu zgn bir sosyolojik aklamay gerek
eksikliklerin bir ksmnn ucuz "a bil tiren, bireysel bir eylemdi intihar. Durk
gisayarlarn seri halinde retilmesi ve heim, intihar etme eiliminin bireyin
televizyonun Web'e ulamann balca psikolojisine ya da fiziksel ortamn et
arac haline getirilmesiyle alabilece kilerine deil, bireyin toplumla iliki
ini ima eden iaretler grebiliyoruz. sinin niteliine bal olduu kansn
Internet bunlar sayesinde gerekten ev dayd. Bireysel bir eylem olarak intihar
rensel ve ulalabilir bir enformasyon toplumsal dayanmann baarl ola
kayna durumuna gelebilir. Web z e - . madna iaret ettiinden, toplumsal
rinden alveri yapma demelerinin balarn etkisizliinin de bir gsterge
gvenliiyle ilgili emin yntemlerin de siydi. Durkheim, nedenlerine bal ola
gelitirilmesi halinde, perakende ve rak ana intihar tipi saptamt: Di
dier piyasalarn bir dnm geirme erkmca ve bencilce intihar, bireyin
olanaklar ciddi biimde artm ola toplumsal idealler ve amalarla iliki
caktr. nternet'in tarihi ve nternet'in lerine balyd. Dierkmca intiharda
S organizasyonu, bo zaman faaliyet birey, toplumla (bireyin -bir kadnn ko
leri ve siyaset asndan dourabilecei casnn lm zerine intihar etmesinin
sonular iin bkz. der. Rob Shields, beklendii rneklerde olduu gibi- kendi
intihar taklidi
yaamn feda etmesini cesaretlendiren,
hatta zorunlu klan bir toplum) ok
gl biimde btnlemiken; bencil
ce intiharda, toplumla btnleme ok
eksik kalmakta ve bu nedenle intihar
nleyecek kolektif glerden etkilenm-
e olana en aza inmekte, daha dorusu
bir yaltlmlk ve derin bir kopukluk
yaanmaktayd, Anomik intihar ise, bi
reyin arzu ve tutkularnn toplumca d
zenlenmesine balyd. Anomi -norm-
suzluk- toplumda ok baskn bir hale
gelirse, bireyin tutkular, hrslar ve
zlemleri tatmin edilmesi ok zor d
zeylere kyordu.
Durkheim'n analizi, intihar tanm
ve bu tanm ile kendi argmann ka
ntlamak zere bavurduu intihar is
tatistiklerinde somutlaan durum ara
sndaki uyumsuzluk; intihar tiplerini,
kurmaya alt gibi nedensel bala
rna gre snflandrmas (etiolojik s
nflandrma); toplumsal ve psikolojik
aklamalar, tamamlayclk varsay
myla ularda kutuplatrmas; veri y
nlarn, bireyler hakknda karmlar
yapacak ekilde kullanmas (ekolojik
yanlsama) nedeniyle eletirilmitir:
Daha sonraki sosyolojik tartma
larn nemli bir esi, intiharla ilgili
resmi istatistiklerin snrl olmasdr.
Etkileimciler ile etnometodologla-
rn almalarndan etkilenen Jack D.
Douglas Social Meanings of Suicide'te
(1967), intiharn nasl tanmland ya
da nasl ele alndnn kltrlere gre
farkllatn, dolaysyla farkl kayt
lardan elde edilen intihar oranlar, hat
ta intihar verilerinin kltrlere ve tarih
sel koullara gre karlatrlmas ge
rektiini savunmutu. Tabii bu gre
dayanarak, intihar istatistiklerinin in
tiharn toplumsal nedenlerinin analiz
edilmesi asndan hibir deeri olma
dn syleyemeyiz; tam tersine, inti
har istatistikleri istisnai bir titizlikle de
erlendirilmeli; intihar etme eilimi ile
intihar istatistiklerinin dzenlenmesinde
348
toplumsal ve kltrel faktrlerin etkisi
kesinlikle dikkate alnmaldr. Baka
bir nemli nokta, Durkheim'n gelitir
dii gelenein srdrlm olmas ve
bir dizi aratrmayla onun intihar d
zeylerinde toplumsal faktrlerin (isiz
lik gibi) etkisine arlk veren fikirleri
ve kantlarnn ampirik bakmdan belli
llerde desteklenmesidir.
Baarl intihardan ok farkl bir
fenomen olduu ve bir yardm l
n temsil ettii iddia edilen intihar te
ebbs ya da intihar taklidinin ince
lenmeye balamas da nemli bir ge
limedir. Yalnz baz yazarlar intihar
teebbs ile baarl intihar arasndaki
ayrmn rastlantsal bir mesele olduu,
dolaysyla baarsz rnekleri analizin
dnda tutmann yanl bir tutumu yan
staca kansndadrlar. Durkheim'n
aklamalarnn kuramsal temeli ve
ampirik yeterlilii konusunda en ek
siksiz irdeleme metni iin bkz. Whit
ney Pope, Durkheim's Suicide (1976).
intihar taklidi (parasuicide) bkz. in
tihar
iradeci eylem k u r a m (volunta-
ristic theory of action) bkz. Parsons,
Talcott
i r a d e c i l i k (voluntarism) Genellikle
determinizme kart bir terim olarak
kullanlan iradecilik, bireylerin kendi
eylemlerinin asli failleri olduklar ve
yaptklar eyler zerinde bir denetim
leri olduu varsaymna temellenen bir
kavramdr. radeciliin eylemle birle
mesi, yapyla birlikte ne kan deter
minist vurgunun karsnda duran bir
olguyu temsil etmektedir. nsann n
grlemez bir varlk olduu dnce
sini benimseyen iradecilik, sosyolojik
analiz yapmay zorlatran bir etkiye
sahiptir. radeci kuramlar, sosyolojik
analizin bana karar, ama ve tercih
gibi konular alrlar. Talcott Parsons
349
The Structure of Social Action'da (1937),
normatif eleri, znel kategorileri, a-
ralar ve amalar konusunda tercih yap
may ve aba harcamay kapsad iin
bu ekilde adlandrlan iradeci bir ey
lem kuram gelitirmitir.
Sosyal bilimlerde iradecilik, felsefi
bir sorun olan zgr irade sorununu;
baka bir ifadeyle, bireylerin istedikleri
eyleri semekte zgr olmalar anla
mnda, seim yapmann zgrlk de
mek olduu inancn gndeme getirir.
ou sosyolog (iradeci eilimdekiler
bile), insanlarn ancak belli snrlar
(muhtemelen kltrel ya da psikolojik
bir ereve) ierisinde hareket edebile
ceklerini kabul ederler. Demek ki, top
lumsal eylem tipik biimde fiziksel ve
biyolojik deikenlere indirgenemese
bile, yine de geride arta kalan bir de
terminizmin varl sz konusudur.
simsizletirilmi K a y t l a r O r -
neklemi (Sample of Anonymized Re-
cords-SAR) Nfus ve hane saymla
rndan elde edilen bir rneklem tipi.
Bu terim Britanya'da, ABD'deki Pub
lic Uses Samples (Kamuya Ak r-
neklemler) ve Kanada'daki Public Use
Microdata Files (Kamuya Ak Mikro-
Veri Dosyalar) gibi isimsizletirilmi
mikro-veri kaytlar yerine kullanlr.
Bu eit veri kmeleri, her dzeyde
deiiklik gsteren bilgi biimleriyle
birlikte, eitli byklkteki rneklem-
ler iin (saym kaytlarnn yzde
0,1 'inden yzde 5'ine kadar), insanlar
ile -ounlukla ayr olarak- aileler
ve/veya haneler iin, hem en son ya
plan saymlar hem de yz yl gizli kal
ma kural dorultusunda, artk kamusal
olarak eriilebilir, tamam el yazmas
kaytlar kapsayan on dokuzuncu yz
yl saymlar iin kullanlabilmektedir.
isko A y d n l a n m a s (Scottish En
lightenment) On sekizinci yzyl son
lar ile on dokuzuncu yzyl balarnda
sko Aydnlanmas
skoya'nn toplumsal ve kltrel eliti
arasnda ortaya kan youn entelekt
el aba ve faaliyetleri karlayan bir ad
landrma. Kendisini resim (Allan Ram
say, Henry Raeburn ve dierleri), mi
mari (Robert Adam ve kardeleri John
ile William), edebiyat (Robert Burns,
Walter Scott ve dierleri) ve mhen
dislik (James Watt, Thomas Telford,
John Rennie ve buhar makineleri, ka
nallar, kprler yapan dierleri) gibi
alanlarda ifade eden sko Aydnlan
masnn dikkat ekici zelliklerinden
birisi, insanlar sosyal ve sosyalleebi-
lir varlklar olarak ele alan inceleme
lerdir. Bu konuya ilgi duyanlar, sko
Aydnlanmas'nn David Hume, A-
dam Smith, William Robertson, A-
dam Ferguson ve John Millar gibi
filozoflaryd. Saylan bu isimler, sos
yolojik dncenin nemli bir kayna
n oluturan toplumsal felsefe iinde,
farkl bir on sekizinci yzyl sko O-
kulu'nun nde gelen be aydnyd
(bkz. A. Swingewood, "Origins of So
ciology: The Case of the Scottish En
lightenment", British Journal of Socio
logy, 1970).
skolarn karakteristik zellii, top
lumun kaynann, bireylerin kendileri
ni birbirlerinin farkl bencil hrslarna
kar koruma amacyla gerekletirdik
leri bir toplum szlemesi olduu ek
lindeki Hobbescu ncle toptan kar
kmalardr. Tam tersine sko Aydn-
lanmaclar, toplumu ylesine aksiyo
matik bir ey sayarlar ki, insanlarn do
al olarak toplumsal olduklarn, yete
neklerinin toplumsal balam dnda
anlamsz kaldn ve toplumlarn in
sanln doal halini yansttn tart
maya bile gerek duymazlar. Bu gr
n temelini, insanolunu "ilkel" bir
durumdan "incelik kazanm" bir du
ruma doru gelimi bir tr olarak g
ren bir evrimcilik oluturmutur. Yi
ne de, sz konusu dnyevi hareketin
slamiyet
kanlmaz biimde daha iyiye gitme
dii grn de (olduka gelitirerek) Ramazan aynda oru tutmak ve en az
ortaya koymay baarmlardr. sko
Okulu'nun nc zellii, toplum in
celemelerinin btnsel olmas, zel ml
kiyet sahipliinden mzik pratiine ka
dar her eyle, "toplumlardaki tm in-
sanlar'Ma ilgilenmesi gerektii nokta
sndaki srarc tutumdur. eitli aydn
larn birbirleriyle gr birliine varama
dklar noktada, kiinin tarihi dzenleyip
sistematize edebildii daha az genel il
keler tanmlama yolunu semilerdir.
sko filozoflarn, on dokuzuncu
yzyl iktisadi dncesine, Marksist
siyasal iktisada ve burjuvazi ile bur
juvazinin kapitalist dzendeki yeri
kavramnn geliimine nemli ve ba
msz katklarda bulunduklar genel
kabul gren bir kandr. rnein Fer
guson'un modern atma kuramnn
ncs olduundan kimse kuku duy
mamaktadr.
s l a m i y e t (islam) Dnyann byk
tektanrc dininden birisi (dierleri
Musevilik ve Hristiyanlktr). sla
miyet yedinci yzylda Arabistan'da,
ilk nce ticaretle uraan Mekke ve
Medine ehirlerini etkileyip daha sonra
o zamann oktanrc kabilelerini etra
fnda toplayan Hz. Muhammed tarafn
dan kurulmutur. slamiyet yz yl i-
inde fetih yoluyla ran'a, Orta Do-
u'nun byk ksmna, Kuzey Afri
ka'ya ve spanya'ya yaylm, sonraki
yzyllarda byk imparatorluklar (750
ylna kadar Emeviler, 1258'e kadar
Abbasiler ve 1918'e kadar Osmanl m
paratorluu) tarafndan temsil edilmitir.
slamiyet Allah'a ballk ilkesine
dayanr; kutsal metinleri Kur'an'dan
(bir melek tarafndan Muhammed'e in
dirilen Allah'n szleri) ve peygambe
rin hadislerinden oluur. slamiyetin be
ana koulu vardr: Allah'tan baka tan
rya inanmamak ve Muhammed'in Al
lah'n elisi olduuna inanmak, gnde
350
be vakit namaz klmak, zekat vermek,
bir kere Mekke'ye hacca gitmek. Ci
hat, yani kutsal savan da Mslman
larn ykmllkleri arasnda sayld
grlmtr, ancak cihat slamiyetin
koullaryla ayn statde deildir ve
genellikle Mslman olmayanlarla sa
vaa girmekten ziyade, tinsel bir iler
leme sreci eklinde yorumlanmaya
allmaktadr.
slamiyet'in Hristiyanlktan fark
ruhbani bir hiyerarisinin olmamas,
nefsi kontrol altna almak iin konul
mu birtakm yasaklar ile kadnlarn
stats ve giyimine zel bir dikkat
gstermesidir. Yedinci yzyldan sonra
birisi Snnilik, dieri -ran'da egemen
olacak- ii aznl olmak zere iki
mezhebe ayrlmtr. ada dnyada
ki slamiyet yorumu, onu Bat'nin ikti
sadi ve siyasal deerleriyle uyumlula
trmak isteyenlerden yedinci yzylda
ki modele geri dnmeyi arzulayanlara
kadar geni bir yelpazeyi kapsamakta
dr. 1979'da ran'daki slam Devrimi
ilk modele geri dnme abalarn tem
sil eden bir rnektir.
slamiyetle ilgili sosyolojik analiz
ler, Hristiyanlkla arasndaki iki temel
farkll (bu dnyada ile ekmeyi ge
rektiren bir etiin olmay ve devletin
zel mlkiyetin gelimesini engelle
mesini salayan patrimonyal ya da
kazan ilikilerinin egemenlii) sapta
yan Max *Weber'le balamtr. Bu -
zelliklerin ikisi de kapitalizmin geli
mesini nlemek gibi bir sonu dour
mutur. Fakat daha sonra, slamiyeti
snrl bir kara parasna hapsedilmi
olarak gren ve kapitalizme doru bir
evrim geirememesini uluslararas bas
klar gibi baka faktrlere balayan Ma-
xime Rodinson eitli eserlerinde bu
yoruma kar kmtr.
slamiyeti konu alan daha sonraki
almalar, Kur'an'dan ve dier me
tinlerden karlan zgn bir slamiyet
351
sosyolojisinin varln benimseyenler
ile slami toplumsal ve siyasal pratik
lerin eitliliini ve rastlantsalln bir terim.
vurgulayanlar arasndaki tartmaya o-
daklanmtr. nc bir yorum alan tatistiki analizin bir dal olarak, dei
ise. slami siyasal hareketlerin 1970'li
ve 1980'li yllarda ykselie gemesi
ne eilmitir. slamiyetin ykselii, ba
zlarna gre, slami deyii kullanrsak
yabanc egemenliine kar bir halk
hareketiyle ayrt edilirken, bazlarna
gre de *seklarizasyon ve modern
leme srelerinin tehdidi altndaki ba
z toplumsal gruplarn (bilhassa din a-
damlar, tccarlar ve aydnlarn) slami
sembolleri gemie dnk olarak kul
lanmalarndan ibarettir.
istatistik (statistics) bkz. anlamllk
testleri; benzersizlik endeksi; ka-
rmsal istatistik; Gini katsays; ih
timal oran; istatistiki bamszlk;
istatistiki karsama; istatistiki et
kileim; kme analizi; lojistik (ya da
logit) regresyon; log-Iineer analiz;
Lorenz erisi; model; normal da
lm; olumsallk tablosu; parametre
istatistii; parametrik olmayan ista
tistik; lm; rnekleme; regresyon;
resmi istatistik; riziko modeli; turta
izelgesi; varyasyon (istatistiki)
istatistik, y a a m istatistikleri (sta
tistics, vital) bkz. yaam istatistikleri
istatistiki b a m s z l k (statistical
independence) Eer hem i hem j (py)
oran, j oranyla (py = p, x pj ya da p,j -
Pi x pj = 0) arplan i oranna eitse, iki
*deiken (i ve;') birbirinden bamsz
2
demektir. Bu ilke, popler X (ki-kare)
testinin temelini oluturur.
statistiki k a r s a m a (statistical in
ference) Bir rneklemden elde edilen
sonularn, daha genel dzeyde bir n
fus iin kullanlabilmesini salayan s
re. Daha kesin ifade edersek, belirli bir
nfus iindeki bir rneklemden elde
istatistiki karsama
edilen sonulara dayanarak o nfus hak
knda karmlar yaplabilmesini anlatan
karmsal istatistik, genellikle, is
kenleri ve deikenler arasndaki ili
kilerin kuvveti ve niteliini betimle
yen, fakat genellemeler yaplmasna
olanak tanmayan betimsel istatistikten
ayr bir yere konur. Bir nfusta gzle
nen bir rneklemden hareketle o nfus
hakknda karsamalar yapabilmek, kul
lanlan rnekleme tekniine bal ola
caktr. Bilimsel bir meklemin nemi,
istatistiki genellemeler ya da karsa
malar yaplmasn salamasna daya
nr. Szgelimi, Britanya'da niversite
rencileriyle ilgili tesadfen seilen
rnekleme dayal bir anket aratrma
s yrtr ve onlarn ortalama arlk
larn saptarsak, Britanya'daki niver
site rencilerinin tmnn ortalama
arlnn hangi kategoriye girebile
ceini karabiliriz. Kota rneklem-
leri gibi baka rneklem tipleri ise bu
tr karsamalar yaplmasna olanak
tanmaz. rneklemden yola karak
nfus ortalamasn ne kadar dorulukla
kestirebileceimiz (meklemin doru
seildiini varsaydmzda) u iki e
ye bal olacaktr: meklemin byk
l ve nfus iindeki arlklarn de
ikenlii. Bu faktrlerin ikisi de stan
dart hata hesaplarna yanstlr. Stan
dart hata ne kadar byk olursa, r
neklem ortalamasnn nfus ortalama
sn doru biimde yanstma ihtimali o
kadar az olacaktr.
Dolaysyla ve daha kesin bir anla
tmla, karmsal istatistik, bir nfusun
zelliklerinin o nfustan rneklem se
erek elde edilen verilerden hareketle
ortaya koyulduu tmevarma kar
samann bir biimidir. Pratikte ise, da
ha iddial bir ama tayan kesririm, a-
klama ve hipotez testi gibi yntemle
re bavurulmaktadr.
istatistiki denetim 352

istatistiki d e n e t i m {statistical cont istatistiki Sosyal Bilimler Paketi, aka

rol) Bir analizde belirlenmi "deiken demik sosyologlarn en yaygn biim
lerin etkisini dlayan istatistiki teknik de kulland yazlm paketidir. Sosyal
ler iin kullanlan bir terim. rnein, bilimcilerin ABD'de gelitirdii bu
bir rneklem aratrmasnda elde edi paket, tablolama, "ok deikenli ana
len veriler isizlik ile klinik depresyon liz ve rneklem aratrmalar verilerine
arasnda gl bir ba bulunduunu uygun olan hemen hemen tm istatisti
gsterirse, toplumsal snfn bu durum ki anlamllk testleri dahil olmak zere
zerindeki etkisine baklmak istenebi bir dizi kolaylk salamaktadr. SPSS,
lir. Verileri snflara (ii snfnn kar ilk bata ana bilgisayarlar iin geliti
snda orta snf) gre blmek, isizlik rilmi olsa bile, daha sonra, hem DOS
ile depresyon arasndaki ilikinin tm (SPSS/PC+) hem de Windows (SPSS
snflarda gzlenen srekli bir olgu o- for Windows) versiyonlaryla kiisel bil
lup olmadn saptamamz salayacak gisayarlarda kullanlmaya balanmtr.
tr. Benzer biimde, snf ile depresyon Rapor kalitesine gerek duyan piyasa a-
arasnda gzlemlenen ba da, isizlik ratrmaclar ile devletin toplad ge
iin bir denetim esi olarak uygulan ni apl istatistiki "anket aratrmalar
dnda ortadan kalkabilir. (i sn ve "nfus saymlarndan yararlanarak
fndan insanlarn depresyona srklen alan aratrmaclar, bazen baka, da
me ihtimalleri orta snftan insanlara ha etkili ve daha gl yazlm ve prog
gre daha fazla deildir, ama isiz kal ramlama dillerini kullanrlarken, sos
ma ihtimalleri daha fazladr ve isizler yologlar kullanlmas daha kolay dier
ii olanlara gre depresyona daha fazla gl paketler lehine SPSS'den vaz
srklenebilirler. gemekte olduka gnlsz davranmak
tadrlar. Ayrca bkz. bilgisayar paketleri.
istatistiki etkiler {statistical effects)
bkz. nedensel modelleme istatistiki ve m e t o d o l o j i k y a p n
tlar {statistical and methodological
statistiki etkileim {statistical, inte artefacts) statistiki bir yapnt, verile
raction) ki (ya da daha fazla sayda) rin toplanmas ya da maniple edilme
"deiken arasnda istatistiki bakm sinde "yanllktan kaynaklanan bir
dan kurulan ve bir deikenin "deer karsamadr. Bu durumda bulgular ger
lerinin dier deikenin deerleriyle bir ek dnyay yanstmaz, tam tersine, "l
likte sistematik biimde deitiini gs m hatasnn maksat d sonulardr.
teren bir iliki. ki ya da daha fazla sa Belirli bir incelemeden elde edilen bul
ydaki bamsz deikenler arasndaki gularn, dnyann doru bir temsili ol
istatistiki etkileimler, "bamsz de maktan ziyade, kullanlan aratrma tek
ikenlerin birbirlerinden bamsz (dik niinin ("aratrma tasarm) bir sonu
lemesine) olduklarn varsayan baz "ok cu -en azndan ksmen- olduu kabul
deikenli analiz tiplerini nemli oran edildiinde, bu bulgularn metodolojik
da karmaklatrabilir. Ayrca bkz. bir sonu olduu da sylenmi demektir.
oklu dorusal iliki.
i s t i h d a m {employment) Her iki cins
istatistiki liki {statistical associa ten insanlarn, tm asli rnlerin (ta
tion) bkz. iliki katsaylar rm, ormanclk ve balkln karak
statistiki Sosyal Bilimler Paketi teristik rnleri gibi) retilmesi ve i
{Statistical Package for the Social lenmesi; ister pazara sunmak, ister takas
Sciences -SPSS) SPSS diye bilinen amacyla isterse kendi tketimi iin
353
olsun, un, peynir, arap, giysi ya da
mobilya gibi mallan retmek zere bi
rincil metalarn ilenmesi; ayrca paza
ra ynelik dier tm mal ve hizmetle
rin retilmesi iin sunduklar emek ar
zn anlatan bir terim. Bu genel istih
dam tanm, kavramn *piyasa ekono
mileri, "komuta ekonomileri, *karma
ekonomiler ve *geim ekonomileri -
zerine istatistiklerde kullanlabilmesini
de salamakta ve normalde pazarda sa
tlmas iin yaplan mal ve hizmet re
timini, hkmet kurulularnn sala
d mal ve hizmetleri, ayrca insanla
rn kendi tketimleri iin yaptklar
belli trlerdeki retimi (pazar d re
timi) kapsamaktadr. Bat sanayi top
lumlarnda, "resmi istatistiklerde gele
neksel olarak (belli bir hafta iinde c
ret, kr ya da aile kazanc karlnda
yaplan ileri kapsayan) ok daha dar
bir tanm uygulanmakta, bylece istih
dam kavram, ulusal ekonomik hesap
lar ve gayri saf milli haslay yanstan
piyasa ekonomisindeki ilerle snr
lanmaktadr. stihdam etme ayrca, bir
insann belli bir zamandaki faaliyetle
rinden ziyade genel faaliyetlerine gn
derme yaparak tanmlanabilir.
Sosyologlar bu belirli ve zde ikti
sadi nitelikli olan istihdam tanmlarn
(iktisatlarn ounlukla iktisadi faali
yetleri adlandrmak iin kullandklar)
genellikle gz ard edip, farkl ve daha
geni anlam tayan ok daha genel bir
*alma nosyonunu tercih etmektedir
ler. Bu konuda gzlenen birok anla
mazln ve tartmann kkeni ise, a iklik gstermektedir.
lma (work) ile istihdam (employment)
arasnda ak bir ayrm yaplmama
sdr. stelik, "alma"nn gnlk sy bkz. sosyolojik g aratrmalar
lemde ve sosyal bilim raporlarnda d
zenli biimde cretli almann ya da
piyasa iinin eanlamls olarak kulla
nlmas durumu iyice ktletirmekte
dir. rnein, "alma" oranlarnn, bi edildii ve yeni liderlerle birlikte yeni
limsel (zellikle iktisadi) teblilerde
igc katlm oranlar ve iktisadi faa
isyan, devrim
liyet oranlaryla eanlaml grlmesi
bundan dolaydr. Ayrca bkz. emek
piyasas; hane alma stratejisi; i-
i-iveren ilikileri; kara ekonomi;
mesleki ayrm; cretli emek.
i s t i h d a m , e s n e k (employment, fle
xible) bkz. esnek istihdam
i s t i h d a m stats (employment sta
tus) "stihdam edilen bir insann, ya
cretli alan ya da kendi hesabna
alma eklindeki hukuksal stats ve
snflandrlmasn karlayan bir terim.
Pratikte, "resmi istatistiklerde istihdam
statsyle ilgili ou snflandrma, bu
basit ikili ayrm, byk iverenleri,
kk iverenleri, hi alan olmadan
kendi ilerini yrtenleri, cret alma
dan aile iftliine ya da irketine emek
katksnda bulunan aile iilerini, yasal
bir ortakln ortaklarn, raklar ve
efleri ve bunlarn yannda sradan a
lanlar kapsayan daha eksiksiz bir
tipoloji eklinde geniletmektedir.
stihdam statsyle ilgili ou s
nflandrmada (iverenleri hukuksal sta
tlerine gre snflandran, kendi ano
nim irketlerinin alanlar olarak) ka
pitalistler ya da "giriimciler ile "c
retli emeklerini satan alanlar birbi
rinden ayran sosyolojik ayrm bulan-
drlrken, baz lkeler toplumsal ger
eklii ne karmak iin hukuksal sta
ty arka plana atmaktadr. Bu kavram
tmyle "emek piyasas istatistiklerine
egemen olan iktisadi ereveyle belir
lenmedii iin, pratikteki durum dei
i s t i h d a m zinciri (chain employment)
i s y a n , d e v r i m (rebellion, revolution)
Tm toplumsal ve siyasal dzenin ge
nellikle iddet ieren aralarla alt st
ilkeler zerine yeniden kurulduu, g
rece ender rastlanan ama tarihsel
isyan, devrim 354

bakmdan ok byk nem tayan o- diktatrl kuram ile Maoizmdeki

laylar. Devrim szc, "sanayi dev kyl devrimi dahil olmak zere (bir
rimi", "bilgisayar devrimi", "moda dev biriyle asla badamayan) eitli dev
rimi" ve benzeri kullanmlarnda oldu rim kuramlarn kapsadn unutma
u gibi, olduka gevek biimde her mak gerekir. Devrimci deiim konu
trl dramatik toplumsal deiimi sunda daha sonra yaplan pek ok sos
karlamaktadr. Fakat temel anlam si yolojik aratrma, genelde tarih, zelde
yasal ieriktedir. Baz yazarlar "dev devrimler hakkndaki Marksist gr
rim" szcnn, yeni ynetici elitin aka eletiren metinlerdir.
devrim sonrasnda toplumsal yapda syanlar ve devrimler konusundaki
temel deiimler gerekletirme giri aratrmalarn ou, zorunlu olarak ta
imlerini yanstan rnekler iin kulla rihsel metinler olmu ve nedenler ile
nlmas gerektiini, isyanlarn ise y sreler zerine odaklanmlardr. Top
netici grubun yerini baka bir ynetici lumsal dengesizlii, artan beklentileri
grubun ald daha snrl siyasal ayak ve greli yoksunluu vurgulayan ku
lanmalar ifade ettiini savunmu olsa ramlar olduka akla yatkndr, fakat
lar da, siyasal devrim ile isyan arasn fazla aklayc ve ngrc nitelikte
da keskin bir ayrm yapmak son derece olduklar sylenemez. Yakn zaman
zordur. Yukardaki kritere gre, isyan daki almalarda Theda Skocpol, ku
lar, iktidarn ele geirilmesinden sonra rumlarn olaan krizlerle ba edeme
ki toplumsal deiimlerin alan ve id mesini vurgulayan bir devrim kuram
deti konusundaki yarglara bal ola formle ederken (States and Social Re
rak, aka devrimden neredeyse fark volutions, 1979), Charles ve Louis Tilly,
sz bir duruma iaret etmektedir. isyanlarn deien g ve kaynaklar den
Tm modern devrimlerin proto gesinden oportniste faydalanlmas so
tipleri 1776 Amerikan Devrimi ile nucunda meydana geldiini ne sren
1789 Fransz Devrimi'dir. ki devrimin bir tarihsel model sunmulardr (The
de ak bir siyasal gndemi vardr ve Rebellions Century 1830-1930, 1975).
ikisinin de sonucunda iktidar ilikileri zellikle Skocpol'n kuram geni bi
batan aa deimitir. inde yaa imde tartlmtr. Skocpol, siyasal
dmz yzylda 1917 Rus Devrimi ile devrimler (liderlii deitiren) ile top
1948 in Devrimi'nin birbirine benze lumsal devrimler (btn olarak toplu
yen dramatik sonular olmutur. Ya mu dntren) arasnda keskin bir ay
kn tarihte devrimlerin hepsi sosyalist rm yapan, makro dzeyde, yapsal bir
eilimli ya da eitliki, hatta modern- analiz nermekte ve tek nedenli top
letirici bile deildir; hatta pek ou lumsal devrim aklamalarna (rnein,
anti-demokratik ya da sa eilimlidir. artan beklentiler, snf atmalar) kar
Fundamentalist slam -zellikle ran olarak, devletler, uluslararas eko
ah'nn I979'da devrimci bir kalk nomik rekabet gibi d faktrlerin rol
mayla tahttan indirilmesiyle- Ortado ve farkl toplumsal snflara ait ikayet
u'ya yaylmtr. 1990'lar ise eski ko kanallarnn varl arasndaki farkl
mnist devletlerin pek ounda bir lklar vurgulayan karmak, akkan
"kar devrinf'e tank olmutur. bir model ortaya koymaktadr. (Dev
rimci toplumsal deiimin karmakl
Sosyoloji asndan herhalde en et na arlk verme, Skocpol'n gerek
kin devrim kuram, Kari *Marx ve kendisinin yayna hazrlad gerekse
Friedrich Engels'in tarihsel mater katkda bulunduu Tarihsel Sosyoloji:
yalizmiydi. Yine de Marksizmin, r Grler ve Yntemler (Vision and
nein Lenin'in gelitirdii proletarya
 155
vlethod in Historical Sociology, 1984
/e Bringing the Slate Back In, 1985
:>ibi daha sonraki almalarnda de
vam edecek olan bir zelliktir.)
Bir toplumda devrimci deiim as
la tamamlanmaz ve sonular her zaman
ok deiken olur. Eski dzenin unsur
lar -1789'dan sonra Fransa ve 1917'-
den sonra Rusya'da olduu gibi- devri
min mayas olan idealist hedeflerin y
nn artarak yaamaya devam eder.
i d e e r l e n d i r m e (job evaluation)
deerlendirme, derecelendirme cetvel
lerini ve cret skalalarn, alandan
ziyade iin zelliklerine (vasf, muha
keme gc, sorumluluk) gre belirle
yen bir i snflandrmas sistemidir. E-
it frsatlar lobisi, iverene dayal yan
llklar azaltma potansiyeli nedeniyle
i deerlendirmesine olumlu gzle bak
maktadr. Fakat pratikte, i deerlen
dirmesi emalarnn birou, nelerin
*vasf olarak kabul edilecei konusun
daki yorumuyla nyarglar ve mev
cut eitsizlikleri pekitirmekten baka
sonu vermemitir. rnein katmanla
ra ayrlm emek piyasalarnda (bkz.
*emek piyasasnn blnmesi), erkek
lerin ounlukta olduu iler, arlkla
kadnlarn yapt ilerden daha stn
grlmektedir (bkz. A. Pollert, Girls,
Wives, Factory Lives, 1981).
i m e m n u n i y e t i (job satisfaction)
memnuniyeti geleneksel olarak, g
rmeli anket aratrmalarnda "Genel
olarak iinden memnun musun?" soru
suna verilen yantlarla llr. Sanayi
toplumlarnda yetikinlerin yzde 80-
90'hk bir oran bu soruya rutin bir e
kilde "memnun olduklar" karln
verirler. Memnuniyetsizlik ise, daha ok,
bir iin zel ynleri (cret, terfi ola
naklar ya da esnek alma saatleri gi
bi) konusunda dile getirilir. Standart
sorulara karlk olarak verildiinde i
memnuniyetsizliine pek rastlanmamakla
Ortamn yiletirme Blgeleri
birlikte, yaplan aratrmalar, i mem
nuniyetsizliinin iilerin iten kay
tarma ve i deitirme trnden davra
nlaryla yakndan ilikili olduunu
gstermektedir. Ayrca bkz. znel a
lma deneyimi.
merkezi (central business district,
CBD) bkz. younlama blgeleri ku
ram
O r t a m n yiletirme Blgeleri
(Business Improvement Districts-BID 's)
ehir merkezlerindeki koullar iyile
tirmek amacyla zel fonlar seferber
etmeyi ngren bir strateji. 1997 ylma
gelindiinde ABD'de ve Kanada'da
1.000'i akn (sadece New York'ta 31
adet) Ortamn yiletirme Blgesi
kurulmu durumdayd.
Amerika'da 1960'l yllarda ehir
isyanlarnn patlak vermesi zerine,
byk irketler Ulusal Kent Koalisyo
nu adn verdikleri kurumda bir araya
gelmiler ve tesislerinin ya da brolar
nn bulunduklar ehirlerdeki kalknma
planlarna yatrm yaparak semt iyile
tirme giriimlerini desteklemeye ba
lamlard. rnein Ford Motor Com
pany, Detroit merkezinin yenilenmesi
almalarna youn biimde katk
yapmt. Yine de 1980 ylnda, bu tr
gnll abalarn fazla dank olduu,
bazen yanl sonulara yol at ve
ehir iindeki rmeyi durdurmaya,
ehir merkezlerini yeniden gvenli du
ruma getirmeye yetmedii ortaya ka
cakt. Khne bir blgedeki mlk sa
hipleri, kent koullarnn iyiletirilmesi
(kamusal olanaklarn canlandrlmas,
gvenlik kameralarnn yerletirilmesi,
vb.) iin zorunlu bir vergi (ek yzde 5
orannda) getirilmesini kabul ettirme
abasyla sandk bana gtrlmt.
Vergi yerel makamlarca toplanyor, a-
ma, toplanan paray kenti yenileme
projelerine aktaran zel sektrn y
nettii bir kurula devrediliyordu. Bu
iblm
fikrin nc uygulamas I970'de Min-
neapolis'teki Nicolette ars'nn ge
litirilmesi projesiydi.
yiletirme Blgeleri'nin ounun
sresi be ylla snrldr: bu demektir
ki, zellikle i camiasn en ok kayg
landran problemler konusunda sala
nabilecek olumlu gelimelerin ksa bir
zamanda sergilenmesi gerekmektedir.
yiletirme Blgeleri genelde, "temiz,
gvenli ve dostane ilikilerin kuruldu
u sokaklar"n gelitirilmesine ilgi duy
makta (pek ok giriimde harcamalarn
yzde 80'i bu alana aktlmtr), dola
ysyla bo arsalarn doldurulmas, tra
fiin daha iyi ynetilmesi ve fiziksel
ortamn iyiletirilmesi gibi abalara
younlamaktadrlar. Baz yiletirme
Blgeleri'nin dilencilik ve evsizlik gibi
toplumsal sorunlara, ayrca festivaller
ve dier trde kltrel etkinlikler d
zenleyerek belli blgelerin tantlmas
hedeflerine el attklar grlmtr.
ABD'de etkileyici sonular alnm ol
makla birlikte, ehir merkezi iin kamu
sektr ile zel sektr arasnda bu tr
den bir ibirlii gelitirmenin baka l
keler tarafndan benimsenmesi pek ko
lay olmayacaktr. Nitekim Kanada'da-
ki bu tr giriimlerde bile, hkmet
destei ekildii zaman byk sorunlar
yaanmtr. Britanya'da yiletirme Bl-
geleri'nin stratejisinin eitli biimleri
politik evrelerde aratrlp tartlr
ken, ortaya atlan grlerin hepsi ayn
temel fikre dayanmaktadr: zel sekt
rn karlarn koruyan bir temsilci,
yerel bir yetkili ile (muhtemelen) dier
kamu sektr kurulular arasnda bir
ibirlii gelitirme, ehir merkezinin ti
cari ynnn gelitirilmesine odaklan
ma ve tm bu faaliyetlerde esas olarak
zel sektrn ciddi ve srekli parasal
katklarna bal olma (fon bulma ko
nusunda bir sr seenek sz konusu
olmakla birlikte, bunlardan sadece biri
sinin -vergi- olanakll zerinde du
rulmutur).
356
Ortamn yiletirme Blgeleri'-
nin programlar ve kaynaklar ok e
itlidir, yine de en byk yiletirme
Blgeleri'nden bazlar (New York,
Grand Central, 9.3 milyon dolar; Phi
ladelphia, 6.4 milyon dolar; Baltimore,
1.7 milyon dolar; Buffalo ve Seattle,
1.4'er milyon dolar), kentin yenilenme
siyle ilgili bu modelin gelitirilmesine
nemli miktarlarda para yatrldn
dorulamaktadr. Bu modelin cokulu
taraftarlar, yiletirme Blgeleri'nin;
aldklar sonularla deerlendirilmesi
gerektiini savunmakta ve bu yolla da
ha temiz, daha dosta ve daha gvenli
bir ehir ortamnn salanacan, su
orannn azalacan ve o zamana ka
dar ihmal edilmi blgelerin ekonomik
yaamnn yeniden canlanacan iddia
etmektedirler. Bu modele kukuyla yak
laanlar ise mlk deerlerinin yksel
diine iaret etmekte ve yiletirme
Blgeleri'nin, ehir iindeki yoksullar
mlkszletirip yerlerinden etmek an
lamna gelen bir tr *gentrification'\a
sonulanabileceine dikkat ekmekte
dirler. Ayrca bkz. kent sosyolojisi;
younlama blgeleri kuram.
i b l m (division of labour) b
lm sosyal bilimlerdeki en eski kav
ramlardan birisidir. Farkl ama bir b
tn iindeki faaliyetleri yerine getiren
kii ya da gruplar koordine etmeyi sa
layan, istikrarl bir dzenlemeyi anla
tr. blm ilk kez, modern iktisadn
ncs olan klasik siyasal iktisatta
kullanlmtr. Adam Smith'e gre, -
retken emein blnmesi bir toplumun
deer yaratma yeteneini byk l
de arttrmaktadr. Hkmetin dzenle
meleri ya da idari kurallarla kstlan
mayan serbest piyasa, reticileri do
al bir stnle sahip olduklar faali
yetlerde uzmanlamaya zendirir. -
reticiler bu uzmanlama sayesinde ile
rinde daha ok ustalatklar, malzeme
leri ve zaman daha etken kullandklar
357
ve mekanizasyondan yararlandklar i-
in byk kazan salarlar. Bu srele
ezamanl olarak ileyen rekabetin giz
li eli, uzmanlamakta yetersiz (dolay
syla verimsiz) kalan reticileri ceza
landrp, mal ve hizmetlerin sagrl
(aklc) biimde mbadele edilmesini
tevik eder.
Tabii uzmanlamann farkl ilkeleri
olabilir. ktisat bilimi uzmanlamay ve
rimlilie, yani retim maliyetleri kar
snda retilen miktara gre deerlendi
rir. rgt (organizasyon) kuram ise,
retken ilerin paylamnn bile pra
tikte zt kriterlere baklarak yapld
nn uzun sreden beri farkndadr.
inin akl salyla (psikolojik etken
lik) ya da endstriyel huzursuzluklarn
zmlenmesiyle (toplumsal etkenlik)
ilgili faktrler ilerin ar ayrntl bi
imde uzmanlatrlmasna fiilen snr
getirecektir. Uzmanlama, retimin r
gtlenmesinin dnda, lek ve nice
liksel retkenliin grece dikkate aln
mamasyla pekl baz niteliksel kri
terlere gre gerekleebilir (rnein tp
ya da eitim alanlarnda). Sosyo-co-
rafyaclar yaplacak iler ile yetkinin
farkl blgeler ve mahaller arasnda
meknsal olarak blnmesi zerinde
durmulardr.
Koordinasyon da sorun karan bir
kavramdr. lk dnemin siyasal iktisat
lar, kamusal refah dzeyini azamiye
karmak amacyla farkllam faali
yetleri birletirmek iin tek bir fakt
rn (saduyulu bireyler arasndaki pi
yasa rekabetinin) yeterli olduunu d
nyorlard. Fakat onlar, iblm
nn ekonominin farkl sektrleri ara
snda, meslekler arasnda ya da tek tek
'er arasnda eitli dzeylerde gerek
leebileceinin de farkndaydlar. Kla
sik sosyoloji bu varsayma, bir btn
olarak modem toplumlarn, tm kurum
larda ve toplumsal srelerde uzman
lamay ve bunlarn birbirine baml
ln ieren kapsaml bir toplumsal i-
iblm
blmyle ayrt edildii grn ek
lemitir. Tanm gerei blc bir nite
lii olan piyasa rekabetinin genileme
si, modern toplumlardaki koordinasyo
nu aklamakta yetersiz kalmaktadr.
Bak alar deimesine ramen
sosyolojinin kurucularnn ortak tema
s, iblmn g (iktidar) ilikileri
nin, ideolojinin ve ahlki dzenleme
nin muhafaza ettiiydi. Szgelimi Kari
*Marx, piyasa srelerinin snf iktida
rnda, tm sosyo-ekonomik yapnn bir
zellii olan temel bir blnmeyi ifade
ettiini ve bunun bireysel drtlerle
eylemleri kapsadn ileri srmt.
Snf, doallkla izole olmu ve kabaca
eit bireysel reticiler arasnda yapla
cak bir ey olduundan iblmn
ciddi derecede bozmakladr. Uzlamaz
retim ilikileri, mbadelede keyfi a-
vantaj eitsizlikleri olmas ve bunun
sonucunda zayflarn gllere baml
kalmas nedeniyle ilk planda ibl-
mnden doar. Dolaysyla, iblm
nn dier alardaki biimleri de, re
tim aralarnn sahipleri ile bu aralara
sahip olmayanlar arasnda art rnn
bltrlmesi konusunda verilen m
cadeleyi yanstacaktr.
Emile Durkheim'a gre, ibl
mnn asl etkisi onun ahlki sonula
rnda grlr; yani, bireysel egoizmi,
acmaszl ve yetkiyi kstlamas ge
reken toplumun temeldeki dayanmas
zerinde yapt etkidir. Daha sonraki
tarihiler ve antropologlar pre-modern
toplumlarda iblmnn bulunmad
fikrini sorgulam olmalarna ramen,
Durkheim geleneksel toplumlarn me
kanik dayanma denilen balarla (a-
rl klann veya kabilenin ortaklaa
paylat deerlere ve bili sembolle
rine vererek) btnln koruduun
da srarlyd. Demek ki bireyler ve ku
rumlar grece farkllamam bir ko
numdayd. Yine Durkheim'n iddiasna
gre. modern toplumlar, inanlarn ve
deerlerin bireysellii ne kard,
iblm 358

tek tek bireylerin uzmanlamalarn - daha fazla otorite ve daha iyi dl geti
zendiren ve kurumlar iindeki faaliyet ren yksek "stat mesleklerinde hemen
leri farkllatran organik dayanma hemen bir tekel kurmularken, kadn
nn gelimesini gerektirmiti. ktisadi larn dk statl ilerde younlat
iblm byle bir yaam tarznn k durumlarda ortaya kar. (Bunun tersi
vlcmn yakm olabilirdi, oysa dzen bir duruma hibir zaman rastlanmam
den yoksun olan piyasa bireysel arzu tr.) Toplumsal eitlii n plana koyan
larn nndeki kstlamalar gevetiyor, politikalarn yatay mesleki ayrmn de
toplumsal "gvenin kurulmasnn te recesini azaltt toplumlarda bile, di
mellerini ykyor ve iblmnde anor key mesleki ayrm byk lde varl
mal biimler retiyordu. Durkheim'n n korumaktadr.
nl *anomi kavramnn, ayrca snf Son dnemlerin feminist analizleri,
ve siyasal atma kavramlaryla birlikte erkeklerle kadnlarn toplumsal emek
anlan mecburi iblmnn kayna leri ve toplumsal konumlan arasnda
budur. Tam organik dayanma buna uy neredeyse dnyann her tarafnda ya
gun bir eitim sistemini, miras huku plan haksz ayrmlar ve toplumsal cin
kunda ve dier adil olmayan szleme siyete dayal iblmnn sanayi top
lerde kstlamalar getirilmesini, kiile lumlarnda hangi biimlere brnd-
rin mesleki ve endstriyel yaamla b n ortaya koymak iin hem gce da
tnlemelerini salayacak ara kurum yal hem de ahlki aklamalara ba
larn oluturulmasn gerektirecektir. vurmulardr. Sanayi retimi sistemi
Herhalde Friedrich "Engels ile nin ok uzun yllardan beri kadnlarn
Thorstein "Veblein'i istisna sayarsak, evde tutulmas ve evdeki karl -
cinsiyete ya da "toplumsal cinsiyete da denmeyen almalaryla yan yana i
yal iblm sosyolojinin kurucular lemesi ve hatta buna dayanmas, g
diye adlandrlan sosyologlarn dikka eitsizliini ok ak bir ekilde sergi
tini ok az ekmitir. Oysa "ataerkil- lemektedir. Alnan dllerdeki kalc
lik, toplumsal faaliyetlerin zorla ya da eitsizlikler ve emek piyasalarnn er
smr amacyla paylatrlmasnn bel kek iiyle kadn ilerinin blnd
ki de en eski rneidir. Toplumlarn o alanlara ayrlmas ancak yava yava
u erkekler ile kadnlar arasnda, onla ortadan kalkmaktadr. stelik aile ide
rn toplumsal, dinsel ve siyasal ilevle olojileri, romantik ak mitleri, annelik
rine, zellikle de yaptklar ilere ba grevleri ve -erkeklerle kzlarn "top
klarak genel bir iblm yaplmas lumsallama srecinin hl destekledi
temelinde ilerler. cretli iler bala i- cinsler arasndaki szmona doal
mnda buna mesleki ayrm ad verilir farkllklarn egemen klnmasnda be
ve mesleki ayrm, "emek piyasasnda lirgin bir ahlki denetim etkeni sz ko
rk ya da dini inan temelindeki ayrm nusudur. Anlalaca zere, doal
yapma eiliminden ok daha belirgin "haklar vurgulayan modern retilere
dir. Genellikle dikey ve yatay mesleki ramen, kadnlar (en azndan son za
ayrm arasnda da bir ayrm yaplmak manlara kadar), Durkheim'n ibl
tadr. Yatay ayrm, erkekler ve kadn mnn organik dayanmayla birlikte
lar farkl trlerde iler yapt zaman yrmesi iin temel bir nem atfettii
ortaya kar: Sanayi toplumlarnda ar hukuksal ve siyasal gvencelerin ge
kol emeini gerektiren iler genellikle nellikle dnda braklmaktadr. Ayrca
erkekler tarafndan yaplrken, kadnlar bkz. ayrmclk; emek piyasasnn
toplumsal refahla ilikili hizmetlerde blnmesi; ev ii iblm; toplum
younlarlar. Dikey ayrm, erkekler sal dzen; yoksunluk.
 359
iblm, cinsel (division of labour,
sexual) bkz. cinsel iblm
blm, ev ii (division of labour,
domestic) bkz. ev ii iblm
iblm, uluslararas (division of
labour, international) bkz. uluslarara
s iblm
ii-iveren ilikileri (labour rela
tions) i-iveren ilikileri, ya da Bri
tanya'da adlandrld biimiyle en
dstriyel ilikiler, *emek piyasasnn
kural belirleme sreleri ile kurumlar
n ele alan disiplinleraras ve bir para
dank olan aratrmalarla incelenen
bir alandr. i-iveren ilikileri alan
nn temel konusu, her zaman, sendi
kalar ya da alanlarn benzeri rgt
leri ile iverenler ve iveren kurulular
arasndaki toplu pazarlk sreci ol
mutur. Fakat son yllarda, rgtl e-
mek ile iverenler arasndaki ilikileri
hukuksal, tarihsel, iktisadi, siyasal ve
sosyolojik balamlarna oturtma ihti
yacna bal olarak bu kapsamn ge
niledii grlmektedir. Ynetim ko
nusunun ilendii yazlarda giderek
daha sk rastlanan "alan ilikileri"
terimi eskiden endstriyel ilikilerin e-
anlamls olarak kullanlrken, imdi
lerde ayn alann, ynetim-sendika ili
kilerinin ya kk bir rol oynad ya
da artk yersiz grld ynlerini kar
lamak amacyla kullanlmaktadr.
Tanm farkllklarnn kayna, ks
men, akademik aratrmalarn uzun bir
tarihi olmasna ramen, endstriyel i-
klere zg davranlar tanmlamak
v racy) Friedrich Engels'in, ii snf
e aklamakla uraan tek bir disipli
nin henz ortaya kmam olmasdr.
Dolaysyla ii-iveren ilikilerini kap
sayan bugnk aratrmalarda daha ok
U konulara arlk verildii grlr: bir kavram. i aristokrasisine aktar
alma szlemeleriyle ilgili yasal d
zenlemelerin tarihsel ve "ada yn
len; cretlerinin mzakere yntemiyle
belirlenmesi ile rekabeti, yani ser
ii aristokrasisi
best piyasa sreleriyle belirlenmesi a-
rasndaki kuramsal ve pratik farkllk
lar; iveren-alan pazarlklarnda iz
lenen politikalarn tarihsel ve ada
ynlerinin yan sra, ii-iveren iliki
lerine devletin mdahale etmesinin ne
denleri; cret farkllklar ile cret m
zakerelerinin normatif temeli; endst
riyel atmann ve bunun snf at-
masyla ilikisinin tarihsel ve ada
nedenleri; igcnn rgtl kesimleri
ile rgtsz kesimleri arasndaki iliki
ler; emek piyasasnn blnmesi ve
dalizm; istihdam ve cret politikas
nn toplumsal politikalarla ilikisi;
yetitirme, vasf ve isizlik.
Sosyologlar, tarihiler, iktisatlar,
psikologlar, hukukular ve baka a-
lanlardaki aratrmaclar bu alana kat
klarda bulunmay -genellikle birbirle
rinin katklarna yeterince sayg duy
madan- srdrmektedirler. Son yllar
da, endstriyel ilikiler sistemlerinde
alan aratrmalar sayesinde bir derece
birlik saland gzlenmektedir (J.T.
Dunlop, Industrial Relations Systems,
1958 ve T.A. Kochan vd The Trans
formation of American Industrial Rela
tions, 1986). Bu dnceyi eletirenler
de, ii-iveren ilikileri nosyonunun
yetersiz kaldn, ie yaramaz bir bi
imde statik bir anlay yansttn ve
aklayc gc ya ok az olan ya da
hi olmayan, son derece genel bir snf
landrma arac olduunu vurgulam
lardr. Ayrca bkz. emek sreci; gven
ve gvensizlik; personel ynetimi.
i a r i s t o k r a s i s i (labour aristoc
nn yksek cret alan ve rvet uruna
snf karlarn feda edebilecek st ta
bakasn anlatmak amacyla gelitirdii
lan bu paralar, Lenin'in yorumuna
gre. smrge krlarndan karlmak
zorundayd.
i aristokrasisi kavramyla ilgili
ii hareketi 360

en nemli tartma. Britanya'da Vik- hareketleri hep ok paral olmutur

torya ve Edward andaki snf ili "Marksizmin ve "sosyalizmin ij _ or

kilerinin gelimesi kapsamnda yapl gtleri iindeki derin etkisine bal o-

mtr (1970'lerin "ii aristokrasisi larak bu konuda bir hayli gemie uza
tartmas"). inde snf ve kltr sos nan kuramsal tartmalar yaplmtr.
yologlarnn da yer ald bu tartma Marksizm ve sosyalizm, ii hare
nn ba aktrleri nce kavramn kendi ketlerine, rgtl ii snfn ya da "pro
sini, daha sonra bu katmann ii sn letaryay somutlatran, bylece eitli
fnn militanln ve uysalln bes unsurlar arasndaki birlie ivme kazan
lemekteki roln, Sanayi Devrimi'n- drma hedefini ieren btnc bir ba
den hemen sonra ortaya kan yaam k asyla yaklamtr. Yine de, dev
standartlarn, alma koullar, iyeri rimci strateji konusunda, ii snfnn
otoritesi ve *vasfn toplumsal dzeyde siyasal denetimi sadece rgtl sendi
ediniliini, *snf bilincindeki kltrel kal eylemlerle salamasn ngren *sen-
ve siyasal eleri, "lke idealinin or dikalist beklentiler ile sendikal eylemin
taya k ile kadnlarn sanayi toplu siyasal mcadeleye dnmesi gerekti
mundaki deien roln ve Britanya ini vurgulayan "Leninist bak arasn
ii snfnn gelimesi ile on dokuzun da eitli anlamazlklar grlmtr.
cu yzyl Britanya "emperyalizmi ara i hareketi konusu zerinde alan
sndaki balar tartmlardr. Tart daha muhafazakr dn biimine
mann atei zamanla snm ve byk sahip renciler, ABD'de ii-iveren
lde zme balanmadan kalm, ilikileri aratrmalarnn ncln
ama gerek ulusal gerekse yerel analiz yapm olan Selig Perlman'n yakla
lerde nefis tarihsel aratrmalar yapl mn yanstmaya eilimlidirler. Ameri
masn esinlendirmitir. Bu sorunlarn kan ii snf rneinden derinden et
anlalr biimde zetlendii bir metin kilenen Perlman, snrl mesleki ve ko-
iin bkz. Robert Gray, The Aristocracy mnal ballklar ifade eden ii hare
of Labour in Nineteenth-Century Bri ketlerinin, kendisinin frsat komnizmi
tain, c. 1850-1914 (1981). diye adlandrd bir eilimi somutla-
trdn; tm ii snfn birletirme
h a r e k e t i (labour movement) E- nin yollarn arayan entelekteller ko
mek piyasasnda emeklerini satan i mnizmini yanstmadn iddia etmi
ileri temsil eden her trl rgtlen ti. Son yllarda, farkl sanayi toplumla
meyi kapsayacak ekilde betimsel an rnn ii hareketlerinin tarihsel, klt
lamda kullanlan bir terim. Bir ii ha rel ve kurumsal eitlilii konusuna
reketi, bulgusal olarak endstriyel ve daha fazla eilindii kesinlikle doru
siyasal eklinde iki kanada ayrlabilir: bir saptamadr (der. M. Regini, The
Endstriyel kanat "sendikalardan ve Future of Labour Movements, 1992).
yksek cretler, daha fazla "endstri
yel demokrasi veya endstriyel eitim i sendikas (labour union) bkz.
gibi dar kapsamda tanmlanm iktisadi sendika
hedeflere ulamaya alan dier g
nll birliklerden oluurken, siyasal ii snf (working class) i snf,
kanat "devlet iktidarn emein yarar klasik bir tarifle, hayatta kalmak iin
na olacak ekilde etkilemeye ya da de emek gcn satmak zorunda olan s
nf eklinde tanmlanmtr. Karl "Marx'in
netlemeye alan bir ya da daha ok
"proletarya szcn kullanrken kas
sayda "siyasal partiden meydana ge
tettii snf z olarak byle bir snftr-
lir. Tarihsel olarak bakldnda, ii
 igal-yerine geine modeli
361

Fakat yirminci yzyln sonundaki ge iiler de dk cretli, gvencesi faz

limi toplumlar asndan bunun artk la olmayan ikincil emek piyasasnda,
tatmin edici bir tanm olmadn sy standart i szlemelerinden, emeklilik
leyebiliriz. Toplumun dier kesimle ve hastalk yardmlarndan, cretli tatil
rinden ayr bir ii snf varsa, bu tak haklarndan, vb. yoksun biimde al
dirde ii snfnn almasnn ve pa rlar. Gerek isizlere gerekse eksik is
zardaki konumunun da ayrt edici - tihdam ordusunu meydana getiren (ya
zellikleri olmaldr. Nitekim bunlarn ni, bir sre altktan sonra sk sk ve
hepsi vardr. dzensiz aralklarla isiz kalan) insan
Birincisi, pazardaki konum asn lara en sk bu grup iinde rastlarz. Ge
dan bakldnda, ii snfn tanmla limi kapitalist toplumlardaki ii s
yan e emek gcn ayr zaman mik- nfnn baka bir arpc zellii, b
tarlaryla (saat ba cretle) ya da bir yk lde teknolojik deiim (zel
cret karlnda (para ba) retim likle otomasyon) ile birincil ve imalat
yapmak zere satmasdr. teki konum sektrlerinin gerilemesinin etkisinden
asndan bakldnda ise, ii snf dolay giderek klen bir kesimi o-
tamamen tali rol oynayan kiilerden luturmasdr. Artk, ekonomik bakm
oluur ve bu durum alma szleme dan aktif nfusun yaklak olarak sa
lerinin anahtar ynlerinden birisidir. dece te birlik kesimi burada verilen
Dolaysyla, ii snf temelde kol g tanmla ii olarak nitelenebilmektedir.
cyle ya da mavi yakal mesleklerde Son olarak, halkn gznde "ii
alan insanlardan olumaktadr. Fa snf"' nasl bir eydir? Gordon Mars
kat tm bunlardan amorf bir ii snf hall ile arkadalarnn gerekletirdii
olduu sonucu karlmamaldr, nk Social Class in Modern Britain (1984)
burada kastedilen, sadece snfn ayr adl bir aratrmada, yazarlar, denekler
gruplara blnmesinin ok eitli yol den yzde 49'unun, kol ii yapan ya da
lar olduudur.
vasfsz iileri ii snfnn temel ka
Bu yollardan birisi, *vasfa gre ay rakteristii olarak grdn, yzde
rm yapmaktr. Nitekim vasfl iiler 16'smn ii snfn dk gelirli in
den meydana gelen ve raklktan ye sanlar eklinde tanmladn aktarm
timeyi ya da bir sanat renmi olma lardr. Genelde (ve bir lde allma
y gerektiren bir st ii snf, yani dk biimde) ii snfyla ilgili sosyo
*ii aristokrasisinin (tesisatlar ve e- lojik grler, halkn gzndeki anla
lektrik teknisyenleri gibi mesleklerde yla ayn noktada bulumaktadr. Ay
toplanan) varlndan sz edilmektedir. rca bkz. Goldthorpe snf emas.
Bu kesim ii snfnn yaklak te
birini oluturur. Geri kalanlar yar-va- ii snf, yeni (working class, new)
sfl ya da vasfsz ileri yapan kesim bkz. yeni ii snf
lerdir. kinci ayrm noktas, asli emek
piyasalarnda alan iiler ile ikincil igal-yerine g e m e modeli (invasi
emek piyasalarnda alan iiler ara on-succession model) Bir insan grubu
snda grlr. i snfnn baz yele nun ya da toplumsal faaliyetin, eskiden
ri, dierlerinin yaptklar ilere gre baka bir grup ya da faaliyetin egemen
creti daha iyi ve daha gvenceli iler liinde olan belli bir blgeye yerleip
de (birincil emek piyasasnda) alr orada egemenlik kurmaya balamasn
lar. Vasfl iilerin ou bu birincil salayan rekabeti toplumsal eylemler
emek piyasasndadr. Pek ou kadn dizisini oluturan bir kuramsal kurgu.
lardan ve etnik aznlklardan olan baz Ayrca bkz. ekoloji; insan ekolojisi;
igcne katlma oran
k e n t ekolojisi; y o u n l a m a blgeleri
kuram.
i g c n e katlma oran (labour-
force participation rate) alan ve
isiz durumda olup i arayanlarn sa
ysnn belli bir nfusa gre orann gs
teren bir l. Bu oranlar, taban gru
bun nasl tanmlandna (rnein on
alt yan stndeki erkek, kadn, top
lam yetikin nfus veya 16-65 ya ara
s insanlar kapsayan alma anda
ki nfus gibi) bal olarak deiir. Bu
rada zorluk, daha ok, kadnlarn eme
inin tanmlanmasndaki belirsizlikten
dolay, zellikle nc Dnya lke
lerindeki kadnlarn igcne katlma
oranlarnda kmaktadr. Ayn zorluk
lar ocuk emei iin de geerlidir.
iin d e e r yitirmesi tezi (degrada-
tion-of-work thesis) Vasfl iin kapi
talist sanayilemenin ykseliiyle bir
likte (en belirgin olarak yirminci yz
ylda ve bilimsel ynetim hareketinin
ilerlemesinin ardndan) nemini kay
bettiini varsayan nerme. Bu tezin en
bata gelen yandalar Georges Fried
mann ve Harry Braverman gibi neo-
Marksistlerdi. Braverman, zel mlki
yet sahibi kapitalistlerin altrdklar
insanlar zerindeki denetimlerini arttr
mann peinde olduklarn ve bununla,
hem daha fazla kr ederek emek ve
rimliliini arttrmay hem de ii sn
fn boyunduruk altna almay amala
dklarn savunuyordu. Kapitalistlerin
alanlar zerindeki denetimlerini art
trmalarnn balca aracnn fikir -
retme ile uygulamann birbirinden ay
rlmas olduu sylenmektedir; her tr
l plan ve tasarm bilgileri yneticile
rin tasarrufunda kalrken, iilere sade
ce nceden programlanm makineleri
altrma, rutinlemi ve vasfszla-
m ileri yerine getirme sorumluluu
yklenecektir. Eskiden vasfl olan a
lanlarn (rnein, zanaat gerektiren
362
ilerle bro iilerini) elinden vasfla
rn ve zsayglarn ald iin bu s
rece "iin deer yitirmesi" denmekte
dir. 1980'li yllarda neo-Marksist a
lma sosyologlarnn younlat e-
mek sreci tartmasnn zn de bu
tez oluturuyordu. Ayrca bkz. prole
terleme.
ikolu, p r o f e s y o n a l i z m , profesyo
n e l l e m e (professions, professiona
lism, professionalization) Srasyla, bir
i organizasyonu biimi, i ynlendir
me tr (bkz. znel alma deneyi
mi) ve son derece etkin bir kar gru
bu denetimi sreci. Organizasyonel bir
biim olarak ikolu, tek tek yelerin
performasnda bir standart; bir ynetim
kodu; ikolu etkinliklerinin temelini
oluturan uzmanlkla beraber dikkatli
bir bilgi ynetimi; son olarak, ikoluna
yeni girenlerin says, seimi ve eiti
mini denetlemek zere konulan baz te
mel dzenleyici kurallar kapsar. Max
* Weber ikollar ile brokrasi arasn
da bir kartlk kurmu ve onlar, akl-
c-hukuksal iktidarn temsili demokra
siye dayand, liderlerin eitler ara
snda birinci olduu akademik otorite
nin paradigmas eklinde ele almtr.
Profesyonelin alma ynelimi,
yalnzca kendine zg dlleri ve bir
grevi yerine getirmeyi dikkate alma
sn gerektirir ve tipik biimde (tp, e-
itim, din ve hukuk alanlarnda grl
d gibi, gvenilirlii ve yksek g
veni kapsayan) kiisel hizmetlerle bir
likte anlr. ve organizasyonlar sos
yolojisinin anadamar iinde profesyo
nalizm, brokrasi ve brokratik zih
niyetle kart bir izgide deerlendi
rilmektedir.
Son zamanlardaki sosyolojik a
lmalar, profesyonellemeyi, (toplum
sal dzeyde yaratlan sorunlarn, top
lum iinde g kullanmnn bir yn
temi haline gelmesiyle birlikte) mte
riler zerinde kar grubu adna etkin
 363 ilev, ilevselcilik

bir denetim kurulmas eklinde yorum toplumsal snf kavramn ilemselle-

lama eilimindedir. Bu yaklam mes tirmenin yollarndan birisi, insanlara
lek etiini, sadk kalnmas gereken bir ne i yaptklarn sormak ve yantlarn
ynlendirme ya da pratikte anlaml bir "ii snf" ve "orta snf eklinde
ey saymaktan ok, bir ideoloji olarak kodlamak olabilir. Ayn kavramn ba
ele almaktadr. Meslee giri ve bilgi ka bir ilemselletirme yntemi, de
denetimi, imtiyazl ve bol kazanl i neklere kendilerini hangi snfa ait his
lerden dlayc bir stat biimi ilevini settiklerini (eer byle bir aidiyet his
grr. Bu balamda, profesyonel orga sediyorlarsa) sormaktr. Bu rnekten
nizasyonlarla sendikalar arasnda ilgin anlalaca zere, ilemsel tanmlar,
bir karlatrma yaplr, nk formel lm srecinde ok byk nem ta
profesyonel etik, *toplu pazarlk ve rlar ve ounlukla hemen her trl a-
endstriyel atmay olanakszlatr- ratrma tasarmnn en tartmal bo
sa da, pratikte ok sayda dernek ken yutunu olutururlar.
disini daha ok sendikal hale getirmi;
pek ok sendika ise yar-profesyonel ilev, ilevselcilik (function, factio
ilere giri denetimi uygulamaya ba nalism) lev ve ilevselcilik kavramla
lamtr. Bu maddeye ynelik potansi r modern sosyolojide genellikle Tal
yel ilginin (bu konuyla ilgili malze cott Parsons'n almalaryla birlikte
meler rnein, *emek piyasas, top kullanlmasna ramen, toplumlarn in
lumsal cinsiyet ve tp sosyolojisi ze celenmesinde ilevsel temelde bir a-
rine yaplan tartmalarda ortaya kar) klama yaplmas hayli uzun bir gele
nee dayanr. imdilerde ilevselcili-
yaratt muazzam literatr iinden bkz.
in deitirilmi bir biiminin canlan
Andrew Abbott, The System of Professi
makta olduu da grlmektedir. lev-
ons (1988), Eliot Friedson, Professio
selcilikle en yakndan ilikilendirilen
nal Powers (1986) ve (ilgin bir rnek
kii, sk sk biyolojiyle benzerlikler kur
olay incelemesi iin) Paul Starr, The So
duu iin, sosyolojinin kurucularndan
cial Transformation of American Me
Emile Durkheim'dr. Durkheim'n
dicine (1982). Ayrca bkz. kapanma.
kurduu bu benzerliklerden en ok bi
ilem ncesi evre (pre-operational lineni, tpk bedenin her uzvunun birbi
stage) bkz. Piaget, Jean rinin ve bir btn olarak bedenin a
lmasn salamas gibi, toplumun or
ilemsel koullan(dr)ma veya ganik bir btn olarak grld, b
renme (operant conditioning or lear tnn her parasnn birbirinin deva
ning) bkz. koullan(dr)ma mn salad organik analojidir. Or
ganik dayanma anlaynn temeli de
ilemsel m o d e l (operational model) bu analojidir. Durkheim, ilevsel ve ta
bkz. model rihsel aklamalar arasnda bir ayrma
gitmitir, ancak ikisinin de gerekli ol
ilemsel t a n m , ilemselletirme duunun farkndadr.
(operational definition, operationali-
zation) Ampirik bir aratrma projesi levsel aklama, bir fenomenin
iindeki soyut, kuramsal bir kavramn, varln ya da bir eylemin yaplmas
somut, gzlemlenebilir, llebilir bir n, sonularna (istikrarl bir toplumsal
kavrama dntrlmesi iin kullan btnn korunmasna katks) gre or
lan bir terim. lemsel tanmlar, daha taya koyar. rnein, suun varlnn
geni boyutlu nosyonlarn pragmatik ilevsel aklamas, toplumsal bakm
v
e gereki gstergeleridir. rnein, dan kabul edilebilir olan davranlarn
ilev, ilevselcilik 364

snrlarnn izilmesi ve (cezalandrma balkl nl denemesi ise, aslnda ide

araclyla) perinlenmesine hizmet olojik bakmdan tarafsz ilevsel anali
edecek, bylece su toplumsal yaa zin harika bir rneidir.
mn normal bir zellii haline gelecek levselcilik 1960'larn sonunda
tir. Benzer biimde, dinsel kurumlar da eitli evrelerin srekli saldrlarna
toplumsal dayanmay besleyip koru maruz kalmtr. rnein, bu yakla
maya hizmet ederler. mn toplumsal deiimi ya da top
Tarihsel aklamalar ise ayn feno lumlardaki yapsal elikileri ve at
menlerin ya da eylemlerin kronolojik may aklayamayaca, istikrar ve or
gelimesinin bir anlatmdr. Modern ganik analojiyi temel almasnn onu i-
ilevselcilik, Robert Merton'n al deolojik bakmdan tutucu bir izgi ha
malar sayesinde ak ilevler (maksat line getirdii ileri srlmtr: Nite
l sonular ya da bir srece katlanlarn kim ilevselcilii konsenss kuram
farknda olduu sonular) ile gizil i gibi deerlendirmek moda olmutur.
levleri (srece katlanlarn farknda ol Kukusuz bu eletiriler tmyle hakl
mad maksat d sonular) birbirin deildir. Parsons'n tarihsel gelimeyi
den ayrmtr. Gizil ilevler, genel o- sistemler ile alt-sistemlerin farklla
larak faydal olabilir de olmayabilir de. mas ve yeniden btnlemesi eklinde
Yirminci yzyln byk ksmnda yorumlayan evrim kuram, yeniden b
sosyolojide ve sosyal antropolojide tnlemesinin gereklemesine kadar
gl ve genellikle ak bir ilevselci olan deiimi ve en azndan geici a
lik grlmtr. Ayrca, toplumsal for tmalar aklayabilmektedir. Mark-
masyonun yzeydeki zelliklerinin (si sizmde ilevsel aklamalarn varolma
yasal sistemler, ideolojiler ve sendika s ise, bu aklamalarn toplumsal sis
lar gibi) dipteki retim ilikileri tara temlerde elikilerin kabul edilmesiyle
fndan ve bu ilikileri korumak zere yan yana varolabileceini gsterir.
retildiini ngren Marksist kuramn Zaten Durkheim'n kendisi de ilevsel
daha determinist biimlerinde de rtk ci aklamalar, lonca sosyalizminin
bir ilevselcilie rastlanmtr. Bununla bazen daha radikal bir biimiyle bir-
birlikte, sosyolojideki herhalde en nl letirebilmitir.
ilevselci analiz Kingsley Davis ile levselcilie ynelik etkili eleti
Wilbert Moore'un ortaya att ilev riler epistemolojik ve ontolojik nite
sel toplumsal tabakalama kuramdr. likte olmutur. Epistemolojik argma
Yalnz bu noktada, Kingsley Davis'in na gre. ilevselci bir aklama, neden
ayrca ilevselci bir ders kitab (Hu sel mekanizmalar ile sreleri tanmla-
man Society, 1949) yazd ve Ameri namas dorultusunda bir aklama bi
kan Sosyoloji Dernei'nin 1959 yln le deildir; tersine, toplumsal kurum
daki bakanlk konumasnda (bkz. ''The larn olduu farzedilen etkilerle yete
Myth of Functional Analysis as a Spe rince akland dnlmektedir. On
cial Method in Sociology and Anthro tolojik argmanlar, bizim toplumun
pology", American Sociological Revi kendi doas olarak dndmz ey
ew, 1959) ilevselciliin heyecanl bir le ilgilidir. Gelgelelim, toplumun birey
savunusunu yapt belirtilmelidir. Ba lerden ayr olarak varolduunu kolay
zlarnn gznde yapsalc-ilevselci- lkla kabul eden baz kuramclar, by
liin bir parodisi olan Herbert J. Gans'- lesi bir topluma ihtiyalar (rnein Par
n "The Positive Functions of Poverty" sons'n nl drt ihtiyac; adaptasyon
(American Journal of Sociology, 1972) [uyum], hedefe ulama, entegrasyon
365
[btnleme] ve potansiyel gcn i
levsel ngereklilikleri olan nl drt
ihtiyac) atfedemeyeceimiz, nk bu
nun toplumlara, insanlarla ayn zel
likleri yklemek olduu kansndadr-
lar. Kald ki, bir topluma ihtiyalar at-
fedemesek bile, bundan, bu ihtiyalar
varolduu iin karlanmalar gerektii
sonucu karlamaz. Sadece, ihtiyala
rn niin ve neden karlandklarn gs mlarda gz ard edilmi olan toplum
terecek uygun bir tarihsel ve nedensel
aklama yapmay gerektirir. Anthony
Giddens'a gre, ilevselci aklamala
rn hepsi, insan eyleminin ve sonula
rnn tarihsel anlatlar olarak yeniden
yazlabilir; demek ki, insanlar ve onla
rn eylemleri tek gerekliktir ve bura
dan hareketle toplumlara ya da sis
temlere, bireylerin zerinde bir varolu
atredemeyiz.
1970'lerin byk ksm ile 1980'-
lerin nemli bir blmnde, bir dn mun domasna da fiilen yol amayan
ce okulu ve toplumsal fenomenleri an
layp aklamann bir yolu olarak i-
levselciliin yldznn snd izleni gsterdii rnek rklktr. Irklk, ta
mi domu olmakla birlikte, son yl
larda ilevselcilii canlandrmaya y
nelik ilgin giriimler (Amerika'da Jef
frey Alexander'in abalaryla, Alman
ya'da Niklas Luhman'n almalaryla
ve Britanya'da filozof G.A. Cohen'in
Marksizmde ilgin bir revizyon yap
masyla) gze arpmaktadr.
Alexander Neofunctionalism' de, i-
levselciliin herhalde en iyi biimde (tp
k Marksizm gibi) genel bir okul olarak
anlalabilecei, nk Parsons'n tar
znda sistemli bir kuramdan ziyade ay
n yaklamn birok varyasyonuna rast
land grn ortaya atmtr. Ale
xander^ gre, ilevselcilik bize ak
lamalar sunan bir kuram deil, toplum
sal kurumlar ile onlarn ortamlar ara
sndaki sembiyotik ilikilerde odakla
nan bir betimlemedir ve bu haliyle, den
geyi (istikrar) -gerekte kendiliinden
varolan bir ey olmaktan ziyade- analiz
ilev, ilevselcilik
yapmann referans noktalarndan birisi
saymakta, yapsal farkllamay ise top
lumsal deiimin nemli bir biimi ola
rak grmektedir. Bu bak as ilev
selcilii, sistemler kuramnn deter
minizminden etkin bir biimde kurta
rr. Alexander'a gre, ilevselcilik ok
saydaki yaklamdan sadece bir tane
sidir ve onun stnl, baka yakla
sal enin ynleri zerinde younla
masnda yatmaktadr.
Cohen'in argmannda (Inquiry,
1982) ise, Durkheim'n almalarnda
farkl biimde bulunabilecek bir ko
num benimsenmitir. Cohen, toplumla
rn bireyler gibi ihtiyalar olan deil,
kendi deyimiyle eilimsel olgular o-
lan; yani, zgl bir kurumun srekli var
ln besleyen bir toplumsal evre ol
mann zelliklerine sahip, ama o kuru
bir varlk olarak grlebilecei dn
cesindedir. Cohen'in kendi sav iin
rihsel bakmdan bir dizi faktrn sonu
cunda gelimi olabilir, ancak bir kere
ortaya ktktan sonra, ii snfn b
lp toplumsal denetimi kolaylatra
rak kapitalist sistemin ayakta kalmas
na katkda bulunduu iin varl sr
drlen bir etkendir artk. Modern a-
klc seim kuramnn nde gelen sa
vunucularndan Jon Elster da, olduka
benzer bir bak asyla, ortalama ka
pitalist firmalarn azami kra dayal bir
politika benimsemelerinin nedenini ser
gilemek iin ilevselci bir aklamaya
bavurmamz gerektiini ileri srm
tr. Piyasa, kendisi ayakta kalmak iin,
firmalarn nasl doduundan bamsz
olarak, bu optimal stratejiye en yakn
noktada bulunanlar seecek ve byle
ce bu stratejiyi sz konusu firmalara
empoze edecektir (bkz. Ulysses and
the Sirens, 1979). Anlalaca zere,
ilevselciliin sosyolojide hl bir yeri
ilev, ak
vardr, yalnz bu yer, Parsonsc versi
yonun egemen olduu dnemlere gre
daha kstl bir yerdir. Ayrca bkz. ge
lime sosyolojisi; iblm; Mali-
nowski, Bronislaw; Radcliffe-Brown,
A.R.; sapknlk sosyolojisi; sistemler
kuram; toplumsal entegrasyon ve
sistem entegrasyonu.
ilev, ak (function, manifest) bkz.
ilev
ilev, gizil (function, latent) bkz. ilev
ilevsel aklsallk (functional ratio
nality) lkin Max "Weber'in almala
rnda grlen ve Jrgen Habermas'n
Parsonsc toplum kuramnn gelime
sinde kulland bir kavram. levsel
aklsallk, para ve g gibi aralarla
farkllamay ve yeniden btnlemeyi
salayan ve bugn artk kiileraras i-
likilerin "yaam dnyasf'nn rasyo
nelliini "smrgeletiren" toplumsal
sistemin rasyonelliine iaret etmekte
dir. Ayrca bkz. eletirel kuram; Par
sons, Talcott.
ilevsel b u y r u k l a r , ilevsel gerek
lilikler (functional imperatives, func
tional prerequisities) bkz. Parsons,
Talcott; sistemler kuram
ilevsel esneklik (functional flexibi
lity) bkz. esnek istihdam
levsel e d e e r l e r (functional equi
valents) bkz. sivil din
ilevsel eitsizlik (functional inequa
lity) bkz. ilevsel tabakalama kura
m; toplumsal adalet
ilevsel t a b a k a l a m a kuram (func
tional theory of stratification) Kingsley
Davis ile Wilbert Moore, bu kuramn
ana erevesini izdikleri klasik maka
lelerinde ("Some Principles of Stratifi
cation", American Sociological Review,
1945), eitsiz toplumsal ve ekonomik
366
mkfatlarn, toplumlarn, yetenekli bi
reylerini, nemli toplumsal "rollerin
doru biimde yerine getirilmesini ga
ranti edecek bir eitim almaya motive
etmelerini salayan ve "bilinsizce ge
litirilmi bir arac" olduunu iddia et
miti. Bu ekilde, en nemli "ilevler
en yetenekli kiiler tarafndan yerine
getirilmi olacak, en byk dller de
en fazla eitimi gerektiren ve "toplum
sal sistemin korunmas asndan en
byk nem tayan pozisyonlardaki
kiilere gidecekti.
Bu kuram olduka etkili olmutur
(hl olmaktadr), ama ok youn tar
tmalara da yol amtr. (Bu tartma
nn klasik metinlerini bir araya topla
yan iyi bir seki iin bkz. M. Tumin,
Readings of Social Stratification, 1970).
Davis ile Moore'un argman, "top
lumsal dzenin, genel kar dorultu
sundaki kolektif hedefleri belirleyen,
uzlamaya dayal deerler zerinde yk
seldii eklindeki ilevselci ncle da
yanmaktadr. Bu hedeflere ulalmas
na en ok katkda bulunacak kiileri
cesaretlendirmek iin dc eitsiz dller
sunmak gerekmektedir. Bu nermele
rin ikisi de ampirik bakmdan eksik
bulunmutur. Kartlarna gre, bu ku
ram eitsizlie dzlm bir methiye
den baka bir ey deildir. Baz yo
rumcular da, ilevsel tabakalama ku
ramnn totolojik (dngsel) bir nitelik
tad, nk en yksek dlle dl
lendirilen meslekler ile dier toplumsal
rollerin toplumsal istikrar asndan ok
nemli bir ilev grdn iddia edip,
yksek dl dzeylerinin bu rollerin
toplumsal neminin kantlar olduunu
vurgulamlardr. Bu uzun tartmalar
da eksik olan ve aranmas gereken ey
ise. kavramsal dzeyde, datlmakta o-
lan dllerden bamsz bir yeri olan "top
lumsal nem" kriteridir. Bununla birlikte,
bu kuram sosyolojik tartmann nemli
konularndan (rnein, "toplumsal mo
bilite ve "toplumsal adaletle ilgili lite-

367
ratrler) bahsetmeye devam etmekte
dir. Ayrca bkz. stat kazanma.
isizlik (unemployment) Bir insann,
istemesine ramen emek gcn *e-
mek piyasasnda satamamas durumu
nu ifade eden bir terim. alma istei
ksmen o insann hizmetine duyulacak
talebin kapsam ve niteliinden de et
kilendiinden, pratikte isizlii sapta
mak ve lmek zor bir itir. Dolay
syla, hkmetlerin alma dzeniyle
ilgili kurulularnn getirdii resmi ta
nmlarn, bir yandan almaya isteksiz
ya da alamayacak durumda olmann
nedenlerini aklamaya uraan siyasal
kuramlarn, br yandan bir insann i
siz olarak kayda geirilmesinin ve
bylece *refah yardmlarndan yarar
lanabilecek bir statye sahip olmasnn
erevesini izen kurallarn etkisi al
tnda olduunu syleyebiliriz.
C. Wright *Mills, isizlie, sosyo
loji asndan temel nemde grd
kamusal sorunlar ile zel dertler ara
sndaki ayrm ortaya koyan grafik bir
rnekte yer vermitir. sizlik zerine
yaplan aratrmalar, srekli olarak i
sizliin ancak ender hallerde, yetersiz
gdlenme veya yeteneksizlikten kay
naklanan zel ya da kiisel bir problem
eklinde aklanabileceini gzler n
ne sermektedir. sizlik, tam tersine, *pi-
yasa srelerinin baaryla ilememesi
nin dourduu bir kamusal sorundur.
ktisatlar, isizliin eitli neden
lerini birbirinden ayrrlar. Bu neden
lerden en nemli olan ikisi, bir blge
ya da lkede sanayinin yapsal gerile
me iine girmesi ile ekonomik faali
yetlerdeki devrevi deikenliklerdir.
Sanayinin yapsal gerilemesi, mesleki
yapda, rnein teknolojik yenilikler,
mal ve hizmet piyasalarndaki deiik
likler ya da irketlerin baz tesislerini
kapatma ya da baka bir yere tama
karar almalar gibi etkenlerden dolay
belirli becerileri eskiten deiikliklere
iveren stratejileri
yol aarken; ekonomik alandaki dev
revi deikenlikler, iktisadi durgunluk
dnemlerinde firmalarn iilerini (her
halde geici bir sre iin) iten kar
dklar zamanlarda grlr. sizliin
baka biimleri arasnda, geici (friksi-
yonel) isizlii (iilerin gnll ola
rak i deitirmelerinden kaynaklanr)
ve mevsimlik isizlii (tarmda ya da
rekreasyon ve bo zaman endstrilerin
de grld ekliyle, mevsim dei
ikliinin baz ileri yerine getiren ii
talebini azaltmas durumu) sayabiliriz.
sizlik, bilhassa isiz kalmann, i
bulamama ile istedii biimde ve dere
cede alamama (yani, dk cretli
ve i gvencesinin olmad, kt i
lerde alma) arasndaki snrlar orta
dan kaldrd durumlarda, *yoksullu-
un ortaya kmas ve derinlemesinde
balca faktrlerden birisidir. siz in
sanlar, ayn zamanda, i bulup al
may kalpten istemelerine ramen, Ba
t toplumlarnda egemen olan *alma
etiine uyum salayamama damgasn
da tamak zorundadrlar.
siz kalma sreci ve bu srecin
toplumsal ve bireysel sonularna ei
len muazzam genilikte bir sosyolojik
literatr vardr. Marie Jahoda'nn Emp
loyment and Unemployment! (1982) bu
konuda iyi bir balang metnidir. Dun
can Gallie ile dierlerinin Social Chan
ge and the Experience of Unemploy
ment (1993) adl almasnda, isizlik
ile alma tutumlar, hane alma stra
tejileri, psikolojik salk, evliliin da
lmas, refah, yoksunluk ve toplumsal
alara katlma gibi olgular arasndaki
ilikileri irdelej'en bir dizi nefis ampi
rik aratrma deerlendirilmitir. Ayr
ca bkz. eksik istihdam.
i v e r e n s t r a t e j i l e r i (employer stra
tegies) veren stratejileri terimi, ive
renlerin firma iindeki i rgtlenmesi
(rnein iilerin denetlenme biim
leri, i yaplar ve deme sistemleri)
itaat
hakkndaki karar alma modellerini an
latmaktadr. lk nce *Marksizm iin
de, iverenlerin sermaye-emek at
malarna bulduklar karlklar anlat
mak amacyla gelitirilen bu terim,
imdilerde *emek sreci ve emek pi
yasasnn blnmesiyle ilgili literatr
de, iverenlerin szde gayri-kiisel o-
lan bir emek piyasasndaki eylemli
liklerini (ya da mdahalelerini) ve ok
eitli karar alma yollarn vurgulamak
zere kullanlmaktadr.
i t a a t {deference) Weberci kavramlar
cephanesinin ""meruiyetle ilgili para
s olan itaat, Howard Newby (The De
ferential Worker, 1977) tarafndan "top
lumsal etkileimin, geleneksel otorite
nin kullanlmasn gerektiren durum
larda ortaya kan biimi" eklinde ta
nmlanmtr. Burada tabi olan aktr ya
da grup, itaatkr bir davran iine gir
meyi gerekli grmektedir (yalnz Newby,
bu tutumu mutlaka statkonun norma
tif biimde onaylanmasyla ayn anlam
da yorumlamaz). taatkr bir durumun
illa ki itaatkr tutumlar iermesi gerek
mez; eitsiz bir g ilikisi ereve
sindeki beklentilerle uyumlu olmas
yeterlidir.
Meruiyet salamayla ilgili tm
kavramlarda grld gibi, itaat, hem
bir dzenin meru olduunu iddia e-
denlere hem de o dzene bir meruiyet
atfedenlere gndermede bulunur; nite
kim bu durum Newby'a, meseleyi, s
tn olann "yukardan tanmlad, de
erlendirdii ve ynettii" bir sre ka
dar "aadan yorumlanan, geerlilii
llen ve kendi karlar iin kullan standartlatrlm regresyon katsayla
lan" bir sre olarak da betimlemesine
yardm eden "itaatkr diyalektik" deyi
ini kullandrtmtr. taatkr ilikinin deikenler arasndaki farazi ilikile
yz yze bir nitelik tamas ve her
karlamada st kapal bir eitsizlik
iermesi, bu ilikinin iinde srdrl
d geleneksel dzenin ahlki bakm
dan en gl deerlerde kk saldn bu teknik, esas olarak, deikenlerin
368
dndrmektedir. Mlk sahiplii ve
onun, aile iftlikleri ile onlara bal s
rlar, krsal dinsellik, doal glere
duyulan sayg rneinde grlen kalt
sal anlamlar, bu trden deerlerin bir
kmelenmesini oluturabilir. Mlk sa
hipliiyle ilgili ilikilerin kullanlma
snda ayn koullarn ortadan kalkmas
ve bunlar koruyan dzenin ekonomik
ve ahlki temelinin kmesi, sanayi i
ileri arasnda itaatkr davranlarn
sorgulanmasna yol amtr. Ayrca
bkz. toplum imgeleri.
ithal i k a m e c i s a n a y i l e m e (import-
substitution industrialization) Mamul
mal ithalatn azaltmak iin ulusal sa
nayinin bymesini tevik etmeyi a-
malayan bir iktisadi strateji. Bu stra
teji Birlemi Milletler Latin Amerika
Komisyonu'yla birlikte anlmaktadr ve
1960'l yllarda uygulamaya konmu
tur. imdi ise bu politikann bir sana
yileme stratejisi olarak baarszlkla
sonuland, yerini adm adm ihraca
ta ynelik sanayileme izgisine brak
t genel bir dncedir.
ttifak k u r a m (alliance theory) Ge
nellikle yapsalc antropolog Claude
Levi-Strauss'la birlikte anlan ittifak
kuramna gre, yatay balarla (ittifak
lar), karlkllk ilikileriyle ve farkl
gruplar arasndaki evliliklerle kurulan
ilikilerin nemi, *akrabalk sistemleri,
miras ve soyun srdrlmesi gibi et
kenlerden daha fazladr.
izlek analizi (path analysis) Bir ok
lu *regresyon biimi. zlek analizinde,
r (izlek katsaylar), aka formle e-
dilmi bir *nedensel model iinde,
rin yaps zel koullar biiminde ka
bul edilerek hesaplanr. Nedensel ba
lantlar tek ynl tasarlanr ve bir izlek
diyagramnda sunulur. Dolaysyla
369 izlenim yaratma

zamansal bir dzenlemeye sahip oldu etmesine olanak tanmasdr. Apak

unu varsayan bir regresyon denklem
leri kmesinin grafiksel bir temsilidir
(bkz. H.B. Asher, Causal Modelling,
1983).
Aadaki greceiniz hipotetik
rnekte, babann meslei, babann ei
timi, denein eitimi ve denein mes
lei eklindeki drt deiken arasnda
varolan nedensel balantlar yanstl
maktadr. Bu modelde toplumsal k
kenler denein eitim baarsnn, ei
tim baars ise mesleki baarsnn -
nne yerletirilmitir. Deikenler ara
sndaki iliki kalplar tamamen ara
trmacnn deikenler arasndaki muh
temel nedensellikle ilgili kiisel yarg
larna bal olduundan, bu teknik ger
ekte bir nedensellik oluturamasa da,
incelenen nedensel balantlar zerine
kantitatif tahminler sunacaktr. stika
meti belirlemenin mmkn olmad
noktada, deikenlerin karlkl iliki
iinde olduklar (yukarda belirtilen top
lumsal arka plan ve babann eitimi r
neklerindeki gibi) varsaylr ve bu ba
lar geleneksel olarak iki ba bulunan
kavisli bir okla gsterilir.
zlek analizinin balca stnl,
aratrmacnn, deikenlerin nedensel
bir a iindeki greli etkisini tahmin
biimde grlebilecek dezavantaj ise,
aratrmacnn muhtemel nedensel di
ziler hakknda kendi grlerine daya
nyor olmas ve sonuta mevcut duru
mun geerlilii ne gsterilebildii ne
de gsterilemedii iin bazen hatal iz
lek diyagramlarnn ortaya kmasdr.
Ayrca bkz. ok deikenli analiz.
zlenim o l u u m u (impression for
mation) Birbirlerine yabanc olan in
sanlarn birbirlerini alglama biimle
rini karlayan bir sosyal psikolojik te
rim. lk izlenimlerin etkisini aratran
(byk lde deneysel) almalarn
uzun bir gemii vardr ve *ncelik et
kileri ile *halo etkileri gibi fenomenler
bu aratrmalarla bulunmutur.
i z l e n i m y a r a t m a (impression mana
gement) Erving *Goffman'n The Pre
sentation of Self in Everyday Life'da
(1959) ortaya att *dramaturjik bir
kavram. Bu kavram, baka insanlarla
bir arada bulunan kiilerin kendileriyle
ilgili zel yollarla bir imaj oluturmaya
almalarn anlatr. Ayrca bkz. ba
kasna rol ykleme; kimlik.

Babann
eitimi
-0.2
\
\
0.25

n , Denein > Denein

eitimi meslei

0.27
/ 0.32
Babann
0.75
meslei
E K L 4: Bir denein eitimi ve meslei ile babasnn eitimi ve mes
lei arasndaki nedensel balantlar gsteren bir izlek analizi rnei
J
J a c o b s o n , R o m a n O s i p o v i c (1896-
1982) Ferdinand de *Saussure'n ya
psalc dilbilimini gelitirdii Prag dil
bilim evresinin bir yesi olan ve iki
kutuplu kartlklarn temel bir statye
sahip olduunu savunan (bkz. Selected
Writings, 1962) Jacobson, Claude Ixvi-
Strauss'u ve genelde modem *yapSalc-
hk kuramn ciddi biimde etkilemitir.
J a m e s , William (1842-1910) Pragma
tist okuldan olan ve esas olarak, bir fik
rin ampirik sonularnn onun anlamn
oluturduu gryle, gerek *neo-po-
zitivizmin gerekse *sembolik etkileim-
ciliin gelimesini ciddi derecede etki-
lemesiyle tannan bir Amerikal filozof.
Ayrca bkz. pragmatizm (felsefesi).
Janowitz, Morris (1919-1988) 1940'-
larn ortalarnda Chicago niversitesi'n
de rencilik yapm, daha sonra Ku
zey Amerika'nn birok niversitesin
de retim yesi olarak bulunmu bir
Amerikal sosyolog. The Professional
Soldier (1946), Sociology and the Mili
tary Establishment (1959), Social Cont
rol of the Welfare State (1976), The Last
Half-Century (1978) ve The Reconst
ruction of Patriotism (1983) dahil ol
mak zere pek ok kitabn yazar olan
Janowitz, kent ve siyaset sosyolojisi,
rk ve etnik ilikiler ve genelde sosyo
loji kuram konularnda da aratrmalar
yapm ve kayda deer incelemeler ya
ynlam olmasna ramen, herhalde en
nde gelen ordu sosyologu olarak ve
sanayi toplumunun erken dneminden
ileri dnemine geiin. *demokrasiyi
korumay iyice zorlatran kurumsal
dzenlemeler yaratm olduu argma-
nyla hatrlanacaktr. Janowitz'in ma
kalelerini bir araya toplayan -nsz b
lmnde nefis bir biyografik girile ba
layan- yararl bir seki iin bkz. James
Burk, Morris Janowitz -On Social Or
ganization and Social Control (1911).
Ayrca bkz. ordu ve militarizm.
J a p o n l a m a (Japanization) Japon i
yerlerinin, zellikle imalat fabrikalar
nn tipik zelliklerinden olduu syle
nen insan kaynaklar ynetim uygula
malarnn Kuzey Amerika, Bat Avru
pa ve dier sanayi toplumlarndaki e
deer iyerlerine tanmas. Japonlarn
personel ynetiminin anahtar zellikle
rini, iinin firmaya balln azami
ye karan ya da byle bir ballk ta
lep eden, alanlarna srekli i ve k
demlilik olanann yan sra meziyete
gre cret artlar sunan, bunun kar
lnda i ve grev esneklii ve takm
almas talep eden, iiler arasndaki
stat farkllklarn azaltan uygulama
lar eklinde sralayabiliriz. Bu srecin
ne lde gereklemi olduu youn
tartmalara konu olmutur. Bkz. N.
Oliver ve B. Wilkinson, The Japaniza
tion of British Industry (1988). Ayrca
bkz. esnek alma.
j e s t (gesture) Jest, George Herbert
*Mead'in *benlik kuramnn bir para
sn oluturur. Jest, bir organizmann ba
ka organizmalarda karlk uyandran ha
reketidir: Hrlayan bir kpek, karsn
daki baka bir kpein de hrlamasna
neden olabilir ve bu "jestler sohbeti"
devam eder gider. Bu tr karlklar
371 Jung, Carl Gustav

ou hayvan asndan sadece tepisel

ya da igdsel hareketleri oluturur
ken; insanlar asndan ayn sre, da
ha karmak dnml karlklar be
raberinde getiren anlaml semboller ile
sesli jestlere baldr.

J u n g , C a r l G u s t a v (1875-1961) Bir
sre Sigmund *Freud'un mirass ola
rak grlen, fakat 1913'te cinselliin
nemi konusunda anlamazla d
melerinden sonra Freud'dan uzaklaan
svireli bir *psikoIog ve *psikanalist.
Yaam evrimi ve *scmbolizm ana
lizlerinin de yer ald Jung'un al
malar Freud'un almalarndan daha
tinsel saylmakta, buna karn sosyo
loglar tarafndan tuhaf biimde gz ar
d edilmektedir. Anthony Storr'n bi
yografi almas Jung (1986), onun c-
serlerini tantan iyi bir giri metnidir.
K
k a b a b o a n m a oran (crude divor
ce-rate) bkz. boanma oran
k a b a d o u m oran (crude birth-ra
te) bkz. doum oran
k a b a l m oran (crude death-rate)
bkz. lm oran
k a b i l e , kabilecilik (tribe, tribalism)
Bu terim genellikle akrabalk ve grev
bayla birbirine bal olup belli bir
yurda yerlemi bir toplumsal grubu
anlatr. Kabile yeleri, siyasal zerklik
duygusuyla birlikte, aile ekseninde ger
ekleen toplumsal uyumu paylarlar.
Sir Henry *Maine Ancient Law'da
(1861), kabilecilii insan toplumun uy
garlk ncesi aamalaryla ve terimin,
duygusal, bilimsel-ncesi ve irrasyonel
davranlar yanstan, ne yazk ki mo
dern ada da hl uzantlar bulunan
aalayc kullanmlaryla zdeletir
mitir.
k a b u l , kabul trenleri (initiation,
initiation rites) *ocukluktan yeti
kinlie, bir *ya kmesinden baka bir
ya kmesine ya da gizli derneklere -
ye olmaya geile bantl olan rim bilim iindeki temel rolyle bir ben
eller. ocukluktan yetikinlie stat
deiimini yanstan riteller. genellikle
(baz toplumlarda) snnet gibi fiziksel
bir deiimi de kapsar. Baka toplum
larda ac ekmeyi ve aalanmay ier
mek zorunda olan kabul trenleri var
dr. Gen kzlar ve kadnlar ilgilendi
ren trenler ise genellikle erkeklerin
onlarn reme yetenekleri zerindeki
denetiminin bir sonucudur.
k a n m a terapisi (aversion therapy)
Klasik ^koullandrmaya dayanan, u-
yumsuz bir davrann (alkol kullanma
ya da sigara ime gibi) tatsz bir olayla
(rnein, elektrik okuyla) birlikte a-
nld bir terapi. ada toplumsal de
erler bakmndan daha kabul edilebi
lir saylan dier terapi biimlerinin bu
yntemi gzden drd artk genel
kabul gren bir olgudur. Ayrca bkz.
davranlk.
kademeli toplum mhendislii
(piecemeal social engineering) Filozof
Sir Karl *Popper, Tarihselciliin Sefa
leti (The Poverty of Historicism, 1957)
adl eserinde, gelecei nceden grme
ye ynelik *tarihsici (zellikle *nist ve
faist) giriimleri eletirmi ve bu ku
ramlara dayanan btncl toplumsal
tecrbelerin baarszla mahkm ol
duunu, nk insan tarihinin istika
metinin, bilginin artmasndan youn
biimde etkilendiini ve bizim (aklc
ya da bilimsel olarak) bilimsel bilginin
artnn gelecei konusunda kehanetle
bulunamayacamz savunmutur. Pop
per bunun tersine, kademeli deneylerin
zerlik kurarak, toplum mhendisliinin
aklc yoldan hakl gsterilebilecek tek
biiminin kk lekli, artsal ve de
neyimin nda srekli dzeltilen bir
biim olduu grndedir. Bu yakla
mn can alc noktas, sabk bir ta-
rihsici grten ziyade deneme-yanl-
ma yntemine dayanmas; ya da, Pop-
per'in ifadesiyle syleyecek olursak,
"sadece ve sadece hatalarmzdan ders
373
karmaya; hatalarmzn farkna var
maya ve dogmatik biimde onlarda s
rar etmek yerine, eletirel bir szge
ten geirmeye hazr olursak ilerleyebi
liriz" dncesidir. Dolaysyla kade
meli toplum mhendislii, (Popper'n
anlayndaki) bilimsel yntemlerin
planlanmas ve siyasete aktarlmasn
dan farkl bir ey deildir.
kademeli vergi (progressive tax) Bir
kiinin geliri zerinden dedii vergi,
gelir arttka artyorsa, yani zenginler
greli olarak fakirlerden daha fazla
vergi dyorlarsa, buna kademeli vergi
modeli denir.
kadercilik (fatalism) Her eyin sonu
cunun belli olduunu, aba harcayarak
ya da nceden harekete geerek bu so
nulardan kalamayacan ve bu du
rumun sadece yaamn kanlamaz bir
olgusu olarak kabul edilmesi gerekti
ini ngren bir inanlar sistemi. Ka
dercilik sk sk *yoksulluun, kronik
hastaln ve * isizliin bir zellii o-
larak grlmesine ramen, sosyologlar
bu fenomeni bir para gz ard etmi
lerdir. rnein Oscar Lewis, kadercili
in "yoksulluk kltr'nn temel -
zelliklerinden birisi olduu grn
dedir (bkz. The Children of Sanchez,
1961). Benzer biimde Kate Purcell,
"pasif ii tezi"ni (kadnlarn genelde
daha istikrara, pasif ve temelde er
keklerden daha ok smrye ak ol
duklar fikri) tartrken, kadnlarn i
teki davranlarn "kaderci hayat g
r l n belirlediini, bu davranla
rn cinsiyetin toplumsallamas ve ka
dnlarn biyolojik yapsyla beslenip,
zellikle kadn kol iilerinin alma
v
e snf koullaryla pekitirildiini sa
vunmutur ("Female Manual Workers,
Fatalism and the Reinforcement of
Inequalities", der. David Robbins, Ret
hinking Social Inequality, 1982).
Emile Durkheim intiharda (Suicide,
kadn dmanl
1897), kaderci intihan (klelerin inti
harlar gibi) bireylerin ihtiyalarnn a-
r dzenlenmesi (gelecein "acmasz
biimde engellendii ve baskc disip
linin tutkular iddetle boduu" bir
durum) erevesinde tanmlamtr. Bu
rada umut, yaamanm kendisine kayt
sz kalnd lde azalmtr. Durk
heim'n tartmasn genileten David
Lockwood (Solidarity and Schism, 1992),
kaderciliin bir derece meselesi oldu
unu ve ya "fiziksel" ya da "ahlki
despotizm"den, yani *klelik durumu
gibi etkenlerin gcnden veya *Hindu-
larn karna-samsara-moksha retisi
ni benimseyen trden aka kaderci i-
nanlar olan bir sistemin dayatt k
stlamalardan kaynaklanabileceini sy
ler. zellikle kaderci bir ideolojiye (Hin
du kurtulubilimi gibi) temellenen ka
dercilik etik bir ballk dourur. Buna
karlk, kleliin neden olduu varo
luu kadercilik esas olarak inanlar
dan ziyade ritele temellenmektedir;
tabi konumdaki insan gruplar, iinde
bulunduklar koullar onaylamazlar,
sadece deitirilemez bir durum olarak
grrler. Yalnz iki durumda da, "ka
derci tutuma, zulmedici disiplinin de
recesinden daha ok, toplumsal kstla
mann dsal, kanlmaz ve kiisel ol
mayan bir durum eklinde yaanmas
vesile olmaktadr."
k a d n d m a n l (misogyny) Tam
anlamyla kadnlardan nefret etmek.
Kadn dmanl fikrini, radikal fe
minizm iin genel bir kuramsal temel
sunan Sexual Politics (Cinsel Politika,
1970) adl kitabnda Kate Millet ortaya
atmtr. Millet bu eserinde, ataerkil ik
tidarn cinsiyeti bir toplum yarattn
ve kadn dmanl zerine kurulu
cinsel politikalarn, hem zel alanda
hem de snf sistemi ve eitim sistemi
gibi toplumsal kurumlar iinde kadn
lara ynelik baskyla sonulandn
iddia etmektedir. Andrea Dworkin ve
kadn hareketi 374

Susan Brovvnmiller, kadn dmanl rine iaret edip bunlarn oynad ide
ve erkeklerin kadnlara ynelik iddeti olojik rol vurgularlar, ancak kadn-
arasndaki nemli balara dikkat e (s)lk tartmalar genellikle zcl-
kerken, Susan Griffin militarizm ile e kaymtr.
kadn dmanl arasnda balar ol
duunu ne srmtr. Adrienne Rich kafa-kol e m e i ayrm (manual
kadn dmanln, kadnlara kar ku versus non-manual distinction) Byk
rumsallam, rgtl, normalletiril- lde istihdam koullaryla tanm
mi husumet ve iddet olarak tanmlar lanmakla birlikte, gelir, salk ve ei
ken, feminist psikanalistler -zellikle tim baars gibi pek ok toplumsal
Melanie Klein ve *Nesne likileri gstergeyle de karlkl iliki iindeki
mesleki *tabakalama aratrmasnda
Okulu'nu izleyerek- kadn dmanl
yaygn olarak kullanlan bir ikilik. Yal
nn kkeninin, ocuk yetitirmenin ne
nz bu ikilik, ii snf ile *orta snf
redeyse hibir istisna olmakszn ka
iindeki farkl *mesleklerin *stats
dnlar tarafndan gerekletirildii bir
ve doas hakkndaki (fiziksel emein
toplum balamnda ocuun anneye
-kol emei- karsnda kafa emei -
kar hissettii ilkel hrsa dayandna
kolla gerekletirilmeyen emek- mikta
dikkat ekmektedirler. Nancy Chodo-
rna gre gereksinim duyduklar varsa
row ise The Reproduction of Mothe
ylan) bir deer yargs zerine kurulu
ring'de (1978) sadece erkeklerin ocuk
dur. Buna olduka yakn bir ayrm,
yetitirmede eit rol almalaryla bile mavi yakal iler ile beyaz yakal iler
kadn dmanlnn kklerinin kuru- arasnda yaplr. Gndelik yaamda ve
tulabilecei grndedir. hukukta geni biimde kurumsallam
olmasna karn, kol ii ile kafa ii iin,
kadn hareketi (women's movement)
zerinde anlalm, kullanlmaya hazr
Kadn hareketi terimi, kadnlarn, top
tanmlar yapma giriimleri bu ayrmn
lum iindeki konumlarn deitirme
keyfi olduunu ortaya koymaktadr.
ve iyiletirme projesi etrafnda seferber
Bu durum, mesleki konumdaki top
edilmesini anlatr. Bu terim, sklkla
lumsal cinsiyet farkllklar deerlendi
"Kadnlarn zgrleme Hareketiyle
rilerek de gsterilebilir: Beyaz yakal
ayn anlamda, 1970'lerden sonraki i- ilerde zihin ii yapan kadnlar, beyaz
kinci dalga *feminizmi (birinci dalga, yakal erkeklerle ya ayn creti ala
on dokuzuncu yzyl ile yirminci yz mamakta ya da ayn prestije sahip o-
yl balarndaki, doruk noktasn ka lamamaktadr. Bu konuda varolan be
dnlarn oy hakkn mcadelelerinin lirsizlik, sosyologlar, kol emeiyle a
oluturduu feminizmdir) tanmlamak lan ii snf ile kafa emeiyle yap
iin kullanlmaktadr. lan orta snf meslekleri ayrmyla ba
ntl grlen *yaam anslar, ya
kadn(s)Ik (femininity) Kadnlara
am tarz ve prestijin getirdii yaygn
zg hareket ve duygu biimlerini kar
eitsizlikleri saptamaktan ve akla
layan ve erkek(si)likle kart olarak
maktan alkoymamtr. Tabakalama
kullanlan bir terim. Hangi zelliklerin
sosyolojisinde bugn kullanlmakta o-
kesin olarak kadns diye grlebilece
lan daha gelimi snflandrmalar, ba
i duruma gre deimekle birlikte,
sit bir ekilde znel deer unsurunu yan
pasiflik, bamllk ve zayfln genel stma abasndadr; buna karn, top
de kadnlara zg olduu dnlmek lumda, kol ya da kafa emeinin greli
tedir. Sosyologlar ise kadn(s)ln ve deeri hakknda bir konsenss olduu
kadn znelliinin toplumsal kkenle
 375 kaltm

dncesi, ampirik aratrmalar tarafn almasnda bu trden bir dizi nemli

dan dorulanm deildir. Ayrca bkz. aklama bulunabilir. Ayrca bkz. yeni
Goldthrope snf emas; mesleki pres ortaya kan normlar.
tij; mesleki snflandrma; yeni ii s
k a l a b a l k l a m a (crowding) Eer tek
nf.
bir hizmetin toplam maliyete oran, o
kalabalklar (crowds) Gustave Le kamusal mal kullanan ya da yararla
Bon ve Gabriel Tarde gibi ilk sosyal nan insanlarn says arttka azalyor
psikologlarn bazlarnn (ki bu insan sa, o zaman bu kalabalklamadan ko
lar kalabalklarn gerek sr igdleri lektif ya da kamusal maln zarar g
gerekse kitleleri taklit etmedeki kken recei dnlr. Ksacas, say arttk
lerini gzler nne sermilerdir) ilgile a herkesin grecei fayda azalacaktr.
rini yanstan kalabalklarla ilgili sos Bunun iyi bir rnei, arabayla seyahat
yolojik aratrmalar imdilerde kolek etmekte ie yaramaz bir hale gelene
tif davran alanndaki almalarn bir kadar daha ok sayda insan tarafndan
parasn oluturmaktadr. Kalabalklar kullanldka ekicilii azalan bir ka
dendii zaman, genellikle birbirleriyle musal mal olan otoyollardr.
yakn ilikisi olan ve ortak bir kaygy
paylaan byk saydaki insan gruplar kaltm (heredity) Bitkilerin ya da
anlalr. Kalabalklara rnek olarak, hayvanlarn karakteristik zelliklerinin
bir karlamay birlikte izlemek gibi genetik aktarmla bir kuaktan dierine
belli bir amaca ynelik, odaklanm ve gemesi ("benzerlerin benzerleri do
ara gruplarn yan sra; grubun duy urmas"). Benzerliklerin biyolojik yol
gusal ya da anlaml bir tatmini ama larla aktarld dncesi eski bir d
ladn davurucu nitelikteki gruplar ncedir. Ne var ki, bu aktarmn arac
(rnein, bir karnavalda dans eden in ve evresel etkilerle uyumluluu konu
sanlar) da dnlebilir. Ayaklanma sundaki fikirler deimitir. Gnm
lar rneinde grlecei zere, arada zn dnceleri, gemii Mendel'in be
izilmesi her zaman kolay olmayan in zelyeleri aprazlayarak yapt klasik
ce bir izgi vardr: Nitekim baz insan deneylerine kadar uzanan genetik (ilk
lar ayaklanmalarn davurucu ve salt nce 1905'te, kaltm bilimi iin bulu
duygusal bir ierik tadn, anlamsz nan bir terim) zerine aratrmalarda
bir fke ve yok etme patlamasnn so temellendirilmitir. Bu ve buna benzer
nucu olduunu ileri srerlerken; baz aratrmalar, trlerin deimesi ve ben
larna gre ayaklanmalar, ya siyasal bir zerliinin meydana gelmesini salayan
tavr ya da hrszlk ve yok etme gibi mekanizmay tespit ederek, Charles
su oluturan bir eylemi yanstan bir a- Darwin'in doal ayklanma kuramn-
ratr. te bu ayrmlar her zaman be daki eksik halkay tamamlamlardr.
lirgin deildir. En az ayn derecede
Bu fikirlerin insan davranlarna
mulak olan baka rneklerde de, belli
eilen incelemeler zerindeki etkisi b
bir eye odaklanm (zel bir amac o-
yktr. Darwin'in kuzeni olan Francis
lan) kalabalklar ile dank kalabalk-
Galton, kiilik ve zekdaki bireysel
'ar (amac belli olmayan, kolaylkla et
farkllklar aklamaya alrken kal
kilenebilir, gruh gibi hareket eden ve
tmn roln irdelemiti. nsann evri
sylentilerin yaygn olduu kalabalk
mine yn vermek amacyla kullanla
lar) arasndaki farkllklar vurgulanr.
R
bilecek bilgi birikimini anlatmak iin
a l p h H. Turner ile Lewis M. Killian'-
jenik terimini de Galton ortaya at
Collective Behaviour (1957) adl
mt (ve bu, srekli youn tartmalara
kalilatif-kantitatif tartmas 376

yol am bir mdahaleci stratejiydi). len gl bir tepkiyle birlikte yaylm,

Daha sonraki akademik tartmalar, ne tr. Sosyoloji ders kitaplarnda, kalitatif
densel faktrleri geni kapsaml ve ay ya da "esnek" tekniklerle ilgili blm
rntl bir ekilde tespit etmek suretiyle ler (tabii varsa) genellikle, kantitatif ya
kaltm ile *evreyi yan yana koyarak, da "kat" veriler kullanlarak daha ke
insann karakteristik zellikleri ile dav sin biimde test edilebilecek hipotez
ranlarnn nedeni konusunda, daha lerin formle edilmesini hazrlayan sez
ok bireysel farkllklar zerinde du gi ya da nseziler salamak amacyla
rup, genetiin ve evrenin greli katk ele alnyordu. 1970'lerle birlikte fe
larn belirleme abalarn srdrm nomenolojik yaklamlara ilginin art
lerdir. Monozigot (yani, yek yumurta) mas, *sosyal bilimlerde doa bilimsel
ikizlerini dizigot (yani, ift yumurta) i- aratrma modelinin geerlilii konu
kizleriyle karlatran ikiz aratrmala sunda birtakm pheler dourmutur.
rna yaygn biimde rastlanmakla bir ki yaklam uzlatrmaya ynelik
likte, bu konuda ciddi metodolojik g ilk giriimlerden biri, 1981 'de Socio
lkler bulunduu belirtilmelidir. Bu logy dergisinde Michael Mann tarafn
nunla birlikte, bireyler arasndaki fark dan yaplmtr. Mann, tm sosyolojik
llklara genetiin ya da evrenin yapt aratrmalarn "sosyo-lojik"in ayn ge
katky lmeye alan abalar sr ni emsiyesi altnda toplanabileceini
drlrken, insann tm davranlar i- ileri srm, fakat bu andan itibaren
in hem genetiin hem evrenin temel tartma, ncelikle bir verinin farkl
rol oynad gr giderek daha ok trlerinin temelinde yatan epistemolo
benimsenmektdir. Ayrca bkz. doa-ter- jilerin, herhangi bir birletirme ya da
biye tartmas; gen; sosyo-biyoloji. uzlatrma giriimine izin vermeyecek
lde eitli olduuna inananlarla, a-
kalitatif-kantitatif tartmas {qu naliz erevelerini iki trden veriyi de
alitative versus quantitative debate) kapsayarak tasarlamaya alanlar ara
Sosyoloji disiplini iinde, kalitatif ve snda devam etmitir. Analiz ereve
kantitatif aratrmalar arasndaki temel sini iki veriyi de kapsayarak tasarla
bir ayrm yapma lehinde ve aleyhinde maya rnek olarak Norman Denzin'in
ki savlar ieren metodolojik bir so nirengi (genleme) stratejisi verile
run. Bu tartmann kayna, sosyolog bilir. Bu konularda alma yrten a-
larn sosyoloji iindeki farkl episte ratrmaclar, son zamanlarda, iki tr
molojik konumlara bal olarak yaptk veri arasndaki ayrmn, kuramsal tar
lar ayrmdr. Kantitatif metodoloji ge tmada iddia edildiinden ok daha
nellikle *pozitivist epistemolojiyle ili fazla belirsiz kaldna; ayrca, farkl
kilidir ve ounlukla saysal veri topla metodolojilerin mutlaka belirli episte
ma ve analiziyle bantl grlr. Ka molojik konumlara bal olmadna ve
litatif metodoloji ise, genellikle yo basit bir ikili tipoloji snfladrmasna
rumlayc epistemolojiyle ilikilidir ve kar, srekli yeni analiz tekniklerinin
daha ok, anlamlara yaplan vurguyla ortaya ktna dikkat ekmilerdir.
birlikte anlamaya dayanan veri topla Bu tartma ksmen -ama sadece
ma ve veri analizi biimlerine gnder ksmen- *makro-sosyoloji ile mikro-
me yaparak kullanlr. Kalitatif-kanti sosyoloji arasndaki ayrmla paralellik
tatif tartmas 1970'lerde dikkat ek gstermektedir. Baz aratrmaclar, top
meye balam ve sosyoloji ders kitap lumsal yaplarn, kurumlarn makro d
larnda bilimsel ya da pozitivist meto zeydeki dzenlilikleri ve ilikilerini gz
dolojinin ncelik tannmasna gsteri lemleme, analiz etme ve onlar hakknda
 kamu mal, kolektif mal
377

veri toplamayla, insan aktrlerin mikro bal olarak az ok gvence altna aln
dzeydeki etkileimleri ve nedensel d, gzle grlr bir aama saptanabi
srelerini gzlemleme ve analiz etme leceini iddia etmekteydi. ktisadi by
arasnda zsel bir fark olduunu ne menin balamasnda sermaye yatrm
sren bir duruu benimserler. Bu ei dzeylerine can alc bir rol atfeden bu
limlerden birincisi kantitatif analize kuram, ayn emay, o zamann geli
yaklarken, ikincisi yorumlayc an mekte olan lkelerinin yaadklar prob
lamay tevik etmektedir. lemler iin de geerli grm, ayrca
Ksa bir sre nce kaleme alnm Amerika'nn d yardm ve nc
ve tartmaya mdahale edici nitelikte Dnya lkelerine yaplan deniz ar
ki nemli bir metinde Gary King ve yardm politikalarn (dolayl yollarla)
arkadalar (Designing Social Inquiry: etkilemiti.
Scientific Interference in Qualitative Kendine yeterli bir iktisadi by
Research, 1994), uzun uzadya ve ay meye uyarlanan "kalk"' kavram etkili
rntl biimde Mann'n gzlemini ye bir rol oynam olmasna ramen, Ros-
niden gndeme getirmi ve sosyal bi tow'un argman, sonralar sosyoloji
limsel aratrmann eitli stilleri ol deki bamllk kuramclarnn sert
masna karn, bilimsel karsamann eletirilerine maruz kalmtr. Andre
tek bir mant olduuna iaret etmi Gunder Frank'n bu bakmdan zellik
lerdir. Dolaysyla, iyi kantitatif ara le n kazanm ve sk sk yeniden ya
trma ile iyi kalitatif aratrmann man ynlanan bir makalesi ('"Sociology of
t birbirinden farkl deildir. Development and Underdevelopment
of Sociology", 1967), baka isimlerin
kalknma b a n k a l a r (development yan sra Rostovv'u da emperyalizm ve
banks) Devletlerin ve zel kazan sa *yeni smrgecilik tarihini grmezlik
hiplerinin, genellikle elverili faiz o- ten gelmekle sulamtr. Bu kuram im
ranlar ve geri deme koullar sunarak di olduka gzden dm saylmakla
iktisadi bymeye katk yapmak gibi birlikte, kalk kavram iktisadi kalkn
zel bir amala kurduklar mali kurum ma dilinin hl nemli bir parasdr.
lar. Bunlara rnek olarak Amerika i
Kalknma Bankas, Uluslararas Kal k a m u mal, kolektif mal (public
knma Ajans ve Avrupa Yeniden na good, collective good) Kamu mallar
ve Kalknma Bankas'n gsterebiliriz. ilkin Paul Samuelson tarafndan ("The
Pure Theory of Public Expenditure",
kalk noktas (take-off point) Ame Review of Economics and Statistics,
rikal iktisat tarihisi Walt W. Ros- 1954), A kiisinin tketmesinin B kii
tow'un Stages of Economic Growth sinin tketimini engellemedii mallar
(1953) adl kitabndan tretilmi olan eklinde tanmlanmtr. Ezra J. Mis-
bir fikir. Rostow insanlk tarihinin be- han (Introduction to Normative Econo
aamadan getii kansndayd: gele mics, 1981) bunlar "'kolektif mallar"
neksel toplum; kalkn nkoullarnn diye adlandrmay tercih etmektedir.
hazrlanmas; kalk koullarnn ol
ki terim de, ya piyasann sala
gunlamas; olgunlamaya yneli ve
yamad ya da belirli ynetimlerin ka
olgunlama. Rostovv bu erevede, bir
musal fonlarla desteklemeyi setii ve
lkenin tarihinde, belki 20-30 yl s
kolektif olarak finanse edilen hizmetle
ren, dayankl ve olduka hzl bir ik
re iaret eder. Baz mal ve hizmetler tam
tisadi byme asndan gerekli koul
olarak fiyatlandrlamaz ve buna bal
larn pekitirildii ve bymenin buna
olarak zel sektrce etkin bir biimde
kamu mal, kolektif mal
salanamaz. "Dlanamazlk", hibir
bireyin, onun iin para demeyi red-
detse bile, faydasndan yoksun brakl
madn -sokak aydnlatmas gibi- gs mezlikten gelecei dolayl toplumsal
terirken; "reddetmenin olanakszl" in
sanlarn istemedikleri zaman bile tket
memelerinin mmkn olmad du
rumlar (rnein, savalar ve ulusal sa
vunmann -pasifstlere bile- salad
"koruma") gsterir. 'Tketim rekabeti
nin olmamas", bir kiiye salanan hiz
metin (yayn maliyetleri dinleyicileri
nin saysna bal olmayan radyo is
tasyonlar gibi) fazladan hibir maliyet
dourmadan, otomatik olarak bakala
rna salanmas anlamna gelir. Kolek
tif hizmetleri savunan argmanlar, o
unlukla, bireyler tarafndan tketilme
nin yan sra bir btn olarak ekonomi
ve toplumun yararna olan eitim gibi
dier hizmetlere kadar geniletilebilir.
Petrol zengini lkeler gibi, devletin
tasarrufunda istisnai doal kaynaklarn
bulunduu toplumlarda, kamu mallar,
devlet teebbslerinden toplanan ve
buna edeer nitelikteki dier gelirlerle
finanse edilmektedir. Pek ok toplum
da, u veya bu lde bu finansmann
yknn kullanm dzeyleri ve yara
ryla ilgili, nasl datlmas gerektii
ve hangi hizmetlerin kamu mal eklin
de finanse edilmesi, hangilerinin piya
sada zel olarak satn alnmas gerekti
i konusunda tartmalar yaplmakla
birlikte, kamu mallarnn genelde do
rudan ya da dolayl vergilerle finanse
edildii aktr. Her zaman deilse de,
kamu mal snfna sokulan hizmetler
ounlukla unlar kapsamaktadr: ulu
sal savunma, kamu gvenlii, eitim,
salk hizmetleri, itfaiye, dier acil
yardm hizmetleri, telekomnikasyon
ebekesi, yol, demiryolu, hava alar
ve ulatrma hizmetleri, ulusal eserle
rin korunmas, su kayna, ulusal rad
yo ve televizyon hizmetleri. Bu tr hiz
metlerin kamu mlkiyetinde olmasn
378
savunan argmanlar arasnda, lek e-
konomileri, ulusal kar, irketlerdeki
ii katlm ve zel reticilerin gr
yararlarla (dsallklar) ilgili tezlerden
sz edebiliriz. Kamu mal dncesine
kar olan argmanlar ise, rekabet yok
luundan kaynaklanan verimsizliklerin
yan sra tketilen hizmetlerin herhangi
bir ekilde cretlendirilme eksikliinin
yol aaca snrsz talep zerinde dur
maktadr. Kamu mallarnn ouna -
rnein maliyet-kazan analizleri ya
parak- deer bimek pek kolay bir i
deildir.
Kamu mallar kavram, Samuel-
son'n formlasyonundan beri olduka
geniletilmitir ve bugn artk birbiriy
le farkl izgilerde birtakm tipolojiler
izildii grlmektedir. rnein baz
yazarlar, kamu mallar ile refah malla
rn ayrt etmeyi tercih ederler; refah
mallar, bir kamu kuruluu tarafndan
tketicilere (halka) bedava ya da re
tim maliyetinin altnda bir fiyatla su
nulan mallardr ve refah mallarn temin
etme, toplumun toplam refahn arttr
mak amacyla mallarn yeniden bl
trlmesi erevesinde deerlendirilir.
Benzer biimde Richard Cornes ve
Todd Sandler (The Theory of Externa
lities, Public Goods and Club Goods,
1986), tketicilerin dlanabilir (baz
kiilerin sz konusu mallarn yararlar
nn dnda braklabilmesi) ya da d
lanamaz (hi kimsenin sz konusu
mallarn yararlarnn dnda brakla-
mamas) olup olmadna ve yararlarn
tketiminde rekabet grlp grlme
mesine (yararlarn blnebilir ya da
blnemez olmas) bakarak, kamu mal
larn zel mallardan ayrmlardr. Ml
kiyet haklarnn bu iki boyutunu apraz
snflandrmaya tabi tutarak, zel mal
lar (piyasada mevcut ou tketim
malnda olduu gibi, paras olmayan
larn dlanabildii, tketim rekabetini

379
ieren mallar), kamu mallar (Ameri
kan nkleer silahlarnn tm Amerika
llar korumas gibi, onun adna para
denmi olsun olmasn, kimsenin d-
lanamayaca mallar), kulp mallar,
yani saf olmayan kamu mallar (dla
ma kriterinin bir snr ilevi grd,
ama bir kere girdikten sonra, kalaba
lklamann ya maln bozulmasna ya
da ona ulamak iin rekabete yol a
mas durumuna benzer biimde kapa
sitesini amamak kaydyla kaynaklar
nn tamamen kamu mal olduu bir
golf kulbndeki gibi, dlanabilir ni
telik tayan, ama -ilk bata- ksmen
tketimde rekabet iermeyen mallar)
ile son olarak, konumsal mallar, yani
saf olmayan zel mallar (yararlarda re
kabet olan ve tketicileri en azndan
ksmen dlanamayan mallar; bunlar
ilk bata katksz zel mallardr, fakat
tketim srecinde bir nitelik deiimi
grlr, rnein tketiciler arasndaki
"sr etkisi" sonucunda, o mal tket
me eiliminde olmayanlar bile, gste
rii tketim veya gsterii savurgan
ln yol at baz yarar ve zararlar
dan etkilenebilirler) arasnda bir ayrm
yaplabilir.
Bu trden ayrmlar iktisat kuramn
ciddi derecede etkilemitir ve *oyun
kuram ile aklc eylem kuramlarnn
temelini oluturur. te yandan, sos
yologlar bu etkilerin (rnein, kolek
tif eylem kuramlar asndan) nemini
aratrma konusunda genellikle olduk
a ar kalmlardr. Ayrca bkz. d-
sallk; hazra konma.
k a m u y n e t i m i (public administra
tion) Hkmete hizmet eden ve hk
met politikalarnn yrrle koymas
n salayan brokratik sistemler ve
prosedrleri. Ayn zamanda, politika
gelitirme ve uygulamaya geirme s
relerini tanmlayan ve analiz eden bir
inceleme alan.
kamuoyu yoklamalar
k a m u o y u (public opinion) Pek ok
biimde kullanlan, ama en genel ola
rak, herhalde kamusal dzeyde gz-
lemlenebilen durum ve davranlarn
onaylanmas ya da onaylanmamasna
iaret eden, hatal tanmlanm bir kav
ram. Onaylayp onaylamama, toplu
mun tanmlanm bir kesimi tarafndan
ifade edilir ve (genellikle) kamuoyu
yoklamalaryla llr. Sonu olarak
kamuoyu, ounlukla, ahlk, beenilen
tketim markas, politika, vb. eyler
hakknda "yoklamalar ne diyor"la e-
anlaml grlen bir noktaya gelir.
Kamuoyu ad altnda en yaygn olarak
anket yaplan iki grup, alma yan
daki yetikinler (16, 18 ya da 20'den
60 veya 65 yandaki insanlara kadar
eitli ekillerde tanmlanr) ve yal
larla emeklileri de kapsayan, zorunlu
eitim yann stndeki tm yeti
kinlerdir (tipik biimde 16 ya da 18
ya ve st olarak tanmlanr).
kamuoyu yoklamalar (opinion
polls) Grleri tanmlanmaya al
lan grubun tipik bir rneklemiyle ya
plan grmeler araclyla, belirli
konulardaki kanaatlerin lm. Bu
yoklamalar ounlukla sz konusu g
rmeleri yapan irketin adyla (r
nein, Gallup yoklamas) anlmaktadr.
Kamuoyu yoklamalarndaki en yaygn
konular, oy kullanma maksatlar ve si
yasal parti destekleme eilimi, o gn
iin hkmet ve politikalar hakknda
sahip olunan grler ve belli bal ka
musal sorunlarla ilgili fikirlerdir. Ka-
mouyu yoklamalar dzenli olarak se
im sonularn nceden tahmin et
mekte kullanlr ve ou kez isabetli
sonular elde ederler. Toplumsal an
ket aratrmalar bu kadar yaygnla
madan nce, kamuoyu yoklamalar
sosyal bilimciler asndan on yllar
boyunca nemli bir veri kayna ol
mutu; rnein, Britanya'da Gallup a-
ratrmalar 1937 ylndan beri ciddi
kamusal alan-zel alan ayrm
veriler salayan yoklamalardr. Baz a-
ratrma irketleri artk okuluslu kar
latrmal veri kmeleri oluturmaya
almaktadr.
k a m u s a l alan-zel alan ayrm
{public sphere versus private sphere
distinction) Yunan felsefesindeki ka-
musal-zel ayrm, siyasetin kamusal
dnyas ile aile ve ekonomik ilikilerin
zel dnyasna dayanyordu. Modern
sosyolojide bu ayrm, normalde ev ile
iin ayrlmasna, toplumsal cinsiyetlere
gre belirlenmi bir geleneksel ib
lmnn temeli olarak grlen yan ya
na bulunma durumuna gnderme yap
larak kullanlmaktadr.
k a m u s a l k a r (public interest) Bir
cemaatin ya da toplumun (yorumda
bulunan kiinin yargsna gre dei
en) blnemez nitelikteki kolektif
karlar. Kapsam pratik koullara gre
deimekle birlikte, kamu mallarnn
salanmasnn da kamusal kara dahil
olduunu ileri sren bir gr vardr.
Ayrca bkz. kamu mal.
k a m u t a n r c l k (pantheism) bkz. a-
knclk
K a m u y a A k r n e k l e m l e r (Pub
lic Use Sample -PUS)) On ylda bir
yaplan nfus saymlarndan elde edi
len kaytlarn isimsizletirilmi rnek-
lemi. ABD'de bu rneklemler 1960
saymndan sonra, yzde 1 ve yzde
0,1 oranlarnda aratrmaclarn ulaa
bilecei duruma getirilmitir. ABD'de-
ki uygulamay izleyerek, Kanada'da ve
- 1 9 9 1 ' d e n itibaren- Britanya'da benzer
veri kaytlarna eriim serbest brakl
mtr (Britanya'da bunlara simsiz
letirilmi Kaytlar rneklemi denir).
kandalk, k a n d a (cognate, cogna-
tic) Kkleri ift tarafl olarak ya erkek
ya da kadn soyuyla izlenebilecek or
tak bir ataya sahip olma; yani, soyun
380
hem erkek hem kadn tarafndan gel
mesi. Ayrca bkz. soy gruplar.
K a n t , I m m a n u e l (1724-1804) Tm
modern filozoflarn -en by olmasa
bile- en byklerinden birisi olan Al
man Immanuel Kant, hem felsefede
hem de tm entelektel disiplinlerde
(elbette sosyoloji dahil olarak) derin ve
kalc bir etki yapmtr. Kant'n eleti
rel felsefesinin z, kendi dneminde
epistemolojinin (ya da felsefi bilgi
kuramnn) egemenliindeki iki rakip
gelenek olan ampirizm ile aklcln
(rasyonalizm) sentezini yapmasdr.
Kant, ampiristlere kar, gerek yapay
nsel yarglar; yani, basit totolojiler
olmamakla birlikte, deneyimden de t-
retilemeyen yarglar bulunduunu sa
vunmutu. Kant'n byk almas
Saf Akln Eletirisi (Critique of Pure
Reason, 1781) bu iddiann kantlanma
sna, ayrca, zaman ve mekn kavra
ymz ("sezgi biimleri") ve dene
yimimiz hakknda yarglarda bulun
mamz ("kategoriler" -nedensellik, zo
runluluk, olanakllk, vb.) salayan ko
ullar olan yapay nsel kavramlar ile
yarglarn sistematik bir ekilde tre-
tilmesine hasredilmitir. Bununla bir
likte Kant'a gre, deneyimden tretile-
meyen kategoriler ancak olas dene
yimler alan iinde meru bir biimde
uygulanabilir. Olas deneyimlerin te
sinde "kendinde eyler"e aklamalar
getirmek iin kategorilerden yararlan
mak, zmsz bir elikiye srklen
mek anlamna geliyordu. Bylece Kant,
bir yandan ampirizmin temel bir re
tisini reddederken, br yandan dene
yimin tesindeki "kendinde eylerin
bilgisine erimede nde gelen ampirist-
lerin, teleolojik ve metafizik iddialara
kar ampirik bilimin bilisel stats
n savunma kayglarn paylayordu.
Yine de Kant'a gre, onlara dair bil
gi edinmek mmkn olmasa bile "ken
dinde eyler" hakknda dnmekten
381
kanlamazd. Bunun en nemli nede
ni, nesnel ahlki yargdar aklc bir te
mele oturtma zorunluluuydu. nk
bir bireyin kendisini ahlki bir dsturla
bal hissetmesi, hem irade zgrl anket ya da grme sorusunda, yz
n hem de btnletirici bir kiisel kim
lii gerektirir ve deneyimin ieriinde
bunlarn ikisini de bulamazsnz. Kant'
n Critique of Judgement'taki (1790)
estetie yaklam da, nesnel deneyim
yarglarnda hibir ekilde uygulana
mayacak fikirlerden ("gayelilik bii
mi" gibi) yararlanmaktadr. Dolaysy
la, Kant'n Saf Akln Eletirisi'ndeki
argmanlarnn anti-metafzik eilim
lerine ramen, bir yanda nesnel dz
lemde bilinebilecek deneyim nesneleri
alan ile br yanda "'kendinde eyler
in bilinemeyecek alanna yaplan n
ne geilemeyen antrmalar arasnda
hl bir gerilim vardr. "'Kendinde ey
ler" alan, zellikle ahlki ve estetik
yarglarn temellendirilmesi ve algla
yan, bilen ve eyleyen znenin kimlii
iin gereklidir.
Sosyolojiyi etkilemi pozitivist-ol-
mayan epistemolojilerin balcalar,
Kant'n felsefesindeki gerilimleri yo
rumlayan ve zen eitli Avrupa ge
leneklerinden (zellikle neo-Kantlk,
fenomenoloji ve yorumbilgisi) tretil
mitir. Hegel'in "Mutlak dea'nn
kendini gerekletirdii tarihsel diya
lektii Kant felsefesinin eletirisinden
domu ve hem tarihe bak hem de
Marx ile Engels'in epistemolojisini e
killendirerek etkisini srdrmtr.
kapal gruplar ve ak gruplar (do-'
sed groups and open groups) Bu terim
ler bazen, olduka kapal snrlar olan
ve bu yzden yabanclarla fazla etkile
im iine girmeyen ya da yabanclarla
'k kurmak iin fazla engelin bulun
mad toplumsal gruplar veya rgtler
'in kullanlr. rnek olarak ak ve ka-
Pah dinsel mezhepleri, kulpleri, ko
miteleri, askeri elitleri, vb. sayabiliriz.
kapanma, sosyal kapanma
kapal t o p l u m (closed society) bkz.
ak ve kapal toplumlar
kapal yant (closed response) Bir
yze grme yaplan kiilere szl
olarak sorulabilecek ya da bir ankete
katlanlara, kendi grleri veya du
rumlarna en yakn karl semeleri
iin alt alta sralanacak olan sabit se
enekli yantlar.
kapanma, toplumsal k a p a n m a (clo
sure, social closure) Max *Weber'in ya
zlarnda grlen ve daha yakn zaman
larda Britanyal sosyolog Frank Par-
kin'in yeniden gndeme getirdii bu
kavram, Marksistlerin eitsizlik ku
ramlarna ve eitsizliin nasl doup
srdrld, nasl dntrld ko
nusundaki grlerine bir alternatif ola
rak ortaya atlmtr (bkz. Parkin, Mar
xism and Class Theory, 1979). Weber
kapanmay, ticari snflar ile mlk sahi
bi snflarn yaam olanaklarn toplum
sal snf ve stat grubu dorultusunda
merulatrp yeniden retmelerinin bir
arada giden srekliliinin aralarndan
birisi olarak grmt. Bu grn daha
sonraki yandalar da kapanmay, etnik
kken, kast, hatta komnist rejimler
deki nomenklatura sistemini bile kapsa
yan stat onurunun maddi bir dl
olarak her trl eitsizliin temeli say
mlard.
Kapanma, ikili bir mekanizma olan
dlama ve iine almayla iler ve bi
reyci ya da kolektif kriterlere dayand-
rlabilir. Kapanma, bir grubun, meru
gstermeye alt kriterleri temel a-
larak. baka bir grubun dle ulama
sn ya da olumlu yaam anslarn
reddetme gcne dayanr. Bu dlama
ve iine alma kriterlerinin (bunlar
renim durumu, parti yelii, deri rengi,
dinsel kimlik, mlkiyet, toplumsal k
kenler, tavrlar ve yaam tarz ya da
bulunduu blge olabilir) seilmesi ve
kapitalist, kapitalist snf
dayatlmas, dlananlara ynelik eit
sizlik snrlar ile gaspetme stratejileri
nin yan sra "tahakkmn olu biim
lerinin eitsizlii merulatrc "ideo
lojilerin aklanmasna da katkda bu
lunur. Toplumsal kapanma srelerinin
iinde marjinallemeyi (ya da dlama
y) ve bnyesine katmay (iine alma
y) da sayabiliriz.
Kapanma, baka insanlar dllerin
veya ayrcalklarn dnda tutma g
cn harekete geirmekle ilgili bir du
rum olduu iin, kapanma sreci konu
sunda alan renciler, gcn kendi
sinin kapanmann bir vasf olduunu
dnmeye eilim duyar ve o gcn
kaynaklarn aratrmaya pek yana
mazlar. Dolaysyla, dlayc strateji
lerinin tutmas durumunda bir eitim
elitinin, konuyla ilgili meziyetlere sa
hip olmayanlar dlama gcne sahip
olduu varsaylr. te yandan, genelde
birbiriyle atan, rekabet halinde ka
panma tarzlar vardr. Dahas, belli bir
kritere (diyelim, eitime) gre tanmla
nan "elitler, kapanmay gerekletir
mek iin her zaman ak (bu rnekte
eitimle ilgili) aralar peinde olmaya
bilir, tersine insanlar, baka gereke
lerle (cinsiyet ya da etnik kken gibi)
dlamaya alabilirler. Kapanma ku-
ramlarndaki baka bir problem de, ka
panm olan bir grup iinde dllerin
eitsiz biimde datlmasndan kay
naklanr; bunun bir rnei, dllerin
alt kesimlerdeki insanlara datlmas
nn hemen hemen hi sz konusu ol
mad komnist nomenklatura'dn. Ka
panma kuramnn en kapsaml deer
lendirmesini u almada bulabilirsi
niz: Raymond Murphy, Social Closu
re: The Theory of Monopolization and
Exclusion (1988).
kapitalist, kapitalist snf (capita
list, capitalist class) bkz. burjuvazi
k a p i t a l i z m (capitalism) reticilerin
382
dolaymsz ihtiyalarn karlamaktan
ziyade, sat, mbadele ve kr amacn
gden bir cretli emek ve meta retimi
sistemi. Pre-modern ada da pek ok
kapitalizm rneine rastlanmt, fakat
o evrede kapitalist mbadeleler siyasal
ve dinsel denetimle snrlyd. nceleme
alan "modernlik" olan rencileri en
ok etkileyen olgu, kapitalist giriimin
(ve bununla ilintili parasal ilikilerle
pazar alarnn) siyasal ve kltrel a-
landaki muazzam ve byk lde d
zenlenmemi egemenliidir. Kapita
lizm "sanayilemenin balca (ama tek
deil) aracn salamtr ve sanayi
lemeyle kartrlmamaldr.
Kapitalizmi tanmlayan zellikler,
byk lde hl Karl "Marx ile Max
"Weber'in nc niteliindeki yazla
rndan karlmaktadr. Marx, kapita
lizmin retim ilikilerini onun en asli
zellii sayyor ve Adam "Smth'i iz
leyerek, metalarn isel yararn, "pa
zardaki mbadele deerlerinden ayr
yordu. Sermaye, metaiar (hammadde,
makineler, emek) satn alarak ve onla
r, ilk bata satn ald eylerin topla
mndan daha yksek bir mbadele de
erine sahip, yeni bir meta oluturacak
ekilde birletirerek yaratlr. Bunu sa
layan ey, kapitalist sistemde kendisi
de bir metaya dnm olan emek
gcnn kullanlmasdr. Marx'a gre,
emek gc smrc bir amala kul
lanlr: Emek gcnn bir cret eklin
de yansyan mbadele deeri, kapita
list adna retilen deerden daha azdr.
Art deer diye adlandrlan aradaki
farka kapitalist tarafndan el koyulur
ve sermaye stouna eklenir. Bu dng
srgit (ad infinitum) tekrarlanr ve snf
atmasnn temelini oluturur. Fakat
Marx'in kapitalizmi "smryle z
deletirmesi, emein her trl dee
rin, dolaysyla krn kayna olduu
tezine dayanmaktadr. Oysa bu, anada-
mar iktisatta, hatta ok sayda Marksist
tarafndan kar klan bir tezdir.
383
cretli emein neminin Weber de
farkndayd, fakat Weber, kapitalizmin
tanmlayc zellii olarak pazardaki de
iimi gryordu. Buna gre, modern
Bat'da, kapitalizmin tipik anlam, a-
klsall (rasyonaliteyi) hesaplama, er
telenmi doyum araclyla servet bi
riktirme ve iktisadi ilikiler ile toplum
sal ilikilerin ayrlmasyd. Kapitalizm
iin zorunlu grlen dier kurumlar da
zel mlkiyet, formel bakmdan zgr
emek, hammaddeler iin bir pazarlar
a, emek rn ve kapsaml bir para
sistemi eklinde sralanyordu. Weber'i
eletirenler, onun, Marx'tan farkl ola
rak, bu kurumsal zellikleri ilerlikli bir
btn halinde kaynatran temel meka
nizmalar saptayamadn sylyorlard.
Kapitalizm kavramnn imdiki a-
nalitik deeri, bu kavramn kapsayabi
lecei tarihsel zamann son derece ge
ni bir sreye yaylmas nedeniyle ol
duka azalmtr. Viktorya ann or
tasn da yirminci yzyl sonundaki Bri
tanya'y da ayn ekilde kapitalist top
lum olarak tarif etmenin kavray g
cmze getirecei yarar snrldr. Ay
n sorun, kapitalizmin yine ok geni
corafi ve kltrel kapsam iin de ge
erlidir, nk Japonya, sve ve Avust
ralya gibi birbirinden ok farkl ada
toplumlarn salad ivmeyi, basite
hepsinin kapitalist bir retim sistemine
sahip olmalaryla aklamaya kalkmak
fazla bir anlam tamaz. Bunun iin,
kapitalizm tiplerinin, ya kalitatif ya da
kantitatif faktrlere gre belirlenmesi
daha fazla aklk kazandrabilir.
Kalitatif snflandrmann amac,
sermayenin olduka farkl yntemlerle
biriktirilebileceini gstermektir. r
nein merkantil kapitalizm, kapitalist
olmayan yntemlerle retilen metala-
nn kr amacyla ticari dolama sokul
duu bir sistemdir. Tarm kapitalizmi,
Britanya'daki toprak sahibi yksek s
nfn on yedinci ve on sekizinci yz-
kapitalizm
yllardaki faaliyetleriyle meklendiril-
mitir. Onlarn ban ektii tarm dev
rimi, geim ekonomisine dayal bir re
tim sistemini, pazara ynelik pein sa
t amal retime evirmi, reformdan
geirilmi ve makinelemi tarm saye
sinde artk elde etmek mmkn olmu
tu. Sanayi kapitalizmi ise kapitalizmin
klasik ya da stereotiplemi biimidir.
Sanayi kapitalizmi, retimi, i sreleri
iinde ve arasnda karmak bir ib
lmnn olduu bir fabrika sistemiyle,
tasarlanm iyerleri ve fabrikalarn
kurulmasyla, geleneksel el ustal h
nerlerinin devre d braklmasyla ve
ilerin rutinletirilmesiyle gerekletir
mektedir. Finansal ya da parac kapita
lizm, kapitalist retim srecini parann
dolamna ve parasal aktiflere, dolay
syla bu ekilde parasal krlarn birik
mesine tabi klar; ayrca, son derece
gelimi bir bankaclk sistemini, bir
tahvil piyasasn ve hisse sahipliiyle
kaynak toplayan irketleri nvarsayar.
Thorstein *Veblen'in iaret ettii gibi,
tm sanayi kompleksleri ile binalar ve
toprak, speklatif kr ve zarar konusu
haline gelmitir. Devlet kapitalizmi i-
se, hem sanayilemeyi hem de kapita
lizmi gelitirmek iin iletmelerin dev
let tarafndan kurulmas ya da yne
tilmesinin zorunlu olduu yerlerde sz
konusudur. Nominal dzeyde kom
nist olan ekonomilerde ya da gelimekte
olan dnyada bile, devlet iletmeleri
kendilerini uluslararas ticaretin ve fi-
nansn basklar veya kapitalist retim
yntemlerinin ynetsel kstlamalar
altnda bulurlar.
Kantitatif snflandrma, sermaye
birikimi lei ile ekonomik sermaye
gcnn younlamasndaki byk de
ikenlikleri yanstmay amalamakta
dr. Kk birikim, tipik olarak kapita
lizmin tarihinin balangcnda rastla
nan, ama modern (zellikle gelimekte
olan) dnyada da hl yaygn olan,
kapitalizm, devlet
bireysel reticiler ya da zanaatkarlar
dan oluan bir adr. Bunun formel d
zeydeki anlam, sermaye sahibinin ay
n zamanda alan olmas ve nominal
olarak sistemde snf bulunmamasdr.
Giriimci kapitalizm, sermaye biriki
minin sermaye sahipleri ile alanlar
arasndaki bir blnmeyi mmkn kl
d zamanlarda grlr. Bu aamann
tipik gstergesi olan giriimci i adam
lar snf, kuramsal dzeyde, iletme
leri tmyle ya da byk lde kendi
lerinin olup, denetimi (ynetimi) de el
den brakmayan kiilerden meydana
gelir. irket kapitalizmi ya da tekelci
kapitalizm ise, hisse sahibi olmann,
snrl bireysel sorumluluun ve serma
yenin bankalar ya da finans kurulular
araclyla, kiisel sahipleri bulunma
yan byk tekelci ya da oligopolc
holdinglerde younlamasnn doal
bir sonucudur. Kapitalizmin bu tr,
irketlerin bymesi ve mlk sahiple
ri ile yneticiler arasnda szde hisse
sahipliiyle yaratlan bir iblm ol
masyla tanmlanr.
Kapitalizmin uzun tarihine ra
men, meta retiminin ve dzensiz de
iimlerin toplumsal dzen asndan
zararl olduu genel bir savdr. Bu ba
k asnn en bilineni, Marx'm, ka
pitalizmin uzlamaz snf ilikilerinin,
onun iddete dayal bir devrimle siya
sal adan devrilmesiyle son bulaca
eklindeki nl (gereklememi) n-
grsdr. Fakat sistemin muhafaza
kr kartlar da, kapitalist pazarn -
zendirdii hesap davranlarn ahlki
gelenekleri deersizletirerek dzensiz
lie neden olaca grndedirler. Tm
bu grlere ramen, istikrarszlk ka
pitalist sistemleri tanmlayan bir zel
lik olarak grnmez ve bunun nedeni,
nominal bakmdan kapitalist olan re
tim ilikilerinin iine yerletirilmi kl
trlerin geni boyutlu zgllklerinde
yatmaktadr.
384
Tom Bottomore'un Theories of
Modern Capitalism''i (1985) ok geni
boyutlar olan bu konuyu zetleyen iyi
bir giri metnidir. ada uluslararas
finans sahnesinin kkrtc ve ayrntl
bir analizi iin bkz. Susan Strange, Ca
sino Capitalism (1986). Strange'in gz
lemleri, kapitalist deiimi temel alan
pek ok sosyolojik modelin aslnda ol
duka semeci olabilecei ve esas ola
rak giriimci ya da irkete dayal sana
yi kapitalizmini anlatt, modern a
n para ve meta piyasalaryla bantl
olan muazzam boyutlardaki speklatif
faaliyetleri gz ard ettii ynndedir.
Ayrca bkz. emek-deer kuram; giri
imci.
k a p i t a l i z m , devlet (capitalism, sta
te) bkz. devlet kapitalizmi
k a p i t a l i z m , r g t s z l e m i (capi
talism, disorganized) bkz. rgtszle
mi kapitalizm
k a p i t a l i z m i n r u h u (spirit of capi
talism) bkz. Protestan etii tezi
k a p s a m a g c (extensive power)
bkz. organizasyon menzili
kapsayc nedensellik yasas (co
vering law account of causality) bkz.
neden
k r (profit) bkz. emek-deer kuram;
giriimci; sermaye
k a r a b y (sorcery) bkz. by, b
yclk ve kara by
kara e k o n o m i (black economy) Pa
zar ekonomisi iindeki istihdamn, bir
lde vergi karma abasyla ilgili
olduu varsaylan eksik bildirimlerden
kaynaklanan ve resmi istatistiklerde
tam olarak grnmeyen ksm. Ne ya
zk ki ekonomik istatistikler kusursuz
deildir, bu yzden ortaya kan bo
luklar ile uyumsuzluklarn, bildirimde
385
bulunulmayan kara ekonomiyle ilgili
faaliyetlerden daha ok, verilerin nite
liiyle ilgili problemlerden kaynaklan
d sylenebilir. Pazar d alma ile vurma ya da onu sulama, genellikle
"informel ekonomideki marjinal al
mann nemli miktarlarda olmas da
kara ekonominin boyutlaryla ilgili tah
minleri iirmektedir.
karar alma (decision-making) bkz.
cemaat iktidar; iktidar (g); mali-
yet-kazan analizi; olumsallk ku
ram; oyun kuram; rgt (organi
zasyon) kuram; siyasal partiler;
tatminkr
karara g r e l m (measurement
by fiat) Verilerin lmlenmesi iin
kullanlan ve temsili "lm olma id
dias tamayan, tersine saylar daha
ok keyfi birimler, itibari geerlilik ya
da sezgiyle kararlatran prosedrler.
Bu durum genelde, sosyologlarn sa
duyuya dayanan ya da a priori temel
lerin nemli olduu, ama dorudan na
sl leceklerini bilmedikleri bir kav
rama bavurduklarnda ortaya kar.
Yani, lme ilemi kavram zerinde
keyfi bir ekilde yaplr.
Warren Torgerson'a gre (Theory
and Method of Scaling, 1958), bu tr
bir lm, "gzlemler ile ilgilenilen
kavram arasnda olduu varsaylan
ilikilere dayanr. Bu kategoriye, dav
ransal bilimlerde olduka sk kulla
nlan gstergeler ve gsterilenler da
hildir." rnein, sosyo-ekonomik stat
kavramyla ilgileniyor ve dolaysyla,
onunla ilgili olduunu varsaydmz
*mesleki prestijin alglanlarn l
meye karar vermi olabiliriz; ya da
benzer biimde, "siyasal bilin" kav
ramyla ilgileniyor ve onu, nemli po
litikaclarn isimlerini sayabilme veya
genel ve yerel seimlerde oy kullanma
eilimi gibi nitelikleri lekleme yo
luyla lmeye karar vermi olabiliriz.
Ayrca, sosyal bilimlerde en yaygn
kar/koca rolleri
olan lm biimlerine bir dier rnek
"derecelendirme lekleridir.
Karara gre lm yntemine ba
sosyal bilimlerin "epistemolojik teme
liyle ilgili daha geni felsefi tartmalar
balamnda ortaya kar. "Pozitivist
yaklamlara kar olan radikal ele
tirmenler, bu terimi zgrce kullanma
eilimindedirler. Aaron Cicourel'in
Method and Measurement in Socio-
logy'de (1964) ortaya koyduu sosyo
lojik kuramlarn ve yntemlerin "etno-
metodolojik eletirisi buna bir rnektir.
k a r d e okkocall (fraternal pol
yandry) bkz. okkocallk
k a r g o klt (cargo cult) bkz. bin-
ylclk
k a r / k o c a ailesi (conjugal family)
Kan/koca ailesi, eler ve onlara bam
l ocuklardan oluan bir aile sistemini
anlatr. Bu tr sistemlerde toplumsal
olarak temelde evlilik ilikisi vurgu
land iin, aileler daha geni kapsam
l "akrabalk alarndan grece bam
sz olurlar. Buna bal olarak boanma
oranlar da yksektir. Bu balamda
kar/koca ailesi terimi giderek uzun s
redir birlikte olan, ama fiilen evlenme
yen partnerler iin de kullanlmaya
balanmtr. Ayrca bkz. geni aile.
k a r / k o c a r o l l e r i (conjugal rol) Ai
ledeki "iblmnden sonucu olan kar
ve kocann ayr rolleri. Elizabeth Bott,
klasiklemi almas Family and So
cial Network'At (1957) aileyi geindir
me sorumluluunu genellikle elerden
birinin stlendiini, dierinin ise ev ii
iler ve ocuk bakmyla ilgilendiini
gzlemlemitir. Ancak kar/koca rolle
rinin birbirlerinden ayrlma derecele
rinde dikkat ekici bir deiim sz ko
nusudur. Bott, kar/koca rollerini snf
olgusuyla belirlenen bir ayrm saymasa
da, ortak kar/koca rollerini orta snf
kariyer
evlilikleriyle ilikilendirme eilimi ha
kimdir. Michael Young ve Peter Will-
mont Family and Kinship in East Lon
don du (1957) ve daha sonraki The
Symmetrical Family'de (1973), bugn
artk ideal bir model kabul edilen "ar
kadaa" evlilik anlayyla birlikte, i
i snf iinde bile ortak kar/koca rol
lerine doru bir gei olduunu iddia
etmilerdir. Bununla birlikte, daha ya
kn zamanlardaki ampirik incelemeler,
geleneksel iblmnn giderek gev
ediini ortaya koysa bile. eitsizlikle
rin hl var olduu aktr. Zaman-bt-
e incelemeleri, kocalarn ev ilerine
biraz daha fazla yardm etmelerine ra
men, aslnda ev ilerini kimin yapt
konusunda pek dikkate deer bir dei
imin yaanmadna dikkat ekmek
tedir. Hatta kadnlarn tam gn alt yimden zevk almay rendikleri "bir
durumlarda bile ev ilerinin gerekten
paylalmasna ok ender rastlanmak
tadr ve kadnlarn alt, erkeklerin Goffman da Asylums (1961) adl a
"ev adaml" yapt durumlar yok
denecek kadar azdr. Ayrca g ve de
netim noktasnda kar/koca rollerinde-
ki farkllklarn ortadan kalktn gs tartacakt. Fakat Goffman'n incele
teren fazla bir kant yoktur. Ailelerdeki
para ynetimi konusundaki aratrma
larda, ev idaresinde kocalarn karlar
na harlk vermesinin yaygn bir pratik
olduu, hatta pek ok kadnn hl ko
casnn ne kadar para kazandn bile
bilmedii saptanmtr. Kar/koca rol
leri sorununun eitli boyutlar (ev ii
iblm, hane zamannn datlmas
ve hane ii kaynak datma lleri),
Michael Anderson ile arkadalarnn
derledii bir almada (The Social
and Political Economy of the House
hold, 1994), deien kar/koca rolleri
nin yansmalarndan hareketle ampirik
bir titizlikle ele alnmtr. Ayrca bkz.
aile sosyolojisi; ayr kar/koca rolle
ri; ev ii iblm; hane ii kaynak
datm sistemi; ortak kar/koca
rolleri.
386
k a r i y e r (career) Bireylerin alma
yaam boyunca stlendikleri mesleki
rollerin, prestij art ve dier dlleri
de kapsayan, ama aa doru mesleki
ve toplumsal mobiliteyi de dlamayan
belli bir seyir izleyii.
Sosyolojik kariyer kavramnn ba
langc, 1940'larda Chicago'da Oswald
Hall ve Everett Hughes gibi sosyolog
larn yaptklar meslek incelemelerine
dayanr, ama bu almalar daha ok
gelitirenler sembolik etkileimcilik
gelenei iindeki sosyologlar olmu,
ondan sonra mesleki alann dndaki
alanlara da yaylm, rnein eitli ka
riyer sapmalar olduu iddia edilmitir.
Howard Becker (Outsiders, 1963) ka
riyer kavramn, iicilerin teknii, so
nular alglamay ve son olarak dene
marihuana iicisi olma" aamas iin
kullanmt. Benzer biimde Erving
lmasnda, akl hastalarnn "moral
kariyerini aamada (hastalk nce
si, hastalk evresi ve hastalk sonras)
mesi, hastalarn yaadklar benlik duy
gusunun znel imgelerindeki deiik
likler (rnein, bakalar onlar deli di
ye tanmlamaya baladklar zaman his
settikleri ilk kimlik duygusundan na
sl syrldklar, benliin bir akl hasta
nesine gidildiinde nasl alaltld, has
talara nasl yeni bir benlik ve yeni bir
kimlik tasavvur etmelerinin dayatld
) zerinde ok daha fazla duruyordu.
Yukarda anlan incelemeler ayrca eti
ketleme kuramnn klasik rnekleridir.
Kariyerleri konu alan almalar
daki ama, belli bir eylem ynnde i-
lerlemeye devam eden bir insann -
nndeki tekrarlanan ya da tipik ihti
malleri ve problemleri aa karmak
tr. Bir insann belli bir deiim yolun
da tekrar tekrar karlat uyum prob
lemlerinin (rnein, bir renci, doktor
387 karizma

va da dinsel mezhebin yesi olmann olarak onaylanan bir makamda bulu

aamalar) nceden grlebilecei nes nan lidere baldr. Karizmatik otorite
nel kariyer izgisi ile insanlarn belli gelenei sarsar ve sadece liderin ahs
deiimler geirerek yneldikleri znel nn desteinden g alr. Weber "ka-
kariyer ya da yorumlayc edimler ara rizma'y yle tanmlayacaktr: "Bir
snda bir kartlk kurulmaldr. Goff insann, sradan insanlardan ayr bir
man Tmarhaneler'de, kariyer kavra yerde durmasn ve doast, insans
mnn deerinin iki ynnn bulundu t ya da en azndan istisnai gler veya
u, "bir yn, benlik imgesi ve hissedi niteliklerle donatlm olarak grlme
len kimlik gibi mahrem ve yakn ola sini salayan belli bir kiilik zellii.
rak grlen isel olaylara balyken, di Bunlar sradan insann ulaamayaca,
er ynn resmi konumla, hukuksal ili ilahi kkeni olduu ya da rnek aln
kilerle ve yaam tarzyla ilgilendiin mas gerektii dnlen zelliklerdir;
de, kamusal dzlemde ulalabilir ku bir insan bu zellikler sayesinde lider
rumsal yapnn bir paras olduu"nda olarak grlr." Karizma kavram din
srar ederek, bu kartla k tutmutur. sosyolojisinde de siyaset sosyolojisin
de de yaygn biimde kullanlmtr (R.
kariyer mobilitesi (career mobility) Bendix ile G. Roth'un 1971de hazr
bkz. toplumsal mobilite ladklar Scholarship and Partizans-
hip'de yeniden yaynlanan "Charisma
kariyer s a p m a s (deviance career) tic Leadership" adl denemede buna i-
bkz. kariyer likin rnekolay incelemeleri yer al
maktadr). Tipik karizmatik isimler a-
kariyer y a p a n elerin evlilii (du rasnda sa ile Hitler'i sayabiliriz. We
al-career marriage) Elerin ikisinin de ber'in grnce, en eski toplumlarn
mesleki kariyerlerini srdrd evli balca zellii, karizma patlamalaryla
likler. Bu tr evliliklere hl grece belirli aralklarla kesintiye urayan ge
ender rastlanr ve kariyer sahibi elerin leneksel otorite yaplaryd. Karizma
evlilikleri, herhalde u andaki normu kavramnn lider ile izleyicileri arasn
yanstan, elerin ikisinin de para kazan daki ilikinin belli ynlerine k tut
d (iki ein de resmen alt, ama mas amalanm olduu halde, izleyi
yalnzca birinin -genellikle erkein- bir cilerin davranlarndaki akld bir
kariyer yapt) evlilikler biiminde yne iaret ettiini ve buna dayanarak
genelletirilmemelidir. Yalnz ampirik birtakm eletirilere uradn da sy
incelemeler, kariyer yapan kadnlarn leyebiliriz (bkz. R. Bendix, Max We
da daha az para getiren ilerde alan ber, 1960).
kadnlarn da, ev ve i sorumluluklarn
birletirerek ifte bir yk yklendikle Dolaysyla karizma, allmadk
rini gstermektedir. Ayrca bkz. ev ii (rutin ve gndelik olan eylerin dn
iblm. da), kendiliinden (yerleik toplumsal
formlara zt olarak) ve yeni hareketler
karizma (charisma) Max *Weber, le yeni yaplar iin yaratc etkileri o-
otorite (ya da "bask yapmadan itaat lan bir kavramdr. Weber karizmatik
ettirme") biimlerini sergiledii nl demagoga, kitle demokrasilerinde b
tipolojisinde, geleneksel, karizmatik ve rokratik katl dengeleyici temel un
aklc-hukuksal tipleri birbirinden a- sur roln bimiti. Bir istikrarszlk ve
yrmaktadr. Bu otorite tiplerinden bi yenilik kayna olan karizma, toplum
rincisi olan geleneksel biim, gelenek sal deiimden yana olan bir gtr.
sel bir mesaj veren ya da geleneksel Gerek kiilerde grlmesine ramen,
karizmann rutinlemcsi
karizmatik liderlik, lideri izleyenlerde
kutsallk duygular uyandrr ve izleyi
ciler de lidere hizmet etmelerinin g
revleri olduunu kabul ederek buna u-
yarlar. Karizma, toplumun yerleik ku
rumlarna yabanc bir olgudur. We
ber'in belirttii gibi, "'zel bir adan
bakldnda, her karizmatik otorite
'...diye yazlyor, ama ben sana syle
yeyim...' nermesini paylamak zorun
da kalacaktr."
Karizmatik fenomenler geici ve
istikrarszdr. Lider ksa vadede, muh
temelen gelen bir ilhamla kendi dn
cesini deitirebilir. Uzun vadede ise
zaten lecektir. Bu nedenle, karizmatik
otorite yeni liderin mrnde "rutinle-
ir" ve bylece liderin yerini, ya aklc-
hukuksal otoriteyle donatlm bir "b
rokrasiye, ya da karizmatik gdnn
artk btnlemi durumda olduu ge kar-kltiir (counter-culture)
lenein kurumsallam yaplarna geri
dn alr.
k a r i z m a n n rutinlemesi (routini-
zation of charisma) bkz. karizma
k a r m a e k o n o m i (mixed economy)
"Piyasa ekonomisinin unsurlarn "ko
muta ekonomisinin unsurlaryla, yani
"kapitalizm ve "sosyalizmin zellikle
rini birletiren bir ekonomi. Karma e-
konomide, tamamen olmasa da baz -
retim, datm ve mbadele etkinlikleri
devlete organize edilir ve devlet ge
nelde politikalarn, kurallarn ve hedef
lerin belirlenmesi ile emein deneti
minde, kusursuz bir piyasa ekonomi
sinden daha byk bir rol oynar.
Karma ekonomi terimi bazen daha
gevek anlamda, kusursuz bir piyasa
ekonomisinin dnda kalan herhangi
bir unsuru (rnein, lkenin baz yre
lerindeki geimlik tarm adacklarn)
ieren bir ekonomiye gnderme yap
mak amacyla kullanlmaktadr.
karmak rnekleme (complex
sampling) bkz. rnekleme
388
kar-hareket (counter-movement)
Belli bir "toplumsal hareketin faaliyet
lerini engelleme, deiime kar kov
ma ve alternatif bir bak as getirme
amacyla, o harekete gsterilen rgtl
tepki. Kar-hareketler kamuoyunun
duygularn yanstan kendiliinden
klardan oluabilecei gibi, belli kar
gruplarnn yararna hareket eden cep
heler eklinde de olabilir. rnein "fe
minizm, Amerika Birleik Devletle
ri'nde eitli kar-hareketler (krtaja
kar kan Yaam Yanls Hareket ve
baarl Eit Haklar Hareketi gibi) do
urmutur. Baka kar-hareket rnek
leri arasnda Britanya'daki faizme ve
rkla kar kan hareketleri, eski
SSCB'deki komnizmin dalmasn is
temeyen tutucu hareketleri sayabiliriz.
"Alt-
kltrler, iinde yaadklar toplumun
"egemen kltryle zellikle dorudan
bir kartlk iinde olup, o toplumun en
nemli deer ve normlarn reddedebi
lir, bunun tam zdd olan deer ve
normlar benimseyebilir ve bu durum
da bazen "kar-kltrler" diye adlan
drlrlar. Kar-kltr terimi en yaygn
biimde, 1968'de grlen genlik a-
tmalaryla zdeletirilen renci ve
hippi kltrleri iin kullanlmtr, ama
daha geni anlamlar da ierebilir. Ay
rca bkz. alt-kltr.
kar-olgusal, koullu kar-
olgusal (counter)^actual, counterfactu-
al conditional) Fiilen olaylarn farkl
biimde seyretmi ya da deiik koul
larn egemen olmu olmas halinde or
taya kacak durumu gsteren bir ner
me. yle ki, Alamein Sava'nn kin
ci Dnya Sava'nn kaderini deitir
mi olduunu iddia etmek, ldeki za
feri malup Alman kuvvetleri kazan
m olsayd Mttefiklerin sava kaybe
decei eklindeki bir kar-olgusal du
rumu ima etmek anlamna gelecektir.
389 karlatrmal sosyoloji, karlatrmal yntem

Kar-olgusal akl yrtme biimi, sorunlar zmek iin nerdii teknie

belli ki nedensel aklamann doa verdii isim. Bu teknik, Boole
snda ierilidir: Bir nedenin saptan cebirininin iki kl mantna dayanr
mas, dier etkenler eit kalmak kay ve incelenen rnekolaylarla yaplabile
dyla (ceteris paribus), o nedenin va cek karlatrmalarn saysn, analitik
rolmamas halinde olaylarn farkl bi dzeyde ilgi alan olan niteliklerin
imde gelimi olaca dncesini (deikenler) varl veya yokluu a
ierir. Anlaml ve yanllanabilir bir sndan azamiye karmaya alr. r
sosyolojik nermenin, mutlaka ona nein, devrimlerin gereklemesinde
denk den bir kar-olgusal durumu etkili olan nedensel faktrleri tanm
nun olaca sklkla rastlanan bir iddi lamaya alrken, 7 bamsz deiken
adr. Fakat pratikte, kar-olgusal (ya (ekonomik durgunluun, devletin g
da "koullu kar-olgusal") iddiann ne venliine ynelik bir d tehditin olup
kadar akla yatkn olacan saptamak olmamas, vb.) ieren 18 rnekolay
kolay olmayabilir, nk baka yer (ulus devletler gibi) incelenebilir ve
lerde (saptanabilir nedenlerden dolay) nedensel koullarla ilgili olarak en az
farkl sonular retmi olan benzer ya 7
128 (2 ) farkl kombinasyon elde edi
da paralel koullarn karlatrmal lebilir. Ragin, bu tekniin karlatr
analizi byle bir ihtimali ancak dolayl mal sosyolojideki rnekolay ynelimli
yollarla destekleyebilir. (kalitatif) yaklamla, deiken yne
Pek ok sosyolojik iddia (rnein, limli (kantitatif) yaklamn avantajla
belirli toplumsal kurumlarn szde i rn birletirdiini ileri srmektedir.
levsel sonularyla ilintili iddialar) da Onu eletirenlere greyse, bu teknik,
aka kar-olgusal durumlar gzden istatistiki temsillerden ziyade yalnzca
geirmeden ortaya atlmtr. Kapitalist mantksal temsilleri ortaya koyabilir;
toplumda devletin sermayenin uzun eksik olan deikenler ya da veri ha
vadeli karlarna hizmet ettii y talarn yanstamaz; ilgi alanna dahil
nnde bir argman varsa, o zaman, olan tm deikenlerin sadece iki de
sermayenin kesin karlar saptanama- erli olmadn gsterir ve bundan
d ve devletin bu karlarn aleyhinde dolay her rnekolayn ikili biimde
hareket ettii kantlanamad srece, kodlanma zorunluluuna kar son de
bu aklamann yanllamaya nasl rece duyarldr. rnein, "ekonomik
tabi klnacan belirlemek kolay ol durgunluun varl-yokluu" arasnda
mayacaktr. Dolaysyla, daha iddial yaplan seim, ara koullarn varlna
sosyoloji kuramlarn savunanlarn ya da durgunluun sresi ve ciddiyeti
kar-olgusal nermeleri formle etme hakknda bir bilginin elde edilmesine
yollarna fazla nem vermemesi (hatta olanak tanmaz. Aratrmaclarn farkl
ok ok az nem vermeleri) anlala biimlerde aka rtlebilecek -ge
bilir bir durumdur. lir ve gelir dalmndaki eitsizlik de
recesi gibi- srekli deikenlerle ilgi
karlatrmal kalitatif analiz lenmesi durumunda (ki durum oun
(qualitative comparative analysis - lukla byledir) kodlama problemleri
QCA)) Charles Ragin'in (The Compa iyice oalacaktr.
rative Method, 1987), karlatrman
makro-sosyologlarn, ounlukla az karlatrmal sosyoloji, kar
saydaki mekolaylar temelinde ne l a t r m a l y n t e m (comparative so
densel karsamalar yapma zonnlu- ciology, comparative method) Toplum
tou yznden kar karya kaldklar sal fenomenlerin deimez biimde
karlatrmal sosyoloji, karlatrmal yntem 390

tipik, temsili ya da esiz zellikler ta ou, rnein modernleme kuram

dna ve bunlarn hepsinin uygun bi nn hemen hemen tm klliyat bu bi
imlerde karlatrlabileceine inanl imdeki almalardr. Benzer biimde,
d iin, tm sosyoloji rtk biimde gerek sosyoloji gerekse antropolojide
karlatrmaldr. Bu yzden Emile ki yapsalc almalarda (yapsalc
Durkheim, "karlatrmal sosyoloji Marksistlerin almalarn buna rnek
nin, sosyolojinin zel bir kolu olmad gsterebiliriz), farkl toplumlardaki de
nda, salt betimleyici olmaktan kma neyimlerin grnte farkl olan d
s ve olgular aklama zlemi iinde zenlerinin altnda yatan modellerin ve
olmas derecesinde sosyolojinin kendi genel srelerin saptanmaya alld
si olduunda" srar etmekte haklyd na tank oluruz. Bu yaklamn ier
(Sosyolojik Yntemin Kurallar [The dii tehlike de, tmel nerme rnekleri
Rules of Sociological Method, 1895). peinde koarken balamn gz ard e-
Sonu olarak, aratrma tekniklerinin dilmesidir.
hepsi karlatrma yapmay kolaylat Dier uta ise deikenlikleri ara
racak ekilde kullanlabilecei iin, tek yan incelemeler bulunmaktadr. Dei
bir karlatrma yntemi olmadn kenlikleri arayan incelemeler toplum
da syleyebiliriz. larn tarihsel zgllklerini vurgular,
Sosyolojik bir analizin aka kar genel kuramlar ya da yasalar aramay
latrmal bir analiz olduu dnl reddeder ve karlatrmal aratrma
yorsa, genellikle ulus devletlerdeki ya ynteminden, her kltrn zgl d
da farkl tipte toplumlardaki (kapitalist zenlemelerini daha iyi anlayabilmek i-
toplum ve devlet sosyalizmi toplumu in kltrler arasndaki farkllklara -
gibi) zgl toplumsal srelerin bir in k tutmak amacyla yararlanrlar. Max
celemesini ierdiine inanlr. Normal Weber'in karlatrmal sosyolojisi
koullarda karlatrmal sosyoloji ek bu yaklama iyi bir rnektir. Demek ki
linde anlan almalarn nemli bir ks buradaki sorun, sosyolojik aklamann
mn deiik uluslar bir arada incele balam masasnda feda edilebilmesi;
yen aratrmalar diye tanmlamak her zgl toplumsal fenomenlerde kltr
halde daha doru olacaktr. Amerikan ler veya lkeler arasnda grlen fark
Sosyoloji Dernei Bakan Melvin L. llklarn tmyle tarihsel rastlantlarn
rn olduu sonucuna varlmasdr.
Kohn, 1987 yl dnemi bakanlk ko
blm, su oranlar, dinin rgtlen
numasnda bu aratrma biimini sa
mesi (ya da baka eyler) Britanya'da
vunan bir bildiri sunmutur ("Cross-Na
ve Almanya'da farkl farkldr, nk
tional Research as an Analytical Str
Britanya Britanya'dr, Almanya deil
ategy", American Sociological Review,
dir. Analiz birimleri (bu rnekte ulus
1987).
devletler), yorumlanmas gereken ok
Literatrde bu tipteki karlatr
saydaki rnekolay incelemeleridir.
mal analiz dorultusunda iki genel y
neli aka grlmektedir. Birinci ola Przeworski ile H. Teune bu ikilem
rak, genellikle iyi tanmlanm bir n le ilgili kkrtc bir analizde (The Lo
sel genel kuramdan (ki bu kuramlar gic of Comparative Social Inquiry,
daha sonra farkl toplumsal -ve muhte 1970), karlatrmal sosyolojik ara
melen tarihsel- balamlarda test edil trmann hedefinin lke isimlerinin ye
mi olur) hareket eden ve benzerlikleri rine deiken isimlerinin geirilmesi
aratran incelemeler vardr. levsel olmas gerektiini ileri srmlerdir.
ci dnceden esinlenen aratrmalarn yle ki, belirli baml deikenlerin
 391 kast

lkelere gre farkllk gsteren "ak karlkllk (reciprocity) bkz. com-

layanlar (explanans), sosyologlarn an padrazgo; hediye ilikisi; kula hal
laml genellemeler oluturabilecekleri kas; mbadele kuram
deiken isimleri altnda snflandra
cak ekilde sadece sz konusu top karlkllk n o r m u (norm of recip
lumlarn farkl tarihlerinde deil, ayn rocity) bkz. mbadele kuram
zamanda zgl ulusal zelliklerde (ge
kartel (cartel) bkz. tekel
lir eitsizliinin ls ya da siyasal
rejim tipi gibi) kk salm olmaldr. k a r t o p u teknii, k a r t o p u rnek-
Karlatrmal aratrmalarn ou, lemi (snowballing technique, snow
snf farkmdal dzeylerinde (rne ball sample) Kartopu meklemleri, bir
in) eitli lkelerdeki deiiklikler hak bilinen eler merkezinden balar ve
kndaki sorulara karlk verebilmek iin sonra, orijinal meklemin yelerinden
*ok deikenli istatistiki tekniklere da elde edilen yeni eler ilave edilerek
yanmaktadr. Charles Ragin The Com arttrlr. Kartopu rneklemlerinin bu
parative Method (1987) adl kitabnda, ekilde adlandrlmasnn nedeni, karla
kalitatif karlatrmal yntemin, kar kaplanm bir yokutan aa yuvarla
mak veri yaplarn sistematik ve b nan kartopunun durmadan byme
tncl bir ekilde basitletirmek ama siyle yaplan bir analojidir. Kartopu r-
cyla Boole cebirinden (mantk cebiri) neklemleri ounlukla, yasad hap
yararlanan bir veri indirgeme tekniine kullanma rneinde olduu gibi, ilgile
dayal, alternatif (ya da, kendisine ba nilen "nfusla ilgili tm eleri srala
karsak, tamamlayc) bir mantn sa yan bir "rnekleme erevesi elde et
vunmutur. Bu yaklam deiken-he- mek mmkn olmadnda kullanlr.
defli olmaktan ok vaka-hedefli ve so Dolaysyla kartopu meklemleri tesa
yut olarak nedensel olmaktan ok ta dfi deildir ve deerlendirme konusu
rihsel bir yaklamdr. Boole mant olan nfusu istatistiksel olarak temsil
tmevarmadr ve oklu konjonktrel etmezler. Bu yzden karmsal ista
neden-sonu ilikisi modellerini (terci tistik teknikleri karsnda inandrc -
hen varolan ve olmayan tm muhtemel zelliklere sahip deildir.
toplumsal koullarn bileimlerin et
raflca ele alarak) saptama abasyla, kast (caste) Ar "kapanma kriterle
tarihsel sonular karsnda toplumsal rine dayal olarak, kat hiyerarik "top
durumlarn trlerini apraz olarak s lumsal tabakalamann "ideal tipini a-
nflandran bir "hakikat tablosu" iinde ratranlarn ar derecede basitletir-
iki kutuplu deikenlerden yararlanr. dikleri, nemli oranda i karmakla
sahip bir kurum. Kast, Max "Weber'in
Karlatrmal aratrmann man
yazlarnda, etnik "stat tabakalama-
tksal ve metodolojik problemleri en i-
yi biimde zel karlatrmal analiz s'yla eanlaml olarak kullanlyor ve
ler balamnda tartlr. Buna rnek stat onum tabakalamasn ticari "s
olabilecek metinler arasnda unlar sa nflar ve "piyasayla elitiren srekli
yabiliriz: der. Else Oyen, Comparative liin bir ucunu oluturuyordu. Kastn
Methodology (1990) ve der. Charles C. herhalde en ak tanm, onu "ievlilik,
R
a g i n , Issues and Alternatives in Com kaltsal yelik ve zgl bir yaam tar
parative Social Research (1991). Ayr zyla (bu bazen gelenek uyarnca belli
ca bkz. kalitatif karlatrmal ana bir meslein srdrlmesini de kapsar
liz; kar -oIgusal; Mill, John Stuart;
I
ve genellikle, arlk ve kirlilik kav
neden; tarihsel sosyoloji. ramlarna dayal olarak, hiyerarik bir
kategori
sistemdeki az ya da ok belirgin bir a-
yin statsyle birlikte anlr) ayrt edi
len insanlarn meydana getirdii kk
ve adlandrlm bir grup" olarak nite
leyen Andre Beteille'in nerdii tanm
dr (Caste, Class and Power, 1965).
Hindularn yaamlarn dzenleyen
kast sisteminin temelinde, Brahmanlar
[rahipler], Kshatriya'Xax [askeri ve y
netici snf], Vaiya'\sx [retici ve tc
car snf], udra'lar [emekiler] ve
Dokunulmazlar' [Tann'nn ocuklar]
kapsayan beli varna [toplumsal snf]
ayrm yatar. Her varna iinde, kk
endogam gruplar olan, belirli bir mes
lee bal, bir kyde ya da kyler gru
bunda yerlemi ve baka bir etken
olmamas durumunda toplumsal mev
kiin doumla belirlendii bir sistem i-
inde mobilite olana salayan bir s
r cati vardr.
Varna sistemi bir deerler sistemi
salarken, cati bu sistemin ilevsel r
gtlenmesi ve pratiidir. Can" ler daha
st varaa'nn pratiklerini benimseye
rek kast hiyerarisi iinde ykselmeye
alabilirler; bu, Varna'lar arasnda
deil, kendi Varna'lar iinde yksel
meyle sonulanabilir ve buna sanskrit-
leme denir. Varna'lar arasndaki mo-
bilitenin ancak yeniden doumla sa
lanabileceine inanlmaktadr: buna
gre, kast kanunlarnn ya da dhrah-
ma'nin baarl bir ekilde yerine geti
rilmesi bireye arttrlm bir karma ka
zandrr ve bylelikle yeniden doumla
birlikte daha yksek bir statye kavu
ulmu olunur.
Kastlar arasndaki ve iindeki ba
lca ayrm izgisi, kirlenme kurallar
etrafnda ifade edilir. Bu kurallar or
taklk (yiyecek hazrlama ve payla
ma), evlilik ve toplumsal ilikinin her
biimini etkiler. Yiyeceklerin kirlen
mesi ok muhtemel olduu iin, daha
st varna vejetaryenlie ynelir ve ke
sinlikle iki imez. Yine bu nedenle,
392
koyun eti, domuz eti ve sr eti arasn
da ayrmlar konularak et tketimi dere
celendirilir. Meknsal ayrlk ise cati
sisteminin doal bir sonucu olup, sis
temde ve sistemin halihazrdaki kural
larnn znde varolan blnme bir
kast mahkemesince denetlenir. Kast
sistemi kasttan olmayanlar. Hindu ol
mayan yabanclar zmsemeyi ok iyi
baarmtr.
Hindistan devleti, bamsz olduu
1947 ylndan beri kast ayrmlarn par
alamaya alm, fakat pratikte, kast
toplumsal yapda nemli bir rol oyna
maya devam etmitir. Baz sosyologlar
kast terimini (tartmal bir ekilde)
Hindistan'n snrlarnn dna kar
maya ve Gney Afrika'daki apartheid
sisteminin analizine, hatta yirminci
yzylda ABD'nin baz blgelerinde
grlen rk ayrmcl sistemine ta
maya almlardr. Ayrca bkz. Hin
duizm; Irk likilerinde Kast Okulu.
k a t e g o r i (category) lm sreci
nin anahtar bir boyutu, gzlemle yap
lan lmlerin, tartmasz biimde or
tak zellikler temelinde, gruplar ya da
kategoriler halinde snflandrlmasn
gerektirmektedir. Bundan dolay, kate
gori trde verilerle ilgili bir gruplan-
drmadr. rnein, "'cinsiyet" dei
keninde iki kategori, erkek ve kadn
kategorileri bulunurken; "toplumsal s
n f deikeninde kategori, st, orta
ve alan snflar kategorileri grle
cektir. "Cinsiyet" kategorisinde rnek
leri veya gzlemleri uygun kategorile
re yerletirmenin kural grece basit
ken; "toplumsal snf kategorisinde
daha karmak ve snf kuramna gre
deiik kurallar sz konusudur. Ayrca
bkz. denklik kurallar; kodlama.
k a t e g o r i k d e i k e n (categoric va
riable) bkz. deiken
kateksis (yklenim) (cathexis)
393 katlmc gzlem

Psiik enerji ykleme. Kateksis terimi, rasinin zorluu pratik bir sorundur;
zellikle onu libidinal (cinsel) enerji karar alma srecini karmaklatrr ve
nin fikirler, kiiler ya da eylerdeki et yavalatr. Gc ise, tm kararlara ak
kisini anlatmak amacyla kullanan Sig- tif katlm ilkesi erevesinde bireyle
mund *Freud'la birlikte anlmaktadr. rin gruba balanmasn salamasdr.
din bu "nesne-kateksisler"i, anti-ka- Genel kanya gre, katlmc demok
teksislerle (egonun bastrma srecinde rasi yalnzca 500 ya da daha az aktif
kulland glerle) kartlk iine so yesi olan gruplarda etkin olabilir.
kulmutu. Ayrca bkz. psikanaliz.
katlmc gzlem (participant obser
katharsis (catharsis) Szck anla vation) Verili bir inceleme alannda,
myla "temizlenme" ya da "armma"y insanlarla (dini, mesleki ya da sapkn
gsteren katharsis terimi, psikodina- gruplar gibi) kendi doal evrelerinde
mik bakmdan, temel gerginlikleri ve kurulan youn ilikiyle yakn ve zel
endieleri azaltan duygularn atlmas bir samimiyet yaratmay amalayan -
n anlatmaktadr. Sigmund *Freud ba nemli bir aratrma stratejisi. Katlmc
langta katharsisin, daha sonradan pa gzlemin kayna, sosyal antropolog
tolojiye neden olan zc ilk deneyim larn alan almalar ile Chicago 0 -
lerin basit bir ekilde yeniden su kulu'nun kent aratrmalardr. John
yzne kmasyla tamamlanabilece Lofland'in Doomsday Cult (1966) adl
ini ileri srmt. Ayrca bkz. psika kitabndaki incelemesi, Laud Hump-
naliz. herys'in Tearoom Trade'deki (1970)
homosekseller aratrmas ve William
katlm oran (participation rate) bkz. Foote Whyte'in ete incelemesi (Street
emek gc katlm oran Corner Society, 1955) bu yaklamn
klasik rnekleridir. Bu tr aratrmalar
katlmc demokrasi (participatory genellikle bir dizi yntem ierir (bu
democracy) Antik Yunan'daki, halkn yntemlerin hepsi elinizdeki kitapta
(demos) ynetimi idealinin yirminci ayr ayr tartlmtr): informel gr
yzylda yeniden domu hali. Kat meler, dorudan gzlem, grup yaam
lmc demokrasi, tm yurttalarn tm na katlma, kolektif tartmalar, grup
kararlara aktif biimde katlmasn n iinde retilen kiisel belgelerin anali
gren dorudan demokrasidir. Avrupa zi, ve yaam ykleri. Dolaysyla, ka
ve Amerika'da 1960'larn genlik ve tlmc gzlem yntemi kalitatif bir
renci hareketlen dorudan demokra aratrma eklinde nitelense bile, kanti
siyi byk bir cokuyla benimsemi tatif boyutlara sahip olabilecei (ou
lerdir. Pratikte ise dorudan demokra kez sahip olduu) unutulmamaldr.
si, tm tartma ve karar srelerinin Katlmc gzleme dayal trdeki
gnbun tamamnn yz yze toplantla aratrmalarn ana metodolojik prob
rnda gereklemesi anlamna gelmek lemi, yeterli dzeydeki znellik ile
tedir. Dorudan demokrasi zellikle, yeterli dzeydeki nesnellii dengele
Amerikan Yeni Sol'u, Fransz ve Bri mektir. Katlmc gzlemin balca a-
tanya renci hareketleri, ilk kadn ha mac, inceleme nesnelerinin znel dn
reketleri ile 1960-1970'lerin nkleer yalarna girmek ve bu dnyalara onla
kart ve bar hareketleri asndan - rn bak asyla bakmak (anlama ya da
nemliydi. Ayrca, 1980'lerve 1990'lar Verstehen nosyonuna benzer bir yn
da hayatta kalmay baaran evre hare tem) olduundan, yeterli znellik soru
ketleriyle cemaat hareketlerinin de - nu hemen kendisini gsterecektir: Ara
nenli bir parasyd. Katlmc demok trmaclar, kendi grlerini aratrma
katlmc olmayan gzlem 394

nesnelerine empoze etmediklerini, ta bilgiler edindii, ama incelenen duru

mamen onlarn bak alarn temsil mun iinde aktif olarak yer almad bir
ettiklerini nasl bilebilirler? te yan teknik. Katlmc olmayan gzlem yak
dan, yalnzca aratrma nesnesinin ken lam bazen, tam da gzlemlendikleri
di gryle snrl kalmak, onun adna ni bilmenin insanlar farkl ekilde dav
konuma ve "yerlileme" probleminin ranmaya itebilecei ve buna bal ola
ortaya kma riskini, yani dnyay yal rak, toplanan verilerin geerliliini or
nzca aratrma nesnesi ya da nesnele tadan kaldraca (rnein, nl Hawt-
rinin bak asndan grme olasln home etkisi rnei gibi) iddiasyla e-
beraberinde getirebilir. te bu noktada letirilmitir. Byle bir tehlikenin orta
yeterli nesnellik sorununun ortaya kon ya kmasn nlemek iin aratrma
mas gerekir: yani, aratrma nesnesi clar, bir zaman dilimi iinde birtakm
nin grn, daha geni bir kuramsal benzer durumlar gzlemleme yoluna
ve toplumsal balama yerletirebilecek bavururlar. Gnmzde artk, katlm
mesafeyi korumak. Katlmc gzlem c olmayan gzlemde video kayt ci
ciler bandan beri u ikilemin tuza hazlar kullanlabilmekle birlikte, bu
na derler: Ar tarafszlk katlmc yntemin de ayn ekilde aratrma ko
gzlemin salayabilecei kavray g nusu kiilerin davrann deitirebile
cn zayflatr, fakat ar iliki de sos cei (aslnda, neredeyse kesin olarak
yal bilim asndan deeri kukulu olan deitirdii) konusunda genel bir kon
veriler ortaya karr. Katlmc gz senss vardr. Ayrca bkz. katlmc
lemde grlen sorunlarn en kapsaml gzlem.
tartmasn u metinde bulabilirsiniz:
T.S. Bruyn, The Human Perspective in katsay (coefficient) bkz. iliki katsa
Sociology (1966). ylar
Katlmc gzlem birka biime K a u t s k y , K a r i (1854-1938) Alman
brnebilir. Raymond L. Gold, sosyo sosyalist politikac ve toplum kuram
lojik alan gzlemindeki roller zerine cs. Kautsky bir makalesinde ("On the
klasiklemi bir makalesinde ("Roles Agrarian Question", 1899), kapitalist
in Sociological Field Observation", gelimenin karsnda kk apl ky
Social Forces, 1958), bu tr aratrma l retiminin ortadan kalkmaya mah
lara drt roln uyarlanabileceine ia km olduunu, sosyal demokratlarn
ret etmitir. Bu roller, tam katlm, kyllerin karlarn savunmaya a
gzlemci olarak katlm, katlmc ola lmamalar gerektiini ve gelecein
rak gzlem ve tam gzlem yelpazesi proleterlemede yattn ileri srm
eklinde sralanabilir. Fakat bu takso- t. Kautsky'ye gre, kyllk "geri"
nomide de znellik-nesnellik ikilemiy- toplumsal zelliklerden olan izole ol
le karlalacaktr: Tam katlm "yer- may, gelenei ve bireycilii somutla-
lileme"ye yaklarken, tam gzlem tryordu. Revizyonizme, yani Edward
znel davran boyutlarndan bir model Bernstein'n 1900'lerdeki seimleri
karma konusunda son derece mesa esas alan politikalarna kar olan Kautsky,
feli kalabilir. Ayrca bkz. ak katlm Birinci Dnya Sava'nda pasifst bir
c gzlem; rtk gzlem. tutum alm, daha sonra Bolevik Dev-
katlmc o l m a y a n g z l e m (non- rimi'ni ve Boleviklerin "proletarya
participant observation) Aratrmac diktatrl" politikasn eletirerek,
nn, aratrmas araclyla incelemeye ona sosyal demokrasinin ii snfna
konu olanlar izledii, onlara ilikin ihanetinin timsali damgasn vuran
395 kendi kendini yok eden kehanet

Lenin'in dmanln stne ekmiti sylemeye ya da bir durumun (genel

(bkz. The Road to Power, 1909 ve The likle bir belnn ya da hastaln) do
Dictatorship of the Proletariat, 1918). uunu kefetmeye alan bir hare
Ayrca bkz. Marksizm. kettir.

k a v r a m l a r (concepts) Sosyal bilim Kelly, G e o r g e A l e x a n d e r (1905-

cilerin toplumsal fenomenleri analiz 1966) Kiisel kurgu kuramnn ve
etmek, gzlemlenen dnyann nesnele "rol kurma repertuar t e s t i n i n ncl
rini snflandrmak, bu fenomenleri a- n yapm olan Amerikal psikolog.
klayarak bir anlam yklemek ve bu Kelly The Psychology of Personal
gzlemler temelinde st dzey ner Constructs''da (1955), "bir insann ya
meler formle etmek amacyla bavur ad srelerin psikolojik dzeyde,
duklar terminolojik aralar. Kavram olaylarn gerekleeceini umduu bi
lar pek ok biimde kategorize edil imlerce kanalize edildiini savun
mitir. rnein, dorudan gzlemlene mutu. Bu tr kurgular psikolojinin te
bilir fenomenleri tanmlayan kavramlar mel konularndandr. Ayrca bkz. bili
ile karsanm fenomenleri ifade eden kuram.
tanmlar arasnda bir ayrma gidilmek
tedir. Kavramlarn oraya buraya ekil kendi kendini gerekletiren ke
mesini gsteren baka bir ey, bu ta h a n e t (self-fulfilling prohecy) Robert
nmlar konusunda bir sr tartma ya Merton'n Social Theory and Social
plmas, daha dorusu "znde ihtilafl Structure'Az (1957) sosyolojinin hiz
kavramlar" denilen bir kavramlar snf metine sunduu ve William Isaac Tho-
bulunmasdr. Sosyal bilimlerdeki pek mas'n daha nceleri ortaya att, "n
ok kavram hem betimleme hem de sanlar baz durumlar gerek olarak ta
deerlendirme amaldr ve pek ou nmladklarnda, o durumlar eninde so
duygusal ya da kuramsal armlarla nunda geree dnr" eklindeki n
ykldr. *Smr, yabanclama, ay l teoremiyle birletirilen bir kavram.
rmclk, hatta toplumsal snf gibi te Merton, kendi kendini gerekletiren
rimler, ar bir deerler ykn de iin kehanet olgusunun toplum asndan
de barndrr (bkz. S. Nowak, Metho nemli ve temel bir sre olduunu i-
dology of Sociological Research, 1977). leri srmekte ve bu iddiasn yle dile
getirmektedir: "Balangta yaplan
kaynak mobilizasyonu (resource yanl bir durum tanm, esas olarak
mobilization) Kaynak mobilizasyonu, yanl bir kavray doru hale getiren
toplumsal hareketleri anlamada mad yeni bir davrana yol aar. [Bu da] bir
di kaynaklarn oynad kritik rol vur yanllk saltanatn srekli klmaya
gulayan farkl bir perspektifi gsterir. yarar". Ayrca bkz. kendi kendini yok
Toplumsal hareketlerle ilgili ilk dnem eden kehanet; maksat d ya da
incelemeler, onlar, derin hayal krk tahmin edilmeyen sonular.
lklarna bal kendiliinden ya da iste
rik tepkiler eklinde grme eilimin kendi kendini y o k e d e n k e h a n e t
deydi. Kaynak mobilizasyonu, aklsal- (self-destroying prophecy) Kendi
l ve yeterli finansman, liderlik ve kendini gerekletiren kehanetin man
rgtlenmenin nemini ne karr. tksal kart: yle ki, bir ngrnn
(sosyolojik genellemeyi de kapsar), tam
kehanette bulunma (divination) da kendisinin ya da genellemenin yay
Kehanette bulunma, gelecei nceden gn olarak bilinmesi yznden zarar
kendini gerekletirme
grd bir durum. rnein, bir spor
karlamasna kalabalk sayda seyirci
gelecei ngrs, polisin olay kar
mas muhtemel kiileri, byk bir ka
labalk toplanacan nceden tahmin
ederek uzakta tutmay baarmas saye
sinde, nceden beklenen iddet olayla
rnn yaanmasn nleyebilir. br yan
dan, bu trden ngrlerin kendi ken
dini gerekletiren kehanetlere dne
bileceini belirtmek gerekir (baz se
yirciler, muhtemelen olayn kendilerini
tantaca dncesinin ekiciliine ka
plarak iddet olaylarna katlmay ter
cih edebilirler). Bu tr rneklerde hangi
seenein gerekleme ihtimalinin daha
fazla olduu konusunda hibir sosyolo
jik (ve polisiye) giriim yaplmamtr.
kendini g e r e k l e t i r m e (self-actua
lization) ounlukla etkin insanlar hak
kndaki incelemelerinde, kiinin tam
potansiyeline erimeden nce karlan
mas gereken bir "ihtiyalar hiyerarisi
bulunduunu iddia eden Abraham "Mas-
low'la ilikilendirilen bir kuram. Aa
dan yukarya doru gidecek olursak,
bu ihtiyalar, fizyolojik, gvenlik, sev
gi ve aidiyet, sayg ve stat ile son ola
rak "gerekletirme"dir: yani, kiinin
olabilecei her eyi olma arzusu. Bunu
Maslow'un deyiiyle yle ifade edebi
liriz: "nsan ne olabilecekse, o olmal
dr." Ayrca bkz. ihtiyalar hiyerarisi.
kent ekolojisi (urban ecology) 1920'-
lerde "Chicago'lu sosyologlarn nc
ln yaptklar kent ekolojisi, "insan
ekolojisinin gelimesinde merkezi bir
neme sahipti. Gerekte bu iki terim
sk sk birbirinin yerini alabilmektedir.
Kent ekolojisi, biyoloji biliminden
trettii ilkeleri, kentsel nfuslarn me
knsal dalmn aklamakta kullan
maktadr. Bu, her biri toplumsal teme
line gre, rnein ortak snfsal konum
lar ya da etnik kkenlerine dayanarak
bir araya gelmi insan gruplarnn bl
396
gesel stnlk salamak iin giritikle
ri "biyotik" rekabetin rndr. Grup
lar kendilerine zg "doal alanlar" ya
da semtlerde otururlar. Ernest Bur
gess'in ortaya att "younlama bl
geleri kuram, bu kent sisteminin eko
lojik bir temsilidir. gal, tahakkm ve
yerine geme gibi ekolojik kavramlar,
gruplarn yerlerinin rekabeti basklar
sonucunda yeniden belirlenmesiyle ger
ekleen deiim evrelerini betimleyen
szcklerdir. Bununla beraber, kstlan
mam biyotik rekabet toplumsal dze
ni olanaksz klar ve buna bal olarak,
topraa dayal rekabetin zerini rten
ve onu snrlayan ikinci bir toplumsal
rgtlenme ("kltr") dzeyi ortaya
kar. Gerek toplumsal bakmdan homo
jen gruplarn igal ettii doal alanlar
da, gerekse kitle kltr, kitle iletiim
aralar ve kent politikas gibi ehir a
pnda btnlemeyi salayc mekaniz
malarda iletiimin, konsenssn ve i
birliinin neminin kayna bu olu
umlardr.
imdi, kent ekolojisinin temelinin
biyolojiden tretilmi varsaymlardan
olutuunu ok az sayda sosyolog ka
bul edecektir. Buna ramen, kent eko-
loglarnn Chicago'dan bir aratrma la
boratuar gibi yararlanarak ortaya koy
duklar almalar, kent sosyolojisinin,
cemaat aratrmalarnn, kltrel sos
yolojinin, sapknlk ve hastalk incele
melerinin, toplumsal ve dinsel hare
ketlerin, aile ve rk ilikilerinin ve kr
sosyolojisinin gelimesini dorudan et
kileyerek, ampirik temellere sahip sos
yolojinin ve byle bir sosyolojinin a-
ratrma yntemlerinin gelimesine b
yk bir katkda bulunmutur. Helen
MacGill Hughes'un Chicago'da gr
d eitimle ilgili anlar, kent ekolo
jisinin metodolojisine ilgin (ve zaman
zaman naif) bir k tutmaktadr (bkz.
"On Becoming a Sociologist", Journal
of the History of Sociology, 1980).
 397 kent sosyolojisi

k e n t sosyolojisi (urban sociology) krtm; buna ramen 1960'lara gelin

Sosyolojinin kentlemeye ilgi duyma diinde bu paradigmann zld ve
s, bu yeni disiplini esinlendiren top alt-disiplinin sosyolojik bir s su hali
lumsal ilikiler ile yaplarn ilk nce on ne geldii gzlenmitir. Ampirik a
dokuzuncu yzyln hzla byyen sa dan, Herbert Gans (ABD'de) ve R.E.
nayi ehirlerinde desteklendiini d Pahl (Britanya'da) gibi aratrmaclarn
necek olursak, sosyolojinin kendisiyle almalar, kent mekn (dolaysyla,
birlikte balamtr. lk sosyologlarn Wirth'un yorumuyla ehirlerin evren
byk ounluunun, Viktorya a d sel zellikleri) ile zgl yaam tarzla
ncesinin ve yaznnn nemli bir ks r arasnda zorunlu bir ba kurulmasn
mnda arln hissettiren kent-kart rtr yndedir. Kuramsal adan ise,
yanll paylat, bunun sonucunda bu yaklam ehirlerin fiziksel zellik
krsal yaamn romantize edildii eser lerini eyletirip, yanl biimde bu -
lerin yaygn olduu grlmtr. Kent zellikleri toplumsal srelerin sonu
leme srecinin gndeme getirdii ba lar deil, nedenleri olarak grerek ve
lca sorunlardan birisi, cemaatin g yine yanl biimde, ehirlerde ekille
rnr biimde dalmaya, toplumsal nen toplumsal kalplarnn nedeninin e
denetimin gevemeye balamasdr. hirler olduu gibi bir sonuca vararak,
doalcln bir biimini iermektedir.
Georg Simmel The Metropolis and
Mental Lj/e'da (1903) bu sorunlar, kentli Bu yorum, ehirlerin evrensel fizik
yaam tarzlar ve kiilik ekseninde par sel ya da demografik zelliklerinden top
lak, izlenimci bir tartma halinde to lumsal yaamn tipik yani karakteristik
parlayp gzler nne sermeyi baar kalplarn karmann, salt ampirik a-
m; kentsel blgelerin tipik zellikle dan deil, epistemolojik adan da
rini yanstan toplumsal rgtlenme ile bir hataya dmek anlamna geleceini
kltr nfus younlamalarnn sonu dndrmektedir. te yandan, kent
cu olarak gren, bylece ehirlerin fi sosyolojisi iin yeni ve birletirici bir
ziksel zelliklerini nedensel bir yorum kuramsal paradigma (neo-Weberci ko
la kentlerde yaayanlarn toplumsal - nuta gre snflandrma ve kent yne-
zellikleriyle birletiren bir tutum ser timcilii kuramlar, tketim dilimle
gilemitir. Simmel'in Darwinci eko rinde odaklanan mekna dayanmayan
lojiden trettii fikirleri ve analizi, kent sosyolojisini ve kolektif tketi
1920'lerden 1950'lere kadar baat pa minde merkezlenen neo-Marksist pers
radigma olarak rol oynayan Chicago pektifleri kapsayan bir paradigma) o-
Okulu'nun kent sosyolojisini ekillen lulurmay amalayan yeni giriimler
diren ereveyi de belirlemitir. Bu pa olduunu syleyebiliriz.
radigmann en zl anlatm. Louis 1970'lerin yeni kent sosyolojisini
Wirth'un, ehirlerin grnteki ev-, belirleyen akm bu neo-Marksist pers
rensel zelliinden (byklk, youn pektiflerdi. Louis Althusser ile Nicos
luk ve toplumsal heterojenlik) yola Poulantzas'n yapsalc Marksizmle-
karak kent yaamnn (kentliliin) i- rinden etkilenmi olan Manuel Cas-
deal-tipik zelliklerini ortaya koyduu tells, bu akmn en nemli metni olan
bir makalesidir ("Urbanism as a Way The Urban Question'z. (1977), mo
ot Life", American Journal of Socio- dern (tekelci) kapitalizmin, igcnn
lo
gy. 1938). kendisini yeterli dzeyde yeniden ret
Chicago Okulu'ndaki kent sosyo- mesini salamak iin, devletin sundu
'o.s nemli ampirik aratrmalar k u kent mallar ve hizmetlerine (ya da
kent ynetimcilii
"kolektif tketim"e) giderek daha ba
ml hale geldiine iaret ederek, ka
pitalist kentlemenin yaplar ile pra
tiklerinin ayrntl bir yorumunu sergi
lemiti. Nitekim *devlet ile kentsel
toplumsal hareketler arasndaki at
malar bu noktada younlaacakt. Kent
sel toplumsal hareketler, iyeri mca
deleleriyle birlik kurulmas halinde, bir
btn olarak kapitalist toplumlarda dev
rimci deiiklikler gerekletirebilecek
bir toplumsal gtr.
The Urban Question, kapitalist
kentlemeye ilikin grnte etkili o-
lan bir analiz getiriyordu ve bu zelli
iyle kentsel toplum kuram ve ara
trmalarnda birok yeniliki almaya ratrtalar; Ortamn yiletirme
esin kayna olmutu. Ancak bu yo
rumlar, Castells'in formlasyonunun
ana ynlerinin, bilhassa ehirleri "ko
lektif tketim meknlar" diye tanm
lamas ve kentsel toplumsal hareketle
re verdii nem, yine yapsal-Marksist
bir anlay yanstan grece zerk
devlet kavramnn kuramsal ve ampirik
bakmdan eksikli olduunu da gster
miti. Zaten kendisi daha sonra The
City and the Grassroots''da (1983)
Marksist kuramdan uzaklaacak ve
kentsel toplumsal hareketlerin potansi
yel etkileri konusunda daha az drama
tik bir gr benimseyecekti. Castells
The Informational City'z (1989) ise,
enformasyon teknolojisindeki devri
min kapitalist retim ile kentsel ve bl
gesel gelime kalplar asndan yep drt blnme noktasnn her birinde
yeni bir aamay temsil ettii grn
savunmutur.
Yalnz bu daha yeni yaklamlarn
hi birisi, (neo-Marksizm hl etkisini
koruyor olmasna ramen) eskiden
Chicago Okulu'nun baard trde
entelektel bakmdan baat bir konuma
gelememitir. Yine de, kentsel ve bl
gesel gelimenin siyasal iktisad, kent
politikas ve toplumsal hareketler ile
mekn ve toplumsal yap arasndaki i-
398
liki gibi ok eitli konularda (ve sk
lkla disiplinleraras bir eksende) kap
saml aratrmalar yaplmasn esinlen
dirdiklerini syleyebiliriz (bkz. D .T.
Herbert ve D.M. Smith, Social Prob
lems and the City, 1989). Bu literat
rn nemli bir ksm, toplumsal taba
kalama, kolektif toplumsal eylem ve
iktidarn blm gibi daha genel
sosyolojik kayglar yanstmaktadr.
Kuramsal snrlar belirlenmi bir kent
sosyolojisi araylar fiyaskoyla sonu
lanrken, kentsel toplumsal aratrmalar
sosyolojiye, daha dorusu dier sosyal
bilimlere ciddi katklarda bulunmutur.
Ayrca bkz. banliyllk; cemaat a-
Blgeleri; kent ekolojisi; Park,
Robert.
kent ynetimcilii (urban manage-
rialism) R.E. Pahl ve dierlerinin kent
sel sreler iin ngrd ve Weberci
etkiler tayan bir kuram. Konut ve e-
itim gibi kt kaynaklara ulama ola
naklarn kontrol altnda bulunduran kent
yneticileri (rnein yerel ynetim
yetkilileri ile maliye grevlileri), nfu
sun toplumsal-meknsal dalmn da
byk lde belirlerler. Bu kuram, ik
tidar, atma ve piyasa ile devlet ku
rumlarnn rolyle ilintili sorunlar sos
yolojinin merkezine yerletirmektedir.
kentil (quintil.es) Bir sklk dal
mnda belik dilimlere blndnde,
gzlemlenen deerler.
kentlerin birlemesi (conurbation)
Patrick Geddes'in 1915'te, Londra
metropoliten alan. New York/Boston
ya da Ruhr gibi geni bir alana yayl
m ehir blgelerini karlamak ama
cyla bulduu bir terim. Kentlerin bir
lemesi istatistiki temelde bulunmu
bir kavram deildir; sadece geni ban
liy blgeleriyle kuatlm, srekli bir
399 kentleme kartl

kent ve sanayi inaat ortamn olutu ve modernlemi toplumsal yapnn

ran bir byk ehri ya da ehirler k varln gsterdii iin kentlemi
mesini anlatr. ehirlerin bu ekilde toplumlarda daha geni bir anlam ta
byyp birbirleriyle birletii ou yabilmektedir. Ayrca bkz. kentlilik.
rnekte, kente ait tek bir emek piyasas
ya da ie gitme alan yaratmak amacy k e n t l e m e kartl (anti-urba-
la belli bir kent snrlar dahilindeki nism) Sosyal bilim yazlarnda, top
tm blgeleri birbirine balayan ula lumsal bir form olarak ehri eletiren
m sistemleri gelitirilmitir. Kentle entelektel bir akm. Kentlemeye kar
rin birlemesine alternatif olarak kul olumsuz tutum taknmann -ve kr
lanlan terimler ise kentsel ylma ve yaamn ven "pastoral mit"in- ge
ABD'de metropol alandr. mii sanayi devriminden nceye git
mektedir. Bununla birlikte, Robert Ni-
kentleme (urbanization) Kentleme, sbet'in gzlemlemi olduu gibi, "e
dar tanmyla ehrin oluumunu anla hir dmanl, ehrin kltrn iinde
tr. Kurulan en eski ehirlerin gemii bir g olmasndan duyulan korku ve
yaklak olarak M.. drdnc bin y ehri saran psikolojik koullarn do
la gtrlmektedir. Orta a'da uzun urduu vehimler" on dokuzuncu yz
mesafeler arasnda yaplan ticaretin ve yla dayanmaktadr. Baz radikaller (-
merkantil kapitalizmin genilemesi zellikle "Karl Marx ile "Friedrich En
Avrupa'da byk ehirler kurulmasna gels) "kentlemenin baz ynlerini top
zemin hazrlamtr. Kentleme, "feo lumsal adan ilerici bir olgu sayarken,
dal gerileme ile "kapitalizmin gelime kentleme liberallerin ve muhafazakr
si arasnda iliki konusunda kayda de larn gznde "toplumsal denetimle il
er bir tartma alan vardr. gili problemler karmaktayd. Klasik
Sosyolojik almalarda, daha ok, sosyoloji bu kayglarn zerinde dur
sanayilemenin ve modern toplumlarn mutu. Nisbet'e gre, "ehir... rgt-
kuruluunun getirdii byk apl kent szlk, yabanclama ve zihinsel tecrit
leme zerinde durulmutur. ktisadi olmayla -bunlarn hepsi de cemaat ve
gelime dzeyleri ile kentleme ara mensubiyet duygusunun kaybedilme
snda deimez bir iliki bulunmamas sinin damgasn tamaktadr- ilgili
na ramen, "eksik kentleme" de ge sosyolojik nermelerin ounun bala
nellikle devlet sosyalizmiyle idare e- mn oluturur [oluturuyordu]" (The
dilen lkelerdeki, endstriyel tesislerin Sociological Tradition, 1966).
younlamasnn konut yapmnda ve Kent toplumlarnda geleneksel "ce
igcnn kentsel altyapsnn tamam maatlerin dal, Auguste "Comte, Fre
lanmasnda ayn dzeyde genilemeyle deric Le Play ve Emile "Durkheim'n
birlikte ilerlemedii durumlar tarif et almalarnda iledikleri gl bir te
mek amacyla kullanlan bir terim ol mayd. Kentleme kartl daha zel
mutur. Benzer biimde "ar kent olarak da "kr ve "kent sosyolojisinin
leme" terimi, geni nfus ylmalar gelimesini etkilemiti: Ferdinand "Tn-
nn formel ekonomi tarafndan emile- nies'in ehirlerin toplumcu (Gesellsc-
medii nc Dnya ehirlerine uy haftlich) (ara ve birliki) toplumsal
gulanmaktadr. Sanayilemenin getir ilikilerin balca meknlar olduu sa
dii toplumsal deiimler yaygnlatk
v, almalarnda "Chicago'lu kent sos
a ulusal topraklar iinde sosyolojinin
yologlarnn gl etkileri bulunan Ge-
kentlemeye verdii deer de azalr.
org "Simmel (The Metropolis and Men
Kentleme, ileri sanayi ekonomisinin
tal Life, 1903) tarafndan gelitirilmitir.
kentlilik
ada sosyoloji kentleme kart
ln byk lde reddetmektedir.
ehirlerin bymesinin ve ehirler i-
inde filizlenen eitli toplumsal birlik
biimlerinin, modern sanayi toplumla
rnn ortaya knn sonular olduu
imdilerde, artk genel kabul gren bir
olgudur. Baka bir deyile, ehir "tari
hin, snf yapsnn ve kltrn... ayna
sdr" (R. Glass, Cliches of Urban Do
om, 1989). Ayrca bkz. cemaat ara
trmalar.
kentlilik (urbanism) Kentlilik, kent
topluluklarnn tipik toplumsal yaam
kalplarn anlatan bir terimdir. Kentli
yaam tarz, olduka uzmanlam bir
iblmn, toplumsal ilikilerde a-
raln gelimesini (bkz. znel a
lma deneyimi), akrabalk ilikilerinin
zayflamasn, gnll birliklerin o
almasn, normatif oulculuu, *se-
klerlemeyi, toplumsal atmalarn
artn ve kitle iletiim aralarnn
gn getike daha nemli bir rol oy
namasn kapsamaktadr. Louis *Wirth
1938'te yaynlad kilit nemdeki bir
makalesinde ("Urbanism as a Way of
Life", American Journal of Sociology),
kentli yaam kalplarn ehirlerin
genel zellii (byklk, younluk ve
toplumsal heterojenlik) zerine oturt
maya almt. Yine de daha sonra
yaplan aratrmalar, toplumsal ve kl
trel zellikleri determinist bir bak
asyla fiziksel meknlarla ilikilen-
dirme abalarnn yanl bir yorumla
ma olduunu gstermitir. Ayrca bkz.
kent sosyolojisi.
kentsel t o p l u m s a l h a r e k e t l e r (ur
ban social movements) Kentte yaa
yanlarn, kent ortam ve kent hizmetle
riyle ilgili protestolarn ifade etmek ya
da deiiklik taleplerini yanstmak iin
oluturduklar rgtlenmeler. Bu terim
ilkin dar bir yorumla Manuel Castells
tarafndan, daha geni kapsaml dev
400
rimci toplumsal deiimlere katkda
bulunan kentsel hareketler iin kulla
nlmtr.
kentsel ylma (urban agglomera
tion) bkz. kentlerin birlemesi
Kerr-Siegel hipotezi (Kerr-Siegel
hypothesis) Clark Kerr ile Abraham
Siegel bir makalelerinde ("The Interin
dustry Propensity to Strike - a n Inter
national Comparison", A. Kornhauser
vd., Industrial Conflict, 1954), endst
riler arasnda greve yatknlk konusun
da grlen farkllklar analiz etmiler
ve corafi ya da toplumsal bakmdan
izole olmu, birbirleriyle btnlemi,
homojen ii gruplar (gemi ykleme-
boaltma iileri, madenciler ve deniz
ciler gibi) arasndaki yksek grev o-
ranlarnn toplumdan yabanclamala
rnn ve tatmin edici olmayan iler yap
malarnn sonucu olduunu ileri sr
mlerdi. Bir kere, iinin toplumdaki
yerini onun grev yapma eilimi belir
ledii ve bu yer de arlkla sanayi or
tamna bal olduu iin, iilerin di
er topluluklardan izole, homojen bir
grup olarak yaadklar yerlerdeki en
dstriler greve daha yatkn olacakt.
Dahas, seime ve koullanmaya bal
olarak ilerin nitelii de altrlan i
inin trn belirliyordu: Tatmin edici
olmayan, skc, vasfsz iler, grev yap
ma ihtimali yksek olan kaba, kavgac
iileri ekiyor (ve besliyordu). Bu iki
kuramn bir araya getirilmesi, endst
rilerde gzlenen farkl grev oranlarn a-
klayc bir ereveyi salayacaktr.
Bu tez geni bir ikincil literatr do
urmu ve ciddi tartmalara yol a
mtr. Bu tezi eletirenler, bu argma
na dayanan grev istatistiklerine gve
nilemeyeceine, analizde bu argman
la elikili bir tablo grnen baz anah
tar endstrilerin (elik endstrisi gibi)
atlandna ve greve yatknlk saptama
snn snrl yapsal faktrlere dayanp
401
farkl kesimlerin tutumlarn gz ard
ettiine dikkat ekmilerdir. Ayrca
bkz. endstriyel atma.
kesimsel dilimler (sectoral cleava
ges) bkz. tketim sektrleri
kesit analizi, kesit verileri (cross-
sectional analysis, cross-sectional da
la) Belli bir anda (veri toplama annda)
incelenmekte olan tek tek birimlerin -
zellikleri ve bu birimler arasndaki is
tatistiki ilikiler hakknda bilgi sala
yan istatistik analizi. Dolaysyla, ba
zen "enstantane fotoraf yaklam
olarak da bilinen kesit analizinde za
manla ortaya kan deiimler ya da
srelerle ilgili bilgiler zerinde du
rulmaz, nk bunlar iin uzun sreli
bir inceleme tasarmnn hazrlanmas
gerekir. Bununla birlikte, lojistik ne
denlerden dolay gncel toplumsal a-
ratrma verilerinin byk ksm ancak
kesit analizine uygun decek biim
lerde toplanmaktadr. Ayrca bkz. yi
nelenen aratrmalar.
kestirim (projection) Kestirimin sos
yal bilimlerdeki anlam, mevcut veri
lerden gelecekte neler olacan n
grmek ya da bu konuda bir karsama
yapmaktr.
ketlenme-saldrganlk hipotezi
{frustration-aggression hypothesis)
bkz. saldrganlk
Keynesi iktisat (Keynesian econo
mics) ngiliz iktisat John Maynard
Keynes'in (1883-1946) yazlarndan
tretilen bir iktisat kuram ve politikas
yaklam. Keynes'ten nce, hkmet ailevi toplumsal alara dayanarak, a
ler, dzenlenmemi bir ekonominin ken
diliinden tam istihdama ve buna bal
olarak "dengeye yneleceini ngren
"laissez-faire iktisadnn argmanlar
na bakarak hareket etmeye eilim-
lydiler. Keynes ise General Theory of
Employment, Interest and Money'de
kr sosyolojisi
(1936), dengenin o noktaya varlma
dan nce salanabileceini, dolaysyla
tam istihdama ulamak isteyen hk
metlerin toplam talebi harekete geire
rek ekonomiye etkin biimde mda
hale etmelerini; tam istihdamn "enf
lasyonla sonulanmas halindeyse, top
lam talebi azaltmaya ynelik nlemler
almalarn ve her iki ynelite de vergi
politikas (mali politika), hkmet har
camalar ve para politikas (faiz oran
larnn deitirilmesi ve kredi arz) gibi
aralardan yararlanmalar gerektiini
savunmutu. Bat toplumlarnn oun
da kinci Dnya Sava'ndan sonra o-
tuz yl boyunca iktisadi politikalarn
temelini oluturmusa da, 1970'lerde
"durgunluun (ezamanl olarak reses-
yonun ve enflasyonun) ve buna bal
olarak "monetarist iktisadi kuramlarn
ortaya k Keynesilie meydan o-
kumutu. imdilerde modern iktisat i-
indeki balca anlamazln eksenini
bu iki yaklam arasndaki tartma o-
luturmaktadr.
kr sosyolojisi (rural sociology) Kr
sosyolojisi, "kentleme kartlndan
olduka gl biimde etkilenen ve
krsal topluma ciddi bir istikrar ve a-
henk atfeden stereotipik bir gr ret
mitir. Baz toplumsal zelliklerin e
hirlerden ziyade kylere zg olduu
iddias, toplumsal birliin farkl biim
leri arasndaki Gemeinschaft-Gesell-
schaft (cemaat-toplum) ayrm ere
vesinde Ferdinand "Tnnies tarafndan
ortaya atlmt. Daha sonralar Robert
"Redfeld ve baka yazarlar, krsal top
lumlarn (rnein) geleneksel ve sk
tmadan ziyade konsenssle, eriilmi
statler yerine atfedilmi statlerle z
gn bir yap sergilediini ileri sren da
ha basit bir gr benimsemilerdir.
Bu tr fikirler -kr sosyolojisinin ba
ta. Jeffersonc krsal yaam anlayyla
merulatrlan devlet politikalarn
kr toplumu
destekledii ABD olmak zere- ampi
rik bir kr sosyolojisinin temelini olu
turmutu. Kr sosyolojisi byk l
de, cemaatin ideal-tipik bir krsal ya
am biimini ne kadar yanstabildiim
kestirmeye ynelik etkin kant toplama
faaliyetlerinin ve pratikte, bu pastoral
gr zayflatan etkenlerin incelen
mesini ieren cemaat aratrmalarn
dan olumutur. 1945'ten sonra bu
yaklam, zellikle Birlemi Milletler
Gda ve Tarm rgt gibi uluslararas
kurulular da etkileyerek Amerika d
na yaylm; fakat asl ilgi alan hep
ileri sanayi lkelerindeki krsal gelime
olarak kalmtr. nc Dnya'daki
krsal deiimlerle ilgili incelemeler
deki kayda deer ilerlemeler, daha zi
yade geliine sosyolojisi ve kyl ara
trmalarna bal olarak ortaya km
tr. Kr sosyolojisi, sosyalist devletlerin
ynetimindeki lkelerde de hep ampi-
rist bir izgiye bal kalm, fakat bu l
kelerde krn korunmasna deil, krsal
dnm politikalarna hizmet etmitir.
Krsal yaam biimiyle ilgili bu fi
kirler 1960'lara gelindiinde artk g
cn kaybetme srecine girmiti. Os
car Lewis, Ray Pahl ve dier yazarlar,
krsal alanlarn varsaylan kra ait top
lumsal birlik, atma ve uyum biim-
leriyle ayrt edilen krsal yaamn zel
liklerinin artk kentlerde de yaygnla
tna iaret etmilerdir. Yine de, kr
sosyolojisinin anadamar inatla eski
paradigmaya balanm durumdadr ya
da soyutlanm ampirizmden biraz
daha ileridedir.
1970Merde, tarmsal kapitalist re
timin doas ve bu retimin krsal n
fus ile toplumun geneline yansyan
toplumsal sonular hakknda gelecek
vaat eden yeni almalar gze arp
mtr. Yeni bir tarm sosyolojisinin or
taya k, kent sosyolojisindeki ben
zer bir dnmle birlikte gerekle
mitir. Doal olarak bu paradigmatik
deiim pek ok yeni aratrma sahas
402
aar: rnein, bir retim faktr ola
rak topran zel niteliini, toprak
mlkiyetinin farkl modellerinin rol
n aratrmak ve krsal g yaplar ile
toplumsal tabakalama zerine ince
lemeler yapmak, vb. Fakat bu al
malarn nemli bir ounluu deter-
ministik karakterdedir ve krsal dei
imin toplumsal sonularn basit bi
imde tarmsal kapitalist geliimin var
saylan mantyla yorumlamtr.
Daha sonraki yllarda, tarmsal -
retimin tarihsel ve corafi bakmdan
deiken doas ve toplumsal sonulan
incelenerek bu tr basitlikler almtr.
Aratrma konular, tarm karmak
bir meta retimi sreci olarak tasavvur
ederek, kresel dzeyde organize e-
dilmi "gda sistemleri"ni, tarm i
letmelerinin roln (devlet politikalar
ve yeni teknolojilerin kullanmyla) ve
tarmsal kredi sistemlerini kapsamaya
balamtr. Ayrca kyl aratrmalar
ve gelime sosyolojisinden tretilen
kuramlar da canlanmtr ve gerek ev
re sorunlar gerekse tarmsal olmayan
kr ekonomisi gibi 1980'Ierde ortaya
kan konular, aratrma gndemini a-
dm adm geniletmektedir. Bu konuda
iyi bir bibliyografik deneme iin bkz.
Howard Newby, "Rural Sociology",
Current Sociology, 1980.
kr t o p l u m u (folk society) "Modern"
kent-sanayi toplumlarnn iktisadi ya
da toplumsal-kltrel zelliklerinin hi
birinin grlmedii varsaylan tm ta
rihsel dnemlerdeki "ilkel" tarm top
lumlarn anlatan bir terim. Kr toplu
mu kavram kuramsal ve ampirik ge
rekelerle, ayrca ideolojik yanll
nedeniyle sk sk eletirilmitir. Ayrca
bkz. kr-kent sreklilii.
kr-kent sreklilii (folk-urban con
tinuum) Kr toplumlarndan kent top
lumlarna geii anlatan bir kavram. To
plumlarn kendilerine zg toplumsal,

403
kltrel ve iktisadi zelliklerinin irde
lenmesi onlarn evrim izgisinde farkl
noktalara yerletirilmesi sonucunu ve
recektir. Ayrca bkz. kr toplumu.
k r k p e n c e r e l e r tezi {broken win
dows thesis) Dzensiz davranlar su
korkusuyla, ciddi su potansiyeliyle ve
Amerikan ehirlerindeki rmeyle
ilikilendiren bir tez. Bu tez sk sk
kamusal politikay belirleyen cemaat
i fikirlerin bir rnei olarak aktarl
maktadr.
Siyaset bilimci James Wilson ile
kriminolog George Kelling, Atlantic
Monthly'nin Mart 1982 saysnda,
"Broken Windows" baln tayan
ve semt politikalarnn, dzenin korun
mas ile su ilemenin nlenmesi ara
sndaki ban ak biimde anlalma
sna dayanmas gerektiini ileri srdk
leri bir makale yaynlamlard. Onla
rn grnce, sula mcadele etmenin
en iyi yolu, sutan nce gelen dzen
sizlikle mcadele etmekti. Semtlerin
ve sokaklarn grnmyle hi kimse
nin ilgilenmemesinin nasl dzensizli
e ve sua srklenebileceini akla
mak iin de krk pencereler imgesini
kullanyorlard: Krk bir iyeri pence
resi oradan geenlere bu iyerinin ba
nda kimse olmadn ya da ilgilen
mediini dndrecek, saa sola ta
atan ocuklar birka pencereyi daha k
racak, yine yoldan geenler bu kez so
kakla da hi kimsenin ilgilenmediini
dnmeye balayacaklar ve ok ge
meden o soka sadece ocuklar ve
sulular kullanacak, bu durum fahie
lii, uyuturucu satcln ve benzeri
karanlk ileri o sokaa ekecektir, ta
ki bir cinayet ilenene kadar... zetle,
kk dzensizlikler daha byk d
zensizliklere ve nihayet ciddi sulara
davetiye karmaktadr.
Bu analiz, kamuya ak yerlerdeki
dzensiz davranlarn (her trl kk
krp dkme eylemi, dilencilik, serse
krk pencereler tezi
rilik ve benzeri) denetim altna alnma
s halinde ciddi sularda kayda deer
bir azalma olaca dncesini ier
mektedir. Wilson ile Kelling bu d
nceden hareketle, semtlerde "cemaat
politikas oluturulmas" savunmak
tadrlar. Bu da yaya gezen polis devri
yelerinin arttrlmas (Britanya'daki "dev
riye polis" felsefesi) ve ancak 911'in
(Britanya'da 999) aranmasndan sonra
gelecek olan arabal devriyelerin azal
tlmas anlamna gelmektedir. Bu e
kilde, hukukun uygulanmas, ilenen
sulara tepki gstermenin bir arac ol
maktan ziyade, bir su nleme teknii
olarak grlmeye balayacaktr.
ABD'deki ehirlerde varolan su
problemiyle baa kmay temel alan
bu fikirler bir lde baaryla uygu
lanmtr. Bunun en dikkat ekici r
nei, trenlere yazlan yazlara, orta yer
lerde saa sola iemeye, her gn evin
den iine gidip gelenlere satalmasna
ve benzeri hareketlere kar "sfr tole
rans" politikasn benimseyen ve by
lece New York City metrolarnda ile
nen ciddi sularn saysn nemli l
de azaltan New York Transit Aut-
hority'sidir (Kelling bu kuruma da
nmanlk da yapmtr). Benzer giri
imlerle Amerika'nn dier ehirlerin
deki su oranlarnda ve yozlamann
nlenmesinde de kayda deer ilerle
meler salanmtr. Bunlardan en tipik
olanlar. Semt zleme programlar, k
k dzensizliklere kesinlikle tolerans
gsterilmemesi, "olaya dnk" (tepki
sel) politika belirlemekten uzaklap
"halka ynelik" (nleyici) politikalar
belirlemeye gei, genlerin yerel pro
jelerine polisin de katlmas, yetkilerin
tek tek polis memurlarna devredilme
si, nceliklerin belirlenmesine yurtta
larn da katlmas ve savclar, polis,
gzalt memurlar ve dier yetkililerle
ibirlii yaplmasdr (bkz. George Kel
ling ve Catherine Coles, Fixing Broken
Windows: Restoring Order and Reducing
kstlayc pratik
Crime in our Communities, 1996).
Bu stratejileri destekleyenler, bu
sayede ileri toplumlarda zgrlk ile
cemaatin atan talepleri arasnda iyi
planlanm bir zm getirildiini, bu
stratejilerin kamusal politikalarda ko-
mnal ykmllkleri yerine getir
mekten uzaklap, bireylerin haklar
nn azami dzeye karlmasna kayta
zorunlu bir dzeltici ilev grdn
ve temel zgrlklerden vazgemeden
kamusal meknlara yeniden sahip
kma yolunda etkili bir ara sunduu
nu ne srmektedirler. Bu stratejiyi e-
letirenlerin kayglar ise, bu yolla
kltrel oulculua hogryle yak
lalmasna kar potansiyel bir tehdi
din ortaya kacak ve yurttalarn, ken
di blgelerinde "dzeni yeniden sala
mak" zere (kendi anladklar biimde)
kafalarna gre fevri ve hukuk d ey
lemlere girimelerine bir meruiyet ka
zandrabilecek olmasdr. Ayrca bkz.
kriminoloji.
kstlayc pratik (restrictive prac
tice) Hukuka uygun olmakla birlikte,
serbest rekabetin snrlamalar ereve
sinde ileyen endstriyel ve ticari sz
leme veya dzenlemeler. Kstlayc
pratik teriminin kkeni siyasal ve y
netsel alanlarda kullanlmasna daya
nr, fakat yaygn biimde ii-iveren
ilikilerini konu alan almalarda da
kullanlmaya balanmtr. rnein,
kstlayc pratikler arasnda, mal, hiz
met ya da emek iin belirlenen fiyatla
r, arz edilen miktar veya arz koulla
rn sabitleyen szlemeleri sayabiliriz.
Kstlayc emek pratikleriyle ilikili
olarak, karar ve anlamalarn son dere
ce byk bir ksm, kurallarn ya da
prosedrlerin tketiciler ve toplumun
geneli asndan koruyucu nlemler o-
larak m. yoksa hakl gsterilemeyecek
ve ayplanacak snrlamalar eklinde mi
deerlendirildiini belirleyecektir. Bu
nun tipik bir rnei, istihdamn belirli
404
trlerinin belirli nitelik ve deneyimlere
sahip insanlarla ya da zorunlu sendi
kal iyerinin yeleriyle snrl tutulma
sdr. Ayrca bkz. endstriyel atma.
ksmi regresyon katsaylar [par
tial regression coefficients) bkz. reg
resyon
kyaslanamazlk (incommensurabi
lity) lm, "nesneler"i karlatr
mak iin tek bir srekli dizinin ya da
lein yannda ortak lme birimle
rine gereksinim duyar. Bu koullarn
olmamas halinde grnrdeki lm
ler kyaslanamayacaktr.
kzkarde okkarll (baldzla-
m a ) (sororal polygyny) bkz. okkar-
hlk
k i b u t i z m (kibbutzim) Filistin'deki
Yahudi yerleimcilerin kurduu, sos
yalist ve anarist ideallerden esinle
nen, almann ve ev ii dzenlemele
rin (ocuk bakm dahil olarak) ortak
laa paylald tarmsal yerleimler.
Kibutzlar daha sonra cretli emek kul
lanmaya ve srail'in iktisadi sisteminin
kk bir parasn oluturmaya bala
mlard. Kibutzlarn sosyologlarn il
gisini ekmesinin asl nedeni, eitlik
i komnal yaam dorultusunda de
neyler olmalardr (bkz. B. Bettelheim,
The Children of the Dream, 1969). Ay
rca bkz. komn.
ki-kare (chi-square) bkz. anlamllk
testleri
kilise (church) Bir kilise, yeleri tipik
olarak st ve orta snflardan gelen,
geni, brokratik ve hiyerarik bir din
sel rgtlenmeyi temsil etmektedir.
Kilisenin kendi rahipleri, zel ayinleri
ve resmi bir ayin kitab vardr. zel
likle ibadet trenine halkn katlm zo
runlu tutulmaz. Bu tanmlayc zel
likler, kilise kavramnn kullanlmasn
 kimlik
405

byk lde Hristiyan diniyle snr am-evresi modelinin paras olarak)

lamaktadr. Kilise mevcut toplumsal tm yaam kapsayacak ekilde genel-
dzenlemelere uyum salar ve devleti, letirmitir. Bu modelde, genlik dev
toplum zerindeki siyasal denetimin resi, potansiyel kimlik karklndan
aerekli bir kurumu olarak grr. nsan- oluan evrensel bir kriz dnemi olarak
Tar kiliseyle doar ve yeni doduklar tanmlanr. "Kimlik krizi" terimi son
zaman vaftiz edilerek kilisenin srekli radan yaygn kullanlan bir deyime d
yeleri olurlar. deal bir tip olarak ki nmtr.
lise ile "mezhep arasnda bir hayli fark Sosyolojik gelenekteki kimlik ku
llk vardr. Ayrca bkz. klt; tarikat. ram "sembolik etkileimcilikle ban
tldr ve William "James ile George
k i m l i k {identity) Kimlik teriminin Herbert "Mead'in tartt pragmatik
(aynl ve sreklilii ieren Latince "benlik kuramndan kmtr. Benlik,
idem kknden gelen) uzun bir tarihi insanlarn iletiim ve dil araclyla
olduu halde, yirminci yzyla kadar kendi doalar ve toplumsal dnya -
popler bir terim olarak kullanlmaya zerinde dnmelerini salayan, insana
balanmamt. Kimlik tartmalar e- zg bir yetenektir. Gerek James, ge
sas olarak iki biime brnmektedir: rekse Mead'e gre, benlik iki aamal
psikodinamik ve sosyolojik. ki gele bir sretir: Bilen, iteki, znel, yarat
nein de temel savlarndan birisi, kav c, belirleyen ve bilinemeyen "ben" (I)
ramla ilgili zc anlaylara iddetle ile dier insanlarca daha ok bilinen,
kar kmakt. zc anlaylarda, kim dtaki, belirlenmi olan ve toplumsal
liin tutarl ve yaam boyunca az ok aamay yanstan "beni/bana" (me).
ayn kalan esiz bir nve ya da z Burada zdeleme, isimlendirmeyle,
("gerek ben") olduu varsaylyordu. kendimizi toplumsal dzeyde kurgu
Buna karn hem sosyolojik hem psi- lanm kategorilere koymayla ilgili bir
kanalitik kuramlar, vurguyu deiik sretir (ve dil bu srete merkezi bir
derecelerde, kimliin yaratlm ve ku yer tutar). Erving "Goffman ile Peter
rulmu karakterine yapmlardr. Berger'in daha sonraki almalarnda,
Psikodinamik gelenek, *Freud'un, kimliin "toplumsal olarak ihsan edil
ocuun yabanc kiileri ya da nesnele mi, toplumsal olarak srdrlm ve
ri zmsemeye (ya da ie atmaya) ba toplumsal olarak dntrlm" bir
lad zdeleme kuramyla birlikte ey olduu aka ifade edilmitir (Ber-
ortaya kar. Psikodinamik kuram, psi ger. Invitation to Sociology, 1966).
ik yapnn srekli (ama genellikle a Toplum kuramnda "yapsalclk
tan) bir kimlie sahip nvesi olduu ve "post-yapsalclkla bantl olan
nu vurgular. "Psiko-tarihi Erik Erik- gelimeler, sembolik etkileimci kim
son, topluluk ile birey arasnda bir ba lik yaklamnn ayrlmaz paralar o-
kurarak, kimlii bireyin ekirdeinde, lan dil ve temsile olan ilgiyi daha b
ama ayn zamanda kendi komnal kl yk oranda paylarlar. Bununla birlik
trnn ekirdeinde "yerlemi" bir te, yapsalclk ile post-yapsalclk, kim
sre olarak grm; kinci Dnya Sa liin ekillenmesinde dilin ve temsilin
va srasnda, "kiisel aynlk ve ta kurucu, derinlere uzanan biimlendiri-
rihsel sreklilik duygusunu kaybetmi" ci roln daha fazla ne karrlar. Ge
hastalara gnderme yaparak "kimlik rek yapsalcln gerekse post-yapsal-
krizi terimini gelitirmi ve bu terimi cln temelinde, svireli yapsalc
daha sonra (kendisinin kurduu, insa Ferdinand de "Saussure'n kavrayla
nn sekiz yaam evresinden oluan ya- r vardr (bkz. Genel Dilbilim Dersleri
kimlik 406

[The Course in General Linguistic], Foucault'nun almalar, yeni lik

1949). Saussure, dilde anlamn, konu anlaylarnn temelini oluturan bir -
an ya da yazan znenin niyetiyle de eyi de ortaya koyar. Bu e, bizim -
il, gstergelerin etkileimiyle retil bireyler olarak- ok katl kimlikleri i-
me biimini vurgulamt. Dil, anlam selletirdiimiz konusundaki srardr.
reten, yaplam bir sistemdir. Saus Bu savn iki anahtar boyutu olduu
sure radikal bir formlasyonla, bireyi sylenebilir. Birincisi -ve Foucault a-
kendi kurallarna tabi klarak o ekilde sndan en nemlisi-, farkl sylemle
deil de bu ekilde konuturann dil ol rin fail ve kimlik asndan zel ve ge
duunu ileri srmt. Saussure'n di nel farkl konumlar dourduudur. Din
le bakndan, tm toplumsal ve klt le, devletle, sporla ya da tketimle ili
rel anlamlarn dil ya da daha genel ola kili sylemler, apayr ve genellikle e
rak temsil sistemleri iinde retildiini likili benlik versiyonlar retirler. Biz
ileri srmekte de yararlanlmtr. Ba bu perspektif iinde, kendimize dair
ka bir deyile, evremizdeki dnya ve eitli rollerle (sofu bir mmin olarak,
bizim bu dnya iindeki yerimiz, tem vergi mkellefi olarak, futbol taraftar
sil iinde anlam kazanmtr (anlaml olarak ya da hedonist olarak) ilikiler
klnmtr). Dolaysyla, nemli bir kurarz. kinci boyut, toplumsal pra
anlamda, bizim kim olduumuzu (kim tikler yelpazesi iinde barndrdmz
lik duygumuzu) ekillendiren, kiisel ok katl kimliklerin daha geni kap
niteliklere, yeteneklere ve davran bi saml kimlik yaplaryla ilikili oldu
imlerine atfedilen anlamlardr. udur. Burada genellikle deinilen -
Saussure'n ana fikirlerinden bes eler, snf, etnik kken, "rk", cinsiyet
lenen Fransz filozof Michel *Foucaull, ve cinsellik gibi yaplardr. Fakat bu
*sylem ya da sylem oluumlar ze farkl kimliklerin ayrk eler olma
rine almalarnda bu kimlik anlay dklarn, birbirleriyle etkileim halin
n daha derinletirmitir. Foucault'ya de olduunu ayrca not etmek gerekir.
gre, sylem belli bir nesne hakknda Catherine Hall'un Britanya'da on do
konuma, o nesneyi temsil etme ya da kuzuncu yzyl orta snf erkeklerine
bilme yollarn ekillendiriyordu. rne ilikin bir aratrmasnda gsterildii
in modern hapishanelerin ortaya k gibi, bu kesimin erkeklii yalnz snfa
yla ilgili almasnda, cezalandrmay dayal eilimlere bal olmakla ve bu
la ilgili sylemlerin (kriminoloji gibi) eilimlerle salanmakla kalmyor, ayn
sulular ile sulu zillin hakknda konu zamanda etnik kkenleri ("ngilizlik")
ma ve sulular ile sulu zihni tanma ve rklar ("beyaz olmak") da ciddi bir
hakknda apayr bir tarz yarattn sa rol oynuyordu (bkz. White, Male and
vunmutu (bkz. Hapishanenin Douu Middle Class, 1993). Bu rnekteki gibi,
[Discipline and Punish], 1977. nemli toplumsal cinsiyet, etnik kken ve rk
bir nokta, Foucault'nun bu sylemlerin paralara ayrlmam, i ie gemitir.
bir *failin varolmasn ve kimlik konum Kimliklerin i ie gemesi ere
larn saladn dnmesiydi. Sylem vesindeki baka bir gelime, kltrel
ler bunu hem bilen zne (uzman krimi kimliklerin melezlemesinin ne k
nolog) hem de bilinen zne (sulu) iin masdr. Melezlik, en nemli olarak "rk
yapyorlard. Anlalaca zere, kimli sal" ve etnik kimlikler asndan, kim
in hammaddesi sylemler iinde olu liklerin saf olmadn, karm, kayna
uyor, sonra bireyler tarafndan benim ma ve i ie gemenin rn olduunu
senip iselletiriliyor ve sre iinde bir gsterir. Kimlie bu adan bakn al
kimlik duygusunu ekillendiriyordu. tnda yatan da, kltrlerin karmas ve
407 kimlik

hareketidir. Burada n plana, modem imgesi eklinde tanr ve bu imge

dnyann ekillenmesine katkda bu tarafdan bir getalt anna gtrlr.
lunmu olan kltrel trafiin (kle ti Lacan'a gre, bu, ilk narsisist zde
caretinden amzdaki iletiim arala leme mei; gelecekteki tm zde
rnn dolamna kadar) eitli biimleri liklerin temeli ile prototipidir. Bu sre
kar, (rnein bkz. Paul Gilroy, Black cin merkezini oluturan paralanma ya
Atlantic, 1993). Kimliklerin bir sre da yanl tanma, Lacan'n gznde
iinde kaynamas ya da melezlemesi, rnek tekil eder; znenin, yabanc
bir kltrn ya da kltrel gelenein lam ya da merkezsizlemi bir de
bir dieri tarafndan *zmsenmesinin neyim, dsal "ideal ego" (ayna imge
rn olmayp, yeni bir eyin ortaya si) ile isellemi "ego ideal"i arasn
kmas anlamna gelir. Nitekim, klt daki bir blnme olarak grsel alanla
rel kimliin melezlemesiyle ilgili in kalc ilikisini kurar.
celemeler, diaspora kimlikleri zerinde Kimlik tartmalar sosyolojide hep
duran metinlerle yakndan bantldr. n planda olmu ve asli tema olarak
Diaspora, ilk bata Yahudilerin yery kimlik aray ya da benliin zl
znn her tarafna dalmasn anlat nn ilendii bir sr oyun ve roman
mak iin kullanlan, fakat artk bir dahil olmak zere ok geni bir litera
Zenci diasporasn, Afrika kkenli in tr dourmutur. Bu metinler, iyimser
sanlarn farkl ktalardaki hareketini ve ve ktmser eklinde iki ana kampa
gidi gelilerini anlatmaya balam o- ayrlabilir. yimserlere gre, modem
lan bir terimdir. Diaspora kimliklerini dnya, beraberinde, bireyselliin art
ite bu duygu, Salman Rdi'nin deyi n ve ok deiik kimlikler arasnda
iyle (bkz. Imaginary Homelands, 1991), seim yapma olanan getirmitir. By
"dnyada domu" olma, Bat'nin "i- lece insanlar kendilerini gerekletirme
inde" ama tamamen -veya yalnzca- asndan; gelenek, kltr ya da dinin
Bat'ya "ait" olmama duygusu ekil dayatmad bir i benlii kefetmek,
lendirmektedir. daha fazla bireysellik, kendini anlama,
Fransz psikanalist Jacques *Lacan esneklik ve farkllk arayna girebil
deiik bir kimlik anlayn ne kar mek iin daha fazla alan bulabilecek
mtr. Lacan, Freud'un almalarn lerdir. Buna karlk ktmserler, ya
Saussure'den yararlanarak gelitirmi banclam bir kitle toplumu portresi
ve kimliin paralanm, yabancla izerler. rnein psikodinamik gele
m boyutlarn vurgulamt. Lacan, nek, benlik ile kltr arasndaki snr
byk lde Freud'un narsisizm larn silinmesini ve narsisist kiiliin
zerine yazlarn titiz bir ekilde yeni ykseliini ne karrken, sosyologlar
den gzden geirerek, ocuun kendi paralanma, evsizlik ve anlamszlk do-
sine dair ilk duygusunun (ilk benlik nltusunda bir eilim grrler ve ben
saptamasnn), kendi ayna imgesi kar cilliin artmas yznden kamusal dn
sndaki hayali konumlanmda ortaya yada otoritenin yok olmasna yas tutarlar.
'ktn saptamtr (u denemesine Dolaysyla, modem sosyolojide ber
baknz: "The Mirror Phase as Forma rak bir kimlik kavram yoktur. Kimlik
tive of the Function of the T " , 1968). geni kapsamda ve esnek biimde, in
Lacan'n iddiasna gre, kendi yans sann kendi benlik duygusuna, kendisi
masna ya da annesinin gzlerinin i- hakkndaki duygular ve fikirlerine (r
inden yansm haline bakan ocuk nein "toplumsal cinsiyet kimlii" ya
kendisini yanl olarak, yan aynadaki da "snf kimlii" terimlerindeki gibi)
kimlik krizi
408

atf yaplarak kullanlmaktadr. Bazen, nemli geni apl toplumsal aratrmay

kimliimizin, iinde bulunduumuz ve
daha sonra iselletirdiimiz, toplum
sallama sreciyle ekillenmi olan top
lumsal rollere atfedilen beklentilerle
olutuu varsaylmtr. Baka bir var 1953'te de Sexual Beliaviour in the
sayma gre ise, biz kimliklerimizi da
ha etkin biimde, toplumsallama s
recinde veya oynadmz eitli roller
de bize sunulan malzemelerle kurarz.
te yandan Goffman'n almalarn
da, zellikle kimlik belirleme diye ad
landrlabilecek bir sre olan, kendi
mizi bakalarna karmak biimlerde
sunuumuzun ele alnd 777e Presen
tation of Self in Everyday Life'da (1959),
iki kampta da zmsz kalm olan
can alc bir sorun; kendimizi bakala
rna sunduumuz eitli maskelerin al
tnda sahici bir benlik ya da kimlik o-
lup olmad sorunu ortaya atlmtr.
Ayrca bkz. dnmsel modernle
me; kiilik; psikanaliz.
gerekletiren zoolog. Kinsey, 18.000
kiiyle grerek yrtt bu aratr
mada elde ettii bulgular 1948'de Se
xual Behaviour in the Human Male
Human Female adyla yaynlam; In
diana, Bloomington'da Kinsey Cin
sellik Aratrmalar Enstits'nn ku
rulmasndan sonra, bu yndeki ara
trmalara duyulan gvenin byk l
de artmasna katkda bulunmutu.
Yine de, rnein setii meklemler-
deki erkeklerin yzde 4'nn sadece
homoseksel ilikiye girdiini, erkek
lerin te birlik blmnn homosek
sel davranlar sergilediini iddia e-
den Kinsey'in bulgular tartmal ola
rak kalmtr. Ancak, P. Robinson'n
The Modernization of Sex'teki (1976)
tartmasnn ortaya koyduu gibi, bu
bulgularn nemli bir kltrel etki
yapt yadsnamaz.

k i m l i k krizi (identity crisis) Bu kav K i s h izelgesi, K i s h s e m e tablo

ram en eksiksiz biimde gelitiren kii su (Kish grid, Kish selection table)
Amerikal psikanalist Erik Erikson'- Anket aratrmalarnda yaygn biim
dur. Erikson kimlik krizini bir bireyin, de kullanlan, hane adreslerinden olu
psikolojik ve sosyolojik boyutlar i i- an bir rneklemle yola km g
e geen benlik duygusundaki bir kriz rmecilerin, her evden bir kiiyle g
iin kullanr. Erikson'a gre, bu tr rmelerini ngren basit ve kesin ku
kimlik krizleri, insann gelimesinin, rallar erevesinde gittikleri evlerin ka
toplumsal roln henz net biimde psnda fiilen kimlerle greceklerini
ekillenmedii, genliin ocuktan k seebilmeleriyle uygulanan bir teknik.
m, ama henz yetikin de olamam bir Bu teknik, belli bir adreste grme
evresini yanstan ergenlik aamasnda yapmaya uygun kiilerin ayak st bir
yaygn grlmektedir. Psikolojik a listesini karmay ve kap numarasna
dan bakldnda, insann gelimesinin gre bir seim yapmay ierir. Bir ha
ilk evrelerinin, zellikle cinsellik ve a- nedeki bireylerin hepsinin eit seilme
ile dnda mahrem ilikiler kurmakla ans olduu dncesine gre tasarla
ilintili olanlarn yeniden ilenmesi ge nan bu sistemin balca zorluu, hane
liimi tamamlayacaktr. (rnein bkz. deki kiilerin listesini karan kiinin
Erikson, Life Histoy and the Histori
genellikle grlecek kii olarak se-
cal Moment, 1975).
ilmemesidir (bkz. L. Kish, "A Pro
cedure for Objective Respondent Se
K i n s e y , Alfred (1894-1956) Kuzey lection Within the Household", Jour
Amerika'da erkeklerin ve kadnlarn nal of the American Statistical Associ
cinsel davranlarn konu alan ilk - ation, 1949).

409
kiiler aras karlatrmalar (in
terpersonal comparisons) bkz. refe
rans grubu
kiilik (personality) Sosyal bilimcile
rin bireyden sz ederken kullandklar
eitli kavramlardan biri (dierleri ara
snda "benlik ve "kimlik kavramlar
saylabilir). Kiilik kavramnn kkeni
Latince persona (maske anlamndaki)
szcne dayanr ve bir bireyi die
rinden ayrt eden, (bakalarnn deer
lendirmeleri veya yarglarna gre) az
ya da ok kalc zellikler kmesine i-
aret eder. Kiilik zelliklerinin, bire
yin iinde yaad zaman ve meknla
iliki iinde ekillendii ve hep birlikte
davrann temelini oluturduklar var
saylr. Bu noktada, kiilik terimi bi
reyden bir nesne (dsal deerlendirme
nesnesi) olarak sz ederken; benlik
kavramnn, bireyden zne (eylemin ve
kendini yanstmann kayna) olarak
sz ettiini hatrlatmalyz.
"Tutum gibi kiilik nosyonu da,
ncelikle bireysel davranlar nceden
tahmin etme ve aklama abasyla ve
bir bireyin herhangi bir durum ya da
ortama ne kattyla ilgilidir. Ancak
tutumlar nesneye zg (yani, belirli ki
iler ve eylere ynelik) iken, kiilik
terimi daha geni, daha genel ynelim
ve eilimlerden bahseder. Kiilik teri
minin temelindeki varsaym, davran
n iki faktrn (kiilik -ya da tutum
lar- ile durumun) bir ilevi olduu ve
bu iki faktrn greli nemlerinin du
ruma gre deitiidir. Baz durumlar
(herkeste panik yaratan bir sinema
yangn gibi) kiilik farkllklarn ne dii baarsyla belirlenir.
redeyse tamamen ortadan kaldrrken;
baka durumlar bu farkllklarn ye
ermesine olanak tanyabilmektedir.
Kiiliin kavramlatrlma ve l
lme biimleri inanlmaz derecede
eitlidir ve bu eitliliin temelinde,
kavramn yananlamlar arasndaki ge
rilim yatar: Bu, bir btn olarak tarif
kiilik
edilmesi gereken kendine zg kiilie
sahip her bireyin esiz olduu dn
cesi ile bir dizi insan zerinde standart
kiilik zelliklerinin aratrlmasna
dayanan "pozitivist bilimin, genelle
meler yaplmas dorultusundaki ta
lepleri arasndaki gerilimdir. Bireyi e
siz gren yaklam, odak noktasn e
siz bireyin tanmlanmas ve analizinin
oluturduu, kiilie dair "idiografk
bir yaklam nerir. kinci yaklam i-
se, vurgunun, bir dizi insann arat
rlmas ve ortak zelliklerinin incelen
mesine yapld nomotetik bir yakla
m ne srer. Bu genellikle, kiiliin
atomik ve paralanm modelleriyle i-
likilidir. te yandan, kiilikle ilgili
yaklamlarn ou hem genel kiilik
modelleri gelitirip hem de bireysel r
nekler zerinde durduklarndan, iki
yaklam arasndaki bu kartln bir
dereceye kadar aldatc olduuna dik
kat ekmeliyiz.
Freudyen kiilik kuram en yaygn
biimde, "Freud'un kendi klasik
rnekolay hikyelerinde (rnein Dora
ve Kurt Adam hikyeleri) olduu gibi
bireyin kiiliinin ayrntl olarak in
celenmesinde kullanlmtr. Fakat bu
ayrntl analizler genel bir kiilik ku
ramna dayanr ve bu kuramn en ok
bilinen versiyonu, id, ego ve spere-
godan oluan paral bir kiilik ya
ps izer. Davran; id, ego ve spere-
gonun glerinin birbirlerini karlkl
olarak, dinamik biimde etkilemele
rinin sonucudur ve bireyin kiilii, ya
amnn ilk be ylndaki psiko-seksel
geliiminin farkl aamalarnda gster
Freudyen kuramsallattrma, odak
noktas belirli bir birey olan klinik ko
ullarnda en etkin olandr ve bireyin
kiiliini ayrntl biimde tanmlayp,
incelemek iin gereklidir. Bu tanmla
ma ve inceleme esas olarak, tehise
ynelik grmeler ve terapilerdeki
gzlemler araclyla gerekletirilir.
kiisel belgeler
Bununla birlikte, yanstma testleri de
klinik koullarnda -kiilik dinamikle
rinin incelenmesine yardmc olmas
amacyla- yaygn biimde kullanlm
tr. Akademik psikolojjide nomotetik
yaklamlara daha sk rastlanr ve stan-
dartlandrlm kiilik llerinin geli
imine daha fazla odaklanlr. Yaygn
yaklamlardan birisi de zellik yakla
mdr. Kiilik zellii terimi, bir ki
ilik durumuna ya da mizaca (hareket
etme ya da tepki gsterme eilimleri)
gndermede bulunur ve zellik yakla
m, ana kiilik zelliklerini tanmla
maya, bireyleri bu zelliklere gre a-
klamaya ve bu zelliklerin davranla
ilikisini incelemeye alr.
Amerikal psikolog Gordon All-
port Personality (1937) adl alma
snda, gndelik yaamda bireyleri ve
gruplamalar betimlemekte kullanlan
muazzam sayda szc sralayarak
ve bunlar bir ortakduyuya, sezgisel bir
temele gre seerek, kiilik zellikleri
fikrini gelitirmi, bireyin esizlii ve
kiilik zelliklerinin karlkl ball
n vurgulamtr. Allport'un kayglar
nomotetik olmaktan ziyade idiografik
iken, Raymond B. Cattell ise, onun ak
sine, bamsz kiilik zelliklerinin ok
daha snrl listesi iinden bir seim
yapmak zere faktr analizini kullan
m ve bu zellikleri lmeye uygun
bir kiilik testi gelitirmi, kiiliin ift
kutuplu boyutlar olarak on alt zellik
(rnein, hakimiyete kar boyun e
me, radikalizme kar muhafazakrlk,
duygusal duyarlla kar kabalk)
kavramlatrmtr. Hans Eysenck ayn
dorultuda, kiilik faktrlerinin says
n azaltarak iki ana kiilik boyutuna,
dadnklk-iednklk ile nevro-
tizme iaret etmitir. Cattell ve Ey-
senck'in kulland faktr analizi tek
nikleri iddetle eletirilmi olsa bile,
onlarn rettikleri kiilikle ilgili kt-
kalem testleri yaygn biimde kulla
nlmtr.
410
Sosyolojinin kiilik incelemeleriy
le ilikisi ounlukla -dmanca deil
se bile- okanlaml olmutur. Durk
heim'n, intiharn kendine zg bir
sosyolojik aklamasn yapmann ge
rekli olduu sav, "psikopatik durum
lar" gibi psikolojik faktrler zerinde
durmay reddetmesine yol amtr.
Gemite kiilii, sosyolojiden ziyade
psikolojinin alanna ait grme eilimi
egemendi ve bunun pratikteki anlam,
gzlemlenen farkllklarn kiilikten
kaynaklanmadn saptamak iin top
lumsal anket aratrmalarna baz kii
lik llerinin katlmasyd. br yan
dan baz sosyologlar (zellikle Talcott
Parsons) kiilik ile toplumsal yap a-
rasndaki muhtemel ilikiyi ortaya
karmaya almlardr. Bu sosyolog
lar, kltr ve kiilii birbiriyle iliki-
lendiren kltrel antropologlarn a
lmalarndan (ciddi biimde Freudyen
kuramsallatrmadan etkilenen al
malar) hareketle, kiiliin toplumsal
gler tarafndan ekillendirilmesini ir
delemekle yetinmeyip, kiisel zellik
ler ile toplumsal rgtlenme (toplumun
geni bir blm ya da irket veya din
sel grup gibi daha snrl baz kurum ve
rgtler) arasndaki uyumu da incele
milerdir. Max Weber'in Protestan
Etii ve Kapitalizmin Ruhu (Protestan!
Ethic and the Spirit of Capitalism,
1905) adl eseri bunlardan birisi say
labilir. Ayrca bkz. kitle toplumu;
Kltr ve Kiilik Okulu; narsisizm;
otoriter kiilik.
kiisel belgeler (personal docu
ments) Kiisel belgeler, sosyal bilimler
iinde kullanlan ve kiinin yaamnn
bir blmn -ounlukla kiinin ken
di diliyle- kaydeden eitli belgelerdir.
Bunun en ak rnekleri mektuplar,
gnceler, biyografiler ve yaam yk
leridir, fakat fotoraftan mezartalarn-
daki yazlara kadar baka birok ey 1
kapsayacak lde geniletilebilir. (Bu
411
konuda son derece artc genilikteki
veri kaynaklar K. Plummer'n 1983'te
yaynlad Documents of Life'mda et
raflca tanmlanmtr.) Kiisel belge
ler, kiinin yaamnn znel boyutunu
yakalamaya alr ve *idiografik ara
trma stratejisinin bir paras olmas
dolaysyla olduka deerlidir. Bir a-
ratrmann genellikle ilk ve aklayc
aamalarnda yer verilmekle birlikte,
*kuram ina etme ve *yanllamaya
ynelik *rnekolay incelemelerinde de
bavurulduu sklkla gzlenmitir. Ki
isel belgeler zellikle ilk dnem Chi
cago Okulu sosyologlarndan bazlar
nn almalarnda poplerdi: rnein
Clifford Shaw ocuk sulular hakknda
pek ok yaam yks toplamken,
William Isaac Thomas ile Florian
Znaniecki'nin klasik incelemesi The
Polish Peasant in Europe and America
(1918) nemli bir yaam yks ol
mann yan sra bir dizi mektubu ince
lemektedir.
kiisel gelir (personal, income) bkz.
gelir dalm
kiisel k u r g u k u r a m (personal
construct theory) George Alexander
*Kelly'nin The Psychology of Perso
nal Constructs'da (1955) gelitirdii
bir sosyal psikolojik kuram. Bu kura
ma gre, "kiinin sreleri, gereklee
ceini umduu olaylar tarafndan psi
kolojik olarak kanalize edilir." *Feno-
menoloji, *sosyal kurmaclk ve sem
bolik etkileimcilik gibi bu kuram da,
insanlarn *anlamlar kurma yollarn
inceler. Ynelim gelecee dorudur.
yle ki, bir kiinin kiisel kurgulan
(bakalaryla yakn ilikilerini ya da
rol kurmalarn dzenledii kendine
zg kategoriler), gemite yaanm
benzer olaylardan hareketle gelecek
olaylara ynelik bir beklentidir. Kelly,
bu kiisel kurgular aratrmacnn g nemsiz zevkler elde etmeye alyor
znde a a vuran bir yol olarak
l
kitle toplumu
"repertuar izelgesi tekniini (daha
nceki "rol kurgusu izelge testinin
genelletirilmi bir biimi) tasarlam
tr. Bu teknikte, inceleme konusu kii
lerden tandklar *l kmeleri bir
dizi benzer iftler ve farkl bireyler
eklinde ayrmalar, sonra kendine z
g bir dizi ikili ayrm yaparak, olu
turduklar bu seimleri, gerekleme
sini bekledikleri olaylar erevesinde
aklamalar istenir. Daha sonra bu ay
rmlardan matematiksel olarak treti
len kategorilerin yapsnn, bireyin za
man iinde belirli bir anda kulland
psikolojik alann yapsyla uyutuu
gsterilir. Bu teknie balangta zihin
sel bozukluklarn saptanmasnda ba
vurulmu, fakat sonralar daha yaygn
biimde kullanlmaya balanmtr.
kitle iletiimi (mass communication)
bkz. iletiim; medya, medya sosyolojisi
kitle k l t r (mass culture) bkz. po
pler kltr
kitle t o p l u m u (mass society) Kitle
toplumunun modern grnm, 1830'-
larda demokrasinin srrn (kendisi bu
ifadeyi kullanmam olsa da) arayarak
Amerika Birleik Devletleri'ni dolaan
Fransz aristokrat Alexis de *Tocque-
ville'le balar. Tocqueville, Amerika'-
daki insanlarn fikirlerinin ve deer
lerinin benzerliinden ok etkilenmi
ve bylesi bir toplumun, kendisinin
"ounluun tiranl" olarak adlandr
d, kitle ya da sr zihniyetinin kur
ban olabilecei dorultusunda bir tah
minde bulunmutu. Tocqueville'in kla
sik kitle toplumu aklamas, daha son
raki tm toplum kuram tarihi boyunca
yanklanmtr: "...saylmas olanaksz
bir insan kalabal, hepsi eit ve birbi
rine benzer olan bu insanlar, srekli
yaamlarn besledikleri kk ve -
lar. Her biri -ayr yaayarak- geri kalan
Kitlesel Gzlem 412

herkesin kaderine yabanc. nsanln Mass Society'de hem muhafazakr hem

btn onlar iin ocuklar ve zel ar radikal kuramlarn kapsaml bir zetini
kadalarndan ibaret. Geri kalan yurt ortaya koymutur.
talara gelince, onlara yakn, ama onla Kitle toplumu terimi, esas olarak be
r grmyor; onlara dokunuyor, ama lirsizlii ve deer ykl karakteri yzn
hissetmiyor." den sosyolojide demode bir hale gel
On dokuzuncu yzyl sosyologlar, mitir. Ancak, Krishan Kumar, Chris
Tocqueville'in, sanayilemi toplumlarn topher Lasch, Peter Berger ve Robert
ortaya kmakta olan kltr hakkn Bellah gibi olduka farkl eilimlerde-
daki kayglarnn ounu paylamlar ki toplum kuramclar, byk lekli,
dr. Emile Durkheim, yeni dzendeki ileri derecede kurumsallam, gelenek
anomiyi tehis etmi, Max *Weber sel cemaat balarnn olmad toplum
brokrasinin l eline younlamtr. lardaki toplumsal ilikilerle kltrel an
Ferdinand Tnnies, Gemeinschaft und lamlar aratrmaya devam etmektedirler.
Gesellschaft (1887) adl eserinde - o -
lumsuz bir ekilde- Avrupa'da ortaya Kitlesel G z l e m (Mass Observation)
kmakta olan kalabalk, kentsel, kitle I937'de Britanya'da kurulan bamsz
toplumlar zerine eilmitir. bir toplumsal aratrma rgt. 1949
1950'lerde sosyologlar ve siyaset ylna kadar veriler toplayp, raporlar
bilimciler Avrupa ve Sovyetler Birli yaynlam ve bu tarihte sradan bir
i 'ndeki totalitarizmin yakn gemi piyasa aratrmas irketi haline gel
tarihini yazmaya balayana kadar, bu mitir. Kitlesel Gzlem, gnlk tutan
grler, elitist bir nostalji olarak de ve belirli talimatlar dorultusunda ken
erlendirilmi ve byk lde gz ar di toplumsal gzlemlerini kaydeden, tm
d edilmi veya reddedilmitir. Wil lkeye yaylm bir gnlller grubu a-
liam Kornhauser The Politics of Mass raclyla, tm bir toplumu kapsayan
Society''de (1959) topluluklarn akn dnyadaki en byk katlmc gzle
tya kaplarak istikrarl cemaatlerden mi organize etmitir (bkz. A. Calder ve
uzaklatklarn ve tek tip, deiken D. Sheridan, Speak for Yourself: A
deerleri yznden totaliteryan olarak Mass-Observation Anthology, 1984).
nitelendirilen kitlesel hareketlerin a kitlesel histeri (mass hysteria) n
rlarna son derece ak bir ruh haliyle sanlarn geni gruplar halinde, benzer
hareket etmeye yneldiklerini ne ve ou kez duygusal davranlar ser
srmtr. giledii psiko-sosyal bir fenomen. o
Max Horkheimer, Theodore Ador unlukla -olduka etnosantrist bir e
no ve Frankfurt Okulu'nun dier ye kilde- trans-kltrel psikolojide, n
leri (bkz. eletirel kuram,) dikkatleri c Dnya toplumlarndaki grup norm
ni, "kitle kltr"nn s ideolojik do larna uyma basksna gndermede bu
as zerine younlatrr ve bu pers lunularak kullanlmtr.
pektif dorultusunda eletirel bir lite
ratr gelitirirken, Herbert Marcuse'n klan (elan) Bir klan, genellikle egzo-
Tek Boyutlu nsan' (One Dimensional gam olan, soyunun ortak bir atadan
Man, 1964), kille kltrnn mutlak geldiini iddia eden ve bir totemle
hegemonyasn ve toplumsal deii temsil edilen, tek soylu bir akraba gru
min olanakszln ne srerek bu id budur. Klanlar ya anasoylu (ana klan)
diay en ileri boyutuna tamtr. Sal ya da babasoylu (baba klan) soydan
vador Giner ise 1976'da kaleme ald gelip, buna gre ya erkek ya da kadn
413
yelerinin ocuklarn ilerine alrlar.
Bir klan genellikle soylara gre bl
nr, bunlar da ortak bir atadan gelen
soyun kollardr. Klanlar zerine klasik
almalar unlardr: A.L. Kroeber, Zui
Kin and Clan (1917), Raymond Firth,
We, the Tikopia (1936) ve E.E. Evans-
Pritchard, The Nuer (1940). Ayrca
bkz. fratri.
klasik bilimsel y n e t i m o k u l u
(classical school of scientific mana
gement) bkz. idare kuram
klasik iktisat k u r a m (classical
economic theory) bkz. laissez-faire ik
tisad; Malthus, Thomas; Mill, John
Stuart; Smith, Adam
klasik k o u l l a n d r m a (classical
conditioning) bkz. koullan(dr)ma
klasik kriminoloji (classical crimi
nology) Kkleri on sekizinci yzyl
felsefesine dayanan klasisizm, gerek
sululuu gerekse su adaletinin sa
lanmasn aklclk, tercih yapma, so
rumluluk ve cezann caydrc gc il
keleri temelinde deerlendirmektedir.
Klasik kriminoloji genellikle Cesare
Beccaria'nn (1738-1794) almala
ryla (rnein Dei delini e delle. pene,
1764) birlikte anlmakta ve geleneksel
olarak, sulularn keyfi biimde ve hak
sz yere ar cezalara arptrlmas ve
ldrlmesine kar insani bir alterna
tif savunma izgisi olarak yorumlan
maktadr. Bu rasyonalist yaklamn -
zn oluturan dnce, idari anlamda
tekbimlilie ulamay amalayan gi
riimlerde bulunmak, suun yol at
objektif zararla orantl cezalar veril
mesini savunmak ve cezalandrmann
amacnn bedel detmek deil, caydr
mak olduuna duyulan inanc sergile
mekti. Demek ki birey ile toplum ara
snda bir toplumsal szleme yaplm
olduuna inanlmakta ve bu szleme
nin herkesin karna uyan, rasyonel
Klein, Melanie
bir anlama olduu dnlmektedir.
Bunun iin, szlemeyi ve bu ekilde
toplumun yasalarn ihlal etmek zgr
bir iradeyi ve tercihi, ama ayn zaman
da, toplumsal sorumluluklar yerine
getirmekte bir baarszl gsterecek
tir ve bu yzden, bakalar zerinde
caydrc bir etki yapaca dnce
siyle, toplum adna uygun bir cezayla
cezalandrlmaldr.
Ortodoks klasisizm, koullar dik
kate almad iin deil, ya suluyu ya
da suun ilendii ortam hesaba kat
mad; dolaysyla, hi deimeyen
veya sabit bir lye gre verilen ceza
adil olmayaca iin eletirilmitir. Bu
adan, rnein nedensellik sorunu (is
ter ortama bal ister biyolojik kkenli
olsun) ve klasisme zg zgr irade
rasyonalitesinin yerini, egemen bir
perspektif olarak eninde sonunda on
dokuzuncu yzyl pozitivist krimino
lojisinin almas gerektii gibi baka
etkenler gndeme gelmektedir (bkz.
pozitivist kriminoloji). Yine de klasik
perspektif zamanla yeni koullara a-
dapte edilmitir ve suun sorumluluu
hakkndaki tartmalar gibi baz alan
larda ada bir neo-klasik biimin h
l etkisini koruduunu grrz. Bu le-
nei deerlendiren en yeni alma iin
bkz. Bob Roshier, Controlling Crime:
The Classical Perspective in Crimino
logy (1989).
Klein, M e l a n i e (1882-1960) Buda
pete'de Sandor Ferenczi, Berlin'de
Karl Abraham'dan eitim alm, Avus
turya doumlu ikinci kuaktan bir psi-
kanalist. Melanie Klein 1926'da Lond
ra'ya tanm, Britanya Psikanaliz
Dernei'nin iinde Klein okulunun ku
rucusu olarak Britanya ve dnya psi
kanalizinin nde gelen isimlerinden bi
risi olmutu.
Klein'n teknik adan getirdii ye
nilikler, kk ocuklar oyun yerine
sze dayal serbest armla analiz
Klein, Viola
414

etmek, kar-aktarmn -analistin hasta lanm ama onun argmanlarnn pek

hakkndaki duygularnn- nemini ir ounu ncelemi, etkili bir aratrma
delemek ve psikotik analizi yapmakt. olan Women's Two Roles: Home and
Kk bebeklerin duygusal yaam ko Work'tu (1956, 1968).
nusunda Sigmund Freud'a kyasla da
ha gelikin bir kuram ortaya koymu k l i e n t e l i z m , klient-patron ilikisi
olan Klein'n argman, bebeklerin hep (clientelism, client-patron relationship)
sinin iki ekilde bydyd: Kt bkz. patron-klient ilikisi
duygularn d dnyaya yanstld ve
klinik d e p r e s y o n (clinical depres
daha sonra bir tehdit olarak algland
sion) bkz. depresyon
paranoid-izoid durum ile duygularn
kiilikte yeniden btnletirildii dep- klinik sosyoloji (clinical sociology)
resif durum. Delilik deneyimini, en a- Chicago'lu sosyolog Louis VVirth'n
zndan delilie srklenme gibi uzak 1931 'de, sosyologlarn sosyal hizmet
olarak grlen bir ihtimali herkes ya grevlileri, psikologlar ve psikiyatrist-
ar. Klein, Freud'un lm igds lerle birlikte klinik ortamlarda yrt
kavramna, onu ykc bir ekememez- tkleri almalarn anlatmak zere
lik (nefret) olarak grerek klinik bir ortaya att ve klinik psikolojiye ben
anlam yklemi ve bilind fantezi zeyen bir terim.
nin roln vurgulamtr.
Son yllarda toplumsal eletiride kliometri (cliometrics) Tarih dn
yararlanlmak amacyla Klein'n al cesi ile lme kavramn birletirerek
malarnn yeniden gndeme getirildii oluturulan ve ABD'de 1950'li yllar
ni gryoruz. rnein, bebein geli da gelitirilmi olup, Amerika ve Av-
mesinin ilk evreleri konusundaki ana rupa'daki tarihsel evrelerde hzla tar
lizinden modern kiiliin karakteristik tlmaya balanan, "yeni kantitatif ik
zelliklerini anlama (bkz. C. Lasch, tisadi tarih"e karlk gelmesi tasar
lanm bir terim. Kliometristler, sofis
The Minimal Self, 1984), sevgi-nefret
tike istatistiki teknikleri (regresyon a-
ilikisi konusundaki grlerinden ise
nalizi gibi) tarihsel verilere uygulu
eletirel kuram tamamlama abalarn
yorlar ve (bu konuda en ok beenilen
da yararlanlabilmektedir (bkz, C.F.
almalarn ikisindeki rnei aktarr
Alford, Melanie Klein and Critical So
sak) Amerikan Sava'ndan nceki
cial Theory, 1989). Klein'n en nemli
dnemde kleliin krlln hesapla
makalelerini bir araya getiren bir der
maya, Amerika'daki demiryollarnn
leme iin bkz. der. Juliet Mitchell, The
iktisadi bymeye katksn lmeye
Selected Melanie Klein (1986). Ayrca
alyorlard (bkz. R.W. Fogel ve S.L.
bkz. Nesne likileri Testi. Engerman, Time on the Cross, 1974 ve
Klein, Viola (1908-1973) 1939'da ml Fogel, Railroads and American Eco
teci olarak ngiltere'ye snm Avus nomic Growth, 1964).
turyal bir toplum kuramcs. Klein'in Kliometrik almalar ciddi tart
ikinci doktora tezi (I944'te London malar douruyordu ve bunun nedeni,
School of Economics'de hazrlamt) bir yandan (genellikle yeniden kurgu
The Feminine Character: History of lanan) saysal verilere ve ileri istatistik
an Ideology adyla yaynlanmt. An tekniklerinin (zaman zaman tartmal
cak en nl almas, Alva Myrdal'la bir ekilde) kullanlmasna genellikle
birlikte yrtt, ikinci dalga femi gvensizlikle yaklalmas, bir yandan da
nizmin ortaya kndan nce yayn en nemli almalarn kliometristlern
415
hipotezlerini ak *kar-olgusallardan
oluan bir kurgu biiminde dzenleme
leriydi. Kliometristler rnein u tr
sorular yneltiyorlard: "Demiryollar
yaplmasayd ne olurdu?" Ayrca klio-
metrist almalarn ou, *neo-klasik
iktisadn olduka dar kapsaml davra
n varsaymlar olarak kabul edilen
grlere dayanmaktayd.
Bugnden bakldnda, yeni kanti-
tatif tarihin aslnda tamaman yeni ol
madn grmek kolaydr, nk yir verilen isim. Kodlama pek ok ara
minci yzyl bandaki nde gelen ikti
satlar ile iktisadi tarihilerin pek o
u kantitatif tarihsel verileri ve neo-
klasik kuram zgrce kullanmlardr.
Bilgisayar teknolojisindeki gelimeler
le desteklenen geni apl verilerin kul
lanlmas modern tarihte artk yerle
mi bir uygulamadr. Gnmzde klio-
metri terimi, sosyal bilim kuramn ve
istatistiki analizleri tarihsel verilere uy
gulamaya ynelik sistemli abalar iin
hl kullanlmakta, fakat artk snrlar
kaln izgilerle belirlenmi bir okulu
anlatmamaktadr. imdilerde kliomet-
rik analizlerin, ok geni bir alana ya
ylm tarihsel analizlerde kullanld
n grebiliriz.
Kluckhohn, Clyde (1905-1960) Har
vard niversitesi'nde ders vererek bir
ok renci yetitirmi ve yazlarnda
antropoloji ile psikolojinin elerini
birletirmi olan bir Amerikal antro
polog. Kluckhohn'n en nemli eseri,
bycln, d toplumdan gelen bas
klarn yol at gerginlikleri kanalize
etmeye yaradn ileri srd Navajo
Witchcraft' dr (1944). Daha sonra,
Harvard'da disiplinler aras bir blm
olan Toplumsal likiler krssnde yl
larca Talcott Parsons'la birlikte al
mtr ve Parsons' Freud'un etkisinde
ki 1940'larn Amerikan kltr antropo
lojisini ciddiye almaya tevik ettii bi
linen bir gerektir. Ayrca bkz. Kltr
v
e Kiilik Okulu; by, byclk
kodlama
ve kara by.
k o d , k o d l a r (code, codes) bkz. geli
kin ve snrlandrlm konuma
kodlar; kodlama.
k o d l a m a (coding) Gzlemlerin, son
radan kantitatif bir analiz yaplmasn
salamak zere her bilgi parasna ya
da bir aklamann her kesitine bir say
veya sembol atfederek kategoriler ve
snflandrmalar haline getirilmesine
trma tipinde nemli bir yer tutarken,
onunla ilgili en yaygn dnce, kodla-
mann anket aratrmasnda asli bir e
olduudur. Kodlama ayrca, onunla bir
likte bir lme ilemi yaptmz iin,
lmn de nemli bir boyutudur.
Bunlar gstermek zere, toplum
sal bir anket aratrmasnda birisiyle
(ya da bir "denek'Me) yaplan bir anket
rneini dnebiliriz. ou toplumsal
aratrmada sorularn byk ounluu
kapaldr, yani verilebilecek yantlarn
kapsam nceden belirlenmitir. rne
in, bir anket aratrmasnda oy kul
lanma davranyla ilgili bir soru ("Ya
rn bir seim yaplsa hangi siyasal par
tiye oy verirdiniz?") yneltildiini d
nn. Bu soruya verilebilecek yantla
rn kapsam, aadaki gibi, sz konu
su ankette basl olacaktr:
SORU 15: Yarn bir seim yaplsa
hangi siyasal partiye oy verirdiniz?
1 Cumhuriyeti
2 Demokrat
3 Dierleri
4 Oy kullanmayacam
5 Bilmiyorum
Denek bu soruyu "Cumhuriyeti"
diye yantlarsa, grmeyi yapan kii
"Cumhuriyeti" szcnn yanndaki
1 rakamn daire iine alr. Bu hareketle
o soru kodlanm olur: Bu sorunun
kodlama
karlndaki tm "Cumhuriyeti" ya inandm iin," demise, denek Cum
ntlarna 1 deeri verilir. Tm yantlar
bu ekilde llecek ve sonunda bir
veri kmesine girecektir.
Fakat baz sorular da ak uludur;
yani, ok kolayca ngrlemeyecei i-
in, yantlarn kapsam nceden belir-
lenmez. rnein, oy kullanma davra
nyla ilgili yukardaki sorunun arka
sndan yle bir soru gelebilir: "Niin
Cumhuriyeti Parti'ye oy verirdiniz?"
Anketi yapan kiinin denein yantn
harfi harfine yazabilmesi iin sorunun
altnda uygun miktarda bo yer brakl
mtr. Aratrmac daha sonra, bir kod
lama erevesi belirlemek zere veri
len yantlardan bir rnei analiz etmek
zorundadr. Bu ereve farkl yant tip
lerini birbirinden ayrmann bir arac
ilevi grecektir. Yantlar iin aada lar ise nceden kodlanm soruyla (tek
ki gibi bir ereve tasarlanm olduu
nu dnelim:
Kod Kategori
1. Partinin belirli politikalarn
beeniyorum
2. Partinin ideallerini beeniyo
rum
3. Her zaman bu partiye oy veri
rim
4. teki partinin politikalarn
beenmiyorum
5. Partinin liderlerini beeniyo
rum
6. Hkmetin deimesini isti
yorum
7. Dier nedenler
Bu ereve daha sonra, dier tm
ak sorularn ereveleriyle birlikte,
deneyimli bir kodlaycya verilir. Kod-
layc, her denein soruya verdii yan
t okuyup, her yantta kod kategorile
rinden hangisine en ok yaklaldn
belirlemek zorundadr. rnein denek,
"Vergilerin azaltlmasna ve refah har
camalarnn kontrol altna alnmasna
416
huriyeti partinin politikasn temel a-
larak yant verdii iin, kodlayc 1 ra
kamn daire iine alacaktr. Anlala
ca zere, kodlama, verilerin ilenme
sinin ilk admdr.
rneklem anketlerinde kodlama ii
byk lde anketi yapan kiiye d
er, ama bir blm de, yetimi kod-
layclar tarafndan, grmeden sonra,
ofis kodlamas denilen srete yaplmak
zorundadr. Bir anketin kodlanmas i
lemi tamamen bitirilince, saysal kod
lar daha sonra analiz edilmek zere bir
bilgisayara yklenir. Her kodlama i
lemi (ister anketi yapan, isterse ofis
kodlaycs tarafndan yrtlsn) bir
ldr, yani, belli bir kurala gre, bir
yant iin bir say verilmesidir. Kural
bir yant verilebilir) ya da, kodlayc-
nn yant iin uygun kodu setii r
neklerde, ak ulu sorular iin kod
lama erevesiyle salanacaktr. Bu i
lem daha sonra bir lm hatasna yol
aabilir tabii. Grmeyi yapan kii
yanl rakam daire iine alabilir veya
kodlayc yanl kod ykleyebilir. Bu
nedenle, anketilerin ve kodlayclarn
almalarn kontrol etmek zere bir
editr grevlendirilebilecei gibi, ve
rilerdeki uyumsuzluklar (rnein, kap
sam d kodlar, ift kodlama, vb.) ara
trmak zere bilgisayar programlarn
dan yararlanlabilir. Bu yntemler veri
lerin gvenilirlii ve geerlilii ko
nusunda bir kontrol ilevi grrler.
Kodlama, anketlere verilen kar
lklarn analizi asndan asli bir yere
sahiptir. Bunun iin ou ankette, her
yantla bantl kodlar iin belli bir
yer ayrlr. te yandan kodlama, baka
trden bilgiler (derinlemesine gr
meler veya gzlemlenen etkileimler
gibi) iin de kullanlabilir; kodlama
ayrca, konuma analizinin nemli bir
boyutudur. Kalitatif kodlama, gazeteler

417
veya siyasal konumalar gibi zel ie
rikli iletiim aralar iin kullanldn luluun azalmasna olanak tanyan bir
da ierik analizi adn alr. Ayrca bkz.
hata (rnekleme ve rneklememe).
kodlama erevesi [coding frame)
bkz. kodlama
kolektif d a v r a n [collective behavi
our) Kolektif davranlarn tartmal
koullara ve durumlara gsterilen tep
kiler olarak ortaya kmasyla ilgile
nen, potansiyel adan ok geni yelpa
zeyi kapsayan bir inceleme alan. Bu
yelpazenin bir ucunda koordinasyonlu
ve rgtl toplumsal hareketlerin in
celenmesi yer alrken, br ucunda
yaygn davran kalplarnn, diyelim
kitlesel histeri olaylarndaki gibi, g
rnte kendiliinden ortaya kmas
ele alnmaktadr. Bu iki ucun arasnda
da, doal felaketlerle, ayaklanmalarla,
lin eylemleriyle, lgnlklarla, heves
lerle, modalarla, sylentilerle, patla
malarla, paniklerle ve hatta isyanlar
ya da devrimlerle ilgili tepkiler vardr.
Yukarda saylan fenomenlerin pek o
u bu szlkte ayr balklar altnda in
celenmitir. yleyse kolektif davran,
muhtemelen ok geni bir alan kapsa
yan bir terimdir, hatta bir anlamyla
tm sosyolojiyle btnyle bitiik bir
terim olduu bile dnlebilir.
Kolektif davranla ilgili ilk form-
lasyonlar kalabalk psikolojisi alannda
bulunabilir. Gustave Le Bon (The Crowd:
A Study of the Popular Mind, 1895),
kalabaln kendine zg (sui generis)
bir gereklik olduunu, nk "tek bir
varlk oluturup, kitlelerin zihinsel bir
lii yasasna gre ilediini ileri sr
mt. Le Bon, tm bireysel tepkilerin
kalabaln iinde kaybolduu, bylece
insanlara "her bireyin kendisini, bi
reysel eiliminden tamamen farkl bir
ekilde hissettiren, dndrten ve ha
rekete geirten" "kolektif bir zihin" or
taya kt grndeydi. Kalabalklar sosyolojik bir yaklam, Neil Smelser'in
kolektif davran
anonimliin varlyla (kiisel sorum
durum), bulama (fikirlerin grup iinde
hzla yaylmas) ve kiiliin bilind
ynlerinin ne kt bir kolay etki al
tnda kalabilme durumuyla ortaya
kmtr.
Kalabalklar, ayaklanmalar, ser
seriler ve benzeri kolektif rahatszlk
larla ilgili daha sonraki incelemeler
(bunlarn arasnda, rnein Gabriel
Tarde ile Sigmund Freud'un yazlar
vardr) Le Bon'un "bulama" hipotezi
ni gelitirmekten fazla bir ey yapma
mlardr. Freud, Le Bon'un kalabal
n zihniyeti tanmndan (kalabalklar
burada eylemlerinin sonularn hesaba
katmayan, deiken ve asabi, dikkatini
uzun sre younlatramayan, eletirel
ya da azimli davranamayan, duygula
rn, sihirli formllerin ve yanlsamala
rn abartt bir ar kudretlilik duygu
suyla hareket eden bir ktle olarak ta
nmlanr) yola kar ve grup katlmn,
gerek bireydeki gerekse primal sr
deki psikolojik igd-nesne ilikileri
kuramlarna dayanarak aklar: "Grup
oluumunun tekin olmayan ve baskc
nitelikleri, ki bu nitelikler onlara elik
eden telkin fenomenlerinin iinde ser
gilenir... ilk srden gelen kkenlerine
varana dek incelenebilir. Grubun lideri
hl, kendisinden korkulan ilk (primal)
babadr; grup hl kstlanmayan bir
gle ynetilmeyi ister; grubun ar
bir otorite tutkusu vardr... grup boyun
emeye susamtr. lk baba grubun i-
dealidir ve ego idealinin yerine egoyu
ynlendirir" ("Group Psychology and
the Analysis of the Ego"). Freud'a go
re, bu zellikler, bilin kayb, duygula
rn zihne egemen olmas ve kalabalk
larn dncesizliiyle birleince, "il
kel bir zihinsel faaliyete gerileme du
rumuna denk dmektedir".
Kolektif davran konusunda daha
kolektif emek
(bkz. Theory of Collective Behaviour,
1963) "deer eklenme emasidr. Smel-
ser'in emasna gre, kolektif davran
n belirleyicileri aadaki olay ve - kolektif e m e k (collective labour)
elerin art arda gelmesiyle ortaya k
maktadr: yapsal eilim (kolektif dav
rann meru grlmesini salayan ho- yan anlay. Marx, yabanclam e-
grllk); yapsal gerilim (ekonomik
yoksunluk gibi); genellemi bir inan
cn artmas ve yaylmas (rnein kit
lesel bir histeri, sanr ya da bir *sokak
eytannn yaratlmas); tetikleyici fak
trler (daha nceki genel inanc doru
layan zel olaylar); katlanlarn eyleme
geirilmesi (toplumsal bir harekette et
kili liderlik yoluyla veya bir irketteki
byk hissedarn hisselerini satmasyla
doan panik sylentileri trnden tek
bir dramatik olayla); toplumsal dene
timin ilemesi (toplumun geni kesim
lerinin nceki belirleyicileri engelleyip
durdurmak zere ortaya koyduklar kar
gc anlatan bir durum). Smelser'e
gre bu elerin sonuncusu zellikle
nemlidir, nk "kolektif davrana ve kt kaynaklar paylamak iin bir
dayal bir olay yaannca, bunun sresi
ve iddeti, toplumsal denetim unsurla
rnn tepkisiyle belirlenecektir."
Smelser'in altnc belirleyicisi, top
lumsal denetime, ilemsel (bilhassa eti
ketleme) sapknlk kuramlaryla ayn
nemi vermektedir. Daha genel olarak
etkileimci gelenek iinde de, toplum
sal tiplemeye ve toplumda rol model
lerinin yaratlp yaylmasna zel bir
nem verilmitir (rnein bkz. R.H. Tur
ner ve L.M. Killian. Collective Beha
viour, 1957). Bu kitapta, hevesler ve
modalar zerine ilk sosyolojik al
malardan birisini de bulabilirsiniz. Da
ha yakn zamanlarda ise. rgtl ko
lektif eylemlere (grevler gibi) giriil
mesinin zgl koullaryla ilgili ince
lemeler, Mancur Olson'un klasik ana
lizinden {The Logic of Collective Ac
tion, 1965) sonra aklc seim kura
mndan byk lde etkilenmitir. davranlarnda aklsallk (rasyonalite)
418
Ayrca bkz. alt-kltr; mbadele ku
ram.
Karl Marx'in, komnizmde retimin
nasl rgtleneceini gsteren top
mek zerine yazlarnda, insanlarn bir
birlerinden yabanclamasnn, varo
lularndan yabanclamalarnn doru
dan bir sonucu olduunu saptamt.
Yabanclamann almas, emein da
ha geni apl kurtuluunun bir paras
olarak "zgr ve birleik emek"in ya
ratlmasn; baka bir ifadeyle, devlet
teki asalaklarn ve bir i yapmayanla
rn, ya da sadece bakalarn kleletir
mek zere alanlarn ortadan kaldrl
masn gerektirecekti. Kolektif emek,
kapitalist retimdeki anariyi kaldra
rak ve insanlarn ynetiminin yerine
eylerin ynetimini koyarak, geni
kapsaml ve ibirliine dayal retimin
bir paras durumuna gelecekti. nsan
lar artk i kapmak, stnlk salamak
birlerine rakip gzlerle bakmayacaklar,
"kullanm deeri" dzleminde hakiki
ortak ihtiyalarn karlamak zere
kolektif biimde retim yapacaklard.
kolektif e y l e m (collective action) Bir
grubun (ya dolaysz biimde ya da bir
rgt araclyla) ortak karlar do
rultusunda giritii eylemler. Ortak
kar olan insanlarn bu dorultuda ha
reket etmelerini, szgelimi emeklilerin
daha yksek emekli ayl iin aba
gstermelerini, madencilerin yeraltn
daki alma koullarnn iyiletirilme
si iin eylemde bulunmalarn bekle
mek olduka mantkl bir durumdur.
Fakat yaanan deneyimler bunun her
zaman byle gereklemediini, belli
bir kolektif eylemden yarar salayacak
olan birok kiinin bu tr eylemlere
katlmay reddettiklerini gsterir. nsan
419
varsaymna aykr grnen bu tablo, si
yasetle ve toplumsal hareketlerle ilgile
nen renciler iin ciddi bir problemdir.
Mancur Olson 1965 ylnda The Lo
gic of Collective Action adn tayan
almasnda bu duruma bir aklama
getirmiti. Olson, eer insanlar, kendi
leri aktif olsunlar olmasnlar, tm gru
ba salanan ayrcalklardan yarar elde
edeceklerse, aklc zkarn onlar ge
nellikle eylemsizlie ittiini ileri sr
yordu. Daha kdemli olan yurttalarn
abalar sonucunda emekli aylklar art
trlrsa, kln bile kprdatmayanlar da
hil olmak zere bu durumdan tm emek
liler yararlanacakt. Olson bunu hazra
konma problemi olarak adlandryor,
kar gruplarnn ve toplumsal hareket
lerin daha ok sayda yurtta harekete
geirme yeteneini krelttii iin de -
zel bir nem veriyordu. Belli bir kar
grubu iindeki yurttalar daha yoksul-
sa, eylemlere katlmann maliyetleri
daha yksek olacak ve bu tablo onlar
daha da pasif kalmaya itecektir. Hazra
konma probleminin tek zm, sz
konusu hareketlerin katlmclara, ula
lacak hedeflerin dnda ekstra te
vikler sunmas olabilir. Bu tevikler ta
nnma ve prestij olabilecei gibi, eyle
me katlmann kendisinin psikolojik -
dlleri de olabilir.
Aklc seimin nitelii, Max We
ber'in bu problemle ilgili klasik yazla
rndan beri sosyoloji iin bir muamma
olmutur. Bu sreci modelletirmeye
ynelik bir giriimin rnekleri, aklc
hesapta ya da (somut toplumsal ortam
larda aktrlerin dllerini en fazlaya
karp maliyetlerini en aza drmeye
almalarn sergilemeyi amalayan)
oyun kuramdr. Yine de ok az sayda
insann, eylemlerini aklc seim mo
deline uyduracak kadar dikkatli, kont
roll ve bilgili olabileceini belirtme-
'|yiz (bkz. mbadele kuram). Cesare
ti ve ball yanstan hareketler, ce
haletten ya da itkiden kaynaklanan ha
kolektif temsiller
reketler gibi, aklc seimin aklayc
gcnn dnda kalmaktadr. Kolektif
eylemin sz konusu olduu geni a-
lanlar belli ki daha karmak akla
malar gerektirmektedir. Bu alanla il
gili iyi bir deerlendirme metni iin
bkz. Russell Hardin, Collective Action
(1982). Ayrca bkz. grev; isyan; snf
bilinci; snf kar.
kolektif m a l (collective good) bkz.
kamu mal
k o l e k t i f t e m s i l l e r (collective repre
sentations) Basit bir dille ifade eder
sek, kolektif temsiller, kolektif bir ya
pnn gelitirdii, tekil bileenlerine in-
dirgenemeyen fikirleri, inanlar ve de
erleri anlatr. Kolektif temsiller, Emi
le Durkheim'n toplumsal dayanma
kaynaklarn arama abalarnn da mer
kezinde yer alr. Durkheim The Ele
mentary Forms of the Religious Life'ta
(1912) kolektif temsillerin dinsel rit-
ellerin youn bir etkileimiyle yaratl
dn ve tekil aktivitelerden daha zen
gin bir ierie sahip olduklar iin,
doduklar gruptan zerklemeye ba
ladklarn ngrmektedir. Kolektif
temsiller dnyay dzenleyip anlamaya
yardmc olurlar, ama toplumsal iliki
leri ifade etmeye, sembolletirmeye ve
yorumlamaya da yararlar. Bu kavram
Durkheim'n daha nce ortaya att
"kolektif vicdan"n yerini almaktadr,
nk kolektif temsiller, toplumsal
eylemin iinde yer alrlar ve ona n a-
yak olurlar. Kolektif temsillerin gc
ya da otoritesi hepimizin iinde varol
malar, yine de bireye gre dsal bir
konuma sahip olmalarndan gelmekte
dir. Durkheim, byk deer dnm
lerini (Fransz Devrimi'nde Aydnlan
ma deerlerinin propaganda edilmesi
gibi) bu "bir araya gelme"nin gcyle
(ya da dinamik younlukla), dinsel dn
yann dind olan bireysel yaama b
rakp kolektif yaamda kk salmasyla
aklamt.
kolektif tketim
kolektif tketim [collective consump
tion) Kolektif tketim kavram, 1960'l
yllarn sonlar ile 1970'1 yllarda ge
litirilen neo-Marksist kent toplumu
kuramlarnn merkezinde yer alyordu.
Manuel Castells ve dierleri, ileri ka
pitalizmin, kolektif tketim aralarna
devletin giderek daha ok karmasn
gerektirdii grndeydiler. Yeterli
ldeki igcn yeniden retmek i- Parsons bir denemesinde ("The Distri
in artk bireysel tketim aralarnn
(yiyecek ve elbise gibi metalar) salan
mas yeterli deildi; eitim ve toplu ula
m gibi hizmetlerin salanmas da bir
gereklilikti. Ve bu hizmetler, bireysel
olarak tketilen mallardan ziyade ok
sayda insann kulland hizmetler ol
duklar iin kolektif biimde tketili
yordu. Kolektif tketimin belirli zel
likleri, bilhassa devletin bu sreteki
rol ve tketicilerin siyasal admlar i-
in sunulan frsatlar, kolektif tketim
kavramnn kent toplumu kuramlar a
sndan tad nemi gstermektedir. ibirlii halindeki bireylerin nc bir
Fakat daha sonralar, kolektif tke
tim ile bireysel tketim arasndaki ay
rm birok tartmaya konu olmutur.
rnein, eitim gibi hizmetlerin -yle
sunuluyor olsalar bile- "kolektif biim
de" nasl tketildiini anlamak zordur.
Dolaysyla kolektif tketim terimi, her
ne kadar piyasa yerine devlet kurulu
lar tarafndan dolaysz olarak salanan
hizmetleri (mallar deil), ya da en a-
zndan, devletin, rnein sbvansiyon
lar veya dzenlemelerle nemli lde
destek salad hizmetleri anlatsa bi
le, pratik kullanld ekliyle artk ok
kesin bir anlama sahip deildir. (Bu
anlamyla, aslnda bireysel olarak tke
tilen hizmetlerin kolektif biimde su
nulmasn gsterdii iin, kukusuz yan birey ve bireyin onuru karsnda top
l bir adlandrmadr.) Daha sonraki ya
zarlar, tketimin toplumsal dzeyde d
zenlenmesiyle ilgili daha karmak s
nflandrmalar gelitirmiler ve kent
politikasnn nitelii ile tketim di
limlerinin toplumsal tabakalamadaki
420
ve siyasal tutumlarn belirlenmesinde
ki rolnn analizinde bu snflandrma
lardan yararlanmlardr. Genel bir de
erlendirme iin bkz. Peter Saunders,
Social Theory and the Urban Question
(1986). Ayrca bkz. kent sosyolojisi.
kolektif ve b l t r c g (col
lective and distributive power) Talcott
bution of Power in American Society",
Structure and Process in Modem So
cieties, 1960), gcn ("A'nn B ze
rindeki gc"nn) bltrc ynle
rini, onun kolektif ynlerinden ("A ve
B'nin birleik gleri") ayrr. Blt
rc g, A ile B arasndaki iliki bir
sfr toplam oyununa benziyorsa, yle
ki katlmclar arasnda datlacak bel
li miktarda g sz konusuysa, bir -
yenin kazanaca gcn bir bakasnn
mutlaka g kaybetmesine yol aaca
durumlarda ne karken; kolektif g,
tarafa kar ortak glerini arttrabile
cekleri zamanlarda ortaya kacaktr.
kolektif v i c d a n (collective conscien
ce) Emile Durkheim'n "bir toplumun
ortalama yelerinde yaygn biimde
rastlanan inan ve duygular toplam"
eklinde tanmlad kolektif vicdan, top
lumun mekanik dayanmayla m yok
sa organik dayanmayla m ayrt edil
diine gre deien bir biim ve ie
rikten oluuyordu. Mekanik dayanma
toplumunda, kolektif vicdan kapsaml
ve glyd; insanlarn yaamlarnn drt
bir yann dzenliyor, eitli dinsel ya
da baka geleneksel yaptrm aralary
la onlar ayrntl biimde denetliyor,
lumun nceliini vurguluyordu. Fakat
Aydnlanma'yla birlikte kolektif vic
dan zayflam, daha az kapsaml, bi
rey zerindeki kontrol daha zayf, se-
kler hale gelmi ve spesifik kodlardan
ziyade genel bir kural dayatarak onay
421
bulmutur. Bireyciliin gelimesi, Durk
heim'n gr iinde ahlki bireycilik
de bulunmasna karn kolektif vicdan
sarsp zayflatmt. Durkheim'a gre
sz konusu zayflama organik dayan
maya geite, cezalandrc hukuk sis
temlerinin yerini onarc hukuk sistem
lerinin almas srecinde gzlemlene
bilirdi. Cezalandrc hukuk sistemleri
dayanmann kendisinin ihlalini ceza
landrrken, onarc olan sistemler top
lumdaki normal ilikileri ve toplumsal
etkileimi korumaya alyordu. Durk
heim'n argmanna gre, toplum a
pndaki kolektif bir vicdan blnm
bir toplumu birarada tutabilir; daha ok
farkllam bir toplum, odak noktalar
(en azndan Durkheim'n grnce)
mesleki gruplar ve ondan kaynan alan
zellemi normlar olan daha ok fark
llam bir ahlki bilinle birarada tu
tulabilirdi. Kolektif vicdan bylece, bir
sivil din olarak nihai ilkeleri ve ge
rekeleri salayan yaylm, soyut bir
"birey klt" haline gelir, fakat top
lumsal btnln tm arln ta Yine de yaplan sosyolojik aratrma
yamazd. Ayrca bkz. anomi; dinamik
younluk; iblm.
kolektivist r g t l e n m e l e r (collec-
vist organizations) bkz. kolektivizm
k o l e k t i v i z m {collectivism) Genel bi
imleri ve zel uygulamalar olan bir
terim. Kolektivizm terimi, en yaygn
kullanmyla, komnal mlkiyet ya da
devlet mlkiyeti ile retim ve datm
aralarnn kontrol edilmesini ngren
siyasal ya da sosyo-ekonomik kuram
veya pratikleri anlatr. Kolektivist r
gtlenmelerin pek ok rnei olduu
'in, bu terimin zel uygulamalar b
yk deiiklikler sergilemektedir.
Eski SSCB'de, kolektifler halinde
rgtlenmi iftiler son zamanlara ka
dar nemli bir toplumsal gruptu. Ko-
'ektif iftlikler emek girdilerini, sabit
kolektivizm
cret oranlarn kontrol altnda tutuyor
ve tarmsal retimin ieriini belirli-
yorlard. Kolektif iftliklerin pek ou,
Stalinist dnemde kyllerin ve ailele
rin sahip olduu iftliklerin zorla ko-
lektifletirilmesinin sonucu olarak ku
rulmutu.
in'deki tarmsal kolektiflerin ise
daha deiik bir tarihi vardr. in'deki
en popler emalardan birisi 1980'ler-
de kullanlmaya balanan "sorumluluk
sistemi"ydi; bu sisteme gre, tek tek
haneler eklinde deerlendirilen kyl
ler, topran teknik adan hl kolek
tife ait olduunu, ama kendi kullanm
lar iin hanelere tahsis edildiini gs
teren bir szleme imzalyorlard. Bu
szlemeler, rnein aletlerin ve dona
nmn temin edilmesi, vergilerin den
mesi ve retim kotalarnn yerine geti
rilmesi konularnda iki tarafa da y
kmllkler getirmekteydi. Tito d
nemindeki Yugoslavya'da da zellikle
ilgin bir kolektivite biimi (ekonomi
de iilerin zynetimi) uygulanmt.
lar, etkinin iletme iinde kuramsal a-
dan demokratik biimde datlmas
nn, i Konseyleri'nin gerek gcy
le badamadn, bu gcn pratikte
byk oranda sembolik kaldn aa
karmtr.
Liberal ve baka izgilerdeki bi
reycilik kuramlarna ynelik kolektivist
eletirinin vurgulad noktalar, pazar
ilikilerinin rekabeti olduu, dolay
syla blc bir eilim tad ve bi
reyler, eer ilkesel olarak hepsi de va
him sonular douran talihsizliklerle ba
a kmak istiyorlarsa, kendi aralarnda
kurmalar gereken komnal balar yk
tdr. rnein toplumsal refah kuram
clar, hibir ekilde kstlanmayan ser
best mbadelenin, aka ihtiyac olan
lara barnak salayamayan konut paza
rnn kantlad gibi, eitli refah prob
lemlerine yol at grndedirler.
Refah devletinin en nl kolektivist
kolektivizm
savunmalarndan birisi, refah sistemle
rinin dierkml temel alan argman
larla savunulmas gerektiini ileri s
ren Richard Titmuss (bkz. The Gift Re
lationship, 1970) tarafndan yaplm
tr. Titmuss'un argman, insanlarn
refah, karmak bir karlkl ilikiler
andan treyen bir hak ya da yetki ol
maktan ziyade, yabanclardan gelen bir
hediye, toplumsal dayanmann bir i-
fadesi gibi alglamalar gerektii y
nndeydi. Bunun iin, kan balar r
neini ele alrken, metalarn "en kutsai
olan kann ticarilemesi durumunda,
bireyler arasndaki ahlki balarn z-
kara ve pazar fiyatna dayal hesap
larla tamamen lekeleneceini savunu
yordu. Titmuss'un belirttii gibi, "bu
balar, herhangi bir parasal karlk
istemeden ya da beklemeden, insanla
rn gelecekte de dierkm biimde dav
ranmaya ve ihtiya duyuyorlarsa bir
hediye vermek iin zgrce bir araya
gelmeye istekli olduklarna duyulan i-
nancn bir gstergesiydi. Bylece, ge
lecekteki tanmadklar yabanclarn dav
ranlarna gvendiklerini ifade ederek,
Hobbes'un insanlarn igdsel bir ah
lk duygusundan yoksun olduklar ek
lindeki tezini reddetmi oluyorlard."
Refahn, ayr konumlardaki bireyleri
birbirine balayan ortak deerlerin bir
ifadesi olduunu dnen bu cemaati
gr, refahla ilgili, yurttalk kura
mndan tretilen daha bireyselci anla
yla kar karya konulabilirdi. Daha
bireyselci olan gr, refah kaynakla
rnda hak talep eden iddialarn, liberal
demokrasilerin nitelii olan hukuksal
ve siyasal haklarn bir uzants sayl
d, dolaysyla kolektif refahn liberal
oulculuk kuramyla tamamen uyum
lu olduu dncesini iermekteydi.
Refah devletleri basite piyasalarn ek
lentileri; yani, karlkl ykmllklere
ve alverie dayal bireyselci ilkelerle
hareket eden. aklc yoksunluk-hafif-
letici kurumlar ve politikalarn somut
422
ifadeleridir. Oysa cemaatilik, yakn
komnal balar besleyen bir toplum
sal dzen grnn somut ifadesidir.
1990'h yllarn balarnda, "cema
atilik" terimine esasen Amerikal sos
yal bilimcilerden oluan, liberalizm ve
liberteryanizm felsefelerine dman
lkta birleen kk bir grup sahip
kacakt. Bu hareketin nde gelen kuru
cularndan birisi sosyolog Amitai Et-
zioni'ydi (bkz. The New Golden Rule:
Community and Morality in a Democ
ratic Society, 1966). Etzioni, kapitalist
Bat'nn ileri sanayi toplumlarnn "ge
mi azya alm ahlki karkln ve
toplumsal anarinin skntlarn yaa
dn, nk bireylere ok fazla z
grlk tannrken, ayn lde sorum
luluk verilmediini savunmaktadr. Et
zioni ile dier cemaatiler, daha fazla
sorumluluktan ve daha az haktan yana-
drlar; ayrca, ilenen sulardan ar
tketime kadar her eyin sorumluluu
nu ailedeki ahlki gerilemeye (bunu da
byk lde kadnlarn ev dnda a
lmalarnn giderek artmasna) bala
may tercih ederek, toplumsal sorun
larla ilgili ekonomik aklamalar yap
maktan kanrlar. Etzioni, bu duru
mun, ocuklarda "etkili kiilik oluu-
mu"nu engelleyen, genellikle "ocuk
lar iin kpek kulbelerinden fazla bir
anlam tamayan ocuk bakm evlerine
daha fazla gvenmeye neden olan ve
bunlara bal olarak su ileme eili
mine, uyuturuculara ve erken yata
cinsel ilikiye kar direnecek ahlki
szgeten yoksun bir gen kuak do
uran bir sorun, bir "ebeveynlik eksik
lii" yaratt grndedir.
Cemaatiler kendilerinin 1950' 1er
tarz bir iblmne (formel ilerin er
keklere verilip, kadnlarn tekrar evle
rine dnmeleri) geri dn savunduk
larn reddedip, bir dizi "aile yanls
uygulama ve politika" nermektedirler.
Etzioni'nin "anlamal evlilik" (iftler
den ikisinin de ocuklarn doumundan
 komuta ekonomisi
423

sonra ayrlma konusunda ayn haklara k o m p r a d o r {comprador) Asl anlam

sahip olduu bir aile) dncesi bun "satn alc" olan ve in kysndaki ti
lardan birisidir. Cemaatiler daha ge caret evlerinde araclk yapan yerli tc
L
nel olarak da, 'cemaat"in ortak yarar carlar anlatmak iin kullanlan Porte
saptad ve yelerini ortak yarara gre kizce bir terim. Bu terimin geniletil
davranmaya ikna ettii bir toplumsal d mi biimi olan "komprador burjuva
zenden yanadrlar. Bu ekilde, (diye zi" ise, yabanclarn karlarn gzete
lim) daha gvenli araba kullanmadan rek ibirlikilik yapan ve ulusal ekono
yana olan argmanlar ahlki bir gce minin gelimesiyle hibir ekilde ilgi
sahip olduklar iin toplum nezdinde lenmeyen toplumsal snf iin kulla
baarl olacaklardr. nlan bir terimdir. Komprador burjuva
Cemaatiler Amerika (Etzioni, Clin zi, genellikle ulusal ekonomiyi geli
ton ynetimlerinin politika danman tirme potansiyeline sahip olduu d
lar arasnda yer almtr) ve Britanya'- nlen "ulusal burjuvazi" snfyla kar
daki (yeni i Partisi'nde cemaati fi karya konur.
kirlerin bir hayli tutulduu sylenmek
tedir) toplumsal politikalar etkiledik k o m p r a d o r b u r j u v a z i {comprador
leri iddiasndadrlar. rnein cemaat bourgeoisie) bkz. k o m p r a d o r
politikas, cemaati ideallerle tutarllk
tayan bir politikadr. Cemaati gr k o m u t a e k o n o m i s i (command eco
leri eletirenler ise, onlarn savlarnn nomy) Kendisiyle ilintili bir zellik o-
hem belirsiz hem de naif kald kan- lan planl ekonomiyle kartrlmamas
sndadrlar. Anne babann uzun sre i- gereken bu paradigma, Sovyetler Bir-
e gitmedii ya da izinli olduu zama lii'nin neo-Stalinist, merkezden yne
nn parasn kim deyecektir? Cemaat" tilen ve devlet mlkiyetindeki ekono
*homofobi ya da rklk gibi deer misini anlatr. Makro-ekonomik politi
leri benimserse ne olacaktr? ki anne- kayla, iletme dzeyindeki faaliyetlerle
babal aile ve mr boyu evlilik ideal vc hanelerin istihdam ve tketim ko
lerini kabul etmeyip, sadece nasihatle nusundaki davranlaryla ilgili baz ya
ikna edilemeyenler ne olacaktr? Ce da tm kararlar merkeziletirmeye a
maati toplumsal politikalarn, niyet lp almamalar erevesinde ko
olarak olmasa bile fiilen otoriter bir ni mnist iktisadi sistemlerin iine yer
telik tad da baka bir iddiadr. Ay letirilebilecei bir sreklilikten bah
rca bkz. hediye ilikisi; krk pence sedilebilir. Devrimden sonraki Rusya'
reler tezi; k o m n . da varolan tipteki ekonomi 1918-1921
yllarda bir i sava gereiyle yz y
ze gelmi ve yukarda anlan alanlarda
Kollontay, A l e x a n d r a (1872-1952) ki tm kararlarn merkeziletirildii bir
Devrimci Rusya'nn nde gelen femi sava komnizmi politikas benimsen
nistlerinden olan Kollontay, daha ok miti. Komuta ekonomisi makro eko
snf ile devrimci faaliyetleri kadnn ro nomiyle ve iletmelerle ilgili kararlar
lne ve annelie balamaya almt. merkeziletirmekte, fakat hane davra
Her zaman tartma yaratm bir insan nlarn kapsayan yerel kararlar iin
olan Kollontay, sosyolojide en ok, cin belli bir hareket alan brakmaktadr.
sellik ve ak konusundaki zgr dn Pazar sosyalizmi denilen politikada ise
celi, radikal analizleriyle dikkatleri ze bu alanlarn nde de, devlet mlki
rine toplamtr. Bu konuda yararl bir yeti korunmasna ramen, adem-i
deerlendirme metni iin bkz. Beatrice merkeziyeti bir izgi benimsenmitir.
Pamsworth, Alexandra Kollontai (1980).
komn
Planl (ya da "idare edilen", "yneti
len", "pazar d i i ) ekonomilere atfedi
len patolojilerin pek ou, aslnda yal
nzca bu zgl komuta ekonomisi bi
iminde grlmektedir. Ayrca bkz.
Stalinizm.
k o m n (commune) Komn terimi, ya
yaam ve yaplan ii paylaan bir grup
insan, tek tek yelerin ideal bir top
lum grnden yola karak yeni bir
toplumsal dzen kurmaya altklar
topyac bir topluluu; ya da ilkin
Fransz Devrimi srasnda, 1792'de bir
kantonun bir alt birimini gstermek -
zere kullanlan idari bir blgeyi anlatr.
1793-1794 Jakoben rejiminin benim
sedii sonraki kullanm ise, 1871 Paris
Komn gibi baka isyanc organlar
ve talya dahil olmak zere baka l
keleri kapsayacak ekilde geniletil
mitir. Komn terimi, savatan sonraki
dnemde in'deki topraa bal idari
birimler ve srail'deki kibutizm iin
de kullanlmtr.
Fakat sosyolojinin komnlere duy
duu ilgi, asl olarak ilk anlamdaki ko
mnde; yeni, ortaklaa paylalan. *e-
itliki yaam ve alma ilikileri ya kooperatifleri ve hasta bir komu iin
ratma abas anlamnda younlamtr. yemek yapma (bir aile iindekine ben
Bu deneylerin gndeme getirdii sorun
lardan birisi, davran kalplar ile g
ilikilerinin (cinsiyete dayal olanlar
gibi) toplumsal bakmdan daha eitlik
i bir ortamda ciddi derecede dnp
dnmediidir. Andrew Rigby (Alter
native Realities, 1973), komnlerle il
gili alt maddeli, yararl bir tipoloji kul
lanmtr: Kendini gerekletirici ko
mnler, komnal grup balam iinde
ki bireyler olarak potansiyellerini ek
siksiz biimde gerekletirerek, yele
rine yeni bir toplumsal dzen yaratma
frsat sunarlar: birbirlerini destekleyen
komnler, yelerinin genel olarak dn
yada yaayamadklar dayanma duy
gusunu canlandrmaya alrlar; aktvi-
sit komnler, yelerine d dnyadaki
424
toplumsal ve siyasal faaliyetlere katl
malarn salayacak bir kentsel zemin
sunarlar; pratik komnler, amalarn,
en azndan ksmen, yelerine saladk
lar ekonomik ve dier maddi amalar
la tanmlarlar; teraptik komnler, is
minin de akla getirdii gibi, zel ihti
yac olduu dnlen yelerinin ba
klmasn ve onlarla ilgilenilmesini sa
larlar; dinsel komnler, yeleri tarafn
dan esas olarak dinsel erevede ta
nmlanrlar. Bu kategoriler elbette bir
birlerini dlayc zellikte deildir.
k o m n a l r e t i m sistemleri (com
munal production systems) Bazen for
mel retim ile maliyetleri stlenenle
rin, bu abalar karlnda sembolik,
maddi olmayan karlklar bekledikleri
aile (hane) retimi sistemi arasndaki
geni boyutlu alveriler iin kullan
lan bir terim. Bebek bakma evreleri
ve araba havuzlar (bazen yar yarya
para ilikilerine gre iledikleri iin
formelliin eiinde olan ve belirli bir
zaman dilimi boyunca eit deerler de
i toku edilmezse bozulan bir yar
dmlama biimi), evleri iyiletirme
zer bir mbadele biimi) bu etkinlikler
arasnda saylabilir.
komnist anarizm (communist
anarchism) bkz. anarizm
k o m n i z m (communism) Kkleri
Fransz Devrimi'ne dayanan ve insan
toplumunun, dorudan reticilerin ya
da iilerin ekonomik kaynaklar ze
rindeki ortak mlkiyeti temelinde r
gtlenebileceim ngren siyasal
reti. Komnizm kuram sistematik bi
imde 1840'l yllarda, insan toplumu
nun bir dizi tarihsel aamayla ya da
retim tarzyla gelitiini, kapitaliz
min gelimesi ile ii snfnn rgtl
faaliyetleri sonucunda, tarihin doruu
olarak bir komnist toplum ya da 1
425
devletinin ortaya kacan ileri sren
Kari *Marx ile Friedrich Engels tara
fndan gelitirilmitir. Marx aslnda, ko
mnist toplumun ierii konusunda ok
genel bir saptamada bulunmakla yetin
miken, daha sonraki yazarlar onun g
rn uyarlamlar ve komnist top
lumlarn rgtlenmesinde devlete mer
kezi bir nem atfedip, tam komnizme
geilmeden nce olduka uzun bir sos
yalizm dneminin yaanacan ileri sr
mlerdi. Bu nedenle SSCB, in Halk
Cumhuriyeti ve Kba ile Vietnam'daki
gibi daha yakn zamanlarda kurulan ko
mnist rejimler genellikle "devlet sos
yalizmi" diye adlandrlmaktadr. Bu yo
ruma gre, "devlet sosyalizmi" rejim
leri, zel mlkiyeti kaldrp ekonomiyi
devletin denetimine alarak sosyalist prog
ramn sadece bir parasn hayata ge
irmilerdi. Fakat siyasal demokrasiyi
getiremedikleri iin gerekten sosyalist
(ya da komnist) olarak grlmyor
lard. Yalnz bu rejimler bazen pek uy
gun olmayan bir ekilde devlet kapi
talizmi etiketiyle anlmaktadrlar. ki
terimin de bulutuu nokta, bu top
lumlarn Marx'in topyac komnist
fikirlerinin olduka gerisinde kaldkla
rnn; genellikle, devletin brokratik
elifinin bir eit kapitalist snf ilevini
grd, son derece merkezilemi ve
demokratik olmayan bir siyasal aygt
yarattklarnn kabul edilmesidir. Ayr
ca ve bu alandaki terminoloji karmaa
sn daha da arttracak biimde, bu re
jimlerin "brokratik sosyalist" ya da
"devlet tekelci kapitalizmi" toplumlar
diye adlandrlmasna rastlanmtr. Ko
mnist hareketi ve komnist toplumlar
anlatan en iyi tarih almalarndan bi
risi Fernando Claudin'in Kominten'den
Kominfonn'a Komnist Hareket (The
Communist Movement: From Comin
tern to Cominform, 1975) adl eseridir.
Marksizm iinde, sosyalist devrim
lerin yaplmasndan sonra komnizmin
niin baarya ulaamad konusunda
Konfyslk
gelitirilen kuramlarda, d kapitalist
devletlerin basks, devrimlerin yapl
d toplumlarn greli gerilii, gei
srecini kendi karlar dorultusunda
durduran ve saptran bir brokratik kat
mann ortaya kmas gibi elere dik
kat ekilmitir. Marksist olmayanlar da
komnizm terimini, komnist partisi
nin ynettii her toplum ile byle bir
toplum yaratma zlemi iindeki tm
partiler iin kullanmlardr. Dolay
syla ou sosyolog, karar alma yetki
sinin kk ve ie kapal bir liderler
grubunda topland, devletin ekono
miyi egemenlii altna ald, her trl
bamsz siyasal ve toplumsal faaliyet
lerin snrland ve u anda liberal de
mokrasilerde grlenden daha youn
bir baskyla ynetilen komnist toplum
lara, nemli denebilecek siyasal ve i-
deolojik alardan kapitalist devletler
den daha farkl gzlerle bakmtr. te
yandan, birbirine zt gibi grlen bu iki
sistemin ekonomik temellerinin pratikte
ne lde ayr olduu her zaman hara
retli tartmalara konu olmu ve baz
yazarlar, ileri boyutlara ulam sana
yilemenin teknolojik gerekliliklerinin
retim birimi ve retimin rgtlenmesi
dzeyinde byk benzerlikler dour
duunu iddia etmilerdir.
Komnizme eletiriyle bakanlar bu
tr toplumlar totaliter olarak nitelen
dirmeyi seerlerken, daha sempatiyle
yaklaan analistlerin bu toplumlar iin
de bamsz siyasal faaliyet olanaklar
bulunduuna arlk verdikleri ve bu ola
naklarn 1980'lerin sonlarnda SSCB'nin
ve onun Dou Avrupa'daki uydularnn
dalmas noktasna kadar srekli ge
litiini vurguladklar grlmtr. Ay
rca bkz. reel sosyalizm.
K o n d r a t i e f f dalgalar (Kondratieff
cycles) bkz. iktisadi evrim
K o n f y s l k (Confucianism) M..
altnc ve beinci yzyllarda Konfii-
konjonktr 426

ys'n kurduu, dinsel eler barnd rol oynadn ileri srmtr (yalnz
ran bir yaam felsefesi. Konfys bu yorum, Max Weber'in The Religion
lk in'de esiz bir etkiye sahipti, ama of China'Aak\ grleriyle elimekte
bir renme kayna ve etik bir yasa dir). Baka yorumcular da, Japonya'
olarak Kore, Japonya, Vietnam, Hong nn ve Dou Asya'nn yeni sanayile
Kong, Singapur ve Tayvan gibi lke mekte olan lkelerinin son zamanlar
lerde de etkili olmutur. daki iktisadi bymesinin arkasnda
Konfys (M.. 551-479), siya Konfysln uyumu, otoriteye
sal iddetin ve toplumsal dzensizliin saygy, sadakati, hayrseverlii, meri-
hakim olduu bir ada uyum ve d tokrasiyi, okur yazarl ve aratrma
zen iin atlmas gerekli admlar cl stn gren bak asnn yatt
n iddia etmektedirler.
retmiti. Konfys'n (izleyicileri ta
rafndan Analects'Az derlenmi olan)
retileri, Han hanedannn (M.. 206 k o n j o n k t r (conjuncture) Yapsalc
- M.S. 220) hkm srd yzyllar olarak adlandrlan Marksistlerin, be
da in'de devletin Ortodoks dini haline lirli bir toplumda ve o toplumun belirli
gelmi ve 1911'e kadar bu konumunu bir annda siyasal-iktisadi ve zellikle
muhafaza etmiti. Konfyslk, soy snfsal ilikilerin somut durumunu an
luluun mirasla deil, doru ritelleri latmak zere kullandklar ("zgl ta
uygulayarak ve evlada yarar dindar rihsel konjonktr" ifadesinde olduu
lk edimleri, karlkllk ve dorulukla gibi) terim.
elde edilebileceini retiyordu. K
konsenss, toplumsal konsenss
kler (teba veya olan ocuklar) b
(consensus, social consensus) Konsen
yklerine (yneticiler, babalar) sayg
ss terimi, yaygn biimde gr birli
gstermeli, bykler de kklere se
ine varlm bir konumu, sonucu ya
vecenlikle ve iyilik dnerek yakla
da deerler kmesini anlatr ve normal
malyd. Bu fikir, "Konfysln
olarak ya grup dinamiine ya da ka
ikinci aamas" diye tanmlanan Men-
muoyunda genel bir anlama olmasna
cius (M.. 371-289) tarafndan, insan
gnderme yapmak zere kullanlr. Fa
larn znde iyi olduunu (ilk erdem
kat buna ek olarak, konsenss terimi,
fikri), halklarn adaletli davranmayan
en eksiksiz biimde Talcott Parsons'
hakimlerine isyan etmelerinin hakl bir
n yazlarnda gelitirilmi olan norma
eylem olduunu ngrecek ekilde ge
tif ilevselciliin zgl biimiyle bir
niletilmitir. Yalnz hemen belirtmek
likte anlmaya balamtr (rnein
gerekir ki, isyan hakl gren yorum,
bkz. The Social System, 1951).
mparator'a sadakatin hibir ekilde tar
Toplumsal dzen problemine sos
tma konusu yaplamayaca Japon
yoloji kuram asndan bakldnda,
ya'da asla kabul grmemitir.
bu disiplinin tarihinde genel olarak iki
Konfyslk, bir din olarak g farkl yaklam bulmak mmkndr (bu
nmzde sadece Gney Kore'de aktif yaklamlardan birisi atmay ve bas
olarak uygulanmasna ramen, yukar ky vurgularken, dieri normlar ve de
da sz geen lkelerin etik, hukuksal, erlerde anlama biiminde belli bir
siyasal ve eitim sistemlerini ciddi de toplumsal konsenss bulunduunu var
recede etkilediine kuku yoktur. Ro sayar). Deer konsenss toplumsal d
bert Bellah (Tokugawa Religion, 1957), zenin temeli saylrken, asl aklayc
Konfysln modern Japonya' odak noktas, normatif ilevselcilerin
nn gelimesinde, Protestan etiinin nemli bir vurgu yaptklar bir faaliyet
Kuzey Avrupa'daki rolne benzer bir olan aile araclyla gerekletirilen
427
toplumsallama srecidir.
1960' 11 yllarda konsenss okulu
ile atma okulu arasndaki tartma
dan bahsetmek dettendi. Konsenss
okulunun taraftarlar, her trl toplum
sal determinizmi eletirme ve onun ye
rine, toplum kuramnn bireysel eylem
dzeyinde maksat ile tercihi iinde ba
rndrmas gerektiini savunma eili-
mindeydiler. Dolaysyla, toplum da
zaman iinde o toplumun kendi fertle-
rince gelitirilip kurumsallatrm bir
deerler ve normlar sisteminin ifa
desi olarak grlmeliydi. Bu dorultu
da Parsons'n kendi yazlarnda, "en
tegrasyonun toplumun dzgn biim
de ilemesinin drt anahtar koulundan
biri olarak aktarlmasna rastlarz. a
tma kuram, konsensse dayal top
lumsal dzen grnn kanlmaz aydnlatmaya katkda bulunduu g
olarak kart bir izgisini oluturuyor
du ve 1950'lerin sonlan ile 1960'larn
balarnda Parsonsc ilevselcilie kar
t bir tez olarak gelitirilmiti. Bu yak
lam da, ortaklaa paylalan normlar
ve deerlerin toplumsal dzenin temeli
olduu varsaymn reddetmekte ve bu
nun yerine, gerek siyasal gerekse ikti
sadi adan atan karlar arasndaki larnn ve saniye olarak konumalarn
g dengesine arlk vermektedir.
konsenss k u r a m (consensus the
ory) bkz. ilev; konsenss
konstrktivizm (constructivism) bkz.
toplumsal kurmaclk
konuma analizi (conversation
analysis) Gerek ortamlardaki konu
malar bir inceleme nesnesi olarak g-'
ren, ayrca bu konumalara, konuma
ya katlanlarn rolleri, toplumsal ili
kileri ve kendi aralarndaki g iliki
lerinin bir penceresi ilevini ykleyen
bir aratrma yntemi.
Byk lde etnometodolojiden ve
sosyo-dilbilimden tretilen konuma
analizi, konumann toplumsal yaamn
temel faaliyetlerinden birisi olduu ve
konuta gre snflandrma
toplumsal yaamn byk blmnn
konumalarla dzenlendii nclnden
yola kmaktadr. Bu yzden konuma
analizi, iletiimin byk oranda dzen
li bir ekilde srmesini salayan temel
kurallar saptamak zere konuma ka
lplarn kaydeder ve szl etkileimle
rin -genellikle l gruplar veya ok k
k gruplar iindeki konumalarn- ya
ps, seyri ve dier ayrc zelliklerinde
odaklanr. Bu analizde, tartmann ko
nusu not edilir, ancak konu nemsiz de
olabilir ve (ierik analizinde grld
gibi) analizin temel birimi konu deil
dir. Bu alandaki aratrma bulgular
nn, insanlarn birbirleriyle etkileimle
rinin gerek gerek yaamn anlalma
syla, gerekse aratrma amal gr
melerle ilgili olan birok gizli ynn
rlmtr.
Konuma analizi normalde konu
malarn teybe ya da videoya kaydedilme-
siyle balamakta, bu kaytlardaki bilgi
ler (rnein, bir insann dierinin sz
n ka defa kestii, konumalarn nasl
balatld, konuma srasnn nasl da
tld, ara srelerinin, suskunluk an
saylmas gibi) daha sonra ayrntl a-
nalize tabi tutulmaktadr. Bu analizin
en iyi uygulayclarn (Emmanuel A.
Shegloff ve Harvey Sachs gibi) ve bel
li bal temalar tantan mkemmel bir
giri metni olarak John Heritage'n a
da etnometodolojide ampirik aratr
mann eitli boyutlarn inceleyen de
nemesine bakabilirsiniz (der. A. Gid
dens ve Jonathan Turner, Social The
ory Today, 1987).
k o n u t (housing) bkz- sosyolojik ko
nut incelemeleri
konuta g r e snflandrma (hou
sing class) John Rex ile Robert Moo-
re'un 1960'larda yrttkleri, Birming
ham'da ehir iinde bir blge olan
kooperatif
Sparkbrook'la ilgili bir aratrmadan
kardklar bir kavram (bkz. Race,
Community and Conflict, 1967). Bu a-
ratrmada, kentteki toplumsal gruplar,
kt kaynaklarn datlmas temelindeki
bir mcadeleye gre kavramsallatrl-
mtr ve asl odaklanlan konu, arzu
edilen banliy konutlarndan fayda
lanmaktr. Birmingham'da etnisite, hem
piyasada yaratlan dezavantajl durum
lardan hem de kamu sektrndeki ko
nut tahsisatnda brokratik bir dzen
leme yaplmasndan dolay, sz konu
su konutlardan faydalanma durumunu
belirleyen kilit elerden biriydi. (eh
re dardan genler, ev satn almak i-
in kredi talep edecek kadar byk ve
garantili bir gelir dzeyinden yoksun
lard. Ayrca, ncelikli iskan nitelen
dirmesi araclyla yerel otoritenin ko
nut projesinin dnda braklmlard
ve bu da onlar, ehir iinde zel arazi
sahiplerinin kiraya verdii, standardn
altndaki ve ok sayda kiinin bir ara
da oturduu blgelerde ikmet etmeye
zorlayordu.) Bu mcadelenin sonucu,
farkl konut snflarnn olumas er
evesinde ifade edilmitir. Yalnz bu
rada snf terimi, ortak yaam ansla
rna dayal olan Weberci anlamda kul
lanlmaktadr.
Konuta gre snflandrma kavram
pek ok eletiriye maruz kalmtr. ti
razlardan birisi, konut piyasasndaki
konumun aslnda emek piyasasndaki
konumla; yani, retim alann iaret e-
den toplumsal-snfsal konumla belir
lendii eklindedir. Buna benzer bi
imde, eletirel yaklaan baka yorum
cular da, konut sahibi olma mcadele
sini belirleyen statyle ilintili avantaj
lar ve dezavantajlar bulunduunu, et
nik gruplarn karlat gerek prob
lemlerin bu durumdan kaynaklandn
savunmulardr. Baka bir eletiri, Rex
ile Moore'un "kentlerdeki toplumsal
etkileimin altnda yatan temel srecin,
az bulunan ve istenilen konut tipleri
428
iin yrtlen rekabetten olutuu" do
rultusundaki nermesini hedef almtr.
Bu gr, teki bir deer sistemini (ban
liy ideali) varsaymaktadr, oysa (son
raki ampirik aratrmalarn ortaya koy
duu gibi) byle bir ey mmkn de
ildir. Farkl sonular, farkl konut ter
cihleriyle yaam tarzlarn (en azndan
ksmen) yanstyor olabilir. te yandan,
eletirilerin ou da, toplumsal grup
lamalar iin derecelendirilmi bir s
nflandrma yapmay amalayan giri
imlerde ortak olarak grlen problem
leri; zellikle, kategorilerin nasl belir
lendiini ve u anda ayn konumlarda
olan insanlar iin farkl baar ans o-
laslklarnn nasl bir araya getirilece
ini ele almaktadr.
Konuta gre snflandrma kuram
n kentsel toplum kuram asndan e-
nine boyuna irdeleyen bir metin iin
bkz. Peter Saunders, Social Theory and
the Urban Question (1981), rkla ilgili
literatr erevesinde deerlendiren bir
metin iin de bkz. Michael Banton,
Racial and Ethnic Competition (1983).
k o o p e r a t i f {co-operative) Sosyaliz
min baz adem-i merkeziyeti biimle
rinde grlen, ama kapitalizmde de ba
arl biimde uygulanan, kapitalist
sisteme alternatif bir rgtlenme bii
mi. ki tr kooperatif vardr: ilerin
zynetiminin bir biimini oluturan re
tici (ya da ii) kooperatifleri ile m
terilerin alveri miktarna bal ola
rak krdan pay aldklar tketici koo
peratifleri. Kooperatif hareketi on do
kuzuncu yzyln balarnda Britan
ya'da Robert Owen ile Fransa'da Char
les Fourier'nin gelitirdikleri fikirlerle
domu ve daha sonra tm dnyaya ya
ylm, bilhassa ABD'de byk baar
kazanmtr. Kooperatiflerin deiik bi
imleri arasnda, tarm kooperatifleri
(rnlerin pazarlanmas, ilenmesi ve
satlmasna ynelik), perakendeci firma
larn kurduu toptanc kooperatifleri,
 korporasyon toplumu, korporatizm
429

mterek sigorta irketleri, kredi ve ban nedensel bir ba yoksa, o zaman bu

ka kooperatifleri, tketici mallar ma korelasyonun aldatc olduu sylen
azalar, grup sal ve tbbi projeler mektedir: Bu durumda iki deiken de
saylabilir. Tarihsel olarak bakldnda, nc (nceki) bir deikenden etki
kooperatifler genellikle uzun dnemli ya lenebilecektir. Ayrca bkz. ok dei
trmlara fon toplamakta, krn yeterli bir kenli analiz; erisel iliki; iliki kat
orannn yeler arasnda pay edilmek saylar; nedensel modelleme.
yerine yeniden yatrma dntrlme
sinde, kooperatif dncesinin demok k o r e l a s y o n , aldatc (correlation,
ratik idealleri ile ynetim iinin gerek spurious) bkz. aldatc korelasyon
tirdii uzmanln ve elitizmin uzlat- k o r p o r a s y o n gruplar (corporate
rlmasnda glk yaamlardr. groups) bkz. korporasyon toplumu
korelasyon {correlation) Bir dei korporasyon toplumu, korpora
kenin miktarnda grlen bir deiik t i z m (corporate society, corporatism)
lik, baka bir deikenin miktarnda o- Bu terimler, iktisadi, toplumsal ve si
nunla karlatrabilir bir deiiklikle yasal karar retme srelerine, byk
birlikte grlyorsa ve ilk deikenin mik lekli korporasyon eklindeki organi
tar deimeden dier deikenin mik zasyonlarn karlarnn yn verdii bir
tar deimiyorsa, o zaman bu dei toplum tipini anlatr. Kendi karlar do
kenlerin birbiriyle ilikili olduklar rultusunda ortaklaa hareket eden insan
sylenebilir. Bu iliki bazen, on doku gruplarna rnek olarak, irket grupla
zuncu yzylda mantksal kantlarla il rn, meslek rgtlerini, sendikalar
gili temel tasarmlarn birounu dile ve bask gruplarn verebiliriz. Sos
getirmi olan John Stuart Mill'in ge yologlar ise dikkatlerini genellikle e-
litirdii terminolojinin ardndan (bkz. konomik irketler, zellikle yirminci
A System of Logic, Ratiocinative and yzyl iinde ortaya km olan byk
Deductive, 1843) ezamanl varyasyon okuluslu irketler zerinde ve bu ir
yntemi olarak da adlandrlmaktadr. ketlerin ekonomiyi ne lde denetim
Korelasyonlar (deikenlerdeki dei leri altnda tuttuklarnda ya da demok
iklik oranlar arasnda srekli bir oran ratik srelerle ne kadar denetlendikle
tnn sz konusu olduu rneklerde) do rinde younlatrmlardr.
rusal olabilecei gibi, (bir deikenin
deiim orannn dier deikendeki imdiye kadar toplanan kantlar,
deiim oranyla artan ya da azalan bir irketlerin pazarda ciddi bir gcnn
orantnn sz konusu olduu rnekler bulunduunu, yalnz pazar rekabetinin
de) erisel de olabilir. Ayn ekilde, ko ve devletin bu gc snrlayabilecei-
relasyonlar pozitif (bir deikendeki ar ni gsterir. irket gruplar birbirlerine
tn dier deikendeki artla birlikte bamldr. 1970'li yllarda, devletin
grld) olabilecei gibi. negatif (bir yan sra iktisadi karar retme srele
deikendeki artn dier deikende rine dahil olan iveren birlikleri ile sen
ki azalmayla birlikte grld) bir i- dikalar arasnda korporatist bir ilikinin
liki de olabilir. Negatif korelasyonlara hkm srd iddia edilmitir. Kor
bazen ters korelasyonlar ad verilirken; poratizm zellikle Bat Almanya'da. s
pozitif korelasyonlarn bazen dorudan ko kandinav lkelerinde ve daha az lde
relasyonlar diye adlandrld grlm Britanya'da grlmt. Korporasyon-
tr. ki (ya da daha fazla sayda) dei lar biimindeki gruplarn, kendi yele
ken birbiriyle ilikiliyse, ama aralarnda rini denetim altnda tutmann karln
da, ulusal politikayla ilgili kararlarn
korporatizm
alnmasnda sz hakkna sahip olduk
lar syleniyordu. Sendikalar konusun
da ise, korporatizmin ii snfnn *tm-
lemesinin bir biimi ya da iilerin g
cnn bir ifadesi olup olmadna ili
kin olarak bir hayli tartma yaplm
tr. Fakat 1980'lerin ar ekonomik at
mosferinde, korporatizm, zellikle Bri
tanya'da, sendikalar siyaset sahnesin
den neredeyse tmyle dlandklar
zaman, hemen hemen tamamen orta
dan kalkmtr. John H. Goldthorpe'un
derledii ve 1945'ten sonraki ada i-
leri kapitalist toplumlarda grlen si
yasal ve endstriyel atmalarla ilgili
bir dizi mkemmel karlatrmal in
celeme temelinde kaleme alnan dene
meleri bir araya getiren Order and
Conflict in Contemporary Capitalism
(1984), eitli korporatizm yorumlarn
enine boyuna irdeleyen bir almadr.
Korporatizm kuramlarnn, onlar,
yirminci yzyln banda Roma Kato
lik Kilisesi, talyan Faist Partisi ve
baka evrelerce benimsenip dile geti
rilen normatif kurama dayal korpo-
rasyon devleti grnden ayrmak iin
bazen "neo-korporatizm kuram" ek
linde adlandrld da belirtilmelidir.
k o r p o r a t i z m (corporatism) bkz. kor-
porasyon toplumu
koullan(dr)ma (conditioning)
Davran psikologlarn, renmede
uyaran-yant (Stimulus-Response) mo
delleri erevesi iinde kullandklar
bir terim. Koullandrma terimi, yeni
uyaran-yant balantlarnn kurulma
srecini anlatr.
"Davranlar genel olarak iki tip
koullandrmay birbirinden ayrrlar.
lk nce Pavlov'un. kpeklerle yapt
nl deneyleri srasnda saptam oldu
u klasik ya da Uyaran Tipi koullan
drmada, yeni bir uyaran daha nceden
varolan bir yantla ilikilendirilir. Son
ra, yeni, eskiden ntr olan uyarann
zaten tepkiyi kkrtan eski uyaranla
430
ayrlmaz bir ekilde ilikilendirilmesi
sonucunda yeni bir Uyaran-Yant ba
kurulur. Pavlov'un deneylerinde, az
daki yiyecein eski, koullanmam
(ya da koullu olmayan) yant, refleks
olarak koullanmam (koullu olma
yan) bir yant dourur. Bu uyaran yeni
bir uyaranla (bir zilin al) defalarca
birlikte uygulandnda, bu yeni uya
ran zaman iinde tkrk salglatacak-
tr. Dolaysyla, koullandrlm (ko
ullu) bir uyaran olan zilin sesi ile ko
ullandrlm bir tepki olan tkrk
salglama arasnda yeni bir ba kurul
mu olur. Bu srete yiyecein zil se
siyle ilikilendirilmesi, yeni uyaran-
yant ban kuvvetlendirmeye ya da
pekitirmeye, yani, zil sesine tkrk
salglama yantyla karlk verme ih
timalini arttrmaya yarayacaktr. Yeni
uyarann pekitirme (yiyecek) olmadan
sk sk tekrarlanmas ise koullu yan
tn ortadan kalkmasna yol aacaktr.
lemsel, arasal ya da Yant Tipi
koullandrmada ise eskiden ntr olan
bir uyarma yeni bir yant ortaya k
maktadr. Ortaya kt zaman bu ya
nt pekitirici bir eyin devreye sokul
mas da bu yant tevik eden bir etken
olur. Bu yaklam genellikle Amerikal
psikologlar E.L, Thomdike (Animal
Intelligence, 1911) ve B.F. Skinner'la
(The Behaviour of Organisms, 1938)
birlikte anlmaktadr. Skinner'n ka
feslere kapatlm farelerle yapt nl
deneylerinde, farelerin bir ubukla s
ktrlmas, her sktrmada bir topak
yiyecek verilerek pekitirilir (pekiti
ren uyaran). Haz veren pekitirme, po
zitif pekitirme diye adlandrlr. Pe
kitirme hoa gitmeyen bir eyden (e-
lektrik oku, ac bir tat gibi) saknma
biimini aldnda ise buna negatif pe-
kitirme denir. Pekitiricinin deen
renilerek anlalyorsa. buna da tali
pekitirici ad verilir. rnein, bir fare
yiyecek almak iin bir eyi ele geir
meyi renirse, bu ey baka bir yem

431
yantn koullandrlmasnda tali peki k o t a r n e k l e n (quota sample) Te
tirici ilevini grebilir. lemsel ko
ullandrma da insanlara ynelik terapi
nin bir temeli olarak kullanlmtr. Buna
gre, hastalar, belli davran kalplar
nn istenilir sonular dourduunu, ya
ni onlara dl getireceini renirler
ve buna bal olarak o davrann gele
cekte daha sk yaplma ihtimali artar.
renme kuramclar arasndaki tar
tmalarn nemli bir blm, koul dilen, belirli niteliklere sahip, sabit sa
landrmayla ilgili almalarda yaplan
ampirik gzlemlerin yorumuyla ilgili
olmutur. lk davranlar, bunun ba
sit, bilindyla yaplan ve otomatik bir
sre olduunu ileri sren koullandr
ma analizleri gelitirmilerdir. Fakat
birok baka deneyde de, koullandr
ma almalarnda gzlemlenen uya
ran-yant balarnn kurulmasnda bil
me srelerinin etkili olduu dorultu
sunda inandrc kantlar ortaya kon
mutur. 1960'lardan sonraki akademik
psikolojide, bilme ve enformasyona da
ha ok vurgu yaplmaya balanmas, dik
katleri hayvanlar ve insanlar zerinde
yaplan koullandrma almalarndan
ve renme olgusunu uyaran-yant mo
delleriyle kavramsallatrma eilimin
den uzaklatrmtr.
koullan(drl)mam ya da ko
ulsuz u y a r a n (unconditioned or un
conditional stimulus) bkz. koullan-
(dr)ma
koullan(drl)mam ya da k o
ulsuz yant (unconditioned or un
conditional response) bkz. koullan-
(dr)ma
kouIlan(drl)m ya da koullu
u y a r a n (conditioned or conditional
stimulus) bkz. koullan(dr)ma
koullan(dri)m ya da koullu
yant (conditioned or conditional res
ponse) bkz. koullan(dr)ma
klelik
sadfi rneklemenin, dar bir kapsam
la siyasal ve dier tutumlar ile bu tu
tumlarn sklklarnda odaklanan daha
ucuz bir alternatifi olarak, kamuoyu
yoklamalarnda yaygn biimde kulla
nlr. Kota rnekleminde grmeciler,
tesadfen saptanm belirli bir adresler
listesi yerine, aratrma konusu olan
nfus parasn temsil ettii kabul e-
yda kiiyle grme yaparlar. En yay
gn grme kotalar yalnzca de
ikenle oluturulmutur: ya. cinsiyet
ve sosyo-ekonomik stat (toplumsal s
nf). Bu yntem kamuoyu yoklamala
rnda yeterlidir, fakat sadece iki veya
niteliin sz konusu nfusu temsil
etmesi, dier tm niteliklerin de temsil
edici olaca beklentisini yaratmamal
dr, nk bylesi bir durum da gr
meciye denekleri semede bir hayli
zgrlk alan brakacaktr.
k o v a r y a s y o n (birlikte d e i m e )
(covariation) bkz. iliki katsaylar
kk aile (stem family) Frederic Le
Play (1806-1882), aile rgtlenmesiyle
ilgili alan aratrmalarndan hareketle
drt temel aile tipi saptamt: ataerkil
aile, kararsz aile, partiklarist aile ve
kk aile. Kk aile, ataerkil ailenin daha
esnek bir eidi olarak tarif edilmiti.
Kk ailenin Orta Avrupa, spanya ve
skandinavya lkelerinde tipik aile ya
psn temsil ettii; istikrar ve refaha
ulamak asndan ideal olduu: kulla
nm hakknn veya kk mlklerin
kuaktan kuaa miras brakld, alt-
yedi tane aile ferdi ile zgr emekiler
ya da kirac iftilerden meydana gel
dii sylenmektedir.
klelik (slavery) Klelik, sertlik ve
rehinli emek gibi, insanlarn zgrl
nn elinden alnd eitli biimleri
anlatr. Fakat daha ok, insann alnp
kyller, kyllk
satlan bir ey olduu ve kii statsne
sahip olmad tanr klelikle ilgili ola
rak kullanlr. Dolaysyla tanr kle yaygn kullanm ile sosyolojik tanm
lik, mlkiyet boyutuyla dier klelik bi
imlerinden ayrlr. Klelere (parasal
ya da ekonomik nitelikteki ileri yrt
tkleri durumlarda bile) emekleri ya da
bloklama hizmetleri iin hibir karlk
denmez.
Savata esir alnan insanlarn k-
leletirilmesiyle ilgili rnekler hem ta
rihsel olarak hem de gnmzde mev
cuttur. Modern, ilk dnem kapitalizm
de tanr klelik, on beinci yzyl ile
on dokuzuncu yzyl arasndaki plan
tasyon iletmecileri ve Kuzey ve G
ney Amerika'nn kle sahiplerince kul
lanlan, kle ticareti araclyla sala
nan emek arzyla birlikte verimli (ya
da daha uygun bir ifadeyle, ucuz) bir
emek sistemiydi.
Plantasyon klelii yalnzca hu
kuk sistemi ve onu glendiren meka
nizmalarla ayakta durabiliyordu. Bu
trden modern kle sistemleri ayrca
madencilik irketlerinde ve endstriyel
retimde grlmekteydi. Plantasyon k
leliinde kle, efendinin mlk sayl
yordu. Buna karn bir lkenin igali
sonucunda gerekletirilen btn hal
kn kleletirilmesi durumunda, kle,
tm toplumun mlk haline geliyordu.
Bu iki durum arasndaki farklln te
melinde, plantasyon kleliinin devlet
li toplumlarda, fetih sonucu oluan k
leliin ise devlet ncesi toplumlarda
gereklemi olmas yatmaktadr.
Klelik tarihini belgeleyen devasa
bir literatr vardr (rnein bkz. E. Fox-
Genovese, Fruits of Merchant Capital,
1983). Sosyolojik ve antropolojik ince
lemeler iin de bkz. Robert H. Abzug
ve Stephen E. Maizlish, New Perspec
tives on Race and Slavery in America
(1986) ile Claude Meillassoux ve Alide
Dasnois, The Anthropology of Slavery
(1991). Ayrca bkz. compadrazgo; klio-
metri; patron-klient ilikisi.
432
kyller, kyllk (peasants, pea
santry) "Kyl" szc, bir szcn
n birbirine kartrmann tipik bir r
neidir. Bu durumda herhalde yaygn
kullanm daha doru olandr. nsanlar,
geni bir dizi tarihsel ve kltrel ba
lam iinde, zengin kk toprak sahip
lerine, ortaklara ya da topraksz e-
mekilere gnderme yapsa da, bir kii
nin kyl olup olmadn bilirler. te
yandan sosyal bilimciler, tam bir tanm
yapmak iin bir hayli tartarak epey
zaman ve hrs tketmilerdir.
zellikle Marksist kuram iinde,
kyl ekonomilerini, feodal toprak ki
raclar, bamsz iftiler ve krsal gn
delikiler gibi son derece eitli toplum
sal gruplar birbirlerine balayarak ta
nmlama giriimleri olmutur. Bunlar,
muhtelif biimlerde, hem retim hem
tketim birimi olarak ailenin, kapitalist
tarmn kapitalist olmayan tarmla ili
kisinin, aile emeinin krsal yerleim
deki kullanmnn ve yoksul ya da g
reli olarak yoksul tarmsal reticilerin
nemini vurgulamlardr. Aile-emei-
ne dayal iftlik nosyonundan ve ky
lln bir snf olduu iddialarndan
hareketle, kyl tipi bir retim tarz
tanmlama abalar olmutur. Kyll
n bir snf olduu iddialar, kyll
n devrimci potansiyeli tartmalary
la da yakndan ilikilidir (bu iddialar
yine zellikle Marksist kuramclar ara
snda yaygndr).
Sosyal antropologlar, kylleri, kl
trel alkanlk ve normlaryla, vizyon
larnn darlyla ve gelenee skca sa-
rlmalaryla tanmlamlardr. Kylleri
genel bir insan tr olarak nitelendir
me giriimleri, eitli sekililerde kyl
diye adlandrlan tm farkl toplumsal
ve iktisadi biimleri bir araya topla
maya alan tipolojilerle yaygnlk ka
zanmtr. Ancak, Marksist iktisatta ol
duu gibi kesin ya da faydal bir tanm
retilememi ve kyllk terimi en iyi

433
haliyle, bulgusaldan ziyade betimleyici
faydalhn belirsiz bir sosyoekono
mik kategorisi snfna sokulmutur.
Kyl toplumlarnn toplumsal ya
plar ve kyl hareketleri ile isyan
lar zerine kapsaml bir literatr var
dr. Eric R. Wolf un yazlar hl bu
sorunlarla ilgili en iyi giri metinlerin
den birisidir (bkz. Peasants, 1966 ve
Peasant Wars of the Twentieth Cen
tury, 1971).
kriminoloji (criminology) Krimino
loji, asl anlamyla suun, su ile rak grlen kriminoloji, belli ki kark
yenlerin ve su ileme nedenlerinin in
celenmesi ve buna bal olarak suun
nlenmesine, sulularn caydrlmas,
slah edilmesi ve cezalandrlmasna il
gi duyan bir aratrma daln anlatmak
tadr (bkz. G.M. Sykes vd.. Crimino
logy, 2. Basm, 1992).
Su konusunda ok eitli yakla
mlar ve kuramsal gelenekler vardr.
Bu yzden suu inceleyen dal olarak
kriminoloji, daha ok suun dalmna
ve su teknikleri ile suun planlanma
sna eilmektedir. Sulular inceleyen
dal olarak kriminoloji ise, su olan dav
ranlarn aklamasn biyoloji, psiko ortaya koymulardr. Yine bazlarna
loji ya da toplumun siyasal iktisadnda
arayacaktr. Bununla bantl bir alan
olan hukuk sosyolojisi, yasalarn be
nimsenmesi ve ihlal edilmesiyle, oran-
sallk gibi -cezalarn sua uygun olma
s- sorunlarla ilgilenebilir. Sapknlk
sosyolojisi 1960'h yllar ile 1970'li
yllarn balarnda, hem hukukun uy
gulanmas ve kurum ynelimli krimi-,
noloji ya da geleneksel kriminolojiye
kar bir sosyolojik muhalefet kayna
olarak hem de suu ya da sapknl
neyin oluturduu konusunda tartma
sz kabul edilen varsaymlarn episte
molojik eletirisi olarak gelimitir.
1970'lerde ve 1980'lerde ise krimino-
'ojiye yansyan i ve d etkiler, eleti
rel krimonoloji ile feminist krimono-
lojinin gelimesini tevik etmitir (bkz.
kriminoloji, feminist
eletirel kriminoloji ve feminist kri
minoloji). Szgelimi feminist kriminolo
ji, kriminolojik almalarda kadnlarn
hemen hi grlmemesi sorununa ei
liyor ve su kurbanlarnn gz ard e-
dilen gemilerini tashih etme dorul
tusunda nemli bir itki salyordu. Ge
nel olarak ifade edecek olursak, bu ye
ni konumlarn izledii siyaset, aznlk
gruplarn haklarnn desteklenmesi ve
savunulmasyla zdeletirilmitir.
Bazen sosyolojinin bir alt alan,
bazen de bal bana bir disiplin ola
ama dinamik bir daldr ve bu niteliiy
le (baka disiplinlerin yan sra) sos
yoloji, iktisat, tarih, psikoloji ve antro
polojiden yararlanmaktadr. Krimino
loji, genel olarak aklayc bir kuram
ortaya koyamad iin eletirilebilirse
de, inceleme nesnesi asndan geli
meye devam etmektedir. Baz yorum
cular kriminolojinin esas olarak dze
nin salanmas ve bozulmasyla (baka
bir deyile, sutan ziyade denetimle)
ilgilenmesi gerektiini ileri srerler
ken, eletiricileri kriminolojinin lm
konusunda postmodern bir bak as
gre, bu tr saptamalarn zaman he
nz erkendir ve suun nlenmesi ko
nusu ile eletirel ve gereki krimino
lojide yeni ynelimleri desteklemekte
dir (bkz. gereki kriminoloji). John
Hagan ve dierlerinin bir almas
(Criminological Controversies, 1996),
bu alana egemen olan kuramsal ve am
pirik sorunlar konusunda mkemmel
bir giri metnidir. Ayrca bkz. etiketle
me; krk pencereler tezi; pozitivist
kriminoloji; su istatistikleri.
kriminoloji, e v r e (criminology, en
vironmental) bkz. evre kriminolojisi
kriminoloji, eletirel (criminology,
critical) bkz. eletirel kriminoloji
kriminoloji, feminist (criminology,
kriminoloji, pozitivist 434

feminist) bkz. feminist gelitirmi ve Chicago Okulu'nun

metodolojisinin bilimsel ngrye o-
kriminoloji, pozitivist (criminology, lanak tanmayacak kadar belirsiz kal
pozitivist) bkz. pozitivist kriminoloji dn ne srm bir sembolik etki-
leimci. Kuhn ile meslektalar, "top
K r o e b e r , Alfred Lewis (1876-1960)
lumsal edim" ve "benlik" gibi kav
Yerli Amerikallarla ilgili aratrmalar
ramlara ilemsel tanmlar getirmeye
(bkz. Handbook of the Indians of Cali
almlard. Kuhn'un uygulad a-
fornia, 1925) yapan ve kltrel geli
ratrma aralarndan en ok bilineni,
meyi temel alm bir felsefi ve antro
daha nesnel bir benlik aratrmas yap
polojik incelemenin (Configurations of
mann temeli olarak, insanlardan "Ben
Culture Growth, 1944) yazar olan A-
kimim?" sorusuna verecekleri yirmi
merikal kltrel antropolog ve etnog
yant sralamalarn istedii Yirmi -
raf. Kroeber'in (on dokuzuncu yzyl
fade Testi'dir.
*evrimciliiyle yetimi olmasna ra
men) umut verici bir tarihsel partik- Kuhn'un sembolik etkileimcilikte
larizme balln sergiledii en zl gelitirdii zgn Iowa Okulu, genel
metin, toplumsal yaplarn incelenme likle Herbert Blumer ile meslektala
sinde idiografik yaklamn ve tari rnn Chicago'da benimsedikleri daha
hmanist yaklamla kar karya kon
hin (yine de) kiisel tesadflerle deil,
maktadr. Iowa Okulu'nun metodolojik
kltrel rntlerle belirlendii inan
oulculuuna bir rnek Norman Den-
cn gl bir dille vurgulad bir ma-
zin'in almalardr. Iovva Okulu'nda
kalesidir: "The Eighteen Professions",
yetimi olan Denzin, eitli kalitatif
American Anthropologist, 1915. Ayr
ve kantitatif tekniklerden yararlanp
ca u makalesine bakabilirsiniz: "The
nirengiye (genleme) dayal aratr
Superorganic", American Anthropolo
ma metodolojisini savunarak, ocuk
gist, 1917.
luk, duygular, alkolizm, yaam ykle
k r o m o z o m l a r (choromosomes) n ri ve sinema gibi alanlarda bir dizi a-
sanlar ile karmak bir organizmaya sa ratrma yapmtr (bkz. The Research
hip dier hayvanlarn ve bitkilerin v Act: A Theoretical Introduction to So
cut hcrelerindeki ekirdekler, iplik ben ciological Methods, 1978 ve Socio
zeri birtakm ift yaplar (her tr iin logical Methods: A Sourcebook, 1978).
belirlenmi sayda; bu say insanda yir Denzin son zamanlardaki almalar
mi tr) tarlar. Kromozomlar, do n, Interpretive Interactionism (1990)
rusal bir ardklk halinde dzenlen kitabnn balna koyduu "yorumla
mi, maddi kaltmn temel birimi olan yc etkileimcilik"le tarif etmitir).
genleri barndrrlar. Hcreler yumur
ta ve spermleri oluturmak zere b k u l a h a l k a s (kula ring) Bronislaw
lndnde, kromozomlar iftler ha Malinovvski'nin Argonauts of the
linde bir araya gelir ve daha sonra, ge Western Pacific (1922) adl kitabnda
netik malzemeyi reme hcrelerine belgeledii, Trobriand Adalar'nda uy
rastgele datacak ekilde blnrler. gulanan bir mbadele a. Trobriand
Cinsel remenin yavrular arasnda ka Adalar'nda yaayanlar her iki ylda bir
ltmla aktarlan eitliliini bu srele kanolarna binerek dier adalar ziyaret
aklayabiliriz. eder, yanlarnda gtrdkleri hediyele
ri verir ve kendi ustalklarnn rn
K u h n , M a n f o r d (1911-1963) Etki- olan mallar takas karlnda deiti
leimciliin daha kantitatif bir kolunu rirlerdi. Ulatklar adalarda hediye ve
 kumar, kumar sosyolojisi
435

takas alveriine balar, o adalarda o- kas, bir sr adayla bu adalarn eko

turanlar da bu vesileyle bir enlik d nomisini birbirine balyordu. Mali
zenlerlerdi. Adallar zel kula dei-to- nowski ayrca kulann siyasal niteliine;
ku partnerlerinden beyaz deniz kabu erkeklere i stat saladna, Trob-
undan yaplm bilezikler (mwali) ve riandllar kula partneri olduklar adal
krmz deniz kabuklarndan yaplm lara saldrmaya son derece souk bak
kolyeler (souvlava) de aldklar iin, tklar iin, bar tazeleyerek kula tica
bunlara basit ticari seferler gzyle ba retinin adalar arasndaki siyasal istikra
klamazd. Kula deniz kabuklar bir a- r glendirdiine dikkat ekmiti. Ona
dadan dierine, bilezikler bir yne, gre, kula etrafnda kurulan karlkl
kolyeler ise dier yne gelecek ekilde ilikilerin hepsi (prestij, siyasal nfuz,
bir halka iinde, "kula" denilen srekli ticaret ve hediye verme) "organik bir
bir mbadele ayla tanrd. btn" oluturur. Sonu olarak, Mali-
Kula maddelerinin parasal bir de nowski'nin kula mbadelesiyle ilgili
eri yoktur ve tketim mallar haline incelemesi antropolojide ilevselci
getirilemez. Bunlar, Malinowski'ye g yntemin balca rneklerinden birisi
re ngiliz kraliyet mcevherlerine ya da dir. Ayrca bkz. hediye ilikisi; mba
sporda bir sonraki karlamaya kadar dele kuram.
galip gelenlerde kalan kupalara benzer
biimde, sadece gsteri ve prestij a- kullanm deeri (use value) bkz.
maldr. Deniz kabuklarn yaam bo metalama
yu partnerlerinden mbadele karl
k u m a r , k u m a r sosyolojisi (gamb
alan erkekler onlara byk deer verir;
ling, sociology of) Kumar oynamak,
"Kula ilikisine bir girersen, bir daha
para kazanmak amacyla, becerinin
kmazsn" eklindeki yerel deyiin
hibir rol oynamad bir ans oyununa
kayna budur. Kula andaki her in
katlmaktr. Kumarn eitli biimleri
san bir noktada kula malzemelerinin
tarihte kark bir izin verilme/yasak
hepsini alr. Onlar bir sre elinde tu
lanma gemiine sahip olmutur. n
tar, sonra bakalarna verir. Deniz ka
cil'de piyangodan Tann'nn belli ka
buklar resmi bir havayla aktarlr ve
rarlar verme iradesini idrak etmenin bir
pazarla izin verilmez. Hediye ile kar-
arac olarak sz edilirken; gnmzde
-hediye arasnda geen sre, hediyeyi
piyango oyunlar sayesinde birok ha
veren adna, partnerinin de kendi hak
yr kurumuna, yerel ynetimlere ve (en
kn vereceine duyulan gvenin bir i-
akas) piyangoyu dzenleyenlere fon
fadesidir. Erkekler, bir insann prestiji
salanmaktadr. Tarihsel adan bakl
ona bal olduu iin deniz kabuklar
dnda kumar, speklatif giriim ile
nn geri dnmesini salayacak iyi niyet
sigortay birbirinden ayrmann zor ol
ve sevgi iin by yaparlar.
duu, sonuta deiik llerde hepsi
Malinowski, kula deniz kabukla ne kstlamalar getirildii dnemler ya
rndan para olarak sz eden yazarlara anmtr (rnein bkz. R. Brenner ve
fke yadrmtr. Kula deniz kabukla G. Brenner, Gambling and Specula-
r ahlki bir erevedeki bir hediye a- lion: A Theory, a Hisloiy, and a Fu
lverii olarak grlmeliydi. Nitekim ture of Some Human Decisions, 1990).
onun "kula" szcn kullanmasnn imdilerde ou lke, rnein yarlar
nedeni, ekonominin toplumsal ilikile gibi eitli spor karlamalarnda g
re yedirildiini gsteren daha genel bir rld trden ya da ans oyunlarnn
bak asn vurgulamakt. Kula hal sonucuna (rulet gibi) ya da stratejiye
kuram, toplum kuram
436

(poker gibi) -ya da hem sonuca hem modern, uygar toplumda oyun oynama
stratejinin bir karmna- bal olan i- araclyla ifade edilebilecek kavga
zinli ya da yasal bahisin poplerliini igdsnn bir ynn temsil ettii
kabul etmektedir. grndedirler. Bu konuyla ilgili - a

Yasaklarn yrrlkte olduu yer ratrmalarda, kk kumarbazlarn,

lerde, kumarla balantl olarak infor yaam tarzlar daha laik/dnyevi olsa
mel ve su ekonomileri geliebilir; hem bile, kumarbaz olmayanlardan nemli
ciddi boyutlarda su ieren vurguncu farkllklar sergilediini gsteren ya
luk hem de siyasal yozlama yaygnla ok az kant vardr ya da hi yoktur.
r. Bununla birlikte, lisansl kumar o- Mptel olmam kumarbazlara gre,
yunlarnn yasad kumar biimlerinin kumar, elenme ve zengin olma ans
gelimesini nlemediini unutmamak gibi balca iki macera drtsnden bi
gerekir. Kumar, su olarak grnd rini ya da ikisini birden karlamakta
yerlerde genellikle kurbansz su ka dr (bkz. O. Newman, Gambling: Ha
tegorisine sokulmaktadr. zard and Reward, 1972).
Bat toplumlarnda kumar kstla
yc bir denetim salama abalar, Pro k u r a m , t o p l u m k u r a m (theory,
testanlk ve kapitalist alma etii il social theory) Kuram, dnyann, gre
keleriyle ilikilendirilebilir; kumarba bildiimiz ve lebildiimiz eylerin
zn hazcl, ansa gvenmesi ve batl tesine geen bir aklamasn yap
inanlara dayal kararlar vermesi, tu maktr. Kuram, ampirik dnyayla ilgili
tumluluk, disiplin, basiret ve aklc he kavramlarmz ve anlaymz siste
sap yapma erdemlerini ters yz eden matik biimde dzenleyen bir dizi bir
bir etki yapmaktadr. Bylesi deerle biriyle ilintili tanmlar ve ilikileri
rin yaylmasna izin verilmesi rasyonel kapsar. Bu ekilde yoksulluk ile su a-
sanayilemi (modern) kapitalizm ru rasnda istatistiki bir ba kurabilir, an
hunun temellerini andracaktr. Ku cak bu ilikiyi aklamak iin de (in
kusuz bu, idealize edilmi ve ksmen sanlarn gdlenimleri, yoksullua ve
yapay bir kartlktr: Gerekte modern sua atfedilen toplumsal anlamlar ve
kapitalizmdeki baarlar da pekl risk nfusun baz kesimlerini yoksullukla
almaya, cesarete, atlmcla ve bir l yz yze brakan yapsal snrlamalar
de talihe (bir giriimcinin "futures" hakkndaki) eitli kuramlara bavur
piyasalarna yatrm yapmas buna bir mak durumunda olabiliriz.
rnektir) bal olabilir. Buna karlk Genel bir ifadeyle, sosyolojide
David Downes ile meslektalar (Gamb farkl kuram anlay vardr. Bazlarna
ling, Work and Leisure: A Study of ac gre, kuram toplumsal dnyayla ilgili
ross Three Areas, 1976), kumarbazla genellemeler ve snflandrmalardan
rn ounluunun umarsz olmadn, oluur. Genelletirmenin kapsam, s
byk apl herhangi bir kazanc tu nrl fenomenlerle ilgili kuramlatrma
tumlu biimlerde kullandklarn ve abalarndan, bir btn olarak toplum
harcamalarn byk bir titizlikle ayar ve tarih hakkndaki daha soyut ve ge
ladklarn ileri srmlerdir. nel kuramlara kadar eitlilik gstere
Kumar gdleriyle ilgili aklama bilir. Bazlar da, kuramsal aklamala
lar, sosyolojik ve psikolojik etkenleri rn ampirik, llebilir ya da gzlem
bir arada grmeye eilimliyken, psi lenebilir nermelere aktarlmas ve sis
kanalitik kuramlar zorlayc, nevrotik tematik biimde test edilmesi gerek
karakter zelliklerine arlk veriyor tiine inanrlar. Yukardaki rnekte,
olabilir. Baz aratrmaclar, kumarn, gdlenimler, toplumsal anlamlar ve
437
benzeri konulardaki varsaymlar test
etmemiz gerekecektir. Bu yaklam
genellikle (ve olduka ie yaramaz bir
biimde) pozitivizm diye nitelenmi
tir. Son olarak bazlar da, kuramn, et
kileri neticesinde grlebilen -ama
dorudan gzlemlenemeyen- nedensel
mekanizmalar ve sreleri saptayarak
fenomenleri aklamas gerektiini ile
ri srmektedirler. rnein Marksistler,
snf mcadelesinin (gzlemlenebilir)
dzeyleri ve gelimesindeki dalgalan
malar aklamak iin (gzlemlenemez
olan) retim gleri ile ilikileri ara
sndaki elikiden yararlanabilirler. Ni
tekim bu gr iin gerekilik etiketi
kullanlmaktadr.
Toplum kuram terimi, yaygn bi
imde, sosyal bilimlerin ounu ya da
hepsini iine alan toplum kuramlarnn
(yapsal ilevselcilik, fenomenoloji ya
da Marksizm gibi perspektiflerin) en
genel dzeyi iin de kullanlmaktadr.
Bazlar bu dzeyi "toplum felsefesi"
eklinde adlandrmay tercih ederler.
Ayrca bkz. aksiyom; felsefe; hipotez;
mbadele kuram.
k u r a m , a m p i r i k t e m e l e dayal
(theory, grounded) bkz. ampirik te
mele dayal kuram
k u r a m , n o r m a t i f (theory, normati
ve) bkz. normatif kuram
k u r a m l a y k l (heory-laden) Dn
ya hakkndaki aklamalar bir kuram
nvarsayyor ya da bir kurama dayan
yorsa, baka bir deyile salt gzlemden
ibaret deilse kuramla ykl olduu
sylenir. Pek ok bilim felsefecisi (r
nein bkz. T.S. Kuhn. Bilimsel Dev
rimlerin Yaps [The Structure of Sci
entific Revolutions, 1962) tm gzlem
lerin bir bakma kuramla ykl oldu
unu kansndadr.
k u r b a n b i l i m (victimology) Su ka
lplar, olay mahalli, kurban ile sulu
kurbansz su
arasndaki iliki ve bu ilikinin karak
teristik zellikleri ve benzeri ynler
dahil olmak zere su kurbanlar in
celeyen bir dal. Bu alann gelimesini
tevik eden e, son zamanlarda kur
banlara ynelik, gizlice ilenen su
larla ilgili veriler sunan aratrmalarn
oalmasdr. Bu kapsamda yaygn bi
imde ele alnan ama tartmal olan a-
nahtar temalar iinde, baz kiilerin su
kurban olmaya bakalarna gre daha
eilimli olduklar, baz kurbanlarn,
rnein giyim tarzlar ya da riskli bl
gelere gitme alkanlklar trnden
nedenlerle kendilerinin kurban duru
muna dmelerine katkda bulundukla
r ya da "kkrttklar" gibi grler
den sz edilebilir. Yalnz baz kurban
larn bu durumu kendilerinin hazrla
dklar gr feminist kriminoloji ta
rafndan eletirilmitir. Bir sreden be
ri, su kurbanlarna ynelik uygun hiz
metler verilmesi ve politikalar benim
senmesi kampanyalarn yrtecek
kurban destek rgtlerinin kurulmas
dikkat ekilmesi gereken bir noktadr.
k u r b a n s z s u (victimless crime) Bir
lkenin yasalarnda su snfna so
kulan ve bundan dolay polis ya da di
er kamu otoriteleri tarafndan kovu-
turulabilecek olan, ama medeni hukuk
ta yurttalkla ilgili zararlara kar dava
aabilecek somut bir insan bulunmad
na gre bir kurban da dourmayan
fiillere verilen ad. Diyelim bir hrszlk
olayndan farkl olarak, burada zarar
bir btn olarak topluma ve ahlk,
doru davran, vb. nosyonlara veril
mektedir. Kurbansz su rnekleri ara
snda, bu tr faaliyetlerin yasakland
lkelerde alkoll ikiler imeyi, Mark
sist literatr okumay, homoseksel
lii, kumar oynamay ya da uyuturucu
kullanmay sayabiliriz. Bazen irket
suu da bir kurbansz su tipi olarak
deerlendirilir. Bu tr eylemlerde zara
rn bir btn olarak i camiasna, ya da
kurmaclk
tm sistemin dzgn biimde ilemesi
asndan temel nemde grlen mali
konularda gven ve drstlk gibi nos
yonlara verildii, kurbanlarn ise veri
len zarardan kendilerine kck bir
pay den hisse senedi sahipleri, m
teriler ve ticari ortaklar olduu dn
lebilir. Kurbansz su perspektifi, baz
sularn polis tarafndan kovuturulma
mak ya da su saylmamas gerektii
dncesini ortaya attndan aslnda
polemie ak bir anlay yanstr.
k u r m a c l k (constructionism)
toplumsal kurmaclk
kurtarc hareket (redemptive mo
vement) bkz. toplumsal hareketler
k u r u m , t o p l u m s a l k u r u m (institu
tion, social institution) Sosyolojide,
toplumun yerleik grnmlerini yan
stan kurum teriminin kullanlmas, n-
gilizcedeki yaygn kullanmna ok ya
kn bir anlam tamaktadr. Yine de
kurum teriminin tam kavramsallatrl-
mas konusunda zaman iinde baz de
iiklikler gzlenmi, ayrca analitik
kesinlikte farkllklar grlmtr.
Baz alardan bir kurum, belli ba
l toplumsal ilgi alanlarn (hukuk, kili
se ve aile gibi) iine alan davran ka
lplar, *halk yordam, *tre ve bir tr
"st-grenek" olarak grlebilir. Bu
erevede toplumsal kurum, bir top
lumun temel kayglar ve faaliyetlerini
dzenleyen ve toplumsal ihtiyalarn
(dzen, inan ve reme ihtiyalar gi
bi) karlayan tm yapsal bileenleri
ni karlamaktadr. Hem Herbert Spen-
cer hem de Talcott Parsons toplumsal
kurumu tam da bu anlamda, bir orga
nizma ya da ileyen bir sistem olarak
toplum dncesinin merkezine yer
letirerek kullanmlardr. Fakat ilev-
selci perspektif, toplumu, deerler ze
rinde konsenssn daha az olduu, bir
ak hali olarak gren fikirlere yerini
438
braktka, kurum ile ilev arasnda
kurulan Parsonsc iliki de yok olma
ya yz tutar.
u andaki kurum kavram daha a-
kkandr ve rnein ailenin ya da kili
senin, grece daha istikrarl deer sis
temlerine dayal ve deiken davran
kalplarndan meydana geldiini n
grmektedir. Sosyologlar bu kapsam
daki bir kurum anlayna dayanarak,
gerek insan davranlarnn ahlki o-
kanlamlln, gerekse insan davra
nlarnn toplumsal deiim zerin
bkz. deki yaratc etkilerini ele alma olana
bulmulardr.
Daha global ve kuramsal olan bu
kayglara ek olarak, zgl toplumsal
gruplarn davranlarn kstlayan -ba
z bak alarna gre belirleyen- ku
rumlarla ilgili etnografk incelemeler
geleneinden sz etmek gerekir. Bu
gelenein balca rnei Erving Goff
man'n total kurumlar (rnein, akl
hastanesi) incelemeleridir (bkz. Asy
lums, 1961).
k u r u m , total (institution, total) bkz.
total kurum
k u r u m l a r a r a s n d a gidip gelme
(transinstitutionalization) Cemaat ba
km politikalar sonucunda szde ha
reket serbestliine kavumu bireyle
rin, pratikte yine kendi evleri yerine
farkl kurumlara gitmelerini anlatan bir
sre. rnein akl hastanelerinden b
raklm ya da artk kabul edilmeyen
akl hastalarnn srekli olarak deiik
hapishanelere, yurtlara, bakm evlerine
ve yallara ayrlm huzurevlerine d
meleri ok sk rastlanan bir durumdur.
k u r u m s a l l a m ayrmclk (ins
titutionalized discrimination) Sosyolo
jide kkl bir gelenee dayanan ara
trmalar, toplumda baz gruplara kar
uygulanan ayrmcln, toplumun o
unluunun mevcut organizasyonel ve
439
kurumsal kurallara ya da toplumsal
normlara hi dnmeden itaat etme
sinden kaynaklanabileceini gster
mitir. Bir grubun baka bir grubu s
mrmesinde ya da dllerin adil olma
yan bir ekilde datlmasnda nyar
gnn, stereotipletirmenin ve gizli ya
da ak dmanln belirleyici etmen
ler olmas art deildir. Bu fenomenin
en yaygn grlen davurumlar ku
rumsallam cinsiyetilik ile kurum
sallam rklktr. Ayrca bkz. mak katmanlar.
sat d ya da tahmin edilmeyen so
nular.
kuak [generation) Bir kuak, bir top
lumun yaklak olarak ayn zamanlarda
doan yelerinden oluan ya grupla
rnn bir biimidir. Son yllarda, ya
gruplarnn toplumsal deiime katk
larn inceleyen kuak analizlerine du
yulan ilgi srekli artmaktadr. rnein
Kari fvlannheim bir denemesinde
(The Problem of Generations, 1952),
ayn kuaktan insanlarn, kendilerinden
nceki kuaklara gre dnyaya nasl
ok farkl biimlerde bakabileceklerini
anlatr. Dolaysyla, her kuaa zg
olan esiz deneyimler toplumsal deii
me olanak tanr. Glenn H. Elder Children
of the Great Depression (1974) adl a
lmasnda, tutumluluun egemen olduu
bir ada yetien kuaklarn, ekonomik
refah dnemlerinde byyen ocuklara
kyasla ok farkl dnya grleri ol
duunu gzler nne sermitir.
Kuak terimi, bir nesil ile teki a-
rasnda geen dnem iin de kullanlr.
Birbiri pei sra gelen kuaklarn top-
lumsallamasndaki farkllklarla ilgili
aratrmalarda, kuaklar aras atma
ber eyi kapsayan bir tema olarak kal
makla birlikte, hem deerlerde hem
davranlardaki srekliliin veya s
reksizliin ls konusunda bir an
lamaya varlm deildir. Her kuak
iinde, gereklikle ilgili birbiriyle at
an ve ksmen cinsiyet, etnik kken ve
kutuplama
toplumsal snf gibi baka zellikler
den kaynaklanan grler olabilir. -
zerinde durulmas gereken baka bir
nokta kuak kimliklerinin kalcldr:
rnein, genliklerinde protesto hare
ketlerine katlanlar orta yalara gel
diklerinde nasl tutumlar benimserler?
Anlalaca zere, yaam seyriyle ve
yalanmayla ilgili aratrmalar ku
aklara duyulan ilgiyle yakndan ba
ldr. Ayrca bkz. dilim analizi; ya
k u a k i mobilite (intrageneratio-
nal mobility) bkz. toplumsal mobilite
k u a k l a r aras mobilite (intergene-
rational mobility) bkz. toplumsal mo
bilite
kutsal, kutsal-dind ayrm (sac
red, sacred versus profane distinction)
Bu iki terim arasndaki ayrmn (hem
bir toplumsal olgu hem de aklanma
s gereken bir ey olarak) mutlak do
asn kavrayabilmek, Emile Durk
heim ve ondan sonra gelen tm din
sosyologlarnn gznde, kendi alt di
siplinlerinin temelini oluturmutur.
Durkheim'n bu ayrmla ilgili klasik i-
fadesi yledir: "Kutsal eyler, [dini]
yasaklarla korunan ve tecrit edilen ey
lerdir; dind eyler ise, bu yasaklarn
hedef ald ve kutsal olandan ayr tu
tulmas gereken eylerdir" (The Ele-
mentary Forms of the Religious Life,
1912). Buna bal olarak, kutsal feno
menler olaanst snfna sokulur ve
dier her eyden ayr bir yere konur.
k u t u p l a m a (jwlarization) Sosyolog
larn ok sayda farkl balamda gz
lemledikleri iki kart uta younlama
eilimi. rnein R E . Pahl (Divisions
of Labour, 1984) Sheppey Adas'ndaki
aratrmas temelinde. Britanya'da "a
lan zengin" ve "alan yoksul" ha
neler eklinde bir blnme yaratt -
ne srlen bir toplumsal kutuplama
kuzenler
sreci tanmlamtr. Pahl, ekonominin
hem formel hem informel sektrlerin
deki frsatlarn ayn hanelerde kme
leme eilimi gsterdiini; ya da, daha
farkl bir dille ifade edersek, yeleri
*isiz olan hanelerin, bu durumu gizli,
yeralt ya da *kara ekonomi iindeki
informel ekonomik etkinliklerle telafi
etmediini (PahFe gre, aslnda ede
mediini) ne srmtr.
Sosyolojik tipolojilerin pek ou,
kutuplu trleri ya da ular bulunan du
rum tanmlamalardr: Bunun ak bir
rnei Ferdinand *Tnnies'in Gemein
schaft (cemaat) ve Gesellschaft (top
lum) arasnda yapt ayrmdr. Sos
yologlar, toplumsal deiim srele
rini tanmlarken de kutuplama yarat
maya eilimlidirler. Kari *Marx'n ka
pitalist toplumlardaki snflar burjuva
zi ve proletarya olarak "iki byk d
man kamp" eklinde kutuplatrmas
buna iyi bir rnektir.
k u z e n l e r (cousins) bkz. apraz ku
zen; paralel kuzen
K u z n e t s e v r i m i (Kuznets
bkz. iktisadi dalgalanma
k k b i r i k i m (petty accumulation)
bkz. kapitalizm
k k b u r j u v a z i (petite bourgeosie)
Kari *Marx'n, iinde kapitalist toplu
mun ana snflarnn (burjuvazi ve
proletarya) karlarnn karland
ve belirsizletii bir "gei snf" ola
rak tanmlad kk burjuvazi, kar
larnn yan sra toplumsal konumu
dolaysyla da bu iki snf arasna yer
letirilir. Kk retken mlkiyetin a-
ile emeiyle birlikte yrtld ve
mlkiyetin ailede olduu kendine zg
bir toplumsal rgtlenme biimini tem
sil eden kk burjuvazinin ilk rnek
leri olarak kk esnaflar ve serbest
alan zanaatkarlar gsterebiliriz.
440
Marx kk burjuvaca kendini
kandrma diye nitelendirdii, emek ile
retim aralarnn zel mlkiyetini
birletirdii iin snf mcadelesinin
zm diye sunulan bir dnceyle
alay etmektedir. Kk burjuvazi, bur
juvazi karsnda hissettii basknn bir
sonucu olarak, eitli zamanlarda koo
peratifler, kredi kurumlar ve tedrici
vergilendirme talepleriyle ortaya ka
rak snrl anlamda da olsa ilerici bir
konumdayd. Fakat bunlar (Marksist
tarih grne gre) son derece snrl
taleplerdi ve bu snfn ideolojik tem
silcileri, kendi sorunlar ve bu sorunla
rn zmlerinden tesine kafa yor-
mamlard (bkz. Marx'm bir yazs,
"Fransa'da Snf Mcadeleleri -1848-
1850").
Marx'm kendi yazlarnda tanm
lanan geleneksel kk burjuvazinin
(bu terimin olumsuz anlamda yaygn
lamas Marksizmin snrlaryla ilgili
ok ey ifade etmektedir) yerini, Nicos
Poulantzas gibi Marksist yazarlarca
tanmlanan "yeni kk burjuvazi" al
mtr ve bu yeni terim, ideolojik, siya
cycle)
sal ve iktisadi kriterler temelinde, re
tici nitelikleri bulunmayan cretliler
olan, ama ideolojik tahakkm ayn
ekilde zerlerinde hisseden mhen
disler, efler ve snf yapsna eklenen
dier modern ilerden oluur. Erik
Olin Wright, gerek kk burjuvazi
ile burjuvazi arasnda elikili snfsal
konuma sahip kk iverenler oldu
unu saptamtr. Ne var ki, Marx'm
yazlarndan karlan tm bu kriterler
dizisinin, kk burjuvazi teriminin e-
sas olarak aalayc anlamda kulla
nlmas konusunda fazla bir etkisi ol
mamtr.
Marx'a gre, tpk kylln,
topraa ballna ramen proleterle-
ecek olmas gibi, sermayenin youn
lamas ve merkezilemesi, er ge k
k burjuvaziyi de yoksullam *''
441
snfnn saflarna atacakt. Ancak, ser
best meslek, geim aralarna sahip ol
ma, hizmet sektrnn bymesi ve
"esnaflarn varlnn devam etme
siyle birletiinde, kk burjuvazinin
yalnzca yok olmaya deil, ayn za
manda proletarya. *orta snf ya da c
retliler iinde bir kategoriletirmeye
kar direnmeye devam ettii ortadadr.
Bundan dolay, kk burjuvaziye ge
nellikle bir nceki adan kalma bir
stat atfedilir. ounlukla bu snfn
yelerinin temsil ettii varsaylan de
erler (sradan insanlar dzeyinde giri
imcilik, kendine yetebilme, bireycilik,
aile ve kaynaklarn idareli kullanm)
u anlama gelmektedir: Kk burju
vazi durgunluk ve iflaslarla rselenmi
olsa da, gemi erdemlerin stereotip-
lemi bir modelini sunmaya devam e-
der. Fakat yaplan aratrmalar bu nok
tadan ileri gitmemek gerektiini, n
k modern kapitalist toplumun eilim
lerinin, kk burjuvazinin durumu -
zerinde tek boyutlu bir etki yapmad
n gstermektedir: Kk burjuvazi nanlar tipik biimde senkretik. ezote-
nin konumu baz lkelerde zayflarken,
baz lkelerde saysal ve siyasal an
lamda bir ykseli iindedir (bkz. der.
F. Bechhofer ve B. Elliott, The Petite
Bourgeoisie: Comparative Studies of
the Uneasy Stratum, 1981).
Dou ve Orta Avrupa'daki Sovyet
sonras toplumlarn yeniden yeermeye
balayan kapitalizmi asndan, kk
burjuvazi -en azndan bugne kadar-
kk lekli zelletirmenin (yani,
tek baarl biiminin) etkili bir g
rntsn temsil etmektedir. Paradok
sal biimde, Sovyet tarz komnizmin
knde byk bir pay olan ey, bu geici ve dzensiz olarak rastlanan bir
son derece devleti toplumlarn ikincil
ekonomileri iinde yaamaya devam
eden kk burjuva zihniyetiydi (bkz.
I- Szelenyi, Socialist Entrepreneurs,
1988). Byle bir durum mlk sahiplii
nin siyasal zgrlkle zdelemesine
klt
de yol am ve dolaysyla bu toplum
lar, neredeyse hi eletirilmeyen ve
sanki daha nceki hastalklar iin her
derde deva ilevini grecek, genel bir
zelletirme dalgasna srklemitir.
k k m e t a retimi (petty commo
dity production) reticinin retim a-
ralarnn kendisine ya da fiili kulla
nm hakkna sahip olduu, retilen mal
ve hizmetlerin meta zelliini tad
(yani, piyasa araclyla satld), -
reticinin sistematik olarak cretli ii
kiralamak yerine cretsiz aile emeini
kullanabildii, retim leinin kk
ve sermaye birikiminin az olduu bir
retim biimini anlatan Marksist kav
ram. Kk meta retimi kavram
yaygn biimde kylleri, aile iftlikle
rini ve zanaatkarlar inceleyen aratr
malarda kullanlmaktadr.
klt (cult) Antropolojik anlamyla bir
klt, bir grubun yerel bir tanrya ilikin
inanlar ve pratikler btnn, tapn
masn anlatr. Sosyolojide ise klt, i-
rik ve bireyci olan kk bir dinsel ak-
tivist grubundan oluur. Klt, mezhep
kavramyla da ilintili olmasna ra
men, Bat toplumunda anadamar H
ristiyanlkla birlikte anlmaz. Bilimsel
bir terim olarak da klt, basmakalp
aalayc anlamndaki bir klt fikrin
den koparmak genellikle zordur ve bu
haliyle kesin bir bilimsel anlama sahip
olduu sylenemez. Klt pratikleri, an
lalan kentli orta snf genliinin ya
banclam kesimlerinin ihtiyalarn
karlamaktadr. Gen insanlar arasn
da bir klte ye olmak genelde gelip
davrantr. Nitekim yaplan aratrma
lar, genlerin genellikle pek ok klte
birden girdiini ortaya koymaktadr.
Bat toplumlarnda kltler kinci Dn
ya Sava'ndan sonraki dnemde iyice
oalmtr ve kar-kltrle birlikte
kltr
anlmaktadr. Ayrca bkz. seklerle-
m e ; yeni dinler.
k l t r (culture) Sosyal bilimciler kl
tr terimini kullandklarnda, gndelik
konumalarn ierdiinden daha az k
stlayc bir kavramdan sz etmeye e-
ilim gstermi olurlar. Sosyal bilimde
kltr, insan toplumunda biyolojik ola
rak deil, toplumsal aralarla aktarlp
iletilen her eyi anlatr. Oysa bazen
kltrn yaygn kullanmnn yalnzca
sanatlarla snrl kald gze arpmak
tadr. Baz hayvan davranlar im
dilerde kimi primatlarn da en azndan
kltrel yeteneklere sahip olduklarn
iddia etmelerine ramen, kltr, insan
toplumunun sembolik ve renilmi
ynlerini anlatan genel bir terimdir.
Sosyal antropologlarn kltrle il
gili dnceleri, byk lde Edward
Tylor'n 1871'de yapm olduu, kl
trn bilgi, inan, sanat, ahlk ve gele
nek olarak renilmi yapy gsterdii
eklindeki tanma dayanmaktadr. Bu
tanm, kltr ile uygarln bir ve ayn
ey olduu grn ierir. Fakat bu
denklem, ngilizce ve Franszcada
mmkn olmakla birlikte, Almancada-
ki, sembolleri ve deerleri anlatan Kl
tr ve toplumun rgtlenmesiyle ilgili
olan Zivilization ayrmna ters de
cektir. Kltrn arkeolojideki kullan
m da. insan toplumlarnn btnselli
ini kabul etmekle birlikte, maddi kl
tr (yani yapntlar) ile renim ve ge
lenekle aktarlan pratikler ve inanlar,
maddi olmayan ya da adapte edici kl
tr arasnda bir ayrma gitmektedir (bkz.
adapte edici ve maddi kltr). Arkeo
loji sadece maddi kltre ulaabilirken,
adapte edici kltr tarih, sosyoloji ve
antropolojinin ilgi alanna girmektedir.
Tylor ve Lewis Henry Morgan gi
bi on dokuzuncu yzyl antropologla
rna gre, kltr, insan rasyonalitesinin
bilinli bir yaratyd. Bu anlaya gre,
uygarlk ve kltr srekli daha yksek
442
ahlki deerlere doru ilerleyen bir e-
ilim sergiliyor ve bu da Viktoryen ak
ln, grnte yksek bir dzeydeki Ba
t uygarlnn smrgeci giriimlerine
dayanak oluturan bir kltrler ya da
uygarlklar hiyerarisi kurmasn sal
yordu.
Kltr konusundaki modern fikir
ler, yeni yzyla girilirken Franz Boas
gibi alan antropologlarnn almala
ryla gelimi ve grecilie doru y
nelmiti. Boas ve ondan sonraki dier
Kuzey Amerikal antropologlar, klt
rel zelliklerin baka toplumlardan al
nabilmesini ya da toplumlar arasnda
aktar labilmesini salayan srelere de
ilgi duymalarna ramen, buradaki ama
kltrleri derecelendirmekten ziyade,
onlar betimlemek, karlatrmak ve
farkllklarn sergilemekti. Nitekim, Bri
tanya sosyal antropolojisinde grlme
yen kltr alanlar fikrinin ve Kuzey
Amerika'ya zg karlatrmal bir et-
nografnin ortaya kmasnn kayna
budur. Britanya'da kltr genellikle,
ayn disiplin iindeki toplumsal yap
dan ayrlan fikirlerle sembollerin bir
toplam olarak grlr ve bu ayrma,
kltr teriminin Avrupa'daki ve Kuzey
Amerika'daki kullanmlarnda da te
mel bir olgu olarak rastlanr.
Amerika'da kltr kavramnn ba
zen insan davranlarn, inan sistem
lerini, deerleri ve ideolojileri, ayrca
kltrlere zg kiilik tiplerini anlayp
aklamann baz yollarn gsterebile
cei ileri srlmtr. Bu kuramn sa
vunucularndan birisi Ruth Benedict'-
ti (rnein bkz. The Krizantem ve Kl
[Chrysanthemum and the Sword], 1946).
Kltrel antropolojide kltr anali
zi dzeyde yaplabilmektedir: re
nilmi davran kalplar; kltrn, bi
lin dzeyinin altnda kalan ynleri ta
na dilini konuan bir insann ok ender
hallerde fark edebilecei, dilde gramer
ve szdizimini yanstan derin dzey)-
kltrel bakmdan da belirlenen dnce

443
ve alg kalplan. Ayrca bkz. evrimsel
evrenseller; Kltr ve Kiilik Oku
lu; kltrel almalar; kltrel g
recilik; kltrel kuram; Parsons,
Talcott; popler kltr; tketim
sosyolojisi.
kltr, adapte edici ve maddi kl
tr (culture, adaptive and material)
bkz- adapte edici ve maddi kltr
kltr, r g t ( o r g a n i z a s y o n ) kl
tr (culture, organizational) bkz. r
gt (organizasyon) kltr
kltr, p o p l e r (culture, popular)
bkz. popler kltr
kltr, siyasal (culture, political)
bkz. siyasal kltr
kltr alan (culture area) bkz. kltr
kltr oku (culture shock) 1960'-
larda bulunan ve anszn kendininkin-
den ok farkl bir kltrn iine giren
insanlarn bana gelen bir meslek has
taln karlamas amalanm bir te
rim. Kltr oku terimi, genellikle top
lumlar iinde ya da farkl toplumlar a-
rasnda hareket etmeye kar (fiziksel,
bilisel ve psikolojik adan) negatif bir
tepkiyi iermektedir, fakat baz yazar
lar kltr okunun byle bir deneyimi
yaayan insanlar asndan yararl ola
bileceini savunmulardr. Yeni bir kl
tre ksmen ya da tamamen girenler,
kendi toplumlarna yeniden dndkle
rinde kltr okunun negatif etkilerini
belli bir sre daha hissedebilirler.
Kltr ve Kiilik O k u l u (Culture
and Personality School) Toplumsalla
ma alannn incelenmesinde, esas ola
rak 1930'Iarda ABD'de ortaya kan
bir eilim. Bu kuram psikoloji, antro
poloji ve sosyolojinin elerini birle
tiriyor, ama asl olarak psikanalitik il
kelerin etnografik malzemelere uy
Kltr ve Kiilik Okulu
gulanmasn kapsyordu. Freudcu ku
rama (bkz. Freud, Civilization and its
Discontents, 1930) temellenen Kltr
ve Kiilik Okulu, kiiliin kltrel bir
kalba girmesini ne karyor ve bire
yin gelimesi konusuna odaklanyordu.
Kltr-ve-kiilik kuramclar, kiilik
tiplerinin toplumsallama srecinde
yaratldn savunmular ve zellikle
besleme, stten kesme ve tuvalet yap
ma eitimi trnden ocuk yetitirme
pratiklerine arlk vermilerdi. Bu
perspektifin en iyi yorumlar Gregory
Bateson, Ruth Benedict, Geoffrey
Gorer ve Margaret Mead gibi antro
pologlarn almalarnda bulunabilir.
zellikle Mead, bu okulun balca il
kesiyle (farkl kltrlerin -ya da top
lumlarn- farkl toplumsallama pra
tiklerinin sonucunda farkl kiilik tiple
ri yaratmas) birlikte anlmaya bala
mtr. Mead'in tartmal bulgular (en
ok da cinsiyet rollerinin biyolojik
bakmdan deil, kltrel bakmdan
belirlendii gr) bir kuak Ameri
kal sosyologu etkileyerek, onlar er
keklerin ve kadnlarn toplumdaki rol
leriyle ilgili varsaymlarn yeniden
gzden geirmeye ynlendirmitir.
Bu temay deiik biimlerde ve
farkl ynleriyle vurgulayan birok in
celeme vardr. rnein Abraham Kar-
diner (The Psychological Frontiers of
Society, 1945) kltrel kalplarda g
rlen kiilik tiplerini incelemiti. Kar-
diner ile meslektalar, din ile siyasetin
bir toplumun temel kiilik yneliminin
yansd ekranlar olduunu ileri sr
yorlard. Ruth Benedict "Anthropo
logy and the Abnormal" (Journal of
General Psychology, 1934) balkl de
nemesinde, toplumsal sapknl ince
lemi ve bir toplumda ok deer veri
len bir kiilik tipinin baka bir toplum
da sapknlk olarak grlebileceine
parmak basmt. Benedict, farkl top
lumlarn anormal saylan davranlarla
 kltre girme
ba etmek iin farkl aralara bavur
duu ve bu aralarn zaman iinde de
itii grndeydi.
Kltr ve Kiilik Okulu zellikle,
sava zamannda Mihver Devletleri'
nin toplumsal karakterlerini (dolaysy
la stratejilerini) anlama abasyla giri
ilen Ulusal Karakter ncelemeleri'nde
etkili olmutu. Ruth Benedict'in Ja
ponlar anlatan klasik almas Kri
zantem ve Kl (Chrysanthemum and
the Sword, 1946) bu almalarn nefis
bir rneidir. Mead'in ABD'yi anlatan
paralel bir almas da And Keep Your
Powder Dry (1942) balyla yayn
lanmtr. Ne var ki 1950'den sonra,
ocuk yetitirme pratikleri, kiilik ile
*kltr arasndaki balarn gsterilme
sinde istatistiki verilerin kullanlmasna
daha ok arlk verildiini grmekte
yiz. Bu dorultuda John Whiting ile
Irving Child Child Training and Per
sonality (1953) adl kitaplarnda, ilk o
cukluk deneyimleri ile hastal iyile
tirme sistemleri arasndaki szde ba
gstermek iin geni apl bir kltrler
aras rneklemeden yararlanmlardr.
Bu okul, kinci Dnya Sava'ndan
sonraki dnemde belirli bir toplum i-
indeki kiilik tiplerinin uyumunu a-
bartt, kltrler arasnda varolan ili
kilerin nemini gz ard ettii ve kl
tr toplumsal bir kurgu olarak gr
mekten ok, eyletirdii iin daha ok
eletirilmeye balamt. Ayrca, ocuk
yetitirme pratikleri ile yetikinlerin ki
ilik zellikleri arasndaki balar gs
termenin zor olduu anlalacakt. Kl-
tr-ve-kiilik aratrmalar, etkisinin o
unlukla orasyla snrl olduu ABD'
de bile, ada antropolojide ve sosyo
lojide fazla kabul grmemitir. Yine de
Kltr ve Kiilik Okulu'nun etkilerinin
tamamen silindiini syleyemeyiz.
k l t r e g i r m e (enculturation) Ame
rikan kltrel antropolojisinden alnan
ve toplumsallamayla hemen hemen
444
eanlaml olan bir terim. Kltre g
me, bireylerin, herhangi bir kltrn
ya da alt-klfrn tam yesi olm a a r
iin, o kltrn ngrd kltrel dav
ran kalplarn -gerek formel gerekse
informel olarak- srekli renmek ve
kullanmak zorunda olmalarn anlatr
kltrel a k t a r m k u r a m (cultural
transmission theory) bkz. alt-kltr
kltrel antropoloji (cultural ant
hropology) bkz. sosyal antropoloji
kltrel a s i m i l a s y o n (cultural as
similation) bkz. asimilasyon
kltrel a l m a l a r (cultural stu
dies) Akademik dzeyde gelimekte
olan ve bazen ayr bir niversite veya
kolej dersi olarak retilen bir alan.
Kltrel almalar bu haliyle, sosyal
bilimler (zellikle sosyoloji) ile insan
bilimlerinin (en ak biimiyle, edebi
yat) kesitii noktada yer almaktadr.
Kltrel almalarda esas olarak kitle
kltrnn doas ve kltr endstrile
rinin ileyii zerinde durulur. Dolay
syla bu incelemelerin, popler kltr,
iletiim, tketim toplumu, medya,
bo zaman, postmodemizm ve ede
biyat kuram ile sosyoloji kuramnn
kimliin ve ideolojinin kurulmasn
ele alan ynleriyle ilgili almalar kap
sadn syleyebiliriz. Yazlaryla bu
alann merkezinde grlen kiiler ara
snda (almalarna byle bir etiketin
yaptrlmasn kendileri kabul etme
seler de) Jrgen Habermas, Stuart Hall,
Pierre Bourdieu, Jean Baudrillard ve Je-
an-FranoisLyotard'n isimleri saylabilir.
Bir ilgi alan olarak kltrel al
malar, zgn ya da btnlkl bir di
siplin ekirdeinden yoksun grnmek
tedir ve yllar getike, baka aratrma
alanlarnn temel konular ile kuramsal
ynelimlerini giderek daha zgr biim
de dn ald ortaya kmtr. Son
zamanlarda baz yorumcular, kltre
 445 kltrel grecilik

almalarn sosyoloji, siyaset bilimi ve kuram. Kltrel gecikme kuram,

ve toplumsal tarih dallarndaki dersleri bir toplumun teknik gelimesi ile ahl
ve aratrmalar olumsuz ynde etkile ki ve hukuksal kurumlan arasnda bir
diini: dolaysyla, bu alanlarda alan uurum bulunduunu anlatr. Baz top
aratrmaclar, gerek -en azndan u lumlarda grlen (en azndan baz) a
rneklerde- byk oranda "verisiz" sos tmalar ile problemler, ahlki ve hu
yal bilim lehine olmak zere sistematik kuksal kurumlarn teknik gelime dze
ampirik almalardan vazgemeye, ge yine ayak uyduramamasyla aklanabilir.
rekse gndelik yaamda toplumsal ya
pnn nemini kmsemeye zendir kltrel grecilik (cultural relati
diini iddia etmektedirler. te yandan, vism) Kltrel grecilere gre, kav
kltrel almalarn yararllna ina ramlar toplumsal dzlemde kurulmu
nanlar bu incelemelerin sosyolojiyi (bi tur ve deiik kltrlere gre farklla-
rincisi, sosyolojinin retim dnyasyla r. Bu kavramlar iinde, doru, ahlki
ilintili olan ve gemii on dokuzuncu olarak geerli saylan ve bilginin, hatta
yzyldaki kkenlerine dayanan, lme gerekliin kendisini oluturan temel
ye yz tutmu kavramlara kar takn nosyonlar vardr. Peter Winch ("Un
tsn tehir ederek, ikincisi, aratrma derstanding a Primitive Society", Ame
clar yirminci yzyl sonunun ileri top rican Philosophical Quarterly, 1964),
gereklik duygumuzun toplumsal bir
lumlarnda yaayan sradan insanlarn
kurgu olduu ve bir toplumda egemen
gerek kayglarna ynlendirerek) ye
olan syleme dayand grndedir.
niden canlandrdn savunurlar.
Kltrel greciler bu erevede, ilev-
Britanya (ve daha az lde Ame
selcilik, Marksizm ya da Freudcu psi
rika) sosyolojisinin 1990'larn bala
kanaliz gibi byk kuramlarn aklc
rnda belirgin bir "kltrel dn" yap
ve tmel ncllerini de reddederler.
t ortadadr. Yine de bu dnn, ile
ri toplumlarda daha fazla bireycilie Kltrel grecilik, Ludwig *Witt-
doru kalc bir adm m yanstt, genstein, Willard Quine, Benjamin Whorf
yoksa yzyln sonunda Bat uygarlk ve Edward Sapir gibi dil felsefecile
larnda grlen daha byk (ama gei rinin geleneini temel almaktadr. Bu
ci) bir iebak halinden mi ibaret ol yazarlar, dnyay dil kuruyorsa, o za
duu nmzdeki dnemde anlala man gerekliin bamsz biimde va
cak bir olgudur. Bu alandaki tartma rolmad, kltrel ve dilsel kategori
lerle ekillendiine inanmaktadrlar. Bu
lar ile kilit sorunlarn bir ksmn ele
ekilde, dnya grleri olduka farkl
alan iyi bir deerlendirme metni iin
dillere ve ncllere dayand iin iki
bkz. The Polity Reader in Cultural
ayr kltr birbiriyle badamaz olabi
Theory (1993).'Ayrca bkz. bilgi sos
lir. Paul Feyerabend Ynteme Kar'da
yolojisi; tketim sosyolojisi.
(Against Method, 1975), Bat'dakinden
kltrel o u l c u l u k (cultural plu ok farkl olan ve yabanclarn kavra-
ralism) bkz. okkltrl toplum yamayaca, bu yzden yabanclarn
terimleriyle anlatlamayacak kltrler
kltrel e n t e g r a s y o n (cultural in bulunduunu sylemitir.
tegration) bkz. asimilasyon
Bu yaklam Batl olmayan top
kltrel g e c i k m e (cultural lag) Wil- lumlarn incelenmesi asndan nemli
am F. Ogburf n daha geni kap sonular dourur. Batl bir rasyonalist
saml teknolojik evrimcilik kuramnn yaklam. Batl olmayan bir topluma
bir paras olarak gelitirdii bir kavram uyarlamak etnosantrik ise, kltrel
kltrel kuram
kalplar da o toplumun kendi terimle
riyle, kltrn iinde olan birinin bak
n benimseyerek anlamaya alma
mz gerekir. te bu yzden etnograf,
insanlarn gereklii kurgulamalarn
salayan anlamlarn stndeki perdeyi
kaldrma ve elde edilen bilgileri alan
almas yapan kiinin kendi toplumu
nun sylemine aktarma srecine d
nmektedir. Ayrca bkz. Sapir-Whorf
hipotezi; yorum.
k l t r e l k u r a m {cultural theory)
Kltrel kuram, kltrn dinamiini
anlamay ve kavramsal latrmay ama
layan eitli giriimler iin kullanlan
bir terimdir. Tarihsel olarak bakld
nda, kltr ve doa, kltr ve toplum
(maddi toplumsal sreler dahil ola
rak) arasndaki iliki, yksek kltr ile
aa kltr arasndaki blnme, klt ideoloji kuramlarn yeni batan dzen
rel gelenek ile kltrel farkllk ve e
itlilik arasndaki etkileimle ilgili ar
gmanlar bu kapsamda deerlendire
biliriz. Kltrel kuram ayrca, kltr
nosyonunun kendisinin simgeledii ze
minin bir ksmn kapsamak iin be
nimsenen kavramlarla yaplan bir m
cadeleyi de ierir. Burada en ok kan
kavramlar arasnda ideolojiyi ve bi
linci (zellikle onun kolektif biimle
rini) sayabiliriz.
Raymond Williams'in The Long Re
volution (1961) ile E.P. Thompson'n
The Making of the English Working
Class (1963) adl almalar, savatan
sonraki Britanya kltr kuramnn ge
limesinde zellikle etkili rol oynam
tr. Williams'in kltr "btn bir ha
yat tarz" olarak, Thompson'in da grup
larn toplumsal ve maddi varoluun
hammaddesini "kullanmasn sala
yan bir alan olarak vurgulamas, kltr
konusunda yeni dnme biimlerinin
(zellikle kavram dar bir edebi ve es
tetik referansla birletirmekten kurtar
mann) nn amtr. Bu yazarlarn
ikisi de, kltrn yaayan boyutunu,
446
aktif ve kolektif bir sre olan anlaml
hayat tarzlar kurma srecini ele alma
y tercih etmilerdir.
Thompson ile Williams'in gelitir
dikleri terimin kltrelci denen bu ba
k asyla okunmas, daha sonra ba
ka ve daha ak biimde yapsalc olan
yorumlarn saldrlarna maruz kalm
tr. Bu yapsalclarn kltrn, canl bi
imlerinden ziyade kltrel diller ve
kodlarda somutlam ekliyle dsal,
sembolik yaplarn vurgulayan form-
lasyonlarma gre, kltr toplumsal dn
yann tablosunu yanstan bir iaretleme
sistemi olarak okunabilirdi. Kltrel
kuramn yapsalc versiyonu, ayrca
Louis Althusser'in Marksizm versi
yonunda gl biimde dile getirilmi
tir. Althusser, ideolojik alann etkilili
ine daha fazla alan tanyarak Marksist
lemi ve zel olarak da, bir yandan ik
tisadi ilikilerle srelerin son kertede
belirleyici olduu ilkesine bal kalrken,
br yandan ideolojik veya kltrel ala
nn greli zerkliini vurgulamt.
Althusser'in yazlarnda kltrel
pratiklerin etkililiini ortaya koymaya
dnk ilgi, Antonio Gramsci'nin fikir
lerinin kltrel kurama mal edilme
siyle daha da gelitirilmiti. Gramsci'
nin almalar snf oluumlar ile s
nf ittifaklarnda kltrn ve kltrel
pratiklerin roln kavramsallatrma
konusunda yeni yollar am ve klt
rn siyasal ve ahlki liderlik ile otori
tenin (hegemonya) biimlerinin ekil-
lenmesindeki rolne zel bir arlk
verilmiti. Gramsci'nin fikirlerinin et
kisi, bilhassa kltrel kuramn. 1970 -
lerin birbirlerine kart kltrelci ve
yapsalc perspektifleri arasndaki ge
rilimin dourduu amaz amaya kat
kda bulunmas bakmndan nemliydi
(rnein bkz. Stuart Hall vd., Policing
the Crisis, 1978).
Kltrel kuram iinde Gramsci'nin
etkileri nemini kaybederken, Michel
447 kltrel materyalizm

Foucault'nun etkisinin ayn lde ba, cinsiyet kimliklerinin kltrel dil

artt grlmt. Foucault'nun etki ler iinde ve kltrel pratikler aracl
sinin balca izlerinden birisi, kltrel yla oluma yollar konusunda geni
dillerin ve iktidar ile temsil arasndaki tartmalar dourmutur. Bellek, fante
i bantnn anlalmas erevesinde zi ve toplumsal cinsiyet performansn
ekillendirilen daha sylemsel bir an konu alan son zamanlardaki almala
laytr (bkz. Sean Nixon, Hard Looks, rn da bilhassa aydnlatc olduunu
1996). Foucault'nun etkisi, kltrn ta belirtebiliriz (bkz. P. Adams ve E.
rihsel bakmdan zgl karakteri ve hem Cowie, The Women in Question, 1993;
devletin bir nesnesi hem de bir arac J. Butler, Bodies that Matter, 1993).
olarak gelimesi hakkndaki argman Ayrca bkz. snf bilinci; yanl bilin.
larda aka grlmektedir (bkz. der.
L. Grossberg vd., Cultural Studies, 1992). k l t r e l m a t e r y a l i z m (cultural ma
rk, etnik kken ve kltr arasnda terialism) Antropolojide, insan klt
ki etkileimler ada kltrel kuramn rnn ou ynnn maddi temelde a-
balca kayglarndan birisi olarak da klanabileceini ngren bir makro
kendini gstermitir. Bu ounlukla et kuram. Kltrel materyalizmin en sis
nisite biimlerinin bir eletirisi yoluy tematik formlasyonu, Marvin Harris'-
la, Williams ve Thompson'la birlikte in antropolojik *kltr kuramlarnn
anlan Britanya kltrel kuram gelene gelimesini konu alan kapsaml ara
i iinde saylan -ya da Paul Gilroy'un trmasnn (The Rise of Anthropolo
adlandrmasyla- ngilizliin lmcl gical Theory, 1968) son iki blmnde
bysyle gerekletirilmitir (bkz. Gil- bulunabilir. Amerikal bir antropolog
roy. Ain't No Black in the Union Jack, olan Harris, bu kitab yazma amacnn
1987). Gilroy gibi yazarlar ise bunun "insan biliminde metodolojik ncelii
yerine kltrlerin uluslar aan hareke tekrar tarihsel yasalar arayna ver
tini ve birbirine karmasn vurgula mek", zel olarak da "sosyo-kltrel
mlardr. Cilroy'un "Siyah Atlantik" fenomenler alannda Darwinci strateji
nosyonu, ulusal bakla snrlanm analogunun tekno-evresel ve tekno-
kltr anlaylarnn dayatt kstla iktisadi determinizmin ilkesi olduu"-
malar dndaki kltrel sreleri can nu kantlamak olarak ifade etmiti. Bu
landrmaya ynelik bir giriimi temsil na gre, benzer koullarda uygulanan
etmektedir. Bu anlamda, Edward Said'- benzer teknolojiler mallarn retimi ve
in, kltrlerin yalnzca i dinamiklerini datmnda benzer dzenlemeler orta
deil, ayn zamanda dsal belirleyici ya karyor ve bu da, faaliyetlerini ben
lerini de irdeledii oryantalizm zerine zer inan ve deerler sistemleri dorul
almasyla birok ortak yn bulun tusunda dzenleyip aklayan benzer
duunu syleyebiliriz. Said'in Oryan trde toplumsal gruplamalar destek
talizm'inde (Orientalism, 1978), Batl" leme sonucunu douruyordu. Bylece
kltr ve uygarlk anlaylar. ark' i- aratrmada ncelik. *doal ayklanma
simlendiren ve sembolik biimde tabi ilkesinin ncelii yeniden retim baa
konumda gren bir sre karsnda rsnn incelenmesine vermesiyle ayn
olumu yaklamlar olarak betimlenir. ekilde, sosyo-kltrel yaamn maddi
koullarnn incelenmesine tannm olu
Son zamanlarn kltrel kuram yordu. Harris'in iddias, bu durumun
erevesi feminist argmanlardan da sosyo-kltrel yaamn maddi koul
ciddi lde etkilenmitir. Burada en lar incelemesini zgl bir "toplum ya-
dikkat ekici iliki feminizm ile psika sasr'ndan ziyade "temel bir aratrma
naliz arasndaki etkileim olmu ve bu
kltrel sermaye 448

stratejisinin ifadesi" haline getirdii ikenli analiz biimi. Kme analizin

eklindeydi. Onu eletirenler ise, *ta- de, bir snfta kmelenen nesneler, ana
rihsicilikten kanmak ve Hegelci di lizin temelini oluturan seilmi betim
yalektie gnderme yapmamak ynn sel gstergeler ve zellikler asndan
deki abalarna ramen Harris'in kl bakldnda birbirlerine azami derece
trn incelenmesinde benimsedii ma de benzerler ve dier nesnelerden azami
teryalist yaklamnn, Marx ve En derecede farkldrlar. Bu teknik, biyo
gels'in materyalizmiyle ayn karakte lojide saysal taksonomi olarak bilinir.
ristik zellikleri tadn; baka bir Kme analizi, Eshref Shevki ile
anlatmla, kltrel materyalizmin so Wendell Bell'in (Social Area Analysis,
mut bir aratrma stratejisi olarak ken 1955) nfus saym verilerini analiz
di temel ncllerini rten ampirik etmek amacyla gelitirdikleri ok de
bulgularla urama hatasna dtn ikenli istatistik teknikleri arasnda
ve szde bir tarih yasas olarak, her e yer alyordu. Kme analizi, toplumsal
yi iddia edip hibir ey sylemeyen bir alan analizinde, ya baz kent ya da met
erevede soyut kalmas zorunluluu ropolitan alanlarda odaklanarak veya
nu gzlemlemilerdir. bir btn olarak lkeyi kapsayacak e
kilde alan tipolojileri yaratmak zere
kltrel s e r m a y e (cultural capital) kk blgelerdeki nfus istatistikleri
Pierre Bourdieu "Cultural Reproduc ne ve toplumsal gstergelere uygulan
tion and Social Reproduction" (1973) mtr. Kme analizi kendisine baka
adl denemesinde, orta snf anne-baba- alanlarda da geni bir uygulama alan
larn ocuklarn, eitli dilsel ve kl bulmutur: bir tutum leinin olu
trel becerilerden oluan bir kltrel turulaca kanaat ifadeleri ya da soru
sermayeyle donattklarn ileri srm laryla ilgilenen geliimsel almalar;
tr. Okullarda baarl olmak iin (ie byk veri kmelerindeki temel mo
rii zenginlerin denetiminde olan) bu delleri karmay amalayan titiz a
becerilere sahip olmak gereklidir, oysa lmalar; bireyler, toplumsal gruplar,
ii snfndan gelen ocuklar bu bece irketler ya da baka rgt tipleri, ulus
rileri okullarda renemezler. Bylece, devletler, olay tipleri, vb. arasndaki
tarafszm gibi grnen okullardaki kayda deer benzerlikler ile farkllkla
deerlendirmelerin, sosyo-kltrel be r lmeyi amalayan analitik alma
cerileri, doal yetenee bal eitsiz lar; snflandrmalarn ve tipolojilerin
liklerin sonucuymu gibi gsteren stat gelitirilmesi.
kazanma hiyerarilerine dntrerek Benzerlii ve farkll tanmlama
aslnda ekonomik eitsizlii meru kl nn deiik yollar, kendine zg k
d ortaya kmaktadr. meleme yntemlerinin zeminini olu
turmutur. zmn verilere ok iyi
kltrel y a y l m a (cultural diffusion)
uymasn salayan alternatif yollar da
bkz. yaylma genellikle bir para zt sonulara yol a-
kltrlerime (acculturation) bkz. a- acaktr. ou snflandrma prosed
similasyon r, her nesneler ifti arasndaki benzer
/siz/lik katsaylarndan oluan bir ili
k m e analizi (cluster analysis) A- ki tablosuyla yola kar ve iki yolla (ya
mac, eitli zelliklerle ayrt edilen bir -nesnelerin daha byk kmeler olu
dizi nesneyi (deikenler ya da bireyler turduklar bir srele- aadan yuka
gibi) bir dizi kmeler ya da gruplar rya, ya da -nesneler btnnn gide
halinde blmlemek olan bir *ok de rek kk kmelere blnd bir
449
srele- yukardan aaya) ilerler.
Bunlar, zm olarak bir dendogram
va da aala gsterilen hiyerarik bir
kmeleme emasn ortaya koyar. Bir
hiyerarik kmeleme emas da genel
likle ayn verilerle ilgili *ok boyutlu
bir lekleme zm iinde bir dizi
ekil olarak gsterilir. En sk rastlanan
kmeleme yntemi, baz birimlerin
tm birimlerin - ya da daha fazla sa
ydaki ara toplam dzeyiyle- tek bir
grup halinde birletii, kmeleme s
recinin son aamasna kadar darda
kaldnn grld, sonularn bir
dendogram eklinde gsterildii, ba
samakl hiyerarik kmelemedir.
Bu alandaki son gelimeler arasn
da toplamsal geimeli kmelemeyi (her
kmenin kendi nemini gsteren bir
lsnn olmas), toplamsal aalar
(noktalar arasndaki mesafenin uzun
luunun veri benzersizliini gsterme
si) ve dikdrtgen kmelemeyi (hem bi
reylerin hem verilerle ilgili deikenle
rin bir arada kmelenmesi) sayabiliriz.
kmeler aras analiz (canonical
analysis) bkz. ok deikenli analiz
kresel meta zincirleri (global com
modity chains) bkz. meta zincirleri
kreselleme, k r e s e l l e m e k u r a
m (globalization, globalization the
ory) Kreselleme kuram kresel ap
l bir kltrel sistemin ortaya kn
inceler. Bu kurama gre kresel klt
r ortaya karan ok eitli toplumsal
ve kltrel gelimeleri yle sralaya
biliriz: dnya apnda uydu enformas
yon sisteminin varl; kresel tketim
ve tketimcilik kalplarnn ortaya k
mas: kozmopolit yaam tarzlarnn ge-
mesi; Olimpiyat Oyunlar, futbolda
dnya kupas ve uluslararas tenis tur
nuvalar gibi dnya apndaki spor dal
arnn gelimesi; ulus devletin hki
miyetinin gerilemesi; kresel bir askeri
kreselleme, kreselleme kuram
sistemin ortaya kmas; ADS gibi tm
dnyaya yaylan salk problemleriyle
karlalmas; Milletler Cemiyeti ve
Birlemi Milletler gibi dnya apnda
siyasal sistemlerin kurulmas: Mark
sizm gibi kresel siyasal hareketlerin
yaylmas; insan haklan kavramnn
kapsamnn genilemesi ve dnya din
leri arasndaki karmak etkileimler.
Daha nemlisi, kresellik dnyay tek
bir yer olarak kavrayan yeni bir bilin
cin ekillenmesini kapsamaktadr ve
kreselleme bu dorultuda, "bir btn
olarak dnyann somut yaplamas"
eklinde, yani "dnya"nn srekli ye
niden kurulan bir evre olduu dn
cesinin kresel dzeyde yaylmas ek
seninde tarif edilmitir. Kreselleme
nin herhalde en zl tanm, "corafya
nn toplumsal ve kltrel dzenlemele
re dayatt kstlamalarn azald, in
sanlarn bu azalmay giderek daha ok
fark etmeye baladklar bir toplumsal
sre" eklinde yaplabilir (Malcolm
Waters, Globalization, 1995).
Demek ki kreselleme, uluslara
ras ilikiler sosyolojisinden te bir ol
gudur. Kreselleme, kresel dzey
deki iktisadi karlkl bamlln ar
tn analiz eden (ve kltrel kresel-
ciliin iktisadi kresellemenin sonu
cundan baka bir ey olmadna dik
kat eken) "dnya sistemleri k u r a m n
dan da farkl bir olgudur. Kukusuz,
kreselleme tezini ondan nceki, ulus
devletlerin birleik ve kendi iinde tu
tarl bir sanayi toplumuna doru bii
minde *ynemesini savunan argman
la kartrmamaya dikkat etmek gerek
mektedir. ada kreselleme kura
mna gre, kreselleme btnyle e
likili iki sre olan trdeleme ile
farkllamadan oluur. Yerelleme ile
kreselleme arasnda karmak bir et
kileim sz konusu olduu gibi, kre
selleme srelerine kar kan gl
direni hareketleri de vardr.
kreselleme, kreselleme kuram
450

Bu argman savunanlar, dnyay Madras'taki bir banka hesabna bal

bir toplumlar sistemi olarak grmek olan bir Mastercard kullanarak demek
yerine ulus devlette odaklanmaya de mmkn olduuna gre, dnyann ger
vam eden geleneksel sosyolojiye ele ekten gn getike daha ok "kre
tirel bir gzle bakarlar. Fakat kresel selletii" bir tabloyla karlamak ke
leme kuramnn da sorunlar olduu sinlikle artc deildir. te yandan,
unutulmamaldr. Szgelimi, kresel yukarda anlan almalarn pek ou
leme ile modern emperyalizm mo nu dikkatle okuduunuzda hemen an
delleri arasnda nasl bir ayrm yapabi layacanz gibi, bu terimin sosyolojik
liriz? Yine, iktisadi ve kltrel kresel bir tlsm olarak yerli yersiz her frsatta
leme arasndaki, ayrca kreselleme kullanlmasnn analitik ve aklayc
ile modernleme arasndaki ilikileri deerini byk lde boaltt da
aklamakta glklerle karlalmak belirtilmelidir. Ayrca bkz. evre; o
tadr. Kreselleme kuramnn ve prob kuluslu irket; esnek alma; esnek
lemlerinin ok iyi rneklendii bir de istihdam; gelime sosyolojisi; nter
nemeler derlemesi iin bkz. Martin net; meta zincirleri; siber toplum;
Albrow ve Elizabeth King, Globaliza uluslararas iblm; yeni smr
tion, Knowledge and Society (1990). gecilik.
Kreselcilik, 1990'l yllarda gide
rek sosyologlarn geleneksel yakla
mnn bir paras haline gelmitir. Sos
yolojik ilgiye deer olan ve kresel d
zeyde aklanabilecek hemen her konu
bu erevede deerlendirilmitir. r
nein Contemporary Sociology dergi
sinin tek bir saysnda (Eyll 1996) a-
adaki trden ok eitli konularda
kitap deerlendirmelerine rastlayabili
riz: Kadn Hareketi, uluslararas eko
nomi, biyolojik reme, g, apartheid,
rklk, orman rnleri endstrisi, o
kuluslu irketler, yiyeceklerin retim
ve datm, merkez bankalar ve ulus
lararas para dzenlemeleri, Amerikan
d politikas, nc Dnya ehirleri
nin gelimesi ve ileri toplumlardaki de
er deiimi (bu yazlarn hepsinin ba
lklarnda "kresel", "kreselleme" ya da
"kreselcilik" szckleri gemektedir).
Her ktasnda ayn moda aksesuar
larn (antrenman ayakkablar tasar
mnda olduu gibi) retilip satld bir
gezegende Brezilya'daki bir ormann
gbeinden elektronik posta gnderip
almak, Manchester'de olduu gibi Mos
kova'da da McDonald's hamburgerleri
yemek ve yenilen eylerin parasn
 L
L a c a n , J a c q u e s (1901-1983) Sig-
mund Freud'un almalarn Ferdi
nand de Saussure'n yapsal dilbili
minin nda yeniden yorumlayan
Fransz psikanalist ve tp doktoru. Pa
ris Tp Fakltesi'nde dersler veren La
can, 1963'te Ecole Pratique des Hautes
Etudes'de konferans sorumlusu olmu
ve Ecole Freudienne de Paris'yi kur
mutur. Yapsalc ve *post-yapsalc
hareketlerle sk balar kuran Lacan'n
1960'larda dzenledii seminerler Pa
ris entelektel yaamnn odak nokta
sna yerlemitir. Onun genellikle ci
naslarla, szck oyunlaryla dolu ve
anlalmas g almalar; Freud'un geri yansm bir imge bulur. Aslnda,
hipotezini harfi harfine deil, daha ok
simgesel biimde yorumlamas ve -
zellikle, Freud'un tartmal "penis ks
kanl" fikrinin mecazi anlamda de
erlendirilmesi gerektii iddiasna bal
olarak feminist kuramda derin izler b
rakmtr.
Lacan bilindnn dile benzedii
ni, nk metafor ve metonimi kulla
narak, simgesel dzeyde ilediini ileri
srer. Pek ok kii Lacan'n Freudcu
kuram yeniden ele aln son derece
nemli grm, nk Lacan, Freud'un
tartmal ve elikili olan, tm birey
leri zde gelime modellerine indirge
yen biyolojik "drtler" bulunduu d
ncesinden uzak durmutur. Lacan'a
gre dil, anlam kltr zerinden ina
eder. fakat dilin kendisi de deiken
dir. Bylece deiim, hem toplumsal
hem de kiisel dzeyde yalnzca mm
kn olmakla kalmaz, ayn zamanda ka
nlmaz olur. Lacan'n kuram, kimlik
ve znelliin gelimesinin, biyolojik
belirlenimden ziyade toplumsal dzey
de ina edildiinin anlalmasn sa
lamtr.
Lacan'n genel kuramsal sistemi
nin can alc noktasn bebein gelii
minde "ayna evresi" fikri oluturur.
Daha nce kendisini annesinden ayr
bir varlk olarak dnmemi bebek,
yaklak alt aylk olunca ayr bir var
lk olduunun farkna varr. Lacan, bu
sreci rneklemek iin ayna metaforu-
nu kullanr. Bebek, annesine aynaya
bakar gibi bakar ve karsnda, tutarl
ve birlemi bir btn olarak grd
grd imge kendisi deil, annesi/
tekidir. nsan ruhunu ikiye ayran et
ken ite bu yanl yorumdur; nk he
pimiz, olmak istediimiz ey ya da kii
gibi grnen, ama yine de gerekte bi
ze uzak ve yabanc olan herhangi bir
ey ya da kiiyle zdeleiriz. Bu z
deleme de, egonun btnlne ve
salamlna dair, Lacan'n srekli ye
niden ina edilen bir sre eklinde yo
rumlad bir yanl inanca yol aar.
Bebek bydke annesine k
olur ve babasn, annesinin kendisine
ait olmas arzusuna kar bir tehdit say
maya balar. Lacan bilindn yara
tann, anneye duyulan zlem ile bu z
lemin, bebein gznde kltr ve d
dnyay simgeleyen baba tarafndan
yadsnmas olduunu savunur. Bu s
re ocuu, yani zneyi, bilin ve bi-
lind eklinde ikiye ayrr ve bu s
recin tamam, gen bir ocuun dili
kavraynn ana parasn oluturur.
lf salatas 452

Toplumsal cinsiyet farkllnn far laissez-faire iktisad (laissez-faire

knda olmak ve cinsellikle olumu z economics) Mallarn ve hizmetlerin et
nelliin edinilii de bu srecin ayrl kili bir ekilde retilmesi, datlmas
maz paralardr. Gerekte, "farkllk" ve paylatrlmas iin olduu kadar bi
dncesinin tm Lacan'n kuramn reysel seimi en st dzeye karmak
da temel bir yere sahiptir. iin, bireysel reticiler ile bireysel al
Sosyologlar, Lacan'a en ok mer- clardan oluan serbest ve rekabeti
kezsizlemi karmak *zne ve top piyasann nemini savunan ve devlet
lumsal cinsiyet farkllklar kavramlar tarafndan yaplan dzenlemelerin en
iin bavururlar. Lacan'n muhtemelen az dzeyde olmas gerektiini ileri s
en kolay ulalabilen eserleri, Ecrits ren bir iktisat yaklam. Laissez-faire
(1966) ve Four Fundamental Concepts (braknz yapsnlar, braknz gesin
of Psyhoanalysis'dir (1979). Elizabeth ler) iktisadyla ilgili gnmzdeki ku
Grosz ise, Jacques Lacan: A Feminist ramsal abalarn kkenleri, David Ri-
Introduction adl eserinde, Lacan'n cardo, Thomas Malthus ve Adam Smith
belli bal grlerinin ak ve yararl gibi on sekizinci yzyl sonu ile on do
bir deerlendirmesini sunar. kuzuncu yzyl ba klasik iktisatla
rnn eserlerine dayanr. rnein Adam
lf salatas {word salad) izofreni Smith Uluslarn Zenginlii'nde (The
nin en yaygn belirtilerinden olan lf Wealth of Nations, 1776), bireylerin
salatas, dili kullanmada ortaya kan piyasada kendi kiisel karlarnn pe
bir bozukluktur. izofrenler, szckle inde koturmalarna ramen, piyasann
ri iletiimi mmkn klacak ekilde "grnmez el"inin ortak yararn gerek
semek yerine, mizalarna uygun bi lemesine yol aacan savunmutur.
imlerde bir araya getirilebilir veya
herhangi bir balam olmayan ar Yirminci yzylda, 1930'larn bu
mlarla kullanabilirler. Bu eilim en nalml ortamn, devlet mdahalesini ve
basit dzeyde bir dil bozukluuna, ya isizlii azaltma arac olarak kamu har
da ar rneklerde, dinleyicinin sz camalarnn nemini vurgulayan Key-
cklerin bir araya getirilmi halini ke nesi iktisadn egemen olduu bir d
sinlikle anlayamad ve bylece arala nem izlemi; gittike artan bir biimde,
rndaki iletiimi olanakszlatran bir kamusal giriimler ile zel giriimi bir
lf salatasna yol aabilir. araya getiren bir karma ekonomi ge
litirilmitir. Ancak 1970'lerin sonun
L a i n g , R.D. (1927-1989) En tannm dan itibaren, devletin mali krizi ve
Britanyal anti-psikiyatr. Laing'in en Yeni Sa felsefelerin artan etkisine
nemli vurgusu deliliin anlalabilirli bal olarak, laissez-faire iktisad siya
i zerineydi. Laing kitaplarnda, bi sal bir tercih olarak bir kez daha -
reysel znellii (Blnm Benlik [The Friedrich A. Hayek Klelik Yolu (The
Divided Self], 1960) ve daha geni bir Road to Serfdom, 1944) ve Milton Fried
toplumsal balamda, akl banda olma man Kapitalizm ve zgrlk (Capita
ve delilik yarglarndaki deerleri (The lism and Freedom, 1961) gibi yazarla
Politics of Experience, 1966) incelemi rn esin kayna haline gelmesiyle- n
tir. Sonradan daha radikal grlerini plana kmtr. Bunun sonucu, devle
terk etmi olsa da, Laing'in dncele tin giriimlerinin adm adm zelleti
ri hl ilgi grmekte ve tartlmakta rilmesi ve her tarafa yaylmaya bala
dr. Wisdom, Madness and Folly (1985) yan piyasa ekonomisine geri dntr.
adl otobiyografisi yaamnn ilk otuz Ne var ki, hkmet politikalar zerin
yln anlatr. deki yapt etkiye ramen, laissez-
453
faire'i yeniden kuramlatrma abala
rna ynelik ok gl eletiriler ya
plmtr. Bir kere, gerek piyasalarn,
kuramclarn zledii aklc, atomize
olmu bireylerin piyasada aklc seim
ler yapmasn ngren idealletirilmi
modellerle pek ilgisi yoktur. Gerek
dnyada, piyasalar kusurlarla kuatl
mtr; arz tekelleriyle, eksik bilgilen
melerle, mterilerin yetersiz olmasy
la, dsal snrlamalarla ve benzeri et
kenlerle sk sk karlalr. stelik, bi
reylerin tercihleri, *kltr ve toplumsal
normlar tarafndan ekillendirilip snr
landrldndan bireysel seimin nn
deki alan bir hayli daralm durumda
dr. Piyasa zerinden -brakn adil bir
paylam- etkili bir paylam gerek
letirme dncesi bile hayaldir: Bu
dncenin ok daha etkili olduunu
savunmak, gereklikten ziyade mitlere
dayal bir varsaymdr. Ayrca bkz. li
beralizm; Mont Pelerin Dernei.
langue (dil) v e parole (sz) (langue
and parole.) bkz. post-yapsalclk;
Saussure, Ferdinand de
Lasch, C h r i s t o p h e r (1932-1994) lk
eserini, siyasal sempati duyduu Ame
rikan Solu'nun tarihi zerine veren A-
merikal toplumsal tarihi. Lasch son
radan psikanalize arlk vermi ve A-
merikan toplumuna ynelik, narsisizm
kuram zerine temellendirdii keskin
eletirel metinler kaleme almtr: bkz.
Heaven in a Heartless World (1977),
The Culture of Narcissism (1980) ve
The Minimal Self'(1984).
Lasch sonraki yllarda, Amerikan
Poplizmini ve cemaatiliini savun
maya balam; rnein lmnden son
ra yaynlanan The Revolt of the Elites
and the Betrayal of Democracy (1995)
adl eserinde, kendilerini toplumun ge
nelinden izole etmi, ne yoksullarn ne
de orta snflarn refah konusunda so
rumluluk hisseden, Amerika'nn var
Lasch, Christopher
lkl ve ynetici elitlerine saldrmtr.
"Yeni beyinler aristokrasisi"nin ya da
"bilgi smffnn yeleri, restoranlar,
salk kulpleri ve uaklardan oluan
bir "yapay dnya"da ikmet ederler.
"Yksek dzey bir konferansa, yeni bir
irketin grkemli alna, uluslararas
bir film festivaline ya da kefedilme
mi bir tatil yerine doru yolda deil
lerse, hep evlerindedirler." Moda olan,
toplumsal ierikli, "kafasn; kadn ve
aznlk, ecinsel ve snrlamasz krtaj
haklaryla, ocuklara ynelik istismar
larn yaygnlamasyla ve cinsel bas
kyla, hakaret ieren konumalara kar
dzenlemeler getirilmesi ihtiyacyla,
'l beyaz Avrupal erkekler'in klt
rel hegemonyasn sona erdirmek zere
tasarlanm programl reformlarla boz
mu" bir liberalizmi benimsemilerdir.
Sonu olarak Lasch'a gre, ehirler -
rmekte, aznlklar marjinallemekte,
politika nemsizlemekte, sular art
makta ve toplum anariye doru git
mektedir. Lasch bu k (olduka
kaygl bir dnceler karm iinde)
hem iktisadi liberalizmin ideolojisine
(ki ona gre bu ideoloji, snr tanma
yan kiisel kar ve yurtta erdemin
den vazgemeyi meru gsterir), hem
de gerekleri retmeyi brakp (ona
gre) siyasal adan doru, ama anla
lmaz bir dilde ifade edilen moda ku
ramlar reten eitim kurumlarnn
(okullar, zellikle de niversiteler) sol
cu kltrne dayandrr. Lasch ayrca,
bu grne bal olarak (ve daha az
tartmal olmakszn), ge kapitaliz
min topluma zarar veren eitli ynle
rine katkda bulunduunu dnd
modern feminizmin en kkrtc eleti
rilerinden birini kaleme almtr (Wo-
men and the Common Life, 1996).
Lasch'e kar eletirilerde, onun
olgulara bazen yetersiz ekilde eildii
ve kantlar gevek biimde kullanma
eiliminde olduu ileri srlmtr;
latifundiya
rnein liberaller, uzun zamandr piya
sann dzenlenme ihtiyacnda olduu
nu ve yoksullarn bir lye kadar dev
let korumasna ihtiya duyduunu id
rak etmilerdi. Lasch'in modern Ame
rika tarifi, Milovan Djilas'n kom
nizm eletirisinin (Yeni Snf [The New
Class], 1957; bkz. reel sosyalizm) ve
Michael Young'n *meritokrasi (The
Rise of the Meritocracy, 1958) yergile
rinin kuvvetli izlerini tamasna kar
n, kabahatli elitin yelerinin tam ola
rak kimler olduu konusunda net deil
dir. Bir poplist olarak kendisini, orta
snflarn alt tabakasna dahil olan "'k
k mlk sahipleri, zanaatkarlar, es
naflar ve iftiler"le zdeletirmesine
ramen, pek ok modern cemaati gi
bi, cemaatin daha iyi bir duruma gel
mesi iin gerekli somut neriler ortaya
koyma konusunda son derece belirsiz
dnceler tayordu. Lasch'e gre, alt
orta snfn kltr, en yce iyilii - k i unu iddia etmitir. Oysa Lazarsfeld'in
isel tutkudan ziyade- cemaatin dee
rini ykseltmek olarak gryordu ve
onu bu snfa hayran brakan ey, '"ah
lki gerekilii, her eyin bir bedeli
olduunu anlamas, snrlara kar duy
duu sayg, ilerleme hakkndaki p
heciliiydi (rnek iin bkz. The True
and Only Heaven, 1991).
latifundiya (latifundia) Kkeni, s
panya krallndan getirilen yerleim
cilere tahsis edilen topraklara dayanan
Latin Amerika'daki geni arazi mlki
yeti. Ktann dnya ekonomisiyle bir
lemesiyle birlikte latifundiyalar, bir
feodalizm biiminden, yava yava,
ihra edilmek zere et, hayvan postu
ve tahl reten kapitalist maliknelere
dnmlerdir. Toprak reformu yap
larak latifundiya topraklarnn datl
masn savunan modeller, ou kez ik
tisadi ve toplumsal gelimeyi destek
lemenin bir arac olarak grlmtr.
Lazarsfeld, Paul F. (1901-1976)
454
Columbia niversitesi'nde Uygulama
l Toplumsal Aratrmalar Brosu'nu
kuran Avusturya doumlu sosyolog.
Lazarsfeld, Amerikan popler klt
r, oy kullanma davranlar ve med
yann toplum zerindeki etkisi konula
rnda nde gelen bir otoriteydi. En ok
bilinen eserleri arasnda The People's
Choice (1944) ve Personal Influence
(1955) saylabilecek olan Lazarsfeld,
Amerikan sosyolojisinde sava sonras
anket aratrmas analizinin balca
destekisiydi. apraz tablolama yoluy
la hipotez test etme teknii, yalnzca
daha ileri ok deikenli modelleme
tekniklerinin gelimesiyle (rnein,
log-lineer analiz) stesinden geline-
bilen kantitatif veri analizinin stan
dartlarn oluturmutu. Onu eletiren
adalar arasnda yer alan C. Wright
Mills, Lazarsfeld'in almalarnn so
yutlanm ampirizmin bir rnei oldu
orta menzilli kuramlara olan ak il
gisi nda bakldnda, glkle do
rulanabilecek bir sulamadr bu. Daha
yakn zamanlarda ise, Lazarsfeld'in a
lmalarn sosyolojik pozitivizmin
rnei eklinde niteleyen yorumlara
rastlanmtr.
Leach, E d m u n d R. (1910-1989) Yer
lemi geleneklere kar kan Britan-
yal bir sosyal antropolog. Yaygn ya-
psal-ilevselci ortodoks izginin pan
zehiri olarak ktasal yapsalc dn
cenin Anglo-Sakson dnyayla tan
masnda etkili olan Leach'in balca a-
ratrmalar, siyasal retorik, dilsel ka
tegoriler, akrabalk, mit ile ritel ko
nular zerinedir: Political Systems of
Highland Burma (1954), Rethinking
Anthropology (1962), Genesis as Myth
and Other Essays (1969), Levi-Strauss
(1970), Culture and Communication
(1976) Social Anthropology (\9%2).
Lenin ( V l a d i m i r Ilyi Ulyanov)
 Lewis, Oscar
455

(1870-1924) Rusya'da domu olup, adna merkezdeydi. "Eitsiz gelime"

yaamnn ilk yllarn az ok Ortodoks kuram ise geleneksel toplumdan mo
Marksizmin karakterize ettii Mark dernlemeye sorunsuz ve tek bir do
sist kuramc ve devrimci. Lenin, 1890'- rusal yoldan geildii inancna kar
larn sonlarndan itibaren, Marx'm fi kyordu. Tm bu savlar, Marksist en
kirlerinin -ondan sonra kendi ismini ta telektel evrelerin tesinde de tart-
yacak olan- kendine zg bir yoru lagelen konular olmutur.
munu gelitirmiti. Lenin'in balca e- Lenin, 1917 Bolevik Devrimi'nin
serleri arasnda, ounlukla en saygn lideriydi ve bir fel sonucunda erken
bilimsel almas gzyle baklan Rus lmne kadar yeni SSCB'nin en nde
ya'da Kapitalizmin Gelimesi (1899), gelen siyasetisi olmutu. Bolevik Dev-
Ne Yaplmal? (1902), Emperyalizm, rimi'yle birlikte ortaya kan her eyin
Kapitalizmin En Yksek Aamas (1916) kaynann Leninizm (devrime ball
ve Devlet ve Devrim (1917) saylabilir. n, Marksist kuramn ve Rusya ger
Lenin'in yazlarnn ou yalnzca ekliinin Lenin'e zg bileimi) olup
tarihsel ieriklidir ve partizanca kay olmad hl zmlenmemi ve tart
glarnn rndr. Ancak fikirlerinden lan bir sorundur. Onun yaamn ve
bazlarnn, bilhassa *ii hareketleri eserlerini anlatan yararl ve zl bir gi
nin (rnein sendikalarn) kanlmaz ri metni iin bkz. Robert Conquest,
biimde reformist olduunu, iilerin Lemn (1972).
durumunu iyiletirmek amacyla yal
nzca kapitalizmle uzlamay hedefle L e v y - B r u h l , L u c i e n (1857-1939)
diini, bu yzden proletarya adna ya "Mantk-ncesi" ve mistik kolektif
plan devrimci etkinliin "nc" dev temsillere sahip olduklarn ileri srd
rimci partiye gereksinim duyduunu - "ilkel" halklar hakkndaki kuramla
ne sren tezinin sosyologlarca tartl ryla tannan Fransz felsefeci (bkz.
dn syleyebiliriz. Parti "proletarya How Natives Thinks, 1910 ve Primitive
diktatrl"n gerekletirecek, ii Mentality, 1922). Levy-Bruhl'un ku
lere "sendikal bilinci" ap gerek (dev ramlar etnosantrik olduu savyla e-
rimci) snf bilincine ulamalarnda yol letirilmi ve dnmenin bilimselle-
gsterecek ve bylece komnizmin tirilmemi ynlerine eilen greci il
geliimine zarar veren ii snf iin gisi nedeniyle tekrar tekrar ele alnarak
deki blnmelerin ("ii snf fraksi- yorumlanmtr.
yonculuu"nun) nne geecektir. Bu
tezin Britanya'daki on dokuzuncu yz L e w i n , K u r t (1890-1947) 1930'lan
yl snf mcadelelerine tarihsel bir u- banda Amerika'ya tanm, alma
yarlamas (J. Foster, Class Struggle and larn esas olarak Iowa niversitesi ve
the Industrial Revolution, 1974), erken- Massachusetts Institute of Techno-
dnem kapitalizmdeki ii aristokra logy'de srdrm olan Almanya do
sisinin nitelii hakknda hararetli bir umlu sosyal psikolog. Lewin'in Ge
tartmaya yol amtr. talt kuramndan trettii ve toplumsal,
gdsel unsurlar ekledii btncl *a-
Lenin, emperyalizmin, "demokra lan kuramnda, bireysel davran, psi
tik merkeziyetilik" modelinin ve "e- kolojik alann ya da yaam alannn,
itsiz geliim" kuramnn kapsaml ana yani birey ile bireyin ihtiyalar ve
lizlerini de yapmtr. "Demokratik mer- hedefleri dorultusunda alglad ev
keziyetilik"te partinin ve devletin alt resinin bir ilevi olarak grlr.
organlar st organlara kar sorumluy
du ve otorite, proletarya diktatrl L e w i s , O s c a r (1914-1971) Meksikal
lezbiyen ve gay incelemeleri
456

ve Porto Rikolu ailelerle ilgili dene tanmlanm olduu -ki bu haklardan

yimlerini ve "yoksulluk kltrii"n can en yaygn olan zel mlkiyettir- zel
l ve sempatik bir dille belgeleyen A- dnyann ayrlmas, dier taraftan, di
merikal antropolog. Levvis'in en ok nin gereklerinin yerine getirilmesinde,
bilinen (ve satan) kitaplarndan The konumada ve toplanmada insanlarn
Children of Sanchez (1961) ile La Vida zgrce hareket edebilmesidir.
(1966), uzun rportajlardan oluur ve Klasik liberalizm genelde John
kendisine bilgi verenlerin -ki bu insan Locke, David Hume, Jeremy Bentham
larla yakn arkada da olmutur- szle ve John Stuart Mill'in felsefeleriyle
riyle tek tek ailelerin yaam yklerini (bunlarn her biri bu szlkte ayr ba
nakleder. Ayrca bkz. yoksulluk. lk olarak yer almaktadr) zdeletiri
lir. Ad geen bu yazarlar, insanlarn
l e z b i y e n ve gay incelemeleri (les aydnlanm kiisel kar, aklsallk ve
bian and gay studies) Bu disiplinlera- zgr seim tarafndan ynlendirildii
ras alan, ecinsel -lezbiyen ve gay- de bir dnyay ngren toplum szle
neyimi incelemektedir. Bu tr al mesi kuramn vurgular ve devletin bi
malarn ilk dalgasnn izleri on doku reylerin yaamna en az dzeyde mda
zuncu yzyl sonlarna (zellikle Man- hale etmesini savunurlar. Liberalizm,
gus Hircsfield'n aratrmasna) kadar hem *laissez-faire temelindeki iktisadi
gtrlebilirse de, asl katklar 1970'- retilerle (Adam Smith'in yazlarn
lerde, lezbiyenleri ve gayleri rgtle da grlebilecei gibi), hem de anaya
yen toplumsal hareketlerin ykseli- sal garantiler ve (iinde tm yurttala
iyle birlikte grnmeye balamtr. rn yaam, mlkiyet, ifade zgrl,
1990'lara gelindiinde artk bu alanda toplant zgrl, din zgrl hak
uzmanlam birok ders, enstit, kon lar gibi baz zgrlklerle ilgili devre
ferans ve yaynevi kurulmu durumda dilemez halklara sahip olduklar, ayr
dr. Bu almalarn ou arlkla sos ca -genellikle oy hakk araclyla- l
yolojik aratrma niteliindedir ve - ke ynetiminde sz sahibi olabilecek
zellikle Michel Foucault'nun fikirleri leri) temsili demokrasilerle yakndan
ile kadn hareketlerinden etkilenmi ilikilidir.
tir. Ayrca bkz. heteroseksizm; homo- Liberalizm felsefesi, "mlkiyeti
fobi; homoseksellik. bireycilik"ten ibaret bir dnya yarat
makla sulanmtr (C.B. Macpherson,
l i b e r a l i z m (liberalism) Kkenleri
The Political Theory of Possessive In
Aydnlanma dncesinde bulunan li
dividualism, 1962). Sosyologlarn libe
beralizm genellikle Bat demokrasile
ralizme itirazlarnn ana noktas, birey
rinin egemen ideolojisi saylsa da, li
sel zerk kiilie ve tarafsz kurallar
beral retilerin pek ok eidi ve me
konulabileceine duyduklar inant.
lez biimi olduunu belirtmek gerekir.
nk bu argmanlarn ikisi de top
Yalnz liberalizmin neyin karsnda
lumsallk etkenini arka plana atp. on
olduu aktr: Liberalizm, ister mo- lar ekillendiren toplumdan ayr birey
narik, isterse feodal, askeri, ruhbani lerle soyut kurallarn varolduunu n
ya da cemaati olsun, her eit siyasal gryordu. Ancak bu tr eletiriler o
mutlakiyetilie kardr. Bu kartlk u kez, liberalizmin belirli bir trnn
iinde, bireylerin ve gruplarn otoriter nemsiz bir karikatrne yneltilir.
taleplere kar direnebilmelerini sala Aslnda pek ok liberal, -Susan Moller
maya alr. Bunun pratikteki anlam, Okin'in Justice, Gender and the Family
bir taraftan, kamusal dnya ile haklarn
457 liberteryanizm

(1989) adl kitabnda grlebilecei gi 1980'lerin sonuna yaklalrken,

bi- liberalizmin iddialarnn derin top yirminci yzyln dier siyasal "izm"-
lumsal niteliinin farkndadr. leri de iyice gzden dnce, libera
Yukardaki basit taslak erevesin lizmin yeni versiyonlar bir kez daha
de pek ok tartma yaanm ve farkl Bat siyasal dncesinin gndemini
dnce kollar ortaya kmtr. Baz belirlemeye balamtr (bkz. N. Ro-
liberaller ekonomik zgrlkler ze senblum, Liberalism and the Moral Li
rinde younlarken, hkmetin ahlki fe, 1989). Ayrca bkz. M o n t Pelerin
yaama daha ok mdahale etmesini Dernei; toplumsal adalet.
de talep ederler (Babakan Thatcher ve
Bakan Reagan'in siyasal felsefeleri l i b e r t e r y a n i z m (libertarianism) Ken
genelde bu erevede tanmlanmakta di mantksal snrlar erevesinde li
dr). Baz liberaller ise, devletin tm beralizmin ilkelerini benimseyen dev
alanlara en az dzeyde mdahale etme let kart bir ideoloji. Liberteryaniz-
sinin doru olduunu vurgularlar (bu min kkenleri, bireysel yaam, zgr
duru ou kez *liberteryanizmle z- lk ve mlkiyet haklarnn nceliinde
deletirilmektedir). ve "zgrln bata gelen ihlal edici
si olan devletin baskc mdahalesinin
Herhalde en nl ada liberal
yok edilmesi" zerinde srarla duran
felsefeci olan John Rawls'in A Theory
on yedinci yzyl ngiliz filozofu John
of Justice (1972) adl kitab zgn, bi
Locke'un yazlarna dayanmaktadr.
imsel bir toplumsal szleme kuram
Bununla birlikte, bireysel zgrle
ortaya koyar. Ravvls bu kitabnda, yurt
her eyin zerinde deer bimek mu
talarn kendi toplumsal konumlarn
hafazakr dncenin de tanmlanabilir
renmeden nce ve bakalarnn bil
bir koludur. Nitekim liberteryanlar,
gisinden yoksunken oluturulacak yurt
Amerika Birleik Devletleri ile Britan
ta haklan ve ykmllklerini iinde
ya'da muhafazakr radikal san bir
barndran bir szleme tasarlayarak,
parasn olutururlar. Modem liberter
adil toplumu yaratacak ahlki temeli
yanlar arasnda, devletin roln basit
ortaya koymay amalar. Bu perspek
bir "gvenlik kuruluu"na indirgeyen
tif, baz sosyolojik yazlar olumlu
Amerikal felsefeci Robert Nozick
ynde etkilemi bir kuramdr; rnein
(Anarchy, Slate and Utopia, 1974) ve
bkz. W.G. Runciman, Social Justice
iktisat Friedrick * Hayek saylabilir.
and Relative Deprivation (1966). Kla
Hayek'e gre ideal ekonomi ve yne
sik liberalizme eletirel yaklaanlar as
tim, serbest piyasaya benzeyen ve ken
lnda onun arnmasna yardm ederler.
diliinden oluan bir organizasyon ni
rnein Benjamin Barber, yalnzca
teliindedir. Bu durumda kiiler aras
temsil edilmeyi hedefleyen "clz libe
ilikiler piyasadaki mbadelelere gre
ralizm"! eletirirken, katlmn daha -
modellenir; hkmet sadece, dzeni
nemli olduu "gl demokrasiyi sa
korumakla ve ilk sermaye yatrmlar
vunur (bkz. Strong Democracy, 1984).
nn dev boyutlara ulamas nedeniyle
Michael Walzer. toplumsal yaamn
kendiliinden oluamayan kamusal hiz
farkl alanlarnda denge salayabilecek
metleri salamakla snrl kalan, mi
bir demokrasinin savunuculuunu st
nimum grevleri stlenecektir. Bunun
lenir (bkz. Spheres of Justice, 1983).
sonucunda oul kiisel ve toplumsal
Baka yazarlar (Susan Moller Okin gi
deerlerin ortaya kaca dnl
bi) ise, analizlerinin merkezine aile i-
mtr (rnek iin bkz. der. A. Cres-
indeki adaletsizlikleri yerletiren bir
pigny ve J. Cronin, Ideologies of
feminist liberalizmle ilgilenmektedirler.
Likert lei
458

Politics, 1975 iinde, Hayek, "Princi lanm oranlar" veya "test puan" olu
pals of a Liberal Social Order"). turmak zere toplanr ya da tek boyut
Liberteryanlar, bireysel haklarn lu bir saysal l oluturmak iin kar
en st dzeye karlmasn, hkmetin lkl korelasyona ve faktr analizine
rolnn en alt dzeye indirilmesini ve tabi tutulabilir.
serbest piyasa ekonomisini savunur
lar. Liberter fikirler en byk destei, L i n t o n , R a l p h (1893-1953) Erken
muhafazakrlk ile neo-liberalizmin ra dnem alan almalarnda Polinezya-
hatsz edici biimde i ie getikleri llan inceleyen bir Amerikal kltr
Amerika Birleik Devletleri'nde bul antropologu. Daha sonralar, zellikle
mutur. Bakan Ronald Reagan ilk kiilik ile toplum arasndaki ilikile
bakanlk dneminde (1980-1984), i- re odaklanarak sistematik bir kltrel
inde olduka liberter unsurlar bulunan bilim gelitirmeye almtr (bkz.
bir politika izlemeyi hedeflemesine kar The Cultural Background of Persona
lity, 1954). Linton'n en nemli kitab
n, idari aygtn engellemeleri yzn
The Study of Man (1936), ilevselcili-
den bu politika btnyle hayata gei
in kuramsal terimlerini kltrn ta
rilememitir.
rihsel bir yaklamyla birletirmi; bi
Felsefede ise liberteryanizm, de
rey ile toplum arasndaki ilikide sahip
terminizme kar olan insan eylemi ku
olduklar nemden hareket ederek rol
ramyla rtr ve bilinli insan ey
ve stat kavramlarnn ncln yap
lemlerinin basit nedensel terimlerle a- mtr. Linton'a gre, bir toplumsal
klanamayacanda srarcdr. Ayrca sistemin i tutarlln anlamann anah
bkz. toplumsal adalet. tar bu kavramlardr.
L i k e r t lei (Likert scale) Tutum
lar lmek iin kullanlan yaygn bir liyakat (merit) bkz. toplumsal adalet
teknik. Likert leine gre, denekler,
L o c k e , J o h n (1632-1702) ngiliz fi
aratrma konusuyla ilgili en u gr
lozofu ve siyaset kuramcs. Fizik bi
ler arasndaki ayrm ok daha ak ya
liminde on yedinci yzylda yaanan
pabilmek iin yaratlan ve bazen pozi
devrim, Locke'da balca felsefi savu
tif, bazen negatif anlamda kullanlan
nucularndan birini bulmutur. Locke,
maddelere rakamlar verilerek temsil e-
tartmal bir tutarllkla, ampirik bil
dilir. rnein, toplumsal adaletin po
gi kuramnn (bu kurama gre, "dou
pler alglamalar hakknda yaplan bir
tan gelen fikirler" yoktur ve bize ait
aratrmada, denekler, "Amerika Birle
olan bilginin tamam deneyimle elde
ik Devletleri'nde gelir dalm ada
edilmitir) belli bal retilerinin hep
letsizdir," veya "Bizim toplumumuzda
sini -gerekliin doas ile bizim onu
iyi eitim almak iin herkese eit frsat
alglaymzda egemen olan mekanik
tannr," gibi maddelerle temsil edile
bak asna bal kalarak- bir araya
bilir. Deneklerden, her maddeye, be
getirmitir. Baz zellikler (rnein,
nimseyip benimsememelerine gre de
renkler ve tatlar) "ikincil" saylr ve
er bimeleri istenir. Yantlar oun
dsal bedenlerimizin duyularmz ze
lukla, 2, 1.0, -I ve -2 (tamamen katl
rindeki etkilerinin ilevleri eklinde de
yorum, katlyorum, ne katlyor ne de
erlendirilirken, "birincil nitelikler" (da
katlmyorum, katlmyorum, kesinlik
yankllk, biim, hareket durumu ve
le katlmyorum) biiminde kodlanan,
benzeri) "gerekten kendinde" eyler
iki kutuplu ve be maddelik kategori
olarak grlmtr. Locke ayn zaman
lerle deerlendirilir. Bu deerler, "top 12
da, alglama ile dorudan edindiim
459
eylerin tmnn bizim kendi fikirle
rimiz olduunu, bu yzden, bu ayrmn
ne ekilde dorulanabilecein! kestir
menin kolay olmadn savunmutur.
Locke, epistemolojide modern bilim
ile ampirik gelenein kalc ittifaknn
kurucularndan birisi olarak nemini
hl korumaktadr.
Locke'un siyasal felsefesi de, mo
dern anayasal monarinin erken d
nemdeki aklc bir gerekelendirmesi
olmas asndan kalc bir neme sa celemede kullanlan istatistiksel bir tek
hiptir. Zamannn tipik bir rnei olan
Locke'un argman, insanlarn, hukuk
ya da egemen iktidardan istifade etme
den birlikte yaayacaklar ngrlen,
doann hipotetik bir durumunu ele a-
hr. Doann bu durumunun dezavan
tajlar -Thomas Hobbes'un ileri sr
d felaket ngrs kadar olmasa
da- bireylerin, kendilerini hukuk ve
hkmetin ynetimine brakmak zere
iradi bir szlemeye dahil olmalarn
gerektirecek nedenleri salamaya ye
terlidir. Ancak doann durumu, h
kmdarn snrsz ya da mutlak gc
nn ho grlmesini gerektirecek ka
dar korkun da deildir. Yurttalar g
lerini gvenilen bir hkmdarn kiili
inde birletirir, ancak bu g kendi i-
yilikleri iin kullanlacaktr; dolaysy
la isyan hakkn da ellerinde muhafaza
etmi olurlar. Locke'un siyasal felsefe
sinde zellikle zerinde durulmas ge
reken noktalardan birisi, insan trnn
balangta ortaklaa kulland bir dn
yada, zel mlkiyet haklarnn kkeni
ni ve snrlarn incelemesiydi. Tm bi
reyler kendi kendilerinin sahipleri ola
rak dnldne gre, maddi dn
yann baz paralar ile kendi emekle
rinin bir araya gelmesi, onlara rettik
leri eyler zerinde mlkiyet hakk id
dia etmelerine olanak tanmaktadr.
Ancak bu durum, yalnzca maddi dn
yadan aldklar eyin boa gitmemesi
ve bu eylerden bakalarna da yete
cek kadar kalmas kouluna baldr.
log-lineer analiz
Locke'un, kuruluunu -tpk hkmet
iktidarnnki gibi- iradi bir anlama ya
plmasna balad parann kurum ha
line gelii, mlkiyet haklarnn kuak
tan kuaa aktarlmasn ve zenginliin
potansiyel olarak snrsz lde birik-
tirilmesini salamtr. Ayrca bkz. li
beralizm.
log-lineer analiz (loglinear analysis)
Olumsallk tablolarndaki ilikileri in
nik. apraz snflandrlm veri tablo
lar sosyolojide ok yaygndr (rnein,
cinsiyete gre siyasal tercihin, top
lumsal snfa gre eitimde baarnn,
vb. apraz tablolamalar). Bu tablolar
2
geleneksel olarak, % testi kullanlarak
yaplan istatistiki bamszlktan sap
malara baklarak incelenir. Bu bam
szlk ilkesi u ekilde yazlabilir:
log n,i = log nj + log n, - log n
(dolaysyla, toplamsal ya da dorusal
bir bileimde toplanan verinin logarit
malarn da ierir). Bu, analizi daha
basit, varyans analizine (bkz. istatisti
ki varyasyon) daha ok benzeyen ve
veya daha ok deiken biiminde da
ha kolay genelletirilebilir bir hale ge
tirir. Ayrca etkileim etkilerinin; i ve
/ n i n birlikteyken, tek tek i i l e / n i n et
kilerinin stnde ve altnda sahip ol
duklar etkinin de incelenmesini salar.
Log-lineer analiz, (tanmsal olarak
doru fakat sama grnen) bir "doy
mu" modelle balar. Bu modelde, tm
dorudan etkiler ve etkileim etkileri
belirtilmitir. Bundan sonra, bu etki
lerden bazlarn (kuram ya da nsezi
temelinde) darda brakan daha basit
modeller, verilere uygun den daha az
etkilerle elde edilip edilemeyeceini
grmek iin (tutumlu bir modelle) in
celenir ve bu ekilde aratrmac, hangi
deikenlerin en nemliler olduunu,
verinin iinde aslnda hangi etki mo
dellerinin bulunduunu karsayabilir.
lojistik (ya da logit) regresyon
Bu, inceleme niteliklerine (lmn
nominal dzeyindeki deikenler) en
iyi uyarlanan olduka esnek bir ok de
ikenli prosedrdr ve yalnzca bilgi
sayar programlarnda kullanlabilir.
Nigel Gilbert'n Modelling Soci
ety's] (1981) ile David Knoke ve Peter
J. Burke'n Log-Linear Models'l (1980)
bu konuya giri iin harika eserlerdir.
Bamsz rnekler ve eitli modelleri
nasl okuyup yorumlamak gerektiiyle
ilgili aklamalar iin bkz. Gordon Mars
hall vd Against the Odds? (1997). Ay
rca bkz. ok deikenli analiz.
lojistik (ya da logit) regresyon
(logistic or logit regression) zellikle
baml deikenin dikotomik (ya da
iki kutuplu) olduu durumlarda kulla
nlan bir regresyon analizi biimi. r
nein, incelenen bir insan grubu rnei
arasndan, bir aratrmac, birisinin i
siz olma karsnda i sahibi olma ihti
maliyle, niversite eitimi almas veya
almamasyla ya da Demokrat Parti ye
rine Cumhuriyeti Parti'ye oy verme
siyle ilgili faktrlerin neler olduuyla
ilgileniyor olabilir. Ancak, ok kl lo
jistik regresyon gittike yaygnlamak
ta ve bamsz deikenlerin (nadiren
ten fazla) sonu kategorisine sahip
kategorik bir baml deiken ze
rindeki muhtemel nedensel etkilerinin,
bir dizi dikotomik sonucun karlatrl
mas ile hesapland analizleri de kap
samaktadr: Bir insann kendisini (ikisi
birlikte ele alnan) orta ya da yksek
snftan deil, alt snftan olarak tanm
lama olaslnn; kendisinin orta ya da
alt snftan (bu kez bu ikisi bir arada
ele alnmtr) deil, st snftan birisi tics/or the Social Sciences (1990). Bu
olduunu iddia etme olaslyla kar konu zerine daha gelikin bir tart
latrlmas buna bir rnektir.
Lojistik regresyon modellerinin so
nular ihtimal oranlan biiminde ifa
de edilebilir ve bu bize, isiz olma, ni
versite eitimi alma, Cumhuriyeti Par
ti'ye (ya da hangisi olursa) oy verme
460
olaslnda ne kadarlk bir deiim ol
duunu (verili herhangi bir dier de
ikendeki verili bir birim deiimini
analizdeki dier tm deikenleri sabit
tutarak) gsterir. Daha basit aklamak
gerekirse, bu sonular (belirli bir kate
goride bulunan deimi ihtimaller a-
raclyla llerek) bize, hipotez ola
rak ortaya konulmu dier tm neden
lerin rol dikkate alndnda, hipotez
olarak kurulmu bir nedenin bu sonucu
ne kadar etkilediini gsterecektir.
Bu zel teknii kullanan aratrma
larn yaynlanan deerlendirmelerinin
ounda, bu modeller iin istatistik
belirtilir. Bunlardan birincisi, beta ista
tistiidir (tahmini parametre ya da
standart regresyon katsays) ve -ka
baca sylemek gerekirse- baka bir de
ikenin (rnein, eitimde baar) et
kileri dikkate alndktan sonra, bam
sz bir deikenin (diyelim, toplumsal
snf) baml bir deiken (rnein,
isizler arasnda deil, istihdam edil
mi kiiler arasnda olma olasl) -
zerindeki etkisinin boyutunun ls
n verir. Standart hata, incelediimiz
etki zerine yaptmz tercihlerin do
ruluunu yarglamak iin kulland
mz bir aratr. Burada balca kural
lardan birisi, betann standart hatann
en az iki kat olma zorunluluudur. U-
nc olarak, pek ok aratrmac ih
timal oranlarnn kendisini de modeli
ne dahil eder, nk bu oranlar, mo
delde sezgisel olarak aklanan nispi
olaslklarn daha kolay anlalr hale
gelmesini salama eilimindedir.
Bu teknik zerine ksa bir giri
metni iin bkz. Anthony Walsh, Statis
ma, J. Aldridge ve F. Nelson'n Linear
Probability, Logit, and Probit Models
(1984) adl eserinde bulunabilir.
lojistik b y m e (logistic growth)
a + hx
Lojistik eri y = kl(\ - e ) , b< 0

461
iken. yava (dorusal) bymenin S-
tipi bir biimini verir. Bunu, sabit bir
dzeyde yavalayan stel byme iz
ler. Endstriyel byme, bilimsel et
kinlik gstergeleri ve toplumsal alar
zerinden gerekleen dedikodunun ya
ylmas dahil olmak zere, ou fiziksel
ve toplumsal byme bu modeli izler.
lokavt (lock-out) bkz, endstriyel eylem
Lombroso, Cesare (1836-1909)
Sulu tip kuramn gelitiren talyan
ordu hekimi. Lombroso zaman iinde
grlerini deitirmi olsa da, nce
likle, sulularn fizyonomilerini ince
lemesi ve Darwin'in pek ok sulunun
daha nceki, daha ilkel trlerden gelen
soyaekimsel kalntlar olduunu id
dia eden evrimci kuramndan hareketle
kuramlatrd, ou suun biyolojik
ve kaltsal olduunu iddiasyla tann
maktadr. Genelde modern pozitivist
kriminolojinin kurucusu saylr.
loncalar (guilds -gilds) Orta ada,
ticari dzenlemeye ve iverenlerin
karlarn korumaya alan, baz lke
lerde ise zel kulpler olarak varln
srdren ticari birlikler. On dokuzuncu
E K L 5: ki farkl zamanda aile gelirlerinin dalmlarndaki e-
^itsizliin lsn gsteren Lorenz erileri
Lorenz erisi
yzylda benimsenmi olan, loncalara
sendikalarn ncleri gzyle bakla-
bilecei gr artk eskimitir. Lonca
Sosyalizmi teziyle de belli bal en
dstrileri ynetecek sanayi birlikleri
nin kurulmas tasars ortaya atlmt.
L o r e n z erisi (Lorenz curve) Top
lumsal tabakalama aratrmalarnda,
kusursuz eitlik durumundan sapan -
zel bir yararn (genellikle gelir, kazan
ya da zenginlik) fiili dalmnn l
sn gstermeye yarayan bir grafik.
ekil 5'te gsterilen hipotetik r
nekte, gelir sahiplerinin bileik yzde
leri, iki ayr dnem iin toplam gelirin
bileik yzdelerine kar izilmitir. Her
iki durumda da aratrmac u soruyu
yneltir: "Tm gelir sahiplerinin yzde
5'inin, yzde 10'unun, yzde 15'inin (ve
bunun gibi) toplam gelirden aldklar
pay hangi orandadr?" (Bu rnekte a-
naliz birimimiz aileler olmaktadr.) E-
er her aile ayn geliri elde ediyorsa,
ailelerin ilk yzde 5'i tm gelirin yz
de 5'ini, ilk yzde 10'u tm gelirin
yzde 10'unu, vb. alr. Grafikte izilen
bu noktalar, diyagonalde 45 derecelik
bir ayla dz bir doru oluturacaktr.
Lowie, Robert H.
462

Bu doru, tam eitliin dorusudur. E- kalm ve hatta ksa bir sre hapis yat
er tm gelir tek bir alcya giderse, i mtr.
zilen noktalar, yatay eksen boyunca u- Marksizmle ilikisini hem Kant
zanr (alclarn yzde 20'si, yzde 10'u hem de *Hegel zerinden kuran Lu
gibi yzde 5'i de toplam gelirin yzde kcs'n erken dnem eletirel konumu
sfrn alr). Alclarn yaklak yzde kimi zaman varoluu olarak grlm
yzne datld zaman ise, doru, di tr; Bu saptama zellikle The Soul and
key eksen boyunca uzanr. its Forms (1911) ve daha az olmakla
Gerek dalmlar, erileri, bu iki u birlikte Roman Kuram (The Theory of
arasnda bir yerde oluturma eilimin the Novel, 1920) iin geerlidir. Lu
dedir. Eri tam eitlie ne kadar yakn kcs, Marksizmin klasik Avrupa felse
sa, dalm o kadar daha eittir; dikdrt fesinin ikiciliklerine -zellikle zne
genin snrna ne kadar yaklarsa, da ile nesneyi uzlatrarak- bir zm ge
lm o kadar eitsizdir. ekilde gste tirdiini savunmutur. Tarih ve Snf
rildii gibi, eriler, gelir eitsizliinin i Bilinci'ride. (History and Class Cons
zamannda ii zamanndan daha byk ciousness, 1923) ise, ii snfnn ken
olduunu ortaya koymaktadr. Ayrca dindeki deneyiminin tarihin znesi ve
bkz. gelir dalm; Gini katsays. nesnesi olduunu, Marksizmin bu de
neyimi, toplumsal btnln (totalli-
L o w i e , R o b e r t H . (1883-1957) Franz in) kuram biiminde kurabileceini
*Boas'n rencisi olan Lowie'nin iddia etmitir. Lukcs'a gre btnlk
Primitive Society (1920) adl kitab, nosyonu Marksizmdeki en nemli kav
evrimciliin* gerilemesinden itibaren ramdr, nk insann, *meta fetiizmi
Batl-olmayan toplumlardaki toplum ve eylemenin baskn etkisi altndaki
sal rgtlenme zerine yaplan ilk mo toplumsal gerekliin grnlerinin
dern incelemeydi. Lowie, Lewis Henry iine dalmasn, bu yzeysel grnm
*Morgan'n kuramlarna saldrmaya lerin altnda yatan gerek insan iliki
ekinmiyor ve bunu, Amerikan Yerli lerini anlamasn mmkn klmaktadr.
leri arasndaki kendi etnografk sapta Lukcs, Lenin'in partiye verdii -
malar temelinde yapyordu. Lowie'nin nem ile Rosa *Luxemburg'un kendili-
balca eserleri The Origin of State indenlie yapt vurguyu bir araya
(1927) ve Social Organization (1948), getiren bir siyasal rgtlenme kuram
*Morgan'n *devletin geliimi zerine da gelitirmitir.
speklatif kuramlarn geniletmitir. Lukcs'n siyasal yazlar, sol kay
Lowie'ye gre devlet, belli bir toprak nakl toplumsal ayaklanma dnemle
alan, meruiyet ve iddet aralar ze rinde nem kazanm, ara dnemlerde
rindeki tekele dayanr ve bu analiz ise genellikle unutulmaya terk edilmi
Morgan'nkinden ok daha moderndir. tir. 1920'lerdeki siyasal duruu nede
Yalnz Lowie'nin kendi aratrmala niyle Komintern'de sert eletirilere ma
rnda aslnda insanla ilgili konulardaki ruz kalan Lukcs, bu yzden edebiyat
incelemelere hi uymayan kat bir bi kuram zerinde younlam ve Sta
limcilik sergiledii gzlenmitir. linist ortodoksinin kaba basitliinin -
tesine geen sosyalist gerekilik nos
L u k c s , G y r g y (1885-1971) Macar yonunu gelitirmi, ancak bu nosyon
Marksist felsefeci. Lukcs 1919'daki hibir zaman edebi modemizmin terim
ksa sreli Macar devrimi srasnda h lerinden birisi olma baarsn gste
kmette bakanlk yapm, daha sonra rememitir. Ona gre. iyi bir gereki
Stalin Rusyas'nda uzun yllar srgnde
463 lmpen proletarya

roman, toplumsal ilikilerin yzeysel geri durmamtr. En nemli kuramsal

grnlerinden ok bu ilikilerin al almas olan Sermaye Birikimi {The
tndaki temelleri betimler. zellikle bkz. Accumulation of Capital, 1913) em
Tarihsel Roman {The Historical Novel, peryalist genilemenin, kapitalizmin,
1947) ve Avrupa Gerekilii {Studies kapitalist olmayan bir "nc pazar"a
in European Realism, 1935-1939). Ay bamllnn zorunlu sonucu olduu
rca bkz. eletirel kuram; ideoloji. nu ne srmtr. Kapitalist genile
menin kresel zaferi, onun nihai ykl
L u n d b e r g , G e o r g e A. (1895-1966) nn da habercisi olacaktr. Alman
Etkili bir Amerikal sosyolog olan ya'da savatan sonra kan devrimci a-
Lundberg, toplumsal davran aratr yaklanmada nemli bir rol oynayan
malarnda neo-pozitivist yaklamn Luxemburg, Berlin'de askeri subaylar
hararetli bir savunucusudur ve kitaplar
tarafndan tutuklanm ve askerler tara
arasnda en ok dikkat ekenler Can
fndan dvlerek ldrlmtr.
Science Save Us? (1947) ile Founda
tions of Sociology'dir (1939). Lund l m p e n b u r j u v a z i {lumpen-bourge
berg, sosyolojinin bir bilim olmas iin oisie) bkz. Frazier, Edward Franklin
doa bilimlerinin yntemlerini ve ku
ramlarn rnek almas gerektiini ne l m p e n p r o l e t a r y a (lumpenproleta-
srmtr ve bu yzden kendi alma riat) Karl Marx duygulu ve renkli bir
lar, davranlk ve lmlemeye yap biimde, "pislik, artklar, tm snflarn
t vurgularla ayrt edilmektedir. De dknts" diye tanmlad lmpen
erlerin ve ideallerin incelenmesinin proletarya iine, dolandrclar, ka
sosyolojinin grevlerinden biri oldu tlar, genelev iletmecilerini, pa
unu, bunlarn ilemsel olarak ak ve avra tccarlarn, sokak algclarn,
llebilir biimde tanmlanabileceini dilencileri ve "sahipsiz toplum"un geri
kabul etmesine ramen, iebaka kar kalan kesimlerini dahil etmiti (bkz.
dr. (rnein, tutum leklerinin ateli Louis Bonaparte 'm On Sekiz Brumai-
bir savunucusu olmutur.) Gelenek ve re'i, 1852). Lmpen proletarya, 1848'-
dinsel inanlar karsnda bilimden ya de Louis Bonaparte'n siyasal gcnn
na tavr alan Lundberg, gelecek umu tabann oluturan bir "snf fraksiyo
dunun bilimde yattn, nk insanl nundu. O gnlerde, Louis-Philippe'in
n daha aklc hale gelmesi gerektii fnansal aristokrasisi, fnansal kumar
ni, aksi takdirde hayatta kalamayaca lar sonucu yaratlan zenginlie kar
n ileri srmtr. mthi bir itah besliyor ve hem bu
zenginlii elde etme yolu. hem de bu
zenginlikten yararlanma biimleri "bur
L u x e m b u r g , R o s a (1871-1919) Po
juva hukukf'na ters dyordu. Bu an
lonya doumlu olmasna karn. Al
lamda proletarya ve burjuvazi -insan
man ii snf hareketi iindeki ku-,
trnn emek gcn ve kapasitesini
ramc ve siyasal liderlerin en ok tan
gelitirerek tarihsel sreci ilerletmeleri
nandr. Rosa Luxemburg Alman Sos
dolaysyla- ilerici bir rol oynarken,
yal Demokrat Partisi iindeki revizyo
lmpen proletarya marjinal, verimsiz
nist akma iddetle kar km ve Bi
ve ayrca gericiydi.
rinci Dnya Savaf na muhalefeti y
znden hapse atlmtr. Savatan son ada sosyologlar paradoksal bir
ra Rus Devrimi'ni desteklemi, fakat biimde. Marx'in lmpen diye dam
halk demokrasisi zerindeki Bolevik galad, kendilerinin ise modern top
basky keskin bir dille eletirmekten lumlarn kurbanlar gzyle baktklar
Lynd, Helen Merrell 464

szmona marjinal toplumsal katego indeki On the Shame and the Search
rilerin pek ouyla daha ok ilgilen for Identity'de, bu yazarlarn kendi
mekte ve onlar, Marx'in tarihsel sre sosyolojik kuramlarna dair tarihsel bir
cin kalbine yerletirdii balca *sntf balam ve ierik sunmadklarn ne
ncleriyle birlikte deerlendirmekte srm; ayrca, niversitelerdeki -
dirler. retmen-renci etkileimi zerine a
lmalarn Field Work in College
L y n d , H e l e n M e r r e l l (1896-1982) Education (1945) adyla bir araya ge
Helen Lynd, kocas Robert S. Lynd'le tirmi, yine England in the Eighteen
birlikte yazd ve kk bir Orta-Bat Eighties: Toward a Social Basis for
kasabasndaki yaam zerine eilen ki Freedom (1944) isimli bir tarihsel
taplaryla tannan Amerikal bir etnog aratrma yaynlamtr. Helen Lynd'in
raftr. Lynd'ler, 1924-1926 yllar ara tm almalarnn merkezini insan an
snda inceledikleri cemaatin iinde lamnn ve eyleminin incelenmesi o-
("Middletown"da; gerek ismiyle In- luturuyordu.
diana'daki Muncie'de) yaamlar ve
almalarnn ilk cildi olan Middle-
town: A Study in Contemporary Ame
rican Culture\ 1929'da yaynlamlar
d. ncelemeleri, cemaatin hayatta ka
labilmek iin yapmas gereken balca
faaliyetler (bir ev yapma, yaayacak
kadar para kazanma, genlerin yetiti
rilmesi, dini ve cemaate ait etkinliklere
katlm) erevesinde organize edil
mitir. kinci cilt, Middletown in Tran
sition: A Study in Cultural Conflicts
(1935) balyla uzun sreli bir a
lma biiminde Byk Bunalm'n
tam ortasnda yaynlanm; bu al
mada, iilerin dayanmasna dair ok
az gsterge olmasna ramen, snf
zellikleri ve ayrcalklar daha belir
gin biimde aklanmtr: Zamann
radikal sosyo-ekonomik deiimleri
radikal snf hareketlerine yol amaya
caktr. Aratrmalar ortaklaa yrtl
m olmasna ve birlikte kaleme aln
masna ramen, bu klasik aratrmala
rn ou Robert Lynd'in adyla birlikte
anlmtr.
Ayn zamanda bir retmen ve si
yasal eylemci olan Helen Lynd, Mc
Carthy dnemindeki sindirme ve ka
ralama kampanyas esnasnda eitli
basklara manz kalmt. 1958 ylnda
yaynlad ve Sigmund Freud ile
Talcott Parsons'n bir eletirisi niteli
Machiavelli, N i c c o l (1469-1527)
Etkili bir Floransal siyaset kuramcs
ve hmanist. nsan doasnn esasen
bencil olduuna inanan Machiavelli,
1513-1521 yllar arasnda kaleme al
d The Prince ile Discourse'da gl
ynetim ihtiyacn savunmutur. Mac-
hiavelli'nin almalar en ok siyaset
biliminde etkili olmakla birlikte, baz
sosyologlar onun devlet adaml ku
ramndan da etkilenmitir (rnein bkz.
Stanford M. Lyman ve Marvin B. Scott,
A Sociology of the Absurd, 1970).
M a c l v e r , R o b e r t M. (1882-1970)
nc nitelikte almalar yapan, fakat
genellikle ihmal edilmi bir skoyal
sosyolog. Aberdeen ve Edinburgh'daki
ksa sreli burslarn ardndan, 1929'da
Newyork'ta Columbia niversitesi'nin
sosyoloji krss bakan olan ve
1950'ye kadar bu grevde kalan Mac-
Iver'in klasik ders kitab Society (ilk
basks 1931), sistematik, kuramsal,
hmanist ama yine de evrimsel bir sos
yoloji gelitirme abasn ortaya koy
maktadr. Maclveiin ilgilendii ba
lca konular, devlet (The Web of Go
vernment, 1947) ve cemaattir (Com
munity. 1928). Biyografik ayrntlar
nn tamam u eserinde bulunabilir: As
A
Tale That is Told: The Autobiog
raphy of Robert M. Maclver (1968).
maddi adalet (material justice) bkz.
toplumsal adalet
maddi kltr (material culture) bkz.
adapte edici ve maddi kltr
m a d d i o l m a y a n kltr (non-mate-
rial culture) bkz. kltr
M a h k m ' u n kilemi (Prisoner's
Dilemma) smini, ayr ayr sorgulanan
ve birbirleriyle iletiim kuramayan iki
mahkmun hikyesinden alan, oyun
kuram iindeki paradigmatik bir r
nek. Polisin elinde iki silahl soygun
mahkmunu da sulu bulmaya yetecek
delil yoktur, dolaysyla, eer sularn
itiraf etmezlerse, ikisi de ruhsatsz a-
teli silah tamaktan bir yllk hafif
hapis cezasyla kurtulacaktr. Adli yet
kililer iki mahkma da bir anlama -
nerirler; buna gre, itirafta bulunan ve
dier mahkm aleyhinde, devletten ya
na tanklk yapan kii (tabii arkadan
on yllk bir mahkmiyete srkleye
rek) serbest braklacaktr. in pf nok
tas udur: Eer mahkmlarn ikisi de
itirafta bulunursa, ikisi de silahl soy
gundan mahkm edilecek ve on yl ye
rine, alt yl hapis cezas alacaklardr.
Mahkmun tek bana kar karya
kald ikilem ise itirafta bulunup bu
lunmamaktr. Kiisel karn dnen
mahkm iin iyi olan tavr, dier mah
kmun ne yapacana aldrmadan iti
rafta bulunmaktr, nk iki mahkm
da olaya bu gzle bakarsa en fazla ceza
alt yl ceza alacaklardr. te yandan,
ikisi de tekinin (kiisel kardan ok)
grup karlar dorultusunda hareket ede
ceinden emin olabilse, ikisi de direne
cek ve yalnzca bir yllarn hapiste ge
ireceklerdir. Akla gelebilecek en kt
ihtimal, ikisinden biri kiisel kar do
rultusunda hareket ederken, dierinin
Maine, Sir Henry James Sumner
grup kan dorultusunda hareket et
mesi ve bunun sonucunda on yl ceza
yemesidir. Mahkm'un kilemi rnei
yaygn biimde, bileim yanlna
bavurmann tehlikelerini rneklemek
ve kolektif eylem koullarn incele
mekte kullanlmaktadr. Ayrca bkz.
dierkmlk.
M a i n e , Sir H e n r y J a m e s S u m n e r
(1822-1888) Karlatrmal hukuk bi
liminin ncs olan Maine, tpk
Lewis Henry Morgan gibi "ilkel top
lumlarn hukuksal temelinin kan ve
akrabalk balarnda yattna ikna
olmutu. En ok bilinen iki eseri olan
Ancient Law (1861) ve Popular Go
vernment'da (1885), insan toplumlar
nn tarihinin akrabalk balarna gre
atfedilen statlere dayal toplumlar
dan, hukuksal adan balayc anla
malara (ya da "szleme"ye) dayal i-
leri politik toplumlara doru ilerledii
ni savunan evrimci nermeyi destek
lemiti. Ayrca bkz. kabile.
makine retimi {machine production)
bkz. endstriyalizm; fabrika sistemi
m a k r o sosyoloji {macrosociology)
Makro sosyoloji genellikle mikro sos
yolojiye kart bir alan gibi deerlendi
rilir. Makro sosyoloji kapsaml yap
lar, birbirine baml toplumsal ku
rumlar, toplumsal yaamn kresel ve
tarihsel srelerini incelerken, mikro
sosyoloji, eylem, etkileim ve anla
mn kuruluuyla ilgilenir. Genelde sem
bolik etkileimcilik, mbadele kuram
ve etnometodoloji gibi kuramlar mikro
sosyolojik saylrken, Marksizm, ilev-
selcilik ve sistem kuramlar makro sos
yolojinin kapsam iinde grlr. (Bu
kuramlarn hepsi, bu szln iinde
farkl balklar altnda ele alnmtr.)
Bununla birlikte, bu ayrm ok ile
ri gtrmenin anlaml olmadn sy
lemeye gerek yoktur, nk ou sos
466
yolojik aratrma aka iki alana da
girmeyebilir. Ayrca bu ayrm, toplum
sal sistem ile toplumsal aktr arasn
daki iliki zerine sregelen tartma
nn bir paras olarak da grlebilir
Mikro ve makro kuramlar, sentez hali
ne getirilemeyen, stesinden gelineme
yecek derece birbirinden zerk olan a-
naliz dzeyleri midir? Bunlardan biri
nin analiz tarz dierinden stn m
dr? Aralarnda bir balant, hatta bir
sentez yapmak mmkn mdr? Kla
sik kuramlarn ou bu gerilim zerin
de durmutur. rnein Max *Weber,
genelde bir toplumsal eylem sosyologu
olarak nitelendirilmesine karn, a
lmalar hzla, geni tarihsel srelerin
ve karlatrmal yaplarn analizine
ynelmitir. Benzer biimde Talcott
Parsons'n almalar da, hem iki in
san arasndaki etkileimi, hem tm top
lumdaki karlkl ilikileri nitelendir
me yeteneine sahip olan, dolaysyla
(rnein, rnt deikenleri aracl
yla) eylem birimlerinin btnletirici
kurumlarda ortaya kmasn mmkn
klan bir eit byk kuram yaratma
teebbs eklinde deerlendirilebilir.
Bu iki tr sosyoloji arasndaki ge
rilimin ve kartlklarn pek ok biimi
vardr. rnein btncler {holists) o-
larak nitelendirilen baz yazarlar, E-
mile Durkheim'dan hareketle, sosyo
lojinin mantnn kendine zg top
lumsal eyle ilgilenmesi gerektiini,
mikro sosyolojinin ise kolektif eylemi
de kurumsal yaplarn glklerini de
kavrayamamas nedeniyle tatminkar
olamadn iddia ederler. te yandan
metodolojik bireyciler -dier pek ok
eyin yan sra- toplumun bir eyleme-
den ibaret olduunu ve her zaman onu
oluturan bireylere indirgenebilecei
grndedir. Bu, esas olarak ontolo
jiyi kapsayan daha geni bir tartma
dr ve bu tartmada, gerekiler ile
1
nominalistler toplumsal gereklii'
467
doas hakknda birbiriyle atan id
dialar ortaya koyarlar. Buna benzer bir
ekilde, Anthony Giddens'n yapla-
(tr)ma kuram ve Johnathan A. Tur
ner' in A Theory of Social Interacti
on''\t\\n (1988) makro sosyolojik ilgiler
ile mikro sosyolojik ilgiler ikiliini a
maya ynelik abalar. Alan Dawe'in
konumunun karsna koyulabilir. Da-
we. klasiklemi bir makalesinde unu
iddia etmitir: "'ki sosyoloji vardr:
toplumsal sistem sosyolojisi ve top
lumsal eylem sosyolojisi. Bunlar, bir
birine taban tabana zt konulara eilir
ler ve iki temel problemleri vardr: d
zen ve denetim. Bu iki sosyoloji her
dzeyde birbiriyle eliir. nsan doa
snn, toplumun ve toplumsal ile birey
sel arasndaki ilikinin kart grnm
lerini tespit ederler. Toplumsal sistem
sosyolojisi, toplumsal ve bireysel mut
luluk iin dsal snrlamalarn ncelik
le gerekli olduunu ne srer; dolay
syla toplumsal sistem nosyonu onto-
lojik ve metodolojik olarak onu olutu
ranlardan nce gelir. Toplumsal eylem
sosyolojisinin ana nosyonu ise, yalnzca
dsal snrlamalardan arnmken tm
potansiyelini gerekletirme ve ger
ekten insani bir toplumsal dzen ya
ratma kapasitesine sahip olan zerk in
san nosyonudur. Buna gre toplum, -
yelerinin yaratt bir eydir; yelerin
kurduklar anlam ile -o anlam, tarihsel
konumlarnn zerine empoze etmek i-
n kullandklar- eylem ve ilikilerinin
bir rndr." ("The Two Sociologi
es", British Journal of Sociology,
1970). Ayrca bkz. Galton problemi.
maksat d ya da t a h m i n e d i l m e
yen s o n u l a r (unintended or unanti
cipated consequences) lerin her za
man beklediimiz gibi yrmeyeceini
anlatan eski bir deyi. Bunun eski bir
deyi olmasna bakarsak, eylemin mak
sat d sonular dourmas temasnn
sosyal bilimlerdeki gemiinin hayli
maksat d ya da tahmin edilmeyen sonular
eskilere dayanmas anlalabilir bir du
rumdur. Birok sosyolojik gzlemci,
toplumsal eylemlerde ifade edilen a-
ma ya da niyet ile bu eylemlerin ge
nelde farkna varlmayan, ama nesnel
ilevsel sonular arasnda bir ayrm
ortaya ktn saptamtr. William
Isaac T h o m a s , Leh kyllerinin i
birliine dayal kurumlarnn sadece
onlarn belirli hedeflerine hizmet et
mekle kalmadna, ayn zamanda bir
lii tevik edici bir ilev grdne
dikkat ekmiti. Daha yakn zamanlar
da Lewis Coser, atmalarn bir orga
nizasyon asndan her zaman ykc
olduu, fakat adapte edici ya da g
venlik subap ilevleriyle organizasyo-
nel istikrar salamakta olumlu bir rol
de oynayabilecei kansndayd (bkz.
Functions of Social Conflict, 1965).
Tahmin edilmeyen sonularn sos
yolojideki klasik rnei. Max *We-
ber'in Protestan etii ile modern ka
pitalizmin ruhu arasndaki bala ilgili
tezidir. Kalvenci kader ve bu dnya
ilecilii retileri, sermaye birikimini
bir dev ya da kendi bana bir ama
olarak tevik ederek kapitalizmin b
ymesine uygun bir iklim yaratmak
gibi maksat d sonular dourmutur.
Jon Elster'n Nuts and Bolts for the
Social Sciences'Adi (1989) verdii r
neklerden birisi, kamuoyu anketleri
nin seim sonularn etkileyebilme-
siyle ilgilidir. Seimden nce yaplan
anketlerin yaynlanmas, ya insanlarn
destekleyecekleri aday deitirmeleri
ne neden olduu ya da altta kalanlara
bir sempati besleme ihtimalleri olduu
iin. seim sonucunu fiilen deitire
bilecek bir etki gcne sahiptir. Elbette
bu durumda, herkes anketlerde altta
grnenleri tercih edecek olursa, daha
az tutulan adayn seimi kazanmas gi
bi tuhaf bir sonu ortaya kabilir.
Maksat d sonularla ilgili bir para
buna benzer bir rnek de, aratrmac
larn varlnn, inceledikleri iilerin
mali kriz (devletin mali krizi)
davranlarn herhangi bir kast olma
dan deitirdii (o zamandan beri
"Hawthorne etkisi diye adlandrlan bir
fenomen) *Hawthorne aratrmalardr.
Robert Merton'n Social Theory
and Social Structure'daki (1949) sav
na gre eylemlerin maksat d sonu
lar tipe ayrlabilir: belirli bir sistem
asndan ilevsel olan ve bu yzden
gizil ilevleri de kapsayan sonular;
belirli bir sistem iin ters ilevsel olan
ve gizil ters ilevlere sahip sonular;
ilevsel bir sonu dourmad iin
sistemle ilintisi bulunmayan sonular.
Ancak bu tipler zgl bir duruma uy
gulanr uygulanmaz birok problem
ortaya kmaktadr. Bu dorultuda he
men akla gelebilecek sorular, "Kimin
iin ters ilevsel?" ve "Ne iin gizil
ilev yerine getirme?" eklindedir. Da
has, sonular o zaman iin henz bi
linmiyor olduundan, ilevi aklamak
iin tahmin edilmeyen sonulardan ya
rarlanmaya almann hibir anlam
yoktur. Yine de tahmin edilmeyen bir
sonucun gelecekteki muhtemel hare
ketleri etkileyecei aktr. Annesine
dondurma aldrmak iin huysuzlanp
duran bir ocuu dnn. Huysuzlu
unun byklerinin dikkatini ekmek
gibi maksat d bir durum dourmas
halinde, ocuun gelecekte de ayn du
rumlarla karlatnda ilgisini don
durma aldrmak yerine ilgi ekmeye
younlatrmas olduka muhtemeldir.
Bir eylemde bulunan aktrler ko
ullar yorumlarken genellikle yanl
dklar ve kendi eylemleriyle tahmin
edilmeyen sonulara yol aabildikleri
iin, tahmin edilmeyen sonular mikro
dzeyde nemlidir. Bunun zel bir r
nei, yanl bir inancn telaffuz edil
mesinin o inanc (grnte) kollayan
davranlara yol aabilmesi, bylece
kehanetin doru kmasn salayabil-
mesidir. Sapknlkla ilgili etiketleme
kuram da tam byle bir mekanizmay
varsayar. Bu dorultuda Frank Tannen-
468
baum'un Crime and the Community.
deki (1938) bir formlasyonunu akta
racak olursak, "Sulu karma sreci
bir yafta yaptrma, tanmlama, zde
letirme, ayrma, betimleme, vurgula
ma, bilincine vardrma ve bilincine
varma srecidir; bu sre, ikayet edi
len zellikleri kkrtmann, akla sok
mann, vurgulamann bir yolu haline
gelir..." Pek ok olay istenmeden ger
ekletii iin, tahmin edilmeyen so
nular makro dzeyde de nemlidir. A-
dam Ferguson'un bir gzlemiyle, 'Ta
rih insann tasarlarnn deil, eylemle
rinin sonucudur." Ayrca bkz. seici yar-
dmlar-genel yardmlar tartmas.
mali kriz (devletin mali krizi)
(fiscal crisis -of the state) James
O'Connor'in (The Fiscal Crisis of the
State, 1973) adl eserinde, ileri kapita
list toplumlarda, iktisadi, toplumsal ve
siyasal krizlere yol aan, devletin ge
lirleri ile giderleri arasndaki "yapsal
uurum"u anlatmak zere gelitirdii
ve imdilerde bu tr mali skntlara
karlk olarak yaygn biimde benim
senmi bir terim. rnein Alman sos
yolog Claus Offe, Contradictions of the
Welfare State (1984) ve Disorganized
Capitalism (1985) adl almalarnda,
ileri, kapitalist refah toplumlarndaki
meruiyet krizlerini, kendi niteleme
siyle "kriz ynetimlerindeki krizlef'i;
baka bir ifadeyle, devletlerin, Offe'-
nin bu tr toplumsal sistemlerin doa
sndan kaynaklandn dnd sos-
yo-politik problemleri (zellikle mali
krizleri, talep fazlasn ve "baar ilkesi
nin gzden dn) zmeye alrken
karlatklar problemleri ele almtr.
Malinowski, Bronislaw Kaspar
(1884-1942) Polonyal antropolog. Ma
linowski, fizik ve matematik doktoras
n doduu ehir olan Kracow'da ta
mamlam; Frazer'n Altn Dal (The
Golden Bough) adl kitabn okuduktan
469 Malinowski, Bronislaw Kaspar

sonra sosyal antropolojiye ynelmiti. youn alan almas zerine, ideal o-

Malinowski daha sonra Londra'da, larak smrge idarecilerinin, misyo
Avusturalya yerlileri zerine bir tez ka nerlerin ve tccarlarn ikincil kaynakla
leme alm, 1915 ile 1918 yllar ara rnn zerinden atlanarak yaplan vurgu,
snda toplam olarak yaklak iki yl d ve smrgecilere ait glerin kuv
bulan dnemlerde Yeni Gine'deki Trob- vetli mdahalelerinin gz ard edilmesi
riand Adalar'nda alan almas y riskini tayordu. Trobriand Adalarf-
rtm, adrn kylerin iine kurarak nn siyasal yapsnn kendi iine kapal
imdiki derinlemesine alan almas aklamas bile yakn zaman nce olan
nn klasik yntemlerinden birini geli deiimleri gz ard etmekteydi. Mali
tirmi, aratrlmakta olan halkn dilini nowski'nin lmnden sonra yaymla
renmenin ve "yerliler'in bak as nan gncesi, hem kendi katlmc alan
n yakalamann nemini vurgulam, almasnn hem de nihai metinlerinin
1927'de London School of Econo- dnda brakmaya alt gl Be
mics'de sosyal antropoloji krssnn yaz yabanclarn son derece belirgin var
bakanlna getirilmi ve orada semi ln ortaya koyar. Malinowski'nin i
nerler verirken, gnmzn tannm levselci metodolojisi, -kuram kusurlu
antropologlarnn pek ounun dan olmasna ramen- kalc izler brakm
manln yapmtr. ve bylece antropologlar bir toplumu
btncl olarak incelemeye tevik et
levselcilik kuramyla zdeleti-
miti. nanlar, riteller, akrabalk, si
rilmi bir insan olan Malinowski'ye
yasal rgtlenme ve iktisadi pratikler,
gre, tm insan kltr er ge temel
artk birbirlerinden ayr bir ekilde de
ihtiyalarn tatminine indirgenebilir.
il, karlkl ilikileri iinde incelene
Riteller. akrabalk modelleri, ikti
bilirdi.
sadi deiimler (mehur kula halkas
dahil olmak zere bloklama) kkenle Malinowski Trobriand Adalan'n
riyle deil, o anki kullanm biimleriy- da yaayanlarn farkl zelliklerini ir
le aklanmaldr. Tm detleri ve uy deleyen anahtar nemde monograflar
gulamalar, belli bir devirden itibaren yaynlamt. Bunlardan Argonauts of
"hayatta kalanlar" eklinde aklamaya the Western Pacific (1922), Crime and
alan daha nceki kuramlar gzden Custom in Savage Society (1926), lkel
dmtr. Malinowski'nin kurumlar Toplumlarda Cinsellik ve Bask (Sex
dan ayr olarak, sadece bugnk anla and Repression in Savage Society,
m vurgulamas tarihsel balamlarn 1927), Vahilerin Cinsel Yaam (The
gz ard edilmesi anlamna gelmektey Sexual Life of Savages, 1929) ve Coral
di. Verili bir toplumun uyumlu den Gardens and their Magic (1935, 1948)
gesini idealletirmi, bu tarihsel-olma- imdi bu disiplinin klasik metinleri a-
yan yaklamyla Trobriand Adalan'n rasnda yer almaktadr. Malinowski ulus
da yaayanlarn hl Ta Devri'nde ta lararas hreti sayesinde Afrika ve A-
klp kaldklar, deiime neden olabi merika Birleik Devletleri'nde birok
lecek temel atmalar yaamadklar yer dolam ve baz grevler stlen
izlenimi dourmutu. Verili bir toplu mi, ounlukla hakknda hibir etnog
mun ahenkli dengesini idealize eden rafik bilgi sahibi olmad yerlerde s
ve tarihsel olmayan bu yaklam, Trob- mrge politikalar zerine sz syle
riandllarn hl Ta Devri'nde kaldk mek durumunda braklmtr. Onun
lar ve deiime yol aabilecek, temel ilevselcilii. smrgeletirilenin ken
atmalardan yoksun olduklar izle di kaderini tayin hakkn ngrmyor
nimi veriyordu. Yerli halkla yaplan du. A Diary in the Strict Sense of the
maliyet-kazan analizi
Term (1967) adl eseri, ilk dnem
mezlerini sk sk hayrete drecek bi
imde, antropolog ile tekiler arasn
daki kltrleraras karlamay anla
mada nemli bir metin olarak kabul e-
dilmitir.
m a l i y e t - k a z a n analizi (cost-bene
fit analysis) Kamu sektrndeki pro
jelerde nemli yatrmlarla ilgili ter
cihlere karar verirken hesaba katlmas
gereken faktrleri masaya yatrmann
yntemlerinden birisi. Bu analizin a-
mac, toplumsal ve ekonomik temelli tm
maliyetler ile tm kazanlara parasal
deerler ve arlk yklemek, bylece
bir giriimin kazancnn maliyetini ap
amadn grebilmektir. Bu yntem
normal olarak yeni bir baraj, havaalan,
otoyol, niversite gibi byk kamusal
projelerde ya da isizlere ynelik prog
ramlarda kullanlmaktadr, ancak karar
almaya yardmc bir etken olarak baka
zel sektr yatrmlarnda ya da kiisel
tercihlerde de uygulanabilir. Bu yn
temdeki deerlendirmeler ticari proje
lerdeki deerlendirmelerden farkldr,
nk yalnzca yatrmcnn parasal har
camalar ve makbuzlar deil, toplu
mun tm yelerini kapsayan kazanlar
ve maliyetler sz konusudur; rnein,
dier yaylm toplumsal maliyetlerin
ve kazanlarn yannda evre maliyet
leri ve toplumsal ayrma maliyetleri de
dikkate alnmaktadr.
Maliyet-kazan analizinin kard
balca glk, zellikle farkl top
lumsal gruplarn, nerilen hizmeti kul
lanacak ve kullanmayacak kiilerin et
kilenmesi sz konusu olduunda, top
lumsal maliyetlerle kazanlarn para
cinsinden nasl ifade edileceidir. Ni
tekim bu ynteme kar en sk ynel
tilen eletiri, doas gerei ister iste
mez toplumsal ve siyasal nitelik ta
yacak olan kararlara yanltc bir ikti
sadi rasyonalite ve objektiflik havas
getirmesidir.
470
M a l t h u s , T h o m a s R o b e r t (1766-
1834) lk kez 1798'de yaynlanan ve
daha sonra sk sk yeni basklar yap
lan Essay on Population adl eseriyle
nfus kuramlarm derinden etkileyen bir
erken dnem siyasal iktisat. Camb-
ridge'e gidene kadar, liberal bir ngiliz
toprak sahibi ve Rousseau'nun arka
da olan babasndan eitim alan Malt
hus, Cambridge'de 1793'de yelie
getirilmi ve 1805'te Haileybury'deki
East India Company College'da Tarih
ve Siyasal ktisat Profesr olmutu.
Essoy on Population Malthus'u,
insanln kusursuzlaabilirlii hakkn
daki ada tartmaya dahil etmitir.
Godwin ve *Concorcet gibi, insan r
knn ilerlemesi ve mutluluunun s
rekli artabileceini savunan yazarlara
kar, -Adam *Smith ve David *Hume'un
eserlerine dayanarak- insan rknn kar
karya kald bask ve zorluklarn,
kendisinin "nfus ilkesi" dedii eyden
kaynaklandna iaret etmitir. Bu il
keye gre, nfuslarn kaynaklardan da
ha abuk bymeye ynelik doal bir
eilimi vard. Nfuslar geometrik ola
rak artabilirken, kaynaklar aritmetik
olarak artyordu. Bu yzden fiili nfus
art, kaynaklarn yetersizlii nedeniy
le, ya "pozitif kontrollerle (hastalk ya
da alktan meydana gelen lmler) ya
da "nleyici" kontrollerle (evliliin er
telenmesi ya da cinsel mahrumiyet) ka
nlmaz biimde denetim altnda tu
tulmaktayd.
zellikle, kaynaklar arttrarak yok
sullua zm bulma giriimlerinin is
ter istemez baarsz kalaca, nk
bunun nfusun daha fazla genilemesi
ve "yaamn zorunlu ynlerinin daha
fazla bask altna alnmasna yol aa
ca varsaymyla (ki bu, Britanya'da
1834 Yoksullar Yasas Reformlar'nn
katln hakl gstermek amacyla ya
rarlanlan bir varsaymdr), Malthus'un
grlerine yaygn biimde kar kl
mtr. rnein Karl Marx, bir nfusun
471 Maoculuk

kendisini doyurabilme kapasitesinin u kitaplarnda bulunabilir. Ideology and

ncelikle ekonomik ve toplumsal r Utopia (1929), Essays on the Socio
gtlenmeye dayandn ileri srm logy of Knowledge (1928) ve Man and
tr: Buna gre, yoksulluun sulusu, Society in an Age of Reconstruction
nfus art deil, kapitalizmdir. (1935).

M a n n h e i m , Karl (1893-1947) nce mantk a m p i r i z m (logical empiri

Almanya'ya, Hitler'in iktidara gelme cism) bkz. dorulama; Viyana evresi
sinden ksa bir sre sonra ise ngilte
mantk pozitivizm (logical positi
re'ye g eden Macar sosyolog. Mann
vism) bkz. pozitivizm; Viyana evresi
heim, en kalc katksn, toplumsal o-
lann kuram ya da dncenin var mantksal evrenseller (logical uni-
oluu koullandrlmas eklinde ta versals) kincil literatrde bazen Tal
nmlad bilgi sosyolojisi alannda cott Parsons'n yazlarndaki balca
yapmtr. Mannheim, tm bilgiyi ve analitik kavramlar iin kullanlan bir
fikirleri, toplumsal yap ve tarihsel s terim: Bu tr mantksal evrenseller ara
re iindeki belirli bir konuma srama snda, rnt deikenleri, sistem prob
olarak gryordu. Dnce kanlmaz lemleri ve evrimsel evrenseller vardr
biimde belirli bir perspektifi yanstr (bunlarn her biri bu szlkte ayrca
d ve konuma bal olarak greliydi. ele alnmtr).
Hem *Marx'tan hem de NVeber'den
etkilenmi olan Mannheim, yazlarnn mantksal i n d i r g e m e (logical re
ounda, fikirlerin farkl toplumsal ko duction) bkz. indirgemecilik
numlarn esasen snf etmenleri ya da
stat gruplar biiminde tasavvur et M a o c u l u k (Maoism) inli devrimci
mitir. rnein, olanaklar kt olanlarn komnist lider Mao Zedung'la (1893-
gelecee umut balamalarndan kay 1976) zdeletirilen kuram ve politi
naklanan topyac dnceyi, kar kalar. Mao'nun Marksizmle ilikisi
statkonun korunmasna bal olanlar tartmaldr, nk pek ok eletirmen
tarafndan ortaya atlan ideolojik d onun ya toplum kuramna yeni bir kat
nceye kart bir izgide ele alyordu. kda bulunmadn ya da yazlarnn
Bununla birlikte, kuak farkllklarnn hemen kendisini belli edecek derecede
fikirlerle ilgisini de zel bir dikkatle Marksist olmadn ileri srerler. Mao
incelemitir. nsann ait olduu kua genellikle, kabul grm retilere ay
, tpk toplumsal snf gibi bireye, kr bir sosyalist devrim kuramyla (bkz.
toplumsal ve tarihsel zaman iinde bel isyan, devrim) iliki iinde olmutur
li bir konum atfeder ve bylece birey ve bu kuram, (Mao'nun siyasal kariye
leri belirli bir dnce tarzna nceden rinin balad gnler olan 1920'ler-
hazrlam olur. deki in'in iktisadi bakmdan geri ko
ullarnn nda kesinlikle artc
Mannheim'n tm dncelerin zo olmayan bir ekilde) devrimci kyl
runlu olarak ideolojik bir karakter ta le ncelikli bir rol atfetmektedir.
dnda srar etmesi, tamamen greci Marksistler hl Mao'nun Sovyet Mark-
bir tutumu benimsemekle sulanmas sizmiyle ilikisini ve in'in iktisadi ge
na yol amtr. Sosyoloji disiplinine liimi hakkndaki politikalarnn pratik
yapt belli bal katklar, kendine z sonularn (zellikle 1966-1967 yllarn
g bir nitelik tad kadar epistemo da uygulanan nl "Kltr Devriminin
lojik nitelikli olmayan Mannheim'n te sonularn) hararetle tartmaya devam
mel ve en nemli fikirlerinden bazlar
Marcuse, Herbert 472

etseler de, onun sosyoloji asndan ta toplumlarn totaliter eilimleri diye ni

d nem, felsefi (politik ve stratejik teledii boyutlaryla da ilgiliydi. Mar
olanlarn kart anlamnda) yazlarnn cuse'n grnce, kapitalizm Manc'n
ounun anlalmazl (rnein "Pra zmledii ekonomik durumu am,
tik zerine" ve "eliki zerine" - ii snf devrimci bir g gelitirme
1937- makalelerinde rneklenen bir konusunda baarsz olmutu. Marcu
zayflk) yznden snrl kalmtr. se, sistemin dlad gruplarn (rne
Neo-Marksist sosyologlar, Souk in, Siyahlar ve yaamlarnn snrl bir
Sava dneminin eitli zamanlarnda, dnemi iin renciler) bir muhalafet
doktriner Marksizmle balan Sovyet dncesi salayabileceini umut edi
ler Birlii'nde grlenden daha az olan yordu. En nemli kitaplar arasnda,
bir sosyalist devlet bulma umuduyla Hegelci, eletirel ya da "negatif bir
Maocu in'e ynelmiler ve bu yne Marksizm yorumu getiren pozitivist
li sonucunda, (olduka idealize edil felsefenin etkin eletirisi Akl ve Dev
mi olmakla birlikte) Maocu in'deki rim (Reason and Revolution, 1941);
yaamla ilgili, hemen hemen klasik modern kapitalizmin muhalefet etme
statsne ykselen baz mkemmel et olanaklarn hangi yollarla snrladn
nografik almalar (J. Myrdal'n Re aratran Tek Boyutlu nsan (One Di
port From a Chinese Village, 1965 ve mensional Man, 1964) ve Freud'un da
China: The Revolution Continued, 1970 ha metafizik baz fikirlerini (zellikle
ile W. Hinton'in Fanshen, 1966 isimli yaam ve lm igdleri nosyonlary-
eserleri dahil olmak zere) yaplmtr. la) ele alp, modem kltrn arzuyu d
Bununla birlikte, imdiki rencilere ntrp yabanclatrd bir eletiriy
bu almalar, Zhang Xinxin ve Sang le harmanlayan Eros ve Uygarlk (Eros
Ye'nin ada in'in szl tarihini an and Civilization, 1955) saylabilir. Ol
latan eseri (Chinese Lives, 1986) gibi duka kukucu olmakla birlikte Mar
daha kukucu metinleri de okuyarak cuse'n dncesinin en iyi incelemesi
dengelemeleri tavsiye edilmektedir. hl Alasdair Maclntyre'in biyografi
almas olan Marcuse'mr (1970).
Marcuse, Herbert (1898-1979)
Frankfurt Okulu'nun Amerika Birleik marjinal istihdam (marginal emp
Devletleri 'nde srgnde yaayan ye loyment) bkz. informel ekonomi
lerinden biri olan Alman felsefeci.
Marcuse, bu okulun dier yelerinden marjinal t o p l a m l a r , m a r j i n a l l e r
farkl olarak savan sona ermesinden (marginal totals, marginals) bkz.
sonra da Amerika'da kalm ve mr olumsallk tablosu
nn sonuna kadar radikal politika iin
marjinalist d e v r i m (marginalist re
de yer almtr. Marcuse, 1960'larda
volution) bkz. neo-klasik iktisat
solcu rencilerin fikirleri zerinde
gl etkisi olan bir dnrdr. marjinalleme (marginalization) Her
Marcuse'n eletirel kuram ver hangi bir toplumda, bir grup ya da bire
siyonu anadamar Avrupa felsefesi ara yin, nemli iktisadi, dini ya da siyasal
clyla gereklemitir: Hegel'in a g konumlarna ve sembollerine u-
lmalar, fenomenoloji ve varolu lamasnn engellendii bir sre. Mar
uluk ile bunlarn Marksizmin baz jinal bir grup fiilen (Gney Afrika'da-
grleriyle bir araya gelmesi. Yaz ki Siyahlar gibi) saysal bir ounluk
lar, felsefe ve kltrel eletiri kadar oluturuyor olabilir ve muhtemelen sa
siyaset ve estetikle, zellikle modem yca kk olmakla birlikte, siyasal ve
473 Marksizm

iktisadi gce ulama olana bulunan kuram ile eitli siyasal pratikler ve
aznlk gruplarndan ayrlmas ge politikalar btnn anlatan bir kav
rekmektedir. ram. Marksizm, yirminci yzyln b
Marjinalleme, gelimekte olan ba yk ksmnda ve binyln sona ermekte
z lkeler hzl ekonomik gelime ser olduu ylllara kadar, dnya nfusu
gilerken, baar dllerinin bu toplum nun te birinden fazlasn kapsayan
larn yeleri arasnda giderek daha e- toplumlarn dzenleyici ilkesi olarak
itsiz biimde paylatrldnn fark e- grlmtr. Marksizmin kltr, tarih,
dilmesiyle birlikte, 1960'larda sosyo sosyoloji, siyaset bilimi, iktisat ve fel
lojik aratrmann balca ilgi alanla sefe zerindeki etkisi, David McLellan
rndan birisi haline gelmi ve bu s (der.), Marx: The First Hundred Years'ta
rete, zellikle bamllk kuramna. (1983) aklanmakta ve belgeleriyle
Marksizme ve dnya sistemleri kura deerlendirilmektedir. En iyi metinler
mna ilgi duyanlarn en ok zerinde den bir bakas, hl C. Wright Mills'
durduu bir aratrma kaynan olu in 77e Marxists (1962) adl eseridir.
turmutur. Yukarda sz edilen ku Mills'in bu eseri, kukuculuu makul
ram, marjinalleme olgusunun feno bir dzeyde tutmas ve Marksist jargo
menin dnyadaki kapitalist dzenden nun dna kabilmesi nedeniyle zel
ayrlamayaca ve sadece belirli top likle sosyoloji rencileri iin faydal
lumlara snrl tutulamayacan iddia bir giri metni niteliindedir.
etmilerdir. Sosyal Demokrat Parti'nin (SPD)
Antropologlar marjinal gruplar - 1880'lerde Alman ii snf hareketi
zerinde zellikle durma eilimindedir nin asl szcs haline gelmekte gs
ler. Antropologlarn ilgisi, ksmen, top terdii siyasal baar, bir boyutuyla
lumun kenarlarnda neler olup bittiine Marksizmin entelektel ve sosyolojik
bakarak, bir toplumun kendisini ne e bir sistem eklinde daha fazla gelime
kilde tanmladnn, baka toplumlar si asndan bir talihsizlik olmu; Marx
karsnda nasl tanmlandnn ve te ve Engels'in iktisadi temel hakkndaki,
mel kltrel deerlerini nelerin olu henz olduka dzensiz grlerinin
turduunun grlebilecei dncesin zamanndan nce sistemletirilmesini
den kaynaklanmaktadr. Ayrca bkz. tevik etmi ve bylece, hzla geli
dlama. mekte olan uluslararas bir hareketin
(Almanlarn liderliindeki kinci En-
M a r k s i s t sosyoloji (Marxist socio ternasyonal'in) doktriner temeli duru
logy) bkz. analitik Marksizm; Asya muna gelmitir. Engels'in bu srece
tipi retim tarz; elikili snfsal kiisel katklar (diyalektik materya
konum; devlet; eitim sosyolojisi; e- lizm retisini formle etmesinde ifa
letirel kriminoloji; eletirel kuram; desini bulan katklar) herhalde bu sis
rk sosyolojisi; kapitalizm; kolektif temletirmenin en kritik noktasdr.
tketim; merkez-periferi modeli; mut-
Bu sistemletirmenin iktisadi ba
lakiyetilik; okul snf; sermaye; sos
kmdan determinist olan nitelii tar
yolojik bo zaman aratrmalar;
tmasz bir siyasal fayda getirmitir:
yapsalclk
Burjuva demokrasisi sayesinde Mark
M a r k s i z m (Marxism) Karl *Marx ve sizmin devrimci fikirleri sosyal demok
Friedrich Engels'in yazlaryla b rat dnce iinde yaylyordu. (Hibir
tnlemi (ya da onlara gndermede ey sosyalizmin kapitalizmin yerini
bulunarak kendisini gerekelendiren) almasn engelleyemezdi, bu yzden
Marksizm
demokratik sistemin temel kurallarna
meydan okumaya gerek yoktu.) Sz ko
nusu baardan en ok yararlanan kii
ise SPD'nin lideri Kari *Kautsky'ydi.
Kautsky'nin "Ortodoks Marksizmi" par
ti iinde egemen akm haline gelir gel
mez, hem sadan (Eduard Bernstein'
n revizyonizmi) hem soldan (Rosa
*Luxemburg'un kendiliindencilii) i-
tirazlarla karlaacakt. Bernstein Mark
sizmin devrimciliine hl sahip kl
masn eletirirken, Luxemburg parla-
mentarizmin kabul edilmesine kar
kyordu. Luxemburg'un fikirleri, 1918'-
de Berlin'de gerekleen talihsiz Spar-
takist Ayaklanma srasnda Ortodoks
izginin fikirlerinin egemenliini ksa
bir sre iin sarsmt. Bernstein'n fi
kirleri en sonunda, 1959'daki Bad Go-
desburg konferansnda Ortodoks izgi
yi malup etmeyi baaracakt.
Fakat kresel politika anlamnda,
yirminci yzyln byk blm bo
yunca sosyalizmin ve Marksizmin ka
derini belirlemede balca rol bu kar
t Alman akmlarndan ok, yzyln
ilk yllarnda Rusya'da ykselen bir
muhalif akm oynayacakt. Bu akm,
nderi Lenin'in, Alman Ortodoks Mark-
sizminin Rusya'daki dengi olan Men-
evizmle mcadele srecinde ekil
lendirdii Bolevizmdi. Herbert Mar
cuse'n Soviet Marxism'inde (1958)
benzersiz bir aklkla ortaya konulan
nedenlerden dolay, Marksizm-Leni-
nizmin ya da Stalinizmin Sovyet dev
letinin egemen ideolojisi durumuna
gelmesi, yaratc ve eletirel bir giriim
olan en etkin Marksist dnce yaps
nn kendi kendisini bomasna yol aa
cakt. Bu insani ve entelektel trajedi
nin nemi, Komintern'in (ve son ola
rak nc ya da Komnist Enternas-
yonal'in) Bolevik fikirleri dnyann
geri kalannn byk ksmna (in
bata olmak zere) ihra etmeyi baar
masyla muazzam bir ekilde by
mt.
474
Oysa Marksizm, Marksizm-Leni-
nizmin ykseliiyle gl bir ekilde
etkilenmi olsa da, komnist olmayan
dnyada eletirel siyasal ve entelektel
stnln kaybetmemi, azgelimi
dnyada ok sayda ulusal zgrlk
hareketini tevik etmi ve ynlendir
miti. Yalnz bu ulusal hareketlerin ba
zlarnda, zellikle ne tr Marksist un
surlarn yer alm olabilecei de kayda
deer tartmalara yol amtr (bu ko
nuda Aiden Foster-Carter'n nl ma
kalesine bakabilirsiniz: "Neo-Marxist
Approaches to Development and Un
derdevelopment", der. E. de Kadt ve
G. Williams, Sociology and. Develop
ment iinde, 1974). Marksizm gelimi
dnyada da, refah devleti ve daha son
ra yeni toplumsal hareketlerin ortaya
knda ayn derecede nemli rol oy
namtr. Yalnz bu noktada, Marx ve
Engels'in oluturduu hakiki gelenei
temsil etme iddiasndaki farkl gruplar
arasnda eitli Marksizm ii tartma
lar yaanmtr. (Bu tartmalarn en
sert olan, Marksizmin "yapsalc" ve
"hmanist" yorumlar arasnda gemi
ve muhtemelen en ileri noktaya Alt
husser'in almalarnn irdelendii
tartmada ulalmtr. E.P. Thomp
son'n yapsalc Marksizme ineleyici
bir ekilde saldrd (Teorinin Sefaleti
[The Poverty of Theory], 1978) buna
bir rnektir.
zetle, Marksizm-Leninizmle bir
likte anlan sulardaki ortaklna ra
men Marksizm, biraz ironik olmakla
birlikte, komnizm sonras dnyada
bilgi ve toplumsal adalet peinde olan
lar iin son derece nemli bir unsur
olmaya devam etmektedir. Hatta,
SSCB'deki devleti yorumuna karn,
bir toplumsal rgtlenme biimini yan
stan "sovyet" modeli olarak siyasal
dzlemde varln korumas bile mm
kndr. Sovyet kavramn. Marksist ge
lenek iindeki (komnizm tarafndan
bastrlan ve marjinalletirilen) anarko-
475
zgrlk bir kol ortaya atmt, fakat
baz evrelerde, rekabete dayal ve z
ynetimle idare edilen iletmeler ile
"birliki", demokratik siyasal kurumlar
temelinde kurulan bir toplum ihtimali
ni dndrten, topik bir ideal olarak
etkisini hl korumaktadr. rnein,
belirli komnlerde uyguland ha
liyle bu topik idealin, piyasa rejimle
rinin eitli biimlerine bir alternatif
sunduunu syleyebiliriz. Ayrca bkz.
anarizm; eletirel kuram; hma
nizm; postmodernizm; yapsalclk.
Marshall, Alfred (1842-1924) Ol
duka etkili bir kitap olan Principles of
Economies'm (1890) yazar ve (dier
bir sr eyin yan sra) iktisat bilimin
de 1870'lerin marjinalist devriminde
(bkz. *neo-klasik iktisat) pay olanlar
arasnda yer alan ngiliz iktisat. Mars
hall esas olarak sosyologlarn ilgisini
ekmitir, nk Talcott Parsons The
Structure of Social Action da (1937)
Marshall'n almalarnn bir deer
lendirmesini yaparak, rtk bir deer
ler kuram (mantksal olarak analitik
iktisat emasnn dnda kalan bir ka
tegori) iinde marjinal fayda nosyonu
nun kayda deer bir eletirisini buldu
unu iddia etmi ve genel olarak sos
yolojinin kuramsal erevesini, zelde
ise kendi "eylem perspektifini temel-
lendiren ereveyi ortaya koymutur.
M a r s h a l l , T h o m a s H. (1893-1982)
London School of Economics'te sos
yoloji profesrl yapm olan ve ge
litirdii yurttalk kuramyla tannan
bir ngiliz sosyolog. Marshall Class,
Citizenship and Social Development' -
da (1963) yurttaln kapsamnn on
sekizinci yzylda hukuksal haklar (r
nein, adil yarglama hakkn), on do
kuzuncu yzylda siyasal haklar (r
nein, oy hakk), yirminci yzylda ise
relah hakkn (rnein, sosyal gvenlik
demelerini) kapsayacak ekilde ge
nilediini ileri srmtr. Bu haklar,
Martineau, Harriet
hukuk mahkemelerinde, parlamentoda
ve refah devletinde kurumsallamtr.
Ayrca The Right to Welfare and Other
Essays'dt (1981) modern toplumlarn
"tireli toplumlar" olduu nosyonunu
gelitirmi, bu toplumlara "tireli" de
mesini, elimekte olan refah, snf
ve demokrasi ilkeleri etrafnda r
gtlenmelerine balamtr. Ayrca et
kili bir toplumsal politika incelemesi
(Social Policy in the Twentieth Cen
tury. 1965) kaleme alm olan Thomas
Marshall'n yurttalk kavram, olduk
a eletirilmi olsa da hl etkisini ko
rumaktadr. Ona yneltilen eletirilere
bir rnek, yurttalk haklarnn gelii
minde daha ileri bir aamay ifade e-
den endstriyel demokrasi fikrini gz
ard etmi olmasdr. Ayrca yurttalk
deerlendirmesinin Anglo-merkezci ve
evrimci olduu sylenmitir (bkz. M.
Mann, "Ruling Class Strategies and
Citizenship", Sociology, 1987). Mars
hall'n fikirleri, ABD'de Robert Mer-
ton, S. M. Lipset ve Reinhard Bendix
ile Britanya'da Ralf Dahrendorf, A. H.
Halsey ve David Lockwood dahil ol
mak zere ok sayda sekin sosyologun
eserlerini nemli lde etkilemitir.
M a r t i n e a u , H a r r i e t (1802-1876)
Harriet Martineau, etkili denilebilecek
ilk kadn sosyologdur. ngiliz olan
Martineau, ilk sistematik bilimsel in
celemesini sosyoloji disiplini iinde
yazm, toplumsal kurumlarn deiik
lkelere gre karlatrmal inceleme
sini yapm ve Auguste Comte'un Po
zitif Felsefe Dersleri'ni (Cours de
philosophic positive) ngilizce'ye ilk
eviren kii olmutur. Profesyonel ve
retken bir yazar olan Martineau, ou
toplumsal-bilimsel bilgiyi -roman bi
iminde ortaya koyarak- poplerletir-
mi, feminist, eletirmen, sosyal bilim
ci ve ateist olarak, klelik ve "Kadn
Meselesi" konularndaki eylemciliini,
kadnlar iin eit siyasal, ekonomik ve
Marx, Karl
476

toplumsal haklar argmanlaryla bir yerleik inanlara kar kan (ve daha
letirmitir. Bugn artk sosyoloji adn sonralar Gen Hegelciler adyla tan
alm olan alanda, pek ok nc meto nacak) bohem bir entelektel gruba ka
dolojik, kuramsal ve kendine zg a- tlp felsefeyle ilgilenmeye balamtr
ratrmalara girimi; aratrmalarnda almalarn 1841'de bitirdikten son
kadn haklar analizi, biyografi, zr ra, radikal bir burjuva gazetesi olan
llk, eitim, klelik, tarih, imalat, i Rheinische Zeitung'da nce gazetecilik
sal ve din gibi konulara eilmitir. yapm, ardndan editrle gemitir.
En ok bilinen eserlerinden birisi, Bu arada Rus ar I. Nikola, olduka
Amerikan ahlk ilkelerini gzlemlene- talihsiz bir biimde, gazetede Marx'm
bilen toplumsal rntlerle karlat kaleme ald ve kendisine saldran bir
ran ve retorik ile gereklik arasndaki yaz okuyunca Prusya hkmetini ga
uurumun bydne dikkat eken zeteyi kapatmaya zorlamtr.
Society in America'd\r (1873). Mar- 1843'te isiz kalan Marx, ocukluk
tineau'nun How to Observe Morals sevgilisi Jenny von Westphalen'le ev
and Manners (1838) adl almas ise lenip Paris'e tanr. ki yl boyunca
tartlabilir olmakla birlikte, sosyolo Paris'te kalr, orada zamann nde ge
jideki ilk sistematik bilimsel inceleme len radikalleriyle tanr ve eitli ko
dir. Martineau bu almada, zneler a- nularda tartmalara girer. Bakunin ve
ras dzeyde dorulanabilir ve gz Proudhon gibi anaristler ile air
lemlenebilir verilerle gzlemleneme- Heinrich Heine bu insanlar arasndadr.
yen kuramsal konular uzlatrma iki Marx'm kendi geliimi asndan daha
lemine pozitivist bir zm tasla i nemli etken ise baz tannmam in
zer. Aile, eitim, din, piyasalar ve sanlarla (zellikle, Alman bir imalat
kltr gibi balca toplumsal kurumlar nn, o srada babasnn ngiltere'nin
zerine aratrmalar ortaya koymann Manchester ehrindeki fabrikasn y
yan sra, klasik metodolojik problem netmekte olan olu Friedrich Engels'le
ler olan yanllk, rnekleme, genelle ve sosyalist zanaatkarlarla) tanmasdr.
Engels, Marx'in mr boyu dostu ve
me, dorulama ve grmeler gibi me
alma arkada olarak kalm ve onu
seleleri de zmeye almtr. Marx,
bir nevi himayesi altna almtr.
Weber ya da Durkheim'dan ok nce
toplumsal snf, intihar, dinlerin bi Marx'in sosyalizmi bir lde
imleri, ev ii ilikiler, sululuk ve ka kendiliinden kefetmesi ve Brilanyal
dnn stats hakknda incelemeler ya siyasal iktisatlarn (zellikle Adam
pp yazlar yazan Martineau'nun son Smith, David Ricardo ve James Mili)
raki yllarda sosyologlar tarafndan gz almalar, kendisine Gen Hegelci
ard edilmesi, ounlukla gnmzde ustalarndan ayr bir yol izmesine ne
de grlen akademik sosyolojinin ka den olmu, bu sayede kendi kuramsal
dn sosyologlar gndem dnda tut sisteminin temellerini atma olana
masnn birmei saylmtr. bulmutur. Bu dnemde yazd el-
yazmasndan, tarihsel bakmdan daha az
M a r x , K a r l (1818-1883) Tarihsel nemli olan ikisi yaynlanmt sadece:
materyalizm sosyolojisi iinde yer alan Kutsal Aile ve Felsefenin Sefaleti. Yal
Alman toplum kuramcs ve devrimci nzca bu iki almann yaynlanmas
komnizmin kurucusu. Bonn niver byk ihtimalle, tannmam bir yaza
sitesi'nde hukuk okumaya balayan rn zgn konumunu yanstan metin
Marx, renimini Berlin niversite lerden ziyade, kendisinden daha nl
si'nde bitirmitir. Berlin'e gelince adalar zerine yaplan incelemeler
477
olmasna balyd. Ancak bu saptama,
1844 ktisadi ve Felsefi Elyazmalan a-
dyla bilinen nc metin iin geerli
deildi. Erken dnemindeki dncele
ri yanstan iki kitap Marx'a fazla itibar
kazandrmam; buna karlk Elyaz-
malarnda sergilenen fikirler gmen
bir eylemci ve yalnz bir lim olarak ge
irecei, sefalet iindeki, politik (ar
Nikola'nn Marx'la ilgilenmesinin ar
kas gelmemi gibidir) adan olduu
kadar akademik evrelerce de grmez
likten gelinecek uzun kariyerinde a-
yakta kalabilmesi iin gerekli entelek
tel malzemeyi salamtr. Dahas,
Elyazmalan 1930'lara kadar yaynlan
mam olmasna ramen, 1930'larda ke
fedildiinde bile byk bir entelektel
olay olarak karlanm ve Marksist a-
kademik evrelerde -zellikle 1960'l
ve 1970'li yllarda- byk etki yapm
tr. Bazlarna gre Elyazmalan, yal
nzca kapitalizmin deil, ister Stali
nist ister sosyal demokrat etiketini ta
sn, "o anda varolan tm sosyalizm-
ler"in eletirisine bir temel sunan, o za
mana kadar sesi duyulmam bir h
manist Marksist ve sosyalist gelenein
anahtarn temsil etmektedir. Baz d
nrlere gre ise, bu kitap, Marx'in
olgun kuram iindeki anakronistik, bi
limsel olmayan izleri su yzne vur
mu, bu ynlerin saptanarak temizlen
mesine olanak tanm ve Marksist ku
rama aklayc potansiyelini yeniden
kazandrmtr.
iktisadi ve Felsefi Elyazmalan ge
nelde, yabanclama kavramn (c
retli iinin retim zerindeki denetim
kuramayp kendi rn hakknda tasar
rufta bulunamamasn anlatan bir kav
ram) ortaya koymasyla bilinmektedir,
takat bu kavramn bir parasn olu
turduu savn genel nitelii de ayn de
recede nemlidir. nk yabancla
may ieren bu genel sav, "eletiri" di
ye adlandrlmaya balanan argman
ortaya koyma tarznn son derece gl
Marx, Karl
ve ayn derecede kolay anlalabilir bir
rnei olarak, entelektel grlerin
yaygn biimde temel ald ama ge
nelde dorulanmam varsaymlar te
hir etmektedir. Bugn hl derinleme
sine dnmenin arpc bir rnei sa
ylan bu yaklamyla Marx, daha nce
anlan Britanyal siyasal iktisatlara
kar eletiri yntemine bavurarak ve
Hegel'in tarih kuramnn geerlilii
hakknda birtakm sonular kararak
felsefi geimiiyle hesaplamay se
mi; iki bak asnn da, tartmaya
bile gerek duymadan eitsizliin ve o-
nun getirdii tm ac ve skntlarn
doutan geldiklerini iddia ettiini ke
fetmiti. Dolaysyla Marx'in, siyasal
iktisatlarn kavramsal emasnn, -
zel mlkiyetin varln nsel bir ol-
guymu gibi yorumlayan ve geerli
grlemeyecek bir varsayma dayand
n ortaya koymu olduunu syleye
biliriz.
Marx'in zel mlkiyetin varlyla
1
ilgili aklamas Elyazmalan nda ok
az gelitirilmitir ve deindii ksmlar
da yabanclama kavramndan hareket
eden dank yorumlardr. Marx bu ya
zlarnda zel mlkiyetten daha ok, -
retimi denetleyememekten kaynakla
nan psikolojik ve toplumsal yabanc
lamann sonular ile insann evrensel
boyutta hissedecei devrim (bkz. is
yan; devrim) ihtiyac zerinde durmu
tur. Gelgelelim. yabanclamann niin
meydana geldiini tam olarak belirle
mesi yirmi yln daha alacaktr.
Marx, yabanclamann gerek ne
denlerini ortaya koyma amacn ger
ekletirmeye ynelik ilk hamlesini El
yazmalan'n yazdktan bir yl sonra.
Feuerbach zerine Tezler adl ksa bir
metinle yapacakt. Feuerbach, Marx'in
en ok yararland "Gen Hegelci"ydi.
Feuerbach'n fikirlerinin eletirisi, so
nunda Marx'in kendi kuramsal siste
minin bile tesine geen bir nem ka
zanmtr. Yalnzca Marksizmin deil,
Marx, Karl
daha genel anlamda yapsalcln da
temelini tekil eden dnce, en zl
biimde altnc tezde billurlar: '"nsa
nn z, tek tek her bireyin doasnda
bulunan bir soyutlama deildir. nsa
nn gerek doas, toplumsal ilikilerin
bir btndr."
Marx hareket noktasn bu ekilde
tanmladktan sonra, hzla bu toplum
sal ilikilerin somut doasn belirle
meye girimiti. I846'da yazd ve o
srada yaynlama olana bulamad
Alman ldeolojisi'nz, "retici gler",
iblm ve "isel iliki" terimlerini,
ya da tm bunlar kavramsallatrmak
iin ideoloji terimini kullanm, bu te
melde, tm insanlk tarihini kapsayan
drt ayr toplum biimini saptamt:
ilkel komnizm, antik ya da kleci top
lum, feodalizm ve kapitalizm. Marx,
bu toplum biimlerinin birbirlerini ne
ekilde izlediklerini de aratrmtr ve
her toplum biiminde, mlkiyete ege
men olan ideolojilerin retici glerin
gelimesine dayatt snrlamalar y Sonuta Marx ve yayncs bu trde
znden yava yava birtakm elikiler
ortaya ktna dikkat ekmitir. Bu
elikiler, tm toplumlarda (komnist
toplum hari) iblm rgtlenmesiy-
le yaratlan snflar arasnda art deer
paylam mcadeleleriyle sonulana
caktr. Marx, kapitalist toplumlardaki
balca snflar burjuvazi ve prole ka yl daha beklemesi anlamna gel
tarya olarak tanmlamtr.
Snf kavramnn altnda yatan ku
ram hl tamamlanm deildir, nk ve 1893'te yaynland. Sonraki ciltler
kuramsal adan eletirel olan, art de
ere el koymann eitli tarzlar henz
tam anlamyla belirlenmi deildir. Bu
nunla birlikte Marx, bu kavrama sahip
olmann salad analitik olanaklar
dan son derece heyecanlanm ve on
dan sonraki on yln bu analitik ola
naklar kantlamaya alt, ampirik
amalarla ynlendirilmi metinler ka
leme alarak geirmiti. Bu metinlerin
en nemlileri Komnist Manifesto
(1848), Fransa 'da Snf Mcadeleleri
478
(1850) ve Napoleon Bonaparte'in On
Sekiz Brumaire'i'dir (1852).
Marx 1857'ye, yani Londra'ya
yerlemesinin zerinden dokuz ylhk
bir sre geene kadar, kuramsal ara
trmalarna ve belirli retici gleri,
iblmleri ve mlkiyet ideolojilerinin
(ki bunlar, insanlar snflar eklinde
birbirinden ayryordu) hangi yollarla
birletirildii problemine ciddi biim
de geri dnmeyecekti. Bu youn al
malarnn sonucunda yaklak sekiz yz
sayfalk Grundrisse (1858) ortaya k
t. O tarihte artk iyi kt tannm bir
gazeteci olduundan, sonunda kuram
sal almalarn yaynlayacak bir ya
ync bulabilmiti. Daha sonra, Grund
risse''den Siyasal ktisadn Eletirisine
Katk (1859) balkl ince bir cilt hazr
lamay baard. Ne var ki bu zet b
yk bir fiyaskoyla sonulanacakt. n-
sz'deki nl altyap-styap metaforu
dnda, en yakn arkadalarnn ou
nun bile anlayamayaca bir metindi.
kitap yaynlamaktan vazgetiler. Ger
ekten byk bir talihsizlikti bu, nk
Marx'in kendini, iktisadi kuramndaki
(emek-deer kuramndaki) eksik ba
lanty ortaya koymak ve bu balant
nn sonularn yaynlanabilir bir hale
getirmek zorunda hissetmesi iin bir
mekteydi. Ve nihayet, 1867'de Kapi-
tal'm birinci cildi geldi. Kapital'in di
er iki cildi ise lmnden sonra, 1885
de emek-deer kuramndan trettii
kuramsal sonular arasndan balcas.
"kr orannn dme eilimi" ve bu e-
ilimin "dengeleyici etkileri" eklinde
adlandrd dnceler etrafnda ina
ettii kriz kuramyd.
zetle Marx, iktisadi kuramndaki
temel sorunu, kapitalizme zg art
deere el koyma tarznn niin retim
yapanlar iki dman snfa blerek r
gtledii sorununu (en azndan kendisi
 materyalizm
479

iin) zm olarak ld. Bu konuda m a t e m a t i k s e l sosyoloji {mathem

eksik brakt ey ise, yeni ulat ku atical sociology) Matematiksel sosyo
ramsal netliin, yine kendi saptad loji, kuramsal nerileri ve ampirik top
dier toplum biimlerine zg art de lumsal sreleri biimlendirmek ama
ere el koyma tarzlarnn anlalmasn cyla matematii (mantk ve enformas
da ne trden sonular dourabileceini yon bilimini ierecek ekilde) kullanan
-bu tr sonular douruyorsa- amla bir daldr. Bunun rnekleri arasnda,
makt. Ayrca, tm kariyeri boyunca, lm kuramnn cebirsel biimlen
devlet, ideoloji, snf, hukuk, sos dirmesi; grafik kuram ve sonlu mate
yalizm ve komnizm gibi konularda matiin sosyometrideki, toplumsal a
geliigzel dile getirdii grlerini analizindeki ve akrabalk aratrmala-
gelitirmemiti. Marx'in dnceleri rndaki kullanm; toplumsal mobilite
nin gelimesindeki bu eitsizliin iro- ve tabakalamay modellendirmeyi n
nik bir sonucu, iktisadi kuramnn te grmesi balamnda olaslk Markov
melini oluturan insancl kayglarn zincirlerinin kapsaml biimde kulla
daha sonraki pek ok Marksist tarafn nm saylabilir. Bir uzmanlk dergisi
dan unutulmasdr. Sonraki Marksist olan Journal of Mathematical Socio
ler, ayn kuramn rettii ve son derece logy daha ok bu alana eilmektedir.
gl, ama olduka paral siyasal ve Amerikal sosyolog Leo A. Good-
toplumsal kavraylara kar genelde man'm almas bu yaklamn tipik
insafszca davranmlardr. bir rneidir. Genel olarak demograf,
Marx zerine yazlan sonsuz say toplumsal mobilite ve tabakalamaya
daki biyografiler ve dncesini ser kiisel bir ilgisi olan Goodman, olum
gileyen kitaplar iinde David McLel- sallk tablolarnn analizinde log-lineer
lan'n Karl Marx: His Life and Tho- ve gelimemi yap tekniklerinin kulla
ught'u (1973) berrakl ve ayrntl i- nmna nclk etmitir. 1970 ile 1975
eriiyle hl ok etkili bir metindir. arasnda yaynlanan on makalesinin bir
Marksist sosyoloji elbette hem tart araya getirilmesiyle oluturulan Analy
mal olmu (bazen bu durumu kendisi sing Quantitative/Categorical Data (1978),
yaratm), hem de ar eletirilere ma Goodman'n yazlarnn tipik bir derle-
ruz kalmtr. Sz konusu tartmalarn mesidir. Daha yakn tarihli bir rnek i-
ou bu szln baka maddelerinde in bkz. 77:e Analysis of Cross-Classi
(zellikle "Marksist sosyoloji" madde fication Having Ordered Categories
si altnda sralanan konulara baknz) (1984). Ayrca bkz. neo-pozitivizm.
ele alnmtr. Ayrca bkz. Marksizm;
sermaye; retim aralar; retim i- m a t e r y a l i z m (materialism) Sosyoloji
ve sosyolojiyle ilgili disiplinlerde, ma
likileri; retim tarz.
teryalizm kelimesinin ayr anlam
Vlaslow, A b r a h a m H. (1908-1970) vardr vc bunlar, bir noktaya kadar bir
Etkin bireylere dair kendi gzlemle birleriyle balantl olsalar da, ok
rinden kendini-gerekletirme kuram yaygn biimde birbiriyle kartrlr.
gelitiren Amerikal psikolog. oun Materyalizmin birinci anlamnn kke
lukla, psikolojide nc G denilen ni, popler ahlka ya da siyasal anla
ve davranlk ile Freudculua kar mazla dayanr. Bu anlamna gre
hmanizm ve varoluuluu vur materyalizm, yksek ahlk, ruhani de
gulayan akmn nde gelen taraftarla erler ya da ilgilerden olma pahasna,
rndan birisi saylmaktadr. Ayrca bkz. kk duygusal zevkler, maddi mlk
ihtiyalar hiyerarisi. ler veya fiziksel konfor arzusunun
materyalizm
480

yaygn bir modeline gnderme yapar. am bilimlerinin geliimiyle birlikte

Materyalizm szcnn bu kullanm materyalist retilerin ierii de dei
genelde olumsuz anlamdadr. ecektir. Organik (mekanikten farkl
Materyalizmin ikinci anlam, bir olma anlamnda) metaforlar daha be
dizi metafziksel konuma (gerekliin lirgin hale gelmi ve maddi dnyann
temel doas hakkndaki felsefi gr felsefi aklamalar yaplrken gelime
lere) iaret etmektedir. Materyalist me- sreleri ile tarihsicilie yer almtr.
tafiziksel konumlarn aka M.. be Bu eilimler, zellikle Feuerbach.
inci yzyl kadar erken bir tarihte Yu *Marx ve Engels'in ban ektii on
nanistan'da ortaya kt savunulmak dokuzuncu yzyln ortalarndaki ma
la birlikte, materyalizmin modern bir teryalist bakaldrda ok ak bir bi
dnya gr olarak yaygnlk kazan imde grlmektedir.
mas on yedinci ve on sekizinci yz Ad geen bu dnrler, hem
yllarda Avrupa'da gereklemitir. idealizmi hem de s indirgemeci ma
Klasik dnemde madde, biimin kar teryalizmi (mekanik temel zerine ku
t olarak grlrken, maddenin mo rulu, duyusal varoluun, bilinli ve ak
dern an erken dneminin egemen tif insan znelerin ortaya knn tam
dncesindeki kart ruh veya zihin bir deerlendirmesini sunmakta yeter
dir. *Descartes'n metafizii, tm va siz kalan bir yorum) reddetmilerdir.
roluu iki temel ze indirgemitir: ge Oysa bu fenomenler, herhangi bir e
nilemeyle karakterize edilen ve be kilde idealizme teslim olarak deil, mad
densel varoluun z olan madde ile denin kendisinin, srekli ilerleyen bi
dnceyle karakterize edilen ve me limsel bilginin olanakl kld, giderek
knsal olarak konumlandrlmayan zi karmaklaan ve derinlikli deerlen
hin. Mekanik bilimindeki ada iler dirmelerle anlalmak zorundayd. En
lemeler, maddenin modern an erken gels daha sonralar, bu felsefi yakla
dnemindeki felsefi deerlendirmeleri mn ilkelerini diyalektik materyalizm
iin bir temel oluturmutur ve ayrca, bal altnda sistematize etmitir.
tm fenomenlerin eninde sonunda me
kanik terimlerle deerlendirilebilece Materyalizmin sosyolojide bilinen
ini vaat etmektedir. Thomas Hob kullanmnn nc anlam Marx ve
bes'un Leviathan'mm ilk blmleri, Engels'le ilintilidir. Bu anlamyla ma
alglama, hafza, irade, duygular, n teryalizm, ihtiya karlamann doal
gr, muhakeme, vb. gibi insann zi evreyle etkileiminin, hem insani top
hinsel ilemlerinin mekanik terimlerle lumsal yaplar hem de eliki rnt-
deerlendirilmesi ynndeki bu tr bir lerini ve ayrca tarihsel deiimlerin u-
materyalist abann (Descartes'a kar) zun sreli dizilerini anlamada ncelikli
ilk kayda deer rneidir. bir yere sahip olduunu ileri srmek
tedir. Bu reti ile metafziksel mater
Ruhbani otorite ile siyasal iktidarn yalizm arasnda ak bir benzerlik ol
sk bir ekilde i ie getii bir d masna karn, ikisi olduka mantkl
nemde, bu tr retiler, ilerinde gizli bir ekilde birbirlerinden bamszdr.
olan anlamlar dolaysyla kesinlikle Marx ve Engels'in son dnem yazlar,
radikal ve ykc bulunmutur. On do insan toplumlarnn temel farkl biim
kuzuncu yzylda ise sosyalist ve lerini, maddi retim, datm ve tke
komnist doktrinler, hem savunucula tim etkinliklerinin toplumsal rgtlen
r hem kartlar tarafndan materya mesi araclyla tanmlama ve snf
lizmle birlikte ele alnmtr. Ancak landrma giriimlerini ierir. Buradan
bilimdeki deiimlerle, zellikle ya hareketle ayrt edilmi olan retim
481
tarzlar, hem kendi farkl toplumsal ta
hakkm, boyun eme ve eliki rn-
tlerine. hem de tarihsel deiime ve
yeni toplum biimlerine olas geie
dair belirli eilimlere sahipti. Kltrel
formlar, dnce ekilleri ve siyasal
kurumlar, her retim tarznn zellikle
ri olarak deerlendiriliyordu.
Toplumsal aklamaya getirilen ve
"tarihsel materyalizm" ad verilen bu
yaklam, ounlukla siyasal ve klt
rel sreler pahasna iktisadi yaama
yapt ar vurgu yznden eletiril kesinlikle abartl deildir. The Gift'le
mitir. Buna karn, Marx ve Engels -
tartlr bir biimde- almalarnn bu ratrarak, ne ilevselci ne de yapsalc
tr iktisadi determinist ya da indirge
meci yorumlaryla aralarna bir mesafe
koymulardr. Bu mesafe, ksmen Marx
ve Engels'in "retim tarz" kavram ile
geleneksel biimde iktisadi etiketiyle
adlandrlan etkinlikler kmesi arasn
daki uyumazlkla ilkilidir. Ayrca ta
rihsel materyalizm, iktisadi, siyasal,
sanatsal ve dier pratikler arasnda ku
rumsal ayrmlar olan toplumlarda bile,
bu tr iktisadi olmayan etkinliklerin,
snrlar yine iktisadi yap tarafndan
belirlenen kabul edilebilir olanaklar
dahilinde kendi *greli zerklikleri ol
duunu ileri srer. Yirminci yzyl
Marksistleri tarafndan ortaya konulan
en etin problemlerden birisi, bu ili
kilerin daha zenli ve ampirik bakm
dan savunulabilir aklamalarn yara
tabilmekti. htiya karlamann do
ayla etkileimi erevesinde, tarihsel
materyalizmin, yirminci yzyln sonu
na doru -sosyal bilimcilerin evresel
problemlere ilgisinin gittike artmasy
la- tm potansiyelini ortaya koymaya
balad iddias tartmal bir iddiadr. ihtiya duyduunu ne sren gruh hi
m a t e r y a l i z m , diyalektik (materia-
dialectical.) bkz. diyalektik, di
yalektik materyalizm
M a u s s , M a r c e l (1872-1950) Paris ve
Bordeaux niversitelerinde asl olarak
Mayo, Elton
felsefe renimi gren Mauss. asla bir
doktora sahibi olmamakla birlikte,
meslek yaamn bir aratrmac olarak
geirmi; amcas Emile Durkheim ve
etkileyici bir grup sosyolog, antropo
log ve tarihi eliinde (ki bunlar ara
snda Henri Hubert ve Robert Hertz de
vard) etkin bir dergi olan Annee socio-
logique'i kurmutur. Sosyal antropo
lojinin temel fikirlerinin ou ilk kez
bu dergide ortaya atlmtr. Mauss'un
*sosyal antropoloji zerindeki etkisi
(1925) *hediye ilikilerinin doasn a-
antropolojinin itiraz edebilecei kar
lkllk ilkelerini ortaya koymutur. As
lnda. Claude Levi-Strauss'un yapsalc
antropolojisi, Mauss'un almalarn
dan ald temel (bu temel, hem kar
lkll hem snflandrmay kapsa
maktadr) dnda dnlemez (bkz.
Durkheim ve Mauss, Primitive Classi
fication, 1903). Mbadele ilikileri ve
inan sistemleri sosyolojileri Mauss'un
fikirlerinden etkilenmitir. Ancak, a
lmalarnn r ac niteliine ra
men, kitap yazmaktan ziyade Annee
sociologique grubunun dier yeleriyle
ibirlii iinde denemeler ve eletiriler
kaleme almay seen Mauss'un alma
larnn, sosyologlardan hak ettii ilgi
ve itibar pek grmediini syleyebili
riz. Ayrca bkz. mbadele kuram.
mavi yakal i (blue-collar work)
bkz. kafa-kol emei ayrm
M a y o , E l t o n (1880-1949) *nsan -
likileri Hareketi'nin kurucusu. "'Top
lumsal dzenin, hiyerarik denetime
potezini eletirmitir. Hiyerarik dene
tim yerine, toplum iin esas ve gerekli
koulun ibirlii olduunu ngrm,
fakat ibirliinin, teknik deiime adap
tasyonun yaval yznden engel
lendiini iddia etmitir. Adaptasyonun
McDonaldlama
482

yava ilerlemesi, ynetim tarafndan nk retimi rutinletiren daha nceki

emek gcndeki uygun toplumsal h stratejilerin savunucular, yksek c
nerlerin gelitirilmesiyle zlebilecek retler ve youn demeler karlnda
bir sorundur. standartlam ve youn alma aray
nda olmalarna karn, fast-food lo
McDonaldlama (McDonaldization) kantalar ile benzer "Mcletmeleri"nde
Bu terimin yaratcs Amerikal sos almak tipik biimde dk cretli
yolog George Ritzer, McDonald- ve gvensizdir. Endstriyalizmin y-
lamay, "fast-food lokantalarn ilkele rngesiyle ilgili esas olarak Weberci
rinin Amerikan toplum kesimlerine ol izgide olan bu grn, dnmsel
duu kadar dnyann geri kalanna da modernleme kuramyla da, gittike
gittike daha fazla hkmetmeye bala daha belirsiz ve daha ngrlemez bir
d bir sre" eklinde tanmlar (bkz. dnya resmeden Ulrich Beck ve di
Toplumun McDonaldlamas [McDo erlerinin ortaya att risk toplumuyla
naldization of Society], 1993). Burada, da uzlaan ynleri fazla deildir.
hamburger zincirinin tketilecek ye
mek hazrlama biimi, Max *Weber'in M e a d , G e o r g e H e r b e r t (1863-
modern dnyann aklclamas ku 1931) Chicago Okulu iinde yer alan
ramnn bir rnei olarak ele alnr: nde gelen Amerikal pragmatist, fel
irket, mterilerine ngrlebilirlii, sefeci; lmnden sonra sembolik et
hesaplanabilirlii, hzl ve verimli a kileimcilik adyla tannacak olan sos
lmay garanti etmek iin bilimsel yolojik gelenein kurucularndan biri.
ynetim ve Fordizm yntemlerini Mead'in dnceleri genelde sosyal
kullanr. Dnyann her tarafnda ham- davranlk snfna sokulmutur.
burgerler ayn, restoranlar neredeyse Mead'in katks, ou kii tarafn
birbirinin tpkdr ve bylece mteri dan lmnden sonra yaynlanan kita
lere beklemedikleri hibir eyle kar bnn baln da oluturan Zihin,
lamayacaklar garantisi verilir. Ritzer'e Benlik ve Toplum (Mind, Self and So
gre, bu tr aklc retim ve tketim ciety, 1934) kuramnn geliimi temel
teknikleri, artan biimde btn hiz alnarak deerlendirilmektedir. Mead
met sektrne uyarlanmaktadr. Bugn bu almasnda, sosyolojik bir sosyal
artk, naylon gazetecilik (hoa giden psikolojinin temellerini aadakileri
porsiyonlar halinde sunulan, saldrgan vurgulayarak ortaya koyar: sk biimde
olmayan, sama haberler) ve kendini toplumun iine yerlemi olan deneyi
tekrarlayan mfredatlardan oluan, tm min analizi; dil, semboller ve ile
damak tatlarn tatmin etmek iin dip tiimin insanlarn grup yaamndaki -
lomalarn hzl bir kartr-ve-se tar nemi; szcklerimiz ve jestlerimizin rol
znda verildii "Mcniversiteler" var stlenme sreci araclyla dier in
dr. Bu rnlerin eksik nitelikleri, yal sanlarda darya dnk tepkiler yarat
nzca, yeni grnmeleri iin onlar s ma yollar; benliin yansmal ve d
rekli yeniden ambalajlayan kapsaml nmsel doas: "edim"in merkezilii.
reklamlarla saklanabilmektedir. Tabii Mead'in almalar kesin
McDonaldlama, modern toplum likle bununla snrl deildir. Aslnda
larn pek ok bakmdan giderek stan John Baldwin'in George Herbert Me
dartlam, ngrlebilir ve tekbiimli ad (1986) adl kitabnda ileri srd
olduunu ileri srer. Ne var ki bilimsel gibi, sosyoloji asndan ok daha ge
ynetime ve Fordizme yaplan gn ni kapsaml bir "birletirici kuram
dermeler btnyle yerinde deildir. sunmutur. Bu kuram, bir dzeyde
483
sosyo-biyolojideki ve baka bir dzey
de byk tarihsel dnmlerdeki ge
limeleri nceden tahmin etmeyi baar
mtr. Tm bunlar birletirmesi, Me-
ad'in bilimin insan ilikilerindeki ro
lne dair asla vazgemedii kesin ba
llnn bir sonucudur. Nitekim Mead,
"bilimsel yntem, toplumsal ilerleme
nin yntemidir,'' diye yazmtr.
Mead, bazen "nesnel grelilik" di
ye adlandrlan bir konum sergilemi
ve ounlukla "perspektiflerin nesnel
gereklii"ne bavurmutur. Kimin ba
k asn temel aldna bal olarak, Blackberry Winter'da (1972) buralar
gerekliin pek ok aklamas yapla canl bir dille betimlemitir. Sosyal
bilmektedir. rnein tarih, her zaman
iin baz insanlarn bugnnnden ha
reketle gemiin aklanmasn ifade
eder. Zamann toplumsal yaplanmas
kuram. Mead'in almasnn baka
bir ana boyutunu oluturmutur.
Mead ldnde, fikirlerinin birle
ik bir zetini yaynlam deildi. -
lmnden sonra yaynlanan drt kitab,
ders notlarnn ve rencileri tarafn
dan tutulan notlarn dzenlenmi hali
dir. Bu zellik, Mead'in yazl al
masna -tatminkr olamama anlamn
da- tamamlanmam ve paral bir ka
rakter vermitir. Buna ramen modern
sosyolojiyi muazzam derecede etkile
mi olan bir dnrdr. Yazlarndan
bir seme iin bkz. der. Anselm Strauss,
George Herbert Mead on Social Psyc
hology, (1964) ve deerli bir bibliyog
rafya iin bkz. Richard Lowry, "Ge
orge Herbert Mead: A Bibliography of
the Secondary Literature", Studies in
Symbolic Interaction. 1986. Ayrca
bkz. referans grubu.
M e a d , M a r g a r e t (1901-1978) Ame
rikal kltrel antropolog ve Ruth
Benedict'in rencisi. Kiilik rn-
tlerinin, biyolojik olarak belirlenme
den ziyade kltrel olarak belirlendi
ini iddia etmitir. nl kitab Corning
f Age in Samoa (1928). sosyo-biyo-
medeni haklar
loglarn eletirdii bir metindir. Bu
kitap, pek zengin olmayan bir alan a
lmasna dayanr ve Mead'in disipli
nini gzden drmeyecek olmakla
birlikte yeniden deerlendirilmesi ge
rekmektedir. Margaret Mead, toplum
sal cinsiyet zerine eletirel bir ara
trmann ncln yapmtr (bkz.
Sex and Temperament in Three Primi
tive Societies, 1935). ok saydaki alan
aratrmas seyahatlerinin iinde Gney
Pasifik Adalar, Yeni Gine ve Bali de
yer alan Mead, otobiyografik eseri
antropolojiyi, ksmen ABD'nin ege
men ideolojisinin ierdii etnosant-
rizmle mcadele ederek poplerletirir-
ken, erkek dnyas olarak grd aka
demik dnya tarafndan marjinal bir
konuma itilmi ve assistanlktan mze
mdrlne giden yolda hep New
York City Amerikan Doal Tarih M-
zesi'ne kalmtr. Ayrca bkz. Kltr
ve Kiilik Okulu.
m e d e n i h a k l a r (civil rights) Bir
toplumda yaayan tm bireylerin sahip
olduu kabul edilen, hukuka bavura
rak korunabilecek ve bireyler ya da
devlet tarafndan keyfi biimde ihlal e-
dilemeyecek haklar. Medeni haklar
genellikle bireyin devletten korunma
s balamnda savunulur ve bakalar
nn haklarna, ya da ortak yarara gre
belirlenmi olan belli snrlar vardr.
Hukuksal retilerde yurttalar a-
dna somutlam olan haklar fikri pek
yeni olmamakla birlikte, yirminci yz
ylda, Medeni Haklar Hareketi'nin a
lmalar sonucunda yeni bir anlam ka
zand da aktr. Medeni haklarn
modern dneme zg olan biiminin
gemii genellikle Amerikan Sava-
'na, klelerin zgr olma haklarn
kazanmalarndan sonraki dneme da
yandrlmtr. Nitekim bu haklar yir
minci yzyln sonunda Medeni Haklar
medeni zgrlkler
Yasas'yla (ABD'de 1964'te kabul e-
dilen Medeni Haklar Yasas gibi) so
mut bir nitelie kavumutur. Bu ya
salarn tarihinin tartld bir metin i-
in bkz. M. Berger, Equality by Statute
(1978). Ayrca bkz. sivil toplum; yurt
talk.
m e d e n i z g r l k l e r (civil liberties)
bkz. medeni haklar
m e d e n i l e m e sreci (civilizing pro
cess) bkz. Elias, Norbert
m e d y a (kitle iletiim aralar),
m e d y a sosyolojisi (mass media,
sociology of) Bir ara anlamnda med
ya, yazl basn, radyo ya da televizyon
gibi iletiim aralar olarak tanmla
nrken, bu teknolojilerden bir veya da
ha fazlasn byk sayda insanla ileti
im kurmak ("kitle iletiimi") zere
kullanan geni lekli organizasyonlar
toplam biiminde de ifade edilebilir.
Elektronik ve kimyasal endstrilerdeki
bululara bal olarak 1860 ile 1930
yllar arasndaki dnem medyann o-
luum dnemidir. Bu yllar, fotorafn,
hareketli fotorafn (sinema), kablolu
telgrafn, telsiz telgrafn, fonografn,
telefonun, radyonun ve televizyonun
geliimine tanklk etmitir. Bu yeni
teknolojiler, sz konusu dnemde po
pler kltrn dnmnde byk rol
oynam ve elence endstrilerinin, ye
ni, daha youn bir ekilde kapitalistle-
mesinin ve kitlesel seyirciye ynelme
sinin tipik rnei olmutur.
C. Wright Mills'in ktidar Se
kinleri'nde (77te Power Elite, 1956) ta
nmlad zere, medyann iki nemli
sosyolojik zellii vardr: Birincisi, ok
az sayda insann ok byk sayda in
san grubuyla haberleebilmesini sa
lar; ikincisi, seyircinin medyaya tepki
sini iletmesinin hibir etkin yolu yok
tur. Kitle iletiimi, tanm gerei tek
ynl bir sretir. Medya organizas
484
yonlar, doalar itibariyle, brokra
tiktir ve (medyann devlet denetiminde
olduu toplumlar hari) irketlemitir.
Medya yaynlar, tm lkelerde hk
metler tarafndan dzenlemelere tabi
tutulur ve bu snrlamalar, ok hafif
tavsiye niteliindeki dzenlemelerden
(rnein, televizyonda sigara reklam
veya mstehcenlik olmamas), totali
ter toplumlardaki gibi sansrn geni
kapsaml biimlerine kadar eitlilik
arz eder.
Medya, modern toplumlarn zihin
sel hayatna hkmeden bir konuma
gelmitir ve bundan dolay sosyologla
rn youn ilgi duyduu bir alandr.
1930'lardaki ilk medya almalarnda,
balca ilgi oda yeni medya teknolo
jilerinde -zellikle radyo ve televiz
yonda- gizli olan gt. Adolf Hit
ler'in radyoyu propaganda amacyla
baarl bir ekilde kullanmas, medya
nn muhtemel tehlikeleri zerine bir
ders niteliindeydi. Kitle toplumu
kavram da, elektronik medyann Or-
wellvari bir zihinsel denetim durumu
(pasif kitlelerin kk bir iletiimciler
elitin tahakkm altna girmesi) yara
tabilecei dncesine g katmtr.
Harold Lasswell, Paul Lazarsfeld
ve dier aratrmaclarn erken dnem
almalar, medyann etkilerinin as
lnda dorudan ve ok gl ("hipo-
dermik" etki modeli) olduunu gs
terme eilimindeydi. Ancak daha de
rinlemesine yaplan aratrmalar, kitle
iletiiminin olduka karmak yollarla
ynlendirildiini ve medyann seyirci
zerindeki etkilerinin snf, toplumsal
balam, deerler, inanlar, duygusal
durum, hatta gn iindeki zaman gibi
farkl faktrlere bal olduunu aa
karmtr.
Medya aratrmalar 1960'lardan
itibaren olaanst derecede artarken,
dikkatlerin ou en kapsayc arac o-
lan televizyona ynelmitir. D. Mc-
485
Quail'in Mass Communication The
orist (1983) bu konuda harika bir gi
ri metnidir ve genel bir bak sunmak
tadr. Medya aratrmalarnda drt farkl
aratrma alan ayrt edilebilir. Birinci
si, medya yaynlarnn kltrel niteli
iyle, stereotipletirici ya da -zellikle
ocuklar zerindeki- anti-sosyal dav
ranlar ve iddeti destekleyici etkileri
ve eilimleriyle ilgilenen meyda ieri
i incelemeleridir. kincisi, medya sa
hiplii ve denetimidir; medyann gide
rek daha az sayda byk irketin e-
linde btnlemesi, medya kurulula
rnn apraz mlkiyeti ve programlarn
ticari ynlerinin artmasyla ilgilenir.
nc alan, medyann btnsel bir
yaam ve dnce modelini destekle
yen ideolojik etkileri zerine alr.
Drdncs ise, elektronik medyann,
gndem belirleme, haberlerin arptl
mas ve basite indirgenmesi, kamusal
dikkatin toplumsal sorunlardan baka
ynlere evirilmesi ve televizyon rek
lamclnn siyasal kampanyalar u
runa kullanlmas gibi yollarla demok
ratik politikalar nasl etkilediiyle il
gilenir.
Baz eletirmenler televizyonun
ok daha temel bir etkisi olduunu ileri
srmlerdir. lk modern gazetenin on
yedinci yzylda yaymlanmasndan
beri medya hep okur yazarln ve ei
timin yaylmasyla balantl olarak ele
alnmtr. Neil Postman ldren E
lence'de Amusing Ourselves to Death,
1985) elektronik ve grsel medyann,
okur yazarln ve anlamann artmas,
eilimini tersine evirdini ve gelenek
sel eitimin temellerinin yok olma s
recine girdiini iddia etmitir.
Basn ve radyo-televizyon yayn
clnn lke apnda rgtlenmesi,
yzylmz boyunca bu tr kitle ileti
im aralarnn kendine zg bir zel sadece medya sektrnn daha sk bir
iini yanstr. Buna karn baz yazar
lar, medyann ulusal apta rgtlenme
sine zellikle 1960'lardan itibaren kar
medya, medya sosyolojisi
klmaya balandn belirtmiler
dir. Sava sonras yllarda Avrupa. A-
merika ve Asya'nn byk ksmnda
sekin bir kitle iletiim arac haline
gelen televizyon yaynclnn ok da
ha ak bir biimde gsterdii gibi, u
anda bir gei dneminde yayoruz.
Britanya'da bu gei dnemi, az sayda
kanaln bulunduu, ulusal hizmet ve
belirli bir iletiim teknolojileri kmesi
(havadan yaynclk da dahildir) zeri
ne kurulu kamu hizmeti yayncl
anlaynn hkm srd bir adan,
global medya irketlerinin, yeni tek
nolojilerin ve -kitleselin kart olma
anlamnda- paralanm seyircilerin bu
lunduu yeni bir aa ynelile karak
terize edilmitir. Britanya'daki bu s
rete belirleyici rol oynayan hkmet
politikalardr. Daha fazla rekabet iin
medya pazarlar oluturmaya ynelik
neo-liberal ilgi, toplumsal menfaatlerle
ilgilenen kamu hizmeti yaynclnn
konumunu sarsm ve bu srece, radyo
dinleyicileri ile televizyon seyircilerini
yurttalar olarak grme anlayndan,
seim yapmalar iin kendilerine bir
eyler sunulan tketiciler olarak grme
anlayna gei elik etmitir. Medya
pazarlar oluturmak, ncelikle. Time
Warner, Sony ve New Corporation gi
bi global medya organizasyonlarnn
ortaya kmasna yeni olanaklar sun
mu ve bu irketler, grsel-iitsel pa
zarlar ulusal kltr alanndan skp
karmay hedeflemitir. Sadece spora,
haberlere ya da sinemaya ayrlm yeni
zgn kanallar, yeni hizmetlere nayak
olmular; yeni datm sistemleri (uy
du, kablo ve telefon hatlar) kurulmu
ve bunlar yeni deme biimleriyle (a-
bone olma ya da kullanma gre de
me) gelir getirmeye balamtr.
Bu gelimelerin temelini oluturan,
ekilde entegrasyonu deildir; gsteri
ve enformasyon iletmelerinin teleko
mnikasyon endstrisiyle yaknlamas
mcgalopol
da etkili olmutur. Bu yaknlama s
recine yn vermek, medya sinerjisinin
meyvelerini toplamakla ilgili bir me
sele haline gelmitir. ddia edildii ka
daryla, bu srecin drt boyutu vardr
(bkz. der. Paul du Gay, Cultures of Pro
duction/Production of Culture, 1997).
Birinci boyut, "yazlm (software) si-
nerjileri"yle ilgilenir. "Yazlm (soft
ware) sinerjileri" terimi, bir oyuncu ya
da yazarn, medya, gsteri rnleri ve
bo vakit rnleri araclyla eza net'in, medyaya kar daha nceleri
manl olarak sunulmas ve desteklen
mesine gndermede bulunur. Pratikte
bu, ses kaytlar, kitap veya dergiler
deki fotoraflar, tirtler, reklam, film,
televizyon programlar, video kasetleri
ve bilgisayar oyunlar gibi farkl eyle
ri olduka sistematik bir ekilde birbi
rine balamak anlamna gelir. Sinerji
nin ikinci biimi, yazlm (software) ile
donanmn (hardware) btnlemesin
den bahseder. Elektronik mallar reti
cisi Sony'nin CBS Records'u ve liste-
leriyle sanat katalogunu (software)
satn alma karar, bu fenomenin r
neklerinden birisidir. Sinerjinin nc
biimi, daha nce birbirlerinden ayr
olan donanm (hardware) bileenleri
nin yaknlamasn kapsar ve bu sre
yeni mikro ilemci sistemler ile dijital
teknolojinin sonucudur. Yaygn biim
de "multi-medya" olarak bilinen bu
dijital teknoloji, duran ve hareketli fo
toraflar, sesleri ve yazlar ayn
formatta (dijital) paylama olana su
nar. Son olarak, yeni medya sinerjisi,
yeni datm teknolojileri zerinden de
etkili olabilir. Bu konudaki esas geli
me, filmler gibi medya rnlerini ve
bankaclk gibi hizmetleri kendi ze
rinden databilen fiber optik kablo
dur. Fiber optik kablo enformasyon
yollarnn temelini oluturmaktadr.
Medyann yapsnn yeniden bi
imleniinin toplumsal ve kltrel an
lamlaryla ilgili tartmalar, demokrasi,
kamusal alanlara eriim ve yeni kamu
486
sal alanlarn yaratlmas gibi konularda
odaklanmaktadr. Kullanma gre -
deme ya da abonelik gibi gelimeler
programlara kar tketici tepkisinin
bir unsuru olarak -olumlu anlamda-
deerlendirilirken, video, dijitalleme
ve nternel'le ilikili daha ileri kar
lkl etkileim biimleri, tketicilerin
belirli medya deneyimleri zerinden
kendi tercihlerini organize etmelerine
olanak tanmaktadr. zellikle nter
marjinal olan gruplar iin kendilerini
organize etmek anlamnda olumlu ola
naklar sunduu, bir iletiim ve kimlik
alan oluturduu gzlenmektedir.
Bununla birlikte, daha olumsuz bir
akm iinde yer alan eletirmenler, ye
ni medya evreninde "enformasyon zen
gini" ile "enformasyon fakiri" olarak
adlandrlan kesimler arasndaki uuru
mun gittike bydne dikkat ek
mektedirler. Bu iddia, yeni teknolojile
re eriime ok byk nem atfetmekte
ve yeni temsil aralar zerinden ken
dilerini ifade etme olanaklar reddedi
len gruplarn varl sonucunda oluan
toplumsal marjinallemeyi bu nem
erevesinde sorgulamaktadr. Bu nok
tada asl nemli olan. medya retimi,
yeniden retimi ve datm zerindeki
mlkiyetin muazzam lde youn-
lamasdr. Bu anlamda, yeni medya
daha geni bir toplumsal ve kltrel
farkll kendi rnler dizisinde temsil
etmesine karn, ayn farkllk medya
irketlerinin kendi toplumsal yapla
rnda yanstlmamaktadr.
m e g a l o p o l (megalopolis) Antik Yu-
nan'da planlanm byk bir ehir.
Lewis Mumford The Culture of Cities'de
(1940), bu terimi metropollerin kont
rol edilemez derecede bymesine gn
derme yaplarak kullanmtr. Megalo
pol szc bugn ise artk, ok b
yk, ilevsel bakmdan birbirlerine ba
lanm ehirler ve banliyler sistemim

487
ifade etmektedir. Ayrca bkz. kentlerin
birlemesi; Metropol statistiki Alan.
mekanik d a y a n m a (mechanical
solidarity) bkz. iblm; toplumsal
dzen
mekanik y n e t i m sistemleri (mec
hanical management systems) bkz. o-
lumsallk kuram
melez kimlikler (hybrid identities)
bkz- kimlik
menfaat e m b e r i n e a l m a (co-op-
tation) Philip Selznick'in (bkz. TVA
and the Grass Roots, 1949), zellikle
formel bakmdan demokratik ya da
komitelerle ynetilen rgtler ve sis
temlerde, muhalefeti kontrol altnda
tutmann ve bylece istikrar ve rgt
korumann bir yolu olarak uygulanan
bir siyasal sreci ifade etmek zere
gelitirdii bir terim. Bu srete, y
netim kademelerindeki, seim yoluyla
gelmemi olan yabanclar, sahip ol
duklar elit statleri, uzmanlk gerekti
ren bilgileri ya da temel taahhtleri
veya hedefleri tehdit edici nitelikteki
potansiyel becerileri nedeniyle resmi
ve gayri resmi yetkiler verilerek "men
faat emberi iine alnrlar".
meritokrasi (meritocracy) Stat
nn, ya, snf, toplumsal cinsiyet ya
da dier benzer partiklarist veya ka
ltsal avantajlar temelinde atfedildii
bir toplumsal sistemden ziyade, ona
[statye] beceri ve aba zerinden ula
lan bir toplumsal sistemdir. Meritok-
i'asi terimi, vgye deer olann, kendi
sinde biriken ayrcalklar hak ettiini
ima eder. Fakat pratikte sosyal bilimci
lerin zerinde anlaabilecei salam li
yakat lleri bulmak olduka gtr. terimi, poplerliini, Adam Smith'in
Bu terim. The Rise of the Meritoc
racy 1870-2033 (1958) balkl eserin
de Michael Young tarafndan, en stn
baarlarla zdeletirilen kiilerce ida
merkantilizm
re edilen devlet ynetimine gnderme
yaplarak ve liyakati, zek+aba ek
linde tanmlayarak tretilmitir. Young'-
n fantezisi, eitim sistemi sayesinde en
becerikli insanlarn -mtevaz el ile
rini mankafalara brakarak- st basa
maklara ykseldii, tamamen frsat e-
itlii hedefi zerine kurulu bir toplu
mun ar sonularn ngrme abas
na dayanyordu. Young'n kitab, ei
tim sisteminde zek ve beceriye yne
liin, toplumsal snf temeli zerine ku
rulu eitsizliin yerine yalnzca zihin
sel beceri eitsizliini kurumsallatr-
dn haber vermitir. abay olutu
ran eyler hakkndaki yarglar kanl
maz biimde ahlki olduundan, meri
tokrasi terimine olduka fazla itiraz
olmutur: Tembel bir dhi liyakatle -
dllendirilebilir mi? Bu sorunun yant
evet ise, neden ok alan bir mankafa
da ayn hakka sahip olmasn? rnek
bir metin olarak bkz. John Goldthorpe,
"Problems of 'Meritocracy'", der. Ro
bert Erikson ve Jan O. Jonsson, Can
Education Be Equalized?, 1996). Ayr
ca bkz. baar; toplumsal adalet.
merkantil kapitalizm (mercantile
capitalism) bkz. kapitalizm
merkantilizm (mercantilism) Bu
konuda otorite olan E.A.J. Johnson'n
Predecessors of Adam Smitlide (1937)
ortaya att bir dnceye gre, yay
gn biimde milliyetilik, korumaclk
ve kendine yeterlilikle (otari) kart
rld iin "olumlu anlamda ba bela
s" haline gelen, olduka tartmal bir
terim. Erken dnem modern Avrupa
devletleri arasndaki ilikileri ynlendi
ren iktisadi kuramlara ve stratejik d
nceye gnderme yapan merkantilizm
The Wealth of Nations'daki (Uluslarn
Zenginlii, 1776) on yedinci ve on se
kizinci yzyl "merkantil sistemi" e-
letirisine borludur.
merkezi eilim lleri
488

Smith'e gre, merkantilistler zen kantilizmin motifleri, mant, politi

ginliin sfr toplam dncesine (biri kalar ve pratii, lkeden lkeye eit"
sinin kazanmas, kanlmaz olarak bir lilik arz etmekle birlikte, etkisi o
bakasnn kaybetmesi demektir) gre unlukla ayn olmutur: yani yama
hareket ediyordu ve bu yzden zel sava ve uluslararas iddet.
likle devletin uygun bir ticaret denge
si salamak amacyla iktisadi alana m e r k e z i eilim lleri (measures
mdahale edebilecei koullarla ilgi of central tendency) Bir sklk da
lenmilerdi. Merkantilist sistemin bir lmndaki merkezi deer (bu deerin
saplant dzeyine ulaan politikasnn "ortalama" olarak dnlmesi olduk
ana zellii, bir taraftan imal edilmi a yaygndr) iin kullanlan istatistiki
mallarn ihracn desteklemek ve ham bir terim. Deikenin llmesi (bkz.
madde ithalat iin gerekli koullar lm) dzeyine (nominal, sral, a-
salamak, dier taraftan imalat rnle ralk ya da oran) ve dalmn ekline
rinin ithalatn ve lke iinde retilen (normal ya da baka trl) bal ola
hammaddenin kaybn engellemektir. rak, merkezi eilimin eitli lleri
Merkantilizmin balca dogmas, Tho hesaplanabilir. Bunlardan en iyi bili
mas Mun'un Englands Treasure By neni ortalama deerdir ve bir ller
Forraign Trade''deki (1664) u srarn dizisindeki tm deerlerin toplanp,
da gizlidir: "Zenginliimizi arttrmann daha sonra -ortalama ya, boy, scak
ve hazinemizi bytmenin doal arac lk, vb. gstermek zere- o kmedeki
D Ticaret'tir". En nemli kural, "'de rneklerin toplam saysna blnme
er olarak, yabanclardan tkettiimiz siyle bulunur. Yine de, eer belirli bir
den daha fazlasn onlara satmaktr". dalm ileri derecede arpk (asimet
Ortaya kan ticaret dzenlemesi, altn rik) ise (yani, dizilerin bir ya da teki
birikimi ve "ulusal ekonomiyi olutu ucunda ar deerde eitli saylar var
rurken devleti de oluturmak dnce sa), ortancay (medyan) hesaplamak
s i n i hayata geirmek iin giriilen u- daha anlaml olabilir. Ortanca, szc
luslararas g mcadeleleri, varsa n tam anlamyla bir dizi saynn or
ymsal olarak yalnzca tccarlarn ve tasndaki deerdir ve rnein, gelir da
imalatlarn yararna olmutur ("'mer lm genellikle ileri derecede arpk
kantilizm'" teriminin kullanlmaya ba olduu iin ortalama gelirin hesaplan
lanmasnn nedeni budur). d durumlarda ortalama deerin yeri
ne kullanlabilir. Merkezi eilimin -
Smith gibi klasik siyasal iktisat nc ls olan tepe deer (mod) ise
lar, merkantilist retilerin sistema saysal olmayan bir deikenin (rne
tik bir eletirisini yapmlar ve kiiler in, oy verme davran) en sk rastla
ya da lkelerin sistematik biimde ki nan kategorisini belirtmek amacyla ve
isel kar peinde komasnn, eko ortalama deer ya da ortancadan daha
nomik pastann bymesi sonucunda az kullanlmaktadr.
("komunu mahvet" stratejisini tek ba
na sunmaktan ziyade) karlkl yarar statistie giri niteliindeki her
getirebileceini iddia ederek, iktisadi kitapta, merkezi eilim llerinin he
bymenin anahtar olan reel serma saplanmasna uygun formller bulabi
ye birikimini ne karmlardr. lirsiniz. Bizim aada vereceimiz r
Sistemin tutarllnn byk l nekler de yukarda ana hatlaryla belir
de sonradan ortaya km, ama nceki tilen ilkeleri rneklemeye yardmc o-
sreleri dc kapsayan bir yaratm ol labilir. rnein, kk bir kasabada oy
duunu unutmamak nemlidir. Mer kullanacak kiileri kapsayan bir anket.
489 merkez-periferi modeli

semenlerin yzde 40'nn Cumhuri bir meknsal metafordur. Bu meta-

yetilere, yzde 35'inin Demokratlara forun lke bazndaki kullanm siyasal
oy vereceini, yzde 25'inin ise oy corafya, siyaset sosyolojisi ve emek
kullanmayacan gstersin. Bu du piyasas incelemelerinde yaygndr.
rumda, bu kasabada yaayan insanlar Fakat sosyolojide, merkez-periferi
arasndaki tipik semenin Cumhuriyet modeliyle muhtemelen en fazla iktisa
i olduunu syleyebiliriz. nk en di azgelimilik ve bamllk ince
byk oranda temsil edilen kategori - lemelerinde karlalr ve bu haliyle
tepe deer- budur. (ki tepe deerli Marksist analiz geleneinin unsurla
kategoriyi kapsayan bir dalma ift rndan birisidir. Merkez-periferi mode
tepe deerli dalm ad verilir.) Buna linin bu balamda kullanlmas, anali
karlk, bir serideki ortanca (medyan) zin biriminin retim ve datmdaki
deer ortadaki birimdir; ya da, daha dnya sistemi olduunu varsaymakta;
kesin bir ifadeyle, toplam gzlemlerin ayrca, azgelimiliin geri, geleneksel
yzde 50'sinden fazlasn ne aan ne bir ekonomiye iaret eden basit bir be
de baka bir deerce alan bir nokta timsel terim deil, tam tersine, kkleri
dr. rnein, bir snavda ok sayda genel bir emperyalizm kuramnda bu
renciye test uygulanm ve u so lunan bir kavram olduunu gster
nular elde edilmi olabilir; Joan -B, mektedir.
Bill -C, James -D, Brett -E, Joyce -F. Merkez-periferi modeline gre,
Bu dalmda ortadaki birim James'- azgelimilik gelenein sonucu deil
dir, nk onun zerinde ve altnda i- dir; azgelimilik, kapitalizmin mer
kier renci vardr. Bu yzden ortan kezi kapitalist lkelerdeki gelimesi -
ca not da D'dir. Ortalama deer, "or- ve dnya leinde srekli yeniden -
talama"dan bahsettikleri zaman ou retilmesi- asndan zorunlu srecin bir
insann dnd merkezi eilimin paras olarak retilir. Kapitalist lke
lsn gsterir. Diyelim masasnda lerde merkezi bir ekirdei varsayan
alan bir niversite profesrnn, bu kuram, ekonominin piyasa gle
haftann her gn gelen telefonlarla rince belirlendiini, sermayenin olduk
almasnn ka defa blndn a organik bir bileimi bulunduunu
karabiliriz: Pazartesi 4, Sal 6, ar ve cret dzeylerinin grece yksek
amba 4, Perembe 4, Cuma 2, Cu olduunu ngrmektedir. Periferi l
martesi 4. Demek ki gelen telefonlar kelerde ise, sermayenin dk bir or
nedeniyle meydana gelen kesilmelerin ganik bileimi vardr ve cretler eme
toplam says 24'tr (bu dizideki pu in yeniden retim maliyetini karla
anlarn toplam says) ve her gne 4 yacak dzeyde deildir. Gerekten, e-
telefonluk bir ortalama deer dmek mek gcnn yeniden retim maliyeti
tedir. Ayrca bkz. arpklk. kapitalist olmayan ekonomilerle, zel
likle krsal geim retimiyle telafi e-
merkez-periferi modeli (centre- dilebilmektedir. Periferi ekonomilerde
periphery model) Merkez-periferi mo ayn ekilde retim ve datm da b
deli, ya belli bir lke iinde ya da (da yk lde akrabalk ya da patron-
ha yaygn olarak) kapitalist toplumlar klient ilikileri gibi piyasa d gler
ile gelimekte olan toplumlar arasnda ce belirleniyor olabilir.
ki ilikiye uygulanan biimiyle, ileri ya Anlalaca zere, merkez-periferi
da metropol "merkez" ile daha az ge modeli, kresel ekonominin, askeri,
limi "periferi" arasndaki yapsal ili siyasal ve ticari gcn devreye soka
kiyi tarif eden ve aklamaya alan rak periferi lkelerden ekonomik bir
merkezsizlemi benlik
artk elde e d e n e k o n o m i k m e r k e z l e r a-
r a s n d a k i yapsal bir ilikiyle ayrt e-
dildiini g s t e r m e k t e d i r . B u srecin
b a l c a faktrlerinden birisi, m e r k e z ile
periferi a r a s n d a cret d z e y l e r i n d e
g r l e n eitsizliktir; bu eitsizlik, ka
pitalist iletmelerin retimlerinin bir
ksmn ya da tmn azgelimi bl alan o l a r a k f e n o m e n o l o j i y i semi, bir
g e l e r e k a y d r m a l a r n krl d u r u m a g e
tirmektedir. Kr elde etme, igcnn
y e n i d e n r e t i m m a l i y e t i n i n bir ksm
n n cretle k a r l a n m a y p , kapitalist
olmayan sektrden salanan kazanla
k a r l a n m a s n a baldr. y l e y s e , m e r -
kez-periferi modelinin yandalarna
g r e , k a p i t a l i z m i n iletmelerini a z g e
limi b l g e l e r e k a y d r a r a k g e l e n e k s e l
ve geri t o p l u m l a r g e l i t i r m e k t e o l d u u
grnts vermesi, sermayenin kapi
talist o l m a y a n e k o n o m i l e r i n z a r a r n a
o l a c a k (ya d a bu l k e l e r d e tedrici b i
imde azgelimilie yol aacak) e
kilde geliip b y m e s i n i s a l a y a n y a
psal ilikinin m a s k e s i n d e n b a k a bir
ey deildir.
M e r k e z - p e r i f e r i modeli iki a n a tar
tma dourmutur. B u tartmalardan
birincisi, farkl iktisadi formlar, her -
retim tarznn kendi retimi v e d a l
m a r a s n d a k i iliki t e m e l i n d e k a v r a m -
s a l l a t r m a y a alan k a p s a m l bir *-
retim tarzlar k u r a m n n gelitirilme
siyle ilgilidir. D i e r t a r t m a ise, farkl
r e t i m tarzlarnn e k l e m l e n m e s i n i ir
d e l e y e r e k m e r k e z v e p e r i l e r i n i n alanla
r a r a s n d a k i kesin balar o r t a y a
k a r m a y a alacaktr. H e r iki t a r t m a
d a ar d e r e c e d e k u r a m s a l - v e y a en a-
z n d a n fazla pratik n e m t a m a y a n -
b i r e r e v e d e grlebilir. M e r k e z - p e r i
feri m o d e l i eitli tipteki * d n y a sis
temi k u r a m l a r n d a d a y e r a l m a k t a d r
( r n e i n b k z . A . G . Frank, Dependent
Accumulation, 1978 v e S. Amin, Eit
siz Gelime [Unequal Development],
1976). Ayrca bkz. iktisadi ikicilik
(dalizm); yeni smrgecilik.
490
m e r k e z s i z l e m i benlik (decentred
self) bkz. Althusser, Louis; Descar
tes, Rene; yapsalclk
M e r l e a u - P o n t y , M a u r i c e (1905-
1961) z e l l i k l e b e d e n , bilin v e d
d n y a a r a s n d a k i ilikilerle ilgilenip,
z a m a n l a r J e a n - P a u l S a r t r e ' m arkada
ve m e s l e k t a o l a n F r a n s z filozof.
M e r l e a u - P o n t y ' n i n dille ilgili al
malar o u n l u k l a f e n o m e n o l o j i ile
yapsalcl birbirine b a l a r nitelikte
g r l m t r . M e r l e a u - P o n t y ' n i n en -
nemli kitab The Phenomenology of
Perception'dr 1945). H e r n e kadar
Anthony Giddens, Merleau-Ponty'nin
fikirlerinin bir ksmn Toplumun K u
ru l u u ' n a (The Constitution of Society,
1984) e l e a l m olsa d a , s o s y o l o g l a r o-
n u n a l m a l a r n d a n e n d e r olarak ya
rarlanmlardr.
mesihi h a r e k e t (messianic move
ment) B u terim, b r a n i c e d e " m e s h e -
d i l m i k i i " a n l a m n a g e l e n , dinsel ni
telikli " M e s i h " k a v r a m n d a n tretil
mitir. M e s i h , yeni bir a y a d a T a n
rnn K r a l l ' n g e t i r m e k zere insan
la g n d e r i l m i t i r . H z . sa, ilk d n e m
Hristiyan kilisesi tarafndan M e s i h o-
larak g r l m t r . D i n sosyolojisinde
m e s i h i sosyoloji terimi, d a h a genel
o l a r a k insanlar u anki sefaletlerinden
k u r t a r a c a k b i r M e s i h ' i n gelecei bek
lentisi iinde o l m a v e o n a g r e yaa
m a y gerekli g r e n t o p l u m s a l hare
ketlere g n d e r m e yapar. M e s i h i hare
ketler z e l l i k l e n c D n y a top
l u m l a r n d a tipik bir e k i l d e yoksun
lukla ilikilidir; n k bu t o p l u m l a r d a
m e s i h i i n a n l a r d a h a iyi bir dnya u-
m u d u n u n ifadesidirler. M e s i h i hare
ketler g e n e l d e , iinde Hristiyan kur
t u l u t e m a l a r n n yerli d n y a grle
riyle h a r m a n l a n d , Hristiyan ve yer
lilere ait i n a n l a r s i s t e m i n i n bir sentezi
zerine kuruludur.
 mesleki ayrm
491

Sosyolojide, mesihi inanlarn a- alrlar: erkeklerin mhendis, kadn

kld olup olmadna dair olduka larn sekreter olmas gibi) ayrlmakta
geni bir tartma vardr. Baz antro dr. Dikey/yatay i ayrm, iblm
pologlar, mesihi hareketlerin, yerli in maddesinde daha geni bir adan tar
sanlarn bak asna gre kontrol d tlmtr.
ya da akld bir dnyaya ynelik a- Mesleki ayrmla emek piyasalar
klc tepkiler olduunu iddia etmekte blnmesini birbirine kartrmamak
dirler. Marksist bir perspektiften de gerekir. Mesleki ayrm, belirli ilere
erlendirildiinde ise, mesihi hare sahip olan birey ya da gruplarn birbir
ketler, beyaz smrgecilii ve zulm lerinden ayr biimde ele alnd ve
tarafndan toplumsal gereklii yok e- bylece aralarndaki rekabetin ok k
dilen yerli halklarn yabanclamasnn k apl kald srelere gndermede
bir sonucudur. Ayrca bkz. binylclk; bulurken, emek piyasalar blnmesi
yeni dinler. genellikle, emek piyasalarnn -her biri
farkl kariyer dlleri, istihdam koul
meslek (occupation) Emek piyasala lar, vb. sunan- irket ii blmler ek
rnn bymesinin bir sonucu olarak ev linde farkllamasna yneliktir. Bu i-
eksenli ilerden ayrlan iktisadi bir rol. kisi arasnda zorunlu bir iliki yoktur,
Mesleki roller, bir sanayi kuruluunun, nk cinsiyetlerin farkl trden mes
resmi bir dairenin ya da sosyo-ekono- leklere ayrld, ama kadnlarn nis
mik yapnn iindeki daha geni bir ik peten iyi alma koullar ve kariyer
tisadi iblmnn bir parasn olu frsatlarna sahip olduu toplumlar (en
turur, Ayrca bkz. emek piyasas; mes azndan cinsiyete dayal mesleki ayr
leki ayrm; mesleki snflandrma. mn benzer llerde olduu dier top
lumlarla karlatrldnda) vardr.
mesleki eitim (vocationalisn)
Cinsiyete dayal mesleki ayrm tm
Mfredat programnn ieriinin mes
sanayilemi lkelerde (deiik derece
leki ya da endstriyel adan getirecei
lerde ortaya ksa da) yaygndr. Etnik
yararlara, *insan sermayesi olarak
gruba dayal mesleki ayrm daha ok
pazarlanabilirlik deerine gre belir
ABD ve Avrupa'da yaygndr. Dine
lenmesi gerektiini savunan bir eitim
dayal mesleki ayrm ise daha seyrek
felsefesi ya da pedagojisi. Ayrca bkz.
ortaya kar (buna karn, Kuzey rlan
yetitirme sosyolojisi.
da'da Protestanlarla Katolikler arasn
mesleki a y r m (occupational segre da belirli llerde ayr emek piyasala
gation) cretli istihdam balamnda, rna hl rastlanmaktadr).
erkekler ve kadnlarn (ya da farkl et lm problemleri, ampirik mes
nik ve dinsel grup yelerinin) -iki (ya leki ayrm incelemelerinde ok byk
da daha fazla) ayr igc oluturacak nem tamaktadr. Belirli bir etnik
ekilde- farkl trde mesleki roller ve gruba mesleki ayrm yapldn ileri
grevlere datlmasna bal olan i srebilmek iin ihtiya duyduumuz
blm. Geleneksel olarak, dikey i ay l, bir meslekte alanlarn oranla
rm (bu tr bir ayrmda -diyelim- er rn baka bir meslek karsndaki ora
kek ya da beyaz alanlar daha st sta ndr. Dikey i ayrmnn varolduunu
tlerde ve daha yksek cret denen syleyebilmek iin, yksek kaliteli ve
ilerde younlar), yatay i ayrmndan dolgun cretli mesleklerde bir cinsiye
(bu durumda farkl cinsiyetler ya da tin dier cinsiyet karsnda ne oranda
etnik gruplar, farkl trden mesleklerde stn olduuna bakmak gerekmektedir.
mesleki cemaat
492

Yatay ayrmn popler bir ls ilgili lm problemleri ve birbirine

benzersizlik endeksidir. Ancak, hem rakip aklamalarn kapsaml bir eleti
dikey hem yatay ayrmn yaygn bi risini ierir; eitli sanayi toplumla
imde kullanlan baka alternatif kat ryla ilgili istihdam verilerinin ampirik
saylar vardr (rnein, her ana mesle bir incelemesini sunar ve emek gc
ki grup iin kadn istihdam paynn kutuplamas ile kadnlarn ezilmesini
toplam kadn istihdam payna bln -cinsiyetler arasndaki frsat eitsizlik
mesiyle hesaplanan kadn temsil kat lerinden hareketle daha yaygnlaan
says). Bu endekslerin ou, belirli bir sonulardan ziyade- evdeki cinsel i
mesleki snflandrma iindeki ayrn blm konusundaki inanlar ile genel
tlara kar olduka duyarldr: snf olarak cinsel farkllklar ideolojisi er
landrma ne kadar ayrntl olursa, evesinde ele alan (tartmal) bir yo
mesleki ayrm derecesi de o kadar b rum nerir. Mesleki ayrmla ilgili ben
yr. Zaman ve deiik lkeler ereve zer trdeki verilerin eliik yorumlar
sinde karlatrma yapldnda bu du iin bkz. der. Alison M. Scott, Gender
rum son derece byk nem kazanr Segregation and Social Change (1994).
(nk, hem toplumsal anket aratr
malarnda hem de resmi istatistikler mesleki c e m a a t (occupational com
de standartlatrlm lkeler aras mes munity) bkz. toplum imgeleri
leki snflandrmalara greli ve seyrek
mesleki k a r i y e r (occupational ca
olarak da olsa hl rastlanmaktadr).
reer) bkz- kariyer
Aratrmaclar, mesleki ayrmla ilgili
tek bir say endeksinin, mesleki yap i- m e s l e k i mobilite (occupational mo
indeki deiimin olu biimlerini a bility) Mesleki mobilite, ounlukla
a karma olaslnn kesinlikle bu yanl biimde toplumsal mobilite di
lunmadn giderek daha ok fark etmek ye adlandrlmaktadr. Mesleki mobi
tedirler. Baka bir alternatif ise, birle lite, toplumsal alandaki tabakalama
tirilmi ve ayrlm meslekler arasnda sistemi sayesinde, mesleki bir grubun
ki farkllklar, gruplar ve zaman kar kendi hareketini, bir meslein tek bir
sndaki greli nemlerine gre lmek yesinin hareketini ya da mesleki bir
tir. Bu tr lm problemleri toplumsal mevkinin hareketini ifade eder. Bu
mobilite literatrnde tartlan prob hareket erevesinde, Hindu kast sis
lemlerle paralellik gstermektedir. temi incelemeleri birinci; baba-oul
Ataerkillik ve insani sermaye mesleki baar incelemeleri ikinci; Har
kapsamndaki eitli kuramlar, istih rison VVhite'n din adamlarnn mesleki
dam srecindeki kadn-erkek ayrmn hareketlerini konu alan incelemesi de
ev ii iblmyle ilikilendirir. s nc hareketi temsil etmektedir.
tihdamdaki etnik ayrm da insan ser Mesleki mobilite incelemelerinin
mayesi kuram erevesinde ele aln byk ksm, -hareketin deerinin l
makla birlikte, daha yaygn olarak ay lmesinde belirleyici olan- prestij ya
rmcla ya da (tarihsel olarak) s da stat erevesinde mesleklerin
mrgeciliin miras olmasna atfedil tek boyutlu bir leklemesini ya da
mektedir. Catherine Hakim'in Key Is derecelendirmesini ortaya koymakta
sues in Women's Work: Female Hete dr. Buna gre, "aa doru" mobilite
rogeneity and the Polarisation of Wo mesleki prestijde bir kayb ifade eder
men's Employement (1996) adl al ken, "yukar doru" mobilite bir art
mas, cinsiyete dayal mesleki ayrmla gsterir. Bu konuda nemli bir ayrm-
493
i ya da kuak ii mobilite (rnein,
kariyer modelleri) ile ara ya da ku
aklar aras mobilite (rnein, kast
mobilitesi veya baba-oul baars) a-
rasnda yaplr. ABD ve Avrupa'da
yaplan klasik incelemelere gz atacak
olursak, bugn artk ocuklarn (zel
likle, olan ocuklarnn) stat baar tion", Opinion News) gibi- bir mesle
larnn ebeveynlerine dayal kkleriyle
ilintili olduunu sergileyen ok sayda
lke apnda incelemeye rastlayaca
mz kesindir. Sz konusu incelemeler
de, bu durum, verili bir mesleki kate
gori iindeki ebeveynlerin ocuklarnn
mesleki ynelimini aa karan ve -
buna bir anlamda kart olarak- u an
da verili bir kategori iindeki ocukla
rn ebeveynlerinin mesleki kkenlerini
gsteren Baba-Oul Devridaim Tablo-
su'yla simgelenmitir. Bu tablonun
zmlenmesi, ou geleneksel mesleki
mobilite incelemesinin zn olutu
rur. Yalnz gnmzde, analiz biimi
olarak, baary etkileyen deikenlerin
karmak bamllk an birbiriyle gunluk bulunduu ileri srlr; ancak
ilikilendiren yapsal modeller daha
ok tercih edilmektedir. Ayrca bkz.
stat kazanma.
mesleki prestij (occupational pres
tige) Mesleki prestij ncelikle ilere ya
da mesleklere atfedilen farkl toplum
sal deerlendirmeleri gstermektedir.
nsanlarn yaptklar iler hakknda bil
dikleri eyler ya da mesleklerini deer
lendirmeleri, byk lde verili bir
durum kabul edilir. Oysa onlara baka
insanlarn atfettikleri deerlerin ok
daha fazla eitli olduu grlebilir.
nsanlarn bir meslein "genel ko
numumu nasl snflandrd sorusu
(ki bu en yaygn sorudur), mesleki
prestijin, dolaysyla mesleklerin top
lumsal statsnn bir ls sayl Perspective, 1977). Ayrca bkz. stat
maldr. Yalnz bu noktada, "prestij"
ve "stat"nn yan sra "toplumsal ya
rarllk"! da ieren bir sr baka kriter
ortaya atlmtr. Mesleklerin leini
mesleki snflandrma
(bu lek uygulamada deimez bi
imde lke apndadr) elde edebilmek
zere denek snflandrmalar, tipik bi
imde ya ortalamalar alnarak, ya da -
C C. North ve P.K. Hatt'in 1947'deki
klasik Amerika incelemelerindeki ("Jobs
and Occupations: A Popular Evalua
in "mkemmel toplumsal konum"u
olduuna karar verenlerin yzdesi al
narak derlenir. lek, bu ilemin so
nucunda elde edilen toplam sralanm
verilerdir. Snflandrmadaki eitlilik
ler genellikle nemli ve uyumlu olarak
deerlendirilse de, gerekte bunlara
fazla nem verilmez ve alglama ile
deerlendirme arasnda tutarl toplum
sal farkllklar olup olmadna dair bir
tartmaya dahil edilir. Yapsal-ilev-
selcilerin alglama ile deerlendirme a-
rasnda tutarl toplumsal farkllklar
olup olmadna ynelik incelemeleri
nin ounda, ortalamas alnm farkl
ulusal snflandrmalar arasnda bir uy
bu sonu, lkeler arasnda bir konsen
ssten ziyade, muhtemelen inceleme
nin az sayda, birbirine ok benzer, ste-
reotip mesleklerle snrlandrmas ge
rekliliinden kaynaklanmtr.
Mesleki prestij puanlarnn nemli
rol oynad baka bir alan, toplumsal
snf oluumu, eitim baars ve top
lumsal mobilite araclyla ortaya
kan mesleki miras (bu kavramlarn
kendine zg ve metodolojik anlamlar
bazen belirsiz kalsa da) hakkndaki
ampirik sosyolojik incelemelerdir. Kar
latrmal mesleki mobilite inceleme
lerinde herhalde en yaygn biimde
kullanlan mesleki prestij lei Trei-
man lei'dr (bkz. D..I. Treiman,
Occupational Prestige in Comparative
kazanma.
mesleki snflandrma (occupational
classification) Mesleki snflandrmann
mesleki snflandrma 494

en kk birimi, bir bireyin yerine ge seviyesinde, hiyerarik yaps on ana

tirecei grevler kmesi eklinde ta gruptan oluan bir piramit ortaya ka
nmlanan itir ve her i genellikle bir i rr: Sz konusu 10 ana grup 28 alt-ana
unvan ya da etiketiyle zdeletirilir. gruba, 116 kk gruba, 390 birim
Meslek, baz zamanlar iin kendisiyle gruba blnmtr. Dolaysyla, rne
eanlaml olarak kullanlr, fakat ortak in 4. ana grubun (tm masaba g
bir mesleki unvanla zdeletirilen ben revlileri) iinde 41. alt ana grup bro
zer ilerden oluan bir grubu da ifade alanlardr ve onlar da. 4121. (mu
edebilir. ler ve meslekler yalnzca g hasebe ve evrak kayt grevlileri) ve
revlerle deil, ayn zamanda *vasf, so 4122. (istatistiki ve mali verileri topla
rumluluk, kazan, ie giri nitelikleri yan grevliler) birim gruplar ieren
ve prestij (bkz. stat) gibi kendileriyle 412. kk grubu olutururlar. ABD
ilikili zellikler erevesinde de ta Nfus Saym Brosu (US Census
nmlanmaktadr. Daha yaygn olan - Bureau) ve ngiltere Ulusal statistik
zellikler ise, yaam tarz, kltrel ta Ofisi (UK Office of National Statis
vrlar, vb. gibi mesleklerden beklenen tics), bundan olduka farkl biimde
davranlar ve ykmllklerden tre kendi snflandrmalarn temel alan
tilebilir. kurululardr.
Mesleki snflandrmalar, esas ola Mesleki veriler sosyolojide yaygn
rak ileri ve meslekleri gruplandrma ve biimde *stat kazanma ve mesleki
derecelendirme biimleridir. Snflan mobilite analizlerinde kullanlr. Dola
drma sistemleri bir incelemede hangi ysyla, snflandrmada tutarl kriterle
kritere ncelik verildiine gre eitli rin olmas ve gruplandrlm verilerin
lik kazanr ve tasarlanan analizin ama hiyerarik biimde dzenlenmesi ba
c ile uygulanan kuramsal ereveye zen nemli grlmtr. konumu ve
bal olarak deiir. Bu snflandrma piyasa konumuna odaklanan snf ku
larn ou, ulusal nfus saym dairele ramclar, gelir kaynaklar ve dzeyle
ri tarafndan, ulusal istihdam verilerini ri, istihdam stats ya da istihdam ko
elde etmek zere oluturulur. En yay ullarna dayal mesleki snflandrma
gn snflandrma olan Uluslararas Stan lar tercih ederler. Bu tr mesleki s
dart Meslek Snflandrmas (ISCO) nflandrmalarn en iyi rnei olan
Uluslararas alma rgt (1LO) ta Goldthorpe Snflar (baz lkelerde
rafndan gelitirilmitir ve bugn, ya Erikson-Goldthorpe-Portocarero Snf
ynland ilk yllara gre birbirlerin lar diye bilinmektedir), Britanya r
den ayrlan birka versiyonu vardr nei erevesinde, ngiltere nfus sa
("ISCO-68" ve "ISCO-88" snflandr ym dairesinin uygulad meslek ve
malar). Sonuncu snflandrma (1988), istihdam statleri snflandrmasndan
i ("yerine getirilen grev ve vazifeler") tretilmitir (bkz. R. Erikson ve J.H.
ve vasf (hem vasf dzeyi ya da "iste Goldthorpe, The Constant Flux, 1992).
nilen grev ve ykmllklerin kar Toplumsal snf toplumsal statyle e-
makl ile boyutu", hem de "gerek itleyenler, ounlukla snfsal konu
sinim duyulan bilgi alan, kullanlan a- mun temeli saydklar mesleki pres
ra ve makineler, ilenilen ya da kulla tije dair znel deerlendirmelere ba
nlan malzemelerle birlikte retilen mal vurmulardr; rnein Hope-Goldthor-
ve hizmetlerin trleriyle tanmlanan pe Mesleki Prestij lei (bkz. J.H.
vasfta uzmanlama) kriterlerine daya Goldthorpe ve K. Hope, The Social
nr. Bu yaklam, birlemenin en st Grading of Occupations, 1974).
495
te yandan, mesleki snflandr
malarn ounun, mesleklerin ayrt e-
dilme, gruplanma ve derecelendirilme
biimlerinde ifadesini bulan bir erkek
yanlln da vurduu dorultusunda
bir sav vardr. Kadnlarn youn olarak
alt meslekler, koullar deiince rilerin ve idari sorumluluklarn dal
iten ayrlamamalar ve baka bir ie
girememeleri iin, sk sk son derece
dk bir toplam dzeyinde (rnein,
sekreterlik tr mesleklerde olduu gi
bi) gruplandrlmtr. Benzer biimde,
yine ounlukla kadnlarn egemen ol
duu mesleklerin vasf ve statleri,
muhtemelen bu tr mesleklerin konu
munun sonradan tretilen baz stat s
nflandrmalar iinde arptlmas so
nucunda gz ard edilmektedir.
Toplumsal ve ekonomik deiim
srekli olarak mesleki yapy deitirir
ve belirli bir snflandrmann bu yap
y yanstma kapasitesini zaman iinde
kstlamaya balar. Bu yzden, her ne
kadar gncelletirme ilemlerinin mes
leki yapda zaman iinde gzlenen de
iiklikleri tanmlama srecini iyice
karmaklatrmas gibi bir durum or
taya kabiliyorsa da, srekli olarak bir
takm dzeltmeler ve eklemeler yap
mak herhalde zorunludur. Sz konusu
srecin karmaklamasnn nedeni ise.
bu eklemelerin bazlarnn basit biim
de deien snflandrmann kendi so
nular olabilmesidir.
mesleki t o p l u m s a l l a m a (occupa
tional socialization) Bir alma orta
mnda, yeterliliin kabul edilmesi ve
srekli olmas iin gerekli tutum ve
davranlarn renilmesi. Bu tutum ve
davranlar arasnda, eitimle edinilen
vasflar, resmi olmayan alma norm
lar ve emsal tekil eden grup deerleri
ve ilikileri saylabilir.
mesleki yap (occupational struc
ture) Toplumdaki mesleklerin toplam
dalmn ifade eder ve vasf dzeyine,
meruiyet, merulatrma
ekonomik ileve ya da toplumsal stat
ye gre snflandrlabilir. Mesleki yap,
u tr eitli faktrlerle ekillenir: eko
nominin yaps (farkl sanayilerin eko
nomik yap iindeki nispi arl), tek
noloji ve brokrasi (teknolojik bece
m), emek piyasas (mesleklere zg
cret ve koullar) ve stat* ile prestij
(mesleki kapanma, yaam tarz ve top
lumsal deerler). Bu faktrlerden her
hangi birine nedensel bir ncelik at
fetmek mmkn deildir: dahas, bu
faktrlerin mesleki yapy ekillendir
mede oynadklar roller de toplumla
birlikte zaman iinde deimektedir.
rnein, sanayilemenin Avrupa'da-
ki ilk evresinde imalatn elle icra e-
dilen meslekler zerinde hkimiyeti sz
konusuyken, son zamanlarda imalat
sektrnn klmesi ve hizmet sekt
rnn bymesiyle birlikte beyaz ya
kal mesleklerde bir genileme gzlen
mitir. Ayrca, kol ve kafa emeine
dayal meslekler arasndaki ayrm da
bulanklamtr.
Mesleki yap, eitli snflandrma
emalar araclyla tanmlanr ve a-
naliz edilir. Snflandrma emalar,
benzer meslekleri vasf, istihdam sta
ts ya da ilev gibi kriterlere gre
gruplandrr. Sz konusu snflandr
malar, ampirik iktisadi ve toplumsal s
nf analizleri iin de bir temel olutur
maktadr. Ayrca bkz. mesleki snf
landrma; sanayi sektr.
meruiyet, m e r u l a t r m a (legiti
macy, legitimation) Merulatrma, g
cn (iktidarn) yalnzca kurumsallat
bir sreci deil, ayn zamanda ve daha
nemli olarak, ona atfedilmi ahlki bir
temeli de anlatr. Meruiyet (veya oto
rite), geerli saylan istikrarl bir g (ik
tidar) dalmnn yanstt bir zelliktir.
G (iktidar) ile meruiyet arasn
daki ilikinin karmaklnn kavran
masnda merkezi bir yere sahip olan
meruiyet krizi
Max *Weber, "olgusal g" ile "otori-
teryen hkmranlk gc"n iki *ideal
tip olarak ayrmaktadr. "Olgusal g",
piyasadaki mal ve hizmetler zerindeki
kontroln kiilerin gce zgrce boyun
emesini gerektirdii, karlar teme
linde ileyen bir tabiyet ilikisiyle ta
nmlanr. plak olgusal g, kendisini
hakl karma ihtiyac duymasna ve bu
nu kendisine itaati salamak iin grev
duygusunu artran merulatrma s gulanmakszn kabul edilme durumu
reci araclyla gerekletirmesine kar
n, "otoriteryan hkmranlk gc"
kiisel gdlere ve karlara aldrmaz.
Meruiyet, geleneksel, karizmatik
ya da hukuksal-rasyonel temeller ze
rine kurulu bir g tarafndan iddia e-
dilebilir. Benzer ekilde, meruiyet (ve
ona bal olarak otorite) gcn dal rak Weber, merulatrma krizine ne
mnn, gelenek, ou kez vahiyle bir
lemi sevgisel ve duygusal temeller
(karizma), mutlak bir eye deersel-
aklc itimat veya inan, ya da dzenin
yasallna duyulan inan temelinde
gerekletirilmesiyle salanabilir. Ta
hakkm srekli klabilmek iin ger
ekletirilen gerekelendirme ileminin
-merulatrmann- ierii, brokrasiler
gibi ampirik tahakkm yaplarnda g
rlen farkllklarn temelini oluturur.
Weber, bir dzenin meruiyetini
onun "geerliliinden ayrr. Eylemin
daha ok meru bir dzenin varlna
olan inanla ynlendirilmesine bal
olarak, dzen daha geerli hale gelir. Bir
dzen, az ok meru olmaktan ziyade,
u ya da bu bu dzeyde geerlidir.
Weber'in yazlarnda, olgusal g
c, bir arada bulunduklar iin piya
sayla ve ona bal olarak snfla, me
ru gc ise stat dzeniyle ve ona
bal olarak stat gruplaryla zdele
tirmek mmkndr. Dier tm g e
itleri bu ikisinin karm olacaktr;
yine de. ticari snflar, mlk sahibi s
nflar ve toplumsal snflar, stat dze
nince desteklenen snf gcnn nihai
496
merulamasna ynelen artzamanl bir
hareketle bantldr. Gelenek, alkan
lk, det, hukuki yasa ve son olarak din
sel kodlar tarafndan ynlendirilen ey
lemin ortaya kmas, ynetenlerin ik
tidarnn merulatrlma srecinin ev
relerini gsterir ve er ya da ge, iktida
rn istikrarl bir ekilde dalmna yol
aar. Bununla birlikte, "pozitif ayrca
lk miti"nin artk kitleler tarafndan sor-
ortadan kalktnda ve "snfsal ko
num" bireyin kaderinin belirleyicisi
olarak grlr hale geldiinde, stat
dzeni zerine kurulu meruiyetin ve
ona elik eden ideolojik merulatr
mann, stat dzeninin kendisiyle bir
likte ykld sylenebilir. Sonu ola
den olan faktrlerin neler olduu ko
nusunda zel aklamalar sunmaz. Bu
na karn, "Class, Status and Party"
baln tayan nl makalesinin, or
tak snf eyleminin olumas iin ge
rekli koullarla ilgili blmnde, by
lesi bir senaryoyla ilgili baz ipular
sunmaktadr.
te yandan yurttalk ideolojisi,
resmi, sivil, siyasal ve toplumsal hak
larn geniletilmesiyle elde edilen b
tnlemenin, ge kapitalizmin piyasa
tarafndan yaratlan eitsizlikleri kar
snda bir stat dzeni salad rnek
lerde, merulatrma ilkesinin modern
bir rnei olarak grlebilmektedir.
Fakat bu biimsel haklarn tatminkr
bir ierie (yasalar nnde gerek e-
itlik, gerek mlkiyet hakk, eit ko
numa zgrl olanaklar ve bir re
fah toplumunun iinde toplumsal re
fah yardmlar araclyla salanan ka
tlm aralar) kavumas iin uygula
nan basklar, yurttaln merulatrc
roln yok edebilecek bir potansiyelle
ykldr.
meruiyet krizi (legitimation crisis)
bkz. eletirel kuram
497 metafizik

m e t a fetiizmi {commodity fetishism) ekilde gizlidir ve biz kendi dnya an

[Carl *Marx'n Kapital'\n birinci cil laymz yalnzca grnmlere baka
dinde gelitirdii bir fikir. Marx kulla rak kurarz.
nm deeri ile mbadele deeri arasn
da bir ayrm yapmtr: Kullanm dee meta zincirleri, m e t a zinciri a n a
ri bir nesnenin yararllyla ilgili bir lizi {commodity chains, commodity
yargy gsterirken, mbadele deeri chain analysis) Ulusar meta srele
ayn nesnenin pazardaki mbadele so ri ile kresel kaynaklar bulma ve -
nucunda bulaca karlktr. Para, m rnlerini kresel dzeyde pazarlamaya
badele aracn salar ve eitsiz, farkl alan irketleri birletiren ekonomik
nesneleri birbiriyle eit ilikilere sokar; balarn meydana getirdii a. Bazen
rnein restoranda yediiniz bir yemek "kresel meta zincirleri" yaklam di
drt kitap deerinde olabilir. Mbadele ye de bilinen meta zinciri analizi, dn
deerleri, nesneleri retmek iin o ev ya sistemi perspektifinden gelitirilmi
rede gerekli olan emek zamannn ora bir yntemdir. Bu yntem, giyim e
nna baldr. Bu da bizi toplumsal i yalar, otomobiller, gda malzemeleri
blmne, kapitalist toplumda varo ve ilalar gibi mallarn imalat ve da
lan karmak, karlkl bamllk ili tm iin dnya apnda kurulan orga
kilerine gtrmektedir. Fakat bu kar nizasyonel, corafi ve kltrel boyut
mak ilikiler, pazardaki mbadele lar izleyerek kapitalizmin ulus dev
lere katlan ve metalar arasndaki ili letler iine kapanm, tedrici bir sreci
kilerin yalnzca (fiyatla ilgili) sonula temsil ettii varsaymna kar k
rn gren kiilerin gznde ok ak maktadr. Bazen retici-ynelimli (ulu
deildir. Dolaysyla byle insanlar, bu sar irket) ile alc-ynelimli (ticari
ilikileri (yanl, ama kendi amalar irket) meta zincirleri arasnda bir ay
bakmndan yeterli biimde) zerk ola rm yapld da grlr. Bu konuyla
rak, toplumsal iblmne baml ol ilgili zet yorumlar ve rnekolay ince
maktan ziyade bu iblmn ynlen lemeleri iin bkz. der. Gary Gereffi ve
diren, farkl reticiler arasndaki iliki Miguel Korzeniewicz, Commodity Chains
ler olarak grrler. Marx'in, tpk kul and Global Capitalism (1994). Ayrca
lanm deeri gibi ekonomik deeri de bkz. kreselleme.
metalarn ikin bir zellii sayan bur
juva iktisatlar eletirmesine temel metafizik {metaphysics) Bir btn
hazrlayan bu yanlsama, genelletiril- olarak dnyann, ya da gerekliin do
dii zaman meta fetiizmini oluturur. as veya yaps zerine bir kuram ta
Meta, insanlarn yetenekleriyle do sarlayan felsefi projeler iinde en iddi
natlm olmas anlamnda bir fetitir, al olan. Yaygn bir ekilde metafizik
dolaysyla grne gre bamza ge diye adlandrlan bu projenin entelek
lenlerin hepsi piyasann durumu ve ha tel geerliliine, yirminci yzyl Bat
reketinden kaynaklanmaktadr. Gyrgy felsefesi iinde geni lde kar
Lukcs, bu teoriyi genileterek ey- klmtr. Metafizik, klasik Yunanis
leme kuramna balar: Tm insan i- tan'da ve bunun yan sra bilimsel dev
likileri ve deneyimler metalar gibi al rim balamnda on yedinci yzylda
glanmaya balar ve biz de onlara ey Avrupa'da gelimitir. Decartes, Leib
ler gibi yaklarz. Meta fetiizmi, ka niz ve Spinoza gibi filozoflar, akln
pitalist toplumlarda ideoloji analizi sistematik kullanmnn kendilerini,
nin bir boyutudur: Dipte yatan gerek dnyann doasna dair. dnya hakkn
ilikiler bizim alglayamayacamz daki sradan, gndelik anlaymzdan
metafziksel pathos
olduka farkl nitelikte olduunu gr
meye gtreceini dnmlerdi. Fa gsterir. Geleneksel erevede bakl
kat bilimin kendisi de bu sonucu dou
ruyordu. Metafiziin iddialar hakkn
daki modern pheciliin kayna Im
manuel *Kant ve David *Hume gibi
filozoflardr. ki dnr de, dilin an
laml biimde yalnzca ve yalnzca ola
s deneyimin snrlar iinde kullanla
bilecei kansndadr. Metafzikiler gn
delik dilden alnm kelimelerden an
lam tretir gibi grnseler bile. olas
deneyimin snrlarnn tesinde bir dn
ya hakknda konumak iin bu sz
cklere bavurmakla elikiye der ve
tutarszlarlar. Baz modern analitik
felsefeciler, temel kavramlarn ve onla
rn gndelik ve bilimsel sylemin te
melini oluturan kavramlarla ilikisi
nin erevesini zmleme ve betim
leme giriimi niteliindeki metafiziin
daha lml bir grnmn ("spekla
t i f veya "revizyoncu" grnmden
ayr olarak "betimleyici" bir r nfizik)
savunmulardr.
metafziksel pathos (metaphysical
pathos) Modern dnyada, geni lekli
toplumsal rgtlenme ve brokrasi a-
nalizlerinin ounda dile getirilen ka
ramsar ruh halinin temelini oluturan
bir terimdir. Bu adan bakldnda,
metafziksel pathos [acma duygusu u-
yandran nitelik] terimiyle. Max We
ber'in "brokrasinin demir kafesi" ve
"dnyann bysnn bozulmas" gibi
imgelerle arpc biimde saptad bir
kader duygusu ve zgrln yok olu
u anlatlmaktadr.
m e t a l a m a , metalatrma (commo-
dification, commoditizalion) Bu terim
Marksist kuramda, metalarn reticiler
tarafndan dorudan kullanlmann kar
snda, mbadele iin (pazar aracl
yla) retilmesini anlatr. Dolaysyla,
kullanm deerlerinin mbadele deer
lerine dnmesine iaret eder ve re
498
tim ilikilerinde bir deiim olduunu
dnda. metala(tr)ma terimleri, eski
den geim amacyla kullanlan mal ve
hizmetlerin artk pazarda alnp satl
mas sreci eklinde tanmlanabilir. Bu
terimlere nc Dnya'yla ilgili a-
ratrmalarda, rnein geimlik retim
yapan kyllerin rnlerini nakit para
karlnda satmaya baladklar zama
n anlatmak iin yaygn biimde bavu
rulmaktadr. Ayrca bkz. meta fetiizmi.
m e t o d o l o j i (methodology) Metodo
loji szc bazen, belirli bir disiplin
dahilindeki ampirik aratrmaya, hatta
geni apl almaya dair yntemler ve
genel yaklamlara gnderme yaparak
kullanlsa da, "aratrma teknikleri" te
rimi bu balamda daha yerinde olabi
lir. Metodolojinin temel ilgi oda,
sosyal bilimlerdeki kapsaml bilim
felsefesi konular ile pratikte sosyolog
larn ve dier sosyal bilimcilerin al
malarnda nasl ilerlediklerinin, ara
trmalarn ne ekilde yrttklerinin,
kantlarn geerliliini nasl tespit et
tiklerinin, neyin doru neyin yanl ol
duuna nasl karar verdiklerinin ince
lenmesidir. Ynelinen konular, sosyal
bilimlerin gerekte bilim olup olmad
n; sosyal bilimcinin bir toplumsal
eylemi btnyle aklayabilmek iin
bir dizi toplumsal eylemi anlamaya ih
tiya duyup duymadn; sosyal bi
limlerde, aklamann yan sra neler
olacan nceden syleyebilen kural
lar bulunup bulunmadn; aratrma
nn deerlerden bamsz yaplp yap
lamayacan ya da yaplmasnn gere
kip gerekmediini; neden-sonu iliki
si ve nedensel gleri; tmevarma ve
tmdengelimci kuramlar; dorulama
ve yanllamay; bilgi ve bilim felsefe-
sindeki dier problemleri (bunlarn o
u bu szlkte farkl balklar altnda
ele alnmtr) kapsamaktadr. Ayrca
bkz. neo-Kantlk; neo-pozitivizm.
499
m e t o d o l o j i k bireycilik (methodolo
gical individualism) bkz. bireycilik
m e t o d o l o j i k btrclk (method
ological holism) bkz. bireycilik
m e t o d o l o j i k o u l c u l u k (methodo
logical pluralism) 1970'lerde sosyo
loglar, sosyolojide uzun sredir devam
eden pozitivist hegemonyann para
lanm olduunu ve toplumsal aratr
mann (temeli toplumsal bilim felsefesi
ve metodolojisinin birlemesiyle olu
an) tek bir tarz olduu fikrinin ve as
lnda pek ok tarz olduunun farkna
varldn iddia etme eilimindeydiler.
Sz konusu *pozitivist ortodoks izgi,
genellikle Talcott Parsons (ilevsel-
ciliin nde gelen kuramcs) ve Paul
Lazarsfeld'le (soyutlanm ampiriz
min balca savunucusu) birlikte anl
yordu. Yeni metodolojik oulculuk,
fenomenolojik vc yapsalc sosyolo
jilerin ortaya kmaya balamasnn,
Marksizmin paralarla ilgilenen sek
ler neo-Marksizmlere blnmesi ve
felsefi greliliin belirmesinin bir so
nucuydu. Baz gzlemciler de, eskiden
iinde, sosyolojik ncelik hedefi er
evesinde pek ok bilgi kuramnn ya
da paradigmasnn yart, bugn ise
normsuz bir grnm sergileyen du
rumu betimlemek iin metodolojik o
ulculuk terimine alternatif olarak e-
pistemolojik oulculuk ya da episte
molojik anomi terimlerini kullanm
lard. Paul Feyerabend Ynteme Kar-
y'da (Against Method, 1975), doa
bilimlerinde bile aratrmaclarn yap
makta olduklar eyleri ve onlar yap
biimlerini sk sk deitirdiklerini id
dia ediyordu. Tek bir yntem yoktu;
gerekte, baarl bilim tek bir ynteme
kle gibi balanmaya gerek duymaz,
bunun yerine epistemolojik bir anari
durumuna ihtiya duyard. Bu yzden
Feyerabend. kendisinin ynteme kar,
epistemolojik bir anariden yana oldu
unu ilan etmitir.
Metropol statistiki Alan
Bu trden eitli etiketler byk l
de birbiriyle deitirilebilir nitelikte
dir. Hepsi de metodolojik sekinliin
reddini ierir ve gerekte asla varolma
m olan pozitivist ortodoksi ile olduk
a yanltc bir kartlk iindedir, n
k nceki dnem boyunca ne ilevsel
cilik. ne de soyutlanm ampirizm, sos
yolojinin kuram ve pratii zerinde he-
gemonik bir etkiye sahip olabilmitir.
Marksizm, idealizm ve sembolik etki
leimcilik, her zaman geerli olan fel
sefi ve metodolojik alternatifler sun
mulardr.
m e t o d o l o j i k doalclk (methodo
logical naturalism) bkz. ampirizm;
doalclk
metodolojik yapntlar (methodo
logical artefact) bkz. istatistiki ve me
todolojik yapntlar
m e t o n i m , m e t o n i m i (metonym, me
tonymy) bkz. arzu
m e t r o p o l (metropolis) Bu terimin k
keni, anne ve ehir anlamnda kullanl
d antik Yunan'dr. Geni kent mer
kezleri ve onlar evreleyen banliyleri
kapsar ve ounlukla bakentlere itha-
fen kullanlr. Bu konuda eitli ista
tistiki ve betimleyici tanmlamalar ne
rilmitir. Ayrca bkz. kentlerin birle
mesi; megalopol; Metropol statis
tiki Alan.
m e t r o p o l alan (metropolis area)
bkz. kentlerin birlemesi
M e t r o p o l statistiki Alan (Metro
politan Statistical Area) Kentsel alan
larn ilevsel snflandrmas (eskiden
Standart Metropol statistiki Alan de
nilirdi); geni bir merkez ve bu merke
ze bitiik olan, onunla ileri derecede e-
konomik ve toplumsal entegrasyona sa
hip topluluklar ierir. Kentsel alanlar,
birden fazla Metropol statistiki Alan
(bunlar Birincil Metropol statistiki
metropol-uydu ilikisi
Alanlar'dr) ve birden fazla Birincil
Metropol statistiki Alan (bunlar Bir
letirilmi Metropol statistiki Alanla-
ridr) ierebilir. Ayrca bkz. megapol;
metropol.
m e t r o p o l - u y d u ilikisi (metropolis-
satelite relationship) bkz. bamllk
kuram
m e v k i e k o n o m i s i (positional eco
nomy) ster mutlak veya toplumsal ba
kmdan empoze edilmi anlamda kt
saylan, isterse geni apl kullanm
yznden kalabalklama veya izdi
hama yol aan tm mallar, hizmetler,
meslekler ya da dier toplumsal ili
kiler an kapsayan bir terim. Bu -
elerin rnekleri arasnda, en st d
zeydeki ileri, en gzel turistik blge
leri ya da herkesin oturmay arzulaya-
ca yerleim blgelerinden tutun ope
rann n koltuklarna kadar her eyi
sayabiliriz.
Bu tr mal ve mevkilerin ortak
noktas, onlardan elde edilen tatminin,
ksmen ktl ve toplumsal dzeyde
bir sekinlii yanstmasndan kaynak-
lanmasdr. Dahas, tek bana iktisadi
bymeyle bu tr mal ve mevkilerin
eksikliinin giderilmesi de mmkn
deildir, nk (en basit anlatmla)
verimlilikteki artlar, herkesin irket
bakan olamayaca ve Superbovvl
(Amerkan Futbol Ligi Finali) mana
bilet bulamayaca gereini deitir
mez. Fred Hirsch Social Limits of
Growth'dn (1976), konumsal rekabete
tabi olan ok geni bir kapsamdaki i
lerle mallar tanmlar ve varlkl top
lumlarn, yama dnda herkesin u-
lamas ya da kullanmas mmkn ol
mayan servis ve hizmetler zerinde bir
paylama kavgasna (bkz. burjuva-
lama) girmeye eilimli olduklarn id
dia eder. Hirsch'n ifadesiyle, "her
hangi birimizin elde edebildii eyi
herkes elde edemez." Issz bir kumsa
500
ln gzelliklerinden sadece belli sayda
turist yararlanabilir; hepimiz birden
yararlanmaya kalkrsak, o zaman g
zellik diye bir ey kalmayacaktr.
Hirsch'n mevki rekabeti gr
geleneksel iktisadi byme kuramla
ryla elimektedir. Geleneksel kuram
lar, verimlilikteki artlarn blm
sorunlarn zdn (datlacak da
ha fazla pay olmasndan dolay) var
sayma ve gerekte kiisel mallarn baz
niteliklerini ieren, bylelikle maliyet
ve yararlar snrl bir gruba balaya-
bilen "kamu tketimi" alannn geni
lediini gzden karmaya eilimli
dirler. Az sayda tketim maddesi, ya
tamamen kiisel ya da tamamen kamu
saldr. Susam bir ii iin, bir bardak
souk birann salad tatmin, dier
insanlarn itii biralardan etkilenmez,
nk ikinin kendisi kiisel bir mal
dr. Dier uta ise, temiz hava tama
men kamusal bir maldr, nk her
bireyin teneffs ettii havann nitelii,
dier bireylerin hava kirliliini arttrc
ya da nleyici hareketlerine bamldr.
Bununla birlikte, ileri kapitalist top
lumlarda, kiisel tketimin byk (ve
gittike artan) bir ksm aslnda top
lumsal (mevkiye gre belirlenen) bir
unsur ierir. Bu yzden, toplumsal kt
lk paradoksal biimde zenginliin bir
sonucudur ve (en azndan Hirsch'n
gznde) bu durum, kiisel kar ilke
sinin yalnzca toplumsal rgtlenme a-
dna bir temel hizmeti grmekle kal
madn, nk sorunlarn konumsal-
ln kontrol edebilmek iin blm-
sel ya da toplumsal bir ahlka gereksi
nim duyulacan varsaymaktadr, ileri
kapitalist toplumlar ne yazk ki sanayi
ncesi ve pre-kapitalist stat dzenle
rinin "ahlki mirasn tketmekte' ve
toplumun refahna ilikin kayglar, bi
reysel stnlklerin giderek daha ok
peine dlmesiyle byk lde
grmezlikten gelinmektedir.
501
Konumsallkla ilgili sorunlar, ikti
sat, siyaset bilimi, sosyoloji ve psiko
loji disiplinlerinden sosyal bilimciler
arasnda disiplinleraras alverileri te
vik etmi olmasna karn, eletirel g
r benimseyenler Hirsch'n byme
hakkndaki karamsar grne ve ge
miteki sanayi ncesi Bat'ya dair ro
mantik tavrna kar kmlardr (bkz.
der. A. Ellis ve K. Kumar, Dilemmas
of Liberal Democracies, 1983).
mevsimlik sizlik (seasonal unemp-
loyement) bkz. isizlik
m e z h e p , m e z h e p i l i k (sect, secta
rianism) Din sosyolojisi "kilise-mez-
hep tipolojisi" denilen bir dinsel rgt
lenme modeli gelitirmitir. Max ' W e
ber'in The Sociology of Religion'da
(1922), Ernst *Troelsch'in ise The So
cial Teaching of the Christian Churc
hes'da (1912) ortaya koyduu ilk for-
mlasyona gre, *kilise tipi dinsel r
gtlenme, toplumun tm yelerini ev
rensel temel zerinde kucaklamaya a
lr. Kilise, geni kapsaml, papazl
ya da pederliiyle brokratik bir ku
rumdur. Formel bir ortodoksiyi, ayin
sel tapnma modellerini gelitirir ve -
yelerini, evanjelik din deitirmeden
ziyade, toplumsallama sreci aracl
yla iine alr. Kilise, siyasal eksende
devletle uyum gsterebilir bir yapdr;
toplumsal eksende ise inanlar ve top
lumsal konumunda genelde muhafaza
krdr. Mezhep ise kilisenin tersine
kktr; yelerini dnme yoluyla top
layan evanjelik bir gruptur; devlete ve
topluma kar radikal bir durua sahip
tir. Ortaa Roma Katolik Kilisesi ev-
renselci kilisenin balca rneidir; mez
hepler arasnda ise Baptistleri, Quaker-
lar ve Metodistleri sayabiliriz.
ada sosyologlar, mezhep ile
kilise arasnda, orta yolda duran bir
tarikat rgtlenmesini saptayp, mez
hebin eitli alt tiplerini tanmlayarak
Michels, Robert
bu tipolojiyi deitirmilerdir. Bryan
Wilson ("An Analysis of Sect Deve
lopment", American Sociological Revi
ew, 1959), aralarnda toplumsal deer
leri reddeden ya da sekler toplumdan
farkl olmayanlar da bulunan eitli e
killerde drt farkl alt tr belirlemitir.
Bu alt trler, dnmeci, ya da din dei-
tirmeci mezhepler (Selamet Ordusu gi
bi); "geli" anlamndan tretilen ad-
ventist, ya da devrimci mezhepler (Ye-
hova ahitleri); iednk ya da sofu
mezhepler (Quakerlar) ve gnostik (bi-
linirci) mezheplerdir (Hristiyan Bilimi
ve Yeni Dnce mezhepleri). Bu alt
trlerin farkl inanlar, farkl kabul
yntemleri ve dnyaya kar farkl tu
tumlar vardr. Bu yzden mezhepler
iindeki toplumsal deiim sreleri son
derece farkllk gsterir. Byran Wilson
mezhepler hakkndaki en son deer
lendirme metinlerinden birisi olan The
Social Dimensions of Sectarianism'm
(1992) de yazardr.
meziyet bolluu (credential infla
tion) bkz. diploma hastal
meziyetilik (credentialism) Akade
mik vasflara sahip olmakta snfsal a-
vantaj ve toplumsal staty dikkate
alan bir toplumsal ayklanma sreci.
Meziyetilik, vasflarn, toplum iinde
ykselmek veya elit mevkilere gelmek
iin gerekli uzmanl ya da nitelikleri
yanstt eklindeki bir ideolojik inan
cn ifadesidir. Meziyetiliin, zellikle
gelimekte olan toplumlarda grlen
maksat d bir sonucu, etiket bolluu
ya da diploma hastal denilen olgu
ya yol amasdr. ABD'yi kapsayan bir
rnekolay incelemesi iin bkz. Randall
Collins, The Credential Society (1979).
Ayrca bkz. meritokrasi.
M i c h e l s , R o b e r t (1876-1936) Milli
yetilik, faizm, seklarizm. iktidar, e-
litler, entelekteller ve toplumsal mo
bilite dahil olmak zere olduka geni
mikro sosyoloji
bir konu yelpazesinde yazlar relni
olan Alman sosyolog ve iktisat. Mic
hels en ok, Political Parties (1911)
adl kitabnda yer alan. sol kanat de
mokratik partilerdeki liderlik alma
syla tannmaktadr.
Michels, Almanya'daki Sosyal De
mokrat Parti'ye zel bir gndermeyi i-
inde barndrmakla birlikte, siyasal li
derlerin, taleplerin ve amalarn ekil-
lenmesindeki ve halk desteinin parti
inisiyatifleri dorultusunda ynlendi-
rilmesindeki roln aratrmtr. zel inin tehlikelerinin yaygn ekilde far
likle rgtsel dinamiklerin radikal a-
malarn gereklemesini engelleme
yollaryla ilgilenmi ve sonuta, tm
rgtlerin oligarik eilimleri olduu
kanaatine vararak, bu durumu "oligar
inin demir yasas" eklinde formle
etmitir. Michels'in formlasyonuna
gre, "seilenlerin seenler, vekillerin
vekalet verenler, temsilcilerin temsil
edilenler zerindeki tahakkmn do
uran ey rgtn kendisidir. rgtten
bahseden, oligariden bahseder." Mic-
hcls'e gre, bir siyasal parti bydke
ve daha brokratik hale geldike, daha
fazla oranda, toplumsal deiimden ok
rgt ii hedeflere bal yetkililerin ve
genelde parti tabanndan farkl olan ki
isel amalarnn peindeki orta snf
entelektellerinin egemenlii altna gi
rer. Michels ayrca, ii snf liderleri
nin toplumsal mobilitenin bir sonucu
olarak orta snftan kiiler haline gel
dikleri ve daha az radikal hedefler vaat
ettikleri, parti iindeki burjuvalama
srecine dikkat ekmektedir. Toparlar
sak, demokratik bir ekilde ynetilen
rgtlerde bile ynetenlerle ynetilen
ler arasnda bir hizipleme yaanacak
tr. rgtsel prosedrler sk sk taban
inisiyatifini engellemek amacyla kul
lanlr. Daha cesur, birlie dayal ilkeli
liderlik biimlerini savunan Michels'in
siyasal uzlamaya kar son derece e-
letirel bir duruu vardr.
502
Michels'in demir yasasn temel
alan ampirik aratrmaclar, radikal par
tilerin kurumsallamasnn aslnda li
derlerinin burjuvalamasnn bir rn
olduunu kantlamann olduka zor ol
duunu grmlerdi. Bununla birlikte
Michels'in kuram, Avrupa'daki erken
dnem sosyalist partilerin geliimi ve
Rusya'da brokratik bir tahakkm bi
imini yerletiren Bolevik Parti'nin
elitist eilimlerinin aklamas konu
sunda geerli olabilirdi. Ancak, oligar
knda olunmas bu kuramn kendisine
de yava yava zarar vermitir. te yan
dan, devrimci partilerden ziyade reviz
yonist sol kanat partilerin yaratlma
snda, Michels'in belirttiklerinin te
sindeki pek ok sre de etkili olmu
tur. Onun kuram sendikalara da uy
gulanm ve sendikalarn birer rgt
olarak, amaca ynelik bir aratan ziya
de, kendi kendilerinin amac haline
gelme biimini aratrmak iin kulla
nlmtr. Michels'in grleriyle ilgili
olan bu tr bir ikincil literatr, byk
lde Seymour Martin Lipset'in Poli
tical Parties'm (1962) ngilizce eviri
sine yazd "Giri"te zetlenmitir.
m i k r o sosyoloji (nicrosociology)
bkz. makro sosyoloji
m i k r o veriler (mierodata) Bireysel
denekler hakknda aratrma sorular
erevesinde bilgi ieren veri kmele
ri. Bu denekler, kii, aile ya da okullar
veya irketler gibi organizasyonlar o-
labilir. Mikro veriler hemen her zaman
isimsizletirilmilir ve bu. sadece adla
rn ve adreslerin sr olarak saklanmak
zere darda braklmasn deil, ayn
zamanda bazen gizlemek amacyla
corafi kodlarn ya da endstri kodla
rnn kimliklerinin silinmesini de ie
rir. Ayrca bkz. yn.
 Millar, John
503

militanlk (militancy) Muhalif ie daha fazla saydaki rneinin tek bir

rikli retorik ve eyleme katlmaya is ortak koula sahip olduu ve bundan
tekli olma. Genelde sendika faaliyet- dolay bu koulun sz konusu fenome
lerivle balantl olarak kullanlan mi nin nedeni saylabileceinin ileri s
litanlk, endstriyel (cretleri ve a rlmesi); ezamanl varyasyon ynte
lma koullarn iyiletirmeyle ilgili) mi (toplam miktarlar arasnda istatis
ya da siyasal (bir btn olarak ii s tiki korelasyonlar kurma yntemi); ar
nfnn konumuyla ilgili) nitelikte ola tklar yntemi (aratrmacnn bir fe
bilir. Militanlk, ekonomik koullarla nomenin yalnzca tek bir rneini in
olduu kadar ve hatta ncelikle ulusal celemesi; hakknda net bilgi sahibi ol
duu nedenlerin etkilerinin tamamn
kltrler ve geleneklerle ilgilidir.
bir kenara koyarak, arta kalan neden
Mill, J o h n S t u a r t (1806-1873) Li lerle sonular arasndaki ilikiyi ber-
beralizmin ve faydacln savunucu raklatrmaya younlamas). Mili, top
su olan ngiliz filozofu. A System of Lo lum incelemesine uygun olmadn
gic, Ratiocinative and Deductive (1843) dnd bu tr deneysel yntemle
adl eserinde "genel bir toplum iinde rin hepsine itiraz etmitir. te yandan
ki insan bilimini oluturmaya alm salt tmdengelimci yntemleri de red
bir toplumsal reformcu. Ronald Fletc detmi ve bunlarn yerine, toplumun
her The Making of Sociology'de (1971) genel bilimine en uygun yntemlerin,
Mills'in "sosyolojinin oluumuna kat- "somut tmdengelimci yntem" (bu
ks[nn] az bilindiini ve gerek dee gn "hipotetik-tmdengelimci yntem"
rinin olduka altnda sayg grd"n diye adlandrlr) ile "ters tmdenge
iddia etmektedir. Bununla birlikte, bu limci yntem" olduunu iddia etmitir.
deer bime byk lde, Mill'in Au "Somut tmdengelimci yntem", ak
guste Comte'un eserlerini Britanya'da bir hipotezin ifade edilmesini, bu hi
yaynlamas ve babas James Mili ile potezden karsamalar yaplmasn ve
bykbabas Jeremy Bentham'n fay ngrlen tahminlerin -kendini hakl
dac almalarn gelitirmesine daya karmak zere, ampirik verilerin (tp
nyor gibi grnmektedir (Mili bu e k bir laboratuvar deneyi gibi) yapay
kilde, o zamana kadar ortaya km ekilde kullanlmasyla- test edilmesini
hemen hemen tn sosyolojik dn ierir. Fakat sosyal bilimler, oun
celer asndan ortak bir eletirel duru lukla bunun tam tersi bir ynde ilerler:
noktas salamtr.) yle ki, ampirik genelletirmeden,
daha nce olmu olaylar hakkndaki
Dolaysyla, Mill'de sosyologlar genelletirmeleri tatminkr biimde a-
ilgilendiren ey, esas olarak, insan bi klayabilecek olan hipotezler yarat
limlerine uygulanabilir yntemleri maya alma zorunluluundan hareket
mantksal bir temelde ve aadaki be eder ve bylece toplumsal srelerin
"deneysel aratrma yntemiyle s- nedensel aklamalarn sunma nokta
nflandrmasdr: farkllk yntemi (in sna gelmi olur.
celeme nesnesi dnda, her boyutta
benzer olan iki rnei karlatrmak): Mill'in The Subjection of Women
dolayl farkllk yntemi (zel bir ko (1869) adn tayan incelemesi de,
ulun, bir durumda varken dierinde cinsiyet eitsizliine kar kan ilk ar
varolmadnn kabul dnda hibir gmanlardan birisi olarak son yllarda
noktada bulumayan iki ayr rnek s sk sk anlmaya balamtr.
nfn karlatrmak); ortak zellik
yntemi (incelenen fenomenin iki veya M i l l a r , J o h n (1735-1801) On sekizinci
milliyetilik
yzyl sonu sko Aydnlanmas'nin
nde gelen isimlerinden birisi. Millar
bazen, toplumlarn evrimi kuram (ml
kiyet sahipliinin biimlerini, otorite
ve hkmet trleri ile birbirine bala
yan bir kuram) ve toplum iindeki i
blmnn ilk deerlendirmelerinden
birini sunan The Origins of the Dis
tinction of Ranks (1771) adl deneme
sinden hareketle ilk sosyologlar ara
snda saylmtr, (bkz. W. C. Lehmann,
John Millar of Glascow, 1735-1801:
His Life and Thoughts and his Contri
butions to Sociological Analysis, 1960).
milliyetilik (nationalism) Duygu,
emel ve bilin; bunlarn hepsi milliyet
ilii oluturan ya da ulus devlete her
eyin zerinde deer bien grlere
uyarlanan terimlerdir. Bununla birlikte
milliyetilik, kendi kaderini tayin hak
k, farklln varl ve gerekten iste-
n i liri ii, egemen devletin dier yne
tim biimleri zerindeki stnl ile
meruiyetin temel biimi olarak siya
sal iktidara ulusal balln merkezili-
i eksenindeki baz varsaymlarn ge
erliliini de gerektirmektedir. Emile
Durkheim'dan Lenin'e kadar eitli
yazarlar, farklln yaratt topluluk
lar tanyan gerek, dayanmac bir
enternasyonalizmin ngerekliliinin,
olgun bir milliyetilie denk dt
n iddia etmilerdir. te yandan, baka
yazarlarn ele ald ekliyle milliyet
ilik kavram, ulusal snrlar gibi sahte
nosyonlara gereksinim duyar ve hem
Sol hem Sa iin, yalnzca elverili si
yasal sloganlar yaratma ilevi grr
(bkz. A.D. Smith, Theories of Nati
onalism, 2. Bask, 1983 ve National
Identity, 1991).
Milliyetiliin farkl trleri, btne
(bu rnekte devlete) boyun emeyi, bir
misyon duygusunu, ulusal arl ve bir
ulus ruhunu vurgulayarak organik b
tnl ve ulus balarn ne karan
J.G. Herder'in yazlaryla ilikili
504
Alman versiyonu milliyetilikten ken
dilerini ayrma eilimindedirler. Sz
konusu organik milliyetilik, Bat Av
rupa'nn dier aklc, birletirici milli
yetiliklerinden daha derin izler b
rakmtr. Ayrca Alman ve Slav milli
yetilikleri arasnda da farkllklar var
dr: Slav milliyetilii, kaybedilen top
raklar geri almak isteyen bir retiden
ziyade, zgrletirici harekete geirme
gcne vurgu yapm ve tm halk, ya
ni Volk yerine, milliyeti bir *en-
telijansiyaya bal kalmtr.
Hans Kohn, klasiklemi kitab
The Idea of Nationalism'de (1945), n
giltere ve Fransa'da 1600-1800 aras
dnemde ortaya kan "Bat'" tipi mil
liyetilii, daha sonraki yzyllarda
bagsteren "Dou" tipi milliyetilik
ten ayrmaktadr. Bat tipi milliyeti
likte ulus, kitlelerle ve siyasetin halka
zg biimleriyle zdeletirilmitir ve
bylece, daha nce zaten varolan siya
sal bir yapnn kltrel dzeyde gerek-
elendirilmesine hizmet etmektedir.
Dou tipi milliyetilikte ise, dnyann
iktisadi ve siyasal bakmdan azgeli
mi ksmlarnda siyasal snrlarn et
nografik taleplere uygun biimde ye
niden izilmesiyle, ulus devletler ya
ratmay meru gstermek amacyla
kullanlr (baka bir deyile, yeni dev
letlerin ve siyasal srelerin inas a
sndan meru bir zemin salar). Milli
yetiliin daha sonralar ortaya kan
tipolojilerinin ou gibi bu ayrm da.
betimleyici ve normatif amalara hiz
met eder; hem modern dnyada varo
lan milliyetilik tiplerini snflandrr,
hem de ezamanl bir biimde, bu mil
liyetilik tiplerinin siyasal bakmdan
deerli ya da tehlikeli olup olmadm
bildirir. Milliyetiliin Batl versiyonu
otantik, liberal, demokratik ve iyi g
rlrken, Doulu versiyonuna yabanc,
etnik, rk ve genellikle kt gzyle
baklmtr.
505
Yukardakine benzeyen ve ondan
sonra ortaya kan, son zamanlara z
g tartmal bir milliyetilik tipolojisi,
"yurtta milliyetilii" ile "etnik milli
yetilik"! birbirinden ayran bir bak
asna sahiptir (rnek iin bkz. Liah
Greenfeld, Nationalism: Five Roads to
Modernity, 1992). Yurtta milliyetili
i, milliyeti yurttalkla eitler; nce
likle siyasal ve hukuki terimlerle ta
nmlanmtr; belirli grevler ve hakla
ra -gnlllk temelinde kabul edilen-
bal olmay ierir. Sonu olarak, yurt
ta milliyetiliinin edinilebilmesi ve
kaybedilebilmesi sz konusudur. Yurt
ta milliyetilii kavram, baz bireyle
rin milliyetsiz kalmasna bile olanak
sunar. Dier taraftan, etnik milliyeti
lik, bireysel seimden ziyade biyolojik
gereklilie dayal bir akmdr. Etnik
milliyetilik, ailelere basarak ilerler ve
kaltsal bir zellii yansttna inan rin birbirini izlemesi eklinde yorum
lr. nsanlar, sonradan karlarn, duy
gularn ve belirli bir ulusa bal ol
duklarn belirleyen bir milliyetin iine
doarlar. Bu ayrm Batl ve liberal
gzlemcilerin gznde olduka cazip
gelmektedir; nk onlara, zgrce se
ilmi, siyasal dzlemde temiz milli
yetilik fikri (Amerikallarn yurttalk
gururunda bulunabilecek trden) ile
kaltsal kltrel kimliini gklere ka in bulunmad yerde onu icat etmek
ran milliyetilik (pek ok Dou Avru
pa lkesinde bulunan ve bu lkelerde
atmalara yol aan trden) arasnda
ciddi bir ayrm yapma olana tanr.
Milliyetilik tipolojilerinin ou,
Avrupa-merkezli olmakla; Latin Ame
rikal milliyetilikleri, yeni olumakta
olan smrge-sonras Afrikal milliyet
ilikleri ve ulus devletlerden daha ak
kan bir nitelie sahip kabilelerin top
raklarnda yaylmac biimde empoze
edilen snrlarn yapayln ortaya ser ekilde, materyalist ve ilevselci bir
meyi baaramamakla eletirilmilerdir.
Baz yazarlar milliyetiliin kendi
sinin bir din (ya da en azndan sosyo
milliyetilik
lojinin baka alanlarnda sivil dine
benzer bir akm) olduunu ne sr
mlerdir. Gerekte, esasen slamiyetle
ve Musevilikle birlikte anlan, fakat
ayn zamanda ve aka, rnein Roma
Katolikliinin ulusal-laik kimliin te
mel elerinden birisini oluturduu
Polonya ve rlanda'nn yakn tarihle
rinde grld trden, zel "dinsel
milliyetilikler" de vardr. Baka ya
zarlar ise, milliyetiliin esas olarak
laik bir bilin biimini yanstt, dola
ysyla, din ile milliyetilik arasnda en
fazla ilevsel bir eitlik kurulabilecei
kansndadrlar.
Baz milliyetilik deerlendirmele
ri deterministik bir grnm sunarlar.
rnein Emst Gellner'n (bkz. Nations
and Nationalism 1983) yazlar, tari
hin, her biri zel bir toplumsal-siyasal
dzen ihtiyac yaratan yeni teknolojile
lanabileceini ve milliyetiliin, u an
daki (endstriyel) teknolojiye en uygun
siyaset yapma tarz olduunu (nk
sanayi toplumlarnn etkin biimde i
lemeleri iin, tarm toplumlarndan
farkl olarak, homojen dillere ve klt
re ihtiya duyduunu) iddia etmekte
dir. Gellner'a gre, "ulussuz bir insan
dan tiksinilir", dolaysyla milliyetili
gerekir. Gellner, kendi deerlendirme
lerinde vurguyu, kendiliinden bir ni
telie sahip olan kolektif emeller
("yurttalk"la ilgili) ve kltrden ("et
nik" deerlendirmeler) daha ok, ka
musal eitim ve kltr endstrisi ara
laryla gerekletirilmeye allan, h
kmet elitlerinin nceden tasarlanm
(ve gerekli olduu varsaylan) ulus-
inas politikalarna yapm ve buna
bal olarak, fazla artc olmayan bir
yorum getirmekle eletirilmitir.
Sosyal psikolojide, Henri Tajfel'in
(bkz. Human Groups and Social
Mills, C(harles) Wright
Categories, 1981) Toplumsal Kimlik
Kuram ve onun kuramn benimseyen
ler, milliyetiliin izini, insanlardaki
toplumsal gruplara katlma ve daha
sonra bu gruplarn gelimesi iin aba
harcama (muhtemelen doutan gelen)
eilimleri zerinden srmlerdir. Bu
zel aratrma paradigmasnda, top
lumsal kimliklere kapsaml bir benlik
duygusunun ayrlmaz paralar gzy
le baklr; rksal ve ulusal gruplara da
yal toplumsal kimlikler zsayg duy
gusunu hissetmek asndan zellikle
nemlidir; bu yzden, insanlar iin et
raflarndaki dnyaya milliyeti gz
lklerle bakmamak, verili (hatta "ha
yali" olduunda bile) ulusal cemaate
ballk hissetmemek ve baka ulus
devletlere kar kendi ulus devletinin
karlarnn peinde olmamak ok zor
bir durumdur. (Avrupa sosyal psikolo
jisi iindeki Toplumsal Kimlik Kuram
aratrmalarnn bir zetini u alma
dan bulabilirsiniz: Michael A. Hogg ve
Dominic Abrams, Group Identifica
tions, 1988.)
Rusya'da ve Orta Avrupa'da ko
mnizmin knden sonra meydana
gelen kkl deiiklikler, yeni toplum
sal kimlik araylar erevesinde, u-
lus-inas ile kapitalizmin ortaya k
arasndaki ilikiye dair hipotezleri
irdeleme olanaklarn artrmtr. zel
likle, resmi Marksizm-Leninizmin
kyle birlikte doan "deer bolu-
u"nun, milliyeti ve poplist ideolo
jilerin (bunlar genelde, tam bir milli
yetilik iin gerekli niteliklere sahip
olmayan "kk ulus" milliyetiliine
bavursalar da) gelimeye balamasna
elverili bir zemin sunduunu syleye
biliriz.
Mills, C ( h a r l e s ) W r i g h t (1916-1962)
En nemli almalar 1950'lerde ya
ynlanan Amerikal sosyolog. Siyasal
sol iinde yer alan bir radikal olarak
Mills, dneminin Amerikan sosyoloji
506
sinde allmadk bir ahsiyetti ve ko
numu, sosyalistten ok, liberal-pop-
list eklinde nitelendirilebilirdi. Ken
dine zg en nemli aratrmalar. A-
merikan orta snfna dair bir zmle
me olan White Collar (1951) ile ABD'nin
birb irine kenetlenen ve srekliliini
salayan bir elitler kmesi tarafndan
ynetildiini iddia ettii ktidar Se
kinleri' dir (The Power Elite, 1956).
Mills ncelikle, bir disiplin olarak
sosyolojiye giri ve onun arkasnda ya
tan hmanist drtnn mkemmel bir
tasla denebilecek The Sociological
Imagination'la (1959) hatrlanmaktadr.
Sosyolojik imgelem, sosyolojik viz
yondur; bireyin grne gre zel o-
lan problemleri ile nemli toplumsal
meseleler arasndaki balantlar gre
bilen bir dnya grdr. Mills, ya
amlarmzn toplumsal, kiisel ve ta
rihsel boyutlarn birbirine balayan,
soyutlanm ampirizm ile ona benzer
byk kuramlara eletirel mesafeyle
yaklaan hmanist bir sosyolojiyi sa
vunmutur. Talcott Parsons'n alma
larndan ald uzun pasajlar basit cm
lelere evirmesi, eletirel tartma an
laynn bir rneidir. Ayrca bkz. as
keri-snai kompleks; isizlik.
M i n i t a b (Minitab) bkz. bilgisayar
program paketleri
M i n n e s o t a o k A a m a l Kiilik
D k m (Minnesota Multiphastic Per
sonality Inventory -MMPI) 1940'larda
kliniklerde kullanlmak zere gelitiri
len, fakat 1950'ler ve 1960'larda ABD'-
li sosyologlar tarafndan da kullanlan
bir kiilik testi. Teste tabi tutulanlar,
betimleyici ifadeleri kendilerine gre.
doru, yanl ya da "yorum yok" ek
linde yantlarlar. Bu testin gvenilirli
i, geerlilii ve standartlama l
snn ok zayf olduu sylenebilir.
mit (myth) erii doal, doast ya da
kltrel fenomenlerin kkenleri veya
507
yaratllanyla ilgili olan kutsal ya da
dinsel hikyeler iin kullanlan bir te
rim. Mitin antropolojik anlam, bir ya
lan da iermesinden dolay farklla
mtr. Mitler, *szl tarihin krlm itli anlamlarda kullandklar bir terim.
kaynaklar, toplumun egemen deerle
rinin ipular ve bir "toplumsal ynet
melik" olmalar nedeniyle (ve Claude
Levi-Strauss tarafndan evrensel yap
larndan dolay) incelenmilerdir.
mobilite, mesleki (mobility, occupa
tional) bkz. mesleki mobilite
mobilite, rekabeti-destekli (mo
bility, contest and sponsored) bkz. re
kabeti mobilite-destekli mobilite
mobilite, t o p l u m s a l (mobility, soci
al) bkz. toplumsal mobilite
mobilizasyon, m o b i l i z a s y o n m o -
deli (mobilization, mobilization mo
del) Bir grubun pasif bireyler toplam
olmaktan kp, aktif, katlmc kamu
sal yaama gei srecini anlatan bir
terim. (Demobilizasyon ise bu srecin
tam tersidir.) Mobilizasyon terimi bu
anlamda kullanldnda, sosyolojide
nemli bir karlk bulmu ve zellikle
modernizasyon, toplumsal hareket
ler ve devrim konulu literatr iinde
ki kolektif eylem aratrmalarna uy
gulanmtr (bkz. isyan, devrim). Mo
bilizasyon, genellikle kaynak mobi
lizasyonu; yani, kymetli eyler zerin
deki kayda deer bir kazanm olarak
grlr. Kymetli eyler doada, bas
kc (silahlar, silahl kuvvetler, tekno-
lojiler). faydac (mallar, para. bilgi) ve
ya normatif (sadakat ya da ykml
lk) eklinde deerlendirilebilir; bu ti-
Polojiyi ortaya atan, The Active Society
(1968) adl eseriyle Amitai Etzioni'dir.
Kolektif eyleme dayal mobilizasyon
modelinin uygulanabilecei bir dizi te
mayla rneklenen ve kuramn en tamam
lanm grnen biimsel ifadesi ise,
Charles Tilly'nin From Mobilization to
model
Revolution (1978) balkl metnidir.
Ayrca bkz. kolektif davran.
m o d e l (model) Sosyologlarn ok e
Baz durumlarda kuramn eanlamls
olarak, baz durumlarda ise kuramdan
daha genel bir dzeyde bulunan soyut
kavramlar sistemine gnderme yapla
rak kullanlmtr. Ayn ekilde, ne
densel modelleme rneinde olduu gi
bi istatistiki bir modele gnderme ya
plarak da kullanlr. Hangi tanm kul
lanlrsa kullanlsn, bir modelin z
n, aratrmacnn kuramla ilikiye ge
mesini ve bylelikle ampirizmden sa
knmasn salamas oluturur.
Temel olarak modeller, kavramla-
trmaya ve aklamaya yardmc olacak
biimde olgular basitletirmeye alr
lar. Yapsal-ilevselcilik, yukarda ne
srlen ilk iki anlamda sosyoloji iin
deki bir modeldir, nk geni bir refe
rans erevesi (toplumun bir organiz
maya benzediini ifade eden bir st-
kuram) ve bir kavramsal nermeler k
mesi (toplumun paralarnn ne ekilde
btnletiini ve bu btnn ileyiine
nasl katkda bulunduunu gsteren bir
kuram) salar. Kavramlar arasndaki i-
liki zerine bir hipotezin belirlendii -
ve kavramlarn llebildii- noktada,
ilemsel bir modelden bahsedebiliriz.
Modeller bazen grafiksel olarak ifade
edilir ve -rnein bir regresyon mo
deli veya log-lineer modelde olduu
gibi- daha biimsel olarak matematik
terimlerle ortaya konulabilir. Matema
tiksel sosyolojinin ana kavramlarndan
biri olan model kurma, bir ak izel
gesi aamasndan biimsel matematik
sel bir ifadeye doru, modellerin gz
den geirilmesini ierir. Nedensel mo
deller bundan farkl trde de olabilir.
Hangi biimi alrsa alsn, her model,
karmak kuramsal abalara katkda bu
lunur ve dikkatimizi kavramlara ya da
deikenlere, onlarn karlkl ilikilerine
modelleme
ynlendirir. Ayrca bkz. ok deikenli
analiz; ok dzeyli modeller.
m o d e l l e m e {modelling) bkz. model;
nedensel modelleme
m o d e r n i z m (modernism) Modernizm
genelde, on dokuzuncu yzyl sonu ile
kinci Dnya Sava'nn balangcna
kadar olan dnemde, bilhassa sanat ve
edebiyatta meydana gelen byk apl
deiimleri tanmlamakta kullanlan bir
terim saylmaktadr. te yandan, mo-
dernizmin aka snr belirlenmi bir
biti tarihi yoktur. kinci Dnya Sava-
'ndan beri gerekleen deiimleri ta
nmlamak iin *postmodern terimi kul
lanlyorsa da, baz dnrler moder-
nizmin hl srdn iddia etmekte,
baz yazarlar da, modernizmin lm
nn sz konusu tarihten ok daha nce
gerekletiini belirtmektedirler. Fran
sz *gstergebilimci Roland Barthes,
modernizmi, on dokuzuncu yzyl i-
inde bir momentte toplanan, yeni s
nflarn, teknolojinin ve iletiimlerin
evriminin sonucu olarak treyen dnya
grlerinin oullamas eklinde ta kefi, otomobillerin seri retimi ve Bi
nmlamtr. ngiliz romanc ve dene
meci Virginia Woolf ise, modernizmi,
insan ilikileri ve insan karakterinde
bir deiim olmas asndan tarihsel
bir frsat saymtr.
Modernizmin ne zaman balad
veya zelliklerinin tam olarak neler ol
duu konusunda ok az gr birlii
bulunmasna karn, biimsel olarak
modernizm. genellikle, derinleme, s
lpuluk, ie dnme, teknik gsteri,
isel olarak kendinden kuku duymaya
ynelik bir hareket ve Viktorya dne
mi gerekiliine kar bir tepki ek
linde tarif edilmitir. "Hibir sanat
gereklie tahamml etmez," szn
den dolay ounlukla ilk modernist-
lerden birisi saylan Friedrich Nietz
sche, sanatn amacnn kendi kendini
gerekletirmek olmas gerektiini ve
508
yaam bizzat sanatn rettiini iddia
etmitir. Freud'un bilind ve cinsel
liin nemiyle ilgili kuramlar gibi,
Nietzsche'nin bireye ve sanatnn bi
lincinin dramna yapt vurgunun da
modernizmin geliiminde pek ok a
dan etkili olduunu syleyebiliriz.
Empresyonizm, Post-empresyonizm,
Ekspresyonizm, Kbizm, Ftrizm,
Sembolizm, mgecilik, Vortisizm, Da-
daizm ve Srrealizm: Bu hareketlerin
hepsi genel olarak modernizm diye ad
landrlan akmdan beslenmiler ve hep
si de, deien derecelerde, gereki ya
da romantik itkinin ykclar olup, so
yutlamaya ynelmilerdir. Modernizm,
mzikte atonalizm, iirde vers libre,
romanda bilin ak tekniiyle karak
terize edilirken, mimaride ilevselcilik-
le iliki iinde olmutur. Fakat moder
nizm yalnzca sanatla ilikili bir hare
ket deildir. Aksine, zamann teknolo
jik, siyasal ve ideolojik deiimleri ile
gelimelerini etkilemi, ayrca onlar ta
rafndan etkilenmi, olduka geni kap
saml bir entelektel harekettir. Eins-
tein'n izafiyet kuram, X nlarnn
rinci Dnya Sava srasnda, sava i-
inde gerekleen sarsc yeni geli
meler; hepsi bir araya geldiinde, ge
nellemi zelliklerinin grld bir
krize, paralanmaya, zamann tm kl
tr ve toplum alanlarn etkisi altna al
d grlen iednmeye yol amtr.
Bu gelimelerin yanklarnn yiminci
yzyln sonunda bile hl duyulduu
iddia edilmektedir.
m o d e r n l e m e , m o d e r n l e m e ku
ram (modernization, modernization
theory) ABD'deki bir grup gelime uz
mannn, Marksist toplumsal gelime
deerlendirmesine bir alternatif ortaya
koyma gayretlerinin sonucu olarak,
1960'larn banda yaygn biimde
kullanlmaya balanan bir terim v e
yaklam.
509
En gelikin trlerinde bu kuram,
modernlemeyi Talcott *Parsons'n ya
psal farkllama olarak ele ald sre
cin balangcna gnderme yaparak a-
klar. Modernleme pek ok farkl
yolla balatlabilen bir sretir, yine de
en muhtemel olan, teknoloji ve de
erlerdeki deiimlerle balatlmasdr
1
(Parson in "rnt deikeni" ema
snda olduu gibi). Bu srecin sonu
cunda, kurumlar oalr, geleneksel
toplumlarn basit yaplar modern top
lumlarn karmak yaplarna dnr
ve deerler 1960'lar ABD'sindeki de
erlere arpc bir benzerlik gsterme
ye balar.
Bu tarz yaklamn gzel bir rne
i, karlatrmal incelemeler yapan
Amerikal sosyolog Alex Inkeles'in
almalardr. Inkeles en ok, "insan
larn gelenekselden modern kiilikler
haline geldii sreci" aratrmak iin
ounlukla anket aratrmas verileriy
le psikolojik testlere bavurduu, mo
dernlemenin tutumsal boyutlaryla il
gili ok saydaki incelemesiyle tann
maktadr (rnek iin bkz. "Industrial
Man", American Journal of Sociology,
1960 ve yazarlarndan biri olduu Be
coming Modern, 1974). Tabii, ulusal
karakter ve kiilik tipi incelemelerinin
tartmal olduu da dnlmektedir.
Ayrca bkz. gelime sosyolojisi.
modernlik, m o d e r n i t e (modernity)
bkz. Adorno, T.W.; endstriyalizm;
Gemeinschaft ve Gesellschaft; gven
ve gvensizlik; kent sosyolojisi; kr-
kent sreklilii; soykrm
n o n e t a r i z m (monetarism) Bir lke
nin tm ekonomisinin, para kaynann
denetimi, yani dolamdaki para veya
kredi maliyeti zerinden ynetilebile-
ceini savunan bir iktisadi kuram. Po
litikann temel kaldralar iinde, do
lamdaki paray arttran veya azaltan
merkez bankas operasyonlarn, kredi
Mont Pelerin Dernei
satlar ile banka borlanmalarn te
vik etmek ya da etmemek iin arttrlp
drlen faiz oranlarn, bankalar ve
baka kurumlarca verilen borlar h
kmetin dorudan denetlemesini saya
biliriz. ktisatlar, monetarist politika
larn -rnein mali politikayla kyas
landnda- iktisadi etkinlii dzenle
medeki greli etkenlii konusunda bir
birlerinden farkl grlere sahiptirler.
Ayrca, monetarist politikalarn odak
noktas olan kredi maliyeti, kredi de
netimi ve dolamdaki para miktarna
verilen ncelik konularnda farkl ba
k alar vardr.
m o n i z m (monism) Tm varlklarn e-
ninde sonunda tek bir kategoriye ba
lanabileceini ifade eden felsefi ku
ram. Sosyolojide, *tarihsel materya
lizm gibi kuramlar sk sk monist eti
ketiyle anlmtr. Monizm terimi, daha
gevek biimde, tek bir aklayc fak
tre byk nem atfeden nedensel de
erlendirmeler iin kullanlr.
m o n o k l t r (monoculture) bkz. pe
in satlk rn
M o n t Pelerin D e r n e i (Mont Pele
rin Society, The) Dnya apndaki -
yeler a zerinden, liberal fikirlerin -
retimi ve yaylmas hedefine bal a-
kademisyenler ile kamusal ahsiyetle
rin oluturduu gayri resmi bir ulusla
raras birlik. Kurucularndan birisi olan
iktiat Friedrich *Hayek, bu dernei,
"klasik liberalizmin fikirlerinin yeni
den gelitirilmesi ve sosyalizmin -
rtlmesi" amacn tayan bir "tr u-
luslararas siyaset felsefesi akademisi"
eklinde tanmlamtr.
Bu dernek ilk kez 1947'de, sosya
list mdahaleci grler ykseli seyri
izlerken, svire'de Mont Pelerin sur
Vevey'deki Hotel du Parc'ta ekillen
mitir. Dernein yelerinin asl ilgi a-
lan, *liberalizmin gerilemesi ve kendi
Montesquieu
zgr toplum grlerine bir tehdit o-
larak algladklar demokratik-kapita-
list rejimlerdeki *kolektivizm ve Sov
yet imparatorluunun otoriter sosya
lizmiydi. O zamandan beri dernek 50'-
nin zerinde toplant yapmtr. 1968'e
gelindiinde ye yaps 31 lkeden
350 kiiyi ieriyordu; 1984'te bir ye
anketi, bunlarn yzde 50'sinin aka
demisyen, yzde 25'inin iadam, yz
de 10'unun zel aratrma kurumu men
suplar, yzde 7'sinin politikac, yzde
5'inin avukat ve yzde 3'nn hk
met yetkilileri ile dierleri olduunu
ortaya koymutu. Dernee ye olan
sekin akademisyenler arasnda, Carlo
Antoni, Frank H. Knight, Michael Po-
lanyi, Karl *Popper, Lionel Robbins,
George J. Stigler, Cari Iverson, Lud-
wig von Mises, Milton Friedman, Ja
mes M. Buchanan ve Gary S. Bec-
ker'in isimleri saylmaktadr.
Mont Pelerin Dernei, hkmet
politikalarn dorudan ekillendirme
ye aba harcamamtr. Bunun yerine,
fiziksel bir rgt ya da bask grubun
dan ziyade, bir "zihinler bulumas"
nitelii tamasnn yan sra, mdaha tesquieu'nun yasa ve hkmeti ekil
lecilie kar srekli bir "fikirler sava
" da yrttnden, tek tek yeleri ziyi de katmasn kmsemi olmala
nin genel olarak dnya politikasnda
hatr saylr bir dolayl etki yapt ve sorunlar Montesquieu'nun bu yargs
1980'lerde Bat'da liberalizmin yeni
den canlannda nemli katklarda bu
lunduu iddia edilmitir. rnein, 1980'-
de ABD'de yaplan bakanlk seimi
kampanyasnda Ronald Reagan'in yet
mi alt danmanndan yirmi ikisi bu
dernein yeleridir ve bu isimlerden
yaklak on kadar daha sonra Rea
gan' in programnn uygulamaya ge
irmesine yardmc olmutur. Alman
ya'nn savatan sonraki ekonomik ba
arsnn iki ana mimar olan Walter
Eucken ve Ludwig Erhard da bu der
nein yeleridir. Dernek, liberal fikir
lerin etkin biimde yaylmasn hedef
leyen bir a olarak faaliyetlerine de
510
vam etmektedir. R.M. Hartwell, Mont
Pelerin Dernei'nin tarihini anlatan il
gin bir metin kaleme almtr: A His-
tory of the Mont Pelerin Society, 1995
M o n t e s q u i e u , Charles Louis de
S e c o n d a t , B a r o n de (1689-1755)
Montesquieu, on sekizinci yzyl ba
larndaki Paris hayat zerine hicivsel
yorumlar ve daha sonraki bayapt
Yasalarn Ruhu (The Spirit of the
Laws, 1748) tannmtr. Montesquieu,
Fransz Aydnlanmas'nin nde gelen
simalarndan ve -tartlabilir biimde-
modern *sosyal bilimin kurucularn
dan birisidir. Siyaset felsefesi alann
daki almalar, kltrel eitlilii a-
ka tanm ve farkl ynetim trleri
ile yasalar, mahalli blgelerde hkm
srmekte olan koullar, kurumlar ve
relerle ilikilendirmitir. Montesqui-
eu'nn fikirleri, *sko Aydnlanmas
(zellikle *Hume, *Ferguson ve *Smith)
iinde yer alan dnrleri derinden et
kilemitir. Montesquieu, Durkheim'n
dnceleri zerinde de nemli bir iz
brakmtr. Modern yorumcular, Mon-
lendiren koullar arasna iklim ve ara
rna ramen, yakn zamanlardaki evre
nn haklln gstermektedir. Onun e-
serlerini tantan ve sosyolojideki ne
mine dikkat eken olaanst bir giri
metni iin bkz. Raymond Aron, Sos
yolojik Dncenin Evreleri (Main Cur
rents m Sociological Thought. 1965).
moral k a r i y e r (moral career) bkz-
kariyer
morfolojik (ya da etiolojik) snf
l a n d r m a (morphological [or aetiolo-
gicalj classijication) bkz- intihar
M o r g a n , L e w i s H e n r y (1818-81)
Yerli Amerikallarn etnografyasna

511
duyduu ilgi sonucunda bir akrabalk
snflandrma sistemi ortaya koymaya
alan New York'lu avukat. Morgan
Systems of Consaguinity and Affinity
of the Human Family (1871) adl al
masnda, Friedrich *Engels'in ailenin
ve devletin kkenleriyle ilgili alma
snn temelini oluturan, farazi bir aile
tarihi yaklam (Eski Toplum [Ancient
Society], 1871) sergilemitir.
Morgan, esas projesi insan toplu
munun balangtaki rastgele cinsel i-
liki biiminden, modern devletin te
meli olarak grd tekelilie doru
ilerlemesini incelemek olan evrimci
bir kuramcyd (bkz. *evrimcilik). Do
laysyla tarihin, ahlki bir zorunlulu
un yn verdii ve modern devlet bi
imlerinin meruiyeti ile tekeli iliki
lerin akt bir model ortaya kar
dn dnyordu. Morgan'n farazi
tarih yaklam artk pek ciddiye aln
myor olsa da, yirminci yzylda ahlk
ile devlet arasndaki ba -sadece siya
sal dncede deil, ayn zamanda
aileyi kapsayan ilevselci kuramlar
da- hkm srmeye devam etmektedir.
M o s c a , G a e t a n o (1858-1941) tal
yan siyaset kuramcs ve elit tahakk
m kuramnn savunucusu. Mosca en
nl kitab olan The Ruling Class'la
(1896), kanlmaz olarak iki snf in
san (ynetenler ve ynetilenler) bulun
duunu iddia etmitir. Ynetenler sn
f, zenginlik, g ve eref sahibi, son
derece istikrarl, imtiyazl bir tabaka
dr. Baka bir ekilde ifade edersek,
Mosca, tahakkmn srekliliini -
iklayamayan Marksistleri ve sanayi
toplumuna geiin kitlelerden ayr bir
elit ynetimini yok edeceini ileri s
ren liberalleri eletirmitir.
Ykselen toplumsal mobilitenin ve
elit dolamnn bir sonucu olarak y
netici snf heterojen bir kimlie ka-
v
'usa da, Mosca'ya gre hl oligarik
bir yapdadr. Komnist toplumlarda
Moynihan Raporu
bile rgtsel liderlik ihtiyac ortaya
kmakta ve bunun sonucunda bir elit
egemenlii domaktadr. Tpk Robert
Michels gibi Gaetano Mosca da, libe
ral demokrasinin bir dankl dv
olduuna ve ideallerinin gereklie d-
ntrlemeyeceine inanmtr. Libe
ral demokrasi, sadece ynetici snf ta
hakkmnn kanlmazln gizleme
ye yaramaktadr. Mosca zellikle, e
itli "siyasal forml" aralar ile kitle
leri kendilerini desteklemeye ikna eden
siyasal liderlerin sembolik rolne kar
eletirel bir tavr almtr. nk r
neklerin de gsterdii gibi liderlerin
kendilerini hakl karmas, elit tahak
kmn srekli klmaktan baka sonu
vermeyecektir. Daha sonralar, Mos-
ca'nn sanayi toplumunun birok top
lumsal gten olutuunu, en azndan
ynetici snfn bu glerden bir ks
mn asimile etmek zorunda olduunu
kabul ettii de dile getirilmitir. Sanayi
toplumlar, bir dizi karn yan yana
varln srdrd, tamamen kapal
olmayan toplumlardr: Bu durum, son
derece merkezilemi bir brokrasinin
geliimini engelleyecektir. Mosca'nn
kuramn rneklerle desteklemek, en a-
zndan ynetici snf tanm biraz bula
nk kald iin olduka gtr (bkz.
der. J.H. Meisel, Pareto and Mosca,
1965). Ayrca bkz. elit k u r a m .
M o y n i h a n R a p o r u (Moynihan Re
pon) ABD i Bakanl'nn 1965'te
yaynlad ve yazarln Amerikal
sosyal bilimci ve politikac Daniel P.
Moynihan'n yapt. The Negro Fa
mily: The Case of National Action adl
almaya verilen geleneksel isim.
Moynihan ABD'de yoksulluk -
zerine yaplm (esas olarak sosyolojik
ierikli) aratrmalarn, daha sonralar
kendisini eletirenler tarafndan son
derece semeci olmakla itham edilecek
bir deerlendirmesini yapmtr. Bu
deerlendirme, esas olarak "alt-snf alt
muhafazakrlk
kltrirnde -zellikle siyahlarn alt-
kltrnde-, hepsi u veya bu ekilde
aile yapsnn bozulmasyla ilgili olan
"anaerkillik"in, gten dm erkek
lerin, eitim baarszlklarnn, suun,
ocuk suunun ve uyuturucu mpte-
llnn egemen olmasndan dolay,
yoksul kalmann sorumluluunu ma
durlarn kendilerine ykleme eilimini
yanstmaktadr. Raporun kendi sz
ckleriyle ifade edecek olursak; "Zenci
toplumunun dokusunun bozulmasnn
merkezinde, zenci ailesinin bozulmas
vardr. Zenci cemaatinin bugnk g
szlnn temel kayna budur. (...)
Beyaz aile son derece yksek bir istik
rara erimitir ve bu istikrar koru
maktadr. Oysa, alt snftan zencilerin
aile yaps son derece dengesizdir ve
kent merkezlerinin pek ounda tam
bir ke yaklamaktadr." Moyni-
han, "bu eilim hkm srdke, yok
sulluk ve dezavantaj dngsnn ken
disini tekrarlamaya kanlmaz olarak
devam edeceini savunmutur.
Moynihan Raporu, yeni federal po
litika hedefleri oluturan, halk arasnda
siyasal bir kamplamay kkrtan, a-
kademik kartlar ile dier eletirel
tepkileri dile getirenlere saldran, me
deni haklar tartmas ve hareketinde
nemli bir soruna dnen bir bakan
lk konumasnn temelini oluturmu
tur. Bu rapor etrafnda kan tartma
ve sorunlarn ou, daha sonralar,
yoksulluk kltr, yoksunluk dn
gs, refah bamll, aa snf gi andan oluan, sk skya kenetlenmi
bi kavramlarla ilgili olarak yeniden
gndeme gelmitir. Moynihan Rapo-
ru'nu yorumlayan ve bu raporun Ame
rikan kamu politikas ile rk ilikileri
nin ekillenmesindeki nemine iaret
eden bir deerlendirme metni iin bkz.
Charles A. Valentine, Culture and
Poverty (1968).
m u h a f a z a k r l k (conservatism) "Ko
rumak" ya da "olduu gibi muhafaza
512
etmek" anlamlarn tayan bu gnde
lik szck, on dokuzuncu yzyldan
beri en azndan Avrupa'da ve Amerika
Birleik Devletleri'nde bir dizi siyasal
ilkeyle birlikte anlmaya balamtr
Muhafazakrlk kavramn tanmlarken
karlalan balca sorun, muhafaza
krlarn pek ounun muhafazakrln
soyut bir kuram ya da ideoloji oldu
unu kabul etmemeleri; kendi yargla
rn gelenee, tarihsel deneyimlere ve
kademecilie dayandrarak savunduk
larn iddia etmeleridir. Muhafazakr
lar tipik bir durum olarak "iyi top-
lum"u tarif eden kapsaml grlerden
saknmakta ve onun yerine, para par
a gerekletirilecek toplumsal refor
mun (kendilerine uygun gelen) prag
matizmini tercih etmektedirler.
Modern muhafazakrlk, birbiriyle
bir para elikili olan iki entelektel
akm (Orta alarn organik muhafa
zakrl ile Edmund Burke gibi ya
zarlarn liberteryan muhafazakrl)
zerinde ykselmeye eilimlidir. Kk
leri Orta a'a uzanan organik muha
fazakrlk, Orta a'n ideali olan ve
mevkilerin baar sonucu elde edil
mekten ok doumdan gelen bir hak
olarak atfedildii (bkz. atfetme), yok
sullara kar aristokratik vesayetili-
in (paternalizmin) egemen olduu, is
tikrarl bir toplumsal hiyerariyi yans
tan, ayrca iyiliksever efendi ile itaat
kr kleyi (bkz. itaat) birbirine bala
yan karlkl haklar ve ykmllkler
yerel cemaate dn zlemini duy
maktadr. Buna karlk, on sekizinci
yzyl ngilteresi'nin bir siyaset ku
ramcs olan Burke, *laissez-faire ikti
sadndan, dzenlenmemi kapitalizm
den ve devletin iktisadi olaylara en az
derecede karmasndan yanadr. Or
ganik muhafazakrlk "tek ulus"u vur
gularken, liberteryanlar, genellikle bi
reysel zgrlk, toplumsal adalet ve
513 mutlakiyetilik, mutlakiyeti devlet

(uzun vadede) kolektif refah gibi de klnmasn hedefleyen giriimlerle kar

erlere sarlarak kendi karlarnn pe- lalacakt. Yahudi soykrmnda Av
cjnde koturan zerk bireylerin birey rupa'daki Yahudi cemaatlerinin yok e-
ciliini desteklerler. dilmesi ve 1948'de modern srail dev
Bu iki akmn uzun vadede uyu letinin kurulmas yirminci yzyl Mu
malarnn kolay olmad ortaya k seviliinde dnme yol aan etken
mtr. (Burke'n kendisi de, Fransz ler olmutur.
Devrimi'ni mahkm ederek ve bylece Sosyologlarn zel olarak eildik
bu konudaki eilimi belirleyerek, on leri konular, Yahudi vahyinin nitelii
sekizinci yzyl Britanyas'nn organik (rnein bkz. M. Weber, Ancient Juda
siyasal ve toplumsal geleneklerini sa ism, 1917-1919), Musevilik ile kapita
vunan ateli bir metin kaleme almt.) lizm arasndaki iliki (bkz. W. Som-
Modern muhafazakrlar ise bu iki a- bart, The Jews and Modern Capita
km dengelemek iin aba harcamlar lism, 1911) ve daha yakn zamanlar i-
ve ikisinin karmndan meydana ge in Yahudi Soykrm'nn yerleik top
len melez zmler nermilerdir. Bu lum kuramlarna yansyan sonulardr
abann ierdii glklerin, Britan (bkz. Z. Bauman, Modernity and the
ya'da siyasal muhafazakrln tarihine Holocaust, 1990). Ayrca bkz. Hristi
ve Muhafazakr Parti'ye referanslarla yanlk.
rneklenen enfes bir anlatm iin, Ro
bert Eccleshall'in Political Ideologies m u t l a k mobilite (absolute mobility)
(1984) adl yaptnda bu konuyla ilgili bkz. toplumsal mobilite
denemesine bakabilirsiniz.
mutlak yoksulluk (absolute poverty)
Musevilik (Judaism) Kkenleri Ya bkz. yoksulluk
hudilerin Tanr Yehova'yla kurduklar m u t l a k y o k s u n l u k (absolute dep
ilikiye dayanan *tektanrc bir dnya rivation) bkz. yoksunluk
dini. M.. 70 ylnda Tapnak'n y
klmasndan nceki ncil'de tasvir e- mutlakiyetilik, mutlakiyeti dev
dilen Musevilik ile sinagog merkezli let (absolutism, absolutist state) Mut
daha sonraki Musevilii birbirinden a- lakiyetilik terimi, iktidarn merkezi
yrmak nemli bir noktadr. Musevilik bir idari aygta hkmeden tek bir mo-
dinsel retmenler (hahamlar) etrafn narkn ahsnda topland ve feoda
da rgtlenmiti ve dinsel bilgiler Tev lizmden kapitalizme gei srecinde
rat'n ilk be kitabn oluturan To- ki toplumlarn tipik zellii olan bir
ra'da toplanyordu. Yehova ile halk a- devlet biimi eklinde tanmlanabilir.
rasnda kutsal bir akit bulunduu fikri Tanm bu ekilde yaplan mutlakiyet
ne dayanan Musevilik, tarihi boyunca ilik teriminin, on altnc yzyl ngil-
derin *mesihi hareketler ortaya teresi'ndeki Tudorlardan on dokuzun
karmtr. cu yzyldaki Meici Japonyas'na ka
Orta alarda, geleneksel Yahudi dar eitli devletler iin kullanldn
teolojisine ezoterik bir boyut katan grrz. Fakat bu tanm tartmasz bi
Kabala gibi nemli mistik hareketler imde kabul ediliyor deildir. Szgeli
grlmt. On dokuzuncu yzylda i- mi, mutlakiyetilik, feodalizmden ko
se, iki ayr dinsel hareketin (Reformcu mnizme geiin sz konusu olduu
Yahudilik ile Muhafazakr Yahudilik) arlk Rusyas iin kullanlabilirken;
domasna yol aan, birok geleneksel bazlar da, Japonya'nn terimin en es
uygulamann deitirilip reforma tabi nek anlam dnda hibir dneminde
mutlakiyetilik, mutlakiyeti devlet
feodal bir toplum olmadn syle
mekledirler.
Mutlakiyeti devletlerin yukardaki
ifade edilen trden gei toplumlarnda
oynadklar rol byk tartmalara ko
nu olmaktadr. Pek ok tarihi, bu rol,
mutlakiyeti devletin kapitalizmin e-
beliini yapmas rolne (baz insanla
rn, aalayc bulunan "mutlakiyeti-
lik'' teriminin yerine "aydnlanm des
potizm" terimini tercih etmeleriyle r
neklenen bir yorumdur bu) yakn bir
erevede tarif etmitir. (Ne var ki ba
zlar,, "aydnlanm despotizm"i, mut-
lakiyetiliin kapitalizmle ilikisine
bal bir yorum olmaktan ziyade, Ay
dnlanma rasyonalizminin Prusya ve
Avusturya gibi lkelerdeki mutlakiyet-
ilik zerindeki etkisine gnderme ya
parak kullanmaktadrlar.) Marksistler
ise (en azndan grece yakn zamanlara
kadar) bu rol, yetersiz olmakla bir
likte dk yapan bir devletin rolne
daha yakn grmeye eilimli olmular
dr. Bu tartmada her iki tarafn da ele
almak zorunda olduu problem, tarih
sel sonularn deikenlik sergilemesi-
dir. Kta Avrupas iinde bile, mutlaki
yeti devletlerin ykselii, ilk bakta
(prima facie) Bat'da kapitalizme hzl
bir geile, Dou'da ise feodal tahak
kmn younlamasyla ilintili g
rnmektedir.
Max *Weber Genel ktisat Kuram
(General Economic Theory, 1923) ve
daha genel olarak Marksist olmayan
dier akademisyenler, mutlakiyeti ya
da "aklc devlet"in oynad ilerici
roln, bu rejimlerin, idari aygtlarn
brokratikletirip hukukun egemenli
ini yanstan baz uygulamalar getir
meleri, meru zor kullanma hakkn te
kellerine almalar ve bu gc toplum
daki meruiyetlerini yerletirmek iin
kullanmalar nedeniyle, kendi toprak
lar ierisinde srecin ve faaliyetlerin
giderek daha ngrlebilir olmasna
514
muazzam bir katk yapmalaryla ak
lanabilecei grndedirler. Weber'in
mutlakiyetiliin Dou ve Bat Avru
pa'da farkl noktalara varmas konu
sundaki aklamas ise, Dou'da yaa
nan olaylarn portresini bir gerileme
den ziyade bir gecikme eklinde iz
mek ve bu durumu, devletin toplumun
geni kesimlerinde mttefik bulama
masna (bunun yansmas da bu top
lumlarn iktisadi ve kltrel gerilii
olacakt) balamakt.
Bu argmana Marksistlerin (Mau
rice Dobb, Eric Hobsbawm ve Peny
Anderson gibi isimlerin) yant, sz
konusu grn, Marksist olmayan ki
ilerde grlen bir eilime, tarihsel a-
ratrmalardan ziyade siyasal alana a
priori ayrcalk tanma eilimine da
yandyd. Mutlak monarklarn ve on
larn en gl destekilerinin her za
man iin feodal soyluluun temsilcileri
olduklar gz nne getirildiinde (ki
Marksistlerin iddialar bu yndeydi),
aklama bekleyen asl olgu, Dou'nun
uzun sre dayanm mutlakiyeti y
netimleri deil, Bat Avrupa'nn (ve -
zellikle ngiltere ile Hollanda'nn) ksa
mrl mutlakiyetilikleridir. Marksist
olmayan kesimlerin aklamalar, kta
devletlerinin ounluunun on altnc
yzylda uzun bir iktisadi kriz, sadece
ngiltere ile Hollanda'nn kendilerini
uzak tutmay baardklar bir kriz ya
adklar eklindeki iddial ve tart
mal bir sava dayanmaktadr. Dolay
syla bu iki lke dndaki toplumlarda,
feodal soylular kapitalist rakiplerini
ezmeyi ya da glerini kontrol altnda
tutmay baarmlardr. te bu neden
le, ciddi bir kriz yaamayan ngiltere
ve Hollanda'daki burjuvazi, potansiyel
rakipleri karsnda batan stnlk
salam ve mutlak monarklarn gre
ce ksa bir zamanda devirerek bu s
tnln daha da pekitirmitir. Bu
tezin karsnda ortaya atlan ampirik
515
itirazlar bir kenara brakacak olursak,
bu grn iktisadi alana analitik ba
kmdan ayrcalk tannmasna temel-
lendiine dikkat ekilmelidir (ve bu
yaklamn. Marksistlerin hakl olarak
kar ktklar siyasal alana ayrcalk
tannmas yaklamndan daha meru
olmad ortadadr). ki yaklamn s
nrllklarndan da kendini kurtarm
olan en baarl istisna, herhalde A.
Lublinskaya'nn 1968'de yaynlanan
French Absolutism: The Crucial Pha
se, 1620-1629 adl almasdr.
m b a d e l e (exchange) bkz. hediye i-
likisi; mbadele kuram.
mbadele deeri (exchange
bkz. kapitalizm; metalama
m b a d e l e k u r a m (exchange theory)
Mbadele kuramlarna gre. '''toplum
sal dzen, toplumun yeleri arasndaki
alverilerin planlanmam sonucudur.
Mbadele kuramnn iki nemli dei
ik biimi vardr. Aklc seim (ya da
bazen adlandnld biimiyle, aklc
eylem) kuram, dzenin kaynan, bi
reylerin ibirliine dayal mbadele
lerle saladklar kiisel stnlkte g
rr. Antropolojik-mbadele kuramnn
iddias ise. hem dzenin hem de birey
sel stnlk araynn, mbadele edi
len eylerin temelindeki ritelin ve
sembolik niteliinin etkileri olduu
ynndedir. ki versiyonda da toplum
sal *atma (ya da dzensizlik), m
badele srecinin kmesinin bir sonu
cundan ibarettir.
Aklc seim kuramnn douu, on
sekizinci yzyln klasik siyasal ikti
darna kadar gtrlebilir ve bunun en
bildik rnei. Adam Smifh'in Ulusla
rn Zenginlii'nin (The Wealth of Na
tions. 1776) banda amlad ib
lm kuramdr. Smith'e gre, serbest
piyasann gizli eli saduyulu ve kendi
karnn bilincinde olan bireyleri, hi
mbadele kuram
bir zaman yle bir niyet tamam ol
salar bile kamusal refah gelitirmeye
gtrecektir. Siyasal iktisattan doan
modern iktisat, aklc mbadele kura
mnn olduka soyut ve giderek mate
matiksel temelde formle edilen bir
versiyonunu (fiyatlarn ve kt kaynak
larn datlmasnn, iktisadi aktrlerin
parasal harcamalaryla ilgili olarak
fayday aklc biimde azamiye
karmalaryla aklanabileceini savu
nan bir versiyon) gelitirmitir. Bu so
fistike ve grece btnsel kuramsal
erevenin grnteki baars, ka
nlmaz olarak, ayn yntemin sosyolo
jinin daha geni kapsaml olan kendi
konusuna da uygulanabilecei dn
value) cesinin domasna yol amtr. zel
likle Amerika Birleik Devletleri'nde,
"mbadele kuram" hemen hemen yal
nzca toplumsal yaam aklc seime
dayal yntemlerle aklamaya ynelik
giriimleri karlar. Hepsi de hesap
birey fikrini eitli alardan, toplum
sal yaamn ilk bakta en uygunsuz
grnen sahnelerine uygulamaya al
an metinler olan George Homans'n
ve Peter Blau'nun tartmal yazlar ile
iktisat Gary Becker'in almalar bu
kapsamda deerlendirilmelidir. Bu me
tinlerde ilenen balca kavramlar ise
aile. sevgi ilikileri ve kolektif dier
kmlk ve ykmllk duygulardr.
Bu konudaki en iyi metinleri Peter
Blau kaleme almtr (zellikle bkz.
Exchange and Power in Social Life,
1964). Blau aktrler arasndaki "dsal
yararlarn karlkl dei-tokuu"nun
hi gereklemeyebileceini ya da ek
sik kalabileceini (rnein, iktidar i-
likilerinin kullanmnda olduu gibi)
ne srerek, mbadele kuramnn, Geor
ge Homans gibi yazarlarn psikolojik
indirgemeciliini aan, "yapsal" bir
versiyonunu sunar ve bu ekilde, m
badele kuramn -en azndan sosyal dav
ranlarn byk ksmna mbadelenin
mbadele kuram 516

yol verdiini kabul edenlerin gznde- rn ekillendirirken doru miktarda

sosyolojik bakmdan daha makul klar kant toplamal, aklsalln kurallarna
(bkz. P.P. Ekeh, Social Exchange The uygun olmas gereken kararlar verme
ory -The Two Traditions, 1974). lidir. Baka bir deyile, "aklc eylem
Fakat daha yakn zamanlardaki a optimize edici ilemi kapsar: Verili
lmalarda mbadele kuramndan uzak- inanlar ve arzular erevesinde en iyi
lald ve aklc seimin, daha ak eylemi bulmak; eldeki kantlara baka
biimde sosyolojik olan baka kuram rak en iyi gerekelendirilmi inanc o-
sal geleneklere, rnein ampirik testle luturmak; ekillenmi arzular ve nsel
re uygun belirlenmi neri modelleri inanlara uygun olarak doru miktarda
ortaya koymak amacyla *eylem pers kant toplamak" (bkz. Solomonic Jud
pektifine ve Karen Cook'un almala gements: Studies in the Limitations of
rndaki (bkz. Social Exchange Theory, Rationality 1989).
1987) *a analizi ile *rgt kuramna Bu ekilde, olduka snrl bir er
balanmaya alld grlecektir evede ifade edildiinde ve zellikle
(bkz. J.S. Coleman, Foundations of Elster'n, eylemin aklannda (rne
Social Theory, 1990). Aklc seim in eylemin, arasal olmaktan ziyade,
kavram *siyaset biliminde de benim belki de toplumsal *normlar ya da
senerek kullanlm; Anthony Downs toplumsal *adaletin iinde temellendi-
ve Mancur Olson gibi yazarlar, siyasal rilmi olmas) aklsalln (rasyonalite
ballk, oy kullanma davran, pro nin) snrlar ve baarszlklar zerin
testo hareketleri ile gnll ve baskc de titizlikle durduunu dnecek o-
kollektif rgtlenmenin arkasnda ya lursak, sosyologlarn aklc seime da
tan hesap etkenleri incelemilerdir. yal bir aratrma programna hangi a-
Jon Elster, John Roemer ile dier ya dan kar kabileceklerini anlamak
zarlar, Marksist snf kuramn aklc zor olacaktr. Yine de, aklc seim ku
seim ilkesi dorultusunda yeniden ramnn (bilhassa mbadeleyi temel a-
formle etmeye almlardr (zel lan biiminin) sosyolojiye uygulanma
likle bkz. Jon Elster, Making Sense of s abalarna, en azndan nedenle,
Marx, 1985). Elster, aklc seim ku genel olarak kukuyla bakmay srd
ramn "ilk normatif kuram olarak ta ren birok kii kmtr. Bu nedenler
nmlar: "Aklc seim kuram bize a- den birincisi, iktisadi kuramn baar
snn, piyasadaki mbadeleler iin belli
malarmza ulamak iin ne yaplmas
bir parann (tek tek insanlarn da ku
gerektiini ve neyin mmkn olduu
ramclarn kabul edecei, ayrca eylem
nu gsterir. Standart yaklamla a-
ile avantaj arasndaki ilikinin bam
malarmzn ne olmas gerektiini
sz bir ls olarak kullanlabilecek bir
gstermez... Normatif deerlendirme
para) varlna bal olmasdr. Sos
den hareketle, insanlarn normatif a
yolojide ilevsel bakmdan edeer o-
dan uygun anlamda aklc varlklar ol
larak gsterilebilecek, iktisadi olmayan
duklarn varsayp, aklayc bir ku
para karl olarak mutluluk, top
ram ortaya koyabiliriz." Aklc seim
lumsal kabul, prestij ve etkiyi sayabili
kuramnn temel aklayanlar, eylem riz. Ancak bu bireysel hedefler sk sk
lerdir. Bir kiinin arzular -inanlar birbirine rakip olmaktadr. Bunun iin
erevesinde- en iyi eylemle optimize toplumsal dzenin aklanmas, bu tr te
edilebilir; bu arzular da inanlar da a- mel *deerlerin nceliklerinin nasl belir
klc olmaldr (en azndan isel tutar lendiinin kavranmasn gerektirecektir.
ll bulunmaldr). nsanlar, inanla
517 mbadele kuram

Dahas, bu kavray dngsellie engel gerektirdii eklindeki sav da buna

olmaldr. Deerlerin farkl dzenle dayanmaktadr. Bunun iin toplumsal
nileri, bunlarn aktre salayabilecei duygular, toplumdaki ykmllkleri
stnlkle (ya da deerle) aklana gsteren kurallar ile buyruklarn, bire
maz. kinci nedene gre. aklc seim yin kendi karnn peinden kotura-
kuram rtlmeye ak bir nitelikte bilecei geride kalan alan belirleyen
deildir, nk aklc seim kuramcla sembollerde (ya da kolektif temsil
r bireylerin tekil eylemlerini hem a- lerde) somutlam olmaldr.
klama nesnesi olarak grmekte, hem Sanayilememi topluluklarla ilgili
de kuramn kant saymaktadrlar; han eitli alan aratrmalarnda, ykm
gi eylem yaplm olursa olsun, onu llkten kaynaklanan mbadelenin iki
yapan kii asndan tatsz sonular ana biimi saptanmtr: karlkl he
douruyor olsa bile, doal olarak o diye alverii ile yeniden bltrc
eylemin yaplmamasna kyasla daha ve siyasal nitelikli mbadele. The Gift
avantajl bir duruma yol aacaktr. (1925) adl bir kitab bulunan Emile
(Baka bir deyile, kuram totolojiye Durkheim'n yeeni Marcel Mauss,
ynelir.) nc olarak, sosyolojideki kabile topluluklar ile arkaik toplum
nemli bir gelenek, bireyler arasndaki larda hediye verme trenlerini (uzun
mbadelenin gereklemesini toplum zamandr "karlkllk" normu diye
sal dzenin nedeni olmaktan ok sonu bilinen olgu) ilk inceleyenlerden biri
cu saymakta, nk istikrarl mbadele siydi. Trobriand Adalar'nda yaayan
ilikilerinin nceden varolan asgari bir larn kulas ile Amerikal Kzlderili-
*gven ve hukuksal dayanak olmadan lerde grlen potla bu trenler ara
ortaya kamayacan varsaymaktadr snda sayabiliriz. Bu ilikilerde, tm
(bu konuyla ilgili sorunlar ele alan ne klanlarn, kabilelerin ya da ailelerin so
fis bir deerlendirme metni iin bkz. rumluluunda olan jestler (ya da hedi
H.C. Bredemeier, "Exchange Theory", ye verme zorunluluu) karsnda salt
der. T. Bottomore ve R. Nisbet, Sos faydaya dayal bir dei-toku ikincil
nem tayordu ve sz konusu dei-
yolojik zmlemenin Tarihi [A His
tokua nezaket, elenceler, trenler,
tory of Sociological Analysis, 1979).
askeri yardm, kadnlar, ocuklar,
Antropolojik mbadele kuram,
danslar ve bayramlar da dahildi. Hedi
sanayilememi toplumlardaki piyasa
yeler onlar veren ve alanlardan hibir
kurumlarnn modern ekonomide rast
zaman ayr grlmemitir: Bu ekilde
lanan kurumlara kyasla tipik biimde
kurulan bir paylam ve ittifak ba
daha azgelimi olmasndan tremitir. yok edilemez; dolaysyla bu tr al
Mbadele vardr, ancak nemli bir y veriler nemli bir arasal boyuta sa
kmllk esini de ierir; oysa piya hiptir. Gelen yardma ve hediyelere e-
sadaki ilemler tanm gerei tercihe it deerde ya da daha deerli bir kar
dayaldr. ki ekonomik yapnn kar lk verme ve bunlar istendii zaman
latrlmas, dzenli kolektif yaamn verme zorunluluu sz konusudur. Ta
kiisel kara dnk seiminin nko kasa ve iktisadi mbadeleye dayal top
ulu -sonucu deil- olduu tezini do lumsal ekonomi ite bu ilikiler dorul
urmutur. Durkheim'in szlemedeki tusunda ekillenecektir. Mauss'un al
her eyin szlemeye bal olmad, mas, antropolojide, trensel alveriin
yani aklc mbadelenin yerleik, ahl arkasndaki karmak ilikileri su yz
ki bir dzenlilie sahip toplumsal d ne karan kapsaml alan aratrmalar
zenin kayna olamayaca, tersine onu
mbadele kuram
518

yaplmasn ve kuramsal abalar iine British Journal of Sociology, 1997)

girilmesini tevik etmitir. Bronislavv Sz konusu eilimler kritere gre
Malinovski'nin kulayla ilgili nl et birbirinden ayrlrlar: Aklsallk gerek
nografik almalar ve Helen Code- sinimlerinin gl m zayf m olduu;
re'nin potla zerine alan almalar konumsal aklsallktan ziyade prose-
bu trden mbadelenin rnekleri ara drel aklsalla odaklanp odaklan
sndadr. Fransa'da, semboller, ritel madklar; zel bir eylem kuram yeri
ile toplumsal yap arasndaki ilikilere ne genel bir kuram sunduklarn iddia
dayanarak yapsal antropoloji adnda edip etmedikleri.
bir ekol ortaya kmtr. Bu dorultu Gl aklsallk kuramlar, aktrle
da yakndan bildiimiz rneklerden bi rin hedeflerine, ayrca inanlarna ve
risi, Claude Levi-Strauss'un, yerli top bu inanlar temelinde hedeflerine u-
lumunda kz alp vermenin nceden lamak iin yaptklar eylemlere kadar
varolan snflandrma kurallar ile ak geniler ve aklc seim kuramnn,
rabalk dzenini ifade edip simgele- anadamar iktisatta rastlanan tercihler-
tirdiini ngrd iki kutuplu analiz deki tutarllk ve geigenlik gereksi
dir. (Antropolojik literatrn deerlen nimlerinin dayatt versiyonunda r
dirildii ve yararl bir ereveye otur neklenir: Bir kii 2 seeneinin kar
tulduu bir alma iin bkz. M. Har snda 1 seeneini, 3 seeneinin kar
ris, The Rise of Anthropological The snda da 2 seeneini tercih ediyorsa,
ory, 1968). bu durumda 3 seeneinin karsnda 1
Yeniden bltrc mbadele, ver seeneini tercih ediyor olmaldr. Tek
gileri ve devleri belirleyecek ve daha bana zayf aklsallk gereksinimi, ak
sonra yeniden datacak olan bir siyasal trlerin, ya tm bilgilere sahip olma
ynetim merkezini gerektirir. Modern dklar ya da kar karya geldikleri
refah devletinin arkasnda yatan ilke durumlar son derece karmak olduu
de budur, ama sanayi ncesi toplumlar (yani, faydann srekli azami dzeyde
da nadiren de olsa iyiletirici amalar tutulmas ampirik adan olanaksz ha
olan daha yaygn bir sistemdir. Siyasal le geldii) iin tatmin olacaklar ("ye
yeniden blm, genellikle, mallarn terince iyi" saylan bir eylem ynn
ve kaynaklarn piyasa eliyle datlma tercih edecekleri) nermesini ortaya
snn habercisi ya da alternatifi olarak atan Herbert Simon'n snrl rasyo
grlmekle birlikte, Adam Smith'in nellik kuramnda ak bir biimde
zamanndan beri. aydnlanm kiisel resmedilmiti.
kar, piyasadaki dzenlenmemi m Goldthorpe'un ikinci ayrm, ko
badeleyi ve zgr bir toplumu savunan numsaldan ziyade prosedr olarak be
liberallerin kmsedii bir konu hali lirlenen eylemdeki aklsalln ne de
ne geldii de belirtilmelidir. rece vurgulandyla ilgilidir. Piyasa
John Goldthorpe, hem sosyoloji ve nn mant, aktrleri ar derecede k
antropoloji, hem de felsefe ile dier stlayan (-byk lde reaktif- ideal-
sosyal bilimlerdeki aklc seim ku tipik iktisadi insana yol aan) bir fak
ramlarn evreleyen kapsaml ve hzla tr olarak grlebilir. Oysa baz sosyal
byyen literatr inceledii bir de psikologlar, rnein eylemin er
erlendirme metninde, varolan pek ok evesini vurgulayarak aktrn durum
deiik eilimi sralad yararl bir tanmlamasna bal, znel bakmdan
tipoloji ortaya koymutur (bkz. "Rati aklc bir eylem fikrine psikolojik te
onal Action Theory for Sociology", meller gstermeye almlardr.
519
Goldthorpe son olarak, aklc ey
lem kuramlar arasnda, zel bir eylem
kuramndan ziyade genel bir kuram
oluturmay amalamalar lsnde
byk bir deiim olduunu ileri sr
mektedir. ktisat, kendisini, paraya ve
pazara dayal mbadele sistemlerinin
normal koullar ierisinde servet e-
dinmeye ya da maddi ihtiyalar kar
lamaya ynelik eylemleri konu alan,
byk lde ayr bir bilim olarak g
rr. Bundan dolay aklc eylem kura
m da, yaamn ancak bu alan iin ge
erli grlebilecek zel bir kurama d
nmektedir. Oysa dier sosyal bilim
ciler (hatta baz iktisatlar), aklc ey
lem kuramnn deiik versiyonlarnn
genel bir eylem kuramnn temeli ile
vi grebileceini ve bu dorultuda, dar
biimde tanmlanm iktisadi ilemler
asndan olduu kadar ev ii ibl
mnn ya da intihar oranlarnn ak
lanmasnda da yararlanlabileceini
savunmaktadrlar. Becker'in almas
(zellikle bkz. The Economic App
roach to Human Behaviour, 1976), ba
z yazarlarn nitelemesiyle "'iktisadi
emperyalizm"e ynelik bu eilimin; a-
klc eylem kuramn, bireylerin, den
geli bir tercihler kmesi iinde elde e-
decekleri fayday azami dzeye kar
c ve "piyasalaf'dan (para piyasas ya
da dier piyasalar) saladklar azami
kazanlar biriktirici nitelikte grdk
leri tm toplumsal eylemlere uygulama
abalarnn bir rneidir.
Goldthorpe'a baklrsa, aklc ey
lem kuramnn sosyolojiye en iyi hiz
met eden versiyonu, znel bir gzle
bakldnda aklc denilebilecek ve
bylece orta nitelikte aklsallk gerek
sinimlerine sahip olan eyleme gnder
me yapan, esas olarak konumsal anla
mada odaklanan ve sonuta, genel bir
kuramdan ziyade zel bir kuram ortaya
koyan versiyondur. Bununla birlikte
Goldthorpe, belli eylem biimlerinin
mlkiyet
byle bir zel kuramn kapsam dn
da kaldn kabul ettii halde, gerek
tekil eylemin mikrodan makroya gide
rek toplumsal dzenlilikler dourma
sn aklama, gerekse (aklama gc
nn yetersiz kald yerlerde) salt sa
vunucu zel aklamalara sarlmakla
yetinmeyip, ilerlemeci anlamda daha
fazla aratrma yaplmasn zendirme
asndan bakldnda, aklc eylem
yaklamnn dier alternatiflere (rne
in, kltrel geleneklerin, deerlerin
ve normlarn nemini vurgulayan ku
ramlara) kyasla daha ok ey vaat et
tiine de inanan bir sosyologtur.
mfredat (curriculum) Mfredat
program, herhangi bir eitim kuru
munda retilen konular ile derslerden
meydana gelir. Bu program, ilgili ku
rumdan renilecek konularla ilgili o-
larak yaplan resmi bir aklama anla
mn tamaktadr. Britanya'daki o-
kullarda 1988 Eitim Reformu Yasa
s'ndan sonra mfredat programlar
tm lke apnda belirlenmekte ve tm
rencilerin grmesi gereken eitli a-
na konulardan olumaktadr. (Bkz. P.
Wexler, Sociology of the Curriculum,
1991). Ayrca bkz. gizli mfredat.
m l k i y e t (property) Mlkiyet ve
mlkiyet haklar kapitalist toplumlar
asndan merkezi bir nem tar. Her
halde kapitalizm balamnda byk l
de sorgulanmadan kabul ediliyor ol
malar nedeniyle, sosyologlar bu kav
ramlara fazla ilgi gstermemiler; oysa
siyaset felsefecileri ve iktisatlar, ml
kiyetin doas ve kkenleri konusunda
hararetli tartmalar yapmlardr (bkz.
F. Snare, ' T h e Concept of Poverty",
American Philosophical Quarterly, 1972
ile E. G. Furubotn ve S. Pejovitch, "Pro
perty Rights and Economic Theory",
Journal of Economic Literature, 1971).
zel mlkiyetin kkenlerinin muh
temelen en etkili modem aklamas,
mlkiyet
520

John Locke'un doal haklar kuram kar karya koymutur. Muhafaza

dr. Locke'un kuram, mlk sahibi ol krlar mlkiyeti kuaklar arasndaki
mann, bireyin doal evresindeki her bir ortaklk olarak tasavvur ederler ve
eyi kullanma hakkna dayandn, bunun tipik gstergesi, toprak sahibi
ihtiyalarn tatmin edilmesi iin ge zmrenin srekliliidir. Burada toprak
rekli sayldn ve bir insann emek sahibi, statkoya ball salama y
sarfettii her eye (daha sonra kendi kmll altnda mlkiyete (sahip
haline brakmamak kouluyla) sahip olmaktan ziyade) hizmet eden ve by
olmaya hakk bulunduunu ileri srer. lece istikrarl bir toplumsal dzeni
Dolaysyla mlkiyetin adil biimde kollayan bir khyadr.
datlmas lte baldr: ihtiya sko siyasal iktisatlar -John
(arzu da denilebilir), emek harcama Millar, Adam Ferguson ve Adam
(yaratc giriimcilii ierir) ve kulla Smith- mlkiyet ilikileri analizini,
nm (bazlar smr ve birikim olarak snf oluumunu ele alacak ekilde
yorumlamtr). geniletmilerdir. Bu yorum, Kari
Locke'un kuram, mlkiyeti kii *Marx', mlk sahiplii, siyasal tahak
nin "kendi emeiyle birletirdii" bir km ve ideolojik temsiller arasndaki
ey olarak ele aldndan, toplumda az balar vurgulayarak mlkiyetin ne
saydaki ayrcalkl insann ounlu mine dikkat eken ilk sistematik sos
un emeiyle yaratlan art deere el yolojik deerlendirmeyi ortaya koy
koymasnn ne doal ne de adil olduu maya itmitir. Marx'in formlasyonun-
dncesine yol amas temelinde, er da mlkiyet iktidardr ve mlkiyetin
ken dnem modern statkoya kar farkl biimleri, devlet, sivil toplum
(kendisi bu statkoyu savunsa da) po ve ideolojiden oluan styapnn -
tansiyel bir meydan okumadr. Fay zerinde ykseldii "toplumsal varolu
daclk bu meydan okumann karsna, koullar"n tanmlar. Bir sre sonra,
zel mlkiyetin ve yasalarnn fayda mlk sahibi snflarn, ellerinde bulun
dan baka hibir kkeni ya da merui durduklar mlkiyet trlerine ve bunla
yeti bulunmad savn karmtr; rn kullanmna atfettikleri anlama gre
yani mlkiyetin kurallar, deneyimlerin son derece farkllatklarn kabul et
insan mutluluunun artmas asndan mesine karn Max Weber de, "mlk
en faydal olduunu kantlad uzla- sahibi olmann ve olmamann (...) tm
mlarn rndr. rnein David snfsal konumlarn temel zellii ol
Hume, ilk mlkiyet sahibini hakl duumu ileri srmtr.
karan kurallarn, adaletinin kaynan Max Weber'in bu gzlemi, ada
toplumsal deneyimin tarihinden ald sosyolojideki mlkiyet tartmalarnn
n iddia etmitir. Varolan sistem "a- ncelikli konusunu ortaya koymutur.
dil" bir sistemdi, nk insanlarn ihti Bu tartmalar, mlkiyet ideolojileri ile
yalarna net bir ekilde yant veriyordu. mlk sahibi zmrenin toplumsal r
Bu yaklam, sadece mlkiyetin da gtlenmesi hakknda deerlendirmeler
lm zerine bir aklama getirmekle yapmaktan uzaklam, dikkatini ml
kalmayp ayn zamanda varolan mlki kiyetin tketimine, zellikle belirli
yet dalmn hakl gsterdii iin, on mlkiyet eitlerinin (rnein evler, a-
dokuzuncu yzylda klasik liberalizm rabalar ve elbiseler) toplumsal ilikileri
felsefesinin temeli haline gelmitir. ve toplumsal anlamlar farkl yollarla
Bu mlkiyet felsefesine kar mu ekillendirmesi ve toplumsal kimlik
hafazakr tepki, fayda ilkeleri ile gele lerin inasnda nemli bir rol oynama
nek, deneyim ve khyalk ilkelerini sna younlatrmtr.
521 mzakereyle kurulan dzen

Sosyologlarn ou zel mlkiyet fikri; Robert Park'n toplumu at

konusuna ilgi duymutur. Ancak mlk
sahipliinin kapitalist olmayan biim
leri (sembolik mlk sahiplii dahil ol
mak zere) kapsaml olarak antropo
loglar tarafndan incelenmi ve sosyo
loglar son zamanlarda incelemelerini
devlet ya da kolektif mlkiyet ve mira
s kapsayacak ekilde geniletmiler
dir. Bu konuya dair en iyi ksa giri
metni Andrew Reeve'in Property'sidu
(1986). Mlkiyetin maddi ve sembolik
nemi hakknda sosyolojik bir rnek
olay incelemesi iin bkz. Peter Saun
ders, A Nation of Home Owners (1989).
Ayrca bkz. burjuvazi; hediye ilikisi;
kamu mal; kolektif tketim; kula
halkas; zelletirme; tketim sek
trleri; tketim sosyolojisi.
m l k i y e t - d e n e t i m tartmas (ow
nership versus control debate) bkz.
burjuvazi; sermayenin ayrmas
mptellk (addiction) bkz. iki d
knl ve alkolizm; uyuturucular
malar, badamalar ve asimilasyonla
rn birbirini izledii bir ey olarak ni-
telendirii; Everett Hughes'un kurum
sal esneklie ynelik ilgisi. Bununla
birlikte, mzakereyle kurulan dzen te
rimi, en ak biimde Anselm Strauss
ile arkadalarnn yazlarnda (Psychi
atric Ideologies and Institutions, 1963;
daha sonraki kitab Negotiations, 1978)
ifade edilmi ve gelitirilmitir. Strauss
toplumsal dzeni u ekilde resmeder:
"Herhangi bir toplumun, rgtn ye
lerinin onun iin aba gstermek zo
runda olduu bir ey. nk ortak an
lamalar ... her zaman balayc deil
dir ... deerlendirmeler yaplr ... u-
yumlu eylemin (toplumsal dzen) te
melleri sreklilik iinde oluturulmal
dr". Bu kuram, balang, deiim ve
geiciliin; dzenin yerletirilmi ve
balamsal doasnn; belirli g iliki
lerinin heryerdeliinin; toplumsal d
zenlerin durmadan blnmesi ve par
alanmasnn altn izmektedir.

mzakereyle kurulan dzen, d

zenin m z a k e r e edilmesi (nego
tiated order, negotiation of order) B
yk lde sembolik etkileimcilik i-
inde, insanlarn birbirleriyle mzake
re etmesi sreci iinde ve onun aracl
yla beliren toplumsal rgtlenmeyi
betimlemek zere gelitirilen bir ku
ram. Ksmen, etkileimcilerin toplum
sal yapy zmlemek iin kullana
bilecekleri bir araca sahip olmadklar
eletirisine tepki olarak tasarlanmtr-
ve fazlasyla zneldir. Bu kuram, top
lumsal rgtlenmeyi, statik ve eyle-
mi bir kavram olarak deil, toplumsal
aktrlerin aktif baars eklinde be
timleme abasndadr. Bu kuramn
birtakm klasik kaynaklar belirtilebi
lir: George Herbert Mead'in diyalek
tik toplum kavram; Herbert Blumer'-
n yorumlayc sre ve birleik edim
N
N a d e l , Siegfried F r e d e r i c k (1903-
1956) Nadel, Britanya sosyal antro
polojisine, doktorasn yapt Viyana
niversitesi'nde psikoloji ve felsefe
dallarnda edindii birikimle gelmitir.
London School of Economics'de Se-
ligman ile Malinowski'nin gzetimin
de alm ve Bat Afrika'da, byk toplumsal analiz ve eletiri arac haline
lde Nijeryal Nupeler arasnda alan
almas yrtmtr (bkz. A Black mnn erdemini savunmas nedeniyle
Byzantium, 1942 ve Nupe Religion,
1954). Nadel bugn artk ok az oku
nuyor olsa da, herhalde en ok, sos
yoloji, sosyal antropoloji ve psikolojiyi
tek bir analiz erevesinde birbirlerine
balamaya alt kuramsal alma rokrasilerin geliimi ve teknolojik de
laryla hatrlanmaktadr (bkz. The Fo
undations of Social Anthropology, 1942).
Verimli almalarnn doruundayken,
bir anlamyla erken lm, phesiz
kendisinden sonraki kuaklarn sosyal
bilimcilerinin onun almalarna duy
duklar ilginin azalmasna yol amtr.
n a r s i s i z m (narcissism) Gndelik ha
yatta kendini sevme ve egoizmi ifade
etmek amacyla kullanlan bir kavram
dr. Narsisizm kavramnn Ortodoks
psikanalitik kuramdaki anlam ise da
ha tekniktir. Freud'un iddiasna gre,
narsisizm ncelikle, insana bakalarn
sevme yetisini de ieren kendini sev
meyi anlatr. Geliim srecinin bu a-
amas, ayn zamanda kendini sevme
nin ztt olan kendinden nefreti de ie
rir. kincisi narsisizm, insann bir nes
neyi (kiiyi) benliinin bir paras ya
parak kendini tanmlamas ve bylece
kendisini bir bakas ya da bir nesne
sanmasdr. "Narsisistik nesne seimi",
bir insann kendisiyle benzerlii teme
linde o kiiyle zdelemeyi ierir.
Narsisizm kavram Amerikal top
lumsal tarihi Christopher Lasch (The
Culture of Narcissism, 1980 ve The
Minimal Self, 1984) tarafndan, bir
getirilerek geniletilmitir. Aile yaa
siyasal sol iinde yadrganm bir kii
olan Lasch, modern toplumun insanla
rn sevgi ve ballk yetilerini kstek
lediini iddia eder. Modernliin getir
dii toplumsal deiimler (byk b
iimler) ve bunlara bal olarak aile
ilikilerinde grlen deiimler (zel
likle babann evde pek durmay) nar
sisizmin tesine gemeyi gletirmi
tir. Modern toplumdaki egemen kiilik
tr, isel bakmdan gszletirilmi,
abartl bir ekilde kendini sevme ve
kendinden nefret etme ular arasnda
gidip gelen, bu yzden kendine sevgi
sini kuvvetlendirmek iin asalaka i-
likilere ihtiya duyan bir kiiliktir; e-
go geliimindeki noksanlktan dolay
hsran, yetersizlik duygusunu ve g
l duygular tolere edebilmesi mm
kn deildir. Lasch, sala verilen -
nem ve spordaki baardan, 1960'larn
Yeni Sofuna, cinsel zgrlk hareket
lerine ve modern feminizme kadar pek
ok kltrel fenomeni narsisizmin gs
tergeleri olarak sunmutur. Narsisist ki
ilik ounlukla d dnyada baarl
dr, fakat iinde bir boluk hisseder ve
gelecee yatrm yapmak yerine tm
523
dikkatini hayatta kalmaya younlastrr.
N a s y o n a l S o s y a l i z m (National
cialism) bkz. faizm
n a t r a l i z m (naturalism) Sosyoloji ve
ahlk felsefesinde natralizm terimi
nin, sk sk kartrlan, ayr. fakat bir
biriyle ilikili kullanmlar vardr. Na
tralizm ahlk felsefesinde, *Hume'un
"olmas gereken"in "olan"dan tretil-
dii dncesiyle ilgili nl itirazna
kar olarak, ahlki yarglarn olgusal
saptamalardan karsanabilecei (ya da
onlarn bir tr olduklar) tezini anla
tr. Natralizm teriminin sosyolojideki
yaygn kullanm ise, sosyolojinin do
a bilimleriyle ayn anlamda bir bilim
olup olamayacana ve bu dorultuda,
sosyolojinin yntemlerinin doa bi
limlerinin yntemlerine dayanp da
yanmamas gerektiine dair, uzun s
redir devam eden anlamazlktan tre
mitir. Bu anlamdaki natralizm ("me
todolojik natralizm"), sosyolojinin bir
bilim olduu, ya da olabilecei ve do
a bilimlerinin yntemlerinin (deney,
tmevarmsal genelleme, ngr, ista
tistiki analiz, vb.) dorudan veya ana
loji yoluyla sosyologlar tarafndan kul
lanlabilecei grne denk dmek
tedir. te yandan anti-natralistler, ra
dikal biimde farkl olan. edebi eleti
riye, metinsel yoruma ya da konuma
analizine benzeyen bir metodolojik yak
lama gerek olduu grndedirler.
Bu metodolojik tartmada rtk
biimde ierili ey, sosyolojinin (ve
dier insan bilimlerinin) konusunun ni
telii hakkndaki ontolojik anlamaz
lklardr. Genel anlamyla, bu ontolojik
kartlk, insanlarn ve onlarn toplum
sal yaamlarnn doann bir paras,
dier bilimlerin konularyla sreklilik
arz eden bir ey olarak ele alnp aln
mamas, ya da insanlarn radikal bir
sreksizlii, doann dzenindeki ni
teliksel bir istisnay temsil edip etme
neden, nedensel aklama
dikleri noktasndaki bir uyumazlk di
ye nitelendirilebilir. Bu alanda, nat-
So
ralistler ile anti-natralistler arasndaki
uyumazlk ak bir ekilde materya
listler ile idealistler arasndaki uyu
mazlkla rtmektedir. Yine de. sos
yologlarn benimsedii farkl durular
anlaml klmak iin, daha ileri ayrmlar
yaplmas gerekmektedir. Ontolojik
natralistler kendi aralarnda iki geni
gruba ayrlabilir. Sosyolojinin, bir alt-
blm olarak varolan doa bilimlerine
(sosyobiyologlar rneinde, evrimci
biyolojiye) dorudan ilhak ederek bir
bilim haline gelebilecei grn sa
vunanlar (rnein, sosyobiyologlar),
"indirgemeci natralistler" diye adlan
drlabilir. teki ontolojik natralistler
ise, insanlarn ve onlarn toplumsal ya
amlarnn doann paras olduu ko
nusunda srarcdrlar; buna ramen,
dili, kltr, normatif biimde d
zenlenmi toplumsal yaamn karma
k biimlerini ve benzeri olgular ta
nr, bilimsel aratrma iin zel iddia
larla ykl farkl bir gereklik dzeni
("yeni ortaya kan zellikler") kurar
lar. rnein Emile Durkheim, top
lumsal yaamn kendine zg gerek
liini, biyoloji ve psikolojinin olgular
na indirgenemezliini kabul etmi, yi
ne de doa bilimlerinin metodolojisine
gre biimlendirilmi bir metodolojiyi
savunmutur.
neden, nedensel aklama (cause, cau
sal explanation) Uzmanln sz konu
su olmad balamlarda belli bir olayn
7 nedenini sormak, onun olmasna yol a-
an ya da douran eyi aramak anlam
na gelir. Nedensel bir aklama yap
mak, genellikle ondan nce varolan ve
sz konusu olayn onsuz gerekleme
yecei bir olay, koulu ya da durumu
vurgulayarak bu tr sorulan yantla
mak demektir. Daha fazla uzmanln
sz konusu olduu bilimsel ya da fel
sefi balamlarda ise, neden ve nedensel
neden, nedensel aklama
524

aklama kavramlar analitik bir kesin A'y B'nin nedeni olarak saptayabili
lie ulamaya ynelik aralksz abala riz. Fakat nedensel aklamann bu e
rn odak noktasnda yer almtr. Bu kilde duyusal kantlarla saptanabilecek
konudaki Orta a dncesine Aris eylere daraltlmas, bilimsel iddialar
toteles'in "drt neden" retisi ege ile onlarn kantlara bal temelleri ara
mendi. Aristoteles'in drt nedeni un sndaki uurumun altn izmekten ba
lard: hareket ettirici neden (kabaca ka bir ie yaramayacakt. Hume, iyi bi
yukarda ana hatlaryla anlatlan yay lindii gibi, kolay kolay stesinden ge-
gn gre denk dyordu); maddi linemeyen u tmevarm problemini
neden (bir varln doas ya da bile ortaya atmt: Bizim deneyimlerimiz
imi); biimsel neden (biimi ya da de imdiye kadar rastlanan dzenlilik
yaps) ve drdncs, ereksel neden lerin gelecekte de ayn ekilde devam
(amac ya da hedefi). edeceini nasl bilebiliriz? Daha genel
On altnc ve on yedinci yzyllar bir ifadeyle: Snrl kantlarmzdan ha
da gerekleen bilimsel devrimin sa reket ederek, nedensel yasalarda so-
vunucular anti-Aristotelesci polemie mutlanan tmel iddialara uzanan do
yatkndlar. Gittike baarl olan me rulanabilir karmlar nasl yapabili
kanik doa grlerinde, insann mak riz? Hume, bu tr aklc geerliliin
satl etkinliklerini kapsayan alan hari bulunabileceini kabul etmekle yetini
yor gibiydi, fakat ampirist felsefe, Hu
cinde hedefleri ya da amalar temel
me'dan sonra bu problemi zmeyi
alan aklamalara yer yoktu. Gerekten
hedefleyen baarsz giriimlere sahne
de mekanik aklamann daha radikal
olmutur. Yine, tmevarm problemine
savunucular (rnein Thomas Hob
herhangi bir zm bulunmaynca,
bes), bunun kapsamn insann mak
ampirist felsefenin kar-olgusallar,
satl eylemlerini bile iine alacak kadar
bilimsel kestirim ya da bilimsel bilgi
geniletmilerdi. zellikle ampiristler,
lerin yeni teknolojilere uygulanmas i-
gzleme ya da deneye dayal saptamay
in aklc geerlilik sunmadna da i-
la ulalamayan ama varolduu farze-
aret edilmelidir.
dilen varlklar ya da zellikler ere
vesindeki her trl aklama giriimine Fakat, ampirist nedensellik gr
dmanca bir tutum taknyorlard. nn karsna km olan ve imdi
Yalnzca ereksel deil, maddi ve bi yaygn biimde "kapsayc yasa" yak
imsel neden araylar da, hareket etti lam (yani, aklanacak olayn, o tip
rici nedensellie dayal bir aklama teki olaylar baka tipte olaylarla ili-
program lehine terk edilmeliydi. kilendiren bir yasann "kapsamnda
Ampirizm, bilimsel yntemin ba gsterilmesi) diye anlan baka g
at felsefi temsili haline gelmi ve bi lklerden sz edebiliriz. Bunlardan en
limin doasyla ilgili popler grle ak olan, biri dierinin nedeni olma
rin ekillenmesinde zellikle etkili ol d (onu meydana getirmesi ya da ol
mutu. Hareket ettirici nedensellii masn salamas anlamnda) halde d
dzenli bir ba ya da bizim deneyimle- zenli olarak birbiriyle ilikilendirilen
rimizdeki fenomenlerin "srekli ba" olaylardr. Buradaki ba tesadfi ola
olarak deerlendiren ampirist gr, bilir; daha byk bir ihtimalle, bu o-
genellikle on sekizinci yzyl filozofu laylar arasnda daha girift bir nedensel
David Hume'a atfedilmektedir. (B) ba bulunabilir (her ikisinin de imdi
ye kadar saptanmam bir ortak nede
tipindeki olaylardan nce dzenli ola
nin sonular olmalar gibi). Bununla
rak (A) tipindeki olaylar geliyorsa,
525
bantl bir problem, kantlarn iki fe
nomen arasnda dolaysz bir nedensel
ilikiyi gsterdii yerlerde bile, hangi
sinin neden, hangisinin sonu olduu
nun saptanamamas durumudur.
Ampirist nedensellik grnn
baka bir problemi, doayla ilgili de
neyimlerimizin akndaki srekli ba
larn fiilen pek allmadk trden ol
masdr. rnein, ilkbaharda scaklk
arttka tohumlar filiz verir. Fakat bu
her zaman byle olmaz. Ampirist fel
sefeciler bu trde bir probleme, ak
lamay daha karmak hale getirerek
karlk verirler; srekli ban evrensel
bir yasa olarak ifade edilebilmesi iin
eitli koullarn (yeterli nem, gnlerin
uzamas ya da ksalmas, tohumun ge
mite sfrn altnda bir derecede muha
faza edilip edilmedii, vb.) belirtilmesi
gerekebilir. Bu koullarn hangisini
"neden'" olarak adlandracamz, ara
trmann balamna gre deiecektir,
nk verili ya da temeldeki koullar
olarak kabul edilen etkenler de eitli
durumlara gre deiebilir. te yan
dan, tekil bakmdan zorunlu ve birlik
teyken yeterli olan bu koullar listesi
nin karlmas srecinin, sosyal bili
min geni ksm dahil olmak zere pek
ok aratrma alanna uygulanamaya
cak deneysel yntemleri kapsayaca
zellikle vurgulanmaldr. Bu noktada,
ampirist felsefenin etkisi altndaki bi
lim adamlar, genellikle istatistiki ili
kilerin analizini devreye sokarak, de
ney yapmann yerine konacak yntem
ler tasarlamlardr.
Ampirist nedensellik grnn
baka bir gl de, onun bilim a-
damlarnn aklamalar bulma peinde
koarken yaptklarn zannettikleri e
yin geni ve nemli bir ksmn yete
rince temsil etmemesidir. rnein, to
humlarn filizlenmesini ynlendirdii
gzlenmi olan dzenlilikler, tohumla
rn filiz vermesiyle ilgili bilimsel bir a-
neden, nedensel aklama
ratrmann ancak balang noktasn
oluturabilir. Bu aratrma, rnein, bi
zi tohumun isel yapsna, dokularna
ve hcre yapsna, byme hormonla
rnn salglarn dzenleyen genetik me
kanizmalara ve onlarn ekirdek hcre
zerindeki eyleminin biyokimyasna
gtrecektir. Modem bilimin byk
kavramsal yeniliklerinin ou (yere
kimi, atom kuram, doal ayklanma,
kuantum mekanii, vb.), gzlemlene
bilir dzenlilikleri aklayan ifade edi
ci temel mekanizmalardan oluur. Bu
yzden maddi ve formel nedenler, am
pirist retoriin tersine, bilimde nemli
rol oynamaya devam ederler. Bu nok
tada modern dnemin anti-ampirist fel
sefecilerinin ou gr birlii iinde
dir, yalnz gerekiler ile uzlamclar
belli bir durumun yorumlanmas konu
sunda farkl dnmektedirler. Realist
ler bilimin baarlarna sayg gsterme
eiliminde olmakla birlikte, nedensel
aklamann rasyonalitesine ampiristle-
rin saptamalarndan daha uygun ak
lamalar getirmeye alrlarken; uzla-
mclarn eilimi, bir yanda kantlara
bal temel ile br yanda bilimin ce
sur ve speklatif iddialar arasndaki
uurumu, bilimsel bilgilere-iddialara
daha kukuyla yaklaan, bunlar top-
lumsal-kltrel adan greli ya da ka
zanlm haklarn ekillendirdii eyler
olarak gren bir grn temelleri ek
linde yorumlama ynndedir.
nsan bilimlerinde, ampirizmin fel
sefi etkisi zellikle Britanya'da ve A-
merika Birleik Devletleri'nde gerek
ten ok glyd. Deneysel yntemin
genel bir yarar grlmeyince, neden
sel aklama araylar byk apl veri
kmelerinin istatistiki analizi biimine
brnmeye balamtr. Veri toplama
ve analizi yntemleri son derece sofis
tike olmakla birlikte, yaygn biimde
kullanlan nedensellik kavramlarnn,
ampirist kapsayc yasa modelinin genel
nedensel modelleme
526

snrlamalarndan hl zarar grd modeller ilkesini anlamann daha basit

iddia edilebilir. Fakat baz evreler, bir yolu ise. onlar bir kmedeki her
sosyal bilimlerin kendine zg konula deikenler iftinin ilikilerinde etki
rna uymad dncesiyle bu yn nin varl, gstergesi ve yn hakkn
temleri de eletirmilerdir. nsann top daki hipotezler olarak dnmektir. Bu
lumsal eylemi amaldr ve simgesel ilikiler genellikle, aadaki basit r
bir anlamla ykldr. Bu, Aristotelesi nekte grlecei zere, diyagramlar ya
ereksel nedenlerin modern bilimsel da ak grafiklerinde gsterilir.
yntemin ilerlemesiyle ortadan kay
bolmad (ve bu eletirilere gre kay Y
bolmamas da gereken) artakalm bir fi \
ilgi alandr. Kkleri tarihsel olarak X > T
Alman neo-Kantlk akmnda bulu
nan eitli yorumlayc sosyoloji ve ncelenen sadece deikenin
antropoloji gelenekleri de bu gr bulunduu zamanlarda bile, bu dei
benimsemilerdir. Yorumlayclk, da kenlerin ilikileriyle ilgili birok farkl
ha ar biimleriyle, toplumsal iletii model kurulabilir. Bu nedenle, mm
mi yorumlayc bir adan anlamay kn olan tm farkl modelleri aratr
hedefleyen kalitatif yntemlerden yana mak, verilerin analizinde ve sosyolojik
karak, nedensel aklamann ve dola kuram ampirik aratrmayla ilikilen-
dirmekte nemli bir admdr.
ysyla kantitatif yntemlerin sosyal
bilimlere uygulanabilirliini reddeder. Nedensel modeller oklu nedensel
Ayrca bkz. ardklk analizi; ba lik fikrini, yani, belli bir sonucun bir
ml deiken; bamsz deiken; den ok nedeni olabilecei dncesini
gerekilik; nedensel modelleme; uz- barndrr. rnein, bir insann oy kul
lamclk; yorum. lanmas toplumsal snfla, yala, cinsi
yetle, etnik kkenle, vb. ilikili olabi
nedensel m o d e l l e m e (causal mo lir. Dahas, bamsz ya da aklayc
delling) Nedensel bir model, gerek deikenlerin bir ksm da birbiriyle i-
dnya dinamiinin soyut bir niceliksel lintili olabilir. rnein, etnik kken ile
(kantitatif) temsilidir. Dolaysyla ne snf birbiriyle ilintili olabilir ve byle
densel bir modelde, bir dizi baka de ce etnik kken, kullanlan oyu (ekil
iken arasnda nedensel ilikilerle ba 6'da gsterildii gibi) hem dolaysz
ka ilikilerin saptanmaya alldn hem dolayl biimde etkileyebilir. Bu
grrz. Nedensel modellemenin en i- rnek, ayrca, bu tr modeller hakkn
yi bilinen biimi, ilk olarak genetikle da, verilerin toplanmasndan nce d
gelitirilip, !960'! yllarda Otis Dud nmenin nemini ortaya koyacaktr.
ley Duncan gibi Amerikal sosyologlar Meseleyi bu ekilde kuramlatrmak
tarafndan da benimsenen * izlek anali bize modelimizi snamak iin hangi
zidir. Nedensel modelleme byk l verileri toplamamz gerektiini de gs
de *anket aratrmasyla birlikte an terir. Szgelimi, cinsiyet oy kullanma
lr (bkz. H.M. Blalock'un klasik metni. zerinde pozitif ya da negatif bir etki
Causal Inferences in Nonexperimental yapar m? Soruna bu adan bakmak
Research, 1964). tuhaf grnse bile, (diyelim) kadn ol
mann bir insann Cumhuriyetilere oy
Nedensel modeller, znde, verme ihtimalini arttrp arttrmadm
z=b,x+b y biimindeki yapsal denk
2
soracak olursak, bu ihtimalin daha
lemlere dayanr ve regresyon teknik fazla olmasnn ilikiye pozitif, daha az
leri kullanlarak analiz edilir. Nedensel
527
olmasnn ise negatif bir boyut kataca
n grebiliriz. Ayn ekilde, yan, s
nfsal konumun veya cinsiyetin oy kul
lanmadaki etkisinin daha nemli olup
olmad trnden sorular sorabiliriz.
Nedensel analiz, yan, snfsal konu
mun ve cinsiyetin oy kullanma zerin
deki birleik etkisini de gsterebilecek
tir. Demek ki, oy kullanmadaki varyan-
sn ne kadarnn dier deikenle ak
landn syleyebilecek durumdayz.
(DOLAYLI ETK)
Toplumsal snf
kken
(DORUDAN ETK)
E K L 6: Etnik kkenin oy kullanma davra
n zerindeki farazi dolaysz ve dolayl (s
nf araclyla) etkilerini gsteren diyagram
En iyi haliyle nedensel modeller,
genellikle bir baml deikendeki
varyansn ancak bir ksmn (genellikle
yzde 20-30'unu amayan bir ksmn)
aklayabilirler. nk, insanlarn na
sl oy kullanacaklarn etkileyen, cinsi
yetin, yan ve snfsal konumun dn
da bir sr toplumsal etken daha var
dr. Dikkat ekilmesi gereken baka bir
nemli nokta, nedensel modelin bir hi
yerariyi varsayddr (ya, cinsiyet
ve snfsal konum belli bir ekilde oy
kullanmaya neden olur, ama oy kul
lanma eylemi herhangi bir ekilde ya.
cinsiyeti ve toplumsal konumu etkile
mez). Son olarak, nedensel modellerin,
bir deikene baka nedenlerin etkisi
nin yol atn kantlamad da belir
tilmelidir. Modelin yapabilecei ey.
bu durumun verilerle uyuup uyuma
dn, eer uyuuyorsa nedensel etki
lerin arlnn ne kadar olduunu
gstermekten daha teye gitmez.
neo-Kantlk
Herbert Asher'in Causal Model
ling'] (2. basm, 1990) nedensel mo
dellerin mant ile aralarna ksa -
ama olduka teknik- bir giri metni
niteliindedir. Ayrca bkz. ok dei
kenli analiz; ok dzeyli modeller.
n e f r e t s u l a r (hate crimes) Aznlk
gruplarn hedef alp anti-ayrmclk
yasalarn ihlal eden ve rk, dinsel ya
da cinsel nyarglarla ilenen sular.
Nefret sulan genellikle kadnlara, Ya
hudilere, Siyahlara veya ecinsellere
ynelik iddet eylemlerinden oluur
(bkz. C M . Herek ve K.T. Berrill, Hate
Crimes, 1992). 1980'li yllarda kar
lan yasalar nefret sular fikri eksenin
de gelitirilmiti.
oy
negatif k o r e l a s y o n (negative corre
lation) bkz. korelasyon
neo-Darwincilik (neo-Darwinism)
bkz. Darwincilik; gen
neo-emperyalizm (neo-emperialism)
bkz. yeni smrgecilik
neo-Kantlk (neo-Kantianisn) Al
man idealist geleneinin ardndan, on
dokuzuncu yzyl ortas Almanyas'n-
da bilimsel materyalist dnya gr
lerinin poplerliinin artmas, entelek
tel ve kltrel direniin neo-Kantlk
biimini almasna yol amtr. Neo-
Kantlk hareketinin olduka eitli
kollar vard ve 1860 sonras Alman
ya'da insani bilimler ile sosyal bilimle
ri derinden etkilemiti. Felsefe tarihisi
Kuno Fischer, 1860'da "Kant'a dn"
ars yapm ve bu ar (Friedrich
Albert Lange, Heinrich Rickert, Wil-
helm VVindleband ve Wilhelm Dilt-
hey dahil olmak zere) Almanya'nn
nde gelen pek ok entelektelinde o-
lumlu bir yank bulmutu. Neo-Kant
lk, genel siyasal ve kltrel nemi
erevesinde, devrimci sosyalizmle
ilikili olan materyalizme kar lml,
neo-klasik iktisat
tutucu bir dmanl yanstrken, ma ler) insani, tarihsel bilimlerin doa bi
teryalist Ernst Hasckel'in ban ekti
i ve gittike tehlikeli bir hal alan Al
man Sosyal Darwinci hareketin rkl
na kar da liberal-hmanist bir dire
nii ieriyordu.
Daha dar bir adan bakldnda,
neo-Kantlar, doa bilimlerinin yn
temlerinin insani bilimler ile sosyal
bilimlere tanmasna kar bir siper
kazmaya uramaktaydlar. Kant'n
eletirel felsefesi (neo-Kantlarn e
itli yorumlar erevesinde) bu proje
ye iki adan kaynak sunmutur. Birin
cisi, Kant'taki, alglanabilir ve bundan
dolay bilinebilir olan dnya "gr
nmleri" ile ahlk, zgrlk, estetik ve
benliin btnl iinde, nceden kcs), ana felsefi ynelimlerini, tpk
bulunduu varsaylan bir "kendinde
eyler" dnyas arasndaki ikilik, doa
bilimleri ile "insani", "kltrel" ya da
"tarihsel" bilimler arasndaki radikal
ayrm hakl karmaya yarayabilirdi.
Bu ayrm bazen, iki disiplin kompleksi
arasnda temel konularndaki kkl
farkllklar zerinden, bazen de (Rick-
ert'in almalarnda grlecei zere) nomics) Bir akademik disiplin olarak
iki alana ynk ilgimizin zgn ka
rakteri zerinden yaplmtr. kinci ay naklara alternatif kullanmlar amacyla
rma gre, doa bilimlerine duyduu
muz ilgi, evrensel yasalarn rnei ol
duklar srece deneyim nesnelerine
dnktr. Oysa kltrel alandaki ilgi
miz, zellikle deerlerle ilikileri er
evesinde anlaml ifadelere yneliktir.
Dahas, kltrel bilimlerin nesnelerinin
anlam yaplar olarak kendine zg bir
karakter tamalar, doa bilimlerinin
yntemlerinde tipik olarak grlen du
yusal algya indirgenemeyen bir ken
dine zg anlama (Verstehen) biimine
ihtiya gstermektedir.
Kant' neo-Kantlarn gznde -
nemli klan ikinci olgu felsefi ynte
midir. Neo-Kantlar (ve Dilthey gibi,
neo-Kantlarn ilgi alanlarnn ounu
paylamakla birlikte, tam anlamyla
onlardan biri olmayan dier dnr
528
limleri karsndaki zerkliini sala
maya almann yan sra, Kant'n do
a bilimlerine ilikin felsefi savunma
sn, insani, tarihsel ve kltrel ifadele
rin nesnel bilgisi iin gerekli kavram
sal ve metodolojik koullarn bir anali
ziyle benzetirme abas iinde olmu
lardr. Neo-Kantlk, en nemli tem
silcileri arasnda Georg Simmel ile
Max *Weber'in bulunduu Alman yo
rumlayc sosyolojisinin felsefi ve me
todolojik temellerinin oluumunda da
bir hayli etkili olmutur. Daha sonrala
r. Bat Marksizminin kendine zg
yirminci yzyl gelenei iindeki nde
gelen simalar (rnein, Gyrgy Lu-
Fransz sosyolog Emile Durkheim ve
kltrel antropolojinin nde gelen kii
lerinden Franz Boas gibi neo-Kant-
lktan tretmilerdir. Ayrca bkz. Geis-
teswissenschaften ve Natunvissensc-
haften.
n e o - k l a s i k i k t i s a t (neo-classic eco
iktisat, ok byk arlkla, kt kay
ve pazar fiyatlar araclyla el kon
masn inceleyen bir daldr. Modern
iktisattaki egemen paradigma, on do
kuzuncu yzyl sonlarnda Leon Wal-
ras, William Stanley Jevons ve Alfred
Marshall'n ncln yapt marji-
nalist devrim sonrasnda gelien neo-
klasik kuramdr. Bu kurama gre fiyat
lar, marjinal fayda (tketiciler iin)
ve marjinal verimlilik (retim faktrle
ri iin) tarafndan belirlenir. Neo-kla
sik kuramlar, kusursuz bilgi, hareket
zgrl, bireysel seim, optimizasyon
ve aklc karar alma koullarnn varol
duunu ngren, mikro dzeydeki (a-
ile. firma) basit davransal modeller
zerine kuruludur ve bu modellerin
temel koullar, zel teebbs, tketici
egemenlii ve piyasay dengeleyici
529
fjvatlardr. Bireysel davran zerinde
ki kurumsal etkiler, d mdahaleyle
oluan verili zellikler diye tanmlan
mtr ve ana davransal modelin bir
parasn oluturmazlar. Ancak son za
manlarda, kurumsal kurallar ereve
sindeki bireysel davranlar aklamak
zere *oyun-kuramsal yaklamlar ge
litirildii gzlenmektedir.
Modern iktisat kuramndaki yeni
bir gelime ABD'de gndeme gelmi
tir. "Siyasal iktisat" adyla tannan bu
yeni akmn, ayn adlandrmann daha
yaygn biimde kullanld radikal ya
da Marksist versiyonlaryla hibir ilgi
si yoktur. Siyasal iktisat literatr,
neo-klasik ilkeleri iktisat d alanlara
uyarlar (kamu politikasnn, ekonomik
kar gruplarnn siyasal basklaryla ya
pa y bi i mde retilen ktlklara -"rant
lar"- odaklanmas buna bir rnktir).
neo-liberalizm (neo-liberalism)
1980'lerde olduka etkinleen ve kla
sik liberalizmin (yzeysel) bir yeni
den deerlendirilmesi ve (olduka zen
gin) bir yeniden ne srlne dayal,
gevek bir fikirler btn. En nemli
neo-liberaller. liberteryanlar ile bire
yin "baskc devlet" karsndaki hak
larnn hararetli savunuculardr. Neo-
liberalizmin nde gelen isimleri Milton
Friedman, Friedrich Hayek ve Robert
Nozick'tir. Bu isimlerden anlalabile
cei gibi. neo-liberalizm iktisatta ve
siyaset biliminde, sosyolojiye kyasla
daha byk bir etki yapmtr.
n e o - M a r k s i z m (neo-Marxism) Kari
*Marx ve Friedrich Engels'in fikirle
rine dayanan, fakat bunlar, genellikle
dier entelektel geleneklerden (rne
in, eletirel kuramda olduu gibi psi
kanalizden. Erik Olin Wright'in eli
kili snfsal konumlar kuramndaki gibi
Weberyan sosyolojiden veya eletirel
kriminolojideki* gibi anarizmden) al
d unsurlarla deitiren ya da aan
neo-pozitivizm
toplum kuramlarna ya da sosyolojik
zmleme ekollerine atfedilen bir terim.
neo-pozitivizm (neo-positivism) Yir
minci yzyln balarndaki Amerikan
sosyolojisi iinde yer alp, lmleme,
davranlk ve pozitivist epistemo
loji temalaryla birlikte ele alnan bir
hareket. Neo-pozitivizmin balca sa
vunucular Franklin H. Giddings ve
George A. Lundberg olmakla birlikte,
George K. Zipf gibi yazarlarn mate
matiksel sosyolojisi de neo-pozitivist
kuram erevesinde bir gelime sayla
bilir.
Giddings, Studies in the Theory of
Human Society (1922) adl kitabnda,
davranl savunan bir yaklam ser
gilerken unu iddia etmektedir: "Psi
koloji deneysel ve nesnel bir hal alm;
refleks ile koullanmay birbirinden a-
yrmtr." Giddings ayrca, "sosyolo
j i n i n ] yntem asndan istatistiki bir
bilim" olduunu ve "herhangi bir eyin
doru ve eksiksiz bir aklamasnn, o-
nun lmn de iermesi gerektiini"
srarla savunmutur. Lundberg de ben
zer biimde, sosyolojinin doa bilimle
rinden hareketle biimlendirilebilece-
ini ve toplumsal konumlar iindeki
insanlarn davranlarn, duygulara,
amalara, gdlere, deerlere ve is
teklere (bunlar "sosyal bilimlerin flo-
jistonu [simyaclarn yanma olaynn
esas kabul ettikleri yanc madde -
.n.j" diye tanmlamtr) gnderme
yapmadan gzlemlemesi gerektiini
ileri srmtr. Giddings gibi Lund-
'berg de, bilimin, ikisi de "kantitatif
ifadelef'e ihtiya duyan kesin tanmlar
ve genellemelere ilgi duyduu kan
sndadr. Bu balamda tutum lekle
rinin nemini vurgulam ve -daha
nceki pozitivistlerle ortak biimde-
bilimin deer ifadelerini formle ede
medii, sosyolojinin bu kalp ere
vesinde bir bilim olmas gerektiinde
srar etmitir.
Nesne likileri Kuram
Neo-pozitivizm, Amerikan sosyo
lojisinin geliimi zerinde uzun sreli
bir etki yapmtr. Bu durum herhalde
en iyi, matematiksel sosyolojinin ge
dnemlerinde grlr. Richard M. E-
merson'n matematiksel kuramla m
badele kuramn btnletirme abalar
(J. Berger vd., Sociological Theories in
Progress, 1972 iinde) buna bir r
nektir. Ayrca, bilimsel kuramn en -
nemli ltnn test edilebilirlik oldu
unu ve yalnzca matematiksel biim
de formle edilmi bir kuramn ampi
rik bakmdan test edilebileceini sa
vunmaya devam eden sosyologlar (r
nein bkz. J. Gibbs. Sociological The
ory of Construction, 1972) vardr.
N e s n e likileri K u r a m (Object
Relations Theory) Sigmund Freud'un
formle ediinden beri, psikanalitik
kuram ok sayda ayr dnce okulu
eklinde gelimitir. Bu dnce okul
larndan birisi, kken itibariyle (baka
isimlerin de katks olmakla birlikte)
W.R.D. Fairbairn ve D.W. *Winni-
cott'un isimleriyle birlikte anlan, ayr
ca Melanie Klein'n almalarndan
da fazlasyla etkilenmi Nesne likile
ri Kuram'dr. Nesne likileri Kuram
aslnda, bireylerin dier bireylerle ili
kileri iinde ekillendiini ve bakala
ryla ba kurmaya altn kabul et gelerin hem iyi hem kt unsurlar
tii iin, psikolojik geliim konusunda
daha nceki Freudyen aklamalardan
ok daha toplumsal bir gr sunmak
tadr. Bu kuram, Freud'un ocuk geli
iminin libidinal aamalar grnn iki resim ve bir boluktan ibarettir.
yerine, gerek insanlarn bebeklikten
itibaren yaadklar deneyimlerin yan
smalarnn, baka bir deyile isel
"nesnelerin oluumu srecine daya
nan derece derece benlik farkllama
sn vurgular. "Nesne" terimi burada,
bir znenin youn duygusal iliki iin
de olduu kii veya kiileri (ya da i
temsilcilerini) belirtir. Bu kurama g
re, kiinin daha sonraki ilikilerinin
530
erevesi ve ieriini de balangtaki
bu deneyimler ekillendirecektir.
Nesne likileri Kuram'nn temel
savlarndan birisi, bebeklerin asl ola
rak annelerine bal olduklardr. Fe
minist kuramclar anneliin merkezi
rolne dair bu vurgudan holanmlar
ve toplumsal cinsiyet farkllnn ne
densel aklamasn gelitirirken bu
yorumdan yararlanmlardr. Bir iddia
ya gre, toplumsal cinsiyet farkllkla
rnn kayna, erkek ve kz ocuklarn
anneden ayrlmak iin ayr modellerle
mcadele etmelerine dayal geliim s
recidir. rnein Nancy Chodorow The
Reproduction of Mothering 'de (1978),
kiiliin, hem isel drtler hem de
baka insanlar veya "nesneler'le ili
kiler erevesinde gelitiini anlatr.
N e s n e likileri Testi (Object Rela
tions Test -ORT)) 1950'lerde Lond-
ra'daki Tavistock Klinii'nde geliti
rilen ve Melanie Klein'n psikanalitik
kuramlarna dayanan bir yanstma
testi. Klein ocuklarn, haz, ac ve yok
sunluk durumlaryla ilikilendirdikleri
bir kiinin imgelerinden hareketle ken
dilerine "iyi nesneler" ve "kt nesne
ler" gzyle baktklarn ileri srm
tr. Normal bir geliim sergileyen her
ocuk, zamanla, sz konusu ayr im
kapsayan tek bir nesnenin iinde eridi
ini grecektir. Nesne likileri Testi,
belirsiz ekiller ieren bir, iki, . ya
da daha ok sayda gruptan oluan on
Denekler bu resimlerde neler grdk
lerine dayanarak bir hikye kurarlar.
Deneklerin kurduklar bu hikyelerin,
bilinli ve bilinsiz kiilik dinamikle
rini gsterdii varsaylr.
nesnel, nesnellik (objective, objec
tivity) Nesnellik kavram, sosyolojiyi
gerekten ya da potansiyel olarak
bir bilim olarak grenler ile baka bir
531 nevrotik anksiyete

entelektel etkinlik (metinsel yorum, tarafszl yanstmas nedeniyle uygun

kiileraras diyalogun sempatiyle y grlmeyebilir veya sosyologun nne
rtlmesi ya da psikanalist koltuunda geilemeyen toplumsal ve siyasal ba
benliin arndrlmas mcadelesi gibi) llklar sonucunda eriilemez bir ey
modelini savunanlar arasndaki tart grlebilir. Metodolojik nesnellik de
mada nemli bir silahtr. Nesnel teri benzer temellerde, ama ayrca, bam
mi, bilimsel bir aratrmacya atfedilen sz metodolojik nedenlerden tr red
bir zihinsel tutumu anlatabilir: tarafsz, dedilebilir. rnein, aratrmac ve a-
nyargsz, kantlanabilecek her eye ratrmann znesi sz konusu oldu
ak olan bir aratrmac tipi. te yan unda, yalnzca ortak deerlerin da
dan, nesnel terimi, kullanlan bir ara vurumunun ya da ortak etkinliin, ge
trma yntemi ya da aratrma sonula reksinim duyulan zneler aras anla
r iin de kullanlabilir. Sosyolojik yn malar salayabilecei ileri srlebilir.
tem derslerinde retilen bilgilerin o Sosyolojik aratrma sonulanndaki
u, aratrmalar kantn toplanmas ve nesnellik, ontolojik temelde (toplum
yorumlanmasnda etkili olabilen yanl
sal eylem ve ilikiler, nesnel analize
tutumlardan (tesadfi rnekleme, de
uygun olmayan anlamlar tarafndan
netim elerinin kullanlmas, anketle
kurulur; iradi eylemliliin zel nitelik
rin baka ifadelerle ynlendirilmesi ve
lerinden dolay insann toplumsal yaa
yanllklar ortadan kaldrp nesnellii
mnn kkl biimde nceden tahmin
salamay amalayan baka yntemler)
edilemezlii, vb.) ya da epistemolojik
korumak zere tasarlanm prosedr
phecilik veya greciliin eitli bi
lerdir. Bilimsel nesnellik ruhuna uygun
imlerinden treyen temeller zerinde
olan ve bu tr yntemleri zenle kulla
reddedilebilir.
nan incelemeler, kendi inceleme nes
nelerini temsil edici nitelikteki baka Nesnelliin reddi (dzenleyici bir
balamlarda da, aslnda znel istek ve ideal olarak bile) sosyolojide olduka
nyarglarn yanstan almalar yap yaygndr, fakat birtakm itirazlarla
m olmaktan ziyade, hakl olarak nes karlamaktadr. Pragmatik zorluun
nel denilebilecek sonulara ulatklar aka grlen kaynaklarndan birisi u
n iddia edebilmelidir. ekilde ifade edilebilir: Sosyologlarn
en iyi ihtimalle yapabildikleri ey, z
Sosyolojik aratrmada bilimsel nel nyarglarna ve yanllklarna uy
ynteme kar kanlar, tutum, yntem gun hazrlklar sunmaktan teye gitme
ya da sonuta nesnelliin ya ulala yecekse, o zaman insanlar neden onlar
maz bir hedef olduunu, ya da sosyo dinlesinler ya da sosyolojik aratrma
lojiye uygun dmediini ileri srerler. lar iin byk miktarda paralar harca
Byle dnmelerinin nedeni, sosyo snlar?
lojiye (ve dier sosyal bilimlere) atfe
dilen zel niteliklerin ya da nesnelliin n e v r o t i k a n k s i y e t e (neurotic anxiety)
("sz-merkezcilik'"in baz radikal fe Tedavi gerektirecek derecede iddetli
minist eletirilerinde grld gibi)
anksiyete; yani, patolojik, normal ol
doa bilimleri dahil olmak zere her
mayan bir durum iin kullanlan bir
trl aratrma asndan yeterli ve ula
kavram. Psikiyatrik snflandrmalar,
labilir bir standart kabul edilmemesi
anksiyetenin yaylabilir bir bozukluk
olabilir.
olduunu, panik-ataklar ierebileceini
Aratrmacnn sergiledii bir tu
ve gerek bir tehlikeyle ilikilendirile-
tum olarak nesnellik, insanlarca ahlki
v mediini saptamlardr.
e siyasal bakmdan ayplanacak bir
nevrotik depresyon
n e v r o t i k d e p r e s y o n (neurotic dep
ression) Tepkisel depresyon iin kul
lanlan deiik bir ifade biimi. Nev
rotik depresyon ounlukla daha ciddi
psikotik ve ikaynakl depresyonlarla
kartlk iindedir. Yalnz bugn artk
bu ayrma da kar kldn belirt
mek gerekir. Kayg, sulugzllk,
gndzlere oranla geceleri kendini da
ha kt hissetme ve karar almada zor
luk ekme, nevrotik depresyonun tipik
rnekleri saylmaktadr. Psikotik dep
resyonun semptomlar olarak deer
lendirilen sanrlar, sabuklamalar, k
krtlma, gerilik ve erken uyanma ge
nelde nevrotik depresyonda grlmez.
Ayrca bkz. depresyon.
n e v r o z (neurosis) Nevroz, balangta
sinir bozukluunu ifade eden bir kav
ramken, daha sonra Sigmund *Freud
bu kavram "gerek"' ve "psiko-nev-
rozlar" (ikincisinin psikolojik kkenle
ri vardr) biiminde ayrmtr. Gn
mzde nevroz terimi. Freud'un dn
d anlamda kullanlmaktadr. Arala
rndaki fark gstermek amacyla sk
sk psikozlarla karlatrlan nevroz
lar, ar korku (fobi) ya da anksiyete
gibi gereklie kar verilen abartl
tepkileri ierir ve daha az tehlikeli sa
ylr. DSM-III gibi baz psikiyatrik
snflandrmalar, etiolojik ierimlerin-
den dolay nevroz kavramn kullan
maktan saknrlar. Nevrotiklik bazen
olduka nemli bir kiilik boyutu ola
rak tanmlanmaktadr. Ayrca bkz. akl
hastal; depresyon.
N i e t z s c h e , F r i e d r i c h (1844-1900)
Alman filozof. Modern an putkrc-
larnn (en by deilse bile) b
ykleri arasnda yer alan Nietzsche,
Nazizmden postmodernizme kadar
uzanan eitli fenomenlerin habercisi
saylmtr. Nietzsche esas olarak, kendi
dncelerini bakalarnn dnceleri
ni sorguladklar gibi sorgulayamayan
532
felsefeci ve bilim adamlar arasndaki
dnmsellik eksiklii (bkz. etnome-
todoloji) nedeniyle hakszla uram;
kendisine kar gelitirilen bu tepki
yznden, modern Bat toplumlarnn
szde aklcl, bilimcilii ve h
manizmine pheyle yaklamtr. Nie
tzsche bunlar karsnda, bireycilik
kendine gven, rekabet ve elitizm fi
kirlerini savunmutur. Nietzsche'nin
dncesi konusunda bugne kadar s
regelen anlamazlk nedenlerini ve
kendi kendisini sorgulaynn sonula
rn zetleyen terim, "nihilizm",
"g istemi" ve "st-insan"dr. Onun
eserlerinden etkilendiklerini ifade e-
denler arasnda Max *Weber ve Mic
hel Foucault'nun isimlerini sayabili
riz. Nietzsche'nin yazd kitaplarn
ou modern dile aktarlmtr. En ok
bilinen eserleri arasnda en Bilim
(The Gay Science, 1882), Byle Buyur
du Zerdt (Thus Spoke Zaralhustra,
1883-1892), yinin ve Ktnn tesin
de (Beyond Good and Evil, 1886),
Ahlkn Soykt zerine (On the
Genealogy of Morals, 1887) ve Ecce
Homo (19081l saylabilir.
nirengi ( g e n l e m e ) (triangulation)
Genelde, bir soruna ya da bir temaya
eilen aratrmalarda, en az , ama
tercihen daha fazla sayda inceleme,
kuramsal perspektif, aratrmac ve ve
ri kmesinden yararlanmay; zelde i-
se, salam aratrma sonularna ula
mak iin mikro ve marko dzeydeki a-
ratrmalar birletirerek, bunlarn bir
birlerini tamamlamas ve dorulamas
amacyla kullanmay gsteren bir te
rim. Bu yaklam en kapsaml biimde
uygulayan kii Norman K. Denzin'dir.
n o k t a s e r p i t i r m e g r a f i k l e r i (scat
ter diagrams) Nokta serpitirme gra
fikleri, tek tek her birimin grafik ze
rinde iaretlenmesiyle elde edilen ve
deiken iftleri arasndaki ilikinin
533
iki boyutlu temsillerini ifade eden di
yagramlardr (aada farazi bir rnek
verilmitir). Buna gre diyagram, r-
neklemdeki her durum iin iki dei
kenin kesitii noktalar temsil eder.
Nokta serpitirme diyagramlar, ista
tistiksel bilgisayar program paketleri
nin ou tarafndan retilebilmektedir.
kili bir ilikinin, adan kolay ve
grsel bir biimde temsil edilmesine
olanak tanr: ilikinin dorusal olup
olmadn, pozitif ya da negatif oldu
unu ve iliki kuvvetini gsterir. Ko
relasyon fikrinin anlalmasna da kat
kda bulunabilir, ama sosyolojik ana
lizlerin yaynlanan sonularnda yeni
den aktarlmalarna ok ender rastlanr.
n o m i n a l l m , n o m i n a l veriler
(nominal measurement, nominal data)
bkz. lm
n o m i n a l i z m , felsefi (nominalism,
philosophical) bkz. gerekilik; Tarde,
Gabriel
nomotetik yaklam (nomothetic) bkz
idiografk-nomotetik yaklamlar
50
45
S 40
(d
3 5
I
1 30
f 25
I 20
1 5
S"
o
10
5
0 0 1 2
niversite eitimi yllar
E K L 7: Eilime gre gelir dalmn gsteren bir nokta
serpitirme grafii
norm, toplumsal norm, normatif
norm, toplumsal norm, normatif
(norm, social norm, normative) Norm
sosyolojide, kltrel adan arzu edilir
ve uygun olarak deerlendirilen davra
nlar akla getiren ortak bir davran
beklentisidir. Normlar, buyurgan olma
zellikleriyle kurallara ve dzenleme
lere benzerler, fakat normda kurallarn
resmi stats yoktur. Doru davran
bazen normatif diye deerlendirilen
davrantan farkl olabilir ve bu davra
n eer varolan normlara gre yargla
nrsa sapkn saylabilir. Dolaysyla
norm kavram, toplumsal dzenleme,
toplumsal denetim ve baat sosyolo
jik problem olan toplumsal dzenle
ok yakndan ilikilidir. Hangi davra
nlarn normatif etiketini tad d
ncesi, verili durum ve toplumsal et
kileimi sosyolojik adan anlayabil
mekte son derece nemlidir. te yan
dan, norm ve normatif terimleri, ista
tistiki anlamda, davran veya baka
bir fenomenle ilgili ortak ya da tipik
eyleri anlatmak iin kullanlmaktadr.
Sosyolojik bir kavram olarak norm,
ounlukla bir toplumsal konuma
; Bu mek drt
! yllk yksek
! renimi kapsar
3 4 5
normal bilim
balanm normlar kmesi eklinde ta
nmlanan sosyolojik *rol kavramyla
yakndan balantldr. Her ne kadar i-
ki kavram da ilevsel sosyolojinin, -
zellikle Talcott Parsons'n toplumsal
dzeni kuramsallatrd yazlarnda
merkezi bir yere sahip olsa da, sabit-
lenmi bir bireysel davran beklentile
ri kmesi ile duraan bir toplumsal et
kileim modelini yanstmalar nedeniy
le 1960 Mardan sonra fazla rabet gr
memilerdir. Etkileimci sosyoloji (an
lamlar bir noktada buluturmaya o-
dakland iin), etnometodoloji ve
bugn iin poslmodern kuram, an
lamlarn karmakl ve eitlilii ile - hat olarak da kullanlmaktadr.
duraan norm nosyonuna ok az yer
veren- bireysel kimliklerin deien ve
paralanan doasn vurgulamaya ei
limlidirler. Baka eilimlerdeki kuram
clar, bilhassa Marksistler, toplumsal
dzenin korunmas asndan normatif
konsenss yerine iktidar ve basknn
nemine dikkat ekerler.
Norm konusunda Parsonsc kuram
ile toplumsal kimlik kuram arasndaki
kartlk, Francesca Cancian'n What
are Norms? (1975) adl almasnda
zl biimde sergilenmitir. Parsonsc
kuram, normlarn, bireylerin yapmas
gereken eylerle ilgili inanlar yanst
tn ve toplumsallama araclyla
kiinin gdleniminin bir paras hali
ne geldiini, dolaysyla insanlarn, top
luma uyum salamay istemeleri nede
niyle kendi toplumlarnn normlaryla
tam bir uyum iinde hareket etmeye
baladklarn ileri srer. Oysa toplum
sal kimlik kuramna gre normlar, (ki
isel inanlardan ziyade) hangi eylem
lerin baka insanlarn bir kimlii o-
naylamasn salayacana ynelik al
glarn bir ifadesidir: dolaysyla in
sanlarn, belirli trden kiiler oldukla
rn hem kendilerine hem bakalarna
kantlamak iin normlara uyum gs
terdikleri dnlr. Cancian'n (Mek
sikal bir Kzlderili topluluu zerine)
534
incelemeleri bu yorumu hakl karr
niteliktedir.
n o r m a l bilim {normal science) kkz.
paradigma
n o r m a l dalm {normal distribu
tion) Yaygn kullanmda normallik,
doal, geleneksel, kabul edilebilir ya
da sradan gibi szcklerin e anlaml
s saylr. Normalin istatistikteki kar
l ise, en yaygn biimde meydana
gelen, saysal olarak en sk karlalan
trdr. Normal dalm, anormal ve is
tatistiki bakmdan ender grlen da
lmlar tanmlayabilmek iin temel bir
Hipotetik bir matematiksel dalm
olan normal dalm, gzlemlenmi de
iken dalmlarna gre yaplan bir kar
latrmada bavurulan idealletirilmi
ve istatistiki karsamada en yaygn
biimde kullanlan matematiksel mo
deldir. Biimi, simetrik, an erisi ek
lindedir. Herhangi bir belirli dei
kenin normal dalm, onun ortalama
s ve standart sapmasyla tanmlanr.
Normal dalmn matematiksel -
zellikleri, modelin uyguland her de
iken iin belirli bir okumann ya da
lmn stne kan veya altna d
en bir rneklemdeki oranty tahmin
etmekte kullanlabilir. Normal dal
mn, gzlemlenmi deiken dalm
larndaki normal olmama durumuna
kar, greli olarak "gl" olduu sy
lenir: Baka bir deyile, pek ok du
rumda (hatta, gzlemlenmi deiken
dalmlarnn normallie yaknlnn
olduka yetersiz olduu durumlarda
bile) normal dalm, makul bir model
ilevi grecektir. Dahas, belirli bir n
fus normal dalma sahip olmadnda
bile, ortalama rneklemlerin dalm,
normal dalma yakn olma eilimi
gsterir. Ayrca bkz. merkezi eilim
lleri; varyasyon (istatistiki).
n o r m a l eri {normal curve) bkz.
normal dalm
535
normalletirme (normalization)
Normal dalm, olaslk istatistiine
temel salayan ana dalmlardan biri
dir; yani belirli bir dalm normal de
ilse, normal bir dalm elde edebil
mek iin veriler baz dnmlerden
geirilir (rnein, deerleri izelge ha
line getirmek yerine onlarn logarit
malar izelge haline getirilir). Buna
dalm normalletirme denir.
n o r m a t i f d z e n (normative order)
Belirli bir toplumsal durumu ynlendi
ren kurallar ve ortak beklentiler siste
mi. Normatif dzen kavram en ok
ilevselci kuramda, zellikle Talcott
Parsons gibi yazarlarn normatif i-
levselciliinde kendisini gsterir. Nor
matif ilevselcilie gre, normatif d
zenin eitli unsurlar (bata paylalan
deerler, ama ayn zamanda yelik y
kmllkleri ve ballk duygular)
toplumsal dzeni korumay salarlar.
Toplumsal normatif dzenin Parsonsc
toplumsal istikrar deerlendirmelerin
de oynad merkezi rol, Parsons'n u
iddiasyla kantlanmtr: "Toplumsal
dzen, hem normatif tutarllk, hem de
toplum iindeki 'ahenk' ve 'koordi
nasyon' anlamnda ak ve kesin bir
entegrasyon olmasn gerektirir. Daha
s, normatif biimde tanmlanm y
kmllklerin btnyle kabul edil
mesi gerekirken; kolektif yaplar, i
levlerini yerine getirme ve meru
karlarn gelitirmede birtakm norma
tif yaptrmlar uygulamaya geirmek
zorundadrlar. Bunun iin, toplum d
zeyindeki normatif dzen, Hobbes'un'
ortaya att soruna, insan ilikilerinin
herkesin herkese kar sava' eklin
de yozlamasn engelleme sorununa
bir 'zm' iermektedir" (The System
of Modern Societies). Bu yaklam,
Parsons'n sosyolojik kuramn d
zenleyen ilkenin zl bir ifadesi sa
ylmasn hakl gsterecek kadar, ya
zlarnn hemen her yerinde karmza
normatif kuram
kmaktadr. Ayrca bkz. Hobbes, Tho
mas; konsenss.
n o r m a t i f g (normative power) bkz.
ran, rza biimleri
n o r m a t i f ilevselcilik (normative
functionalism) bkz. Parsons, Talcott
n o r m a t i f k u r a m (normative theory)
Toplumda doru ve yanl, arzulanan
ve arzulanmayan, adil ve adil olmayan
eylerle ilgili hipotezler ya da bu ie
rikteki dier aklamalar. Sosyologla
rn ou, aklamadan yola karak de
erlendirmeye gitmeyi kurallara uygun
bir yol saymaz. Onlara gre sosyoloji,
deerlerden bamsz, nesnel olmaya
ya da en azndan ak deer yarglar
retmekten kanmaya gayret etmeli
dir. Sosyal bilimlerdeki en popler fel
sefelere gre, bu gerekliliin nedeni,
deerler eksenindeki atmalarn ol
gusal bakmdan bir yere yerletirile-
memesidir. Ahlki aklamalar nesnel
dzeyde doru ya da yanl saylamaz,
nk deer yarglar, aklc aratrma
dnyasnn dndaki znel tercihleri
yanstr. Bundan dolaydr ki Max
VVeber. deerlerin sosyolojik aratr
madaki rolne iaret ettii klasiklemi
ifadesinde okurlarna u soruyu y
neltmitir: "Tolstoy'un sorusunu ha
trlayn: 'Ne yapacaz ve yaamlar
mz nasl dzenleyeceiz?' sorularn
bilim yantlamazsa, kim yantlayacak
tr? ... Bu sorular ancak bir khin ya
da kurtarc yantlayabilir" ("Science
and Vocation", 1919).
yleyse, sosyolojik aratrmalarn
ounluu analitik ve aklayc nite
liktedir. Sosyolojik aratrmalarda. "Top
lumsal dzeni salamak iin hangi de
erlere gerek vardr?" ya da "Toplum
kendisini nasl organize etmelidir?" t
rnde normatif sorular yneltilmez.
(Elbette Marksist sosyologlar bu ge
nellemenin dndadr, nk onlar, ge
nellikle olgular ile deerler arasndaki
nfus
ilikiye dair farkl bir gr -"filozof
lar dnyay yalnzca deiik biimler
de yorumladlar, oysa sorun onu de
itirmektir" ifadesi erevesinde be
nimsemilerdir.)
Baz ada (Marksist olmayan)
sosyologlar da etik meselelerin zm
leri iin greli olmayan temeller ara
mlar; rnein, toplumsal iliki ve ku
rumlan dzenlemesi gereken ahlki il
keleri (adalet ya da ilerleme gibi de
erlerin lehine olarak) tanmlamaya
almlardr. Derek L. Phillips To
ward a Just Social Order'da (1986),
hakikat ve bilginin (olmas gerekenle
ilgili saptamalardan daha az olmamak
kaydyla), bir aratrmaclar topluluu
iindeki konsensse dayandn ng az nfuslu olmas ve bunun, sz konu
ren iddialardan dolay, hem aklayc
hem de normatif kuramlarn ayn *e-
pistemolojik staty paylatklar ve
dolaysyla aklc gerekelendirmeye eit
derecede ak olduklar eklinde tar
tmal bir argman gelitirmitir.
Sosyologlarn analizleri genellikle
rtk biimde normatif olmakla, belirli
deerler ve siyasal hedeflerin tarafn
tutarak yanl tutum almakla sulanma
sna karn, bu tr bir normatif kuram-
sallatrma sosyoloji disiplini iinde
hl aznlk bir kesimin uradr. r bkz. istatistiki
nein Fransz sosyolog Raymond *A-
ron, bir keresinde, Britanya sosyoloji
sinin byk ksmndaki sorunun, Bri
tanya i Partisi'nin entelektel prob
lemlerine taklp kalm olmasndan
kaynaklandna dikkat ekmitir.
nfus (population) statistiki terim
lerle ifade edildiinde, nfus, seilmi
bir rneklemdeki bireylerin ya da bi
rimlerin toplamn ve herhangi bir a-
nalizin sonularnn uygulanaca top
lam (baka bir deyile, incelenmekte
olan kii ve nesnelerin toplamn) gs
terir. Hedef nfusu (yani, hakknda bir
takm sonulara ihtiya duyulan nfus),
anket aratrmas yaplan nfustan
536
(gerekte meklemin elde edildii r
nekleme erevesinin iine dahil edi
len nfus) ayrmak olaan bir eilim
dir. Pratik nedenlerden tr bu ikisi
ender olarak birbirine zde olabilir
En tamamlanm rnekleme erevele
ri (seim kaytlar, adres listeleri ya da
-ABD'deki- telefon numaralar listele
ri) bile nfusun olduka geni katego
rilerini (semen ktne yazlmayan
lar, evsizler ya da telefonu olmayanlar)
darda brakmaktadr. Aratrmaclar
kimi zaman hedef nfusun yelerini
kasten anket aratrmas yaplan nfu
sun dnda brakrlar. rnein, Byk
Britanya'daki ulusal rneklem anketle
rinde. Kuzey skoyallarn son derece
su blgedeki grmelerin kabul edi
lemez derecede pahalya patlamasn
dan dolay, Kaledonya Kanal'nin ku
zey blgesi rnekleme erevesinin d
nda braklmaktadr. te yandan, he
def nfus ile anket aratrmas yaplan
nfus arasndaki bu boluun birok
sosyolojik alma iin fazla nemli
olmad da sylenmelidir. Ne var ki,
"seyrek nfuslu blgelerdeki kamu ta
maclnn niteliklerine dair bir an
ket aratrmasnda bu durum ok ak
bir biimde sorun yaratacaktr. Ayrca
k a r s a m a .
nfus ilkesi (principle of population)
bkz. Malthus, Thomas
nfus incelemeleri (population stu
dies) bkz. demografi
nfus saymn t a m a m l a y c a-
ratrmalar (census follow-up sur
vey) Baz lkelerde, nfusun yzde
100'n kapsayan bir saymdan hemen
sonra ek rneklem anketleri yaplmak
ta ve bu aratrmalarda, toplam (yeti
kin) nfusun ya da nfus iindeki ba
ka alt-gruplarn (yksek eitim alm
tm insanlar gibi) tesadfi bir rnek-
lemini saptamak zere rnekleme
537 nfus saymn tamamlayc aratrmalar

erevesi olarak nfus verileri kulla

nlmaktadr. ou lke nfus saymna
katlm zorunlu tuttuu halde, bu tr
saym sonras anketlere yant vermek
genellikle gnlllk esasna baldr.
Eer byk rneklemler seilirse veya
kiisel grme anketleri yaplr, k
k alt gruplarda odaklanlrsa nfus
saymn tamamlayc aratrmalar pos
ta yoluyla gerekletirilebilir. Nfus sa
ymn tamamlayc aratrmalar, nfus
saym sonras aratrmalardan farkl
olarak, *nfus saymnda toplanan bil
gileri ciddi biimde tamamlayan ek bil
giler salarlar. Bkz. Catherine Hakim,
Secondary Analysis in Social Research
(1982).
 o
o d a k gruplar (focus groups) Belirli
bir "odak" ya da sorun zerinde, belli
bir dnemde eitli vesilelerle yaplan
youn tartmalar ve kk gruplarla Social Change'de (1964) bulunabilir.
grmeleri ieren bir aratrma stra
tejisi. Bu tekniin en ayrntl biimde
amland metinler iin bkz. D.
Morgan, Focus Groups as Qualitative
Research (1988) ve R. Krvegen. Focus
Groups: A Practical Guide (1988).
odaklanmam etkileim (unfocused
interaction) bkz. odaklanm etkileim
o d a k l a n m etkileim (focused in
teraction) ki veya daha fazla saydaki
aktrn yz yze etkileimini eg-
dmlemek iin kullanlan bir kavram.
Odaklanm etkileimin kart, ileti
imin jestler ve iaretlerle saland,
*beden dili rneindeki gibi bir arada
bulunan aktrlerin yerine getirdii o-
daklanmam etkileimdir. Erving
*Goffman etkileimin erevesini b e-
lirlerken bu ayrmdan yararlanrken,
Anthony Giddens da bu dnceyi ken
di yapla(tr)ma kuramna tamtr.
odaklanm kalabalk (focused
crowd) bkz. kalabalklar
Oidipal a a m a , Oidipus k o m p
leksi (Oedipal stage, Oedipus comp
lex) bl<z. psikanaliz
O g b u r n , William Fielding (1886-
1959) Chicago Okulu iinde yer alan
ilk sosyologlardan olan Ogburn, 1929'-
da Amerikan Sosyoloji Dernei'nin
bakanlna getirilmitir. Esas ilgi a-
lan toplumsal deiim sreleridir ve
bu balamda *kltrel gecikme kavra
mn gelitirmitir. Ogburn'n alma
larnn iyi bir sekisi, On Cultural and
okul, okul eitimi (school, schoo
ling) Hem bir kurum, hem de bir ei
tim yntemi. Onaylanm bir mfre-
dat ve pedagojisi, cretli profesyonel
eitimcileri, rencileri ve okul gam
landrmasn ieren bir renme sreci
ile bilginin toplumsal bakmdan onay
lanm biimde verilmesini kapsayan
bir model.
okul g r u p l a n d r m a s (school grou
ping) Kitlesel eitim sistemleri iinde
yer alan organizasyonel bir snrlama.
Okullar aras gruplandrmalar okul
trlerini ve onlar arasndaki ilikiyi ta
nmlar. Okul ii gruplandrmalar ise
rencilerin kurum iinde *okul snf
larna ayrlmas ilemini ifade eder.
Fiilen kullanlmakta olan ve birbiriyle
atma halindeki okul pedagojileri, ti
pik bir ekilde ya, toplumsal cinsiyet,
eitilebilirlik ya da din ve dil gibi kl
trel etmenlere gre deiiklik se rgi-
leyen gruplandrmalara yol amakdr.
okul snf (school class) Bir ren
me mekn: Okullarn rencilerini
eitli pedagojik ilkelere gre gruplan-
drmak suretiyle bir organizasyon ile
vi grmesini salayan bir yntem. O-
kul snrlarndaki renim, renci gru
buyla eitimi salamakla grevli (me
ru bir mfredata gre) bir veya daha
ok sayda profesyonel (retmenler,
eitmenler ya da okutmanlar) arasnda
1
aka tanmlanm bir stat ayrm"
539
gerektirir. Snftaki etkileime dair en
nemli kavraylardan biri Durkheimc
gelenek iinden gelir; zellikle snfta
ki gizli (grlebilirin kart anlamn
da) mfredat ve pedagojinin bilisel et
kisini vurgulayan Basil Bernstein'n
almalarnda. Sembolik etkileim-
cilikten etkilenen etnografya incele
meleri, hem retmenlerin hem de
rencilerin rolleri ve moral kariyerleri
zerinde durmutur. Her iki grup da
olup biten eylere ilikin kendi an
lamlarn yaratr: rnein, resmi mf
redatn taleplerinin gevetilmesi kar
lnda renci uyumunun salanma
snda; ya da kendini pekitiren etiket
lerin rencilerle ilikilendirilmesi ve
bunlarn sabit davranlarla baarnn
kayna haline gelmesinde olduu gi
bi. Anadamar sosyoloji gelenekleri i-
inde yer alan sosyologlar, bu trden
mikro srelerle, makro dzeydeki i
lev ve gcn yeniden retimi arasn
daki ilikiyi incelemeye almlardr.
Talcott Parsons'n yazd klasikle
mi bir makale, snf dinamiklerindeki
ilk yllarn tikelciliinden (ki burada
ocuun ailesini yanstt varsaylr)
daha sonraki aamalarn tmelciliine
(ki bu emek piyasas ve istihdam
ngrr) doru kademeli bir geie
dikkat ekmitir. Daha yakn zaman
larda, bir dizi tarihsel, istatistiki ve et-
nografik veriye dayanan Amerika Bir
leik Devletleri ve Britanya'daki Mark
sist literatrde, snftaki renimin esas
olarak kapitalist sanayi iin yumuak
bal bir emek gcn toplumsalla-,
trmada nem kazand ileri srl
mektedir. Ayrca bkz. gelikin v e s
nrlandrlm konuma kodlar.
o k u l a g i t m e m e (desehooling) Kal
knma srecinde eitim sisteminin ro
lne ilikin eletiriler daha nce Rene
Dumont gibi kiiler tarafndan ortaya
konmu olmasna ramen, okula git
meme, lvan Illich (Desehooling
olaslksz rnekleme
Society, 1971) ve Paulo Freire'in (E-
zilenlerin Pedagojisi [Pedagogy of the
Oppressed, 1970) yazlaryla ilikili
bir harekettir. Illich ve Freire'in ikisi
de Latin Amerikal perspektifiyle yaz
dklar halde, bu hareket 1970'li yllar
da, zellikle ABD'de etkili olmutu.
Bu hareketin temel dncesine gre,
eitim ve retim tamamen yaamdaki
deneyimlerden ve toplumsal ilikiler
den oluur, dolaysyla resmi eitim
sisteminin tekelinde deildir. nc
Dnya'da mfredatn rencilerin
kendi deneyimleri zerine oturtulmas,
eitimde bunlarla ilgili bilgi ve bece
rilerin retilmesi temel bir nem ta
maktadr; geleneksel eitim sistemle
ri ise pratikte eitli toplumsal gruplar
(rnein, yoksullar) aalamaya ve
dlamaya, kurumsal bamllk yarat
maya hizmet etmektedir. Ayrca bkz.
eitim sosyolojisi.
olaslk, olaslk dalm (probabi
lity, probability distribution) bkz. an
lamllk testleri; dalm (istatistiki
dalm ya da sklk dalm); ista
tistiki karsama; rnekleme
olaslksz r n e k l e m e (non-proba-
bility sampling) Olaslk rneklemesi
ile olaslksz rnekleme arasndaki ay
rm, rneklemeyle ilgili tartmalarda
temel bir nem tar. Olaslk rnekle
mesinde, bilinen bir nfusun her biri
minin, (basit tesadfi seime, tabaka-
latrlm tesadfi seime, ok aamal
kmeye ya da karmsal istatistiin
kullanlmasna olanak tanyan baka
temsili rnekleme biimlerine gre
saptanan) bir rneklemin iine katl
masnn belirlenebilir bir olasl var
dr. te yandan, olaslksz rneklemler,
genellikle hibir uygun meklem er
evesinin bulunmad ya da aratrma
tasarmnn aslnda olaslk rnekleme
sine gerek duymad koullarda, e
itli ad hoc tekniklerle (kartopu gibi)
olay tarihi analizi
540

ortaya konur. Diyelim, byk irket anlarn ypranmas ve hatrlama prob

lerde ok sayda yneticilik grevini lemleriyle ilgili ilerlemeler, yinelenen
stlenmi irket yneticileriyle ilgili aratrmalardan elde edilen verilerin g
kullanl ve kapsaml bir liste kar venilirliini arttrm; ikinci kez yinele
mak genelde mmkn olmadndan, nen olaylarn ileme tarzna ynelik
i dnyasnn elitleriyle ilgili incele birok istatistik tekniinin ve program
meler olaslk rneklemesi asndan paketinin gelitirilmesi de olaylarn (ve
ok uygun bir rnektir. Buna karn, onlarla bantl "zaman pencereleri"-
(rnein) dinsel bir mezhebin yele nin) analizini daha derinlikli ve sunul
riyle ilgili aratrmalarda olaslk r mas kolay hale getirmitir (bkz. C.
neklemesine gerek duyulduu ok en Hsiao, Analysis of Panel Data, 1986).
derdir: Dinsel mezhepler sz konusu Cox'un orantsal riziko modeli bu tr
olduunda, yelik iinden yaplan bir tekniklere iyi bir rnektir.
seme (istatistiki bakmdan temsil edi Shirley Dex'in derledii Life and
ci nitelikte olmas art deildir) genel Work History Analyses'deki (1991) ma
de pek ok sosyolojik amal aratrma kaleler, bu alandaki sorunlar ve yeni
iin yeterli grlmektedir. gelimeler konusunda iyi bir fikir ve
recektir. Olay tarihi analizinin nde ge
olay tarihi analizi (event-history len temsilcilerinden birisi olan Hans-
analysis) rdelenmekte olan birimin Peter Blossfeld'in (ortak yazarl) iki
birey ya da toplumsal grup deil, top metninde (Event-History Analysis, 1989
lumsal bakmdan kayda deer bir olay ve Techniques of Event-History Mo
(rnein, meslek deitirme, isizlik delling, 1995), olay tarihi tekniklerinin
sresi, medeni halin deimesi ya da uzun vadeli verilerin nedensel model-
kayda deer baka yaam olaylar) lemesi asndan tad aklayc po
olduu bir uzun sreli inceleme biimi. tansiyelin nefis bir yorumunu bulabi
Chicago Okulu'nun yaam yks lirsiniz. Ayrca bkz. ardklk analizi.
yntemini ak bir nc kabul edersek,
bu tekniin uzun bir gemii olduu olgu (fact) Olgu teriminin gndelik ve
iddia edilebilir. Fakat son zamanlarda sosyolojik kullanmlar arasnda ge
ki baz kavramsal ve metodolojik iler nellemi bir kartlk yoktur. Her iki
lemelerin bu yaklama byk bir ilgi kullanm da gerei yanstan bir sap
dourduu ve imdi bu konuda (zel tamann/aklamann olgu diye nitele
likle yaam yks ve i tarihi analiz nebileceini akla getirmektedir. rne
lerinde) kapsaml bir literatr bulun in, Britanya yasalarnn cinayeti ya
duu da belirtilmelidir. saklamas, Rusya'nn nkleer silahlar
Bir kiinin deneyimleri ile tarihsel nn olmas, Amerika'daki zenginliin
zamanla akan olaylar (rnein h eitsiz biimde dalmas, bunlarn hepsi
kmet politikasndaki deiiklikler, di birer olgudur. Olgular ile kuramlar,
er aile yelerinin deneyimleri ya da ya da olgulara dayal yorumlar arasn
deer verilen baka bireylerin stats) daki iliki zerine hatr saylr bir sos
arasndaki rtmelere odaklanan ya yal bilim literatr bulunmaktadr. Sos
am seyri analizi kavram, bu dorul yal bilimin genellemelerinin sk sk ih
tudaki kavramsal ilerlemeler arasnda tilaf konusu olmasnn nedeni budur.
ou sosyolog, en ilgin toplumsal
yer almaktadr (bkz. der. T.K. Haraven.
olgularn pek ounun alanm ku
Transitions: The Family and the Life
ramlar olduunu; yani, toplumda nem
Course in Historical Perspective, 1978).
verilen eyler ve bunlarn en iyi nasl
Aratrma teknikleri dzeyinde ise,
541
kavramsallatrlaca konusundaki
belli varsaymlar ierdiklerini kabul
edecektir. Ayrca olgularn geici ol
duklar, aksi gsterilene kadar doru
sayldklar dnlmektedir. Tabii,
birok insan *yanllanabilirliin sos
yal bilimler asndan yararl bir kriter
ortaya koyduunu ileri srmesine ra
men, olgu ile sav arasndaki snr iz
mek kolay deildir.
olgu, t o p l u m s a l (fact, social)
toplumsal olgu
oligari (oligarchy) "Bir avu kiinin
hakimiyetine dayal olan herhangi bir
ynetim biimi: rnein, kendi kural
larn kendileri koyan bir elitin yele
rinin toplumun byk ksm zerinde
tahakkm kurmas. Ayrca bkz. Mic
hels, Robert; siyaset sosyolojisi.
oligarinin d e m i r yasas (iron law
of oligarchy) bkz. Michels, Robert; si
yaset sosyolojisi
oligopol (oligopoly) Bir avu kii ya
da grup arasndaki rekabet. Bu reka
bette, rakiplerin politikalarnn alg
lanmas ve alglanan anlamlara verilen
tepkiler, fiyat-retim etkenlerinden da
ha nemlidir. Dopol (denetimin iki
rakip kuruluun elinde olmas), oligo-
poln zel bir biimi ve onun rekabet
ile pazara yeni aktrlerin girii zerin
de yaratt sorunlarn somut bir rne
idir. Bu durumun en gzel rnekle
rinden birisi, tam anlamyla ileyen bir
dopol olan, ngiltere'deki zelleti
rilmi elektrik endstrisidir. Ayrca'
bkz. tekel.
olumlayc eylem (affirmative acti
on) bkz. pozitif ayrmclk
olumlu ilev, olumlu ilevsel (<?-
finction. eufunctional) "yi" anlamn
tayan Yunanca e'den tretilen o-
lumlu ilevli bir faaliyet, baka bir
toplumsal faaliyetin ya da bir btn o-
olumsallk kuram
larak toplumsal sistemin korunmasna
veya ayakta kalmasna katkda bulunan
bir faaliyettir. Olumlu ilev terimi artk
byk oranda eskimi durumdadr ve
onun yerine, ilevsel ya da zgl bir
ilevi olan, dolaysyla, sz konusu fa
aliyetin daha kapsaml toplumsal sis
teme yansyan nesnel sonucunun -top
lumsal dzenin ve istikrarn korunma
sna katkda bulunmak anlamnda- as
lnda pozitif olduu dnlen bir faa
bkz. liyetten bahsetmekle yetinilmektedir.
Eski terminolojide de modern termi
nolojide de "ilev"in karsna konulan
kavram, ilevselci sosyolojide varolan
toplumsal kalplar ile yaplarn bozul
masna katkda bulunduu dnlen
faaliyetler iin kullanlan ters ilevli
kavramdr. Yalnz, ilevler (ya da o-
lumlu ilevler) ile ters ilevler arasn
daki ayrm, ak ilevler ile gizli i
levler arasndaki ayrmla kartrlma
maldr: Ak ve gizli ilevler ile ak
ve gizil ters ilevler arasnda bir ayr
ma gitmek, en azndan ilkesel olarak
mmkndr.
olumsallk k u r a m (contingency
theory) rgt (organizasyon) kura
mnn (bazen "aklc sistemler pers
pektifi" olarak da adlandrlr) bir kolu.
Bu kuramn nde gelen uygulayclar
Tom Burns, Joan *Woodward, Paul
Lawrence ve Jay Lorsch'dur ve bu
grup, dierlerinden daha etken olan tek
bir organizasyon yapsnn bulunmad
inancnda birlemekle birlikte, ku
ramsal olarak aslnda eklektik bir
gruptur. Organizasyonlar yerine getir
dikleri grevler ve kar karya olduk
lar ortamlar bakmndan birbirlerinden
ayrldklar iin, uygun organizasyonel
yap her rnekte teknoloji, piyasa ve
grevlerin ngrlebilirlii gibi fak
trlerin bir ilevi olacaktr.
Burns ile G. Stalker birlikte yaz
dklar bir kitapta (The Management of
Innovation, 1961), teknik yeniliklerin
olumsallk tablosu
542

elektronik irketleri zerindeki etkisini Benzer biimde Lawrence ile Lorsch

incelemi ve firmalarn bu yenilikleri (Organization and Environment, 1967)
farkl biimlerde adapte etme becerile ABD'de farkl endstride (plastik'
rini, onlarda egemen olan ynetim sis gda ve konteyner) faaliyet gsteren on
temlerine balamlar; bu dorultuda, firmayla ilgili incelemelerinde, firma
ynetim konusunda etkili bir "meka larn "alt i evresindeki (pazar,
nik" ve "organik" (ya da "organiz- teknolojik-ekonomik ve bilimsel) be
mik") sistemler tipolojisi gelitirmi lirsizliin derecesinin i organizasyo
lerdi. Mekanik ynetim sistemlerinde, nlarnn dzenlenmesiyle gl bir ba
tek tek alanlarn iyi tanmlanm i olduunu saptamlard. Belirsizlik
leri yapmaktan sorumlu olduu, ilev ne kadar byk olursa, firma iindeki
lerin kesin snrlarla belirlendii, dene sat, retim ve aratrma-gelitirme de
timin, otoritenin ve iletiimin hiyerar partmanlarn ayrma gereklilii o ka
ik bir yapda gerekletii, alanlar dar byk oluyordu. te yandan, firma
arasnda dikey (ast-st) ilikilerin e- ii farkllamann derecesi ne kadar
gemen olduu, amirlerin ynlendirici fazla olursa, eitli blmleri birletir
liine bal kalmakta ve onlarn tali meye ve onlar arasndaki atmalara
matlarna uymakta srar edildii, genel zm bulmaya uygun mekanizmalar
(kozmopolit) deneyim ve vasflardan yaratma ihtiyac o kadar byyordu.
ziyade i (yerel) deneyim ve becerilere
Woodward ve Bums gibi Lawrence
nem verildii, zetle sk biimde de
ve Lorsch'un almalarnn ncl de,
netlenen ve aina olunan normatif bir
verili bir teknik sreci dzenlemenin
erevede karar alnrken; organik y
"tek bir en iyi yof'unun bulunmama-
netim sistemleri, bunun tersi olan bir
syd ve bu durum, bilimsel ynetim
modelde, dier alanlarla etkileim
yaklamnn, bilimin ile ilgili grev
iinde ilerin srekli ayarlanp yeniden
leri yerine getirmenin en abuk ve en
tanmland, denetim, otorite ve ileti
iyi yollarn her zaman bulabilecei
imde a benzeri yaplarn oluturul
ynndeki varsaymna ak bir mey
duu, tm organizasyonda dikey deil,
dan okumayd. Yine bu kavray, or
yatay bir iletiim zincirinin kurulduu,
ganizasyonlarn az ok kapal sistemler
dolaysyla farkl mevkilerdeki insan
olarak przsz ilediini varsayan or
larn birbirleriyle sk sk ilikiye ge
ganizasyon kuramlarnda (bilimsel y
tikleri ve bu ilikinin emirlere deil,
netim yaklam gibi) nemli bir iler
tavsiyelere ve danmaya dayand bir
lemeyi temsil etmekteydi.
alma ortamna uygun karakteristik
zellikler sergiliyorlard. Burns ve Stal
olumsallk tablosu (contingency
ker, mekanik sistemin yalnzca "teknik
table) Genellikle apraz snflandr
koullar ile piyasa koullarnn hemen
malara ya da apraz tablolamalara at
hemen istikrarl bir dzeyde seyretme-
fen kullanlan olumsallk tablolar, bir
si"ne uyduunu savunmaktaydlar. Oy
veri kmesindeki iki ya da daha fazla
sa, durmadan deien piyasa koullar
deiken arasndaki ilikiyi aklayp
ile teknolojik yenilikler, nceden g
analiz eden say tablolardr. Say tab
rlemeyen ve bundan dolay snrlar
lolarnda sra deikenleri yatay ekse
aklkla izilmi bir yapda ilevsel
ne yerletirilirken, stun deikenleri
biimde tanmlanamayan veya kendi
dikey olarak yerletirilir. Hcre girdi
liinden giderilemeyen problemler ve
leri, her hcre iinde ortaya kan bi
yeni iler karyor, bunun iin organik
rimlerin (kiiler, haneler ya da dier
bir ynetim sistemini gerekli klyordu.
analiz birimleri) saysn gsterir.
543
Hcreler, sra ve stun deikenlerinin
hepsinden bir kategoriyi birletirerek
oluturulur. Kenar toplamlar (ya da
marjinaller) her deiken kategorisinde
bulunan birimlerin toplam saysn ve
recektir; baka bir deyile bunlar sra
ve stunlarn toplamlardr. Normal
koullarda hcre girdileri, (analistin
dikkat ekmek istedii noktaya bal
olarak) birimlerin toplam saylarnn
kenarlarda gsterilmesiyle ya sra o-
ranlar ya da stun oranlar biiminde
ifade edilir. Bu eler aadaki tablo
da gsterilmitir;
STUN D E K E N
deiken deiken
Z A B zn, bir btn olarak dnyann on
9 tolojisini sunmak oluturur. Metafizi
g. deiken hcre hcre
O X girdisi girdisi
Q deiken hcre hcre
p Y girdisi girdisi
M
kenar kenar
stun stun
Yukarda grdnz, tipik bir 2x2'lik
apraz tablolama ablonudur. Tabii o-
lumsallk tablolar, ya da daha ok
deikenin ve her deikende eitli
kategorilerin bulunduu daha karmak
biimlere de brnebilir. Bu tr kar
mak grafiklerde, gerek deikenler a-
rasndaki nedensel ilikilerin doasn
belirlemek, gerekse daha sonra bunlar
okura gstermek genellikle kolay ol
maz. rnein, aldatc korelasyonlar
ortadan kaldrmak ya da ynl et
kileim etkileri elde etmek, yani iki
deikenin birbiriyle ilintili olduu bi
rimleri saptamak zor olabilir, fakat i-
likinin kuvveti ya da yn farkl de
iken kategorilerine gre deiecek
tir. Bu nedenlerden dolay, imdilerde
karmak olumsallk tablolar analizi
ne, normal olarak *log-Iineer analizin
matematiksel tekniklerinden yararlana
rak bavurulmaktadr. Ayrca bkz. ok
deikenli analiz; tablo sunumu.
ordu ve militarizm
ontoloji {ontology) Dnyay ya da o-
nun bir parasn anlamann her yolu,
sz konusu alanda ne tr eylerin va
rolduu ya da varolabilecei ve bunla
rn varolu koullar, bamllk iliki
leri, vb. hakknda birtakm varsaymla
ra (ak veya gizli) gre hareket etmek
durumundadr. Varlk trleri ve iliki
leri zerine hazrlanm byle bir en
vanter, bir ontolojidir. Bu anlamda,
sosyoloji dahil olmak zere her zel
bilimin kendi ontolojisinin (rnein,
kiiler, kurumlar, ilikiler, normlar,
pratikler, yaplar, roller ya da incelen
mekte olan belirli bir sosyolojik kura
ma ilikin her trl veri) olduu syle
nebilir. Metafiziin felsefi projesinin
kenar in baz versiyonlarnda da bu eilim,
sra sistematik biimde zel bilimlere ait
kenar ontolojiler arasndaki ilikileri dzen
sua leme abasna dnmektedir.
Toplam
say optimal eletirme, optimal dizi
li (optimal matching, optimal align
ment) bkz. ardklk analizi
oran lm (ratio measurement)
bkz. lm
o r d u ve militarizm (sosyolojik
o r d u ve militarizm a r a t r m a l a
r) (military and militarism -sociol
ogical studies of) Sosyologlarn askeri
sorunlar gz ard etme eilimi ta
dklar ynnde geleneksel bir kan
vardr. Aslnda olduka yanltc bir
iddiadr bu, nk ok sayda aratr
mann orduyu kendine zg bir ilgi a-
lan olarak ele almasnn yan sra (ve
daha nemli olarak), militarizm ve sa
vala ilgili herhangi bir olgunun zel
olarak sosyolojik bir yn bulunup bu
lunmadn saptamak da olduka zor
dur. Sper glerin Souk Sava sra
sndaki mantksz davranlarndan kay
nan alan kresel yok olu tehlikesi
ordu ve militarizm
ise, sosyolojiyle snrl bir ilgi nesnesi
olmann tesinde bir kapsama sahip
grnmektedir.
Kurt Lang'in Militay Institutions
and the Sociology of War (1972) adl
eseri bu konuyla ilgili literatrn ilk
incelemelerinden birini oluturur ve -
notlar blmne eklenmi olarak- or
ganize iddet zerine 1300'den fazla
madde ieren bir bibliyografya sunar.
Buna gre, sosyolojik ordu aratrma
lar balk altnda toplanabilir. Bi ramclarn ikisi de toplumsal gruplar a-
rincisi, ordunun hem gelimi hem de
gelimekte olan lkelerde politikaya
karmasyla ilgilenen kapsaml ara
trmalardr. C. Wright Mills'in Souk
Sava dnemindeki Amerikan askeri-
snai kompleksi deerlendirmesi, ge
limi lkelerle ilgili iyi bir rnektir.
1980'lerde bu aratrma geleneinin -
nemli bir uzants iinde yer alan baz
nl toplum kuramclar (bata Ant
hony Giddens olmak zere) ile tarihsel
ve karlatrmac aratrmaclar (Mic naklanan, fethe ynelik bir istei ifade
hael Mann gibi), askeri deiimler ile
(genelde daha ok aratrlan) ekono
mik, politik, toplumsal ve ideolojik
deiimler arasndaki ilikiyi incele
meye balamlard. Daha snrland
rlm bir biimde, gelimekte olan
dnyann baz blgelerindeki yresel
militarizm (yani, kendi siyasal prob
lemleri ve elikilerine askeri zm
ler arama eilimi), .I.J. Johnson'm The
Role of the Military in Underdeveloped
Countries'i (1962) gibi eserlerde kap
saml biimde ele alnmtr. John malara yol aar, fakat ayn zamanda
son'n almas, hem militarizmin po
litikada stlendii pek ok biimden
(dorudan ynetim, dolayl etki. stra
tejik ittifaklar gibi) bazlarn sapta
makta, hem de baz toplumlarda devlet
ynetimine askeri mdahaleyi hazrla
yan etmenlerin (silahl kuvvetlerin g
reli gc, siyasal amaz, idari yozla
ma, vb.) uzun bir listesini sunmaktadr.
(Bununla birlikte, bu etmenlerden
544
hangisinin en nemlisi olduu nokta
snda net bir iddiann ya ok az oldu
unu ya da hi olmadn belirtmek
gerekir.)
kinci kme, Polonyal toplum ku
ramcs Ludwig Gumplowicz (1838-
1909) ve Avusturyal Gustav Ratzen-
hofer (1842-1904) gibi Sosyal Dar-
vvincilerle evrimcilerin sosyolojik ku
ramlarnn iinde yer alan sava ve
iddet konularna dikkat eker. Bu ku
rasndaki elikilerin kkenleri ekse
nindeki kuramlarn, devletler aras as
keri mcadeleleri kapsayacak biimde
geniletmilerdir. Gumplowicz, farkl
rklar arasnda szde varolan, ortak
kanba noksanlna dayanan, ste
sinden gelinemez bir nefretten kay
naklanan bir eit iddet saptam ve
devletler arasndaki savalarn, dier
gruplarn ktl pahasna ekonomik
koullar gelitirme arzusundan kay
ettiini savunmutur. Ratzenhofer
(feldmareal ve Avusturya yksek as
keri mahkemesinin bakan) ise, kkle
rinin insan doas ve ynetilen top
lumsal yaama dayand iddia edilen
bir karlar tipolojisi ortaya koymu
tur. Bu karlar, retken, fizyolojik, bi
reysel (kendini dnme), toplumsal
(grup refah) ve akn (din) biiminde
sralanabilir. Doal olarak, deiik
karlar (insanda kaltsal olarak bulunan
birinci tepilere uyma ve nefret eili
minden dolay) gruplar arasnda at
toplumsal dzenin temelini oluturur,
nk sz konusu varolu mcadelesi,
daha sonra bir grup ekseninde rgtl
bir yapya kavuur ve er ge (yaran)
ulus devletlerin ortaya kmasna ze
min hazrlar.
Sonuncu ve nc olarak, orduyu
biimsel bir rgt olarak farkl boyut
lardan ele alan ok sayda aratrma
545
vardr. Bu aratrmalara, artk klasikle
mi bir metin olan Samuel A. Stouffer
vd., The American Soldier (1949), Samuel
E. Finer, The Man on Horseback (1962)
ile Morris *Janowitz, The Professional
Soldier (1960) gibi eserler dahildir.
Sz konusu aratrmalarn ou, daha
kuramsal ve kendine zg nemi olan
toplumsal fenomenler (rnein, Stouffer
ve meslektalarnca incelenmi olan
greli yoksunluk deneyimi) zerinde
durmulardr. Orduyu ve militarizmi
kapsayan literatr zerine hepsinden
ok daha iyi bir genel bak as sunan
ve muhtemelen alann tamamna ili
kin hl en iyi giri metni iin bkz.
Janowitz, Sociology and the Military
Establishment (3. bask, 1974). Bu a-
lana dair daha yakn zamanlardan bir
genel bak, ise der. Martin Shaw ve
Colin Creighton, The Sociology of War
and Peace (1988) adl almada bulu
nabilir. Ayrca bkz. emperyalizm.
organik (ya d a biyolojik) analoji
(organic -or biological- analogy) E-
mile Durkheim, bu analojiyi zellikle
mekanik ve organik dayanma arasn
daki ayrm ortaya koymak amacyla
kullanmtr. Organik dayanmada,
"(toplumsal) organizmann birliinin,
paralarnn etkinlii kadar byk ol onal reach) Michael Mann, The Social
mas daha belirgindir." Her ne kadar
Durkheim toplumu, bir nesnenin nite
liklerini ele alr gibi deerlendirse de
(zellikle toplumun, insan eylemini,
kolektif temsiliyetler eylemlilii ara
clyla etkiledii ve yorumlad d zerine drtl bir tipoloji sunmaktadr.
ncesinde olduu gibi), bunu akla uy
gun bir analojinin snrlarnn tesine
tamaz. Toplumun bir toplumsal or
ganizma olduu iddiasnn en nl sa
vunucusu Herbert Spencer da, analoji
ile gereklik arasnda ayn ayrm daha
az ak biimde vurgulamtr. Spen-
cer'a gre, homojen toplumlardan he
terojen, karmak toplumlara geie
damgasn vuran ey farkllama ve
organizasyon menzili
bireyleme sreleri ile her iki yap ve
ilevin hazrlanma ve deiim srele
ridir. Spencer'n, kendi organizmacl-
nn sonucunda vard nokta olan
Sosyal Darwinciligi, devlet mdaha
lesine kar oluunda aka grl
yordu ve bu yzden ABD'de, Avrupa
ya da Britanya'dakinden ok daha fazla
benimsenmiti. Toplum ve yaayan orga
nizmalar arasndaki farkllklar pek ok
kere tekrarlanmtr, fakat gerek Spencer'n
gerekse Durkheim'n aklamakta ba
arsz kaldklar asl ey, toplumsal
atma sorunlarn ele almay engelle
yen snrlar ama meselesidir. Ayrca
bkz. ilev; toplumsal dzen.
organik d a y a n m a (organic soli
darity) bkz. iblm; organik analo
ji; toplumsal dzen
o r g a n i k milliyetilik (organic nati
onalism) bkz. milliyetilik
o r g a n i k y n e t i m sistemleri (orga
nic management systems) bkz. olum
sallk kuram
o r g a n i z a s y o n (organization) bkz. r
gt (organizasyon)
o r g a n i z a s y o n menzili (organizati
Sources of Power (Cilt 1, 1986) adl
kapsaml tarihsel incelemesinde, top
lumsal iktidar (g) alarnn zel
liklerini betimlemek iin kulland bir
terim olan organizasyon menzili trleri
Bu tipolojinin bir boyutu, organizas
yonlarn kapsama gc ile youn gc
arasnda bir ayrm yapar ("asgari d
zeyde istikrarl bir irket kurmak ama
cyla uzak blgelere yaylm ok sa
ydaki insan organize etme beceri
s i n e -kapsama gc- kar, "sk bir
ekilde organize etme ve yksek d
zeyde bir mobilizasyonu veya katlm
clarn kararlarn kumanda etme
Organizasyon Tasarm Hareketi
bederisi" -youn g). Tipolojinin di
er boyutu, otorite gc ile yaylm
g arasnda ayrm yapar: yani, ''grup
lar ve kurumlar tarafndan gerekten
arzulanan g" (belirli buyruklar ve
bilinli itaati ierir) karsnda, "bir n
fus iinde daha kendiliinden, bilin
siz, merkezsiz bir biimde yaylan" bir
gc (rnein, belirli ortak toplumsal
pratiklerin doal ve ahlki olduuna
dair bir anlay) varsayar. Organizas
yon menzilinin drt biiminin rnekle
ri olarak, bir ordudaki komuta yapsn
(youn ve otoriter), askeri imparator
luu (kapsaml ve otoriter), genel grevi
(youn ve yaylm) ve piyasadaki
mbadeleyi (kapsaml ve yaylm) sa
yabiliriz.
O r g a n i z a s y o n T a s a r m Hareketi
(Organizational Design Movement)
"Neo-insan ilikileri okulu" ya da
"organizasyonel psikoloji" adyla da
bilinen bu hareket, 1960'larda Ameri
kan ve Avrupal i dnyasnda etkin
olan bir grup yazardan oluuyordu.
Organizasyon Tasarm Hareketi'nin
en tannm kuramclar ile nemli
metinlerini yle sralayabiliriz: Do
uglas McGregor, The Human Side of
the Enterprise (1960), Rensis Likert,
"New Patterns of Management", der.
V. Vroom ve E. L. Deci, Management
and Motivation (1970) ve Chris
Argyris ("Understanding
Behaviour in Organizations", der. M.
Haire, Modern Organization Theory
(1959) yer alr. Saydmz bu yazarla
rn ortak noktas, geleneksel formel
rgtlenmelerin (bkz. *formel yap)
somut biimde kendi tasarmclarnn
(geriletici) psikolojik varsaymlarn
da vurduuna; bu tr organizasyonla
rn ounlukla kendi ilerinde alan
bireylerde psikolojik bask yarattna
ve daha iyi organizasyonel yaplar ku
rulabileceine duyduklar inantr. Or
ganizasyon Tasarm Hareketi bnye
546
sindeki kuramclarn grlerinin hep
si, gevek biimde de olsa Abraham H
*Maslow'un kuramlarn temel alarak
formle edilmitir. McGregor, iinin
yapt iten doan kiisel doyumun -
nemini vurgular. Likert, organizas
yonlarn hiyerarik komuta yapsn,
birbirine balanm ibirlii halindeki
gruplar biiminde yeniden yaplandr
may savunur. Argyris ise, ynetici li
derliin snrlamalarnn yol at ba
mllk ve ksteklemeye kar km,
alanlar arasnda kendini gerekle
tirmeyi kolaylatran organizasyon ta
sarmlarn desteklemitir. Organizas
yon Tasarm programnn byk ksm
geerlilii tartmal ampirik kantlara
dayanyor olmasna karn, bu fikirler,
daha sonra ortaya kan alma Ya
amnda Kalite Hareketi'nin temel un
surlarndan birisi durumuna gelmi,
ayrca, Maslow'un ihtiyalar hiyerar
isi iinde daha st basamaklarda yer
alan ihtiyalarn engellenmesinin, al
anlarda s ve ykc bir paragzll-
e yol atn ngren, fakat kant
lanmam bir varsaymn temelini o-
luturmutur.
organize su (organized crime) Ka
zan getiren tm sular toplumsal d
zeyde organize edilmitir, fakat bu te
rim genellikle, hiyerarik bir yap iin
deki ok saydaki insann sreklilik
Human gsteren sua dnk fiillerle megul
olduu durumlar iin kullanlr. Orga
nize su kapsamna giren fiillerin en
yaygn olanlar, hara toplama ve iki,
uyuturucu, kumar, tefecilik, fahielik
gibi yasad mal ve hizmetlerin sa
lanmasdr. Bu faaliyetlerin hepsinde,
organizasyonun aa kademelerindeki
kiilerle balant halindeki kurban ya
da mterilerle srekli ilikiler kurmak
sz konusudur. Dolaysyla organize
ya da rgtl suun baaryla gerek
letirilmesi iin, polis ya da dier adl
ve idari mercilerle bir dereceye kadar
547
rvet alar kurulmas veya korkutup
sindirmeye ynelik eylemlere giriil
mesi zorunludur. Organize su o
unlukla, in blgesindeki Tonglar, on
dokuzuncu yzylda Napoli Krall-
'nda kurulan Camorra, Sicilya Maf
yas ve ABD'deki Cosa Nosta gibi
gizli rgtlerle e anlaml olarak d da bir almay hem savunmu hem
nlmektedir. Tabii, bu trde gizli r
gtler kurulmu ve faaliyet gsteriyor
olsalar bile, bunlarn gerekte sua y
nelik eylemlere giritiklerini varsay
maktan ziyade, baz mafya yelerinin
karde organizasyonlar olarak al
tklarn iddia etmek daha akla uygun
bir yaklamdr. Gizli organizasyon
mitinin olumas sululara, kurbanlar
sindirerek yardm ederken, kamu y
neticilerine de polisin etkisizliini or
taya koymakta yaramaktadr. Sua y
nelik faaliyetler genelde etnik bakm
dan kark bir tabloyu yanstmakla
birlikte, organize su ounlukla rk
lktan beslenmektedir. Organize su,
iddetle i iedir ve hara toplamada,
sindirilen kii ve kesimler zerindeki
denetimin srdrlmesinde, grup iin
deki iktidar ve gruplar aras denetim
tekeli mcadelelerinde tehdide dayal
bir mekanizmayla etkili olur.
orta menzilli k u r a m (middle-range
theory) Sekin Amerikal sosyolog
Robert Merton'n Social Theory and
Social Structure'da (1957), ampirist
almalarn snrl hipotezleri ile
Tacott Parsons'n rettii trden b
yk soyut kuramlar arasndaki boluu
kapatmak amacyla savunduu bir ku
ram. Merton orta menzilli kuram, "bir
yanda aratrma iinde gnden gne
oalarak gelien ve kk ama ge
rekli, ileyen hipotezler ile br yanda
toplumsal davran, rgtlenme ve top
lumsal deiimin gzlemlenen tm
tekbiimliliklerini aklamak zere
birleik bir kuram gelitirmeye alan,
her eyi kapsayc sistematik abalar
orta snf, orta snflar
arasnda duran kuramlar" eklinde be
timler. Merton, yapsal-ilevsel kuram
ve bilim, sapknlk, organizasyonlar ve
meslekler sosyolojileriyle ilgili alanla
ra dair yazd uzun seriler halindeki
ikna edici sosyolojik denemelerinde,
orta menzilli kuramn ngrd tarz
gerekliliini kantlamtr. Bu kuramla
rn iinde gelitirilen kavramlarn ou
temel sosyolojik szln ayrlmaz
paralar haline gelmitir (ve bu yz
den elinizdeki szlkte ayr balklar
halinde ele alnmaktadr): ritelcilik,
ak ve gizil ilevler, frsat yaps, pa
radigma, referans grubu, rol kmeleri,
kendi kendini gerekletiren kehanet
ve maksat d sonular. Orta menzilli
kuram fikri, dorudan ve dolayl ola
rak pek ok sosyologun kendi al
malarn deerlendirmelerinde nemli
bir etki yapmtr. Merton'n tevik et
tii tartmann tm boyutlar en ak
biimde John Clark ve arkadalar tara
fndan yayma hazrlanan ve bu konu
daki yorumlarn olaanst bir toplam
niteliindeki Robert K. Merton: Con
sensus and Controversy (1990) adl e-
serde bulunabilir.
orta snf, orta snflar (middle
class, middle classes) Ortak alma ve
piyasa konumlarn paylaan bir snf
tek cmlede tanmlamaya alan, pek
ok adan kesinlikle doyurucu bu
lunmayan bir terim. Sanayi toplumla
rnn orta tabakas son yz ylda o ka-
,dar genilemitir ki, hem irket yneti
cilerini hem de onlarn sekreterlerini
birlikte kapsayan herhangi bir kategori
olduka yetersiz grlmektedir.
Popler olan anlaya gre. tm
beyaz yakal iler orta snfa dahildir,
fakat sosyolojik olarak bakldnda bu
snf benzer piyasa, alma ve stat
konumlarn paylaan ayr gruplara
blmek gerektii aktr. rnein John
H. Goldthorpe Social Mobility and
orta snf, yeni
Class Structure in Modern Britain'de
(1980) kdemli yneticiler ve profes
yonellerden oluan hizmet snfn,
retmenler, ast yneticiler ve idare
ciler gibi alt profesyonellerden oluan
kdemce aa ya da ikincil hizmet s
nfn, tezghtar ve sekreterler gibi ru
tin, kol emei kullanmayan iileri ve
kk iletme sahiplerini (geleneksel
kk burjuvazi) birbirinden ayrr.
Geleneksel olarak, hizmet snf st-
orta snf; kdemce aa olan hizmet
snf gerek orta snf; geri kalanlar
alt-orta snf eklinde ele alnr. Bu e
kilde tanmlandnda Britanya'da st-
orta snf nfusun yaklak yzde 10'unu,
orta snf yzde 20'sini, alt-orta snf
da yzde 20'sini kapsar. Dolaysyla
bunlarn hepsi bir arada ele alndn
da, orta snf tm yap iindeki en b
yk snf olarak kendisini gsterir.
te yandan baz sosyologlar (zel
likle Marksist inanca sahip olanlar)
rutin beyaz yakal iilerin byk o
unluunun orta snftan olduunu ka
bul etmeyeceklerdir, nk bunlarn
alma durumlar genellikle ii sn
fna dahil olan pek ok kiininkine e-
it, hatta daha ktdr. Bu sosyologlar,
bu grubu *yeni ii snf olarak adlan
drmay tercih ederler. Kukusuz bu,
ou beyaz yakalnn kendileri hak
knda paylatklar bir gr olmad
gibi, sosyolojik kantlarla ispatlanabi-
len bir gr de deildir. Ayn ekilde
"orta s n f terimi, u anda ounlukla
gazeteciler ve politikaclar tarafndan,
yaklak olarak ortalamaya yakn bir
gelir elde edenlere, daha doru bir de
yile "orta kitle"ye gnderme yapla
rak kullanlmaktadr. Gordon Marshall
ve arkadalarnn ulusal boyuttaki a
lmas Social Class in Modern Bri-
tain'dek (1984) kantlar, sradan in
sanlarn biraz daha fazla ayrmc oldu
unu gstermitir. rnein orta snf,
incelenen meklemin yzde 35'i tara
fndan profesyoneller, yzde I I ' i
548
tarafndan yneticiler ve yalnz yzde
7'si tarafndan tm beyaz yakal iiler
olarak tanmlanmtr.
st snf teriminin ortaya kma
syla birlikte, "eski" ve "yeni" orta s
nf arasnda ayrm yaplabilir bir tablo
ortaya kmtr. "Eski" orta snf, ge
nellikle kk burjuvazi (petite bour
geoisie) ve bamsz profesyonellere
(bunlarn ayr gruplar olarak varoluu
orta snfn bir btn olarak yirminci
yzyldaki genilemesinin ncesine
dayanr) gndermede bulunurken, "ye
ni" orta snf, orta snfn dier tm un
surlarna gndermede bulunur: yani,
hep birlikte hizmet snfn oluturan
cretli profesyoneller, idareciler ve
yetkililer, kdemli yneticiler ve ileri
derece teknisyenler ile daha marjinal
bir orta snf oluturan rutin, kol emei
kullanmayan alanlar, efler ve aa
derece teknisyenler (ya da Marksist te
rimlerle syleyecek olursak, yeni bir
ii snf). Ayrca bkz. elikili snf
sal konum; proleterleme; snfsal
konum.
orta snf, yeni (middle class, new)
bkz. elikili snfsal konum; orta s
nf; proleterleme
orta yap, orta zemin (mesosructure,
mesodomain) Sembolik etkileimcile-
rin. birebir ilikiler ile geni toplumsal
yap arasndaki etkileim blgesini be
timlemek zere kullandklar bir terim.
Bu blge, toplumun genelini oluturan
bir uzlalm dzenler adr ve bu
yzden, sosyolojideki 'mikro-makro
ayrmn geersiz klmaya dair bilinli
bir giriim eklinde deerlendirilebilir.
Dier sosyolojik literatrlerde, km
zaman sivil toplumun orta dzeyi ya
da orta zemini igal ettii ve burada
ina edildii ileri srlmtr. Ayrca
bkz. makro sosyoloji.
ortak kar/koca rolleri (joint
conjugal roles) Ortak kar/koca rolleri,
549 ortakduyusal bilgi (ortak bilgi)

elerin pek ok eyi birlikte yrttk o r t a k d u y u s a l bilgi (ortak bilgi)

leri ve i ayrmyla kar farkllna (commonsense knowledge) Bu terim,
asgari dzeyde rastlanan rolleri yans gndelik dnya ve faaliyetler konu
tr. Elerin ileri paylatklar ve r- sunda sahip olduumuz rutin bilgileri
ten bir toplumsal aa sahip olduklar anlatr. Farkl sosyolojik yaklamlar
evliliklerin daha istikrarl olduu kabul ortak bilgi konusunda deiik tutumlar
edilmektedir. Ayrca bkz. ayr ka benimsemilerdir. Alfred Schutz'un
r/koca rolleri; kar/koca rol. fenomenolojik sosyolojisinin merke
zinde yer alan bu kavram, faaliyetleri
o r t a k l k (share-cropping) Toprak mizin dayanan oluturan ve "doal
sahiplerinin, kendi topraklar zerinde tutunv'umuzla sorgulamadmz, hazr
almalarna izin verdii kiilerden kabul edilen, dzenli, "tipik hale geti
hasadn bir miktarn ("hasat pay") rilmi" bilgi ynlarndan bahseder.
almasn salayan eitli dzenlemele Peter Berger ile Thomas Luckmann'n
re verilen genel isim. Ortakln kla genel toplum kuramnn temelini de bu
sik bir rnei ABD'de Sava'tan dnce oluturmaktadr (The Social
sonra yaanmtr. Azat edilmi siyah Construction of Reality, 1967). Etno-
kleler, kendileri iin "on alt hektarlk metodologlara gre, ortak (ya da. sk
arazi ve bir katr" talep etmilerdir. sk isimlendirildii biimiyle, "sze
1868'e gelindiinde ortaklk ynte dklmemi") bilgi, kesintisiz bir ba
mi, gneydeki tarmn baat iktisadi ardr: insanlar, bir dzenlenmilik ve
dzenlemesi durumuna gelmitir. btnsellik duygusu veren "nasl ya
Ortakln ortaya kyla ilgili placak" konusundaki rtk kurallarn
eitli aklamalar yaplmtr. Bunlar buna gre belirlerler. Anthony Gid
dan birisi, geni bir toprak sahipleri s dens da bu fikri kendi *yapla(tr)ma
nf, emek darl ve makinelemeyi kuramna alntr (Toplumun Kuruluu
salayacak teviklerin olmamas gibi [The Constitution of Society], 1984).
elverili ekonomik nkoullar vurgu Sembolik etkileimcilere ve dier yo
lamaktadr. Neo-klasik iktisatlar, or rumcu sosyologlara gre, ortak bilgi
takln hem toprak sahiplerine hem konusunda daha az kesin olan bir ana
de toprak zerinde alanlara avantaj liz vardr, ancak sosyolojinin temel a-
getiren, aklc bir piyasa tepkisi oldu mac insanlarn toplumsal dnya anla
unu ileri srerler. Alternatif bir ak ylarn aklamak ve tm ayrntla
lama ise, ortaklk tipinde bir dzen ryla incelemek olarak grlmektedir.
lemenin tipik ekilde iki tarafn da ter Sosyolojik analiz her zaman bu anla
cihlerini yerine getirmediini, bir "ola ylarda kk salmaldr.
slklar dar boaz" yznden ve yal te yandan, baz sosyologlar ortak
nzca dier tm alternatifler baarsz bilgiyi sosyolojik anlaytan farkl (ona
la uradnda gndeme geldiini - zt olmasa bile) deerlendirirler. Emile
ne srmektedir. (rnein Amerika'nn Durkheim'a bakarsanz, sosyoloji,
Gneyinde siyahlar tam ekonomik ba toplumsal dnyaya ilikin olarak bi
mszlk talep ederken, beyaz plantas limsel bilgiler retebilmemiz iin nce
yon sahipleri kle emeine edeer bir ortak alglardan (nyarglardan) kur
stat elde etme peindeydi.) tulmak zorundadr. Marksistlerin g
Bu konuda nefis bir rnekolay in znde ise ortak bilgilerin byk ksm
celemesi iin bkz. Edward Royce, The idelojiktir. en azndan dnya anlay
Origins of Southern Slarecropping yla snrldr. Bu yaklamlar sosyo
(1933). Ayrca bkz. kyller. lojinin bilimsel niteliini; Marksistler
Ortaklk Problemi (ya da Trajedisi)
sz konusu olduunda da, devrimci
partinin ii snfn rgtleyip yol
gstermekteki nemini vurgulamaya
daha yatkndr.
O r t a k l k P r o b l e m i (ya da Traje
disi) (Problem -or Tragedy- of the
Commons) Oyun kuram iinde yer
alan ve kaynak dalm sorunlarn in
celemekte kullanlan bir rnek (bkz. G.
Hardin, "The Tragedy of the Com
mons", Science, 1968). Ortak otlak
kullanm (iftilerin srlarn otlata
bildii kamusal kullanma ak arazi
ler), srlarn otlatan bir iftinin s
rsn bytebileceim, nk toplam
saydaki kk bir artn mevcut otla
a ok az zarar vereceini dnmesi
durumunda sorunlu bir hal alacaktr.
Baka bir ifti de ayn ekilde d
necek olursa, araziyi kullanan toplam
daki kk artlar an otlatmaya yol
aacak ve zaman iinde kaynan ken
disi yok olacaktr. Baka bir deyile,
eer herkes aklc biimde kendi ksa
vadeli karn dnp, kendisi gibi
kendi karlar peinde olanlar gz ar
d ederse, uzun vadede herkes kolektif
kaynaktaki payn kaybedecektir.
o r t a l a m a , o r t a l a m a a l m a k (ave
rage, averaging) bkz. merkezi eilim
lleri
o r t a l a m a d e e r (mean) bkz. merke
zi eilim lleri
o r t a l a m a d e e r testi (means-tes
ting) bkz. seici yardmlar-genel yar
dmlar tartmas
o r t a n c a ( m e d y a n ) (median)
merkezi eilim lleri
ortaya k, yeni ortaya kan -
zellikler (emergence, emergent pro
perties) Ortaya k, ayr zellikteki
eitli elerin bir sentez oluturmas
ve yeni bir biimle dzenlenmesi sre
550
cidir. Ortaya k kavram, zellikle
*evrim kuramnda n plana kmtr
Fakat, toplumsal yaamn sresel ve
uyarlayc niteliini yakalamay a-
malayan sembolik etkileimcilik ku
ramnda da yaygn biimde kullanl
maktadr. George Herbert Mead'in ve
Herbert Blumer'in yazlarnda, beden,
zihin, benlik ile toplumun karlkl et
kileimi devaml olarak "ortaya k"a
yol amaktadr. Bu adan bakldn
da, tm toplumsal nesneler gibi toplu
mun kendisi de bir "ortaya k"tr.
O s g o o d ayrmsal a n l a m lei
(Osgood's semantic differential scale)
bkz. ayrmsal anlam yntemi
O s s o w s k i , S t a n i s l a w (1897-1963)
Tannm bir Polonyal sosyolog ve
felsefeci. Kendi apnda bir felsefeci
olan kars Maria Ossowska'yla bir
likte, bilim felsefesi ve psikolojisi ze
rine kapsaml eserler yaynlamtr. Fa
kat kendisinin sosyolojik bir ilgi oda
haline gelmesi, verimsiz Stalinist yl
lardan sonra sosyolojinin Polonya ni
versitelerinde resmen tannmasnn ar
dndan, 1957'de yaymlad Class
Structure in the Social Conscious
ness' la gereklemitir.
Class Struckure in the Social
Consciousness, snf, toplumsal yap
ve toplumsal srelere dair eitli g
rler ile bu grleri douran ente
lektel ortamn bir tipolojisi niteliin
deydi. Ossowski, zamann kaba ift
kutuplu Marksist snf analizine id
detle kar km, daha nemlisi, sta
t ayrcal ve ekonomik eitsizliin
-snf sisteminin biimsel bir ekilde
bkz.
kaldrlmasndan sonra bile- varolmaya
devam ettiini ak bir dille saptam
tr. Ossowski zellikle, eitsizliin z
nel alglan ve tutumlarn incelenme
sinin nemine dikkat ekmeye, *reel
sosyalizmin szde snfsz toplumla
rnda yeni olan eler ile gemiten
551
gelen, hatta eksik olan eleri aratr
maya almtr. Ayrca, kapitalist ve mindeki ya da robot makineli aralar.
sosyalist toplumlar arasndaki ben
zerliklere iaret edip; iki sistemin de,
toplumlarn snfszm gibi takdim planlama, datm ve yardmc ilerde
etmeye, "hibir ayrcal olmayan kii
ve kesimler arasndaki grup dayan-
masinn temellerini ortadan kaldrma
ya altklarn gzler nne sermitir.
retim aralarnn ulusallatrlmas, otorite (authority) bkz. iktidar (g);
Marksist-Leninistlerin tasavvur ettii
trden bir topluma gitmenin gerekli bir
koulu olmu olabilir, fakat bu kesin
likle yeterli bir koul deildi. Ossows-
ki bu koulda bile, eitsizliin pek ok
eski biiminin yeni klklarla yeniden
ortaya kabileceini savunuyordu.
Ossovvski, toplumsal tabakalama
tartmasnn sosyalist halk demokra
silerine gndermelerde bulunularak ele
alnmasnn bile tabu sayld bir d likte alt bir grup aratrmacnn,
nemde, sz konusu bilimsel inceleme
yi yazmak iin gerekli entelektel de
rinlie ve ahlki cesarete sahipti. Os
sovvski, entelektel titizlik ve aratr
mac zerkliinin yannda sosyalist
kayglarn da ortaya koymu ve by
lece, reel sosyalizmle ynetilen dier
lkelerde tamamen silinen sosyolojinin
Polonya'da ayakta kalmasn ve geli
mesini salayan temelleri yaratmtr.
otobiyografi (autobiography) bkz.
yaam yks
otokrasi (autocracy) ktidarn, sz
gelimi "Stalinist otokrasi" rneindeki
gibi, tek bir kiinin ahsnda topland
bir rejim. Esnek biimde kullanlan o-
tokrasi teriminin, devlet yaplar ve si
yasal rejimler tartmalarnda, zellikle
totaliter, faist, reel sosyalist ve mo-
narik rejim rneklerinde sk sk geti
ini grrz. Ayrca bkz. Stalinizm.
o t o m a s y o n (automation) Kuramsal
olarak iinin yer almad bir imalat
sistemi: pratikte, elle aktarmann yerini
alan elektro-manyetik balant operas
otoriter kiilik
yonlarn yapan, bilgiyasayar deneti
Modern emek sreci konusunda yap
lan aratrmalar, otomasyonun bakm,
insan emeinin ve hnerinin yerini al
maktan daha ok, onu tamamen devre
d braktn ortaya koymaktadr.
karizma; meruiyet; tahakkm
otorite g c (authoritative power)
bkz. organizasyon menzili
otoriter, o t o r i t e r y a n i z m (authori
tarian, authoritarianism) bkz. otoriter
kiilik
otoriter kiilik (authoritarian perso
nality) Theodor Adorno ile onun bir
ar uyumculuk, otoriteye boyun e
me, kat olma ve deersiz saylan ey
lere kar kibirli olmayla ayrt edilen
(tabii baka zelliklerin yan sra) bir
kiilik tipini anlatmak zere, ilk kez
1950 ylnda yaynlayp ayn ad ta
yan kitapta (Otoriter Kiilik [The Aut
horitarian Personality], 1950) gelitir
dikleri bir terim.
Adorno, Frankfurt Okulu'nun, -
nc Reich dneminde nce Britan
ya'ya, daha sonra ABD'ye kaan bir
yesiydi. Adorno ABD'de, Yahudi
dman, etnosantrik ve faist kiilikler
konusunda kapsaml ampirik aratr
malar yapmt. Baz insanlarn faiz
me ve otoriter inan sistemlerine ba
kalarna gre daha ak olmasnn ne
denlerini aklamaya alan Adorno,
otoriteryanizm diye adlandrd bir -
zellikler kmelenmesini aa karan
eitli Likert tutum lekleri (bkz.
Likert lei) de gelitirecekti. Birka
ayr lek (etnosantrik, Yahudi d
man, faist) kurulmutu ve otoriter ki
ilik incelemesine olan ilginin bir ks
m bu leklerin incelenmesinden
otoriter poplizm
kaynaklanyordu. 2.000'i akn kiiyle
yaplan grmelerde, etnosantrizm,
geleneksel deerlere kat bir ballk,
i-grubun ahlki otoritesine kar bo
yun eici tutum sergileme, cezalan
drmaya hazr olma, hayalcilik ve yu
muak yreklilie kar olma, kaderci
kuramlara inanma ve belirsizlikleri
hogryle karlamay istememe gibi
faktrler arasnda yakn bir ba bulu
nacakt. Bu otoriter tutum kmeleri
sonradan, Freudcu kuramdan yararla
narak, aile modelleriyle ilikilendiril-
miti. Youn grmeler yaplmas ve
*Tema Kavrama Testlerinin kullanl
mas, otoriter kiilii katln, disipli
nin, dsal kurallarn ve anne babalarn
taleplerini korku iinde yerine getir
menin tamamen arlkta olduu bir a-
ile yapsyla zdeletiriyordu.
Otoriter Kiilik, nyargy, sa
vunma mekanizmalarn ve gnah ke
isi yaratmay ele alan klasik bir ince
lemedir. Sz konusu aratrma byk
eletiri toplam olsa bile, bu terim
gndelik dile girmi durumdadr.
Adorno'nun incelemesini eletirenler,
dier zayflklarnn yan sra, bu a
lmann sadece saa zg bir oto-
riteryanizmi deerlendirdiine, solda
ve sada ayn ekilde rastlanan, daha
geni kapsaml "kapal zihin"i ele al
madna, gnah keisi yaratmay ir
deleyen tm kuramlar gibi karmak
tarihsel sreleri psikolojik ihtiyalara
indirgemeye eilimli olduuna ve ek
sik lekler ile rneklere dayandna
dikkat ekmilerdir. Bu kuram tehir
etmeyi amalayan ayrntl bir eletiri
iin bkz. John Madge, The Origins of
Scientific Sociology (1962). Ayrca
bkz. eletirel k u r a m .
otoriter p o p l i z m (authoritarian
populism) bkz. poplizm
oy k u l l a n m a davran (voting be
haviour) Oy kullanma, liberal demok
552
ratik toplumlarda siyasal katlmn te
mel biimi olduundan, oy kullanma
davranlarnn incelenmesi de siyaset
bilimi iinde olduka uzmanlam bir
alt-alan oluturmaktadr. Oy kullanma
davranlarnn analizi, deimez bi
imde, insanlarn hangi ynde oy kul
landklarnn ve bu kararlara nasl var
dklarnn nedenleri zerinde odaklan
maktadr. Sosyologlar, snf, meslek,
etnik kken, cinsiyet, ya ile oy ara
sndaki korelasyonlar gzleyerek, si
yasal partilere verilen destein sosyo
ekonomik belirleyici etkenlerine bak
maya eilim duyarken; siyaset bilim
ciler sorunlar, siyasal programlar, se
im kampanyalar ve parti liderlerinin
poplerlii gibi siyasal faktrlerin oy
kullanma davranlar zerindeki etki
sine younlarlar. Fakat iki disiplin de
byk lde ayn alanda at kotur
makta ve analitik yaklamlarnda gi
derek daha fazla i ie geme eilimi
sergilemektedir (bkz. M. Harrop ve
W.L. Miller, Elections and Voters: A
Comparative Perspective, 1987).
Sz konusu literatrde oy kullan
ma davranlarn aklayan eitli (a-
ma birbirini dlamayan) yaklamlar
saptanabilir. Yapsal (ya da sosyolojik)
yaklamlar, bireyler ile toplumsal yap
arasndaki ilikiye odaklanr, oy kul
lanmay toplumsal bir balama oturtur
ve toplumsal snf, dil, milliyetilik,
din ve kr-kent kartl gibi dei
kenlerin oy kullanma zerindeki etki
lerini irdelerler. Ekolojik (ya da toplam
istatistiki) yaklamlar, oy kullanma
kalplarn corafi bir alann (semt.
blge, eyalet, vb.) karakteristik zel
likleriyle ilikilendirirler. Sosyal psi
kolojik yaklamlar, oy kullanma ka
rarlar ile semenin psikolojik eilim
leri ya da tutumlar, rnein partili
kimlii, adaylara bak ve benzen et
kenler arasnda bir ba kurarlar. Son
olarak, aklc seim yaklamlar, oy
kullanma davranlarn, kiinin, laikli
553
parti ya da adaylarn gndeme getirdii
sorunlar ve politikalara gre nasl bir
seim sonucu kmas gerektiini de
erlendiren, bir dizi arasal maliyel-
yarar hesab yapmasnn sonucu oldu
u eklinde aklamaya alrlar. Bu
genel yaklamlarn hepsi farkl ara
trma teknikleriyle birlikte yrtlr ve
yine hepsi siyasal davranlar gdle-
yen etkenler konusunda farkl varsa
ymlar ortaya atarlar.
Britanya'da, toplumsal snf etke
ninin oy kullanma davranlar zerin
deki etkisinin ("snfsal sapma tezi"
denilen gr dorultusunda) azalp a-
zalmad ve bu srecin, kinci Dnya
Sava'ndan beri siyasal sistemde e-
gemenliini srdren iki byk partiye
(Muhafazakr Parti ile i Partisi) du
yulan sadakatin zlmesiyle ("parti
zanlktan sapma tezi") ne kadar ilintili
olduu konularnda uzun zamana ya
ylan bir tartma yaanmtr. Bu ar
gmanlarn savunucular (rnein bkz.
B. Sarvik ve 1. Crewe, Decade of
Dealignment, 1983), hem kesin snf
oylarnn ("doal" snf partilerine oy
veren semenlerin tam oran) hem de
greli snf oylarnn (partilerin deiik
snflardaki greli gc) 1960'larn
sonlarndan itibaren srekli bir d
iine girdiini ve bu durumun Muha
fazakr ve i partilerinin oylarnn
paylarndaki gerilemeyle ilintili oldu
unu ileri srmlerdir. Sarvik ile Cre
we, bu sapmay temel nemdeki eitli
toplumsal deiimlere (hepsi de snfn
sosyo-ekonomik btnln bozduu
sylenen etkenler olan mesleki yap
daki deiiklikler, kolla alan ii s
nfnn saysnn azalmas, toplumsal
mobilite. apraz snf ailelerinin oal
mas) atfetmilerdir. Bu sorunlar, sn
fn paralara ayrlmasnn sonucunda,
semenlerin nasl oy kullanaca, se
menlerin siyasal partileri kolektif ya da
snfsal bir temelden ziyade kendi ka
rnn peine dm bireylerden oluan
oy kullanma davran
yaplar eklinde deerlendirmeleri ze
rinde daha nemli bir etki yapmaya
balamlardr.
Benzer bir dorultuda, tketim
dilimleri tezinin yandalar, paralan
ma eiliminin artnn toplumsal s
nflarn siyasal zgnln azaltt
n, tketimin neminin artmasna bal
olarak, mal ve hizmetlerde (konut, ula
m, eitim ve salk) zel tketimden
ziyade kamusal tketime baml o-
lanlar arasndaki farkllklarn yeni si
yasal taraftarlklarn kayna olduunu
ifade etmilerdir. Gerek siyasal partiler
arasndaki tartmalar gerekse oy kul
lanma davranlar asndan bakld
nda, en belirgin yapsal blnme ola
rak snfn yerini bu tr sektrel ay
rmlar almtr. Mal ve hizmetlerin -
zel yollarla tketilmesi Muhafazakr
Parti'ye oy verme eilimini arttrrken,
kamu hizmetlerine bamll srd
renler oylarn i Partisi'ne vermek
tedirler. Snfsal sapma ve partizanlk
tan sapma kuramlarnda olduu gibi
tketim dilimleri kuramnda da vurgu
lanan nokta, medyann kiisel karla
rn ekillenmesindeki etkisinin by
mesi ve bu srecin zellikle ii snf
nn i Partisi'ne verdii destek a
sndan zararl sonular dourmasdr.
Bununla birlikte, bu grn kar
tlar (rnein bkz. A. Heath vd., Un
derstanding Political Change, 1991),
snfsal sapmann partizanlktan sap
mann sonucu deil, nedeni olduu g
rn savunurlar. Kesin snf oylar
nn dzeyi gerilerken, greli snf oyla-
rndaki "eilimsiz dalgalanmalar" top
lumsal snflarn siyasal zgnlklerini
hl koruduunu gstermektedir. Ger
ekten, snf hl oy kullanma davra
nlarn en ok etkileyen olgudur; kal
d ki (zellikle yeni olmayan) konut
sahibi olmak trnden farkl tketim
eilimleri de snfla yalnzca karlkl
iliki iindedir ve oy kullanma davra
nlarn tek balarna etkilemezler.
oyun kuram
Toplumsal yap, parti performans ile
oy kullanma arasndaki ilikinin anali
zinde "etkileimci" dedikleri bir yakla
m benimseyen Heath ile meslekta
larna gre, i Partisi'nin 1980'ler-
deki seim baarszlklarnn nedeni
byk lde, temel toplumsal dei
imlerden ziyade tm snflar ayn de
recede etkileyen siyasal baarszlk
lard; esas olarak da 1964-1970 i
Partisi hkmetlerinin politik zm
szlkleri, ii snf tabanna oturan
nc parti (Liberal) adaylarnn sa
ysnn art. i Partisi'nin gvenilir adl kitaplarnda, hem sfr toplaml o-
bir iktisadi politika tasarlayamamas ve
i birliini salayamamasyd. i
Partisi gibi snf rgtleri bu potansi
yeli siyasal alanda harekete geirmeyi
her zaman baaramasalar bile, snf k
kenleri ve snf tutumlar insanlarn oy
kullanma eilimlerinde hl etkili bir
edir.
Son yllarda oy kullanma davra
nlarna ynelik aratrmalar, bu ko
nudaki farkl kuramlar ile modeller a-
rasndaki mevcut tartmalar byk
apl veri kmelerinin analizindeki
teknik ilerlemelerle beslendike, me
todolojik bir mayn tarlasna dn
mtr. Bu literatrle ilgili hayranlk
uyandrc ve son derece kapsaml de
erlendirmelerini ortaya koyan Jeff
Manza, Michael Hunt ve Clem Bro
oks'un gzlemlerine gre. Bat Avru
pa'nn ve Kuzey Amerika'nn kapita
list demokrasilerinde snf ile kullan
lan oy arasndaki ilikide, snfsal sap
mann evrensel bir sre olduunu
gsteren hibir kanta rastlanmad
gibi, bu noktada "kesin olan yalnzca
tek bir sonu" karlabilecei ileri s
rlmtr: "lke apndaki seimlerde
oy kullanma eilimlerinin snf etke
ninden tamamen bamsz olduu hi
bir demokratik kapitalist lke yoktur"
("Class Voting in Capitalist Democ
racies since World War Two: Dealign-
ment, Realignment, or Trendless Fluc
554
tuation?", Annual Review of Sociology
1995). zellikle ABD'de tartmalar
konusunda bkz. Richard G. Niemi ve
Herbert F. Weisberg, Controversies in
Voting Behaviour (1993).
o y u n k u r a m (game theory) ki y a
da daha fazla insann, karlarnn -en
azndan ksmen- att koullarda a-
klc biimde davrandklarn ngren
genel kuram. John von Neumann ile
Oskar Morgenstern The Theory of Ga
mes and Economic Behaviour (1947)
yunlar hem de sfr toplaml olmayan
oyunlar kapsayan bir kuram gelitir
meye almlardr. Bu balamda bir
"oyun", etkileimin, hi deilse baz
zamanlar birbiriyle rekabet eden en a-
zndan iki "oyuncu" arasnda gerek
letii bir toplumsal ortamdr. Evlilik,
sava, siyasal partiler arasndaki reka
bet, emek piyasas ve daha zel olarak
iveren-ii mzakereleri bu tr or
tamlar arasnda saylabilir. Oyun ku
ramnn temel katks, belirli ortak -
zelliklerin (katlmclarn ya da oyun
cularn says ve "df'n sabit bir b
yklkte mi, yoksa deiken mi olup
olmad) sz konusu olduu durum
larda hangi seimlerin mmkn oldu
unu -veya olabileceini- ortaya koy
maya yarayan soyut bir matematiksel
kuram salamak olmutur.
Sfr toplaml oyunlar, oyuna kat
lanlardan birisinin kazancnn bir ba
kasnn kayb anlamna geldii koul
lan; yani, "pasta"nn byklnn
sabit miktarda olup, herkesin mmkn
olduu kadar byk bir dilim kapmaya
alt durumlar temsil eder. ki ki
ilik sfr toplaml oyunlar, ilk kez, ba
z durumlarda, bir oyuncunun opti
mum tercihinin dierininkini karla
d, grece istikrarl bir denge noktas
(ya da azn ou-oun az bileimi)
olacan gsteren Von Neumann tara
fndan incelenmitir.
555 oyun kuram

Sfr toplaml olmayan oyunlarda

ya da sabit olmayan toplam oyunlarn
da, katlmclarn tamamnn ya da bir
ksmnn, elde edilen fayday arttrmak
iin aktif bir ekilde ibirlii yapmas
salanabilir ve bylelikle, analiz, koa
lisyonlarn oluumu ve sonulan ze
rine odaklanr. Esasnda, ibirlii pas
tay byltecektir, ama katlmclar ra
kiplerinin tercihlerini her zaman kesti
remezler. Bu adan bakldnda,
Mahkm'un kilemi ve (daha yakn
zamandaki) Ortaklk Problemi (ya da
Trajedisi) en nl rneklerdir ve bun
larn ikisi de, herkesin kendi karn
azamiye karacak seimlerin mmkn
olan en kt sonuca neden olduu "n
ce ben kapacam" durumlardr. Eer
yalnzca her katlmc, kendi dar ka
rndan ziyade kolektif kara uygun o-
lan bir tercihte bulunursa, kolektif op
timum sonuca ulalacaktr. Bu oyun
lara dayanan ou laboratuvar dene
yinde, tm deneklerin yaklak te i-
kisi bencilce, ya da dierlerine gven
meyen tercihler yapmlar, ibirliini
temel alan bir sonuca ancak ok az r
nekte ulalmtr. Bu deneyde denek
ler, insanlar birbirleriyle kar karya
getirip yartran eitli stratejilerin et
kililiini lmek iin bilgisayar sim-
Iasyonu kullanlarak gerekletirilen
geni bir lek iinde temsil ediliyor
lard ve zaman dilimi geniledike, ta
mamen kiisel kar peindeki birey
lerden oluan bir toplumda bile ibirli
inin gelitii grlmt.

Oyun kuramna dayal matematik

modellerine ok az sosyal bilimci ba
vururken, bu genel kuramn ve kav
ramlarn, atma, rekabet ve potansi
yel ibirlii koullarn inceleyen tm
sosyal bilimleri (zellikle orduyla ve
piyasayla ilgili almalar) derinden
etkilemi olduunu belirtmeliyiz. Bkz.
Robert Gibbons, A Primer in Game
Theory (1992) ve Kenneth G. Binmorc,
Fun and Games (1992).
o

dllendirici g (remunerative po biimlerini savunmasyla kt bir n

wer) bkz. rza, rza biimleri kazanmtr. Ayrca bkz. Darwincilik;
gen.
r e n m e glkleri (learning diffi
culties) bkz. zek gerilii l e k l e m e , ok b o y u t l u (scaling,
multi-dimensional) bkz. ok boyutlu
r e n m e k u r a m (learning theory) lekleme
renme ilkelerinin ya da yasalarnn
formlasyonu. renme kuram genel lekler, l e k l e m e (scales, sca
likle, davran "uyaran-yant" mo ling) Ortak olduu varsaylan kltrel
delleriyle zdeletirilir ve koullan anlamlarn ya da paylalan toplumsal
drma srecinin merkezinde yer alr. yorumlarn gzlenmesine dayal bir l
Buna karn, bugn psikologlar m teknii. Bu tekniin sosyolojik
renmeyi artk bili ile bilgi elde et kullanmlarndan birisi, toplumsal
meyi kapsayan bir sre olarak gr prestij ve toplumsal konum llerini
yor ve kural olarak, ileri derecede ge mesleki lekleme araclyla dzen
nelletirilmi renme kuramlar ge leme giriimidir (rnein, Hope-
litirmeye kalkmyorlar. Ayrca bkz. Goldthorpe mesleki prestij lei;
saldrganlk. bkz. J.H. Goldthorpe ve K. Hope, The
Socal Grading of Occupations, 1974).
j e n i k (eugenics) Yunanca eu (iyi) ile Bununla birlikte, lekleme teknikleri
gens (retmek) szcklerinden treti sosyolojide muhtemelen en ok, o ala
len jenik, evrimci ayklama sreleri na zg uzman lekleme teknikleri
nin, belli bir genetik soy ya da halk nin tasarland tutumlarn ve kiilik
gelitirmek amacyla kullanlmasn zelliklerinin lmnde kullanl
anlatmaktadr. Bu sonuca ya "negatif maktadr. Ayrca bkz. ayrmsal anlam
jenikle (rnein, salklla uygun yntemi; Bogardus toplumsal mesa
dmeyen genetik koullarn mirasn fe lei; ok boyutlu lekleme; eit
saptamak ve nlemek zere hamile ka grnen aralklar; Guttman lei;
dnlara ynelik taramalar), ya da "po Likert lei; otoriter kiilik.
z i t i f jenikle (remede belli gruplarn
seilebilmesi ya da dlanabilmesi) u- l m (measurement) lm, sosyo
lalabilir. Pozitif jenik genellikle etik logu drt ana sorunla kar karya ge
bakmdan kabul edilemez bir ey ola tirir: temsil etme (ampirik dnyann
rak grlr; negatif jenik ise etik tar ka zellii en iyi ekilde modellene-
tmasnn yaplabilecei bir alandr. bilir?); benzersizlik (sonutaki lm
jenik Dernei, yirminci yzyln ilk saylar ne kadar benzersizdir?); uygun
yllarnda, Britanya ve ABD'de ulusal istatistik (lme ilemlerini zetlemek
nfuslarn genetik niteliini iyiletir iin meru biimde kullanlabilecek
mek amacyla pozitif jeniin eitli gstergeler neler olabilir?); anlamllk
557
(lm saylan ne anlama gelir?).
lmn kendisi, "Ampirik liki
Sistemi" ile "Biimsel (Saysal) liki
Sistemi" arasndaki lm temsil et
mek zerine seilmi doru ilikiyle
bantldr. Dolaysyla, bireyler ya da
konumlar arasndaki kat bir stat ili
kisi, say kmesindeki ">, <" (...dan
byktr, ...dan kktr) operatrler gibi) ve herhangi bir dorusal dn
le ayn zelliklere sahip olarak gste
rilebilir ve muhtemelen bu ekilde
temsil edilir. Toplumsal ve psikolojik
niteliklerin ou, kat bir ekilde say
sal zelliklere sahip deildir. Dolay
syla, toplumsal ve psikolojik nitelikler
sklkla kantitatif ya da "metrik olma
yan" deikenler diye adlandrlrlar
ken, zenginlik ya da (tartmal bir e
kilde) llm zek veya saysal
fayda gibi zellikler kantitatif ya da
metrik diye adlandrlr.
Bir lm temsili; ya da model,
herhangi bir verili ilgi alan iin, ampi
rik verinin ne kadar biimsel yorumla
nabildiim ortaya koyar; rnein,
y'nin yerine x'in tercih edilmesi karar,
x'in benim ideal noktama y'den daha
az uzak olduu sylenerek yorumlana
bilir. Bir kez saysal temsil gerekle
tiinde ortaya benzersizlik meselesi
kar. S.S. Stevens, karmakln art
masna ait lm seviyelerinin bir hi
yerarisi olduunu varsayar ve bu, d
nmlerin temsil ettii zellikleri gz
nnde bulundurarak, orjinal lm
saylarnda ne gibi dnmler olabi
leceine dair terimlerle tanmlanabilir
(rnek iin bkz. Stevens, "On the The
ory of Scales of Measurement", Scie
nce, 1946). Buna gre en basit versi
yonda, bahsi geen trden drt dzey
ayrt edilir. Nominal dzeyde, eyler
kategorize edilmi ve etiketlenmitir
(ya da numaralandrlmtr), dolay
syla her biri yalnzca tek bir katego
riye (rnein, erkek = 0, kadn = 1) ait
tir. Saylarn birebir olarak yeniden ka
rarlatrlmas, bir kategorizasyon hak
lmllk, lmllk oran
kndaki bilgiyi iinde saklar. Srasal
lm dzeyinde, kategoriler yine (ka
t) bir dzendedir (kusursuz bir Gutt-
man lei gibi) ve dzeni koruyan her
kkl deiiklik merudur. Aralk d
zeyi lm, lek zerindeki eit ara
lklara tekabl eden nesneler arasnda
eit farkllklar olmasn (sda olduu
mn farkllklar korumasn gerekti
rir. Oran dzeyinde ise, bir mesafenin
dierine oran, (diyelim) mil yerine
kilometre kullanarak korunur.
Clyde H. Coombs ("A Theory of
Psychological Scaling", Engineering
Research Institute Bulletin, 1946),
sosyal bilimlerde faydal olan, zorla
malarn miktarn verilen bir karara g
re lmek yerine onlar alt dzeylerde
tutan pek ok lek bulunduunu
gstermitir. Verileri st dzeyde l
me dntrmede kullanlan prose
drlere "lekleme" ya da "lm-
leme" denir. Eer temsil ilemi dz bir
doruyla yaplabiliyorsa tek boyutlu
lekleme (Guttman ve Likert l-
eklerindeki gibi), ama iki veya daha
ok boyuta ihtiya varsa ok boyutlu
lekleme sz konusudur.
Anket aratrmasn anlatan ders
kitaplarnn ou, lmn farkl d
zeylerini rneklerle aklayan ve bu
farkl dzeylere uygun istatistik ve
teknikleri tanmlayan metinlerdir (r
nein bkz. D.A. de Vaus, Surveys in
Social Research, 1985, 1991).
lm hatas (measurement error)
bkz. hata (rnekleme ve rnekle
meme); kodlama
l m seviyeleri (measurement le
vels) bkz. lm
l m o r a n (death-rate) bkz. lm
llk oran
l m l l k , l m l l k o r a n (mor
tality, mortality rate) Blgeler ve
lmllk, lmllk oram
558

toplumsal gruplar arasndaki kyasla snn, beklenilen lm saysna bl

malar kolaylatrmak iin. genellikle np 100'le arplmasyla hesaplan
ya ve cinsiyete gre standartlatrman maktadr. (Beklenilen lm says il
lm oran. lmllk oran, salk gilenilen grupta belirli bir yataki lm
riskleri, salk bakmnn kalitesindeki oranlarnn, yllk ulusal lm oranla
ilerlemeler ve nfus iindeki farkl rna eit olmas durumunda ortaya
gruplarn karlatrmal genel sal kan saydr.) Belirli bir yataki kaba
zerine bir lm vermektedir. Dola lm oranlar ve Standart lmllk
ysyla, bulac hastalklar ve dier Oranlar, ulusal ortalamann stnde
nedenlerden kaynaklanan lm riskini veya altndaki lmllk oranlar iin
gzlemlemekle ilgilenen epidemiolog- hesaplanan ya gruplar eklinde ta
lar iin olduu gibi, toplumsal ve ikti nmlanarak da hesap edilebilir. Nor
sadi deiim ile karlatrmal yaam malde be veya on yllk ya kmeleri
standartlaryla ilgilenen aratrmalar i- kullanlr, fakat ya standardizasyonu
in de gvenilir bir gstergedir. Hepsi hesaplamalarnda daha geni kmelere
nin kendine gre bir amac olan eitli bavurulduu grlebilir. Ayrca -
lmllk oranlan vardr. rnein lmllk oranlan, kolera, kanser ya da
toplam ulusal lm oran, blgeler ve intihar gibi belirli lm nedenleri ve
toplumdaki sosyal gruplar arasnda ya bulac hastalklarn, salk bakmn-
plan karlatrmalarn balang daki ilerlemelerin ya da yksek isizli
noktasn oluturmaktadr. in toplumsal sonularn sergilemek
iin hesaplanabilmektedir.
Kaba lm oran, tanmlanm bir
corafi alanda, 1.000 kiilik nfus ba Baz lmllk oranlar zaten yaa
na den yllk lm saysdr. Asln gre standartlatnlmtr. Bebek lm
da, mutlak lm saysnn gelitirilmi llk oran, doduktan sonraki ilk yl
bir versiyonu olarak, bir topluluun iinde len bebeklerin saysnn, ayn
cinsiyet oranna ve ya yapsna ok yl iinde yaamaya devam eden doum
baml kaldndan fazla bilgilendirici vakalarnn saysna blnp 1.000 ile
bir nitelii yoktur. Kaba lm oranlar, arplmasnn karldr. Yeni doan
birbirleriyle mukayese edilebilir bl bebeklerin lmllk oran, doumdan
geler arasnda dorudan karlatrma sonraki ilk drt haftada grlen lm
olana salayan, dorulanm oranlan vakalarnn, ayn yl iinde yaamaya
gstermek zere Blge Karlatrla- devam eden doum vakalarnn says
bilirlik Faktrleri'yle arplabilir. Daha na blnp 1.000 ile arplmas sonu
yaygn olarak, yaa gre standartlat- cunda bulunur. Doum ncesi lm
rlm lm oranlar, her cinsiyet iin llk oran, l doumlarn ve doum
ya da verili bir blge veya toplumsal dan sonra ilk bir hafta iindeki lm
gruptaki iki cinsiyetin birletirilmi vakalarnn, ayn yl iinde toplam do
Standart lmllk Oranlar'n bul um vakalarna (hem l doumlar
hem de yaamaya devam eden doum
mak amacyla, kadnlar ve erkekler i-
saysna) blnp, yine 1.000 ile ar
in ayr ayr hesaplanmaktadr. Stan
plmasn ifade eder. Anne lmllk
dart lmllk Oranlar, verili bir bl
oran ise, doumdaki anne lmleri
ge veya toplumsal grupta belirli yata
saysnn toplam doum saysna bl
ki lm oranlarn, yine belirli yataki
np 1.000 ile arplmasyla hesaplan
ulusal lm oranlar ortalamasyla kar
maktadr. Ayrca bkz. hastala yaka
latrr. Standart lmllk Oranlar,
lanma istatistikleri; yaam tablosu.
ilgilenilen gruptaki gerek lm say
559
m r beklentisi (life-expectancy)
nsann, belirli bir andayken, nnde
daha ne kadarlk bir mr kaldyla
ilgili tahmin. mr beklentisi bir ya
am tablosu kullanlarak llr. Bu
tablodan elde edilecek sonu, belirli
bir lkede ayn ya ve cinsiyetteki in
sanlarn ortalamas cinsinden ifade e-
dildiinden, bu lm, genel nfustaki
ya da bireyin ait olduu alt-nfustaki
belirli yalarda o anda varolan lm
llk oran dzeylerine dayanr. Tm
toplumlarda doumdan sonra ilk on iki
aya kadarki lmllk oran yksek
olduundan, genelde doum anndaki
mr beklentileri, bebein bir yana
geldii zamanki tahminlere kyasla ol
duka dktr. lkeler arasndaki -
lmllk oran deiikliklerinden tah
min edilebilecei gibi, mr beklenti
leri de olduka deikendir: Geli
mekte olan baz lkelerde doumdaki
mr beklentisi 30-40 yl kadar iken,
Batl sanayilemi lkelerde 75'e.
hatta kadnlarda 75'in stne kmak
tadr. Doumdaki mr beklentisi,
salk standartlar ile toplumsal ve ik
tisadi yaam standartlar asndan
yaygn kullanlan bir gstergedir. Ay
rca lmllk oranlar sayesinde, n
fusun eitli alt gruplarnn (rnein
eitli toplumsal snflarn) mr bek
lentilerini tahmin etmek mmkndr.
ncelik etkisi (primacy effect) nce
ki bilgilerimizin daha sonrakileri alg
laymz etkiledii bir sreci ifade e-
der. En derin etkileri ilk izlenimlerin
braktna dair basmakalp dnce,
her zaman geerli deildir. lk izle
nimlerin daha ar basabilmesinin ne
deni, daha sonra elde edilen bilgileri
iselletirmenin (her ne kadar yakn
zamandaki bilgi daha net biimde ha-
trlansa da) ok daha zor olmasdr.
Ayrca bkz. sonralk etkisi.
nyarg (prejudice) Normal kulla
nyarg
nmda nyarg, bir eyin ya da kiinin
aleyhine (veya bazen lehine) olarak,
nceden oluturulmu bir kanaat ya da
yanll gsterir. Tabii yanlln o-
lumsuz olduu gibi olumlu da olabil
diini, oysa nyargnn son derece
yaygn biimde bir gruba veya yele
rine ynelik negatif ya da olumsuz bir
tutumu ifade ettiini unutmamak ge
rekir. nyarg, gereklik karsnda s
nanmam, daha ok kiinin kendi
duygu ve tutumlarna bal stereotip-
lemi inanlarla karakterize edilmek
tedir. Gordon Allport klasiklemi ki
tab The Nature of Prejudice'''da (1954)
nyargy yle tanmlar: "Kusurlu ve
esnek olmayan bir genellemeye daya
nan antipati. Hissedilebilir ya da ifade
edilebilir. Tm bir gruba ya da o gru
bun tek bir yesine yneltilebilir." Ba
z insanlar nyargl grlere bakala
rndan daha fazla eilimlidir: Psikana
litik kuramlar, nyargyla esnek olma
yan tutumlarn birlemesine dayanan
bir otoriter kiilie dikkat ekmekte
dirler.
nyarg, 1920'ler ve 1930'larda
sosyal psikoloji iinde, ksmen tutum
kuramnn (ve tutum lmeye yarayan
Bogardus toplumsal mesafe lei
gibi yeni tekniklerin) gelimesinin so
nucunda, ksmen ABD'de etnik azn
lklara kar yaygn dmanla ve Av
rupa'da anti-semitizmin ykseliine y
nelik ilgiden dolay, ksmen de azn
lk gruplarna duyulan genelletirilmi
ilgiye bal olarak olduka popler bir
terim durumuna gelmitir. nyarg a-
ratrmalarndaki asl gelenek, en st
dzeyine u iki nemli kitabn yayn
lanmas sayesinde erimiti: Theodor
Adorno vd., Otoriter Kiilik (The A-
horitarian Personality, 1950) ve Gor
don Allport, 77<? Nature of Prejudice
(1954). Birinci kitap, nyargnn kii
lik temellerinin en ayrntl analizini
sunarken; ikinci kitap, nyargnn psi
kolojik, yapsal ve tarihsel temellerini
rgt (organizasyon)
birletirmeye alarak aratrmalardan
elde edilen bulgularn bir sentezini
yapmaya girimitir. Bu gelenek iinde
pek ok aratrma yaplm olmasna
karn, nyarg terimi sosyoloji iinde
-zellikle bireysel ierimlerinden t
r- olduka youn eletirilere maruz
kalmtr.
Bu terimin sosyolojik tanmlar da,
nyargnn aklsallk, adalet ya da ho
gr gibi toplumsal normlar ihlal et
mesini art koma eilimindedir. Ar
genelletirme, pein hkm, bireysel
farkllklar dikkate almay reddetme
ve klielerle dnme, aklc dnce dzenlenen bir kamptaki etkinlikleri,
yi inemektedir. Benzer biimde, bi
reyi ya da grubu hak etmedii bir de
zavantajla kar karya getirmesi du
rumunda nyargnn adil olmad sy
lenebilir. nyarg ayn zamanda ho
grszl ve insann saygnln balangta her kulpte eit sayda ar
bozmay da kapsamaktadr. Zygmunt
Bauman Sosyolojik Dnmek (Think
ing Sociologically, 1990), nyargnn
ahlki bakmdan ifte standarda yol
atn ileri srmtr. -grup yele
rinin hak olarak layk olduu bir ey,
*d-gruptaki insanlar iin de ayn de
eri tayorsa, bir ltuf ve hayr ola
caktr. Bauman u ekilde devam eder.
"En nemlisi, kiinin d-grup yeleri
ne kar gaddarl, ahlki vicdanyla
atyor gibi grnmemektedir." Ayn
dorultuda, benzer eylemler hangi ta
rafa atfedildiine bal olarak farkl
sekililerde adlandrlacaktr. Bir tarafn
gznde zgrln ifadesi olan ey
lemler, dier tarafn gznde terrizm
den baka bir ey deildir.
nyarg, "onlar" ve "biz" ayrmn
kapsayan i-gruplar ile d-gruplarn
varlnn hem bir sonucudur, hem de
onu glendirmektedir. -grup ve d-
gruplarn tutumlar znde birbirlerine
benzer, nk i-grup duygusu mutla
ka bir d-grup duygusuna yansr ve
tersi iin de ayn ey geerlidir. Hatta
560
birisinin, kendi kimliini, tekine kar
ztlndan trettii bile iddia edilebi
lir. Bu anlamda, i-grubun uyumu ve
duygusal gvenlii asndan bir d-
grubun varl tam anlamyla bir ge
rekliliktir. Halihazrda bir d-grup
yoksa, hemen yaratlabilir. -grup il e
d-grubun deneysel olarak nasl yara
tld konusunda klasiklemi, fakat
etik adan rahatsz edici bir rnek,
Muzafer Sherif ve Carolyn Sherifin
kaleme aldklar An Outline of Social
Psychology'de (1956) anlatlmtr. Bu
kitabn yazarlar, erkek ocuklar iin
zel olarak o ekilde yaratlm iki
kulbn dl kazanmak iin birbirle
riyle yarmak zorunda olduklar bir
biimde programlanmtr. Kamp sre
since, bu kulplerin yeleri arasnda -
kada bulunmasna ramen- zamanla
bir dmanlk gelimi ve birbirlerinin
stereotipleri olumaya balamtr. Ya
zarlarn kard sonu, bu stereotiple-
rin renilmekten ziyade yaratld
eklindedir.
Gruplar ayrca, gzle grlr bir
dman olduu zaman saflarn skla
trma ihtiyac duyarlar. nyarg, d
mann ktlklerini abartarak, adalet
ve hogr normlarnn daha geri pla
na atlmasn salar. nyarg her za
man dmanca bir eyleme yol ama
yabilir, fakat bir kez aa vurulduu
zaman, (asgari dzeydeki) saknmal
tutum almak ya da ayrmclk yap
maktan. Yahudi Soykrm'nda olduu
gibi kitlesel imhaya her trl biime
brnebilir.
rgt ( o r g a n i z a s y o n ) (organiza
tion) bkz. formel yap; rgt (organi
zasyon) kuram
rgt ( o r g a n i z a s y o n ) , formel (or
ganization, formal) bkz. formel yap,
formel rgtlenme
561
rgt ( o r g a n i z a s y o n ) insan (or
ganization man) Esasen Amerikan
*pop sosyolojisinin klasiklerinden biri
olan ve William Whyte tarafndan
]956'da yaynlanan etkili bir kitabn
bal- Kitaptaki iddiaya gre, byk
organizasyonlardaki beyaz yakal al
anlar, irket yaamnn ve ballkla
rnn egemen olduu hayatlar srmek
tedirler. Kendilerini arkadalarndan,
ailelerinden ve iinde yaadklar ce
maatlerden kopararak soyutlayan or
ganizasyon (rgt) insanlar, yeni bir
"brokratik kiilik yaps" edinme
noktasna gelmilerdir. Bu durum, kit
lesel retim sonucunda oluan banli
ylerde zelletirilmi bir *yaam tar
zn desteklemi ve rekabeti birey
cilie ait Amerikan deerlerini ker
terek insanlarda eitli sarsntlara yol
amtr.
rgt ( o r g a n i z a s y o n ) kuram,
rgtler ( o r g a n i z a s y o n l a r ) s o s
yolojisi (organization theory, soci
ology of organizations) Pratikte iki te
rim de birbirlerinin yerine geebilecek
biimde kullanlr; ancak rgt (orga
nizasyon) kuram, rgtler (organizas
yonlar) sosyolojisinden biraz daha ge
ni bir paya sahiptir. nk bu terim,
sosyolog olmayanlarn (rnein, orga
nizasyonlarn ne ekilde tasarlanmas
ve iletilmesi gerektii konusunda y
netime tavsiyede bulunan kiilerin)
almalarn da kapsar.
Toplumsal yaam iinde ok eitli
rgtlenme biimleri bulunduu iin,
bu sosyolojinin ana konusu olan r
gtlerin net bir tanmn yapmak ok
gtr. David Silverman'n bu sorunla
ligili yararl tartma metni The Theory
f Organizations' da (1970) sosyoloji
nin bu dalnn ilgilendii "formel r-
gtlef'in ayrt edici zelliinin gze
arpt ileri srlmtr: rgtler,
zaman iinde, nceden tespit edilebilir
bir anda ortaya karlar; insan elinden
rgt kuram, rgtler sosyolojisi
km yaplar olarak, formel olmayan
rgtlerdeki toplumsal iliki modelle
rine (rnein, aile) kyasla daha az ka
bul gren ve rgt katlmclarnn sk
sk koordinasyona ve denetime gerek
sinim duyduu toplumsal iliki mo
delleri sergilerler; son olarak, sz ko
nusu toplumsal ilikilerin doasna son
derece byk bir dikkat gsterilir ve
bu ilikilerde planl deiiklikler yap
mak amalanr.
rgt kuram ilk zamanlarda, ken
di ikili sosyolojik ve ynetsel kkenle
rini yanstarak iki paralel yolda ilerle
mitir. On dokuzuncu yzylda sanayi
toplumlarnn byyp gelimesiyle
birlikte, byk lekli organizasyonlar
-zellikle fabrika ve devlet- sahneye
kmtr. rgt kuramnda ynetsel
kkene yakn olan hat, Frederick Wil
liam Taylor'la birlikte anlan bilim
sel ynetim retilerinin gelimesini
salamtr. Sosyolojik hat ise, Max
Weber'in brokrasinin yapsna dair
ideal-tipik deerlendirmesini gelitirir
ken kafasnda canlandrd bir rnek
ortaya koymutur. Bu kuramlarn ikisi
de organizasyonlarn yapsn zm
lemeye; yani, organizasyona ait perso
nelin doldurduu eitli mevkilerin
doas, bu mevkilere bal yetki ve g
revler ile bunlarn, organizasyonun a-
k biimde ifade edilmi hedeflerini
gerekletirmesi asndan ihtiya du
yulan alma ilikilerini irdelemeye
younlamtr. Ayrca iki kuram da,
alma zerinde ynetsel bir denetim
salama gerekliliini ne kararak,
organizasyonlar hiyerarik yaplar ola
rak grmtr.
te yandan 1930'lu ve 1940'l yl
larda eitli aratrmalar (rnein, Ches
ter Barnard'n nsan likileri Hare
keti ve sosyolog Philip Selznick'in bu
gn iin artk klasiklemi diyebilece
imiz Tennessee Valley Authority a-
ratrmas) ikinci bir analiz alann a
m, organizasyonlarda meydana gelen
rgt kuram, rgtler sosyolojisi
toplumsal sreleri aratrma konusu
haline getirmitir. Yeni bak as o
unlukla, informel, "resmi olmayan"
toplumsal ilikilerin nasl engellene
bilecei, hatta nasl yok edilebilecei
ne zel bir nem vermi ve organizas
yonlar, hiyerarik biimde denetlenen
toplumsal kurumlardan ziyade, ibirli
i halindeki kurumlar olarak deerlen
dirmitir.
Bugn iin sosyolojik rgt ara
trmalar ve kuramlarnda muazzam bir
eitlilik gzlenmektedir. Aslnda, sos
yolojik kuram iinde yer alan balca
okullarn ou bu literatre katkda
bulunmutur. Stewart Clegg ve David
Dunkerley Organization, Class and
Control (1980) adl almalarnda, e
itli yaklamlar arasnda, aada s
ralanan belli bal drt ana grup belir
lemilerdir.
rgt tipolojileri: rgtleri eitli
ana zelliklerine (rnein, ilemlerin
den kimlerin fayda saladna ya da
yelerin kurallara uymasnn nasl sa
land gibi) gre snflandrma giri
imlerini ieren ve Peter Blau, Amitai
Etzioni, Robert Blauner ve Tom Burns
ile G.M. Stalker gibi aratrmaclarn
almalarn kapsayan bir izgidir.
Toplumsal sistemler olarak rgt
ler: zellikle Talcott Parsons'n yap-
sal-ilevselci eylem kuram ile Philip
Selznick ve Robert Merton'n rgtle
re daha fazla younlaan aratrmala
ryla zdelemi bir yaklam. rgt likle etnometodoloji) ve etkileimcilik-
ler, dier toplumsal sistemlerle etki
leim halinde olan ve deerleri ile he
defleri, toplumun genelinin deer ve
hedeflerince ynlendirilen toplumsal
sistemler (dolaysyla "ak sistemler'")
olarak grlr. Parsons'a gre, rgt
srdrmek (ki bu her organizasyonun
en nemli hedefidir) iin ana gerekli
likler, tm toplumsal sistemlere uygu
lanan gerekliliklerdir: uyum, hedefe
ulama, entegrasyon ve rnt (ya da
deer) srdrm.
562
Ampirik bakmdan olumsal yaplar
olarak rgtler: Britanya'da, zellikle
Aston niversitesi'ndeki aratrmalar
la birlikte anlan bir yaklam. Tipolo-
jik ve toplumsal sistemler yaklamla
r, rgt kuramsal bir nesne olarak a-
k biimde tanmlamakta glk ek
mektedirler. (rgt yalnzca bir tipo-
lojik zellikler kmesi olarak m ta
nmlanmaldr? Ya da, rgt ak bir
sistemse, bu sistemin snrlar nasl i
zilecektir?) Aston Program, psikoloji
den tretilen kavraylar, lekleme
ve faktr analizi gibi istatistiki tek
niklerle birlikte, rgtsel performans
llerini rgtsel yapnn deiik bo
yutlaryla (grevlerin uzmanlama de
recesi ve otoritenin merkezilemesi gi
bi) ilikilendirmekte kullanmaktadr.
Dolaysyla istatistiki teknikler, girii
min bykl, teknolojisi ve yeri gibi
bamsz balamsal deikenlerle ilgi
lidir. Esasen ampirik bir temele sahip
bu yaklam iin, bylesi bir metodo
lojiye kar gelitirilen tm olaan e-
letiriler yinelenebilir.
Eylem yaplar olarak rgtler: r
gtlerin iindeki bireylerin eylemle
rinde belirleyici rol oynayan koullara
odaklanan yaklamlar. Bu yaklama
yaplan ilk katklardan birisi, Herbert
A. Simon'n tatminkrlk konusunda
ki almalardr. Daha sonra, rnein
David Silverman'n yrtt al
malar, fenomenolojik sosyoloji (zel
ten (bkz. sembolik etkileimcilik) et
kilenmitir. Bu gruptaki yaklamlara
gre rgtler, eyletirilmek yerine
(rgtn, tpk bir insan gibi, hedeflen
ve ihtiyalar olabilecei inancyla
organizasyonel hedefler ve ihtiyalar
dan hareket ederek), kendi sorunlarm
halletmeye alan, gdlenmi insan
larn rn olarak incelenir. rgtler,
birbirlerinden allagelmi beklentileri
bulunan rgt yelerinin bireysel ey
lemleriyle, toplumsal dzeyde ma
563
edilmilerdir. B u y a k l a m , rgtleri
rgtsel hedefler p e i n d e n k o a n ku
rumlar o l a r a k g r m e n i n anlaml o l u p
o l m a d k o n u s u n d a phecidir. H e r
hangi bir olay k a r s n d a , resmi heder
lerin gerek y a d a v a r o l a n hedeflerle
hibir ilikisi o l m a y a b i l e c e i n i ; r g t
lerin sk sk o k y n l ve atan h e
defler s a p t a d k l a r n ; belli hedeflerin
yerini b a k a l a r n n alabileceini k a
ntlayan p e k o k i n c e l e m e yaplmtr.
rgtler iindeki informel a l m a k l
tr, sosyoloji d i s i p l i n i n d e C h i c a g o
O k u l u ' n d a n etkilenen s o s y o l o g l a r c a e-
nine b o y u n a i n c e l e n m i t i r ve incelen
meye d e v a m e t m e k t e d i r . B u g e l e n e e
rnek olarak, W i l l i a m F. W h y t e ' i n Hu
man Relations in the Restaurant
dustry ( 1 9 4 8 ) , D o n a l d R o y ' u n d e n e
mesi " Q u o t a Restriction a n d G o l d b -
ricking in a M a c h i n e S h o p " (American
Journal of Sociology, 1952) v e H o
ward B e c k e r ' i n Boys in White ( 1 9 6 1 )
adl almalarn gsterebiliriz.
r g t k u r a m n n b y k k s m , nor
matif (bu d u r u m d a y n e t i c i - y a n l s ) e-
ilimi, rgt yelerini bireysel e k s e n d e
analiz e t m e s i (yani, sosyolojikten ziya
de psikolojik perspektiflerden b e s l e n
mesi) v e t o p l u m d a k i g v e d e n e t i m i-
likilerinin n e k a d a r g e n i l d e r
gtleri etkileyip, onlar tarafndan etki
lendiinin analizini y e t e r i n c e y a p a m a
mas y z n d e n ( b a k a bir d e y i l e , e s a s
olarak ynetsel o t o r i t e n i n v e o n u yok
e t m e g i r i i m l e r i n i n isel u y g u l a m a l a
rna y o u n l a t iin) eletirilmitir.
r g t k u r a m n anlatan ders ki
taplar n e d e n s e o l d u k a skcdr. F a k a r
bu, m e r a k u y a n d r a n bir olgudur, n ve G. M . S t a l k e r ' n The Management
k r g t l e r z e r i n e r n e k o l a y incele
melerinin o u g e n e l l i k l e l a m tersi -
zelliklere sahiptir. B u k o n u d a k i kitap
larn d i k k a t e d e e r istisnalar a r a s n d a
R . M . Jackson, The Political Economy
"f Bureaucracy ( 1 9 8 2 ) v e L e x D o n a l d -
s o n ' n d a h a p o l e m i k i kitab In De
fence of Organization Theory (1985)
rgt (organizasyon) kltr
saylabilir. Ayrca bkz. bilimsel yne
tim; esnek firmalar; Fordizm; for
mel yap; Hawthorne aratrmalar;
hedef deimesi; idari kuram; Mic-
hels, Robert; olumsallk kuram; r
gt (organizasyon) kltr; snrl
aklsallk; sistemler kuram.
rgt (organizasyon) kltr (or
ganizational culture) Formel bir r
g t l e n m e iindeki t o p l u m s a l ilikileri
k a r a k t e r i z e e d e n deer, n o r m v e e y l e m
m o d e l l e r i . Baz d n r l e r c e " k u r u m
k l t r " diye d e a d l a n d r l a n r g t ( o r
g a n i z a s y o n ) kltr k a v r a m , 1 9 8 0 ' l e r -
de B r i t a n y a v e A m e r i k a n kaynakl bir
dizi i v e k u r u m y n e t i m i m e t i n l e r i y l e
In birlikte n p l a n a kmtr. S z k o n u s u
metinler, y a Batl iletmelerin e k o n o
mik d u r g u n l u k l a b a e t m e y e alrken
karlat g l k l e r i y a d a J a p o n l a r n
Batl iletmelere m e y d a n o k u y u u n u
(bazen ikisini b i r d e n ) a k l a m a y a al
rlar. W i l l i a m G. O u c h i ' n i n Theory Z
( 1 9 8 1 ) , T h o m a s J. P e t e r s v e R o b e r t H.
W a t e r m a n ' i n In Search of Excellence
( 1 9 8 2 ) , R i c h a r d T a n n e r Pascal v e Ant
h o n y G. A t h o s ' u n The Art of Japanese
Management ( 1 9 8 1 ) ile T e r e n c e D e a l
ve Alan K e n n e d y ' n i n Corporate Cul
tures ( 1 9 8 8 ) adl kitaplarnn d a iinde
yer ald bu m e t i n l e r i n o u , n s a n -
likileri perspektifinin e n d s t r i y e l ili
kiler k a p s a m n d a k i y o r u m l a r n basit
bir e k i l d e tekrarlayan g r l e r d e n o-
lumaktadr. ( r n e i n O u c h i , a k a
"irket d n y a s n d a dikkatin y e n i d e n
insan ilikilerine y n e l t i l m e " s i ars
n yapar.) Deal v e K e n n e d y d e b y k
lde, kendilerinden nce T o m Burns
of Innovation'An ( 1 9 6 1 ) ulatklar a-
naliz v e s o n u l a r t e k r a r ederler. B u m s
ve Stalker, o r g a n i z a s y o n l a r iindeki
o u l c u t o p l u m s a l sistemleri v e y
netim s i s t e m l e r i n i n e k o n o m i k v e siya
sal e v r e l e r l e u y u m i i n d e o l m a g e
rekliliini incelemilerdir. Ksacas,
rgtl su
baz sradan sosyolojik meseleleri ye
niden kefetmekten ibaret bir grnt
sunmasna karn, rgt (organizas
yon) kltr kapsaml ve tuhaf bi
imde etkin bir kavram ve literatr
yanstmaktadr. Ayrca bkz. olumsallk
kuram.
r g t l SU (syndicated crime) bkz.
organize su
r g t s z l e m i k a p i t a l i z m (disor
ganized capitalism) John Urry, Scott
Lash ve Claus Offe gibi siyaset sos
yologlarnn, ileri kapitalizmin ekono
misi, devleti ve sivil toplumunda
sosyo-ekonomik gruplarda gzlenen
paralanmay karlamak zere kullan
dklar bir terim (rnein bkz. S. Lash
ve J. Urry, The End of Organised
Capitalism. 1987). Sermaye (irketler
halindeki) ile emein (sendikalar ha
lindeki) rgtl etkileimi, esas olarak
iktisadi yeniden yaplanmann ve re-
sesyonun sonucunda, iddia edildii
kadaryla dalm durumdadr. Ayn
dorultuda, mesleki yapda grlen
deiikliklerin, tam istihdamn ma
ziye karm olmasnn, alanlar ile
isizler arasndaki blnmelerin art
nn, hizmet endstrilerinin artmas
nn ve informel sektrn giderek b
ymesinin liberal demokrasilerdeki si
yasal srete derin izler brakt ileri
srlmektedir. Bu srece bal olarak
devlet iindeki birbiriyle ilikili so
runlar arasnda, korporatist organi
zasyonlarn hedeflerini gerekletire-
memeleri, gerek siyasal talepleri ge
rekse paylamdaki atmalar hallet
mede yaanan glkler ve snfsal
sapma vardr. Dolaysyla siyasal kat
lm ve temsili ieren liberal-demokra-
tik varsaymlar kme noktasna gel
mitir. Son olarak iktisadi ve siyasal
alandaki rgtszln, bilhassa post-
modem bir kltrn (bu olgu, toplum
sal snflardan ziyade, paralanm du
564
rumdaki zgl kar gruplaryla ban
tldr) yaylmasn cesaretlendirerek
sivil toplumun doasna yansyan et
kileri olduuna dikkat ekilmelidir.
rnek, r n e k o l a y (case) Bir ara
trmacnn gzlem ya da analiz iin
setii tek bir birim. rnein seksen
ift arasnda evde yaplacak ilerin
paylalmasyla ilgili bir incelemede,
her ift ayr bir mek oluturacaktr.
Benzer biimde bir rneklem anketin
de da tek tek denekler ya da grlen
kiiler birer rnek birimidir ok sayda
lkeyi kapsayan karlatrmal ana
lizlerde lkeler birer rnek birimi du
rumunda olacaktr. Olumsallk tablo
larnda rneklerin toplam says gele
neksel bir ekilde kk harfle yazlan n
harfiyle (w=1.350'deki gibi) gsterilir.
r n e k l e m , k a r t o p u (sample, snow
ball) bkz. kartopu teknii
r n e k l e m , kota (sample, quota) bkz.
kota rneklemi
r n e k l e m anketi (sample survey)
bkz. anket aratrmas
rneklem seiminde yanllk
(sample selection bias) Tesadfi olma
yan seimler yapmak, hem ampirik
aratrmalarda bir yanllk kaynadr,
hem de pek ok toplumsal srecin te
mel boyutudur. Toplumsal aratrma
larda gzlemler, bir incelemede sonu
olarak elde edilen deikenlerden ba
msz olmayacak ekilde seildii za
man, rneklem seiminde yanllk (ba
zen "seim etkileri" olarak adlandrlr)
toplumsal sreler hakknda yanl
karsamalar yaplmasna yol aar. r
nein, cretlerle ilgili bilgi, sadece is
tihdam edilmi insanlar sz konusu ol
duunda mmkndr, oysa alan ka
dnlar, tm yetikin kadnlarn tesadfi
olmayan bir meklemidir: Eitimle
kazanlacak vasflara daha ok yatrm
565
yapmlardr ve almayan kadnlara
gre daha yksek bir kazan salama
potansiyelleri vardr, yani cretli a
lma kararlar kazan potansiyelinden
bamsz deildir. Sosyologlar, rnek
lem seiminde yanlln zedeleyici et
kisini ancak son zamanlarda kavra
mlardr (rnein R.A. Berk, "An Int
roduction to Sample Selection Bias in
Sociological Data", American Sociolo
gical Review, 1983 ve Stanley Liever-
son, Making it Count, 1985). ktisat
lar ise, rneklem seiminde yanlln -
rnein regresyon analizlerinde- ar
ptc sonularnn etkisine kar daha rir; dolaysyla olaslk istatistii, e
fazla tetikte durmular ve hatay azalt
t iddia edilen eitli teknikler geli
tirmilerdir. Bu tekniklerin en popler
olanlarndan birisi, Heckman'n iki-
aamal tahminleyicisidir. Ne var ki bu
teknik de yeterince gvenilir deildir
ve seimin yapl ekli hakknda g temsil etmeme riski, seimin elli birim
l varsaymlara bel balamtr. te
yandan politika aratrmaclar, seme
etkileri sorunuyla ilgili deneysel ve
deneysel olmayan aratrmalar iindeki
politika ve program etkilerini hesapla
may amalayan birtakm modeller ge
litirmilerdir (bkz. C. Winship ve
R.D. Mare, "Models for Sample Selec
tion Bias", Annual Review of Socio
logy, 1992).
r n e k l e m e (sampling) Geni bir
*nfus ya da evren hakknda, onun
yalnzca bir paras, yani rneklem a-
raclyla bilgi toplama ve karsa
malar yapma yntemi. Nfus saym
lar, toplumsal ve ekonomik deiimi
izlemek iin pahal bir yoldur ve bu
yzden sklkla deil, genellikle be ya
da on yllk aralklarla yaplrlar. r
nekleme, bir lkenin nfusunun tama
mnn ya da alt ksmlarnn ok daha
masrafsz ve sk bir ekilde anket a-
ratrlmalaryla incelenmesine olanak
tanmaktadr. Ayrca saymlardan elde
edilen yzeysel bilginin tersine, burada
rnekleme
kaynaklar, toplanan bilginin derinlii
ve niteliinin gelitirilmesine ayrlm
tr. rnekleme, rnein imalat sanayi
inde kalite kontrol iin olduu gibi
baka balamlarda da kullanlmakta
dr. rneklemenin sosyal bilimlerde,
rnekleme metodolojisinin ve ka
rmsal istatistiin temeli olarak kulla
nlmas, ampirik aratrmalarn mali-
yet-etkinliinde ok byk ilerlemeler
salanmasna katkda bulunmutur.
Olaslk rneklemesi, evrende in
celenen her birim iin belirli ya da sa
bit bir seilme ans olmasn gerekti
itli byklklerdeki rneklemlerden
yanl sonular karma riskini kantita
tif olarak lmek iin kullanlabilir.
Sezgisel olarak bakldnda, bir nfus
iinde tesadfi olarak iki durumdan bi
ri seilirse, seilen birimin tm grubu
iinden yaplm olmas durumundan
ok daha azdr. kide bir eklindeki r
nekleme kesiri, ellide bir oranndan
daha gvenilir bilgi sunacaktr. Ancak,
meklemin ne kadar temsil edici oldu
unu belirlemede daha nemli olan,
gerekte varolan rneklem bykl
dr. Yaklak 2.500 kiiden oluan bir
rneklem, ister 100.000 kiilik, ister
1.000.000 kiilik bir nfus iinden a-
lnm olsun, kabaca ayn gvenilirlie
ve temsil zelliine sahiptir. 2.000-
2.500 kiilik rneklemler esas olarak
ulusal rneklemler iin -zellikle ol
duka dar bir menzildeki nitelikler in
celeniyorsa- en yaygn olarak kullan
lan byklktr.
rneklem tasarmlar olduka e
itlidir. Tesadfi bir rneklem -ya da
basit tesadfi rneklem- her birimin e-
it seilme ansna (ya da eit olasl
a) sahip olduu ve bundan dolay, o-
laslk istatistii tekniklerinin sonuta
elde edilen bilgiye uygulanabildii bir
rneklemdir. Bu trdeki meklemde sk
rastlanan bir durum, tabakalatrlm
rnekleme
566

tesadfi rneklemdir: ncelenen nfus rneklemlerde grlenden ok daha

ncelikle alt-gruplara ya da tabakalara karmaktr.
blnr ve tabaka iinde tesadfi r rnekleme kesiri ve rneklem b
nekleme uygulanr. Tesadfi rnekle ykl bir kez kararlatrldktan son
me, rnein bir siyasal temsilciler top ra, olaslk kuram, evrenin nitelikleri
luluundaki erkek ve kadn gruplara hakknda, o evrenden elde edilen r
uygulanabilir (ama kalabalk erkek neklemin gzlemlenen nitelikleri ara
grubu iin yirmide birlik, grece daha clyla yaplan bir dizi istatistiki
kk olan kadn grubu iin ikide bir karsamann temelini sunar. Verili her
lik rnekleme kesiri kullanlarak). Ba hangi bir nitelik (rnein, ya) iin
ka bir yaygn tr ise iki aamal ya da kullanlan aralarn standart hatasn i-
ok aamal (karmak diye de bilinir) fade eden rneklem aralarnn dal
rneklemedir. rnein, bir anket ara mnn standart sapmas (bkz. varyas
trmas iin snrl sayda yerel blge yon), rneklem verilerinin gvenilirli
seerken, nce tesadfi rnekleme kul ini lmek iin hesaplanabilir. Byk
lanlr ve sonra, sz konusu blgelerin standart hatalar, meklemimizin tm
tesadfi rneklemi iinden kiiler, ha evrenimizi btnyle temsil ettiine
neler ya da irketler semek iin ikinci dair gvenimizi azaltacaktr. Benzer
bir tesadfi rnekleme aamas ger ekilde, iki rneklemin farkl llere
ekletirilir. Bu ikili aama, eer gere yol ama olasl ile korelasyon katsa
kirse, sonunda elde kalan rneklem, a- ysnn ya da dier iliki llerinin
nalizi destekleyecek kadar byk ol belirli deerler ortaya koyma olasl
maya devam ettii srece veya daha tmyle hesaplanabilir. Bu konuyla il
ok aamaya karlabilir. Tm bu r gili hesaplamalarn ve anlamllk test
nekleme tasarmlar, nihai seme sre lerinin byk bir ksm SPSS (statisti
cinde tesadfi rnekleme yntemine ki Sosyal Bilimler Paketi) yazlm pa
bavururken, semen kaytlarndan ki keti iinde bulunmaktadr. statistik ders
iler, hane adresleri, irket isimleri ya kitaplarnda bu tr hesaplamalarn te
da sonunda yaymlanan rneklemi o- melinde yatan ayrntlar bulabilirsiniz.
luturan dier rneklerin bir listesini -
retirler. Tm bu veriler, hibir yer de te yandan, rnekleme ve olaslk
itirmeye olanak tanmayacak ekilde istatistii hakkndaki ders kitaplarn
-*kota meklemleri elde etmek iin istatistikilerin yazdn ve bunlarn
kullanlan prosedrlerle tam bir kart hepsinin, uygulayc istatistiki ya da
lk iinde- incelemeye dahil edilmek aratrmacnn tamamen bihaber oldu
zorundadr. Dolaysyla, bir tesadfi u, rneklemin sunduklar dnda hi
rneklem anketi zerinde alan g bir zgn bilgiye sahip olmad tek
rmeciler, potansiyel denekleri ince bir tesadfi rneklem rneine gn
lemeye katlmaya ikna etmek iin b derme yaptklarn vurgulamakta fayda
yk aba harcamak durumunda kala vardr. Bundan dolay, tmdengelim ve
caklardr. rneklemin iindekilerin hep karsamalar, matematiksel olarak he
siyle yaplmas gereken grmelerin saplanabilir olanlarla snrldr. Bir
tmnn gereklememesi durumun sosyolog ya da sosyal bilimcinin by
da, ortaya kan verilerde yant ver lesi bir konumda olmas son derece
meme yanll sonucuyla karlala ender rastlanan bir durumdur. yi ara
bilir. Karmak rneklem tasarmla trmaclar anket aratrmas sonular
ryla ilgili rnekleme hatalarnn l nn geerlilii ve gvenilirliinin
m, istatistiksel olarak basit tesadfi deerini saptama konusunda ok ze
bir bilgiye sahiptirler ve istatistiksel
567
lleri, rneklem anketi sonularnn
ve onlar hakkndaki yorumlarn gve
nilirliine olan gvenin artmasn sa
layan dier yntemlerle desteklerler.
Bu yntemler arasnda, nirengi (-
genleme), tekrarlanan anket aratr
malar (tpk kamuoyu yoklamalar
gibi), daha nce yaplm olan repli-
kasyonlar zerine bilgiler sunan lite
ratr aratrmalar ve kuramsal deer
lendirmeler yer alr. statistiksel gve
nilirlik, iliki ya da anlamllk ltle
ri, bir sonucun kendine zg neminin
deeriyle ayn anlam tamazlar. Ya
plan toplumsal aratrmalar, (rnein)
bir eyin kesin durumunun yzde 31
mi, yoksa yzde 36 m olduunu sap
tamak amacyla, bazen gereinden
fazla dzenlenmi olabilmektedir.
rnekleme, olaslksz (sampling,
non-probability) bkz. olaslksz r
nekleme
rnekleme arlklar (sampling
weights) rneklemede arlklar, o-
rantsalla ulamak amacyla kullan
lr. rnekleme arlklar, rnekleme
kesirlerinin tam tersidir. ncelenen n
fus iindeki belirli bir alt-grup iin
farkl rnekleme kesirleri kullanld
zaman, rnekleme arlklar nfus i-
ndeki her grubun balangtaki ne
mini yeniden salamaya hizmet ede
cektir. rnein, 1/50 ve 'A eklindeki
rnekleme kesirleri kullanlarak elde
edilen aratrma sonular, bir btn
olarak nfus iindeki gerek temsil e-
dici niteliklerine ulamalar iin 50/1
v
e 2/1 eklindeki rnekleme arlkla
ryla arplmahdr.
r n e k l e m e erevesi (sampling fra-
"'<?) bkz. nfus; rnekleme hatas
r n e k l e m e hatas (sampling error)
Herhangi bir rnekleme prosedr
nn temel amac, bykln snrla aratrmas sonular iinde yant ver
ryla ilgili olarak incelenen nfusun
rnekleme hatas
niteliklerini (zellikle o anki aratr
mann zelliklerini) olabildiince ger
ee yakn bir ekilde yeniden rete
cek bir rneklem saptamaktr. Pratikte,
her rnekleme prosedrnde iki tr ha
ta ortaya kar: Birincisi, seimin ger
ekletirilme ekline gre yanl r
nekleme yaplmas sz konusu olabilir;
ikincisi, rnekleme dahil edilen ve d
arda braklan nfus yeleri arasn
daki farkllk ansna bal olarak elde
edilen rneklemde tesadfi rnekleme
halas yaplabilir. Grmelerde kulla
nlan rneklemdeki toplam rnekleme
hatas bu iki hatadan meydana gel
mektedir. kisi arasndaki temel fark,
tesadfi rnekleme hatasnn mekle
min bykl arttka azalmas, buna
karn yanl rneklemenin bu ekilde
nne geilememesi ya da azaltlama-
masdr: Bu zellik, rneklem seimi
kalitesinin ilerletilmesine ynelik aa
malarn yerine getirilmemesi duru
munda da deimemektedir. Yanl r
neklemenin nemli bir kayna, asln
da hedeflenen nfusun tamamn kap
samayan bir rnekleme erevesi (il
gilenilen toplam nfusun iinden in
celeme iin rneklem karlacak bir
yeler listesi) belirlemektir. rnein,
seim kaytlarna yazlm ya da ya
zlmam olan veya bir telefonu olan
insanlar arasnda sistematik farkllklar
olabilir; dolaysyla, sz konusu in
sanlarn listeleri yetikin nfusu temsil
edici nitelikte olmayacaktr. Yanlln
baka bir kayna ise, rneklemede
kullanlan liste ve kaytlarn rnekleme
erevesi olarak tesadfi biimde bir
araya getirilmi olmasndan ve onlar
kullanan aratrmac bu durumun far
knda olmasa da olduka sistematik bi
imde sunulmasndan dolay, pratikte
tamamen tesadfi olmayan tesadfi
rneklemeler yaplmasdr.
Grmeler bittikten sonra anket
meme yanllna rastlanabilir. Bir
rnekolay (vaka) incelemesi,
aratrmann ortaya koyduu anket ve
rilerinin temsil ediciliini, rnekleme
hatas ile anket aratrmasnda yant
vermeme yanllnn bir arada deer
lendirilmesi belirleyecektir.
r n e k o l a y (vaka) incelemesi, r
n e k o l a y (vaka) incelemesi y n
temi (case-study, case-study method)
Konu olarak tek bir rnei seen ya da
bir toplumsal oluumun birka seme
rneini (cemaatler, toplumsal gruplar,
iverenler, olaylar, yaam ykleri, a-
ileler, iyeri takmlar, roller ya da ili
kiler gibi) alp, bunlar incelemek ze
re eitli yntemlerden yararlanan bir
aratrma tasarm. Bir inceleme iin
rnek ya da rneklerin seimini belir
leyen kriterler, aratrma tasarm ve
onun kuramsal doruluu asndan
can alc bir role sahiptir. rnekolay
incelemelerinin kapsamna unlar gire
bilir: tipik, tanmlayc ya da sapkn
rneklerle ilgili betimsel raporlar; po
litika aratrmasnda yararl pratiklerle
ilgili anlatmlar; bir rgtte, uygulama
sonras yaplan politika deerlendir
meleri; ar ya da stratejik durumlarda
odaklanan incelemeler; iyi tanmlan
m bir hipotezin, dikkatle seilmi
birbirine kart rneklerin kullanlma
syla titizlikle test edilmesi; doal de
neylerle ilgili incelemeler. Bir rneko
lay incelemesinde bilgi toplamak ama
cyla bavurulan yntemler ksmen u-
lama kolaylyla ve deneklerin sz
konusu aratrmay kabul edip etme
melerine gre belirlenecektir. rneko
lay incelemesi aratrmalarnda aa
daki yntemlerin hepsi deiik dere
celerde kullanlmtr: katlmc ve
katlmc olmayan gzlem; kilit ko
numdaki deneklerle erevesi nceden
belirlenmemi grmeler: idari ka
ytlardaki belgeli kantlarn (kiisel
belgeler dahil olarak) ve bilgilerin ana
lizi; inceleme znesinin sunduu anah
tar belgelerin ierik analizi; aratrma
568
dneminde meydana gelen kayda de
er gelimelerin analizi; rneklem an
ketleri. Ayrca, rnekolay incelemele
rinde kullanlan yntemleri, toplanan
verileri ve karlan sonular aktarma
nn standart bir erevesi yoktur. Yal
nz aratrma raporlarnda kantitatif a-
nalizlere daha az yer verildii belirtile
bilir. Ayrca bkz. cemaat aratrmala
r; vaka kaytlar.
rtk g z l e m (covert observation)
ncelenmekte olan toplumsal birimin
aka farknda olmadan ve onu onay
layan bir tutuma sahip olmadan yerine
getirilen bir katlmc gzlemi. Bu
gzlem biimi, aratrmacnn gerek
amacn gizlemek iin aratrma orta
mnda geerli bir rol bulunmasn ge
rektirir. Yine bu yntem, aratrmann
sz konusu toplumsal birime ulama
snn normal koullarda engellendii
ya da aratrmacnn varlnn gz
lemlenen kiilerin davranlarn etki
lememesini salamak iin kullanlabi
lir. Laud Humphries'in homoseksel
ilikileri kapsayan rtk gzlemleri
(Tearoom Trade, 1970) ile rol gerei
mritleri arasna katlarak dinsel bir
mezhebi gzlemleyen Leon Festinger
ve meslektalarnn almalar (When
Prophecy Fails, 1956) bu yntemin
rnekleri arasndadr. Fakat bu yntem
ciddi etik problemler de karmaktadr.
Martin Bulmer'n Social Research
Ethics (1982) adl kitab, Amerika'da
ve Britanya'da herkese bilinen eitli
incelemeleri mek alarak rtk kat
lmc gzleminin yararl ynleri ile
amazlarn gzler nne sermektedir.
Ayrca bkz. aratrma etii.
rnt deikenleri (pattern vari
ables) bkz. Parsons, Talcott
teki-ynelimlilik (other-directed-
ness) David Riesman'n The Lonely
Crowd'da (1950) trettii ve baka in
sanlar nezdinde onaylanma ve kabu
569
edilme ihtiyac hisseden bir kiilik t
rn anlatan bir terim (bu terim, ba
msz inisiyatifle ve kiisel bir ahlki
koda gre hareket etme anlamna gelen
"i-ynelimlilik"in kartdr). teki-
ynelimliliin tketime gre tasarlan
m brokratik bir toplumun sonucu ol
duu sylenebilir. Riesman, daha sonra
yaynlanan Face in the Crowd (1952)
ve Individualism Reconsidered (1954)
balkl eserlerinde, Amerikan karakte
rinde, sanayilemenin ilerlemesi ve
nfus younluunun artmasyla birlik
te, i-ynelimlilikten teki-ynelimlili-
e doru bir hareketin gzlendiini ile
ri sren tezini gelitirmitir.
zalg (self-perception) bkz benlik
zclk (essentialism) ok eitli bi
imlerde kullanlan bir felsefi terim.
Karl Popper'a (Conjectures and Refu
tations, 1969) gre zclerin, hem bi
limsel bir kuramn doruluunu kesin
olarak ortaya koymann mmkn ol
duu, hem de bilim adamlarnn, bir
fenomenin grnnn arkasnda ya
tan z yani gereklii ortaya kara
rak eksiksiz aklamalara ulaabilecek
leri dorultusunda ikili iddialar vardr.
Bununla birlikte zclk terimi ayrca,
tanmlarn eylerin zsel zelliklerinin
betimlemeleri olduunu, tanmlara u-
lama gayretlerinin bu tanmlarn orta
ya koyduu betimlemelerin doruluu
ya da yanll biiminde deerlendi
rilebileceini ne sren betimlemeler
kuram iin de kullanlmaktadr. Bu a-
dan bakldnda, bilim bu zlerin
kefedilmesini, dolaysyla doru ta
nmlarn yaplmasn gerektirecektir.
zclk teriminin ada kullanm ise
byk lde kmseyici niteliktedir,
nk ou bilim felsefecisi tariflerin
ve bilginin geici olduunu, olgularn
(hakikat ve gereklik gibi) daima ku
ramn belirledii erevede kavram-
sallatrldn kabul etmektedir. Ayr
ca bkz. grecilik; uzlamclk.
zel hayata ekilme
zel alan ve k a m u s a l a l a n (private
sphere and public sphere) bkz. kamu
sal alan-zel alan ayrm
zel din (private religion) Din, gele
neksel sosyolojik terimlerle, ortak pra
tikler ve yaygn biimde paylalan i-
nanlar ieren bir kamusal etkinliktir.
Baz sosyologlar, seklerlemenin ya
and modern toplumlarda, dinin an
cak daha zel bir inanlar ya da duy
gular kmesi eklinde kalabileceini
savunurlar. Max Weber "Science as a
Vocation" balkl denemesinde, dinin
sadece "kiisel insani durumlarda, ok
hafif bir tonla" devam edeceini ileri sr
mtr. zel din kavram bazen grn
mez dine edeer olarak da kullanlr.
zel h a y a t a e k i l m e (privatism) le
ri sanayi toplumlarnda insanlarn ha
yatlarn kamusal alanda daha az, e
kirdek ailelerin snrlar iinde daha
ok geirme eilimini anlatan bir te
rim. Baka bir deyile, bir tarafta git
tike artan "ev merkezlilik" ve "ekir
dek aile merkezlilik", dier tarafta top
luluk organizasyonlar ve etkinliklerin
den uzaklamay (rnein kilise, sendi
ka, meyhane ya da siyasal partilerle il
gili etkinlikler) ifade eden bir eilim.
Richard Sennett'n Kamusal nsann
k (The Fall of Public Man, 1977)
bu savn gl bir ifadesidir. Sen
nett'n ana temas, "kamu kltr"nn
(sokak hayat ve kahvelerdeki. yerel
pazarlardaki toplumsal iliki) zl
mesi ve zel hayata ekilmenin ykse
liidir. Hem bu fenomenin ls hem
de ona ynelik szde sekler eilim, sos
yologlarn ounluu arasnda tartma
konusu olmutur. zel hayata ekilme
eiliminin en yararl ada deerlen
dirmesi Fiona Devine'in Affluent Wor
kers Revisited (1992) adl kitabdr. -
zel hayata ekilme Q?rivalism) sreci
zelletirme (privatization) sreciyle
kartrlmamaldr.
zelletirme
z e l l e t i r m e (privatization) Ekono
mideki sorumluluklarn devletten zel
sektre gemesi (bkz. E.S. Sava, Pri
vatizing the Public Sector, 1982). -
zelletirme, sz konusu sorumlulukla
rn niteliine ve transferin kime yapl
dna bal olarak pek ok biimde
gerekleir. zelletirme, kamu kuru
lularnn ya da yerel ynetimlerin
mlkleri ile varlklarnn aktarlmasn
kapsayabilecei gibi, devlet hizmetle
rinin, sbvansiyonlarnn ve dzenle
melerinin daha kademeli ve sessizce a-
zaltlmasn da ierir. zelletirme va
adi, 1980'lerde Britanya ve pek ok
Bat Avrupa lkesinde muhafazakr
hkmetlerin belirleyici zellii ol
mutur. lgi ekici bir rnekolay ince
lemesi iin bkz. Timothy Barnekov
vd., Privatism and Urban Policy in
Britain and the United States (1989).
Komnizmin knden sonra Dou
Avrupa'daki eskiden devlet sosyaliz
minin uyguland toplumlarda, daha
ncekileri kat kat aan zelletirme
programlar yrrle konulmutur.
zelletirme (jjrivatization) terimi, da
ha belirgin bir sosyolojik bir kavram
olan *zel hayata ekilmeyle (priva
tism) kartrlmamaldr.
zellik (trait) bkz. kiilik
zerklik (autonomy) Psikolojide
benliin btnlnn korunmas;
kiinin ar derecede konformist oldu
u ya da histeri veya ok kiiliklilik
gibi davran bozukluklarnn etkisinde
olduu rneklerde zerkliin grlme
dii sylenmektedir. Kant felsefede
zerklik, insann ynlendirici ilkesini
kendi iinde tad retisini anlatr.
Siyaset bilimciler bu terimi zynetim
hakk ya da iktidar iin (rnein, "-
zerk bir devlet'' eklinde) kullanrlar.
Sosyolojide ise genellikle, yazarn a-
klc. kendi yolunu izen, determiniz
min herhangi bir biimine eilim duy
570
mayan, kendi hedefleri ile karlarn
dile getiren bir toplumsal aktr anlat
t balamlarda kullanlmaktadr.
Yaplan aratrmalarn gsterdii
zere, iyerinde zerkliin olmamas
lmllk ve hastalanma ihtimaliyle i-
likilidir. rnein Britanyal sosyal
hizmet grevlilerinin gerekletirdii
"Whitehall ncelemeleri", hastaln
kdemle ilikili olduunu, yani, kdem
gerektiren idari ilerde alan insanla
rn, rutin ileri yapan memurlara gre
hastalk nedeniyle ie gelmeme oranla
rnn daha dk olduunu, salklar
nn daha az bozulduunu ve eitli
patolojik durumlar nedeniyle lme ris
kini daha az tadklarn; bu ilikilerin
aklanmasnda "kiinin almas ze
rinde daha az denetim hissinin, daha a-
a vasflarn kullanmnn ve i ze
rinde daha az eitliliin" can alc bir
nem tadn gstermektedir (bkz.
Michael G. Marmot, "Social Differen
tials in Health within and between
Populations", Daedalus, 1994). Benzer
biimde, Melvin Kohn ile meslektala
rnn belli bal lkelerde toplumsal
yap ile kiilik arasndaki ilikileri a-
naliz ettikleri bir alma, (baka eyle
rin yan sra) toplumsal tabakalama,
deerler ve ynelimler arasndaki ba
larn "byk lde toplumsal tabaka
lama ile mesleki kendi kendini yne
tim faaliyetini kolaylatran ya da k
stlayan alma koullar arasndaki
yakn iliki temelinde" aklanabilece
i, dolaysyla insann mesleki adan
kendi ynn izmesinin (bununla
kastedilen ey. "iyerindeki zerklik' -
tir) "toplumsal yap ile kiilik arasn
daki ba aklayan kritik halka"y o-
luturduu sonucuna varmaktadr (r
nein bkz. Melvin L. Kohn ve Kaz-
mierz M. Slomczynski, Social Struc
ture and Self-Direction, 1990).
zfarkndalk (self-awareness) bkz.
benlik
571
zkavray (self-conception)
benlik
zgl d e e r (eigenvalue) bkz. faktr
analizi
zgr irade (free will) bkz. iradecilik
zne (subject, the subject) Yapsalc
gelenekteki yazarlarn "aktr" ve "bi
rey" gibi alternatiflere kar tercih et
tikleri bir terim. zne, bu tr yazarla
rn, alternatif terimlerin dndrd
hmanist varsaymlar yanstan bak
alarn reddettiklerini gstermektedir.
Daha zele inildiinde, zne terimi, en
azndan, insanlarn toplumsal ilikile
rin tek yaratclar olduklar fikrinin
reddedildiini gsterir. Varolup olma
dnn yan sra, znelerin sadece
toplumsal ilikilerin tayclar ve/veya
toplumsalln biricik tz olduunu
gsterip gstermedii de yazarlarn
dncelerine gre deimektedir. Ay
rca bkz. Althusser, Louis.
znel a l m a d e n e y i m i (subjective
experience of work) Sosyoloji, bir
*alma etii oluturan grece kalc
ideolojilere kart biimde, alma
deneyiminin bireyler ve gruplarda fii
len nasl somutlandn da incele
mektedir. alma ynelimleri, iteki
tutumlar, i motivasyonlar ve i tat
mini bu kapsama giren konulardr. a
lma toplumsal cinsiyetle olduka ya
kndan ilgili bir konu olsa ve sanayi
emeinin yan sra ev ii emek ek
linde de uygulansa bile, ev ii emei
son zamanlara kadar byk lde
grmezlikten gelinmi, bu konulardaki
literatr hemen hemen yalnzca cretli
almann somutland znel dene
yimler zerinde durmutur.
alma ynelimlerinin incelenme
si ancak son zamanlarda gelimi ve -
zellikle 1960'larn sonlaryla 1970'ler-
de John H. Goldthorpe, David Lock-
wood ve meslektalar ile rencileri
znel alma deneyimi
bkz. nin yrttkleri aratrmalarla birlikte
anlan bir alandr. Oysa mantksal a
dan bakldnda, iilerin alma or
tamlarna tad deerler, amalar,
beklentiler ve duygularla ilgilenmesin
den dolay ncelikle zerinde durul
may hak eden bir alandr. Goldthorpe
ile Lockwood The Affluent rVorker'da
(1968), alma konusunda ideal-ti-
pik ynelime iaret ederler. Arasal bir
ynelimle hareket eden alanlar, a
lmay bir amaca (gelir elde etme zo
runluluu) giden ara olarak grr, a
ltklar kurulua esas olarak hesap
bir tutumla yaklar ve alma dene
yimleriyle ilikilerini yaamlarnn di
er ynlerine tamazlar. Buna kar
lk, dayanmac bir alma ynelimi
olanlarn ayrt edici zellikleri, yapa
caklar ileri bal bana bir ama ola
rak deerlendirmeleri, yksek dzeyde
i tatmini yaayp alma gruplaryla
(iverene kar) gl bir zdelik ba
kurmalar ve alma ilikileriyle a
lma ortamndaki arkadalk balarn
iyerinin dndaki bir "mesleki ce-
maat"e tamalardr. Son olarak b
rokratik alma ynelimi, almay
krl ve gvenceli cretler karlnda
organizasyona yaplan bir hizmet ola
rak alglar, iveren ile alan arasnda
bir gven ilikisi kurar, yaamlarnn
temel ilgi alanlarndan birisi olarak
statlerini ykseltmeyi amalar ve ite
oluan kendine ynelik kavraylarla
toplumsal zlemleri alma-d faali
yetler ve ilikilere tarlar. Michael
Burawoy'un Manufacturing Consent'
(1979), alma ynelimleriyle ilgili
literatr Marksist emek sreci tar
tmasna balamaya ynelik nefis ve
ok fazla tartlm bir giriimdir.
Gemi deneyimler alma yne
limlerinin gelimesinde nemli bir et
kendir. ok az vasf olan ya da dam
galanm ve ayrmcla uram ii
lerin alma seenekleri -varsa bi le-
ok snrldr. Bu tr iilerin alma
znel alma deneyimi
572

ynelimleri tipik biimde bir ksr dn gre deitii -tamamen baaryla ol

gy yanstacaktr: Gvencesiz, dk masa bile- gsterilmeye allmtr.
cretli ve cazip olmayan iler, bir ive Bu almalarn nemli bir ksmnda
renle uzun sreli bir zdelik kurmay tutum leklemesi ynteminden yarar
engelleyen, kaderci bir bak pekiti lanlm, iilerin kendi ilerini algla
rir. ilerin gerek bir seim yapabil ylarndaki karmak yanlarn temelini
dikleri ortamlarda, alma ynelimle oluturan ortak boyutlar standartlat-
ri, igcnn belli trde ilere ynel rlarak llmeye -bylece, farkl grup
mesi durumunu da douracaktr. Ya lar birbiriyle karlatrlmaya ya da
plan aratrmalardaki bulgular, iile belirli ortamlara zg zt tutumlar ser
rin (rnein) -kk firmada alma gilemeye- allmtr. Bu erevedeki
nn dk oranda gelir getirmesi ve iyi bilinen aratrmalardan birisi, Ro
yardmlarnn daha az olmas gibi - bert Blauner'n, zgn Marksist yo
zelliklerine ramen- kk bir firma rumda kesinlikle bir tutum olarak g
daki alma ortamnn rahatln se rlmeyen yabanclamay ayrtrp,
tikleri zaman olduu gibi, ilerin avan bunlarn teknoloji dzeyine gre de
tajlar ve dezavantajlarn kiisel nce itiini kantlayacak olan tecrit edil
likleri ve kendi anlaylar dorultu milik ve anlamszlk duygusu gibi e
sunda dengeleyecekleri ynnde ortak itli bileenlerine blme giriimidir.
bir beklenti olduunu dorular. Tarih Tabii bu tr denemelerin, gerek bir iin
sel bakmdan grece dk cret geti iyiliinin iinin kafasndan ziyade iin
ren bakm mesleklerinin (hastabakc- kendisinde yatt dncesini ierme
lk gibi), moral adan tatmin edici - si, gerekse formel leklemenin en
zelliinden dolay srarla tercih edil dstriyel almann znel deneyimini
mesi, alma yneliminin nemini or ekillendiren tm karmak faktrleri
taya koyan baka bir rnektir. Buna geerli bir biimde lebilecei varsa
karlk, arasal ynelimlerle hareket ym nedeniyle kapsaml eletirilere
eden iiler, yksek cretli ama tekd uradklar ortadadr. alma yne
ze olan ilerin (montaj hatt ileri gibi) limlerini kapsayan literatr, tm ek
skntsn, karlnda elde edecekleri sikliklerine ramen, alma sosyoloji
daha ok bo zaman ve tketim olana sinde etnografden daha fazla yararla
n dikkate alarak bilerek kabullenir nlmasnn getirdii dnceler gibi
ler. yerine tanan bu tr deerler - tutum aratrmalarna ynelik yepye
zerindeki baka bir etkinin, emek piya ni eletiriler ortaya koymutur.
sas iindeki toplumsal tabakalama
sistemi olduu konusunda da bir gr nsan likileri Hareketi'nin orta
vardr. Yine de, alma ynelimlerini, ya kndan beri says artm olan
bir i ya da meslekle ilikili znel al motivasyonu aratrmalar, yneticile
glar btnnden kopararak ele almaya rin iinin kafasndan neler getiini
almann devasa metodolojik prob kefetmeye ve bylece iinin yapt
lemler kard bir gerektir. ie daha bir evkle sarlmasn sala
maya eilmesini yanstan rneklerdir.
le ilintili tutumlar, byk lde Bu konudaki nemli bir uyarc, tevik
sanayi sosyolojisinin fabrika ii fak demesi sistemlerinin fiyaskoyla so
trlere ilgi duymasna bal olarak, ok nulanmas ve iilerin retimlerim,
daha uzun sreden beri aratrma ko yapabilecekleri dzeyin altnda tuta
nusudur. Yaplan aratrmalarda, tu-' rak, aklc olmayan davranlar sergile
tumlarn meslek tipi, firmann byk me eilimlerinin kuramsal olarak ksa
l ve ynetim tarz gibi faktrlere vadeli parasal kazanlarn azamiye
573
karmalardr. ou rnekte, moti
vasyonun salt ksa vadeli arasal bir
etken olmakla snrl kalmad, yne
timin, zendirici fiyatlandrmaya bal
olarak iilerin ortalama cretten daha
fazla kazanmasna kar muhtemel tep
kilerinden de etkilendii ortaya k
mtr.
tatmini de, esas olarak, yneti
min yksek verimlilik salamaya ve
iyerine bal bir igc yaratmaya
duyduu ilgiyle birlikte kullanlan bir
terimdir. Tatmin, iddetli metodolojik
tartmalara yol am bir nosyondur.
Bir insann iinden tatmin olmamas,
pek ok Bat toplumunda kiisel baa
rszln itiraf eklinde yorumlana-
bilmektedir ve nitekim en eski, olduk
a basit aratrmalar iilerin ok yk
sek bir orannn tatmin olma iddiasnda
olduunu gstermitir. Yine de, i tat
minini etkileyen elerin neler olduu
tespit edildii vakit, tatminin lld
kriterlerin ok byk deiiklikler
sergiledii akla kavuacaktr. Bu
konuda zellikle iyi bilinen ayrmlar
dan birisi, bir iin dsal tatminleri (-
zellikle alma saatleri, koullar ve
cretler) ile isel, yani davurumsal
tatminleri (yaratclk, sosyalleme,
terfi ve toplumsal mobilite frsatlar) a-
rasnda yaplan ayrmdr.
Bir btn olarak alndnda, bu
konudaki literatr, isel tatminleri ara
yanlarn, ounlukla eitimi ve yeti
mi olmay gerektiren, ayrca iyi l
de dsal tatminler de sunan profesyo
nel ve orta snf ileri olduunu; oysa
kt vasfl iilerin bulabildii dk tar bir grubu olutururlar.
cretli sanayi ilerinin fazla bir isel tat
min sunamayacan kantlamaktadr. Ay
rca bkz. ev ii; grev ynelimi-zaman
ynelimi ayrm; sanayi sosyolojisi.
znel eitlik (subjective equality)
bkz. toplumsal adalet
zneleraraslk (intersubjectivity)
zynetim
Esas olarak *fenomenolojik sosyoloji
de, toplumsal ilikilerin karlkl bir
temelde kurulmasn anlatmak iin kul
lanlan bir terim. Buna gre, insanlar
bilgiler ya da *yaam dnyalarndaki
deneyimleri hakknda (en azndan,
nesnellik iddiasnda bulunulmamas
durumunda, ileyen bir anlama ek
linde) bir konsensse varabilirler.
znellik (subjectivity) Kiiye ya da
*zneye zg olan bilinli perspektif.
znellik, deimez biimde nesnel
likle kar karya konmakta ve pozi
tivist sosyal bilimcilerce ktleyici bir
anlamda kullanlmaktadr. Oysa z
nellik terimine, hermeneutik iinde can
alc bir nem yklenir. Marksist ve
psikanalitik kurumlar znenin nasl ku
rulduuna ilikin eitli dnceler
sergilemilerdir. Ayrca bkz. anlam;
yorum.
z n d e ihtilafl k a v r a m l a r (essen
tially contested concepts) bkz. cemaat
aratrmalar; cemaat iktidar
z r l l k (disability) Krlk, fel ya
da zihinsel engellilik gibi fiziksel ya da
zihinsel ilevlerden birinin ya da bir
den ounun, hastalktan farkl olarak
kalc biimde kaybedilmesi veya ek
sik olmas. zrl olmak genellikle
damgalayc bir nitelie sahiptir. Da
has zrl kiiler, koullar haklarn
korumaya elvermediinden genellikle
ek mali ve kiisel destee ihtiya du
yar, ayrca sosyal gvence ve refah
programlarnn hazrlanmasnda anah
z y n e t i m (self-management) Yne
tim ilevinin tamamnn ya da bir ks
mnn alanlarn ellerinde olduu, i
i konseyleri, fabrika komiteleri ya da
grup gzetimi vastasyla alan bir
endstriyel retim sistemi. Ayrca bkz.
endstriyel demokrasi.
p
P a i n e , T h o m a s (1737-1809) Ameri
kan Devrimi'nin sekin brorcs ve
radikal demokrat. Paine, ngiltere'de
domu ve Amerika'ya 1744'te gel
mitir. 1776 ylnda yazd devrimci
bror Common Sensene inanlmaz bir
poplerlik kazanmtr. Paine, Locke'un
etkisi altnda, "Hkmetin, en iyi ha
liyle bile gerekli bir ktlk, en kt
halinin ise dayanlmaz bir ktlk" ol
duu dncesinin savunuculuunu yap
m, sava srasnda pek ok bror ka ve modern toplum snflandrmalar i-
leme alm ve yeni ulus iinde de
mokratik ve eitliki kurumlar bir a-
raya getiren bir szclk stlenmitir.
1791-1792'de, Burke'e kar doal
haklar retisini savunduu The Rights
of Man'i yaynladktan sonra. Devrim
ci Terr dnemi srasnda Paris'te hap
sedilmi ve 1802'de Amerika Birleik
Devletleri'ne dnmtr.
p a n o p t i k o n (panopticon) lk kez
1791 'de Jeremy Bentham tarafndan,
hapishaneler, akl hastaneleri ve al
ma kamplar gibi kamusal kurumlarda
gzetleme amacyla kullanlacak bir
"kontrol evi" fikrini betimlemek iin
ortaya atlm bir terimdir. Panoptikon,
merkezi bir kontrol kulesi etrafnda in
a edilmi, hem kontrol memurunun
hem de orada tutulan insanlarn srekli
gzetlendii, ak tek "hcrelerden
oluan daire eklinde bir yapyd. Mic
hel Foucault Hapishanenin Douu
(Discipline and Punish, 1975) adl ki
tabnda bu fikri uzun uzadya tartr
ve panoptikonu, bir grnrlk alan
yaratmas nedeniyle bir iktidar aygt
olarak tanmlar. Foucault'a gre,
panoptikon, gzetim altnda tutulanla
rn her zaman grlebildiklerinin bi
lincinde olmalarn salamas yzn
den otomatik bir iktidar ilevi grmek
tedir. Bireyler, srekli gzetimin sonu
cunda, bir yandan iktidar ilikisinin
kendisini bireydlatran, br yan
dan ona maruz kalanlar bireyletiren
bir kiisel-olmayan iktidar ilikisinin
tuzana derler. Foucault bunu, g
zetimin genilemesi, hiyerari, disiplin
indeki temel gelime -ve metafor- sa
yyordu. Bireyler bu gelimenin sonu
cunda, kiisel olmayan kurumlarn d
zen ve denetimine her gn biraz daha
fazla bal hale geleceklerdi. Fou
cault'nun tartt haliyle panoptikon
fikri, son zamanlardaki bak kuram
lar iinde de nemli ve etkin bir yere
sahip olmutur.
p a r a b a (cash nexus) Tm insan i-
likilerinin, ama zellikle retim ili
kilerinin (kapitalizmde) parasal al
verie indirgenmesi. Bu terim en sk
biimde Kari *Marx'n yazlarnda g
rlmekte ve esas olarak hl Marksist
ler tarafndan kullanlmaktadr. Ayrca
bkz. sermaye.
p a r a d i g m a , p a r a d i g m a t i k (para
digm, paradigmatic) Sradan kullan
myla paradigma szc, taklit edile
bilecek ya da izlenebilecek tipik bir
rnek ya da modeli ifade eder. Felsefe
ci ve bilim tarihisi Thomas Kuhn sz
cn bu anlamn, terimin teknik bir
kullanmna ve oradan, olduka geni
kapsaml olan bir dizi sosyolojik ba
lama tamtr. Paradigma terimi.
575 paradigma, paradignatik

Kuhn'un "'normal" bilim dedii prati olmas beklenirdi. Kuhn'un balca e-

in deerlendirilmesinde ana ksm o- seri Bilimsel Devrimlerin Yaps (The
luturur. Bir bilimin "normal" (yani, Structure of Scientific Revolutions, 1962),
devrimci olmayan) dnemlerinde, o bilim tarihini ciddi biimde kavram-
daln bilimsel topluluk iinde izlene sallatrmak suretiyle bilimsel bilginin
cek kuramsal ve metodolojik kurallar, doas hakknda felsefi sorular ynelt
bavurulacak aralar, incelenecek so menin ilk baarl giriimlerinden biri
runlar ve aratrmalar deerlendirecek sini temsil etmektedir.
standartlar konusunda bir konsenss Kuhn'un deerlendirmesi, bilimsel
vardr ve bu konsenssn temeli, bi ilerlemeyi bilginin para para birik
limsel topluluun birtakm eski bilim mesi eklinde ve bilimsel aklsall.
sel baarlar model ya da paradigmas kuramn kantla rtmesinin biimsel
olarak benimsemesidir. Dolaysyla, bir sreci olarak gren yaygn varsa
belirli bir disiplin iindeki bilimsel e- ymlara meydan okuyucu bir ierie
itim, bu paradigmann iyi bilinmesini sahiptir. Onun alternatif bak, srek
ve ders kitaplarnda yer almasn iere lilik sergilemeyen bir tarihten kaynak
cektir. Bir bilimsel baarnn paradig lanyordu ve buna gre, konsesse da
ma statsne ulaabilmesi iin, yeni yal normal bilim dnemleri, bazlar
bir konsenssn zn oluturmaya bilimin kendisine dair temel episte
yetecek lde uzmann kendisine molojik varsaymlar sorgulayan kriz
balln kazanmak zere, daha nce lerin ve entelektel devrimlerin arasna
ortaya atlm ve zmsz kalm o- serpitirilmiti. st ste biriken ve ya
lan baz problemlere ikna edici ve yeni va yava ilerleyen bir yolu takip et
zmler sunmas gerekir. Ayrca, meyen devrimci deiimler, nceden
kendini tanmlamaya balam olan bu kabul gren bilgilerin ounun bra
aratrma gelenei iinde faaliyet y klmasn ierir ve ani, niteliksel pers
rtecek daha sonraki aratrmalarn pektif deiimleriyle yol alr. Oysa
zmeye alaca sorunlar gndem normal bilim, sz konusu zelliklerin
de tutacak kadar zlmemi proble ok azn (cesur varsaym, kantlar kar
minin olmas da gerekmektedir. snda varsaymdan vazgemeye hazr
olma, vb.) sergiler ve bunlar da genel
Paradigma kavram, bilim felsefesi
de Popperc bilim adamlar ve ampirik
hakknda dnme srecini devrimci-
bilim felsefelerine atfedilir. Kuhn, dev
letirmitir. Bilim felsefesi yirminci
rimci olmayan zamanlardaki bilimsel
yzyln ortalarna kadar, en azndan
faaliyetlerin ounu, ortak bir gelenek
ingilizce konuulan dnyada, byk sel paradigmann salad rutin bul
lde bilimsel pratiklerin tarihi ya da maca zm giriimleri eklinde ni
toplumsal gerekliklerinden karlan telendirmitir.
soyutlamalar iinde yrtlyordu..
Genellikle, ideal-tipik bir bilim modeli Kuhn'un, bilimsel topluluun ro
(bazen. Sir Karl Popper'n almala lne, ortak normlarna, devrimci kriz
rnda olduu gibi, aka buyurgan bir dnemlerindeki zmlere dair rolne,
ekilde) felsefi analize tabi tutulur ve bilimsel iletiim ve eitimin rgtlen
bu modelin ana zellikleri, bilimi sahte mesine ve bilimsel devrimleri kkrtan
bilimden, dinsel inantan, speklatif bilim-tesi basklarn farkna varlma
*metafizikten ya da (genelde daha az sna gsterdii ilgi, almalarnn -fel
nemli olmakla birlikte) dier etkinlik sefeci ve bilim tarihisi evrelerinin
lerden ayran bir snr belirleme kriteri tesinde- sosyal bilimciler arasnda da
paradigmatik ve sentagmatik 576

etkin olmasn salamtr. Kuhn'un saklayan kurallar vardr. Ayrca bkz

almalar sosyolojide, *bilgi sosyo apraz kuzen.
lojisinin, kendi etkinlik alann doa
bilimlerini kapsayacak ekilde geni paralel soy (parallel descent) Sosyal
letmesine olanak tanmas asndan antropologlarn, iki cinsiyeti birden
byk neme sahiptir. Ayrca, sosyo kapsayan gruplandrmalarla sonulan
lojinin kendi tarihi ve doas ile sos mayan bir soy dzenlemesini ifade et
yoloji ve esas olarak dier sosyal bi mek iin kullandklar bir terim. Para
limler iinde, zerinde kalc bir kon lel soy kavramnn z, her iki cinsi
senss salanmam bir paradigmann yeti birden iermek yerine, kadnlarn
olmamasndan kaynaklanan tartma anasoylu, erkeklerin babasoylu grupla
larda da nemli bir rol oynamaktadr. rnn olmasdr. Bu tr sistemlerde, ka
Alternatif bak alar arasndaki re dn gruplarn varolu amalar (belirli
kabetin kalcl, sosyolojinin hl mlkiyet biimlerini ellerinde tutmak
"paradigma ncesi" (yani, bilimsellik gibi) son derece snrldr. Ayrca, u-
ncesi) aamada olduunu mu kantlar; yarlanabildii sistemin yalnzca bili
yoksa daha ok, "bilimsel konsenss" nen evlilik dzenlemelerinde mevcut
modelinin sosyoloji asndan hep eri- olmas (erkeklerin kzkardelerini ka
ilemez bir hedef olduunu veya uy rlar olarak dei-toku ettikleri bir
gun olmayan bir modeli yansttn m babasoylu sistemi uygulayan Brezil-
gsterir? Kuhn'un kendisi kararl bir ya'daki Apinayeleri buna rnek gste
grecilik-kart olmasna ramen, kul rebiliriz) nedeniyle bu terimin yanl
land argmanlarn ou greci tara bir adlandrma olabilecei de ileri s
fa ynelmi ve almalarndan yaygn rlmtr.
biimde, esas amalar, zellikle ami-
p a r a m e t r i k istatistik (parametric
rane bir bilgi biimi olarak ele alnan
statistics) Gzlemlenen deikenlerin
bilim grnn yanl taraflarn a
temelindeki matematiksel dalmsal
a karmak olan aratrmaclarca ya
biim hakknda varsaymlar ortaya ko
rarlanlmtr. George Ritzer, sosyolo
yan bir istatistiki karsama dal. Sz
jinin "ok ynl paradigma" bilimi ol
konusu hipotetik matematiksel da
duunu ileri srm (Sociology, 1975)
lmlarn en ok bilineni normal da
ve sosyoloji disiplini iinde daha fazla
lmdr. ki kl ve Poisson dalm
paradigmatik btnleme olmas ge
lar da yaygn biimde kullanlr. Baz
rektiini savunmutur (Toward art In
istatistikiler, sosyal bilime zg bir
tegrated Sociological Paradigm, 1981).
ok verinin rtt varsaymlar ze
paradigmatik ve sentagmatik rine kurulu olduklar iin, bu modellerin
sosyal bilimlere uygun olmadna ina
(paradigmatic and syntagmatic) bkz.
nr ve bu yzden parametrik olmayan
Saussure, Ferdinand de
istatistii kullanmay tercih ederler.
paralel k u z e n (parallel cousin) Ak
rabalk kuramnda, birbirleriyle akraba parametrik olmayan istatistik
olan ayn cinsiyetten ebeveynlere sahip (non-parametric statistics) Deiken
birinci dereceden kuzenler iin kulla lerin temeldeki dalmsal biimleri
nlan bir terim. Baka bir deyile, ku hakknda hibir varsaym ortaya koy
zenlerin ya anneleri ya da babalarnn mayan bir istatistiki karsama dal.
karde olmas. Baz toplumlarda para Parametrik istatistik, veriler iin kul
lel kuzenler arasnda evlenmeyi ya lanlan ideal, hipotetik bir matematiksel
577
biime (genellikle *normal dalm)
dayanmakla birlikte, baz istatistiki
ler, sosyal bilim verileri asndan bu
nun iin gerekli varsaymlar dorula
mann olduka zor olduunu ve sonu
olarak, parametrik olmayan istatistie
bavurmann her zaman daha tercih e-
dilebilir bir yntem olduunu iddia et
milerdir (rnek iin bkz. W.J. Co-
nover, Practical Nonparametric Statis
tics, 1980). Parametrik t-testine eit o-
lan iyi bilinen bir rnek, Mann-
Whitney U-testidir.
p a r a n o y a , p a r a n o i d tepkiler (pa
ranoia, paranoid reactions) *Psikana-
lizde paranoya, dsal dnya hakknda
ki, sonradan bir zulm olarak yaanan,
isel korkutucu duygularn yanstma
sn ierir. Toplum zerinde alan
psikanalistler, paranoid tepkilerin siya
sal amalarla ne ekilde harekete gei-
rilebildiiyle ilgilenmilerdir (rnein
bkz. T. Adomo vd.. Otoriter Kiilik
[The Authoritarian Personality], 1950).
paranteze a l m a (bracketing)
fenomenoloji
Pareto, Vilfredo (1848-1923) tal
yan iktisat ve sosyolog. Pareto, sos-
yologlarca byk lde grmezlikten
gelinmi olmakla birlikte, "iradeci ey
lem kuramf'nn kurucularndan biri o-
larak Talcott *Parsons'n The Struc
ture of Social Action (1937) adl a
lmasnda kapsaml biimde ele aln
m bir dnrdr.
Matematiksel bir iktisat olarak
denge kuramna yapt katklardan
dolay zaten bir n kazanm olan Pa
reto, daha sonraki yllarda sosyolojiye
ynelmi ve 1916'da bayapt olan
Genel Sosyoloji Dersleri'm (Trattato
di sociologia generale) yaynlamtr.
Baz evreler bu eserini ilk proto-faist
alma gzyle okusalar da, Genel
Sosyoloji Dersleri'nin yaynlanmas,
Pareto'nun kendi salndaki -ve
Pareto ilkesi
bugne ok az kalm olan- hretini
pekitirmitir. Bugn Pareto'nun her
halde en ok tannan yan. aznln
ounluu ynetmesini anlatmak iin
kulland "elit" terimini ilk dile geti
ren kii olmasdr. Pareto ayrca, top
lumsal ""sistemler kuramnn geliimini
etkilemitir. Samuel E. Finer'n Vilfre
do Pareto, Sociological Writings (1966)
adl derlemesi, kitabn yazarnn kendi
imzasn tayan olduka doyurucu bir
denemenin yan sra, Pareto'nun en -
nemli sosyolojik yazlarnn yararl bir
sekisidir. Ayrca bkz. elit k u r a m ;
Pareto ilkesi.
P a r e t o ilkesi (Pareto principle) Vilf
redo *Pareto'nun yazlarndan treti
len, refah koullarnda meru bir iyi
lemeden, ancak bir bakasnn duru
munu ktletirmeden en azndan bir
kiinin daha durumunu iyiletiren bir
deiim gereklemesi halinde ortaya
ktn ne sren bir refah iktisad il
kesi. Hi kimseyi kt ynde etkile
meyen, en az bir ya da daha fazla say
bkz. da kiinin koullarn iyiletiren bir pi
yasa mbadelesi "Pareto iyiletirmesi"
diye adlandrlr. "Pareto optimumu"
ise, ekonomik refahn dalmnda, bir
kiinin refahnn bir bakasnn koul
larn ktletirmeden geliemeyecei
durumlarda ortaya kmaktadr.
Pareto ilkesi varsayma dayanr:
Herkes kendi refahnn en iyi yargla-
ycsdr; toplumsal refah zel olarak
bireysel refahn ilevidir; bir bireyin
refah artarken hi kimseninki dm
yorsa toplumsal refah da artmtr. Bu
varsaymlar ampirik bakmdan kuku
yarattklar ve muhtemelen refah ile
tatmine ilikin deer yarglaryla ykl
olduklar iin bir hayli elikilidirler.
Ayrca bu varsaymlarn, kiiler aras
karlatrmay aka yasakladklar i-
in refahla ilgili kararlarda gl bir te
mel oluturamadklar, tamamen birey
lerin znel seimleriyle ilgili olduklar
Pareto iyiletirmesi
ve statkonun igal ettii konumu ay
rcalkl kldklar (nk bir kiinin
statkodan sapma olarak grd hi
bir adm Pareto iyiletirmesi snfna
girmeyecektir) iddia edilmitir. Pek
ok sosyolog, kaynaklarn balangta
ki dalm hakknda bir ey syleme
mesi nedeniyle Paretocu refah iktisa
dna kar kmtr.
P a r e t o iyiletirmesi (Pareto-impro-
venent) bkz. Pareto ilkesi
P a r e t o o p t i m u m u [Pareto
lity) bkz. Pareto ilkesi
Park, R o b e r t E z r a (1864-1944)
Chicago Okulu'nun nde gelen ye
lerinden birisi. Park, George Simmel'-
in almalarn, esas olarak dolayl bir
yolla, Ernest W. Burgess'le birlikte
kaleme ald ve yaygn biimde kul
lanlan ders kitab Introduction to the
Science of Sociology (1921) aracly
la bir kuak Amerikan sosyologuna ta
ntmtr. Park ve Burgess insan eko
lojisinin nde gelen uygulayclaryd
(ve bu terimi onlar bulmutu). "Klasik
insan ekolojisi" diye adlandrlan ku
ram, byk ounlukla Park'n yazlar
ve Chicago'da verdii derslerden uyar
lanmtr (bkz. "Human Ecology", A-
merican Journal of Sociology, 1936).
Park'n iddiasna gre, toplumsal ili
kilerin altnda yatan temel sre reka
bettir: Ancak, iblm dolaymyla
oluan insanlarn birbirlerine baml
l yznden, bu rekabet her zaman
planlanmam ibirlii elerini de i-
ermekte, dolaysyla "rekabeti bir i
birlii" ortaya kmaktadr. nsanlar
bylece, hem meknsal hem kltrel
dzeylerde sembiyotik ilikiler kurma
ya balarlar. Park'n fikirleri, ounda
kendi imzas olan bir denemeler der
lemesi The City (1925) ve kendi mo
nografisi olan Human Communities'de
(1952) gelitirilmitir.
578
P a r k i n s o n yasas (Parkinson's law)
Britanyal siyaset bilimci C. Northcote
Parkinson'n (Parkinson's Law, 1958)
formle ettii ve ", bitirilmesi ii n
tannan sreye yaylr" anlamna gelen
bir ilke.
p a r l a m e n t e r y n e t i m (parliamen
tary government) Tipik biimde ulusal
yasalar ve dzenlemeler, hkmet bt
esi ve mali politika ile baka ulus
devletlere sava ilan etme gibi kararlar
alma yetkisinin, seimle gelen bir tem
optima-
silciler organna, yani parlamentoya
tannmasna dayal bir ynetim siste
mi. Parlamenter ynetimle ilgili zel
dzenlemeler, seimlerin sklna,
parlamentodaki meclis saysna, kimle
rin oy kullanma hakk bulunduuna,
oy kullanmann zorunlu mu yoksa is
tee bal m olduuna, oylarn hangi
yntemle atanm temsilcilere evril
diine, siyasal partilerin ya da bam
sz milletvekillerinin saysn etkileyen
kurallara ve seilmi milletvekilleri ile
devlet ya da hkmet bakannn ili
kilerine bal olarak, lkeden lkeye
gre byk bir eitlilik gsterebilir.
Parlamenter sistemlerin ortak zellii,
hkmetin gc ile harekete geme
kabiliyeti arasnda gerek bir dengeye
ulamay hedeflemeleridir.
parole (sz) ve langue (dil) (parole
and langue) bkz. post-yapsalclk;
Saussure, Ferdinand de
P a r s o n s , T a l c o t t (1902-1979) Tal-
cott Parsons, kinci Dnya Sava-
'ndan sonraki yaklak yirmi-otuz yl
boyunca, dnya sosyolojisinde deilse
de, ngilizce konuulan lkelerde sosyo
lojinin en nde gelen kuramsal sima-
syd. Avrupa'daki ksa bir doktora a
lmas dneminin dnda tm hayat
boyunca ABD'de alm bir Ameri
kal olarak, Parsons'n sosyolojik kura
mna (ounlukla yapsal ilevselcihk
579 Parsons, Talcott

ya da normatif ilevselcilik diye ad belirleyen norm ve deerlerdir. Aktr

landrlr), genellikle modern, zengin ler bu balamda maksimum doyumu
Amerikan toplumunun bir rn g hedefler ve kendilerini bu hedefe gt
zyle baklmtr. Byle bir toplumda, recek davranlarla ilikileri, bir stat
yapsal toplumsal atmalar byk l rolleri sistemi iinde kurumsallatrr-
de elimine edilmitir ya da ksa s lar. te bu, toplumsal sistemdir ve
rede geecek niteliktedir ve genel bir sistem daha dourmutur: bir kiilik
toplumsal uyum erevesinde demok sistemi (aktrn kendisi), bir kltrel
ratik deerlere ynelik ortak bir bal sistem (ya da stat rollerine balanm
lk vardr. Parsonsc kuram, sava son normlarla tutarl daha geni deerler)
ras konsenssn zlme iaretleri ve toplumun kendisini ona gre dzen
vermesiyle bile, zellikle Vietnam Sa- lemek zorunda olduu bir fiziksel evre.
va'nn etkisi altnda giderek younla Parsons daha sonra karmak bir
an eletirilere maruz kalmtr. sistemler ve alt-sistemler modeli ina
Parsons bandan itibaren, sosyo eder. Her sistem ayakta kalabilmek i-
lojinin ana kurucularnn eitli anla in drt ilevsel ngereklilii ya da ye
ylarn bir araya toplayan birleik bir rine getirilmesi art olan drt gereksi
btn yaratarak, sosyoloji adna ta nimi karlamak zorundadr. Bunlar,
mamlanm, btnleyici bir kuram o- uyum (fiziksel evreye), hedefe ulama
luturma abasna girimiti ve bu a (hedeflerine erimek iin kaynaklarn
balar zelde. Weber'in bireycilii ile rgtleme ve doyum elde etme arac),
Durkheim'n btncln birletir entegrasyon (isel koordinasyon bi
meyi hedefliyordu. Parsons'n grle imleri ve farkllklarla ilgilenme yol
rinin odak noktas, fikirler, *deerler lar) ve rnt srdrmedir (karla
ve *normlar ile bunlarn hepsinin s trmal istikrar elde etme arac). Dola
tndeki toplumsal sistemlerin iinde ysyla her sistem, bu gereksinimlerin
ki norm ve deerlere uyan bireysel ey karlanmas srecinde drt uzman alt-
lemlerin btnlemesiyle ilgiliydi. sistem gelitirir. Parsons'n en nl
Parsons'a gre asl grev, toplum taksonomik yntemlerinden birisinin
bu olduu rahatlkla sylenebilir.
sal sistemi tanmlarken soyut, genel-
letirici bir kavramlar kmesi gelitir Bu yaklam daha sonra, basitten
mekti. Byle bir kavramlar kmesini karmaa giden evrimci bir tarih g
deerlendirirken kullanacamz ana r halinde gelitirilmitir. Toplumlar
kriter, kavramlarn aklc bir tutarllk daha ok amipler gibi gelimekte, b
iinde olmasdr, nk ancak bu e lnme ve sonra yeniden birleme s
kilde, dnya hakknda nermeler orta relerinden gemektedirler. Sistemler
ya koymak iin kullanlabilirler. Par ve alt-sistemler bir sibernetik hiyerari
sons ilk kitab The Structure of Social (ileri dzeyde enformasyona sahip o-
Action''da (1937), klasik sosyolojik ku lanlardan -norm ve deerleri de kapsa
ramclarn iradeci bir eylem kuramna yan kltrel sistem gibi-, ileri dzeyde
yneldiini, insanlar -seimlerini s enerjiye sahip olan denetleyici sistem
nrlayan bir fiziksel ve toplumsal evre lere -insann biyolojik sistemi gibi- ka
iinde- aralar ve amalar arasnda se dar) iinde dzenlenmitir.
im yapan aktrler olarak tasarladkla Yukarda belirtilen drt sistem (kl
rnn grlebileceini iddia etmitir. trel, toplumsal, kiilik ve biyolojik)
Toplumsal evrenin temel boyutlarn Parsons'n genel eylem sistemi adn
dan birisi, seimlerimizi yapmamz verdii bir btn oluturur. Burada,
parti, siyasal
her sistem ilevsel bir ngereklilie
denk der. Benzer biimde, toplumsal
sistemin kendisinin de drt alt-sistemi
vardr: (hiyerarik sraya gre) toplum
sallama sistemi (rnt srdrme),
toplumsal cemaat ya da toplumsal de
netim kurumlar (entegrasyon), siyasal
sistem (hedefe ulama) ve iktisadi sis
tem (uyum). Bunlarn her biri, kendi
balarna, daha fazla uzmanlam alt-
sistemler olarak grlebilir.
Ayrca eylemleri, toplumsal iliki
leri ve tm sistemleri, Parsons'n -
rnt deikenlerine -ya da alternatif
iftleri arasndaki seimlere- gre ana
liz edebiliriz. rnein, herhangi bir i-
liki iinde bu ilikinin nesnesini ben
zersiz bir ey ya da bir genel snf r
nei olarak ele alabiliriz (bu, partikla-
rizm ile evrenselcilik arasndaki iki
lemdir); duygusal ballklara dikkat
edebilir ya da onlar gz ard edebiliriz
(duygusalla kar duygusal tarafsz
lk); bir eye ya da birisine, sadece ken
disine veya onunla gerekletirilebile
cek eye bakarak deer biebiliriz (ni
telie kar performans); bir nesnenin
tm boyutlarn ya da sadece tek bir
boyutunu anlayabiliriz (yaygnla kar
zgllk). Kurumlar, kart kutuplar Theory Today: In Search of a New
etrafnda kmelenme eilimindedir:
rnein aile iindeki ilikiler partikula-
rist, duygusal, nitelie ynelik ve ya
ylmtr, fabrikada ise tipik biimde
evrenselci, duygusal bakmdan taraf
sz, performansa ynelik ve zgldr.
Tm bu fikirler yaklak krk yl
dan uzun bir srede, Parsons'n dier
ana almalar olan The Social System
(1951), Towards a General Theory of
Action (Edward Shils ile birlikte,
1951), Societies: Evolutionary
Comparative Perspectives (1966) ve
The System of Modern Societies (1971)
adl kitaplarnda gelitirilmitir. Par
sons'n yapsal-ilevselcilii herhalde
en iyi, toplumsal yaamn herhangi bir
580
dzeyini -herhangi bir analiz dzeyin
de- kategoriletirmemize olanak tan
yan, geni bir snrlandrc ema ek
linde anlalmtr. Bu yaklamnn sun
duu aklamalarn ilevselci bir niteli
i vardr ve Parsons'n yaptn hedef
alan eletirilerin ou da genellikle bu
tr ilevselci aklamalara ynelik e-
letirilerdir. Parsons'n almalarn
hedef alan eletiriler, ayrca, soyutlama
eilimine ve ampirik aratrmayla ba
kuramam olmasna, toplumsal de
terminizmine (her ne kadar bir toplum
sal eylem kuram olsa da, nihai olarak
her aktrn etkinliklerini sistemlerin
belirleyecei izlenimi vermesi), rtk
tutuculuuna ve normatif karlardan
ziyade maddi karlara ynelen eyle
min deerlendirmesini yapmadaki ye
tersizliine iaret etmektedirler.
Parsonsc kuram, baka kuramlara
ilginin artmasyla birlikte 1970'lerde
yok olma noktasna gelmi, fakat ona
ynelik ilgi son yllarda yeniden can
lanmtr. rnek olarak u almalara
bakabilirsiniz: J. Alexander, "The Par
sons Revival in German Sociology",
der. R. Collins, Sociological Theory
1984 (1984) ve R. Munch, "Parsonsian
Synthesis", der. A. Giddens ve J. Tur
ner, Social Theory Today (1987). An
cak, Amerikan ve Alman neo-ilev-
selcilikleri nemli lde daha az sis
tematik ve orijinal ilevselcilie gre
ok daha fazla aktr. Ayrca bkz.
denge; eylem kuram; evrimsel ev
renseller; hasta rol; konsenss;
normatif dzen; okul snf; toplum
sal entegrasyon ve sistem entegras
yonu; yapsal farkllama.
and
parti, siyasal (party, political) bkz-
siyasal partiler
partizanlktan s a p m a (partisan
dealignment) bkz. oy kullanma dav
ran
581 patrimonyalizm

parya g r u b u (pariah group) Dar an larn, bu hastalklarn nedenleri ve semp

lamda parya, tabakalamay kapsayan tomlarnn bilimsel yollarla incelendii
kast sistemi iinde bulunan, dokunu dal. te yandan patolojik szc, has
lamayan ya da kast gruplar dnda ka tala yakalanma ve anormallii de ak
lan kiileri anlatr. Fakat ou kez daha la getirdiinden, en ak biimde "psi
genel anlamda aalama amacyla ve kopat" teriminin yaygn biimde kul
yabanclar iin kullanlmaktadr. Ayr lanlmas sonucunda psikiyatri ve
ca bkz- dlama. kriminolojinin belli dallarna kadar u-
zanmtr. Patoloji sosyolojide (ve bil
pasif direni (passive resistance) hassa Emile Durkheim'n almala
1930'lar ve 1940'larda Mahatma Gan- rnda) ncelikle sapknlk ve toplumsal
dhi'nin Hindistan'da Britanya yneti sorunlara ya da "toplumsal hastalk-
mine kar kampanyasyla ncln laf'a paralel olarak ele alnrken, top
yapt, otoriteye kar iddet ierme lumsal patoloji nosyonuyla i ie ge
yen bir direni taktii. Pasif direni, o tii de grlmtr (rnein bkz. E.
zamandan itibaren aznlklarn oun Lemert, Social Pathology, 1951 ve B.
luk zerinde ahlki bir bask kurmakta Wootton, Social Science and Social
kulland ve benimsenmi bir yn Pathology, 1959).
temdir. 1968'de ekoslavakya'da ba
arszlkla sonulanm olsa da, 1955 patoloji, t o p l u m s a l (pathology, so
ile 1964 arasnda binlerce eylemci cial) bkz. toplumsal patoloji
ABD'nin gneyinde rk ayrmcln
ihlal ettikleri iin tutuklandnda A- patrimonyalizm (patrimonialism)
merikan Medeni Haklar Hareketi bn Max VVeber'in Ekonomi ve Toplum' -
yesinde byk bir baar elde edilmi da (Economy and Society, 1922) ta
ve bu baarlar 1964'de kabul edilen nmlad bir siyasal tahakkm bii
Medeni Haklar Yasas'yla doruk nok mi. Patrimonyalizmde otorite, hanedan
tasna ulamtr. Pasif direni ynte ailesinin kulland kiisel ve brokra
mine, bar hareketleri, nkleer g tik gce dayanr; bu g resmi olarak
kart hareketler ve krtaj kart hare keyfidir ve hkmdarn dorudan de
ketler tarafndan da yaygn biimde netimi altndadr. Bu son kstas unu
bavurulmutur. Pasif direnite, genel gsterir: Tahakkm, hibir bamsz
olarak, kamuya ait ya da girilmesi ya g taban bulunmayan kleler, paral
sak olan yerleri igal eden ve gzaltna askerler, askere alnm dier kimseler
alnsalar ya da yetkililerin baka m ya da dier gruplarla (geleneksel top
dahaleleriyle karlasalar bile iddete rak sahibi aristokrasi olmamak kay
hibir ekilde bavurmayan protestocu dyla) doldurulan bir siyasal aygt ara
gruplar grlr. Bu eylem biiminin a- clyla salanr. Patrimonyal iktidar,
sl gc ahlkidir. Yaratt grntler iktidar aralarn bu ekilde denetleye
*medya araclyla kamuoyunu yn rek, otoritesini kullanmasna kar geti
lendirebilir ve siyasetiler ile erki elin rilen geleneksel snrlamalar pahasna,
de bulunduran kesimlerde sululuk geleneksel kiisel inayet ve ltuflarn
duygusuna ve kafa karklna yol a- geniletebilir. Hkmdarn takdir yet
abilir. Ayrca bkz. sivil itaatsizlik. kisinde son derece byk bir genile
me grldnde ise, patrimonyal oto
pasif ii tezi (passive worker thesis) rite Weber'in "sultanizm" diye adlan
bkz. kadercilik drd olguyla hemen hemen ayn
dzlemde buluur. Weber patrimonyal
patoloji (pathology) Organik hastalk
patron-klient ilikisi
brokrasilere rnek olarak baz Afri
kal ve Doulu toplumlar (in mpa
ratorluu ok ak bir rnektir) gsterir
ve bunlarn, muhalif grlerin ifade
edilme arac olarak yalnzca saray is
yanlar kaldndan, greli olarak istik
rarsz sistemler olduklarn ileri srer.
Yine Weber'e gre, "aklc-hukuksal"
bir devlet ve brokrasinin olmamas
da, sz konusu toplumlarda modern
(Bat tipi) kapitalizmin gelimesinin -
nndeki nemli engellerden birisidir.
p a t r o n - k l i e n t ilikisi (patron-client
relationship) Patron-klient ilikisinin
douu, bir lye kadar Roma mpa-
ratorluu'ndaki pleblerin soylulara ba
llna dayandrlabilir. te yandan bu
ilikinin, Orta alarda Avrupa'da yay
gn biimde rastlanan ve sertlik sis
temi iinde daha aka grlmesi
mmkndr. Antik Yunan ve Roma
toplumlarnn kn takip eden e
itli toprak kiralama sistemlerinin or
tak bir zellii vard: Bu topraklarda
alanlarn byk ksm zgr deildi.
Hem topraa hem de onu kiraya veren
toprak beylerine hizmet etme ykm-
llyle balydlar. Avrupa'daki serf-
lik sistemi, bir otorite sistemi olmann
tesinde, ekonomik bir uyarlamayd.
Bir derebeyinin prestiji, olabildiince
ok sayda serf ve baml kiracy ko
rumas altna almasna balyd: nk
bu prestij, beraberinde askeri bir kapa
site ve siyasal gc getirmekteydi.
Sertlik sistemi hukuksal dzenle
melerle yerletirildiinden, kiraclarn
bamll, ekonomik ve dinsel bala
rn i ie getii ilikiler zerinden sa
lanyor, "patronaj" ve "himaye" terim
leriyle ifade ediliyordu. Siyasal ve e-
konomik bakmdan gl olan patron
(genellikle bir toprak beyidir) ile daha
gsz durumdaki klient arasndaki i-
liki byle kuruluyordu. Bu iliki iki
taraf iin de toplumsal bakmdan ge
rekli ve erefli bir nitelikte grlse
582
bile, eitsiz bir iliki olmas nedeniyle
gl bir smr kaynadr. rnein
iki aile arasnda kurulan bu trde bir
ba, onlar kuaklar boyunca birbirine
balayabilir ve klienti znde bir esir
konumunda tutan birikmi borlar y
znden iyice pekiebilir.
Patron-klient ilikisini oluturma
nn ekonomik aralarnn temelleri, ne
redeyse her zaman toprak mlkiyeti
sistemlerinde (rnein, ortaklk) bu
lunur. Klient ailelere patron tarafndan,
kt gnlerinde yardm olarak bor pa
ra, tohum ya da mal verilebilir ve bu
nun karlnda, ounlukla, klient a-
ilenin yelerinin cretsiz emeinden
yararlanlr. lk bakta cmerte g
rnse bile, bu ilikinin asla deneme
yecek borlar yaratt ortadadr. Hem
ulusal hem uluslararas kanunlarla ya
saklanm olmasna ramen, zellikle
Hindistan'da yaygn olan bor klelii
sistemlerinin (bazen rehinli emek ad
da verilir) temelinde yatan faktrlerden
birisi budur.
Patron-klient balar, feodal Av
rupa'daki toprak mlkiyeti ve tarmsal
retim sisteminin temeliydi ve Kuzey
Akdeniz lkelerinde hl uygulanmak
tadr. rnein Clienteliano, boydan bo
ya tm Gney talya'da deiik bi
imlerde uygulanan szlemeli ilikile
rin temelidir. z aslnda sabit ve sz
lemeye dayal deil, daha ok infor
mel ve esnektir. Yz yze kurulan bir
ilikidir ve pek ok yazar, patronun d
arya dnk siyasal faaliyetlerine ver
dikleri destek dolaysyla klientlere bir
siyasal g atfederek bu ilikinin ne
mini vurgular.
Latin Amerika'nn fatihleri ve s
mrgecileri feodal Avrupa'nn pek ok
deeri ve yasal kurumlarn (patron-
klient ilikisi dahil olarak) bu blgeye
ithal etmitir. Roma Katolikliinin La
tin toplumlarnda egemenlii, bu asi
metrik siyasal ve ekonomik sistemi *com-
padrazgo ya da manevi anne-babalk
583
diye bilinen sisteme balar. Vaftizle
kurulan manevi anne-baba-ocuk ili
kisi, aslnda iki bykler kmesi, biyo
lojik anne-baba ile manevi anne-baba
arasndaki badr. Sistematik compad
razgo'da ocuk, manevi huzurunu sa
layacak bir manevi anne-babayla, eko
nomik ve siyasal bakmdan daha g
sz olan doal anne-babasn birbirine
balar. Ortak ebeveynlik balar bir
kere kurulduktan sonra, doal ebe
veynlere, maddi yardm ve yasal des
tek iin manevi babaya bavurma hak
k tanr. Buna karlk, onlar da manevi
babann siyasal faaliyetlerini destek
leme ve ihtiya duyduunda onun ad
na alma ykmlln stlenirler. menin otoritesi ve uzmanln koru
Bir manevi baba olmak, ekonomik ve
siyasal avantajlarn yan sra prestij de
salar. Her ne kadar patron-klient ili
kisi terimi compadrazgo iinde ya da
hakknda srekli kullanlmyorsa da,
ona ak bir biimde uygulanmaktadr.
Compadrazgo, gerek akraba a
nn geniletilmesine olanak tanyan
kurgusal bir akrabalk biimidir. Arap
dnyasnda, akrabalk zerine kurulu
alardan modern devletlerin daha kar
mak ilikilerine gei de, Latin top
lumlarnda ekonomik smryle ka
rakterize edilen biimi kadar kuvvetli
olmasa bile, kapsaml siyasal patrona
jn damgasn tamaktadr. Patron-
client ilikisinin asimetrisini vurgula
malarna ramen bu alandaki yazarlar,
siyasal ierik (patronun kltrel arac
rol ve parasaldan ok ahlki ykm
llkler sistemi) zerinde younlar
lar. Klientler zengin olabilirler, ama bir
klient olduklarn gsteren hukuki sta
tleri deimez.
"Dengeli olmayan dostluk"un bu
biiminin antropolojik deerlendirme-
'eri iin bkz. Julian Pitt-Rivers, The
People of the Sierra (1954) ve Michael
Kenny, A Spanish Tapestry (1961).
p a z a r {market) bkz. piyasa
personel ynetimi
Pearson katsays (Pearson coeffici
ent) bkz. iliki katsaylar
pedagoji (pedagogy) retme bilimi
ya da sanat. Baz eitim sosyologlar,
eitim tekniklerini konu alan ilke ve
yntemlere gnderme yaparak "peda
gojik pratikler" terimini kullanr ve i-
fade edilen (retmenin kullandn
iddia ettii) pedagoji ile retmenin
pratikte gzlemlenen pedagojisi ara
snda bir ayrm yaparlar. fade edilen
pedagoji, ocuun ihtiyalar ve zerk
liini vurgulayarak daha zgr (ya da
"ilerici") olabilirken, gzlemlenen pe
dagoji (bir profesyonel olarak ret
may hedeflemesinden dolay) tutucu
niteliktedir. Dolaysyla bu ayrm, res
mi mfredat ile gizli mfredat arasn
daki ayrmla da paralellik iindedir.
Peirce, C h a r l e s S a n d e r s (1839-
1914) Pragmatizm ve gstergebili-
min kurucularndan birisi olduu hal
de, almalar genelde bu iki gelenek
tarafndan da ihmal edilmitir. Pierce
asndan pragmatizm bir hakikat ku
ram deil, bir anlam kuramdr. Gs-
tergebilimsel yazlarnda ise, etnome-
todolojik tm dillerin "dizinsellik"i il
kesinin temelini oluturan "dizinsel
gstergeler" fikrini, bir simgenin dei
ik balamlarda deiik anlamlar ola
bilecei nermesini ortaya atmtr.
pekitirme (reinforcement) bkz. ko
ullandrma
personel y n e t i m i (personnal ma
nagement) Eleman istihdam eden or
ganizasyonlar iinde, personel seimi
ve ie alma, eleman yetitirme, perfor
mans deerlendirmesi, kariyer gelii
mi, disiplin kaytlar, emeklilik ncesi
ynlendirici alma, eit frsat politi
kalar, cret pazarl ve endstriyel i-
likiler konusunda sorumluluu olan
bir ilev. Kk organizasyonlarda bu
pein satlk rn, pein sat amal retim
ilevler ynetimin baka sorumluluk
alanlaryla birletirilebilir; byk or
ganizasyonlarda ise, personel politi
kalarnn belirlenmesi, yrrle kon
mas ve i yasasndaki gelimeleri ta
kip etmeyle ayr bir zel departman il
gilenebilir. Personel ynetimi iin son
yllarda yeni, alternatif bir terim olarak
"insan kaynaklar ynetimi" kullanl
maya balanmtr ve bu terim, emek
youn hizmet sektrnde personelle
ilgili sorunlarn neminin arttna ia
ret etmektedir.
pein satlk r n , pein sat a-
mal retim (cash crop, cash-crop
production) Pein satlk rn, geim
amacyla ya da takas yoluyla deiti
rilmekten ziyade, yalnzca paraya da
yal bir piyasada satlmak zere yetiti
rilen bir tarm rndr. Pein sat a-
mal retimi, pazar iin sadece tek bir
rnn retilmesini gerektirebilir ve
bu ekilde, iftilerin temel ihtiyalar
n karlayacak kadar gelir elde etmele
rinin bu rnn baarsna bal olmas
sonucunu dourabilir.
P e t e r ilkesi (Peter principle) al
anlar, yeterlilik ve randmanlarnn
stndeki bir dzeye karma eilimini
ifade eden bir ilke; herhangi bir rgt
lenmenin st kademesinde yetersizlik
douran bir sre.
Phillips erisi (Phillips curve) kti
sat A.W. Phillips Econonica (1958)
dergisinde yaynlanan "The Relation
Between Unemployement and the Rate
of Change of Money Wage Rates in
United Kingdom, 1861-1957" balkl
nl makalesinde, inceledii dnem
(1861-1957) boyunca Britanya'da i
sizlik ile cret enflasyonu arasnda
ters bir iliki gzlendiini ileri srm
tr. cretlerdeki deiim oran, dk
isizlik koullarnda yksek, yksek
isizlik koullarnda ise dk (hatta
negatif) olma eilimindeydi. Phillips
584
erisi bu dorultuda, tam istihdamn
salanmasnn zorunlu olarak bir mik
tar enflasyon yaratacan ve enflasyo
nun muhtemelen yalnzca isizliin
oalmasyla drlebileceini gs
termektedir. Bu iddia ekonomik tar
tmalarn ounda gndeme gelmi ve
ekonomik politika hedefleri ile sfr
enflasyon arasnda yaplan bir seimin
sonularn hesaplamann mmkn ol
duunu ileri srerek, yirmi yl boyunca
izlenen politikalara arka plan salayan
yerleik bir dncenin parasn o-
luturmutur. Bununla birlikte, arg
mann znde yer alan istatistiki ili
kinin geersizlii 1970'lerde (Britanya
ve baka yerlerde) aka gsterilmi
ve monetarist enflasyon ile isizlik
raporlaryla birlikte bu yorum r
tlmtr.
Piaget, J e a n (1896-1980) Bireylerin,
dnya tarafndan koullandrlmak bir
yana, bilakis dnyay aktif biimde
anlamlandrdklarn iddia ederek, in
sann zihinsel geliimi kuramlarna -
nemli ve farkl bir katk yapan svireli
psikolog.
Piaget, ocuklar zerinde uzun se
riler halinde deneyler yrtm ve bu
deneyler sonucunda insanlarn ardk
bilisel geliim aamalarndan getii
sonucuna varmtr. Her biri kendine
zg mantyla karakterize edilen ve
belirli zihinsel vasflarn geliimiyle i-
likili olan drt ayr bilisel geliim ev
resi vardr: Duyusal-devimsel evrede
(doumdan yaklak on sekiz aylk o-
lana kadarki dnem) ocuk, ayr bir
nesne olarak varolduunu bilmez ve
bu yzden, kendi benlii, eylemleri
ile oynad dsal nesneler arasnda
bir ayrm yapamaz. Zeksn yalnzca
evresiyle olan duyumsal ve fiziksel -
likisi erevesinde da vurur. lem
ncesi evre (yaklak olarak iki yan
dan yedi yana kadar olan dnem),
dilin giderek daha rahat kullanlmas
585
ve o anda orada varolmayan somut
nesneler hakknda dnebilme beceri
sinin yan sra ar ego-merkezcilikle
karakterize edilir. Gelimenin bu evre
sinde ocuklar, tekilerin rollerini st
lenemezler. Ayrca, nedensellik, nitelik
ve arlk gibi soyut kavramlar anla
yamazlar. ocuklar, somut ilemler
evresinde (yaklak olarak yedi yan
da balayp on bir ya da on iki yanda
sona eren dnem) nesneleri snflan
drmaya balar, tekilerin rollerini
stlenebilir ve neden ile etkinin doa
sn anlayabilirler, ama gerek olaylar
ya da aina olduklar belirli imgelere
bavurmadan soyut kavramlar hakkn
da dnmede hl glk ekerler (bu Piaget-An Interpretive Reference and
evreye '"somut" ilemler denmesinin
nedeni budur). Son olarak, formel i
lemler evresinde (on iki ya sonras)
gen ocuk, kendine ait snflandrma
sistemleri yaratabilmekte, dolaysyla
biimsel ve soyut dnebilmektedir.
Ergenlik andaki genler, genel ku
rallar belirli sorunlara uygulayabilir,
ncllerden mantksal olarak sonular
karabilir, kuramlar ve kavramlar
erevesinde dnebilirler. Ne var ki
tm yetikinler bu nihai evreye gele
mezler, nk pek ok kii soyut kav
ramlar anlamada glk eker ve bu
yzden somut ilemler evresinin tesi
ne gemez. Soyut dnme, bireyi bi
imsel bilisel akl yrtmeye iten bir
toplumsal evreye bamldr: Zihnin
isel sreleri yalnzca toplumsal et
kileim araclyla geliir. Piaget, bi
lisel geliimin eitli evrelerinin dei
ik kltrlerde ayn olduunu; buna
karn, kltrlerin ierikleri eitlilik
gsterdiinden, insanlarn her evrede
rendii belirli inanlarn zaman ve
mekna gre deiebileceini ileri sr
mtr. Eer insan saran kltr, neden
ve etkinin byden kaynaklandn
retiyorsa, bireyin dnyay bu gzle
yorumlayaca da aktr.
pilot inceleme
Piaget'nin zihinsel gelime ve geli
imsel aamalar yaklam bilisel
psikolojide nemli bir etki yapmtr.
Bilme yetisinin davransal boyutla
ryla (rnein, ksa sreli bellek) ilgi
lenen dier psikologlardan farkl ola
rak Piaget, bilginin tanm ve katego-
riletirilmesine ilikin epistemolojik
sorularn altn izmitir. Ayrca ocu
un zihinsel geliimine dair kuramlar,
baz retmenler ve eitimcilerin o
cuklara ynelik retme yntemlerine
dahil edilmitir. Piaget'nin kapsaml
yazlarnn ou bugn ngilizceye
evrilmi durumdadr (bkz. der. H. E.
Gruber ve J. J. Voneche, The Essential
Guide, 1977).
p i l o t i n c e l e m e (pilot study) Esas alan
almasndan nce bavurulan ve a-
ratrma tasarmnn yararn test et
mekte kullanlan herhangi bir kk
lekli aratrma arac (anket, deney ya
da grme program gibi). Pilot ince
lemeler, boyut ve nitelik olarak dei
iklik gsterir. Byk lekli bir an
ket aratrmas iin kullanlan grme
programlar, konuyla ilgili topluluun
nemli bir alt-meklemine (muhte
melen 500 denek kadar) klavuzluk e-
debilir. te yandan derinlemesine g
rme teknikleri, yeterli olacak biim
de yalnzca birka tandk ya da arka
da zerinde yrtlebilir. Kantitatif
sosyologlar ve toplumsal anket ara
trmas kurulular, aratrma tasar
mndaki lojistik ve analitik glkleri
(birden fazla anlama gelebilen sorular,
yanl ynlendirme, anketin yantn i-
eriini szmesi, kodlanamayan yant
lar ile seenekleri arasnda hibir fark
llk grlmeyen maddeler dahil olmak
zere,) saptayp gidermek zere, pilot
incelemeyi yrten grmecilerin
bulgularnn aktarlp deerlendirilme
sini isterler. Bu glklerin nemli
bulunmas halinde, orijinal tasarmda
Pitt-Rivers, A. Lane-Fox
yaplan dzeltmelerin etkin olduunu
ispatlamak amacyla ikinci bir pilot in
celemeye gerek duyulabilir.
P i t t - R i v e r s , A. L a n e - F o x (1827-
1900) Britanya ordusunda general,
toprak sahibi, arkeolog, antropolog ve
hkmet mfettii gibi unvanlar olan,
tartmal ve eksantrik bir aristokrat.
Yapt kazlar sonucunda Britanya'da
krkn zerinde klasik siteyi ortaya
kard iin "bilimsel arkeolojinin ba
bas" diye adlandrlr. Pitt-Rivers, ay
n zamanda bir antropolog ve kademeli
evrim retisini savunan bir Charles
Darwin izleyicisiydi.
p i y a s a ( p a z a r ) (market) Piyasa, hem
iktisatta hem de sosyolojide iyi tanm
lanm bir metann alclar ile satclar
arasndaki mbadelesinin gerekletii
bir alan olarak anlalr. Bu metalar iki
eittir: mallar ve hizmetler. retilen
ve satn alnabilen metalarn toplam
miktar, meta arz biimde, satn alna
bilecek toplam meta miktar ise meta
talebi biiminde adlandrlr. nsanlarn
ihtiyalarnn sonsuz olma potansiye
linden dolay, piyasa aratrmalarnda
talebin efektif olmasnn, yani para ya
da satn alma gcyle desteklenmesi
gerektiinin alt izilmelidir.
Bir piyasann mutlaka fiziksel bir
mekna (borsa rnei gibi) ihtiyac
olmadna dikkat edilmelidir. Piyasa,
alclarla satclar bir araya getirmek
iin yaplan bir dzenlemedir. Teleko
mnikasyon alarndaki ilerlemeler i-
letiimi o kadar hzlandrmtr ki, fi-
nansal piyasalar ve meta piyasalarnn
snrlar bugn artk uluslararas bir
kapsama ulamtr. Avrupa Ekonomik
Topluluu ya da neri aamasndaki
Latin Amerika Ekonomik Topluluu
gibi blgesel siyasal inisiyatiflerin asl
amac, mal ve hizmetler iin daha ge
ni, btnlemi piyasalar yaratmaktr.
Anadamar iktisadi kuram, oun
586
lukla, piyasadaki rekabetin kusursuz
olduunu varsayar. Baka bir deyile
piyasada, insanlarn piyasa fiyatn be
lirleyen sre zerinde usulsz etki
yapmalarn engelleyen ok sayda al
c ve satc vardr. Tam rekabetin, arz
ve talebin -eer tm katlmclar aklc
ekilde hareket ederse metann greli
azlna ve reticiler tarafndan arz e-
dilen, tketiciler tarafndan satn alnan
metann rekabeti etkinliine gre ar
tacak ya da decek olan- geerli fiyat
zerinden birbirlerini ayarlamalarna
ynelik temel bir eilim salad id
dia edilir. Ayrca rekabet, piyasalar a-
rasndaki ilikileri de aklar: Tm -
rnler, tketicilerin snrl satn alma
gcn paylamak, tm reticiler de
snrl toplam hammadde, makine, e-
mek ve sermaye yatrm stou iin
birbirleriyle rekabet halindedirler. Do
laysyla, reticiler ya da tketicilerin
aklclktan uzaklamalar halinde, re
kabeti sre onlar piyasann dna
atarak cezalandracaktr.
Piyasa ekonomileri, bireysel tke
ticiyi retim zerinde sz geen bir
konuma yerletiriyor gibi grlr. Her
birey esas olarak kendi retici etkinli
inden elde ettii gelirini kullanarak,
yani gelirini, piyasada bulunan eitli
mal ve hizmetler arasnda bltrme
yoluyla kendi arzu ve tercihlerini ifade
eder. Bu iktisadi kuram, yurtta (se
men olarak) eitim hizmetleri, silahlar
ya da sanat gibi kamusal mallar ze
rinde nihai otorite olarak gren siyasal
kuramla ilikilendirilir. Dolaysyla,
piyasa sisteminin znde demokratik
olduu iddia edilir.
Piyasa yalnzca mal ve hizmetleri
tahsis etme yntemi deildir, nk
ayn sonu, merkezi bir planlamayla da
elde edilebilir. ktisattaki en uzun s
reli tartmalardan birisi, bunlarda han
gisinin daha etkin bir yntem olduu
zerinedir. Sosyalist lkelerin komuta
587 piyasa (pazar)

ekonomileri bu dorultuda kapitalist bilgi alverii mmkn olduunda ve

lkelerin piyasa ekonomileriyle kar bylece metalara olan talep ile onlarn
latrlr. Serbest ekonomi ya da ser arz, fiyatlar bir dengeye eriene ka
best teebbs ekonomisi de denilen pi dar birbirlerini etkilediinde, piyasala
yasa ekonomisinde, retim, datm ve rn en iyi biimde iledii varsaylr.
mbadele etkinliklerinin byk ksm, Pratikte, piyasa hakknda tam bilgilere
hkmetten ziyade bireyler ya da zel ulamak ya mmkn deildir (nk
irketler tarafndan ynetilir ve hk byle bir ey sadece orantsz harca
metin mdahalesi en az dzeyde tutu malar karlnda mmkn olabilir) ya
lur. Bazen, merkezi veya yerel yne da piyasadaki aktrler arasnda eitsiz
timlerce para salanan ve organize e- bir ekilde datlmtr.
dilen erzak datmnda, salk hiz Az sayda sosyal bilimci kusursuz
metlerinde ve eitim hizmetlerinde is rekabet nosyonunu tamamen benimser
tisnalar yaplmaktadr. Bu durumun ve bu yzden, ampirik dnyann reka
karma ekonomi terimiyle karlanma beti ideali destekleyip desteklemedi
s daha uygun grnmektedir. inin sistematik bir deerlendirmesini
Piyasalarn baz apak dezavan gelitirme abas, iktisat ile sosyoloji
tajlar olduu fark edilmitir. rnein, arasnda verimli bir ibirlii alan o-
dnemsel olarak kaynaklarn tam kul luturur. ktisat bilimi, balangtan i-
lanlamadn gsteren ticari ev tibaren, herhangi bir hkmet tarafn
rimlerle karlalmas bunu gsterir. dan ortaya konulan ve dzenlenmemi
Eksik faydalanma emek asndan i iktisadi ilemlerin etkilerinin yerine,
sizlik anlamna gelir, iilerin yaam (tek bir toplumda bile olsa) kaynaklara
standartlarn tehdit eder ve iktisadi a- ve metalara siyasal dzeyde el koyma
dan olduu kadar geni apl toplum arayndaki iktisadi srelerin arpk
sal etkilere de neden olabilir. Denet lklarnn peinde olmutur. Ancak, e-
lenmeyen bir piyasa sistemi, pazarda konomik g ve kar zerindeki te
satlan mal ve hizmetlerle birlikte arzu kel konumundan veya benzer youn
edilmeyen sonular da retir. Bunun lamalardan dolay, ya da kltrel ve
gnmzdeki klasik rnei, atk mad idari engeller yznden baz sapmalar
delerin atmosfere, nehirlere ve denizle ortaya kmtr. Bu konularn tamam,
re gitmesiyle oluan evre kirliliidir. iktisadi yaam sosyologlarnn balca
Piyasalarn ahlk yoktur. Silah retimi ilgi konulardr. Gelgelelim, iktisadi
ve sat, temel salk hizmetlerinden kuram ile toplum kuramn birletirme
yararlanma, bilimsel aratrmalar, sa abalarna gerek anlamda yalnzca
natsal rnler ve dini hizmetler t emek piyasas aratrmalarnda rast
myle onlara ynelik talep tarafndan lanmaktadr. Bu genellemeye uymayan
belirlenmektedir. Pek ok toplumun, az saydaki istisnadan birisi, iktisadi
piyasann ahlki olmayan ileyiiyle felsefe, iktisadi antropoloji, iktisadi
tam bir tutarllk arz etmeyen ve ta psikoloji ve iktisat sosyolojisinden
mamen onun hizmetinde olmayan de kard malzemeyle piyasa ekonomisi
er sistemleri vardr; dolaysyla sz literatrnn kapsaml bir eletirisini
konusu piyasa sonular kimi zamanlar yapan Robert E. Lane'in The Market
toplumsal bakmdan kabul edilemez Experience'dr (1991). Lane bu ara
bulunabilir. Bu gibi dezavantajlar, pi trmasnn, yukarda saylan dallarn
yasann ileyiinin pratik kusurlarn piyasa iktisadnn gl bir eletirisini
dan bir lde ayr tutulur. rnein, a- yaptn gsterdiini iddia etmi, -
lclarla satclar arasnda kusursuz bir zellikle, piyasa iktisadnn iki byk
piyasa, emek
nclnn hatal olduuna dikkat ek
mitir: Birincisi, alma (anadamar ik
tisat kuramna kart biimde) faydasz
deildir, aslnda yaam boyu tatminin
iki ana kaynandan birisidir; ikincisi,
parasal gelir, almaya katlanmann
karl olarak bir fayda kayna sun
masna ramen, kiinin mutluluk duy
gusuna ok az katkda bulunmaktadr.
p i y a s a , e m e k (market, labour)
emek piyasas
piyasa aratrmas (market rese
arch) Zevkler, deerler ve alglamalar;
kiiye, aileye ve komulua zg -
zellikler; bireysel tketicilerin (ya da
bireysel mterilerin) donanm ve hiz
metleri satn alma davranlar zerine
yaplan kalitatif ve kantitatif aratr
malar. Baz byk irketlerin kendi pi
yasa aratrmas blmleri olmasna kar
n, piyasa aratrmalar genellikle bu
konuda uzmanlam kurulular tara
fndan yaplr. Ayrca, anlamaya bal
olarak akademik aratrmalarla (rne
in, geni lekli anketler) ilgilenen
piyasa aratrma irketleri de vardr.
p i y a s a e k o n o m i s i (market economy)
bkz. kapitalizm; piyasa
p i y a s a k o n u m u (market situation)
bkz. snfsal konum
p i y a s a sosyalizmi (market
lism) bkz. komuta ekonomisi
planl e k o n o m i (planned economy)
bkz. komuta ekonomisi
p l a n t a s y o n l a r (plantations) Plantas
yon ekonomileri, Avrupa'nn ekono
mik ve toplumsal yaylmas srasnda,
zellikle Latin Amerika ve Gneydou
Asya'da gelimitir. Tropikal ya da
astropikal yerlerdeki plantasyonlarda,
byk lekli, snrl ihra alan olan
ve temel gda maddelerine ynelik bir
retim yaplr.
588
Plantasyonun geleneksel biimi
*kle emeiyle balantlyd. Pek ok
rnekte ortaya kan sosyo-ekonomik
sistem, yabanc sermaye yatrm ve
zenginliin periferiden merkeze trans
feri dolaysyla smrge rgtleme
siyle ayn kapsamda grlyordu. Ta
rihsel deiimler, emek youn tarm
dan (ounlukla gmen ya da baka
trde vasfsz kle iilerin yaygn bi
bkz. imde kullanld) sermaye youn ta
rm endstrisi irketlerine kadar uza
nan ok eitli plantasyon biimlerinin
domasna yol amtr. Genelde plan
tasyon tarmna, emek, toprak ve ge
limekte olan uluslar smren bir me
kanizma gzyle baklmaktadr.
p l a s e b o (placebo) Hibir etkisi olma
yan bir tedavi ekli. Deneysel aratr
malarda bir kontrol grubuna, etkileri
incelenen tedavilerin yerine uygulanr.
Tabii bu yntemin kullanlmasna sa
dece tbbi aratrmalarda rastlanr; top
lumsal aratrmalarda bir deney grubu
zerinde plasebo deneyiminin ya da
tedavinin uyguland ok enderdir.
Tbbi bir ortamda, bir hastay yattr
mak amacyla (baka bir ifadeyle, te
davinin gcne duyulan inanca bal
olan yararl etkilerin -plasebo etkisi-
grlebilmesi iin), ona farmakolojik
bakmdan bilinen etken maddesinin i-
inde olmad bir ila verilir.
socia Plasebo, genellikle, yeni iyiletirici
maddelerin aktif bileenlerinin terap-
tik etkisini deerlendirmeye yarayan
kontrol aralar olarak kullanlr. Tesa
dfen seilen deneklere, ayn hastala
yakalanm dier hastalara da uygula
nan etkisiz plasebonun yan sra, byle
bir deneysel tedavi uygulanr. '"ifte
krlk" diyebileceimiz bu rnekte, -
lalarn ayn ekilde grnmesi salan
d iin, bilgilerini hastalara aktararak
deneyi anlamszlatrmamas amacyla
hangi hastaya hangi tedavinin uygulan
dn tedaviyi yneten kii dahi bilmez.
589 politika aratrmas

Poisson dalm (Poisson distribu yaynlanan The Livelihood of Man,

tion) Deprem gibi ender olarak ger 1977), zgrlk ve adaletin ayrlmaz
ekleen olaylarn ya da bir olayn ger derecede serbest piyasaya balanm
ekleme olaslnn ok dk oldu olmasna itiraz ederek ve herhangi bir
u durumlarn incelenmesinde kulla toplumdaki ekonomik srelerin zo
nlan bir olaslk dalm. Baz durum runlu olarak kltrel, siyasal ve top
larda *iki kl dalma yakn tahmin lumsal kurumlarca ekillendirildii ba
lerde bulunur, fakat bunun gerekle ka yollar bulunduunu belgeleyerek,
medii durumlarda sonular son dere liberalizmin tzc diye adlandrlan
ce eimlidir. bir eletirisini gelitirmitir.
Polanyi gerek bir disiplinleraras
Polanyi, K a r i (1886-1964) Avustur akademisyendi. Onun almalar, en
ya doumlu, etkin ve uluslararas apta son olarak, komnizmden piyasaya
n yapm bir iktisat tarihisi. Polanyi, geite bir "nc Yol" olaslnn
Avrupa'nn byk bir blm ile ABD' irdelendii tartmalarn paras haline
de dersler vermi ve ampirik alma gelmitir. Pek ok Batl danmann
larnn *neo-klasik iktisat kuramnn ortaya koyduu biimiyle tm dizgin
pek ok varsaymn temelden sarsmas lerinden kurtulmu piyasa iktisad, ba
nedeniyle, sosyoloji zerinde olduka z Dou Avrupal sosyal bilimciler ve
zengin ve kalc bir etki yapmtr. politika belirleyiciler tarafndan, Po-
Polanyi'nin en ok bilinen eseri - lanyi'nin bir dizi tarihsel rnek aracl
nszn Robert M. Maclver'n yaz yla belgeledii trde, kendi kendini
d- Byk Dnm'dr (The Great dzenleyen piyasayla ilikili problem
Transformation, 1944). Bu eserde, iki ler yaratmas muhtemel bir olgu sayl
dnya savann nedenlerini, 1930'lar- maktadr. "Ekonomi mant" ile "top
daki ekonomik bunalm ve yirminci lum mant" arasndaki kartlk, -
yzyln ortasndaki "yeni dzen"in te zellikle korumac devletten kurtulup,
mellerini belgelemeyi hedefler ve "dn birdenbire piyasaya hzl geiin belir-
ya pazar"nn ortaya kmaya balama sizlikleriyle yz yze gelen komnizm
snn sonular ile toplumun kendisini
sonras toplumlarda tm keskinliiyle
bu sonulardan nasl korumaya alt
hissedilmitir.
n ele alr. Polanyi, ekonominin, ikti
darn ar derecede younlat, eko politika a r a t r m a s (policy rese
nomik karar alma srelerinin insan arch) Esas ilgisi niversite d gruplar
kontrolnden kt ve insann say olan (fakat sonular pratikte akademik
gnl ile zgrlnn tehdit altna takipilerinin de ilgisini eken) sosyal
girdii bir noktaya gelmesine kar u- bilimsel aratrma yntemi. Politika a-
yarlarda bulunmutur. Egemen olan . ratrmalar byk lde sosyal bi
ekonomizm, toplumsal ahengin teme limsel bulgular, bir mteri tarafndan
lini sarsarak toplumu yok edebilecek ortaya konan problemlerin zmne
bir potansiyel tadndan, yaplmas uygulamaya alr ve bu tr uygula
gereken, ekonominin geleneksel top- malara ayn zamanda "uygulamal sos
lumlardakine benzer toplumsal dene yoloji" denir. rnein, oyun kuram
tim ilikileri iine yerlelirilmesidir. nn geliimi, askeri stratejideki ne
Polanyi, dier nemli almala minden hareketle ABD Savunma Ba
rnda (zellikle yazarlarndan biri ol kanlnca finanse edilmi olmasna
duu Trade and Markets in the Early karn, sosyal bilim kuramna da temel
Empires, 1957 ile lmnden sonra bir katkda bulunmutur.
pop sosyoloji
Politika aratrmas, betimleyici,
analitik olabilir ya da nedensel sreler
ve aklamalarla uraabilir; yeni ya da
zaten varolan bir politika programn
deerlendirebilir, en iyi pratiklerinin
neler olduunu tanmlayabilir, toplum
sal deiimi lebilir, byk lekli diyebilmektedir.
modelleme uygulamalar temel alna
rak toplumdaki yansmalar ortaya ko
yabilir ya da yllar, hatta on ylllar bo
yunca gerek yaam ortamlarnda y
rtlen byk lekli deneysel ara sine sokulabilir. kincisi, fikir ve sap
trmalardan oluabilir. Politika ara
trmalarnn ou, ok disiplinli yakla dan ok toplumun genelindeki izleyi
m destekler ve s disiplin jargonla cilere sunmay mesleki almalarnn
rndan uzak durur. Bu nedenle ender
haller dnda (sz konusu incelemenin
kuramsal temelleri, tasarm ve meto-
odolojisine en ok katkda bulunan di
siplin sosyoloji olsa bile) ak bir sos
yolojik nitelik tamaz.
Politika aratrmas, ilkesel olarak,
kuramsal aratrmadan ok daha byk
boyutta eyleme dnebilir ve esnek
toplumsal etmenlerde odaklanr. rne
in aile, cinsiyet rolnn ya da rksal
stereotiplerin en nemli kayna olabi
lir, oysa politika aratrmas, ocukla
rn alglarn istenilir grlen ynlerde
deitiren kamusal eitim sisteminin
rol zerinde daha ok duracaktr. Po
litika aratrmas, endstriyel ilikiler
(bkz. *ii-iveren ilikileri) ve top
lumsal politika gibi baz okdisiplinli
melez inceleme alanlar yaratmtr. Ti
cari sektrde uygulandnda ise "da
nmanlk almas" teriminin daha zeteci ve serbest yazar olan Vance O.
fazla tercih edildiini grrz. Bu so
runlarn ve baz ilgin rnekolay ince
lemelerinin bir deerlendirmesi iin
bkz. der. Martin Buhner, Social Policy
Research (1978). Ayrca bkz. Black
Raporu; Coleman Raporu; krk
pencereler tezi.
p o p sosyoloji (pop sociology) Sos
yoloji, ilgi alanlarnn ounun genel
de gndelik yaamla, zelde toplumsal
590
problemlerle yakn ba olduu d
nldnde, belki de poplerletirme
akmna dier akademik disiplinlerden
ok daha fazla aktr. yle ki, nere
deyse herkes -resmi bir mesleki eitim
almam olanlar bile- kendine sosyolog
Drt tr pop sosyolojiden sz edi
lebilir. Birincisi, toplumsal sorunlarda
yorum yapmay ya da yaz yazmay
seen herkes pop sosyologu kategori
tamalarn niversitelerdeki insanlar
nemli bir paras sayan ok sayda
sosyolog vardr. Bunu baarmak iin
toplumsal hareketlerin yannda (Alain
Touraine rneindeki gibi) allabi
lir, ya da almalar poplerletirmek
iin akademik dergilerin dnda yaz
yaynlamak hedeflenebilir. Ayrca ilgi
alanlaryla bantl meselelerde tele
vizyon yorumculuu yaplabilir. -
nc olarak, almalar srasnda a-
ratrmalarnn (rnein, su ve uyu
turucu zerine sansasyonel bulgular
nn) belirli bir n kazandn fark e-
den ve ounlukla kendi istekleri, hatta
bazen yeteneklerine ramen aniden
kamuoyunun nne karlan akade
misyenler vardr. Ksa sreli hret bu
tr insanlardan bazlarnn houna gi
debilir. Drdnc ve son olarak, po
pler tketime ynelik sosyolojik in
celemeler yrten zel bir gruptan sz
edilebilir. rnein, Amerikal bir ga
Packard, 77e Hidden Persuaders (1957)
ve The Ultra Rich (1989) gibi kitapla
ryla son derece tannm bir sosyoloji
poplerletiricisi haline gelmitir. Pac
kard, bu yeteneiyle, en ok satan a-
naliz almas olan The Status Seek-
ers'a (Stat Peindekiler, 1959) kesin
likle yanl bir altbalk olan "An Exp
loration of Class Behaviour in Ameri-
ca"y (Amerika'da Bir Snf Davran
591 popler kltr

Aratrmas) ekleyerek, bir kuak A- hibir zaman Oxford ya da Cambridge

merikal rencinin kafasn kartr niversitelerinde profesrlk yapma
mtr. m olmasdr.
Dolaysyla, akademik sosyoloji ile
pop sosyoloji arasna net bir izgi iz p o p l e r kltr (popular culture)
mek her zaman ok kolay deildir. Kltr, antropolojinin merkezi kavra
mdr ve insanlarn tm ortak bilgisini,
P o p p e r , Sir Karl R a i m u n d (1902- teknolojileri, deerleri, inanlar, -
1994) Avusturyal felsefeci; akademik detleri ve davranlarn kapsar. Basit
kariyerinin ilk dneminde Yeni Zelan toplumlar, herkese paylalan, tek bir
da'da verdii derslerden (1937-1945) btnletirilmi kltre sahipken; kar
sonra olgun yaamnn byk bl mak toplumlar, ok sayda kltr ve
mnde London School of Economics alt-kltr tabakalar ile dzeylerini
and Political Science'ta alm, bu o- barndrabilir.
kulda Mantk ve Bilimsel Yntem pro Popler kltr ile genellikle "yk
fesr olmutur. sek'' diye adlandrlan kltr arasndaki
Popper, sosyal bilimler felsefesi ayrm olduka nemlidir. Yksek kl
ne ve epistemolojiye, bir sr tart tr, klasik mzik, ciddi romanlar, iir,
maya ve baz anlamazlklara yol aan, dans, yksek sanat ve grece az sayda
fakat hakl olarak sosyal bilimlerin eitilmi insann deerini anlad di
anadamar iinde son derece etkili olan er kltrel rnleri kapsar. Bazen kit
byk katklarda bulunmutur. Pop- le kltr olarak da adlandrlan pop
per'n katklar arasnda, yanllama ler kltr ise, ok daha yaygn ve her
ilkesi formlasyonu, tarihsicilik ele kes iin eriilebilir bir ierie sahiptir.
tirisi, ak toplum kavram ve kade Popler kltrn esas ii elencedir. r
meli toplum mhendisliini savunan nein Avrupa ve ABD'de popler kl
argmanlar vardr. Popper'n ilk d tr spor, televizyon, sinema ve kaytl
nem eserlerinde -Ak Toplum ve D popler mziin hakimiyetindedir.
manlar (The Open Society and its Wordsworth'tan beri gelenekiler,
Enemies, 1945), Tarihselciliin Sefa popler kltrn kt kalitesinden ya
leti (The Poverty of Historicisim, 1957), knmalardr. Liberal ve radikal eleti
Bilimsel Aratrmann Mant (The riler ise, halkn beenisinin otantik bir
Logic of Scientific Discovery, 1959) ve ifadesi olarak popler olan destekleme
Conjectures and Refutations (1963)- ve yksek kltr rnlerini elilizmin-
en nemli argmanlarnn tamam ay den dolay reddetme eilimindedirler.
rntlaryla anlatlmaktadr. ou 1969'- Sosyologlarn popler kltr analiziyle
da emekli olmasndan sonra kaleme a- ilgilenmeye balamalarnn nedeni, po
lnm daha sonraki eserlerinde -Of Clou pler kltrn, halk bilincini anlamaya
ds and Clocks (1966), Objective Know k tutabilecek bir pencere sunmas ve
ledge (1972), Quantum Theory and The toplumsal snflar iindeki dayanma
Schism in Physics (1982) ve dierleri- ile aralarndaki blnmenin nemli bir
ise bu fikirler doa bilimleri incele unsurunu temsil etmesidir. atma
melerine uygulanarak geniletilmitir. kuramclar, byk, kapitalist irket
Popper'a 1965'te valyelik payesi lerin rettii popler kltre odaklanr
verilmi, fakat o, meslek yaam bo lar ve bu rnlerin, otantik olmamann
yunca felsefi anadamardan tuhaf bi yan sra. ideolojik tahakkmn bir a-
imde uzak kalmtr. Bunun asl ne rac olduunu ileri srerler.
deni (sylendiine gre) Popper'n Popler kltr almalar, alt-
poplizm
kltrler, genlik kltrleri, ideoloji,
bo zaman ve medya aratrmalary
la rtmektedir. lan Chambers'n Po
pular Culture' (1986) ve Tony Bennet
ile arkadalarnn Popular Culture and
Social Relations'! (1986) bu genel ba
lk altnda toplanabilecek bir dizi ko
nuyu ele almaktadr. Ayrca bkz. kl
trel almalar.
p o p l i z m (populism) 1892'de Popu
list Party'nin (Halk Parti) kurulma
syla birlikte Amerikan siyaset szl
ne giren bir terim. Bu partinin des
tekilerinin byk ounluu, lkenin
gneyinde ve zellikle batsnda yaa
yan kk iftilerdi ve programnn
ana maddesi, destekilerinin, (iftile
rin ipoteklerine el koymak iin her
zaman fazlasyla gz ak davranan)
bankalar ile (tekelci konumlarndan
dolay fahi oranda tama creti ala
bilen) demiryolu irketleri karsnda
sknt ekmelerine yol aan durumla
rnn, devletin topraklar ve demiryol
larn ulusallatrmas halinde daha iyi
olaca dncesiydi.
Bugn ise poplizm terimi, geni
letilmi ve dnme uram bir an
lamda, insanlar, belirli sosyo-ekono-
mik gruplarn yeleri olarak deil, bi
reyler olarak -ya kazanlm karlarla
denetlenen ya da bizzat kendisi ok
gl olan- devlete kar harekete ge
irmeyi hedefleyen siyasal hareketlere
iaret ederek, ounlukla Marksist ve
neo-Marksist evrelerde kullanlmak
tadr (rnein bkz. E. Laclau, Politics
and Ideology in Marxist Theory, 1978).
Britanya'da hkmetlerin 1980'li yllar
da izledikleri politikalar ve onlar nce-
leyen ideoloji (Thatcherizm), hem yu
kardaki nedenden hem de olduka
ironik biimde devlet tarafndan des
teklenmesinden dolay, siyasal solu o-
luturan kesimlerce bazen "otoriter po
plizm" diye nitelenmitir.
Poplizm, gelimekte olan lkelerde
592
(Arjantin'deki Peronizm ak bir r
nektir) etkin bir siyasal g haline ge
lirken, Sovyetler sonras Orta ve Dou
Avrupa'da da nemli bir fenomen ola
rak kendisini gstermitir.
postmodernizm (postmodernism)
Postmodernizm teriminin kuramsal bir
btn anlatt konusunda bir konsen
ss vardr: Bu btn, Jean-Franois
Lyotard ve Jean Baudrillard gibi ya
zarlarn metinlerinden oluan bir seki
ile bu sekinin, Jacques Lacan, Roland
Barthes, Michel Foucault ve Jacques
Derrida gibi post-yapsalclar tarafn
dan kaleme alnm baka bir metinler
kmesince belirli bir tarzda okunmas
sonucunda gelitirilmesini kapsamak
tadr. (Fakat unu da belirtmek gerekir
ki, bu dnrlerin tamam olmasa bile
byk bir ksm, postmodernizm eti
ketinin kendi eserlerine yaptrlabile-
ceini kesinlikle reddedecektir). An
cak, postmodernizm kuramnn (ve o-
nun mimarlk, sinema ve edebiyat a-
lanlarndaki karlklarnn) ortak -
zelliklerinin neler olduu henz pek
yantlanabilmi bir konu deildir.
Lyotard, postmodernizm terimini
kefeden kii kendisi olmamasna (te
rimin sahibi Arnold Toynbee'dir) ve
ona ok geni bir anlam atfetmemesine
ramen, postmodernizmi sosyolojinin
ilgilendii bir konu haline getiren me
tin, onun 1979'da kard Postmodern
Durum (Postmodern Condition) adl ese
ri ve bu eserinde, ileri kapitalist top
lumlarda yaayan insanlarn, en azn
dan 1960'Iann bandan itibaren post
modern bir dnyada yaadn ilan et
mesi olmutur. Lyotard'm yeni olarak
yapt, postmodernizmin yalnzca ye
ni bir yaratc kuram tarz ya da btn
olmad, ayn zamanda genel bir top
lumsal durum (yani, gemi iki yzyl
daki bilimsel faaliyetlerin -sosyal bi
limsel faaliyetler dahil olarak- meru
latrd iki byk mit ya da "ust-
593
postmodernizm

anlatf'ya duyulan inancn artk geni grnlerle ilgilenen bir kltrn im

apl olarak geerliliini yitirdiinin gesini yanstmakta ve buradan hare
ge de olsa farkna varld bir durum) ketle belirli bir "derinliksizlik" sergi
olduunu ilan etmesiydi. lemektedir. Bu aratrmalar, d gr
Bir yandan, Yahudi soykrm, Sov- nn eitli biimlerde sslenmesine
yetler'deki Gulaglar ve ayrm gzet kar doymak bilmez bir alk iinde
meyen kitlesel yok etme silahlarnn dir, ncekileri taklit etmede olduka
yaratlmas dahil olmak zere yirminci baarldr ve tarihsel zamana kar ka
yzyln byk sularnda tm bilimle ytszdr. Ayrca, kendi derinliksizlii-
rin su ortakl yapm olmas dolay nin farkndadr ve bundan dolay, hem
syla "zgrleme Miti" artk inandr ironi yapma dknlyle, hem de
cln kaybetmi, te yandan "Do belirli bir "etki kayb"yla ya da gl
ruluk Mitf'ne duyulan inan, bilim ta duygularn ifade edilmesi konusunda
rihileri ve felsefecilerinin pheci d ihtiyatl!yla nitelendirilir; izofrenik
nceleri (rnein, Paul Feyerabend ve psikolojik koullara kaplmtr ve bu
Thomas Kuhn'un *grecilii gibi) - na bal olarak sz konusu koullarda
baka bir deyile, bilgiye sahip oldu reticidir. Son olarak da, son zamanla
una inanlan kiilerdeki inanszlk- rn aratrmalarnn, "Hayal ettiin ey
sonucunda silinip yok olmutur. Lyo- elde edebilecein eydir," temelinde
tard'a gre, genellemi bir eilim olan olduka topyac olduu sylenebilir.
"st-anlatlara inanmama"nn en net Dolaysyla postmodernlik, hangi
sonucu, ileri kapitalist toplumlarn sa kla brnrse hrnsn, modernist
kinlerinin artk, ne eylemlerinin dee sembolik dzenlerin zlmesini bera
rinin ne de nermelerinin doruluunun berinde getirmektedir. Akn benlik
bir garantisinin olduu, yalnzca "dil felsefesi dahil olmak zere, tm "ev-
oyunlar"mn gzlenip kltrel alanda renseller"in varln, modernliin sy
hibir ekonomik kstlamann bulunma leminin ve gnderme yapt katego
d bir dnyada yayor olmalardr. rilerin (zne, topluluk, devlet, kulla
Belki de artc bir biimde, bu nm deeri, toplumsal snf vb.) rgt-
szde yeni dnya kltrnn neye szlemi kapitalizmi artk aklaya
benzediinin en somut ve etkili tanm madklar gerekesiyle inkr eder ve
Amerikal Marksist edebiyat eletir bunun yerine, yeni bir "paraloji" -im
meni Fredric Jameson'dan gelmitir. gelem, yaratclk, uzlamazlk, para
Jameson ayn zamanda, bu tanm er doks aray ve kyaslanamazl ho-
evesinde, postmodernisflerin ve onla grme- kltrn geirir. Dolaysyla
rn ncllerinin retme srecine kar "yaam dnyalarnn oullamas"yla
ya duyarl olmalar, ya da arasal bak nitelenen postmodemizmin en gze
malarnn ne anlama geldiini ortaya batan zellikleri, Z. Bauman'dan (Inti
koyan bir yazar olarak okunabilir (bkz. mations of Poslmodemity, 1992) akta
Fredric Jameson Postmodernizm, ya racak olursak, "eitlilik, olumsallk ve
da Ge Kapitalizmin Kltrel Mant mulaklk", "kltrlerin, komnal ge
[Postmodernism, or the Cultural Logic leneklerin, ideolojilerin 'yaam biim-
of Lale Capitalism], 1984). Jameson'a leri'nin ya da 'dil oyunlar'nn srekli
gore, son zamanlardaki estetik, felsefi ve indirgenemez oulcluu"duT.
ve toplumsal eletiriyle ilgili aratrma Sosyologlar byk lde, post
lar, "unun veya bunun sonunun [ok- modemizmin toplumsal bir durum ola
biimli] anlamlar"n aa vurmakta, rak varolup olmadn ve -eer yley
sonuta kendini hissettirir biimde d se, neden varolduunu tartmlardr,
postmodernizm
594

(postmodernizmin varolu nedenlerine ve snrlar belirsiz bir iliki iinde (..)

duyulan ilgi, phesiz postmodernistle- ok ynl 'hayali cemaatler'de ayn
rin bu mesele karsndaki kendi gam- dzeyde bulunan ok ynl ve birbir
szlklaryla da ynlendirilmitir). Ol leriyle kesien kimliklerin simlasyo-
duka garip bir ekilde, postmoderniz nu"yla sonulanmaktadr.
min bir toplumsal durum olarak varol Bu yzden imdilerde, "snflarn
duunu kabul edenler arasnda bile ok zld ve en ileri toplumlarn artk
az sayda kii, kendilerine, sosyoloji snfl toplumlar olmad'' bir sre
nin postmodernist fikirleri ciddi bir bi yayoruz. Gzlenen bu deiimin s-
imde ele almas halinde ne tr etkiler zmona apak bir boyutu, "yzyln
ortaya kaca ya da kmas gerekti ortasnda Bat Avrupa'daki korporatist
ini sormutur. David Harvey'in Post- politikay oluturan snf kimlikleri, s
modernliin Durumu (The Condition nf ideolojileri ve snf rgtlerinin de
of Postmodernity, 1989) adl eseri, erinin azalmas'Mr. Ayn ekilde, "s
hepsinden daha iyi olan sosyolojik nfn, snf alt-kltrlerinin ve snf or
yaklamyla, konuya aina olmayanla tamlarnn komnal boyutlar uzun za
rn bile bu zor literatrn btnn mandr ortadan kaybolmutur." Belki
kolaylkla kavrayabilmesini salayan biraz daha yava gelimekle birlikte,
bir metindir. ekonomik snf mekanizmalarnn ay
Gerek sosyolojik analiz ve ara rmas da, "mlkiyetin kapsaml bi
trma sz konusu olduunda, postmo imde yeniden dalm; dolayl ve k
dernist kuramn iinde olan anlamlar, k mlkiyetin oalmas; vasflarn
herhalde en iyi biimde somut bir r gelitirilmesi ve mesleklerin profesyo
nekle anlalabilir (ve bu yazn iinde nellemesi; piyasalarn ok ynl b
rneklere son derece az rastlanr). r lnmesi ve kresellemesi; bir stat
nein snf analizi alan, bandan beri ve yaam tarz oluturucusu olarak t
ayn iddetle srdrlen ve zellikle ketimin gittike artan rol" zerinden
Jan Pakulski ve dierlerinin kaleme salam biimde tamamlanmaktadr.
ald bir dizi eletirel denemede (bkz. Pakulski ve arkadalarna gre, sonuta
J. Pakulski ve M. Waters, The Death of snfl toplumun tam antitezini oluturan
Class, 1996; S. Crook vd., Postmoder- bir toplumsal durum ve gndelik ya
nization, 1992) ortaya konan bir post am biimlerine ulam bulunuyoruz.
modernist eletiriye maruz kalmtr. Baka deerlendirmelerde olduu
Bu yazarlar, rgtl kapitalizmde bile gibi yukarda da. geleneksel sosyoloji
eitli *snf kategorilerinin, toplumsal nin postmodernist eletirisinin kendi
eitsizliklerin gittike retimden ok sini ak biimde ampirik gereklikten
tketim modelleri (bkz. tketim sos kopardn gsteren reddedilemez ka
yolojisi) tarafndan yaplanmasyla ay ntlar vardr; bunu, rnein Gordon Mars
rmaya ve paralanmaya baladn hall'n Repositioning Class'ta (1997) bel
iddia ederler. Bu sre, kapitalizmin son geledii geni kapsaml ve kalc eit
aamalarnda, "rnlerin kullanm de sizliklerle karlatrabilirsiniz. Daha
erlerine gre deil, eitsiz ilikiler nemlisi, postmodernlik (Pakulski ve
kurmadaki semiyotik kapasitelerine g alma arkadalarnn iddia ettii gibi)
re tketildii hiper-metalama''yla so gerekten "bilimin ve dier alanlarn
nulanrken; onu takip eden postmoder- bilgi ve pratikleri arasndaki snrlarn
nite koullarnda, "yeliin bir zevk, se nihai anmas"n gerektiriyorsa, o za
im ve ballk ilevi olduu [ve bu yz man bunu. (yine onlarn karsad gi
den] kategorilerin birbirleriyle akkan bi) sosyal bilimin doruluk iddialarnn

595
"kesin olan hibir dikkat ekicilii ya
da bilisel ayrcal olmad", "sos
yolojinin, deiim ya da dier mesele
ler hakknda diledii hikyeyi anlat
makta serbest olduu" ve "bu hikye
lerin, hibir kesinliin olmad bir or
tamda, izleyici bulabilmek iin mca
dele edip, dikkat ekmek iin dier hi
kyelerle rekabete girdikleri daha ge
nel bir ekonomik sylemin paras ol
duklar" bir durum izler. Baka bir de
yile, sosyoloji, yeniden domakta o-
lan Yeni a inanlarla (iddia edildii
kadaryla) ayn epistemolojik statye
(bkz. epistemoloji) sahiptir. Gelgele-
lim, sosyologlarn bu eletiriyi ciddiye
almalar bekleniyorsa, bu beklentileri
tayanlarn, bylesi bir ynelimin sos
yoloji disiplinini geri dnlemez bi
imde kltrel tmarhane dnyasna
teslim edeceinden emin olmalar ge
rekir. Ayrca, dil oyunlarnn zm
nn yalnzca gcn kullanmna bal
olduunu unutmamak gerekir. Dolay
syla sonu, deimez biimde, iinde
ki tanmlarn en byk sopay kulla
nanlara ait olduu ve ilk zamanlarda i-
ine Kilise ve Parti'yi de alm olan bir
totalitarizmdir.
Bugn postmodernizm terimi, deh
et verici derecede ok sayda ismin s
fat olarak kullanlmaktadr. u anda
(dier isimlerin yan sra) Luce Iriga-
ray, Helene Cixous ve Julia Kristeva'-
nn almalarnda temsil edilen tann
m bir "postmodern feminizm" vardr.
rnein Kristeva, postmodernizm eti
ketini, feministlerin ortaya atmadklar
dahil olmak zere tm zclklere y
nelik kukusu ve yapzmc tutumla
ra gnderme yaparak hakl gstermek
tedir. Kristeva'nn almalarnn son
derece yararl bir ngilizce sekisi iin
bkz. Toril Mori. The Kristeva Reader
(1986). Ayrca bkz. kltrel almalar.
p o s t - F o r d i z m (post-fordism) bkz. es
nek istihdam; Fordizm
post-yapsalclk
p o s t - y a p s a l c l k (post-structuralism)
1960'larda Fransa'da ortaya kan ve
hzla dier lkelere yaylan geni ta
banl, dolaysyla gevek biimde yap
landrlm, disiplinleraras bir hareket.
Post-yapsalcln esas baars, *Sa-
ussure'n *dil kuramnn iinde yer a-
lan radikal analitik olanaklar, temsil e-
dici bir fenomenden ziyade anlamlan-
drc bir fenomen eklinde yeniden ke
fetmesi ve geniletmesi olmutur. Post-
yapsalcln savunucularna gre, bu
olanaklar uzunca bir sre, dilbilimcile
rin almalarna egemen olan Saussu-
re'n bilimcil okunmas kadar. Louis
Althusser, Nicos Poulantzas, Claude
Levi-Strauss ve dier yapsalclarnkine
benzer kullanmlarda da gzlerden
gizlenmitir.
Post-yapsalcln baars, daha -
zele inildiinde, Saussure'n, "Dil ken
dine yeterli bir toplumsal varlk deilse
bile, kendi aya stnde durabilen bir
toplumsal varlktr." eklindeki sra
rnda ierili olanaklar yeniden kefet
mesi olmutur. Dil, tm gstergelerin
iki boyutunun da -"gsterenler"i (fi
ziksel grntleri) ve "gsterilenler'i
(zihinsel grntleri)-, dilbilimsel dn
yann dnda sahip olabilecekleri her
hangi bir gnderge olmadan, birbiriyle
ayn dzeye getirildii bir varlktr.
Baka bir ifadeyle, post-yapsalclar
heyecanlandran ey. szcklerin (ve
daha genel anlamda gstergelerin) dil
bilimsel dnya dnda bir eye ba
vurmadan bir anlama sahip olmalarn
dan kaynaklanan analitik olanaklard;
bu yzden tm dil ve dilden kaynakla
nan fenomenler (rnein felsefeler, i-
deolojiler, bilimler, hatta btn top
lumlar), dier toplumsal fenomenlerle
ilikilerinde imdiye kadar sanlandan
ok daha fazla zerk olabilirdi.
Saussure'n kuramnn bakalar
tarafndan gerekletirilen bilimsel de
erlendirmelerinin, onun kuramnda
daha radikal anlamlar sakl olduunu
poM-yapsalclk
uzunca bir sre gizlemelerinin nedeni,
bu deerlendirmelerin yazarlarnn, ken
di sylediklerinin -bakalarnnki deil
se bile- bahsettikleri eylerin (bunlar,
dilin, edebiyatn, akrabalk sistemleri
nin ya da retim tarzlarnn boyutlar
olabilir) dorulanabilir tam betimle
meleri olduunu iddia etmeleridir. An
cak Jacques Lacan gibi nc bir istisna
dnda post-yapsalclar, dorudan Saus-
sure'e geri dnmek ve "yapsalc gele
nek" diye bilinen dnceleri bilimcil
olamayan bir temelde yeniden formle
etmeye almak yerine, bilimcilie, ge
lenein dnda yer alan grlere (Ni macy bilinsiz biimde ayrcalkl ha
etzsche'nin Michel Foucault, Heideg-
ger'in ise Jacques Derrida tarafndan
ele aln gibi) bavurarak kar koy ona, hibir ikna edici neden olmadan,
maya abalamlardr. Hangi strateji
kullanlrsa kullanlsn, her durumda
ortaya kan neticenin szcklerle hem
gzle grldnden ok daha fazla
hem de grndnden daha az ilikili
olmas erevesinde, sonu birbirine
benziyordu: Fazla olmas, tekil sz
cklerin bile her zaman dier szck
ve metinlerin "izler'ini tamas (Der
rida). "bilind" iin kantlar sunmas
(Lacan) ve gc "sylem"in unsurlar
olarak sergilemesi (Foucault); az ol
mas ise, Lacan and Derrida'ya gre
(Foucault'yu da zorunlu olarak dahil
etmezsek), szcklerin artk dil-tesi
dnyann grntlerini dnceye ta
maya yetmemesi anlamna geliyordu.
Post-yapsalc eletirinin tm *g-
reci ierimleri herhalde en kolay Fran
sz toplum kuramcs Jacques Derri-
da'nn almalarnda grlebilir. Der-
rida'nn yapsalc gelenek iinde ken
disini farkllatrmasnn, dolaysyla
post-yapsalcla yneliinin balan ok fazla kertmeyen, ama iinde bu
g noktas, yapsalclk iinde kalnt- tr iddialarn ortaya konduu metinle
sal bir hmanizm tespit etmesidir. Bu
hmanizmin kayna, Saussure'n iro-
nik biimde, dilbilimin inceleme nes
nesi olarak parole'e.n (fiili olarak ko
numay reten kullanmdaki dil; yani.
596
sz) ziyade langue'\ (kurallar ve birim
ler sistemi olarak dil) semesinin te
melinde yatan, konumann yazma kar
sndaki bilind ayrcaldr. Der
rida'ya gre. Saussure'n aklamaya
alt dil, yazlandan ziyade konu
ulan dildi. Szn bu ayrcalk yaratan
nitelii ya da "fono-merkezcilii", top
lumsal fenomenlerin incelenmesinde
hmanist olmayan bir yaklamn ku
rucu belgesi olduu kabul edilen met
nin tam merkezinde, "insan varlnn
metafiziinin gml olduunu orta
ya koyar. Bylesi bir metafizik, konu
le getirdii iin, yalnzca kalc anlam
lar elde etme olana sunmakla kalmaz,
bilinebilir hakikat olanan da verir.
Derrida, Of Grammalology (1967)
iindeki ilk denemesinde de bulunabi
lecek bu kavray temelinde, ok gl
bir szck olmamakla birlikte yntem
zerinden ilerler. Bunun temel eleri
unlardr: Yaz, konumayla kyaslan
dnda ayrcalksz olmamal, aksine
ikisi de "metinler"in rnekleri olarak
ele alnmaldr; metnin dekoratif ve re-
toriksel boyutlarna zel ilgi gsteril
melidir ve son olarak, okuyucuya, bir
"anlam verici" olarak en azndan yaza
ra atfedilene eit bir otorite verilmeli
dir. Bu koullar altnda anlamn pein
den komak, sonsuzlua doru geri
ekilen bir ufkun takip edilmesi haline
gelecektir. Baka bir ifadeyle, bir met
nin gerek anlam asla bilinemez ve o-
nun "metinler aras" doasnn geici
bir deerlendirmesi dnda metin hak
knda hibir ey sylenemez.
zetle Derrida, hakikat iddialarn
rin nasl ktn (ya da "yap-
zm"e uratldn) gsteren bir ara
sunar. Yapziimc yntemin, kendile
rini geerli klma iddiasnda olan ya da
geerli olduu iddia edilen metinlere
597 pozitif ayrmclk

(rnein kutsal yazlara) uygulandn 1968 olaylarnn tam ortasnda Fran

da byk bir gce sahip olduu aktr. sa'da yaynlanan Political Power and
Bununla birlikte, kendilerini geerli Social Classes'la, doal olarak kendi
klma iddiasnda olmayan ya da geerli ismiyle birlikte anlmaya balanan ka
olduu iddia edilmeyen metinlere uy pitalist devletin greli zerklii kav
gulandnda, ayn derecede anlam de ramn ortaya atmtr. Poulantzas dev
itirici gce sahip olmayacaktr. Bu letin greli zerklii kavramn ve bu
tr metinler (rnein sosyal bilimler ve kavramn da bir paras olduu siyasa
doa bilimleriyle ilgili metinler), kendi ln "blgesel kuramf'n, daha sonra,
snrlarnn tesine geen fenomenlere faizmin iki sava aras dnemdeki
gndermede bulunan geerli klma bi ykseliinin analizinde kullanmtr
imlerine bavurur. Bu geerli klma (Fascism and Dictatorship, 1970).
biimlerinin de sonularnn yorumlan Daha sonraki yllarda Poulantzas
masnn da sz konusu metinler ya da kendisini tamamen kuramsal sorunlara
kar-metinlerin karmakl konu adam ve 1974 ylnda, ilk kez 1968'-
sunda kesinlikle masum olmad ger de tartmaya at anti-hmanist snf
eine karn, dsal geerli klma ola kavramnn kapsaml bir ifadesi olan
sl her zaman mevcuttur ve yap- Classes in Contemporary Capitalism'i
zmcler bunlar, hakikati bilmeye yaynlamtr. Son iki kitab ise ber-
dair, kendisiyle elien bir iddiann i- ya'daki diktatrlklerin kne dair
ine yerletirmeden inkr edemezler. bir inceleme olan The Crisis of the
Post-yapsalc fikirlerin sosyoloji Dictatorship (1975) ile sosyolojik ku
asndan nemi iki ynldr: Bir yan ramdaki farkl ada tartmalara bir
dan, eski problemlere, zellikle ideolo mdahale niteliinde olan State, Po
jik alann incelenmesiyle ilgili prob wer, Socialism'dir (1978). zellikle bu
lemlere yeni yaklam yntemleri ge son almas, Michel Foucault'nun
litirilmesini; dier yandan, sosyoloji kapitalist toplumlardaki iktidar anlay
nin olanakszlna dair apokaliptik d na kar keskin bir eletiri olmas a
nceleri tevik etmektedir. ll bir sndan dikkate deerdir.
deerlendirme iin, (her ne kadar "Ya Poulantzas, Marksizmin ve (ba
psalclk ve ayn zamanda post-yap zlarnn iddialarna gre) genelde sos
salclk l dnce gelenekleridir," yolojinin yeniden kurulmasna nemli
eklinde bir ifadeyle balasa da) bkz. bir katk yapm, ancak grece erken
Anthony Giddens, "Structuralism, Pos- bir zamanda lmesi ve akademik mo
tstructuralism and the Production of dadaki deiimler nedeniyle bu katk
Culture", der. Anthony Giddens ve snn deeri bilinememitir (bkz. R.
Jonathan Turner, Social Theory Today Jessop, Nicos Poulantzas: Marxist
(1987). Ayrca bkz. epistemoloji. Theory and Political Strategy, 1985).
Onun grlerine dair daha pheci bir
potla (potlatcli) bkz. hediye ilikisi; deerlendirme iinse bkz. David Lock-
mbadele kuram wood'un Solidarity and Schism (1992)
P o u l a n t z a s , Nicos (1936-1979) Yu iindeki "The Problem of Class Ac
nan kkenli olan Poulantzas, (Althus- tion" tartmas.
ser'le birlikte) yapsalc Marksizmin pozitif ayrmclk (positive discrimi
nde gelen temsilcilerinden birisi ola nation) Tarihsel bakmdan birtakm
rak Fransa'da n kazanmtr. Poulant olumsuzluklar (genellikle istihdam ve
zas dikkat eken ilk kitab olan ve eitim alannda) yaam gruplar (esas
pozitif korelasyon
olarak etnik gruplar ve kadnlar) yara
rna olan politika ve pratikleri anlatan
bir terim. ABD'de pozitif ayrmcla
alternatif olarak, yaygn biimde "o-
lumlayc eylem" ve "ters ayrmclk"
terimlerinin kullanld gzlenmekte
dir. Pozitif ayrmcln savunucular,
varolan eitsizlikler ve stereotipler
yapsndan dolay, tarihsel bakmdan
imtiyazl gruplarla eit bir frsat yaps
oluturabilmek amacyla bu tr politi
kalarn izlenmesinin gerekli olduu ka-
nsndadrlar. Ancak bu talebin ierii
son derece elikili olduundan, ok
sayda hukuksal ve siyasal tartmaya
yol amtr. Sosyolojinin pozitif ay
rmcla duyduu ilgi, byk lde, Sheldon Gluecks'in almalar, 1960'-
bu kavramn frsat eitlii kavram ve
pratiiyle ilgili olarak barndrd gizli
anlamlardan kaynaklanmaktadr.
pozitif k o r e l a s y o n (positive correla
tion) bkz. korelasyon
pozitif pekitirme (positive reinfor
cement) bkz. koullan(dr)ma
pozitivist kriminoloji (pozitivist
criminology) Kendi kuram ve aratr
malarnn pratikteki uygulamalarna
ball bakmndan toplum ve psiko
loji kuramlarnn pozitivizminden ay
rlan pozitivist kriminoloji, lmle-
meye ynelik metodolojisiyle bilimsel
bir stat tad iddiasnda bulunmak
ta; dnlen suun ve yanl davra
nlarn belirleyici nedenlerini, bu tr
hareketlere eilimli insanlarn fiziksel,
genetik, psikolojik ya da ahlki yapsn
da aramasyla ayrt edilmektedir. Hipo
tezin test edilmesi, ampirik aratrma,
snflandrma ve kategoriletirme bu yn
temin yol iaretleridir. Bu perspektif,
klasik kriminoloji iinde dile getiri
len, sulunun, kendi zgr iradesini
kullanan, rasyonel bir aktr olduu g
rn de reddetmektedir.
Pozitivist kriminolojinin ilk nemli
simalar talyan kriminologlar Enrivo
598
Ferri (The Positive School of Crimino
logy, 1901), Raffaele Garofalo (1852-
1934) ile Cesare Lombroso'ydu (L'uomo
delinquente, 1876). Bu isimler iinde
Lombroso, sulularn, kendilerini in
sanlarn ya da hayvanlarn ilkel halle
rine dnm "atasna ekmiler" ola
rak tanmlayan belirli fiziksel lekeler
sergilediklerini ileri srm ve bu -
nermesini daha da gelitirmiti. Lomb-
roso'nun ncln yapt bu akm
biyolojik pozitivizm diye adlandrla
bilir ve kriminolojinin bir kolu olarak
etkisini devam ettirmitir. 1950'lerde
su ileme eilimini vcudun byk
lne ve ekline balayan Eleanor ve
larda poplerleen ve sululuu belir
lediine inanlan ek bir kromozomun
varolduunu iddia eden XYY kromo
zomu kuram ya da "sululuun aka
zek. boy ya da arlkla ayn kapsam
da grlebilecek, kalc bir zellik ol
duumu savunan Hans Eysenck'in a
lmalar hep bu akmn izleyicileri o-
larak grlebilir.
Pozitivist kriminolojiyi eletirenler,
bu yaklamn, nesnel olmaktan ok
deer ykl bir bak asn yanstt,
bilimsel olgulardan ziyade toplumsal
kurgular temel ald ve inanlarn, de
erlerin ve amacn nemini kmse
yen davran bir insanlk gryle
bal olduu kansndadrlar.
p o z i t i v i z m (jjositivism) Pozitivizmin
ya da "pozitif felsefe"nin kurucusu o-
larak kabul edilen kii, Fransz felsefe
ci ve sosyal bilimci Auguste Comte'-
tur (1798-1857). Comte, kendi nerdi
i toplum bilimini tanmlamak iin ya
ratt "sosyoloji" terimiyle de saygn
bir konuma sahiptir.
Pozitivizm, her eyden nce bir
bilim felsefesidir ve dorudan ampi
rist gelenein iinde yer alr. Poziti
vizmde metafizik speklasyon redde
dilmi, onun yerini sistematik gzlem
599 pozitivizm

ve deneye dayanan "pozitif bilgi al yazlarna dayanr. Bugn pozitivizm,

mtr. Bilimin yntemleri bize feno bilimin doas konusunda ampirist bir
menlerin bir arada var olu ve birbirle baka ve toplumsal yaamn ampirist
rini takip edi yasalarn gsterebilir, bir model erevesinde incelenmesine
fakat eylerin iinde sakl olan "z" ynelik bir bilimsel yaklam projesine
ve "doa'"y asla anlayamaz. Toplum ball simgeler. Sosyal bilimlerde
sal dnyaya uyarlanm haliyle pozitif bu izgi, en yaygn biimde, sosyal bi
yntem, her bilgi dalnn gemesi gere lim yntemlerinin doa biliminin yn
ken bir ardk durumlar yasas tespit temleri gibi modelletirilmesi, doa
eder; birincisi, teolojik; ikincisi, meta bilimlerinin kefettii yasa benzeri d
fizik; sonuncusu pozitif (ya da bilim zenliliklerle paralellik gsteren top
sel). Comte, toplumun karakterinin ken lumsal yasalar kefetme abas ve ol
disine hakim olan entelektel formlarla gularla deerlerin birbirlerinden ayrl
ekillenmesinden yola karak, insan mas konusunda mutlak bir srar anla
toplumunun geliimiyle ilgili bir yasa mna gelmektedir. Bu yntemlerden
ortaya koymutur. Comte'a gre, Fran elde edilen ampirik bilgi ile siyasal so
sa'nn kendisinden ksa bir sre nce runlar ya da endstriyel politika ara
yaam olduu anari ve devrim, en sndaki yakn ba, Comtecu toplum
telektel anariden kaynaklanmtr. mhendisliiyle de son derece yakn
lahi Hak ve halkn egemenlii gibi dan ilikilidir.
metafziksel sorunlara bal olan
Pozitivizm eletirileri daha ok,
zlemez anlamazlklar bir kenara b
doa bilimsel yntemlerin insan ya da
raklp, tm dikkatler toplumun pozitif
toplum bilimlerine uyarlanamayaca
bilimine evrilmelidir. yi temellendi-
dncesine odaklanmtr. Bilin, kl
rilmi bilgi, konsenssn temelini o-
trel normlar, sembolik anlam ve mak-
luturacak ve ayn zamanda -doa bi
satllk, eitli biimlerde doa bilimi
limsel bilginin doay evcilletirmekte
ile insann toplumsal yaamnn ince
kullanlmas gibi- dzensizliin ne
lenmesi arasndaki metodolojik derin
denlerini ortadan kaldrmakta kullan
boluu yaratan ayrc insani nitelikler
labilecektir.
olarak grlr. Bununla birlikte,
Comte'un almas, dier pek ok Thomas Kuhn, Paul Feyerabend ve di
dnrn yan sra, en ok John erlerinin almalarna bakacak olur
Stuart Mill'in hayranln toplam sak, doa bilimlerinin ampirist bir ba
ve pozitivizm, on dokuzuncu yzyl kla deerlendirilmesi de yaygn bi
sonlarna doru popler bir hareket imde reddedilmektedir. Pozitivitizmin
haline gelmitir. Fakat Comte'un g birleik bir doa ve toplum bilimi ne
rleri de, Clotilde de Vaux'nun etki risi ampirizm zerine kurulmu olduu
siyle mrnn sonlarna doru deie iin, bu sorunlar doa biliminin alter
cek; tek bana bilimin, daha nce id natif grleri nda yeniden deer
dia ettii gibi, toplumsal btnlk a lendirilmelidir.
sndan balayc g olmadn gr Pozitivizm terimi (genellikle "man
meye balayacaktr. Comte bu srete, tk pozitivizm") ayn zamanda, Viya
akln kalbin hizmetisi olmas gerekti na evresi'nin yirminci yzylln ilk
ini ne srerek yeni bir "nsanlk Di- on yllarnda gelitirdii radikal ampi
ni"nin savunuculuunu stlenmitir. rizm ve bilimcilie gnderme yapla
Ne var ki, Comte'un sosyal bilim rak kullanlr. Bu yoruma, Ernest Na-
lerdeki daha geni ve srekli etkisi gel (77te Structure of Science, 1961) ve
hemen hemen tamamen daha nceki Carl G. Hempel (The Philosophy of
pragmatizm (felsefesi)
600

Natural Science, 1966) gibi kuramcla philosophy of) Etkin ve nemli, belki
rn gelitirdii ve Paul *Lazarsfeld'in de en temel Kuzey Amerika felsefesi
almalarnda rneklenen sosyal bi Pragmatizm temel, esas hakikatleri a-
limler felsefesi dolaymyla, genellikle ratrmay reddeder ve soyut felsefi
modern, yirminci yzyl sosyolojik po sistemler kurmaktan kanr. Tersine
zitivizmi zerindeki balca etki g somut deneyimler ve dil zerine kuru
zyle baklmtr. Pozitivizmin, onu b lu deien hakikatlerin oulluunu -
yk lde (saptrlm) sosyolojik e- ne srer; bu durumda hakikatin deeri
letirilerdeki sorunlarla birlikte ele alan kendi sonular ya da kullanm deeri
nitelikli bir savunusu, Percy S. G ne gre belirlenir. Hzl toplumsal de
nen'in "Is Positivism Dead?" balkl iim dneminde ortaya km, tepe
makalesidir {Sociological Review, 1980). den inme bir felsefedir ve zihinsel d
Andrew Abblot "Seven Types of nce ile mantksal yntemi pratik ey
Ambiguity" (Theory and Society, 1997) lemlerle birletirmeye alp, deneyi
balkl r ac bir makalesinde, me bavurur. Pragmatism (1907) adl e-
"normal bir ekilde pozitivizm olasl serinde William *James bu perspektifi
n ortadan kaldrd varsaylan bir net bir biimde zetlemitir: "Pragma-
fenomenin; insani olaylara atfedilen tik yntem (...) her nosyonu, pratik so
ok ynl ve grne baklrsa kyas- nularn saptayarak yorumlama aba
lanamaz anlamlar"n "pozitivist" bir a- sdr. Bu nosyon deil de u nosyon
nalizini yapmakta ve pozitivizmin fel doru ise, bunun insanlar zerindeki
sefi eletirisinde iki temel problem bu pratik etkisi ne olacaktr?"
lunduunu ne sren elikili ncl Pragmatizm, fikirlerin "nakit dee
ele alarak ie balamaktadr. "Birincisi, ri" zerine yapt apak vurgudan
pozitivist sosyal bilimin, ilkesel ba dolay, kimi zaman kapitalizmin felse
kmdan olanakszl gsterilmi olma fesi olarak ktlenmitir. Vurgularn-
sna karn, sosyal bilim alanndaki a daki dikkate deer farkllklara karn,
balarn (ve para kaynaklarnn) byk pragmatizmin esas savunucularnn ge
ounluu gerekte onu var etmeye nelde Charles Sanders *Pierce ve John
harcanmtr." Abbott'a gre, bu ara *Dewey gibi realistler ile William James
trmalar gz ard etmek aptalca bir ve George Herbert *Mead gibi nomina-
tutum olur, nk bunun entelektel ve listler olduu kabul edilmektedir. Ay
politik sonular vardr. kincisi, "pozi rca, sosyolojideki Chicago Okulu'yla
tivizme kar olan aklamalar, oun zdeletirilir. te yandan Paul Rock
lukla, toplumsal dnya hakknda bi The Making of Symbolic lnteractio-
imsel olarak dnmeye kar keyfi nism'de (1979) pragmatizmin sembo
bir isteksizlii gizlerler. Dnyann mu lik etkileimcilik kuramnn ekillen
lak anlam alarndan kurulduunu ileri mesinde nemli bir rol oynadn ilen
sren bir gr, yorumlarn ve temsil srmtr.
lerin karmakln savunmakta ve
bylece ak bir ekilde, ortaya kan praksis {praxis) Doadaki ve toplum
karmakln biimsel bir tartmasn sal dnyadaki insan eylemine iaret e-
yapmann olanakszlndan dem vur den bir felsefi terim. Eylemin dnt
maktadr" Abbott bu tezin yanllna rc nitelii ile yine eylemin dnce
dikkat eker ve bu pozitivizmin "kar zerindeki nceliine vurgu yapan praksis.
mak ve incelikle hazrlanm bir a- ounlukla (ama her zaman deil) Mark-
lan" olduuna iaret eder. sizmle ve zellikle Antonio Gramsci -
nin almalaryla birlikte anlmaktadr.
p r a g m a t i z m (felsefesi) {pragmatism.
601 proletarya

p r e s t i j {prestige) bkz. stat Marx'in yabanclama konusun

daki erken dnem yazlarnda formle
p r o b l e m a i l e (problem family) Dav edilmi bir g olan proletarya, insan
ranlar ya da toplumsal koullar bir znn ya da trnn varoluunun,
ekilde problemli saylan ailelere gn yani emek gcnn (bkz. emek-deer
derme yaparak, sosyal kurumlar iin kuram) temel tanmlayc zelliinin
deki iiler ve halk tarafndan kullan yaratlmas, kaybedilmesi ve sonunda
lan konuma diline zg, kltc bir yeniden kazanlmasn temsil etmekte
ifade. Bu terimin ierdii genelletirici dir. Buna gre, yerine getirilmeleri ha
ve *damgalayc zellikler, kullanl linde tarihi ilerleten ihtiyalarn yan
masn eletiren ciddi itirazlara yol sra yeni ihtiyalar retmek ve onlar
amtr. yerine getirmek iin gereken gleri de
ieren emek gc, insanl yaratan a-
p r o b l e m a t i k (problematic) Louis ratr. Dolaysyla emek, insanlk ile
Althusser'in poplerletirdii ve "ku doa arasndaki ayrm, doay kendi
ramsal bir oluumun zgl birlii"ne, hizmetine sokarak ortadan kaldrmtr.
bu birliin bileeni olan kavramlarn Emek gcnn kleletirilmesi (kapi
karlkl bamllna ve bu durumun, talizmde art deer yaratan retici ii
dier kavramlar dikkate almamaktan eklinde) ve eitli tarihsel alardan
doan problem ve meseleleri ortaya geiinden sonra nihai zgrlemesine
koymay kolaylatrmasna gnderme ulamas, tarihsel srecin zn olu
yapan yapsalc Marksist bir terim turmaktadr. retici glerin gelime
(bkz. Marx in [For Marx], 1965). sinin ve tarih araclyla aktarlmas
Althusser, bilimsel problematiklerin a- nn (ki tarihe tutarlln kazandran
kl (zellikle Marx'in olgunluk d da budur) altndaki drty douran
nemi eserleri) ile eitli ideolojilerin etken, emek gcnn srekli geliim
(idealizm, klasik siyasal iktisat, vb.) dinamiidir. Tarih snf mcadeleleri
kapal problematikleri arasnda bir kar nin tarihiyse, yleyse bu emek gc
tlk kurar. ki eilimi birbirinden ay nn ve buna bal olarak, emek gc
ran ey, sz konusu ideolojilerin prob- nn klelemesinin ideal rneini o-
lematiklerinin, iinde tm problemle luturan, dolaysyla zgrl evren
rin zmlere nceden hkmedecek sel bir zgrlk olacak olan proletar
ekilde ortaya konduu bir "kapal a- yann kurtuluunu gerekletirme m
lan"da ya da "ideolojik temsilin yan cadelesidir. Marksist tarihsel mater
stma ilikisinin ksr dngs"nde i yalizm kuramnn temeli budur.
lemesidir (bkz. Kapital'i Okumak [Re
ading Capital], 1968). Bu ekildeki hmanist proletarya
yorumu, Marx'in tm yazlarndaki etik
p r o l e t a r y a (proletariat) Kari *Marx'- damarla uyum iindedir ve daha son
n kapitalizmdeki ii snf. Prole raki Kapital okumalarndan karlan,
taryann olumas, stnl ve er ya yapsal bakmdan daha kat tanmlar
da ge kazanaca zaferiyle devrimci nn temelini oluturur. Bu kavray,
ve zgrletirici deiimin esas arac Marx'a gre, snfn bir olu sreci ol
roln oynayaca savna karn, bu duunu akla getirir; hem proletaryann
gn bykl, siyasal etkisi, (bazen olgunlamasnn hem de insanln ta
ileri srld gibi) isel uyumu ve rihsel sre boyunca oluan gelimi
kimliinin kapsamnn kld g kapasitelerinin denetiminin olu sreci.
rlmektedir. Proletarya Rusya'da bile Snf, (sonradan snr tartmasnda ol
birinci g olma konumunu yitirmitir. duu gibi -bkz. elikili snfsal konum)
proletarya diktatrl
602

retim aralarna bal ilikilere, ret olmas sreci iin kullanlan bir ifade
ken emek (art deer reten) ile ret Komnist Parti Manifestosu'nda (1848)
ken olmayan emek arasndaki ayrma, Kari *Marx ve Friedrich Engels, kapi
efler ve yneticilerle gerekletirilen talizmin, snf yapsndaki "iki byk
denetim ya da zerklik hiyerarilerine dman kamp" olan burjuvazi (i sa
dayanan kat bir forml ya da kriterin hipleri) ile proletarya (ii snf) ara
uygulanmas deildi. sndaki kutuplamay derinletireceini
Marx'a gre, proletaryay tarihsel savunmulardr. Kk reticiler ve
grevini gerekletirmeye iten tarihsel serbest alan zanaatkarlar gibi ara
faktrler vardr. Sermayenin bileimi gruplar yava yava kaybolacak, ayrca
iiler kitlesi asndan bir ortak durum beyaz yakal iilerden oluan orta s
ve ortak karlar yaratr. Bireylerin ken nf da sz konusu dman kamplardan
di "toplumsal karlkl bamll" - birine katlacaktr.
zerinde gerek bir denetim kurmalar Snf analizcileri Marx ve Engels'i
na ynelik abalarnn nn kapatan ileri kapitalist lkelerin yeni orta sn
*meta fetiizmi, kendisine elik eden fnn (yneticilerin, idarecilerin ve pro
snf mcadelesinin younlamas, s fesyonellerin byyen says) artan -
nf bilincinin ortaya kmaya balama nemini gz ard etmekle eletirmiler
s ve bu bilincin snf eylemine dn dir. Buna yant olarak Marksist sos
mesi gibi ok boyutlu srelerle ala yologlar, Manifesto'nun kasten saf bir
caktr. Proletarya zaferinin ardndan kapitalist sistem trnn soyut bir
kuraca proletarya diktatrl arac resmini izdiini, oysa Marx'in dier
lyla, sadece siyasal denetimi ele ge yazlarnn gerekte varolan toplumla
irmekle kalmayacak, ayn zamanda rn karmakln kabul ettiine dikkat
kendi retken yaam sreleri zerin ekmilerdir. Bu iddia Kapital'in (1867)
deki iktisadi ve eninde sonunda ahlki birinci cildi iin kesinlikle dorudur:
denetimi ele geirecektir. rnein Marx burada, anonim irketle
Marx'taki bu proletarya imgesi, rin geliiminin ynetim faaliyetinin
ancak etik yazlarnda dile getirilen sermaye sahipliinden ayrlmasna
ncllerinin ayn ekilde ortaya kon yol ama eiliminde olduunu gzlem
mas durumunda kabul edilebilir: n ler. Ynetmek, saylar giderek art
sanl, insanln doayla ilikisini ve makta olan "alma srecinde serma
insan geliiminin nihai hedeflerini ta ye adna kumanda eden memurlar [y
nmlayan, emek gcdr. te yandan, neticiler] ve efler" ordusunca yerine
proletarya genel olarak bir insani du getirilen bir eylem haline gelmitir.
rum paradigmas eklinde grlrse, o Harry Braverman'in Labour and
zaman proletaryann yeleri eitli bi Monopoly Capital'da (1974) ortaya at
imlerde (rnein, aa snf ya da t iddia bu tartmaya yeni bir boyut
rksallatrlm aznlklar) varolmaya katmtr. Braverman'in iddias, im
devam edecek ve bu durumunu muh diye kadar orta snf iilerden meyda
temelen daha uzun bir sre muhafaza na gelen pek ok grubun (bata rutin
edecektir. bro alanlar ile kalifiye zanaatkar
lar olmak zere), emeklerinin insana
proletarya diktatrl (dictator ynleri yok edilerek ya da vasfszla-
ship of the proletariat) bkz. Lenin trlarak etkin biimde proleterletiril-
dii ynndedir. Braverman'e gre.
proleterleme (proletarianization) Or byle bir sre kapitalist toplumlara
ta snf kesimlerinin ii snfna dahil
603 Protestan etii, Protestan etii tezi

zgdr, nk kapitalist retimin zo dolaysyla nereye kadar ii snfnn

runluluklar, sanayi alanndaki mlk siyasal amalar ve kltrn paylat
sahiplerini ya da yneticileri, krlarn anlamnda) bahsetmektedir.
srdrmek ve emek zerindeki dene Ampirik aratrmalardan karlan
timi srdrmek iin grevleri bilimsel net bir bulgu, proleterlemenin bir l
ynetimin ilkelerine gre paralamaya te gre var, baka bir lte gre yok
mecbur brakmtr, Braverman'in a saylabileceidir. rnein, pek ok ru
lmas deiik yorumlara konu olmu tin bro iisi proleter alma koulla
ve *emek srecini irdeleyen pek ok rn paylamakta (gelir, ek yardmlar,
neo-Marksist incelemenin kuramsal iteki zerklik ve terfi anslar anla
temelini oluturmutur. mnda), fakat tipik biimde orta snfa
Braverman'in verileri byk l zg bir sosyo-politik profil (oy kul
de gzden dm olsa da, yaygn olan lanma davran, sendikalara katlma
kan proleterleme tartmasnn henz eilimi ve kendini snfla zdeletir
bir zme balanmaddr, nk me anlamnda) sergilemektedir. Ayrca
tartmann taraflar hl sz konusu bkz. burjuvalama; iin deer yitir
sreci lecek kriterin ne olduu ko mesi tezi.
nusunda anlaabilmi deillerdir. Bu
literatr iinde en az drt farkl prole p r o s e d r adaleti (procedural justi
terleme anlay saptanabilir. Baz yo ce) bkz. toplumsal adalet
rumculara gre, proleterleme sav, s
Protestan etii, Protestan etii
nflarn greli boyutlaryla ilgilidir. Bu
anlamda proleterleme, ii snfnn tezi (protestant ethic, protestant ethic
tm snf yaps iindeki yerinin b thesis) Tartmal biimde modern ka
ymesini ifade eder. Baz yazarlar, orta pitalizmin geliimiyle, zellikle Max
snftan gelip ii snfna dahil olanlar NVeber'in klasik denemeleriyle (Pro
ile mesleki kariyerlerinin geliimi sra testan Etii ve Kapitalizmin Ruhu [The
snda aa inerek ii snfna dahil Protestant Ethic and the Spirit of
olan proleterlemi bireylerin benzerli Capitalism], 1905) ilikilendirilen ilk
ini ortaya koyma abasyla toplumsal dnem Protestanlkta somutlaan de
mobilite verilerine bakmlardr. Onla erler kmesi.
ra gre, srecin zneleri yap iindeki lk bakta Protestanlkla kapita
yerler deil, insanlardr. nc lt, lizm arasndaki iliki paradoksal g
emek srecinin kendisini temel al rnmektedir, nk Protestan inanlar
maktadr. Baz aratrmaclar, snf ya insann kendisi adna ekonomik kazan
ps iinde proletaryaya ait grnme elde etmesi fikrini kabul etmez; yine
yen pek ok yerin (rnein rutin bro de bu iliki, ak biimde kapitalizmin
iilerinin igal ettii yer gibi) oun ana (ve yeni) bir bileimidir. Weber'in
lukla, iin ierii ve grevlerin rutin- sav yledir: Kapitalizm baka yerler
letirilmesi nedeniyle, kol emeiyle de ilk biimiyle varolurken, modern
alan ii snfnn igal ettii yerden Avrupa leine benzer bir sre izle
ayrlamayacak kadar vasfszlatrld- memiti. Kapitalizmin Avrupa'da or
n iddia etmilerdir. Sonuncu lt i- taya k, greli olarak -kendi bana
se proleterlemeden sosyo-politik an bir grev ya da hedef eklinde- serma
lamda (yani, emek gc iinde yer alan ye birikimi fikrinin geni bir onayla
belirli orta snf gruplarnn kendilerini karlanmasnn sonucuydu. Oysa bu.
hangi lde ii snf iinde ya da ii kendi iinde, akld bir tutumdur: n
snfnn mttefiki olarak tanmlad, sann bo zamana sahip olmas ya da
Proudhon, Pierre-Joseph
604

tketim yapmas yerine almay se iliki Weber tarafndan seici yakn

mesinin hibir aklc gerekesi yoktur. lklardan biri saylmtr.
Weber'e gre, gndelik yaama dnk, Bat kapitalizminin kkenlerine dair
allmn dndaki modern ynelimi bu yorum, muazzam bir tepkiye yol
anlamann anahtar dindedir. nk amtr ve bugn bile tartmalara yol
din, aklc temelde gerekelendirileme- amaya devam etmektedir. Tabii bu
yen yce deerleri benimsemeyi ge yorumla amalanan, bazen iddia edil
rektirir. Bu deerleri bir kere benimse dii gibi, ekonomiye dayal aklama
dikten sonra, onu aklc aralarla sr lar sunan Marksist deerlendirmelere
drebiliriz: Yce bir deeri aklc ve bir alternatif karmak deildi. Weber,
akld yollarla gerekletirmekten bah kapitalist toplumun ykseliiyle ilgili
setmenin bir anlam vardr. (rnein, basit, tek tarafl ya da indirgemeci a-
yce bir deer olarak komnizmi see klamalara kar kyordu. Modern
cek olursam, muhafazakr bir siyasal kapitalizmin ortaya kmasna Protes
partiye katlmak akld bir tercih ola tanlk yol amamt tabii, ama onun
caktr.) Weber'in savna gre, on altn zorunlu n koullarndan birisiydi. Bu
c ve on yedinci yzyldaki Avrupa'nn konuda ok geni boyutlu ikincil lite
karakteristik ileci Protestanlnn y ratrn byk ksm Gordon Mars-
ce deerlerinin aklc yollarla gerek hall'n In the Search of the Spirit of
letirilmeye allmas, insanlar di Capitalism'z (1982) deerlendirilmi
siplinli almaya itmitir. almann olmakla birlikte, yakn zamandaki en
bir dev eklinde, disiplinli ve aklc kapsaml alma Randall Collins'in
yollarla organize edilmesi, modern ka Weherian Sociological Theory (1986)
pitalizmin karakteristik zellii; onun adl kitabndaki yetkin denemesi "We
emsalsiz ethosu ya da ruhudur. ber's Last Theory of Capitalism"dir.
Protestanlkla kurulan son derece Ampirik ve kuramsal gerekelerle -
nemli ban kayna, Protestanln zellikle netlikten yoksun savlan ne
mminlerine, Tanr'ya kar grevlerin deniyle- bir hayli kar klmasna
gndelik yaamn dzene sokulmasyla ramen bu tez hl etkili bir yaklam
yerine getirilmesi arsdr. Bu tema, temsil etmektedir.
Reformasyon dneminin Kalvenci ve
neo-Kalvenci kiliselerinin inanlarnda P r o u d h o n , P i e r r e - J o s e p h (1809-
da yaygndr. Kader inanc da ok - 1865) "Tanr ktdr" ve "mlkiyet
nemlidir, fakat insanlar Tann'nn kimi hrszlktr" deyilerini poplerletiren,
koruduu (setii) ve kimi lanetledii kendi kendisini yetitirmi bir Fransz
ni bilemedikleri iin, bu durum m bira yapmcs, erken dnem sosyalist
minde derin bir ruhsal yalnzlk yarat dnr ve militan. Kendi takipileri
maktadr. Dolaysyla, seilmi olma nin, toplumdaki atmay sona erdirici
nn kesin bir iareti (ya da kant) olan ara olarak grdkleri adalet ihtiyacna
kurtuluu salayabilmek dncesiyle vurgu yaparak, grlerini "karlkl
birinin emri altnda zenle ve sebatla lk" diye adlandrmasna karn, Proud
almak (youn alma, zaman sis hon siyasal anarizmin kurucusu sa
tematik kullanma ve dnyevi hazlarla ylmaktadr. Proudhon, toplumu yeni
mallara kar kat bir ilecilik) salk den rgtlemenin temeli olarak retim
verilir ve buna "bu dnya ilecilii" kooperatiflerini ve faizsiz bankacl
denir. Yine de, genel anlamda Protes savunmutur. Proudhon'un retisi, a-
tanln kapitalizme en nemli katks r bireyselci anarizm ile anarist bir
Protestanlkla kapitalizm arasndaki komnizmi tasavvur edenler arasnda
60S
bir yerde duruyordu. Proudhon ayrca
bireylerin iddetli tutkular olduunu
ve bu tutkular kontrol edebilmek iin
ailenin gerekli olduunu vurgulamtr.
Economic Contradictions, or the Phil
osophy of Poverty (1846) adl eseri
Karl Marx'in nemli bir cevap metni
kaleme almasna yol amtr.
psi-kompleksi (psy-complex) Psiey-
le ilgilenen ikollar kmesi: psikoloji,
psikiyatri, psikanaliz, psikoterapi, psi
kiyatrik hemirelik ve psikiyatrik top
lumsal alma. Psi-kompleksi terimi,
toplumsal ve "psi" ikollarnn aile ya
am, cinsellik, akl ve aklcln d
zenlenmesindeki roln inceleyen Mic
hel *Foucault ve Jacques Danzelot ile
Robert Castel gibi Fransz *post-yap-
salclarnn almalarndan tretilmitir.
psikanaliz (psychoanalysis) lk ola
rak Sigmund Freud'un gelitirdii ve
daha sonraki psikanalistler tarafndan
eitli yollarla geniletilen bir psikolo
jik kuram ve psikolojik rahatszlklar
tedavi yntemi. James A.C. Brown'un
Freud and Post-Freudians (1964) adl
eseri psikanaliz iindeki eitli okullar
konusunda hl iyi bir giri niteliin
dedir.
Psikanalizin z, id, ego ve supe
rego diye adlandrlan ve karlkl ili
kili sistemden oluan bilind ve
yapsal psie modeli kuramdr. Bilin
d, ya isel bakmdan bireyin varolu
una ya da topluma tehdit oluturacak
biimde yaand iin kabul edilemez
dnceleri (bazlar "duygular"' diye
bilir) kapsar. Bu dnceler kken ola
rak cinsel (Freud), saldrgan ve ykc
(Melanie *Klein) ya da daha nceki
korku ve mutsuzluk deneyimleriyle ba
lantl (D. W. *Winnicott) olabilir. d, acil
tatmin arayan drtlerin kayna ve su
perego, anne-babaya ait otorite ile top
lumsal otoritenin iselletirmesi olarak
grlrken, egonun ilevi, sonuta or
psikanaliz
taya kan atan taleplerin arasn
bulmaktr.
Freud'un rya deerlendirmesi, bi
lind almalarnn en ayrntl ana
lizini sunmaktadr. Freud, tm ryala
rn dilek-doyurumu olduunu belirte
rek balar: Ryalar, bilindna bast
rlm arzularn fantastik biimde tat
min edilmesinin aracdr. Bilindnn
kendisi zamanszdr ve olgunlamaz:
Yaammz boyunca ayn dzeyde, he
men tatmin olmak isteyen ocuka bir
dzeyde kalrz. Bilind mantk ku
rallarna da bal deildir; ayn anda
birbiriyle elien bir sr eyi arzu e-
debilir. nsan yaamnn bu zellii o
unlukla, insanlar bir kiiyi hem sev
menin hem de ondan nefret etmenin
birbiriyle yakndan balantl bir du
rum olduunu gsterdii zaman fark
edilir. Uyuduumuz zaman bilind
arzularmz zerindeki bask kalkar.
Yine de, bu arzular ryalarmzda do
rudan ortaya kmaz; Freud'un drt tr
olduundan bahsettii rya almas
sreleri araclyla sansrlenir. Rya
almasnn drt tr unlardr: yo
unlatrma veya eitli dncelerin
tek bir rya simgesinde birlemesi (r
nein, ryada grlen bir polis, ya
amdaki bir dizi otoritenin simgesidir);
yer deitirme, bu durumda bir arzu,
muhtemelen tesadf veya benzerlik so
nucunda, orijinal nesneyle balantl
bir nesneyle yer deitirir (klielemi
bir rnek verirsek, tnel iinden geen
bir tren grdmzde bir cinsel iliki
hayal ediyor olabiliriz); simgeletirme
veya dncelerin grntlere dn
mesi (rnein, ryada bir masada otu
ruyor olmak, ama masadaki bak ve
atallarn saplarnn olmamas, bir du
rumun stesinden gelememe duygusu
na iaret edebilir); son olarak, ikincil
gzden geirme, yani ryamza aklc
bir boyut katmamz, hatrladmz s
rece onu kontrol altna alnabilir bir
psikanaliz
606

hikye haline getirecektir. Freud rya ren mphem bir kazanmdr. Kazanl
analizinin, gerekte sadece bir klf ro mtr, ama tmyle olmasa bile byk
l oynayan hikyenin kendisinden zi lde, bilind bir ekilde geliimin
yade, simgeler zerinde younlamas Oidipal evresiyle deil. Her iki cinsi
gerektiine inanyordu. yet de anneyi ilk sevgi nesnesi olarak
Rya zmlemesi, psikanalitik te grr. Kk erkek ocuun duru
davinin temel zelliine, serbest ar munda anneye ynelik cinsel duygular
ma zemin hazrlar. Hastadan sz ko fiziksel olarak fark edilemez ve ocuk
nusu simgeyle balantl olarak aklna tarafndan babaya meydan okuma ek
gelen her eyi anlatmas istenir ve linde yaanr. Babann stn gc ve
bylece, bizi, bir ekilde tekrardan z iktidar yznden, bu durum erkek o
gn bilind dncelere gtren bir cukta tehlikeli olabilir. Tehlike idilik
anlam rnts belirir (bkz. Freud, tehdidi eklinde yaanr ve ergenlik
Ryalarn Yorumu [The Interpretation ana ulap kendine ait bir kadn va
of Dreams], 1900). adiyle birletiinde, erkek ocuk anne
Son yllarda bu dnceler, eitli sine duyduu arzudan vazgeer. Kk
disiplinlerden, zellikle yapsalc ve kz ocuk ise ilk sevgi nesnesi olarak
*post-yapsalc dnrler tarafndan, anneden babaya doru, ok daha dra
edebi eletiri kuram olarak (rnein, matik bir deiim gerekletirmek zo
bir metin rya gibi okunduunda), an rundadr. Freud'a gre, kz ocuk ken
lam retimi kuram olarak ve szde disini zaten idi edilmi hissettii iin
merkezsiz bir zne kuram salayacak bir annesiyle daha nce zdeleir (bkz.
ekilde yorumlanmtr. rnein Mark Cinsellik Kuram zerine Deneme
sist felsefeci Louis Althusser, "semp- [Three Essays on the Theory of Sexua
lity], 1905).
tomatik okuma" fikrini, bir kuramn
temelinde yatan yapy (ya da prob- Bu kuram modern feminizmin
lematii) tanmlama yolu olarak grp gelimesinde ncelikli bir rol oyna
kendi epistemolojisine dahil etmiti. mtr. Pek ok kiiye gre bu kuram,
Psikanalizin en yaygn olarak bili Freud'un kanlmaz olarak ataerkil-
nen boyutu muhtemelen Freud'un cin lik safnda olduunu gsterirken, ba
sel geliim kuramdr. Freud bu kuram kalarna gre, ataerkilliin analizi a
da ocuun, ilk olarak, libidonun be sndan bir temel salamaktadr. Bri
den ve d dnya arasndaki farkl te tanyal feminist, Marksist ve psikana-
mas noktalarnda (az, ans ve reme list Juliet Mitchell, psikanalizin erkek
organlar) ifade ve tatmin edildii oral, egemenliine ynelik bir reeteden zi
anal ve fallik evrelerle gelitiini n yade, ataerkilliin betimlenmesi ve a-
grmektedir. Bireyler bu dzeylerden nalizini ierdiini iddia ederek Sig-
herhangi birine hapsolabilir ya da sz mund Freud'u savunan ilk modern fe
konusu dzeylerden birine gerileyebi minist olmutur (bkz. Psychoanalysis
lir. te yandan, dzeylerdeki ilerleme and Feminism, 1976).
iki cinsiyet iin de ayndr. Freud'un Freud'un cinsel nesne seiminin
savnn temel elerinden birisi udur: geliimi analizi, ocuun ncelikle
Eer ok ynl bir sapkn deilsek, ya kendi bedeninden tatmin olmaya a
ama biseksel olarak balarz ve hete- balad (birincil narsisizm), sonra
roseksellik ounlukla, homoseks anneyle zdeletii ve annesini kendi
ellik ve dier arzularn tabi klnmasn psiesinin paras sand bir anlama
(bastrlmas ya da yceltilmesini) ie srecini ierir. Klasik psikanaliz ve
607
Freud Oidipal aamaya younlarken,
Melanie Klein'n almalar ve Bri
tanya psikanalizindeki psikanalitik ge
liim kuram, anneyle kurulan ilk ili
kilere odaklanmaktadr. Bu ekilde ba
z feministler, toplumsal cinsiyet fark
llklarnn gelimesini, annelerle onla
rn gen erkek ve kz ocuklar arasn
daki zgn ilikilerle aklamaya a
lmlardr.
Psikanalitik kuram monolitik bir
blok deildir, farkl ulusal okullarda
gelimitir ve bu okullar farkl ekil
lerde toplum kuramyla ilikili olma e-
ilimindedir. Britanya psikanaliziyle
toplum kuram arasndaki temel ba,
feminist annelik deerlendirmeleri ara
clyla kurulmutur. Fransz psikana
lizi, Lacan araclyla, genelde posl-
yapsalclkla ve zelde post-yapsalc
feminizmle ilikilendirilmitir. Talcott
Parsons ise Amerikan ego psikoloji
sini genel bir toplumsallama kuramna
dahil etmitir. Ayrca bkz. Bowlby, John;
eletirel kuram; Jung, Carl Gustav.
p s i k i y a t r i (psychiatry) Zihinsel bo
zukluklarn bakm ve tedavisi zerine
odaklanan ve snrlar her zaman tar
tmal olan bir tbbi uzmanlk dal. On
dokuzuncu yzyln ilk yarsnda mes
leki bir gruplandrma olarak boy gste
ren psikiyatri terimi, 1808'de Alman
ya'da ortaya atlm ve 1840'lardan i-
tibaren Avrupa ile Amerika'da daha
yaygn biimde kullanlmtr. Tabii,
tbbn delilie duyduu ilgi ve bu a-
landa bir uzmanlamann olmas yeni
bir durum deildi. Buna karn, on se
kizinci yzyln ortalarndan itibaren
akl hastanelerinin ve tmarhanelerin
(nce gnll, sonra kamusal olarak)
kurulmas, psikiyatrinin bir ikolu ola
rak ortaya kmasna salam bir temel
salayacakt. Akl hastanesi, gzlem,
tedavi ve eitim adna yeni frsatlar ve
"profesyonellemeyi kolaylatran ser
tifika gibi yeni olanaklar sunuyordu.
psikiyatri
Akl hastalklar doktorlarnn dernek
leri 1841'de Britanya'da, 1844'de A-
merika Birleik Devletleri'nde ve
1847'de Fransa'da kurulmu; bu ko
nudaki ilk dergiler ise 1854'te Britan
ya'da, 1844'de ABD'de, 1843'te Fran
sa'da ve bu tarihten bir sre nce Al
manya'da yaymlanmt.
1820'ler ile 1840'lar arasnda tp,
delilie de teraptik iyimserlie de b
yk bir ilgi duyuyordu. Pratisyenler
ounlukla eklektikti ve pek ou, z
denetim ve zsayg iin akl hastane
sinde bulunanlarn yeteneklerinin o-
luturulmasnda, dzenlenmi bir ev
renin iyiletirici deerini vurgulayan
ahlki tedaviyi desteklemekteydi. Fa
kat daha st dzeydeki pratisyenler, -
zel aratrma yapma frsatlarn kstla
yan daha geni kurumlarda alma ge
reklilii ve fakir hastalarn okluu
nedeniyle akl hastanesi almalarn
dan ksa srede vazgemilerdi. Daha
s, akl hastanelerinin says oalp,
buralar gittike artan oranda kronik ve
kontrol edilemeyen hastalarla dolduk
a, tbbn rol, iyiletirici olmaktan zi
yade ncelikle koruyucu bir hal ala
cakt. Tpta doa bilimlerinin giderek
daha ok vurgulanmas da, kendisini
byk lde, beyin patolojisini ta
nmlama abalarndaki rutin otopsiler
de gsterecekti.
Yirminci yzyln ilk yarsnda iki
byk deiim meydana geldi. Birinci
si, akl hastanesi dndaki psikiyatrik
almalar yaygnlat; bu almalarn
ou zengin hastalara ynelik zel ba
kmlard ve pek ou Sigmund Freud'
un psikonrotik diye tanmlad so
runlar kapsyordu. Freud'un ofis psi
kiyatrisi zerinde yapt etki -bilhassa
zel uygulamalarn gelitii ABD'de-
dikkate deer ldedir. kincisi, akl
hastanelerini gerek hastanelere dn
trmeye ynelik byk abalar vard
ve 1930'larda, yeni bir iyiletirici i-
yimserlie yol aan elektro-ok terapisi
psikoloji
ve beyin ameliyatlar (1950'lerde bunu
yeni ila terapileri izleyecekti) gibi fi
ziksel tedaviler geliti.
ki gelime de, balangta akl
hastanesi bakmna bir ek niteliinde,
daha sonra ise alternatif olarak, 1950'-
lerde cemaat bakm politikasnn ka
bul edilmesinin temelini oluturuyordu.
Birinci gelime, bakmn yapld ye
rin eitlenmesini ve psikiyatrinin daha
geni koullarda artan roln temsil e-
derken, dieri eski kurumsallk yanls
ve koruyucu bakm modellerindeki bir
krlmay, 1930'da Britanya'da gnll
katlmn ortaya kmasnn n ayak
olduu bir deiimi ve bunun sonucun
da zorunlu alkoyma uygulamasnn
ortadan kalkmasn temsil etmekteydi.
Akl hastanelerinin neminin a-
zalmasndan ve almann cemaat ii
ne ynelmesinden sonraki dnemin
psikiyatriye yansmalar hl tam de-
erlendirilebilmi deildir. Akl hasta
nesinin eski imparatorluunun yok o-
luu, disiplinler arasekiplerin (bir l
ye kadar) gelimesiyle birlikte psiki-
yatristlerin gcn tartmasz derece
de azaltmtr. Bugn psikiyatristlerin
gc byk oranda reete yazma yet
kilerine ve doal bilimlerdeki uzman
lklarna dayanmaktadr. te yandan,
biyolojik psikiyatri ve sinir bilimlerin
deki gelimeler, zihinsel saylan hasta
lklarn alann, psikiyatrinin zarar o-
larak nrologlarn bir stnl haline
getirebilir.
p s i k o l o j i (psychology) eitli biim
lerde davran bilimi ya da zihin bilimi
diye tanmlanan psikoloji, Leipzig'de
ilk deneysel psikoloji laboratuarn ku
ran Wilhelm Wund't (1832-1920) gibi
aratrmaclarn almalar sonucunda,
on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda
ayr bir disiplin olarak ortaya kmtr.
Bireysel farkllklara, zellikle zek
ve kiilikle ilgili farkllklara bir l
ye kadar ilgi duyulmu olsa da, bu
608
disiplinin odak noktas, byk lde
alglama, renme, gdlenim ve
bellek gibi sreleri kapsayan genel
mekanizmalar olmutur.
Akademik psikoloji genelde gl
bir pozitivist ynelim iinde olmu ve
yaygn olarak deneysel ynteme ba
vurmutur (bunlar, yirminci yzyln
balarndan 1960'lara kadar Anglo-
Amerikan psikolojisinde egemen yak
lam olan davranla verilen kuv
vetli destee yansm zelliklerdir).
Davranlk esas olarak renmeye
odaklanmt ve bu yaklam, evreye
yaplan gl vurgu ile insan davran
nn geliiminde doutan gelen et
menlerin neminin reddedilmesini ie
riyordu. 1960'lardan itibaren daha bi
lisel yaklamlara ve baz doutan
gelen yetenekleri kabul etmeye doru
bir gei grlm; bilginin elde edil
me ve ilenme ekli daha fazla ince
lenmeye balanmtr. Ayrca bu d
nemde nropsikoloji yeniden n plana
kmtr. Baz psikologlar ve blmler
dierlerine gre daha semeci olsalar
bile, psikanaliz ve dier psiko-dina-
mik psikolojilere kar olan dmanlk
gibi deneysel, pozitivist ynelim oldu
u gibi kalmtr. Bugn artk, hem
hmanist hem feminist psikoloji, aka
demik psikoloji blgesinde kendisine
genellikle iyi bir yer bulmaktadr.
Dier disiplinlerde grld gibi.
alanlarn tanmlanmas zamanla dei
mektedir. Normsuzluk psikolojisi ya
da psikopatolojinin daha eski blgeleri
bugn artk bir dnme uram ve
salk psikolojisi alanna girecek e
kilde geniletilmitir. nemli ve bu
yzyln ilk on ylndan itibaren geli
mi eski bir alan sosyal psikoloji ala
ndr. William McDougall Introduction
to Social Psychology''yi 1908'de ya
ynlam, ancak sosyal psikolojinin ze
minini yanl tanmlamt. Sosyal psi
koloji, psikolojinin erevesi iinde,
deneysel kk grup incelemelerinden
609 psikoz

yararlanarak zellikle yz yze top kullanlan genel bir yaklam ifade e-

lumsal etkileimde younlamtr. te den bu kavram, genellikle psikolojik
yandan, bilhassa sembolik etkileim- nedenleri olduu varsaylan lser gibi
cilikten etkilenen ve katlmc gzlem bedensel hastalklar gstermektedir.
aibi yntemler kullanan daha sosyolo Fakat, psiko-sosyal basknn tm has
jik bir sosyal psikolojinin varlndan talklarda grldn dndmz
sz etmeliyiz. de, psikosomatik etkiler ile fiziksel et
Psikolojiye giri metni niteliinde kiler arasna kesin bir snr izgisi e-
son derece geni bir literatr vardr. kemeyeceimiz aka ortaya kacak
Leonard Berkowitz'in A Survey of tr. Ayrca bkz. zerklik; stres.
Social Psychology (1986) ile Louis A.
Penner'in Social Psychology'si (1986) psikotarih (psychohistory) Tarihsel
ierikleri itibariyle en kapsaml al ahsiyetlerin ya da belirli bir tarihsel
malardr. dnemin *'Weltanschauung'unun (dnya
grnn) psikanalitik incelemesi.
psikometri ipsychometrics) Psikolo Sigmund Freud'un psikolojik geliim
jik deikenlerin, ncelikle matematik, kuramn, yaygn toplumsal koullar ve
istatistik ve bilgisayar kullanarak l kurumlar ya da belirli bireyler sz ko
m, temsili ve analizi. Sosyolojiyle nusu olduunda nemli yaam olayla
zel bir ilgisi olan konular, zek l ryla ilikilendirme abalarna dayanr.
m, psikofizik (fiziksel deiken Psikotarihin tannm uygulayclardan
lerle onlarn znel karlklarnn mik Amerikal psikanalist Erik Erikson'un
tarn belirleme ve karlkl ilikileri), Childhood and Society (1950) ve Life
lekleme yntemleri ve yapay zek History and the Historical Moment
modelleridir. (1975) adl eserleri bu trn tipik r
nekleridir. Max Weber'in yaam ve e-
psikopat (psychopath) Kk sular serleri de Arthur Mitzman'n The Iron
ya da kuvvetli duygusal balar yans Cage (1969) adl kitabnda bu ere
tan, karkla yol ac, anti-sosyal vede incelenmitir.
ekilde davranlar sergileyen bireyler
-ounlukla gen erkekler- iin kulla psikoterapi (psychotherapy) Uzman
nlan psikiyatrik ifade. Psikanalist- terapistlerin, zihinsel ya da davransal
ler, davrann aklan ekline gre, sorunlarn (genellikle psikotik olma
speregonun geliimindeki bir baar yan sorunlarn) tedavisinde sunduu
szla, renme kuramclar ise de olduka eitli psikolojik tedavi yn
neyimlerden renme yetersizliine i- temlerini (grupsal ya da bireysel) kap-
aret ederler. Psikopatln zihinsel bo sayabilen ve fazla net olmayan bir te
zukluk olup olmad son derece tar rim. Psikoterapi, hipnoz gibi telkin ie
tmaldr. Barbara Wootton, davran-, ren gdml terapilerle birlikte, g-
sal bakmdan psikopatlk snfna so dmsz, davransal ve psiko-dinamik
kulan bir durumu sululuktan ayrmann terapileri kapsayabilir. Snrl bir e
mmkn olmadna dikkat ekmitir. kilde tanmlandnda, tam psikanali
zi dlayarak psikanalitik terapileri ifa
p s i k o s o m a t i k hastalk (psychoso de eder.
matic illness) Psiko-dinamik dnce
nin etkisiyle ortaya atlan psikosomatik psikoz (psikosis) ounlukla nevro
terimi, 1930'lardan itibaren yaygn zun kart olarak ifade edilen ciddi bir
lamtr. Balangta akl/beden etki akl hastal. Psikozu niteleyen zel
leiminin ne kt hastalklar iin likler, sabuklamalarda ya da sanrlarda
psie

grlen dzensiz dnceler, hisler ya

da alglar ile gereklikle temasn kay-
bedilmesidir. Organik psikozlarn be
densel nedenleri olduu bilinirken, i
levsel psikozlarn -ounlukla yle ol
duu varsaylsa da- bu tr nedenleri
yoktur. Balca iki psikoz biimi, i
zofreni ile manik depresyondur.

psie (psyche) bkz. psikanaliz

p u a n l a m a , p u a n l a m a lekleri
(rating, rating scales) Puanlama lek
leri, deneklerden mutlak bir deerlen
dirme yapmalarn ister (rencilerinin
devlerine bilimsel stnlklerine gre
not veren bir niversite profesrn
buna rnek olarak gsterebiliriz). Sos
yolojik aratrmalarda, deneklerden ti
pik bir ekilde, rnein farkl meslek
lerin prestijlerini, (diyelim) l'den 10'a
kadar olan bir lek stnde gster
meleri; ya da, buna benzer biimde, bir
dizi hkmet politikasn ne lde
destekleyip desteklemediklerini, bir
uta "tamamen destekliyorum"dan di
erinde "tamamen karym"a kadar u-
zanan ve arada "biraz destekliyorum",
"ilgilenmiyorum", "biraz karym"
eklinde puanlamalar bulunan (muh
temelen be aamal) bir lek zerin
de gstermeleri istenecektir. Ayrca
bkz. derecelendirme; Likert lei.

purdah (purdah) "Perde" ya da "ek

ran" anlamna gelen ve gl bir fizik
sel ve toplumsal ayrmla belirlenen
bir cinsiyet rol farkllamasna gn
derme yapan Urduca bir szck. Pur
dah, ev iinde fiziksel meknlarn ay
rlmas ve pee benzeri giysilerin kul
lanlmasyla devam ettirilir. Byk l
de slam dini ve kltryle ilikili
dir, fakat Mslman halklar arasnda
biim ve det derecesi asndan son
derece deiik uygulamalar grlr.
Q
Quetelet, L a m b e r t Adolphe J a c
q u e s (1796-1874) Olaslk matemati
ini toplumsal fenomenlere uygulayan
ve istatistiin sosyal bilimlerdeki ne
mini gsteren On Man and the Deve
lopment of Human Facilities, An Essay
on Social Physics (1835) adl eserin
yazar Belikal istatistiki. Quetelet,
toplumsal fenomen rneinde dal
mn genellikle normal bir eri izledi
ini ileri srmtr (bu, dier eylerle
birlikte, bir alaydaki askerlerin boylar
nn uzunluu llerek elde edilmi bir
sonutur). Ne var ki Quetelet'nin al
malar uzun zaman sosyal bilimciler
tarafndan gz ard edilmi ve ancak
yirminci yzyl balarnda yeniden
kefedilmitir.
 R
Radcliffe-Brown, Alfred Reginald Ratzenhofer, Gustav (1842-1904)
(1881-1955) Radcliffe-Brown, ngiltere, bkz. ordu ve militarizm
Kuzey Amerika, Gney Afrika ve A-
vustralya niversitelerinde verdii ders Redfield, Robert (1897-1958) 1930'-
ler boyunca *sosyal antropolojinin en da ideal-tipik bir kr toplumu kurgu
etkin kurucularndan birisiydi. Radclif sunun ana hatlarn sunan Tepoztlan:
fe-Brown'n retmenlii, gerekle Life in a Mexican Village adl incele
tirdii alan almalarna oranla daha mesiyle tannan bir Amerikal antro
fazla dikkat toplamtr, nk Camb- polog. Redfield, daha sonraki yllarda,
ridge'de lisans rencisi olarak antro kente dayal uygarln yaylmasnn
poloji eitimi alan ilk kii o olduu gi kr toplumlarn dntrdn ileri
bi, daha sonra Cape Town, Sydney, Ox srmtr. Bireysel yerleimler, top
ford ve Chicago'da stlendii sosyal lumsal ve kltrel niteliklerine bal
antropoloji krss bakanl grevle olarak evrimci bir kr-kent sreklilii
riyle de adndan ok sz ettirmitir. boyunca yerletirilebilirler.
Kuramsal yaklamnn ounu E- Redfeld'a gre kr toplumlar, k
mile Durkheim'a borlu olan Radcliffe- k, izole halindeki, okuryazar olma
Brown, toplumda yapnn ve farkl ku yan ve sosyal bakmdan homojen top
rumlarn ilevlerinin nemini vurgu lumlardr. Aralarnda gl bir grup
lam ve bu nedenle, fazlasyla kat ve dayanmas, akrabalk, gelenek ve din
mekanik bir bak asna sahip olduu kaynakl ortak kltrel balar olan kr
eletirileriyle karlamtr. Yine de toplumlarndaki davranlar, yasayla
mkemmel bir retmendi ve etkinlii, dzenlenmekten ziyade kiisel ve ken
(grece az olan) yaynlad eserlerden diliinden olup, entelektel yaam son
ziyade, etkiledii bir dizi rencisiyle derece snrldr. Kent toplumlar ise
temsil edilmiti. Radcliffe-Brown, in bunun tam tersi zelliklerle nitelendi
sani toplumsal ilikileri ynlendiren rilir: Tecrit edilmenin sz konusu ol
kurallar sralad, kural koyucu nite mad, heterojenlik, toplumsal rgt-
likteki "karlatrmal sosyoloji" in szlk, seklerleme ve bireysellikle
celemelerini yaynlamay bilhassa ter nitelenen bir yaam.
cih etmitir. Bu almalar arasnda Redfeld'n ideal tipleri, baka
herhalde en yaygn okunan, hl be yazarlarn (Ferdinand Tnnies ve E-
nimsenmi bir sosyal antropoloji klasi mile Durkheim gibi) daha nce des
i olan ve gnmzde bu disiplin iin tekledii sanayi-kent toplumlar ile sa
de sorgulanmadan kabul edilen pek nayi ncesi toplumlar arasndaki bir
ok kavram gelitirdii Structure and ayrm zetler niteliktedir. Redfeld'n
Function in Primitive Society'da (1952). almalar kr sosyolojisi ve cemaat
aratrmalarn byk lde etkile
radikal kriminoloji (radical cri mitir. te yandan, 1951'de Oscar Le
minology) bkz. eletirel kriminoloji wis, Redfield'n gz ard etmi olduu
613
ky yaamnn boyutlarn (zellikle e-
konomisi, demografik yaps ve siya
setini) aratrd yeni bir Tepoztlan
incelemesi yaynlamtr. Levvis'in bul
gular, atma, yoksulluk ve rgtsz-
l akla uygun bir kalba sokma ve
ilkel toplumlarn idealletirilmi bir
deerlendirmesini sunmaya eilimli
olan Redfield'm kr toplumlar dn
cesini temelinden sarsacakt. Lewis,
Redfield'n yaklamnda rtk biim
de bulunan ar basitletirilmi ve ta-
rihd bireysel yerleim snflandrma
sna da kar kmt. Kent cemaatle
riyle ilgili daha sonraki almalarda,
bu ideal tip gr ve kr-kent srekli
lii kavram ayn derecede yetersiz
bulunmutur.
reel s o s y a l i z m (real socialism) Sov
yet sosyalizminin gerekliinin Mark-
sist-Leninist klasiklerde yorumlanm
idealden uzaklamas karsnda, sos
yalizm ve komnizm terimlerinin bu
duruma uygulanamamas yeni bir te
rimi gerekli klmt. "Fiilen varolan
sosyalizm", "gelimi sosyalizm" ve
"devlet sosyalizmi", sosyalizmi des
tekleyen ve kar kanlarn tartt i-
simlerden sadece birkayd. Bunlar a-
rasnda en ok tercih edilen "reel sos
yalizm" kavram, Sovyet bloundaki
toplumlarn iktisadi, siyasal ve top
lumsal yaplannn aslnda farkl bir
retim tarz olduunu; bu retim tar
znn, ne Bat sosyal biliminin kav
ramlarna gnderme yaplarak, ne de
resmi komnist ideolojinin aralaryla
kavranmas mmkn olan, kendi ikin
eilimleri bulunduunu ngryordu.
Reel sosyalizmin tanmlayc zel
lii, politikann ekonomi karsndaki
ncelii ve bu ikisinin i ie gemesi
dir. Kapitalizmin zellikleri (ayrt edici
nitelikteki mlkiyet haklar ile meta.
sermaye ve emek piyasalar gibi) va
rolmamasna karn, bu durum kendi
liinden sosyalizmin varolmasn ge
reel sosyalizm
tirmiyordu. Sosyalizm iin, dorudan
reticilerin karlarn yanstan ve t
ketim, retim ve yatrm, insanlarn -
kendilerine empoze edilmekten ziyade-
eitli yollarla davurduklar ihtiya
larn karlanmasyla birbirlerine ba
layan bir plana dayal ibirlii sonu
cunda, ekonominin kolektif dorultuda
organize edilmesi gerekirdi. retim a-
ralarnn devlet mlkiyetinde olmas
aslnda bir mlkiyet boluu dour
maktan baka sonu vermemiti. Ml
kiyet haklarnn olmamas rveti bes
lemi, motivasyonu kreltmi, idari
ncelikleri gerek anlamndan saptr
m ve devleti, planlama ile ynlendi
rici ilevlerden ziyade denetim kurma
abalarna yneltmiti. Toplumun
karnn ekillenmesi ve ifade edilmesi
nin yerini lobilerin gc alacakt.
Nomenklatura sisteminin ncelii, per
formansta profesyonellik ve uzmanlk
ltlerinin geerliliini ortadan kald
ryor, sorumluluk mekanizmalarn bo
zuyor ve iktidar, bu tekmerkezli top
lumu ynetip, denetlenemez bir eko
nomi zerindeki gc azamiye kar
may amalayan gruplarn eline teslim
ediyordu. Parti, devlet brokrasisi, g
venlik aygt ve ordu, brokratik ara
larla merkeziletirilmi ve paralara
ayrlm toplumun liderliini stlenen
bir iktidar eliti oluturmutu. Youn
ekonomik byme, iktisadi mantktan
yoksun, askeri-snai kompleksin -
nemli ihtiyalarndan kaynaklanan ba
mllk modellerine balanm lkele
rin doal ve insani kaynaklarn yava
yava tketecekti. Yeniden blm
sisteminin dayanaklar ise esnek bte
ler, zayf i disiplini, iyerlerinin poli-
tizasyonu ve isizliin olmad bir or
tamda i disiplinini salamak iin fab
rika merkezli refah sisteminin kullanl-
masyd. ktisadi karlar, iktisadi akl-
salla (rasyonalite) dayanmak yerine,
yeniden bltrc mekanizma tara
fndan gerek anlamndan saptrlyordu.
 refah, refah sosyolojisi
Kk paralar halinde snflanan mes
leki ve hiyerarik imtiyazlar, nfusun
byk ksmn yapay bir bamllklar
kmesinin iine sokmutu.
zellikle partokrasi ve entelijansi-
ya iinde sosyal kapanma biimleri
grlmekle birlikte, toplum fiilen s
nfszd. Toplumsal atomizasyon ve s
nrlar belli olmayan yaplar, atlaklar
da ekillenen ama zgn ihtiyalarn
tatmini erevesinde varolan bir top
lumsal kendi kendine rgtlenmeyi
kapsayan ve gelimekte olan ikinci bir
toplumla yan yana duruyordu. Bu top
lumsal ilikiler, bireyi ve aileyi devletin
oluturduu organizasyonlar ve ku
rumlarla balantlandrarak. sivil top
lumun yokluunu ve orta tabakann
eksikliini doldurmaya alacak ve
yneticilerin toplumun eitli kesimle
rini -ounlukla birbirlerine kar- ma-
niple etmelerine olanak tanyan b
lnmlk ve saydamszlk ortamndan
ekip karmann yollarn arayacakt.
Reel sosyalizme ieriden bir bak,
Rudolf Bahro'nun Dou Alman Dev-
leti'ni hedef alan Marksist eletirisinde
(The Alternative in Eastern Europe,
1977) ortaya konmaktadr. Bahro, fii
len varolan sosyalizmde temel bir e
likiye dikkat ekmi ve bu elikinin,
snf ekseninde deil, toplumu dn
trebilecek bir "'art deer bilinci"nin
yaratlmasna dayandn ileri sr
mtr.
u aamada reel sosyalizmle ilgili
doyurucu bir deerlendirme yapmak
henz mmkn deildir, nk onun
iktisadi ve siyasal temeldeki ilkeleri,
belli bal kurumsal yaplar ve top
lumsal tortular ancak sahneden ayrl
masndan sonra kendini tm plakl
yla gstermitir. Salk bunalmlar,
evre kirlilii, etkisini kaybetmi bir
alma etii, yoksulluk, sular, siyasal
atalet ve empoze edilmi bir modern
leme sisteminin dier baarszlklar
nn aa kmas, bu sistemin kuku
614
gtrmez nitelikte olan baarlarna
glge drmektedir.
r e f a h , r e f a h sosyolojisi (welfare,
sociology of) Refah, iyi yaama ya da
olma halini anlatan bir terimdir. Refah
terimi esas olarak, bir eylemin herhan
gi bir kiinin ya da grubun refahn
arttrmak iin gerekli olduu (yani, re
fahn bir lde kukulu grnd)
zamanlarda kullanlr. Sonu olarak
ncelikle politika arenasnda kullanl
d ve refahn artmas ihtiyalarn kar
lanmasna bal olduu iin, ihti
yalar kavramyla yakn balar olan
bir terim olduunu syleyebiliriz: Re
fah politikalar, bireyin ya da grubun
ihtiyalarnn karlanmas amacyla
tasarlanm politikalardr. Ve burada
sz konusu edilen ihtiyalar, hayatta
kalmak iin gerekli olan asgari dzey-
dekiler deil, toplum iinde makul ya
da yeterli bir yaam srmek iin ge
rekli grlen ihtiyalardr. Yeterli d
zeyde beslenip giyim isteklerini kar
layacak bir asgari gelirin yan sra, uy
gun barnma, eitim, salk bakm ko
ullar ile (her zaman olmasa bile) i
bulma frsatlar da bu kapsam iine
girmektedir. Bu ihtiyalarn tam olarak
nasl ve ne lde karlanaca, ak
a toplumdan topluma gre deimek
tedir. Yirminci yzyln ileri sanayi
toplumlarnda devletin refah ihtiya
larnn karlanmasndaki rol tipik bi
imde artmtr. Yine de son on yllar
da, bir dizi Bat toplumunda, refah hiz
metlerinin daha ok zelletirilmesi
ve zel ihtiyalarn daha ok para kar
lnda salanmas sonucunda, dev
letin salad refah koullarnn er
evesinin yeniden izilmeye alld
belirtilmelidir.
Refah sorunlar politikayla yakn
dan bantl olduundan, bu sorunlar
sosyolojiden daha ok toplumsal po
litika alanna sokmaya ynelik bir ei
lim vardr. Fakat toplumsal politikann
615 refah devleti

(refah politikas dahil olmak zere) ke gibi siyasal haklar gelir; son olarak, re
sinlikle sosyolojinin alanna girdiini fah ve sosyal gvenlik hakk gibi ikti
srarla savunan Peter Townsend gibi sadi ve toplumsal haklar vardr. Mars-
yazarlar, bu perspektife dzenli biim hall'n sahip olunan haklarla ilgili bu
de kar kmlardr. Refah sorununu kademeli, dorusal modeli tartmal
sosyolojinin alannda gren bu gr, olmakla birlikte, haklar formle ettii
Marksistlerin refah devletlerinin ve re eitli grlerinin siyasal bakmdan
fah politikalarnn kapitalizm asn ok ak deerler tad, siyasal dei
dan ne kadar ilevsel olduunu kuram im asndan potansiyel bir toplanma
latrma abalarna merkezlenen uzun ars ilevi grd yadsnamaz.
tartmalarla da desteklenen bir yakla Marshall, refah yardmlarnn, istee
mdr. Refah politikalarnn kapita dayal bir temel yerine evrensellik il
lizmin ok sert arlklarn trpleye kesi temelinde bir yasal hak olarak da
rek, sistemi daha kabul edilebilir bir tlmasn savunmaktadr. Devletin sun
duruma getirmeye yaradndan sz e- duu refah hizmeti ve yardmlarnn
debilir miyiz? Yoksa refah politikalar, erevesinin son zamanlarda yeniden
iilerinin kendi karlarn korumak izilmeye allmasnn (deien g
uruna yrttkleri baarl mcadele modelleri gibi nemli siyasal deiim
lerinin rn mdr? (Bu sorulan daha lerle birlikte), refah konusunun sos
provokatif biimde ele alan bir alma yolojinin ana gvdesi iindeki yerini
iin bkz. F.F. Piven ve R.A. Cloward, pekitirerek ve bu alandaki gr al
Regulating the Poor: The Functions of verilerini canlandrarak, yurttalk so
Public Welfare, 1971). Bu tartmalar, rununu yeniden tartma odana ek
baka etkilerinin yan sra, devletin re mesi herhalde artc gelmemelidir.
fah hizmetlerinden kimlerin yararlan
Anthony Forder ve dierlerinin
dn saptamaya alan ok sayda
Theories of Welfare'] (1984) refah so
deerli aratrma yaplmasn esinlen
runlaryla ilgili kuramsal sorunlar ta
dirmi ve bu aratrmalar, ou top
ntan bir metindir. Daha zgn bir in
lumda, devletin refah hizmetlerinin e-
celeme iin bkz. John Dixon, Social
itim gibi bir ksmndan orta snflarn
Welfare in Developed Market Countries
orantsz biimde daha fazla yararlan
(1989).
dn; ayrca, kadnlarn mali adan
refah yardmlarna baml bir durum
da olduklarn gzler nne sermitir. r e f a h devleti (welfare state) 1940'lar-
da, devletin, insanlarn barnma, salk,
Refahla ilgili aratrmalarn sos eitim ve asgari dzeyde bir gelir elde
yolojinin gerek bir paras olduu y etme gibi temel ihtiyalarn karlaya
nndeki gr, refah sorunlarn yurt cak hizmetleri ve yardmlar sunan sos
talk sorunlaryla, dolaysyla sosyo yal gvence sistemleri araclyla bir
lojinin ana akmyla ilikilendiren Tho refah ortam salamakta balca sorum
mas Ff. Marshall gibi yazarlarn a luluu stlendii durumlar tarif etmek
lmalaryla da ayn lde desteklen amacyla ortaya atlan bir terim. Daha
mitir. Marshall'in grnce, refah yakn zamanlarda yaanan mali krizler
haklan, bir toplumun yelerinin elde ile libertaryanizmin ve Yeni Sa'a ait
ettikleri haklarn nc ve son gru baka fikirlerin etkisi, Batl demokratik
buna girmektedir. Birinci grupta, birlik hkmetlerin birounu refah devleti
olma. rgtlenme ve dnce zgrl anlaylarnda nemli ksntlar yapma
gibi medeni haklar yer alr; sonra ya gtrmtr (bkz. C. Cousins, Cont
oy kullanma ve siyasal grev stlenme rolling Social Welfare, 1987).
refah haklar
refah haklar (welfare rights) bkz.
refah
refah hizmetleri (welfare, benefits)
bkz. refah; seici yardmlar-genel
yardmlar tartmas
refah mallar (welfare goods) bkz.
kamu mal
refah p r o g r a m , refah y a r d m l a
r (welfare programme, welfare provi
sion) bkz. refah devleti
referans g r u b u (reference group)
Referans grubu terimi, Herbert Hy-
man'n Archives of Psychology (1942)
adli eserinde, bir bireyin kendi duru
munu ya da davranlarn ona bakarak
deerlendirdii gruba atfen ortaya a-
tlmtr. Hyman, insanlarn gerekten
ait olduu yelik grubu ile bir kar
latrma lei olarak bavurduklar
referans grubu arasnda bir ayrm yap
mtr. Referans grubu, ayn zamanda
bir yelik grubu olabilir de, olmayabi
lir de. Theodore Newcomb (Persona
lity and Social Change, 1943) adl ese
rinde referans gruplarn, liberal bir kz
niversitesi olan Bennington'daki
rencilerin deien deer ve tutumlarn
aklamaya katkda bulunacak ekilde
kullanmtr. Siyasal bakmdan muha
fazakr gemilerden gelen kadnlarn
pek ou, niversiteyle daha fazla, ai
leleri ve memleketlerindeki cemaat
lerle daha az zdelemeye baladka,
niversitedeki kariyerlerinde younlu
u giderek artan liberal tutumlar ser
gilemilerdir. Newcomb's gre en ok
deien kzlar, "ebeveynlerinden bam
sz olmalar, toplumsal ilikilerde kiisel
yeterlilik duygusunu tama ve gayeleri
ne ulamada alkanlklarn deitire
bilme gibi zelliklerle ayrt edilenler
di." Bu rnekte niversite, pozitif bir
referans grubu, ebeveynler ise isyankr
ocuklarndan dolay negatif bir refe
rans grubu olarak deerlendirilmektedir.
616
Referans grubunun yukardaki gibi
ilk kullanmlar, iyi tanmlanmam ol
mann yan sra herhangi bir sosyal psi
kolojik ve sosyolojik kuramla aka
ilikilendirilmi deildi. Sk rastlanan
ayrmlardan birisi, referans gruplarnn
ya normatif standartlar ya da karla
trmal bir referans noktas salamada
ki ilevlerini vurgulayan *ilevselci a-
ratrmalar ile referans gruplarn ben
lie bir anlam sunan ortak dnya pers
pektifleri olarak gren *sembolik etki-
leimci yaklam arasndaki ayrmdr.
Robert Merton ve Alice Kitt, kla
siklemi denemeleri "Contribution to
the Theory of Reference Group Beha-
viour"da (der. R.K. Merton ve P.F.
Lazarsfeld, Continuities in Social Re
search: Studies in the Scope and Mel-
hod of 'The American Soldier', 1950)
referans grubu kavramnn sistematik
bir ilevselci formlasyonunu sunarlar.
Onlar bu denemeyi kaleme almaya
kkrtan, askerlerin yoksunluk duy
gularnn, yaadklar skntlarn ger
ek lsnden ok kendilerini kyas
ladklar grubun yaam standartlaryla
ilikili olduunu anlatan Sanuel Stouf-
fer'n The American Soldier (1949) ad
l eseri olmutur. Merton ve Kitt greli
yoksunluun, karlatrmal referans
grubu davrannn zel bir rnei ol
duuna dikkat ekerlerken, Merton da
ha sonra, referans gruplar ile etkileim
gruplar arasnda bir ayrma gitmitir
(bkz. Social Theory and Social Structure,
1957). Etkileim gruplar bireyin sos
yal evresinin daha genel bir paras
dr, fakat birey asndan ne normatif
standartlar koyar, ne de bir mukayese
standard ilevi grr. Merton ayrca,
bireyin normatif referans iin hangi
koullarda bir yelik grubunu ya da -
yelik iermeyen bir grubu seeceim
belirlemi ve yelik iermeyen grupla
rn muhtemelen mobilite olanann
ok fazla grld toplumlarda se -
diini ne srmtr. Bylece, belirli
617
bir zlemi olan birey, kendi statsn
ykseltme umuduyla yerel elitin yaam
tarz ve tutumlarn taklit etmeye al
abilir. W.G. Runciman da zerinde ok
durulan almas Relative Deprivation
and Social Justice''da (1966), eitsizlik
karsndaki tutumlarn (insanlarn g
reli yoksunluk duygularn kapsayacak
ekilde) snrlanm referans gruplar
nn bir ilevi olduunu iddia etmekte
dir. Fakat onun sav, kendi kantlarnn
gsterdii zere, nedensel ilikinin
baka bir tarafa da ynelebilecei ge
rekesiyle bir hayli eletirilmitir.
Etkileimci referans grubu anlay
nn kayna ise, George Herbert
Mead'in genelletirilmi teki fikri
dir. Mead'e gre, insanlar benlik e-
dinme srecinde, benliklerinin gelii
minin oyun ve elenme aamalarnda
son derece belirli roller oynayarak (r
nein, anne-babalarn ve akranlarn
rollerini stlenerek) byrler; fakat -
genelletirilmi teki diye bilinen- da
ha sonraki aamalarda, iinde yaadk
lar cemaatin kendilerine ynelik tu
tumlarn tasarlayabilecek durumdadr
lar. Bundan dolay genelletirilmi -
teki, hem geni toplumsal dnyada -
nemli bir atlm yeri, hem de bir top
lumsal denetim mekanizmas ilevi
grmektedir. nsanlar dnyay, dn
yalarn cemaat iinde paylatklar ki
ilerin bak alarndan grmeye ba
larlar. Tamotsu Shibutani bu noktadan
hareketle, referans gruplarnn aslnda
bak alarndan ibaret olduu tezini
gelitirmitir; "'Bir referans grubu (fai
lin varsaymna gre deierek) gerek
veya hayali, gpta edilen veya km
senen bir kolektif yapdan meydana
gelir.'' Baka bir deyile, "'d grn
, failin kendi alg alannn dzen
lenmesinde bir referans erevesi ola
rak kullanlan bir gruptur" ("Reference
Groups as Perspectives", American
Journal of Sociology. 1954). Bu tez da
ha yakn zamanlarda, Anselm Strauss ve
regresyon, regresyon analizi
meslektalarnn "toplumsal dnya pers
pektifi" iinde geniletilmi (Studies in
Symbolic Interactionism, 1978) ve -"tbbi
dnyalar" ya da "ecinsel dnyalar" gi
bi- belirli gruplar aan "sylem ev
renleri" ortaya koyulmaya allmtr.
Referans grubu kavramnn yarar
ll hl zme kavuturulamam
bir sorundur. Baz eletirilerde bu kav
ramn zdnden daha fazla sorun
yaratt iddia edilmektedir. Temel prob
lemlerden birisi, bireyin hangi grubu
veya ne zaman seeceinin hangi l
tlerle belirlendiini bilemememizdir.
Zaten gerekte, bir insan byk ihti
malle eitli karlarna gre deiik
zamanlarda deiik referans gruplar
kullanr. Buna bal baka bir problem,
referans gruplarnn zellii ya da ge
nelliidir. Bir aratrma yaparak, kii
nin siyasal yneliminin niversitedeki
akranlarndan etkilendiini ortaya ko
yabiliriz, fakat ayn referans grubunun,
on insann ayn zamanda (diyelim) cin
sel ahlk ya da din konusundaki g
rlerini etkileyip etkilemedii pek net
deildir. Referans grubu kavram ke
sinlik ve doruluk bakmndan birok ek
siklik tamakla birlikte, toplumsal dav
ranla ilgili faydal kavraylar sun
makta ve (rnein) cret pazarl ve
dine katlma modellerinin aklanma
snda yaygn biimde kullanlmaya de
vam etmektedir.
r e g r e s y o n , r e g r e s y o n a n a l i z i (reg
ression, regression analysis) Balan
gta, rnein, anne-babalarla ocukla
rn arlklarnn llp, ocuklarn
arlklarnn ortalamaya anne-babala-
rnnkinden daha yakn olma eilimi
sergiledii trden durumlar akla
makta kullanlan bir terim. Bu rnekte,
iman anne babalarn zayf ocuklar,
zayf anne babalarn iman ocuklar
olma ihtimali ok dktr. Bu feno
men "ortalama regresyonu" diye de ad
landrlr (bkz. temel eilim lleri).
regresyon, regresyon analizi
statistiksel k u l l a n m d a r e g r e s y o n ,
en basit haliyle (iki d e i k e n l i d o r u
sal r e g r e s y o n ) , iki d e i k e n arasnda
ki eilimi g s t e r m e k a m a c y l a , bu d e
i k e n l e r i n verilerinin y n n n d o r u
b i i m d e s a p t a n m a s n anlatr. R e g r e s
y o n asimetriktir; yani, bir d e i k e n i n
(Y, b a m l d e i k e n ) , dier d e i k e n
( b a m s z d e i k e n ) X tarafndan be
lirlendiini v a r s a y a r ; a r a l a r n d a k i iliki
d o r u s a l d r (dolaysyla deikenler
l m n aralk d z e y i n d e d i r ) ve u-
y u m k u s u r s u z deildir:
Yi = a + pXi + i
( y a n i , baml d e i k e n K'nin i bireyi
a s n d a n d e e r i , X'in d e e r i n e g r e
d z bir d o r u e k l i n d e , tek hata terimi
e ile birlikte deiir). Bu d o r u n u n e-
i m i , sabit bir a r p a n arlk y a da
" r e g r e s y o n k a t s a y s " ((3) tarafndan
temsil edilirken, (aadaki ekilde g
r l d gibi) r e g r e s y o n d o r u s u n u n Y
e k s e n i y l e kesitii n o k t a y , bir b a k a
sabit olan a temsil eder.
statistiksel olarak, h a t a terimleri
nin ( e i) ortalamalar 0 o l a c a k e k i l d e
rastgele dald ve b a m s z d e i
k e n i n ald d e e r l e r d e n b a m s z ol
d u u varsaylr. R e g r e s y o n analizinin
temel amac, ounlukla X'in toplam
etkisi o l a r a k y o r u m l a n a n e i m i n (P)
INTERCEPT,
a= 3
J I
E K L 8: Bir regresyon analizi rnei
618
deerini l m e k t i r . Bu, n o r m a l d e , en
u y g u n d o r u y u b u l m a k iin En K k
Kareler ilkesine b a v u r a r a k yaplr
(karesi a l n m hata terimlerinin -ger
e k Y j ' n i n ald deerlerle regresyon
d o rusu tarafndan b e l i r l e n e n deerler
a r a s n d a k i farklarn- t o p l a m olabildi
i n c e kktr). K o r e l a s y o n katsays
(e) ise verinin r e g r e s y o n d o r u s u n a ne
k a d a r u y d u u n a dair bir l verir (r =
1 ise k u s u r s u z v e r = 0 ise olabildi
ince ktdr).
Basit r e g r e s y o n eitli b i i m l e r d e
geniletilebilir: B i r d e n fazla b a m s z
d e i k e n (oklu d o r u s a l r e g r e s y o n )
v e d i e r ilevler y a d a ilikiler (rne
in, o k b o y u t l u l e k l e m e ile logarit-
mik ve k u v v e t r e g r e s y o n l a r n d a kulla
nlan srasal d e i k e n l e r l e ilgili, m o n o -
t o n i k veya metrik o l m a y a n r e g r e s y o n )
eklinde. oklu dorusal regresyonda
m o d e l u e k i l d e yazlr:
Y = a + p X +p X + p X + . . .
j 1 1 2 l 3 1
pxk 1 + e i
B u d u r u m d a , r e g r e s y o n arlklar
P b a m s z d e i k e n Xj'nin Y zerin
k :
deki etkisini, d i e r b a m s z d e i k e n
ler iin de kontrol e d e r e k (ya d a dier
deikenlerin dorusal etkilerini ortadan
kaldrarak) temsil eder. B u "ksmi regres
yon katsaylar" y a d a " b e t a arlklar"
Regresyon dorusu:
y=3+0.5A'
I I I I I 1 x
619
nedensel modeller ve yapsal denk
lem sistemlerinin zel ilgi konusudur
(bkz. M. S. Lewis-Beck, Applied Reg
ression -An Introduction, 1990). Ayrca
bkz- oklu dorusal iliki; lojistik (ya
da logit) regresyon; u etkiler.
rehinli e m e k (bonded labour)
patron-klient ilikisi
Reich, W i l h e l m (1897-1957) al
malaryla, fiziksel bedenin nemini, -
zellikle orgazmn ilevlerini, otoriter
ailede bulunan ve karakter zrhyla pek
uyum gsteremeyen bir kiilik tr
nn yaratlmasna yol aan bask me
kanizmalarn ve toplumun bu uyumun
yaplanmas ile zorlayc bir ahlktaki
rolnn nemini vurgulayan, tartmal
bir Marksist neo-Freudyen (bkz. Fa
izmin Kitle Ruhu Anlay [The Mass
Psychology fo Fascism], 1942 ve Cin
sel Devrim [The Sexual Revolution],
1972). Reich, Frankfurt Okulu'nun (bkz..
eletirel kuram) kitle toplumu hak
kndaki fikirlerinin ounu daha nce
den dile getirmi, zgr Ak fikriyle
kar-kltr hareketinin gurusu haline
gelmi, ancak sonunda, ABD'de garip
saplantlar olan birisi olarak lmtr.
reissiz (topluluklar) (acephalous)
Merkezi bir devlet otoritesine sahip ol
mayan toplumlarn siyasal sistemini;
rnein, Afrika'nn geleneksel soya
dayal siyasal sistemlerini anlatmak i-
n kullanlan bir terim (bkz. J. Midd-
leton ve D. Tait, Tribes without Rulers,
1958). Otorite, bu tr toplumlarda k-
lan, soy ya da blnm soy dzeyinde
kullanlmaktadr. Dolaysyla "reissiz"
toplumlar genellikle "blnm" teri
miyle de adlandrlr.
rekabet, ekolojik (competition,
logical) bkz. ekolojik rekabet
rekabet, e k o n o m i k ve t o p l u m s a l
(competition, economic and social)
replikasyon
bkz. asimilasyon; emek piyasas; ko
nuta gre snflandrma; piyasa; yo
unlama blgeleri kuram
rekabeti mobilite-destekli m o b i
lite (contest and sponsored mobility)
Kuaklar aras mevki ykselmesinin
bkz. okul eitimi araclyla gerekleen
alternatif biimleri. Rekabeti mobili-
tede bireylerin nnde, temel bir ku
rallar erevesi iinde, yksek statyle
birlikte anlan meziyetlere ulaabilmek
iin izleyebilecekleri ok eitli strate
jiler ya da yollar olur. Destekli mobi-
litede ise alternatifler minimal dzey
dedir ve tipik olarak elit bir kesimin
denetiminde bulunur. Rekabeti mobi
lite ak rekabeti, seimin mmkn ol
duu kadar geciktirilmesini ierdii i-
in daha eitliki grlrken, destekli
mobilitede okula alnanlar, "hzl pist"-
te ilerlemeleri iin daha erken bir aa
mada, elit kesim ya da onlarn temsil
cilerince seilir ve geri kalanlar dla
nr. Bu ayrm 1960'l yllarn banda
gndeme getiren Ralph H. Turner, Bri
tanya ve dier Avrupa toplumlarnda
desteklemenin daha gl biimde
vurgulanmasna karlk, ABD'de re
kabeti mobilitenin daha baskn oldu
u ynnde tartmal bir iddia ortaya
atmtr. Ayrca bkz. kapanma.
r e p e r t u a r izelgesi teknii (reper
tory grid technique) bkz. kiisel kurgu
kuram
replikasyon (replication) Bir inceleme
nin, ikinci veya daha sonraki seferlerde
de ayn sonularn verip vermediini kont
rol etmek zere, tamamen ayn format-
ta (genellikle baka bir aratrmac ta
rafndan) tekrar edilmesi. Replikasyo-
nun bir trnde, incelemeyle ezamanl
eco
olarak ya ayn balamda ya da bir ana
deiken zerindeki bilinen varyas
yonlardan dikkatle seilen balamlar
iinde tekrar almas gerekletirilir.
resmi istatistikler
620

Ayrca, hipotezleri yeniden test etmek (Tradition and Change, (1960) ve Po

ve orijinal analizde kullanlm belirli
bir program veya donanmn etkisini
hesaplamak iin byk bir veri kme
sinin ikincil analizi zerinden de rep
likasyon yaplabilir.
Sosyoloji disiplini iinde, tartma
l bir ekilde ve pek ok nedenden do
lay, sonularn tekrar edilmesi iin ye
terli kaynaklar bile ortaya konmamak-
tadr: Toplumsal anket aratrmalar
yrtrken harcanan aba, maliyet ve
zaman genellikle replikasyonu olanak-
szlatrr; para kaynaklar, sadece daha
nceki bulgular dorulamaya alan
aratrmalara para harcamaya yana
mazlar; yine, varolan incelemeleri ye
niden retmeye alan aratrmaclarn
tevik edilip vldne ok az rastla
nr (ve byle bir eilim, kariyer ilerle
mesi asndan pheyle karlanr).
(Oysa karlatracak olursak, psikolo
jideki hkim deneysel yntemler, rep
likasyon incelemelerinin yaygn kulla
nmna yardmc olmaktadr.) Bununla
birlikte, tm anket aratrmalar son
derece seyrek tekrar edilmelerine ra
men, anketlerle ilgili tekil sorunlar ve
sorun kmeleri, genelde bunlar l
ekler (rnein tutumlar ve kiilik -
zelliklerini lmek iin) halinde bir a-
raya getirildiinde ortaya kar.
Kurallara bal replikasyon, adm
adm "yeniden inceleme" fikrine kay
maktadr. Yeniden incelemeler de bir
anlamda replikasyondur, fakat genel
likle, daha nceki bulgulara dair gz
lemlenebilir farkllklarn orijinal ince
lemedeki ans veya lm hatalar ye
rine, incelenen konu veya srelerdeki
gerek deiimlere makul biimde ba
lanabilmesi iin zaman aralklarnda
gerekletirilir. arpc ve bilgilendiri
ci yeniden incelemeler arasnda, Mar
garet Stacey ve alma arkadalar ta
rafndan, ngiliz kasabas Banbury'de
1948-1951 ile 1966-1968 yllar arasn
da yrtlen iki cemaat aratrmasn
wer, Persistence and Change'i (1975)
karlatrnz), Robert Redfield ve Os
car Levvis'in (srasyla 1926 ve 1943'te)
Meksika Tepoztlan'da yaptklar ara
trmalar sayabiliriz. Redfield, incele
me konusu olan cemaati, ideal-tipik
(dzgn biimde ileyen, iyi denebile
cek lde btnlemi, kendine ye
terli ve iyi uyum salayan) bir folk
toplumu olarak betimlerken; Lewis, bi
reycilik, korku, ibirlii noksanl, ha
set, hizipilik ve gvensizlikle ayrt e-
dilen bir cemaat resmetmektedir. ki ta
raf da dierini metodolojik hatalar yap
makla (rnein, yanl insanlara yanl
sorular sormakla) sulamtr. ki de
erlendirme arasndaki bu kopukluk
sonradan, baka bir aratrmada, toplu
mun, nfus basksndaki artlara ve
radikal bir toprak dalm programna
bal olarak dramatik biimde deitii
gsterildii zaman zlmtr (bkz.
P. Coy, "A Watershed in Mexican Ru
ral History", Journal of Latin Ameri
can Studies, 1971). Ayrca bkz. gve
nilirlik.
resmi istatistikler (official statis
tics) Ulusal hkmetler, onlara bal
kurulular ve bu kurulular birbirine
balayan uluslararas gruplar tarafn
dan retilen, dzenlenen ve yaynlanan
istatistiksel bilgiler iin kullanlan bir
adlandrma. Bu yollarla toplanan veri
ler neredeyse deimez biimde ulusal
apta temsili bir nitelie sahiptir, n
k tamamlanm nfus saymlarndan
veya ok byk lekli ulusal rnek
lem anketlerinden elde edilir ve genel
likle uluslararas tanmlamalarla snf
landrmalara ya da dier yerleik uzla-
mlara uyan kesin bilgiler ortaya koy
maya allr. Resmi istatistiklerin ki
isellikten uzak nitelii ve yenilie kar
direnen bir yapda oluu, dier kay
naklardan (akademik aratrmalar, pi
yasa aratrmalar, bamsz aratrma
621
enstitleri, ticari kurulular, yerel, bl
gesel ve devlet gruplar) elde edilen
istatistikler ve veri kmeleriyle keskin
bir ztlk sergilemektedir.
Resmi istatistikler, yine deimez
biimde, kaln ciltler halinde yaynlan
m ve kesin kaytlar olarak ktpha
nelerde saklanmlardr. Verilerin bu
yntemle yaynlanmas, resmi istatis
tiklerin deimezliini hatrlatan bir i-
aret olarak, aratrmalarn sonular
nn grece az sayda seici istatistiki
gsterge ve endeks erevesinde su
nulmasn zorunlu klmtr ve bugn
artk enformasyon teknolojisinin yo
un biimde kullanlmasyla hzl bir
yok olma sreci yaamaktadr. 1990'-
larda ve sonrasnda, hkmetlerin ista
tistiki bilgilerinin, isimsizletirilmi mik
ro verilerden oluan bilgisayar bantlar;
disket iinde yer alan veri altkmeleri;
zellikle bir araya getirilip uyumlula-
trlm, ulusal ve uluslararas bilgisa
yar alar veya telekomnikasyon sis
temlerinin gnderdii veriler dorultu
sunda aylk olarak gncelletirilen ve
yine disket zerinde bulunan zaman
serileri eklinde yaynlanmas eilimi
ok daha fazladr. Bundan byle ihti
ya duyulan istatistiki verilere, basl
m ciltler arasnda aramak yerine, ilgi
li ksmlarn seilip iinde kurulu bir
yazlm bulunan disketten karlma
syla ya da bir masast terminalinden,
ulusal kullanc servisi sunan bir bilgi
sayar merkezine giderek ve gerekli e
killerin dzenli olarak gncelletirilen
veritabanlarndan alnmasyla ulala
bilecektir.
Ulusal hkmetler imdilik, devlet
daireleri arasnda geni lekli veri ba
kurmay salayan yasal dzenleme
ler yapmay reddetmektedirler. Bylesi
bir ba kurma, doumdan lme kadar
kullanlacak tek bir kimlik kart numa
ras sistemini (ya da baka referans sis
temlerini) gerektirecektir. Verileri ko
ruma politikalar, u an iin ticari sek
resmi istatistikler
trde gerekleebilecek bu trden ge
limeleri de engellemektedir (sadece
Batl sanayilemi toplumlarda blge
merkezli toplumsal profillere yaygn
biimde bavurulmaktadr). Dev idari
veri bankalarnn kurulmasna izin ve
rilene kadar, merkezi devlet daireleri
nin elde ettikleri tek enformasyon, yurt
talarn -kamusal kaytlara biimsel o-
larak geirilmek zere- ya kamu aratr
malarna ya da olaylarla ilgili dzenle
melere verdikleri dorudan yantlardr.
Hemen hemen tm resmi istatis
tiklerin kkeni, doum, lm, evlilik,
boanma, su, bulac hastalklarla
sonradan bildirilebilen (kanser, ADS,
vb.) hastalklar gibi belirli olaylarn
ayrntlar ve zamann kaydeden sicil
lere dayanr. Benzer prosedrlere, i
sizlik yardm talepleri gibi mecburi
olmayan etkinliklerin idari kaytlarnda
da rastlanr. Fakat bu tr sicil kaytla
rndan elde edilen verilerin oran git
tike azalmaktadr. Sz konusu kayt
larn balca avantaj, ele alnan olayla
ra dair eksiksiz bir saym sunmalar,
dolaysyla gvenilirlik, adalk ve -
istatistik kayna olarak- ucuzluklar
dr. Apak biimde grlebilen deza
vantajlar ise, bu tr prosedrler arac
lyla toplanan enformasyonun son
derece snrl bir dalm ortaya koy
masdr. lm kaytlarn tutmak kolay
olsa da, lm nedeni tartmal olabilir
ve bu yntemi kullanarak lme yol a-
an dier faktrleri ele almak ayn de
recede basit bir ilem olmayacaktr.
Baz istatistikler hl zorunlu ve idari
kaytlardan (rnein hastanelerin hasta
kaytlar, polis su kaytlar, sosyal si
gorta yardmlarnn eitli trlerine hak
kazanmak iin yaplan bavuru kaytla
r gibi) elde edilmektedir. Yanlz bu tr
kaytlar, zel olarak tasarlanm veri
toplamlaryla (nfus, iskn, istihdamla
ilgili zorunlu saymlar ve tm yetikin
nfusu veya belirli bir parasn kap
sayan ulusal rneklemlerle yaplan
resmi olmayan evlilik
622

gnll grme anketleriyle) destek says ve eitlilii, yerel ihtiyalara ve

lenir, hatta bu veri toplamlarnn git koullara gre deiiklilik sergileye
tike artan bir ekilde sz konusu ka cektir. Bu tr almalar pek ok du
ytlarn yerini ald grlr. rumda bamsz aratrma enstitleri
Nfus saymlar genellikle on ylda uluslararas kurulular, yardmsever
bir yaplr ve ayda bir, ylda bir ya vakflar ya da ticari kurulular gibi
da daha seyrek aralklarla, istatistiki baka kurumlarla ibirlii iinde finan
enformasyon salayan baka anketlerle se edilir ve uygulanrlar. "Resmi" ile
desteklenir. Bugn lkelerin ou, iki "resmi olmayan" istatistikler ve veri
saym arasndaki on yl iinde toplum kmeleri arasndaki ayrm izgisi, h
sal ve ekonomik veriler toplamak ama kmetin kendine saklad kamu kesi
cyla, yllk ok amal aile anketleri mi kayt ve sicillerine ynelik ilginin
yapmaktadrlar. Almanya'da buna mik azalp, toplumun tm kesimlerinin ula
ro saym denirken, ABD'de Gncel N abilecei (ve hkmet d bir kurulu
fus Anketi, dier lkelerin ounda ise tarafndan yaplrsa daha fazla baarl
gc Anketi denmekte ve yerini al olaca dnlen) grmeli anket a-
d nfus saymndan ok daha geni ratrmalarnn daha fazla yaplmas
bir dizi enformasyon toplamay sala sonucunu dourmutur.
maktadr. Ayrca, kiisel olarak, pos
tayla ya da telefonla yaplan anketler resmi o l m a y a n evlilik (consensual
zerinden yrtlen aratrma yn union) Evli olarak birlikte yaayan, a-
temlerini kullanan son derece eitli ma ilikileri lkelerinin yasalar ve di
veri toplama yntemleri vardr. Bu ni tarafndan resmen onaylanmayan bir
yntemlerde, olduka geni bir ereve erkek ile kadnn birlikte yaamalarn
iindeki (maalar ve gelirler; ticaret; anlatan bir terim. Resmi olmayan bir
hastalk, salk ve salk hizmetlerinin birlemenin rn olan ocuklar gayri
kullanm; iskn, i deiiklii ve g; meru olacaktr. nc Dnya'nn
hane harcama modelleri; perakende fi baz ksmlarnda greneksel evlilikler
yat endeksi; ulusal ekonomik deer devlet tarafndan tannmaz ve resmi
lendirmeler; hkmet harcamalar; yi istatistiklerde resmi olmayan evlilikler
yecek tketimi ve beslenme modelleri; olarak kaydedilir. Ayrca bkz. evlilik.
bir suun kurban olmak gibi dene
yimler; bo zaman faaliyetleri; i ve resmi o l m a y a n toplumsal dene
elence iin yaplan seyahat alkan timler (informal social controls) bkz.
lklar; uluslararas seyahat, g etme yaptrm
ve gmenlik gibi) konular zerine is
tatistikler retmek zere kodlanp l ret alan (region of rejection) bkz.
lebilen enformasyonlarn toplanmas anlamllk testleri
amalanmaktadr. Ayrca, ulusal h
rza, rza biimleri (compliance,
kmetlerin kamuyla ilgili, ok eitli
types of compliance) rgt sosyologu
balklarla, bazen tek bir sefer, bazen
mitai Etzioni, rgtlerin, kendi ye
de be, on ya da yirmi ylda bir tek
lerinin rzalarn almalarn salayan u
rarlanan aratrmalar eklinde gerek
ara: znde, organizasyonlarn snf-
letirilen ve son derece geni kapsam
landrlabilecei iktidar tr sap
olan bir dizi ad hoc rneklem anketin
tamt (bkz. rgt kuram). Fiziksel
den bahsetmek gerekir.
aralara bavuran baskc iktidar, rzay
Ulusal hkmetin destekledii d talimatlarla salamak iin fiziksel g
zenli ve ad hoc aratrmalarn kesin ten gerekten yararlanmay ya da fzikse
623 ritel

g kullanma potansiyeliyle hareket r i t e l (ritual) Uygun zamanlarda yeri

etmeyi ngryordu. dllendirici ya ne getirilen ve sembollerin de kulla
da faydac iktidar, parann salad nlabildii, sk sk tekrarlanan bir dav
maddi aralara ya da yelerin sahip ran modeli. Ritellerin etkili olduu
olmay isteyip rgtn denetiminde o- balca toplumsal alanlardan birisi din
lan baka dllere dayanyordu. Son dir, ancak ritelin etki alan sekler ve
olarak, normatif ya da kimlik oluturu gndelik yaama kadar uzanr. rnein
cu iktidar ise sadakati salamak zere, Erving Goffman'n dramaturjik sos
prestij veya beenilme gibi sembolleri yolojisi, aktrlerin ortak bir gereklii
maniple ederek sembolik aralardan kabul ederken ibirlii yapt ve bir
yararlanyordu. Tipik bir resim izecek birlerinin benlik duygusunu koruduu,
olursak, hapishane ynetimleri bu a- ritelletirilmi gndelik davran kod
ralarn birincisini, iletmeler ikincisi lar niteliindeki "etkileim ritelle-
ni, eitim kurulular ise ncsn ri"nden bahsetmektedir (bkz. Interac
kullanmaktadr. tion Ritual: Essays on Face-to-Face
Etzioni ayrca, rgtlerde, olumsuz Behaviour, 1967).
duygulardan olumlu duygulara kadar Durkheimci yaklam (The Ele
tm eilimleri kapsayan tr genel mentary Forms of the Religious Life,
katlm biiminin (yabanclatrc, he 1912), kutsal ile dind arasnda g
sap ve ahlki) saptanabileceini sy l bir ayrm yapar ve ritelleri kutsal
lemiti. Yalnz bu katlm biimleri r kategorisine yerletirir. Durkheimcla-
za tiplerine bire bir uymuyor; tam ter ra gre riteller, toplumu bir arada tut
sine, rza ilikileri konusunda, egemen mak iin gerekli toplumsal dayanma
iktidar sisteminin yelerin katlmyla y yaratrlar. Durkheim, riteli top
akmad alt hcreyi kapsayan do lumsal yapya indirgemitir, nk in
kuz kl bir tipoloji ortaya karyor sanlarn, riteller araclyla, toplum
du. Bu durumda, rnein sembolik ik daki iliki modellerini doru biimde
tidar temelinde rgtlenmi olan ni izlediklerini ileri srmtr. Durk-
versiteler, retim kadrosu iinde he heim'a gre ritelde anlaml birim ey
sap katlm tipinin norm haline gel lemdir; inanlar douran eylemdir, a-
mesi durumunda etkin biimde ala ma eylemi douran inanlar deildir.
mazd (bkz. Etzioni, A Comparative Bu yzden Durkheim, ritele birincil
Analysis of Complex Organisations, nemde bir epistemolojik rol atfet
196l'). mi, dncenin gerekli yap talarnn
ortak ritel "cokusu" araclyla ya
Rickert, H e i n r i c h (1863-1936) bkz. yldnda srar etmitir. Christel La-
Geiteswissenschaften ve Naturwissen- ne'in The Rites of Rulers: Ritual in In
schaften dustrial Society' si (1981), Durkheimci
yorumun eski Sovyetler Birlii'ndeki
risk t o p l u m u (risk society) bkz. d sosyalist ritellerle ilgili ok enteresan
nmsel modernleme bir ada rneidir.
riskli gei etkisi (risky-shift effect) Ritele Marksist bak ise, Durk
insanlarn grup iindeyken, tek bana heimci yaklamn tersine, ritellerin
olduklarndan daha cretkr kararlar sadece yanl bilinle yayldn ne
alma eilimi sergilemelerine ynelik srer. Riteller, toplumdaki toplumsal
gzleme atfta bulunan bir sosyal psi ilikileri yanl biimde temsil ederek,
kolojik terim. katlanlarn gereklii anlamalarn
riziko modeli, orantsal-riziko modeli
624

gletirmektedir (rnek iin bkz. M. Yeniden i bulma rizikosu zaman

Bloch, From Blessing to Violence, 1986). iinde deiebilecei iin, rizikonun,
Ritellerin genel yapsn kategorize onun araclyla zaman ya da farkl a-
etmede kullanlan bir ereveyi, Beli klayc deikenlere dayand ilev
kal antropolog Arnold *van Gennep {The sel biim zerinde bir karara varmak
Rites of Passage, 1909) ortaya atmtr. zorunludur; hem de aslnda bu kararn
Van Gennep. insann yalnzca toplumun dayanan oluturacak ok az bilgiye
iine domadn, ayn zamanda top sahip olunmasna ramen. Cox'un "o-
lumsal bir birey olarak *gei trenleri rantsal modeli", kolaylkla tahmin e-
araclyla yeniden yaratldn ve dildii belirtilen bir model snfna dair
toplumda kabul grdn yazar. Van belirli bir yaklamdr. Diyelim yuka
Gennep, yeni girenin toplumsal kimli rdaki rnekte, iki kiinin i bulma a
ini dntren bu trden trenlerin sndan "riziko" oranlar zamann her
evresini saptamtr: yeni girenin he noktasnda srekli grlyorsa, o za
nz "araf'ta olduu eik evresi; eski man "oransal" bir model sz konusu
statsnden koparlm ama henz ye dur. Bu teknik, tahmin yaplrken tekil
nisine balanmam olduu evre ve bir gzlemlerin "sansr edilmesi"ne (ilgi
statden dierine geiin sembolik d lenilen olay gereklemitir) veya e-
zeyde tamamland dahil olma evresi. dilmemesine (ilgilenilen olay gerek
Sosyolojik ritel yorumlarna y lememitir) de olanak tanmaktadr
nelik yaygn bir eletiri, analizcilerin (bkz. P.D. Allison, Event History
Analysis, 1984). Ayrca bkz. olay tari
olaylara yalnzca kendi anlamlarn
hi analizi.
yklemi olmalardr. G. Lewis (Day
of Shining Red, 1980) trenlerdeki an
lam araynn, insanlarn bu trenler rol, t o p l u m s a l rol, rol kuram
hakknda neler hissedebileceine -ya (role, social role, role theory) Rol,
ni, duygusal boyutlara- ynelik kayg sosyolojik kuramda anahtar bir kav
y fazla nemsediini iddia eder. Ri ramdr. Rol, belirli *stat ya da top
tellerin apraz bulmacalara benzeme lumsal konumlara atfedilen toplumsal
sinin (bulmacalarn kareleri, antropo beklentileri ortaya koyar ve bu tr bek
log ve sosyologlarca doldurulmaldr) lentilerin gerekleip gereklememe
nedeni budur. Lewis ritellerin, bu ri srecini analiz eder. Rol kuram zel
mellere katlanlarn kendi ykledikleri likle yirminci yzyln ortalarnda po-
anlamlarn yan sra, analizi gerekle plerlemi, ancak eksiklerini sergile
tirenlerin bak alarnn da kavran yen srarl eletiriler zerine ciddi bi
mas gerektiini ileri srmtr. imde daha az kullanlmaya balan
mtr. Bununla birlikte, rol kavram,
riziko modeli, orantsal-riziko sosyolojik anlamada temel bir ara
modeli (hazard model, proportional- olmay srdrmektedir.
hazard model) "Rizikolu ilevleri; ya Rol kuram iinde olduka farkl
da, bir kiinin belli bir zaman dilimin olan iki yaklam vardr. Bu yakla
de belli bir olay, rnein, ilk iine mlardan birincisi, Ralph *Linton'un
girmeyi (tabii o kiinin ayn olayn yol sosyal antropolojisinin geliiminde rol
aabilecei risklere ak olmasn, bu oynam ve toplumsal sistem iinde
radaki rneimizde i bulamama du yer alan rollerin yapsal bir deerlen
rumunun srmesini de dikkate alarak) dirmesini sunmutur. Burada roller,
yaama ihtimalini belirlemede kulla kurumsallam normatif hak ve y
nlan bir istatistiki teknik. kmllkler kmesi haline gelmitir:
625 rol, toplumsal rol, rol kuram

Talcott Parsons'n nl hasta rol beklentileri basitletirmeye ynelik bir

deerlendirmesi buna gzel bir rnek eilimi vardr. Parsonsc yaklamn
niteliindedir. kinci yaklam ise, ge olduka gelitirilmi bir versiyonu, bir
nel anlamda daha toplumsal-psikolojik zamanlar ok tartlan, imdiyse hak
niteliklidir ve rol yapma, rol stlenme sz biimde grmezlikten gelinen Dah-
ve rol oynama gibi aktif srelere o- rendorf'un Homo Sociologicus (1968)
daklanr: Bu yaklam, sembolik et adl almasnda bulunabilir.
kileimcilik ve dramaturji gelenekle Buna kart olan sosyal psikolojik
rinin bir parasdr. Dramaturji, top gr ise, ok daha fazla oranda rolle
lumsal yaam drama ve tiyatro meta- rin ileyiindeki dinamik boyutlar ze
forlaryla analiz etmektedir. rine younlar: nsanlarn oynad
Rol konusundaki yapsal bak, rollerin toplumsal yap iindeki yerini
tpk bir retmeninki gibi, toplumun aklamaktan ziyade, bu rollerin yerine
iine bir stat yerletirir ve daha sonra getirilmesi srecindeki etkileimleri in
bu konumun ideal tipine elik eden bir celer. Sosyal psikolojik gr, insanla
standart hak ve devler ynn ta rn tekinin roln stlenmesi (rol st
nmlamaya alr. Rol, toplumsal bir lenme), kendi rollerini ina etmesi (rol
temeli olan bu beklentiler oluturur. yapm), kendilerine ait rollere kar
Herhangi bir insan birtakm statlere bakalarnn tepkilerini nceden tah
(rnein anne, retmen, basket kou) min ederek ona gre davranmas (ba
sahip olacaktr ve bunlarn hepsi kendi kasna rol ykleme) ve son olarak ken
roln iinde tayarak bir stat kme di zel rollerini oynamasn (rol oyna
si oluturur. Her rol, hepsinin de kendi ma) vurgulamaktadr. Bu kuramn baz
beklenti kmeleri olan birtakm farkl versiyonlarnda (rnein Erving Goff
ortaklklar beraberinde getirir; bylece man'n yazlarnda) arlk, rollerin
gerekletirilmesine verilmitir: nsan
(rnein) bir retmenin, davranlar
lar bazen kendilerine den pay bt
karsnda her birinin olduka farkl
nyle kabul eder (rol kabul) ve rolle
beklentileri olan, rencileri, meslek
rinin ayrntlarn kutsayc bir zenle
talar, mdrleri, yneticileri ve ebe
yerine getirirler. Baka durumlarda ise,
veynler eklinde rol ortaklar olabilir.
kendilerinin, yerine getirdikleri basit
te rol kmesi, bu ortaklarn beklen
rolden stn olduklarn gsterecek e
tilerinin bir toplamdr. Bir kiiye y
kilde, zerlerine den pay kmse
nelik beklentiler arasnda -ounlukla
yici tavrlarla yerine getirebilir (rol
grld gibi- ciddi bir uzlamazlk
mesafesi) ya da durumun sonularn
ortaya kyorsa, sosyologlar burada idare edebilmek amacyla kinik bir tu
bir rol atmas ve rol gerilimi bulun tum benimseyebilirler (izlenim yarat
duuna dikkat ekerler. Parsonsc top ma). Bu yaklamlarn hepsinde, rolle
lum kuram sistemine gre. bu rol - rin ileyi dinamiklerine younlalm
rntleri. rnt deikenleri ya da ve bu dorultuda rollerin sabit beklen
alternatif normlar arasndaki seim tilerden deil, meydana kan sonu
lerle belirlenecektir. Parsonsc kuram, lardan olutuu ngrlmtr. Rol ku
toplumlarn normatif rntler aracl ram hakkndaki herhalde en yararl de
yla rgtlenmesini ortaya koymada erlendirmeler Goffman'n The Presen
yararl bir bulgusal aratr Ancak top tation of Self in Everyday Life (1983)
lumda kesin bir konsenss olduu var ve Encounters (1961) adl kitaplarnda
saymn iermesi ve toplumsal sis bulunabilir.
temi eyletirmesi nedeniyle normatif
rol atmas
Rol kuram, kukusuz yalnzca sos
yologlarn yetki alanna girmez. Top
lumsal yaam teatral metaforlarla
zmleme dncesi, Yunan tiyatro
sunda, Shakespeare'in "Tm dnya bir
sahnedir" sznde ve Stanford Lyman
ile Martin Scott'n The Drama of So
cial Reality'sinde (1975) ilendii tr
den modern "teotokrasi" nosyonlarnda
aka grlebilir. Louis A. Zurcher'in
Social Roles (1983) adl almas bu
alan iin hl iyi bir giri metnidir.
rol atmas (role conflict) bkz. rol
rol gerilimi (rote strain) bkz. rol
rol k a b u l (role embracement) bkz.
rol
rol k m e s i (role-set) bkz. rol
rol mesafesi (role distance) bkz. rol
rol modeli (role-model) Bireyin, be
lirli bir toplumsal *rol erevesindeki
davrann ona bakarak ekillendirdii
ve ona uygun, benzer tutumlar benim
sedii bir anlaml teki. Bireyin, rol
modellerini kiisel olarak tanyor ol
mas gerekmez: rnein baz insanlar
belirli roller erevesindeki davranla
rn gerek ya da efsanevi tarihsel ah
siyetleri model alarak olutururlar. Rol
modeli, bir bireyin yaam ve benlii
nin tm oluturucu roller erevesinde
taklit edilecek bir olu biiminden (-
rnt) ziyade, yalnzca belirli bir role
uygun idealler sunarlar.
rol o y n a m a (role-playing) bkz. rol
rol s t l e n m e (role-taking) bkz. rol
rol y a p m (role making) bkz. rol
R o r s c h a c h Testi (Rorschach Test)
Hermann Rorschach'n (1884-1922)
gelitirdii ve psikanalitik dnme
den, zellikle serbest arm fikrinden
etkilenmi, yaygn biimde kullanlan
626
bir yanstma testi. Rorschach testi, in
celenen kiinin greli olarak yapland
rlmam uyaranlara (on simetrik m
rekkep lekesi) kar tepkisini gzlem
leyerek kiilii incelemektedir. Bu
testteki eitli deerlendirme sistemle
riyle, yer, ierik, biim ve rengin kul
lanm, nceden varolan normlarla kar
latrlarak analiz edilir.
R o s e , A r n o l d M . (1918-68) Ameri
kal sosyolog ve Chicago Okulu'nun
hmanist yaklam ile Manford Kuhn
ve onun Iowa'daki takipilerinin daha
pozitivist duruu arasnda ortada bir
konumu benimsemi, olduka eklektik
bir sembolik etkileimci. Rose, etkile-
imci perspektifin, aralarnda katlm
c gzlem ve toplumsal anket ara
trmalar da bulunan bir dizi aratrma
tekniiyle uyum iinde olduunu iddia
etmitir. Bu metodolojik ve kuramsal
oulculuk, Rose'un yayma hazrlad
ve (baka isimlerin yan sra) Ho
ward Becker, Ralph Turner, Herbert Blu
nter, Robert Dubin, Herbert Gans ve
Mansford Kuhn gibi, hepsi de toplu
mun incelenmesinde etkileimci bir
yaklam savunan yazarlarn katklar
n ieren Human Behaviour and Social.
Processes (1962) balkl derlemesinde
aka gzlenmektedir.
Rousseau, Jean-Jacques (1712-1778)
Yazlar, toplum szlemesi kuram,
esas olarak zgr ama sonradan zincire
vurulmu insan doas kuram ile bir
demokratik ynetim kuram etrafnda
younlam olan Fransz Aydnlan-
mas'nn toplumsal filozofu ve eitim
cisi. Rousseau'nun erken dnem bir
toplum kuramcs olmas, eserlerindeki
pek ok elikiye kar okurun tutu
mundan kaynaklanmakladr. Rousseau
farkl yerlerde, kendisi toplumsal eit
sizliin sistematik incelemelerini yap
masna ramen, bilimsel aratrmann
kamusal erdemi bozduunu ileri sre
rek hem bilimsel aratrmadan uzak
627
durmak gerekliini savunmu, hem de
toplumla doann uzlatrlamaz bir
kartlk barndrdnda srar etmi, den esinlenerek York'taki yoksulluun
fakat bunun yannda, bireylerin kendi
karlarn bakalarnn karlaryla uz 1897 ile 1898 yllar arasnda gerek
latrma ve egemenin gvdesinde ifa
desini bulan genel iradeyle zdeleme
yeteneine sahip olduunu varsayan bir
devlet kuram ortaya koymutur. Yaz
d en nemli metin herhalde The So
cial Contract'\\t (1762). Rousseau'nun
bu metinde ortaya alt meru siyaset
anlay, sosyolojiden ziyade siyaset
biliminde ok byk etki yapmtr.
Rowntree, Benjamin Seebohm
(1871-1954) York'ta Rowntree adl bir
ikolata fabrikasnn mdr ve irket
ynetim kurulu bakan olan Seebohm
Rowntree (1923-1941), ayn zamanda,
endstriyel ynetim, ii ynetimi ve
yoksulluk gibi sorunlarla itenlikle il
gilenen bir toplumsal reformcu, yar
dmsever ve sosyal aratrmacyd. Sos
yologlar Rowntree'yi en ok York'ta
yoksulluk sorununa eilen ampirik a-
ratrmalaryla tanrlar.
Rowntree refomcu ruhunu, byk
lde Quaker mezhebine dayanan k
kenlerine ve babasnn fikirlerinin g
l etkisine borludur. On sekiz yan
dayken aile irketine katlm, irketin
ilk ii yneticisi olmu ve bir dizi re
form yapmtr. 1896'da sekiz saatlik
ignn, 1906'da emekli ayl proje
sini. 1919'da haftada be gn (44 saat)
almay ve i konseylerini. 1922'de
iyerinde bir psikoloji blm kurma
giriimini ve bir sonraki yl kr payla
m emasn hayata geirmitir. Bu
deiikliklerin temelinde Rowntree'nin
iilerin ihtiyalarna ynelik ilgisinin
yattn ve onun, iilerin refahnn ayn
zamanda endstriyel retkenlii de arttr
dna, daha genelde, Human Needs of La
bour (1918) gibi kitaplarnda ayrntl
biimde gelitirdii bir bilimsel yne
tim felsefesine inandn syleyebiliriz.
rya almas
Rowntree, Charles Booth'un Lond
ra'da yoksullukla ilgili incelemelerin
boyutlarn aratrmaya karar vermi ve
letirdii ilk anket aratrmasn, 1901'-
de Poverty: A Study of Town Life bal
yla yaynlamtr. Rowntree, maddi ve
rimlilii salamak iin gerekli kaynak
lar lme abasyla, yoksullukla ilgili
bir geim tanm benimsemiti. Bu a-
mala birinci dzey yoksulluk (kay
naklar verimli olmaya yetmeyecek de
recede yetersizdir) ile ikinci dzey
yoksulluk (kazanlar yeterlidir, fakat
baka eylere harcanmaktadr) arasnda
bir ayrm yapm, ancak daha sonra bu
ayrmn problemli olduunu kabul et
miti. Yapt ilk aratrma, denekler
den yzde 15'inin birinci dzey yoksul
luk iinde yaadn kantlamt. 1936
ve I950'de yapt sonraki aratrmala
rnda, kulland ltleri geni apl
olarak gzden geirmi ve yoksulluun
bir nebze azaldn saptamtr.
r u h b a n snf (clergy) Kkeni "cle-
ricus"'a, yani din devriminden nce be
kk tarikatten birinin yesi olan ra
hiplere (piskopos, papaz ya da diyakoz)
dayanan, atanm dinsel liderler iin kul
lanlan genel bir terim. Hristiyan gele
neinde papazla atanma bir stat
dourur, ama bu kendiliinden bir rol
ya da meslek anlamna gelmez. Yine
de son zamanlarda, ruhban snfnn,
dier mesleklerle karlatrldnda
(yksek) prestij ile (dk) gelir ara-
' snda bir farkllk sergilemekle birlikte
profesyonelletiini syleyebiliriz.
rya almas (dream work) bkz.
psikanaliz
s
sabkal, sabkalnn yeniden su
ileme eilimi (recidivist, recidivism)
Bir sutan bir kereden fazla hkm
giymi herhangi bir kii; yeniden su
ileyen birisi. Sabkalnn yeniden su
ileme eilimi, genellikle, bir, iki, be
ya da on yl iinde yeniden su ileme
ya da mahkm olma oran eklinde,
son mahkmiyet veya suun cinsiyle
ilgili olarak llr.
sabit seenekli soru (fixed-choice
question) bkz. kapal yant
salk b a k m kuruluu (health-ma
intenance organization -HMQ) ABD'
de. ilkin ibirlii ilkeleri temelinde ge
litirilen, imdilerde ise kr eden ku
rulular tarafndan idare edilen bir
salk bakm organizasyonu tipi. Hiz
met iin bedel alnmayan hekimlikten
farkl olarak, salk bakm kurulular
(1970'li yllara zg bir terim), stan
dart bir n deme karlnda grece sini anlatr. Bu, en eksiksiz biimde
kapsaml hizmetler sunan ve bylece,
maliyetleri azaltmaya katkda bulunup
saln korunmasna ynelik tbbi srelerinin nemli paya sahip olduu
tevikleri arttran grup pratikleridir.
salk b a k m sistemi (health-cate
system) Belirli bir toplumda, btnsel
bir sistem eklinde rgtlenmi olsun
olmasn, salk bakm hizmetleriyle
(hem nleyici hem tedavi edici nite
likte) ilgili dzenlemeleri karlamak
zere, olduka esnek biimde kullan
lan bir terim. Bu terim gerek informel
gerekse formel (cretli) bakm kapsa
yabilecei gibi, gerek uzmanlarn ge
rekse uzman olmayanlarn bakmn da
kapsayabilir.
salk ve hastalk sosyolojisi (so
ciology of health and illness) Sosyolo
jinin, salk ve hastaln toplumsal
boyutlarna eilen bir dal. Salk ve
hastalk sosyolojisinin temel alan
vardr: Saln ve hastaln kavram-
sallatrlmas, salk ve hastaln l
lmesi ve toplumsal dalmyla ilgili
aratrmalar ve salk ve hastalk kalp
larnn aklanmas. Bu alandaki sos
yolojik tartmann balang noktas,
salk ve hastalk kavramlarnn aydn
la kavuturulmasdr. Kukusuz, byle
bir abada arlk, salk ile hastaln
snrlarnn kltrel deikenliine,
kavramlarn ok ynl niteliine ve
deerlendirici doalarna verilecektir.
Salkl olmama, arzu edilmeyen bir
bedensel ya da zihinsel durumu; buna
bal olarak, bu istenmeyen durumu i-
yiletirmek ya da tedavi etmek iin ya
placak mdahalelerin uygun grlme
Talcott Parsons'n, hastal, toplum
sal dzenleme ve toplumsal denetim
bir toplumsal *rol sayan ve olduka
etkili tartma metinlerinde analiz etti
i bir bak asdr.
Salk ve hastalk kalplarn l
mek, tanmlarn nasl yaplacanda an
lald zamanlar bile kolay deildir.
Aratrmaclar, hastalklar lmek is
tediklerinde iki ana kaynaa bakarlar:
resmi istatistikler ve cemaat aratr
malar. Resmi istatistikler, salk kuru
lularna bavurmu olan kiilerle (yan.
bir bakma "tedavi edilen" vakalarla) il
gili verileri sunarlar. Bu istatistiklerde
verilere daha kolay ulalabilmekle
629
birlikte, buradaki rakamlar hasta dav
ranlarna; yani, insanlarn salk ku
rulularna bavurmaya istekli olmala
rna, salk kurulularna ulaabilmele
rine, hastalklarn nasl deerlendir
diklerine, vb. baldr. Cemaat aratr
malar ise bu sorunu, salk kuruluuna
bavurma eiliminden bamsz bir e
kilde o topluluktaki insanlarda genel
bir tarama yaparak zd iddiasn
dadr. Fakat bu aratrmalar da, hasta
lklar lme srecinde eitli bildirim
leklerine baldr; dolaysyla, bu l n gsteren hibir iaret yoktur.
ler ile klinik bakmdan tanmlanan
hastalk arasndaki iliki tartmal ni
teliini kaybetmez. Pek ok insann
evrenin bozulmasndan dolay ld
gelimi toplumlarda, bir insann ld
yan mrnn salkl geen sre
sinin de bir lsn verdii dnce
sine dayanarak, hastala yakalanma
istatistiklerinin yerine lmllk is
tatistiklerini kullanma eilimine rast
lanmas herhalde artc deildir. De
mek ki, farkl llerin snrlln dik yologlar genellikle bireysel davranla
kate alacak olursak, hastaln toplum
sal dalmn analiz ederken -mmkn
olan yerlerde- ok deiik verileri in
celemenin gerekli olduu sonucuna va
rabiliriz.
lme sorunu nasl glkler ka
ryor olursa olsun, zaman iinde top
lumlar arasnda ve belli bir toplum i-
inde grlen hastalk ve salk kalp
larnda ciddi farkllklar bulunduundan
kuku duyulamaz. Tarihsel adan ba
kldnda, sanayi toplumlarndaki -
lmllk oranlarnn uzun vadede azal
d ve gelimi toplumlardaki ortala
ma mr beklentilerinin gelimekte o-
lan toplumlara gre ok daha yksek
olduu grlmektedir. Hastalanma ve
lm. yala ve cinsiyetle de ilikilidir.
Kkler ve yallarn hastalanma ola
sl daha fazlayken, ou toplumda -
baz aratrmalar kadnlarn salnn netimin kalp hastalnn etiolojisinde
daha bozuk olduunu gsterse de- ka
dnlar erkeklerden daha uzun yaamak
salk ve hastalk sosyolojisi
tadrlar. Yine, toplum iinde toplumsal
snfa ve etnik kkene gre ciddi fark
llklar sz konusudur. rnein P.
Townsend ile N. Davidson Inequalities
in Health: The Black Repon (1982)
adl almalarnda, Britanya'da 15-60
ya aras insanlardaki lm oranlar
nn, toplumlar snflar emasnda V.
kategoride yer alan toplumsal bir insan
iin, I. kategoride yer alanlara gre iki
buuk kat daha yksek olduunu sap
tamlardr ve bu farkllklarn azald
Bu salk ve hastalk kalplarn ya
da zel hastalklarn dalmn ak
lamak kolay deildir. Gerek kamuo
yunda gerekse salk mesleinde al
an insanlarda, "salkla ilikili davra
nlar", zellikle alkol tketimi, sigara
ime, rejim ve egzersiz yapma zerin
de durmak gibi bir moda vardr. Bu tr
davranlarn nemli olduu genelde
kantlanm bir drumdur. Yine de, sos
rn tesini aratrp, sal ve hastal
toplumun daha genel zellikleri ere
vesinde kavramaya eilimlidirler. Sa
lkla ilikili davranlarda odaklanma,
dikkatimizi, tketim kalplarn belir
leyen kltrel faktrlere ve bunun yan
sra, belirli tketim kalplarn besle
yen ya da engelleyen maddi kaynakla
ra yneltirken; retim srecinin, gerek
sanayi ve evre kirlilii veya i kazala
r, gerekse stresin yol at rahatsz
lklarla salk ve hastalk zerindeki
etkileri de hayli ilgi oda olmu bir
konudur.
Eldeki kantlar genellikle farkl yo
rumlara ak olmasna ramen, saln
ve hastaln ortaya kmasnda toplum
sal faktrlerin ciddi bir rol oynad a-
ktr. rnein, epidemiolojik aratr
malarda, iyerindeki zerkliin ve de
nemli faktrler olduu dncesini
destekleyen; ayrca, alandan ok ey
salkla ilintili davranlar
talep edilen, ama buna karlk, kariyer
beklentisinin, i gvencesinin ve para
sal dln dk olduu bir durumu
yanstan "harcanan emek-alnan dl
dengesizliinin de kayda deer bir
katk faktr olabilecei ynnde sap
tamalar yaplmtr. Kariyerde ilerleme
frsatlarnn azalmas ve almann de li olacak, bilimsel ilkelere gre ileye
netlenmesinde grlen farkllklar, sa
lk asndan pek ok olumsuz sonuca
yol aabilmektedir. Baz aratrmalar
da, deiik snfsal kkenlerden gelen
emekli insanlar ile yetikinlerin lm
oranlarnda grlen farkllklarn akl mutur. Auguste Comte da 1817'den, a-
anmasnda, emeklilik hakknn nemli
bir rol oynayabileceini gzler nne
sermitir.
Bu alanla ilgili iyi bir deerlen
dirme metni iin bkz. Margaret Stacey,
Sociology of Health and Illness -A
Textbook (1988). Ayrca bkz. Black
R a p o r u ; hasta rol.
salkla ilintili davranlar (health-
related behaviour) bkz. salk ve has
talk sosyolojisi
sahicilik (authenticity) Varoluuluk
felsefesinde yaygn olarak kullanlan,
insani durumumuz iinde ve onu tan
yarak (en nemlisi, leceimizi bile
rek) ve seimlerimizle eylemlerimizin
tm sorumluluun kendimizde oldu
unun farknda olarak srlen bir ya
am fikrini (rnein, bizi toplumun o-
luturduu iddiasna kart olan bir fik
ri) kapsayan bir kavram. Ayrca bkz.
varolu sosyolojisi.
Saint-Simon, Claude-Henri
R o u v r o y , C o m t e de (1760-1825) O-
laand zamanlarda yaam en ms
tesna Fransz aristokratlarndan birisi.
Saint-Simon. Fransz Devrimi'nde top
lad gl liberal ve cumhuriyeti
sempatiyle giyotinden kurtulmu ve
Bourbon restorasyonunun ardndan
toplumsal ilerleme hakknda bir d
nceler sistemi gelitirmiti. Saint-
630
Simon'un ortaya koyduu sistem "en-
dstriyalizmin karakteristik ideolojisi"
diye adlandrlmtr: Bu ideolojiye g
re, herkes almal ve almasnn
karln liyakatine gre almaldr;
tm ilerleme bilim zerine kuruludur
ve gelecein toplumu barl, gnen-
cektir. Saint-Simon, radikaller, hatta
sosyalistler olarak (her ne kadar siste
minde bugn sosyalist olarak adland
rlabilecek pek bir ey olmasa da) g
rlen ateli bir mritler takm olutur
ralarnda sert bir tartmann getii
1824'e kadar, kendi kuramlar zerin
deki etkisi son derece ak olan Saint-
Simon'la birlikte almtr. Bkz. Ro
bert B. Carlisle, The Proffered Crown,
1987.
saknml ilikiler (avoidance relati
onships) Geni ailelerde potansiyel o-
larak glk karabilecek ya da tali
derecedeki yaknlk ("evlilik"ten kay
naklanan) ilikilerinde yaanan ger
ginlikler iin kullanlan genel bir te
rim. Bunun Bat toplumlarndaki ideal
rnei kaynanadan uzak durmaktr. Bu
tr ilikiler, farkl toplumlarda deiik
derecelerde, ya (tehdit edici) cinsel i-
likiler dourma potansiyeli yznden
ya da ykml grlenler iin belir
lenmi bir rol ierii olmamasndan
dolay gerilim yaratmaya aktr. Tipik
bir durum olarak, gerginlik, fiziksel sa-
knmla; ilikiyi doru davran ve kesin
gereksinimlerin dzenlenmesinin saptan
masna bal klacak ekilde kodlamak;
de
ya da taraflardan sadece kendi iyi ni
yetleri ve kiiliklerine dayanarak dz
gn bir iliki yaratmalarnn beklendii
"kiiselletirme"yle engellenir. Bu ge
lenek pek ok biime brnr. rnein
Afrika'daki Gallalar arasnda, bir er
kek, onunla dorudan konuabilecei
halde, kaynanasnn adn azna alma
mak, onun elinin dedii bir bardaktan
631
herhangi bir ey imemek ya da onun
hazrlad bir yemei yememek zo
rundadr.
Baz akrabalar arasnda saygl bir
mesafe brakan bu gelenein geerli
olduu yerlerde, ayn zamanda, sz ko
nusu gelenekle sk sk ilikilendirilen
ve "aka kaldran iliki" denilen tam
tersi bir samimiyet ilikisi de vardr.
Bir adam karsnn anne babasyla sa-
knml bir iliki kurabilirken, karsnn
erkek ve kz kardeleriyle *aka kal
dran ilikiler kurabilir.
s a l d r g a n l k (aggression) Dmanca,
incitici, iddete yatkn ya da kendini a-
r derecede dayatan hareketler. n
sanlarn saldrgan olmalarnn nedenle
ri konusunda birbiriyle elikili ku
ramlar vardr. Saldrgan davranlarn
birou biyolojik ya da igdseldir.
Bu nedenle, rnein filozof Thomas
*Hobbes, iddetin insanlarn doasnda
varolduunu iddia ediyor ve "herkesin
herkese kar sava"ndan ancak byk
aba harcayp ustaca davranlarla ka-
nlabileceini sylyordu. Pek ok
psikoloji okulu da bu varsayma katl
makta ve saldrganln youn eitim
sreleri ya da ciddi llerdeki *top-
lumsal denetimin de destekledii *top-
lumsallamayla gemlendiini ileri sr
mektedir. Anlalaca zere, toplum
sallamann kendisi yeterli deildir ve
insanlarn uygar davranlar iin s
rekli dllendirilmeleri, kabul edile
meyecek saldrgan hareketleri iin ce
zalandrlmalar gerekmektedir.
Yine de, saldrganlkla ilgili sosyo
lojik kuramlarn ounda, saldrganl
n kkleri bireyin biyolojik altyaps
ya da psikolojik styapsnda deil, o-
nun toplumsal ortamla ilikisinde a-
ranmaktadr. Sz konusu kuramlar i-
nde herhalde en popler olan, sal
drgan davrann, amalanan noktaya
gelinince sonucuna ulatn syleyen
ketlenme-saldrganlk hipotezi ya da
saldrganlk
kuramdr (bu kuramla ilgili klasik me
tin olarak bkz. J. Dollard vd., Frust
ration and Aggression, 1939). rnein
ocuklar, oyuncaklarn alan arkada
larna saldrabilirler. Yine de bu ku
ram, ketlenmenin saldrganlktan baka
sonular dourmasna yol aan koul
lar aklayamad iin eletiriye u
ramtr. (Baz ocuklar bylesi du
rumlarda sessizce ilerine kapanabi
lirler.) Ketlenme-saldrganlk tezi, ket
lenmenin (hazza ynelik ya da acdan
saknan hareketlerin engellenmesi) ya
araya giren eye veya kiiye kar ya
da (bir engelleme sz konusuysa) ba
ka bir eye kayarak, ama her zaman
saldrganlk dourduunu ileri sren
Sigmund *Freud'un ilk almalaryla
da ilikilendirilmitir. (Freud daha son
ra saldrganln lm igdsnn -
Thanatos- rn olduu nermesini
ortaya atacakt.)
nc grup kuramlar (renme
kuramlar), iddeti baarl toplumsal
lama ve toplumsal denetimin sonucu
olarak grrler. Buna gre, genelde
saldrgan davranlar, zelde iddet ha
reketleri, herhangi bir hayal krkl
yaanm olmasa bile hi beklenmedik
yerlerde ortaya kmaktadr. rnein
bir *alt-kltrn yeleri, gce bavur
mann (yumruklama gibi) erkeklikle
birlikte anld durumlarda grlecei
zere, kendilerine toplumsal bakmdan
istenilir hareketler olarak sunulan id
det normlarna uygun davranlarda
bulunmay renebilirler. Benzer bi
imde, cephedeki askerler ve bir so
kak etesindeki genler, hayatn byle
olduuna inandrlarak, iyi dvrler
se onaylanmay ve prestij kazanmay
bekleyecek ve "tavuk gibi korkarlarsa"
ayplanmamay temenni edecek ekilde
yetitirildikleri iin iddetin kabul g
ren ve uygulanan ey olduunu hisse
derek renebilirler. Ayrca bkz. eitsiz
iliki.
Saldrganlk-Onaylama nermesi
Saldrganlk-Onaylama n e r m e s i
(Aggression-Approval Proposition) bkz.
Baar nermesi
S a n a y i D e v r i m i (Industrial Revolu
tion) Sanayi Devrimi, Britanya'da on
sekizinci yzyln ikinci yarsndan on
dokuzuncu yzyln ilk yarsna kadar
olan dnemde gerekleen hzl top
lumsal, iktisadi, demografik ve tekno
lojik deiiklikleri anlatmak zere kul
lanlan bir terimdir. Sanayi Devrimi'ni
belirleyen zellikler konusunda birok
tartma yaplm ve ok deiik, birbi
rine zt grler ortaya atlmtr, fakat,
genel bir erevede kalrsak, bu dev
rim Britanya'nn arlkla krsal ve ta
rmc bir toplumdan, giderek imalata
ve endstriye dayal kentsel bir toplum
haline dnmesini ifade etmektedir.
Bu terimle daima, ilk sanayi lkesi o-
lan Britanya'ya (genellikle ngiltere'
ye) atf yaplmasna ramen, "kinci
Sanayi Devrimi" deyiinin de bazen
dier lkelerin, zellikle Almanya ve
ABD'nin, on dokuzuncu yzyln son
lar ile yirminci yzyln balarnda
gerekletirdikleri sanayileme sreci
iin kullanldna tank olmaktayz.
Sanayi Devrimi'nin Britanya'daki
en nemli zellikleri yledir: Birinci
si, on sekizinci yzyln sonundan iti
baren "demografik gei" denilen ve
lmllk oranlarnda azalma, evlilik
yann gerilemesi, nfusta belirgin bir
art ve krdan kente gn srekli art
masyla ayrt edilen bir deiim sreci
yaanmtr. Yeni imalat sanayilerin-
deki igc ihtiyac byk lde, hz zarlarnn ve ileri karakollarnn geni
la genilemekte olan kentsel blgelere
gelen insanlarn saysndaki trmanla
karlanm ve yeni sanayi ii snf hassa tekstil, kmr madencilii ve
nn temelini bu kesim oluturmutur.
kincisi, tamaclkta bir devrim
yaanmtr. Ulam on sekizinci yz
ylda kanallarn yaplmas ve gelikin
bir yol sistemiyle yrtlrken, on do
kuzuncu yzyln ilk yansndan itibaren
632
demiryolu sisteminin bulunmas ve ge
litirilmesi, mallarn kolayca ve hzla
tanmasnda ok byk iyilemeler sa
lamtr. Artk yiyecekler krdan kent
sel blgelere daha kolay getirilebile
cek, yeni ve gelimekte olan kent mer
kezlerinin giderek artan ihtiyalar da
ha fazla karlanabilecektir. Sanayi ge
litike daha ileri boyutlara ulaan ta
maclk a, hammaddelerin karl
mas ve tanmas, bitmi sanayi rn
lerinin datlmas iin de kritik bir rol
oynamaya balamtr.
ncs, iftilik tekniklerini i-
lerleten bir tarm devrimi yaanm,
bylece hem tarmsal retim oalm
hem de iftilikle uraan kesimlerin
refah dzeyi ykselmitir. Bunun so
nucunda krda ortaya kan, tamac
lktaki olanaklarn iyilemesiyle peki
en daha iyi giyinme ve ev aletlerine
ynelik talebin artmas, kentteki sana
yiyi ve datm aralarn olumlu yn
de tevik etmitir. iftiler daha var
lkl hale geldike, kent orta snflar
nn usullerini benimsemeye ve kendi
lerini onlarla zdeletirmeye bala
mlar; bu iki toplumsal kesim arasn
daki evlilikler de aradaki snrlarn ka
tlnn giderek kaybolmasna hizmet
etmitir. Bu karlkl etkileim sonun
da iftiler sanayi iletmelerine serma
ye salarken, oullan da kente zg
meslek kollarnda eitim grmeye y
nelmi ve kent orta snflar krsal ya
am tarzn daha ok idealize eder, kra
tanmann yollarn arar olmutur.
Drdncs, ksmen smrge pa
lemesi ve gelimesinin katksyla gide
rek oalan sermaye yatrmlar (bil
metal endstrilerindeki) imalat sanayi
lerini daha ok glendirmi ve bunda
gerek i pazarlarn, gerekse denizar
ihra pazarlarnn nemli etkisi olmu
tur. rnein tekstil sanayinde hammad
deler Amerika'dan gelirken, bitmi allar
633
hem lke iine hem lke dna -zel
likle Britanya'nn smrge ynetiminin
bir zamanlar ok gelikin olan Hint teks
til sektrn, Hint tekstil rnlerinin
ihra edilmesini yasaklayarak fiilen
yok edebildii Hindistan'a- satlmtr.
Beincisi, zel olarak buhar gcn
deki ilerlemelere bal olan teknolojik
yenilikler ve gelimeler trenlerin, ge
milerin ve byk fabrikalarn ilemesi
asndan can alc bir rol oynamtr
(fakat son zamanlardaki aratrmalarn,
sanayi retiminin byk ksmnn k
k apl fabrikalarda yapldn ve on
dokuzuncu yzyln sonuna kadar ge
nellikle makinelemediini gstermesi
ilgin bir saptamadr).
Pek ounun gereklemesindeki
hz nedeniyle devrimci nitelikte grl
mesi gereken bu radikal deiikliklerin
hepsi (blgelere gre deiik oranlar
ve biimlerde ortaya kmakla birlikte)
birbiriyle ilikilidir. Dolaysyla, bu l
de kapsaml ve benzerine rastlan
mam bir deiimi anlama ve analiz
etme arzular, ilk sosyologlara, ib
lm, kapitalizm ve brokrasiyle ilin
tili bir sr kuram gelitirecek bir katali
zr salamtr. Nitekim Comte, Spen-
cer, *Marx, Engels ve daha sonraki d
nemlerde Durkheim ile VVeber, en
dstriyalizmin getirdii ve olaanst
derecede ksa bir zaman dilimi iinde
Britanya'nn hem altyapsn hem de tm
yaam tarzn yenileyen deiiklikleri
temel alan ve bu sreleri aklamay
ngren almalar yapmlardr.
Sanayi Devrimi'nin nedenleri ve
sonular konusunda uzun (ve esas olarak
tarihilerin katld) tartmalar ya
plmtr (rnein bkz. der. R.M. Hart-
well, The Causes of the Industrial Re
volution in England, 1967). Dier a
lmalar arasnda E.J. Hobsbawm'in u-
zun sredir bir klasik olan Sanayi ve
imparatorluk {Industry and Empire,
1968) adl almasn zellikle vur
gulamak gerekir. Leonore Davidoff ile
sanayi sektr
Catherina Hall'un almalar Family
Fortunes (1987) ise, kapitalizmin, kent
sel sanayi toplumunun, snfn ve aile
yapsnn gelimesi arasndaki ilikileri
ele alan ayrntl bir tarihsel metindir.
s a n a y i kapitalizmi (industrial capi
talism) bkz. kapitalizm
sanayi sektr (industrial sector) kti
sadi faaliyetlerin (deien) bileiminin s
nflandrlmasnda, sanayilemenin ilk
dneminden ge dnemine kadar olan
dnem. Birincil sektrn (ekonominin
doal kaynaklarn karlmasyla ilgili
ksm) aklclamas (rasyonalizasyonu)
ve genilemesi, karakteristik biimde
ikincil sektrn (ekonominin, birinci
sektr sanayilerinin salad ham
maddelerden mal imal etmekle ilgili
ksm) hzla bymesinden nce gel
mitir (ikincil sektr daha sonra mes
lek ve istihdam asndan balca kay
nak haline gelecektir). Ge (ileri ya da
olgun) sanayileme, ncl sektrn
(ekonominin, hizmetlerin salanma
syla ilgili ksm) genilemesiyle ba
ntldr. te yandan bu genel mode
lin nemli istisnalar ve nitelikleri bu
lunduu belirtilmelidir.
Bu erevede, tarm, bahvanlk,
ormanclk ve balklk, maden, mine
ral ve doal gaz karm, kmr ma
dencilii ve dier madencilik alanlar
ile su endstrisi ekonominin birincil
sektrne girer. Bunlara ayrca birincil
endstriler ad verilebilir. "Birincil
sektr" teriminin emek piyasasnn
blnmesi kuramnda farkl bir ekilde
kullanlmas da ilgintir. Hangi kav
ramn ne amala kullanld aka
balama gre belirlenmelidir.
Ekonominin ikincil sektr genel
likle imalat sektr ya da imalat en
dstrileri diye karlanmaktadr. naat
sektr bazen bu kapsamda deerlen
dirilirken, bazen de, hem onarm ile
rini ve baka hizmetleri hem de yeni
sanayi sosyolojisi
634

binalar ile meskenlerin temelden ina tirilebilecei, daha dorusu, fabrika d

atn kapsad gerekesiyle ayr bir nda yaplan ilere de "endstriyel i"
kategori saylmaktadr. Bu kavram, yine etiketi yaptrlmasnn hangi koul
emek piyasasnn blnmesinde farkl larda mmkn olabilecei pek ak de
bir anlamda kullanlmaktadr ve bu a- ildir. Dikkati fabrikalara ve imalata
dan nasl bir anlam yklendii ba younlatrma, bir sre iin iyeri fak
lama gre belirlenebilir. trlerinin, zellikle teknoloji ile retim
Ekonominin nc sektr iinde yntemlerinin iilerin ve ynetimin
ise, rnein bo zaman endstrisi, f hem fabrika iinde hem fabrika dn
nansal hizmetler, eitim ve salk hiz daki davranlar zerindeki nedensel
metleri, ulam ve iletiim yer alr. - etkilerini ar vurgulama ynnde bir
ncl sektr genelde hizmet sektr eilim dourmutur. Bugn bile, oto
veya hizmet sanayileri diye adlandr masyonun, enformasyon teknolojisinin
lr. Ayrca bkz. sanayicilik (endstri- ve i organizasyonunda esnek yn
yalizm); sanayisizleme. temlerin i ve d etkilerini konu alan
birok aratrma yaplmaktadr. Nite
s a n a y i sosyolojisi (sociology of in kim, teknolojik determinizm eilimi
dustry) Sosyoloji disiplini iinde, k nin ve birka (genellikle byk apl
keni sosyolojinin kurucularna kadar ve temsil edici nitelikte olmayan) sa
gtrlebilecek olan, esnek biimde ta nayi tesisinde gzlenen bulgulara ba
nmlanm ama yeterince yerlemi bir karak sanayi toplumundaki makro kap
alt uzmanlk dal. Sanayi sosyolojisinin saml deiimler hakknda karmlar
yirminci yzyldaki gelimesini tevik yaplmasnn kayna burasdr. Tuhaf
eden e, zellikle ABD'deki baz i bir baka zellik, sanayi sosyolojisi
letme ynetimlerinin, sosyolojik ve ynetimin eitimi ve ynetim kuramn
psikolojik aratrmalardan, ynetim ve etkiledii iin, bu ar genellemeler
denetim konusunda, iyeri atmalar den bir ksmnn kendi kendini ger
n nleme ve verimlilii ykseltme a- ekletiren bir sonu dourmasdr.
sndan yararlanlabilecek bir dizi tek
Teknolojinin ve i organizasyonun
nik karlabilecei umuduydu. Sanayi
daki yntemlerin aklayc bir bak a-
sosyolojisinin potansiyel uygulamalar
syla vurgulanmas, fabrika dndaki
hl ierii etkiliyorsa da, daha sonra
ilerin de sanayi sosyolojisi kapsamn
ki uygulayclar, bu alan, (eitli ku
da deerlendirilmesine nemli bir da
ramsal perspektiflerden hareketle) en
yanak salamtr. Ancak, aratrmala
dstriyel alma ortamlarnda karla
rn (tipik biimde erkek olan) kolla a
rn oulculuunun kanlmazln ka
lan fabrika iisinden uzaklamasyla
bul eden ve bizzat sonulara ilgi duyan
birlikte, iyeri iindeki faktrlerin in
bamsz bir akademik aratrma dal
sanlarn hareketlerini saptanabilir ve
haline getirmek iin gerekten ok yo
bamsz biimde etkiledii dncesi
un bir gayret sarf etmilerdir.
tartmal hale gelmitir. Bu konuda -
Sanayi sosyologlarnn ciddi prob nemli bir rnek, beyaz yakal iiler
lemlerinden birisi, temel terimleri olan hakkndaki aratrmalardr. Bro ii
"sanayi"yi tanmlamaktr. Birok - leri, teknisyenler ve dier beyaz yakal
nemli istisna bulunmakla beraber, pra iiler, irketlerin bymesinin, kamu
tikte bu alandaki aratrmalarn pek o sal ve fnansal ynetimin gelimesinin,
u fabrika iileri ve fabrikadaki al profesyonel alanlar ile hizmet ilerim
ma ortamlar zerine younlamtr. yrtenlerin genelde artnn sonucu
Tabii bu bulgularn ne kadar genelle- olarak modern toplumlarda alanlarn
635
giderek daha byk bir ksmn olu
turmaktadr. Fakat bu kapsamdaki i
ilerin (diyelim) ynetime ya da sen
dikacla, ayrca kendi ilerine ykle
dikleri deerlere kar tutumlar ve
davranlarnn mavi yakal ii arka
dalarnn tutumlarndan ok farkl ol
duu, daha st bir snf ve stat konu
muna paralel hale geldii aktr.
te bu farkllklar aklamaya, do
laysyla toplumsal tabakalamann
dinamii hakknda iyeri faktrlerin
den (beyaz yakal iilerin ynetim ka-
demeleriyle daha ok kiisel ilikiler
kurmas, daha byk kiisel zerklik,
daha iyi cret ve terfi olanaklarndan
yararlanma, vb.) hareketle bir eyler
sylemeye alan olduka geni bir
literatr ortaya kmtr. Yine bir id
diaya gre, ok sayda ofis ve beyaz
yakal eleman altran iyerleri daha
geni, daha kiisel olmayan ve daha
otomasyona dnk hale geldike, bu
rada alanlar da gerek nesnel alma
ortamlar gerekse znel konumlar ba
kmndan daha ok fabrika iisine
benzemektedirler. Son zamanlardaki a-
ratrmalar, aadaki bulgularn mey
dana getirdii daha karmak bir resmi
yanstmaktadr: Beyaz yakal iilerin
karakteristik tutumlar ile iyerlerinde
ki ilikilerini ekillendirmede toplum
sal kkenleri ve kendi seimleri iyeri
nin dier deikenleri kadar nemli
duruma gelmitir; ofslerdeki teknolo
jik deiiklikler, beyaz yakal iiler a-
isndan, dsal emek piyasasndaki,
"kurum ii" nedensel etkileri dsal et
kilerden ayrmay zorlatran, hatta ge-
reksizletiren ciddi deiikliklerle el
ele yrmtr; emek piyasasndaki
deiikliklerin baka bir nemli boyu
tu, kadnlarn, zellikle ev ilerinden
arta kalan zamanlarda part-time iiler
olarak alma yaamna dahil edilme
leridir. Demek ki, aratrmalarda fab
rika d etkenlerin gzlenmesinin bir
yansmas olarak, sanayi sosyologunun
sanayi sosyolojisi
bu nemli konudaki geleneksel yakla
m, snf ve stat kltrleri sosyo
lojisi, emek piyasas yaplar sosyolojisi
ve cinsiyet (toplumsal) sosyolojisi gibi
artk yerlemi olan alt uzmanlk dalla
rna ayrlmtr.
Son yllarda, sanayi sosyologlar
nn aratrmalarna fabrika kaplarnn
dndan balama ihtiyacn duymalar,
teknolojinin, i organizasyonunun ve
iyerindeki dier deikenlerin klt
rel ve toplumsal bakmdan zgl ko
ullarn rn olduklarna dikkat eken
bir dizi farkl incelemede vurgulanm
olan bir noktadr. rnein karlatr
mal anket aratrmalarnda, farkl ulu
sal ve kltrel ortamlardaki ayn tek
nolojileri kullanan fabrikalar ele aln
mtr ve bu aratrmalarda saptanan
bulgular, fabrika iinde bile davran
lar belirleyen asli faktrlerin teknoloji
ya da organizasyon deil, kltrel ve
toplumsal koullar (zellikle siyaset ve
ii-iveren ilikileri sistemi) olduunu
gstermitir. Baka karlatrmal an
ket aratrmalarnda da, emek ynetimi
pratikleri, i yaplar, eitim, vasflar
ve denetimin, bir toplumdaki siyasal,
hukuksal ve eitsel dzenlemeler b
tnnden derinden (hatta tm ulusal
iktisadi performans ekillendirme de
recesinde) etkilendiini gzler nne
sermitir. Bylelikle sanayi sosyoloji
si, bu defa endstriyel kltr kalpla
ryla ilgili tarihsel ve karlatrmal a-
ratrmalarn iine dalma eilimi ser
gilemektedir.
yleyse, sanayi sosyolojisinin ol
duka eskimi bir terim olduu iddia
edilebilir. Bununla birlikte, sanayi sos-
yolojisiyle ilgili ders kitaplar ve me
tinler (zellikle iletme ynetimlerinin
ya da sendikalarn eitim almala
ryla bal olarak) sosyolojik perspek
tif konusunda gzel ve ilgin bir giri
bahsi olma durumunu korumaktadr.
Bu metinlerde daha ok, yukarda dik
kat ekilen nedenlerden ve literatrn
sanayicilik
genilemesinden dolay, kendi bana
alt uzmanlk alan durumuna gelebil
mi ve bu szlkte ayr maddeler ha
linde ele alnacak alanlar ilenmekte
dir. Bu alan bir btn olarak deer
lendirmeye alan metinler iin bkz.
Keith Grint, The Sociology of Work
(1991) ve John Eldridge vd., Industrial
Sociology and Economic Crisis (1991).
Ayrca bkz. bilimsel ynetim; kuram;
dzenleme kuram; Emek Sosyoloji
si; endstriyel atma; endstriyel
demokrasi; nsan likileri Hareketi;
znel alma deneyimi.
sanayicilik (industrialism) bkz. en-
dstriyalizm
sanayisizleme (deindustrialization)
En zengin Bat lkelerinde birincil ve
ikincil *sanayi sektrlerinde younla
an ulusal retimin ya da igcnn o-
rannn azalmasn gsteren bir terim.
Sanayisizlemenin ls ve nedenleri
tartma konusudur. Belli bal Bat e-
konomilerinin hepsinde bu dorultuda
bir eilim gzlenmekle birlikte, sana
yisizleme ancak birka lkede (zel
likle Britanya'da) yatrmlarn dmesi
ve imalat kapasitesinde mutlak bir azal
ma grlmesi eilimiyle akmtr.
s a n a y i t o p l u m u (industrial society)
ncelikle bu terimin betimsel kulla
nmlarn analitik kullanmlarndan a-
yrmak nemli bir noktadr. Betimsel
dzeyde, sanayi toplumu sadece en
dstriyalizmin karakteristik zellikle
rini sergileyen bir toplumdur. Fakat bu
terim, soyut dzeyde, kltr, kurum
lar ve gelimesi sanayi retimi sre
ciyle belirlenen bir toplum tipinin va
rolduu tezini karlamak zere de kul
lanlmaktadr. Bu erevedeki sanayi
toplumu kuramlar, teknolojik deter
minizmin ya da bilimsel evrimciliin
bir trn oluturur. ddiaya gre, uy
gulamal bilimin ya da bilimsel uz
manla ve deerlere temellenen tek
636
nik srelerin mant, bir toplumun
geleneksel kltr ve kurumlarnda ba
z temel ve geriye dndrlemez dei
iklikleri zorunlu klmaktadr. Bu g
r Claude-Henri de Saint-Simon'un
ve on dokuzuncu yzyldaki birok ku
ramcnn (Auguste Comte, Herbert
Spencer ve Emile Durkheim gibi)
yazlarnda dile getirilmitir. Fakat kla
sik sosyolojideki en etkileyici rnek,
Bat dnyasnn modernlemesini ile
riye ynelik aklclama (rasyonelle-
me) olarak grp, eskiden insan yaa
mna anlam katan geleneksel byye
dayal ve doast inan ve deerler
sistemlerinin bysn kaybetmesine
balayan Max * Weber' in yorumudur.
Onu eletirenlere gre de, Weber'in
brokrasinin modern sanayi toplumu
ve siyasetinde kalamaz bir olgu ol
duu iddiasnn altnda derin bir meta
fziksel pathos (son derece bir ktm
ser ama ispatlanmam ahlk felsefesi)
yatmaktadr.
Sanayi toplumu tezi kinci Dnya
Sava'ndan sonraki, ounluu Ame
rikal olan ilevselci sosyologlarn ve
endstriyel ilikiler uzmanlarnn ya
zlarnda ok daha elle tutulur bir ekle
kavumutur. Durkheim'n peinden
giden bu yazarlar, sanayi toplumlarnn
birbirleriyle yan yana olmas ile ben
zerliinin, her yerde ayn dzenleyici
deerler ve normlar zerinde ykse
len, toplumsal bir konsensse bal ol
duunu ileri srmlerdi. Ancak bu
normlarn ieriklerini doldurmaya al
rken Weber'den etkilenmiler ve sa
nayi toplumlarnn aklc, kiisel olma
yan (ya da evrenselci) ynlerini vur
gulayarak, ncelii maddi mal ve hiz
metlerin akJclatrlm retimine ver
miler, vurguyu da ertelenmi doyuma
yapmlard. Bu trden sanayi toplum
lar, zamanla insanlar, aile balar, rk
ya da cinsiyet gibi geleneksel attedic
zelliklerinden ziyade, baarlarna, bil
hassa eitimleri ve teknik becerilerine
637 sanayi toplumu

gre konumlandrmaya balayacakt. kenin endstriyel kltrnde atfedici

Bununla ezamanl olarak makinele elerin (yksek orandaki teknolojik
me ve teknik gelimeler yaam stan ilerlemelerle badar grnen ele
dartlarn ykseltip, sevilmeyen bir s rin) varln srdrmesinin kurumsal
r ii gereksiz hale getirecek ve kolla ileyie katkda bulunduunu ve en
alan ii snfnn burjuvalamas- dstriyel huzursuzluklarn yaanmasn
na zemin hazrlayacakt. Tm bu fak engellediini saptamlard. Ayn
trlerin bir araya gelmesinin sonucu rencilere gre, ABD ve Britanya gibi
da, kapitalist endstriyalizmin ilk d toplumlarn emek piyasalarnda, ii-
nemlerinin tipik zellii olan iki ku iveren ilikilerinde ve sanayi ilet
tuplu snf yapsnn yerine, daha farkl melerinde yeni ortaya kan eilimle
ve daha az kutuplam bir mesleki ta rin, bu lkelerin yar-Japon modeline
bakalama sisteminin geecek olma dayal bir olgun endstriyalizme y
syd. yerinde ve sanayideki belirgin nelebileceini savunuyorlard. Japon
snf atmalar, olgun endstriyalizm- endstriyalizminin ve endstriyel y
de kurumsallam endstriyel at netiminin benimsedii model, post-
mayla ve toplu pazarlkla yer deiti yapsalclk kuramlar biiminde, ileri
recekti. Endstriyel tabakalamann derecede sanayilemi toplumlarn bir
karmakl ve eitlilii gcn da ounu etkileyen evrensel ve yneti-
lmn da ierdiinden, kuramclarn rici eilimler arayn canl tutmutur.
oulculuk diye adlandrd bir siya Soyut bir sanayi toplumu nosyonu
sal manzara ortaya kacakt. oul da, mehur rakibi kapitalist toplum ku
culuun temel anlam otoriter siyasal ramyla ayn itirazlara aktr. ki ku
sistemlerin yklp, ideolojik nitelikte ram da ar genelletirici bir eilim
olmayan, temsili kitle partilerinin sah sergilemekte ve kesin bir analiz yap
neye kmasdr. Tm bu ngrler, lamayacak kadar ok geni bir zaman
yneme (convergence) kuramclar ve mekn ele almaktadrlar. nceleme
diye adlandrlan bir grubun almala kapsamlarn daraltsalar bile, tarihin ve
rnda sentez haline getirilerek, kapita kltrn zgllklerini gz ard etme
list ve komnist toplumlarn, endstri eilimleri ortadan kalkmayacaktr. -
yalizmin ve onun teknolojisinin genel zelde, farkl toplumsal ve kltrel an
kabul gren mant nedeniyle, ayn lam sistemlerine dahil edilen benzer
dorultuda, yukarda tarif edilen, ideal teknolojiler, tek tek lkelerin benzer
olgun oulcu endstriyalizm modeli biimde sanayilemi devletler olarak
ne benzeyen bir ekle brnecekleri bir arada yaamas, ama baka alar
sav ortaya atlmtr. dan muazzam derecede farkl birimler
olarak varlklarn srdrmeleri anla
Bu kuram eletirenler, olgun en-
mna gelebilir.
dstriyalizme atfedilen genel zellikle-,
rin, ABD'deki souk sava propagan Sanayi toplumunun yukarda dei
dalarnn izmi olduu ideal resimle nildii biimde analiz amacyla kulla
ok yakn bir dzeyde aktna dik nlmas da, bir tr evrim kuram bi
kat ekmilerdir. Oysa, sanayileme s imindeki eceresinin, toplumsal dei
recinin mant hakkndaki varsaymla imin ana srelerinin d kaynakl ol
r gzden geirerek, alternatif ve ok maktan ziyade i kaynakl olmas, top
daha apak bir ekilde ideolojik olan lumsal deiimin belirleyici sreleri
olgun endstriyalizm modelleri geli nin kltrel, siyasal veya askeri olmaktan
tirmek mmkndr. rnein Japon ziyade iktisadi yani maddi bir nitelik
toplumunu inceleyen renciler, o l tamas, toplumun ulus devletle ayn
sanayi-sonras toplum, post-endstriyalizm
ey olmas gibi zellikleri iermesi ne
deniyle itiraza aktr. Gelgeldim, g
nmzde bu saptamalarn hibirisi ka
ytsz artsz kabul edilemeyeceinden,
sanayi toplumu kavramnn, disiplinin
geleceinden ok gemie ait bir kav
ram olduunu sylemek herhalde ye
rinde bir aklama olacaktr.
Sanayi toplumu teziyle ilgili klasik
saptamalar Clark Kerr ve dierlerinin
Industrialism and Industrial Marc'inde
bulabilirsiniz. Eletirel bir metin iin de
bkz. John H. Goldthorpe, "Employment,
Class and Mobility: A Critique of Liberal
and Marxist Theories of Long Term
Change", der. Hans Haferkamp ve Neil
Smelser, Modernization and Social
Change (1991). Ayrca bkz. dnmsel
modernleme.
sanayi-sonras t o p l u m , post-en
dstriyalizm (post-industrial society,
post-industrialism) Daniel Bell'in The
Coming of Post-Industrial Society adl
eserini 1973'te yaynlamasyla birlikte
poplerlik kazanan iki terim. Bell'e
gre, sanayi-sonras bir toplum, bilgi
nin, temel taknt olan mlkiyetin yeri
ni ald ve g ile toplumsal dina
mizmin asl kayna olduu bir top
lumdur. Sanayi-sonras toplum ayn
zamanda, teknisyenlerin ve profesyo
nellerin "ne km" toplumsal grup
lar oluturduu ve iinde hizmet sa
nayilerinin imalattan daha nemli yer
tuttuu bir topluma iaret eder.
sanskritletirme (sanskritization)
bkz. kast
S a p i r - W h o r f hipotezi (Sapir-Whorf
hypothesis) Bir dilsel grelilik konumu
olarak bu hipotez, yazarlarndan birinin
szleriyle unu ileri srer: Dil, "yalnzca
dnceleri seslendirmek iin kullan
lan bir yeniden retici ara deildir,
ayn zamanda dncelerin ekillendi
ricisi, bireyin anlaml etkinliinin
638
program ve rehberidir." Ksacas dil,
bizim gereklii alglaymz belirler
(ya da ekillendirir). Bunun edebiyat
alanndaki klasik rnei, George Or-
vvell'n klasik roman 1984'ttk\ tota
liter yneticilerin "yenkonu"udur. Sosyal
bilimde bavurulan en yaygn rnekler
ise, muhtemelen, pirinci anlatmak iin,
her biri farkl bir gereklii bildiren 92
ayr isim kullanan Hanunolar ile kar
anlatmak iin yzden fazla szck kul
lanan Eskimolardr. Bylesine ince fark
llklar, bu kltrlere, kendi kltrleri
nin nemli deerlerini daha net bir e
kilde grmelerine olanak tanmaktadr.
Bu hipotez son derece nemli bir
kuram yanstr. Ayn ekilde, dilin
gereklii ekillendirmede rol oynad
savnda da nemli bir doruluk pay
bulunmaktadr. Yalnz bu perspektif a-
bartlmamal ve ar grecilie yol
amamaldr: nk, dilsel evrensel
ler, yani her dilde ortak olan zellikle
rin varl da bir olgudur ve szckler
ounlukla, gereklik iinde yeni bir
fenomen kurmaktan ziyade gereklik
leri yanstmak iin icat edilmilerdir.
(rnein mikrodalga frnlar sz konu
su olduunda, "mikrodalga" szc
ne -frnlarn kendilerini icat etmek i-
in deil- gerek bir fenomeni betim
lemek zere ihtiya duyarz.)
sapknln oalmas (deviance
amplification) Leslie Wilkins'in Social
Deviance (1967) adl kitabnda ortaya
att bu kavram, ilk bataki kk bir
sapmann (ya da sapkn davrann) eti
ketleme ve ar tepkilerle bir sarmal
eklinde giderek byyebileceini gs
termektedir. Bu kavram ilk ortaya atl
d zaman sibernetik ve geri besleme
dngleriyle birlikte ele alnm, faka'
en kapsaml biimde sapknla dair e-
tiketleme kuram iinde kullanlmtr
Bu kuramn en sistematik savunusu ve
uygulamas ise dierlerinden kat kat
daha iyi olan Jason Ditton'n, "Wilkins'in
639 sapknlk

modelini, bu srecin derli toplu bir eti z konusunda belli bir gr birlii
ketleme kuram iin yeterli bir nerme bulunmamakla birlikte (zaman zaman
oluturaca temelinde, denetimin (kar cinayet ya da ensest iliki de bu kap
lkl nedensel balarla etkili olan bir sama dahil edilir), sapknlk fenomeni
ey olmaktan ziyade) sutan bamsz ni karakterize etmeye katkda bulunan
biimde ileyen bir ey olarak grlebi ve birbiriyle ilintili iki zellikten sz
lecei ekilde geniletme"ye alan "ya edebiliriz.
r gnll" etiketleme kuramlarnn bir Bu zelliklerden birincisi, sapknl
eletirisi olan Controlology' sinde (1979) bir norm ihlali kalb olarak grmek
bulunmaktadr. te ve daha sonra, dinsel normlarn sap
knlara, hukuksal normlarn sululara,
sapknln etkisizletirilmesi, su salk normlarnn hastala, kltrel
un etkisizletirilmesi {neutraliza normlarn eksantriklie, vb. yol amas
tion of deviance, neutralization of guilt) trnden bir normlar yelpazesi sap
bkz- gdleyici szler tanmaktadr. Normlar ounlukla top
lumsal ortamlarda grnd iin, by
sapknln nkr {deviance disa le bir tanm ok geni kapsaml olur ve
vowal) Sapkn etiketi yaptrlan kii toplumsal yaamn her alann iine alr.
lerin bu ekilde adlandrlmay kabul rnein, bu dorultuda, snfsal davra
etmemelerini anlatan bir terim. Bu kav nlarn normatif beklentilerinin i
ram asl olarak, ya normal grnmek nendii snfsal sapknlktan ya da bir
ya da gc kuvveti yerinde olan insan grup arkada arasnda beliren normla
larla etkileimleri ve ilikilerini nor rn ihlal edildii durumsal sapknlktan
malletirmek amacyla, sapknln bahsedebiliriz.
damgasn en aza indirmekten byk
kar olan toplumsal sapknlar (fizik kinci bir zellik ise sapknl,
sel zrller gibi) eklinde nitelenen belli zamanlarda belli davran kalpla
insanlar anlatmak zere gelitirilmi rna yaptrlan ve daha sonra deer
tir. imdi ise daha geni biimde, - kaybedecek, gzden dm ve genel
zellikle etiketleme perspektifi ere likle dlanm bir etiketle bir damga
vesinde, her trl sapkn davran ni kurgusu olarak ne karmaktadr. An
telendirmek iin kullanlmaktadr. lalan bu zellik de ok geni kap
samldr: nsanlar srf geirdikleri ya
da ok konutuklar iin arkadalarn
sapknlk (deviance) Genel anlamyla
sapkn ilan edebilecekleri gibi, ter
sapknlk, su ileme eilimi, homo
ristler de kendi deerlerini paylaanla
seksellik, akl hastal ve benzeri tr
rn gznde birer siyasal kahraman
den bir davran trnde ya da insanda
konumunda grnebilirler. Biz ise bu
ikin bir ey, bir zellik olarak grl
rada sapknl, esas olarak damga eti
mtr. Aslnda bu, sosyal patoloji
ketlerinin kurgulan, uygulanmas ve
kuramclarnn ilk yazlarnda belirli
etkisiyle ele alyoruz.
bir gvene sahip olmu ve baz klinik
ve kriminolojik aratrmalarda hl Sapknlk, ister gelenek-norm ihlali
nem tayan bir tanmd. Ne var ki erevesinde ister damga kurgusu er
sosyologlara gre, en iyi sapknlk de evesinde olsun durmadan deien,
erlendirmesi, bunun bir kiilik tipi ol mulak ve uucu bir kavramdr. Kesin
mas deil, tersine, toplumsal ortamla olarak neyin ya da kimin sapkn oldu
rn ve toplumsal sistemlerin formel bir u, belli toplumsal balamlarda norm
zelliini yanstmasdr. Sapknln larn net bir ekilde anlalmasna ve
sapknlk
640

etiketleme srecine baldr. Terimin sapknln normalliini ortaya koyan

barnda tad tm bu glklere bu grnte paradoksal iddiay eitli
ramen, sapknlk zerine aratrmalar gerekelere dayanarak ortaya koyar.
la muazzam bir sosyolojik literatr or Birincisi, genel bir istatistiki argman
taya ktn kimse gz ard edemez. vardr: Ampirik olarak bakldnda bi
Emile Durkheim'n almalar linen tm toplumlarn kendilerine zg
genellikle ada sapknlk analizinde sapknlklar vardr ve sapknlk oram
en verimli balang noktas saylmak belli zaman dilimlerinde genellikle g
tadr. Nitekim Durkheim'n almala rece sabit kalmaktadr. Peki ama, sap
rnda, byk nem tayan ve bir para knlk niin evrenseldir? Durkheim,
uzlamaz nitelikte iki sorunun kendisi kendisinin daha genel ilevsel anali
ni gsterdii ve bunlarn ikisinin de ziyle uyum iinde, sapknln bir dizi
daha sonra gelitirilen eilimler iin nemli ilevi yerine getirdiini iddia
birer yol levhas ilevini yerine getir edecektir. Socrates'den aktararak bu
diini grrz. Bunlardan birisi, Durk ilevlerden birisinin deiimi gerek
heim'n anomi (en belirgin ekilde letirmek olduunu savunur: Bugnn
hzl toplumsal deiim zamanlarnda sapknlar yarnn dnyasnn haberci
gzlenen normsuzluk ve knt hali) leridir. Yalnz bu saptama her trl sap
zerinde younlamasdr. Anomi bir knlk iin geerli deildir; baz sapkn
toplumsal dzen ya da toplumsal yap lklar savunmac trdendir ve mevcut
iindeki bir gerilimi, bir k gste toplumsal dzene kolaylkla uyum sa
rir. Anomi kavram, bir kiilik tipi ola larlar. Ama radikal, meydan okuyucu
ve tehdit edici nitelikteki sapknlklar
rak sapknl odak noktasndan ka
kesinlikle yarnn iaretlerini tayan
rp, dikkatleri sapknln belli trde
olgulardr, nk toplumsal dnyayla
toplumsal yaplarn bir zellii olduu
ilgili farkl bir bak, giderek ekil
nermesine ekmitir. Bu dnce da
lenmeye balayan yeni dnyay yan
ha sonraki yazlarda da -rnein su
stmaktadrlar: rnein on altnc yz
luluu toplumsal dzen iindeki ger
yln reformcu Hristiyan mezhepleri
ginliklerin sonucu sayan kuramlarda
ok ksa srede daha sonraki alarn
(Robert Merton'n almalar ile ano
yerleik kiliseleri haline gelmilerdir.
mi kuram gibi), ehrin baz paralar
te yandan, deiimi kolaylatrma i
nn dalmasnn bir sonucu olarak g levine kart olarak, sapknln sala
ren yaklamlarda (rnein bkz. gei d, insanlar ortak dmana kar bir
blgesi kavram) ve alt-kltrler fik letiren nemli bir dayanma ve b
rinde- kendisini gsterecektir. tnlk ilevi olduu da vurgulanmaldr.
Durkheim'n zerinde durduu i-
kinci nokta sapknln ilevleridir. Sos Durkheim'n almalarnn son de
yolojik Yntemin Kurallar'nda (The rece etkili olduu su gtrmez bir ger
Rules of Sociological Method, 1895) ek olmakla birlikte, baka temalarn
"suun normal olduu, nk sutan a- yan sra sapknlk sorununu da bir l
rnm bir toplumun kesinlikle d de derinlikli biimde ele alan baka
nlemeyecei" grn dile getirmi sosyolojik gelenekler bulunduuna ia
tir. Sapknlk, bir toplumun varolma ko ret etmeliyiz. Chicago Okulu'nun -
ullaryla bantldr. Sapknln ol yeleri sapknl, kltrel aktarma da
mamas bir anormallik ya da kendi i- yal olaan bir renim srecinin par
inde patolojik bir eydir ve her toplum as olarak (bunun en verimli rnekleri
iin Edwin Sutherland'n ge dnem
sapknla ihtiya duyar. Durkheim,
641 Saussure, Ferdinand de

almalarna bakabilirsiniz) ve genel hzl corafi mobiliteyi gerektiren, orta

bir kuram olan eitsiz etkileim ere snfa zg bir mesleki kariyer modeli.
vesinde incelemilerdi. Sembolik et Birok modern rgtte, kariyerinde
kileimci gelenein iinde yer alan a- ilerlemeyi isteyen personelin deiik
ratrmaclar, zel olarak sapknln corafi blgelerde dolap grev yapa
toplumsal bakmdan kurguland s rak almaya hazr olmas beklenir.
relere ilgi duyuyorlard. Bu ilgi so
nunda etiketleme kuramna ve top Sartre, Jean-Paul (1905-1980) H
lumsal kurmacla zemin hazrlamt. manist bir Marksizm eletirisi geli
Baka dnce akmlar da sapknl tirmeye ve buna felsefi bir temel sun
bir toplumsal atma biimi olarak maya alm Fransz varoluu ve
grmler, son zamanlarda ise sapkn felsefeci. Sosyal bilimler asndan en
l Marksizmle, hukuk sosyolojisiy- nemli eseri 77le Problem of Method'Av:
le, feminist krimonolojiyle, Michel (1957). Being and Nonlhingness (1943)
ve The Critique of Dialectical Reason
Foucault'yla ve sylem kuramyla
(I960) adlarn tayan dier almalar
ilikilendirmeye ynelik deiik aba
da kayda deer niteliktedir.
lara rastlanmtr.
Sapknlk kuram, 1960'larn son Saussure, Ferdinand de (1857 1913)
lar ile 1970'lerin byk ksmnda sos Modem yapsal dilbilimin kurucusu ve
yolojinin en verimli ve tartmal alan bu nedenle yapsalcln bykbabas
larndan birisi olduu halde, 1980' 1 i saylan svireli dilbilimci. Saussure'n
yllara gelindiinde bu tartma artk almalarnn devrimci nitelii, kendi
byk lde kurumsallam ve ona sinin lmnden yl sonra, olduka
duyulan ilgi bir para azalmt. Baz tesadfi bir biimde, baz eski renci
gzlemciler, olduka patrt koparan bu lerinin derslerinde aldklar notlara da
uzmanlk dalnn derece derece olgun yanan bir kitap yaynlamalar sonucun
latn dnyorlard. Alternatif bir da ortaya kmtr. Bu, bizim Genel Dil
gr ise, bu alan iinde kendini radi bilim Dersleri (The Course in General
kal olarak ilan eden pek ok aratrma Linguistics) adyla bildiimiz metindir.
cnn sapknlk sosyolojisini, basit bir Geleneksel temsil kuramna gre,
ekilde bir baka sosyolojik ortodoks dil, insann yaratt ve durmadan de
izgi olarak grmeleriydi. Nasl deer itirilen, insanlarn haklarnda ko
lendirilirse deerlendirilsin, bu sreci numak istedikleri eyleri ve olaylar
olduka iyi bir ekilde belgeleyerek adlandran sembollerden oluur. Ve
anlatan bir metin olarak bkz. Stephen dilin bu eyleri simgeleyii, belki de az
J. Pfohl, Images of Deviance and So veya ok karmak ve problematik bir
cial Control: A Sociological History ekilde anlalabilir.
(1985). Ayrca bkz. kariyer; sapknl Saussure olduka farkl bir incele
n oalmas; sapknln inkr; me nesnesinin snrlarn belirleyebil
sosyal sermaye; su. mek zere iki kartlk kmesi ortaya
sapknlk alt-kltr {deviance sub koyar: dile (langue) kar sz (parole)
culture) bkz. alt-kltr ve ezamanlla (synchronic) kar
aitzamanlilik (diachronic). Buna gre,
sapma, sapma tezi (dealignment, dea- dilin devamlln ve buna bal ola
lignment thesis) bkz tketim sektrleri rak bir iletiim arac ilevi grmesini
s a r m a l terfi (spiralisin, spiralisl) salayan, parole'n (kullanmdaki dil)
artzamanllklar (tarihsel deiim ya
Mesleki anlamda ilerlemeye alrken,
sava, topyekn
da dinamikler) deil, lague'm -ya da
dilin toplumsal olarak yerletirilmi,
yapsal, somut boyutlarnn- ezaman
llklardr (ilikiler sistemi).
Saussure, neyin ve nasl devam et
tiini belirlemek ve aklamak iin iki
kartlk kmesine daha bavurmakta
dr: gsterilene (signified) kar gste
ren (signifier) ve sentegmatie (syn-
tagmatic) kar ilikisel (bugn artk i-
likisel yerine genellikle "paradigma
tik" denilmektedir). "Gsteren", fark
llam bir yazl ya da sesli imgedir.
"Gsterilen" ise farkllam bir dn nin anlamn netlikle ortaya koyama-
ce ya da zihinsel imge parasdr (gs
terilenin imgenin ilgili olduu ey ya
da oluun kendisi olmadna, bunun
genellikle "gnderge" [referent] olarak
adlandrldna dikkat etmek gerekir).
Gsteren ve gsterilen, birlikte bir
"gsterge" (sign) yaratrlar. Saussure'e
gre, gsterge, belirli bir dile zg
sentegmatik ve paradigmatik ilikilerin
rn olan "gdlenmemi" ya da keyfi
bir birleimdir. Bu balamda, senteg
matik bir iliki konuma zinciri iin
deki unsurlar birletirirken, paradig
matik ilikiler belletici bir sra iindeki
terimleri birletirir. Yani, "Ben yo
rum" sentegmasndaki (cmlesindeki) "-
yorum" szc ile "ben" szc ara ma ile ""yanstmayken; dier mekaniz
snda sentegmatik, ama "souk" szc
ile "lk", "serin" ve "dondurucu" sz
ckleri arasnda paradigmatik bir iliki
vardr. Bu tezi daha fazla ayrntlandr-
mak iin, bir gstergenin, sentegmatik
olarak *sylem iindeki dorusal ko
numuna (rnein gramer tarafndan be
lirlenen) gre; paradigmatik olarak ise,
onun yerine ikame edilebilir durumda
olan, ama ikame edilmemi gstergele
re gre (rnein, belirli bir szln
nitelii tarafndan belirlenen) deer ve
ya anlam kazandn belirtelim.
Sonu olarak Saussure'n gzn
de, diller bireysel olarak yaratlm ve
yeniden yaratlm temsillerden deil,
642
aksine birey d yaplarn ya da farkl
lk sistemlerinin (alfabeler, gramerler
ve szlkler gibi) rnleri olan gster
gelerden olumaktadr. Bireyin, son
derece toplumsal bir fenomen olan di
lin analizinde merkezi ilgi noktas ol
ma niteliine bu ekilde son verilmesi,
yapsalc devrime n ayak olan hamle
dir. zetle, bu devrimle ilgili olarak
Saussure'n kendi Dersler'inden daha
iyi veya temel bir giri metni yoktur.
Ancak ne yazk ki, yazlarndaki kar
klklara, bilhassa "gsterilen" terimi
malarna baktmzda, yapsalcln
sosyolojideki savunucularnn ve onu
eletirenlerin byk ksm Saussure'n
derslerini hi okumam gibi grn
mektedirler. Ayrca bkz. gstergebilim.
s a v a , t o p y e k n (war, total) bkz.
topyekn sava
s a v u n m a m e k a n i z m a l a r (defence
mechanisms) Sigmund *Freud'un ana
hatlaryla belirttii ve egonun kendisi
ni, kabul edilemez ve bilinten gizlen
mesi gereken igdsel itkilerden ko
rumak amacyla bavurduu bilind
psikolojik mekanizmalar. Bu meka
nizmalardan en ok bilinenleri bastr
malar arasnda gerileme, *tepki olu
turma, ie atma ve *yn deitirme sa
ylabilir. Bu kavramlar, yaygn biim
de eletirilmesine ramen, gndelik
psikolojik anlaylara yerlemi du
rumdadr. Ayrca bkz. psikanaliz.
s a v u n u c u a r a t r m a (advocacy re
search) Yoksulluk ve rza geme gibi
toplumsal sorunlar zerine younla
m olan insanlarn yaptklar, bir tr
betimsel *politika aratrmas. Bu in
sanlar, toplumsal problemleri, kamuo
yunun ilgisini daha fazla bunlara y
neltmeye ve sz konusu problemlerde
iyilemeler salayc politik neriler ve
643
dier eylemlerde bir katalizr rol yk
lemeye uygun bir bak asyla deer
lendirmenin yollarn ararlar. Savunu
cu aratrmayla yaplan incelemeler,
zaman zaman da ele aldklar toplum
sal problemi daha byk gsterecek ve
bylece, kamuoyunun bu sorunun ze
rine daha fazla gitmesine olanak sala
yacak yntemlere bavururlar. Bkz.
Neil Gilbert'in makalesi: "Advocacy
Research and Social Policy", Crime
and Justice, 1997.
saym ( n f u s s a y m ) (census) Za
mann belli bir noktasnda, belirlenen
snrlar iinde belli tipteki tm rnek
lerin eksiksiz olarak ve tek tek sayl
mas; toplumsal bir oluumun ya da
olay tipinin saysnn yzde 100'.
Nfusun yalnzca bir kesiminin dahil
edildii bir anket aratrmasna kar,
bir saymda, bir nfusun her yesiyle
ilgili (en azndan kuramsal olarak) ba
sit kafa saysndan, daha sofistike bil
gilere kadar geni bir yelpazede kesit
verileri elde edilir.
lke apndaki saymlar, bu kadar
eksiksiz bir sonuca ulamak iin ge
nellikle katlm zorunluluuna, gerekli
bilgilerin salanmas srecine katlma
ve ibirlii yapmann zorunlu tutulma
sna ihtiya duyarlar ve bu yzden ulu
sal hkmetlerin tasarrufudadr. lke
apndaki saymlar greli olarak daha
yakn alarda balamtr (Britanya'-
daki ilk nfus saym 1801 ylnda ya
plmtr).
lkelerin ou her on ylda bir n
fus ve hane saym yapar, gerek tam ve
kesin sonulara ulamak, gerekse top
raklarnda yaayan insan saysn ek
siksiz bilebilmek iin bu sayma katl
may zorunlu tutarlar. Bu durumda, n
fusun saymn yapld yllar arasn
daki dnemlerdeki durumuyla ilgili ve
riler, iki saym aras kestirimlerden ya
da rneklem anketlerinden karlmal
dr. Baz lkeler, rnein alanlarn,
saym sonras anket aratrmas
faaliyette bulunan iletmelerin veya s
nai retimin saysn belirlemeyi ama
layan baka saymlar da yapmlardr.
Nfus saymlar on ylda bir yerine her
yl ya da periyodik aralklarla yaplabi
lecei gibi, sklk konusunda lojistik ve
finansman engelleriyle karlalabilir.
Bu yzden son yllarda, lke apndaki
nfis saymlarnda rnekleme teknik
lerinin kullanlmasna ynelik eitli de
nemeler yaplmtr. Buna gre, yzde
100'lk saym, sonucu ilgili olan tm
vakalarn tanmlanmasyla snrlar ve
tm vakalarn, yzde 10'dan yzde 50'-
ye kadar belirlenmi bir orann kapsa
yan bir anketle (pratikte, bir nfus sa
ymnn hemen arkasndan bir rnek
lem anketi yaplarak) birletirilir. Sa
ym yapmay (szgelimi, bir dernein
tm yelerini saymay) amalayan ba
ka kurumlar da ileri dzeyde ibirlii
gerekletirebilirler, ama katlma zo
runluluunun olmamasndan dolay
eksiksiz bir sonuca ulamalar mm
kn deildir.
saym kalitesi k o n t r o l (census
quality check) bkz. nfus saym son
ras aratrmalar
s a y m sonras a n k e t a r a t r m a s
(post-enumeration survey) Ayn za
manda saym kalitesi kontrolleri de
denilen saym sonras anket aratrma
lar, nfus saymlarnda yzde 100'lk
bir sonuca ya da sayma ulalmasn
dan hemen sonra, belirlenen blgelerde
gerekletirilir. Bu aratrmalarn, ge
nellikle ayr uygulamalarla salanan i-
ki amac vardr. Saym kapsamndaki
kontroller, yzde 100'lk sayma ula
lp ulalmadn gsterir ve belirli
trden blgeler (son derece yksek n
fus hareketlilii olan ehir ii semtler
gibi) ya da belirli toplumsal gruplar (et
nik aznlklar gibi) iindeki muhtemel
eksik saymlara dair istatistiki tahmin
ler yaparlar. Saym kalitesi (onaylama)
Seneler, Max
kontrolleri, yantlarn geerlilii, so
rulara ve/veya yant kodlarnn yanl
anlalma ya da yanl kullanlmasna
bal olarak oluan brt ve net hata o-
ranlarnn istatistiki tahminlerini sa
lamak zere saymdaki yantlarn ka
litesini gsterir. Belirli bir lye ka
dar hatalar birbirlerini gtrd iin.
net hata oranlar her zaman brt hata o-
ranlarndan daha dktr. Saym uy
gulamasnn, seilmi blgelerde, ama
daha yksek kaynak girdileri ve tm
saymda kullanlabilenlerden daha de
neyimli anket grmecileriyle, daha
geni veri toplamann kalitesini le
cek ekilde tekrarland saym sonras
anket aratrmalar, artk her saymdan
sonra allm bir ekilde yaplmakta
dr ve birka lkede arada srada yap
lan nfus saymn tamamlayc anket
aratrmalarndan biraz daha farkldr.
S c h e l e r , M a x (1874-1928) 1919'dan
itibaren Kln niversitesi'ndeki Sos
yal Bilim Aratrmalar Enstits M
dr ve felsefe profesr olan Scheler.
fenomenoloji, bilgi sosyolojisi ve
kltr sosyolojisinin gelimesinde -
nemli rol oynamtr. Grlerini Fried-
rich Nietzsche ve Edmund Husserl'n
etkisiyle gelitiren Scheler, Roma Ka
tolik inancnn ekillendirdii felsefi
antropolojisindeki zc insan doas
grn benimseyerek, bilgi sosyolo-
jisindeki grecilikten kurtulmaya a
lm ve bu dorultuda, inan sistem
lerinin oulluunun ve greliliinin
farkna varm, fakat yine de insan do
asnn evrensel zellikte olduu gr rasi'de, hem giriimcilerin daha muha
nde srar etmitir. Marx'in "yap/st
yap"' metaforunun yerine bir "yaam/
ruh'" ikiliini koyan Scheler'in gerek
deerlerin bir yozlamas gzyle bak
t modern sanayi toplumu hakkndaki
dnceleri olduka karamsardr. Ba
lca eserleri, Ressentiment (1912), The
Nature of Sympathy (1913), Problems
of a Sociology of Knowledge (1926) ve
644
Man's Place in Nature'dr (1928)
Scheler'in bilgi sosyolojisine yapt
katklar kesinlikle hak etmedii bir ka
dirbilmezlikle gz ard edilmitir.
S c h u m p e t e r , J o s e p h (1883-1950)
Disiplinleraras almalarnda sosyo
loglarn ilgisini eken konular ilemi
ve Habsburg mparatorluu, Almanya
ve Amerika Birleik Devletleri'nde ders
ler vermi olan Moravyal tarihsel ikti
sat. Sosyoloji ile iktisat bilimini a
da disiplinler olarak gren Schumpe
ter, ounlukla, gnmzde artk sos
yolojinin kapsam iinde grlen ko
nular (rnein, toplumsal snf ve em
peryalizm) zerine yazlar yazmtr.
Karl *Marx ve Max *Weber gibi
Schumpeter de kapitalist sistemin k
keni ve geliimiyle ilgilenmi; yeni -
rnlerle tekniklerin ncln yapan
kr retici ve risk alc giriimcilere
de ayn derecede nem atfetmitir. Sc-
humpeter'in iktisadi evrim kuram ile
sermaye oluumu arasndaki baa e-
ilmesi gz nne getirilirse, bu ilgi
nin Avusturya ktisat Okulu'nun ka
rakteristik zelliklerinden birisi olduu
ortaya kacaktr (nitekim bu yzden
dorudan Avusturya Okulu'nun gele
neini takip ettii dnlmektedir).
Schumpeter'in balca kitaplar arasn
da Theory of Economc Development
(1912), Business Cycles (1939) ve ok
satan Kapitalizm, Sosyalizm ve De
mokrasiyi (Capitalism, Socialism and
Democracy, 1942) sayabiliriz. Schum
peter Kapitalizm, Sosyalizm ve Demok
fazakr bir sanayi yneticileri snf ta
rafndan yerlerinden edilme eilimine,
hem de sosyalizmi desteklemek iin
planl ekonominin gereklilii dnce
sine kar uyarlarda bulunmutur. Ay
rca bkz. emperyalizm.
S c h u t z , Alfred (1899-1959) bkz.
fenomenoloji; yorum
645
seici yaknlk (elective affinity) Max
Weber'in Protestanlk ile kapitalizm
arasndaki ilikiyi anlatmak zere kul
land bir terim (Protestan Etii ve
Kapitalizmin Ruhu [The Protestant Et
hic and the Spirit of Capitalism], 1905).
Seici yaknlk, Protestanlk retileri
ile kapitalist iletmenin retilerinin,
zellikle kapitalizmin deerler sistemi
nin boyutlar arasndaki uyum ve bir
liktelie ya da akmaya gnderme
yapar. Aktrler sz konusu olduunda
bu iliki bilinddtr. Seici yaknlk
sk bir biimde Weber'in almalar
na bal kalm olmasna karn, baka
sosyologlar bu kavram, zellikle belli
deikenler arasnda muhtemel bir i-
likinin olduu durumlarda esnek bi
imde kullanmlardr, ama sz konusu
ilikinin nasl bir biim alaca net de
ildir. Seici yaknlk kavramnn kul
lanlabilecei durumlar tanmlamann
daha modern bir yolu, inanlar, eylem
ler ve eylemin maksat d sonular a-
rasndaki balarla anlatlabilir. (Bkz.
R.H. Howe, "Max Weber'in Elective
Affinities", American Journal of So
ciology, 1978). Ayrca bkz. maksat d
ya da tahmin edilmeyen sonular;
Protestan etii tezi.
seici y a r d m l a r - g e n e l y a r d m l a r
tartmas (selective versus universal
benefits) *Refah yardmlarnn seici
bir ekilde ona ihtiya duyanlara m,
yoksa genel olarak bir topluluun ye
leri durumundaki bireylerin hepsine mi
salanmas gerektii ekseninde, refah
yardmlar organizasyonuyla ilgili -
nemli bir tartma. Birinci stratejiyi sa
vunanlar, seici yardmlarn, bunlara
en ok *ihtiya duyan kii ve gruplar
hedeflediini ve bu yzden birok in
san skntlarndan kurtardn ileri
srerler. kinci yaklamn stnl
ise, ortalama testi yapmaya duyulan
gereklilii ortadan kaldrmas; yard
mn yalnzca brokratik bir inceleme
seklerleme, seklerleme tezi
yaplmasndan ve ihtiyacn derecesini
gsteren (genellikle deme yetersizlii
eklindedir) gelir ile zenginlik deer
lendirmesinden sonra verilmesidir. Ce
maatiler genelci yaklamn, seici
belirlemenin yaratt bireyselci duy
gulara kar, toplumsal dayanmay
gelitirici bir etki yaptn ileri sr
mlerdir. Bununla birlikte, belirli re
fah mal ve hizmetlerini genel dzeyde
faydalanlabilir hale getirmek baz mak
sat d sonular dourabilir; rnein,
kiralar iin bir tavan fiyat belirlemek
ev sahiplerini evlerini kiraya vermek
ten caydrabilir, ya da kamu konutla
rndaki mlkiyet gvencesi ve kira
sbvansiyonu, insanlar gerekten ihti
yalar olup olmadna bakmadan bu
mlklerde kalmaya tevik edebilir. Ay
rca bkz. kolektivizm.
s e i m etkileri (selection effects) bkz.
rneklem seiminde yanllk
s e i m b i l i m (psephology) Seimler,
oy kullanma modelleri ve semen dav
ran aratrmalar ile seim sonula
rnn nceden tahminini kapsayan bir
alan. Seimbilim, oy kullanma niyetle
riyle ilgili dzenli kamuoyu yoklama
larnn, seim sonras byk anket a-
ratrmalarnn, kk alanlar iin n
fus saym istatistikleri verilerine ula
mann ve gelikin veri analizi ile mo
delleme paketlerinin yaygnlamasyla
birlikte *siyaset sosyolojisinde bir uz
manlk alan haline gelmitir.
s e k l e r l e m e , s e k l e r l e m e tezi
(secularization, secularization thesis)
Seklerleme. zellikle modem sanayi
toplumlarnda dinsel inanlarn, pratik
lerin ve kurumlarn toplumsal nem
lerini yitirdikleri bir sretir. Dindeki
gerileme, dinsel trenlere katlanlara,
Ortodoks inanca ballk, denek, ye
lik ve sayg erevesindeki rgtl din
desteine ve bayramlar gibi dini etkinlik
lerin toplumsal yaamdaki nemlerine
self-servis ekonomisi
646

baklarak hesaplanr. Bu kriterlerden Peter L. Berger The Social Reality

hareketle, modern toplumlarn yirmin of Religion'da (1969) insanlarn, dn
ci yzylda bir seklerleme srecin yay anlamlandrabilmek iin bir 'kut
den getii iddia edilmitir. sal gk kubbe"ye ihtiya duyduklarn,
Seklerleme tezi. seklerlemenin nk anlamszln dzenli evrenimiz
*sanayi toplumunun ve *kltr modern asndan bir tehdit oluturduunu id
lemesinin ykseliinin kanlmaz bir dia etmitir. Thomas Kuckmann The
zellii olduunu ileri srer. Bu teze Invisible Religion'da (1963) modern
gre, modern bilim geleneksel inanla toplumlarn bir grnmez dini oldu
r daha az akla yatkn bir duruma getir unu ileri srmtr. Bryan Wilson (bkz.
mi; *yaam dnyalarnn oullama- Religion in Sociological Perspective,
s dinsel sembollerin tekelini krm; 1982) gibi seklerleme tezinin des
kentleme bireyci ve anomik bir tekileri ise, yeni dinsel hareketlerin,
dnya yaratm; ailenin neminin an genlik kltrlerinin ve kar kltrle
mas dinsel kurumlar daha az ihtiya rin eitlilii, oulluu ve paralan
duyulan bir konuma drm; tek m niteliinin, aslnda kilisenin top
noloji, her eye kadir Tanr fikrini da lumsal otoritesini kaybettiini kantla
ha az gerekli ve akld bir kalba so yan olgular olduunu ne srerler. ABD
karak, insanlara kendi evreleri zerin gibi dinin yayldnn gzlendii yer
de daha fazla denetim kurma olana ta lerde, din ncelikle milliyeti duygula
nmtr. Bu anlamda seklerleme, Max r aktan bir kanal ilevi grmektedir.
Weber'in toplumun aklclamas kav Bundan dolay sosyologlar, ideoloji,
ramyla ifade etmeye alt olgunun milliyetilik ve dinsel deiim arasn
bir ls olarak kullanlmaktadr. daki karmak ilikiyi incelediklerinde,
pek ok farkl seklerleme modeli ol
Seklerleme tezine ynelik eleti
duu aka grlecektir. Ayrca bkz.
riler, bu tezi o modernlik ncesi top
sivil din.
lumlardaki rgtl dine balln de
recesini abarttn; seklerlemeyi do
layl olarak Hristiyanln gerileme self-servis e k o n o m i s i (self-service
siyle eletirdiini, oysa bu ikisinin economy) Aile harcamalarnn byk
birbirlerinden ayr olgular olarak ele ve gittike artan bir ksmnn, hizmet
alnmas gerektiini; yeni dinsel ha ekonomisinde olduu gibi hizmetler
reketlerin szde sekler toplumlardaki satn almak iin deil, tketicilerin
nemini gz ard ettiini; nitelik ve se kendileri iin hizmetler retebilmeleri
klerleme derecesi asndan sanayi ne olanak tanyan dayankl mallara
toplumlar arasndaki (rnein ABD (aletler ve makineler gibi) yatrld
ile ngiltere) kayda deer farkllklar bir ekonomi. Baz ileri kapitalist top
kolaylkla aklayamadn; Polonya lumlarda bu eilimi tevik eden iki s
ve rlanda'daki gibi, dinin milliyeti re olduu ileri srlmtr: daha ucuz
kltr iindeki nemini dikkate alma ve daha basil sermaye makinelerinin
dn; kutsal bir eye inanmak dnda, ortaya kmasna yol aan teknik yeni
dinin roln oynayabilecek baka se likler ve artan emek maliyetleri (bkz.
kler alternatifleri (hmanizm gibi) J.Gershuny, After Industrial Society?.
gzden kardn iddia etmilerdir. 1978). Ayrca bkz. hizmet endstrile
Seklerlemeyi eletiren grler iin ri; sanayi sektr.
bkz. D. Martin, The Religious and the
Secular (1969) ve A General Theory of s e m a n t i k ( a n l a m b i l i m ) (semantics)
Secularization (1978). Sembol incelemelerinin bir dal olarak
647
semantik, ncelikle szcklerin anlam
larnn gelimesiyle ilgilidir. Bazen *dil-
bilimin bir dal, bazen karde bir disip
lini olarak grlen semantik, szckle
re atfedilen anlamlar ve bu anlamlarn
karmak anlaml szceler retecek e
kilde birletirilmesini; *anlamm doa
sn; anlam kartnda ya da baka bir
anlama briindnde insanlarn kar
lat glkleri incelemeye alan olarak sosyoloji), Geertz'e gre, evrensel
bir alandr. Semantiin etnometodo
loji ve *post-yapsalclk gibi alanlarn
arka plannda etkin olduunu da sy
leyebiliriz. Ayrca bkz. Mead, G.H.;
Piaget, Jean.
semantik ( a n l a m s a l ) i n d i r g e m e
{semantic reduction) bkz. indirgeme-
cilik
sembol (symbol) Sembol, en genelde,
baka bir eyi temsil eden bir edim ya
da ey demektir. Daha zele inildiin
de, *ritel, rya ya da *mitin anlambi-
limsel (semantik) alanlarndaki en k
k anlam birimidir. *Psikanalizde, bir
sembol, bilinaltndaki bastrlm bir
arzuyu temsil eden bir edim ya da nes
nedir. Semboller genelde pek ok eyi
gsterirler; Victor Turner'n The Forest
of Symbols''deki (1967) deyiini kulla
nrsak, ^okseslidirler. Sembol ile gn
derge arasndaki ba, gstergede olduu
gibi her zaman keyfi deildir, onlara at
fedilen niteliklerden kaynaklanan bir a
rm (rnein, monarinin sembol o-
lan bir tala) neticesinde gdlenebilir.
Sembolizm stne aratrmalarn,
nemli ksm, sosyologlardan daha ok
sosyal antropologlarn imzasn ta
maktadr. rnein Britanyal antropo
log Mary Douglas Purity and Danger
(1966) adl almasnda, kirin bir top
lumun snflandrma sisteminden dlan
mann sembol olduunu ortaya koy
mak iin, Hinduizm, Eski Ahit ve Ba
tl hijyen inanlar gibi deiik kltr
lerden alnm rneklere bavurmutur.
sembolik etkileimcilik
Amerikal kltrel antropolog ve sem
bolik antropolojinin sayl yorumcula
rndan Clifford Geertz, insan davran
nn temelde sembolik ve bu yzden
toplumsal aktrlere zg *anlamla yk
l olduunu belirtmitir. Etnografn ba
lca grevi, insanlarn kendilerinin r
dkleri "anlamllk alar''n anlamak
tr. yleyse antropoloji (ve buna bal
yasalar arayan deneysel bir bilim deil,
anlam arayan yorumlayc bir bilimdir.
Geertz'in sembolik analizini sergiledi
i klasik metin udur: "Deep Play: No
tes on the Balinese Cockfight" (Daeda
lus, 1972). Ayrca bkz. gstergebilim;
Saussure, Ferdinand de; sembolik et
kileimcilik.
s e m b o l i k etkileimcilik (symbolic
interactionism) ^Anlamlarn etkileim
yoluyla ekillenmesini inceleyen, A-
merika kkenli bir sosyal psikoloji ku
ram. Sembolik etkileimciliin balca
kaygs, yakn gzlemler ve iten ta
nma araclyla gndelik yaamn an
lamlarn analiz etmek ve bu analizler
den hareketle insan etkileiminin temel
biimleriyle ilgili bir anlay gelitir
mektir *Pragmatizmin, *Chicago Oku
lu'nun sosyoloji geleneinin ve Geor
ge Herbert *Mead'in felsefi yazlarnn
byk etkisini tayan bu terim, 1937'-
de Herbert *Blumer tarafndan ortaya
atlmtr.
Bu kuramn odakland drt ana
nokta vardr. Birincisi, insanlarn sem
bolleri maniple eden zgn hayvanlar
halinde hareket ettiini ne karr. n
sanlar, tm hayvanlar iinde yalnzca in
sanlar, *kltr retebilecek ve karma
k bir tarihi aktarabilecek yetenee sa
hiplerdir. Etkileimciler, her zaman in
sanlarn kendi bedenlerini, duygularn,
benliklerini, zgemilerini, konumlarn,
daha dorusu, yaamlarn iinde srdr
dkleri daha geni toplumsal dnyalar
hangi yollarla anlamlandrdklarn
sembolik etkileimcilik
incelemeye ilgi duymulardr. Bunun
iin *katlmc gzlem trnden, Ho
ward S. Becker'm Art Worlds' (1982)
ile Arlie Hochschild'n The Managed
Heart'ta (1983) grld gibi ara
trmacnn bu sembol ve anlamlara u-
lamasn salayan aratrma stratejile
rine bavurulur. Burada *gstergebilim-
le genel bir yaknlk gzlenmekle bir
likte; etkileimciler, dil yaplarn ara
tran gstergebilimdeki en azndan ba
z noktalardan farkl olarak, anlamn
her zaman iin yeni ortaya kan, akc,
mulak ve balamla oynayan bir ey
olmasna daha fazla ilgi duyarlar. R.S.
Perinbanayagam, Signifiying Acts (1985)
adl kitabnda anlamn etkileimcilik-
teki yeri konusunda nemli bir yorum
getirmitir.
Buradan ikinci bir temaya varrz:
sre ve ortaya kma temas. Etkile
imci asndan, toplumsal dnya dina
mik ve diyalektik bir adr; konumlar
her zaman kalc olmayan sonularla kar
lamalardr; yaamlar ve yaam yk dnem Amerikan sosyolojisine ege
leri her zaman deime ve olu sre
cindedir, asla sabit ve deimez deil
dir. lgi, (sosyolojinin baka versiyonla
rnda olduu gibi) kesin yaplara deil,
uyumlar ve sonularyla faaliyet alan
larna odaklanmtr. Bu yaklamn -
zn *kariyer, *mzakereyle kurulan
dzen, olu, karlamalar ve *izlenim
yaratma gibi kavramlar oluturmaktadr.
Etkileimciliin nc odak nok
tas, toplumsal dnyay kendisi gibi,
etkileim ynyle ne karr. Bu a (Anselm Strauss) gibi alanlar ile ders
dan bakldnda, yalnz birey diye bir
ey yoktur: insanlar her zaman "baka
l a r y l a ilikidedir. Etkileimci anali
zin en temel birimi, insanlarn kendile
rini nasl nesneler olarak grmeye ba
layabileceklerini (daha dorusu, buna
mecbur olduklarn) ortaya koyan ve
rol stlenme sreciyle bakalarnn
*roln oynayan *benliktir. Charles
Horton *CooIey'in *ayna benlii nos
yonu ile Mead'in daha genel *benlik
64S
fikri bu dnceye daha bir berraklk
getiren yorumlardr.
Georg *Simmel'den alnan dr
dnc tema, etkileimciliin, toplum
sal yaamn temel rntleri ya da bi
imlerini belirlemek zere bu sembol
ler, sreler ve etkileimlerin tesine
bakmasdr. Etkileimciler "genel top
lumsal sreler" ararlar. Bu dorultuda,
doktorlarn, bir toplulukta alan m
zisyenlerin, uyuturucu kullanclarnn
ve lmekte olanlarn yaam deneyim
lerini inceleyebilecekleri gibi, gr
nte birbirinden kopuk olan bu grup
lamalarn hepsindeki ortak sreleri de
saplayabilirler. Barney Glaser ve An-
selm Strauss'un Status Passage (1967)
adl almalar, bu konuda, stat dei
iklikleriyle ilgili formel, etkileimci
bir kuram getiren iyi bir rnektir.
Sembolik etkileimcilik yirminci
yzyln ilk on yllarnda Chicago -
niversitesi'nde gelimi ve ilk tannma
baarsn Chicago Okulu'nun erken
men hale gelmesiyle kazanmt. Yal
nz, Talcott *Parsons ile *Byk Ku-
ram'n egemenliine kkl bir kar
k olarak (bazen, ilevselciliin en
parlak gnlerinde, "yerel muhalefet"
diye anlan bir tutumla) 1960'larn or
talarnda, yeniden ok etkili bir duru
ma kavumutur. rnein sapknla
dair *etiketleme kuramnn gelime
sinde ve ayn ekilde mesleki aratr
malar (Everett Hughes), tbbi sosyoloji
lik etkileimi incelemelerinde ok et
kili olmutur. Strauss, etkileimci ku
ramda eitli gelimelerin ncln
yapmtr. Kimlik konusuna eildii
Mirrors and Masks (1969) gibi ilk
metinlerinden mzakereyle kurulan
dzen kavramn formle ediine kadar
almalar, (onun asndan, genellikle
tbbi zeminlerde) kalitatif aratrmalara
ynelik nemli bir metodolojik ilginin,
bu tr aratrmalara uygun stratejiler
649 sendika

(ampirik temele dayal kuram denilen semboller, oksesli (symbols, multi-

yaklam) gelitirilmesinin ve kendini vocal) bkz. oksesli semboller
ap daha formel bir sosyolojiye yne
len rnekolay kuram ina etmenin ar sendika (trade union) alanlarn,
pc bir rneidir. Strauss'un (Barney *emek piyasasnda bireysel pazarlkla
Glaser'le birlikte kaleme ald) len rn yerine *toplu pazarlk uygulamas
hastalarla ilgili metinleri de tm bu n geirmek ya da geirmeye almak
kayglar bir araya toplayan rnek ara iin kurduklar bir rgt. Sendikalarn
trmalardr (bkz. Awareness of Dying, genel amac, gelirlerin ve alma ko
1967; Time for Dying, 1968; Anguish, ullarnn, yeleri iin tutarl biimde
1977). uygulanan kurallarla belirlenmesini
Etkileimcilik 1970'li yllarda, top salamaktr, yalnz baz sendikalarn
lumsal yapy, iktidar ve tarihi gz ar daha geni kapsaml toplumsal ve si
d ettii iin ciddi eletirilere uram yasal hedefleri bulunduu da belirtil
tr. Daha yakn zamanlarn etkileimci melidir. Baz sendikalar ayn zamanda
yazlar bu eletirinin yanltc olduu mesleki birliklerdir.
nu gstermi ve sre iinde kurama Sendikalar, onlar oluturan unsur
yeni bir canllk kazandrmtr. Szge lara gre eitli tiplere ayrmak yaygn
limi Sheldon Stryker, sembolik etkile bir eilimdir. Bu adan sendika tiple
imciliin, esas olarak rol kuramn rini yle sralayabiliriz: usta sendika
hayali biimde yeniden ifade ederek, lar (yalnzca vasfl iilerin girebildi
bu perspektifin geleneksel bakmdan i); mesleki sendikalar (endstri ayr
mikro-sosyolojik kayglarn daha ak m yapmadan ayn meslei yerine geti
biimde organizasyonel ve toplumsal ren tm iileri kapsayan); endstriye]
analiz dzeyleriyle ilikilendiren bir sendikalar (meslek ayrm yapmadan
versiyonunu ekillendirmeye alm bir endstride alan tm iileri kap
tr. Stryker zel olarak da, "rol yapma" sayan); genel sendikalar (mesleki ve
fikriyle; baz toplumsal yaplarn yara endstriyel rgtlenmenin kaynam
tcla daha fazla olanak tand du hali); iyeri sendikalar (tek bir firmada
rumlarda, rollerin (onlar basite "oy- ya da tesiste alan tm iileri kapsa
namak"tan ziyade) aktif biimde yara- yan). Fakat pratikte, bu tipolojinin, fiili
tlmasyla ilgilenmitir (rnein bkz. sendikacln karmak ynleri nede
Symbolic Interactionism: A Social St niyle deiikliklere uradn grrz.
ructural Version, 1980).
Sendikalar konusunda bir sr tar
1990'larda ise etkileimciliin yeni tma vardr: Sendikalar uzun vadede,
fenomenlerle ilgili eitli analizler yap piyasa gleri karsnda iilerin gelir
tn ve kuramsal bakmdan, postmo payn ykseltebilirler mi? Bir btn
dernizm (Norman Denzin'in almala olarak ii hareketinin karlarn g
r), feminizm, gstergebilim ve klt zeten ortak *snf bilincinin karsnda,
rel kuramla balar kurarak, daha geli snrl sendikal bilinci ne kadar yans
kin (bazlarna gre eklektik) bir dze trlar? Sendika liderlerinin ve tabannn
ye ulatn grrz. Etkileimci ya zel hedefleri, gelenekleri ve siyasal
zlarla ilgili en iyi derleme, bu gelene kltrnden ne kadar etkilenirler? De
in erdemleri ve snrllklarn olduka mokratik ya da poplist kkenleri ile
iyi biimde zetleyen Ken Plummer'n fiili liderlik iin zorunlu olan oligarik
Symbolic Interactionism'idir (2 cilt, ynetim arasndaki isel bir elikiyi
1990). Ayrca bkz. formalizm; Goff yanstrlar m? Tm bu sorunlar ele a-
man, Erving; Kuhn, Manford. lan geni kapsaml sosyolojik almalar
sendikal bilin
vardr. Ayrca bkz. ikollar; korpo-
rasyon toplumu; Lenin; Michels,
Robert; sendikal tavr.
s e n d i k a l bilin (trade-union consci
ousness) bkz. Lenin
sendikal t a v r (unionateness) Sen
dika *militanlnn ve emein karla
rn korumak amacyla *grevlere ya da
endstriyel atmann baka biimle
rine bavurma istekliliinin nitelii ve
dzeyi. Ayrca, bir sendikann potansi
yel tabann oluturan nicel tamamlan-
mlna (ya da younluuna) kar,
sendikann gll ya da zayfl kurumlar arasnda nakletme.
nn nitel ynn gsteren bir terim.
s e n d i k a l i z m (syndicalism) yeri a-
raclyla iilerin denetlenmesini ko
laylatran bir siyasal hareket ya da i-
deoloji. Sendikalizm on dokuzuncu
yzyln sonlar ile yirminci yzyln
balarnda zellikle Fransa, talya ve
spanya'da gl olmakla birlikte,
1930'larda fiilen ortadan kalkmt.
s e n k r e t i z m (syncretism) Senkretizm,
dinsel balamda, bir tanrya baka bir
tanrnn biimi ya da geleneini kulla
narak tapnmay anlatan bir terimdir.
s e n t e g m a t i k v e paradigmatik (syn-
tagnatic and paradigmatic) bkz. Saus
sure, Ferdinand de
s e n t e z (synthesis) ki (ya da daha faz
la saydaki) elikili fenomenin, nitel
bakmdan yeni bir ey ortaya karmak
zere birleimini anlatan bir terim.
Sentez terimi, genellikle baz Mark-
sistlerin bavurduu ""diyalektik man
tkla birlikte anlmaktadr: rnein ka
pitalizmin iktisadi elikileri ile bu e
likilerden kaynaklanan snf atmas
sosyalizmi douracaktr.
serbest b r a k m a (decarceration) n
sanlar hapishaneler ya da akl hastane
leri gibi kurumlardan karma srecini
650
anlatan (ve ""hapsetmenin ztt olan) bir
terim. Bu olgu yirminci yzyln orta
snda, ""toplumsal denetimin yeniden
organize edilmesi abalarnn temel -
zelliklerinden birisi olmu ve dolay
syla, *cemaat bakm ve ""cemaat de
netimi programlaryla birlikte ele a-
lnmtr. Bu deiimin nedenleri And
rew SculPn tartmal kitab Decarce-
ration'da (1984) geni biimde ele a-
lnmaktadr. Bu olguyla ilintili olan
baka bir kavram, insanlarn bir hap
setme kurumundan ayn nitelikteki ba
ka bir kuruma nakledilmesidir (trans-
carceration). Ayrca bkz. hapsetme
serbest arm (free association)
bkz. psikanaliz
serbest p i y a s a (free market) bkz. pi
yasa
serflik (serfdom) ""Klelie benzeyen,
ama esas olarak Ortaa Avrupas'nda
""feodalizmle birlikte anlan bir zgr
olmama (bir nevi yar esaret) biimi.
Yaadklar sre boyunca, belirli kul
lanclarla onlarn varislerine bal o-
lan serflerin, derebeyine ballk arac
lyla toprak sahibi efendilerine hiz
met etmelerini anlatan bu sistem, ayn
zamanda bir otorite ve iktisadi adap
tasyon sistemini yanstmaktayd.
seri m o n o g a m i (serial monogamy)
bkz. tekelilik
s e r m a y e (capital) Modem iktisada
gre, retimin drt faktrnden birisi
sermayedir (dierleri toprak, emek ve
giriimdir). Sermayenin ncelikle pa
rasal bir yeknden ibaret olmad d
ncesi, bir toplumun zenginliinin b
ymesinin o toplumun retim gleri
nin bymesinden getiini vurgula
yan erken dnem ""siyasal iktisadn ke
fiydi. Sermayenin bileimi, ara ve alet
ler, makineler, tesisler ve insan elinden
651
km, retken ie katkda bulunan ya
da onu oaltan -dorudan tketim iin
kullanlmayan- dier malzemeler ya da
donanmlardan olumaktadr. Dolaan
sermaye ile bal sermayeyi birbirin
den ayrmak da Adam Smith'den beri
bir gelenek haline gelmitir. Dolaan
sermaye metalarn, esas olarak ham
maddelerin ve harcanacak emein sa
tn alnmas ve daha sonra bunlarn -
zerine bir kr eklenip satlmas iin
kullanlrken; bal sermaye, rnein
makineler ve aletler, yeniden dolama
girmeden kr getirmektedir.
Kari Marx'a gre, *sermaye biri
kimi kapitalist retim tarzna, yani mo
dern kapitalist sisteme zg olan dina
mii salamaktadr ve art deer yara
tlmas araclyla iilerin smrl
mesine dayanr (bkz. *emek-deer ku
ram). Marx Kapital'de (1867), bu s
recin, eyler (metalar) arasnda bir ili
ki gibi grnmesine ramen, aslnda
insanlar arasndaki bir iliki olduunu
ileri srerek siyasal iktisadn eletirisi
ni yapmtr. Bundan baka, birikim
srecinin, sermayenin, igcnn ok
byk ksmnn proleterlemesi ve se
falete srklenmesiyle ezamanl ola
rak, birka elde younlamasyla so
nulanacak bir mant vardr.
Anadamar iktisatlar ile sosyo
loglar, sermaye oluumu ile birikimini
"sanayilemenin her biimi asndan
zorunlu grrler. Dahas, kapitaliz
min Marx'in beklentilerine gre bir
para daha farkl gelimesinden dolay,
sermayenin eitli ilevlerini (zel ola
rak, sermaye sahibi olma ile ynetsel
denetimi) birbirinden ayrmak (Mark
sistler iin bile) zorunlu hale gelmitir.
rnein, sanayi sermayesine kar fi
nans sermayesi gibi, sermayenin farkl
kesimleri iin de bununla balantl bir
gr vardr. Ayrca bkz. emek-deer
kuram; kltrel sermaye; irket;
ynetsel devrim.
sermayenin ayrmas
s e r m a y e , kltrel (capital, cultural)
bkz. kltrel sermaye
s e r m a y e birikimi (capital accumu
lation) *Marksizmde, sermaye birikimi
kapitalist gelimenin temel dinamiidir
ve *art deerin retimi, ona el konul
mas ve gerekletirilmesi yoluyla ser
mayenin genilemesi srecini anlatr.
Sermaye birikimi, kapitalist retim i-
likilerinin dnda anlalamaz. Ser
maye birikimi geleneksel iktisatta da
iktisadi bymenin nemli bileenle
rinden birisidir, ama burada, bir lke
nin tanmaz varlk olarak net yatrm
n, yani donanm, makineler, envanter
ler, binalar, sabit toplumsal sermaye ve
denizar varlklar gsterir.
s e r m a y e y o u n retim (capital-
intensive production) Bu kavram re
tim tekniklerine aittir ve sermayenin
(makineler, donanm, envanterler) *e-
mek karsndaki orann gsterir. Ser-
maye-emek oranyla llen "sermaye
youn retim" kavram, gelime lite
ratrnde sanayileme srecinin nite
liini ortaya koymak ve bu srecin ve
rim asndan istihdamdaki bymeyle
ilgili douraca sonular irdelemek
amacyla sk sk kullanlmaktadr.
s e r m a y e n i n a y r m a s (decomposi
tion of capital) Bat'nn ileri kapitalist
toplumlarnda, retim aralar zerin
deki mlkiyetin tarihsel bakmdan n
fusun daha byk ksmna yaylmas
srecini anlatan bir terim. R. Dahren-
dorf un Class and Class Conflict in In
dustrial Sodery'sindeki (1959) bu te
zin klasik aklamasna gre, mlkiyet
ile denetim giderek birbirinden ayrl
maktadr. Bu iki e, yani mlkiyet ile
denetim arasndaki ampirik iliki daha
sonraki sosyolojik incelemelerde de
sorgulanp aratrlmtr.
Sermayenin ayrmas meselesinde
eitli yorumlar sz konusudur. rnein
sermayenin organik bileimi
bir uta yer alan John Kenneth Galb-
raith (The New Industrial Stale, 1967),
irketlerin, retimin leindeki b
ymenin sonucunda giderek daha fazla
sermaye ierdiine ve bu srecin, in
sanlarn yalnzca en zengin olanlarnn
byk irketlerin mlkiyetinde kk
bir hisseden fazlasna sahip olabilecei
bir noktaya ulatna iaret etmitir.
Dolaysyla, hissesi olan insanlarn sa
ysnn, tek bana hibir bireyin ya da
grubun denetimi elde tutamayaca bir
lde artt grlmektedir. Bu uzun
sreli yaylma sreci, ancak profesyo
nel bir aylkl ynetim kademesince
doldurulabilecek bir iktidar boluu
yaratacaktr.
Dier uta yer alan Sam Aaronovi
ise The Ruling Class (1961) balkl a
lmasnda, ileri kapitalizmin karakte
ristik biiminin, bankaclk ve imalat
alanlarndaki tekelci sermayenin "fi-
nans kapital" (ya da herhangi bir en
dstri alanyla snrl kalmayan serma
ye) eklinde birlemesinden meydana
geldii grndedir. Bankalar, sigorta
irketleri, emekli fonlar, yatrm trst
leri, imalat irketleri ile dier ticari fir
malarn hepsi de birbirlerinin hissele
rine sahiptir. Bu karlkl hisse sahibi
olmay pekitiren baka bir olgu, i ie
gemi yneticilik faaliyetlerinin kar
mak bir a oluturmas ve bunun da
"etkin mlk sahiplii"ni, sadece birka
yz veya bin kiiden meydana gelen,
fnans gruplar ya da fnansal gce sa
hip ba eklinde rgtlenmi fnansal
bir oligariyle snrlamasdr.
Bu balarn biimini ve bykl
n saptamak amacyla ciddi aratr
malar yapld bilinmektedir. Belirli
bir irketin stratejik denetiminin sala-
nabilmesinden nce o irketin ne kada
rnn ya da hangi paralarnn birbiriyle
koordineli bir fnansal gruplama ek
linde organize edilmesi gerekecektir?
te bu tr sorularn en inandrc ya
652
ntlar John Scott'n yazlarnda bulu
nabilir (zellikle bkz. Corporations,
Classes and Capitalism, 2. Basm, 1985
ve Capitalist Property and Financial
Power, 1986). Bu incelemelerde, irket
denetiminin deiik biimleri ("kar
larn kmelenii" dahil olmak zere)
ampirik verilerle ele alnmaktadr.
karlarn kmelenmesi, finansal aracla
rn egemen hisse sahipleri olduu, ama
bireysel olarak hi kimsenin aznlk
hkimiyeti kuramad iletmelerde
rastlanan bir durumdur. Oy kullanan
en byk yirmi hissedarn topluca a-
znlk denetimine sahip olmak iin
yeterli hisseyi ellerinde tuttuklar r
neklerde eitli "kapitalist karlarn
kmelenmesi" durumuyla karlarz
ve hibir istikrarl koalisyon aznlk
glerinin tamamn kullanamaz. Bu
durumda ynetim kurulu yeleri "be
lirli kar gruplarna gre bir derece -
zerklik salayabilirler. Scott'n al
mas, tek bana bu durumun dinami
inin bile mlkiyet ile denetim arasn
daki ilikinin, yukarda szn ettii
miz dier yaklamlarn iddia edece
inden ok daha karmak olduunu
ortaya koyduunu gstermektedir. Ay
rca bkz. burjuvazi; yneticilik faali
yetlerinin i ie gemesi.
s e r m a y e n i n o r g a n i k bileimi (or
ganic composition of capital) Toplam
sermaye iindeki bal ve dolaan
sermaye orann gsteren ve deer er
evesinde llen bir kavram. Normal
koullarda, sermayenin organik bile
imi, sermaye/emek oran ya da ham
madde, makineler ve emei kapsayan
dier girdilerle katkda bulunulan ve
rim orants eklinde anlalabilir. Kari
*Marx sermayenin organik bileimi
nin, teknik deiimin emei arka plana
atmas yznden, kapitalizmin geli
mesiyle birlikte artma eilimi iinde
olacan dnmt. Ayrca bkz. ser
maye youn retim.
653 snf bilinci

S h a w , Clifford (1896-1957) ocuk (aktif olarak kendi karlarnn pein

Sululuu Aratrma Enstits'nde ge de koturan rgtl bir katman) gei
irdii sre ierisinde 200'n zerinde srecinde, iiler arasnda devrimci s
sulunun yaam yksn toplam bir nf bilincinin gelimesi ne karlm
Chicago Okulu sosyologu ve *yaam tr. Genel olarak, kendi bana bu snf
yks ynteminin ncs. Bu yaam oluturan ey, bir dizi evresel dei
ykleri arasnda en mehur olan The ken (fabrikalarda younlama, iletiim,
Jack-Roller: A Delinquent Boy's Own mekanizasyon), kendine zg bir ya
Story'dir (1930). Bu alma daha son am tarz ile yine kendine zg klt
ra Jon Snodgrass tarafndan The Jack- rel faaliyetlerdir. Bunlarn hepsi bir a-
Roller at Seventy (1982) adl kitapta raya geldiinde, ii snf "sermaye
yeniden incelenmitir. ye kar bir snf olarak dier snf
larla atma iine girecektir. Bununla
sfr hipotezi (null hypothesis) An birlikte, Marksizan anlamda snf bi
lamllk testlerinin temelini oluturan lincinden sz etmek, sadece, bu nesnel
ilkedir ve iki rneklem ya da bir r- zellikler retim srecinden kaynakla
neklemin iki alt-blm arasnda gz nan ortak bir karlar bilinci dour
lemlenen herhangi bir farklln, as duu ve siyasal temsil araclyla pra
lnda gerek bir farkllk deil, tesadfi tik eyleme girmenin nn at za
rnekleme hatas olduunu nerir. man mmkndr. Marx, analitik ba
kmdan ayr dzlemde yer alan bu iki
sfr tolerans (zero tolerance) bkz. aama arasndaki balar eitli biim
krk pencereler tezi lerde tanmlam; fakat, ideoloji, kltr
ve siyasal temsiller arasndaki karma
sfr toplaml o y u n l a r (zero-sum
k etkileimi anlatt dier yazlarna
games) bkz. oyun kuram (rnein, Louis Bonaparte in 18 B~umai-
sfr toplaml o l m a y a n o y u n l a r re'i, 1852), genellikle Komnist Parti
(non-zero-sum games) bkz. oyun ku Manifestosu'nda geen burjuvaziye
ram kar proletarya eklindeki basit ift
kutupluluk egemen olmutur. Burada,
sklk dalm (fi equency distributi belli mlkiyet biimleriyle bantl o-
on) bkz. dalm (istatistiki ya da sklk) lan "snf fraksiyonlar", deiik bir sem
bolik evren ve rekabet halinde sylem
Siklik poligonu (frequency polygon) ler kullanarak, hepsi de ok ynl bir
bkz. ubuk grafik toplumun himayesinde olan bir sr
snf, t o p l u m s a l snf (class, social siyasal ekimenin iine dahil edilirler.
class) bkz. aa snf; burjuvazi; e Marx'ta snf bilincinin tarihsel o-
likili snfsal konum; ii snf; k lumsall konusunda ne kadar ok i-
k burjuvazi; Marx, Karl; orta s maya rastlanabilirse rastlansn, onun
nf; proletarya; snf bilinci; snf vurgusu hl gerek karlarn peinde
kar; snf farkndal; snf tahay koulmasnn kanlmaz olduu y
yl; snfsal konum; yanl bilin. nndedir (Paris Komn'nde olduu
gibi uygun aralar bazen tesadfen ele
snf bilinci (class conciousness) Mark gese bile). Marx bu noktada, kyly
sist analizde, "'kendinde snftan (retim proleterden ayran gerek kardan zi
ilikileriyle ortak bir ilikisi olan in yade yalnzca "aldatc nyargf'y g
sanlar kategorisi) "kendisi iin snfa ryor ve krdaki reticilerin bir snf
snf kan
654

fraksiyonu olarak rme dnemine Terimin ada kullanmlarnda (ve

girdikleri eklinde bir tahmin yrt zellikle Amerikan sosyolojisinde),
yordu. Snfn grmezlikten gelinemez Marx ve Engels'in tasarlad ekliyle
varl ile kendini ifade ediinin prob- snf bilinci ile snf kimlii y da a

lemlilii arasndaki bu karmak iliki, *smf farkndal gibi daha az tart

E.P. Thompson'n artk nl olan u a- mal kavramlar arasnda yeterince ay
forizmasnda ok iyi yakalanmtr: rm yaplamad grlmektedir. Ayr
"Deneyim belirlenmi olarak ortaya ca bkz. kolektif eylem; snf kar.
kyorsa da, snf bilinci belirlenmi
deildir." snf k a r (class interest) Temel bir
Proletaryann snf bilincine ilikin kavram olan snf kar, kaynan
ou yaklamda, bu bilincin gelimesi Kari *Marx'n toplumsal snf kura
kitlesel bilincin bir patlamas (Klk mndan almaktadr. Marx, *snf be
Saray basknnn gnmz koullarna lirleyen toplumsal ilikilerin, doas
uyarlanm biimleriyle doruk nokta gerei birbirine kart karlar dour
sna k) eklinde tarif edilir. John duunu ileri srmt. Bundan dolay,
Elster ise, Marksist analize *aklc se rnein burjuvazinin karlar pro
im kuramn (bkz. mbadele kuram) letaryann karlarndan farklyd ve
sokmay amalad ilgin bir deneme uzlamaz bir nitelikteydi. Proletaryay
sinde ("Marxism, Functionalism and smrmek burjuva snfnn, burjuva
Game Theory", Theory and Society, ziyi devirmek de proletaryann kar
1982), snf bilincine sahip bir snfn, nayd. Buradaki kar tanmnn, snf
hazra konma problemini zm bir tanmnda ikin olduuna dikkat etme
snf olduunu ileri srmtr. yleyse lisiniz: Snflarn nesnel karlar vardr.
snf bilinci, snf rgtlerinin, kesim- Amerikal Marksist Erik Olin Wright'-
sel mcadeleleri kontrol altna alarak n belirttii gibi, "snf yaps... aktr
snf hedeflerinin peinden koma ye lerin nesnel maddi karlarn belirle
teneidir; bu yzden snf bilincini, ki yen toplumsal ilikilerin bir alandr;
ilerden ziyade rgtlerin bir vasf, ya snf mcadelesi toplumsal pratiklerin
ni, bir snfn kolektif bir aktr gibi bu karlar gerekletirmeye alma
davranma kapasitesi olarak grmek ge nn biimleri olarak anlalrken, snf
rekir. Bu adan bakldnda, sz ko bilinci de snf karlar ve mcadelele
nusu olan ey, snf rgtlerinin (sen ri sz konusu olduunda maksatl ter
dikalar gibi) yelerini, tekil karlardan cihleri ekillendiren znel sreler ola
ziyade snfn karlar adna merkezi rak anlalabilir" (bkz. Classes, 1985).
olarak rgtlenmi giriimlerle sefer Dolaysyla burada, Marksist bir snf ey
ber etme ve harekete getikleri zaman lemi kuram ierisinde snf karlar kav
da "*hazra konacak" veya kolektif ramna atfedilen rol grmek mmkndr.
karn zararna olarak kesimsel kazan te yandan, bu kavramn birok prob
larn peine debilecek gruplar kont lem dourduunu syleyebiliriz. zel
rol altnda tutma yeteneidir. Dolay olarak, ortak karlarn ortaya kmas
syla snf bilinci, hemen hemen para olaslnn bulunmas iin yeterince
doksal olarak, endstriyel *militanhn benzer olan nesnel koullarn gerekte
ve kendiliinden kitlesel eylemin ol ne kadar varolduunu irdelemek ilgin
mad, nk snf hedeflerinin son olabilir. Bu karlarn hangi biime b-
derece merkezi bir ii rgt tarafn rnebilecei konusu da ampirik bir so
dan takip edildii grn iermekte rundur. rnein David Lockwood, ii
dir. lerin, sendikal faaliyetler araclyla
655 snf kltr

kapitalist toplumun varolan biimine bulunmasna ramen, ABD'de Mark

(uzlamaz bir tutum taknmaktan ziya sist snf bilinci nosyonuyla birlikte
de) nasl balandklarna dikkat ek anlan ideolojik yklenimin daha az
mitir. John H. Goldthorpe'a gre ise, olmasdr. rnein Reeve Vanneman
bireylerin bir snf kimliine sahip ol ve Lynn Weber Cannon (The Ameri
duklarnn bilincine varp varmamalar, can Perception of Class, 1987), ABD'
bakalaryla benzer kapsamdaki ortak de rgtl bir ii snf hareketinin ol
snf karlarn kovalayp kovalamaya mamasnn, Amerikan iilerinin snf
caklar, ksmen "demografik snf olu bilinci (yazarlar "snf bilinci" derken,
umumun doasna ve derecesine ba topluma ilikin dier alglamalar da
l olacaktr" (bkz. Social Mobility and etkileyen snf imgeleri ve kimliklerini;
Class Structure in Modem Britain, 1980). baka bir deyile, snf farkndaln
Yalnz nesnel snf karlar bulundu kastederler) tamad anlamna gel
unu bu yazarlarn ikisi de dnme medii grndedirler. Snf bilinci
mektedir. Tam tersine, ikisi de, bir s konusundaki bu minimal anlayn Mark
nfn ya da temsilcilerinin peinde ol sistler ya da dier snf analistleri tara
duklar karlarn, karmak bir tarihsel fndan kabul grp grmeyecei ku
ve siyasal koullar yumana gre de kuludur. Amerika'nn koullarna daha
iebileceini ve toplumsal eylemin tipik (ve herhalde bu adan en iyi) yak
ikin bir koulu olmaktan ok, toplum lam, Mary R. Jackman ile Robert W.
sal eylemin kendisinden kt kan- Jackman'n Class Awareness in the
sndadrlar. Onlara gre insanlar, sos United States (1983) adl almalardr.
yologlarn onlarn snfsal karlarn Ayrca bkz. snf tahayyl.
saptamalarndan nce, bir snfn ye
leri olarak toplumsal kimlie sahip snf kltr (class culture) 1980'li
olduklarn dnm olmaldrlar. yllarda birok (esas olarak Amerikal)
sosyolog ve toplum tarihisinin geli
snf farkndal (class awareness) tirdii bir argman vard: Snf bilin
Kamusal bilinte toplumsal snfn cini anket aratrmalaryla inceleme
znel tanmn ve yorumunu anlatan - gelenei, bu fenomeni toplumsal ey
ve genel olarak "snf kimlii"yle ean- lem ile snf pratikleri balamndan
laml grlen- bir terim. Snf farkn- kanlmaz biimde soyutluyor, bunun
dalyla ilgili sosyolojik aratrmalar, sonucunda Amerika'da toplumsal s
halk dilinde yaygn biimde kullanlan nfn belirgin varl sistemli biimde
snf etiketlerini (eer byle etiketler kmseniyordu. Tarihsel, etnografik
varsa tabii), insanlarn bu etiketlerle ve katlmc gzlem tekniklerinden ya
kiisel olarak ne kadar zdeletikleri rarlanan bu eletirmenler, snf bilinci
ni, belli snflarla zdelemeyi hangi ni saptayp gndelik kltrel pratikle
faktrlerin belirlediini, snf kimlikle re, fabrika iilerinin kolektif eylemine
rinin daha geni kapsaml olan siyasal ve toplumsal rgtlenmenin yerel bi
ynelileri ve genelde toplumsal dav imlerine temellendirme gibi bir aba
ranlar asndan hangi ierimler getir iine girmilerdi. Michael Burawoy'un
diini incelemilerdir. Bu terim ABD' nl incelemesi Manufacturing Con
de, Britanya ya da Avrupa'ya gre ok sent: Changes in the Labor Process
daha yaygn biimde kullanlr; bunun under Monopoly Capitalism (1979),
nedeni, esas olarak, iki kavram ara snf bilinci ile snf oluumunu komu
snda, daha dorusu o lkelerin sos dayanmas, karlkl yardm der
yolojik literatrlerde ak rtmeler nekleri, sosyal kulpler ve snfa zg
 snf tahayyl
656

bo zaman geirme etkinliklerinin ge ekilde derecelendirildigine gre fark-

limesinde somutlanan kltrel ifade hlarlar. Geri pek ok sosyolog bu
ler biiminde yorumlayan ngiliz ta imgelerin ya da modellerin farkl te
rihi E.P. Thompson'n almalarn mellerine (g ve para gibi) iaret et
daki snf anlayyla (bkz. The Making milerdir, ama ou durumda sistema
of the English Working Class, 1968) tik snf tahayyln ampirik biimde
pek ok ortak yn bulunan bu trn saptamann zor olduu bilinmelidir.
ilk rneidir. Bu eitli ve durmadan Snf tahayyl ve armlarn konu
byyen literatre kapsaml bir bak alan en son incelemeler, genel olarak
iin bkz. Rick Fantasia, "From Class dnlenden daha akkan, karmak
Consciousness to Culture, Action, and ve ak bir snf ve mesleki tahayyl ve
Social Organization", Annual Review anlamlar kmesi bulunduunu, birey
of Sociology (1995). lerin farkl amalar ve stratejiler iin
farkl imgelere ve anlaylara bavur
snf t a h a y y l (class imagery) Top duklarn ortaya koymaktadr (rnein
lumun sradan yelerinin (zellikle ken bkz. N. Britten, "Class Imagery in a
di toplumlarndaki eitli snflarn sa National Sample of Women and Men",
ys, bykl ve belli bal zellik British Journal of Sociology, 1984).
leri bakmndan) toplumsal *snf hak
kndaki ortak ya da gndelik inanlar. snflandrma (classification) bkz.
Toplumsal tabakalama alannda taksonomi
ki incelemeler, *g (iktidar) ya da ay
rcalk ilikilerine zg olarak grdk snflandrma ( k m e l e m e ) (classi
leri nesnel yap ile snf imgesi alan fication-clustering) bkz. kme analizi
olan znel yap arasnda genellikle bir
ayrm yaparlar. lk kullanl 1957 y snflandrma, k o n u t a g r e (class,
lna dayanan bu terimin Britanya'da housing) bkz. konuta gre snflan
yaygnlamas, David Lockwood'un drma
toplumdaki ii snf tahayyl ze
rine etkili almasyla olmutur (bkz. snfsal a t m a n n kurumsalla
der. M . Buhner, Working-Class Images mas (institutionalization of class-
of Society, 1975). conflict) leri kapitalist toplumlarda
znel tabakalama konusunda iki snf atmasnn kurumsallatn;
aklama vardr. Bunlardan birincisi dolaysyla denetim altna alndn ve
Marksist bak asn yanstr ve snf gerilediini ngren tez. Snf atma
yapsndan gelen bilin ya da farkn- snn kurumsallamasnn, siyasal ve
daln snf atmas ile toplumsal endstriyel atmalarn ayrlmasnn
eitsizlik deneyiminden kaynakland (bir alandaki tartmalarn artk dier
n, snf karna dayal, yanl bi alandaki ayrm izgilerini pekitirme-
lin diye kabul edilen bir anlaytan mesinin) ve yurttalk haklarnn ge
yola ktn ngrr. te yandan, s niletilmesi ile frsat eitliinin artma
nfsal ve mesleki prestij kapsamndaki snn sonucunda ortaya kt iddia e-
cemaat aratrmalarna dayanan a dilmitir. Liberal siyasal kuramclar bu
lmalar da farkl snf yaps algla argman genellikle 1950'li ve 1960T
malar tespit etmilerdir: buna gre, in yllarda gndeme getirmilerdir. Bu
sanlar, kendi imgelerinin ne dereceye konuda iyi bir sosyolojik mek iin
kadar ikili ("onlar"a kar "biz") ya da bkz. Ralf Dahrendorf, Conflict after
oklu olduuna ve ne kadar ince bir Class (1967). Ayrca bkz. tmleme
657
snfsal k o n u m (class position) Bri
tanyal sosyolog David Lockwood, b
ro iileri arasnda gerekletirdii s maksat gzeterek davranlarda bu
nf bilinciyle ilgili almada (The
Blackcoated Worker, 1958; 2. basm,
1989), etkili bir "snfsal konum" ku
ram gelitirmiti. Bu kuramn bile
enini, piyasadaki konum ("gelirin, i
gvencesinin ve meslekte st basa
maklara trmanma frsatnn kayna
ve byklnden oluan, dar biimde
anlalan ekonomik konum"), iteki
konum ("kiinin iyerinde, iblm i-
indeki yerinden kaynaklanan toplum
sal ilikileri") ve son olarak stat ola
rak konum ("kiinin genel olarak top
lumdaki prestij hiyerarisi iindeki ko
numu") oluturuyordu. Lockwood'a
gre, memurlar arasnda snf bilinci
nin balca belirleyicilerini meydana
getiren ey, bu alandan kaynaklanan
deneyimlerin zgl bileimiydi. Ayrca
bkz. Goldthorpe snf emas.
snfsal s a p m a (class dealignmem)
bkz. oy kullanma davran; tketim
sektrleri
snr s r d r m (boundary mainte
nance) Toplumlarn (ya da toplumsal
sistemlerin) kendileri ile bakalar ara
snda ayrmlar yapmaya devam etme
lerinin yollarn anlatmak iin kullan
lan bir terim. Pek ok kii, bir toplu
mun, doas gerei kark -dolaysyla reksiz duruma getirmitir. Fakat siber
potansiyel bakmdan tehlikeli- olan pe
riferi blgelerini hangi ekillerde ta
nmlamaya altn incelerken, o top
lumun anahtar kltrel deerlerini o-
luturan eyleri daha iyi anlamann
mmkn olduunu ileri srmtr.
snr tartmas (boundary debate)
bkz. elikili snfsal konum
snrl aklsallk (bounded rationa
lity) Herbert A. Simon'n (bkz. Models
of Bounded Rationality, 1982) rgt
kuramyla birlikte anlan aklc (rasyo
siber toplum
nel) alveri postlalarna gre, in
sanlarn tamamen aklc biimde, bir
lunma becerilerini engelleyen bilisel
snrlar bulunmaktadr. Eylemde bulu
nan aktrler, optimal zmler aramak
yerine tatmin olmay yelerler; yani,
kaytszlk blgesi diye adlandrlan bir
erevede "yeterince iyi" olan bir
zm kabul ederler.
srasal lekler (ordinal scales) bkz.
lekler; lm
sib (sib) Amerikan kltrel antropolo
jisinde tekyanl soy gruplar iin kulla
nlan, baka yerlerde antropoloji iinde
klan olarak bilinen bir terim.
siber t o p l u m (cybersociety) Bilgisa
yar kullanclarndan oluan dnya a
pndaki an yaratt, elektronie da
yal iletiimler a ("sanal gereklik").
Gemite bir yanda "enformasyon tek
nolojisi" (ofis otomasyonunda grlen
trden, bilgisayarla alan bir cihaz ya
da sre iin kullanlan bir terim) ile
br yanda "telekomnikasyon tekno
lojisi" (rnein faks makineleri ya da
video konferans cihazlar) arasnda bir
ayrma gitmek gibi genel bir eilim
grlmekle birlikte, hemen hemen tm
iletiim teknolojilerinin bilgisayarlar a-
raclyla multimedya ortamnda bir
letirilmesi byle bir ayrm fiilen ge
uzayn daha yeni terminolojisi bu ge
limelerin ikisini de karlamaktadr.
Yirminci yzyln sonunda gnde
lik yaamn rgtlenmesinde bilgisa
yar dolaymyla gerekleen toplumsal
etkileim giderek daha arlkl bir ye
re oturmaktadr. Elektronik posta ile
nternefin kurulmas on-line alve
rileri, Web'e dayal "sohbet odalar"n
ve pornografinin evlere girmesini mm
kn hale getirdiinden, bu iletiim
patlamasnn alma, bo zaman ve
siyaset alanlarna yansmalarnn neler
sibernetik
olduunun sosyologlar arasnda ciddi
tartmalara yol amas son derece do
al bir durum olarak grlmektedir (r
nein bkz. der. Steven G. Jones, Cy-
berSociety, 1994).
Tuhaftr ki, esasl bir siber toplu
mun muhtemel sosyolojik zellikleriy
le ilgili en kkrtc metinlerden birisi,
retken bilim kurgu yazar Isaac Asi-
mov'un kaleme ald ve ilk kez bilgi
sayarlarn gelimesi henz emekleme
aamasndayken (1956'da) yaynlan
m olan The Naked Sun romandr.
Romann yks, insanlarn birbirleri
ni uzaktan, " boyutlu grntler"le
"izledii" ve ancak istisnai hallerde
dorudan, yz yze temasa getikleri
uzak bir dnyay anlatr. Asimov'un
romannda, gerek yknn getii tr
deki bir toplumda gerekse en az ayn
lde anormal olan baka toplumlar
da sosyologlarn rolnn ne olaca
konusunda bir hayli speklasyon yap
lrken, yeryzndeki insanlar yeraltn
da, tka basa insanla dolu dev elikten
maaralarda yaamakta ve ak alana
kp temiz havay ilerine ekme kor
kusundan dehete dmektedirler.
s i b e r n e t i k (cybernetics) Makineler,
hayvanlar ve insanlar arasndaki ileti
imi, zellikle denetim srecinde geri
bildirim bilgilerinin roln inceleyen
bir dal. Sosyal bilimlerde, bu kuram
toplumsal denetim ile iletiimin do
as ve ilevi arasnda ok sk bir ili yzn zerinde deneme yaynlayan
ki bulunduunu ngrmektedir ve en
yaygn biimde formel rgtleri ince
leyen almalarda rastlanr. Ayrca bkz.
Parsons, Talcott; toplumsal sistem.
sibernetik hiyerarisi (cybernetic
hierarchy) bkz. Parsons, Talcott; top
lumsal sistem
silah denetimi (arms control) bkz. si
lahszlanma
silahszlanma (disarmament) zellikle
nkleer ada geerli olan, silahlanma
658
dzeyinin azaltlmas sreci ya da po
litikasn anlatan bir terim. Salt silah
sahibi olmann bile atmay kkrtc
rol oynad savn da ieren silahszlan
ma perspektifi, taraf olan devletlerin
mzakereler yoluyla sahip olduklar si
lahlara snrlamalar getirilmesini ng
ren silah denetiminden farkl bir olgu
dur. Silahszlanma politikasnn eitli
biimleri arasnda tek tarafl ve ok ta
rafl, ksmi ve tam, nkleer ve konvan-
siyonel silahszlanmay sayabiliriz.
simetrik aile (symmetrical family)
Peter Willmott ile Michael Young'n
1970'lerin balarnda ortaya attklar
ve giderek yaygnlat belirtilen, *ev
ii iblmnn daha az belirgin oldu
u ve sosyal yaam ile toplumsal kim
liklerin karsnda evin daha merkezi
bir rol oynad aile biimi. Fakat ayn
dnemde yaplan feminist aratrmalar
da ev ii iblmnde srekli eitsiz
likler saptand ve simetrik aile tezi
nin ampirik kantlarla fazla desteklen
medii belirtilmelidir. Ayrca bkz. ka
r/koca rol.
S i m m e l , G e o r g (1858-1918) Simmel
genellikle, modern sosyolojinin kuru
cular arasnda en ok gz ard edilmi
olan kii eklinde deerlendirilir (bu
eilim Britanya'da ABD'de olduun
dan daha belirgindir). Yaam boyun
ca aa yukar yirmi be cilt eser ve
Simmel, Yahudi olarak domu olma
sna karn, sonradan vaftiz edilerek
Hristiyan olmu, yaamnn byk bir
ksmn Berlin'de geirmi ve lmn
den sadece drt yl nce Strasburg'da
gerek anlamda bir profesrlk unva
nna sahip olmutur. Bylesine retken
bir akademisyenin bu kadar ge fark
na varlmas, Simmel'in toplum kural
larna uymayan yapsnn yan sra. ba
z emsalleri arasndaki bir tr anti-se-
mitist eilimler bulunduunu da ortaya
659
koyar. Max Weber'in Heidelberg'deki
evinde dzenli olarak bir araya gelen
birtakm yetenekli sanatlar, akade
misyenler ve entelektellerden birisi
de Simmel'di.
Simmel'in almalar neredeyse
zetlenmesi ya da sistematize edilmesi
olanaksz niteliktedir ve zaten bu tr
giriimlere kendisi de kar kmtr.
Pek ok adan sosyolojinin perian et
tii bir sosyolog grnmndedir. O-
nun tarz ve yaklam, paral ve kade
meli karakterinden dolay dier klasik
sosyologlardan ayrdr. Simmel, mik
roskobik dzenin ayrntlar asndan
zengin ve nitelikli, ama btnyle sis-
tematiklikten uzak ve ounlukla ta
mamlanmam ksa denemeler, toplum
sal hayata dair ksa skeler yazmtr.
ncelemelerinin menzili, Kant ve Goethe
zerine yazlm kitaplardan, sanat ve
kltr incelemeleri ile din, para, kapi
talizm, toplumsal cinsiyet, gruplar, kent
ilik ve ahlk zerine yazlm kitaplara
kadar olduka geni ve eitlidir. Hatta
ilgilendii konular arasnda ak bile
vardr. Simmel'in almalarnda, so
yut genellemelerden ziyade ayrntlara
nem verilir: Simmel'e gre, btn ya
da totaliteyi kendi iinde anlamak ola
naksz olduuna gre, incelemenin her
paras kiinin btn kavramasna yol
aabilmelidir. Buna bal olarak The
Philosophy of Money de (1900) '"yaa
mn ayrntlarnn hepsinde, onun anla
mnn totalitesini bulma olana" bu
lunduunu ileri srer. Simmel bu z
gn eserin, tarihsel materyalizm iin daha
salam bir temel saladn dnm liine kar bir direnme giriimiydi. Bu
ve Marksist felsefeci Gyrgy Lukcs'm
almalarn derinden etkilemitir.
Simmel'e gre tr sosyoloji
vardr. Genel sosyoloji, bir yntem p-
rogramdr; "tarihsel yaamn btnl
toplumsal olarak oluturulmutur".
Formel sosyoloji, "toplumsal biimle
rin kendilerini" -"toplumlama biim
lerini"- inceler. nc tr sosyoloji
Simmel, Georg
ise, Simmel'in "sosyal bilimlerin epis
temolojisi" diye tanmlad felsefi sos
yolojidir. Simmel'in yazlar ounluk
la ikincisi, yani formel sosyoloji hak
knda olmutur. "Toplumlama biim
leri", etkileimin iinde gelitii bi
imlerdir. Simmel'in en nl ksa de
nemeleri -"The Stranger", "The Met
ropolis and Mental Life" ve atma -
zerine denemesi ( de D. N. Nevil-
le'in yayma hazrlad Georg Simmel
On Indiviulallity and Social Forms'da
[1971] bulunabilir)- onun formel sos
yolojisinin bir parasdr ve bu sosyo
loji en ok Amerika Birleik Devletle-
ri'nde etkili olmutur.
Simmel'in almalar ilk dnem
Kuzey Amerika sosyolojisinin gelii
minde muazzam bir etki yapmt..Paul
Rock, The Making of Symbolic Inter
actionism'de. (1979) Simmel'i sem
bolik etkileimciliin balca kurucula
rndan biri olarak tanmlar. Gerekten
de Simmel, Robert Park ve Chicago
Okulu'nun dier yeleri iin nemli
bir yol gsterici olmutu. Simmel'in
baz fikirleri ayrca Robert Merton (-
zellikle referans grubu ile rol kuram
larnda) ve Lewis Coser'n (ata top
lumsal atma kuram olmak zere)
ilevselciliinde bulunabilir.
Simmel toplumsal biimleri, ya
am srelerinin hkimi, bir yabanc
lama biimi olarak grmeye balam
t ve kendi yntemini -ve aslnda de
neme biiminin kendisini- gelitirmesi,
toplumsal biimlerin sz konusu zel
balamda, sanat dnyas sz konusu
olduunda Simmel, empresyonistlerle
ilikilendirilmitir (srekli olarak bi
zim yaam ak deneyimimize daha
yakn olan yeni biimler yaratmaya a
larak). Onun postmodernizmin n
clerinden birisi olarak grlmesinin
nedenlerinden birisi doallkla bundan
kaynaklanr.
sistem entegrasyonu
David Frisby'nin Simmel hakkn
daki ok sayda yazsndan neredeyse
hemen hepsi, onun sosyolojik nemi
ve greli gz ard edilmiliine dair iyi
bir deerlendirme sunar (rnein bkz.
Georg Simmel, 1984). Ayrca bkz. for
malizm; kent sosyolojisi.
s i s t e m e n t e g r a s y o n u (system integ
ration) bkz. toplumsal entegrasyon ve
sistem entegrasyonu
sistemler k u r a m , sistemler a n a
lizi (systems theory, systems analysis)
Sistem, sosyolojiye zg bir kavram
deildir; sistem, bir aratrmacnn e
itli paralar ya da birimler arasndaki
yapy ya da kalb anlamay tasarlayan
her bilimsel analizde kullanlr. Dola
ysyla sistem, eitli eler arasndaki
yaplam ya da kalplam ilikileri
gsterir ve bu haliyle bir btn ya da
birlik oluturur. Genel olarak, sistemin
bir evresinin bulunduu ve bu yzden
snrlarnn korunmas gerektii varsa
ylmtr. Sistem ile evresi arasnda
karlkl bir etkileim vardr. Siberne
tik bir yaklamdan yararlanan sistem
ler kuram, bu karlkl etkileri bilgi
depolama ve denetleme temelinde de
erlendirir. Baka bir varsayma gre,
sistemler bir denge durumuna (home
ostasis) ynelmeye eilimlidir. Son bir
grle, sistemler isel bakmdan fark-
llaarak da deiirler. Sistem kavram
daha ok doa bilimlerinde ve bilhassa
biyolojide etkili olmutur.
Toplumsal sistem kavram sosyo
lojide ise Herbert *Spencer ve Vilfredo
*Pareto gibi yazarlarca gelitirilmi,
fakat modern kullanmna asl damga
sn vuran, Pareto'dan esinlenen Law
rence J. Henderson'n toplum felsefesi
(bkz. Pareto's General Sociology, 1935)
ile biyolog Walter B. Cannon (bkz. The
Wisdom of the Body, 1932) olmutur.
Yapsal ilevselcilik kuramnn geli
imi erevesinde sistemler kuramnn
660
gelitirilmesiyle en ok ilikilendirilen
sosyolog, Harvard'da Henderson'n
Pareto yorumundan etkilenmi olan
Talcott Parsons'dr.
Parsons, The Structure of Social
Action'dz (1937), bir eylem sistemine
dair sosyolojik bir kuramn temel ana
litik bileeninin birim edim (bir aktr,
bir ama ya da hedefi, koullar ile a-
ralardan meydana gelen bir durumu
ve aralarla amalarn onlara bakarak
seildii normlar ile deerleri kapsa
yan birim edim) olduunu vurgula
mt. Bir eylem sistemi, birim edimle
rin yaplam bir toplamdr. Parsons
daha sonra bir toplumsal sistemi "o
ul bir kme olan bireysel aktrlerin
etkileim kalplarnn kalc ya da d
zenli deiim sreleri karsnda ey
lem elerini bir araya getirip dzen
leyen bir btn" (The Social System,
1951) eklinde tanmlayarak; toplum
sal sistemin iki ciddi problemle kar
karya olduuna dikkat ekecekti. Bi
rincisi, kt kaynaklarn retilmesi ve
datlmasnn kard (dsal) prob
lem; ikincisi, toplumsal dzen ya da
btnlemeyi salamakla ilgili (isel)
problem. Parsons, "bir eylem sistemi"-
nin dsal ve isel "ilevsel ngerek-
lilikleri"ni karlayan drt alt-sistem
nosyonuna [adaptasyon (ekonomi),
hedefe varma (ynetim ekli), enteg
rasyon (toplumun cemaat oluturmas)
ve potansiyel biriktirme (toplumsalla
ma)] buradan hareketle ulamtr. Par
sons'n (Economy and Society, 1956)
"alveri araclar" diye adlandrd
girdi ve kt aklaryla birbirine bal
olan bu alt-sistemler. para, iktidar, etki
ve taahhtlerdir. Bir toplumsal sistemin
dengesi, eitli alt-sistemler arasndaki
bu karmak alverilere baldr.
Toplumsal sistemler kuram, yanl
bir organik analojiyi iermesi, top
lumsal atmadan ziyade toplumsal
dzen aratrmalarn baa alan tutucu
bir yanll gerektirmesi, farkllama
 661 sivil din, sivil din tezi

srecini sadece betimlemekle kald Situs ayrmlar arasnda, klan yelik

iin tatmin edici bir toplumsal dei leri, dilim ayrmlar ve hatta -meslek
im kuram ortaya koyamamas, top lerin eit prestij ve deerde kabul edil
lumsal tabakalama, bilhassa toplum dii- mesleki konum saylabilir.
sal snf konusunda yeterli bir akla
ma getirememesi, ilev kavramna zel sivil din, sivil din tezi (civil religion,
bir ierik yklemedii iin totolojik civil religion thesis) 1960T yllarda
kalmas, toplumsal fenomenleri berrak- Talcott Parsons, Edward Shils ve Ro
latrmaktan ziyade perdeleyen bir for bert Bellah gibi sosyologlar, modern
mel terminoloji gelitirmesi ve temel Amerika gibi toplumlarn kurumsal
varsaymlarnn ilemselletirilememesi dzenlemeleri ile tarihsel kutlamalar
gibi nedenlerden dolay eitli eleti na kutsal zellikler atfettiklerini ileri
rilere uramtr. srerek, kurumsal (kiliseye dayal) din
den ayr bir sivil din gr ortaya at
Bu eletiriler sosyologlar tarafndan
mlard. rnein Amerika Birleik Dev
genel kabul grmekle birlikte, 1980'-
letleri'nde, Avrupa'dan gelen youn g
lerde sistemler kuramna ilginin yeni
dalgas, Yahudi kyla (Exodus);
den canland gzlenmitir. Amerikal
Sava ise kanla yeniden doumla ve
yeni-ilevselciler (bkz. J.C. Alexander,
eski gnahlarn kefaretini demekle
Neo-functionalism, 1985), Parsonsc sos
benzerlik tayordu. Bu durumda Ame
yolojiyi toplumsal deiime ve at
rikan sivil dininin tezi, Amerikallarn
maya aklk kazandrabilecek bir pers
yeni Seilmi Halk olduklaryd (rne
pektif eklinde gelitirmenin mmkn
in bkz. Bellah, "Civil Religion in A-
olduuna iaret etmilerdir. Toplumsal
merica", der. W.G. McLoughlin ve
sistemler yaklamnda Almanya'da da
R.N. Bellah, Religion in America, 1968).
nemli bir gelime sz konusudur. r
Benzer ekilde Edward Shils ile Mic
nein Niklas Luhmann, bireylerin, bir
hael Young, Britanya'da monariyi ko
iletiimsel edimler sistemi eklinde ta
nu alan nl (ve ok fazla eletiriye
nmlad toplumsal sistemlerin birer
urayan) bir makalede, ta giyme tre
grn olduu fikrine kar km,
nini kuatan grnte sekler ritelle
sistemlerin anlamn karmakln a-
rin dinsel ynleri olduunu saptam
zaltmaya yaradn savunmutur. So
lard ("The Meaning of the Corona
nuta, Luhmann, baarl iletiimdeki
tion," Sociological Review, 1953). Bu
sistem problemlerine kodlarn- geli
bak as ile "sivil din t e z i n i n baka
mesi temelinde ilgi duymaktadr. Ba
eitlerinin arkasnda yatan temel fikir,
lca iletiim aralarnn hakikat, ak,
kurumsal dinler bakmndan giderek
para ve iktidar (g) olduuna inanan
seklerleen ileri sanayi toplumlarnda
Luhmann, bu fikirleri, hukuk (A Socio
kamusal dinlerin (devletin ya da sivil
logical Theory of Law, 1985), farkl
toplumun yceltilmesi trnden), top
lama (The Differentation of Society,
lumun genel deerlerini belirlemek,
1982). ak (Love as Passion: The Codi
toplumsal birlik salamak ve duygula
fication of Intimacy, 1986) ve din (Re
rn ifade edilmesini kolaylatrmak gi
ligious Dogmatics and the Evolution of
bi ayn ilevleri grddr. Baka
Societies, 1977) gibi ok eitli konula
bir deyile, sivil dinler, toplumsal sis
ra uygulamay baarmtr.
tem iinde ayn ihtiyalar karladkla
r iin, kurumsal dinlere kar "ilevsel
situs (situs) Bir stnlk ya da aa bir edeerlilik" sunar ya da "ilevsel
lk deerlendirmesiyle ilikilendirilme- bir alternatif olutururlar. Yalnz
mi bir rol veya stat farkllamas.
sivil itaatsizlik
(zelde sivil din, genelde ilevsel alter
natifler hakkndaki) bu argmanlarn i-
kisi de, evrimcilik, teleoloji, totoloji
gibi sulamalara maruz kalmlar; bir
btn olarak normatif ilevselciliin
karsna ise ampirik olarak test edile
mezlik eletirisi karlmt. Ayrca dernekler, kitle iletiim aralar, mes
bkz. seklerleme.
sivil itaatsizlik (civil disobedience)
Sivil itaatsizlik terimi, dar anlamyla,
bir topluluun tmnn veya bir ks
mnn, hkmet politikalarn iddete
dayanmayan yollarla deitirme abas
iinde, devletin yasalar ve dzenle
melerine uymay ya da vergi demeyi
reddetmesi iin kullanlr. Hindistan'da
Britanya egemenliine kar yaplan
Gandhici protestolar bu yntemin ak
bir rneidir. Daha yakn zamanlara i-
likin bir rnek verirsek, Britanya'da
semenlerin nemli bir orannn, yerel
ynetimlerin harcamalarna yeni kay
naklar yaratmak amacyla, "kelle ver
gisi" diye adlandrlan bir vergiyi de
meyi kabul etmemelerinden ve bu ver
ginin toplanmasn baaryla engelle
melerinden bahsedebiliriz. Fakat sivil
itaatsizlik, daha genel bir kapsamda,
kolektif protestonun baka (bazen id
dete dayal) biimlerine (ayaklanma
lar gibi) kayabilir; bu yzden bu feno
men iin kesin snrlar belirlemek ko
lay olmayabilir. Belli vergilere kar ba
rl protestolar olarak tasarlanan ey
lemler (herhangi bir nedenden dolay)
iddet olaylarna dnebilir; demek
ki, bu tr eylemleri tam bu kavramla
adlandrmak, genellikle eylemcilere
kara almak isteyen devletin iine gel
mektedir. Ayrca bkz. pasif direni.
sivil t o p l u m (civil society) Sivil top
lum kavramnn ierii konusunda,
birbirine zt anlamda eitli tanmlara
rastlanr. Yine de sivil toplumun a-
nahtar nitelikleri olarak, zel yaam
dan ya da haneye dayal etkinliklerden
662
ziyade kamusal yaama gnderme yap
masn, aile ve devletin yanna konma
sn ve hukukun egemenlii erevesi
iinde varolmasn sayabiliriz. "Sivil
toplum" kavram getiinde ou oto
ritenin aklna gelen ereve, gnll
leki demekler, sendikalar ve benzeri ku
rululardaki kamusal katlm alandr.
Baz dnrlere, rnein HegeF-
e gre, birey (ya da aile) ile devlet
arasnda yer alan sivil toplum, zel ve
ortak karlar birletii zaman ala
cak olan, geici bir fenomendi. Yine
bazlarnn gznde devleti dengeleyici
belirli bir kar alan olutururken,
Antonio Gramsci'ye gre snf hege
monyasnn kalesi, son kertede (kayt
sz artsz olmasa bile) devletin des
teklerinden birisiydi. Sivil toplum kav
ramnn daha yakn zamanlardaki kul
lanmlar komnizmin Dou Avru
pa'da kmesi deneyimine ve orta d
zey toplumsal ilikilerin, toplumsal
kendi kendini rgtleme alannn ve -
zel ev alan ile totalletirici devlet alan
arasnda bulunmas gereken karlarn
eklemlenmesi dzeyinin apak bir e
kilde krelmesi ya da hi olmamasna
ynelmitir.
Sivil toplum her zaman iin top
lumsal hareketlerin dinamii olarak
grlm ve onlar kapsayan bir nos
yon olmutur. Sivil toplum ayrca, ka
zanlan hak ile ykmllklerin birle
mi haliyle, bunlarn sivil toplum d
zeyinde pratie geirilmesini, tartl
masn, yenilenmesini ve yeniden ta
nmlanmasn somutlayan yurttalk
kavramnn dinamik taraf olarak gr
lebilir. Bu erevede, temel bir mede
ni hak olarak konuma zgrl, ge
rek merulama biimi gerekse kapsa
m ve younluu bakmndan, yaync
larn, gazetecilerin ve genelde okuyan
kesimin kltr ve rgtlenmesine ba
ldr. Bu konuda hazrlanm mkemmel
bir derleme iin bkz. Z.A. Pelczynsk.
663
The State and Civil Society (1984).
siyasal d a v r a n (political behavi
our) Siyasal davran, siyasal srece
herhangi bir ekilde (bireysel ya da
kolektif) katlmay veya hkmet ve
politikayla ilikili siyasal sonular do
uran bir etkinlii gsterir. Bu geni
tanm, siyasal katlmn hem meru bi
imlerini (seimlerde *oy kullanma,
*kar gruplarnda faaliyet gsterme ya
da toplumsal hareketler gibi) hem de
meru olmayan siyasal etkinlikleri
(hkmet darbesi, terrizm ve dev
rimler -bkz. isyan- gibi) kapsamakta
dr. Resmi katlm, toplumsal atma reti olmamsa da, karakteristik gr
y mevcut siyasal sistem iinde tutma
y ve bylece siyasal dzenin istikrarl
kalmasn salamay amalarken; va
rolan siyasal yaplarda kendine bir ka
nal bulamayan muhalif kesimler, muh
temelen yalnzca siyasal deiiklikleri
yeterli grmeyecek, ayn zamanda si
yasal dzenin kendisine de meydan o-
kuyacaktr. Siyasal davran inceleme
leri, eylemsizlik ve kaytszlk zerin
de duran metinlerle birlikte, siyasal a-
lana katlma ve katlmamann temeli
olan siyasal ideoloji, deer ve tu
tum analizini de kapsamaktadr.
siyasal iktisat [political economy)
Tam anlamyla, kkeni esas olarak on
sekizinci yzyl Fransz ve ngiliz Ay
dnlanmasnla birlikte anlan iktisadi
sorunlar kapsayan etkili metinlere da
yanr ve Adam Smith'le ilgili iktisadi
kuramlarla en st noktasna ulamtr.
Ancak, Smith'in fikirlerini temel alan
on dokuzuncu yzyl klasik iktisatla
rn kendi almalarn siyasal iktisat
diye adlandrmaya devam etmi olma
larndan tr, bu terimin sosyal bilim
literatrndeki kullanmnda ksmen
bir belirsizlik ve genileme meydana
gelmitir. Aslnda klasik sosyoloji,
genelde dar anlamndan ziyade geni
anlam erevesinde siyasal iktisadn
eletirisi olarak grlr.
siyasal iktisat
lk dnem siyasal iktisat, aadaki
etkilerin birleik etkisinin rnyd:
felsefedeki dinsel dncelerin yerini
adm adm aklcln ve bilimin al
mas ile ahlki ve toplumsal meseleler
de ampirik yntemlere bavurma aba
lar; kapitalist endstriyalizmin yk-
seliiyle ortaya kan ekonomik dze
nin entelektel ve ideolojik bir deer
lendirmesinin yaplmas gereklilii; h
kmetlerin hl srdrmekte olduu
merkantilist politikalara dmanlk ve
devletlerin refahnn uygun bir d tica
ret dengesine balanmas. Siyasal ikti
sat hibir zaman birletirilmi bir
nm, art deerin, retimden -tica
retten deil-, zellikle retken emekten
kaynaklandn gsterme giriimlerine
baldr. Fizyokratlara (ve baz bo
yutlarda belki Smith'in kendisine) g
re, tarm art deerin tek kaynayd,
fakat Smith'ten itibaren siyasal iktisat,
imalatn ve iblmne bal ret
ken faaliyetlerin de farkna varacakt.
Siyasal iktisatlara gre bu durum, fi
yatlar, maalar ve paray kontrol et
meye ynelik merkantilist abalarla
engellenmemeliydi. Para aslnda, dee
rin kayna deil, sadece sembolyd.
Smith'in serbest piyasa mbadele
sini destekleyen nl bilimsel incele
mesi Uluslarn Zenginlii (The Wealth
of Nations, 1776) modern iktisat disip
lininin balangc kabul edilmekle bir
likte, Smith ve onun sko Aydnlan
mas iindeki sekin adalar (Adam
Ferguson gibi), ou ilk dnem sos
yolojisi diye adlandrlabilecek bir dizi
kapsaml toplumsal, ahlki ve tarihsel
metinler kaleme almlardr. Ancak bu
radaki sosyolojik unsur, iktisadi re
tilerin ierdiinden ok daha btncl
bir toplum gr iermesidir. ktisadi
retiler aka bireyciydi ve ibirlii
ne dayal dzenin temeli olarak kiisel
karn roln vurguluyor, o zamandan
siyasal kltr
beri aklc mbadele kuram diye bi
linen kuramn embriyon halindeki ana
unsurlarn kapsyordu. Fakat iktisadn
daha sonralar grlen dier disiplin
lerden ayrlmas, ilk dnem siyasal ik
tisada btnyle yabancyd. Bu ay
rlma, byk lde, bir sonraki kua risi olmak durumundadr.
n klasik iktisatlarnn -zellikle Da
vid Ricardo ve onun on dokuzuncu
yzyl ngiliz faydaclar arasndaki
takipilerinin- iktisadi fikirleri dier
fikirlerden soyutlama ve biimlendir
me (sonsuza kadar sren bir sre) a
balarnn rndr. Grnteki ve a- yana ilerlediini gstermeyi amala
mataki ayrlklarna ramen Kari
*Marx, Max VVeber, Emile Durkhe
im ve sosyolojinin dier kurucular, ik
tisadi alann toplumsal yaamn dier
boyutlarndan soyutlanmasnn, modern
liin doas ve kapitalist retim hak
kndaki can alc sorular gz ard ettii
saptamasn yapmakta bulumulardr.
Radikal siyasal iktisat ise Mark
sist dncenin 1960'larda yeniden
dousuyla ilikili bir terimdir. ABD ve
Britanya'da ilevselciliin egemenli
indeki akademik sosyoloji ve iktisa
dn dman olan radikal siyasal ikti
sat, sosyal bilimdeki disiplinlere gre
gerekletirilen (kendi bak asna
gre) ideolojik blnmeleri, yeniden
dinlen tarihsel materyalizmde ortak
bir temel gelitirerek amay hedefle
mitir. Ayrca bkz. neo-klasik iktisat.
siyasal k l t r (political culture) Bir
toplumun siyasal iktidar sistemini me
rulatrmaya yardm eden normlar,
deerler ve semboller (rnein ABD'
de anayasa, demokrasi, eitlik, bayrak).
Siyasal kltr ktnde ya da kuku ekilmelidir). Siyasal partiler, belirli
lu bir hal aldnda, tpk 1989-1991 'de
Orta Avrupa ve SSCB'de olduu gibi
bir meruiyet krizi ba gsterir. Genel
olarak kltr gibi siyasal kltr de,
verili bir toplumda insanlarn hakikat
olarak kabul ettii, edinilmi bilgi par
alarndan oluur. eitli skandallar,
664
baarszlklar ve siyasal kler, yurt
talarn sistemin btnne olan inan
larna ksa sreli zararlar verebilir. Bu
yzden siyasal kltrn korunmas, si
yasetiler ile her dzeydeki devlet b
rokratlarnn balca grevlerinden bi
Siyasal kltr teriminin modern
kullanm kinci Dnya Sava sonras
dneme dayanr. Gabriel Almond ve
Sidney Verba'nn Yurtta Kltr (The
Civic Culture, 1963) adl almalar,
kltrel geliimle siyasal geliimin yan
yan, be lkedeki siyasal tutumlar ve
demokrasi zerine klasik bir karla
trmal aratrmadr. Siyasal kltr te
riminin deeri belirli bir siyasal gn
deme dayanmaz. Daha yakn zaman
larda yaplan aratrmalar, (yurttalarn
yrekten inand ve destekledii) "ger
ek" siyasal kltrler ile (yapay yol
larla yaratlm ideolojilerin, yurttala
ra tehditle ya da zorla dayatlmasyla
kurulan) "empoze edilmi" siyasal kl
trler arasnda bir ayrm yapmaya a
lmlardr. Amerika Birleik Devlet
leri ve eski Sovyetler Birlii'nde g
rld trden siyasal kltrlerin, ken
dilerini etnisite ve milliyetiliin mer
kezka basklarna nasl uyarlayaca,
yantn ancak zamann verebilecei
bir sorudur.
siyasal partiler (political parties)
Siyasal alandaki farkl sosyoekono
mik glerin ama ve karlarn temsil
eden formel rgtler (yalnz her top
lumda partilere dayal bir siyasal y
netim sisteminin bulunmadna dikkat
makamlara aday olan kiilerin toplan
d ve ideolojilerin yayld rgtsel
aralardr. Partiler, ynetim organlarn
organize etmeye, onlara hakim olmaya
ve ulusal apta yol gstericilik yapma
ya alrlar.
Parti sistemleri, bir uta ok partili
665
sistemlerden dier uta tek partili te
kelci devletlere kadar ok eitli bi
imler alr. ok partili sistemler (ou
kez iki ana parti vardr), Britanya, A-
merika Birleik Devletleri, Fransa ve
Almanya gibi liberal demokratik top
lumlarda glyken, tek parti hakimi
yeti zellikle Kenya ve Zimbabwe gibi
Afrika lkelerinde grlr. Parti siste
minin trnn, toplumun geliim dze
yiyle ilikili olduu ileri srlmtr, rrz. Ak biimde yrtlen bu yar
fakat ortaya kan sistemin trn et
kilemede yerel tarihsel ve siyasal fak
trler muhtemelen ok daha nemlidir.
Siyaset sosyologlar, birer rgt
olarak ele aldklar siyasal partiler ze
rinde younlam ve onlarn rgtsel
dinamiklerini incelemilerdir. karla
ilgili meseleler, liderler, eylemciler ve
destekilerin sosyo-ekonomik temelle
rini; partilerin benimsedii sosyo-poli
tik ideolojileri; *gcn parti rgt ta
rafndan kabul edilen farkl kolektivi-
teler arasndaki dalmn ve destei
harekete geirme tekniklerini kapsar.
Siyasal partiler hakknda r ac dir. zetle, liberaller siyasal partilerin
nitelikteki bir inceleme Alman sosyo
log Robert *Michels tarafndan kaleme
alnmtr. Michels, rgtsel g ze sal partilere ayn derecede nemli bir
rinde durduu bu almasnda, parti
nin giderek *brokratiklemesiyle bir
likte ona egemen olmaya balayan par
ti liderleri ve yneticilerinin *oligarik
eilimlerine dikkat ekmitir. Lider ve
yneticilerin kiisel hedeflerine yne
lik inan ve tutumlar, deimez biim
de her partinin tabann oluturan insan
larn inan ve tutumlarndan ok daha
az radikaldir. Dahas, rgtsel prose
drler halkn zlemlerini bomaya kat
kda bulunarak radikal hedeflerin ger
eklemesini engellemektedir. te yan
dan, baka alanlardaki aratrmalarn
ortaya koyduu kantlar, parti liderleri
nin oligarik eilimlerinin -zellikle si
yasal partilerin kurumsallamasn deer
lendirirken- a gerektiini gstermitir.
siyasal partiler
Siyaset bilimcileri ayrca, partilerin
siyasal srelerdeki roln ve farkl si
yasal rejimlerin hangi lde ak ya
da kapal diye nitelenebileceini ara
trmlardr. Liberal gre bakt
mzda, siyasal partilerin, bask grup
lar ve dier kar gruplaryla birlikte,
toplumdaki farkl sosyo-ekonomik grup
larn temsilcileri olarak bir iktidar yar
na girdiklerine dikkat ekildiini g
n sonucunda ortaya kan oulcu
siyasal sistemlerde, iktidar kmlatif
deildir ve paylalmaktadr. Siyasal
partilerin liberal demokrasilerde olum
lu bir rol oynadnn vurgulanmas, ok
sayda eletiriye hedef olmu, siyasal
karar srelerinin belirli gruplarn (en
ak biimde ekonomik alana egemen
olan gruplarn) egemenlii altnda ol
duu iddia edilmitir. Dahas, gzlem
lenebilir parti politikas incelenmeye
deer bir olgu olarak grlrken, esas
olarak pek gze arpmayan, ince ikti
dar biimlerinin (gndem oluturma
gibi) gz ard edilmemesi gerekmekte
temsili demokrasilerdeki nemli roln
vurgularlarken, neo-Marksistler siya
rol atfetmezler. Kapitalist toplumlarda,
baat ekonomik gcn ayn zamanda
ynetici snf olmasndan dolay, parla
menter politikann aldatc ve dikkatleri
ak bir ekilde siyasal iktidarn gerek
kaynaklarndan baka yne eken bir i-
deolojik strateji olduu iddia edilmitir.
Pek ok yazar, siyasal partiler ve
iktidarla ilgili Marksist grn liberal
gr kadar derine inmediini ne sr
mlerdir. Evet, iktidar belli ellerde
younlam olabilir, fakat siyasal ge
limeleri sradan insanlarn grleri
nin etkilemesi de mmkndr. Bu a
dan siyasal partiler gereksiz deildir ve
ileri kapitalist toplumlarn siyasal ala
nnda nemli bir rol oynarlar.
siyasal su
siyasal su (political crime) Siyasal
su terimi, tarihsel olarak dnld
nde, komplo giriimlerini ve siyasal
yneticilere ya da kutsal otoriteye mey
dan okuma eylemlerini anlatr. Siyasal
sulular, muhtemelen sradan ya da adi
sululardan ok daha dehet verici ce
zalar ekmilerdir. Yalnz siyasal su
teriminin anlamlarnn -ve esas olarak
siyasal sululara ynelik tutumlarn-
zamanla nemli deiiklikler geirdi
ini eklemeliyiz.
rnein, siyasal bir gdyle ilen
mi sular, on dokuzuncu yzylda Bat
Avrupa'da devlete kar ilenen su
lar olarak yeniden tanmlanmtr. Ay
rca, kadnlarn oy hakk iin mcadele
eden Suffragetteler ile -rlanda'daki-
Fenianlar gibi sulularn, kendilerine
siyasal bir stat bimelerinden dolay,
geleneksel su adaleti sisteminin ilgi
alanna girip girmedii ynnde tart
malar yaplmtr. Yirminci yzyln
sonlarna gelindiinde ise, siyasal su
lu, "ba sulu" -terrist- (masum yurt
talara kar meru olmayan iddet ey
lemlerine bavuran kii) eklinde kul
lanlmaya balanmtr. Ancak insan
haklar savunucular ve baz krimino
loglar, devletlerin kendilerinin, sosyo-
politik ve askeri hedefler gerekletir
mek zere su oluturacak bir ekilde
(rnein, ikence yapmak, karmak ve
soykrma girimek gibi eylemlerle)
kullandklar g tekelini sorgulayc
tezleri gndeme getirmekten hi geri
durmamlardr. Hatta baz yazarlar,
yalnzca devletlerin gerekten terrist
olabileceini, nk sistematik bir ta
hakkm ve ynetim tarz olarak terr
yerletirme kapasitesine sadece devle
tin bir btn olarak sahip olabileceini
iddia etmilerdir (rnek iin bkz. N.
Chomsky, The Culture of Terrorism,
1988).
siyasal t o p l u m s a l l a m a (political
socialization) Siyasal semboller, ku
666
rumlar ve prosedrler hakknda bilgi
edinerek, ynetimin pasif ya da aktif bir
yesinin roln renerek ve deer sis
temi ile tm yapy destekleyen ideo
lojiyi iselletirerek siyasal sistemin i-
ine yerleme sreci. Siyasal toplum
sallama, hem bireysel bir renme s
reci, hem de topluluun bir btn ola
rak kltrel yaylmas eklinde grle
rek incelenebilir. Uluslar siyasal gele
neklerini, yeni kuaklar -siyasal ku
rumlarn yan sra eitim sistemi, med
ya, iyerleri, komuluk kurumu arac
lyla- daha nceden kurulmu dn
ce ve eylem modellerinin iine yerle
tirerek srekliletirirler. Ksa zaman
dilimlerinde yeni siyasal kurumlarn
yaratld ya da varolan yaplarn ye
niden dzenlendii nc Dnya l
kelerinde ise, eitim sistemi, medya ve
cemaat yaplar ak bir ekilde siyasal
eitim ve yeniden eitim aralar ola
rak kullanlabilir. Daha eski ya da daha
istikrarl ynetimlerde, toplumsal fail
lerin siyasal toplumsallama ilevleri
ak olmaktan ziyade gizlidir ve o
unlukla fark edilemeyecek, kamusal
dzeyde yadsnacak kadar ince bir e
kilde dzenlenmitir.
Siyasal toplumsallama aratrma
lar, ideolojik istikrarn yaam evri-
mindeki derecesini, siyasal tutumlar ile
aktif katlm arasndaki ilikiyi, siyasal
elitlerin (rnein, eitim sistemi arac
lyla) toplumsallamas ve ayklanma
sn, toplumsal snflarn davran ve a-
nomali modellerini (ii snf tutucu
luu ve yanl bilin), kiilik zellikle
ri ile siyasal ynelimler arasndaki i-
likiyi, siyasal rollerin iine yerleme
yi ve aile, okul ve iyerinin siyasal fi
kir ve davranlar zerindeki greli et
kisini ele alrlar.
siyaset bilimi political science) Fark
l trden siyasal sistemlerde iktidar ve
iktidarn dalmn inceleyen bir akade
mik disiplin. Siyaset bilimciler, iktidarn
667
kaynaklarn, nasl ve kimler tarafndan
kullanldn, kstlama ve denetim s
relerinin nasl ilediini, iktidar m
cadelelerini kimlerin kazanp kimlerin
kaybettiini aratrrlar. Bu konular, si
yasal sistemler iindeki siyasal kamp
lamalar, rgtlenme, atma ve istik
rar sorunlaryla i iedir. ktidarla ilgili
almalar, bireysel siyasal tutum ve
davranlarn aratrlmasndan ulusal
ve uluslararas dzeydeki devlet et
kinliklerinin incelenmesine kadar uza
nan ok eitli biimlerde gerekleti
rilir. Siyaset bilimi, balangtaki y
netim mekanizmasyla snrl yakla
mdan uzaklap, faaliyet alann git
tike geniletmekte ve artk siyaset sos
yolojisine zg konular ve kuramlarn
ouyla rtmektedir. Dennis Kava-
nagh'n Political Science and Political
Behaviour'! (1983) bu alandaki Ameri
kan ve Britanya literatr zerine ol
duka iyi bir rehberdir.
Siyaset ve iktidarn incelenmesi,
dar anlamyla, devlet, hkmet, siya
sal partiler, kar gruplar ve politika
yapma srecinde etkin olan dier h
kmet d rgtler gibi eitli siyasal
kurumlar kapsar. zellikle devlet, ok
daha youn bir ilgi konusudur, nk
liberal demokrasilerde siyasal srece
hkmeden aygt devlettir. Fakat daha
geni bir adan bakarsak, iktidarn i
leyii yalnzca resmi kurumlar ve ku
rumsal faaliyetlerle snrl grlemez.
ktidar daha ziyade, siyasal sistemin
dndaki, karar almayan srelerin i-
inde de yerlemitir: rnein, i ev
relerinin kapitalist ekonomilerdeki g
c olduka byktr. Ayrca siyaset
bilimciler -zellikle tarihsel ve kar
latrmal aratrmalarla ilgilenenler-
giderek iktidarn sadece belirli ulus
devletler iindeki kullanmyla deil,
ayn zamanda dnya ekonomisini he
defleyerek ve uluslararas ilikiler te
melinde kullanlmasyla ilgilenmekte
dirler.
siyaset sosyolojisi
siyaset sosyolojisi {political sociology)
Toplumlarn iindeki ya da aralarnda
ki g dalmlarnn toplumsal neden
ve sonular ile gcn (iktidarn) tah
sis ediliinde deiimlere yol aan
toplumsal ve siyasal atmalarla ilgi
lenen bir sosyoloji dal. Siyaset sos
yolojisinin asl ilgi alan, verili bir top
rak paras zerinde meru g (ikti
dar) kullanm tekeline sahip olma id
diasndaki bir kurum olan ve muhte
melen herhangi bir toplumdaki en b
yk g ve otorite younlamasn
oluturan devlettir. Siyaset bilimi e-
sas olarak ynetim aygtlar, kamu y
netimi mekanizmalar ile seimler, ka
muoyu, bask gruplar ve siyasal dav
rantan oluan biimsel politik alanla
ilgiliyken; siyasal fenomenlerin sos
yolojik zmlemesi, daha ok siyaset,
toplumsal yaplar, ideolojiler ve kl
tr arasndaki karlkl ilikilerle ilgi
lenir. Her ne kadar devlet en yaygn in
celeme nesnesiyse de, siyaset sosyolo
jisi daha geni olarak, aile, arkadalk
gruplar, kulpler ve yerel cemaatlerini
kapsayarak, iktidar, otorite ve etkinli
in tm toplumsal balamlardaki kay
naklar ve kullanmyla ilgilenir. Emek
piyasas ve iyerindeki g ilikileri de
bu ilgi alanlar arasna dahil edilebilir,
fakat bugn artk genellikle endstriyel
ilikiler bal altnda incelenmekte
dir. Siyasal bir sistem, (belirli bir bo
yutta) g, ynetim ya da otorite ieren
srekli bir insan ilikileri modelidir.
Dolaysyla, gc (iktidar) tekelletir
mek zere henz hibir resmi merkezi
kurum yaratmam, fakat baz yelerin
bakalarndan daha fazla hkmedebile
cei karar alma ve kanun yapma sre
lerine sahip devletsiz toplumlarda da
siyaseti incelemek mmkndr.
Siyaset sosyolojisi, toplumsal ku
rumlar olarak grd siyasal partilere
ve bu partilerin yeleri ile liderleri ara
sndaki ilikilere (rnein, liderlie
daha byk g veren parti yelerinin
Small, Albion W.
668

ounluunun kaytszl ve bir r Siyaset sosyolojisi, aralarnda tekil

gtn liderlerinin, kendi kiisel kar rgtler ya da belirli mahalli, devlet
larn rgtn karlarnn nne koy veya ulusal ynetimlerle ilgili rnek
ma eiliminde olduklarn ve bu kar olay incelemelerinin, kamuoyu yok
lara hizmet etmek iin iktidar konum lamalarnn, semenlere, siyasal kat
larn kaybetmemeye altklarn ileri lmclara ve siyasal temsilcilere dnk
sren oligarinin demir yasas -bkz Mic- grmeli anket aratrmalarnn; si
hels, Robert- erevesinde) eilmitir. yasal ideolojileri ve hkmetin siyasa
Ayrca, belirli siyasal rejim ve kurum sn incelemeyi amalayan belgesel ka
sal yaplarn kkenleri ve istikrarll nt ve ierik analizinin ve karar alma
n aklamaya alrken, parlamenter srelerinin matematiksel modellen-
demokrasilerin yan sra despotik ve mesi ile sonularnn ele alnd sos
totaliter rejim fenomenlerini ele alr. yolojik zmlemenin tm yntemleri
Siyasal katlm -zellikle seim siste ve tutum aratrmalarndan yararlanr.
mi vastasyla- deerlendiren alma Deiik lkeler arasndaki karlatr
lar, siyasal davranta, insanlarn kamu mal aratrmalar sosyolojinin en ok
yararndan ziyade s kiisel karlar bu alannda yaygndr. Robert E. Dow
ve daha genel snfsal karlarn mak se ve John A. Hughes'un Political So
simize etmek zere seim yaptklarn ciology's! (2. Bask, 1986), bu konuda
ngren kar kuramna bavurmular iyi bir giri metnidir. Ayrca bkz. cemaat
dr. Siyaset sosyolojisi, elitler, elit - iktidar; iktidar eliti; seimbilim.
yelikleri ve onlar ezilen snflardan a-
yran derin uuruma younlamtr. Bir S m a l l , A l b i o n W . (1854-1926) Sos
gre gre, "siyasetin incelenmesi, et yolojiye kendi zel katklarndan ok,
kinlikle etkin olann incelenmesidir ... Chicago niversitesi'nde prototipik ve
Etkin olanlar, elde edilebileceinin en uzun yllar yol gsterici nitelie sahip
fazlasn elde edenlerdir ... En fazlasn olmu sosyoloji blmnn (1892'de)
elde edenler elitlerdir; geri kalan ise kit kurulmasndaki rolyle tannan Ameri
le" (H. Laswell, Politics: Who Gets What, kal sosyolog. American Journal of So-
When, How, 1958). Siyaset sosyolojisi, ciology'rim (1895) kurucusu ve retken
toplumsal protesto ve devrimlerin neden yazarlarndan olan Small'un yaymlan
lerini; ounlukla bilinli kmelenme m eserleri arasnda General Sociology
ler olan kar gruplar ve formel bas (1907), Adam Smith and Modern Socio
k gruplarnn oluumu ile faaliyetlerini; logy (1907) ve The Meaning of the So
siyasal ideolojileri, siyasal kltrleri cial. Sciences (1910) saylabilir.
ve siyasal kanaat ve kamuoyu oluumu
nu; ocukluk, ergenlik ve yetikin ya S m i t h , A d a m (1723-1790) Sekin bir
amnda eitim kurumlar ve iyeri de skoyal filozof ve toplum kuramcs
neyimleri araclyla gerekletirilen olan Smith, Glasgow niversitesi'nde
siyasal toplumsallamay kapsayan a nce Mantk, ardndan Ahlk Felsefesi
tmalarn davurumu ve dzenlen Profesr olmutu. Smith'in yaynlanan
mesini inceler. Toplumsal ve iktisadi nemli eserleri arasnda. The Theory of
dzenden kaynaklanan gerilim ve b Moral Sentiments (1759), An Inquiry
lnmeler zerine yaplan analizler, o into the Nature and Causes of the Wealth
unlukla, siyasal tercihlerin tamamen of Nations (Uluslarn Zenginliinin
olas ya da mevcut alternatifler iinden Doas ve Nedenleri zerine Bir nce
yapldn gsetermek amacyla, kar
leme. 1776) ve Essays on Philosop
latrmal bir temel zerine oturtulur.
hical Subjects (1795) sralanabilir.
669
Smith en ok iktisat olarak bi
linmektedir, oysa Uluslarn Zenginlii
bile iktisadi meseleler zerine yazlm
bir incelemenin ok tesinde bir me
tindir. Aadaki trden paralarn or
taya koyduu zere bu eser, toplumsal
eylem zerine s bir iktisadi bak a-
sndan ziyade btncl bir toplum
felsefesi sunar: "Ticaret ve imalat [ma-
nifaktr] zamanla dzeni ve iyi yne
timi beraberinde getirdi; onlarla bir
likte, lkenin daha nce komularyla
srekli bir sava durumu yaam in
sanlar arasnda bireysel zgrlk ve
gvenlik de geldi."
Smith'in -fiyatlar, kaynaklar ve
blm analizini nceleyen- ibl piyasa iktisatlarnn grmezlikten gel
m aklamas, sanayinin ilerlemesi ve
uluslarn zenginlemesinin emek sre
cinin gittike artan biimde uzmanla
an rollere blnmesiyle gerekletii
ni gstermeyi hedefler. Uluslarn Zen-
ginlii'n'm ilk blm, iblm s o k a k e t e l e r i (gangs) Frederic M.
nn kkenlerini, insan doasndaki
""takas yapma, mbadele etme ve a-
lveri" isteinde bulur; bu istein,
pazarlarn boyutlar tarafndan nasl s
nrlandrldn anlatr; onun kitlesel
olarak artan retimdeki etkilerini, top
lu ine imalat rneinde olduu gibi
gzlemler. Bu rnee gre, retim s
recini on sekiz birbirine bal paraya
ayracak ekilde yerletirilen on kii gn
de 48.000 toplu ine retecektir; buna
karn on kiinin her biri kendi bana
alrsa, 48.000'lik toplamn yalnzca
ksuratn retmeleri beklenir. Smith'e
gre iblm, nceleri daha az sayda
sre zerine konsantre olabilen ii
nin ustaln arttrarak, iiyi grevine
younlatrp zamandan kazanarak; e-
mek tasarrufu yntemlerinin kefine
n ayak olarak retimi arttrmtr.
te yandan Smith, iblmnn
zararl etkilerini grmezlikten gelmi
yor ve bireylerin, yalnzca bir veya iki
snrl ve kendini tekrar eden ilemler
sokak eteleri
yapmaya mecbur braklmasnn, sz
konusu bireyleri "bir insan karakteri
nin olabilecei kadar aptal ve cahil"
duruma getireceini kabul ediyordu.
Smith, bir ara olarak eitimin geni
letilmesini, bylelikle hkmetlerin i-
leri seviyedeki iblmnde sakl olan
atomizasyon ve yabanclamayla m
cadele edebileceini savunuyordu. Ken
dinden sonraki iktisatlardan farkl o-
larak da, devletin, sadece adalet, savun
ma ve kamusal hizmetlerin tesine ge
erek toplumsal ilikilerin organizas
yonuna etkin ve geni biimde katld
bir durum tasavvur ediyordu. te bu
yzden Smith'in yazlarnda, serbest
me eiliminde olduu bir miiphemlik
vardr (bkz. E.G. West, "Adam Smith's
Two Views of the Division of La
bour", Economics, 1964].
Thrasher (The Gang, 1927), eteleri,
sokaklarda babo biimde dolaarak
yasalar ineyen gevek gruplar ola
rak gsteren kendisinden daha nceki
dncelere temelden kar km ve
Chicago Okulu'nun yaklamndan et
kilenen bir analiz yapmt: Sokak e
teleri, sadakat, ayn blgeden olma ve
hiyerariyle birbirine bal olan ii s
nfndan genlerin oluturduu, yap
lam gruplard. Ayrca sokak etele
rinin kurulmas, kentsel deiimin kar
snda kimlik arayna girmek trn
den toplumsal dinamikleri yanstyor
du. Thrasher'dan aktarrsak, "sokak
etesi, [ehrin blgeleri arasnda] k
k alanlar yanstan iktisadi, ahlki ve
kltrel snrn bir davurumu olarak
geliir." Bu alann dier nemli eserleri
arasnda William Foote Whyte'in St
reet-Comer Society'si (1955) ile Albert
K. Cohen'in Delinquent Boys'u (1955)
vardr. Irk ve toplumsal cinsiyetle ilgili
sorunlar son zamanlara kadar bir hayli
sokak eytanlar
gz ard edilmiti. Ayrca bkz. alt-kl
tr; genlik kltr; sululuk.
s o k a k eytanlar (folk devils) Stan
ley Cohen'in 1960'l yllarda ngilte
re'deki " M o d ' l a f ve "Rocker'lar"n
alt-kltrlerinden yola karak ahl
ki panii ele ald incelemesinde kul
lanmasyla n kazanan bir terim (bkz.
Folk Devils and Moral Panics, 1972).
Kolektif davran sosyolojisindeki
etkileimci yaklamlardan yararlanan
Cohen toplumun, "kendi yelerine,
hangi rollerden uzak durulmas, han
gilerinin yerine getirilmesi gerektiini
gsteren" bir toplumsal tipler galerisi
yaratt sonucuna varmt. Bu ba
lamda, sokak eytanlar olarak adland
rlan gruplara sapkn gzyle bakl
makta ve toplum tarafndan onaylan
mayan, "srekli sokak eytanlar, yani
ne olmamamz gerektiinin gzle g
rlr hatrlatclar konumunda duran"
bir yer igal ettikleri dnlmektedir.
Bu terim sapknlk temsilleriyle ilgili
baka aratrmalarda yaygn biimde
kullanlmtr. Ayrca bkz. etiketleme.
s o m u t ilemler a a m a s (concrete
operations stage) bkz. Piaget, Jean
s o m u t l u u n k a y b e d i l m e s i yanl
(fallacy of misplaced concreteness)
bkz. eyle(tir)me
s o n r a l k etkisi (recency effect) Son-
rahk etkisi, insanlarn, en eksiksiz bil
gileri en son gerekleen olaylar hak
knda hatrlamalarndan dolay, birey
lerin en ok en son grdkleri ya da
duyduklarndan etkilenmesi eilimidir.
Ancak belirli koullar altnda ncelik
etkileri stn gelir ve bazen ilk olay,
son olaydan daha etkin olabilir.
s o n u , istatistiki (effect, statistical)
bkz. nedensel modelleme
S o r e l , G e o r g e s (1847-1922) Sorel,
670
Fransa'da uzun sre mhendislik yap
tktan sonra bamsz bir aratrmac
olmak zere istifa etmi ve lmnden
nceki otuz be ylda, toplum kuram,
Marksizm ve sosyal bilimlerin felsefe
si zerine bir dolu kitap ve makale ya
ynlamtr; bunlarn en arpc olanlar
Reflections on Violence (1908) ile The
Illusions of Progress' dir (1908). Sorel,
Le Devenir social dergisinin editr
olarak kuramsal Marksizmi Fransa'ya
sokmu ve Marksizmin bilimsel olma
iddialarn reddederek Eduard Bernste
in'n yannda yer almtr. Bununla be
raber, reformizm adna devrimci faali
yetlerinden vazgemek yerine, ar bir
anarko-sendikalizmi savunmaya ynel
mitir. Sorel'in sosyoloji asndan ta
d nem, mit ve iddet zerine ya
zlarna temellenir. Toplumda mitin
ilevleriyle ilgili analizi, Kari Mann
heim'n daha sonraki topya yazlarn
tamamlayc niteliktedir. Aslnda onun
yazlarnda gelikin (ama byk l
de farknda olunmayan) bir ideoloji
kuram yakalayabiliriz. Sorel'e gre,
Marksizmin temel ilkelerinin birou,
ii snfn kapitalizme kar kitlesel
eyleme seferber etmeyi amalayan ve
bu yetenekte olan mitlerden olumak
tadr (bunlar iindeki en arpc rnek
"genel grev miti"dir). iddete dayal
savan soylu ve medeniletirici bir
nitelik tayabilecei, gelecein bili
nemeyecei ve medeni insanlar tah
min edilebilir davalar uruna iddetten
tmyle vazgemeyi ynlendirecek hi
bir ey olmad ynndeki argman
lar; ilerlemenin ister istemez her trl
tartmann bar yollarla halledilme
sini salayaca eklindeki Edwardci
inanc rtecek kadar gldr. Ayr
ca Sorel'in grleri, daha genel bir
kapsamda, baz toplum kuramclarnn
iyimser bir tarihsicilie eilim duy
malarna kar hl etkili bir kar ko
yusu simgeler.
671
Sorokin, Pitirim Aleksandrovi
(1889-1968) Rusya'da mtevaz bir a-
ilede dnyaya gelmi, hapse girmi ve
lm tehditleri altnda yaam olan
Sorokin 1922'de srgne gnderilmi
ve sonunda Harvard'da sosyoloji pro
fesr olaca ABD'ye gelmiti. Soro
kin kariyeri boyunca ok deiik ko
nularda otuzu akn kitap yaynlamtr
ve bunlarn bazlar unlardr: The So
ciology of Revolution (1925), Social
Mobility (1927), Rural Sociology (1930)
ve Social and Cultural Dynamics (4
cilt, 1937-1941). Drt ciltlik bu son a
lmas, toplumlarn farkl "zihni
yet" tipi (gerekliin anlalmasnda
duyularn roln vurgulayan duyusal
zihniyet, dinsel dnme biimlerini
yanstan tinsel zihniyet ve bu ikisi ara
sndaki gei tiplerinden meydana ge
len idealist zihniyet) arasnda gidip
geldiini ngren dngsel bir top
lumsal deiim kuram getirmektedir.
retken ve yerleik inanlara son de
rece sert biimde kar kan bir sosyo
log (rnein bkz. Fads and Foibles in
Modern Sociology and Related Scien
ces, 1956) olan Sorokin'in almalar,
genelde kkrtc ve -pek ok bakm
dan- nc bir nitelik tamakla birlikte,
kendisinden sonra gelen kuaklar (top
lumsal mobilite analizini istisna sa
yarsak) ondan pek etkilenmemilerdir.
sosyal a n t r o p o l o j i (social anthropo
logy) Bu disiplin ilk bata Batl olma
yan ve ilkel diye adlandrlan toplum
lar zerinde younlamaya eilimli ol
masna ramen, dnyadaki tm top
lumlar ile kltrleri inceleyen bir dal
dr. Sosyal antropoloji ile sosyoloji a-
rasnda kayda deer rtmeler bulun
duu gibi, nemli kartlklar da sz
konusudur. Tarihsel adan bakldn
da sosyoloji, Bat toplumlarn incele
meye ynelmi ve bu da iki disiplin a-
rasmda metodolojik ve kuramsal (ayn
zamanda kendine zg) farkllklar
sosyal antropoloji
dourmutur. En nemlisi, kendi top
lumlarn inceleyen Batl sosyologla
rn, ampirik aratrmaya tabi tutacaklar
hipotezlerin baz ynlerini ayrp se
meden nce, kendi balamlarn sor
gulamadan kabul edebilmeleridir. Oy
sa sosyal antropologlar, hibir eyi sor
gulamadan kabul etmezler; nitekim n-
grlemeyen bir balama uygun olma
yan hipotezler iermeyen, btncl (bkz.
bireycilik) bir yntem gelitirmilerdir.
Antropoloji, on beinci yzyln
sonlarndan itibaren kifler, tccarlar
ve misyonerlerin metinlerinde anlatl
d ekliyle baka kltrlere duyulan
meraktan domutur. Disiplin olarak
ortaya k ise, Fransa, Amerika Bir
leik Devletleri, ngiltere ve Alman
ya'da bilim derneklerinin kurulduu on
dokuzuncu yzyln ortalarndan sonra,
daha derli toplu ve rgtl bir ente
lektel ura eklinde flizlenmesiyle
gereklemitir.
Antropolojideki en eski kuramlar
evrimci kuramlardr. Britanyal ant
ropolog Edward Tylor, animizmden
(bkz. totemizm) dine ve tektanrc-
la aama aama geildiini ngren
bir toplumsal evrim kuram ortaya at
mt. On dokuzuncu yzyln dier ev
rimci kuramlar ise, ilkel topluluklarn
bir ilerleme hiyerarisinde uzak ge
miin kalntlar olduklarn iddia edi
yorlar; grnte kavranlamaz nite
likteki grenekler "kalntlar" eklinde
betimleniyordu. On dokuzuncu yzy
ln sonuna gelindiinde, toplumsal ev
rimciliin ve onun tartmal bulunan
insan gruplar hiyerarisinin yerini,
yaylma ve g kuramlar alacakt.
Artk kltrler arasndaki benzerlikler
ya da farkllklar, baz kltrlerin et
kilerinin yaylmas ya da baz toplu
luklarn hareketiyle aklanyordu. Ya
ylma kuramn destekleyenler, birike
rek yerleen greneklerin evrensel d
zeyde karlatrlmasn tevik etmi
lerdir; yalnz bu tr karlatrmalarn
sosyal antropoloji 672

bir sr zorluk kard, nk dei rneini izleyerek, dilini renmek zo

ik kltrlere zg fenomenlerde ortak runda kaldklar halklarn iinde birka
biimde tanmlanabilecek ok az e yl yaamay tercih etmiler; dolaysy
olduu imdilerde yaygn bir kabul la, bilhassa genelde yazl kaytlara da
grmektedir. Yirminci yzyln bala yanmad iin speklatif tarihe temel
rnda Bronislaw *Malinowski, gre den kar karak, bir kltrn ya da
neklerin o andaki ilevleri temelinde toplumsal yapnn farkl boyutlar a-
aklanmas gerektiini ileri srerken; rasndaki ilikileri incelemeye arlk
kinci Dnya Sava'ndan sonraki ant vermilerdir. Bylece, yaltlm klt
ropologlar, kltrel pratikleri o andaki rel zelliklerin kapsaml bir karla
anlamlar temelinde yorumlamay ter trmasn yapmaktan, uzman alan ara
cih ederek, ilevselciliin kaba yanla trmacsnn bir kltr youn ve b
rn reddeden bir izgi benimsemiler tncl biimde analiz ettii ynteme
dir. Claude Levi-Strauss gibi yapsalc geilmitir.
larn gr ise, baz kltrler arasn Britanya'da karlatrmal sosyal
daki benzerliklerin, toplumlar arasn antropoloji, insanln biyolojik zel
daki dorudan temaslardan ziyade, in liklerini inceleyen uzmanlk dallarn
sanln nnde ak olan snrl say dan ayr bir yerdedir. Fiziksel antro
daki ihtimallerle aklanmas gerektii poloji paleontolojiyle, genetikle, hatta
ynndedir. primatlarla ilgilenmektedir. Sosyal ant
Antropolojik kuramdaki bu kkl ropolojinin fiziksel ve toplumsal bo
deiime, aratrma yntemlerinde g yutlar, varolan ilkel toplumlarn gerek
rlen bir devrim de elik etmitir. Er fiziksel gerekse toplumsal evrim le
ken dnem gelenei olan "koltuktan inin alt basamaklarnda yer aldklar
antropoloji", bakalarnn yeryznn eklinde yanl bir inancn egemen ol
her tarafnda elde ettikleri ayr bulgula duu on dokuzuncu yzylda birbirle
rn, speklatif bir kkenler kuram ha riyle daha yakndan bantlyd. Bri
linde sentezini yapmaya girien James tanya sosyal antropolojisi, genellikle
Frazer'n almalaryla temsil edil Malinowski ve A.R. *Radcliffe-Brown
mektedir. te yandan genel olarak ba gibi isimlerle zdeletirilmitir. kisi
kldnda, yzyln bandaki profes de Emile Durkheim'n etkisi altnda
yonel antropologlar, yabanclarn anla olan bu antropologlar, ilevselci yakla
tmlarna dayal kantlara gvenmekten mlar byk lde gzden dm
vazgeip, kendi gezilerinde topladkla olmasna ramen, arkalarnda, top
r kantlar temel almaya balamlar lumlarn btncl ve sistematik biim
dr. Szgelimi Franz Boas Kanadal de incelenmesi bakmndan kalc bir
Eskimolar, Charles Seligman (1873- miras brakmlardr. Britanya ekolne
1940) Yeni Ginelileri ziyaret etmitir. dahil olan antropologlar, zgl bir
Birka istisna dnda bu tr alma toplumun siyaseti, akrabalk sistemleri,
lardaki malzeme, standart grmeleri dini ve ekonomisi zerine monograflar
yorumlayanlardan elde edildii iin, kaleme almlar ve herhangi bir alana
eviri problemleri ve bu halklarn ken nedensel bir ncelik tanmamlardr.
dilerine zg grlerinin birebir - Baz Marksist antropologlar retim
renilememesi gibi riskler sz konusu tarzna ncelik verirken, baka eilim-
dur. Yntemlerde temel bir deiiklik lerdekiler de -iktisadi ilikiler ile g
yaplmasndaki baar Malinowski'ye ilikilerinin stnln mutlaka red
atfedilmektedir. Nitekim 1920'li yllarn detmemekle birlikte- rimelin ve sem
ortalarndaki antropologlar, Malinowski bolizmin gcn irdelemilerdir.
673
Oysa Amerika Birleik Devletle-
ri'ndeki antropoloji, hl niter bir di
siplin olarak niversitelerde retil
mektedir. ABD'de kltrel antropoloji,
Britanya'daki sosyal antropolojinin en
yakn karldr ve Boas, Ruth Be- olmayan ve yerli antropologlarn says
nedict, Margaret Mead gibi isimlerle
zdeletirilmitir. Avrupa'nn baka
yerlerinde ise corafi ve tarihsel antro
poloji, etnolojinin bnyesindedir ve
etnolojinin iinde folklorun da yer al
d grlr.
Modern sosyal antropoloji, Batl
olsun Batl olmayan olsun her blge
iin geerli ve zgnlkleri kucakla
yan bir yaklam gelitirmitir. Modern
toplumsal antropoloji, kltrler arasn
da karlatrmalar yapmaya hazr olan
etnosantrizme temelden kar kar,
fakat gerek olmas muhtemel evrensel
eler karsnda da tetikte durur. im
diki standart, uzun sreli katlmc gz
lem uygulamasdr. Sosyal antropoloji,
baka kltrleri tandk hale getirmeyi
amalar, ama ayn zamanda, antropo
logun kendi kltrn de yabanclat-
rr ve sorgulanmadan kabul edilen ey
lerin aklanmaya ihtiya gsterdiini
ortaya koyar.
Bu disiplin, okur-yazar olmayan
toplumlara arlk vermeyi oktan b
rakp, okur-yazar toplumlar ile dnya
dinlerine inanlan blgeler zerinde
durmaya balam; daha sistematik bi
imde ve tm kapitalist toplumlar ii
ne alacak ekilde geniletilerek, kyl
ve kentli gruplarn, bu birimlerdeki g
l ve gsz kesimlerin incelenmesine
ynelmitir. Eski smrgelerin bam
szlk mcadelelerinden. Vietnam Sa-
va'ndan ve 1960'lann sonundaki kur
tulu politikalarndan sonra, antropo
loglar aratrmalarnda siyasal alana
daha fazla ilgi gstermilerdir. Pre-ka-
pitalist toplumlarn incelenmesinde e-
konomist yn daha az bir Marksist e-
ilimin etkileri dikkat ekmektedir. Ye
ni bir e olan feminizm de, kltr
sosyal bilim
lerdeki toplumsal cinsiyet tablosuna
eletirel bir bakla canllk kazandr
mtr. Ayrca, Batl antropologlarn
sosyalist ve komnist toplumlarla il
gili arpc aratrmalar vardr. Batl
artmtr. Szel geleneklerin aratrl
masnda tarihsel kaytlardan daha fazla
yararlanlmaktadr. Antropologun da
rdan bir gzlemci rol oynamas ciddi
biimde sorgulanmtr ve baz durum
larda kendi konumunun farkna daha
fazla varmasyla almtr. Irklk,
etnosantrizmle kartlk iinde netleti-
rilmitir.
Ayrca aratrmalarn yalnzca ie
rii deil, yazma slbu da yeni de
neylere aktr. Baz kiiler ise disipli
nin bilimsel statsn ne karmakta
drlar. Bu kadar ok sayda yaklam
bulunduunu dikkate alacak olursak,
teki bir antropolojiden sz etmek
mmkn deildir ve bu disiplin Avru
pa'nn tm lkeleri ile Kuzey Ameri-
ka'daki niversitelerde gelimeye de
vam etmektedir.
s o s y a l b i l i m (social science) Top
lumu ve insan ilikilerini inceleyen a-
ratrma dallar iin kullanlan genel
bir adlandrma. Sosyal bilimlerin on
dokuzuncu yzyl iindeki gelimesi,
doa biliminin gelimesinin ardndan
gereklemiti. Bir aratrma alannn
sosyal bilim eklinde adlandrlmas,
genellikle, bu alann nemli alardan
bir doa bilimiyle karlatrlabilecei
dncesini barndrr. nsanlar ince
leyen eitli disiplinlerden psikoloji,
genellikle bir sosyal bilim olarak g
rlmekten ziyade doa bilimi snfna
sokulurken; iktisat, grece tartmasz
biimde bir sosyal bilim saylmaktadr.
Sosyoloji, sosyal psikoloji, siyaset
ve corafyann statleri daha problem
liyken, tarih herhalde bilim olarak ad
landrlmakta en az kukulanlan dal
dr.
sosyal bilim felsefesi
Disiplinlerin snrlar kesinlikle a-
k bir biimde izilemeyeceinden,
genel bir terim olan sosyal bilim, daha
ok, yukarda ad geen disiplinlerin
ounu ya da hepsini birden kapsa
maktadr. Bilimin doas ve bilimsel
stat konulu tartmalarda bu disiplin
lerin hepsinin eitli derecelerde rol
oynadn grrz. Peki, sosyal bi
limler doa bilimleriyle dorudan kar-
latnlabilir mi, yoksa onlarn ara
trma nesnelerinin insan olmas bu bi
limleri daha farkl bir yere koymay m
gerektirir? Sosyal bilimlere farkl bir
gzle bakacaksak ve tabii bir bilim di
yebiliyorsak, bu disiplinler hangi an
lamyla bilimseldir? zellikle sosyo
loglar, klasik kuramclar andan beri
bu sorular zerinde az ok kesintisiz
bir biimde durmaktadrlar. Ayrca
bkz. metodoloji.
sosyal b i l i m felsefesi philosophy of
social science) bkz. bilim sosyolojisi;
felsefe
S o s y a l D a r w i n c i l i k (Social Darwi
nism) bkz. Darwincilik
sosyal davranlk (social beha
viourism) Bazen George Herbert Me
ad'in toplum kuramlar iin kullanlan
bir terim. Mead, toplumsal eyleme (in
sanlarn gzlemlenebilir faaliyetlerine)
duyduu ilgisini, John B. Watson gibi
ada psikologlarn davranln melinde geerli olurken, bazlar da bir
dan ayrmak istiyordu. nk davra
nlarn yapmaya alt ey, insan dr. Ayrca bkz. refah devleti.
larn davranlarn aklarken zihinsel
olaylara ve znel deneyime (hedefler,
bililer, vb.) yaplan her trl referans
devre d brakmakt. Watson ve dier
davranlara gre, bu znel deneyim
ler glge-fenomen olma zellii ta
yordu ve davranlarda bilimsel ng
rler asndan gereksizdi. Mead ise,
toplumsal edimlerin aklanmasnda
iletiimin rol zerinde duruyordu.
674
Mead'in sosyal davranlnda, in
sanlar dier hayvanlardan, kendilerini
bakalarnn yerine koyarak dnme,
bylece bakalarnn verecekleri kar
lklar tahmin etme yetileriyle ayrl
maktadr. Bunun iin, dil, jest, iletiim
ve rol alma sembolik etkileimin teme
linde yer alr ve bu sayede benliin
kurulmasna katlp, toplumsal yaa
mn temelini olutururlar.
sosyal d n y a l a r (social worlds) Or
tak sembollerin, rgtlenmelerin ve fa
aliyetlerin kayna olan "sylem ev
renleri" iin kullanlan bir terim. Sos
yal dnyalar, fiziksel bir ban bulun
mas gerekli olmayan kltrel alanlar
kapsarlar. Buna tipik rnekler olarak,
srf yapmann, hastabakcln, siya
setin ya da bilimin "sosyal dnya
larndan sz edebiliriz. Gay topluluu
da bilinli bir sosyal dnyadr. Bu kav
ramn sembolik etkileimcilie dayal
olan uzun ama bulank bir tarihi vardr.
Sosyal dnyalar konusu en ak biim
de Anselm Strauss tarafndan tartl
mtr (bkz. der. Norman Denzin, Stu
dies in Symbolic Interaction, 1978).
sosyal g v e n c e (social security) n
sanlarn yoksullua dmelerini ya da
yoksul kalmalarn nlemek amacyla,
devletin idare ettii ortalama deer
testine dayal gelir koruma sistemleri.
Bu yntemlerden bazlar yurttalk te
lkede yerleik olmay temel almakta
sosyal h i z m e t (social work) Bireyin
sknt ekmesini nleyerek ya da rahat
olmasn salayarak, insann refah d
zeyini ykselten eitli rgtl yn
temler iin kullanlan genel bir terim.
On dokuzuncu yzyln sonunda sosyal
hizmet byk lde gnlllk teme
linde (en arpc olarak, orta snf ka
dnlarnn hayr faaliyetleri eklinde)
675
yrtlyor ve esas olarak maddi
yoksulluun hafifletilmesini amal
yordu. kinci Dnya Savafndan son
raki dnemde ise, sosyal hizmetler gi
derek profesyonellemitir ve imdi,
ekonomik refahn yan sra duygusal
ve zihinsel boyutlar da kapsayan, ok
daha geni bir uygulama alan vardr.
Gnmzdeki sosyal hizmetler,
modern refah devletinin bileenlerini
oluturan dier toplumsal hizmetlerle
arasna bir fark koyamamann sknt
sn ekmektedir. Szgelimi Britanya'
da, sosyal hizmet grevlilerinin, tama
m baka toplumsal hizmetlerin so
rumluluk alanna giren isizlik, barn
ma ve yoksulluk sorunlarna eilmele
rini gerektirecek hibir hukuki ykm
llkleri (ve pratik kaynaklar) yoktur.
Sosyal hizmet grevlilerinin eilmeleri
beklenen konular, "isel yaamn kali
t e s i n i azaltan ok eitli trdeki prob
lemlerdir (rnein, evlt edinme, k
klere ve ihtiyarlara bakma, evlilik u-
yumu, cinsel ve fiziksel istismar, genel
de insanlarn birbirleriyle ilikilerine
bal olan problemler ve bunalmlar).
Uygulamada eitli sosyal hizmet
modelleri vardr. "Problem zme" yak
lam, sosyal hizmet grevlisinin, ilgi
lendii kiinin kendi skntlaryla baa
kacak duygusal ve rgtsel kaynak
larn glendirmesini gerektirir. eit
li "psiko-sosyal terapiler", psiko-sos-
yal tedavinin nkoulu olarak batan
bir psiko-sosyal tehiste bulunma ge
rekliliini vurgular. Ksmen bu yakla
mda ierili olan determinist ve me-,
kanik eylem grne kar bir tepki
olarak "ilevselciler", sosyal hizmet
grevlilerinin, uygun bir destek ilikisi
kurarak, ilgilendikleri kiilere (onlar
tedavi etmek yerine) yardmc olma ro
ln vurgulamlardr. Dier model
lerde ise davran deitirici, krize m
dahale edici ve ksa vadeli i merkezli
abalara ncelik verilmektedir. Aslnda
sosyal hizmet, pratik, zgl bir ynteme
sosyal sermaye
bal kalmaktan daha ok, eklektik prag
matizmle karakterize edilir. Son za
manlarda feminist kuramn ve anti-
baskc pratiin gl etkileri olduuna
da dikkat ekilmelidir. yi deerlendir
me metinleri olarak Britanya iin Mal
colm Payne, Modern Social Work The
ory ye (1991) ve ABD iin J. Heffer-
man vd., Social Work and Social Wel
fare's (2. basm. 1992) bakabilirsiniz.
Bu alana dardan bakan birok
gzlemcinin, sosyal hizmetin periyo
dik psikoteraptik ilevlerine ynelik
endielerini dile getirmi olmas ar
tc deildir. Benzer biimde sosyal
hizmet uygulamalar, isel ahlki ka
rakteri dikkate alndnda, bu hizmet
lere esasen (ya toplumsal adaleti des
tekleyen ya da engelleyen bir ereve
de) siyasal bir ara gzyle bakan ki
iler arasnda srekli tartmalara konu
olmutur.
s o s y a l p s i k o l o j i {social psychology)
bkz. psikoloji
s o s y a l s e r m a y e (social capital) Ja
mes Coleman'n tasarlayp, gerek ai
leler gerekse cemaatler iinde yerle
mi bireyler arasndaki iliki tiplerini
betimlemek zere kulland ve eitim
baars dzeylerini gl biimde et
kiledii sylenen bir kavram (bkz.
James S. Coleman ve Thomas Hoffer,
Public and Private High Schools: The
Impact of Communities, 1987). Sosyal
sermaye kavram, iktisattaki maddi
sermaye ve insan sermayesi kavramla
ryla paralellik arz etmektedir. Cole
man ile Hofer, sosyal sermayedeki ek
sikliklerin (sadece anne ya da babayla
yaamann, anne-babalarn ocukla ve
ya aileleriyle fazla ilgilenmemelerinin,
yetikinler, zellikle yerel cemaatler-
deki anne-babalar arasndaki etkilei
min geri dzeyde kalmasnn yol aa
bilecei trden eksiklikler) ergenlik
teki gelimeye zarar verdii kansn-
daydlar.
sosyal sigorta
676

Coleman, "gen bir insann geli gen insanlarn gerek cemaat gerekse
mesi iin gerekli olan sosyal sermaye okul iinde, paras olduklar alt-
nin ilevsel nitelikteki cemaatte, anne- kltrlerin dolayl belirleyicilerinden
babalar arasndaki fiili toplumsal ili birisidir.
kilerde ve anne-babalarn cemaat ku
rumlaryla ilikilerinde bulunabilece sosyal sigorta (social insurance)
i" ileri sryordu. Sosyal sermaye sizlik, hastalk, emeklilik ve ara sra
nin bir ksm, kendi iine ileri dzeyde rastlanan baka olaanst durumlar i-
kapanm cemaatlerde gelien norm in devletin ynetiminde kurulan bir
lardan oluuyordu. Kapal iliki alar, katkya dayal gelir salama sistemi.
ilevsel cemaatlerin zeminini hazrla Sosyal sigorta sistemleri yerel ve ulu
yarak, o blgede yaayan ocuklardaki sal bazda deimektedir: Bazlarnn
okul normlarna uyum salama, aka fonlar katklarn yan sra vergilerle
demik konularla ilgilenme ve sapkn karlanr; gelire bal demeler genel
davranlardan uzak durma eilimlerini likle belirsiz dnemlerden ziyade sabit
beslemekteydi. Gerek anne-babalar ile sreler gz nnde bulundurularak ya
ocuklar, gerekse anne-babalar ile di plr; ou sistemde, sigortalnn katk
er yetikinler arasnda etkileimin ol da bulunma kouluna ek olarak, pek
mamas ise ak iliki alarn, ileti ok kadn ve gen ocuu sigorta kap
imsizlii ve normlar ile aile denetimi sam dnda brakmaya neden olan
ne bal kalmamay besleyen bir fak uygunluk gereklilikleri geerlidir.
trd ve bu olgular bir araya geldiin
de, *insani sermayenin oalma olas s o s y a l i z m (socialism) retim ara
l azalyor, sapkn davranlara ak lar ve dalmnda kolektif mlkiyete
frsatlar artyordu. ya da devlet mlkiyetine dayal bir ik
Bu argmann, Coleman'n daha tisadi ve siyasal sistem. Kapitalizm
nceki eserlerinde ifade ettii, eitim gibi sosyalist sistem de ok sayda ve
sel toplumsallama hakkndaki dn eitli biimlere brnebilmektedir.
cesinde kayda deer bir deiiklii tem Sosyalist dncenin hemen he
sil ettii gr ortaya atlmtr. Cole men iki yz yl bulan gemiinden
man bir klasik olan The Adolescent So sonra Sovyet komnizminin kmesi,
ciety (1961) adl almasnda, gen bu kavramn kaynandaki Marksist-
lik kltrlerinin okullar iindeki eitim Leninist damgay skp atmtr. Yine
baars ve ergenlik asndan tad de bu davay benimseyenlerin ya da
nemi vurgularken, sosyal sermaye ondan uzak duranlarn ilgi duyduklar
kavram da ailenin okul dndaki, da meseleler hl gndemdedir. zgrlk
ha geni bir kapsam olan cemaatle et ve eitlik, bireysel haklar ve kolektif
kileim iinde ekillenen etkisini ne haklar gibi ikilikler, hatta tarihsel sre
karyordu. Yalnz, sosyal sermayenin cin doas (iradeci ve determinist a
(anne-babann gzetiminden uzak ol rmlaryla), hl tartma gndeminin
ma, belirli semtlerde oturma karar ve en n sralarnda yer alrlar. Bu prob
yerel cemaatteki baz -tercih edilen- lemler, "fiilen varolan sosyalizm" ya
anne babalar ve kurumlarla ilikiye gir da adlandrld ekliyle reel sosya
menin) ocuklar arasnda arkada gru lizmin, yukardaki sorunlar ortaya
bunu dolayl yoldan etkileme ihtimali karan srelerin pek ounu hi yok
ni dikkate alarak, bu iki etkiyi birle mu gibi grme eiliminde olmasndan
tirmenin mmkn olduu da gzlen dolay imdilerde bir lde yeniden
mitir. Dolaysyla sosyal sermaye. gndeme gelmitir. Kapitalizmin Dou
677
A v r u p a ' d a y e n i d e n c a n l a n m a s , birey
sel haklarn s n r l a n m a s , o r t a k y a r a
rn nitelii v e c e m a a t i l i e (bkz. k o
lektivizm) kar l i b e r a l i z m gibi s o r u n
lar y e n i d e n g n d e m e getirmitir. T a
rihsel d z l e m d e b e l i r l e n m e k l e birlikte,
ok u z u n sredir d o n d u r u l a r a k m u h a
faza e d i l m i olan farkllklar v e d
m a n l k l a r y l a etnik v e ulusal aznlklar,
kolektif h a k l a r v e tarihsel k a n l m a z
lk s o r u n u n u arpc b i i m d e n m z e
koymulardr.
Bir reti, y a d a b a z l a r n a g r e bir
t o p y a o l a r a k s o s y a l i z m i n , kapitaliz
m e bir tepki o l a r a k h a y a t b u l d u u g e -
nelgeer bir g r t r . D u r k h e i m c ver
s i y o n u n kkleri, devleti e k o n o m i y e ,
t o p l u m u bireysel faaliyet a l a n n a v e
paralar birbirine d a h a y a k l a t r m a ar
zusunda yatmaktayd; bu ekilde ka
pitalizmin patolojileri ( a n o m i dahil o l
mak z e r e ) hafifletilecek v e s o n u n d a
ortadan kaldrlacakt. S o s y a l i z m , k o
ullarda eitlii deil, s a d e c e gerek bir
frsat eitliini talep eden g e r e k bir a-
c lyd. D u r k h e i m ' a g r e , k o u l
larda eitliin d a y a t l m a s salkl bir
t o p l u m u n g e l i m e koullarn o r t a d a n
kaldrr v e t o p l u m , a y a k t a k a l m a s iin
gerekli olan k o u l l a r a kart bir talepte
bulunamaz.
M a x * W e b e r ise, s o s y a l i z m e , k a
p i t a l i z m d e b a l a t l m a k l c l a m a s
recini pekitiren bir yol g z y l e b a k
mt. W e b e r , biimsel aklsallk ile i-
eriksel aklsall sosyalist devlette bir
letirmek, y a d a kendi ifadesiyle " d e v
letteki v e e k o n o m i d e k i b r o k r a s i y i e v
l e n d i r m e k isteyen e n t e l e k t e l l e r e b u
run k v r y o r d u . n k bu, " g e l e c e k t e
ki kleliin k a f e s i n i yaratrd.
Etik s o s y a l i z m ad verilen ngiliz
gelenei, Fabianlarn devrimci olma
y a n v e tedrici k a d e m e c i l i i n d e temsil
edildii ekliyle, p i y a s a s r e l e r i n e
devletin g l bir elle m d a h a l e e t m e
si, devletin a l m a koullarn d e n e t
l e m e s i , kolektivist bir toplumsal p o
sosyalizm
litika izlenmesi v e g l bir refah
devletinin oluturulmasndan yanadr.
z g r l k , kardelik (zel o l a r a k , t o p
lumsal snfn eitsizliklerinin kar
s n d a yurttaln n e m i ) v e eitlik
deerlerini n e karan etik s o s y a l i z m
gr ise, en net b i i m d e u a l m a d a
dile getirilmitir; A . H . H a l s e y ve N o r
man Dennis, English Ethical Socialism
( 1 9 8 8 ) . Tarihsicilie t e m e l d e n kar
olan bu b a k as, insan d a v r a n l a r
nn v e t o p l u m s a l r g t l e n m e n i n m e r
k e z i n e ahlki m o t i v a s y o n u k o y m a k t a
ve bu niteliiyle M a r k s i z m - L e n i n i z m i n
tam kar c e p h e s i n d e y e r a l m a k t a d r .
T . H . M a r s h a l l ile R . H . * T a w n e y ' i n
yazlar bu g e l e n e i n tipik r n e k l e r i d i r .
Bu z g l s o s y a l i z m felsefesi Bri
t a n y a ' d a k i a m p i r i k s o s y o l o j i d e derin
izler brakmtr; eitim s o s y o l o j i s i n -
d e k i , eitim s r e c i n i n deiik a a m a l a
r n d a farkl t o p l u m s a l k k e n l e r d e n g e
len o c u k l a r n anslarn karlatran
" s i y a s a l a r i t m e t i k " y a k l a m b u n u n a-
k bir y a n s m a s d r . H a l s e y ' i n e i t i m e
u l a m a v e eitim b a a r s n d a g r l e n
eitsizliklere eilen ilk a r a t r m a l a r ,
Britanya'da eitim sosyolojisinin 1960'h
ve 1 9 7 0 ' l i yllardaki a r a t r m a g n d e
mini d e b y k l d e belirler v e b u
d o r u l t u d a , k a p s a m l v e telafi edici e-
i t i m e y n e l i k t o p l u m s a l politikalarn
formle edilmesini etkilerken; daha
sonraki almalar e i t i m b a a r s n n
belirleyici e l e r i n d e n birisi o l a r a k (a-
kademik beceriden daha ok) okullarn
nemine parmak basmay srdrmek
tedir (bkz. Social Class and Edaca-
tional Opportunity, 1961 ve Origins
and Destinations, 1980).
te yandan, sosyalizmin -ruhunun
d e i l s e bile- lafznn t a n m l a n m a s n d a
en b y k etkiyi y a p a n . Kari * M a r x ' n
sosyalist g e l e c e k v e k o m n i z m i n ger
e k l e m e s i y l e ilgili g r l e r i o l m u t u r .
M a r x ' a gre, sosyalizm piyasalarn, ser
m a y e n i n v e e m e i n m e t a o l m a k t a n
karlmasn ieriyordu. Aslna baklrsa,
sosyalizm, demokratik
ikincil ekonomiler, karaborsalar ve ba
ka trdeki zel faaliyetler devlet sosya
lizmi toplumlarnda (Stalinizmde bile)
hibir zaman tamamen yok olmu de
ildi. Nitekim ok ksa bir sre sonra
"piyasa sosyalizmi" deyii planl, ko
muta ekonomisinin blm ve retim
alanndaki eksiklikleri iin bir can si
midi haline gelecekti. Uzlamac sen
dikalar zgr emei fiilen prangaya
vurdurmular ve disiplin altna alm
lard. Kriz zamanlarnda ya da ynetim
biimleri olarak su yznde kalan tek
ey Polonya ve Yugoslavya'da grlen
zynetimdi. Yiyecek kuyruklar ve
fiyatlardan dolay meydana gelen a-
yaklanmalar, kapitalist retimin anar
isinin kaldrlmasnn vaadettii re
tim fazlalndan ziyade, ktln yay
gn olduunu gsteriyordu. Brokratik
devlet iktidarn her trl araca (top
lumun herhangi bir kesimine zerklik
vermekten ziyade yabanc teknoloji it
hal etmek gibi) bavurarak korurken,
ar sanayi sektrnde birikim salan
maya devam ediliyordu. Sosyalizmin
herhangi bir anlam varsa, o da top
lumsal adaletin salanmas ve emek
standardndan ihtiyalar standardna
geilmesiydi. Aslnda sosyalizm, ile
yen bir meritokrasi bile yaratamam,
sadece siyasal bir snf olan nomenkla
tura'y\ retmiti. i snf adna n
clk yapt iddia edilmesine ramen,
bu snf, iileri st dzey siyasal g
revlere ve beyaz yakal mevkilere geti
rerek dllendirip kendi bnyesine da
hil ediyordu.
nc partinin zaferinin, temel me
deni haklarn (konuma zgrl, kii s o s y a l i z m , reel (socialism, real) bkz.
zgrl, dnce zgrl, hareket reel sosyalizm
zgrl ve mlk edinme zgrl)
ve siyasal haklarn (toplanma ve seim
zgrl) nne getii ve bu duru zamanlarda gelimi ve zellikle ABD'
mun, sosyalist "refah devleti"nin ger
ekletirilmesi ya da mbadele dee
rinden uzaklap ihtiyalarn karlan rnn, son kertede, evrim tarihinde ayk
mas dzeyine gelinmesiyle telafi edil
678
medii iddia edilmitir. Sosyalist sa
nayilemenin zellii olan evre ya
mas, yaynlanmaya bile korkulan -
lmllk ve hastalanma oranlar, cin
siyet ayrmlarnn ortak yoksullamay
la gizlenmesi, sosyalist yeniden bl
m sisteminin dourduu kmlatif
eitsizlie ekstra bir boyut getiren ko
nut ve yiyecek sbvansiyonlar; gerek
bu gerekse baka faktrler, fiilen va
rolan sosyalizmin baarlarnn zc
bir zetiydi. Sona varldnda ise parti
ideologlar, onlara inanabilecek kuak
lar artk aznla dm olsalar da,
sosyalist retorie ve sloganlara sk s
kya sarlmlard.
Dou Avrupa'daki kitle partileri
nin bir gecede kmesi ve kitlesel yok
sullamay bile gze alarak sosyalizmi
neredeyse toptan reddetmeleri, herhal
de Sovyet blounda uyguland ek
liyle sosyalizmi mahkm eden balca
gstergedir. Bu durumun sosyalist
retinin inandrcln nasl etkiledii
ni ve sosyalist sistemin yklnn do
urduu deer boluunun nasl doldu
rulacan tabii ki zaman gsterecek.
u aamada ise, sosyalizm kendi adna
konuma cesaretini hl bulamazken;
milliyetilik, poplizm ve eitli renk
lerdeki neo-korporatist zmler siya
sal solun tabann ele geirmek iin k
yasya bir mcadele yrtmektedirler.
Ayrca bkz. anarizm; Bernstein, E-
duard; oulculuk; Saint-Simon; So
rel, Georges.
s o s y a l i z m , d e m o k r a t i k (socialism,
democratic) bkz. devlet kapitalizmi
sosyo-biyoloji (sociobiology) Yakn
de poplerlemi olan bu akademik di
siplin, tm hayvan ve insan davranla
lanma sreleriyle ekillenmi genetik
679
kodlamaya bal olmas ilkesine da
yanmaktadr. *nsan doasyla ilgili
pek ok ortakduyusal savda grld
gibi her eyi kapsayc olan bu tema,
medyann dikkatini muazzam biimde
kendi stne ekmeye yetmektedir. Spot
klar bilhassa en tannm yazarlar verdikleri genel yant, bir yandan ev
nn zerine evrilmitir: Sociobiology:
The New Synthesis (1975) adl al
masnda bu terimi bulmu olan Ed
ward O. Wilson ile The Selfish Ge-
ne'in (1976) yazar Richard Dawkins.
Amerikal bir biyolog ve karncalarn
davranlar zerinde uzman olan Wil
son, bu yeni alt-disiplinin ilk tanmn
da yapmt: "Tm toplumsal davra
nlarn biyolojik temelinin sistematik
biimde incelenmesi."
Sosyo-biyoloji 1970'lerin ortala
rnda, nceki yazarlarn (Konrad Lo
renz, Robert Ardrey ve Desmond Mor
ris gibi) hayvan davranlar ile insan
davranlar arasndaki iliki zerine
almalarn, szde btnsel bir ku
ramsal sentez halinde bir araya getir
miti. En azndan Wilson, tm sosyal
bilimler ile biyoloji bilimlerinin eninde
sonunda sosyo-biyolojinin dallarndan
ibaret hale geleceini tahmin ediyordu.
Pek ok sosyolog ile antropologun, bu
sentezin son derece kapsayc iddiala
rna kar derin kukular beslemeleri
ve dikkatleri insan toplumlarnn mu
azzam kltrel eitliliine (sosyo-
biyolojik ierikteki yazlarn ounda
grlen erkek-merkezcil ve etnosant-
rik varsaymlara temelden kar kan
bir eitlilik) ekmeleri de artc g . lumsal cinsiyet rollerinin incelenmesi,
rlmemelidir. Szgelimi Marshall Sah-
lins, sosyo-biyolojinin kuramsal yeter
lilii ve bal bana saygn bir akade
mik disiplin olduu iddialar konusun
da ciddi sorular yneltmitir (The Use
and Abuse of Biology, 1976). Birok
sosyal bilimci de bu daln bilimsel ka
nt olarak kullanlmasna kar kmak dil; etnometodoloji; konuma analizi
tadr (rnein bkz. P. Kitcher, Vaulting
Ambition, 1985). Bazlar ise, sosyo-
sosyo-ekonomik stat
biyolojinin ABD'de ortaya kmasn,
1960'larm radikalizmine kar muha
fazakr bir ters tepki eklinde yorum
lamlardr (bkz. S. Rose, Not in our
Genes, 1984).
Sosyo-biyologlarn bu eletirilere
resel etkileri analitik erevelerine sok
may her gn biraz daha fazla kabul
etmek, br yandan, en azndan davra
nlarn evrimin etkisine balanan bo
yutlarnda, biyolojinin nihai noktada
belirleyici etki yapt dncesine de
bal kalmakt. rnein Wilson, "gen
lerin kltrn dizginlerini uzun sre
brakmadf'n ileri srmt. Baz a-
kademik analizler grece gelikin ve
karmak bir ierik tamakla birlikte,
sosyo-biyolojik argmanlarn ounun
ifade edildii dzey (zellikle daha
popler metinlerde) alarm verici dere
cede indirgemeci olma zelliini ko
rumaktadr.
Bir dizi akademik derginin (Etho
logy and Sociobiology, Human Nature
ve Evolutionary Anthropology gibi) ve
nsan Davranlar ve Evrim Dernei
(Human Behaviour and Evolution So
ciety) ile Avrupa Sosyo-Biyoloji Der
nei (European Sociobiological Soci
ety) adndaki iki dernein destekleri
sayesinde, sosyo-biyoloji artk yerleik
bir kimlie kavumutur. Francois Ni
elsen, bu alana sempati duyan bir de
erlendirme yazsnda, sosyo-biyolojik
ve evrimci dncenin sosyolojiyi e
itli alanlarda; rnein cinsiyet ve top-
kolektif eylem ve dierkmlkla ilgili
aratrmalarda daha ok etkilemeye
baladna parmak basmaktadr (bkz.
"Sociobiology and Sociology", Annual
Review of Sociobiology, 1994).
sosyo-dilbilim (sociolinguistics) bkz.
s o s y o - e k o n o m i k stat (socio-eco
nomic status) Bireyleri, aileleri ya da
sosyo-teknik sistem
680

haneleri, meslek, gelir ve eitim gibi danmanlk ve eylem aratrmalar

gstergelere dayanarak snflandrmay 1940Tar ve 1950'lerde Britanya'da ve
amalayan bir l. Sosyoekonomik Hindistan'da kmr madencilii ve
stat kavramnn ciddi biimde ilk kez tekstil endstrilerinde yrtlmt ve
kullanld yer, 1911 'de Britanya Sicil grevlerle ileri esnek biimde datan
daresi'nin benimsedii toplumsal snf alma ekiplerinin daha yksek ve
llerinde bulunabilir. Ayrca bkz. rimlilie ulatklarn, kaytarmacl
stat k a z a n m a . azalttklarn ve kat bir iblm ya
pan, esnek olmayan "ayrmlara dayal"
sosyo-teknik sistem (socio-teclmi- i gruplar halinde faaliyet gsteren a
cal system) Anadamar rgt (organi lma ekiplerine gre daha az i kazas
zasyon) kuramnn byk blmnde, yaptklarn gsterecei dnlyordu.
olduka basit bir ifade olan teknolojik
Tavistock aratrmalar, iktisadi,
determinizmi kullanmaktan kanmak
teknik ve toplumsal etkenlii birbirine
amacyla tasarlanm bir terim. Sosyo-
uydurmann glklerini kmseme
teknik sistem terimi Britanya'daki Ta
leri nedeniyle eletirilmitir. Yine de,
vistock nsan likileri Enstits tara
sosyo-teknik sistem fikri (terim olarak
fndan ortaya atlm ve bu enstitnn
olmasa bile), i organizasyonu, esnek
uygulamal aratrma programna yn
lik sorunlar ve teknik deiimlerin et
veren organizasyonel seim kuramnda
kisini kapsayan geleneksel dnce
kullanlmtr.
modellerine gemi durumdadr.
Tavistock Enstits'nn aratrma
clar, sanayi sosyolojisinin geleneksel sosyogram (sociogram) bkz. a; sos-
mantn ve kurum ii teknik faktrlerin yometri
iyerindeki toplumsal ilikilerin niteli
ini etkilediini ngren nsan li sosyoloji (sociology) "Sosyoloji" sz
kileri Hareketi'ni benimsemekle bera cnn Latince socius ile Yunanca
ber, teknolojinin, davranlar kat bir ology szcklerine dayanan kkenleri
ekilde belirlemekten ziyade, insan ey nin, onun, hibir zaman bir sosyal bi
lemini kstladn da ileri srmler lim stats ya da btnlkl bir bilgi
dir. Oysa bilinli seim, teknik i ak yapsna ynelemeyeceini, melez bir
nda iyi insan ilikileri ina edilmesini disiplin doasna sahip olduunu gs
salayabilir. Gerekten, retimle ilgili terdii ileri srlmtr. Sosyoloji di
sorunlarda, teknolojik bakmdan ede siplininin mulak bir soyaac olduu
erde olan bir dizi zm bulunabilece gibi, ngilizce konuulan dnyadaki -
i ve bunlarn hepsinin insan ilikilerine niversitelere kendini kabul ettirmeye
farkl ekillerde yansyaca yadsnamaz. alan en yeni sosyal bilim olarak ya
Tavistock aratrmaclar, seim yap kn tarihi de bir hayli tartmaldr. r
ma unsurunu ve iyerindeki toplumsal nein Britanya'da, bu durumun, ge
sistemler ile teknolojinin karlkl et nellikle rencilerin honutsuzluklarn
kilerini vurgulayarak, teknolojik deter kkrtmakla suland 1960T yllara
minizmden uzaklap, ynetim yaps kadar geni bir apta gereklemedii
iinde alma sreleri ile prosedrle ne tank oluruz.
rinin tasarlanmasnda danma, yenilik, Tarihsel adan bakldnda, top
esneklik ve ak dncelilik gereklili lumun doasna duyulan ilgi Bat d
ini daha fazla dikkate alan yollarn a- ncesinin tn tarihinde gzlenen bir
ramlardr. Sosyo-teknik sistemlerin eilim olmakla birlikte, sosyoloji sz
formle edilmesine zemin hazrlayan cn ilk kullanan Auguste Comte'du.
681
Yalnz on dokuzuncu yzyla, sanayi
devriminin sonularnn ortaya kma
sna ve buna bal olarak siyasal al
kantlar yaanmasna kadar, toplum -
zerinde bu ekilde, toplumu dorudan
bir inceleme nesnesi sayarak inceleme
yapmann yaygnlamadn grrz. de George Herbert Mead'in), modern
Sosyoloji, Comte'un almalarnda,
doa yasalar hakkndaki bilgilerimizle
edeerde bir toplumsal dnya yasalar
bilgisi reterek, bilimin en stn baa
rs haline gelecekti. Bu sayede ne tr
toplumsal deiimler gerekletirile
bileceini, Fransz Devrimi'ni izleyen
siyasal kaosun nasl hafifletilebilece-
ini bilebilecek bir duruma geleceiz.
Yalnz bu yaklamn, Aydnlanma'nn
liberal iyimserliine kar kkl bir
muhafazakr tepki olduu iddia edil
mitir; sosyoloji, bireysel zgrlk ve
snrsz toplumsal ilerleme nosyonlar
karsnda, cemaatin nemine ve top
lumsal deiime uygun olan grece s
nrl olanaklara iaret etmektedir Ro
bert Nisbet de The Sociological Tradi
tion'da (1967), klasik sosyolojinin b
yk ksmnn o dnemin endstriyel ve
siyasal devrimlerine genellemi bir
dmanl yanstt kansndadr. te
yandan Marksistler, disiplinin on do
kuzuncu yzyldaki gelimesi srecin
de, aka bir burjuva sosyal bilimi (ta
rihsel materyalizmin siyasal ve ente
lektel etkisinin giderek artmasna kar
bir yant ve alternatif) olduunu id
dia etmilerdir. Fakat ayn zamanda,
sosyolojinin toplumsal reformcularn
inisiyatifine getii de grlr; Com
te'un pozitivizmi bile on dokuzuncu
yzyl sonundaki reform hareketlerinin
gelimesiyle nem kazanmtr. Sos
yoloji tarihinin bu yorumuna alternatif
bir yaklam, en ak biimiyle herhal
de Talcott Parsons'n almalarnda
rastlanan (zellikle bkz. The Structure
of Social Action, 1937), sosyolojinin
on dokuzuncu yzyln sonlar ile yir
minci yzyln balarnda, daha nceki
sosyoloji
ideolojik prangalarndan kurtulup, ken
dini -bilhassa Max *Weber ile Emile
Durkheim'n almalarnda- tam bir
bilim olarak kabul ettirdii tezidir. Sos
yoloji ders kitaplarnn ounda hl
Marx, Weber ve Durkheim'n (ve ABD'
disiplinin kuramsal temellerini atmak
taki baarlarna iaret edilmekle bir
likte, Anthony Giddens'n son al
malarnn gsterdii gibi, bu tarihsel
zetlerin ikisi de yetersizdir.
Bugnk biimiyle sosyoloji, ge
rek bir sosyal bilimin ieriinin neler
den olumas gerektii, gerekse zel
olarak sosyolojinin asl konusunun ne
olabileceine ilikin farkl bir grler
yelpazesini kapsamaktadr. Bu disipli
ne anlam katmann en iyi yolu herhal
de sosyolojinin ieriini irdelemektir.
Sosyolojinin ilgilendii nesne konusun
da (birbirlerini dlamayan) genel
anlay vardr ve bu anlaylarn n
de de toplumun incelenmesinin ng
rld sylenebilir, yalnz toplumla
neyin kastedildii konusunda anlay
da olduka farkl bir baka sahiptir.
Birinci perspektif, sosyolojinin asl
nesnesinin, belirli bir anda o yaplar
daki konumlar igal eden birey ya da
gruplarn stnde, bamsz bir varolu
a sahip iliki rntleri anlamnda
toplumsal yap olduunu ifade ede
cektir: rnein ekirdek ailedeki ko
numlar (anne, baba, ocuklar), bu ko
numlarda olan veya olmayan kiiler
den bamsz biimde, kuaktan kua
a ve eitli yerlerde deimeden kala
bilmektedir. Bu yaklamn iki ana ver
siyonu vardr: retim tarzlarnn ya
plarn kavramsallatran Marksizm
ile sistemleri, alt sistemleri ve rol ya
plarn saptayan Parsonsc yapsal-
ilevselcilik.
kinci perspektif, sosyolojinin asl
nesnesi olarak, Durkheim'la birlikte
kolektif temsiller (ilerinde toplum-
sallaan bireylerden ayr olarak srekli
sosyolojik bo zaman aratrmalar
682

bir varolua sahip olan, dnyay bili kanlmaz bir uzmanlama gzlenmek
sel olarak rgtlemenin anlamlar ve le birlikte, sosyolojinin (Anthony Gid
yollarn ifade eder) eklinde adland dens ya da Jeffrey Alexander'in al
rabileceimiz bir eyi gsterir. Burada malarnn dikkatle deerlendirilmesi
paradigma birimi dilin kendisidir: nin gsterecei gibi) hl gl bir to-
Dil, biz domadan nce varolduu gibi, talletirici eiliminin olduu da aktr.
biz ldkten sonra da varolmaya de Gerekten Giddens, sosyolojinin, ge
vam edecektir ve bireyler olarak dili ya leneksel toplumlar ile modern toplum
hi deitiremeyiz, ya da ok az dei lar arasndaki derin toplumsal dn
tirebiliriz. Modern yapsalc ve post- mleri anlamaya ynelik abalardan
modernist almalarn byk ksm doduunu; deiimler devam edip hz
(zel olarak sylem analizi) bu gele kazandka, anlama giriimlerinin de
nein bir paras olarak grlebilir. daha byk nem kazandn ileri
Sonuncusu, sosyolojik ilginin asl srmektedir.
nesnesinin, Max Weber'in tasarlad Dolaysyla sosyoloji, hem cazip
erevede, anlaml toplumsal eylem ve isel olarak blnm bir disiplin,
olduunu dnenler vardr. Bu yakla hem de, bilhassa toplumsal deiime -
mn arkasndaki rtk ya da ak var hangi sebeple olursa olsun- en ok di
sayma gre, toplum diye bir ey yok renen kesimlerden bir hayli eletiri a-
tur; sadece birbirleriyle sosyal ilikiler lan bir disiplindir ve muhtemelen
kuran bireyler ve gruplardan sz edile byle kalacaktr. Ayrca bkz. kltrel
bilir. Bireyler ile gruplar arasndaki bu almalar; mbadele kuram; top
etkileimi incelemenin farkl yollar a- lumsal dzen; toplumsal entegras
rasnda, Weber'in aklc eylem ve i- yon ve sistem entegrasyonu; toplum
nanlar ile eylemler arasndaki ilikile sal eylem.
re ynelik almalarn; sembolik et- Yine bkz. aile sosyolojisi; beden
kileimcilerin yz yze etkileimde sosyolojisi; bilgi sosyolojisi; bilim sos
anlamlarn retilmesi, korunmas ve yolojisi; bo zaman; cinsiyet (top
dntrlmesi zerinde durmalarn; lumsal); evre; din sosyolojisi; duy
etnometodologlarn toplumsal ger gu sosyolojisi; eitim sosyolojisi; ge
ekliin dilsel pratikler araclyla ku lime sosyolojisi; hukuk sosyolojisi;
rulmasn incelemelerini sayabiliriz. rk sosyolojisi; iktisadi yaam sosyo
Konu zerinde bir an dnmek lojisi; kent sosyolojisi; krsal sosyo
bile, dierleri arasndan sosyolojik in loji; ordu ve militarizm; rgt (or
celemenin temeli olmaya aday bu ganizasyon) kuram; pop sosyoloji;
yaklamn, toplumsal ilikilerde gz refah; salk ve hastalk sosyolojisi;
lenebilecek sreleri yansttn sy sapknlk; siyaset sosyolojisi; tp sos
lemeyi salayacaktr. Dolaysyla, sos yolojisi; tketim sosyolojisi; yalan
yolojinin bazen (en azndan sosyolog ma sosyolojisi; yiyecek sosyolojisi.
larn gznde) sosyal bilimlerin krali
esi saylmas; komu (kavramsal ba sosyolojik b o z a m a n a r a t r m a
kmdan daha kstl) disiplinlerdeki l a r {sociological studies of leisure)
tm bilgi ve kavraylar genileterek Bo zaman genellikle, bireyin, al
bir araya getirdiinin dnlmesi a ma gibi rutin etkinlikleri brakp, onun
rtc deildir. Bu iddiadaki gereklik yerine olduka houna giden, zevkli
pay, imdi, sosyolojinin hzla geni etkinliklerle ilgilenmesini ierir. Bu il
lemekte olduu dneme gre herhalde gi, retici bir faaliyeti de ierebilir
daha azdr; fakat, uygulayclar iinde retici olmayan bir faaliyeti de, ama
683 sosyolojik cinsellik incelemeleri

kiinin dier toplumsal rollerine bal leeceini savunmulardr. Eletirel

toplumsal sorumluluklar stlenmeyi kuramn iinde yer alan Frankfurt O-
gerektirmez. Bo zaman deerlendir kulu'nun almalarnda ise, ktmser
mek her ne kadar eski arabalar ya da biimde, bireyleri smrp kltr
buhar makinelerini alr hale getir homojenletirecek kitlesel ticari elen
mek gibi fazlaca fiziksel emek gerekti celerden (popler sinema, spor, tele
ren uralar kapsasa da, oyun oyna vizyon, komedi ve benzeri eylerden)
mak bu konuda ak bir rnektir. oluan "kltr endstrisr'nin ortaya
Bo zaman sosyolojisinde iki ana k ele alnmtr. Ancak btn neo-
gelenek vardr. Biimsel yaklam ola Marksistlerin ktmser olduu syle
rak adlandrlan birinci gelenek ampi nemez: rnein, kltrel almalar
rik aratrmalardan oluur ve bu ara gelenei iinde yer alanlar, kltrn
trmalarn ilgilendii grece farkl byk lde, snfn eitli blmleri
problemlerden ok nemlidir: bo tarafndan, egemen ideolojiyle btn
zaman modellerinin yaam evrimi lemeye kar direniin sembolik bir a-
boyunca ne ekilde deitii (bkz. R. rac olarak kullanldn iddia etmi
ve R.N. Rapoport, Leisure and Family lerdir (rnein bkz. S. Hail vd.,
Life Cycle, 1975); alma ile bo za Resistence through Ritual, 1976).
mann nasl bir karlkl ilikisinin ol Bu tr tartmalara karn bo za
duu (bkz. Stanley Parker'n. alma mann sosyologlarn asl ilgi alanlar i-
ile bo zaman arasndaki "genileme" - inde yer alabilmesine ok ender rast
alma ile bo zaman birbirine ben lanmaktadr. Bununla birlikte, 1990'-
zerdir-, "kartlk" -kutuplam ve s larda ngilizce konuulan lkelerdeki
nrlarn ayrm bir haldedirler- ve "ta sosyolojide gerekleen "kltrel dei-
rafszlk" -birbirlerinden ayr, fakat im"in sonucunda medya, spor, klt
kutuplam deillerdir- balantlarnn rel almalar ve tketimcilikte odak
altn izdii almas Leisure and lanan sosyolojik almalar artmtr ve
Work, 1983); son olarak da, bo zaman bu dorultuda genel anlamda bo za
deerlendirmenin, film seyretme, fut man sorununun nmzdeki yllarda
bol malarn izleme ya da dans etme daha fazla irdelenmesi beklenebilir
gibi zel trleriyle ilgili aratrmalar. (rnein bkz. C. Rojek, Capitalism
Yukardaki yaklamn tersine, bo and Leisure Theory, 1985).
zamann deien nitelii ve toplumsal
deiimdeki eitli rollerini sorgulayan sosyolojik cinsellik i n c e l e m e l e r i
daha tarihsel ve kuramsal bir yaklam (sociological studies of sex) Yirminci
da vardr. Bu yaklama ait argman yzyla gelinceye kadar cinsellik in
lardan en nemli ikisi, ilevselci ve ge celemeleri sosyoloji iinde nemli bir
nel anlamyla neo-Marksist argman ilgi alan deildi. Sosyoloji disiplini i-
lardr. Clark Kerr ile arkadalarnn (In indeki belli bal isimlerden hi birisi,
dustrialism and Industrial Man, 1960) aratrma ya da zmleme alan ola
"endstriyalizmin mant" argman rak bu konunun nemine herhangi bir
larnda ierili olan ve olduka fazla e- ekilde deinmi grnmez. Onun ye
letirilen ilevselci konum, 1960'l rine, cinsellii bir odak noktas haline
yllarda "bo zaman toplumu"na doru getiren disiplinler genelde sosyoloji d
kanlmaz bir yneli olduunu n ndaki dallardr ve sosyologlar ken
grmtr. Buna karlk neo-Mark- dilerine gerekli olan malzemeleri ba
sistler, bo zamann bir piyasa rn site bu disiplinlerden almakla yetin
ne dnerek kanlmaz olarak ticari- milerdir.
sosyolojik fahielik incelemeleri
Bu balamda zellikle gelene
in neminden bahsedilebilir. Birinci
si, Masters ve Johnson'n cinsiyet la
boratuarlarnda en yksek noktasna
ulaan, biyo-medikal gelenek; ikincisi
ise psikanalitik gelenektir. Psikanalitik
gelenek iindeki baz metinler, zel
likle cinsel drtler, basklanma ve top
lumsal dzen arasndaki balar gz -
nnde bulundurulduunda sosyolojik
bir boyut tamaktadr. Gevek bir ta
nmlamayla "Freudyen Sol" diye ad
landrlan Wilhelm *Reich, Herbert
*Marcuse ve Norman O. Brown'm a
lmalarnda, cinsellie toplumsal d
zenin belli bal temellerinden birisi
gzyle baklmtr. nc gelenek unsurlar karsnda biyolojiye artk da
ise. Kinsey'in yaptyla birlikte anlan
toplumsal anket aratrmasdr. Bu
gelenekte, insanlarn cinsel davranla
r ya da "kim, nerede, ne zaman, ki
minle, ne yapyor" hakknda geni l
ekli anket aratrmalar yrtlr. Sos n ileri srmlerdi. Bu izgi, biyolojik
yoloji asndan zellikle bu gelenek
ok byk nem tamtr: Anket a- adm daha uzaklap, cinsellii sem
ratrmas teknikleri kullanlarak eitli
cinsel davranlarn tekrarlanma sk
lklar tespit edilmi, snf, blge, ya
ve toplumsal cinsiyetin karlkl ili
kileri incelenmi ve yirminci yzyln
ikinci yarsndan itibaren deimekte
olan cinsellik kalplar bulunduu ileri
srlmtr. Bu "seksolojik" gele
nek Paul Robinson'n The Moderni
zation of Sex (1976) ve Janice M. Ir-
vine'in Disorders of Desire (1990) adl
almalarnda olduka derinlikli yo
rumlarla tartlm ve incelenmitir.
Sosyoloji bu konuda ounlukla
kendi dndaki geleneklere bavurdu
u iin, 1960'lara gelinceye dein ken
dine ait bir duru noktas ortaya koya
mamtr. Cinsiyet aratrmalarnda sos
yoloji disiplinine nemli bir katk.
John Gagnon ile William Simon'n ya
zlarnda (Sexual Conduct, 1973) ve
cinsellik hakknda kurmac bir gr
diye adlandrlabilecek yeni bir pers
684
pektifin ortaya kna katk getiren
benzer incelemelerde bulunabilir. Gag
non ve Simon 1950'lerin ortalarndan
1960'larn ortalarna kadar Kinsey Ens-
tits'nde almlar, fakat almala
rn (esas olarak, cinsel sulular ve ho
moseksellik zerine) anket aratrma
s gelenei iinde yrtrken, seksolo
jiye giderek daha ok egemen olmaya
balayan davransal, biyolojik ve ku
ramsal olmayan cinsellik deerlendir
meleriyle birlikte grlerinin nnn
aldn gzlemlemilerdir. Gagnon
ve Simon bu sre sonunda, sosyolojik
bir cinsellik kuramnn elerini ina
etmeye balayarak, cinsel alanda dier
ha fazla nem verilmediini, gl
cinsel drtler fikrinin muhtemelen bir
mit olduunu ve insan cinselliinin ol
duka geni bir sosyo-kltrel eitli
lie ak bir etkinlik alann yanstt
metaforun egemenliindeki dilden bir
bolik ve yaratlan bir ey olarak ele a-
labilen bir dile ulamay hedefliyordu.
Michel Foucault'nun cinsellik ko
nusunda kaleme ald yakn dnem
deki yazlarnda, feminizm ve top
lumsal kurmacln etkileri ok ak
biimde gzlenmektedir. Foucault'nun
her metni "doal cinsiyet" nosyonuna
eletirel bir mesafeyle yaklam ve
cinsellik ile toplumsal cinsiyetin top
lumsal dzlemde organize edilme bi
imlerine k tutmay amalamtr.
Ayrca bkz. heteroseksizm; homosek
sellik.
sosyolojik fahielik incelemeleri
(sociological studies of prostitution)
Para karlnda cinsel ilikiye girmek,
muhtemelen basl parann ilk kulla
nld toplumlardan itibaren fahielik
eklinde kurumsallatrlmttr. Erkek
fahielii de -zellikle erkek mterile
re ynelik olarak- sklkla rastlanan bir
685 sosyolojik g aratrmalar

olgu olsa bile, ne karlan hemen her gelere veya resmi genelevlere hapse
zaman kadnn erkee ynelik fahieli dilmektedir. Bkz. Allegra Taylor, Pros
i olmutur. titution (1991).
Kingsley Davis fahielik konusun
da, onu evliliin saygnln devam et sosyolojik g a r a t r m a l a r (so
tirmeye yardm eden bir emniyet supa ciological studies of migration) G
b olarak yorumlayan, ilevsel bir ku (az veya ok) bireylerin ya da grupla
ram nermitir. Fahieliin Viktorya rn sembolik veya siyasal snrlarn -
dneminin kat cinsel ahlkl d tesine, yeni yerleim alanlarna ve top
neminde yaygnlk kazand kesindir. lumlara doru kalc hareketini ierir.
Fakat feministler, fahieliin kadnlar Sosyolojik g aratrmalar eit e
adna hibir ekilde emniyet supab ro ittir ve genelde akrabalk, toplumsal
l oynamadna, aslnda iffetsiz oros alar ya da iktisadi gelime gibi ko
pular eklinde etiketleyerek onlar de nulara ynelik incelemeler gibi daha
netim altna aldna dikkat ekmiler byk problemlerin parasn olutu
dir. Bu konudaki sosyolojik aratrma rur. G zmlemelerinde itici fak
lar, fahieleri bu yola iten asl gdle trler, ekici faktrlerden geleneksel
rin ekonomik kaynakl olduunu ve lemi bir biimde ayrlr. tici faktr
grne baklrsa, kadnlara sunulan lerin (rnein, g edenin kkeninin
dier i olanaklar azald zaman fahi bal olduu blgedeki yksek isizlik
elerin saysnn arttn gstermekte oranlar) genellikle tutucu, gvenlii
dir. Uluslararas fahielik hareketleri arttrmaya ynelik bir ge neden ol
neredeyse her zaman iin yoksul lke duu dnlmektedir. ekici faktr
lerden zengin lkelere dorudur. Fahi lerin ise (rnein gidilen lke veya
elerin mterileriyle ilgili olarak ya blgedeki iktisadi byme) risk aldr
plan incelemelerin says ise bir hayli c ve geliri arttrmaya ynelik bir g
azdr. Norve'te yaplan bir inceleme, zendirdii grlmektedir. Ayrca, d
mterilerin ounu "Bay Ortalama" g (lkeler aras) ile i g (blgeler
snfna sokarken, fahielere olduka aras) arasnda da bir ayrm yaplr.
sk giden, ama kadnlarla iliki kurma
da zorluk eken birtakm erkekler bu Gelimekte olan lkelerde krdan
lunduunu da saptamtr. kente g zerine dikkate deer bir li
teratr vardr ve bu almalar, g e-
Britanya'da fahielik yasaldr, fa dilen yer konusunda -soyun kkeni o-
kat sokakta mteri aramak, "kald lan belirli yerler dna yaplan g o-
rmlarda beklemek", genelev iletme ranlar zerine aklayc bir deiken
cilii, pezevenklik ve yaamn bir fa olarak- aile ve arkadalarn nemli bir
hienin "ahlakd kazanlaryla sr etki yaptn ortaya koymutur (rnek
drmek yasaddr. Britanya'da en iin bkz. B. Banerjee, "Rural-Urban Mig
yaygn alma biimleri, sokak fahie ration and Family Ties", Oxford Bulle
lii, telefon numarasn vererek tek ba tin of Economics and Statistics, 1981).
na alan telekzlar ya da bir kulpte verenler bir blgeden veya lkeden
yaplan konsomatrislik veya maszlk- dierine tayacaklar iileri seerken
tr. Fahielik baz lkelerde devlet ta ounlukla akrabalk balarn kulla
rafndan dzenlenmektedir. Devlet fa nrlar. (Bu konu tm boyutlaryla M.
hielerin kaytl olmasn zorunlu tut Grieco'nun Keeping it in the Family,
makta (fahieler genellikle dzenli tb 1987 adl eserinde ele alnmtr).
bi testlerden geirilir) ya da fahieler Akrabalkla balantl ie girme
kendilerine ayrlm krmz kl bl ve ie alma stratejileri de, istihdam
sosyolojik hukuk bilimi
aratrmalar ve etnik ilikiler gibi g
le ilgili dier sosyolojik yaznn iinde
yer almaktadr. arama davran a-
ratrmalarnda, istihdam zinciri ve g
zinciri gibi pratiklerin etkili olduu
saptanmtr. Buna gre, bir aile yesi
nin baaryla sonulanan g, tm ak
rabalk a iin bir frsatlar zinciri ya
ratr. rnein, Gary Mornimo'nun yir
minci yzyln balarndaki talyanla
rn Tampa'ya gn inceledii ara
trmas, yerel talyan cemaatinin z
nn yalnzca Gney-bat Sicilya'daki
kyden ve Palermo'daki bir cema
atten geldiini gstermitir ("We Wor
ked Hard and Took Care of Our Own",
Labour History, 1982). Bu literatrn
ounlukla etnik bir boyutu vardr;
Tamara K. Haraven'n rlandal, tal
yan ve Fransz-Kanadallarn ayn d
nemde New England'daki fabrika-ka-
sabalara glerini inceleyen alma
snda da aka grlmektedir bu du
rum ("The Labourers of the Manches
ter, New Hampshire, 1912-1922", La
bour History, 1975). Stephan Castle ve
Goluda Kosck'n olduka kar klan
ve tartlan tezindeki etnik gn do
as ve sonularyla ilgili daha keskin
olan gr ise, (1950 ve 1960'larda,
sava sonrasnn refah yllarnda Avru
pa'nn ileri derecede sanayilemi l
kelerine g eden) yabanc gmenle
rin oluturduu youn emek gcnn
ikili bir ilevi olduunu, yerli ii sn
fn blmeye ve yeni bir *yedek emek
ordusu yaratmaya yaradn ne sr
mtr (Immigrant Workers and Class
Structure in Western Europe, 1973).
Dier baz yazarlar ise, bu tr gmen
lerin aa snfn bir parasn olu layan balca arac temsil ettii gr
turduunu, nk istihdam, emek ve
yerleim piyasalarnda ayrmcla tabi
tutulduklarn, bu yzden yerli snf
yapsnn iine asimile edilemedikleri
ni iddia etmitir. zellikle Marksist
yoruma zg bir yaklama gre, g
men emei (Britanya ve dier her yerde)
686
"rkl bir ii snf fraksiyonu" mey
dana getirmektedir ve bundan dolay,
emek gnn aklanmas basit bir
ekilde ou kez gmen emeiyle ka
patlan emek ktlnn varlna indir
genemez. (Bu farkl yorumlar, R. Mi
les' in Racism and Migrant Power, 1982
adl kitabnda ele alnmtr.)
Genelde gn, akrabalk balar
nn zlmesini de beraberinde getirdi
ine inanlr ve bu, kentsel, sanayile
mi lkelerde geni ailelerin gerileme
iinde olduunu savunan ievselci g
rle tutarllk arz eden bir tezdir. Ne
var ki bugn, aile, istihdam ve g ara
sndaki ilikinin imdiye kadar ortaya
konulandan ok daha karmak ve ta
rihsel bakmdan rastlantsal olduu ka
bul edilmektedir. 1940 gibi erken bir
tarihte bile, Conrad M. Arensberg ve
Solon T. Kimball Family and Commu
nity in Ireland'da corafi bakmdan
dalmann, aileye zg ykmllk
ve sevgi balarn yok etmediine dik
kat ekmilerdir. rnein, kentsel A-
merika'ya g etmi rlandal kyller
memleketlerindeki akrabalarna hl
para gndermektedirler. Ayrca bkz.
diaspora; emek piyasas; kltrel
kuram.
sosyolojik h u k u k bilimi (sociologi
cal jurisprudence) Amerikal hukuku
Roscoe Pound'un (1870-1964) kendi
hukuk anlayn tarif etmek zere bul
duu bir terim. Pound'un anlaynn
temelini oluturan dnce, modern
toplumlarda hukukun, farkl karlar
arasnda bir tr denge kurulmasn sa
yd. Fakat Pound, belki de bir sos-
yologtan ziyade hukuku olmasndan
dolay, farkl karlarn nasl ekillen
diini ve hukuk sistemi iinde bu
karlarn bir ksmnn dierleri zerinde
niin ayrcalkl grlmeye baland
n irdeleyen derinlikli yaklamn ge
likin bir anlaya dntrememiti-
687
Pound'un almalarn hukuk sosyo
lojisinin tarihsel gelimesi balamna
oturtarak sosyolojik adan deerlendi
ren bir metin iin bkz. Alan Hunt, The
Sociological Movement in Law (1978).
sosyolojik i m g e l e m (sociological ima
gination) bkz. Mill, Charles Wright
sosyolojik k o n u t incelemeleri (so
ciological studies of housing) Konut
konusunda zel olarak tanmlanm bir
sosyoloji yoktur ve olamaz. Fiziksel
bir yapnt olarak konutun nitelii, o-
nun meknsal dalm ve iinde kimin
oturduu (fiziksel, hukuksal, fnansal
alardan) toplumsal yaplar ve sre
lerden etkilenir. te yandan, konutun
bu zelliklerinin toplumsal sonular
vardr. Bunun iin konut, hem toplum
sal bir kurgu hem de toplumsal bir et
ken olarak grlebilir. eitli sosyolo
jik aratrmalarda konut bu balamla
rn herhangi birisinde ele alnmaktadr.
Konut konusunda be inceleme a-
lan bulunduunu syleyebiliriz. Birin
cisi, kltrn ve toplumsal blnme
lerin (snf, toplumsal cinsiyet, vb.)
konut tasarm stndeki etkisi. kinci
si, kent ekolojisi aratrmalarnda g
rld biimiyle, toplumsal yaplarn
ve srelerin yerleim birimlerindeki
toplumsal gruplarn dalmn nasl
etkiledii. ncs, konut birimleri
arasndaki meknsal ilikilerin ve ko
nutlarn fiziksel niteliinin, mikro-d-
zeydeki, tek tek haneler iinde ve ara
snda gzlenen toplumsal etkileim
kalplarn nasl etkiledii. Drdnc
s, farkl biimde kurulmu toplumlar
da (sosyalist, kapitalist, azgelimi) ko
nut tahsisinin nelere gre belirlendii ve
bu kalplarn lkelere ve zamana gre
nasl deitii, ayrca konut tahsisi bi
imlerinin daha geni toplumsal s
reler asndan nemi (rnein, gece
kondu tipi konutlarn informel ekono
milerin, siyasal srelerin ve nc
sosyolojik mdahale
Dnya ehirlerindeki toplumsal hare
ketlerin gelimesindeki rol). Beincisi
ve sonuncusu, konutun, rnein konut
ve snf, cemaat, stat, cinsiyet, rk veya
tketim biimlen arasndaki ilikilere
eilen aratrmalarla, toplumsal bln
meleri ya da toplumsal dayanmay ya
ratmakta veya korumaktaki rol. Ayrca
bkz. konuta gre snflandrma; tke
tim sektrleri, tketim dilimleri.
sosyolojik m d a h a l e (sociological
intervention) Sosyologun kendi konu
sunu oluturan toplumsal harekete et
kin biimde mdahale etmesini savu
nan Fransz sosyolog Alain Tourai
ne'in, "onaylanm ve organize edilmi
pratikler a"nn arkasnda yatan "fiili
toplumsal ilikiler"i ortaya koymak i-
in kulland bir teknik.
Touraine'in sanayi-sonras toplum
analizi, enformasyon teknolojisinin kul
lanlmasnda ierili olan olaanst de
netim gcnde younlamtr. Bu g
ler, insanlara, tam anlamyla tarih yap
ma (tarihsicilik) yeteneini kazandr
maktadr, fakat genelde yurttalarn bu
olanaklara ulama ans ok azdr. Tou
raine'in, balca siyasal nemi, yurtta
gruplarnn egemen bilgi biimlerine
kar klarn ve alternatif bilgiler
ortaya atmalarn rgtleleyen toplum
sal hareketlere vermesinin nedeni bu
dur. Sosyolog, toplumsal hareketin gir
dii mcadelelerin niteliini tam ola
rak yanstabilmesini salayan bir ara
trma ortam yaratmaya alacaktr. Bu
noktadan hareket eden Touraine drt
aratrma pratiinden yanadr: Militan
larn gruplar eklinde rgtleyerek, top
lumsal hareketle bir ilikiye girme; bu
gruplar militan rolleri dorultusunda
cesaretlendirme; hareketin iinde yer
ald tarihsel balam kendi eylemci
lerine aklama; sosyolojik mdahale
srasnda gerekleen eyleri yorumla
yarak, militan grubun kendi konumunu
analiz etme almalarna katlma.
sosyolojik yiyecek incelemeleri
Touraine, Paris'te Ecole des Hau-
tes Etudes en Sciences Sociales'daki a-
ratrmac arkadalaryla birlikte, 1960'-
larda bir dizi dramatik "sosyolojik m-
dahale"ye girimi ve aratrmaclar bu
dorultuda Fransz renci hareketine,
nkleer kart harekete, blgesel tara
hareketine ve Polonya'daki Dayanma
hareketine katlmlard. Katlmc gz
lemin bir hayli ilerisine giden bu sos
yologlar, onlar daha eksiksiz biimde
anlamaya almann bir yolu olarak,
bu gruplarn siyasal fikirleri ve ey
lemlerine aktif biimde katlan bir
noktaya geleceklerdi. Kuramsal dz
lemde, bu yaklam eylemcilik etike
tiyle adlandrlmtr. Kukusuz, sos
yolojik alan almalarnn aktif Mark-
sizmle (praksis) ve daha znel toplum
sal eylem kuramlaryla bir araya geti
rilmesi son derece tartmal olmutur.
Bu akmn herhalde en baarl rnle
ri, 1968'in Fransz renci ve ii ha
reketiyle ilgili aratrmalardr.
Sosyolojik mdahale tekniinin ve
onun kuramsal meruiyetinin en eksik
siz anlatm iin Touraine'in The Voice
and the fye'na (1978) bakabilirsiniz.
Touraine'in, "renci hareketine has
redilmi mdahalenin en st seviyede
ki anna, bilgi temasn ve bu temann
toplumsal faydasn (ki bu fayda,
renci mcadelesini bir toplumsal hare
ket dzeyine ykseltebilecek tek m
kfat temsil ediyordu) gruba kararl
lkla sokan aratrma ekibi lideri ile
militanlar arasndaki, hayli uzun sren
bir tartmann damgasn vurduu"
eklindeki iddias, bu tekniin, sos
yologu tarafsz ya da nesnel gzlemci
konumuna oturtan geleneksel grten
ne kadar farkl bir yerde durduunu a-
pak bir ifadeyle ortaya koymaktadr.
s o s y o l o j i k y i y e c e k incelemeleri
(sociological studies of food) Kayda
deer istisnalar (Norbert Elias'n ye
mek yeme adab hakkndaki almalar
688
gibi) saymazsak ve sosyal antropo
loglarn kendi almalarnda yiyecekle
ilgili ritelleri uzun sreden beri ve
olduka yaygn biimde incelediklerini
unutmazsak, sosyolojinin yakn za
manlarda parlayan alanlarndan birisi
olduunu syleyebiliriz. (Claude Levi-
Strauss'un 1970'de kard The Raw
and the Cooked gibi kitaplar sosyal
antropolojik almalarn arpc r
neklerindendir.) Antropolojinin yiye
cee ilgisi kukusuz, etnografk ince
lemelerin bir boyutu olan gndelik ya
amn ayrntlar zerinde durmasndan
kaynaklanr. Yiyeceklerle ilgili yasak
lar ve reeteler kltrel farkllklarn
irdelenmesindc yararl bir aratr. Fa
kat sosyologlar, gndelik yaamn sor
gulamadan kabul ettikleri tm ayrnt
larn tarif etmek gibi bir kayg tama
dklarndan, son zamanlara kadar yiye
cekle ilgili fikir ve pratiklere (yoksul
luk ve yoksunluk aratrmalar ya da
tarm ve sanayiyle ilgili incelemeler
dnda) fazla nem vermemilerdir.
Yiyecee duyulan sosyolojik ilgi
nin genilemesi, en ak biimde, var
lkl sanayi toplumlarnda yiyecein
toplumsal ve kltrel neminin artma
sndan kaynaklanr ve bu eilimin bir
yansmasdr. Yemek hazrlama ve t
ketme basite biyolojik bir ihtiyacn
karlanmas olarak grlebilecei hal
de, bu olguya imdilerde eitli klt
rel ve toplumsal anlamlar yklenmek
tedir. Bir yandan, yemein kiinin be
densel sal (beslenme rejimi sa
lkla ilintili davranlarn anahtar e
sidir) asndan byk nem tad
dnlmekte ve yiyecekler ile bes
lenme rejiminin eitli ynlerini ele a-
lan bir dizi aratrma yaplmaktadr.
Fakat, erkeklerden ziyade kadnlarda
grlen ve ksmen beslenme ile bede
ne yklenen kltrel anlamn bir yan
smas saylan kuruntulu itahszlk (a-
norexia nervosa) ve doymak bilmeyen
itah hastal (bulimia) gibi yemek
689 sosyometri

yeme bozukluklarnda mthi bir art stat geileriyle ve kariyerlerle ilgili

olduu da gzlenmitir. te yandan, anlatlara dntrlmesini sayabiliriz.
ev iinde yemek yapma ve yemenin, Sosyoloji kuramnda bazen yaplan
toplumsal cinsiyete dayal iblm ayrmlardan birisi, sre (bir kiinin de
nn ve kaynak datmnn nemli bo neyiminin durdurulamaz ak) fikri ile
yutlarn oluturduu dnlmektedir. uzun sre (longue duree, insanlarn ta
Ek olarak, kamusal meknlarda yemek rihin geni zaman dilimlerinde evrele
yeme de artk hem giderek yaygnlaan riyle ilikilerinin daha geni, neredeyse
bir bo zaman etkinlii, hem de cretli zamansz tarihi) arasndaki ayrmdr.
almann dourduu toplumsal iliki Sre (William James'in almalarn
alarnn srdrlmesi bakmndan - da betimlendii ekliyle) sosyal psi
nemli bir faaliyettir. kolojik zamann yolunu aarken, uzun
Dolaysyla yiyecek sosyolojisinin sre (Fernand Braudel'in almala
nmzdeki yllarda srekli genile rnda grld gibi) zamansal yapla
yen bir aratrma alan olmas beklen ra duyulan tarihsel ilgiyi tevik etmek
melidir. Bu alanla ilgili yararl -ama tedir. Uzun sre toplumsal yaamn
olduka farkl- izlenimler sunan iki a tm erevesine muazzam ve kritik bir
lma iin bkz. Cooking, Cuisine and arkaplan oluturan uzun zaman dilimi
Class (1982) ve Stephen Mennell, All dir ve genellikle, dine ("Hristiyan a
Manners of Food (1985). " ya da politikaya (rnein "Modern
Dnya ve Kapitalizm") benzer belirli
sosyolojik z a m a n incelemeleri
bir dzenleyici modun egemenlii al
(sociological studies of time) Zaman,
tndadr. Ayrca bkz. ardklk anali
toplumsal yaamn temel dzenleyici
zi; deiim; evrimcilik; grev yne-
zelliklerinden birisidir ve sosyal bi
limi-zaman ynelimi ayrm; ilerle
limcilerin almalarnda giderek daha
me; yaam evrimi; yaam yks.
nemli bir yer almaktadr (rnein
bkz. E. Zerubavel, Hidden Rhythms:
s o s y o m a t r i s (sociomatrix) bkz. a
Schedules and Calendars in Social
Life, 1981 ve B. Adam, Time and s o s y o m e t r i (sociometry) J.L. More-
Social Theory, 1990). no'nun 1934'te Who Shall Survive?
En genel dzeyde, fiziksel zaman adl almasnda ortaya att ve esa
(biyolojiyi ve evreyi dnecek olur sen, toplumsal yapnn yorumlanma
sak, ayn evreleri, met cezir olaylar, snda sosyodrama yaklamnn bir par
bedenlerin doumu ve lm gibi) ile as olarak gelitirilmi bir terim. Sos
toplumsal zaman birbirinden ayrmak yometri, bir grup iindeki bireylerden,
ta yarar vardr. Toplumsal zaman sos kimlerin kimlerle yakn olmay tercih
yal bilimcilerin alanna girer ve zama ettii (ya da genellikle kimlerin kim
na anlam katmak etrafnda rgtlenmi lerle yakn olmay tercih ettiinin dav
insan etkinliklerinin doas, kuruluu ransal yansmas) konusunda alnm
ve sonularyla ilintilidir. Bu alma bilgileri, belirlenmi bir temelde ya da
lar ierisinde, haftalarn, takvimlerin, verili bir amaca ynelik olarak siste-
on yllarn ve festival kutlamalarnn matize eder. Moreno bu terimi ilk kez,
incelenmesini, zaman izelgesi kar slah okulunda kalanlar arasndaki a
ma ve program belirleme gibi baz fa tmalar en az dzeye indirmek zere
aliyetlerin gnlk ileyiinin belirlen yurtta yatma dzenlemelerini yeniden
mesiyle ilgili aratrmalar, zamann yapmak amacyla kullanmt. Kabul
biyolojik dzeninin yaam evreleriyle. edilen sosyometrik seimlerin says
soy, soy kuram
690

sabit ("'en iyi arkadanzn adn ve arasndaki cinsel ilikilere gnderme

rin") olabilecei gibi, olmayabilir de
("dilediiniz kadar isim sayabilirsi
niz"); ayrca dzenli olabilir veya va
rolan ban gcn yanstabilir. lk olarak baz sistemlerce (rnein, Por
bata, sosyometrik verilerin analizi, el
de edilen ve verilen seimlerin says
ile ortaya kan sonularda (ad geen
yldzlar, birok kiinin arkada olmay
istedii kiiler ve kimsenin yanna yak
lamad yalnzlar eklinde) odakla
nr. Elde edilen bilgiler puan cinsinden
deerlendirilir ve sosyogram denilen
tek bir diyagram zerinde izilir (en
fazla tercih edilen kiiler diyagramn
merkezine konurken, yalnzlar kenarla
ra yerletirilir). Sosyometri, eitim a-
lan ile baka kk grup ortamlarnda
klik yapsn anlamakta yaygn biim
de kullanlmaktadr ve kendi adn ta
yan bir dergisi (Sociometry) vardr.
Baka balamlarda ise toplumsal *a
analizi altnda snflandrlmtr.
s o y , soy k u r a m (descent, descent
theory) bkz. akrabalk
s o y , paralel (descent, parallel) bkz.
paralel soy
s o y g r u p l a r (descent groups) Bun
lar, ortak bir atadan gelen soya dayal
akraba gruplardr. Tek izgili soy, ya
*anasoylu (anne soyundan geliyorsa)
ya da *babasoyludur (baba soyundan
geliyorsa). ift tarafl soy, iki cinsten
de gelebilir. Soyun yerel dnya iinde
ki sylemi onun biyolojik temellerini
vurguluyorsa da, soy grubu kltrel
olarak ina edilmi bir ey olarak g
rlmelidir, nk bazen hayali biyolo
jik ilikiler yaratlr. Ayrca bkz. akra
balk; klan; paralel soy.
soy karm (miscegenation) Szlk
anlamyla "rklar birbirine kartr krm saylmal mdr? Eer "byk
mak" demek olan soy karm, farkl
rklar (zellikle beyazlar ve siyahlar)
yapan ve *rk nyargyla ykl olan
bir terimdir. Soy karm, yapay et
nik engellerin stesinden gelme arac
tekiz smrgecilii ve Bahai dini) des
teklenmi ve rk ideolojide, toplum
sal ve ekonomik dejenerasyonun kay
na biiminde deerlendirilerek o-
lumsuz anlamda ele alnmtr.
soydalk (consanguinity) Bir soy
dalk ilikisi, arada mutlaka bir kan
ba ilikisi olmas gerekmeyebilen or
tak (erkek ya da kadn) bir atadan ge
len soya dayal bir akrabalk ilikisidir.
Sosyal antropologlar, soydaln izini
srerken (klanlar rneinde olduu
gibi) kurgusal ilikilerin fiili biyolojik
balar kadar nemli olabileceine ia
ret etmektedirler. A.R. Radcliffe-Brown
da akrabaln soydalktan daha iyi
bir terim olduunu, nk bir kan iliki
sini batan iermediini savunuyordu.
soykrm (genocide) Raphael Lem-
kin'in kinci Dnya Sava'nda ortaya
att ve 1948'de Birlemi Milletler
Antlamas'nca da benimsenen bir te
rim. Sosyologlarn soykrma duyduk
lar ilgi be maddeyle zetlenebilir:
"soykrm" teriminin nasl tanmlana
ca; soykrmn tipolojik davurum
lar; soykrma zemin hazrlayan koul
lar; soykrmn tarihsel analizi; soyk
rmn gerek kurbanlar gerekse failleri
asndan dourduu sonular. (Bu ko
nudaki en iyi tartma metni iin bkz.
F. Chalk ve K. Jonassohn, The History
and Sociology of Genocide, 1989).
Soykrm neyin oluturduu konu
sunda ok sayda tartma yaplmtr.
On altnc ve on yedinci yzyllarda
Avrupa'nn her tarafnda byclerin
temizlenmesine ynelik cinayetler soy
lekli lmler" de dahil edilecek o-
lursa, Hiroima'nn bombalanmas da
691
soykrm kapsamnda deerlendirilebi
lir (yine de bu olay -hemen hemen- e
siz ve apayr bir olaydr).
Irving Horowitz, Taking Lives: Ge
nocide and the State Power da (1980),
soykrm "brokratik bir devlet ayg
tnn masum insanlar rgtl ve sis
temli biimde yok etmesi" eklinde ta
nmlamtr. Soykrmdan sz edebil
mek iin, bir d-gruba ya da parya
gruba tam bir insan gzyle baklma
mas, ayrca byk apl ve kiisel ol
mayan katliamlar ynetecek, merkezi
bir brokratik otoritenin varolmas ge
rekir. Gemite soykrmn anlam, sa
valarda tm nfusun katledilmesi ya
da kalabalk gruplarn dinsel amalarla
kurban edilmesi (gen delikanllarn
tanrlara kurban edildii Kartaca'daki
gibi) anlamn tamtr. Eski alarda
bu tr byk apl katliamlar, cinayet
leri ileyen failleri pek etkilememitir.
Baz yorumcular, soykrmdan sz
edilebilecek koullarn modernliin
getirdii koullarla aktn, hatta
yirminci yzyln (ilerleme yzyl ol
mak bir kenara) kesinlikle soykrm
a olduunu iddia etmilerdir. Nazi
lerin Yahudilere ynelik katliamlar,
Stalin'in tasfiyeleri ve Kamboya'da
Kzl Kmerlerin "sfr yl" ya da "-
lm tarlalar" faaliyetlerinin, modern
"ideolojik" soykrmn rnekleri olarak
aktarlmas yaygn bir durumdur. Zyg-
munt Bauman, Yahudi katliamn in
celedii nl almasnda (Modernlik
ve Holocaust [Modernity and the Ho
locaust], 1990), Nazilerin toplu k
ymlarnn modernliin karanlk yz
nn, dev brokrasilerin koullarnn ol
gunlamasnn, kitlesel teknolojinin ve
ideolojik denetimin belirtisi olduu sa
vn ortaya atmtr. Bu abartlm bir
sav olabilir: Tabii tarih iinde baka bir
sr soykrm yaandna kuku yoktur. itibaren Amerika ktasnn kuzeyinde
s o y k t (genealogy) Akrabalk ku
ramnn nemli bir arac ve akrabala
smrgecilik
dayal toplumlarn siyasal rgtlenme
sinin can alc bir paras olan soyk
t, kuaklardaki ve kuaklar arasn
daki gerek ya da kurgusal akrabalk
balarn izlemenin bir aracdr.
s o y u t l a n m a m p i r i z m (abstracted
empiricism) C. Wright Mills'in Sos
yolojik mgelem'de (The Sociologic
Imagination, 1959) ortaya att ve
ampirizmi bilimle eitleyip kantitatif
aratrma tekniklerini fetiletiren sos
yologlarn almalarn adlandrmak
amacyla kulland bir terim. Mills,
sosyolojik dnmede saysal verilere
ve istatistiki analize yer olduunu ka
bul etmekle birlikte, bunlarn sosyolo
jik analiz asndan yeterli olmadn
da srarcdr. Mills, bu tr kantitatif ve
rilere sosyolojik anlam kazandran ku
ramsal kategoriler ve karlatrmal ta
rihsel analizler olmadan bir toplumsal
yap anlaynn dnlemeyecei ko
nusunda da srarcdr. Bu bak as
nn kayna, Mills'in, geerli kabul e-
dilebilecek verileri, sosyologlarn an
ket aratrmalar ve benzeri yollarla
topladklar verilerle snrlayan tm
metodolojilerde ikin olarak varoldu
unu dnd psikolojizmdir. So
yutlanm ampirizmin kkenleriyle il
gili etkileyici bir tarihsel anlatm iin
bkz. R. Bannister, Sociology and Sci-
entism: The American Quest for Ob
jectivity, 1880-1949 (1987).
s m r g e c i l i k (colonialism) Daha
gelikin lkelerin Asya. Afrika, Avust-
ralasya ve Latin Amerika blgelerinde
formel siyasal otorite kurmas. Smr
gecilik; etki alanlar, dolayl denetim
biimleri, yar-smrgecilik ve yeni
smrgecilikten ayr bir olgudur.
Smrgecilik on beinci yzyldan
ve gneyinde spanya. Portekiz, Bri
tanya. Fransa ve Hollanda tarafndan
uygulanmaya balam, daha sonra
smrgecilik, i
yaylarak, on dokuzuncu yzylda he
men hemen tm Asya ile Afrika'y ii
ne almt. Smrgecilik, mutlaka ol
mamakla birlikte genellikle bu blge
lere Beyaz topluluklarn yerletirilme
si, smrgeci lke yararna yerel eko
nomik kaynaklarn smrlmesiyle be
raber grlyor, bazen ikisi bir arada
yryordu. Smrgecilik terimi genel
likle emperyalizmin (emperyalizm
baka informel denetim mekanizmala
rn da kapsamasna ramen) eanlam
ls olarak kullanlmaktadr.
Smrgecilik tartmas, emperya
lizmin nedenleri, yararlar ve etkisiyle
ilgili tartmalara ek olarak, aadaki
gibi ok geni konular iine alan bir
odak noktas olmutur: smrge dene
timinin farkl mekanizmalar, Fransa
ve Portekiz'in asimilasyoncu politika
lar ile Britanya'nn daha ayrmc poli
tikalar arasndaki kartlk; eski top
lumsal, ekonomik ve siyasal sistemle
rin yklp yenilerinin gelitirilmesin
den kaynaklanan, smrgeletirilmi
lkelerdeki toplumsal ve ekonomik et
ki; on dokuzuncu yzyln, "uygarla-
trma misyonu" fikri ve bununla ilintili
olup rkln ykselii etrafnda ku
rulan tahakkm sylemi; gerek ABD'-
den gerek SSCB'den gelen uluslararas
basklarn arlklar, smrgelerde ba
mszlk talebiyle ortaya kan milliyeti
hareketlerin ykselii ve kinci Dnya
Sava'ndan sonra Avrupa'daki smr
geci devletlerin glerinin tkenii gi
bi, smrgeciliin 1945'ten sonraki d
nemde ortadan kalkmasnn nedenleri.
s m r g e c i l i k , i (colonialism,
nal) bkz. i smrgecilik
s m r (exploitation) ster toprak, is
ter emek, isterse piyasa konumu olsun,
iktisadi bir kaynan kabul edilemez
amalarla kullanlmasn anlatan bir te
rim. Bir tekelcinin pazardaki denetim
gcn kullanarak tketicilere fahi fi
692
yatlar dayatmas, ya da bir arazi sahi
binin topra doal kaynaklara zarar
verecek ekilde kullanmas smr
kapsamndaki eylemler olarak grl
melidir. Ortodoks iktisatta smr teri
minin fiilen yeri yoktur. Marksizmde
ise smr temel bir rol oynar ve
emek-deer kuram erevesinde, art
deer elde edilmesini ya da bir iinin
cret olarak ald deer ile retilen ve
kapitalistin el koyduu deer arasnda
ki fark anlatr. Ayrca bkz. feodalizm;
patron-klient ilikisi.
s y l e m , s y l e m analizi (discourse,
discourse analysis) Dilin, yapsnn,
ilevlerinin ve kullanlma kalplarnn
incelenmesi. Ferdinand de Saussure'e
gre, kullanm halindeki dil (ya da
parole) dilbilim iin bir inceleme nes
nesi ilevi grmeyebilir, nk temel
de yatan kurallar sistemini ifade eden
langue (dil) ile karlatrldnda pa
role (sz) bireyselletirilmi, rastlant
sal ve bu yzden elle tutulamaz bir
eydir. Yine de daha sonralar, Saussu
re'n dilbilim alanndaki ardllar ile
daha geni bir alan kapsayan yapsal
c gelenein izleyicileri, langue'm ya
plarna ilave olarak, anlam analizinin
tamamlanmasn kolaylatracak, by
lece semantiin dilin armc (ikin
cil ya da rtk) ve dz (maksatl ya da
ak bir ekilde belirtilen) boyutlarn
dikkate almasn salayacak yaplar ke
fetme umuduyla dikkatlerini parole'e
evirmilerdir.
Saussure'n yananlam karsnda
dzanlama tand ayrcaln tersine
inter evrilmesi post-yapsalcln ayrt e-
dici zelliklerinden birisi haline gelmi
ve -dilbilimden ziyade- sosyolojide
gl bir etkinlik kazanmaya balam
olan bu dnce yaps iinde sylem
terimine bu anlam yklenmitir. Bu ne
denle, sosyolojideki sylem analizi,
cmlelerin yapsn oluturan ve aslnda
dilbilimcilerin ilgi alan olan ssleyic
693 sylem, sylem analizi

kalplardan ziyade, tm metinlerin ya klm ve hl mmkn klmakta olan

psn izen geni dnce kalplarn zgl koullardr. "Bir sylem oluu
aa karmann zerinde durmutur. munun oluum kurallar" unlardr: Bun
Roland Barthes'n ada Sylen- larn iine doduklar toplumsal veya
ler (Mythlologies, 1957) adl eserinin kurumsal balamlar: bu tr problemle
sonu blmnde iaret ettii gibi, pa ri ve nedenlerini ilan edecek otoriteye
role 'de kiinin karsna kan, "gs sahip olanlarn ya da byle bir otorite
tergeler" zincirinden daha ok "gste kazananlarn toplumsal kimlikleri; zel
renler" zinciridir. Dahas, bu gsteren olarak ilgilenilen nesneleri, her biri
ler genellikle szlk tanmlarnda be gereklikle i ie gemi baka nesne
lirtilenden daha fazla anlamla ykl lerden ayrmakta kullanlan "niteleme
gibidir. Barthes'n varsaymna gre, emalar", deyi nerindeyse entelektel
bu anlamn ne olabileceini kefetmek ablonlar.
iin, zgl balamlarda gsterenlerin Foucault, bu ekillerde retilmi
fiili kullanmn belirleyen temel ili olan sylemlerin langue'a anlam katt
kilerin ek setlerini yeniden kurgulaya- n gstermek iin, onlarn ortak -
bilmek gerekiyordu. Barthes bu ek i- rnlerini bir cmle olarak deil, bir "i-
liki kmelerini, "mitler" (sylenler) fade" olarak tanmlar. Daha sonra da
(yalnz dier dnrler gibi Barthes onu bir dizi gstergeler olarak tanm
da negatif ve iktisadi-indirgemeci a lar: buna gre ilk olarak, ilgili sylem
rmlar yznden bu terimi daha son oluumunun ortaya kartt zel bir
ra reddetmitir) olarak adlandrmtr. zne konumu bulunduunu varsayar,
Sonunda, bugn geni bir destee ikincisi sz konusu ifadeyi oluturan
sahip ideolojik alanla ilgili pozitif ve gsterenler kmesine belli bir dinamik
indirgemeci-olmayan anlayla uyum ykler ve son olarak baka ifadelerden
iinde bulunan, dilin kullanmn belir dikkat ekici derecede farkl olmas
leyen ek yaplara (ve aslnda ok nadi nedeniyle bunun kesin bir materyaliz
ren kabul edilse de, bu yaplar zerin me sahip olduu varsaylr. Demek ki
deki sosyolojik snrlamalara) ilikin bir bir sylem, "ayn sylem oluumuyla
anlay ortaya atan kii Michel Fou mmkn klnd lde bir ifadeler
cault olmutur. Foucault'nun metodo grubu"dur.
lojik kitab The Archaeology of Know Temsili olmayan toplumsal feno
ledge'da (1969) ortaya koyduu ere menler kavramlarnn sezgi-kart do
veye gre, bu ek yaplar mmkn k asnn gerektirdii entelektel daya
lan, kendisinin "sylem oluumlar" naklarn salamlna ve (ironik bir
diye adlandrd, tarihsel srele olu durum olarak) kendisinin bir lde
turulmu, esnek biimde yaplandrl kapal diline (bu maddede kulland
m ilgiler, kavramlar, temalar ve ifade mz terminolojiden karlabilecek olan
trlerinin bileimidir. Bu oluumlar bir fikir) ramen, sylem analizi yle
kendilerinin mmkn kld sylem korkutucu bir ey deildir. Jonathan
lerden ok daha esnek bir yapya sahip Potter ile Margaret Wetherell Discour
olmalarna ramen, yananlamsal yap se and Social Psychology (1987) adn
larn birbirlerinden farkllamalarna, tayan ve its metodolojisini tarttkla
szgelimi sosyolojinin rklktan ve r nefis almalarnda bunu tm ak
hukuktan farkllamasna olanak tan lyla ortaya koymulardr. Ampirik
yacak kadar belirleyicidirler. bir aratrma iin bkz. David Silver-
Bu oluumlara yaplandnc niteli man'n, etkileimcilik, konuma ana
ini kazandran ey, onlar mmkn lizi ve etnometodoloji gibi sosyolojik
sylem oluumu
geleneklerden yararlanarak HIV dan
manlar ile onlara bavuranlar arasn
daki konumalar irdeleyen almas
Discourses of Counselling (1997). Ay
rca bkz. gstergebilim; yananlam-
dzanJam.
s y l e m o l u u m u {discursive forma
tion) bkz. sylem
S z c k a r m Testi (Word As
sociation Test) bkz. yanstma testleri
szlemecilik (contractarianism) Bil
gisizlik ve belirsizlik koullar altnda
dnp tanan soyut bireylerin ("a-
klc szlemeciler") aklc seimlerin
den ahlki ilkeler karma iddiasndaki
bir akl yrtme tarz. Bunun en arp
c ada rnei John Rawls'in A The
ory of Justice (1972) adl almasnda
bulunabilir. Ayrca bkz. toplumsal a-
dalet.
szlemeli e m e k (contract labour)
Szlemeli emek normal koullarda
belirli bir i ve belirli bir dnem iin
tutulan iileri anlatan bir terimdir. Bu
terim nc Dnya lkelerinde ba
zen, iilerin, onlar belli bir cret kar
lnda iverene sunan bir arac (tae
ron) tarafndan tutulduu bir sistemi
gstermektedir. Bu durumda szle
meli iiler eitli mekanizmalar ara
clyla taerona bal olurlar ve hare
ket zgrlkleri kstl olabilir.
szl o l m a y a n iletiim (non-verbal
communication) Szl ya da yazl ifa
deye dayanmayan iletiim biimleri.
Yz jestleri ve el iaretleri de bakala
rna tek bir szck kullanmadan mesaj
aktarabilir. Baz kltrlerde, rnein
" V " iareti szcklerden ok daha
fazla ey anlatr. Bu tr iletiim bi
imlerinin ounun -kaba jestler dahil
olmak zere- kltrel bakmdan ken
dine zg anlamlar vardr. Ayrca bkz.
beden dili.
694
szl t a r i h (oral history) ocukluk
lar, genlikleri ve yetikinliklerinde^
olaylar, tutumlar ve yaptklarna dair
gemie dnk veriler sunan yal in
sanlarla yaplan grmelere (byk
lde) dayal bir tarihyazm yakla
m. Bu yaklam aslnda, grmeli
anket aratrmas ynteminin sosyo
lojiden toplumsal tarihe ya da geni
lekli yaam yklerine aktarlma
snn bir yansmasdr. Uluslararas d
zeyde rgtlenmi bir Szl Tarih
Dernei, bu dernee ait bir dergi (Oral
History) ile birtakm ulusal szl tarih
veri arivleri vardr. Szl tarihle il
gili standart metin, Paul Thompson'n
The Voice of the Pasf\d\r (1978).
Thompson'n Our Common History
(1982) adl eserindeki makaleler de bu
alann tipik rnekleridir.
Szl tarih yntemiyle ele alnabi
lecek zaman dilimleri ve konular gzle
grlr biimde snrldr ve tipik bi
imde, aile yaam, toplumsal yap ile
toplumsal ilikiler, piyasa sektrnde
istihdam, informel ekonomide alma,
bo zaman faaliyetleri, belli bal ka
musal olaylarn alglan ve tutumlarla
deerlerin ge yata yeniden kurgula-
nn kapsar. Stephen Humphries o
cuk sululuunu ele ald son derece
ilgin almas Hooligans or Rebels?
An Oral History of Working-Class
Childhood and Youth, 1889-1939'da,
dezavantajl durumdaki ocuklarn ho-
oliganha, iddete, genlik etelerine
ve okulda snf isyanlarna ynelmesi
nin uzun bir tarihi olduuna dikkat e
kip, ada toplumlarda yakn zaman
larda gerekleen toplumsal deiimle
rin bir rn olmadn gstermitir.
Szl tarih grmeleri, ulusal anket a-
ratrmalarna, yerel cemaat aratrmala
rna ve deien ev ii istihdam model
leri gibi belirli toplumsal fenomenlerin
rnekolay incelemelerine kabaca edeer
bir yntem olarak deerlendirilebilir.
695
S p e a r m a n sra k o r e l a s y o n katsa
ys [Spearman's rank correlation co
efficient) bkz. anlamllk testleri
S p e n c e r , H e r b e r t (1820-1903) Za
mannda byk n kazanm ve zel
likle ABD'de etrafnda bir hayran kit
lesi oluturmu olan Herbert Spencer,
Sosyal Darwinciligin Viktorya d
nemindeki peygamberidir. Spencer'
fikirlerinin birou Bat kltrne ge
leneksel bilgelikler (ya da en azndan
geleneksel n fikirler) eklinde girdii
halde, gnmzde onun kitaplarn o-
kumu ya da adn hatrlayan insan sa
ys gerekten ok azdr.
ngiltere Midland'de uyumsuz bir
anne-babadan doan Spencer, demir
yolu mhendisi olup bir sre teknik res
samlk yaptktan sonra gazetecilie ge
mi ve sosyal bilimdeki nn borlu
olduu kitaplar aralksz bir yamur
gibi retmeye balamtr. Spencer'
kaleme ald eserlerin tam bir dk
mn yaparsak gerekten heybetli bir
liste ortaya kar. Burada ncelikli ola
rak Social Statics (1851), First Prin
ciples (1862), The Study of Sociology
(1873) ve 1870'ler ve 1890'larda para
para hazrlad First Principles of
Sociology ile Descriptive Sociology-
nin adlarn sayabiliriz. (Spencer' ken
di dneminin toplumsal ortamnda tar
tan eksiksiz bir metin iin bkz.
J.D.Y. Peel, Herbert Spencer. 1971).
Spencer, Viktorya ann en youn
biimde etkili olduu dnemin sosyo
loji peygamberiydi. Marx'tan farkl o-
larak, Sanayi Devrimi'nde ilerleme
den baka bir ey grmyor; toplumu,
yaayan, byyen bir organizma; daha
karmak hale geldike kendi baars
nn mekanizmalarn bilinle kavrayp
denetlemesi gereken bir organizma
eklinde yorumluyordu. Bu mekaniz
malarn en nemlisi, (Darwin'in doal
ayklanma kuramndan birka yl nce
dile getirilmi) "en uygun olanlarn
Stalinizm
hayatta kalmas" diye nitelendirdii
youn kaynak rekabetiydi. Bu ilkenin
hibir kstlama olmadan uygulanma
snn eninde sonunda en iyi muhtemel
toplumu ortaya karacana inanan
Spencer'in fikirleri, Amerika'da, bil
hassa William Graham tarafndan co
kuyla benimsenmitir ve *liberteryan
ve laissez-faire kapsamndaki top
lumsal ve iktisadi kuramlarn temel ta
olma zelliini bugne kadar muha
faza etmitir.
stagflasyon (stagflation) Ekonomide
enflasyon ile durgunluun bir arada
bulunmasn anlatan bir terim. Britan
ya'da ve baka ekonomilerde 1960'la-
rn sonlarndan itibaren, enflasyonun,
fiyat beklentileri ve cret talepler so
nucunda trmanmasyla yaanan bir
durum.
S t a l i n i z m (Stalinism) Rusya'da 1929'-
dan sonra dayatlan ve 1956'da Hru-
ov dnemindeki ilk de-Stalinizasyon
kampanyasna kadar sren dnemdeki
iktisadi, siyasal ve toplumsal zellik
lerle zdeletirilen bir terim. Staliniz-
min en youn biimde etkili olduu
dnem 1934'te, Kirov'un ldrlme
sinden sonraki tasfiye durumalaryla
balamt. Fiziksel terr, toplama ya
da alma kamplar, srgn, zoraki
gler, ortadan kaldrma, alk ve top
lumsal gven balarnn zl,
Stalinizmin ayrt edici zelliklerinden
sadece bir ksmdr. arpc bir zellik
de, yz milyon kylnn zorla kolek-
tifletirilmesiydi (ki bu politikann mi
ras, eski Sovyetler Birlii'nin varl
nn byk blmnde ekilen yiyecek
darlklarnn ve krlarn yoksullua s
rklenmesinde aka grlmtr). Zor
la sanayiletirme ve ilk iki dnemki
be yllk plan da, lke sava zeminine
ekilir ve fabrika bacal endstriler sos
yalist ilerlemenin gstergesi durumuna
gelirken ar bir alma disiplini
standart olmayan ii, standart olmayan istihdam
696

dayatmt. Tm bu sre, iiler ve Anayurt Sava Kahraman, Uluslarn

yneticiler arasnda benzer patolojilere Babas ve Byk Stratejisi imajyla
yol am bir komuta ekonomisinin donatlmasn salayan ve yirmi mil
denetiminde srdrlyordu. yon sava ls ile terrde ayn say
deolojik adan bakldnda, sis daki insanlarn kaybolmas zerindeki
temin temeli, en mekanik yorumuyla sorumluluunu gizleyen etken bu g
diyalektik materyalizmdi ve bu izgi, rntyd. Stalin 1953'te ld za
dayanan MELS'e (Marx, Engels, man, Sovyet toplumu, KGB'nin ve
Lenin ve Stalin'in yazlarnda) bulu demoralize olmu bir partinin egemen
yordu. Ayrca Stalin, bu isimlerin ken olduu, kuku, rvet, verimsizlik ve
di dndaki n kendi "kiilik kl- savurganlkla ryen bir toplumdu.
t"n yerletirmek iin kullanmaya - Yine de SSCB, evresindeki lkeleri
zel bir dikkat gstermiti. Sanatlara ve kontrol altnda tutabilen, nkleer g
kltre sosyalist gerekilik damga ce sahip bir dnya devletiydi. Zaten,
sn vurmutu. Stalin'in Molotov-Rib- Stalin'in miras brakt neo-Stalinist
bentrop Pakt'nda ortann niyetlerini sistemin en azndan 1991 'e kadar i
grememek gibi ok vahim hatalara lemesini salayan da bu sper g ol
den biri olmasnn yan sra. (zel ma statsyd. Ayrca bkz. kolekti
likle subay kadrosu iinde) gerekleti vizm; Marksizm.
rilen tasfiyeler sonucunda orduyu li
dersiz braktn da gz nnde bu s t a n d a r t o l m a y a n ii, standart
lunduracak olursak, Stalinizmin Sov olmayan istihdam {non-standart
yetler Birlii'nin 1941 'deki Nazi iga worker, non-standart employment) Bu
linden kurtulmasna katkda bulunup terimler, tam gn, dzenli ("standart")
bulunmad bile tartmaldr. alanlarn, i gvencesinin, zel hak
Stalinizm salt tek bir kiinin kiisel larn, sendika yeliinin ve sosyal g
kurgusu deildi tabii. Kkleri, Bole venliin bulunmad istihdam trle
viklerin iktidar ele geirilerine ve rini anlatmaktadr. Standart olmayan
1918'de, aleyhlerinde sonulanan se istihdam, part-time, geici, sresi n
imlerin akabinde Kurucu Meclis'i ka ceden tespit edilmi szlemeli ve alt-
patmalarna dayanyordu. Sava ko szlemeli almay, serbest almay
mnizmi srasnda benimsenen uygu ve ev ilerini kapsar. stihdamn stan
lamalar ve bunun sonucunda patlak ve dart olmayan trlerinin, esnek retim
ren Kronstadt isyan, 1921 Mart ayn yntemlerindeki oalmayla birlikte
daki Onuncu Parti Kongresi ve parti i- son yllarda arta getii tahmin edil
inde hiziplerin yasaklanmas, ardn mektedir. Ayrca bkz. emek piyasas
dan sol (Leon Trotsky) ve sa (Niko- nn blnmesi.
lay Buharin) izgilerin yenilgiye u
standart lmllk oranlar
ramas Stalinizmi nceden haber verici
{standart morality ratios -SMRs) bkz.
nitelikteydi ve Stalin'in daha sonraki
lmllk oran
politikalarnn ablonunu ve pratik a-
ralarn ortaya karmlard. Staliniz s t a n d a r t s a p m a {standard devia
min terr yz her zaman Yejov, Ya- tion) bkz. varyasyon
dov. Beria ve gvenlik aygtyla bir
likte anlm, bylece Stalin'in kendi standartlam lmllk oran
sini vahetlerden uzak tutan bir grn lar {standardized mortality ratios)
t yaratlmaya allmtr. Stalin'in bkz. lmllk oran
697
standartlatrma (standardization)
Farkl gruplar arasndaki karlatr
malar kolaylatrmak amacyla, veriler
ortak bir temele bal olarak standart -
latrlr. Standartlatrmann en basit
yntemi, sklk saylarn oranlar hali
ne getirmek, bylece tm deerlerin
ortak bir 100 tabanna gre, ya da bir
lii gsteren (1.00) toplam deerin on
dalk kesirleri eklinde gsterilmesini
salamaktr. Aritmetik ortalama (bkz.
merkezi eilim lleri) ve standart
sapma (bkz. varyasyon) biliniyorsa,
deerler standart sapmayla blnebilir
ve bylece, ortalama deerin verilerin
merkezi saylmasyla, her birimin art
ya da eksi derecede ne kadar sapm
olduu gsterilmi olur; sonra da bu
prosedr, karlatrlmak zere tm alt
gruplarda tekrarlanr. Verilere uygula
nacak analiz yntemlerine bal olarak
baka prosedrler de kullanlmaktadr.
Ayrca bkz. endeks.
S t a n f o r d - B i n e t Z e k Testi (Stan-
ford-Binel Intelligence Test) ocukla
rn zihinsel yeteneklerini lmekte en
yaygn kullanlan zek testi. Binet,
yirminci yzyln balarnda Fransa'-
daki zel eitime ihtiya duyan okul
ocuklarn saptamak zere tasarlanm
orijinal testi yazan kiiydi. Binet, her
ocuun performansn kendi yanda
ki ortalama ya da normal ocuklarn
Performanslaryla karlatrmt. Da
ha sonra ABD'deki Stanford niver
sitesi'nde alan aratrmaclar bu tes
ti adapte ederek, bir zek blm (IQ)
kavramyla ilikilendirmiler ve elde
edilen test sonularn ortalama 100
puanlk IQ evresinde standartlatrm-
lard. Test puanlar, her ocuun toplu
luk iindeki akranlaryla oranlanan ze
klarn gsteriyordu. Standart bir hale
getirildikleri iin de farkl ya kmele-
rindeki ocuklarn performansn, ya
da ayn ocuun zaman iindeki seyri
ni karlatrabilmek mmknd.
stat, toplumsal stat
imdilerde buna benzer bir sr
zek testi kullanlmaktadr. Fakat bu
tr aralarn hepsinin de kltrel, snf
sal, rksal ya da cinsel yanllk nede
niyle eletirildii belirtilmelidir. Zek
testi yapmak, hem akademik hem siya
sal evrelerin gznde tmden tart
mal bir konudur.
stat, t o p l u m s a l stat (status, soci
al status) Sosyolojide stat konusunda
iki yaklam vardr. Daha zayf olan
anlam erevesinde stat, bir kiinin
toplumsal yapda igal ettii konum
(retmen, rahip, vb. olarak) anlamna
gelir ve genellikle, stat-rol dnce
sini akla getirmek iin toplumsal rol
nosyonuyla birletirilir.
Daha gl anlamyla ise, stat
gruplar ya da katmanlarnn hukuksal,
siyasal ve kltrel ltlerle derecelen
dirilip dzenlendii bir toplumsal ta
bakalama biimini anlatr. Stat ko
nusundaki bu yaklamn birok versi
yonu vardr. rnein hukuk kuramcs
Sir Henry Maine, Bat toplumunun
tarihini, statden szlemeye gei;
yani, hiyerarik bakmdan dzenlenmi
katmanlara dayal feodal rgtlenme
den, birbirlerine szlemeler aracl
yla bal bireyler arasndaki piyasa
ilikilerine gei ekseninde kavramsal-
latrabileceimiz grndeydi. Max
*Weber de, snf, stat ile partiyi birbi
rinden ayrarak kategori leti rd ii nl
iktidar kuramnda, snflar, stat grup
lar ile siyasal partiler arasndaki ili
kileri buna benzer bir tarihsel bakla
ele almt. Weber, Economy and Soci-
ety'de (1922), stat konumunu "etkili
bir toplumsal itibar iddias" eklinde
tarif etmiti. Stat konumlar hem ne
gatif hem pozitif ayrcalklar getiriyor
ve stat tipik biimde, zel bir yaam
tarz ile formel eitime dayanyordu.
Stat; evlilik, gelenek ve grenekler, or
tak yaam dzenlemeleri gibi dlayc
pratiklerle ifade edilip korunmaktadr.
stat, ana
698

Stat konumlar ortak olan bir insan Stat, ulalan 'status, achieved)
grubu, ayn itibara sahip bir stat gru bkz. ulalan stat
bunu oluturur ve grubun kaynaklar
zerindeki stat tekellerinden yararla s t a t b e r r a k l a m a s (status crystal
nr. Stat gruplar, tekelci ayrcalklar lization) Amerikal sosyolog Gerhard
n, rakiplerinin ayn kaynaklardan ya Lenski'nin gelitirdii bir terim (bkz.
rarlanmalarn engelleyerek muhafaza "Status Crystallization: A Non-Verti
etmeye altklar iin rekabeti bir ya cal Dimension of Status", American
pya sahiptirler. Weber son olarak, top Sociological Review, 1954). Lenski,
lumsal tabakalamann egemen mode stat zelliklerindeki tutarszlklarn
line bal olarak, stat toplumu ile snf stat belirsizliine yol atn, bunun
l toplum arasnda bir ayrm yapmtr. da toplumsal gerilime neden olduunu
Bu perspektifi eletirenler, zellik savunur. Fakat stat berraklamas kav
le Amerikan sosyolojisinde stat kav ramnn kendisi, tutumlar ve beklenti
ramnn sosyolojinin temel nosyonla lerden deil, statnn uygun olmad
rndan biri olma durumunun giderek duygusundan bahsetmektedir. Stat ber
ortadan kalktna, nk bir kiinin raklamas ve stat btnlemesi gibi
nosyonlar alp onlar greli yoksun
stat hiyerarisindeki konumunu znel
luk ve referans gruplar kavramlaryla
biimde deerlendirmesinden (yani, "pres-
birletirmek, bu yolla toplumsal adaletle
tij"den) daha fazla anlam tamadna
ilgili daha geni kapsaml tartmalara
dikkat ekmektedirler. Stat grubu i-
yanstmak ise daha sonraki yazarlara
likilerinin atmaya ve rekabete da
(George Homans gibi) kalmtr.
yal zellikleri, bireylerin ("prestijli
roller", "prestij derecesi", vb.) stat a- Stat berraklamas kavram daha
ray iinde olduu dncesine akta sonralar, Wlodzimierz Wesolowski
rlmtr. Ayrca, birok Amerikal sos gibi Dou Avrupal sosyologlarn a
yologun, bir toplumsal tabakalama sis lmalarnda (bkz. Classes, Strata and
teminde znel konum deerlendirmele Power, 1966), nemli bir okul olan
rini lmekte bavurulan snf ve sta toplumsal tabakalamann temeli hali
t kavramlarn birbirinin yerine kul ne gelmitir. Bu yazarlar, ele aldklar
lanmaya baladklar da bir gerektir. stat gstergeleriyle (mesleki prestij,
Statnn, birok rnekte hukuk ve etnisite, eitim ve gelir gibi) stat ber
devlet gvencesindeki yetki ve ayrca raklamasnn (uyumu ya da uyumsuz
lklarn nesnel biimde rgtlenmesini luunun) derecesini lmeye; bireyle
ierdiini, znel bir kiisel itibar far- rin, rollerin ya da gruplarn stat kri-
kndal olmakla snrl kalmad ileri terleriyle uyumlu biimde kademelen-
dirilip kademelendirilmediini, rne
srlerek, stat kavramn bu ereve
in yksek prestijli mesleklere yksek
den kurtarmaya ynelik eitli giri
cretler verilip verilmediini saptama
imler yaplmtr. Bu kavram tantan
ya almlardr Stat berraklamas
en iyi zet metin iin bkz. Bryan S.
sorununun, zellikle stat uyumsuzlu
Turner, Status (1988). Ayrca bkz. ka
unun fark edilmesi halinde, rol at
panma; yurttalk; zmre.
malar, akl sal ve toplumsal geri
limlere yansyan sonular olabilecei
s t a t , a n a {status, master) bkz. ana de belirtilmelidir.
stat
Bu yaklam komnist toplumlar
s t a t , atfedilen (status, ascribed) daki sosyologlarca 1960'l ve 1970'l
bkz. atfetme; ulalan stat yllarda, reel sosyalizmde toplumsal
699
eitsizliin lsyle ilgili aratrmala varsayma gre, bireyler kesintisiz bir
r -bir tabu olan toplumsal snf me
selesine dokunmadan- balatabilmek
amacyla benimsenmitir. Komnist
toplumlardaki sosyologlarn genel ar
gman, devrim sonras toplumlarda
Marksist anlamyla toplumsal snfn
yaam anslar zerindeki belirleyici
etkisini kaybettii, statyle uyumlu bir
biimde, stat zelliklerine bal top
lumsal konumlarn -ayrm ya da
berraklamam bile olsalar- yeniden
ortaya kabilecei ynndedir. Bu du
rum, sistematik ya da yaplam top
lumsal tabakalamann yeniden canla
nna ve eninde sonunda toplumsal
kapanmaya yol aacana iaret eder.
stat deeri k u r a m (status-value
theory) bkz. toplumsal adalet
stat g r u b u (status group) bkz. sta
t; tabakalama
stat k a y b e t t i r m e (status degrada
tion ceremony) bkz. aalama treni
stat k a z a n m a , stat k a z a n m a
k u r a m (status attainment; status-
attainment theory) Eitimdeki baar
larn, vasf ve beceriyle ilgili dier
gstergelerin sosyo-ekonomik statye
ya da prestije gre derecelendirilmi
ilere ne lde aktarlabildiini arat dan hareketle, yirminci yzyl ortasn
ran kapsaml bir literatr. Bu alann
klasik aratrmalar Peter M. Blau ile
Otis Dudley Duncan'n The American
Occupational Structure'\ (1967) ve
David Featherman ile Robert Hauser'in
Opportunity and Change'idr (1978).
Stat kazanma program, toplum
sal mobilite kalplarn kiilerin iste
dikleri mesleklere geebilmelerini ko
laylatraca dnlen nitelikleri Blau-Duncan emasn devam ettirmi
saptayarak aklamaya almaktadr.
Meslek tercihleri ne lde eitim ba
ars gibi kiisel zelliklerden ziyade,
aile kkeni gibi etkenlerle ekillen
mektedir? Bu yaklamn temel ald
stat kazanma, stat kazanma kuram
tek boyutlu hiyerari iinde dzenlen
mi mevkilere yerletirilmektedir. Baz
aratrmalarda bu toplumsal hiyerari
dar bir yorumla, mesleki prestijin -
elerinden birisi (en yaygn biimiyle,
insanlarn farkl mesleklerin greli
"genel konumu"nu deerlendirmeleri)
eklinde kavramsallatrlrken; baka
aratrmalarda, gelir ve retim yl gi
bi sosyo-ekonomik statnn ek ynle
rini de kapsayan bir ereveye aln
maktadr. Stat kazanma konusundaki
balca grlerin faydal bir deerlen
dirmesi iin bkz. D.J. Treiman ve
H.B.G. Ganzeboom, "Cross-National
Comparative Status-Attainment Rese
arch", Research in Social Stratification
and Mobility (1990).
1962'de ABD iin ortaya atlan
Blau-Duncan modelinde, bir erkek o
cuun o anki meslei ile baba meslei
arasndaki korelasyonun 0.405 olduu
saptanmtr; bu orann 0.227'si (yani
% 53') eitimin getirdii dolayl et
kiye balanrken, 0.178'i (yani 43')
eitimin dorudan sonucu olarak g
rlmektedir. Ayn aratrmada, eiti
min o anki meslee etkisinin, baba mes
leinin o andaki meslee dorudan et
kisine oran 2.9'a 1 eklinde hesaplan
mtr ve Blau ile Duncan bu bulgular
daki Amerika'da mesleki statnn be
lirlenmesinde, baarnn atfetmeden da
ha nemli olduu sonucuna varmlardr.
William H. Sewell ile meslektala
rnn gelitirdii Wisconsin Modeli,
rencilerin aile gemiini ve kendile
rine atfedilen zellikleri, gerek beceri
ler gerekse eitim baars araclyla
mesleki statleriyle ilikilendirerek
tir. Wisconsin Modeli'ni benimseyen
eitli aratrmalarda, aile gemiinin,
anne-babaya ve arkadalara, eitim z
lemlerinin ekillenmesine yansyan et
kileriyle eitim baarsn ve mesleki
stat kazanma, stat kazanma kuram 700

performans etkiledii grlmtr. E- nin arlkl bir bileimiyken (yalnz

itimdeki baary (toplumsal kken bu dncenin nasl bir akl yrtmeye
lerden bamsz olarak) ve mesleki dayand hibir zaman aklanmam
performans akademik becerinin de et tr), buradaki arlklar, belirli zgl
kiledii saptanmtr. Baka bir deyi mesleklerdeki kiilere atfedilen mes
le, gerek okul eitimi gerekse ailenin leki prestij kalplarna en uygun den
konumu, esas olarak sosyal psikolojik llerdir. (Daha ayrntl bir aklama
srelerle tanan etkiler sonucu, ula iin bkz. Duncan'n klasik makalesi.
lan staty etkileyen elerdir. "A Socioeconomic Index for All Oc
Yukardaki aktarlan bulgularn cupations", der. A. Reiss, Occupations
frsat eitlii ve meritokrasi hakkn and Social Status, 1961).
daki argmanlara yansmalar ksa s Ayn kuramn dier versiyonlarn
rede tartmalara konu olmaya bala da mesleki prestijin baml deiken
mtr. Robert Hauser gibi baz gz olduu dnlmtr. Bu tr lekler,
lemcilerin yorumuna gre, aile gemi bireylerin eitli mevkilere, genelde top
inin etkilerinin (grne baklrsa) lumsal onur, zelde onurlandrc g
okul eitiminde kazanlabilecek zel revler hakknda toplumda varolan kon
liklerle alabileceine gre ABD'de senssn iine yerletirilmi bir "top
stat kazanma esas olarak meritokratik lumsal konum" boyutuna gre datl
bir sretir. Christopher Jencks gibi d varsaymna dayanmaktadr. Tabii
baka gzlemciler ise, sonularn stat byle bir varsaymn inandrc olup
kazanma srecine ilikin meritokratik olmad bir hayli tartlm ve top
yorumlar geersizletirdiini, nk lumsal dzenin konsenssle oluturul
mobilite tablosunda hem atfedilen - mu deerlere dayand, prestij hiye
zelliklerin hem baarnn ciddi bir etki rarisinin ahlki deerlendirmelerde
yapmay srdrdn iddia etmiler bir yaknlamann ilevi olduu varsa-
dir. Kald ki Jencks ve arkadalar, yld iin, uygulayclar tarafndan
Wisconsin Modeli'nde, ilk aratrma- kesinlikle reddedilmesine ramen, i
lardaki lm hatalarna bal olarak levsel tabakalama kuramnn bir uzan
aile gemiinin neminin kmsendi- ts olduu eletirileriyle karlamtr.
i, yetenek ve zlemlerin abartld Mesleki sonular stat kazanma
kansndadrlar (rnein bkz. Socio nn aklayc erevesi iinde irdele
logy of Education -1983- dergisinde yen aratrmaclar, 1980'lerde ve yeni
Hauser, Jencks ve dierleri arasnda yapsalcln savunucularna yant o-
yrtlen polemik). larak, yapsal snrllklar ve onun yan
Toplumsal eitsizliin bu yakla sra toplumsallama srelerini kendi
mla incelenmesi hl tartmal olan aklamalarna katmaya almlar:
bir yntemdir. Stat kazanma aratr baka bir anlatmla, mesleki yerleme
malarnda dzenli biimde baml de de aile kkeni ve eitim baarsnn et
iken (kiilere bal bir baar ls) kisi sorunundan uzaklap, emek piya
olarak yararlanlan sosyolojik "sosyo sasnn yaplar ile srelerindeki de
ekonomik stat" kavramnn tuhaf bir ikenliklerin mesleki sonular nasl
yks ve gndergesi vardr. Dun- etkilediini analiz etmeye ynelmi
can'n gelitirdii ve en yaygn bavu lerdir. Bu vurgu deiimi, stat kazan
rulan sosyo-ekonomik stat endeksin ma kuram temelindeki aratrmalarn,
de, bir meslein sosyo-ekonomik sta eitim baars ve mesleki baar ze
tsn belirleyen, o meslekteki insan rindeki yapsal etkilerini degerlendi-
rememesini gidermeye ynelik bir
larn ortalama geliri ile eitim sresi
701
abay temsil etmektedir. Sonuta, sta
t kazanma yaklam ile snf analizi
geleneklerinin karm olan melez bir
kuram ortaya kmtr (rnein bkz.
Larry Griffin ve Arne Kalleberg, "St
ratification and Meritocracy in the
United States: Class and Occupational
Recruitment Patterns", British Journal
of Sociology, 1981). Daha sonraki d
nemin literatrn deerlendiren bir
metin iin bkz. Kalleberg, "Compara
tive Perspectives on Work Structures
and Inequality", Annual Review of
Sociology, 1988).
stat k o n u m u (status situation) bkz.
snfsal konum
stat k m e s i {status set) Bir kiinin
yanstt toplumsal konumlar kmesi
(rnein, bir insann ayn anda fabrika
iisi, anne, hayr kurumu gnlls,
vb. olmas). Bu terimi ilk ortaya atan,
Social Theory and Social Structure (2.
Basm, 1957) adl kitabyla Robert
Merton'dr.
stat t k a n m a s (status frustration)
Albert Cohen'in Delinquent Boys'da
(1956) gelitirdii ve ii snf erkek
lerinde grlen, orta snfn -okulda so
mutlaan- baar deerlerine kar olu
an bir *tepki olarak su ileme ei
limlerini aklamak zere kulland
bir kavram. Sulu olanlar stat ka
zanma olanaklarnn tkandn g
rnce, sululua dayal bir alt-kltr
yaratmak zere okulun orta snf de
erlerini alt st etmeye ynelmekte
dirler. Cohen'in argman *anominin
ve gerginlikten kaynaklanan sululuk
gelenekleriyle alt-kltr analizinin bir
parasn oluturmaktadr.
stat tutarll (status consistency)
bkz. stat berraklamas
stat ykleme kuram (status-attri
bution theory) bkz. toplumsal adalet
stres
stereotip, stereotipletirme (stere
otype, stereotyping) Yunanca stereos
(kat) ve typos (damga) szcklerinden
tretilip on sekizinci yzyln sonunda
teknik bir terim olarak kullanlan ste
reotip kavram, Kuzey Amerikal ga
zeteci Walter Lippman'n Public Opi
nion (1922) balkl kitabnda, sarsc
deiimlere kar genelde direnli olan
"kafamzdaki sabit, dar ufuklu resim
ler"! karlayacak ekilde gelitirilmi
tir. Genellikle aalayc bir anlam y
kyle kullanlan stereotip, sosyolojik
tipletirme srecinin karsnda yer a-
lan bir bak temsil etmektedir. Ayrca
bkz. cinsiyet (toplumsal) stereotiple-
ri; nyarg.
Stouffer, S a m u e l A. (1900-1960) -
kinci Dnya Sava srasnda ABD Sa
va Bakanl'nda toplumsal aratr
malar yrtm olan Amerikal sosyo
log ve kantitatif yntembilimci. Stouf-
fer'n aratrmalarnn en parlak rn,
gerek sosyal psikolojiye ve anket a-
ratrmas metodolojisine, gerekse g
reli yoksunluk kavramnn gelitirilme
sine ciddi katklarda bulunduu The
American Soldier (1949) adl alma-
syd. Ayrca bkz. referans grubu.
stres (stress) Gndelik dilde ve aka
demik sylemde rabette olan, kesin
likten uzak bir kavram. Stres kavram,
dsal konumlardan gelen basklar
(stres yaratclar) ya da bu basklara
gsterilen, genellikle nabzn daha hzl
artmas ve adrenalin ykselmesi, endi
e ve rahatszlk trnden fiziksel ve
psikolojik eler ierdii dnlen
tepkileri (stres tepkileri) anlatabilir. ki
kullanmda da, bedensel ve zihinsel
salkszl, eitli performans yeter
sizliklerini ve sapkn davranlar a-
klamakta stresin kilit nemde bir yeri
vardr. Sosyal bilimcilerin strese ilgile
rinin kayna, bireyin o andaki ya da ya
kn gemiteki toplumsal konumundan
su
kaynaklanan zellikleri belirli bir so
nuca balama potansiyeline sahip ol
masdr.
Sosyolojik tartmalarn nemli bir
ksm, stresli alann saptanmas ve l
lmesine dayanmaktadr. Baz aratr
maclar, sadece boanma ya da isizlik
gibi olumsuz etkenlerin strese yol at
n dnrken; bazlar iin kayda erir. Kastl bir hareketin gsterileme
deer bir deiiklie neden olan her
durum (evlilik, terfi ya da tanma gi
bi) stres yaratmaktadr. Yine kimileri
sadece dnm noktas niteliindeki o-
laylar stres dourucu etkenler arasna
katarken, dierleri iin srmekte olan
glkler de buna dahildir. Bazlar stan
dartlam llere (Toplumsal Yeni
den Uyum Deerlendirme lei gibi)
bavururken, bazlar, birisi iin stresli
olabilecek durumlarn bakalar iin
ayn sonucu vermeyebilecei znel an
lamlar deerlendirirler. Yine de, kli
nik dzeyde depresyon geiren has
talarn gemie bakp, ya tedaviye yar
dmc olmak ya da (esrarengiz gr
nen) kendi hastalklarnn anlalmas
n kolaylatrmak amacyla streslerini
tek bir olaya balamalar rneinde ol
duu gibi, stresli deneyimlerle ilgili
znel deerlendirmelerin tartmal ol
duu sylenebilir. George Brown ile
Tirril Harris Social Origins of Depres
sion (1978) adl etkili aratrmalarnda,
anlam, dorudan znel deerlendir
melerle deil, deerler, hedefler ve ko
ullar yanstan balamsal kantlara
bakarak lmlerdir.
s u (erime) Kiisel alan ap kamusal
alana giren ve yasak olan kural ya da
yasalar ineyen, buna bal olarak
meru cezalarn ya da yaptrmlarn uy
guland ve kamusal bir otoritenin
(devlet ya da yerel bir kurulu) mda
halesini gerektiren fiiller su sayl
maktadr. deal durumlarda sula baa
kmay amalayan formel sistem bir
kamu kuruluunun ynetimindedir ve
702
bu kuruluta, onu temsilen hareket e-
den grevliler (rnein, bir polis gc)
yer alr. Hukuk ve yetki alan asn
dan bakldnda, su oluturan bir ha
reketi yapmaktan dolay sulu olmak,
yasada baz istisnalara yer verilmi
olmakla birlikte, genellikle kt niyeti
ya da kastl pervaszca davranlar i-
yecei durumlarda (szgelimi, ocuk
lar veya akl hastalar sz konusu ol
duunda) yaplan fiiller bir su olu
turmaz ve cezalandrlmaz (yalnz bu
tr hareketlerin bazlar iin deiik
gzalt biimleri ya da teraptik teda
viler uygulanabilir).
Suun su olarak ortaya kmas i-
in, idari bir sistem ya da uygulayc
kurulu tarafndan fark edilmesi ve
mdahale edilip ilem yaplmas gere
kir. Bu hareket polise bildirilmeli ve
polis (veya baka bir sorgu kuruluu)
tarafndan kaytlara geirilmelidir; bu
durumda sz konusu hareket *su is
tatistiklerinin bir paras haline gelebi
lir; soruturulabilir ya da soruturul-
mayabilir; mahkemeyle sonulanabilir
ya da sonulanmayabilir. Demek ki
kaytlara geirilen *su oranlar top
lumsal kurallarla oluturulur ve gizli
sulan dlayabilir. stelik gizli sular
arasnda, rnein hibir ekilde da
yansmayan aile ii iddeti, etnik azn
lklar hedef alan saldrlar, ahlk d
hareketleri ve rza gemeyi sayabiliriz.
ocuk suu ve sululukla ilgilenenle
rin gerekletirdii incelemeler, bu tr
davranlarn byk ounluunun ka
ytlara gemediini dorulamtr. Su
kurbanlarn kapsayan daha yakn za
mandaki aratrmalar da. gizli su ra
kamlarnn ok yksek olduunu des
teklemektedir ve iyeri malzemelerini
almaktan byk apl sahtekrlklara
kadar eitli ekonomik sular, sanayi
nin yol at kirlilik, salk ve gven
lik nlemlerinin ihlal edilmesi bu su
lar arasnda saylabilir. Bu hareketlerin
703
hibiri resmi kaytlara su olarak ge
memekte, ama, baz kriminologlara
gre, toplumu etkileyen gizli sular
ciddi derecede arttrmaktadr. Baz ki
ilerce kurbansz sular ya da madu
ru olmayan sular (uyuturucu kullan
ma, fahielik ve yasad kumar gibi)
eklinde adlandrlan eilimler de ya
salara aykr hareketler olmakla bir
likte, fiili birlikte ileyenler, kendi a-
ralarnda anlap durumlarn da yan
stmadklar iin kaytlara gemeden
kalmaktadr (bkz. E. Schur, Crimes
Without Victims, 1965).
Bu yzden suun hukuksal bir ta
nmn yapmak yeterli olmayabilir. Bir
toplumun su olarak tanmlad hare
ketler toplumsal kurgulara baldr ve
olduka grelidir. Ahlkla ilgili d
nceler (diyelim, sorumluluk konu
sundaki) ve dinsel inancn (suun g
nah olmas) yan sra suun kkenleri
ne ilikin birbiriyle atan bilimsel id
dialar suun tanmn ve genel kabul
gren etiolojisini (ya da nedenini) et
kileyebilmektedir.
Suun ilenmesi bireysel bir hare
ket olabilecei gibi, rgtl de olabil
mektedir (bkz. M. Mcintosh, The Or
ganization of Crime, 1975). Bu kav
ram ayrca, gevek biimde, belli ilke
leri ineyen ama mutlaka bir yasay
ihlal etmesi gerekmeyen eylemler (r
nein, gl kesimlerin iledikleri su
lar ya da devlet sular) iin kullanla
bilir. Devletler elbette su kategorisi
ile ceza yasalarndan kendi siyasal a-
malar dorultusunda yararlanabilir
ler: lke apnda olaanst koullarn
yaand ya da devletin karlarnn
sz konusu olduu durumlarda hukuki
istisnalara da hukukun geniletilmesi
rneklerine de ska rastlayabiliyoruz.
Nazi Almanyas tarihi, bu srecin ak
bir rneidir. Baz antropolojik ve sos
yolojik incelemeler de, hukuktan tre
tilip devlet araclyla meru klnan
ve brokrasi tarafndan gzetilen bir
su istatistikleri
su tanmn benimsemenin etnosant-
rik ve dar bir kapsam olduunu, for
mel bir hukuka bal olmayan daha ba
sit toplumlardaki norm ihlallerinin ve
toplumsal denetim uygulamalarnn
daha geni kapsaml biimde ele aln
masnn bu konuda aydnlatc ipula-
ryla dolu olduunu ortaya koymular
dr. Ayrca bkz. beyaz yakal suu; k
rk pencereler tezi; su endeksi; ir
ket suu.
su, b e y a z yakal (crime, white-col
lar) bkz. beyaz yakal suu
su, k u r b a n s z (crime, victimless)
bkz. kurbansz su
s u , nefret (crime, hate) bkz. nefret
sular
su, o r g a n i z e (crime, organized) bkz.
organize su
su, siyasal (crime, political) bkz. si
yasal su
su, irket (crime, corporate) bkz.
irket suu
SU, t o p l u m s a l (crime, social) bkz.
toplumsal su
su endeksi (index crime) ABD'de
Federal Aratrma Brosu'nun tekbi-
imli su endeksi yedi su gsterge
sinden oluur: cinayet ve taammden
adam ldrme, zorla rza geme, soy
gun, iddetli saldr, ev soyma, alma
(hrszlk) ve motorlu ara hrszl.
s u istatistikleri (criminal statistics)
Toplumda ilenen su olaylarm doru
biimde yanstmak amacyla ilk olarak
Fransa'da 1827'de yaplan ve 1837'-
den sonra ngiltere ve Galler'de d
zenli olarak tekrarlanan su istatistikle
ri, tm resmi istatistikler gibi imdi
ihtiyatla yaklalan gstergelerdir. Su
istatistikleri somut (jri tarafndan yar
glamaya ak) kaytl sular temel alr
su oran 704

ve polis ve mahkemeler gibi resmi ku lanlmasnn imdilerde yine geni ka

rulularn kayda geirdii toplam ve bul grmeye baladn syleyebiliriz.
rilerden karlabilir; te yandan krimi Ayrca bkz. etnoistatistik; s u o r a n .
nolojik aratrma almalarndan ka
rld da grlmtr. Tipik biimde s u o r a n (crime-rate) lenen sular
kaytlara gemeyen ve krp dkme gi ya da sulu oranlarn gsteren *resmi
bi gizli sularla ilgili verileri de sunan istatistikler temelinde, belirli bir d
Britanya'daki ulusal apl su aratr nemde kayda geirilen *su saysnda
malar (1982, 1984, 1988) bu istatis ki deiikliin ls. Su oran, su
tiklerin snrlar olduunu ortaya koy lara ya da blgelere gre oranlarn kar
mutur. Sularn madurlar olan kii latrlmasn salar ve seilmi belli
leri kapsayan aratrmalarda bile, rza sular (otomobil hrszl gibi) teme
geme ve cinsel saldr trnden baz linde veya genel bir l olarak he
sular hakknda veri toplamakta eitli saplanabilir. Kaytl su oranlar, kii
glklerle karlalabilmektedir. Ye sel ve kurumsal yanll, yasalardaki
rel kapsaml aratrmalar, rutin biim ve polisin alma tarzndaki deiik
de derlenen su istatistiklerinin de ulu likleri, ayrca (rnein) ocuklarn yap
sal apl aratrma verilerinin de genel t soygunlarn yol at ahlki pa
olarak suu ve zel olarak tecavz gibi niin neden olduu arptmalar yan
sular ciddi lde eksik gsterdiini sttndan gvenilmez veriler olarak
gzler nne sermitir. eletiriye aktr (bkz. S. Hail vd.,
Sosyologlarn ou, su istatistik Policing the Crisis, 1978). Ayrca bkz.
lerinin karmak bir srele hazrland su indeksi; su istatistikleri.
nn farkndadr. lk nce toplum bir
s u a s r k l e n m e (delinquent drift)
davran su olarak tanmlamaldr,
oysa su saylan bir eylemin tanm za David Matza, Delinquency and Drift
mana gre ve hukuk sistemleri arasn (1964) adl kitabnda, sululuun et
da deiiklik gsterebilir. Bir *suun kili determinist glerin sonucunda
istatistiklere girmesi iin bildirilmesi deil, tam tersine, toplumun ahlki
ve kayda gemesi gerekmektedir, fakat balarnn zayflamas ve bylece baz
herkes her suu bildirmedii gibi, poli genlerin su ilemeye srklenme-
sin alma biimindeki deiiklikler siyle ortaya ktn savunmutu.
ya da basit insan hatalarnn sonucunda
s u l u l u k (delinquency) Szck anla
baz sularn kaytlara gememesi sz
myla ktlk yapmay, su ilemi
konusu olabilir. Bir davann sonucu ve
olmay ya da belli bir grevi yerine
bundan hareketle bir mahkmiyetin
getirmemeyi anlatan ve bu anlamyla
resmi istatistiklere gemesi de bir dizi
karmak ileme baldr. Dolaysyla yasalarla kesin olarak tanmlanmam
bazlar, resmi istatistiklerin, su olay bir terim. Fakat bu terimin, zel olarak
larnn bir tablosunu yanstmaktan zi ocuk sululuu eklinde kullanld
yade, otoritelerin gzndeki en nemli zaman, sayg duyulan deerlere sald
sularn, polisin fiilen zebileceini ran hareketlerden (bir araya gelen
dnd olaylarn ve mahkemelerin genlerin grltl bulumalar, okulu
mahkmiyetle sonulandrabilecekleri asma) kk ve zaman zaman daha
su trlerinin bir gstergesini sunduu ciddi sulara (dkkn soyma, meskene
grndedirler. te yandan, eletiri tecavz ve araba hrszl gibi) kadar
ve gvensizliin hakim olduu bir d ok geni bir kapsamdaki davranlar
nemden sonra su istatistiklerinin kul anlatt da vurgulanmaldr.
705
Su ileyen kiiler, tipik olarak,
genellikle ii snfndan gelen, ya 12
ile 20 arasnda deien, bir sokak e
tesinin yesi olmak gibi deiik top
lum kart davranlar sergileyen, yet
kililerle problemli ve sabkal bir
gemii olan, kentli gen erkeklerdir.
Ciddi (mahkmiyetle sonulanabilecek)
sularn yksek bir oran bu ya gru
bundaki insanlar tarafndan ilenmek
tedir. Dolaysyla, bir taraftan sululuk
"'problem"i her zaman iin aka is
patlanabilir ve net aklamalara dave
tiye karr gibi grnrken; br yan
dan, bu konudaki sosyolojik literatr
ve aklayc yaklamlar yelpazesi son
derece genitir (rnein, hepsi de bu
szlkte ayr ayr balklar eklinde ele
alnm olan anomi. Chicago Okulu,
sokak eteleri, sua srklenme, sap
knln oalmas, eitsiz etkileim, e-
itsiz frsat, ahlki panik ve alt-kl-
trler gibi ok eitli kuramlardan ya
rarlanr). Bu konuda psikoloji ve psi
kiyatri alanlarnda da eitli yaklam
lar sergilendiini grrz; rnein an
nenin veya babann olmamas, zek
dzeylerinin ve kiilik oluumunun
deiik llerde gelimesi sululuu
etkileyen olgulardr. Sululuk proble
minin yeni ortaya kt ya da giderek
arlat konusunda genel bir gr
birlii bulunmakla birlikte, on doku
zuncu yzyln sonlan ile yirminci
yzyln balarnda Britanya ve Ame
rikan toplumlarnda buna benzer su
dalgalarnn yaandna da dikkat e
kilmelidir (bunlar anlatan iyi bir metin
olarak bkz. G. Pearson, Hooligan: A
History of Respectable Fears, 1983).
Gemite su ileyen genlerle ilgili
incelemeler yapldnda rk ve cinsi
yet sorunlar byk lde grmezlik
ten geliniyordu. Bu konu imdilerde
yava yava ele alnmaya balamtr.
s u u n l e m e (crime prevention)
cemaat gvenlii
srdrlebilir kalknma
S u m n e r , W i l l i a m G r a h a m (1840-
1910) lk Amerikal sosyologlardan olan
Sumner, ayn zamanda laissez-faire
dncesine bal nemli bir Sosyal
Darwincidir. Herbert Spencer'n a
lmalarndan etkilenmi olduundan,
toplumsal yaama doal yasalarn (fi
ziksel dnyaya yn verenler kadar
balayc yasalar olarak) yn verdiini
ileri sren bir izgiyi benimsemitir.
Sumner'n ngrd bu yasalarn te
meli, evrim mcadelesinde en uygun
(en gayretli ve tutumlu olma anlamn
da) olanlarn hayatta kalaca dnce
sidir. Sumner, toplumlarn en zayf o-
lanlarn hayatta kalmasn (szgelimi,
refah programlar araclyla) sala
yabileceini sylyor, yalnz bunu
toplumun gerilemesine bir tepki say
yordu. Bu gr, iktisadi determiniz
min baka biimlerine yneltilen ele
tirilerle karlamtr. Sumner Folk
ways'de (1906), her insan grubunun
kendine uygun bulduu halk yorda
m, treler ve kurumlar (dnemin
koullarna gre deneme-yanlma yn
temiyle en uygun olduu anlalan e
itli grup alkanlklar) erevesinde
ahlki greci konuma sahip olduunu
ileri srmtr. Yalnz kendi alma
larnda, bu argman ile bir *laissez-
faire ekonomisini destekleyen halk yor
damnn evrensel stnlne duyulan
inan arasndaki elikiye eilmemi
tir. Ayrca, yaygn biimde kullanlan
i-grup, d-grup ve etnosantrizm
terimlerini o bulmutur. Sumner, m
rnn son iki ylnda Amerikan Sos
yoloji Dernei'nin bakanyd.
s u p e r e g o (superego) bkz. psikanaliz
srdrlebilir k a l k n m a (sustai
nable development) Srdrlebilir kal
knma. 1987 Dnya evre ve Kalkn
ma Komisyonu Raporu ("Brundtland
bkz. Raporu") olan Our Common Future'du,
"bugnn ihtiyalarn, gelecekteki
sUrekli deiken 706

kuaklarn kendi ihtiyalar karlama redeyse tm hkmetler ve kurulular

yeteneini tehlikeye atmadan karla bu politikay alkla karlamaktadr),
mak" eklinde tanmlanmtr. Bu rapor, semenlerine be ylda bir yaplan se
kaynaklarn srekli azald bir dnya imler gibi ksa vadeli hesaplar verme
da evrenin daha fazla bozulmas ve ye alkn olan hkmetlere, rnein
zorluklar yaamayla ilgili ngrlerde ("kirleten desin" ilkesi dorultusun
bulunmaktan ziyade, "doal evredeki da) ehirlerde araba kullananlara vergi
kaynaklarn temelini koruyan ve ge koyarak ya da belli bir cret demeye
nileten politikalara dayal, yeni bir zorlayarak, srdrlebilir kalknma po
iktisadi byme a ihtimali"ni n litikasn izlemenin siyasal sonularn
grmektedir, kabul ettirmek kolay deildir. Kald ki,
ktisadi byme ve modernle evre herkese paylald ve byk
me, tarihte ulus devletler tarafndan lde bir kamu mal olduu iin,
saldrganca yollarla; hem temel maddi evrenin korunmas ciddi bir kolektif
ihtiyalar karlamann, hem de daha eylemi gerektirmektedir. Oysa pratikte,
genelde (diyelim, salk ve eitim ola her zaman karlalan hazra konma
naklarna ulama bakmndan) yaam problemleri nedeniyle bu tr eylemleri
kalitesini ykseltecek kaynaklar bulma rgtlemenin ok zor olduu ortaya
nn bir arac olarak uygulanmaya al km durumdadr.
lmtr. Yine de iktisadi byme bi
imlerinin ounda, gerek (bazen sonlu srekli deiken (continuous vari
olan) doal kaynaklar kullanarak ge able) bkz. deiken
rek savurganla ve kirlenmeye yol a-
an yntemler benimseyerek, evre s r g (transhumance) Meralarn
den daha fazla ey isteyen bir politika kullanma hazr hale gelmesiyle bir
izlenmitir. Oysa gelecek kuaklar a likte sr halinde yaayan hayvanlarn,
sndan bymeyi tamamen riske sokan sr halinde yaayan insanlarla birlik
bir ynelimdir bu. te srdrlebilir te, deiik blgeler arasndaki (genel
kalknmann felsefesi, bu amaz, top likle dalk yerler ile ovalar arasnda)
lumun her dzeyindeki kararlarn ev mevsimlik hareketlerini anlatan bir te
reye yansyan sonularn gz nnde rim. Arktik skandinavya'nn Saamile-
bulundurarak alnmas gerektii nokta ri ve Gney Sudan'n Nuerleri gibi s
snda srarc olarak zmeye al r halinde g ederek yaayan toplu
maktadr. Bu ekilde, doru trde bir luklar, kendi hareketleri dzenli, yllk
iktisadi byme yolu (biyo-eitlilie, ve mevsimlik olduu ve basit gle
evreye zarar veren faaliyetlerin kont anlatlamayaca iin, gmen halklar
rol altna alnmasna ve ormanlar gibi dan farkl zelliklere sahiptirler.
yenilenebilir kaynaklarn oaltlmas
s t u n l a t r m a (pillarization) lk kez
na dayal bir yol) ortaya kmtr ve
siyaset bilimci J.P. Kruyt'n Hollan-
bu perspektif doal evreyi koruyabi
da'daki toplumsal yap ve siyasal ku
lir, hatta daha iyi duruma getirebilir.
rumlarn kendine zg niteliini ta
Ayn dorultuda, gnmzdeki iktisadi
nmlamak iin kulland ve Hollan-
gelime de evresel kaynaklara gele
daca Verzuiling szcnn evirisi
cee ynelik yatrmlar yaplarak ba-
olan bir terimdir. Daha sonra baka l
datrlabilir.
keler balamnda (rnein, Belika)
Srdrlebilir kalknma fikrine kar kullanld olmutur. Yirminci yzy
kmaya hazr yetkili bulmak pek ln byk ksmnda Hollanda toplumu,
kolay olmamasna ramen (aslnda ne "siyasal ve toplumsal bakmdan nem
707 stunlatrma

tayan tm rgtler ve grup ilikileri

nin grsel olarak" etrafnda oluturul
duu, birbiriyle kesien snf tabanl ve
dinsel blnmelerle drt baat kar
grubuna ya da bloa (Katolikler, Pro
testanlar, Sosyalistler ve Liberaller)
blnmt (A. Lipjhart, The Politics
of Accomodation, 1968).
ki dinsel blok da ii snf ve orta
snflarn belirli kesimlerini iinde ba
rndrrken, sekler gler snflara g
re ayrlmt (ii snf sosyalistleri;
orta/yukar snf liberalleri). Her blou
ayr siyasal partiler (Protestanlar iin
iki parti vard) temsil ediyordu ve siya
set bu bloklar arasndaki pazarlk ve
uzlamalarla yrtlmekteydi. Dier pek
ok toplumsal kurum (rnein sendi
kalar, medya, gnll dernekler, top
lumsal refah ve eitim kurumlar) buna
benzer hatlarla kurulmutu. Doal ola
rak, elit oluumu modelleri, arkadalk,
evlilik, ie alma ve dier toplumsal i-
likiler de bu durumdan etkilenmiti.
Siyaset bilimciler, karlkl ba
datrma, bloklar yatay olarak kesen
ideolojiler (milliyetilik gibi) ve baz
bloklarn farkl snfsal bileimlerinin
demokratik kurumlarn bu blnm
toplumda ayakta kalmasna olanak sun
masyla ilgilenmilerdir. Bununla bir
likte, 1960'lardan itibaren bu bln
meler (rnein, dini partiler arasndaki
birlemelerle) anmaya balad iin,
baz gzlemciler, toplumda sekler-
lemenin art ve yeni toplumsal ve
siyasal kayglarn ykselmesiyle bir
likte stunlatrmann neminin azal
d saptamasn yapmlardr.

a k a kaldran ilikiler (joking rela temsil edilir. rnein, soyun ayn er
tionships) Fazla yakn olmadklar in kek atadan geldii akrabalk sistemle
sanlara kar saldrganca ya da incitici rinde, bir kz kardein olunun amca
biimde davranmasna msamaha gs syla ilikisini, ayrcalkl bir yaknla
terilen ve birbirlerine bu ekilde dav dayal akac davranlarla ifade etmesi
ranmalar beklenebilecek insanlar ara (Winnebagolar ile Kuzey Amerika'nn
sndaki, karlklla, trensellie ve baka kabilelerinde rastlanan bir du
ll bir ktye kullanma durumuna rumdur bu) genellikle uygun grl
dayanan davranlarn oluturduu, er mektedir. Benzer biimde, kuzey Ru-
evesi belirlenmi ilikiler. Bu ilikiler, anda'daki babasoylu Hutularda da, bir
ll bir hasml da ieren bir arka erkek ile onun baba soyundan gelen
dalk biimini ifade ederler. apraz kuzenleri -erkek ya da kadn ol
Anlalaca zere, aka kaldran sun- arasnda aka kaldran ilikiler
ilikiler *saknml ilikilerin br y kurulabilirken, anne soyundan gelen
zn oluturur ve genellikle ayn top apraz kuzenlerine kar davranlar
mesafeli olmak ve resmi snrlan ge
lumsal ortamlarda rastlanr. Gerekten,
memek zorundadr.
bu iki iliki trnn aslnda ayn top
lumsal ilevi grdkleri ynnde bir amanizm (shamanism) lkin Sibir
sav vardr. rnein A.R. Radcliffe-Brown ya'da ortaya kan, basit tekniklerle
African Systems of Kinship and Mar yaamlarn srdren ok sayda top
riage'de (1950) unlar syler: "Top lum iindeki eitli dinsel etkinlikleri
lumsal yaplarn kuruluunda atma tanmlamak amacyla kullanlan bir te
lardan saknmaya, atmalar snrla rim. aman, gcn, d ruhsal g
maya, kontrol altnda tutmaya ya da lerle iliki kurabilme ve bu gler ara
zmeye uygun aralar salanmaldr. clyla toplumlarnn teknolojik, si
Evliliin getirdii yeni yapsal ortam yasal ve toplumsal sorunlarna zm
da... koca ile kar bir birlik oluturur ler getirme becerisinden (ounlukla
ken, iki aile birbirinden ayrdr ve sa kafa yapc ilalarla arttrlan bir bece
dece yeni bir aileyle ayr balar ol ridir bu) alan, gnn belli zamanlarn
malar anlamnda bir noktada buluur da alan, kurumsallamam, kariz
lar... Zaten onlarn kiisel ilikilerinin matik bir dinsel uzmandr.
temelini de, aralarnda dosta ilikiler
kurma gerekliliiyle birlikte, bu iki ehir, ehir sosyolojisi (city, socio
grubun ayrl oluturacaktr." Bylesi logy of) bkz- kent sosyolojisi
bir durumda, erkek ile karsnn akra ehir m e r k e z i n d e k i y o k s u l bl
balar arasndaki toplumsal ayrlk sem
geleri (inner city) bkz. gei blgesi
bolik biimde, gstermelik bir d
manlkla ve sk kurallara bal olarak erh k o y m a (glossing) bkz. etnome
incitici olmamaya zen gstermekle todoloji
709
e y l e ( t i r ) m e (reification) Maddi bir
eyi bir soyutlama sayma ve ona ne
densel gler atfetme yanl; baka bir
deyile, somutluun kaybedilmesi yan
l. Diyelim, bir *model ya da ideal
tipin gerek bir birey ya da toplumun
aklamas olarak grlmesi buna bir
rnektir. Marksist kuramda eylemeyi
poplerletiren kii Gyrgy
kcs'tr. Lukcs, insanlarn almaya
yabanclamasn, kendilerine insani
varlklardan ziyade, birer maniplas-
yon nesneleri eklinde davranlmasyla
ilikilendirmitir. Ancak bu terimin,
Marksist dnce iindeki farkl okul
larca deiik anlamlarda kullanldn
da gzleyebilirsiniz.
irket (corporation) Kapitalist iletme
ile devlet iletmesinin hukuksal olarak
rgtlenme biimi. irket rgtlenme
sinde, denetim grnte ya da fiilen,
meziyete bal olarak ya da olduu
varsaylan uzmanla baklarak atanan,
ynetici konumundaki elit bir kesim
dedir. zel sektrdeki byk irketler,
anonim (hisse) mlkiyetin ve kiiye
bal olmakszn sahip olunan ve de
netlenen fnansal sermaye paralarnn
rn olarak ortaya karken; kamu
sektrnde tipik biimde devletin ka-
musallatrma kararlarnn ve aktif var
lklarnn devletin mlkiyetinde olma
snn sonucudurlar. irket alanlar
nn davranlarn inceleyen en iyi sos
yolojik alma iin bkz. Rosabeth
Moss Kanter'n Men and Women of
the Corporation (1977). Ayrca bkz.
kapitalizm; ynetsel devrim.
irket kapitalizmi (corporate
talism) bkz. kapitalizm
irket s u u (corporate crime) Sk sk
beyaz yakal suuyla birbirinin yerine
kullanlan irket suu terimi, (her ne
kadar rakip firmalarn bu su nedeniyle
madur duruma dmeleri sz konusu
izofreni
olsa bile) irkete kar deil, onun a-
dna gerekletirilen ayr bir fiil olarak
grlmelidir. Yalnz irket suu terimi,
mutlaka ceza yasasnn ihlal edilmi ol
duu anlamna gelmez; iletmeler ciddi
denebilecek lde toplumsal, mali ve
fiziksel zarar verebilirler, yine de her
hangi bir hukuksal yaptrmla kar
*Lu- lamayabilir ya da ok snrl bir yapt
rmla karlaabilirler. irket sular
maksatl olabilecei gibi, kaytszln
ya da etkisizliin sonucunda da ortaya
kabilir. irket sularna rnek olarak
fiyatlar sabitletiren karteller olutur
may, uzun vadeli sahtekrlklar, sa
nayi kazalarn ve kirlilie neden ol
may verebiliriz.
izofreni (schizophrenia) ABD'de
Britanya'dakinden daha geni biimde
tanmlanan, genellikle ergenliin son
dnemlerinde gelien, deliliin para-
digmatii olarak deerlendirilen ve sa-
buklamalar ve halsinasyonlarla karak-
terize edilen bir psikoz. izofreni te
rimi yirminci yzyln balarnda orta
ya atlm ve on dokuzuncu yzylda
"demans prekos" (bul anda veya
hemen sonra grlen bunama) diye ta
nmlanan durum iin kullanlmtr.
Gzlenen rneklerde izofrenide gene
tik yatknlk grldne dair belirtiler
saptanm olmakla birlikte, evre de
etiolojik bir rol oynamaktadr.
capi
T
tabakalandrlm rneklem (st
ratified sample) bkz. rnekleme
t a b a k a l a m a (stratification) Sosyo
lojide tabakalama terimi genellikle
yaplam toplumsal eitsizlik ara
trmalar; yani, insan gruplar arasnda,
toplumsal srelerle ilikilerin maksat
d sonularndan kaynaklanan siste
matik eitsizlikleri inceleyen aratr
malar iin kullanlmaktadr. Yoksul
luun nedenlerini, ABD'de siyahlarn
ya da kadnlarn beyazlar ya da erkek
ler karsnda niin dezavantajl du
rumda bulunduklarn, ii snfndan
bir ailede doan bir ocuun orta s
nfa ait konumlara gelme olanann
lsn sorduumuzda, karmza hedef, snf ve stat yaplarn, snf ve
kan sorunlar hep toplumsal tabakala
mayla ilgilidir.
Demek ki toplumsal tabakalama,
toplumsal istikrar ve deiim srele
rini anlama abasyla tm toplumlar
karlatrmal bir bak asyla ince mak, toplumda snf oluumunun dere
leyen makro-sosyolojinin kalbini o-
luturan bir alandr. Toplumsal taba
kalama, Weber'in daha geleneksel sta
tye dayal toplumun (rnein, zm
reler ve kastlar gibi atfedici katego
rilere dayal ya da eitsizlikleri hukuk
sal dzlemde onaylayan kleliin y
rrlkte olduu toplumlar) snrlayc
rnekleri ve baarya daha fazla nem
verilen, ekonomik farkllklarn en -
nemlisi olduu ve eitsizlikte kiisel
elerin daha geri planda kald, ku
tuplam ama daha akkan snfa
dayal toplumla (tipik modern Bat
toplumu) balar. Bu erevede, stat
oluumu ile snf oluumu, toplumsal
entegrasyonun (bir toplumda insanla
rn birbirleriyle kurduklar ilikiler b
tnnn) iki u kutbunu temsil ederler.
Toplumsal tabakalamayla ilgili a-
ratrmalar hedefi gzetir. Bu hedef
lerden birincisi, snf ya da stat sis
temlerinin, toplumsal eylem tarzlarnn
kurucusu olacak ekilde, toplum dze
yinde ne lde egemen bir yer tuttu
unu saptamaktr. Dolaysyla, Britan
ya'nn bir snfl toplum olduu iddia
sn ne srmek iin, snf ilikilerinin
toplumsal eylemdeki baskn tarzlarn
belirleyici esi olduunu ve toplum
sal entegrasyonun temellerini temsil
ettiini gstermek gerekecektir. kinci
stat oluumunun belirleyicilerini ana
liz etmektir; szgelimi, ABD'de sos
yalizmin niin olmad, Britanya ii
snfnn niin komnist bir devrim
yapmad trnden sorular ortaya at
cesiyle ilgili sorular gndeme getir
mek demektir. Bu noktada, snf oluu
munun derecesindeki deikenlikleri
aklamaya alan birok sosyolojik
ve tarihsel aratrma yaplm olduu
nu hemen eklemeliyiz. ncs, bir
toplumsal tabakalama aratrmas ko
ullar, frsatlar ve sonularda gzlenen
eitsizlikler ile gruplarn snf ya da
stat snrlarn nasl muhafaza ettikle
rini belgelemeyi hedefler. Baka bir
deyile, toplumsal kapanma sorununa
el atp, gruplarn ayrcalklarn koru
malarn, baka gruplarn da ayn ayr
calklar elde etmeye almalarn
711
salayan dlayc stratejileri aratrr.
Snf ile stat arasnda genellikle ilgin
bir karlkl iliki sz konusudur. r
nein, avantajl snflar, kendi ayrca
lklarn rutinletirmek, meru klmak
ve bylece korumak iin stat grupla
rnn karakteristik zelliklerini geliti
rip ortaya koymaya alabilirler: Dn
yann her tarafndaki sonradan grme
ler (nouveaux riches) bu stratejinin n
l savunuculardr. Benzer biimde, s
nf, *rk, ya ve toplumsal cinsiyet fark
llklarnn karmak biimde i ie ge
mesi, modem toplumlarda toplumsal ta
bakalamann ok ynl srelerini in
celeyen aratrmaclarn ilgisini daha
ok ekmeye balamtr: Bu gelime
nin iyi bir rnei Joan Huber'n al
malardr (bkz. Sex Stratification, 1983).
Dolaysyla, en genel dzeyde top
lumsal tabakalama, farkl biimlerde,
toplumsal entegrasyonu anlamann a-
nahtar esi olarak snf ve stat-grubu
oluumu sorunlar ve bu sorunlarn
toplumsal dzen asndan dourduu
sonularla ilgilidir. te bu olgudan ha
reketle, snfn ve statnn ncelikli
sosyolojik kavramlar olduklarn iddia
edebiliriz. David Lockwood'un gz
lemledii gibi, "snf ve stat oluum
lar, yalnzca total toplumlarn dei
ken kmelenmeleri olarak ampirik ba
kmdan saptanabilmekle kalmayan, ay
n zamanda "ekonomi' ve "ynetim
ekli'nden analitik dzeyde ayrlabilen
toplumsal etkileim tarzlarn yanst
tklar iin, sosyal bilimlerdeki ib
lm iinde... 'toplumsal tabakala-
ma'nn makro-sosyolojinin zgn te
mas saylmaya balamas anlalabilir
bir durumdur. Bundan baka, stat gru
bu salamlamas ve snf kutuplama
s, toplumsal dzen ve atmann s
nrlayc rnekleri olarak deerlendiri
lebileceinden, toplumsal tabakalama
aratrmalarnn niin (sistem enteg
rasyonuna kar) toplumsal entegras
yon analizine yaplan zgl sosyolojik
tablo sunumu
katk eklinde deerlendirilmesi gerek
tiini anlamak zor deildir" (bkz. Lock-
wood, "Class, Status and Gender", der.
R. Crompton ve M. Mann, Gender and
Stratification, 1986).
tabi d e e r sistemi (subordinate va
lue system) bkz. ikili bilin
tablo s u n u m u (tabular presentation)
Sosyal bilimde kantitatif bakmdan el
de edilen sonular en yaygn biimde
analitik bir tablo eklinde sunulur. Bu
tablolar iki temel kriteri karlyor ol
maldr: Kolayca yorumlanabilmeli ve
analistin ortaya koyduu karsamalar
desteklemelidir. Tm tablolarn kendi
ni aklayan net bir bal olmal, is
tatistiklerin temel alnd rneklerin
says belirtilmeli ve tablonun gster
dii konuyla ilgili sadece kritik nem
deki bilgilere yer verilmelidir.
T A B L O 3 Erkeklerin ve kadnlarn sosyo-
loji hakkndaki tutumlar
ERKEKLER KADINLAR
(%) (%)
Sosyolojiyi 48 38
ok severim
Sosyolojiyi 40 42
biraz severim
Sosyolojiyi 10 18
sevmem
Bilgim yok 2 2
100
N= (301) (389)
Analitik tablonun en temel tipi
yzde tablosudur. En basit yzde tab
losu, tek bir sorunun yantlarnn da
lmn gsteren tek deikenli tablodur.
ki stunlu (ya da iki deikenli) bir
tablo, baml ve bamsz deiken
arasndaki ilikiyi yanstr. rnein
yukardaki rnek tabloda, "Genelde
sosyolojiye kar tutumunuz nasldr?"
tabu
e k l i n d e k i bir s o r u y a verilen farazi y a
ntlar cinsiyete g r e ayrlmtr. T a b l o
daki farazi veriler, e r k e k r e n c i l e r i n
s o s y o l o j i y e y a k l a m n n kadn r e n
cilere g r e d a h a o l u m l u o l d u u n u y a n
s t m a k t a d r . A r a d a k i farklln basit
rnekleme hatalarndan kaynaklan
madndan emin olmak istendiinde,
b u n u n l a ilikili ' a n l a m l l k testine d e
yer v e r m e k g e r e k m e k t e d i r . t e y a n
d a n , b u farklln zel bir n e m i o l u p
o l m a d n h i b i r tablo t a m a n l a m y l a
gsteremeyeceinden, aratrmaclar
s o n u l a r n tad n e m i bir m e t i n l e
a k l a m a l d r l a r . Ayrca bkz. olumsal
lk tablosu.
t a b u (taboo) B u terim T o n g a d i l i n d e
" k u t s a l " y a d a "ihlal e d i l e m e z " anla
m n a g e l e n " t a b u " d a n tretilmitir. F a
kat a m z d a , g e n e l l i k l e t o p l u m d
z e y i n d e v e o u n l u k l a *kutsal saylan
eyleri referans alarak, baz eylerin,
i n s a n l a r n ya d a hareketlerin y a s a k l a n
masnn, bunlara dokunulamamasnn
ya d a s z n n b i l e e d i l e m e m e s i n i n
kastedildii d a h a g e n i bir k u l l a n m
alan vardr. E n n l tabu, n e r e d e y s e
t a m a m e n e v r e n s e l bir karakteri o l a n ,
ayn s o y iindeki baz k a t e g o r i l e r ara
s n d a cinsel iliki k u r u l m a s n y a d a
e v l e n m e y i y a s a k l a y a n *ensest t a b u s u -
d u r . G e r e k S i g m u n d * F r e u d ' a (Totem
and Taboo, 1938) g e r e k s e C l a u d e L e -
v i - S t r a u s s ' a (The Elementary Struc
tures of Kinship, 1 9 6 9 ) gre, t o p l u m u n
kendisi e n s e s t t a b u s u n d a n d o m u t u .
T a b u l a r n t o p l u m d a y e r i n e getirdii i
levi b a k a y a z a r l a r da v u r g u l a m l a r
dr. R a y m o n d Firth. Symbols Public
and Private'da ( 1 9 7 3 ) t a b u y a bir top
lumsal d e n e t i m m e k a n i z m a s rol at
f e d e r k e n ; M a r y D o u g l a s , Purity and
Danger'da ( 1 9 6 6 ) t a b u n u n , t o p l u m s a l
s n f l a n d r m a l a r y a r a t a n v e bunlar m u
hafaza e d e n bir t o p l u m s a l bir iaret i
levi g r d n e dikkat ekmitir.
tabula rasa (tabula rasa) B o levha
712
ya d a b e y a z sayfa tezi o l a r a k da adlan
drlan tabda rasa, psikolojideki a
rmcla esin k a y n a olan a m p i r i k
zihin v e bilgi g r n e verilen isimdir.
J o h n L o c k e ' a g r e , zihnin iindekiler,
oraya, sanki b e y a z bir s a y f a y m gibi
d e n e y i m l e y a z l m eylerdir. B u , zi
hinsel sreleri dsal u y a r a n l a r n v e
d a v r a n s a l yantlarn bir rn eklin
d e a k l a m a y a alan m o d e r n davra
n k u r a m l a r l a k y a s l a n a b i l e c e k bir
grtr.
Taeuber, Irene B. (1906-1974) -
zellikle 1 9 3 0 ' l u v e 1940'l yllarda
sosyoloji disiplini iinde d e m o g r a f i n i n
gelimesine byk katklarda bulunan
bir A m e r i k a l istatistiki v e demograf.
Population Index'm ilk editrln
d e y a p m o l a n T a e u b e r , ayn z a m a n d a
bilimsel nesnellik idealine bal bir
feminist v e h m a n i s t t i . T a e u b e r e n o k
uluslararas k a p s a m d a k i n e m l i nfus
aratrmalaryla, zellikle D o u v e
Gneydou A s y a ' d a yrtt demog
rafik a l m a l a r l a t a n n m a k t a d r . T a e u -
b e r ' i n b a l c a aheseri, J a p o n y a ' n n ilk
okur-yazarlk dnemlerinden 1955'e
kadarki d e m o g r a f i k evrelerini e l e ald
bir a r a t r m a o l a n The Population of
Japan'd\ ( 1 9 5 8 ) .
Taft, J e s s i e ( 1 8 8 2 - 1 9 6 1 ) 1913 yln
da k a l e m e ald d o k t o r a tezinde ( t e z
danman George Herbert Mead'di)
t o p l u m s a l bilin a s n d a n kadn hare
ketini i r d e l e y e n ilk d n e m C h i c a g o
s o s y o l o g l a r n d a n birisi. Jessie Taft da
ha sonraki etkili m e t i n l e r i n d e sosyal
hizmet sorunlar zerinde durmutu
(bkz. V . R o b i n s o n , Jessie Taft: Thera
pist and Social Work Educator, 1962).
t a h a k k m (domination) B a s k y l a ya
da b a s k y a d a y a n m a y a n rzayla kuru
lan e g e m e n l i k . T e k tek kiiler v e y a
gruplar, ya k a b a k u v v e t l e ya d a ikti
darlarn bakalar meru klarak ze
rinde g kullanabilirler. M a x * W e b e r
713
saf "meru tahakkm" tipi sapta
mt (bunlar bugn herhalde, kendi
meruiyet iddialarnn dayandrld
gerekelere gre snflandrlm oto
rite tipleri olarak dnlebilir). Bu
tahakkm tipi unlardr: aklc-hukuk-
sal (genel kabul grmekte olan kurallar
ve prosedrlerden hareketle iddia edi
len meruiyet), geleneksel (zaman iin
de sreklilie dayanan meruiyet) ve
karizmatik (liderin olaanst kiisel
yeteneklerine dayanan meruiyet) ta
hakkm. Ayrca bkz. brokrasi; ka
rizma; meruiyet.
t a h m i n (estimation) bkz. istatistiki
karsama
tahmini t o p l u m s a l l a m a (anticipa
tory socialization) Tahmini toplum
sallama, daha formel eitime kart
olarak, ele alnan bireylerin henz u-
lamadklar bir statye uygun norm
lar ya da davranlar informel biimde
benimsemelerini, bylece onlara henz
stlenmedikleri bir roln deneyiminin
sunulmasn anlatmaktadr. rnein o
cuklar, rol modelleri olarak anne baba
larn gzlemleyerek ebeveynlii, kari-
yeristler de stlerinin davranlarn
taklit ederek terfi etmenin nasl bir ey
olduunu nceden tahmin edebilirler.
takdiri gelir (discretionary income)
bkz. gelir dalm
taklit d i n (para-religion) 1960'lardan
itibaren kltlerin, mezheplerin, zel
dinlerin, grnmez dinlerin ve genel
de batini (ezoterik) inan sistemlerinin
oalmas, din sosyologlarn, aratr
ma nesnelerinin zn tanmlama ge
rekli ligiyle kar karya brakmtr.
Anlalan, dinin kiliselerde ortaya k
t (daha dorusu, kiliselerin ister is
temez ncelikle dinin gelimesiyle il
gilendii) varsaym gittike tatmin e-
dici bir dnce olmaktan km ve so
nuta, bu alanda bir dzen oluturmaya
taksonomi
ynelik ok sayda giriim yaplmtr.
Bu giriimlerden birisi olan A.L. Greil
ile T. Robbins'in birlikte derledikleri
Between Scared and Secular (1994),
geleneksel biimde anlald haliyle
dinler ile "taklit dinler" ve "yar-din-
ler" arasnda bir ayrm yapmtr. Tak
lit din nihai olarak gidilmek istenen
yerle ilgili ifadeleri ierir, fakat hibir
doast inanc kapsamad iin din
lerden biri olma iddiasnda deildir.
Taklit din rnekleri arasnda, gerek
irket yaamnda gerekse tketiciler a-
rasnda toplu ve ritelci ynleriyle uy
gulanan psikoterapiyi sayabiliriz. Yar-
dinler ise doast iddialarda bulu
nurlar, fakat bu akmlar, "Amerika'da
'din'in halktaki yansmas gz nnde
bulundurulduunda allmn dn
dadr". Medyumluk, Yeni a tinsel
cilii, astroloji ve Scientology mezhebi
yar-din rnekleri arasnda saylabilir.
Scientology mezhebinin bir Kilise sta
tsyle tannmak iin verdii siyasal ve
hukuksal mcadelenin uzun tarihi, bu
zel sosyolojik ilgi alannn snrlarn net
bir ekilde tanmlamann byk g
lkleri olduunu ortaya koymaktadr.
t a k s o n o m i (taxonomy) Taksonomi
(ya da tipoloji) bir snflandrmadr.
Toplumsal fenomenleri snflandrmak
onlar aklamak demek deildir. r
nein din sosyologlar, yaygn biimde
kilise, tarikat, mezhep ve klt katego
rilerini kapsayan bir dinsel rgtlen
meler taksonomisi kullanrlar. Bu tak
sonomi dinsel gruplamalar rgtlen
me yaplarna (rnein, brokratik ya
da informel yaplarna), egemen olan
dzene uyum salamalarna (dnyay
reddetme, dnyayla badama, vb.) ve
temel kabul tarzlarna (yeliin do
umla edinilmesi ya da yeliin g
nll benimsemeyle kazanlmas) gre
snflandrr. Bu snflandrma baz in
sanlarn niin dine inandklarn ak-
lamazken, baka snflandrmalar da
tali gruplar
dinsel rgtlenmelerin nasl ortaya k
tna ya da gelitiine ilikin bir ku
ram getirmezler. Oysa pratikte, birok
sosyolojik taksonomi rtk bir etiolo-
jik (nedensel) ierikle ykldr. Bu a-
dan iyi bilinen bir mek, Durk
heim'n, insanlarn kendilerini kasten
ldrmelerinin nedenleri hakknda bir
kuram da yanstan bir taksonomiye gi
derek, intihar tiplerini bencilce, dier
kmca, anomik ve kaderci intihar ek
linde snflandrmasdr.
tali g r u p l a r (secondary groups) bkz.
Cooley, Charles Horton
t a m z a m a n n d a sistemi (just-in-
time system -JIT) Hammaddeleri, par
alar ve alt montajlar istenilen nicelik
ve nitelikte retimin bir sonraki aa
masna "tam zamannda" teslim etmeyi
hedefleyen, birbiriyle ilikili retim
uygulamalarndan oluan bir sistem.
lk knda Japon firmalaryla birlikte
anlan, fakat imdilerde ok daha yay
gnlat grlen tam zamannda sis riment) Deneysel aratrma tasarmna
temi u zellikleri tamaktadr: esnek
retim yntemleri; ksa retim devrele
ri ve rn izgisinde hzl deiiklik fabrika ya da okul gibi bir birimde y
ler; envanter ynetiminin ynetim ka
demelerinin planlamalar yerine, re
timin alt aamasndaki tedarikiler ta
rafndan belirlenmesi; taeronluk sz
lemeleriyle kk firmalardan olutu
rulan alar.
t a m a m l a y c l k hipotezi (comple
mentarity hypothesis) Kk bir grup
oluturulmasyla ilgili literatr, insan
lar birbirine eken etkenler konusunda
iki nemli hipotez barndrr. Bunlar
dan birincisi olan benzerlik tezine g
re, insanlar kiilik zelliklerindeki ben
zerliklerden (tutumlar, ya, karlar, vb.)
dolay birbirlerine yaklarlar. Theodo
re M. Newcomb'in niversitede arka
dalk kurmayla ilgili incelemesi olan
The Acquaintance Process (1961) bu
714
gr destekleyen bir metindir. kinci
hipotez ise, insanlar arasndaki ekimin
bireyleri tamamlayan zelliklerden kay
nakland dorultusundadr. rnein
Robert Francis Winch'in evli iftlerle
ilgili aratrmas olan Mate-Selection:
A Study of Complementary Needs, ev
liliklerin yrmesi isteniyorsa "sosyal
ihtiyalar"n benzer olmaktan ok ta
mamlayc olmas gerektii grn
savunuyordu. Elerden birinin belli bir
zelliinin az olmas, ayn zelliin di
er ete ok olmasyla dengelenmeliy
di. Ayrca, yksek derecede itaat ve
stnlk gibi zelliklerin belirli bile
imleri onaylanyordu. Bu tezin daha
sonraki deitirilmi biimlerinde, sos
yal ihtiyalarn karlanmas ve iliki
lerin toplumsal balam gibi ek dei
kenler de dikkate alnmtr.
t a n m , lemsel (definition, operatio
nal) bkz. ilemsel tanm
tantm d e n e y i (demonstration expe
(esnek biimde) dayanan bir politika a-
ratrmas tipi. Bu aratrma tipinde,
rrle sokulan yeni politikalar ya da
prosedrler incelenir ve bunun sonu
cunda elde edilen veriler, ayn deiik
liklerin uygulamaya konmad benzeri
birimlerle karlatrlr. Burada ama,
daha ok, bu ekilde test edilen yeni
deiikliklerin yararlarnn sergilenme-
sidir. Ayrca bkz. denetim (deneysel).
tanrclk (theism) lahi bir varla,
zellikle, emsalsiz ve evrenin Yaratc
s olduu dnlen tek bir Tann'nn
varlna duyulan inanc anlatan bir te
rim. Tanrclk, kutsal vahiy fikrini ie
rir ve bu yzden, vahiyle gelen bir ha
kikate inanmaktan bamsz olarak a-
klc tanrsallk inancn yanstan yara-
danchktan (deism) ayrlr. Ayrca bkz.
din; tektanrclk.
715
t a r a m a aralar (screening instru
ments) Epidemiolojik ve toplumsal an
ket aratrmalarnda, (hasta olmayan)
cemaat rneklemleri iindeki hastalk
lar taramak zere kullanlan lm a-
ralar. Burada ama, tedavi edilme
yen, yani hekimle balant kurulmayan
hastalklar tehis etmektir. Tarama a-
ralarnn pek ou olduka basit semp
tom kontrol listeleridir ve ounlukla
belirli hastalklardan ziyade genel bir
salk ve salkszlk ls sunarlar. tarm letmesi (agribusiness) Dier
Yetersiz olmalarna karn General He
alth Questionnaire (Genel Salk An
keti) gibi ller toplumsal aratrma
larda yaygn olarak kullanlmaktadr.
T a r d e , G a b r i e l (1843-1904) Sosyal
psikolojinin kurucularndan saylan bir
Fransz kriminolog. Emile Durkheim'n
ada olan ve sosyolojinin doas
konusunda onunla atan Tarde, temel
toplumsal sreleri taklit (ya da yine
leme), kar k ve uyarlama eklinde
betimlemi, sosyolojinin bu srelere
yn veren toplumsal yasalar kefetme
ye altn dnmt. Tarde'n tak-
litin nemini temel alan analizi, takli-
tin, toplumun evriminin yasalarna ben
zeyen (fakat bu yasalara bir alternatif
de getiren) bir tr kozmik yasa olduu
nu, nk kltrel yaylmann ortak
bir evrim yrngesinden ziyade tak
litle aklanabileceini ngrmektedir.
Tarde, yalnzca bireyleri gerek kabul
eden, tm toplumsal fenomenlerin son
kertede, benzer inanlar ve arzular
olan, etkileimle birbirini taklit eden i-
ki kii arasndaki ilikilere indirgenebi
leceim savunan bir toplumsal nomi-
nalistti. Nitekim, toplumsal olgularn
bireylerden bamsz olarak varoldu
unu, toplumsal dzenin temelini d
sal toplumsal kstlamalarn oluturdu
unu ileri srm bir toplumsal ger
eki olan Durkheim'la anlamazla
dt nokta burasyd. Onun Ameri
kan etkileimci sosyolojisindeki etki
tarih, toplumsal
sini, ayrca tutumlar ve kolektif dav
ran konularndaki aratrmalara yan
sm izlerini ortaya koymay hedefle
yen giriimler yaplm olmasna ra
men, Tarde'n balca eserleri olan The
Laws of Imitation (1890) ile Social Laws:
An Outline of Sociology (1899) gnmz
de ancak tarihsel bir nem tamaktadr.
tarm, tarm sosyolojisi (agricultu
re, sociology of) bkz. kr sosyolojisi
ileri sanayi iletmelerinin pek ok ka
rakteristik zelliini (bilimden ve tek
nolojiden ileri derecede yararlanma,
seri retim teknikleri, sreler ile ir
ketlerin dikey ve yatay entegrasyonu)
tayp, gbre, bcek ilac ya da maki
ne reten byk lekli bir kapitalist
tarm ve yiyecek ileme organizasyonu
ile iletmesi. Bu erevede rnein,
son derece uzmanlam rnler ret
meyi planlamak iin bilgisayarlar kul
lanan ok sayda iftlikle uzun sreli
szlemeler yapm, donmu yiyecek
reten, inorganik gbre ve dier mal
zeme tedarikini, yine yiyecek firmas
nn sahip olduu bir irketten salayan
bir irketle karlaabilirsiniz. Tarm
iletmesinin ABD'deki etkilerinin tar
tld kaynaklar iin bkz. der. Ric
hard Merrill, Radical Agriculture (1976)
ve Susan George, How the Other Half
Dies (1976). Ayrca bkz. kr sosyolojisi.
tarm kapitalizmi (agrarian capita
lism) bkz. kapitalizm
tarmclk, t a r m t o p l u m l a r (ag-
rarianism, agrarian societies) Tarm
toplumlar, iftilik sistemlerinde bah
vanlk ile hayvan yetitiriciliini bir
letiren toplumlardr. Tarmclk da,
krda yaamann aile yaamnn ideal
bir yeri olarak sunulup romantikleti-
rilmesini anlatr.
tarih, t o p l u m s a l (history, social)
bkz. toplumsal tarih
tarihsel demograf
tarihsel d e m o g r a f i (historical de
mography) Gemiteki insan topluluk
larnn bykl ve yaps ile demog English History Review, 1966), doum
rafik, iktisadi ve toplumsal deiimler
arasndaki tarihsel ilikiyi inceleyen
bir dal. *Nfus saymlarnn yaplmaya
balanmas ve ulusal nfus kaytlarnn
tutulmasndan nce belli insan toplu
luklarnn demografik karakteristikle
rini lmek, mevcut veriler paral bir
halde olduu iin son derece byk g
lklerle dolu bir uratr. Bunun iin,
kilise kaytlar, lm tezkereleri, vasi
yetnameler, mezar talar, ordu kaytla
r, tapu listeleri gibi ok eitli kaynak
lara bavurmak ve bir dnemin demog
rafik yapsn karmak iin gerekten
byk gayretler sarf etmek gereklidir.
Gemiteki nfuslarn demografik
zelliklerini bulmaya ynelik giriim
ler yirminci yzyln ikinci yarsndan
nceye dayanr. Buna ramen tarihsel
demografi kinci Dnya Savaandan
sonraki dnemde demografinin zgn
bir dal olarak ortaya km ve tarihsel
topluluklar incelemeyi amalayan ye
ni tekniklerin (zellikle, 1950'lerde
Fransz nstitut d'Etudes Demograp-
hiques'ten Louis Henry'nin ncl
n yapt aile gemilerinin yeniden
kurulmas ynteminin) gelimesiyle
birlikte ilerlemitir. Henry, nce Ce
nevre burjuvazisinin, sonra Normandi-
ya'daki Crulai kyllerinin kilise ka
ytlarndan yararlanarak, bu topluluk-
lardaki ailelerin demografik gemile
rini yeniden kurmaya almt. Henry
bu aile yaklamnda, belli bir evli ift
semekte ve bu ifti oluturan elerin
doumlar, anne babalar, evlilikleri,
kendi ocuklarn ve lmlerini izle
mekte, bu prosedr srayla her aile i-
in tekrarlamaktadr.
Birleik Krallk'ta da E.A. Wrig-
ley, 1538-1837 dnemini kapsayan ki
lise kaytlarndan yararlanarak, Devon,
Colyton'daki aileleri incelerken ayn
tekniklere bavurmu; bu konuda yaz
716
d etkileyici bir makalede ("Family
Limitation in Pre-Industrial England",
kontrolnn yaygn olduunu, ailelerin
toplumsal ve ekonomik basklara, ha
mile kalmay geciktirip ailenin byk
ln snrlayarak karlk verebildik
lerini ileri srmt. Wrigley, Peter
Laslett'le birlikte, Britanya'da 1964'-
ten beri tarihsel demografinin odak nok
tas ilevi gren Cambridge'teki Nfus
ve Toplumsal Yap Tarihi Grubu'nu
kurmutu.
Bylesi gruplarn yrtt ara
trmalar, on yedinci ve on sekizinci
yzyllarn *aile ve *hane yaam hak
kndaki yerleik fikirlerin yklmasnda
gerekten nemli rol oynamtr. Bil
hassa Laslett'in almalar, Bat aile
sinin analizlerinde kantitatif tarihsel
materyallerin kullanlmas iin yeni ve
olduka yksek standartlar getirmitir
(bkz. The World We Have Lost. 1965;
Household and Family in Past Time,
1972; Family Life and Illicit Love in
Earlier Generations, 1977). Fakat,
Laslett'in sanayi-ncesi dnemin n-
gilteresi'ndeki asl normun ekirdek a-
ile olduunu kefetmesinin, o zaman
dan beri, yerleim dzeni biriminin k
k haneler olmasnn ve gndelik ya
amn anlam erevesini kk (yani,
ekirdek) ailelerin belirlemesinin bir
ve ayn ey demek olmadn savunan
eitli yorumcularn eletirilerine ma
ruz kald da belirtilmelidir. Ayrca
bkz. toplumsal demografi.
tarihsel m a t e r y a l i z m (historical ma
terialism) Karl *Marx'n kendi toplum
ve tarih kuram iin kulland bir te
rim. "Tarihsel" szc, zgl toplum
biimlerinin nasl ortaya ktnn ve
grnte evrensel ya da ebedi toplum
sal biimlerin (devlet, din, piyasa, vb.)
gelitii zgl tarihsel balamlarn na
sl yerletirilmi olduunun zmlen
mesini gerektirirken; "materyalizm"
717
szc *Hegelci idealizmin redde
dilmesini ve sosyo-ekonomik sreler
ile ilikilerin nceliini anlatr. Marx'in
retim glerinin tarihte belirleyici rol
oynad grn savunmay amala ayn ey olduunu, bunun gemite de
yan etkili bir abann sergilendii bir
metin iin bkz. William H. Shaw,
Marx's Theory of History (1978). Ay
rca bkz. emek-deer kuram; iktisa
di determinizm; Marksizm; tarihsi-
cilik; temel; retim gleri; retim
ilikileri; retim tarz; styap.
t a r i h s e l sosyoloji (historical socio
logy) Ya asli (arivlerdeki orijinal bel
geler gibi) ya da tali nitelikteki (tarih
ilerin kendilerinin yaratt yazl ta
rih) tarihsel veri kaynaklarn temel a-
lan sosyolojik zmlemeler iin kul
lanlan bir terim.
Tarihiler ile sosyologlar arasnda,
iki disiplinin snrlar ve ilikisi konu
sunda yaygn ve bazen sert metodolojik
tartmalar yaplmaktadr. E.H. Carr
1960'larn balarnda Tarih Nedir?'du
(What is Histoy?), "Tarihin daha sos
yolojik hale gelmesi ve sosyolojinin
daha tarihsel olmas ikisi iin de daha
iyidir. Brakn, aralarndaki snr iki
ynl gidi gelie ak kalsn," demi
ti. Carr'n grlerinin karsna, 1964
ylnda Cambridge niversitesi'nin a-
l konumasnda aadaki gzlemi
ne yer veren Charles Wilson'in (mo
dern tarih profesr) grleri kar
labilir: "ktisadi tarihi ile tarihsel sos
yolog hibir zaman fazla ortak ey
paylamamlardr... Birbirleriyle zel,
sohbetlerinde en son mesleki jargonla-
ryla konumaya devam ettiklerinde,
iktisadi tarihiler likitide, deikenler
ya da azalmaya eilimli eriler, sos
yologlar ise gdlenme, elitler ve top
lumsal roller hakknda bir sr geve
zelie giritiklerinde de sanrm byk
bir zarar vermi olmazlar. Yeter ki her
seferinde, bu uzmanlk jargonlarn uy
gar bir iletiim kurmak ve nihai tarihe
tarihsel sosyoloji
ulamak uruna ortak sade dilimize
geri dnelim." ou sosyolog ve tarih
asndan daha az tartmal bir gr
de, herhalde "tarihin ve sosyolojinin
bu ekilde grldn", dolaysyla
tarih ile sosyolojinin birbirleriyle ili
kisi hakkndaki tartmalarn, entelek
tel ierikli bir konu olmaktan ziyade,
kurumsal dzenlemelerin hkm sr-
mesiyle ilgili bir olay olduunu iddia
eden Philip Abrams (Historical Socio
logy, 1980) tarafndan dile getirilmi
tir. Tarih, tekilletirici (*idiografk) ol
maya, tekil ya da esiz fenomenleri an
latmaya eilimliyken, sosyoloji, dei
ik fenomen kategorileri iin geerli
olacak kuramlar formle etmesiyle ge-
nelletirici (nomotetik) bir nitelik tar,
fakat bu deimez bir yntem ilkesi
olmaktan ok bir vurgu meselesidir,
nk (Anthony Giddens'n 1979'da
yaynlanan Central Problems in Social
Theory'sinden aktaracak olursak), "sos
yal bilimler ile tarih -doru biimde
kavranan tarih- arasnda mantksal, hat
ta metodolojik bir ayrm yaplamaz."
ki disiplindeki aratrmaclarn da or
tak hedefi, sreci, balam ve deiimi
doru bir ekilde anlayarak bireylerin
ve gruplarn anlaml davranlarnn
nedensel bir analizini yapmaktr.
Bu trdeki epistemolojik sorunla
ra ramen, tarihsel sosyologlarn nn
deki balca sorun. E.P. Thompson'n
ok gzel ifade ettii gibi mezar tala
ryla grme yapamayacamza gre,
asli tarihsel malzemelerin kant olarak
kullanlmasnn kard pratik g
lklerle ilgilidir. Asli tarihsel malze
meler kapsamna, resmi raporlar, anket
aratrmalar, kilise kaytlar, organizas
yonlarn tuttuklar kaytlar, mektuplar
ve gnlkler gibi kamusal ve zel ni
telikteki yazl belgeler girer. Dolay
syla aratrmac, baka eylerin yan
sra, kaleme alanlar ve tamlk derecele
rini saptayarak belgelerin gerekliini;
tarihsel sosyoloji
718

muhtemel hatalar ve arptmalar, ya Elbette bu tr kukular, asli tarih

zarlarnn muhtemel gdlerini ve (r sel malzemeler kadar tali malzemeler
nein) her vasiyetnameyi douran farkl iin de duyulmaldr. Baz tarihsel sos
koullar dikkate alarak belgelerin i- yologlar, talihsiz bir eilimle, tarihile
nandrcln; hl varln koruyan rin kaleme aldklar yazl metinleri,
dokmanter malzemelerin temsil edici bunlar sanki tekil olaylar hakkndaki
niteliini ortaya koymaya da ihtiya tarihsel olgularn bir para tartma g
duyacaktr. Baka bir deyile, gveni trmez aktarmlarym gibi deerlen
lirlik sorunlar zellikle kritik bir me dirirler. Dolaysyla bu metinler, daha
seledir. Ayn nedenle, hl varln sonra, nceden tasarlanm sosyolojik
koruyan az saydaki kaynan modern modeller ve kuramlarn getirdii bo
aratrmaclarn akllarndaki amalar kutular doldurmaya yararlar. Bir g
dorultusunda kurgulandn syleye re gre, tarihsel sosyoloji ite bu ge
bileceimiz, modem aratrmaclarn ve nel lekte (olaylarn zgl tarihsicili-
rilerin anlamn genellikle, kendi tasar inin -ya da balamnn- gz ard edil
ladklar amalarla "iin doasna ayk dii; tarihinin sunduu zgl verilerin
r biimde" okuyarak yakalamaya a yorumlaryla ilgili tartmalarn gr
ltklar dnlebilecei iin, geer mezlikten gelindii; kendi karmlar
lilik sorunlar da n plana kacaktr. nn, benimsenen sosyolojik modelin
Demek ki, mevcut tarihsel verile gerekliliklerine gre gsterili model
rin, sosyologlarn gndeme getirdii lerle dzenlenebilecek olgular olarak
sorulara dorudan yantlar verememesi toplanmakla yetinildii bir kapsamda),
sk rastlanan bir durumdur. Kald ki ta uygulayclarna "tarih tatlcsnda ne
rihsel sosyologlarn, bilhassa yazl bel eli bir oyun zgrl" sunmaktadr.
gelere duyulan geleneksel gvenin bir Ayn yaklam benimsemi eletirmen
kant kayna olarak grld dikkate lerden birisi, sosyologlar, doru sos
alndnda, davranlarn znel boyut yolojik verilerin karlabilecei du
larn irdelemelerinin ok g olduu rumlarda tarihsel kaynaklar kolayca
da anlalm haldedir. nsanlarn ha benimsemeye kar zellikle uyarm;
reketlerinin gdleri, insanlarn (rne bu yaklamn, sosyologun (doru a-
in) akrabalk ilikileri, tutumlar, ratrmalar, grmeler veya gzlemler
deerleri ve inanlarna ykleyebile- araclyla) kendi kantlarn ortaya
cekleri anlam ve duygular ve bunlarn koyabilmesini salayan bir karlatr-
gnlk yaamlarndaki grn, ya mal-greli stnlk konumunu terket-
kalanmas en zor avlardan birisidir. U- mek anlamna geleceini, oysa tarihi
fak farkllklar, bireysel ve kolektif nin, ister istemez, naslsa varln ko
davran konusunda en yaygn bilgi rumak iin belgesel "kalntlar" yn
kaynaklarn oluturan resmi istatis iinden karlabilecek bu tr kantlarla
tiklerden ve yar-resmi kaytlardan ko almaya mahkm olduunu belirt
layca elde edilemez. Szl tarihler, mitir (bkz. J.H. Goldthorpe, "The Uses
gnlkler, mektuplar, romanlar, vb. bi of History in Sociology", British Jo
ze belli bir dnemin "ruh hali"yle ilgili urnal of Sociology, 1991).
bir izlenim verebilirken, bunlarn ks Bylesi bir metodoloji tartmas
men yanl olduklar ve kendilerine z olmasna ramen ve belki de bazlar
g, tarihsel sosyologlarn bu malzeme nn syleyecei gibi bu tartmay a-
lerden karmlar yapabilmelerinin l levlendirmesine karn, son yllardaki
sn snrlayan metodolojik prob en parlak almalarn bir ksm tarih
lemleri bulunduu unutulmamaldr. sel sosyoloji alannda gereklemitir.
719
Hepsi de kapsaml bir ikincil literatr
dourmu ve ciddi tartmalara yol a
m bu metinlere rnek olarak unlar
gsterebiliriz: Barrington Moore, Dik
tatrln ve Demokrasinin Toplum
sal Kkenleri (The Social Origins of
Dictatorship and Democracy, 1966),
Immanuel Wallerstein, The Modern
World-System (1974, 1980), Michael
Mann, The Sources of Social Power
(1986) ve Theda Skocpol, States and
Social Revolutions (1979).
Moore'un metni bu trdeki bir a
lmann rnei olarak, 1960'larn son
larndaki yeni tarihsel sosyoloji dalga
snn ilk yansmalarndan birisidir. Ki
tabn temel argman, ulus devletlerin
modernlie doru demokratik yollarla
m, yoksa diktatrlkle mi gidecekleri
ni toplumsal iliki kmesindeki de
iikliklerinin belirleyeceidir. ngilte
re, Fransa, Almanya, Japonya, Rusya,
in ve Hindistan gibi ok eitli top
lumlarda feodalizmden kapitalizme
gei zerine kafa yoran Moore, sz
konusu nemli iliki kmelerinin un
lar olduuna iaret etmitir: demokra
tik bir sonuca ulalan yerlerde, eit bir
dengede duran, toprak sahibi aristokra
si ile monari arasndaki ilikiler; yine
sonucun demokratik olduu yerlerde,
kyllere hatr saylr bir zerklik ta
nnmasn ieren aristokrasi ile kyl
lk arasndaki ilikiler; demokratik bir
sonuca ulalan yerlerde, monari kar
snda karlkl olarak birbirlerini
destekleyen aristokrasi ile kent burju
vazisi arasndaki ilikiler. Moore'un
kitabn eletiren ok sayda inceleme
vardr. Bunlar iinde en iyisi herhalde
Dennis Smith'inkidir: Barrington Mo
ore: Violence, Morality and Political
Change (1983).
t a r i h s i c i l i k (historicism) Karl *Pop-
per'a gre, tarihsicilik "sosyal bilim
lerde, tarihsel ngrnn balca ama
olduunu, bu amaca tarihin evriminin
tarihsicilik
altnda yatan 'ritmler' ya da 'modeller'
ile 'yasalar' ya da 'trendler'i kefede
rek ulalabileceini varsayan bir yak-
lam"dr (Tarihseleiliin Sefaleti [The
Poverty of Historicism], 1957). Dola
ysyla tarihsicilik, tarihin, toplumsal
gelimenin ya da ilerlemenin yasala
rna inanmaktr. Bu dorultuda, fa
izm ve komnizm gibi siyasal ideo
lojilerin tarihselci temeller zerinde
ykseldii yolunda genel bir saptama
vardr.
Popper'n tarihsicilik eletirisi e
itli ynleri ierir. Popper, tarihin ge
lecekteki yn hakknda koulsuz ke
hanetler biiminde ngrlerde bulun
maktan sorumlu tuttuu insanlar su
lar, nk bilimsel ngrler ancak
koullu bir nitelik tayabilir. Popper
bamsz bir argmanda, insanlk tari
hinin, bilgiye olan bamll nede
niyle kesin bir ekilde ngrlemeye-
ceini de iddia etmitir. Yeni bilgilerin
neler olaca nceden bilinemez; bu
nun tersini savunmak, o bilgiye zaten
sahip olunan bir duruma iaret edecek
tir. Marksizm ise gerek determinizmi
ve tarihsicilii, gerekse ngrlerinin
yanl kmas nedeniyle reddedilmi
tir. Marksizm, olsa olsa, sonradan yan-
llanm eski bir bilimsel varsaym o-
larak deerlendirilebilir. Ampirik
rtme karsnda hl Marksizme bal
kalmak, Popper'n grnce, metafizik
ya da yar-dinsel bir inanc tercih ederek
bilimden vazgemekle eanlamldr.
Grne baklrsa tarihsicilik tar
tmas, insan eylemlilii ve snf ey
lemlilii etrafnda dnmektedir. nsan
eylemlilii konusunda, Popper gibi e-
letirel tutum taknanlar, eitli siyasal
felsefeler ile toplum kuramlarnda ie-
rili olan yapsal determinizme iddetle
kar kp, tarihin zde ngrlemez-
liini, kademeli toplum mhendisli
inin yntemlerinin doruluunu sa
vunurlar. Bu erevede, ii snfnn
tarihteki rolne dikkat eken tarihsici
tarihyazm 720

argmanlara ynelik bir eletiri de sz sosyolojik nem tayan sorunlardaki

konusudur. i snfna devrimci bir ampirik aratrmalar ciddi lde teh
rol atfeden Marksistler, srekli olarak dit eden bir miktar endie v e fel hali
tarihsel gerekliin kard engellerle ortaya kmt. Oysa tarihiler (hatta
mcadele etmekte ve tarihsel rastlan Marksist tarihiler), tarihsel metodoloji
tlar karsnda ngrlerini deitir sorunlarna "tarih yapmak"tan ayr bir
mek durumunda kalmaktadrlar. Mark balk altnda, "tarihyazm" ereve
sistler, kapitalist hegemonyann ge sinde eilme yolunu seerek, kendileri
nellikle ii snfnn toplumla tmle- gvenilirlik ve geerlilik ekseninde
menin nedeni olduu dnmlerdir. ki ok daha ar problemler yaamala
Yalnz, bu akl yrtme biiminin (da rna ramen, sosyolojinin bana mu
ha dorusu, genelde ii snf klt sallat olan epistemolojik anominin teh
ryle ilgili Marksist yorumlarn) daha likelerinden uzun sre uzak durmay
ok John H. Goldthorpe'un ifadesiyle baarmlard. Tarihilerin ifade ettii
"eletirel dnceden ziyade fikir uy gibi, "epistemolojinin, tarihsel aratr
d u r m a c n sonucu olduu ynnde e- mann durmasna neden olmakszn tm
letiriler grlmtr (bkz. "Intellec dier etkenleri dlayacak lde tarih
tuals and the Working Class in Modern pratiine egemen olmasna izin verile
Britain", der. D. Rose, Social Stratifi meyecei iin, tarihyazm ayr bir e
cation and Economic Clxange, 1988). kilde kurumsallamtr. Bylece tarih
Tabii, Goldthorpe'un sanayi toplumu iler, sregiden tarihsel aratrmalarn
nun liberal kuramlarn (Daniel Bell, durdurma ars yapmadan, tarih fel
Clark Kerr ve dierlerinin almalar sefesine zg sorunlar tartabilecekleri
nn temsil ettii kuramlar) da en az bir tarihyazm alan icat etmilerdir."
ayn derecede eletirdiinin alt izil
melidir. Goldthorpe iki durumda da, Bununla birlikte (Bell ile Newby'-
bu yazarlarn ortaya att toplumsal n da iaret ettikleri gibi), kuram ile ve
deiim kuramlarnn -kendi deyiiyle- rilerin bir lde tamamen ayr varlk
"yar gnll ve rtk tarihsicilii"ne lar olarak grlebilecei gerekesiyle,
kardr. sosyologlarn benzer bir iblmn
benimseyip benimsemeyecekleri ku
kuludur. Ayrca bkz. epistemoloji; me
t a r i h y a z m (historiography) Tarih todoloji; metodolojik oulculuk.
yazma sanat ya da ura. Tarih yaz
mn incelemek, tarihsel metinler ka tarikat, tarikatlama (denomina
leme almann dourduu metodolojik tion, denominationalization) Bir tari
sorunlar (epistemolojik sorunlar dahil kat, kilise-mezhep tipolojisinde, kili
olarak) incelemek demektir. se tipi ile mezhep tipi arasnda duran
Colin Bell ile Howard Newby 1981'- bir dinsel rgtlenmedir. Tarikat, for
de Polish Sociological Bulletin'de ya mel bir brokrasisi olan gnll bir
ynladklar bir makelede ("Narcissism birliktir. Yetimi papazlar vardr ve
or Reflexivity in Modern Sociology"), ibadete katlm belli alanlardaki faali
uzmanlam bir sosyoloji sosyolojisi yetlerle snrlanmtr. nan ve ibadet
nin gelimesinde aka grlen, epis konusunda hogrl tutumlarn g
temolojik konular takntsnn 1970'- rld tarikatlarda Ortodoks izgiden
lerde sosyolojiye zarar verdii ne sapan yelerin kovulmasna da ender
srmlerdi. Dnmsellie ynelik olarak rastlanr. Tek tek katlmlar sk
olduka hakl bir ilgi, dejenere olarak a grlmez, yeler daha ok top
narsisizme dnm, toplumsal ve lumsallama sreciyle dahil edilir.
721
Tarikatlama, belirli mezheplerin (Met-
hodistler gibi), mutlaka kiliseye d
nmek zorunda kalmadan bir tarikat
zelliklerini kazand tarihsel sreci
anlatmaktadr.
t a t m i n k r (satisficing) ktisat kura
mnda, insanlarn karlarndaki see
nekler arasndan ve etkisini srdren
zorluklar ierisinde nasl *aklc se
imler yaptklarn anlatmak iin kul
lanlan bir terim. Herbert A. Simon
Administrative Behaviour'da (1957),
karar vericilerin, kararla ilgili tm ve
rileri toplayp deerlendirmelerinin an
cak ender hallerde sz konusu olabil
diini iddia etmitir. Tam tersine in
sanlar, karar verirken, iinde tek bir
belirli hedefin tmyle gerekletiril
dii "azamiye karc" ya da "opti
mize edici" stratejileri izlemek yerine,
kabul edilebilir, uzlalabilir seimlere
("tatminkr") ulaabilmek iin snrl
ve basitletirilmi bilgilere dayanarak
hareket ederler. Bazen tatminkr teri
minden, dzenli olmayan birikim ola
rak da bahsedilebilir.
Azami fayda getirici modeller ye
rine tatminkr modeller benimsemek,
firmalarn ve korporatif kurumlarn
davranlarn inceleyen kuramlarca da
yararl bulunmutur. rnein, krn a-
zami dzeye karmak isteyen bir fir
ma, kendi gider ve gelirleri hakknda
tam bilgiye ihtiya duyar, ne var ki bu
bilgileri ancak ilemler gerekletikten
sonra toplayabilecektir. Tatminkr mo
deller, elde edilemez olan optimum so
nu araynn yerine, yeterince iyi i
leyen pratik yntemleri ve uzlamalar
aray iinde olmay ne karmakta
dr. Ayrca bkz. rgt (organizasyon)
kuram; snrl aklsallk.
T a w n e y , R i c h a r d H. (1880-1962)
ngiliz iktisat ve toplum tarihisi, top
lumsal reformcu ve eitliki toplum
felsefecisi. 1945'ten sonraki erken d
Taylor, Frederick William
nem Britanya sosyolojisini ciddi bi
imde etkileyen Tawney, tarihi ve
sosyalizm savunucusu ynleriyle ta
nnmaktadr. Equality (1920) ve The
Acquisitive Society (1931) konularna
eildii klasik metinleri ngiliz Fa-
bianclk ve etik sosyalizm geleneini
rneklerken, en nl tarihsel kitaplar
muhtemelen Religion and the Rise of
Capitalism (1926), Land and Labour
in China (1932) ile Business and Poli
tics under James /'dr (1962). Taw
ney'in makalelerini bir araya getiren
eitli derlemeler yaplmtr (rnein
bkz. The American Labuor Movement
and Other Essays, 1979). nanl bir
Hristiyan olan Tawney'in kapitaliz
min smrc ynlerini eletirmesini
bu zelliine balayabiliriz. Nitekim
bu dorultuda, toplumsal snfn ve mi
ras yoluyla geen zenginliin yol at
adaletsizliklere son vermek iin
yurttaln, frsat eitliinin, kolek
tivizmin ve irket toplumunun gerekli
olduunu savunmutur. Toplumsal e-
itlik fabrika atlyelerinde zgrlk, e-
itlik ve kardelik ilkelerinin ilemesi
ni de gerektirmektedir. Tawney. kapi
talizmin ve serbest piyasann etkisiz
liklerinin (rnein yoksullua yol a
masnn) tehdidi altnda olan ar bi
reycilie zgn eletiriler yneltmitir.
T a y l o r , F r e d e r i c k W i l l i a m (1856-
1915) Bilimsel ynetim anlaynn
yaratcs olan Taylor, on dokuzuncu
yzyln sonunda Amerika'nn at
m a l a r l a alkalanan elik endstrisine
ilikin i incelemesi ve endstriyel ve
rimsizlik konularnda tartmal ku
ramlar gelitirmiti. Taylor lke apn
da n kazanm, fakat sendikalarn e-
mek zerindeki denetimine dmanl
ve fnansal karlar hedef alan tek-
nikilii hem siyasal dzlemde hem de
endstriyel erevede itirazlarla kar
lamtr.
Taylorizm
T a y l o r i z m (Taylorism) bkz. bilimsel
ynetim; Taylor, F.W.
tehlikeli snflar (dangerous classes)
Amerikal sosyal reformcu Charles
Loring Brace'in 1872'de yaynlatm
olduu 77e Dangerous Classes of New
York adl kitabn balndan alnm
bir terim. Brace "tehlikeli snflar" i-
inde serserileri, kimsesiz ocuklar,
soyguncular, dilencileri ve on doku
zuncu yzyl sonu New York'unda
yoksul *aa snf iinden kan fahi
eleri sayyordu. Sosyologlar ve kri
minologlar bazen, ada ynetim po
litikalarnn (szgelimi uyuturucu mad
delerin denetlenmesi konusundaki po
litikalarn) hl bu kavram temel ald
n ve bu politikalarn, ya eitli eko
nomik ve toplumsal problemlerin so
rumluluunun yklenebilecei "halk
dmanlarf'n saptamay ya da kamu
dzeninin ve gvenliinin yararna ola
rak, bugnn "tehlikeli snflar"na (g
menler, genler, eitli aznlk gruplar)
mensup kiileri yldrmay amalayan
gizli bir gndemi bulunduunu ileri
srmlerdir (rnein bkz. Diana Gor
don, The Return of the Dangerous
Classes, 1994).
tek b o y u t l u l e k l e m e (unidimen-
sional scaling) bkz. Guttman lei;
Likert lei; lm
tek d e i k e n l i analiz (univariate
analysis) bkz. ok deikenli analiz
tekel (monopoly) Genel anlamda te
kel, baz kaynaklara tek bir aktr ya da
aktrler grubunun youn bir ekilde
sahip olmas veya kendi denetiminde
bulundurmasn anlatr. ktisadi ba
lamda ise, piyasa younlamasnn ve
tam olmayan rekabetin karldr:
yani, bir firmann, baka firmalarla fi
yat rekabeti temelinde faaliyet gster
mek yerine, belirli bir meta piyasasn
daki fiyatlar belirleme gcn kendi
722
sine veren egemenlii gsterir. Gerek
hayatta ok az sayda pazar tek bana
bir firmann egemenlii altndadr; da
ha yaygn olan model, birka firmann
egemen olmasdr ve bu durum genel
likle oligari adyla nitelenmitir. ki
ya da daha fazla sayda iletme, kendi
aralarndaki rekabeti snrlama konu
sunda (rnein, benzer fiyatlar karar
latrarak ya da pazar alanlarn ayrma
konusunda anlaarak) resmi veya gayri
resmi bir anlamaya vardklarnda bir
kartel oluturmu olurlar.
tekelci k a p i t a l i z m (monopoly capi
talism) bkz. kapitalizm
tekelilik (monogamy) Bir erkein
tek bir kadnla evlendii sistem. Ele
rin boand ve ayn yolu birden fazla
geerek baka elerle evlendii du
rumlar anlatmak iin de "seri mono
gami" terimi kullanlabilir.
teknikilik (technicism) Teknokra
sinin istenilir ya da kanlmaz bir ey
olduu inanc. Ayrca, zellikle yir
minci yzyln balarnda Amerika Bir
leik Devletleri'nde etkili olan (Tek
nokrasi Hareketi), sanayinin ve toplu
mun bilimsel ilkelerle ya da mhen
dislik ilkeleri dorultusunda ynetil
mesi lehine, fiyat sisteminin kaldrl
masn isteyen bir genel hareket. Ayr
ca bkz. teknokrasi.
tekno-yap (technostructure) bkz-
burjuvazi
teknokrasi (technocracy) Teknik uz
manlardan meydana gelen ya da bu ke
simlere dayanan bir devrimci ya da
ynetici elit. Ayrca bkz. burjuvazi.
teknoloji (technology) Sosyolojide ol
duka esnek biimde, ya makineleri,
donanm ve bunlarn beraberinde ge
tirdii retim tekniklerini, ya da iin
teknik bakmdan dzenlenmesi ve me-
kanizasyonunun dayatt bir toplumsal
723
iliki tipini anlatmak amacyla kulla
nlan bir terim. Teknolojinin insan top
lumlarndaki tarihsel ve kltrel ne
minin ilgin bir karlatrmal analizi
iin bkz. Jack Goody, Production and
Reproduction (1975).
teknoloji, yeni (technology,
bkz. yeni teknoloji
t e k n o l o j i k d e t e r m i n i z m (technolo
gical determinism) Toplumsal dei
imle ilgili, karakteristik bakmdan
evrimci ilerleme ya da gelimeyi ie
ren, retken tekniklerin kendine zg
bir mantkla ya da yrngeyle hareket
ettiini ve sre iinde kurumlarn ve
toplumsal ilikilerin balca belirleyi
cisi ilevi grdn ngren bir ku
ram. Szcn gerek anlamyla tek
nolojik determinizm aka gerekd
bir durumu yanstt iin, bu ereve
ye giren kuramlarn ounun, bir tek
nolojinin devreye sokuluu ile tam top
lumsal etkisi arasndaki bir kltrel
gecikmeye gnderme yaptklarna da
rastlarz. Yalnz teknolojik determi
nizm, tarihsel materyalizmle kart
rlmamal ya da onunla eitlenmemeli-
dir. Ayrca bkz. kltre) materyalizm.
teknolojik toplum (technological
society) Baz yazarlar, teknolojik top
lumun, kurumlarla deiimin niteliini
giderek daha ok teknolojinin ve
teknokrasinin belirledii, endstri
yalizmin eitli biimlerinden doan
apayr bir toplum tipi olduunu ileri
srerler. Teknolojik toplumun iyimser
versiyonlar arasnda, teknikilii ve
1950'lerle 1960'larn balarnda Ame
rikal ilevselcilerin bir ounun be
nimsemi olduu yneme tezini (bkz.
sanayi toplumu) sayabiliriz. Jacques
Ellul'n The Technological Society' si
ise ilk dneme ait, daha ktmser bir
metindir. te yandan Emek Sosyolo
jisi geleneinde, teknoloji, bir yaban
clama biimi ve yapntlarn tahak
telc-alma
km olarak deerlendirilmitir. Al
ternatif teknolojiye, ekolojiye ve ev
reye ilginin gn getike artmas ise,
yirminci yzyl sonu endstriyalizmiy-
le ilgili benzer bir yorumdan kaynak
lanan bir tepki eklinde grlebilir.
new) tektanrchk (monotheism) Tarihte
meydana gelmi olaylar zerinden in
sanlara bildirilen bir tek, akn Tanr i-
nancdr. oktanrclk ya da ok Tanr
inancyla karttr. slamiyet, Muse
vilik ve Hristiyanlk tek, gc her e
ye yeten ve her eyi bilen bir Yaratc
dncesi zerine kurulu dinlerin kla
sik rnekleridir. oktanrclk rnekle
ri, klasik Yunan ve Roma'nn doast
inanlar, Hinduizm, Budizm, into
ile Afrika ve Amerikalardaki ok say
daki yerli dini kapsar. oktanrclk -
zellikle, irk'in (ya da baka bir tanry
Allah'la birletirmenin) bir tr ateizm
sayld slamiyet'te mahkm edil
mitir. Ayrca bkz. tanrclk.
tekyanll soy (unilineal descent) bkz.
soy gruplar
telafi eitimi (compensatory educati
on) Dikkatle tasarlanm bir mfreda
tn (rnein, dil becerileri alannda),
yoksunluk iinde yaayan kesimlerin
ocuklarnn karlat varsaylan bi
lisel ve gdlenme eksikliklerini a
may salayaca inancyla, problem
olarak grlen gruplarda zel kaynak
lar ve okul eitimini hedefleyen prog
ramlar. Sk sk insan sermayesi kura
myla ilikilendirilen telafi eitiminin
altnda yatan varsaym, yeterince baa
rl olamamann bireysel bir problem ol
duu, okullarn yapsal bir mesele olan
toplumsal eitsizlik sorununu bir e
kilde telafi edebilecei dncesidir.
tele-alma (telecommuting) inin
kendi evinde ya da evine yakn bir a
lma merkezinde almasna olanak
tanyan, iverenin bilgisayarna ya
teleoloji (erekbilim)
dorudan ya da telekomnikasyon a-
yla balanm bir terminalle aktarla
rak yrtlen beyaz yakal iler. Bu
ekilde evlerinde alan iilerden o-
luan sanayinin canlanmasnn ve *e-
mek piyasas esnekliinin bir rnei
olarak pek ok tartmaya konu olma
sna ramen, Avrupa'da 1990'larn
balarna kadar bu ekildeki i dzen
lemelerinin gerek bir rneine hemen
hemen hi rastlanmamt. O zamana
kadar evinde masast bilgisayar kul
lanan insanlarn ou, iverenleri ve
mterileriyle hl postayla gnderme
ya da yz yze toplant yapma gibi
geleneksel iletiim aralarna bavuru
yordu. te yandan, bilgisayar aracl
yla baka bir lke veya ktadaki bir
firma adna alanlar da vardr. Tele-
almann ortaya k ve giderek o
almasyla ilgili abartl iddialar, bilgi
sayarlamann ya da telekomnikasyon
alarnn henz tamamen yaygnla-
mad sanayi toplumlarnda evde a
lmann yeniden kefedilip canlanma
sna balanabilir. Ayrca bkz. nternet.
teleoloji (erekbilim) (.teleology) Te
leolojik bir aklama, ya amalanan
hedefe ynelimi yanstan bir sreci ya
da yerine getirdii ileve gre bir eyin
varoluunu aklar. Sosyolojide, a-
malanan bir hedefe ynelim, maksatl
insan eylemi kuramlarna dahil olmaya
eilimliyken, ikinci yaklam ilevsel-
ciliin bir zelliidir. Teleolojik ak
lamalarn ancak bireylere ve gruplara
atfta bulunulmas halinde kabul edile
bilecei, nk bu aklamalarn, tek
bana ak bir biimde formle edil
mi amalar ya da hedefler tadklar
yaygn bir kandr. Oysa toplumlar bu
tr hedefler belirlemezler. *Evrim ku
ram ile sistemler kuram ve bunlarn
yan sra tarihsel bir manta veya ka
nlmazlk dncesine yer veren ku
ramlar (tarihsel materyalizm gibi),
kabul edilemez derecede teleolojik bir
724
ierik tamalar yznden eletiril
mitir.
T e m a K a v r a m a Testi (Thematic
Apperception Test -TAT) ABD'de
1930'larda gelitirilip, zerinde hare
ket halinde insanlarn bulunduu yirmi
tek renkli, belirsiz resmi denee gste
rerek uygulanan bir yanstma testi.
Denekler bu resimlere bakarak resim
lerdeki hareketlerin neler olduunu, bu
hareketlere nelerin yol am olabile
ceini ve daha sonra hangi hareketlerin
yaplabileceini anlatrlar. Denein ki
iliine ait baz eyleri (yanstma ara
clyla) aa vurduu dnlen bu
ykler, test sonucunda yerleik
normlara gre yorumlanacaktr.
temel (base) Marksist syleme, Kari
*Marx'n "onun stnde hukuksal ve
siyasal bir styapnn ykseldii ve
toplumsal bilincin belirli biimlerine
denk den, gerek bir temel"e refe
rans yapmasna dayanlarak dahil e-
dilmi bir terim. Marx'in bu aklama
s, Siyasal ktisadn Eletirisine Kat
k 'ya nsz'At yer alan grlerine
klavuzluk eder.
1960'lardan bu yana bu terimle il
gili tartmalarn nemli bir ksm u i-
ki soru etrafnda dnmtr: "Bu te
melin nasl bir bileimi vardr?" ve
"Temelin styapyla ilikisi nasldr?"
Marx'in kendisi, temelin "toplumun
maddi retim glerinin belirli bir ge
lime aamasna denk den retim i-
likileri"den olutuunu yazmt. "Bu
retim ilikilerinin toplam, toplumun
iktisadi yapsn meydana getiriyof'du.
Demek ki burada nemli olan nokta,
"denk den" eyin anlam ile "retim
ilikileri"nin bileimidir.
Daha nceki dnemlerdeki Mark
sist kuaklar, "denk dme"yi "belir
leme" anlamnda yorumlama; retim
ilikilerinin bileimini ise terimin bili
nen anlamnda (yani, maddi retim
725 temsil

anlamnda) salt iktisadi bir boyut ola tartmalara yol amtr. Baka bir de
rak grme eiliminde olmulard. Oysa yile: "Greli" terimi ne kadar zerklik
daha yakn zamanlardaki Marksist ku iermektedir ve "son kerte" nedir (ya
aklar, "denk dme"nin ierdii be da ne zamandr)?
lirlenimin anlamn yumuatmay, bu Felsefeci G.A. Cohen, Karl Marx's
nunla ayn zamanda, belirleyici akmn Theoy of History (1978) baln ta
ynn tersine evirip, akn retim yan tartmal bir savunma metninde,
ilikilerinden retim glerine doru temel ile styapnn -en azndan Marx'
olarak grlmesini salamay tercih et in elinde- ilevsel bir aklama olan
milerdir (rnein Louis Althusser'in aklayanlar (explanans) ve akla
yazlarna bakabilirsiniz). Bundan ba nan (explanandum) gsterdiini ileri
ka, bilinen anlamyla iktisadi ilikile srmtr. Bu konuda deiik dn
rin, ister istemez hem ynetsel g i- celer bulunmakla birlikte, Cohen'in
likilerini hem de ideolojik ilikileri
metni, retim gleri ile retim iliki
(asgari dzeyde) kapsadklar zaman,
lerinin aklayc ncelii tartmasna
salt maddi retimi ilgilendiren konular
bir nokta koyar ve styaplarn greli
olarak anlalabileceini varsaymann
zerklii hakkndaki argmanlar (en
doru olup olmadn sorgulamak su
azndan Marx'in ne kastettiine karar
retiyle, ilikilerin doas hakkndaki
verme noktasna kadar) iinde barnd
sorunu bir adm geri tamlardr (r
rr. Ayrca bkz. ideoloji; toplumsal
nein bkz. Michael Burawoy, The
formasyon; retim tarz.
Politics of Production, 1985).
temel bileenler analizi (principal
Temelin styapyla ilikisine ge
components analysis) bkz. ok dei
lince, bu noktada da daha nceki ku
kenli analiz
aklar, temelin styapy az ok tart
masz bir biimde belirlediini varsay- temsil (representation) Temsil; imge
maya eilimliydiler. Yine, onlardan ve metinlerin, temsil ettikleri orijinal
sonra gelen kuaklar (bu kez ipularn kaynaklar dorudan yanstmalarndan
Marx ve Engels'in kendilerinin yaptk ziyade onlar yeniden kurmalarn an
lar aklayc yorumlardan alarak), latan bir terimdir. Dolaysyla bir aa
styapnn eitli boyutlarnn greli hakkndaki resim, fotoraf ya da yazl
zerklii diye adlandrlan ynn ve metin asla gerekten aa deil, o aa
(Althusser'in szleriyle, "iktisadi bo cn grnnn ya da onu temsil etme
yutun son kertede belirleyici olduu"- abasndaki kiiye ifade ettii eyin
nu iddia etmeyi srdrmekle birlikte) yeniden kurulmasdr. Eer o bir aa
styapnn bu boyutlarnn temele geri olsayd, o zaman fotoraf, resim ya da
tepkide bulunma yeteneklerini vurgu metin olamazd.
lamay tercih etmilerdir (bunun r Temsil, gstergebilim, dilbilim,
nekleri iin bkz. Ernesto Laclau, Po Marksizm ve feminizm iinde -
litics and Ideology in Marxist Theory, nemli bir kavramdr ve anlamn ku
1977 ve Bob Jessop, The Capitalist rulmasnn bir ynne iaret eder. Bu
State, 1982). Sylemeye gerek yok ki, yzden toplumsal srelere nemli bir
bu terminoloji, bu nermelerin -tam katk yapt sylenebilir. Feministler,
olarak- nasl yorumlanmas gerektii temsilin stereotipik toplumsal cinsi
konusunda (ounlukla Marksistler ile yet kimlii fikirlerini srekli olarak
onlar eletiren akmlar arasnda, daha yarattn, yeniden yarattn ve o-
az bir lde de Marksizmin kendi i- nayladn ileri srerler. Tm medya
inde) sonu gelmek bilmeyen ve hrn imgeleri -rnein reklam ve sinema-
temsil edicilik, temsililik
birisi tarafndan, tasavvur edilen belirli
bir izleyici kitlesi gz nnde tutularak
belirli bir maksatla kurulmasna karn,
genelde sanki bir "dilim gereklik" gi
bi sunulur. Bu imgelerin ne anlama
geldiklerini ve anlam nasl kurdukla
rn anlamak iin imgenin ya da metnin
ardnda yatan eyi sorgulamak nemli
dir: mgeyi kim kuruyor; nerede, ne
zaman, hangi maksatla ve hangi zel
izleyicinin *bak iin kuruluyor?.
zleyiciler bu sreci sorgulama nokta
sna pek gelemedikleri iin, imgeler
karmak fikirleri, zellikle grnte
basit olan anlamlar eklinde snfland
rr; bu yzden eliki ve ikirciklii red
dedilir ve temsiller, yine de "gerek"
olarak kabul edilen mite benzer eyler
haline gelir. Feministlerin pornografiy
le ilgili eletirilerinde de, pornografi
nin toplumda grd ileve, snf, rk
ve toplumsal cinsiyetle ilikili olarak
nasl tasavvur edildiine dair kuramlar
gelitirilirken, temel olarak temsil fik
rine bavurulmutur (bkz. S. Kappeler,
The Pornography of Representation,
1986; ve E. Chaplin, Sociology and
Visual Representation, 1994).
t e m s i l edicilik, t e m s i l i l i k {repre
sentativeness) Aratrma nesnesinin
nitelikleri ve bilinen eitliliinin akla
uygun biimde tam bir resmini izme
yetenei iin kullanlan bir terim.
Temsil edicilik, anket aratrmas ya
da rnekolay incelemesi rneklemle-
rine uyguland haliyle, meklemin
ana niteliklerinin hangi lde, onun i-
inden seildii nfusun nitelikleriyle
ayn olduunu ortaya koyan bir gs
tergeyle belirlenir. Tekil rnekler a
sndan bavurabileceimiz kriter ise,
seilen rnein tipikliidir. Bu terim ayn
zamanda aratrma raporlar (rnein,
szc szcne yaplan alntlarn,
ayrntl biimde aklanan olaylarn ya
da seici bir gzlemle aktarlan dier
sonularn, toplam sonularn tm e
itlilii ve nemini yanstp yanstma
726
dn lmek) iin de kullanlmakta
dr. Ayrca bkz. rnekleme hatas.
temsili r n e k l e m (representative
sample) bkz. rnekleme; rnekleme
hatas; temsil edicilik
teneke e v l e r (shanty towns) Genel
likle nc Dnya ehirleriyle bir
likte anlan, ama yalnzca onlara zg
olmayan, sefil durumdaki barnak ev
ler. Bu tr teneke evlerin ortak zel
likleri, arsann yasad yollarla igal
edilmesi, ekonomik deeri dk olan
blgelerde (nehir kys ya da plk
yaknlar gibi) younlama, evlerin i-
inde oturanlarca yaplmas, evlerde
oturanlarn ar kalabalkl, bu ma
hallelere kamu hizmetleri ve toplumsal
hizmetlerin gelmemesi ve ailelerin d
k gelirli olmasdr. Kiilerin ve kom
ularn barnma koullarnn zaman i-
inde iyilemesi, gecekondu mahalle
leri iinde ve arasnda arpc eitli
liklerin meydana gelmesi mmkndr.
teodise (theodicy) Yunanca theos
(Tanr) ve dike (adalet) szcklerinden
tretilen bir terim. Metafizikte, dn
yann Tann'nn yaratt ekliyle tem
sil edilmesi, dnyann baz karakteris
tik zelliklerinin, genellikle ortakduyu
sal deneyimle elien zellikleri olma
s gerektiini kantlamann bir ynte
mini sunuyordu. Bunun iin, Tann'nn
iyilii ve her eye kadir olmasna ba
karak, grnen ktlklere ve ekilen
aclara ramen dnyann kendisinin de
iyi olmas gerektii sonucuna varlabi
lirdi. Leibniz ile takipilerinin felsefi
iyimserlii ("tm olas dnyalarn en
iyisindeki her ey en iyi olan iin'),
Voltaire'in Candide'inde acmasz bi
imde alaya alnmt. Uzlatrc, mu
hafazakr ideolojilerin roln oyna
d, baka din sosyologlarnn yannda
Max *Weber tarafndan da dikkat e
kilmi bir olgu olan teodiselerin eleti
rel ierimleri de olabilir.
727
teodise p r o b l e m i (problem of theo
dicy) bkz. din sosyolojisi
teoloji (tanrbilim, ilahiyat) (theo
logy) Tann'y (ya da tanrlar) genel
likle belirli bir gelenein (Musevilik
ya da Katoliklik gibi) iinden bakarak
dnmeyi ieren dinsel inanlar ve
sistemleri sistematik biimde incele
yen bir dal. Teoloji, dinin anlamnn ve
ampirik davurumlarnn birincil d
zeyde ele alnd din sosyolojisi ve
felsefeden ok uzak bir alan deildir.
tepe d e e r (mode) bkz. merkezi ei
lim lleri
tepki o l u u m u (reaction formation)
Bir tr savunma mekanizmasn ifade
eden psikanalitik bir kavram. Bir
duygu veya dncenin zellikle tehdit
edici olduu hissedildiinde, cokuyla
onun tam tersi bir duygu veya dnce
durumuna geilebilir. rnein, kendi
homoseksel duygularnn tehdidi al
tnda olan bir erkek, bunun tam ztt
olarak, atak heteroseksel davranlar
sergileyebilir.
tepkisel d e p r e s y o n (reactive
ression) bkz. depresyon
teraptik topluluk (therapeutic
community) lk nce sava zamannda
ki rehabilitasyon almalarnda gn
deme getirilen, daha sonra nevrotikler
ve davran bozukluklar olan kiileri
kapsayacak ekilde gelitirilen psikodi-
namik dorultuda ileyen kurumlar. Bu
rada ama, hastalarn kendi terapilerine
etkin biimde katldklar ve terapist ile
hasta arasndaki hiyerarinin ykld
bir teraptik ortam yaratmaktr. Byle
bir toplulukta yer alan kiiler arasndaki
etkileimler dzenli grup toplantlarnda
analiz edilerek deerlendirilmektedir.
t e r b i y e (nurture) bkz. doa-terbiye
tartmas
ters ilev, ters ilevsel
tercih k u r a m (preference theory)
Tercih kuram, gebelii nleyici dev
rimin kadnlara kendi dourganln
denetleme olanan vermesinin ardn
dan, kadnlarn zengin modern top
lumlarda, retken alma ile dourma
arasnda yapt farkllam seimlere
ilikin, ampirik olarak temellendiril-
mi, ngrye dayal aklamalar sun
maya alan bir kuramdr. Kadnlarn
beenileri ve tercihlerinde heterojen
olduunu ve ayr gruba ayrldklar
n varsayar: kendi seimi sonucunda,
ounlukla ocuksuz olan i-merkezli
kadnlar aznl (yetikin nfusun
yaklak yzde 20'si); genellikle ok
sayda ocuu olan ve dk cretli
iler yapan ev-merkezli kadnlar azn
l (yetikin nfusun yaklak yzde
20'si); emek piyasasnda cretli al
mayla, ocuk dourma ve yetitirmeyi
bir arada gtrmeye alan, uyum
salayc kadnlar ounluu. Tercih
kuramna gre, bu grup kadn nite
liksel olarak birbirlerinden ayrlr; r
nein, belirli siyasal sorunlarda kar
lar attnda, belirli toplumsal ve e-
konomik politikalar karsnda ver
dikleri tepkilerde. Tercih kuram, tm
dep
emei esas olarak homojen bir ey sa
yan sosyolojik ve iktisadi kuramlardan
bir kopuu ifade etmektedir. Bkz Cat
herine Hakim, Preference Theory (1998).
ters ayrmclk (reverse discrimina
tion) bkz. pozitif ayrmclk
ters lev, ters ilevsel (dysfunction,
dysfunctional) Toplumsal sistemdeki
gerilimleri zmek iin kullanlan te
rimler. Bir btn olarak sistemin ya da
sistemin herhangi bir parasnn ileyi
ini engelleyen ya da bozan her ey
ters ilevlidir. rnein, ergenlik yan
daki genlerin anomisi emek piyasa
snda veya eitim sisteminde aksak
lklara yol ayorsa, bu durumun top
lum asndan ters ilevli olduu sy
lenebilir. Ayrca bkz. ilev.
ters korelasyon
ters k o r e l a s y o n (inverse correlati
on) bkz. korelasyon
tesadfi r n e k l e m , tesadfi r
n e k l e m e (random sample, random
sampling) bkz. rnekleme
tesadfi r n e k l e m e hatas [ran
dom sampling error) bkz. rnekleme
hatas
t e v i k d e m e l e r i (incentive pay
ments) Sonulara gre deme yapmak:
ilere, asgari bir retim veya ve
rimlilik miktarnn stne ktklarnda
tevik primi vermeyi ngren bir yn
tem. Tevik demesi emalar tek tek
kiiler, kk gruplar veya (baz kra
bal deme dzenlemelerinde olduu
gibi) tm iiler iin uygulanabilir.
Tevik demeleri, retimde kesin ve
kabul edilebilir ller olmasn ge
rektirir ve iilerin her zaman ksa va
deli parasal kazanlar azamiye kar
maya gdlenmi olduklarn varsayar.
Buradaki -genellikle gereklemeyen-
ama, iilerin abalarn ve ilerine
ballklarn arttrmaktr. Ayrca bkz.
bilimsel ynetim; aba pazarl; n
san likileri Hareketi.
T h o m a s , D o r o t h y S w a i n e (1899-
1977) Nfus ve demograf konusunda
aratrmalar yapan Amerikal sosyo
log. Dorothy Thomas'n yaynlanm
almalar iinde, kinci Dnya Sava
srasnda Japonlarn ve Amerikallarn
boalttklar ve yeniden yerleime a
tklar yerleri kapsayan bir aratrma da
vardr: The Salvage, 1952; The Spoi
lage, 1969. 1935'te William Isaac Tho-
mas'la evlenmi ve 1952'de Amerikan
Sosyoloji Dernei'nin ilk kadn baka
n olarak grev yapmtr.
T h o m a s , W i l l i a m Isaac (1863-
1947) Florian Znaniecki'yle birlikte
kiisel belgelerin ve yaam ykle
rinin kullanlmasnda nc alma
728
nitelii tayan The Polish Peasant m
Europe and America'y\ (1918) kaleme
alan Will iam Isaac Thomas, renci
olarak girdii Chicago niversitesi'n
de daha sonra retim yelii yapm,
kariyerini etkili bir profesr olarak ta
mamlamtr. Thomas'n "durum ta
nmlamas" kuramna gre, "insanlar
durumlar gerek olarak tanmladkla
rnda bu durumlarn sonular da ger
ee dnr". Thomas 1927'de Ame
rikan Sosyoloji Dernei'nin bakanl
n yapmtr.
T h o m a s T e o r e m i (Thomas Theo
rem) W.I. Thomas'n "nsanlar durum
lar gerek olarak tanmladklarnda bu
durumlarn sonular da geree dn
r" eklinde ifade ettii klasik afo-
rizma. Ayrca bkz. kendini gerekle
tiren kehanet.
T h u r s t o n e lei (Thurstone scale)
bkz. eit grnen aralklar
tbbi m o d e l (medical model) Kesin
olmayan ve geni kapsaml biimde
kullanlan bir terim. Tbbi modelin -
zellikleri pek belirlenmi deildir. Bu
terim bazen, doktor ile hasta arasndaki
ilikinin temelini oluturan varsaymla
ra gndermede bulunur. Erving Goff
man, Asylums'da (1961) tbbi modeli,
teknik asndan uzman bir hizmet su
nucu ile tamir edilmesi gereken bir
nesnesi olan bireysel mteri olduunu
varsayan "tamir edici hizmetler" mo
delinin zel bir versiyonu olarak gr
mtr. Tpta nesne bedendir ve Goff
man ite bu "tbbi hizmet" ilikisinin
zel niteliklerini aratrmtr.
Tbbi model terimi daha yaygn o-
larak, hastaln doas hakkndaki tb
bi fikirler ve varsaymlara; yani, tbbn
doal bilimsel erevesi ile fizikler ne
denler ve fiziksel tedavilere odaklan
masna gndermede bulunur. Dolay
syla, tbb model terimine, sk sk ideo
lojik ve siyasal tartmalar balamnda,
729
bu zel fikirler kmesine ilginin sor
guland meslekler aras ekimelerde
bavurulmutur. Tbbi model teriminin
problemi, nedeni saptama ve tedavi
hakkndaki tbbi fikirlerin -ampirik e
itlilie tam anlamyla uymayan bir
ekilde- birbirine benzer olduunu ne
srmesidir. Bu, ampirik eitlilie tam
olarak uymaz, nk doktorlar, fiziksel
hastalklarla ilgilendiklerinde bile yal
nzca fiziksel faktrlere odaklanmaz
lar. Bu yzden, bazlar tbbi model ye
rine "biyo-tbbi model" demeyi tercih
ederler; bu ikinci terim ak bir ekil
de, biyolojik olana odaklanmaya iaret
eder ve dier tbbi modellerin varlna
da olanak tanr. Baz doktorlarn kul
land ve daha geni olmas vesile
siyle zellikle hemirelik evrelerinde
revata olan alternatif bir salk ve
hastalk modeli, biyolojik, psikolojik
ve toplumsal boyutlar kapsayan "bi-
yo-psiko-sosyal modef'dir. Bununla
birlikte, bu zemini birletirme giri
imleri fazlasyla sorunludur ve biyo-
psiko-sosyal model terimi, gereklii
yanstmaktan ziyade retorik boyutunda
kalmaktadr.
tbbi sosyoloji (medical sociology)
bkz. tp sosyolojisi
tbbileme (medicalization) Ivan
Illich ve Michel Foucault'nun moda
haline getirdii bir kavram. Bu terim
yaygn olarak, tbbi meslek etkinlikle
rinin, doum ve lm sreleriyle git
tike artan ilikisi gibi konularda ya
ylmasn ifade eder. Tbbn yaygnl ok kii, tp sosyolojisinin salk ve
n ifade etmek iin ona daha byk
bir g de atfedilebilir. Bu yzden,
tbbileme terimi ayn zamanda, ya
ylmac ve emperyalist stratejileri do
layl olarak ifade etmek zere kullan
labilmektedir.
tp sosyolojisi (sociology of medi
cine) Sosyolojinin, bir fikirler ve pra
tikler kmesi olarak tbba eilen alan.
tp sosyolojisi
Ancak bu alann tam bir betimlemesini
yapmak istediimizde eitli sorunlarla
karlarz. lk olarak, sosyolojinin bir
alann baka bir meslekle ilikileri ba
lamnda tanmlamann yaratt geri
limden sz edilebilir. Bu konu sk sk,
tptaki sosyoloji ile tp sosyolojisi ara
snda bir kartla dikkat ekilerek or
taya konmutur. Tptaki sosyolojinin,
tbbn hedeflerini ve nceliklerini ka
bul ederek, onun snrlamalar ve para
metreleri iinde hareket ettiine dikkat
ekilirken, tp sosyolojisi daha tarafsz,
eletirel bir yaklam ortaya koyar ve
bu yaklamda, sosyolojik abann tb
bi aba karsnda ncelii vardr. Bu
sava gre. tp sosyolojisi sonuta sos
yolojinin meru bir alanyken, tptaki
sosyolojinin konumu byle deildir.
Ancak iki durumda da alan hl tpla
ilikilendirilerek tanmlanmtr. Baka
yazarlar, alan adlandrmak iin iyile
tirme ya da iyiletiriciler sosyolojisi
veya salk bakm sistemleri sosyoloji
si (bylelikle iyiletirme iiyle ilgile
nen tek grubun ya da salk bakm
sisteminin tek bileeninin doktorlar
olmadn aka belirtmi olmak ze
re) gibi daha geni kapsaml isimleri
tercih ederler. Hemireler, fizyotera
pistler, hatta resmi nitelii olmayan ba
kclar gibi, almalarnn incelenmesi
gereken, yine de tp emsiyesi altnda
toplanmamas tercih edilen bir dizi
salk grevlisi vardr. Alann isimlen
dirilmesi konusundaki baka bir prob
lem, tp sosyolojisinin, salk ve has
talk sosyolojisiyle olan ilikisidir. Pek
hastalk sosyolojisini ister istemez kap
sad konusunda hemfikir olacaktr,
nk salk ve hastalk, tbbn konusu
nun zdr; buna karn baz kiiler de.
ok daha dar bir bak asnn benimse
nip, bir ikolu olarak tbba odaklanp,
salk ve hastalk sosyolojisinin ayr bir
alma alan olarak deerlendirilmesi
gerektiini iddia edeceklerdir.
ticari evrim
730

Alanla ilgili bu glklere ramen Ancak, bu iki alan kukusuz tp

tp sosyolojisi, geni anlamdaki tan sosyolojisinin znde yer almaya de
myla 1950'lerden itibaren gelimek vam edecek olsa da, tp mesleinin et
tedir. Kkenleri ksmen sava aras ve kinliklerinin, gn getike dier salk
ncesi yllardaki toplumsal tbba da alanlar ve daha geni bir salk ba
yanmakla birlikte, sosyolojik drts km sistemi aratrmas balamnda ele
ilk olarak Talcott Parsons'n tp mesle alnaca grnmektedir (bkz. U. Ger-
i ve hasta rol zerine, tp ile hastal hardt, Ideas about Illness: An Intellec
sosyolojinin ana akmnn iine yer tual and Political History of Medical
letiren etkin almalarndan gelmitir. Sociology, 1989). Emily Mumford'un
Salk ve hastalkla ilgili meselele Medical Sociology's! (1983) bu uz
ri bir kenara brakacak olursak, dar an manlk alan zerine kaleme alnm
lamyla tp sosyolojisi iki ana konuya pek ok ders kitabndan birisidir.
odaklanr. Birinci ve arlkl olan ilgi,
tp mesleinin gcnn doas, boyutu ticari e v r i m (trade cycle) Uzun va
ve kkenleri ile yakn bir iliki iinde dede yukar doru bir byme trendi
olduu dier mesleklerle ba zerine sergileyip, tavan ve taban noktalarn
dir. Eliot Freidson'n 77te Profession of ieren, ksa dnemli ticari dalgalanma
lar anlatan bir terim. Ekonomide hem
Medicine'Av. (1971) yer alan almas,
ksa vadeli hem uzun vadeli olarak ya
zerklii bir meslein tanmlayc -
anan devrevi dalgalanmalar isizliin
zellii olarak vurgulamasyla bu gele
balca faktrlerinden birisidir ve ikti
nein bir rneidir. Sz konusu gele
sat biliminde sert tartmalar douran
nek, Ann Oakley gibi birtakm femi
aklamalarn yapld bir konuyu o-
nist yazarlar tarafndan ok daha ileri
luturur. Ayrca bkz. iktisadi evrimler.
boyutlara tanmtr. Ann Oakley, o
cuk dourma gibi olaylarn tbbile- tipletirme (typifcation) bkz. feno
mesi -zellikle Ivan Illich'in Medical
menoloji; ideal tip
Nemesis'iyle (1976) balantl bir te
rim- esnasnda tp mesleinin benim tipoloji (typology) bkz. taksonomi
sedii dlamac taktikleri (ocuk do
urmann tbbilemesi, yalnzca ebeyi d T i t m u s s , R i c h a r d M o r r i s (1907
lamakla kalmaz, doum yapan kadnn 1973) kinci Dnya Sava'ndan son
gszln de artrr) incelemitir. raki dnemde toplumsal politika ve
Doktor-hasta ilikileri, doktor-has- toplumsal idare aratrmalarnn nde
ta etkileiminin derinlemesine incelen gelen isimlerinden birisi. Titmus, refah
mesinden (teybe kaydedilmi doktor- devletinin genilemekte olduu bir d
hasta diyaloglar dahil olmak zere) ba nemde toplumsal ihtiyalar ve refah
layp, geni lekli doktor-hasta tatmi koullarn salama konulu aratrma
ni, hastalarla geirilen vakit, vb. konu lara nemli katklarda bulunmu bir
lardaki aratrmalara uzayan bir al grup Britanyal akademisyen (dier ta
ma alan olarak, tp sosyolojisinin ikin nnm isimlerden ikisi Brian Abel-
ci byk odak noktasn oluturur. Tp Smith ile Peter Tovvnsend'di) arasnda
rencilerinin toplumsallamas gibi yer almt. Resmi bir akademik eitim
lmcl hastalarn bakm da zel bir almam olan Titmuss'un toplumsal
ilgi kazanmtr. Ruth Laub Coser'n politikaya duyduu ilgi, 1930'larda bir
Life in the Ward (1962) balkl kitab sigorta irketinde alrken ortaya
bu gelenein tipik bir rneidir. km ve Poverty and Population
731
(1938) ile Our Food Problem (1939)
gibi kitaplar yazmasn tevik etmiti.
Titmuss bu almalarnn sonucunda,
1942'de Sava Kabinesi'ne resmi ta
rihi olarak atand. Sz konusu grev
deyken, 1950'de yaynlanan The Prob
lems of Social Policy balkl bir kitap
kaleme ald. Yine 1950'de London Sc
hool of Economics and Political Scien-
ce'de, gl bir kurumsal temel ve a-
ratrma ekibi oluturaca krs ba
kanlna ve toplumsal idare profesr
lne getirildikten sonra, almalar
n toplumsal politikada toplumsal idare
yaklam zerine younlatrmaya ba
layacakt. Titmuss siyasal alanda ve ka
musal yaamda da etkindi; eitli h
kmet kurulularnda grev alm, i
Partisi'ne danmanlk yapmt. Daha
sonra kard kitaplardan bazlar Es
says on the Welfare State (1958), Inco-
me Distribution and Social Change
(1962) ve The Gift Relationship (1970)
balklarn tayordu. Bunlardan The
Gift Relationship, hastanelerde yeteri
kadar kan bulundurmak iin piyasa a-
ralarndan yararlanlmasna ynelik i-
nandrc bir eletiriyi ve dierkmln
etkili bir analizini ieren, hakl olarak n
kazanm bir karlatrmal aratrmadr.
Refah testine uygunluk sonucunda
verilen yardmlara (bkz. *seici yar-
dmlar-genel yardmlar tartmas) kar
olan Titmuss, refah salayc hiz
metlerin toplumsal eitsizlik problem
lerini zemeyeceine, sadece bu prob
lemleri oaltmaya yarayabileceine i-
nanyordu.
T o c q u e v i l l e , Alexis d e (1805-1859)
1831-1832 yllarnda demokrasiyi i
lerken gzlemlemek iin ABD'ye g
etmi olan ilk dnem Fransz sosyo
loglarndan birisi. Tocqueville'in kla
sik almas Democracy in America
(1835-1840), demokrasilerde eitlik ile
zgrlk arasnda kolayca zleme
toplu pazarlk
yecek bir gerilim bulunduunu sapta
maktadr. Demokrasi hiyerariyi orta
dan kaldrmaya eilimli olduundan,
birey ile toplum arasnda yer alacak a-
ra gruplamalar zendirmez ve buna
bal olarak, n alnamayacak olursa
totaliter bir devletin yollarn deye
cek olan bireycilik ve merkezileme e-
ilimlerini glendirir. Bu nerme,
Fransa ile ABD'nin sistematik bir kar
latrmas yaplarak rneklenmitir.
Fransa'nn devrimden sonraki tarihi,
ilk nce zynetime dayal bir zgr
lemenin tohumlarn atmadan eitlik
getirmeye almann tehlikelerini, ida
ri merkeziyetiliin devrimci despo
tizmi beslediini su yzne karrken;
ABD'de federalizmin olduka yerle
mi bir anayasal ilkeye dayanmas, ara
dzeyde ok sayda gnll birlik ku
rulmasn salam ve insanlarn ko
layca ulaabilecekleri ve fiilen katla
bilecekleri, adem-i merkeziyeti bir y
netim tarzna zemin hazrlamt. Yal
nz Tocqueville, iki lke iin de, "her
yurttan geri kalanlarn iinde asimile
edilerek kalabalkta kaybolduu" bir
toplumsal ortamda "ounluun tiran-
l" tehlikesine iaret eden bir uyanda
bulunmaktan geri kalmayacakt. Dola
ysyla Tocqueville'in almalar, kit
le toplumunun doas hakkndaki bir
sr tartmann balang noktasn
oluturmutur (rnein bkz. D. Reis-
man, The Lonely Crowd, 1950 ve R.
Bellah, Habits of the Heart, 1985).
toplamsal a a (additive tree) bkz.
kme analizi
t o p l a m s a l geimeli k m e l e m e
(additive overlapping clustering) bkz.
kme analizi
toplu pazarlk (collective bargai
ning) Emek piyasasnda tek tek ii
ler ile tek tek iverenler arasndaki fi
yat (ya da cret) rekabeti srelerinin
toplum
yerini, ya tamamen ya da ksmen bir
takm kurallar belirlemenin ald, ka
zanlar ve alma koullarn belirle inde bile (diyelim) kuzey ile gney a-
yen bir sistem. Burada belirlenecek o-
lan kurallar iki trldr: toplu mzake
relerin srdrlmesini salayan ku
rumlar ile biimleri dzenleyen prose
drle ilgili kurallar ve anlamalarn
gerek ieriini dzenleyen temel ku
rallar. Toplu pazarlk tipik olarak
sendikalar ile bir iveren ya da ive
renler rgt arasnda gerekleir. Fa
kat yirminci yzylda, sanayi toplum
larnda hkmetler ile hukuk da, gide
rek hem prosedre ilikin boyutun hem
de pazarln zel boyutunun taraflar
haline gelmitir. Bu yzden, toplu pa
zarlk iyeri, irket, blge ya da sektr
dzeylerinde yaplabilmektedir. Bri
tanya, iverenlerin bu ekilde pazarla
girmeleri konusunda yasal bir zorun
luluun bulunmad ve toplu anla
malarn mahkemelerde ender olarak
dorudan referans kabul edildii istis
nai bir lkedir.
t o p l u m (society) Genel olarak, ortak
bir kltr paylaan, belli bir toprak
parasnda yerleik ve kendilerini bir
leik ve zgn bir varlk olarak gren
insanlardan oluan bir grup. Yalnz
toplumla ilgili ok farkl sosyolojik
yaklamlar bulunduu hemen eklen
melidir (bkz. D. Frisby ve D. Sayer,
Society, 1986).
Gndelik yaamda toplum terimi,
sanki "ite orada"' duran ve tekil zne
nin tesinde olan bir eyi hibir tart
maya meydan brakmayacak ekilde
tarif ediyormu gibi kullanlmaktadr:
Gzlemlenmi bir toplumsal fenomeni
anlatacak biimde "Fransz toplumu",
"kapitalist toplum" ve "toplum"dan
bahsetmekteyiz. Fakat bunun stnde
biraz derin dnnce, byle bir kulla
nmn ak problemler barndrd g bkz. oulcu toplumlar
rlecektir: Szgelimi, Britanya toplu
mu apak bir birlik midir, yoksa Gal.
732
sko ve Kuzey rlanda toplumlarndan
da sz edebiliyor muyuz? ngiltere i-
rasmda geni kltrel farkllklar yok
mudur? Tek bir kapitalist toplum mu
vardr, yoksa birok toplum mu? Kald
ki toplum, ulus devletle ayn ey de
mek deildir. Eski Yugoslavya aka
birok toplumu barnda tamtr:
Hrvat, Sloven, Srp, vb.
Birok sosyolog toplum terimini
basmakalp bir yorumla kullanrken,
kimileri de bu yaklam sorgulamak
tadr. rnein baz sembolik etkile
imciler, toplum diye bir ey olmad
n iddia ederler. Onlara gre, toplum,
hakknda bilgi sahibi olmadmz ya
da doru anlayamadmz eyleri kap
sayan yararl bir terimdir (bkz. P.
Rock, The Making of Symbolic Inte
ractionism, 1979). Emile Durkheim
gibi baka sosyologlar topluma kendi
ayaklar zerinde duran bir gereklik
gzyle bakmaktadrlar (bkz. Sosyolo
jik Yntemin Kurallar [The Rules of
Sociological Method], 1895).
Baz sosyologlar, toplumun yerine
koyacak daha zgl kavramlar geli
tirmeye almlardr. Szgelimi Mark
sist kuramc Louis Althusser, birbiriyle
deiik balar olabilecek iliki d
zeyinin (iktisadi, ideolojik ve siyasal)
bileiminden meydana gelen toplum
sal formasyon terimini ortaya atmt
(bkz. For Marx, 1969). Toplumun ulus
devletle zdeletirilmesine kar kan
Anthony Giddens ise ulusal snrlarla
snrl olabilecek ya da olmayabilecek
toplumsal sistemlerden ve kurum
lardan bahsetmeyi tercih etmektedir
(bkz. A Contemporary Critique of His
torical Materialism, 1981). Ayrca bkz.
formalizm; Goffman, Erving; ilev.
t o p l u m , o u l c u (society, plural)
t o p l u m , d e v l e t s i z (society, stateless)
733
bkz. devletsiz toplum
t o p l u m , geleneksel (society, trad
itional) bkz. geleneksel toplum
t o p l u m , lkel (society, primitive) bkz.
ilkel toplum
t o p l u m , k o r p o r a s y o n (society, cor
porate) bkz. korporasyon toplumu
t o p l u m , s a n a y i (society, industrial)
bkz. sanayi toplumu
t o p l u m , sanayi-sonras (society,
post-industrial) bkz. sanayi-sonras
toplum
t o p l u m , t e k n o l o j i k (society, techno
logical) bkz. teknolojik toplum
t o p l u m imgeleri (images of society)
Britanyal sosyolog David Lockwood,
1966 ylnn Sociological Review'unda,
toplum tahayyl, oy kullanma davra
nlar, sanayi sosyolojisi ve cemaat
yaamyla ilgili mevcut aratrmalar
dan derledii bulgular bir araya getir
dii "Sources of Variation in Working-
Class Images of Society'' balkl bir
makale yaynlam ve kol iilerine
dair, "geleneksel proleter", "itaatkr
gelenekselci" ve "zellemi arasalc"
tiplerini birbirinden ayran, etkili bir
"dnya grleri" ya da "toplumsal
bilin" tipolojisi karmt.
Geleneksel proleter tipi, igcnn
dayanma halindeki cemaatler halinde
bir arada bulunduu ve toplumun dier
kesimlerinden grece yaltlm olan,
madencilik, gemi yapmcl ya da
buna benzer sanayi kollarnda alan
proleterlerdir. Dolaysyla bu iiler
"cemaatler"in yeleri olmaya eilimli
dir: yani, ileri dzeyde *i memnuni
yetiyle ayrt edilen, asli alma grup
larna gl biimde bal kalan ve i
yerindeki ilikileri bo zaman alanna
da tayan toplumsal alar olutururlar.
Bu zelliklere sahip kol iileri, ayn
toplum imgeleri
zamanda arkada, komu ve akraba o-
lan, sk balarla birbirine balanm
ii arkadalarn meydana getirdii, kar
lkl yardma, sosyallie, birlik olma
ya ve kolektivizme dayal "geleneksel
ii snf cemaatlerinde yaarlar ve
son olarak, "biz" ile "onlar" arasnda
basit bir ayrma giden, gce dayal bir
toplum imgesinden kaynan alan pro
leter bir bilin sergilerler.
Buna karlk itaatkr geleneksel-
ciler, insanlarn statye gre derece-
lendirildii bir prestij ya da hiyerarik
toplum modelinden yanadrlar. Bu -
zelliklere sahip kol iileri, rnein ke-
simsel ya da snfsal karlara kar u-
lusal karlar savunmakta dzen elitle
rine gvenilebilecei gerekesiyle ge
leneksel sa partilere oy vererek, hem
toplumsal hem de siyasal bakmdan
kendilerinden "daha iyiler"e (st sta
tlere) boyun eerler. Lockwood'a g
re, bu dnya gr kk lekli aile
iletmelerinde ya da vesayeti (pater
nalist) otorite biimlerinin egemen ol
duu i ortamlarnda (tarm emekileri
gibi) alan iiler arasnda yaygndr.
Bu tr iiler tipik olarak "yerel bir
stat sisteminden oluan, insanlarn
baka bireylere sadece bireyler gzy
le bakt ve "herkesin kendi yerini
bildii" yerel bir prestij hiyerarisini
kabul eden kk topluluklar halinde
yaarlar.
Son olarak, ie arlkla parasal
karlar asndan bakan, ev ve aile
merkezli bir banliy yaam sren, hep
birlikte snf ayrmlarnn esasen gelir
ve maddi mlk ekseninde dnld
parac bir toplum imgesini besleyen -
zellemi arasalclar vardr. Bu zel
liklere sahip iiler, daha ok dsal
(ekonomik) nedenlerle i seer, daya
nma halindeki ii gruplarna pek
yaklamaz ve ii arkadalaryla ok
ender sosyal ilikiler kurarlar. Sendi
kalara ve solcu siyasal partilere bal
lklar, geleneksel proleterlere gre
toplum kuram
dayanmac yan daha az, ara (he
sap) yan daha fazla olan tutumlardr,
nk "toplumda yapsal deiiklikler
gerekletirmeye alan bir snf hare
ketine katlma duygularm tamamen
yitirmi", ii rgtleri ve partilerinin
onlarn maddi koullarn iyiletirme
yeteneine (Lockwood'un "arasal ko
lektivizm" diye adlandrd bir kesim-
sel militanla) kukuyla bakan insan
lardan meydana gelirler.
Lockwood kendi argmannn sta
tsnden emin deildi, nk argma
nnn hem tarihsel kavramlardan ziya
de sosyolojik kavramlar yanstan bir
dizi *ideal tip sunduunu, hem de, da
ha nceki an geleneksel proleterleri
ile itaatkr gelenekselcilerin grleri
nin yerini hzla parac dnya gr
nn almaya baladna bakarak, sa
vatan sonraki bolluk ann zelle
mi arasalclarnn ortaya koyduu
toplum imgesinin genelde kol iileri
asndan "prototipik" bir modeli sim
gelediini iddia ediyordu. Ancak
Lockwood'un tipolojisi de, savatan
sonraki Britanya sosyolojisinin dayan
d birok temadan varlm son dere
ce zgn sentezler de, Britanya ii s
nfyla ilgili on yl akn bir sre bo
yunca yaplan saysz aratrma iin
sadece bir kyaslama ilevi grmtr.
Lockwood'un analizi bugn bile At
lantik'in her iki tarafndaki aratrma
clar etkilemeye devam etmektedir.
Ayrca bkz. burjuvalama; itaat; z
nel alma deneyimi.
t o p l u m k u r a m {social theory) bkz.
kuram
t o p l u m m h e n d i s l i i (social engi
neering) Planl toplumsal deiimi ve
toplumsal gelimeyi anlatan toplum
mhendisliinin temel fikri, kendili
inden trendlerle ilgili yeterli bilgilerin
toplumsal gstergeler ve toplumsal
trendlerin raporlarndan elde edilebile
734
ceini varsayarak, hkmetlerin, eko
nominin ynetilmesiyle hemen hemen
ayn biimde toplumun kilit zellikle
rini de ekillendirip ynetebilecekleri
dncesinde somutlar. rnein ka
dnlarn istihdam oran, ksmen, aka
hkmetin kadnlarn cretli ilere gir
melerini destekleyen ya da engelleyen
politikalaryla belirlenmitir. Ayrca
bkz. kademeli toplum mhendislii.
toplum s z l e m e s i (social contract)
Fikir olarak Platon'a dayanmasna ra
men, on yedinci ve on sekizinci yz
yllarda poplerlemi bir toplumsal
dzen kuram. Toplum szlemesi,
devlet ile yurttalar arasndaki, tarafla
rn hak ve devlerinin aka ifade e-
dildii ve yazl olmayan bir anlama
dr. Hepsi de gerek bir iktidar dal
mndan ziyade ideal bir iktidar dal
m durumunu yanstan en nl sz
leme Thomas Hobbes, John Locke
ile Jean-Jacque Rousseau'nun imzala
rn tamaktadr. Hobbes, gvenliin
ve dzenin ancak tm yurttalarn bi
reysel iktidarlarn merkezi bir iktidara
(Egemen) teslim edecei, bunun kar
lnda can ve mlk gvenliinin ko
runaca bir szlemeyle salanabile
cei grndeydi. Bununla neredeyse
tamamen zt bir stratejiyle, boyutlar
minimal dzeyde kalan ve geri ar
labilir nitelikte bir ynetim anlayn
ortaya atan Locke'un szlemesi, a
gzllk ile zkar eklinde adland
rlabilecek doal yasalar temel al
maktayd (Amerikan ynetim sistemi
ne hemen hemen deimeden aktarlan
bir gr). Rousseau'nun tasavvur et
tii szleme ise, "Genel rade" ifade
sine dayal olarak tam bir zgrl ve
demokratik katlm gerektirmekteydi.
Toplum szlemesi kuram, gerek
likten uzak, hayali niteliinden dolay,
modern sosyal bilimcilerce benimsen
memitir. Fakat ynetimin doas ve
amac ile ideal toplumun karakteristik
735
zellikleri hakknda hl birok ilgin
soruyu gndemde tuttuu yadsnamaz.
t o p l u m d a n s o y u t l a n m a (deseriali
zation) tik bataki toplumsallamann
ortadan kalktn gsteren sre. Top
lumdan soyutlanma, en yaygn biim
de dnce reformu ve beyin ykama
alanndaki aratrmalarda gemektedir.
Ayrca, Erving Goffman'n alma
larnda, bireylerin total bir kuruma gir
dikleri zaman, daha nceki benliklerin
den syrlp yeni bir benlik edinmele-
riyle ortaya kan bir "mahcup olma"
sreci eklinde deinildiini de grrz.
t o p l u m s a l a d a l e t (social justice) A-
dalet hakkndaki argmanlara yalnzca
sosyolojide deil, ayn zamanda fel
sefe, siyaset bilimi, toplumsal poli
tika, psikoloji ve elbette hukukun
kendisinde de rastlanr. Adalet, toplum
yaamnn merkezinde duran bir ahlki
standarttr, genel olarak toplum ku
ramnda ve toplumsal eylemlerde nde
gelen bir rol oynad dnlr ve bu
yzden sosyal bilimin tm dallarnda
bu kavramn uzun uzun incelenmi ol
mas kesinlikle artc gelmemelidir.
(Adaletin deiik disiplinlerdeki yerini
deerlendiren en iyi metin iin, R.L.
Cohen'in 1986'da derledii Justice:
Views from the Social Sciences'a. baka
bilirsiniz.)
"Formel adalet" (hukuk) ile maddi
adalet (ahlk ve siyaset) arasnda bir
ayrm yapmak geleneksel bir tutum
dur. Buna ramen baz adalet kuram
clar, bu iki kavramn birbirine paralel
olduu ya da rttkleri dncesin
den hareketle, hukuksal ya da sula il
gili adalet sululara ceza verilmesini
kapsad iin, bu adalet trlerinin kt
mallarn (ve "ktlkler"in) bir toplu
lua datlmasyla ilgili bir alan olan
toplumsal adaletle birok ortak zellii
bulunduunu ileri srmektedirler: De
mek ki hukuksal ya da sula ilgili a-
toplumsal adalet
dalet gibi toplumsal adalet de, srele
rin uygun kriterlere ball, tarafsz
lk ve bltrme fikirlerini ncl ola
rak kabul etmektedir.
Eski literatrde, toplumsal (ya da
sk sk nitelendirildii biimiyle "b
ltrc") adalet ile cezalandrc a-
dalet arasnda genellikle bir ayrma gi
dilmitir. Cezalandrc adalet, sulu
nun, baka ktlkler ilenmesine kar
caydrc olma ya da toplumsal yara
ra baka katklarda bulunma anlamnda
nasl sonular dourursa doursun,
yanl davranlarn cezasz kalmamas
gerektii dncesine bal olarak ce
zalandrlmas gerektiine inanr. Do
laysyla cezalandrclk, sadece su a-
daletiyle ilgili bir kuramdr. Psikolojik
literatrde ise bazen be kl bir ayrm
yapld grlmtr (bkz. T. Eck-
hoff, Justice: Its Determinants in So
cial Interaction, 1974). Bu be madde
unlardr: Karlkl bir ilikiye taraf
olanlarn girdi-kt oranlarnn edeer
biimde tanmland hakkaniyet d
ncesi, yani adil deitoku ilkesi;
kaynaklarn, haklarn, ykmllkle
rin ya da bunlara benzer eylerin tek
ynl datmn ngren bltrc
adalet, yani adil datm ilkesi; zerin
de anlamaya varlm ve adil bir pro
sedrn, sonularn bazlarnn haksz
ca diyebilecei ekilde datlmasna
yol aabileceini varsayan prosedr a-
daleti, yani adil prosedrler ve meka
nizmalar olmas ilkesi; cezalarn da
tlmas ya da kurbanlara detilecek ke
faretin belirlenmesinde adil olmay ge
rektiren cezalandrc adalet, yani adil
kefaret ilkesi; sonuncusu, eitlik olarak
adalet (burada sz konusu olan frsat
eitlii, sonuta eitlik, znel eitlik -
sonulardaki eitliin ihtiyac ya da la
yk olma ltn dikkate almas-, ta
ban eitlii -dllerin datlmasnn
adaletsizlik duygusunu nleyecek nor
matif beklentilere uygun olmas- ya da
toplumsal adalet
hakkaniyet -bireysel katklara gre e-
itlik-) olabilir. imdiye kadar aka
grlm olaca gibi, adalet tipolojiler
ve kodlatrmalarla dolu bir konudur.
Toplumsal ve iktisadi eitsizlikleri
dzenlemeyi amalayan ok sayda il
ke bulunduu iin, toplumsal adalet
kavram hararetli tartmalara yol a
mtr. Farkl siyasal ideolojiler farkl
adalet ilkeleri retir. Bu ekilde for
mle edilen eitli kavramlar ve ku
ramlardan sosyologlarn ilgisini en ok
ekenler, layk olma, deerli olma, hak
kazanma, sonu eitlii, frsat eitlii,
ihtiya ve ilevsel eitsizliktir.
Adalet kavramyla ilgili akademik
tartmalarn ou, John Rawls'in, kt
mallarn (g, para, salk olanaklar,
vb.) datmndaki eitsizliklerin ancak
toplumda en dezavantajl gruplarn s
tnln arttrmaya hizmet etmesi
halinde meru grd nl "ayrm il herhalde sosyologlarn daha yakndan
k e s i y l e balar (bkz. A Theory of Jus
tice, 1972). "Ayrm ilkesini bir adalet
ilkesi haline getiren ey, adaletin top
luma tarafsz bir gzle (Rawls'da, ken
di beceri ve yetenekleri hakknda bil
gilerden yoksun olan ve aklc davra
naca varsaylan kendi kar pein ma ya da hak etme ltlerini neyin
deki insanlarn "cehalet peesi" altnda
seim yaparak bir anlamaya vard
hayali bir "ilk konunr'dan) bakmay
temel ald fikridir. Rawls'a gre, bu
ekilde tarafsz bir seim yapmaya zorla
nan insanlar, kendileri o gruba dme
sinler diye toplumun en dezavantajl
kesimlerinin refahn azami dzeye
karmaya alacaklar, bu erevede, e-
itsizlikleri ancak yoksullarn refahna
katkda bulunduu srece benimseme
ye yanaacaklardr. Rawls'un ilke
zerine kurduu "hakkaniyet olarak a-
dalet" kuramnn bir paras bu ner
meden oluur. Bu ilke, bazen birbir
leriyle atabilecei iin aadaki gi
bi bir sralama dzeniyle ayn kme i-
inde deerlendirilmesi mmkndr:
En byk eit zgrlk ilkesi (tek tek
736
her insann, herkese ak benzer bir z
grlk sistemiyle badaan eit temel
zgrlklerin oluturduu ok geni
bir sistemde eit haklara sahip olmas):
mutlak nceliin adil frsat eitliine
verilmesi (benzer becerilere sahip in
sanlarn eit i olanana kavutuklar
koullarda ilerin herkese ak olmas);
mutlak nceliin, (daha nce grd
mz gibi) toplumsal ve iktisadi ku
rumlarn en kt durumdaki insanlara
azami yarar salayacak ekilde dzen
lenmesini gerektiren farkllk ilkesine
verilmesi. Bu kuramn herhangi bir
ksmnda, herhangi bir anlamda insan
larn kendi stnlklerini hak ettikleri
dncesini ieren hibir varsayma
rastlanmadnn alt izilmelidir.
nsanlarn farkl layk olma ya da
hak etme llerine gre dllendiril
mesini talep eden adalet kuramlar,
bildii dnceleri yanstrlar. Adalet
insanlara hakkn vermekten ibaretse
ve bu haklar farklysa, o zaman adale
tin aka eitsiz sonulan gerekli kl
d yolunda bir grnmle karlalr.
Oysa bu adalet yaklam da, layk ol
oluturduu ve bireylerin hangi zel
liklerinin dllendirilmesinin adil ola
ca trnden sorunlar gndeme geti
recektir. Szgelimi, bir bireyin so
rumluluk stlenebilecei zellikleri ile
tesadfen sahip olduu nitelikleri ara
snda bir ayrm yaplabilir. Bireylerin
tesadfen sahip olduklar niteliklerin
dllendirilmesinin adalete hizmet e-
decei kesinlikle sylenemez. Rawls,
adaleti layk olma meselesi olarak g
ren kurama kar, ok alma becerisi
gibi bir zelliin bile tesadfi bir vasf
olduunu, dolaysyla yanl bir dl
temeli oluturacan ileri srmtr.
Layk olma nosyonlar frsat eitlii
ilkesiyle birlikte dnlrse, frsat eit
lii ilkesi ok eitli yorumlara ak
olduu iin durum ok daha karmak
737
bir hal alacaktr. nsanlar, becerileri nc
kadar eitsiz olursa olsun, hedeflerine
ulamakta eit derecede gl klnma dnn belirlenmesinde ansn ok b
lar talebinde bulunurlar m? Bunun bir
anlam, piyanist olmak isteyen ama
mzik yetenei bulunmayan bir insa
nn, mzik dhisi bir ocuktan daha
fazla eitim almas gerektiidir. nsan
lar -becerileri ne olursa olsun- yaam
daki planlar iin kullanacak eit kay
naklara sahip olmal mdrlar; yoksa
(yetenekli insanlarn yeteneksiz insan
lardan daha fazla frsata sahip olmalar
gerektii fikriyle tutarllk gsteren bir
yorumla) bu ilke, ayn becerilere sahip
insanlarn arzu ettikleri hedeflere ula
malar iin eit frsatlara sahip olma
larn m gerektirir?
nsanlarn eit olmayan kaynaklar
verilmesi nedeniyle eitsiz dller al
masnn adil olabilecei dncesi, in
sanlarn herhangi bir anlamda onlar
hak etmeden baz mallara sahip olma
lar gerektii ileri srlebilecei iin,
layk olma ya da hak etme ilkelerini te
mel alan argmanlardan ayr tutulabi
lir. Robert Nozick (Anarchy, Slate and
Utopia, 1974), her bireyin doal yete
neklerinin onlar hak ettiinin syle
nemeyecei kadar raslantsal olduu
kabul edilse bile, insanlar bu avantajla
rn nimetlerinden ya da baka insan
larn onlara vermeyi setikleri eyler
den hl yararlanmaktadr. Layk olma
ltne dayal adalet anlaylar bir
model oluturur ve bir insann kaynak
lardan yararlanmasn geerli gsteren
zgr mbadele ve adil transfer anla-,
ylaryla ister istemez elikiye de kendisine yakn kavramlar ("etkenlik"
cektir. Nozick'in mlkiyet haklarna ve
seim zgrlne yapt *liberteryan lara tanmaya alld, bunun belli
vurgu, hak kazanmay, insanlarn hak
ettikleri eyleri almalar gerektiinden
tamamen farkl gren bir adalet anlay
na gider.
Friedrich *Hayek (The Mirage of
Social Justice, 1976), piyasada ortaya
kan sonularn layk olmay ya da
toplumsal adalet
hak etmeyi yanstt dncesinin hakl
grlemeyeceini, nk kimin ne al
yk rol oynadn iddia etmitir. Yine
onun grnce, piyasadaki sonularn
maksat d ve nceden grlmeyen
toplam sonular yanstmas, bunlarn
"adil" ya da "adil olmayan" eklinde
deerlendirilemeyecei anlamna gel
mektedir. Gerekten, toplumsal adalet
fikri Hayek'e gre tamamen bir mu
cizedir, nk toplumun bir fail gibi
grlmesi yanln yapmay gerektirir.
Hayek, piyasadaki sonularn genel
dzeyde savunulmasnn, bu tr sonu
larn hak etmeyi dllendirdii eklin
deki yanl bir inanca dayandn tes
lim etmektedir. Fakat insanlardan pi
yasann dourduu eitsizliklere ho
gryle bakmalar isteniyorsa byle bir
inan da olmak zorundadr. Yine de
Hayek'in kendisi piyasa mekanizma
sn ok farkl bir temele oturtarak ge
erli gstermeye alr ve piyasann
szde etkenliini, piyasann kt kay
naklar en ok getiri salayan alanlara
ynlendirdiini, bylece eitsiz bir da
lmda bile, verimlilik art en altta-
kilerin de yararna sonular douracak
olmas nedeniyle yoksullarn durumu
nun baka bltrc sistemlere gre
daha iyi olacan vurgular. yleyse bu
argman, ilevselci tabakalama kuram
laryla ak paralellikler tamaktadr.
Adaletle ilgili felsefi argmanlarn
sadece birkann deerlendirildii bu
ksa zetten; kavramn kendisinin tar
tmal olduu, adalet tartmalarnn
ve "eitlik" gibi) hakkndaki tartma
adalet grlerini belli siyasal ideolo
jilerle ilikilendirmeye uygun etiket
lerden kanmann aklllk olaca bir
alan olduu aka grlyor olsa ge
rektir. rnein, sosyalistlerin adaleti ih
tiya ve sonu eitlii eklinde vurgu
lamaya eilimli olduklar iyi bilinirken,
toplumsal adalet
Karl *Marx'n "herkese emei kadar"
diye tarif ettii hak etmeye dayal b
ltrme ilkesinin, sosyalizmin ilk,
yani alt evresine uygun dtn, bu
ilkenin daha sonra, ancak ikinci yani
st evrede "herkese ihtiyac kadar" de
yiiyle alacan ngrmesi daha az ou yazar, Rawls'inkine benzer bir
bilinen bir gerektir. Benzer biimde,
liberaller, liyakat farkllklarn yan
styorsa sonu eitsizliklerinin meru
saylmas gerektii dncesinden ha
reketle frsat eitliini deerli grmek
le birlikte, ya frsat eitliini salamak
iin zorunlu koullar ya da liyakati ne
yin oluturduu konularnda anlaa
mazlar. Baz liberaller daha u bir li-
berteryan konumu (genellikle popler
terminolojide muhafazakrlkla kar
k biimde) savunarak, hem insanlarn
meru bir zeminde elde ettikleri kay
naklarla yaamay setiklerini, hem de
bunun frsat eitliinden daha nemli
olduunu ileri srmlerdir. Yeni Sa'-
daki ada dnrlerin eilimi ise
hak kazanma ve layk olma ilkelerini
birletirmeye alma ynndedir. r
nein, piyasann insanlarn koyduklar
eye gre almalarn salamas (giri
imcilii ve ok almay dllendir
dii) ve piyasalarn, yoksullara kadar
aaya damlatlabilecek zenginlii
yaratmann en etkili mekanizma olma
s nedeniyle vlmesi gerektii do
rultusunda bir sav vardr. Burada, eit
siz sonular, insanlara tevik sunmay
gerektirdii ve bylece yoksullara yar
dm ederek toplumsal adalete katkda
bulunduu varsaymyla, ayrca birey
lere hak ettiklerini verdii iin eza
manl olarak meru grlr. Oysa eski
kafal muhafazakrlar, hiyerariyi, ya
eitsizlik kltrn ve uygar deerlerin
zorunlu bir nkoulu olduu ya da bu
durumun gelenei yanstt, yani eit
sizlik gelenekten geldii iin iyi bir
ey olarak grmeye eilimlidirler. Bu
adan bakldnda, toplumsal adalet
ilkelerinden bahseden her sz, hatta
738
toplumsal adalet nosyonunun kendisi
bile yanl bir aklclk izlenimi vere
cektir.
Adaletle ilgili felsefi literatrn ve
politik kuramlarn nemli bir ksm a-
rlkla normatif karakterde olmutur.
perspektifle, esas olarak bir edimin ya
da kurumun haklln deerlendir
mekte yararlanlabilecek, bylece adil
prosedrleri, adil datm ya da eit
lii destekleyen zgl toplumsal d
zenlemeleri cesaretlendirecek zel ku
rallar saptamaya ilgi duymutur. Buna
ramen, sosyologlar ve sosyal psiko
loglar iindeki tartmalar ahlki ve
kural koyucu bir ierik tamaktan zi
yade, ampirik ve betimsel zelliklerle
snrl kalmtr.
Psikologlar, George Homans ile
Stacy Adams'n nerdii bltrc a-
dalete dayal mbadele kuramlar, Joseph
Berger ile meslektalarnn nerdii
stat-deeri ya da stat-ykleme alter
natifi ile baz toplumsal atma ku
ramclarnn ortaya att eitli mali-
yet-kazan aklamalar arasnda ha
kemlik yapma abas iinde hayali a-
ratrmalardan (esasen laboratuvar de
neylerinden) oluan bir zrh tasarla
mlardr. Homans ve Adams'n isim
leriyle birlikte anlan hakkaniyet kura
mnn erevesi, bireyler arasndaki a-
dalet yarglarnn bir insann herhangi
bir ilemdeki katklarnn (ya da girdi
lerinin) aldklarna (ya da ktlarna)
greli orann yanstt, dolaysyla bu
oran mbadeleye katlan tm taraflar
asndan eit grnd zaman adale
tin salanm olduu nermesine bal
bir bak asna dayanr. Tali nerme
lerde de, insanlarn kazanlarn aza
miye karmaya uratklar ve hakka
niyetli olmayan sonularn psikolojik
sknt yaratt, bunun da hakkaniyeti
salamak iin youn abalara giriilme
sine neden olduu belirtilmitir. Oysa
stat-deeri perspektifi, bltrc
739
a d a l e t l e ilgili s o r u n l a r n s a d e c e istik
rarl b i r referans e r e v e s i n d e k e n d i n i
g s t e r d i i , adalet d e e r l e n d i r m e l e r i n i n
zgl bireylerden ziyade, genelleti
rilmi t e k i l e r e (bkz. *benlik) bakla
rak yapld k a n s n d a d r . Berger, b i
r e y l e r i n , t o p l u m s a l m b a d e l e aracl
yla, b i r e y l e r i n ait o l d u u genel snf
larla bantl olan dl dzeyleri h a k
k n d a n o r m a t i f b e k l e n t i l e r gelitirdi
ini, insanlar kendilerini genel snfn
bir p a r a s o l a r a k algladklar z a m a n
benzer dller almaya ynelik beklen
tiler g e l i t i r m e y e b a l a d k l a r n i d d i a
etmitir. B a k a bir deyile, d l l e r i n
fiili d a t m h a k k n d a k i genelletiril
m i i n a n l a r n s o n u c u n d a , adaletin adil
d a t m n n ierii k o n u s u n d a n o r m a t i f
beklentiler olumaktadr.
Bu aratrmalarn birounda, bir
c e b i r forml b i i m i n d e bile ifade e-
d i l e b i l e c e k tek b i r b l t r c adalet
kural k e f e d i l m e y e allmtr. r
n e i n H o m a n s ile A d a m s ' n s a v u n d u
u eitlik p r o g r a m , bilisel tutarllk,
psikanaliz ve toplumsal mbadele ku
ramlarndan alnm temel nemdeki
n e r m e l e r i b a r n d r a n , birleik b i r in
san etkileimi k u r a m t a s a r s n d a n b a
k a b i r ey deildir. B u k o n u d a imdi
o k g e n i b i r literatr v a r d r v e eitli
d e e r l e n d i r m e l e r e v e y e n i d e n deer
lendirme abalarna konu olmutur
( r n e i n b k z . E. W a l s t e r v d . . Equity:
Theory and Research, 1978).
T o p l u m s a l adaleti k o n u alan sos
yolojik a r a t r m a l a r o k d a h a y a y g n
dr v e refahlk, aile, e i t i m ile k a
z a n l a r gibi a l a n l a r d a k i aratrmalar
k a p s a r l a r . ( K s a b i r zet iin b k z . K . E .
S o l t a n , " E m p i r i c a l S t u d i e s of Dist
r i b u t i v e J u s t i c e " , Ethics, 1982). W a y n e
A l v e s ile P e t e r R o s s i , A m e r i k a Birle
ik D e v l e t l e r i ' n d e k a z a n datm k o
n u s u n d a adillik ltlerinin niteliini
i r d e l e m e y i a m a l a y a n * a n k e t aratr
malar y a p m l a r v e bireylerin, h e m
eitli adalet ilkelerinin p r a t i k t e nasl
toplumsal adalet
uygulanaca konusunda, hem de hak
e t m e v e p e r f o r m a n s e t k e n l e r i n i n nasl
b e l i r l e n e c e i n d e g r birlii iinde
olmadklar sonucuna varmlard (bkz.
" W h o S h o u l d G e t W h a t ? " , American
Journal of Sociology, 1978). B e n z e r
biimde, Jennifer Hochschild'n youn
g r m e l e r e dayal a r a t r m a s (akta
rld y e r iin b k z . What's Fair? Ame
rican Beliefs about Distributive Justi
ce, 1981), ( k e n d i s o n u l a r n d a n akta
rrsak) " i n s a n l a r n g e n e l d e t o p l u m s a l -
latrc ve siyasal a l a n l a r d a eitlik il
k e s i n d e n , iktisadi a l a n d a i s e farklla
m a ilkesinden tretilen normlar k u l
landklarn... B y l e c e bireylerin, ev
y a a m , o k u l , c e m a a t , siyasal h a k l a r v e
politik karlar b a k m n d a n h e r k e s i n
birbirine eit o l d u u , o y s a iktisadi v e
toplumsal deerleriyle bakalarndan
ya d a h a iyi y a d a d a h a kt nitelikte
olduklar - v e y a k e n d i l i i n d e n eit o l
m a d k l a r - v a r s a y m n d a n y o l a ktk
l a r n " o r t a y a k o y m u t u r . B u n u n l a bir
likte o k a z s a y d a insan, zel a l a n l a r
iinde bile y a tutarl b i i m d e eitliki
y a d a farkllklar s a v u n a n b i r t u t u m
benimsemektedir. Ksacas, sradan yurt
talar ( a k a d e m i s y e n l e r v e s i y a s e t i l e r e
b e n z e r b i i m d e ) t o p l u m s a l adaletin a-
nalitik b a k m d a n elien ilkelerini bir
l e t i r m e y e , adaletin ikilemlerini znel
kararlar vererek z m e y e v e a k a i-
fade e t m e d e n bir n o r m d a n d i e r i n e
g e m e y e eilimlidirler.
S o n yllarda, t o p l u m s a l adalet s o
r u n l a r n a eilen a r a t r m a l a r n en iyi
disiplinler aras bir e r e v e d e d e e r
lendirilebilecei y n n d e bir k o n s e n
ssn gelimekte olduu grlmtr
(rnein bkz. der. K . S . Scherer, Justice:
Interdisciplinary Perspectives, 1992).
Y i n e , G o r d o n M a r s h a l l , A d a m Swift
ile S t e p h e n R o b e r t s ' n almalar (A-
gainst the Odds?, 1997) bu dorultu
daki a m p i r i k b i r abay yanstmakta
dr. Ayrca bkz. karara gre lm.
toplumsal a
t o p l u m s a l a (social network) bkz.
a leri'nde) toplumsal alan modelini kul
t o p l u m s a l akkanlk (social flui
dity) bkz. Featherman-Jones-Hauser
hipotezi; ihtimal oran; toplumsal
mobilite
t o p l u m s a l a l a n analizi (social area
analysis) *Kent ekolojisinin, Eshref
Shevky ve Wender Bell ile yardmcla
rnn almalaryla birlikte anlan bir
kolu (zellikle bkz. E. Shevky ve M.
Williams, The Social Areas of Los An
geles, 1949 ile E. Shevky ve W. Bell,
Social Area Analysis, 1955). Bu alanla
ilgili ilk formlasyon, Los Angeles ken
tinde, toplumsal alanlar sosyal mevki,
kentleme derecesi ve ayrmclk teme
linde endekse ayrarak, yerleim
blgelerindeki farkllklarla ilgili he
men hemen tamamen betimsel bir
yaklam ortaya koymakt. Daha sonra
San Francisco'yla ilgili aratrmalar
dan doan dier bir kuramsal dayanak
ise, toplumsal "lek" gibi anahtar bir
kavram; yani, "bu ilikilerin kapsad
insanlarn says ve younluu"na da
yanyordu. lek artnn sonular,
daha sonra Louis Wirth'un bir yaam
tarz olarak kentlilik hakkndaki -
nermeleriyle birletirilmitir. Shevky-
Bell modelinde, toplumsal lein b
ymesi, -zaman zaman teknolojik ye
niliklerin yol at- ekonomideki de
iiklikleri yanstan balca motor olan
kentsel sanayilemi toplumun ortaya
kyla eanlamldr. Bu modeli revi-
ze eden Dennis C. McElrath ("Societal
Scale and Social Differentation", der.
S. Greer, The New Urbanization, 1968)
bu iktisadi determinizmden yola ka
rak, lekteki deiiklikleri, bir yandan
endstriyel rgtlenme ile beceri da
lmndaki deiikliklere, br yandan
nfus ylmas ve kaynaklarn ehirler
lehine yeniden bltrlmesine at
fetmektedir. 1950'li ve 1960'h yllarda
740
(esas olarak Amerika Birleik Devlet-
lanan ok saydaki aratrma (ki bunla
rn ou, temel emann geerliliini
batan veri kabul ederler) yaplmtr.
O zamanki eletirmenler gibi bugnk
okurlarn da fark edecei dorultuda,
sz konusu literatre hkim olan geli
kin kantitatif analizler havasna ra
men, kavram ve nedensel ilikilerin
ou hatal tanmlanmtr. Kentle
menin getirdii toplumsal trendlerle il
gili tartmalar, toplumsal farkllama
nn fiilen niin ve nasl ortaya ktn
aklayamamaktadr. Son olarak, bu
model, modernlemenin etkilerini yer
leim farkllklar ekseninde ilikilen-
dirmeyi de baaramaz. Yerleim fark-
llklaryla ilgili, basit tariflerin tesin
de gelitirilmi fikirler ortaya atmak i-
in baka kuramsal abalar gerekli ol
mutur. Bu kuramla ilgili en iyi (yalnz
imdilerde byk lde sadece tarih
sel adan ilgiye deer olan) genel me
tin Duncan Timms'in The Urban
Mosaic'idir (1971).
t o p l u m s a l anket a r a t r m a s (so
cial survey) bkz. anket aratrmas
t o p l u m s a l cinsiyet (gender) bkz.
cinsiyet (toplumsal)
toplumsal corafya (social geog
raphy) bkz. insan corafyas
t o p l u m s a l d a y a n m a (social soli
darity) Emile Durkheim'n almala
rndaki balca temalardan birisi, top
lumdaki ahlki dzenin ve buna bal
olarak toplumsal dzenin kaynaklary
la ilgilidir. Durkheim zellikle birey
ciliin, toplumsal bozulmann ve ahl
ki eitliliin ykselmekte olduu bir
ada, birey ile toplum arasndaki ba
incelemeyi amalamtr. Nitekim The
Division of Labour in Society (1893)
adn tayan nl incelemesinde, "me
kanik dayanma'nn egemen olduu
741
blnm, opak toplumlarn zellii
olan benzerlik dayanmas ile "orga
nik dayanmakla karakterize edilen
ahlki yn gl toplumlardaki mes
leki karlkl bamlln dayanma ikenler arasndaki karlkl iliki
sn yan yana koymutu. Bir dayan
ma biiminden dier bir biime gei
ak olmad gibi, kanlmaz da de
ildi (bunu, iblmnn anormal bi
imleri zerine olan daha sonraki ifa
delerinde kabul edecek ilk kii oydu).
Durkheim, zel olarak "mesleki bir-
lik"in (orta a loncasnn modern a
daki karl biiminde) birey ile top
lum arasnda arac/dolaymlayc rol
oynamasnn nemine dikkat ekerek,
ada toplumlarda ahlki dzenleme
ve toplumsal entegrasyon meselelerine
kurumsal zmler bulma noktasnda
birtakm varsaymlar ne srmeye a
lyordu. Elementary Forms of Reli
gious Life'A (1912) kolektif tapnma
nn asl nesnesi olarak toplumsal daya
nma gsterilecekti.
t o p l u m s a l deiim (social change)
bkz. deiim
t o p l u m s a l d e m o g r a f i (social de
mography) Toplumsal ve kltrel fak
trlerin nfusun zellikleriyle ilikisini
analiz eden bir aratrma alan. Top
lumsal demografinin ana konusu, top
lumsal ve kltrel faktrlerin toplu
mun demografik zelliklen (evlilik ve
ocuk dourma kalplar, nfusun ya
yaps, mr beklentisi, vb.) zerindeki
etkisidir. Yalnz toplumsal demograf,
buna ek olarak, demografik deiimin'
toplumsal sonularnn irdelenmesini
de kendi alan iinde grr. Bir toplu
mun ya da toplumsal grubun karakte
ristik zellikleri hem toplumsal feno
menler hem de doum ve lm gibi
toplumsal (ve ayn zamanda biyolojik)
olaylarn dorudan rn olduklarn
dan, bir anlamyla her insan topluluu
nun demografik adan incelenmesi
toplumsal denetim
toplumsal demografi kapsamna gire
cektir. te yandan, demograf esas
olarak nfusun zelliklerinin belirlen
mesi ve llmesiyle, demografik de
lerle urat halde, toplumsal demog
raflar bu demografik kalplar anlama
nn ve aklamann peindedirler; bu
yzden demografinin yan sra sosyo
lojinin uzmanlna bavururlar.
Nfus deiimlerinin temelini o-
luturan ana deiken dourganlk,
lmllk ve gtr (evlenme ya, ev
lilik oranlar, doum kontrol yntemle
rine bavurma, hastalanma tipleri ve
dzeyleri, kr-kent g gibi faktr
lerle bantl olan deikenler). Ayn
sreleri, gelir dzeyleri ve dalm,
eitim dzeyleri, kadnlarn konumu,
din ve iktisadi gelime gibi eitli stan
dart toplumsal faktrlere bavurarak
kavramaya alan toplumsal demog
raflar bu olgularn hepsine eilmiler;
sz konusu deikenler arasndaki muh
temel bantlar da toplumsal anket a-
ratrmas ve korelasyon teknikleri t
rnden aralarla incelenmitir.
Ne yazk ki bu alandaki kuramsal-
latrma abalarnn yeterince gelime
mi olduu ve basit modellerle snrl
kald, anlam zerinde grece ok az
durduu baka bir gerektir. Kltrn
bireylerin fikir ve inanlarn ekillen
dirme biimi ise baz kayda deer is
tisnalarla ok daha az ilgi eken bir ko
nudur. Yine etnografk tekniklerden
ok az yararlanlmtr. Tm bu dar
lklarn sonucu ise, toplumsal demog
rafinin -ana demograf disiplini gibi-
sosyolojinin ana gvdesinden grece
tecrit edilmi bir durumda kalmasdr.
t o p l u m s a l d e n e t i m (social control)
Sosyolojide, bireylerin ya da gruplarn
davranlarn dzenleyen toplumsal
sreleri anlatmak zere yaygn bi
imde kullanlan bir terim. Tm top
lumlarda davranlar ynlendiren
toplumsal denge
normlar ve kurallar bulunduu iin
(normlar olmayan bir toplum tasavvur
edilemez), ayn lde hepsinde bu
normlara uymay salayacak ve sap
knlkla baa kacak baz mekanizma
lar ilemektedir. Toplumsal denetim,
toplumun her tarafn kapsayan bir -
zelliidir ve sadece sapknlk sosyo
loglarnn deil, farkl kuramsal ei
limleri ve zel ilgileri olan geni bir
yelpazedeki sosyologlarn da eildii
bir alandr. Buradaki sosyolojik sorun,
toplumsal denetimin varl deil, bu
denetimin kesin niteliini belirlemek
ve zgl toplumsal balamlarda ile
yen mekanizmalar saptamaktr. Dene
tim kimler tarafndan uygulanmakta
dr? Hangi denetim teknikleri kulla
nlmaktadr? Bireyler ya da gruplar
toplumsal denetim srelerine ne kadar
kar koyabilirler ve koyarlar? Dene
tim hangi karlar iin sz konusu
dur? Bu tr sorulara ok deiik yant
lar verilmektedir. Normatif ilevsel-
ciler, toplumsal denetimin bir btn
olarak toplum asndan deerli bir yer
tuttuunu, nk toplumsal dzenin
muhafaza edilmesi asndan merkezi
bir neme sahip olduunu ileri srer
lerken; baka eilimlerdeki sosyolog
lar, normatif bir konsenssn bulun
madn, g farkllklarnn devreye
girdiini ve g ile denetim arasnda
yakn bir ba olduunu vurgulayarak,
toplumsal denetim srecinde kesimsel
karlara hizmet edildiine dikkat
ekmektedirler.
Toplumsal denetimin temel biim-
leriyle ilgili farkl analizler yaplmtr.
Yaygn ayrmlardan birisi, baskc ya
da ezici denetim biimleri ile deneti
min, fikirleri, deerleri ve tutumlar
ekillendirerek etkili olan daha yumu
ak ideolojik biimleri arasndaki ay
rmdr. Baskc denetim zellikle polis
ve ordu gibi kurumlan yanstrken, yu
muak denetim kitle iletiim aralar
gibi kurumlarn zelliidir. Bu ko
742
nuyla ilgili yakn zamana ait en iyi tar
tma metinleri, Stanley Cohen'in Vi
sions of Social Control (1988) ile Jack
P. Gibbs'in Control: Sociology's Cent
ral Notion'dr. Ayrca bkz. feminist
kriminoloji; Foucault, Michel; g
ven ve gvensizlik; kriminoloji; yap
trm.
toplumsal denge (social equilib
rium) bkz. denge
t o p l u m s a l d e v r i m (social revoluti
on) bkz. isyan, devrim
t o p l u m s a l d i n a m i k ve t o p l u m s a l
statik (social dynamics and social
statics) bkz. Comte, Auguste
t o p l u m s a l d n y a perspektifi {so
cial world perspective) bkz. referans
grubu
t o p l u m s a l d z e n (social order)
Toplumsal dzenle, toplumlarn nasl
ve niin uyum iinde bir arada bulun-
duuyla ilgili aklamalar sosyoloji
nin temel konular arasndadr. rne
in "Hobbescu dzen problemi", kla
sik sosyologlar sanayilemenin ve
kentlemenin apak grnen sonula
ryla (cemaatin dalmas, asli top
lumsal ilikilerin zlmesi, toplum
sal denetimin geleneksel kurumlarnn
otoritelerini kaybetmeleri ve on doku
zuncu yzyldaki hzl toplumsal dei
ikliklerin getirdii genel istikrarszlk)
dorudan yzlemeye zorlam olan
bir problemdi.
Toplumsal dzen konusunda zn
de iki tip aklama vardr ve bu pers
pektifler, bir yandan Emile Durkhei
m'n, br yandan Kari *Marx'n i-
simleriyle ilikilendirilebilir. Ayrca
Talcott Parsons'la ve ilevselci d
nce okuluyla birlikte anlan birinci
perspektif, toplumda btnln sa
lanmasnda ortaklaa paylalan norm
ve deerlerin rolne odaklanmaktadr.
743 toplumsal dzen

Durkheim'a gre, bu vurgunun kayna teryalist bir aklama getiren Marksist

, zellikle karlkl zkara ve sz gelenektir. Marx, kapitalist toplumlar
lemeye dayal anlamalara, giderek da maddi zenginlikte ve siyasal gte
karmaklaan sanayi toplumlarndaki eitsizlik olduuna parmak basmt.
toplumsal dzenin temeli gzyle ba Maddi kaynaklar ile siyasal olanakla
kan Britanya'da Herbert *Spencer gibi rn datlmas, yararlanabilecekleri bu
toplum ve siyaset kuramclar arasnda kaynaklardan daha fazla pay isteyen
popler olan faydac toplumsal d farkl kolektif yaplar -toplumsal s
nceye ynelttii eletirileridir. n nflar- arasndaki atmann kaynay
k Durkheim, ahlk sorunlarnn top d. atma, ahlki bir konsenss bu
lumsal entegrasyonun aklanmasnda lunmad ve toplumsal dzenin her
temel bir yere sahip olduu grn zaman g bela korunduu dncesini
dedir. Durkheim'n bak asna gre, ierir. Toplumsal dzen, atan gruplar
sanayi-ncesi toplumlarn "mekanik arasndaki g (iktidar) dengesinin -
dayanma"s, esasen kolektif bilince rndr; hal byle olunca, gl ke
yerlemi olan ortak inan ve deerler simler bu yolla daha zayf gruplara bir
zerinde ykseliyordu. Fakat sanayi takm kstlamalar getirirler ve btn
toplumunun geliiyle birlikte, top lk de ancak iktisadi zorlama, siyasal
lumsallama ve farkllamadan kay ve hukuksal bask ve brokratik rutin
naklanan karlkl bamlla dayal ilemlerle salanabilir. Marksistlerin bir
yeni bir "organik dayanma" biimi ou, rnein ii snfnn (sistemle)
nin ortaya ktn grmekteyiz (bkz. btnlemesini egemen ideolojiyle
yapsal farkllama). Egoizmi daral aklayarak, toplumsal dzen konusun
tan ahlki kstlamalarn kayna da da giderek daha ok kltrel yorumlar
birlik duygusudur ve toplumsal btn benimsemeye eilim duyarlarken; ba
ln temelini bu oluturur. Durkheim, zlar da iktisadi ve siyasal basknn,
zellikle hzl toplumsal deiim d bilhassa gcn otorite eklinde me-
nemlerinde, atmann varln ve rulat durumlarda, son derece etkili
g kullanlmasn reddetmezken, Par bir istikrar kayna rol oynadna i-
sons nsel bir ahlki konsenssn, top aret etmilerdir. Yine de srekli bir -
lumsal dzen asndan zorunlu bir n e olduu grlen atmann, kalc
koul olarak nem tadna dikkat istikrardan ziyade gerilimi ve deiimi
ekmitir. Durkheim organik dayan ierdiini syleyebiliriz.
mann kolektif bilincin deimi bir bi
imi olduunu vurgulamakta ve de David Lockwood (Solidarity and
erlerin, normlarn iselletirilmesi yo Schism, 1992), toplumsal dzen ekse
luyla benimsenmesinin, modern top nindeki kuramsal tartmalara son za
lumlarda entegrasyonun ve toplumsal manlarda yaplm en zgn katksyla,
dzenin temelini oluturduunu ileri Marksizan kuramn da Durkheimci ku
srmektedir. Parsons ise, ortak norm ramn da bu alandaki sorunlara tatmin
ve deerlere atfettii nemden dolay, edici zmler getiremediini, nk
srekli olarak konsensse ar bir vur iki yaklamn da dierinin merkezi a-
gu yapmakla ve sosyolojik analizlerin nalitik eleri durumundaki, kendisi
de atma ile deiimi gz ard et nin dnda kalan kategorilere bavur
mekle eletirilmektedir. mak zorunda kaldn gzler nne
sermitir. Durkheim'n almalarnda
Toplumsal dzenle ilgili ikinci tr ahlki snflandrma kavram toplumsal
aklamann kayna, bu disiplin iin yap asndan kilit bir rol oynarken,
deki, kltrel btnlkten ziyade ma Marx'a gre kilit e retim ilikileridir.
toplumsal ekoloji
Dolaysyla, bir kuram toplumsal dz
lemde btnletirici bir role sahip sta
t yapsn ne karrken, dier kuram
toplumsal dzlemde blc bir rol oy
nayan snf yapsn vurgulamaktadr.
Fakat Durkheim, kendi emasna g
ve maddi karlar kavramlarn kat
madan anomik (dzensizliin) nasl or
taya ktna ya da bir ereveye o-
turduuna aklk getiremezken; Marx
da, konsenssn doas ve deikenli
i eklindeki (analiz edilmemi) kav
ramsal bir problemi gndeme getiren,
genelletirilmi bir ideoloji kategori
sine bavurmadan kapitalist toplumlarn
ayakta kaln aklayamamaktadr.
Toplumsal dzenle ilgili aklama
larn, daha ok, mikro dzeyde -sadece
birka rnee yer verirsek- aile y
kmllkleri, su ve bo zaman konulu
aratrmalarda da toplumsal dzenle i-
lintili sorunlar ele alnmakla birlikte,
analiz birimi olarak toplum zerinde
younlaan makro-kuramlar ekline
brnd grlr. Yine, sembolik et-
kileimcilerin yazlarnda, dramaturji-
de, etnometodolojide ve mbadele ku
ramnda, toplumsal dzenin yz yze
etkileimler esnasnda nasl yeniden -
retildiini anlatan ok farkl akla
malarla karlaabilirsiniz. eitli ku
ramlar ve bunlarn ortaya koyduklar
sorunlar ele alan en genel metin iin
bkz. Dennis Wrong, 77<? Problem of
Order. What Unites and Divides Soci
ety (1994). Ayrca bkz. Hobbes, Tho
mas; kadercilik; toplumsal entegras
yon ve sistem entegrasyonu; toplum
szlemesi.
t o p l u m s a l e k o l o j i (social
bkz. insan ekolojisi
t o p l u m s a l e n t e g r a s y o n ve s i s t e m
entegrasyonu (social
and system integration) Bu terimler ilk
defa Britanyal sosyolog David Lock-
wood tarafndan, gerek 1950'lerin
normatif ilevselci kuramlarnda, ge
744
rekse ilevselci yaklamlar eletirmek
zere yola kan Ralf Dahrendorf ve
John Rex gibi yazarlarn atma ku-
ramlarndaki temel sorunlarn neler ol
duunu gstermek amacyla kullanl
mtr.
Toplumsal entegrasyon, bir top
lumdaki bireylerin ya da aktrlerin
birbirleriyle iliki kurmalarnn ilkele
rini gsterirken; sistem entegrasyonu
bir toplumun ya da toplumsal sistemin
paralar arasndaki ilikileri anlatr.
Burada entegrasyon szc kullanl
masna ramen, bu ekilde betimlenen
ilikilerin uyumlu olduu ynnde bir
varsaym yoktur. Toplumsal entegras
yon ve sistem entegrasyonu terimleri
hem dzeni hem atmay ierebilir.
Sosyologlarn ileri kapitalist top
lumlarda saptad toplumsal entegras
yonun balca kayna snf sistemi
dir. Feodal toplumda zmreler siste
mi, Hint toplumundaki kasta edeer
bir rol oynuyordu. Genelde (ve Max
*Weber'in toplumsal tabakalama hak
kndaki hkmlerini izlersek), statye
dayal toplumlarn toplumsal entegras
yonda uyumlu biimlere ynelmesi ih
timali daha fazlayken, snfl toplumlar
atmal toplumsal entegrasyon biim
lerine zemin hazrlarlar. Sistem enteg
rasyonu ise, bir toplumsal sistemin
farkl paralarnn (kurumlarnn) i i-
likilerini gstermektedir. Yeterli bir
makro-sosyolojik deiim kuram,
toplumsal entegrasyonu sistem enteg
rasyonuyla ilikilendirmeye almak
zorundadr. Fakat Lock wood'un top
lumsal entegrasyon ve sistem entegras
yonu konusundaki zgn denemesin
ecology) de, atma kuramclar toplumsal de
iimin ana motoru olarak aktr grup
lar arasndaki atmay vurgularken,
integration normatif ilevselcilerin aktrlerin ro
ln kmseyip, toplumun kurumlar
arasndaki (ilevsel ya da ters ilevli)
ilikileri ne karmaya altna
dikkat ekilmitir. Lockwood'a gre.
745
yapya kar eylemlilik problemi ya
da ikiliinin yalnzca bir yanna eil
dikleri iin iki yaklam da yeterli de
ildir. Sosyolojik kuramn grevi bu
ikicilii amaktr.
Bunun dnda, Lockwood'un ay
rm her toplumsal deiim kuramnn
incelemesi gereken can alc zellikle
rine iaret etmektedir. Lockwood bunu
rneklemek iin, Kari *Marx'n kapi
talist toplum kuramnn, retim g
leri ile retim ilikileri (sistem enteg
rasyonu) arasndaki elikilerle ilintili
olan ve byyen snf uzlamazlklar maturji; eylem kuram; formalizm;
na (toplumsal entegrasyon) gnderme
yapmasn gsterir. Yani Marx'a gre,
sistemin elikileri, onlara mevcut
toplumu deitirmeye ya da korumaya
alarak karlk veren gruplarn ey
lemleriyle bantldr. Nitekim, top
lumsal (snfsal) atmaya yol aan da
sistem dzeyindeki elikilerdir: Sis
tem entegrasyonu toplumsal entegras
yonla ilintilidir. Daha yakn zamanlar
da Anthony Giddens da bu ayrmdan
yararlanmak istemitir. Giddens bu ay
rm ilk bata Lockwood'a benzer bir
ekilde deerlendirmi, fakat daha son
raki almalarnda, mikro-makro ay
rmnn (dolaysyla eylemlilik ve yap
problemlerinin) yerini alacak bir e
gibi grmtr. Toplumsal entegras
yon aktrlerin fiziksel bakmdan "'bir
likte varolduklar", sistem entegrasyo
nu ise bunun tersi bir durumu gster
meye balamtr. Ancak yz yze et
kileimler (birlikte varolma) mikro-
srelerle snrl olmadndan bu yo
rumun tatmin edici olmad ortadadr.
(rnein Britanya'da, ii-iveren ili
kileri yasasn tartmak zere alma
Bakan ile Sendika Kongresi Genel
Sekreteri arasnda dzenlenen bir top
lanty dnn.)
zetle, Lockwood'un ilk bata ta
sarlad biimiyle toplumsal enteg
rasyon ile sistem entegrasyonu arasn
daki ayrm, mikro ve makro analiz d
toplumsal formasyon
zeylerini birletirmeye alan her ku
ram asndan temel nemdedir. Jur
gen Habermas'n yazlar "yaam dn
yas" ile (toplumsal) "sistem" arasnda
ayn trden bir ayrma yer vermekte
dir. Ayrca bkz. eletirel kuram; mak-
ro-sosyoloji.
t o p l u m s a l eitlik {social equality)
bkz. toplumsal adalet
t o p l u m s a l etkileim (social inte
raction) bkz. ardklk analizi; dra
mzakereyle kurulan dzen; sem
bolik etkileimcilik; toplumsal en
tegrasyon ve sistem entegrasyonu
t o p l u m s a l e v r i m (social evolution)
bkz. evrimcilik
toplumsal e y l e m (social action) bkz.
anlam; ardklk analizi; eylem ku
ram; eylemlilik (fail, eyleyen); sos
yal davranlk; yorum
toplumsal eylem k u r a m (social
action theory) bkz. eylem kuram
t o p l u m s a l farkllama (social diffe
rentiation) bkz. yapsal farkllama
toplumsal f o r m a s y o n (social for
mation) Byk lde "toplum"la e-
anlaml saylan ve retim tarznn
varlnn koullarn salayan kurum
sal balam gsteren Marksist bir kav
ram. Toplumsal formasyon, yapsalc
Marksist Louis Althusser'in, toplum
teriminin toplumsal yaam (son kerte
de) tek tek insanlarn rn olarak g
ren pre-Marksist hmanist anlaylarn
gl etkisi altnda ekillenmi oldu
unu dnd iin, toplumun yerine
kullanmak zere tasarlad bir terim
dir. Dolaysyla, toplumsal formasyo
nun bir metinde yer almas, o metnin
yazarnn, toplumlar iinde yaananla
rn o ekilde yaanmasn toplumsal i-
likilerin -bu ilikilerin tayclarnn
toplumsal gstergeler
deil- belirlediini ngren yapsalc
bir toplumsal yaam anlayndan ha
reket ettiini gsterecektir. (Marx'in
kendisinin bu terimi ok ender kullan
d belirtilmelidir.) Althusser'e gre,
toplumsal bir formasyon, iktisadi ili
kilerin -kendi szleriyle- "son kertede
belirleyici olmas" olgusunun bir araya
getirdii ve onlara kapitalist, feodal,
vb. gibi belirli bir karakter verdii so
mut iktisadi, siyasal ve ideolojik ili
kilerin karmak bir btndr Top
lumsal formasyon terimini imdi kul
lananlarn pek ou, ondan arta kalan
bu indirgemecilii reddederler.
t o p l u m s a l g s t e r g e l e r (social indi
cators) Bir toplumun kolayca saptanan
ve llebilecek, zamanla deien ve
toplumsal gerekliin temel bir yn
n aa karan zellikleri. rnein
Perakende Fiyatlar Endeksi enflasyo
nun ls olarak kullanlrken, enflas
yon da ekonomik performansn ana gs
tergelerinden birisidir. Genelde en yay
gn biimde kullanlan gstergeler res
mi istatistiklerden tretilmitir ve bun
lar iinde isizlik rakamlar, salk ve
lmllk verileri, su oranlar sa
ylabilir. Toplumsal gstergelerin bir
toplumun ne lde "ilerlediini" de
erlendirmek zere ve benzer biimde,
gelecekte neler olabileceine ynelik
tahminlerde kullanlmalarna ok sk
rastlanr. Dolaysyla, toplumsal gs
tergelerin politikayla ilintili aratr
malarn nemli bir boyutu olduu, h
kmetlerin bu gstergelere yaygn bi
imde bavurduklar belirtilmelidir. yi
tanmlanm bir aratrma alan olan bu
konuda, tatmin edici toplumsal gster
gelerin karlmas ve tartlmasna
ayrlm uzman bir bilimsel dergi ya
ynlanmaktadr. Ayrca bkz. endeks.
t o p l u m s a l g r u p (social group) bkz.
grup; ikili; l
t o p l u m s a l h a r e k e t l e r (social move
746
ments) Dikkate deer saydaki insann,
toplumun balca zelliklerinden birini
ya da birkan deitirmek (ya da de
itirilmesine kar direnmek) iin r
gtl aba harcamalarn gsteren bir
terim. Toplumsal hareketler terimini
ilk kez on sekizinci yzyln balarnda
Fransa'da Saint-Simon, kendi lke
sinde ve daha sonra baka yerlerde ba-
gsteren toplumsal protesto hareketle
rini nitelemek iin, statkoya kar
kan yeni siyasal glerin bir zellii
olarak kullanmtr. imdilerde ise en
yaygn biimde, siyasal sisteminin ana
gvdesinin dnda kalan gruplar ve
rgtleri karlayan bir terimdir. Artk
Yeni Toplumsal Hareketler (New So
cial Movements) eklinde bir ad da o-
lan bu hareketler, yirminci yzyln son
on yllarnda, siyasal deiimin giderek
nemli kaynaklar arasnda yer almaya
balamlardr. Sosyologlarn daha ok
zerinde durduklar konular bu hareket
lerin kkenleri, tabanlarn hangi kay
naklardan topladklar, rgtsel dina
mikleri ve topluma yansyan etkileridir.
Toplumsal hareketlerin kolektif
davrantan ayr olarak deerlendiril
meleri gerekir. Toplumsal hareketler
bir amaca hizmet ederler ve rgtl
drler; kolektif davranlar ise gelii
gzel ve kaotiktir. Toplumsal hareket
rnekleri arasnda, medeni haklar, gay
haklarn, sendikacl, evrecilii ve
feminizmi destekleyen kurulular sa
ylabilir. Kolektif davran rnekleri i-
se ayaklanmalar, geici modalar ve l
gnlklar, panikler, klt dinleri, sylen
tiler ve kitlesel sanrlardr. Yaayan bir
demokrasinin temel eleri arasnda
yer alan toplumsal hareketler, otoriter
toplumlarda demokrasi ve deiimin
katalizr rol de oynayabilirler.
Toplumsal hareketlerin zgl he
defleri, formel rgtlenmeleri vardr ve
bir lde sreklidirler. Toplumun d
zenli siyasal kanallarnn dnda hare
ket ederlerse de, *'kar gruplar eklinde
747
siyasal iktidar evrelerinin derinlerine
nfuz edebilirler. Toplumsal hareketle
rin hedefleri marihuanay yasallatrmak
gibi dar kapsaml olabilmesinin yan
sra, kapitalist dnya sisteminin hege
monyasn ykmak kadar geni de ola
bilir. Devrimci ya da reformist olabilir
ler, ancak statkoyu bir ekilde dei
tirmek isteyen bir grup yurttan aktif
rgtlenmesiyle ortak ynleri vardr.
Tek tek pek ok toplumsal hareket, ge
nel bir toplumsal hareket bayra (r
nein "bar hareketi" gibi) altnda g
rece bamsz bir yol izleyebilir, bazen
de hareketin iinde karkla ve a
tmalara neden olabilirler.
Toplumsal hareketlerin ilk tipolo-
jilerinden birini karan David F. A-
berle (The Peyote Religion among the
Navaho, 1966), toplumsal hareketleri
iki boyutta snflandrmtr: hedefle Lipset gibi pek ok kuramc kitle top
nen deiimin nesneleri (toplum ya da
bireyler) ile hedeflenen deiimin b
ykl (ksmi ya da toptan). Bu snf sistler ve neo-Marksistler temel neden
landrmadan dntrc, reform yapc, ler olarak snf blnmesinin ve snf
kurtarc ve alternatif hareketler eklinde
drt kategori karlr ve bunlar, ayn
srayla, toplumun batan aa yeniden
yaplanmasn hedefleyen (rnein,
binylc hareketler); mevcut dzenin
snrl ynlerinde reform yapmaya kal
kan (nkleer silahszlanma gruplar);
yelerini kokumu bir yaam tarzn
dan koparmaya alan (dinsel mez
hepler); son olarak, kiilerin sadece
belirli zelliklerini deitirmeyi ama
layan (rnein Mehul Alkolikler Der
nei) hareketlerdir. Yukardaki katego-,
rilerin ilk ikisi toplumu (tmden ya da
ksmen) deitirmeyi hedeflerken, son
ikisinin amac sadece tek tek kiilerin
davranlarn deitirmektir.
Toplumsal hareketlerin dramatik
bir grnme sahip olmalar ve toplu
mun ana izgisine meydan okumalar,
onlar sosyoloji asndan hayli ilgin
bir duruma getirmitir. Bir dnce o-
kulu, ifade edici ve akld niteliklerini
toplumsal hareketler
ne kararak toplumsal hareketleri,
kolektif davranlarn zel bir rnei
biiminde yorumlamaktadr. Birok a-
ratrma ise u soruyu temel almtr:
Bu hareketlere kimler katlyor ve ni
in? Erif Hoffer'n The True Belie-
ver'da (1951) ve Theodor Adorno ve
arkadalarnn Otoriter Kiilik'inde (The
Authoritarian Personality, 1950) r
neklendii zere, bu yaklam da top
lumsal hareketlerin patolojik elerine
k tutmaya eilimlidir.
1960M ve 1970'li yllarn iddete
kar, byk lde orta snf kkenli
toplumsal hareketleri dalgas daha o-
lumlu izgide aratrma ve analizleri
tevik etmi; buna bal olarak, top
lumsal hareketlerin faaliyetlerinin nes
nel ve znel koullarna byk arlk
verilmitir (nitekim Seymour Martin
lumunun yabanclatnc koullarn mah
km eden metinler retmitir). Mark
atmasnn yeni biimlerine iaret e-
derken; bakalar, greli yoksunluun
ve ykselen beklentilerin yurttalarn
harekete gemesi zerindeki etkilerini
irdelemilerdir. Yine baka aratrma
larda da, toplumsal hareketlerin geli
mesinin, ilk bataki ikayeti eilim
lerden tamamen gelikin bir hareketin
rgtlenmesine kadar olan aamalar
anlatlmtr: Neil Smelser'n "deer
eklenme kuram" hl bu tipteki me
tinlerin klasik rneidir (bkz. Theoy
of Collective Behaviour, 1963). Top
lumsal hareketlerin gelimesinin alt
ardk belirleyicisini (ki bunlarn her
biri, muhtemel sonular yelpazesini
gittike artan bir biimde daraltmakta
dr) saptayan Smelser'a gre, bunlar,
yapsal uygunluk (hareketin ortaya k
mas iin gerekli olan en genel toplum
sal koullar); yapsal gerginlik (adalet
sizlik ya da krgnlk duygusu); genel
lemi bir inancn byyp yaylmas
toplumsal hareketler, kentsel
(halkn problemlerine zm neren
bir ideoloji gibi); hzlandrc faktrler
(eyleme geiren olaylar); katlmclarn
eyleme seferber edilmesi (mein saf
lara katlmalarnn salanmas) ve son
olarak, toplumsal denetim ileminin
kendisidir. 1970'lerde ok deikenli
analizlerle toplumsal hareketlerin dina
miini ortaya koyan daha ayrntl -
zellikler saptanmtr (T. Gurr, Why
Men Rebel, 1970).
Daha yakn zamanlarda Jean Co
hen (Social Research, 1985), toplum
sal hareketleri aklamaya alan iki
rakip yaklam arasnda nemli bir ay
rma dikkat ekmitir. Bunlar bilhassa
Kuzey Amerika'da etkili olan "kaynak
mobilizasyonu" kuramlar ile Bat Av
rupa'da daha yaygn grlen "kimlik
ynelimli" kuramlardr. "Kaynak mo
bilizasyonu" kuramlar, hareketleri or
ganizasyonlar olarak tartan ve zel
likle bu organizasyonlarn kaynaklar
seferber etme ihtiyalarnda odaklanan
Mayer N. Zald ile John D. McCarthy'
nin almalarnda (The Dynamics of
Social Movements, 1979) meklen-
mektedir. Bu kuramlar, birtakm grup
lar tarafndan seferber edilecek kay
naklan irdeler, bu kaynaklarn hangi
yollarla datld zerinde durur ve zenleme ve politikalar inceleyen bir
otoritelerin bu tr kaynaklar hangi
eylemlerle snrlayabileceklerini ele alr
lar. Bu perspektif iinde, "kaynaklar"
terimi, iktisadi kaynaklar, ideolojiler,
retorik ve semboller dahil olmak zere
ok geni bir anlamlar dizisini kapsa
yacaktr. Toplumsal hareketlerin b
ymesi ile baar ya da baarszlnn dan, kamusal refahla ilgili sorumlu
aklanmasnda liderlik, iletiim alar,
mevcut zaman, para ve i balantlar
ya da siyasal ilikileri gibi faktrler de
kritik rol oynayacaktr.
Kimlik ynelimli kuramlar ise,
toplumsal hareketlere, modem toplu
mun ve toplumsal deiimin motorunu
oluturan toplumsal atmalarn zel
bir trii gzyle bakarlar. mein
748
Fransz sosyolog Alain Touraine'e g
re, "toplumsal hareket kavram sosyo
lojinin merkezinde [durmaldr]" (The
Return of the Actor, 1988). Bu pers
pektifte, toplumsal hareketlere yeni
toplum politikasndaki ve mevzileni-
indeki merkezi gruplar (rnein Ka
dnlar Hareketi ve Ekolojik Hareket)
ve yeni siyasal kimlik kaynaklar ola
rak baklr. Gerekten, Touraine'in m
dahale yntemi, toplumsal hareketleri
yurtta eyleminin en temel biimlerin
den biri eklinde ele almann yan sra,
sosyologlarn eyleme sadece aratrma
yaparak deil, cesaretlendirerek de ka
tlmalar gerektiini ortaya koymakta
dr. Tabii Touraine'i bu hassas yolcu
luunda ok az sayda Britanyal ya da
Amerikal sosyolog izlemitir; toplum
sal hareketleri irdeleyen sosyolojik yak-
lamlann ou, rgtlerin ve siyasal s
relerin *nesnel analiziyle yetinmektedir.
t o p l u m s a l h a r e k e t l e r , kentsel (so
cial movements, urban) bkz. kentsel
toplumsal hareketler
t o p l u m s a l idare (social administra
tion) Toplumsal ihtiyalar karlamak
amacyla -zellikle *refah sistemle
rinde- gerekletirilen toplumsal d
dal. Akademik toplumsal idare, tipik
olarak pratik, sorun zc, reform
yanls bir yaklam benimsemi ve
sk sk ampirist, kural koyucu ve dar
olmakla eletirilmitir. Artk kuramsal
adan refah konusunda bilgi sahibi
yaklamlar daha yaygndr. te yan
luklarn devletten zel sektre transferi
srelerinin hayata geirilmesiyle bir
likte, kamu sektr mdrleri ve y
neticileri gittike artan bir ekilde ida
recilerin yerini almakta ve bu ba
lamda toplumsal idare terimi eskimi
gibi grnmektedir. Toplumsal politi
kaya ynelik toplumsal idare yakla
m, etkin kitaplar arasnda A
749 toplumsal kurmaclk

History of the Nursing Profession (1960), ve onlarn yan sra Alfred Schutz gibi
The Hospitals, 1800-1948 (1964), The fenomenolojik sosyologlara ve felse
Poor and the Poorest (1965) ve Value for fecilere kadar gtrlebilmektedir. Bu
Money in the Health Services (1976) tr yaklamlar, toplumun insanlar ta
bulunan Brian Abel-Smith'in alma rafndan aktif ve yaratc abalarla -
larnda iyi bir biimde sergilenmektedir, retildii fikrini ne karr; dolaysyla,
sadece verili olan veya sorgulanmadan
t o p l u m s a l ihtiyalar (social needs) kabul edilen bir dnya yerine, yaplm
bkz. tamamlayclk hipotezi ya da icat edilmi bir dnya portresi
izerler. Toplumsal dnyalar, bireyle
t o p l u m s a l istatistik (social statis rin ve gruplarn dokuduklar yorumla
tics) Toplumsal gruplar hakkndaki yc alardr.
kantitatif bilgiler. Betimsel politikada
ve karmsal analizde kullanlan n Toplumsal kurmaclk teriminin
fus saym ile demografik veriler bu sosyoloji szlne resmi olarak girii,
Peter Berger ile Thomas Luckmann'n
kapsamda deerlendirilmelidir. statis
bilgi sosyolojisi zerine bir inceleme
tik kuramnn uygulamaya geirilme
olan ve yazarlarn Emile Durkheim ile
sinin sonucunda, etki ve lm mo
George Herbert Mead'in fikirlerinin
delleri ile ok deikenli analiz mo
yeniliki bir sentezini yapmaya giri
dellerine daha fazla arlk verilmeye
tikleri The Social Construction of Rea
balanmtr.
lity (1966) araclyla olmutur. Ber
t o p l u m s a l istikrar (social stability) ger ve Luckmann'a gre, toplumsal
bkz. deiim; ilerleme; toplumsal da dzenin temel zellikleri u ilkeyle so
yanma; toplumsal denetim; top mutlamtr; "Toplum bir insan r
ndr." Yazarlarn toplumsal kurmac
lumsal dzen
lk kapsamndaki balca rnekolay in
t o p l u m s a l k a p a n m a (social closu celemeleri din zerineydi (bkz. Berger,
re) bkz. kapanma The Social Reality of Religion, 1969),
fakat ayn zamanda ve paralel bir bi
t o p l u m s a l kategoriler (social cate imde, sapknln toplumsal dzlemde
gories) bkz. kategori kurulduunu ileri srerek, sapknla
dair etiketleme kuramn da gelitir
T o p l u m s a l K i m l i k K u r a m (So mi ve yaygnlatrmlard. Benzer bi
cial Identity Theory -SIT) bkz. milli imde, eitim sosyoloj isindeki aratr
yetilik maclar, Mary Douglas ile Basil Berns-
toplumsal kurmaclk (social const tein'n almalarndan alnm, eitim
ructionism) Toplumsal kurmaclk, ba bilgilerinin toplumsal dzlemde kurul
zen toplumsal yaamn toplumsal dz-, duu dorultusundaki argmanlar kul
lemde yaratlm niteliini ne karan lanyorlard. Dolaysyla ve bir para
kuramlar iin kullanlan genel bir te farkl kaynaklan gz nnde bulun
rimdir. Kukusuz, bir anlamda tm durduumuzda, kurmacla zg daha
sosyologlar argmanlarn bu dorul genel bir szln ortaya ktn ve
tuda kurduklarndan, terimin kolayca bazen de, bunun sonucunda, kurmac
anlamszlaaca dnlebilir. Fakat lk deyiinin, kendi temelleriyle birlikte
daha zgl bir erevede bakldnda, gelen fenomenolojik armlarn ok
toplumsal kurmacla yaplan vurgu azn kapsadn syleyebiliriz (r
nun kkeni, genellikle William Isaac nein G. Suttles. The Social Construc
Thomas ile Chicago sosyologlarna tion of Community, 1972).
toplumsal kurum
Psikolojide de, bununla ilintili olan
ve genellikle Jean *Piaget'nin al
malaryla birlikte anlp, dnyaya dair
bilgilerimizi ekillendiren bilisel ya
plarn evre ile znenin etkileimi do-
laymyla evrimlemesi srecini anla
tan bir terim (konstrktivizm) vardr.
Kurmaclk terimi sosyal psikolojide
ise, genellikle yukarda erevesi izi
len dncelerle benzer fikirleri anlat
mak amacyla (szgelimi Rom Harre'-
nin almalarnda) kullanlmaktadr.
Toplumsal kurmaclk, doal ola
rak verili ya da sorgulanmakszn kabul
edilen fikirlerden uzaklap, fenomen
lerin toplumsal ve tarihsel kklerini sor
gulamaya yneldii iin, sklkla *z-
clkle kar karya getirilen bir te
rimdir. Ayrca bkz. d u y g u s o s y o l o j i s i .
toplumsal kurum (social
tion) bkz. kurum
t o p l u m s a l m e s a f e (social distance)
Mesleki mobilitede ya da eitli etnik
gruplarn mahremiyet snrlarn hangi
mesafede izmeye istekli olduklarn
gsteren Bogardus toplumsal mesafe
leinde olduu gibi ("Bir zenciyi golf
kulbnze alr msnz?", "Bir zenci
nin kznzla evlenmesine onay verir
misiniz?" trnden sorularla), toplum
sal deikenlere ya da alara dayal
benzerlik ya da yaknlk-uzaklktan bah
seder. ok boyutlu lekleme tek
nikleri genellikle bu tr toplumsal me
kn ve mesafeleri gstermek iin kul
lanlmaktadr.
t o p l u m s a l m o b i l i t e (social mobility)
Herhangi bir toplumdaki toplumsal ta
bakalama sistemi iinde -genellikle
bireylerin, ama bazen gruplarn tama
mnn- farkl konumlar arasndaki ha
reketini anlatan bir terim. Mobilite, bir
yandan yukar ve aa hareketle (yani,
imtiyaz hiyerarisinde yukar ya da a-
a doru gitmekle) snflandrlrken,
te yandan kuaklar aras mobiliteyi,
750
k u a k ii m o b i l i t e d e n y a d a kariyer
mobilitesinden ayrmak da geleneksel
bir t u t u m o l m u t u r . B u n a g r e , k u a k
lar aras m o b i l i t e , kiinin aile k k e n i
ile k e n d i snf y a d a stat k o n u m u ara
sndaki d e i k e n l i e g n d e r m e y a p a r
k e n , k u a k ii m o b i l i t e , bireysel kari
yer s e r v e n i n d e - d e n e i n ilk iinin o
anki iiyle karlatrlmas g i b i - yaa
nan d e i k e n l i e g n d e r m e d e b u l u n
m a k t a d r . o u n l u k l a y a p s a l v e yap
sal olmayan mobilite arasnda yaplan di
er ayrmlar ise ok d a h a tartmaldr.
S o s y o l o j i k ilginin b y k b l m ,
k u a k l a r aras m o b i l i t e y e , zellikle
m e s l e k i baar r n t l e r i n i a k l a r k e n
g e m i t e n gelen t o p l u m s a l k o n u m y a
da rk gibi atfedici z e l l i k l e r l e k a r
latrlan eitim b a a r s n n r o l n e o-
d a k l a n m a k t a d r . Elit k e s i m a r a s n a gir
institu m e k l e ilgili pek ok r n e k o l a y incele
mesi b u l u n m a k l a birlikte ( r n e i n , P.
S t a n w o r t h ve A n t h o n y G i d d e n s , Elites
and Power in British Society, 1974),
bu k o n u d a k i a r a t r m a l a r n en o k b a
v u r d u k l a r ara g e n i lekli rnek
lem anketleri, en y a y g n m u k a y e s e
noktalar ise m e s l e k l e r o l m u t u r . Baz
s o s y o l o g l a r , t o p l u m s a l mobiliteyi en
dstri n c e s i b a l a m l a r d a incelerken
( r n e i n bkz. H. K a e l b l e , Historical
Research on Social Mobility, 1977),
baz s o s y o l o g l a r da H i n d i s t a n gibi o an
g e l i m e k t e o l a n l k e l e r z e r i n d e dur
mulardr (bkz. A. Beteille, Caste, Class
and Power, 1965). F a k a t bu incele
m e l e r i n b y k o u n l u u , m o d e r n sa
n a y i l e m i B a t ' y ve d a h a az l d e
D o u A v r u p a ' d a k i eski k o m n i s t l
keleri k a p s a m a k t a d r .
Toplumsal mobilite aratrmalar
nn. Karl * M a r x ve John Stuart M i l l ' i n
on d o k u z u n c u yzyl o r t a l a r n d a k i ya
z l a r n a v e Vilfredo P a r e t o ("elitlerin
d o l a m " k u r a m n o r t a y a atmtr) ile
Pitirim S o r o k i n ' i n y i r m i n c i y z y l n
b a l a r n d a k i nemli k a t k l a r n a k a d a r
u z a n a n u z u n bir sosyolojik s o y a a c
751
vardr. Toplumsal mobilite zerine u
anda varolan geni literatr, eitim, top
lumsal cinsiyet, kltr, iktidar, istatisti
ki teknikler ve kuramn sosyal aratr
madaki rol gibi daha geni tartma
konularyla i ie gemitir.
Aslnda modern sosyolojideki pek
ok klasik tartmann izleri, mobilite
konusundaki ilk deerlendirmelere ka
dar srlebilir. rnein Sorokin Social
Mobility (1927) adl eserinde yle
yazmtr: "Her tabakalam toplumda
dikey dolam kanallar mevcuttur ve
bunlar, tpk bedendeki kan dolam
nn kanallar kadar gereklidir." Soro
kin daha sonralar ilevselci tabaka
lama kuramnda nemli rol oynayan
bir savnda, bu "merdivenlerin ya da
"asansrler"in, yeteneklerin mesleklere
etkin biimde datlmas asndan ge 1950'ler ve 1960'larda hiyerarik pers
rekli olduunu ve bunlarn iletileme
mesi durumunda, verimsizlik ve d
zensizlikle karlalacan ileri sr rinde, esas olarak ABD'de ortaya
mtr. Fakat Sorokin o srada, Kings-
ley Davis ve Wilbert E. Moore'un yir
mi yl sonra yazdklarndan farkl ola
rak, toplumda ilevsel adan nemli
konumlar elde etmek iin bireyleri ge
rekli eitimi almaya motive edecek -
dllerin gerekli olduu sonucuna he
nz ulaamamt ve bundan yola ka
rak, daha makul biimde, bu konumla
r ellerinde bulunduranlarn kendi stra
tejik mesleki rollerini, maddi ve dier
trden imtiyazlar kazanmak iin istis
mar etme olanana sahip olduklarn
iddia etmiti. Sorokin, eitim kurumla
rnn, insanlar eitli mesleki konum
lara yerletirmedeki rolyle zel olarak
ilgilenmitir. 1970'lerdeki yeni eitim
sosyolojisinin radikal eletirilerini n-
celeyerek, okullarn ncelikle, "bir test
etme, seme ve datma organ" ilevi
grdne dikkat ekmitir; yani o-
kullar, ocuklar -her birinin becerile
rini ilerletmek ya da yeteneklerini ge
litirmek yerine- emek piyasasndaki
zel konumlarna yerletiren bir onay
toplumsal mobilite
kurumu gibidir.
Potansiyel bakmdan ok geni o-
lan bu ilgi alanyla karlalnca, bul
gusal amalar asndan, toplumsal
mobiliteyle ilgili modern literatr, iki
farkl aratrma program arasndaki -
1945'ten beri bu konudaki tartma te
rimlerini belirleyen ve bugn de alana
egemen olan- bir ekime eklinde
grmek olduka yararldr. Bir tarafta,
mobiliteyi, iinde bireylerin gelir, ei
tim baars ya da sosyo-ekonomik
prestije gre sralanabildii toplumsal
hiyerari balamnda ele alan aratr
maclar; dier tarafta, emek piyasalar
ve retim birimleri iinde hkm sren
ilikilerle tanmlanm toplumsal mev
kileri kapsayan, bunlar snf yaps ba
lam iine oturtan aratrmaclar vardr.
pektif egemendi ve bu perspektif en
yksek noktasna, mobilite incelemele
kan stat kazanma geleneiyle ula
mt. Ancak 1970'ler ve 1980'ler bo
yunca, Avrupal snf zmlemeleri
geleneinden etkilenen ya da onun i-
inde yer alan aratrmaclar bu gele
nee giderek daha ok itiraz etmeye
balamlardr.
Stat kazanma program mobilite
aratrmalarnn temel konusunu, bi
reylerin daha az istenilen iler yerine,
daha ok istenilen ilere girmesini sa
layan zelliklerini oluturan tutumlar
n belirleme giriimi eklinde yorum
lar. Tipik biimde bu aratrmalar, e-
itim baars gibi bireysel baarlar
dan daha ziyade, bireylerin o anda va
rolan mesleki statlerinin hangi nokta
ya kadar kendi ailelerinin statsyle i-
1 ikili olduunu incelerler. Bu yakla
mn, daha nceki yaklamda babann
meslei ile oulun mesleinin apraz
tablolamalaryla karlatrlmas kar
sndaki stnlklerinden birisi, kuak
lar birbirine balayan srelerden en
azndan bazlarn zm olmasdr.
toplumsal mobilite 752

rnein, babann eitiminin oulun yksek toplumsal mobilite oranlaryla

mesleki baars zerindeki etkisini a- birlikte) doru bir harekettir. Peter M.
ratrm ve ortaya kan tablonun ba Blau ve Otis D. Duncan'n The Ameri
ba mesleinin etkilerinden bamsz can Occupational Structure' (1967),
olduunu gstermilerdir. Pek ok in genelde, stat kazanma gelenei iin
celeme, oulun eitiminin aile konumu deki toplumsal mobilite incelemeleri
ile mesleki baar arasndaki can alc nin pragmatik bir rnei saylmaktadr.
ba olduunu ne srm ve bu ikisi Blau-Duncan modeli, kendisiyle i-
arasndaki ilikinin neredeyse yarsnn likili ve kendisinin trevi olan muaz
eitim zerinden (daha ayrcalkl aile zam sayda inceleme retmitir. An
konumlarndan gelen ocuklarn, daha cak, farkllklar ve benzerlikleri ne o-
yoksul akranlarna gre eitimde daha lursa olsun bu incelemelerin tamam,
yksek oranda baarl olmas) salan mesleklerin, toplumlar iinde ve top
dn iddia etmitir. Daha sonraki a- lumlar arasnda, yaygn bir konsensse
ratrmaclar, ilgi alann gelir hakkn dayal bir stat hiyerarisine gre s-
daki verileri de kapsayacak biimde ralandrlabilecei varsaymna daya
geniletmiler ve bunlarn ou, aile nyordu. Baz incelemelerde bu top
konumunun kazan zerindeki etkisi lumsal hiyerari, dar anlamda mesleki
nin son derece nemli olduu, fakat ta prestij eklinde kavramlatrlmtr.
mamen dolayl biimde eitim baars Dier incelemelerde ise, sosyo-eko
ve mesleki baar zerinden iledii nomik statnn daha geni boyutlarn
sonucuna varmlardr. da iine alarak genelletirilmitir. Bu
Bu aratrmalarn ounda, istatis nunla birlikte, Avrupal snf zm
tiki teknikler iinde regresyon analizi lemesi yaklam, mesleki hiyerarinin
(ve zellikle izlek analizi) kullanl ayrntlar zerine tartmak yerine,
mtr. Ayrca pek ok almada, sa gittike artan bir ekilde stat kazanma
nayi toplumlarnda gittike homojenle- programnn temel nclne kar
en, orta snfn byd, meritokra kmaya balamtr: Bu temel ncle
tik ve ak liberal modele net bir dille gre, toplumsal mobilite, en uygun e
ifade edilmeyen bir ballk sergilen kilde rekabet halinde olan bireyler ara
mitir. Bundan dolay, sz konusu a- sndaki bir hiyerarik mesleki baar
ratrmalar tipik bir ekilde, ileri sana kapsamnda deerlendirilmektedir.
yilemi ekonomilerdeki yapsal dei Snf analizi gelenei ise olduka
ikliklerin (zellikle ynetsel, profes farkl bir varsaymdan hareket eder.
yonel ve idari mesleklerin yaygnla Bireyler farkl toplumsal snflarn i-
masyla) daha fazla ''st kat" yaratt ine domulardr; bu toplumsal snf
n ve bylece, ii snf kkenli birey lara yeliin yaam anslar, deerler,
lerin yukarya doru toplumsal mobili normlar, yaam tarzlar ve birlik mo
te frsatlarn oalttn ileri srme e- dellerine dair ak sonular olacaktr.
iliminde olmulardr. Toplumsal ak Snf analizi geleneinin temsilcileri,
kanln bu ekilde artmas, stat ka stat kazanma perspektifinin kalbinde
zanmann belirlenmesinde baat faktr yer alan sosyo-ekonomik stat lekle
olan atfedici kriterden, baar kriterine rinin zlmemi pek ok metodolojik
doru kademeli bir geile pekitiril zayfl tadn iddia ederler. En -
mitir. Bu kademeli gei, sanayi top nemlisi, bu lekler eitli mesleklerin
lumlarndaki snf oluumu ve snf a greli prestiji ya da toplumsal konumu
tmas potansiyeline yava yava zarar hakkndaki popler yarglarn bileik
veren meritokratik semeye (geerli bir ls olduu iin. benzer sosyo-
753
ekonomik stat dzeylerine, biraz fark
l yapsal mevkileri olan mesleklere sa
hip olarak yan yana sralanabilirler.
rnein, vasfl kol emei kullanan i
iler, rutin masaba iileri ve serbest
esnafla ayn prestije sahip olabilir, ya
da ofis yneticileri, iftilerle ve ret
menlerle yan yana sralanabilir. Baka
bir deyile, lein sentetik kategorile
ri, farkl yapsal glere tabi olan mes
leki gruplandrmalar! tipik bir biimde
kapsar: Mesleki yapdaki sektrel ve
dier deiimlere bal olarak baz
meslekler genileyecek, buna karlk
bazlar ise sabit kalacaktr. Bu tr bir
heterojenlik yalnzca mobilitenin su
yunu bulandrr: Mobilite zerindeki
eitli yapsal etkiler dier faktrlerden
kaynan alan etkilerden yeterli bi
imde ayrt edilebilir ve bu yzden,
hiyerarik etkileri (aile konumu, eitim
baars, vb.) dier hiyerarik olmayan
trden etkilerden (rnein, mesleki i
blm deiimleri, endstriyel ya da
sektrel byme ve klme, koruma
c hkmet politikalar, vb.) ayrmak
mmkn deildir.
1970'lerde balayan toplumsal mo
bilite aratrmalarnda, snf zmle keninin apraz tablolanan bir olum
mesi program, Blau-Duncan modeli
nin mesleki prestij leklemesini bra
karak, yeleri emek piyasalarnda ve
retim birimlerinde benzer konumlar
paylaan farkl snf kategorilerine ba
vurmutur. Avrupa'da herhalde en
kapsaml biimde kullanlan snf ka
tegorileri, John Goldthorpe'un (bkz.
Goldthorpe snf emas) 1970'lerde
Oxford Mobilite Aratrmalar iin ta
sarlad emalardr. Bu snf emas, lak mobilite dzeyleri gerekte, kol e-
yeleri benzer "piyasa koullarn" ve
"alma koullar"n paylaan mesleki
gruplar bir araya toplamaya alm
tr (Goldthorpe'un 1960'lardaki Var
lkl i Aratrmalar srasnda David de artmtr. Fakat, nispi mobilite ans
Lockwood'la gerekletirdii ibirli
inden trettii bir snf kuram).
ABD'de ise, 1970'lerin "*yeni yap
toplumsal mobilite
salclk"), baz toplumsal mobilite ana
lizcilerini, emek piyasasnn mobilite
yrngeleri zerindeki etkilerinin -
nemini aratrmaya ynlendirmi ve
Blau-Duncan yntemlerini, iyeri ba
lamnda mlk sahibi olma, otorite ve -
zerkliin nemine dikkat eken bir ku
ramsal durua uygulayan "oklu regres
yon Marksistleri"nin (Eric Olin Wright
gibi) ortaya kmasna yol amtr.
Yeni kuramla birlikte yeni yntem
ler ve sonular da ortaya kmtr. S
nf analizcileri, matematiksel log-li
neer modelleme tekniklerinin, mobilite
verileri zmlemesine daha iyi uydu
unu iddia etmilerdir. Bunun nedeni,
hem stat hiyerarisi hakknda srasal
dzeydeki veriye (dolaysyla gerek
lememi varsaymlara) gereksinim duy
mamalar, hem de aratrmaclarn, mut
lak ya da toplam mobilite oranlarn
(mesleki yapdaki deiikliklerin sebep
olduu mobilitedeki deiimleri de
kapsar) mesleki yapnn (nispi oranlar)
iinde toplumsal akkanlktaki ya da
aklktaki deiimlerden ayrt etmek
amacyla standart bir mobilite matrisi
ni (snfsal ynelimlere kar snf k
sallk tablosu) zmlemeye olanak ta
nmalardr. Stat kazanma programn
da kullanlanlar gibi ayn trden byk
lekli veri kmelerine uygulanan snf
zmlemesi perspektifi ve yeni log-
lineer modelleme teknikleri, daha n
ceki aratrmalarn liberal varsaymla
rnn savunulamayacak derecede iyim
ser olduunu ne srmlerdir. Sana
yilemi toplumlarn pek ounda, mut
meine gereksinim duymayan vasfl
mesleklerdeki bymeyle uyumlu ola
rak, yzylmzn geride kalan son
eyrei boyunca kayda deer bir ekil
lar byk lde bu dnem boyunca
deimeden kalmtr. st katlarda da
ha ok yer olmas, oraya ulamak iin
toplumsal mobilite
daha fazla frsat eitlii salamtr, n bu alan, "devaml problem arayan is
k orta snf ilerinin daha byk ksm
orantsal olarak zaten ayrcalkl snf
sal mevkilerde bulunanlarn ocuklar
tarafndan ele geirilmitir. Sonu ola
rak, bir bireyin snf kkeni ile nihai y
nelimi arasndaki iliki, ardk doum
gruplar, ekonomik genileme, eitim
reformu ve yeniden paylatrc top
lumsal politikalar karsnda dikkate
deer biimde deimeden kalmtr.
Goldthorpe 1980'lerin ortasnda
(sve ve Almanya'daki alma arka
dalaryla birlikte), youn bir karla
trmal toplumsal mobilite aratrmas
olan CASMIN (Comparative Analysis
of Social Mobility in Industial Nations
-Sanayi lkelerinde Karlatrmal Top
lumsal Mobilite Aratrmalar) Proje-
si'ni tasarlamtr. Bu proje, ileri top
lumlarn mobilite profillerinin hem li
beral sanayi toplumu kuram, hem de
Marksist kapitalist toplum deerlendir
melerinde grlenden daha karmak
olduunu gsteren veriler retmiti. En
nemli bulgular, mutlak oranlar halin
de llm mobilite miktar ve mo
delinin toplumlar zerinde nemli bir
eitlililik sergilediini; nispi oranlarn
(ya da akkanlk modelinin) toplumlar
zerinde bir "geni yaygnlk" ortaya
koyduunu; toplumsal akkanlkta za
manla meydana gelen deiimlerin, ge
nel bir artn kantn simgelemek ye
rine bir "trendsiz dalgalanma" modeli
izlediini ne srer. Ksacas, snf ya
psnda uzun vadeli bir "zlme", "a-
kkanlk"ta art ve (bunun yansmas
olarak) meritokrasiye doru bir hareket
yoktur.
Bu aratrma programlarnn hepsi,
bir dieri tarafndan ulalan temel -
nemdeki sonular tartm,' konuyla
ilgili dergiler, kuram ve yntem me
seleleriyle ilgili sert tartmalara sahne
olmutur. Bazen bunlar, konunun d
nda olan kiileri hayrete drmekte
ve artmaktadr: pheci bir gzlemci
754
tatistiki teknikler kmesi" eklinde ta
nmlamtr. Baka gzlemciler de, e
itli nedenlerden tr, toplumsal mo
bilite tartmalarnn bir btn olarak
sosyoloji disiplininin temel konularn
da gelitirmeye devam ettiini iddia et
mektedirler. mein feministler, mo
bilite aratrmalarnn ounun yalnz
ca erkek rneklere dayand ve bunun,
konuyla ilgili, aadaki trden geni
boyutlu tartmalara yol at gerei
ne dikkat ekmilerdir: "Mobilite ana
liz birimi" (birey veya aile), apraz s
nfl ailelerin doas (bu ailede iki ye
tikin cretli farkl snfsal konumlar
dadr ve farkl mobilite yrngelerine
sahiptir) ve mobilite aratrmalarnda
cinsiyete gre mesleki iblmnn
ierimleri. Bunlarn ve konuyla ilintili
dier tartmalarn en gzel deerlen
dirmesi Anthony Heath'in Social Mo-
Miry'sinde (1981) bulunabilir.
te yandan bu alandaki tartmala
rn ou, doas gerei kuramsal bir i-
erik tamaktan ziyade, tamamen uz
manlam ve teknik ieriklidir. En u-
zun sreli anlamazlklar, mobilitenin
yapsal ve yapsal olmayan kaynakla
rn ayrt etme olanaklarna dayanmak
tadr. Daha nceki aratrmalarda, baz
sosyologlar yapsal (ya da kesintisiz)
mobilite ile dolam (ya da mbadele)
mobilitesi arasnda bir ayrm yapmaya
almlardr. Burada yapsal mobili
te, tablonun yapsnn gereksinim duy
duu mobilite miktarn ifade eder (bu
na gre, babalar ve oullarn dalm
n gsteren marjinal toplamlara sabit-
lenmi olarak baklr ve dolaysyla,
onlarn farklar, baz deneklerin tablo
daki diyagonalin dnda kalan hcre
lere dmek zorunda olduklar anlam
na gelir). Tablonun tam da yaps y
znden hareketli olan deneklerin yz
desinin, bir toplumdaki yapsal mobili
tenin miktarn temsil ettii iddia edil
mitir. Dolam mobilitesi ise basit bir
755
ekilde, hareketli deneklerin toplam sa
ys ile yapsal anlamda hareketli diye
tanmlanan denekler arasndaki fark
gsterir. Ancak bu kavramlarn ikisi
de, kendine zg hibir ak yorumu
olmayan istatistiki yapntlardr; dola
ysyla, yapsal mobilite ile dolam
mobilitesi arasndaki yapay bir ayrm,
mutlak ve nispi mobilite oranlar kav
ramlar zerine bir tartmaya da yol
amtr. Herhangi bir kken-ynelim
tablosunda, sra ve stundaki marjinal
toplamlar (diyelim, babalarn oullara
gre dalm) farkl olacaktr: ksmen
mesleki yapnn kendi iindeki deiim
yznden oluan bir asimetri (rnein,
yukarda belirtilen trden sektrel de
iiklikler). htimal oranlar teknii
zerine kurulu log-lineer tekniklerin
kullanm, nispi mobilite anslarnn
hesaplanmasna olanak tanr (ki bu he
saplama, toplam mobilitenin o ksm i-
in tablodaki marjinal dalma bal
olarak mmkndr). Bu yzden pek
ok snf analizcisi, bu teknikle, snf
yapsnn eklinde meydana gelen de
iimlerin sonucu olan mobilite ile a-
klk derecesindeki deiimlerin so
nucu olan mobilite arasnda anlaml bir
ayrm yapld konusunda srarcdr.
Bu konudaki eletiriler ise, nispi mobi
lite kavramnn, yapsal mobilite ve
dolam mobilitesi kavramlarndan da
ha yapay olduunu, nk, toplumsal
mobiliteye tek bana sektrel deiik
likler yol ayor olsa da olmasa da,
mutlak ya da toplam mobilitenin "ger
ek" olduunu (oysa deneklerin "nispi,
mobilite anslar"nm tarih ve balam
d fenomenini bizzat gremedikleri
ni) ileri srmlerdir. Bu ayrca, bir
para mesleki mobilite ile snf mobili
tesi arasndaki iliki ve dolaysyla, ka
nlmaz biimde tam da toplumsal s
nf tanmnn kendisi zerine bir tar
tmadr. Ayrca bkz. Benini Katsays;
Featherman-Jones-Hauser Hipotezi;
rekabeti mobilite-destekli mobilite.
toplumsal patoloji
t o p l u m s a l m b a d e l e (social exc
hange) bkz. mbadele kuram
t o p l u m s a l n o r m (social norm) bkz.
norm
t o p l u m s a l olgu (social fact) Dsal-
lk, kstllk ve kanlmazlk zellik
lerini tayan karmak bir nosyon.
Toplumsal olgu, Emile Durkheim'n
kolektif vicdan ve kolektif temsiller
kavramlar balamnda anlalmaldr.
Toplumsal olgular, hem dinsel hem se-
kler nitelikteki, kolektif biimde ge
litirilen ve bu nedenle amirane olan
kurallar, dsturlar ve pratiklerden ka
rlan davran biimleridir. Normlar
ve kurumlar, toplumsal olgularn az
ok katlam biimdeki rnekleridir.
Bunlar, kolektif bir varlk olarak d
nlen gruplarn pratiklerini oluturur;
bu yzden empoze edici niteliktedir ve
bireyler tarafndan iselletirilir. Ko
lektif biimde gelitirilmi olduklar i-
in de ahlki bir ierik tar, bu do
rultuda bireylerin davranlarn kst
larlar. Sosyologlar asndan ilgin o-
lan problem, ideal temsiller ile maddi
toplumsal rgtlenmeler ve onlarn ku
rucu eylemleri arasndaki (rnein,
toplumsal bakmdan onaylanm norm
lar ile fiili pratik gereklik arasndaki)
uurumdan domaktadr.
t o p l u m s a l lek (societal scale) bkz.
toplumsal alan analizi
toplumsal r g t l e n m e (social, or
ganization) bkz. formel yap, formel
rgtlenme; rgt (organizasyon)
kuram; Parsons, Talcott; sistemler
kuram
t o p l u m s a l patoloji (social patho
logy) Sapknlk kuramnn ilk biim
lerinden birisi. Toplumlarn deiik
kesimlerinin, bedenin eitli paralar
gibi, bir knt yaayabileceini ve
hastalanabilecein! ifade etmek iin
toplumsal politika 756

organik metaforuyla ilikilendirilen top ayn zamanda, refah asndan nemli

lumsal patoloji terimi artk fazla kul sonular douran ve bu yzden top
lanlmamaktadr. Ayrca bkz. patoloji. lumsal politikann alannda dlanama-
yacak "toplumsal politikalar"dr. Ayn
t o p l u m s a l politika (social policy) ekilde, toplumsal politika derken sa
Toplumsal politikann tam olarak nele dece hkmetin izledii politikalarn
ri yanstt tartmal bir konudur. Po kastedilmesinin yanl olduu, bunun
litika terimi, belirli bir alanda ne ya yannda, dinsel kurumlar ve hayr ku
plmas gerektiini gsteren ve az ok rumlarna, yine, emeklilik politika
ak bir biimde ifade edilmi, hatta snda grlecei zere, zel irketlere
daha ok yazya dklen ve genellikle ynelik politikalarn da bu kapsamda
karar verme yetkisine sahip bir organ grlmesi gerektii ileri srlmektedir.
tarafndan resmen benimsenen fikirleri Kald ki, refah dzenlemelerini olutu
anlatan bir terimdir. Politika plandan ran hizmetlerin zelletirilmesi byle
farkldr; nk, planlar hedeflere nasl bir bak asn zellikle zorunlu hale
ulalacan ayrntl olarak belirttii getirmitir.
halde, politika daha genel bir dzeyde, almalarn nemli bir ksm sos
sadece hedefleri ve deiimin hangi yolojinin erevesinin dnda, top
ynde tasarlandn gstererek form lumsal idare blmlerinde gelitirilmi
le edilir. Akademik balamlarda ise bu olmasna ramen, toplumsal politika
terim, (resmi dzeyde kabul edilmemi analizinde ok geni bir yelpazeye ya
olsa bile) eylemsizlik ve statkonun sr ylan yaklamlar olduu belirtilmeli
drlmesi de bir politika sayldndan, dir. Fakat, toplumsal politika alannda
genellikle resmi dzeyde benimsenmi 1950'li ve 1960'l yllarda egemen
politikalarla snrl tutulmaz. olan toplumsal idare yaklam kuram
Toplumsal teriminin kard so sal olmad gerekesiyle giderek daha
runlar daha da fazladr. En yaygn yo fazla eletiriyle karlarken, 1970'li
rum, toplumsal politikalarn, devletin yllarda sosyologlar arasnda zellikle
(gerek merkezi gerekse yerel dzeyde), Marksist yaklamlarn egemen olma
nfusun toplumsal ihtiyalarnn (top ya baladn grrz (rnein bkz. I.
lumsal ihtiyalar genelde refah ihti Gough, The Political Economy of the
yalar olarak yorumlanmaktadr) kar Welfare State, 1979). Daha yakn za
lanmasn hedefleyen politikalar ol manlarda ise, refah ve toplumsal poli
duudur ve bunlar arasnda sosyal g tika konulu tartmalar ekillendiren,
venlik, salk, barnma, eitim ve (ba bir kere daha T.H. Marshall'n yurt
zen) hukuk ve dzenle ilgili politikalar talk analizi olmutur (bkz. Sociology
saylabilir. Yine de bu erevedeki bir at the Crossroads, 1963). Ayrca kar
toplumsal politika bak herhalde ol latrmal toplumsal politikaya odakla
duka dar kalacaktr, nk sadece, re nan almalar vardr. Yine, refah yar
fah alanlar iinde saylan politikalar dmlarnda kadnlarn oynadklar rol
kapsamakta ve refah da derinden et daha fazla analiz etmeye ynelen ve
kileyen, kilit nemdeki dier politika toplumsal refahtan yararlananlar ele
alanlarn, bilhassa iktisadi politika alrken kadnlara daha fazla arlk ve
kapsamna giren alanlar (mali politi ren feminist aratrmaclar bir hayli et
kalar ile enflasyon ve iktisadi byme kili olmutur. Ayrca bkz. deerlendir
politikalar gibi) gz ard etmektedir. me aratrmas; politika aratrmas.
Bunlara doru biimde "iktisadi politi
kalar" etiketi yaptrlmakla birlikte, t o p l u m s a l p r o t e s t o (social protest)
757
bkz. grev; isyan; pasif direni; sivil i-
taatsizlik; toplumsal hareketler
t o p l u m s a l rol (social role) bkz. rol
t o p l u m s a l snf (social class) bkz.
snf
t o p l u m s a l s i s t e m (social system)
Sistem kavram sosyal bilimler ile do
a bilimlerinin tmnde yer almaktadr
ve kendi etrafnda ("genel sistemler
kuram") olduka geni bir literatrn
domasn salamtr. Bir sistem, - toplumsal sistemler
eler arasndaki ilikileri toparlayan bir
kalptr ve sonuta ortaya kan kendi
ne zg zelliklerinin, elerinin zel
liklerinden ayr olduu kabul edilir.
Sistemlerde denge kurmaya doru i
sel bir eilim vardr; bunun iin sis
temler analizi, baka sistemler kar
snda hem isel hem dsal olarak den
geyi muhafaza eden mekanizmalarn
analizidir.
Talcott Parsons'n ilevselcilii,
sosyolojide sistemler kuramn en ek
siksiz biimde kullanan modeldir (-
zellikle bkz. The Social System, 1951).
Parsons'n terimleriyle, toplumsal sis
tem iki aktr arasndaki istikrarl bir i-
likiyi, bir btn olarak toplumlar,
toplumlar sistemlerini, daha dorusu
bu sistemler arasndaki herhangi bir
dzeyi anlatabilmektedir. Bunlarn
hepsi de, esas olarak sibernetik denilen
boyutlar ekseninde; yani, dengenin di
er sistemlerle, aradaki snr blgele
rinde girilen sembolik alverilerle
muhafaza edildii enformasyon payla
m ve denetimi sistemleri olarak ana
liz edilmitir. Szgelimi iktisadi sis
temlerde, dei-toku (mbadele) ge
nellikle dorudan deildir, para dolay-
myla gerekleir. Siyasal sistemlerde
ise mbadele arac gtr.
Anthony Giddens Central Prob
lems in Social. Theory'de (1979), bu
toplumsal sistem anlaym, sistemle
rin kendilerini meydana getiren top
toplumsal sorunlar
lumsal aktrlerin stnde olan zel
liklerin ortaya kmasyla karakterize
edilmedii, bilakis, yaplam ve ru-
tinlemi toplumsal pratiklerle retil
dii ve yeniden retildii gerekesiyle
eletirmitir. yleyse, toplumsal sis
temlerin sistematik zellikleri, siste
min kendisinden ziyade toplumsal ey
lemin doasndan kaynaklanmaktadr.
toplumsal sistemler, oulcu (so
cial systems, plural) bkz. oulcu
toplumsal s o r u n l a r (social prob
lems) Toplumsal rgtszln baz
davurumlar olduu ve deimeleri i-
in baz toplum mhendislii arala
rn gerekli klan bir dizi koul ve a-
normal davranla ilgili olarak kulla
nlan genel bir terim. Toplumsal so
runlar iine, tipik olarak, sapkn dav
ranlarn (su ileme, ocuk sululu
u, fahielik, akl hastal, uyuturucu
mptell, intihar) ve toplumsal a
tmalarn (etnik gerginlikler, ev ii
iddet, endstriyel srtmeler, vb.)
pek ok biimini katabiliriz. Bu konu
larn ou bu szlkte ayr balklar
halinde tartlmtr. Modern sanayi
toplumlarnn karmak toplumsal ya
plarnda, bireyler ile gruplar bu tr so
runlarla farkl ekil ve dzeylerde kar
larlar; ayn ekilde, farkl stat ve
rolleri igal eden kiilerin toplumsal
konumlarna bak alar ve zm
gerektiren toplumsal bir problemin ie
rii konusundaki grleri de farkldr.
Bu nedenle, ortaya kmas muhtemel
olan toplumsal sorunlar neredeyse son
suz eittedir; bunlarn iinde, okur ya
zarlk standartlarnn dmesi ve a
lma etiinin yok olmas trnde fe
nomenleri sayabiliriz. Benzer biimde
nerilen zmler de deikenlik ser
gileyecektir ve bunun temel kayna
(en azndan ksmen), ilgili taraflarn
karlar ve deerlerinin farkl olmasdr.
Toplumsal Sorunlar Aratrma Dernei
T o p l u m s a l Sorunlar A r a t r m a
D e r n e i (Society for the Study of
Social Problems -SSSP) Kuzey Ame
rika'da 1951'de, sapknlk ve toplum
sal sorunlar konusunda Amerikan Sos
yoloji Dernei'nden daha radikal ve
eletirel bir yaklam getirmeyi ama
layan bir yap olarak kurulmu bir sos
yologlar birlii. lk gnlerinde demee
egemen olan dnce, Howard S. Bec-
ker'n derledii The Other Side'd'd
(1963) rneklendii ekliyle etiketle
me kuramyd. Britanya'daki Ulusal
Sapknlk Konferans da ksmen, Ame
rikan sosyolojisinin artk nemli bir
kesimini oluturan bu birlikten esin
lenmiti. Demein faaliyetleriyle ilgili
iyi deerlendirmeler, Social Problems
(1976) dergisinin kuruluunun yirmi
beinci yldnm vesilesiyle yaynla
nan metinlerde bulunabilir.
t o p l u m s a l statik ve t o p l u m s a l di
n a m i k (social statics and social
dynamics) bkz. Comte, Auguste
t o p l u m s a l stat (social status) bkz.
stat
t o p l u m s a l s u (social crime) Su, e-
gemen toplumsal dzene ve deerleri
ne kar bilinli bir meydan okumay
temsil ettiinde, bazen toplumsal su
kategorisine sokulmaktadr. Marksist
tarihilerin bu balamda aktardklar
rnekler arasnda, ngiltere'de modern
an ilk dnemlerinde, ynetici snf
tarafndan su olarak nitelenen, oysa bu
eylemleri yapanlar veya ait olduklar ce
maatler tarafndan utanlacak bir dav
ran gzyle bile baklmayan halka
zg eylemler ile gelenekler saylabilir
(yasaklanm blgede avlanmak, odun
hrszl, yiyecek ayaklanmalar ve ka
aklk gibi). Toplumsal su kavram
tartmal olmakla birlikte, bir su fiili
ni oluturan eler konusunda bir kon
senss olmayabileceini gstermektedir.
758
toplumsal s r k l e n m e (social drift)
Toplumsal epidemiolojide, uzun s
reli bir hastala bal olarak toplumsal
lek zerinde aaya dmeyi anlat
mak iin kullanlan ve hasta insanlarn
alt toplumsal gruplarda younlat
dncesine hizmet eden bir terim. K-
uaklar arasnda ya da iinde llebi
lecek olan bu tr bir aa doru mo
bilite, snf ile hastalk arasndaki ba
n sadece bir ksmn aklar.
t o p l u m s a l t a b a k a l a m a (social st
ratification) bkz. tabakalama
t o p l u m s a l t a h m i n (social forecas
ting) Toplum kuramnda, bir yelpaze
halindeki tarihsel eilimlerin gerek
leme ihtimallerinin erevesini belir
lemeye alan bir yaklam. Toplum
sal tahmin yaklamnn klasik rnei,
Daniel Bell'in "Bir Toplumsal Tahmin
Giriimi" alt baln tayan 77e Co
rning of Post-Industrial Society'sidir
(1973). Bell kendi giriimini, zgl
toplumsal koullardan karlan ngr
kurallarn formalize etmeye alan
daha nceki denemelerden ayrmakta
dr. Oysa toplumsal tahmin, sadece ih
timallerin erevesini belirlemeye al
an bir yntemdir ve ancak "fenomen
lerin dzenli olduu ve yinelendii"
durumlarda, ya da yn "istatistiki za
man serileri iine yerletirebilecek ya
da tarihsel eilimler eklinde formle
edilebilecek" trendlerin varlnda ve
"olaylar etkileyen insanlarn son dere
ce aklc davranlar sergilediinin sy
lenebilecei" yerlerde uygulanabilir.
Bell'in teslim ettii gibi, bu koullara
ok ender hallerde rastlanabildiinden,
toplumsal tahminciler genellikle, baz
siyasal kararlarn -sonularn ngr
mekten daha ok- yrrle konulabi
lecei snrlar belirlemekle yetinmek
durumundadrlar.
toplumsal tarih (social history)
759 toplumsal tarih

Gemile ilgili aratrmalarn, arlkla duyduklar kayglar dile getirmiler

"toplumsal" kayglar baa alan bir da dir. ikayet konularndan bazlar, a
l. Modern toplumsal tarihin nemli bir da toplumsal tarihin ok fazla ampi
ksm ok yakn gemile urat i- rist olmas ve sadece halkn ilgisini e
in, bu almalarda sosyologlarn ken belirli bir konudaki verilerin, nasl
kendilerine zg ilgi alanlaryla olduk olsa toplanabiliyorlar diye, umarszca
a rten yanlara rastlanmaktadr. st ste ylmasndan meydana gel
Tannabilir bir uzmanlk alan olarak mesi, ilgin tarihsel problemler ya da
toplumsal tarih, 1960'larda ve 1970'- sorunlarda derinleilmemesi; model
lerde, siyasal ve iktisadi tarihteki yer kurma takntsnn, ilevselcilik, mo
leik pratiklerin elitizmi ve ampiriz dernleme kuram, yapsalclk ve ben
mine kar bilinli bir tepki eklinde zeri alanlardan alnan tartmal kav
gelimitir. Birok uygulaycsnn g ram ve argmanlarn geliigzel bir
znde, yeni toplumsal tarih "sradan ekilde uygulanmasna yol amas; si
insanlarn szcln stlenmek"le yasetin ve iktisadn bebeklerinin, eli-
eanlamldr ve bunun yansmalarndan tizmin banyo suyuyla ykanmas; ze
birisi, sradan erkek ve kadnlarn gn rinde durulan (ve genellikle eksik ta
delik deneyimleri, deerleri ve yaam nmlanm) baz dnemlerde kitlelerin
tarzlarna duyulan ilginin hzla bir "zihniyet"i ya da "kolektif aklf'yla il
gibi bymesidir. Bu yeni zel alan, gili kantla desteklenmemi (genellikle
yelpazesi genilemi yntemler ve tek basmakalp) genellemeler yapma do
niklerle (rnein, szel tarihin yn rultusunda yaygn bir eilimin olmas.
tem ve teknikleriyle) ve kuramsal bo Ksacas, en azndan baz eletirmenle
yuta apak bir zen gsterilerek ara re gre, ada toplumsal tarih, nce
trlmtr. Ayrca, bu ekilde aa lii egzotik kaynaklardan yararlanma
karlan yeni materyallerin sergilenme ya ve atafatl (genellikle test edileme
sine yarayan ok sayda yeni dergi (So yen) genellemelerde bulunmaya veren,
cial History, History Workshop Jour bir tr gemile ilgili kltrel antro
nal, Journal of Social History, Journal poloji haline gelmitir. (Bu dorultu
of lnterdisciplinai-y History gibi) ku daki huysuz ve polemiki, ama ayn
rulmutur. zamanda arpc bir eletiri iin bkz. T.
Judt, "A Clown in Regal Purple: So
ada toplumsal tarihilerin o cial History and the Historians", His
unluu (anlalabilir biimde) yukar tory Workshop Journal, 1979).
daki tasla destans terimlerle ok da
ha geniletecek ve kukusuz, 1950'lere Fakat bu bak as, tartma g
kadar kurumsallam tarih eserlerinin trmez biimde gittike byyen ve
ounun darlna (ki bunlarla kyas dinamik bir disiplinleraras alan olan,
landnda, "toplumsal" alana duyulan sosyolojiyle yakndan ilintili ve birok
yeni ilgi entelektel bakmdan yeni ve ynden rten toplumsal tarihle ilgili,
taptaze bir havay solumaya benze kesinlikle ok olumsuz bir tablo iz
mektedir) dikkat ekmede hakl ola mek olur. Toplumsal tarihin yntemle
caklardr. te yandan, toplumsal tarih riyle ilgili ok daha olumlu bir tabloyu
ilerin kayda deer bir aznl, akraba Arthur Stinchcombe'un Theoretical
disiplinlerden (bilhassa sosyolojiden) Methods in Social History (1978) adl
gelen kavram, kuram ve yntemlerin kitabnda bulabilirsiniz. Sosyolojiyle
herhangi bir ayrm gzetmeden benim dorudan ilintili olan ve ii snf kl
senmesi sonucunda kendi uzmanlk s trn ileyen ok sayda nefis top
nrlarnn hzla belirsizlemesinden lumsal tarih almas vardr: W.H.
toplumsal trend
Sewell, Work and Revolution in France
(1980); J. Cumbler, Working Class Com
munity in Industrial America (1979);
A. Dawley, Class and Community: The
Industrial Revolution in Lynn. Siyase
tle ve snf oluumuyla ilgili toplumsal
tarih almalar, R. Aminzade, Class,
Politics and Early Industrial Capita
lism (1981); D. Montgomery, Worker's
Control in America (1979); J.W. Scott,
The Glassworkers of Cannaia'dm (1974).
Ulus devletlerin kurulmasyla ilgili top
lumsal tarihsel almalar, V.G. Kier-
nan, "State and Nation in Western
Europe", Past and Present, 1965; A.
Ludke, "The Role of State Violence in
the Period of Transition to Capita
lism", Social Histoiy, 1979; H. Ro
senberg, Bureaucracy, Aristocracy and
Autocracy'dir (1958). Toplumsal dei
im ve aileyle ilgili almalar, T.K.
Haraven, "Modernization and Family
History", Signs, 1976; D. Levine, Fa
mily Formation in an Age of Nascent
Capitalism (1976); J. Scott ve L. Tilly,
Women, Work and Family'dir (1978).
Feminist toplumsal tarihiler de zel
likle etkili olmu ve kadnlarn tarihini
aratrma gndeminin ilk sralarna
karmay baarmlardr (harika ara
trma rnekleri olarak bkz. S.O. Rose,
Limited Livelihoods, 1992 ve L. Da-
vidoff ve C. Hail, Family Fortunes,
1987). Tm bu almalarda, toplumsal
tarihin nerede bitip sosyolojinin -
zellikle tarihsel sosyolojinin- nerede
balad tartmaldr. Ayrca bkz.
kliometri.
t o p l u m s a l t r e n d (social trend) Bir
toplumsal gstergenin ya da endeksin
gsterdii ve dikkat ekici nitelik ta
yan bir deiim kalb. Toplumsal te
rimi ayrca, daha esnek biimde, de
imeyen dalmlar gsteren lke a
pndaki toplumsal raporlar ve onun
yan sra deiimi yanstan zaman se
risi verileri iin kullanlmaktadr.
760
toplumsal yap (social structure)
bkz. yap
t o p l u m s a l yaptrm (social sanc
tion) bkz. yaptrm
t o p l u m s a l l a m a (socialization) Top
lumsallama, bizlerin gerek toplumun
norm ve deerlerini iselletirerek,
gerekse toplumsal rollerimizi (ii,
arkada, yurtta, vb. olarak) yerine ge
tirmeyi renerek, toplum yeleri ha
line gelmeyi renme srecimizdir.
nsann gelimesinde doann ve
terbiyenin (ya da kaltmn ve evre
nin) greli nemleri konusunda aralk
sz bir tartma sregelmektedir. Bu
konu etrafndaki bir tartma, insanla
rn ar dzeyde toplumsallamalary-
la ilgilidir. nsanlara, temel insani i
gdlerini bastracak lde etkili olan
toplumsal terbiye ve rol oynama bece
rileri mi yn vermektedir? Bu tartma,
Freud'un toplumsallamann doal e-
ilim ve drtlerin aleyhine ileyen bir
sre olduunu ngren psikolojik pers
pektifini, toplumsallamaya toplumun
entegrasyonunda temel bir rol atfeden
ilevselci perspektifle kar karya ge
tirmitir. Son zamanlardaki aratrma
lar, toplumsal snflarn toplumsallama
dzeylerindeki farkllklara odaklan
mtr; bu farkllklarn bir ksm dille
ilgiliyken (bkz. B. Bernstein, Class,
Codes and Control, 1971), bir ksm da
deer ynelimleriyle ilgilidir (bkz. M.
Kohn, Class and Conformity, 1969).
Toplumsallama artk sadece o
cukluu (balca unsurlar aile ve o-
kuldur) kapsayan bir olgu olarak g
rlmemektedir. Toplumsallamann tm
yaam boyunca devam ettii; ayrca, bi
reylerin topluma uyum salamay
renecekleri tek ynl bir sre olmad
, insanlarn da kendi toplumsal rol ve
ykmllklerini yeniden belirleyebile
cekleri artk genel kabul gren bir d
ncedir. Dolaysyla toplumsallamayla
761
ilgili her anlay, bu srecin toplumsal
deiimle ilintisini dikkate almak zo
rundadr. Bu anlamyla baz sosyolojik
kuram ekolleri, deerlerin iselletiril-
mesi ve eylemin normatif bir ynelimi
olmasn abarttklar iin (genellikle
normatif ilevselcilie yneltilen bir
sulamadr bu) "toplumda ar top-
lumsallam bir insan anlay" oldu
unu ima ederler (bkz. D. Wrong, "The
Oversocialization Conception of Man",
American Sociological Review, 1961).
t o p l u m s a l l a m a , alrken (socia
lization, work) bkz. alrken toplum
sallama
t o p l u m s a l l a m a , siyasal (socializa
tion, political) bkz. siyasal toplum
sallama
t o p l u m u n tepkisi (societal reaction)
Sapknla dair etiketleme kuramn
da, toplumun tepkisi, sapkn kii ve
davranlara kar tepkileriyle sapkn
ln ortaya kn byk lde etki ile onlar gzetim altnda tutanlar in
leyen resmi ve gayri resmi toplumsal
denetim kurulularn (hukuk sistemi,
medya, polis ve aile dahil olmak zere)
anlatan bir terimdir. Edwin Lemert'a
(Social Pathology, 1951) gre, mutla
ka sapknl azaltacak ekilde denetim
kuramayan bu tepki, fiilen sapknln
ortaya kmasna, bir yapya dnme
sine ya da oalmasna da yol aabil
mektedir. Ayrca bkz. birincil ve ikincil
sapknlk; sapknln oaltlmas.
t o p y e k n s a v a (total war) Modem
sanayi toplumunun karakteristik -
zellikleri arasnda yer alan. bir lkenin
toplumsal ve iktisadi kaynaklarnn si
lahl bir atma uruna azami derece
de seferber edilmesini kapsayan, ge
nellikle sivil halk ve ekonomiyi de
dmann saldrlarna maruz brakan
bir sava biimi. Bu yzden topyekn
sava blgesel ya da yerel savalardan
da, geleneksel atmalardan olduu
totaliter, totalitarizm
kadar nkleer bir atmadan da ayr
bir yere konmaldr (bkz. M. Shaw, Dia
lectics of War: An Essay in the Social
Theory of Total War and Peace, 1988).
tortular (residues) bkz. elit kuram
total k u r u m (total institution) Erving
Goffman'n Asylums'da (1961), in
sanlarn hareketlerinin brokratik a-
ralarla kstland, uyku, alma ve
oyun gibi faaliyetlerin ayn kurum i-
inde yaplmas gerektiini belirtmek
ve bylece normal gnlk yaamdan
fiziksel bakmdan tecrit edilmi ok
eitli kurumlar analiz etmek ama
cyla ortaya att bir terim. Goffman'
n bu analizi gelitirirken aklnda olan
balca kurumlar hapishaneler ve akl
hastaneleridir, fakat toplama kamplar,
yatl okullar, klalar ve manastrlar
gibi baka kurumlarn da bu erevede
deerlendirilebilecei grndedir.
Goffman bu kitabnda, sz konusu tr
den kurumlar iinde kapal tutulanlar
celer ve orada kalanlarn kanlmaz
bir ekilde -grevliler lehine- dzene
sokulduklarna ve maniple edildikle
rine vurgu yapar. Total kurum terimi
1960'l yllarda, ileri sanayi toplumla
rnda toplumsal denetim mekaniz
malar ve rejimlerine ynelik daha ge
ni kapsaml eletirinin bir paras ola
rak iyice yerlemitir. Ayrca bkz. ser
best brakma.
totaliter, totalitarizm (totalitarian,
totalitarianism) Bu terimlerin kayna
nn, Mussolini dnemindeki talyan
faistleri ile filozof Giovanni Gentile
olduu dnlmektedir. "Kapsaml,
her eyi kucaklayan, yaylm total
devlet" anlamna gelen bu adlandrma
nn, yeni bir yorumun yapld Souk
Sava dnemine kadar, eitli impara
torluklar ve ynetimler ile genelde
sac rejimler iin kullanld syle
nebilir. Daha zgn kullanmlarndan
totemizm
762

birinde de sve'teki kapsayc refah artk vazgeildiini grrz. Nitekim

devleti anlatlmak istenmitir. Sovyet sistemi atrdarken, bu kavramn
Totalitarizm, tipik olarak, "kt kullanlmasna kar kanlar SSCB'-
imparatorluk" trnden terimlerle e- nin Gorbaov dnemindeki dnm
itlendii zamanlardaki gibi aratrl nn sistemin totaliter olmadn kant
mas daha zor olan bir sr duygusal lad yolunda gr bildirmilerdir.
armla, nesnel biimde deerlendi Kavram savunanlar ise, homo sovieti-
rilebilecek bir zellikler sendromunu cus'un artk daha ak biimde grle
birletirir. Totaliter kavramnn anla bilecei, sistemin kne neden olan
mnn *faist rejimlerden uzaklatr faktrlerin dsal faktrler olduu ka-
lp, Stalin'in Sovyetler Birlii'nin bir nsndadrlar.
paradigmas olarak yeniden formle e- Reel sosyalizm sisteminin, kiilik
dilmesinin balca sorumluluu siyaset klt eilimine dayal, zgl bir teleo-
bilimcileri Cari Friedrich ile Zbigniew lojik ideolojisi, sansr, terr ve dev
Brzezinski'nindir. Friedrich ile Brze- leti ekonomisi olan ve iddet uygula
zinski, totaliter rejimler iin, birbirini ma tekeline (ki en baskc trde baka
destekleyen bir organik varlk eklinde toplumlarda bile iddet konusunda
dnlen alt belirleyici zellik sap devletle bouan clz rakipler vardr)
tamlard: topyac bir gelecek vaa sahip, bir tr tek parti egemenlii do
diyle binylc egemenlik iddialarda urduundan fazla kuku duyulamaz.
bulunan, gelimi, total bir ideoloji; Reel sosyalizmden etkilenmi olan
tipik olarak tek bir kiinin liderliin toplumlar yurttalk haklar temelinde
deki tek bir kitle partisi; fiziksel ya da demokrasiler kurup piyasalar yaratma
psiik ynleri bulunan bir terr siste yolunda ilerledike, bu sistemin mira
mi; iletiim aralarnda tekel; silah te sn inceleme olanaklar da artacaktr.
keli; brokratik koordinasyonla eko
nominin merkezi biimde ynetilip de t o t e m i z m (tolemism) nsan gruplar
netlenmesi (bkz. Totalitarian Dicta ya da bireyler ile zel hayvanlar ya da
torship and Autocracy, 1963). bitkiler arasnda, ritellemi detleri
ve baz durumlarda onlar yemeden sa
Bu yaklam, Sovyet sisteminin hem
knmay gerektiren bir iliki. Bu terimi
siyasal bakmdan hem de toplumsal bir
Batllarn dikkatine ilk sunan, onu A-
varlk olarak, aslnda kar gruplar,
merikan Kzlderililerinin Algonkin di
birbiriyle rekabet halindeki elit ke
linden treten J. Long olmutur (bkz.
simler, hatta snf-benzeri (nomenkla-
Voyages and Travels, 1791).
tura'nm yeni snfn bir arac roln
oynamas) terimleriyle daha iyi anla J.F. McLennan totemizmin k
labileceini iddia eden kiilerin tep kenlerini aratrd almalarnda,
kilerine yol amt. Totalitarizm So totemizmin animizmin (canl ve cansz
uk Sava'taki konumlanlarla i ie doal fenomenlerin, toplumda birtakm
geerek kullanlm ve bu yzden sos sonular douran ruhlarla donatlm
yal bilimdeki aklayc gc -zellikle olduu inanc) bir uzants olduu sav
tarihsel-olmayan ve genelletirici bir na ulamt. William Robertson Smith.
nitelie sahip olmasndan dolay- tar insanlarn totemlere, onlardan hayrl
tmal kalmtr. Bu dorultuda, Sov eyler bekledikleri iin inandn sa
yet sisteminde reform yaplmasyla il vunuyordu. James Frazer, totemizmin
gili tartmalarda "totalitarizm-sonras" "vahiler"in gebe kalmada erkein oy
nosyonuna yer verilmesine ramen. nad rol bilmedikleri yerlerde va
1970'lerde bunun kullanlmasndan rolduunu ileri srmekteydi. Emile
763 tre

Durkheim totemizmi dinsel yaamn Malinovvski dahil olmak zere), baz

en ilksel biimi sayyor ve klan ibade (egzotik) toplumsal pratiklerin (by
tini yansttn dnyordu. Bronis- clk gibi) varln gz nnde bu
lavv *Malinowski gereki bir akla lundurarak, bunlarn toplumsal bir i
mayla, insanlarn hayatta kalmak iin lev yerine getirmeleri gerektiini, bu
hayvanlar ve bitkiler, zellikle vazge ilevin varlk nedeninin bu pratiklerin
ilemez nemdeki trler zerinde de varolmasndan kaynaklandn dn
netim kurmalar ve ayrntl bilgiler e- meye eilimli olmulardr.
dinmelerin zorunlu olduuna dikkat
ekmiti. E.E. Evans-Pritchard, ilev T n n i e s , F e r d i n a n d (1855-1936)
sel yararn bir aklama saylp sayla Alman Sosyoloji Dernei'nin kurucu
mayacan sorguluyordu. Ritellerin yelerinden olan Alman sosyolog. Tn
nesnesi en yararsz hayvanlar olabilir, nies en ok, Gemeinschaft (cemaat) ile
insanlar ile hayvanlar arasnda meta- Gesellschaft (toplum) arasnda yapt
forik bir iliki bulunduu grlebilirdi. ayrmla n kazanmtr. Bu ayrm, k
Meyer Fortes, insanlar ile hayvanlar k apl ve byk apl toplumlarn
arasnda alglanan ilikileri, yaayan zelliklerini yanstt iddia edilen
insanlar ile atalar arasndaki ilikilere farkl iliki tiplerini vurgulamaktadr.
gtrmekteydi. Claude Levi-Strauss i- Nfusun byk lde hareketsiz ol
se, insanlarn, hayvanlar ya da bitkiler duu cemaatte, stat atfedilen bir ko
arasndaki farkllklardan, kendi arala numdur ve aile ile kilise, aka tanm
rndaki farkllklar olumlama abala lanm bir dizi inancn korunmasnda,
rnda yararland sonucuna varmt. duygusal ve ibirliine ynelik davra
Hayvanlar "'zerinde dnmenin ya nlarn gelimesinde nemli roller oy
rarl olduu" eylerdi ve insanln s narlar. Ne var ki, iblm daha kar
nflandrma yapma gerei duymasnn mak bir hal aldka bu balar z
sadece bir rneini yanstyordu. Levi- lp, yerini szlemeye dayal ve gayri
Strauss'un argmanlar, gerek Batl- ahsi ilikilere brakmakta, bylece
olmayan gerekse Batl toplumlarda byk apl rgtlenmeler ve ehirler
hayvan sembolizmiyle ilgili baka ara gesellschaftlich (toplumcu) toplumsal
trmalar kkrtan yorumlar olmutur. formlar yanstmaktadrlar. Tnnies
cemaatin kaybolmasn, modern kent
t o t o l o j i (tautology) Ayn aklamay toplumunda rekabetin ve bireycili
ya da anlam (gereksiz biimde) yine in giderek egemen duruma gelmesini
lemek zere deiik szcklerin kulla byk bir zntyle karlamtr. Ge
nlmasn karlayan bir terim. rne meinschaft ile Gesellschaft arasndaki
in, "Britanya bir adadr ve sularla ayrm, Emile Durkheim'n mekanik
evrilmitir" aklamas, adalar zaten dayanma ile organik dayanma arasn
bu ekilde tanmland iin bir totol- da kurduu kartlkla da paralellik gs
jidir. Totolojik aklamalar, birbirleri terir ve ayn zayflklarn birounu ba
ne benzer bir ekilde ya kendi koyduk rndrr. Bu ayrmn bir toplumsal dei
lar tanm gerei doru ya da dolam im kuram olarak akl almaz derecede
baldrlar ve bu yzden yanllanamaz- ikici bir nitelik tadn syleyebiliriz.
lar. Toplumsal kurumlarn kkenlerini
kendi etkilerinin iine yerletiren sos t r e (mores) Tre, bir toplumun ye
yolojik aklamalar da totolojik olma lerinin ounun inand, terbiye stan
eilimindedir. Nitekim baz erken d dartlarn salamada esas olan ahlki
nem ilevselci antropologlar (Bronislaw kurallar ve davran biimlerini anlatr.
transseksel
Treler etkin biimde uygulanr ve ih
lalleri, ya grup knamas ve yaptrmy-
la ya da -ahlki tutumlarn yasa haline
geldii durumlarda- hukuki yollarla ce
zalandrlr. Ayrca bkz. halk yordam.
t r a n s s e k s e l (transsexual) Bir cinste
domu olup, cinsel organ deitire
cek cerrahi operasyonu gerektiren bir
srele baka bir cinsiyete geen ve
kendisini tamamen o cinse zg top
lumsal cinsiyet rolne gre yetitiren
insanlar iin kullanlan bir terim. Pek
ok transseksel in ideali, tercih ettii
dier cinsiyete ve toplumsal cinsiyet
rolne tamamen ve geri dn olma
yan biimde gemektir. Transsekse-
lizm, yirminci yzyln ortalarnda kli
nik bir fenomen gzyle baklmakla
birlikte, sosyolojinin toplumsal cinsi
yet ve sapknlk aratrmalarnda b
yk ilgi gsterdii bir konudur. Ayrca
bkz. transvestilik.
transvestilik (transvestism) Kar
cinsin elbiselerini giyme ya da iki cin
se de uygun giyinme srecini anlatan;
genellikle, zaman zaman kadn gibi gi
yinen erkekler iin kullanlan ve trans-
seksellikle ya da homoseksellikle
kartrlmamas gereken bir terim. ki
cinse de uygun elbiseler giyme farkl
kltrlerde pek ok biimde ortaya
kmaktadr. Bat'da on dokuzuncu
yzyl sonuna zg bir durum olarak
saptanan transvestilik, erkeklerin ka
dnlar gibi davranmasn (kadn giysi
leri giymelerini, vb.) ierdiinden top
lumsal cinsiyetin sunumuyla ilgili a-
ratrmalarda nemli bir konuyu olu
tururken, daha genel olarak giyim sos
yolojisinde de etkili bir faktrdr (r
nein bkz. D. Feinbloom, Transvesti-
tes and Transsexuals, 1975).
T r e i m a n lei, T r e i m a n puan
(Treiman scale, Treiman score) bkz.
mesleki prestij
764
trend, t o p l u m s a l (trend, social) bkz.
toplumsal trend
T r o e l t s c h , E r n s t (1865-1923) Max
*Weber'in ada ve yakn arkada
olan Alman filozof ve teolog. Din sos
yolojisine nemli katklar yapan (bkz.
The Social Teaching of the Christian
Churches, 1911 ve Protestanism and
Progress, 1912) Troeltsch, zerinde
byk bir etki brakt Weber gibi,
toplumsal yaamdaki maddi ve ideal
elerin ilikisine ilgi duyuyordu. Yi
ne Weber gibi, Kari *Marx'a ynelttii
eletirilerde, dinsel inanlarn maddi
faktrlerin gelimesini etkileyen ba
msz bir deiken ilevi grebilece
inde srarcyd. Troeltsch'in "kilise-
mezhep tipolojisi"nin dinsel hareketle
rin nitelenmesinde etkili bir yere sahip
olduu sonradan ortaya kmtr. Ay
rca bkz. mezhep.
T r o t s k y , L e o n (Lev D a v i d o v i
Bronstein) (1879-1940) Bolevik dev
rimci lider. 1917 devriminden sonra
Dileri Bakanl ve Sava Komiser
lii grevlerini stlenmi olan Trotsky,
1927'de Stalin tarafndan dlanm,
1929'da srgne gnderilmi ve 1940'da
Meksika'da ldrlmt. 1938'de
Stalin'e muhalefet etmek iin Drdn
c Entemasyonal'i kuran Trotsky, asl
olarak "srekli devrim"i ortaya atan,
SSCB'yi, brokrasinin yeni bir yne
tici snf ilevini grd "yozlam
ii devleti" diye niteleyen kuramc ki
iliiyle hatrlanmaktadr (bkz. elit).
T u r n e r , V i c t o r (1920-1983) Ritel
ve sembolizm konularnda olduka iyi
aratrmalar bulunan Britanyal sosyal
antropolog. Turner balca alan al
masn, renk sembolleri, gei ayinle
ri ve iyiletirme trenlerinin ayrntl
yorumlarn yapt ve ky politika
syla ilgili mikro incelemelerde bulun
duu Afrika'daki Ndembular arasnda
765
yrtmt, (bkz. Schism and Conti
nuity in an African Society, 1957 ve
The Forest of Symbols, 1967). Arnold
van Gennep'in limen, yani eit fikrini
gelitiren Turner, The Ritual Process
(1969) balkl almasnda hacda ve
Bat toplumunda eik evresi kavram
n irdelemiti.
turta izelgesi, turta grafik (jrie-
chart, pie-graph) Verilerin aadaki
hipotetik rnekteki gibi grafik ya da
resim eklinde sunulduu bir betimsel
istatistik biimi. Aadaki rnekte, -
niversitelere kabul edilen kiilerin nis
pi oranlar, toplumsal snf gemileri
ne gre gsterilmitir. Dalm, drt
toplumsal snfa (cretliler, serbest a
lanlar, rutin bro grevlileri, ii s
nf) ayrlm ve "turta", eitli katego
rilerdeki niversiteye kabul girme sk
lnn boyutuyla orantl olarak "di-
limlef'e blnmtr. Verileri bu e
kilde sunmann balca avantaj, her
kategorinin toplam turtadaki orann
grmeyi kolaylatrmasdr. Veri su
numunun ncelikli amac kategorilerin
nispi boyutlarn karlatrmak oldu
unda ise geleneksel bir ubuk grafik
tercih edilmektedir.
EKL 9: niversiteye girenlerin toplumsal
snf kkenleri
tutumlar, tutum aratrmas
tutum tutarll (altitudinal con
sistency) bkz. bilisel tutarllk
t u t u m l a r , t u t u m a r a t r m a s {atti
tudes, attitude research) Bir kii, du
rum, kurum ya da toplumsal srece y
nelik olarak eitli biimlerde tanmla
nan; temel bir *deer veya inanc gs
terdiine inanlan; ancak davranlarn
gzlenmesiyle karlabileceinde s
rarl olanlarn dnd zere, kiile
re ve durumlara kar belli (az ok tu
tarl) bir ekilde hareket etme eilimi
olarak grlen davran. Milton Ro-
keach'n sk sk alntlanan tanm (Be
liefs, Attitudes and Values, 1976) her
iki eilimi de kapsamakta ve tutumu,
"tercih edilen bir tarzda hareket etme
ye ynlendiren bir nesne ya da durum
erevesindeki inanlarn, grece kal
c bir ekilde dzenlenmesi" eklinde
tanmlamaktadr.
Sosyal psikologlar ile sosyologlar,
genel olarak toplum, toplumun iinde
ki ilikiler ve olaylar ile ve daha az u-
ucu olan, daha derinlere kk salm
"nyarglar" olan temel deerlerin sap
tanmas ve lm hakkndaki tutum
lar, kanlar ve grlerin llmesi iin
bir hayli aba harcamlardr. Tutumla
rn incelenmesinin nedeni, hem davra
nlar lmenin yerini alan bir ey ol
mas, hem de (bazen) davranlar n-
grmeyi saladklarnn dnlmesi
dir. Baz sosyal bilimciler tutumlar
kendi bana nemli deikenler olarak;
rnein otoriter kiilik denilen yapda
gzlenecei zere, bireyi yanstan a-
nahtar zellikler olarak grrler.
Tutum aratrmasnn tam kapsa
mn aklamak zor deildir. Szgelimi,
rk ayrmcl fenomenini dnn.
Ayrmclk rneklerini gzlemlemek
sorunlu bir abay yanstr ve tek tek
olaylar da bir fikir vermekle birlikte
kesinlikle temsil edici olgular sayla
maz. Aratrmalarda bavurulan baka
bir yntem insanlardan davranlarn
tutumlar, tutum aratrmas 766

arlatmalarn istemektir, ancak hibir iverenlerin ve i bulma kurulularnn

zaman gndeme gelmemi ya da salt personel bulma srecinin bir paras
farazi kalan durumlar olmas nedeniyle olarak ticari amala kullandklar ok
bu yntemde birok aksaklk ortaya fazla sayda kiilik testi, tutum ve ye
kacaktr. Dier bir yaklam ise, in tenek leinin gelitirilmi olduunu
sanlarn eilimleri ve akladklar de vurgulamak gerekir. eitli tiplerdeki
erleriyle ilgili tutum verilerini topla tutum lekleri bazen *kamuoyu yok
maktr (bu yaklamn, sorularn her lamalarnda (zaman zaman olduka ba
kese uygun grnmesi gibi bir stnl sitletirilmi biimde) kullanlr. Tu
sz konusudur). tum aratrmas; anlatlan davranlar,
Fakat gereklikte, pek ok insann, sosyometri lekleri, bilgi sosyolojisi,
sosyologlarn ilgisini ekebilecek ko davranlarla nedensel bir ba da bu
nularda gelikin dnceleri olmad lunan gdlenimler, tercihler, amalar
gibi, yzeysel grleri bile olmayabi ve hedeflerle ilgili aratrmalar ve sos
lir. Baz insanlar, tutum fikrinin, yurt yal psikolojik aratrmalar eklinde
talarn kamusal sorunlarda dzenli o- kollara ayrlabilir.
larak grlerini belirtmeye (hem do Sosyal bilimsel aratrmalarda en
rudan hem de seimlerde verdikleri oy uzun sren tartmalardan birisi, tutum
larla) arld Bat sanayi toplumu lar ile eylem arasndaki iliki hakkn
nun kltryle yakndan bal olduu daki tartmadr. Belli tutumlar gster
nu ne sreceklerdir. Burada kesin o- menin davranlara yansmalar neler
lan ey, Bat toplumlarnda gelitirilen dir? ounlukla sosyal psikologlar a-
tutum leklerinin baka kltrlerde rasnda geen bu tartma, (altm yl
ayn ekilde ie yaramayacadr. Stan lk bir aratrma dneminden sonra)
dart bir sorun olan *i memnuniyetin "tutumun, nasl deerlendirilirse deer
de bile, Bat sanayi toplumunun snr lendirilsin, davran etkileyen faktrler
larnn dna klr klmaz (rnein, den yalnzca birisi olduu ynndeki
Japonya'da) farkl tepkilerle karlaa genel bir anlama"yla doruk noktasna
camz belirtilmelidir. Tutumlu ilgili ulamtr: bkz. Icek Ajzen ve Martin
olarak tartlan konular arasnda, son Fishbein, Understanding Attitudes and
seksen ylda gelitirilmi olan tutum Predicting Social Behavior (1980). Fa
leklerinin pek ok kltrdeki geer kat bu uzlama bir konsenss bulundu
lilii ve *etnosantrizm de vardr. u lde geerlidir, nk gerek tu
tumlarn bu faktrler listesinin hangi
En basit dzeyde, tutum sorunlar
srasnda yer ald, gerekse bu denk
insanlar bir eyi kabul etmeye ya da
lemdeki dier deikenlerle nasl bir i-
etmemeye, onaylamaya ya da onayla
likisinin bulunduu konularnda da
nmamaya, Evet ya da Hayr demeye a
yaygn bir anlamazlk sz konusudur.
rr. Tutumlar lmenin daha ileri
Richard Eiser (Social Psychology: At
teknikleri arasnda (elinizdeki szlkte
titudes, Cognition and Social Behavio
ayr ayr balklar altnda ele alnacak
ur, 1986) yalnzca "tutumlarn davra
olan), yerlemi ve kullanmas kolay
nlara yansmalar olduu" ve "belli
olan Likert leini, Thurstone lei
bir tutumun belli davranlar iermesi
ni, Osgood'un ayrmsal anlam lei
sorununun koullara bal olarak dei
ni, Bogardus'un toplumsal mesafe l
ecei, dolaysyla ampirik bir sorun
eini (bu yntemde tutumlar farazi
olduu" sonucunu karabilmiti.
davranlarla eitlenmektedir) ve Gutt-
man leini sayabiliriz. Ayrca, Ame Bu tartmaya yaplan nemli kat
rika Birleik Devletleri ile Avrupa'da, klarn yararl bir zeti iin, tutum
767
aratrmasnda dikkat eken dier so
runlarn bir tartmasyla birlikte bkz.
Richard Eiser ve J. Van der Pligt, Atti
tudes and Decisions (1988). Ayrca bkz.
eit grnen aralklar; Protestan
etii tezi.
tutumluluk, tutumlu [parsimony,
parsimonious) Tm tatminkr model
ler iinde en iyi istatistiki modelin en
az parametreye sahip olduunu ifade
eden; dolaysyla ve daha genel kap
samda, bir fenomeni ayn derecede ye
terlilikle aklayacak farkl yntemler
varsa, bunlar iinden en basit akla
may (deikenlerin ya da nermelerin
saysna gre) semek gerektiini ne
sren ilke.
tketim sektrleri, tketim di
l i m l e r i [consumption sectors, con
sumption cleavages) Gelikin kapita-
list toplumlarda maddi mallar ile hiz
metlerin (zellikle konut, salk ve e-
itim gibi byk kalemlerin) tketim
biiminin yaratt toplumsal ayrmlar.
Max Weber *stat gruplarnn "ken
di mal tketimi ilkelerine gre katman
lara ayrldin gzlemi, Thorstein
Veblen de *aylak snf diye adlandr
lan kesimin gsterii tketimini analiz
etmi olmasna ramen sosyologlar, top
lumsal tabakalamann belirlenmesin
de tketim kalplarnn tayor olabile
cei nemi ounlukla gz ard et
milerdir. Bununla birlikte, 1960'l ve
1970'li yllarda *konuta gre snflan
drma ve kolektif tketim konusunda
yaplan tartmalar, baz sosyologlar^
tketime dayal farkl kalplarn reti
me dayal kalplara gre giderek daha
byk nem tadn iddia etmeye
gtrmtr. Britanya'daki, 1980' li
yllarda kamu/zel konut kullanma ay
rmnn (sapma diye adlandrlan tez
dorultusunda) *oy kullanma davra
nlarn belirlemekte toplumsal snf
ltnden daha fazla nem tamaya temel toplumsal blnmeler arasndaki
tketim sektrleri, tketim dilimleri
baladn gsterdiini iddia eden se
im aratrmalar da bu iddiay pekiti
ren almalar olmutur.
Tketim dilimlerini savunan tann
m bir kuramcya gre, "Farkl tke
tim kalplarnn -ayni devlet yardm,
parasal devlet yardm, kendini gein
dirme ve piyasadan ya da zel olanak
larla geinme- sosyolojik analizi... a
da toplumun rgtlenmesinin baz a-
nahtar zelliklerini anlamakta merkezi
bir neme sahiptir" (P. Saunders, Soci
al Theory and the Urban Question,
1986). Bu tartma pratikte zel (piya
sa) ve toplumsallam (devlet) yard
mnda younlamtr, nk (Saun-
ders'a gre), ada kapitalist toplum
larda tketime dayal olarak yaplabi
lecek asl ayrm, ihtiyalarn onlara
sahip olarak karlayanlar ile devletin
salad olanaklarla karlayanlar ara
sndaki ayrmdr. Dahas o ansn ta
nnmas durumunda, ihtiyalarn satn
alarak karlayanlar, zellemi ve pi
yasaya dayal tketimi (rnein, konut,
salk bakm ve eitim gibi alanlarda)
tercih edeceklerdir. Kukusuz bu tablo
refah rejimlerine (ve refah ilkesini sa
vunan partilere) verilen siyasal destei
yok etmekte ve refah kurumlarnn,
kamusal aralara baml konumdaki
kesimlere sunduklar olanaklarn nite
liini olumsuz ynde etkilemektedir.
Bu da "refah devletinden kalanlar, bat
mak zere olan bir saln zerindeki a-
kntya brakan marjinallemi ve dam
galanm bir aznlk" ile daha iyi kali
tedeki piyasaya dayal tketim ola
naklar arasnda seim yapma zgrl
her gn biraz daha artan zellemi
ounluk arasnda ciddi bir toplumsal
ayrm yaratacaktr.
Kesimsel dilimler bulunduunu
iddia eden bu kurama pek ok eletiri
yneltilmitir. Sosyologlar, farkl t
ketim tarzlar ile bunun yaratt muh
tketim toplumu
ilikinin daha ayrntl biimde analiz
edilmesi gerektiini giderek daha ok
kabul ederken, birou da Saunders'n
zellemi ve toplumsallam yardm
larn olumlu ve olumsuz yanlar hak
kndaki -muhtemelen normatif biimde
ulat- sonularn reddetmektedir.
Sosyologlarn ounluk bir kesimi ise,
herhalde yaam olanaklarn, toplumsal
kimlii ve siyasal konumlanlar, (di
yelim) toplumsal snf ayrmndan zi
yade tketim dilimlerinin belirleyip
belirlemediini sorgulayacaklardr. T
ketim dilimlerinin toplumsal srelerin
bamsz belirleyicileri olmaktan ziya
de, snfa baml gstergeler olduu
ynnde baz kantlar bulunduu bir
gerektir. Baz yorumcular bu kuramn
etnosantrik olduu (esas olarak Britan
ya'nn koullarna gre gelitirildii)
ynnde eletiriler getirirlerken, baz
lar da toplumsallam tketim ile pi
yasaya dayal tketim arasndaki ayr
mn gereki bir saptama olmad,
nk grnte zellemi olan tke t k e t i m sosyolojisi (sociology of
timin sk sk kamu sektr tarafndan
desteklendii kansndadrlar. Bu ko
nuda yaplan ampirik incelemeler, re
fahn yaylmasna ynelik tutumlarn
tartma konusu yaplan toplumsal hiz
metin niteliine gre deiiklik gster
diini, oy kullanma davrann belir
leyen balca etkenin (en azndan Bri
tanya'da) hl toplumsal snf olduu
nu da ortaya koymutur. Yine, bu bul
gularla ilgili tartmalar sonucunda, z
gn kuramda, sosyolojinin dier alan
larndaki gelimelerle birlikte tketim
sosyolojisiyle ilgili literatrn bir hayli
bymesine katkda bulunan baka u-
yarlamalar yapldn syleyebiliriz.
t k e t i m t o p l u m u (consumer soci
ety) Bazen modern Bat toplumlar iin
kullanlan, bu toplumlarn giderek, mad
di retimden ve hizmet retiminden
ziyade tketim (mallarn ve bo zama
nn tketimi) etrafnda rgtlenmesini
768
anlatan bir terim. Yirminci yzyl so
nundaki sosyolojik phelerin olaan
listesi sz konusu gelimeyle i ie ge
mitir: gittike artan zenginlik, bur
juvalama, kitlesel bir popler klt
rn ortaya k, byyen zel hayata
ekilme eilimi, toplumsal snfn -
lm, tketim sektrleri ile dilimleri
nin ortaya kmas, bireyciliin art
mas, vb. Elinizdeki szlkte bu mad
delerle ilgili aklamalar okuyunca a-
ka greceiniz gibi, bu eilimlerin
byk ksm olduka tartmaldr ve
btn bunlarn gereklemedii, her
halkarda yeni tketim toplumunun,
onun savunucularnn bazlarnn tasar
lam olduu eitlikilik zellikleri
tayp tamayaca ak deildir. T-
ketimcilik, rnein gsterii tketim
fenomeninde grld gibi, zenginler
ile yoksullar arasndaki ayrm basit bir
ekilde keskinletirebilir. Ayrca bkz.
tketim sosyolojisi.
consumption) Sosyolojinin, 1980'Ii
yllarda hzla gelien, henz iyi tanm
lanmam ve ar derecede eitlilik
barndran bir alan. Tketim sosyolo
jisinin asl odakland alan, ileri ka
pitalist toplumlarn maddi kltr, -
zellikle kitle kltrdr. Per Otnes'in
derledii The Sociology of Consump
tion (1988) ya da Stephen Edgell ile
dierlerinin hazrlad Consumption
Matters (1966) gibi kitaplarda bir ara
ya getirilen denemeler bu alann eit
liliine iyi bir mek oluturur.
Tketim sosyolojisinin savunucu
lar, bu alann kent sosyolojisi gele
nei dorultusunda yrtlen alma
larn nemli bir blm iin alternatif
bir alan oluturduu, toplumsal eit
sizlik ile siyasal konumlanmalarn a-
nalizinde yeni bir yaklam temsil et
tii ve (bazen) sosyolojik dncede
toptan bir devrimin temeli olduu ka
nsndadrlar. Tketim sosyolojisini
769 tketim sosyolojisi

savunanlarn genel ikayetleri de, sos birlikte, kltrel yapntlarn (otomo

yolojinin, klasik kuramclarn, hepsi de biller gibi) sembolik anlamlarnn yo
toplumsal anlamn kayna ve top rumu nemli lde, Roland Barthes,
lumsal dzenin ya da atmann te Claude Levi-Strauss ve Jean Baudril-
meli olarak retimi vurgulayan on lard gibi yazarlarn yapsalc ve post-
dokuzuncu yzyla zg ilgi alanlar yapsalc yazlarna dayanmaktadr. Bu
nn (yabanclama, brokrasi, top rada, kltrel almalar alanndaki
lumsal snf, iblm ve balang ev rencilerin ele ald daha yaygn ve
resindeki sanayi kapitalizminin dier giderek moda haline gelen ilgi alanla
zellikleri) egemenliinde olmasdr. rnda nemli oranda bir rtme g
Oysa, ge kapitalizmin bir fenomeni rld zellikle belirtilmelidir (rne
olan kitlesel tketim ciddiye alnacak in bkz. Paul du Gay vd., Doing Cul
olursa, (H.F. Moorhouse'un eletirisin tural Studies: The Story of the Sony
den aktarrsak) "analistlerin artk ne, Walkman, 1996).
tm ada yaam kapsayan cretli ok eitli alanlar kapsayan litera
emee dayal yabanclama nosyonuy- trn temel bir birletirici temasndan
la i grmeleri; ne de, sosyolojik ve sz edilebildii kadaryla, bunu sala
ou Marksist kuramsal almalarda yan, tketimin toplumsal ilikileri ve
srekli gzlenen bir eilim olmakla bir toplumsal anlamlar en az retim kadar
likte, insann deneyimlerinin ve ken sahici bir tarzda ekillendirdii do
dini anlamasnn balca mekn olarak rultusundaki ortak kan, ya da, Daniel
fabrikaya, ofise, maazaya veya ma Miller'n ifade ettii gibi, tketim sos
dene ayrcalkl bir rol atfetmeleri yolojisinin "nesneyi, bir yabanclama
mmkn olmaldr (bkz. "American sembol ve fiyat deeri olma halinden,
Automobiles and Workers' Dreams", belirli ayrlmaz armlarla ykl bir
Sociological Review, 1983). Ksacas yapnt olma durumuna evirmesi"dir
sosyologlar, Ford adna almann na (Material Culture and Mass Consump
sl bir ey olduu konusunda ok fazla, tion. 1987).
bir Ford otomobile sahip olmann, onu Britanya'da (ve daha az lde di
srmenin ya da zevkine gre ssleme er Avrupa lkelerinde) kan tartma,
nin ne anlama geldii konusunda ise ileri kapitalist toplumlarda, tketim
ok az inceleme ortaya koymulardr. ihtiyalarn pazardan karlayan halk
Sosyolojinin temel varsaymlarn ounluu ile devletin (giderek daha
dan bir ksmna meydan okumaya y yetersiz olan) yardmlarna bal kalan
nelik bu bilinli giriimler, bo zaman, aznlk bir kesim arasnda ciddi ve yeni
moda, ni pazarlamas (pazarn belli denebilecek bir tketim dilimi ortaya
bir dilimine ynelik pazarlama), tu kt iddiasnda younlamtr. Bu
rizm ve miras endstrisi gibi ok eit dilimin daha nceki toplumsal snf ay
li konularn aratrlmasn da cesaret rmlar kadar nemli (belki daha -
lendirmitir. Ancak bu incelemelerin nemli) olduu iddia edilmekte ve siya
pek ou iddia edilenden daha az z sal tutumlar, maddi yaam olanaklar
gndr, nk, hepsi de klasik kuram n ve kltrel kimlikleri paralel bir e
clarn iyi bildii konular olan meta kilde etkiledii sylenmektedir. Bu g
fetiizmi, materyalizm, yapsal fark r eletirenlerin arlk verdikleri
nokta ise, bireyin tketim alanndaki
llama, eitsizlik, zel hayata ekil
konumunun bireyin emek piyasasn
me ve bireycilik gibi temalar yine
daki konumundan hl nemli lde
lemeye eilimli olmulardr. Bununla
tmdengelim, tmdengelime!
etkilendii, dolaysyla retimle ba
lantl daha geleneksel ayrmlara indir-
genebileceidir. Bu iddia doal olarak,
devletin konut, eitim, salk ve ula
m gibi alanlara mdahalesinin, retim
ilikilerinin dorudan etkilemedii bir e-
itsizlik dourduu ynndeki kar id
dialar kkrtmtr. Fakat, durum by
le bile olsa, emek piyasasnda devletin
yardmna bamlln da bir zayflk
faktr olduu ileri srlebilir. Bu g
r eletirenler, tketim alannn, -
retim ilikilerinden koparlnca kendi
liinden bir toplumsal eitsizlik do
urmad kansndadrlar. Yine bu e-
letirinin kar iddias en ok, mlk sa
hiplerinin kendi evlerinde oturma ei
liminin artmas ile mlk deerlerinde
uzun vadeli bir ykseli meydana gel
mesinin, esas olarak eski kuaklardan
miras kalm evlerin satlmas aracl
yla nemli miktarlarda sermaye elde
edilmesini zendirdii konut alannda
gl grnmektedir. Ne var ki bu, di
er tketim alanlarna genelletirilebi-
lecek bir argman deildir. Ayrca bkz.
aylak snf; burjuvalama; informel
ekonomi; popler kltr.
t m d e n g e l i m , t m d e n g e l i m c i (de
duction, deductive) Belli sonularn
karlmasn gerektiren bir dizi ncle
ulamak zere mantksal kurallarn kul
lanlmas. Tmdengelim yntemi ku
ramla balar, daha sonra o kuramdan
tretilen hipotezlere geer ve nihayet,
kestirim ve gzlemler araclyla o
hipotezleri test eder. Byle bir testi ve
kuram oluturmay ngren yaklama
genellikle hipotetik-tmdengelim yn
temi ad verilir; ayrca, hipotezleri, kes-
tirimi ve test etmeyi vurgulamas ne
deniyle bilimin balca (jar excel
lence) yntemi olarak anld da olur.
Ayrca bkz. tmevarm.
t m e v a r m , t m e v a r m c (induc
tion, inductive) Tmdengelimin tersi.
770
Tmevarm, ampirik genellemelerin
karld belirli gzlemlerle balar.
Bu genellemeler daha sonra kuram
ina etmenin temelini oluturacaktr.
Analitik tmevarm sosyoloji di
siplininde kalitatif aratrmalarda yay
gndr ve bir aratrma kapsamnda in
celenen her durumun bir hipotezi is
patlamasn gerektirir. Aratrmac, ilk
bata mevcut olan birimleri gzleyerek
genel bir hipotez formle eder, daha
sonra olumsuz bir rnek aramak zere
dier birimleri gzden geirir ve bu s
rete karlalan beklenmedik durum
larn stesinden gelecek ekilde hipo
tezi yeniden formle eder. Yeni bir
tutarsz durum tespit edilemeyecei
noktaya gelindii (zorunlu olarak ol
duka znel bir yargdr) ve tekrar
gzden geirilmi olan genelleme, -
rtlemez derecede ayakta kald za
man sre tamamlanm saylr. Ayr
ca bkz. neden.
t m l e m e (incorporation) Toplumsal
gruplarn, snflarn ve bireylerin daha
geni bir toplumsal varlk halinde b
tnleme srelerini anlatan bir terim.
Tmleme, yurtta topluluklarndaki
gibi haklarn geniletilmesi ve ondan
sonra ykmllklerin yerine getiril
mesinin istenmesiyle, ya da top
lumsal mobilite, evlilik ve kentlerde
ayrm yapmama gibi mekanizmalar a-
raclyla gerekleebilir. Toplumsal
kapanmada olduu gibi, tmleme de
marjinallemi gruplar, elit-kitle ili
kilerini ve kooptasyonu ierir. Prole
taryann devrimci olduu iddia edilen
rol hakkndaki tartmalarda tmle
me terimine ska bavurulmutur. Ay
rca bkz. korporasyon toplumu.
trde g r u p l a r a a y r m a (tracking,
streaming) Amerika'da ilkretim ile
ortaretim sistemlerinde yaygn olan
bir uygulamann ad. Trde gruplara
ayrma, snflar, rencileri standart
771
yetenek testlerindeki performanslar,
kiisel zellikleri ve istekleri, toplum
sal snflar ve etnik kkenleri trn
den bir dizi kritere gre ayrarak tr-
deletirmeye ynelik giriimleri tem
sil etmektedir. Farkl kollar tipik bi
imde farkl mfredatlar izleyecek,
farkl trde retmen-renci ilikile evriminin tarihinde, birok insann -
rine girecek ve farkl eitsel kaynakla
ra sahip olacaktr. niversitelerdeki s
nflandrmalarda, daha iyi kaynaklar
sunulduktan sonra zihinsel bakmdan
talep edilen eyler ne kadar yksekse,
retmenlerin rencilerden beklenti
leri de o oranda daha fazla olur. Yap
lan incelemeler, trde gruplara ayr
mann daha alt dzeylere yerletirilen
kiiler asndan dourduu olumsuz
psikolojik sonularn, etnik ve toplum
sal snf ayrmlarn pekitirici etkileri
nin ve toplumda eitsizlii kalclat-
rc ynlerinin ierimlerine dikkat ek
milerdir. Sz konusu pratik, bununla
ilgili sorunlar ve tartmalarn Britan-
ya'daki karl "streaming" denilen
sistemdir.
t r d e t o p l u m s a l sreler (generic
social processes) bkz. formalizm
t r e m l e r (derivations) bkz. elit ku
ram
T y l o r , Sir E d w a r d B u r n e t t (1832-
1917) 1884'ten itibaren Oxford'da ilk
*sosyal antropoloji dersleri veren, Vik-
torya dneminden bir ngiliz antropo
log. Tylor'n en ok bilinen zellii,
"nsann bir toplumun yesi olarak e-
dindii bilgiler, inanlar, sanat, ahlk,
gelenek grenekler ve dier yetenek
lerle alkanlklar kapsayan karmak
btn" eklindeki ilk nl *kltr ta
nmn formle eden kii olmasdr.
Tylor Primitive Culture'da (1871),
zellikle ilkel dinin balangta varo
lan bir biimi olarak grd animizm
(bkz. totemizm) kuramyla, karla
trmal din aralarnn gelitirilmesine
Tylor, Sir Edward Burnett
katkda bulunmutu. Kltrn baz
ynlerinin gemiten gelen ilevsiz ka
lntlar olduunu, dier elerin ise ha
yatta kalma stratejilerini yansttn
ngren evrim kuramnn savunucu
larndan olan Tylor'n bu konudaki en
nl aklamalarndan birisi, toplumun
nndeki seenein o toplumun dna
"ya evlenerek kmak, ya lerek k
mak" olduuydu. Tehdit edici bir po
tansiyel tayan gruplar bu yolla, evli
lik balarnn yarataca ittifaklar sa
yesinde grup iinde tutulabiliyordu.
Tylor, toplumsal aritmetii kullan
mak suretiyle, toplumlarn analizinde
istatistiki verilerden yararlanarak da
bir r amt. Tylor'n buradaki a-
mac, kz ya da erkek ocuklarn akra
balarndan uzak tutulmasnn evlilikte
oturulacak yer seimine dayandn i-
nandrc bir ekilde gstermekti. Otu
rulan yer kadnlara aitse erkek ocuun
akrabalarndan uzak durmas beklene
cek, erkeklere aitse ayn davran b
yk ihtimalle kz ocuu sergileyecek
ti. Tylor bu kantlardan yola karak,
baz akrabalk koullarnn varl gibi
baka grenekleri aklamaya giri
miti. Ayr kltrel pratikleri bir araya
getiren bu analiz biimi, daha sonra
modern Britanya sosyal antropolojisi
nin ilk ana paradigmas durumuna ge
lecek olan ilevselciliin gelimesine
katkda bulunmutu.
u
u e t k i l e r (outlier effects) Tipik ol
mayan az sayda durum ya da grubun
bir rneklem iine dahil edilmesiyle, o
rneklem iinde yaratlan model. r
nein, yirmi farkl okuldan elde edilen
veriler, retim kadrosunun rencile
re orannda tam bir d olduunu
gsterirse, bu dn okullarn gene
lini mi kapsad, yoksa yalnzca bir
ka okulla snrl m kaldn kontrol
etmek gerekir. Kadro/renci oran bir
okulda dramatik biimde dyor, ama
baka okullarda ayn d eilimini
yanstmyorsa, bu zel durum, ya ok
az deiim olan ya da hi deiim ol
mayan dier okullarla birletirildiinde
ortaya genel bir model karabilir. U
etkiler ayn zamanda regresyon anali
zinde de gzlemlenebilir, nk reg
resyon dorular ve katsaylarn ar
ptabilir. Dolaysyla, deneyimli ve
tedbirli bir aratrmac, genellikle u
etkilerin varolup olmadn, veriyi bir
kez de tamamen olumsallk tablosuna
ya da nokta serpitirme grafiine yan
starak kontrol etmeye ynelecektir.
u l a l a n Stat (achieved status) Bir
kiinin, bakalaryla ak bir formel
rekabette ya da pazar rekabetinde sa
lad kiisel baarlarn sonucunda u-
lat toplumsal konumu gsteren bir
terim. Szgelimi bir niversite profe
sr, doktor ya da otomobil teknisye
ninin konumu, genellikle rekabete da
yal snavlar sonucunda i piyasasna
baarl bir giri yaplarak kazanlm
tr. Ulalan staty, atfedilen statyle
kar karya getirmek geleneksel bir
yaklamdr. Atfedilen stat, bir kiinin
ya doumla ya da aile kkenine bal
olarak sahip olduu toplumsal konum
lar gsterir ve kiisel baarlara gre
deimez. Buna rnek olarak, rk, etnik
kken ya da toplumsal cinsiyet teme
linde stat atfedilmesini gsterebiliriz.
Baar ile atfetme arasndaki ay
rm bulgusal bir ayrmdr ve kesinlikle
mutlak anlam tamaz. Diyelim, bir ki
inin toplumsal snftaki konumu (a-
ratrmacnn snf mesleki baarya
gre mi, yoksa aile gemiine gre mi
tanmladna bal olarak) ulalm
ya da atfedilmi bir stat olabilir. Ben
zer biimde, baarya dayal grnen
baz sonular (snav performans ve
mesleki baar), en azndan ksmen at
fedilmi mekanizmalar (cinsiyet ayr
m ya da rk nyarglar gibi) yansta-
bilmektedir. Ayrca bkz. meritokrasi.
ulusal b u r j u v a z i (national bourgeo
isie) bkz. komprador
ulusal k a r a k t e r (national character)
bkz. Kltr ve Kiilik Okulu; milli
yetilik; modernleme
Ulusal S a p k n l k K o n f e r a n s (Na
tional Deviance Conference -NDC)
1967 ile 1975 yllar arasnda dzenli
olarak York niversitesi'nde toplanan
Britanya'daki bir grup radikal, eletirel
kriminolog (bkz. eletirel kriminoloji)
ile sapknlk kuramclarnn gerekle
tirdii toplantlara verilen isim. Bu ki
iler byk lde etiketleme kura
myla zdeletirilmitir. Grupla ilgili
tipik yaynlar arasnda der. Stanley Co
hen, Images of Deviance (1971) ile der.
773
Laurie Taylor ve lan Taylor, Politics
and Deviance (1973) saylabilir.
uluslararas i b l m (internatio
nal division of labour) ster belli Li
ninler isterse retim srecinin belli k
smlar eklinde olsun, belli lkelerin
retimin ayr dallarnda uzmanlamala
rn anlatan bir kavram. Uluslararas i
blm kavram, piyasalarn ve re
tim srelerinin dnya apndaki ya
ylmalarnn (ayn srecin tek tek lke
ekonomilerinde yapt gibi) iktisadi
faaliyetlerde giderek derinleen bir
farkllama yarattn iermektedir.
Ortodoks iktisatta, bu erevedeki
iblm iktisadi faaliyetin uzman
lam dallarna yarar salayan bir ol
gu olarak deerlendirilirken, uluslara
ras iblmn kapsayan baka ana u y g u n teknolojiler
lizler bu olgunun yaratt eitsizlikler
ve yapsal hiyerariler zerinde dur
maktadr. Bu erevede, 1970'lerin son
larnda, Yeni Uluslararas blm
(The New International Division of La
bour, 1980) adl eserleriyle, seilen
nc Dnya lkelerinin sanayile
mesini analiz eden Folker Frbel ile
alma arkadalar, bu srecin, yeni
elektronik sanayii ile montaja dayal
dier sanayilerde daha az cret karl
nda ve olduka geri koullarda al
an yeni (ve genellikle daha ok kadn
lardan oluan) bir ii snf dourdu
unu gzler nne sermilerdir. Sa-
nayi-sonras toplum eksenindeki baka
kuramlar ve aratrmalar da. sanayi fa
aliyetlerinin, zellikle ekolojiye zarar
veren ve dk beceri isteyen faali-'
yellerin kayda deer bir orannn ara
ve gelimekte olan lkelere kaymakta
olduunu ("yeni uluslararas ibl
m") gstermitir. Ayrca bkz. emek
piyasasnn blnmesi.
u y a r a n ayrm (stimulus discrimina
tion) Davran renme kuram i-
inde tanmlanm, bireyin benzer uya
uygun teknolojiler
ranlar, yant amalarna gre ayrt et
mesini rendii bir fenomen.
u y a r a n genelletirme (stimulus ge
neralization) Davran renme ku
ramnda, ilk bata belli bir uyarana g
re koullanm yantlarn, benzer zel
likteki baka uyaranlar tarafndan da
ortaya karldn gsteren bir kavram.
U y a r a n n e r m e s i (Stimulus Pro
position) bkz. Baar nermesi
U y a r a n - Y a n t modelleri (Stimu
lus-Response models) bkz. koullan-
(dr)ma
u y g u l a m a l sosyoloji (applied so
ciology) bkz. politika aratrmas
(appropriate
technologies) Baz sosyologlar (ve ik
tisatlar), gelimekte olan ada top
lumlarda srekli ar emek arz bu
lunmasndan dolay, Bat'da teknolojik
yenilikler ve gelimeyle el ele giden,
emekten tasarruf eden (genellikle ser
maye youn) retim tekniklerinin
nc Dnya lkelerinin ounda
uygulamaya konulamayacan ileri
srmlerdir. Tam tersine, bu lkeler
deki emek fazlas, "uygun" (bazen "al
ternatif" veya "ara" da denir) teknolo
jilerde rneklenen emek youn ve ser
mayeden tasarruf edici tekniklerden ya
na bir eilim dourmaktadr. Bu ba
lamda en sk aktarlan rnek in'dir,
nk bu lkedeki retim faktrlerinin
zgl bileimi, in hkmetlerine,
(pahal) buldozerler kullanan az sayda
insan yerine, krek kullanan ok say
da insann altrld yollar ina et
mek iin cesaret vermitir. Her trl
mal ve hizmet, emek youn teknoloji
lerle retilebilmekte, bu da tam istih
dam, kendine yeterli olmay ve (muh
temelen dolayl yollarla) daha fazla e-
itlii salamaktadr. Yine de. sermaye
youn retim yntemleri daha yksek
uygunluk
oranda net kt salamay, dolaysyla
daha yksek byme orann vaat etti
i iin, istihdam orann drmesine
ramen genellikle bu yntemlerin ter
cih edildii de bir gerektir. Ayrca
bkz. teknoloji.
u y g u n l u k (goodness of fit) Gzlem
lenen bir dalm ile bir model ya da
hipotetik matematiksel dalm arasn
daki denklii gstermekte kullanlan
bir istatistik terimi. Birok istatistiki
anlamllk testinde, hipotetik ya da
tahmini dalm, baml deikenler
ile bamsz deikenler arasnda hi
bir iliki olmamasna dayal bir mo
deldir. Dolaysyla bu testler, beklenen
modelde gzlemlenen bir sapmann
makul bir biimde rnekleme varyas
yonuyla ans eseri aklanp aklana
mayacan ya da gerek, meklemin
seildii nfusa genelletirilebilecek bir
farkll gsterecek kadar byk bir
sapma olup olmadm lerler. Ayrca
bkz. anlamllk testleri.
u y u m c u kiilik (conforming perso
nality) bkz. davran uyumculuk
u y u m c u o l m a y a n d a v r a n
yumcu olmama (non-conforming
behaviour, non-conformism) bkz. a-
normal davran
u y u m c u l u k (conformity) Uyumculu-
u konu alan sosyal psikolojik inceme-
lerde, bireylere bir grubun, toplumun,
rgtn ya da liderin beklentilerine u-
yum salamalar dorultusunda yap
lan basklar irdelenmektedir. Bu alanda
klasik deneylere girien bilim adam,
toplumda uyumcu olmaya ynelik bas
klarla ilgili olarak kk gruplar ze
rinde bir dizi inceleme yapan Ameri
kal Getalt psikologu Solomon E.
Asclf dr. Asch, deneklerinden, baka
larnn aka yanl yantlar verdii
bir yapboz bulmacay (rnein, bir iz
gi uzunluundaki yapboz) zmelerini
774
istemiti. Pek ok denek, zerlerinde
dierlerinin yaptna bakarak ayn
yanl yant vermek gibi bir bask his
setmi, fakat ounluk uyumcu olma
basklarna kar direnmi, hatta ayn
yanllar yapmaya eilimli olanlar -
sonradan davranlar konusunda birta
km kukular dile getirmelerine ra
men- bu davranlaryla ilgili mantkl
aklamalar yapmlard (bkz. Asch,
Social Psychology, 1952). nsanlar pa
sif sayan ve evre basklarna tepki
gstermekten baka bir ey yapma
dklarn ileri sren gelenein aksine,
insanlar yaratc ve aklc organizma
lar olarak gren Asch, aratrma so
nularnn insan doasyla ilgili kendi
grlerini doruladn savunmutu.
Uyumculuk kavramn Robert Merton
da Social Theory and Social Structure
(1968) adl eserinde, kltrel hedefle
rin benimsenmesini, bu hedeflere u-
lamann meru ya da onaylanan ara
larnn kabul edilmesini anlatmak ze
re kullanmt. Ayrca bkz. davransal
uyumculuk.
u y u m s u z l u k (dissonance) bkz. bili
, u- sel uyumsuzluk
uyuturucular, uyuturucu mp-
telll (drugs, drug addiction) Uyu
turucu terimiyle genellikle yasad u-
yuturucular anlatlr (fakat, alkol, t
tn ve sakinletiricilerin -zellikle sa
lkla ilgili- toplumsal neminin de at
lanmamas gerekir). Yasad uyutu
rucularn deiik kkenleri arasnda
doal bitkilerle imal edilmi sentetik
maddeleri sayabiliriz. Yaplan aratr
malar, kullanm ve davran biimleri
ile znel deneyimlerin uyuturucularn
zelliklerinden, ayrca kltr ve bek
lentiler gibi toplumsal faktrlerden et
kilendiini gstermektedir (rnein
bkz. Uyuturucu Bamll Aratrma
Enstits, Londra, Drug Abuse Brie
fing. 1991). En yaygn kullanlan madde
775
kenevir; fakat toplumlar en ok kay
glandran eroin, daha yakn zamanlar
da ise crack/kokain, LSD, amfetamin
ve Ecstasy'dir. Uyuturucu kullanma
nn yasaklanmas grece yeni bir olay
dr. rnein on dokuzuncu yzylda,
afyonlu ilalarn tedavi amal ve ze
hirleyici olarak kullanlmas ok yay
gnd (bkz. V. Berridge ve G. Edwards,
Opium and the People, 1987).
Yalnz mptellk kavram fazla a-
klayc deildir: Bu kavram, birey ve
toplum asndan ciddi sonular dou
ran bir bamll dndrmektedir.
Uyuturucu kullanclarnn hepsinde
bamllk grlmedii gibi, kanl
maz olarak bu tr sonular da doma
yabilir; bu yzden "problemli uyutu
rucu kullancs" terimi giderek daha
ok tercih edilmektedir. *Su konu
sunda egemen olan tez, dzenli uyutu
rucu kullanmnn -uyuturucunun ya
sad yollarla temin edilmesiyle birle
ince- kullanclar bu maddelerin pa
rasn demek iin su ilemeye zorla
d ynndedir. Yine de uyuturucu
kullanmnn insanlar sua bulamaya
gtrp gtrmedii ya da sulu bir
yaam tarz srmenin insan uyuturu
cu kullanmaya srkleyip srkleme-
dii tartmaldr. HIV virsnn ortak
kullanlan rngalarla tanmas, u-
yuturucudan uzak durmaya kar
kanlara meydan okuyarak uyuturucu
kullanmnn getirdii zararlar en aza
indirme amacn desteklemitir. D
zenli olarak sutan uzak durma arla
r yaplmakta, ama yasal deiiklikler,
en azndan ksa vadede mmkn g
rnmemektedir.
u z l a m c i l l k (conventionalism) Uz-
lamclk, belli bir bilim dalndaki in
sanlarn, rakibi/rakipleri olan kuramlar
yerine belli bir kuram benimsemesinin
basit bir uzlam meselesi olduu g
r iin kullanlr.
uzun sreli aratrma
Bilim felsefesinde, en yerleik bi
limsel yasalar ve kuramlarn bile, ken
dilerinin dayand olgusal kantlara
tam olarak uymad artk yaygn ka
bul gren bir dncedir. Bunun nede
ni, ksmen, bu tr yasalar ile kuramla
rn genellikle tmel bir kapsamnn
olmas ve bu nedenle, zorunlu olarak,
kendilerini dorulayan sonlu kantlar
kmesinin snrlarn aan iddialar or
taya atmalardr. Ayrca bu kantlar,
kuramn ngrd terimlerle kavram-
sallatrlm ve tarif edilmitir. Eer
byle bir durum varsa, rakip kuramlar
arasnda yaplacak tercih hibir zaman
tek bana mantkla ve olgularla belir-
lenmeyecektir.
Uzlamcla kar, mantksal ya
da olgusal trde kesin kantlarn bu
lunmad durumlarda, bir kuram di
er kuramlar karsnda daha akla yat
kn, kantlarla daha iyi desteklenen ku
ram olarak kabul etmeyi mmkn k
lan nedenler hl bulunabilir.
uzun dalga k u r a m , u z u n d a l g a
evrimleri (long-wave theory, long
wave cycles) bkz. iktisadi evrim
u z u n sreli a r a t r m a (longitudinal
study) bkz. yaam yks; yinelenen
aratrmalar

u
cretli e m e k (wage-labour) Bir al
ann haftalk olarak belirlenmi bir
cret ya da aylk maa karlnda,
normal durumlarda iverenin belirledi
i koullar ve ortamda istihdam edil
mesini anlatan bir terim. Yalnz ive
renin belirleyecei ereve, lkelerin i
hukuku, toplu pazarlk anlamalar vc
sendikal basklara bal olarak kstla
nabilir. cretli emek terimi, genellikle,
emeinden baka satacak bir eyi bu
lunmayan ve bundan dolay smrl
meye ak insanlarn zayf pazarlk g
cn vurgulamak zere kullanlmakta
dr. Ayrca bkz. alma.
l (triad) l -ya da kiilik tadr.
grup- genellikle kk gruplar iinde
en az dayankl olandr. nk l ncl s e k t r (tertiary sector) bkz.
lerde her zaman bir *ikili, bir de yalnz
kalan bir kii eklinde blnme eilimi
ortaya kar. Daha zayf olan iki kii
daha gl ncye kar bir koalis
yon oluturabilir, ya da en zayf kii
dier ikisi arasnda bir blnme yara
tarak stnl ele alabilir.
n c D n y a (Third World) -
nc Dnya, Fransz Devrimi'nde
halk temsil eden "nc snfla ben
zerlik kurularak, Souk Sava dne
mindeki iki byk kampn dnda ka
lan devletler grubu iin kullanlmakta
dr. Bu terim ilkin 1940'larn sonlarn
da Avrupa'da potansiyel bakmdan ta
rafsz bir blou anlatmak iin kullanl
m, ama 1960'larn balarndan sonra,
"birinci" dnyay oluturan (gelimi)
kapitalist lkeler ile "ikinci" dnyay
oluturan komnist lkeler dndaki,
gelimekte olan lkeleri karlamaya
balamtr.
n c D n y a ambar (Third World
entrepot) Birbirlerine benzeyen ayr
anlam olan bir terim. nc Dnya
ambar, asl olarak smrgeci devletle
rin, baka yerlerde satmay tasarladk
lar mallar depolamak iin kullandk
lar bir liman anlatrken; bazen az ge
limi lkelerden gmen alan ehirleri
tanmlamak; genellikle de daha yoksul
devletlerde, esasen kendi hinterlandn
dan birincil rnler ihra etmeye y
nelik geni bir ticari sektr olan e
hirler veya blgeler iin kullanlmak
sanayi sektr
reme oran (reproduction rate) bkz.
dourganlk
r e m e teknolojileri (reproductive
technologies) Feministlerin biyolojik
remeyi dzenlemek iin bavurulan
teknolojilere atfen kullandklar bir te
rim. Gebelikten korunma, krtaj (hap
ve rahim ii ara gibi), doum (cenin
grntleme) ve ksrlkla (rnein ok
fazla yaygnlam, tpleri balayarak
ksrlatrma) ilgili teknolojileri kapsar.
reme teknolojileri terimi, dolayl
yoldan, teknolojik olan ile doal olan
kar karya koyar ve bilimin genelde
fazlasyla mdahaleci biimde uygu
landna, gcn bireylerin -genelde
kadnlarn- elinden zorla alndm ia
ret eder.
777
r e t i m (production) Kaynaklarn, za
man ve emei de iine alan bir srele
mal ve hizmetlere dntrlmesi. Kay
naklar, her zaman tm istek ve ihtiy
alar karlayamayacak lde kt sa
yldndan, retimde etkenlik (effici
ency), yani verimlilik (productivity)
zellikle vurgulanan bir gsterge ola
rak kabul edilmektedir. Benzer biim
de, belirli mal ve hizmetlerin maliyetle
ri, onlara harcanan para miktaryla de
il, mevcut kaynaklarn alternatif kul
lanmlarnn frsat maliyetleriyle l
lmektedir. Ayrca bkz. Gayri Safi
Milli Hasla.
r e t i m , basit m e t a (production,
simple commodity) bkz. basit meta -
retimi
r e t i m , e s n e k (production, flexible)
bkz. esnek retim
retim, kk meta (production,
petty commodity) bkz. kk meta -
retimi
retim aralar (means of producti
on) Mal ve hizmet retmek iin kulla
nlan aralar; bu srete kullanlan i
iler, teknoloji ve dier kaynaklar ara
sndaki toplumsal ilikileri de kapsar.
Bu terim Marksist kuramda olduka -
nemlidir, nk *Marx'n kapitalizm
tanm, retim aralarna sahip olan
larla (kapitalistler) kendi emek gle
rinden baka satacak hibir eyleri ol
mayanlar (proleterler) arasndaki ayr
ma dayanr.
r e t i m gleri (forces of produc
tion) Marksist siyasal iktisat, iktisadi
faaliyetin iki boyutu arasnda analitik
bir ayrma gider. Dolaysyla, bir yan
da toplumsal tahakkmn srdrlme
si, ekonomik adan bir artk elde e-
dilmesi ve emein smrlmesiyle ba
ntl olan "toplumsal retim ilikile
ri"; br yanda, doadan elde edilen
retim gleri
madde ve malzemelerin, nesnelerin ve
glerin insann amalarna uygun bir
biime ("kullanm deeri") dnt
rlmesi bekleniyorsa, hangi toplumsal
yapda olursa olsun zorunlu elerle i-
likileri barndran "retim gleri"
vardr. "retim gleri" teriminin tam
kapsam konusunda bir gr birlii
bulunmamakla birlikte, *Marx ile En
gels bu "gler"in ierdii eyleri de
iik yerlerde yle sralamlardr: e-
mek srecinde allarak ilenmesi ge
reken maddelerden oluan ve Marx ile
Engels'in her zaman iin ilk insan e-
meinin rnleri saydklar "hammad
deler"; hammaddeleri ilemekte kulla
nlan aletler ya da makinelerin olutur
duu "retim aralar" (baz durumlar
da insann kendi organlar); insann,
bedensel yapsnn, zindelik, vasf, bil
gi ve benzeri melekelerinin bir ilevi
olan alma yetisi ("emek gc"); son
olarak, belirli bir emek srecinin zgl
zelliklerinin gerektirdii (ve bazen
"teknik retim ilikileri" diye adland
rlan) toplumsal iblm ve koordi
nasyon biimleri. Marx ve Engels re
tim iin gerekli koullarn baka bir
kategorisini de (toprak, hava, su ve di
er genel evresel ya da balamsal ko
ullar) ortaya koymular, fakat bunlar
yanl biimde retim aralar arasnda
saylmtr. Marx ve Engels insan top
lumlarnn uzun soluklu bir tarihsel e-
iliminin bulunduunu, kapitalizmin,
retim glerinin (insann retken ye
teneiyle birlikte) gelimesi iin bu e-
ilimi ciddi biimde hzlandrdn
varsayyorlard. Bu geliim sreci in
sanln doay denetleme ve dzen
leme yeteneini arttracak, dolaysyla
evrensel insan ihtiyalarnn asgari d
zeyde mkfat beklentisi olmakszn
aba harcanarak karlanmasn sala
yacakt. Sonuta, gelimi retici g
ler, darl ve alma zorunluluunu
aan gelecekteki komnist zgrlk
leminin bir nkoulunu oluturacakt.
 retim ilikileri
778

retim ilikileri (relations of pro Marx'in zamanndan beri kkl dn

duction) Karl *Marx, emekilerin ka mlere uramtr. Marx, tam bir ke
pitalizmde sattklar eyin emekleri de sinlikle ifade etmi olmasa da, aka
il, emek gleri olduu sonucuna var dier retim tarzlar iin farkl retim
dktan (bkz. *emek-deer kuram) ve ilikileri kmelerinden bahsedilebile-
bylece analizine yeni bir boyut kattk ceini dnm ve ondan sonra gelen
tan sonra, retim srasndaki faaliyetle yazarlar bu sorunu etraflca ilemiler
ri kavramsallatrma arac olarak kul di (mein bkz. B. Hindess ve P.
land ve gemiten miras alm oldu Hirst, Pre-capitalist Modes of Produc
u iblm terimine bamllndan tion, 1975). Ayrca bkz. temel.
kurtulma noktasna gelmiti. Marx i
blm terimi yerine, belirli bir re retim tarz (mode of production)
tim tarzna ait toplumsal ilikilere ia Marksist kuram iinde toplumun veya
ret eden "retim ilikileri" terimini kul toplumsal formasyonun kurucu zelli
lanm ve iblmn, retim ilikileri i; toplumsal formasyon iinde hkim
nin somut, yapsal bileimi ve dzenlen olan sosyo-ekonomik sistem (rnein,
mesi iin saklamtr (son zamanlarda kapitalizm, feodalizm ya da sosya
buna "teknik iblm" denmektedir). lizm) zerine kurulu bir zellik.
Marx Kapitaiin 1. cildinin 7. ks retim tarz geleneksel olarak
mnda, kapitalizme zg retim iliki retim ilikileri ve retici glerin
lerinin iki ynne dikkat eker. Birinci etkileimi eklinde; yani, retim ara
iliki ya da denetim ilikisi, "Emeki, larnn mlkiyet sistemi ve retici
emeinin ait olduu kapitalistin dene glerin geliim dzeyi olarak tanm
timinde alr; kapitalist de, iin ge lanr. Kari *Marx'a gre, retim tarz
rektii gibi yaplp yaplmadna ve - tm toplumsal sistemlerin temelini o-
retim aralarnn, hammaddenin gerek lturur ve dier toplumsal, iktisadi, i-
siz harcanmasna ve aralarn zarurilik deolojik ve siyasal ilikiler bu temel -
dnda anp ypranmasna yol ama zerine kurulur. Marksizm iinde yap
yacak ekilde zekice kullanlp kulla lan nemli tartmalardan birisi, top
nlmadna bakar," eklinde tanmla lumsal etkinliin dier alanlarnn
nrken; ikinci iliki ya da mlkiyet i- (styap) sosyo-ekonomik temel ya
likisi, ok daha genel bir tarifle, "E- da retim tarzndan ne lye kadar t-
mek sreci, kapitalistin satn ald retilebilecei ve bu alanlarn hangi l
eylerle, onun mlkiyeti haline gelen ye kadar zerk olabildii zerinedir.
eyler arasndaki bir sretir. Dolay Friedrich Engels, iktisadi alann "son
syla bu srecin rn ona aittir, tpk kertede" baat olduunu belirterek bu
bir mahzende tamamlanan bir ferman belirsizlii zetlemi, siyasal ve ideo
tasyon srecinin rn olan arap gi lojik alanlarn greli zerklii hak
bi," diye tanmlanmtr. knda bugne kadar zlemeyen bir
tartma balatmtr.
retim ilikilerinin toplam, Marx'
in (olduka sorunlu biimde) gnder Marksizm, iinde birden fazla -
mede bulunduu kapitalist toplumun retim tarz bulunan toplumlar da in
"iktisadi yaps" ya da "gerek teme- celemitir. Bir toplumda birden fazla
li"ni kapsar. Bu haliyle retim ilikile retim tarz olmasnn nedeni, bu top
ri, o toplumun snflara blnml lumun ya bir retim tarzndan dierine
("toplumsal iblm") iin de geerli gei srecinde olmas, ya da baml
dir, oysa bu sav da olduka sorunludur, retim tarzlarnn hayatta kalmas, hat
nk denetim ve mlkiyetin doas ta baat retim tarz tarafndan retim
 779 st snf

tarzlarnn "eklemlenmesi" sreci ara stat ayrmlar bulunduu bir gerek

clyla desteklenmesidir (Amerika- tir. En st stat genellikle toprak sahibi
lar'n erken kapitalizm dnemindeki olan st snflara; Westminster Dk
klelik sistemi ya da genelde sosyalist (Kralie'den sonra Birleik Kralln
toplumlarda grlen kapitalist sektr en zengin kiisi) gibi insanlarn temsil
ler buna rnek olarak gsterilebilir). ettii gerek aristokrasiye tannr. Bu
statdekiler, mein aristokrat kulp
st snf (upper class) st snf, gele lerine girme olanaklarn sonradan gr
neksel biimde, "aristokrasinin ede melere kar kstlayan, son derece d
eri; yani, soylulardan (Orta a n- layc stratejiler izlerler. "Yeni para"
gilteresi'nde dkler, markiler, kontlar, daha az stat getirir, ama kesinlikle
vikontlar ve baronlar) ve byk toprak daha az iktidar kazandrd sylene
sahiplerinden (ya da "beyefendiler"- mez. Dolaysyla, sonradan grmelerin
den) oluan (oklukla babadan ocuk uzun sreden beri, kendilerini kabul
lara geen) soylu snf olarak dnl ettirici stratejiler (byk toprak sahip
mtr. Ne var ki, aristokrasi st sn lerinin maliknelerini satn alma, aris
fn nemli bir sembolik esi olmakla tokrat kesimlerin yeleriyle evlenme
birlikte, st snf yelerini tam olarak ya da ocuklarn evlendirme ve o
kapsamaz. st snf Kari *Marx'n cuklarn elit okullarda okutma trn
burjuvazi ya da kapitalist snf kav de) benimseyerek daha aristokratik bir
ramyla eitlersek, kapsamnn ne ol stat kazanmann yollarn aramalar
duunu anlamaya iyice yaklam olu bir tesadf deildir.
ruz. yleyse, st snf mlk sahibi olan st snfa ilikin popler anlay
snftr; toprak, sermaye, byk iletme lar, "yeni para"y kazananlardan ok
ya da hisse sahiplii gibi mlk sahibi "babadan kalma para"s olanlara denk
olma, denetleme ve smrme arala dmektedir. Gordon Marshall ile
rndan elde ettii kazanlarla yaayan meslektalar 1984'te Britanya'daki
snftr. Oransal olarak nfusun en k toplumsal snf olgusuna eildikleri bir
k dilimini oluturur. Nitekim st s anket aratrmasn deerlendirdikleri,
nfn, en ileri kapitalist toplumlarda Social Class in Modern Britain adl bir
nfusun yzde l'i gibi ok kk bir almada, setikleri meklemin te
kesimini oluturduu dnlmektedir. ikisinin "st snf stat faktrleriyle,
Bununla birlikte, mlk sahibi ol mein mevki ya da unvanla, bete
mann getirdii iktidar, st snf ye ikisinin gelirle, te birinin meslekle
lerinin saysyla da orantsz derecede ilikilendirdiklerini saptamlard. st
byktr. st snfn birok yesi, ya snf tanmlayan karakteristik zellik
dorudan bu kurululardaki konumlan olarak zel mlkiyeti (sosyolojik ba
ya da daha dolayl yollarla, finans' kmdan st snfn ana zelliini bu
sektrnde kilit konumlan ellerinde oluturmasna ramen) gsterenlerin
tutarak byk irketlerin kontrolne says meklemlerin sadece drtte bi
sahiptir. Bazlar da hem siyasette, riydi. st snfla ilgili en iyi sosyolojik
hem kamusal ve kltrel yaamn di almay John Scott'n hacimli kitap
er alanlarnda nde gelen konumlar larnda bulabilirsiniz (mein bkz. The
igal ederler. Upper Class, 1982). Bir yandan ml
st snf iinde, "babadan kalma kiyet ve sermayenin denetlenmesi ara
para"s olanlar ile nouveaux riches sndaki ba, dier yandan modem
(sonradan grmeler) arasnda nemli korporasyon kapitalizminin gelimesi
st-anlat
zerine bkz. Maurice Zeitlin, The
Large Corporation and Contemporary
Classes (1989). Ayrca bkz. k a p a n m a .
st-anlat (meta-narrative)
modernizm
s t - b e l i r l e m e , s t - b e l i r l e n i m (o-
ver-determine, over-determination) Sig-
mund Freud'un, ryalarn ok ynl
belirlenimlerini -dolaysyla yorum
larn- anlatmak zere tasarlad te
rimler. st-belirlenim kavram daha
sonra Marx in (For Marx, 1966) adl
kitabnda Louis Althusser tarafndan,
ok ynl tarihsel nedensellii ifade
etmek amacyla benimsenmitir. Alt
husser, bu nedensellii Hegelci basit
eliki nosyonuna kart bir izgide ele
alr. Althusser, devrimlerin ancak bir
faktrler kombinasyonu -bir "kopusal
btnlk"- sz konusu olduunda ger
ekletiini ileri srmektedir.
s t - k u r a m , s t - k u r a m s a l inan
lar (metatheory, metatheoretical
liefs) bkz. aksiyom
stel b y m e (exponential growth)
x
stel eriler ailesi (Y=e ), giderek ar
tan (geometrik biimde) orandaki b
ymeyi anlatr. Thomas Malthus Es
say on the Principle of Population 'da
(1789), yiyecek kaynaklar dorusal
(aritmetik) bir oranla, nfus da stel
biimde artarsa tkeniin kanlmaz
olduuna iaret etmiti.- Bymeyi ele
alan daha betimsel bir model ise lojis
tiktir. Ayrca bkz. lojistik byme.
styap (superstructure) Temel te
rimi gibi styap terimi de Marksist
syleme, Kari *Marx'n Siyasal kti
sadn Eletirisine Katkya nsz'de
(1859), retim alann "hukuksal ve si
yasal styapnn onun stnde yksel
dii ve toplumsal bilincin belirli biim
lerine denk den gerek temel" olarak
gstermesinin sonucunda girmitir.
780
Buna gre, bir toplumun styaps si
yasal ve kltrel (ya da ideolojik) alan
larndan meydana gelmektedir. Marx
ideolojiden ve meta fetiizminden
bkz. post bahsettii yerlerde, aslnda styapnn
temelle olan ilikisini, styapnn ne
lerden olutuunu ve i dinamiinin
niteliini tartm oluyordu. Marx'tan
sonra bu sorunlar hegemonya ve sy
lem gibi kavramlara bavurularak ele
alnmtr. Ortaya kan nihai sonu i-
se, temel ile styap arasndaki ayrmn
dayand mimari metaforun, artk top
lumun iktisadi alan ile dier alanlar
arasnda geerli olduu anlalan kar
mak ilikileri yeterli biimde zetle-
yemediidir. G.A. Cohen gibi yorum
cularn son zamanlarda tartmal bi
imde gzlemledii gibi, aslnda Marx'
in kendisi de tek boyutlu ve tek ynl
bir nedensellii varsayan kaba bir ba
ka sahip olmamtr. Ayrca bkz.
toplumsal formasyon; retim tarz.
t o p y a , t o p y a c l k (utopia, utopia-
be
nisn) topya, kusursuz bir toplumu ya
da ideal bir devleti ifade eden hayali
bir kurgudur. Gereki olmama anla
mnda genellikle aalayc bir vur
guyla kullanlan topya terimi Sir
Thomas More'un Utopia (1516) adl
eserinden tretilmitir, ancak sosyolo
jide genellikle Kari Mannheim'n bil
gi sosyolojisiyle birlikte anlr. Mann
heim, Ideology and Utopia'da (1929),
baml gruplarn ve snflarn, deiim
ve kkl dnm ihtimallerini sunan
topyac inanlar ekici bulduklarn,
oysa egemen toplumsal snflarn istik
rar ve sreklilii temel alan bir ideo
lojik bak benimsediklerini ileri sr
mt. Mannheim'a gre, Anabaptist
mezheplerin radikal grleri topya-
cla rnek tekil ediyordu. Fakat
Mannheim'n topyacla duyduu il
ginin felsefi ve dinsel bir boyutu da
vardr: Bu boyut, topyacln u ya da
bu ekilde insan doasn tanmlama,
781 yelerin yntemleri

yani alternatif gelecekler hayal etme strateji nermi ve ileri kapitalizmde

yeteneidir. anlamszln ve ie yabanclamann
Mannheim'n topyaclk ile insan farkl gruplarca paylalan bir duygu
ontolojisi arasndaki ilikiye bak, olduuna iaret etmiken; sonradan i
The Principle of Hope (1959) adl a i snfna, klasik Marksizmin ngr
lmasyla, insan toplumlarnda hayal d herhangi bir biimde devrimci
kurmann, peri masallarnn, topyac rol atfetmekten vazgemitir. leri ka
felsefelerin ve fantezilerin roln ir pitalist toplumlardaki teknolojik dei
deleyen Marksist toplum felsefecisi iklikler toplumsal yapda temel -
Ernst Bloch tarafndan paylalmtr. nemde dnmlere yol amaktadr:
Bloch'a gre, topyaclk, ayn anda Gvencesiz, part-time ya da geici i
her yerde bulunan bir ngrc bilinti. leri yapan heterojen bir topluluun,
topyalarn, Henz-Olmam-Olan ve baka bir deyile bymekte olan "sa
Henz-Bilincine-Varlmam-Olan sz nayi sonras neo-proletarya"nn kar
leriyle ifade ettii, maddi ve znel ol snda "ii-reticiler"in says giderek
mak zere iki boyutu vard. Bloch'un azalmaktadr. Ayn zamanda, iktisadi
fikirleri, Dou Avrupa'da rgtl ko byme taknts ve alma etiine
mnizmin baarszlklarna kar bir ballk da toplumda kiisel yaamn
protesto lyd. nitelii asndan ykc etkiler getir
mektedir. Yeni toplumsal hareketler,
Kari Marx'n komnizm kuramn
zellikle ekolojik siyaset, snfn ve ta
daki topyac unsurlar, ada neo-
hakkmn son bulduu bir gelecee
Marksizmlerin en revizyonist olanla
giden yolu gstermektedir: alma
rnda bile muhafaza edilmektedir. Bu
dan bamsz biimde herkese asgari
bakmdan tipik rnek Andre Gorz'un
dzeyde bir gelir salanacak, teknoloji
almalardr. Avusturya'da domu
ise ihtiyalarn karlanmas iin ge
olan Gorz, Fransz Yeni Solu'nun nde
rekli olan karlksz emei en alt d
gelen toplum ve siyaset kuramclar a-
zeye indirmek amacyla kullanlacak,
rasnda yer alyordu ve bir sre iin
bu srete zorunlu olan emek nfus i-
Les Temps modernes'in editrln
inde herkes tarafndan eit biimde
stlenmi; eitli ksa, popler maka
paylalacaktr. Toparlarsak, Gorz'un
leler ile Ecology as Politics (1980),
topik geleceinde, alma haftasnn
Elveda Proletarya (Farewell to the
bu tr dzenlemeler sonucu giderek a-
Working Class. 1982), Cennetin Yolla
zaltlmasyla, insanlarn zamanlarn ve
r (Paths to Paradise, 1985) ve ktisadi
enerjilerini yaratc, zerk ve keyifli
Akln Eletirisi (Critique of Economic
biimde kullanmalarn salayan z
Reason, 1989) gibi etkili kitaplar ka
grleme gerekleecektir.
leme almt. Marksist fikirlerden, -
zellikle Sartre'dan fazlasyla etkilen-, Gorz'un almalar, Boris Fran-
mi olmakla birlikte, ada toplumsal kel'n Sanayi Sonras topyalar'nda
deiimlere ynelik analizleri nda (The Post-Industrial Utopians, 1987)
bu miras aralksz biimde gzden ge sk bir eletiriye tabi tutulmutur. Bu
irmeye alm ve muhtemel bir - konuyla ilgili daha genel bir deerlen
topyac gelecek konusunda kendi z dirme metni iin bkz. Ruth Levitas,
gn grn formle etmiti. Gorz The Concept of Utopia (1990). Ayrca
daha nceki almalarnda, ii hare bkz. k o m n ; mesihi hareket.
keti iin gerilemekte olan "geleneksel"
ii snf ile bymekte olan "yeni" yelerin yntemleri (members'
ii snf arasndaki ittifaka dayal bir methods) Etnometodologlar tarafndan,
yelik grubu

insanlarn faaliyetlerini kendileri iin

anlaml hale getirme yntemlerine gn
derme yaplarak kullanlan bir terim.

y e l i k g r u b u (membership group)
bkz, referans grubu
V
v a k a almas (casework) Sosyal
hizmetin en nce bulunan ve muhte
melen en yaygn tartmalara yol am
yntemi. Vaka almasnn ncl diliinden semeci olduu, kiinin a-
n Londra'daki Hayr Organizasyonu
Dernei'nde (1869) Octavia Hill yap
m; Mary Richmond ise Social Diag
nosis (1917) adl kitabnda ilk siste
matik aklamay getiren kii olmutur.
Bu yntemde bireyin ihtiyalarn kar
layp problemlerini zmeye zel bir
vurgu yaplmakla ve psikanalizle ge
nel bir yaknlk grlmekle birlikte,
vaka almas birbirinden ok farkl
kapsamdaki kuramsal gelenekleri iin
de barndrmaktadr. Vaka almas,
sosyal hizmetin balca yntemlerin
den birisidir (dierleri grup almas
ve cemaat almasdr). Grup almas,
sosyal hizmet grevlisinin ortak ya da
benzer glklerle kar karya olan
kk bir grubun etkinlikleri ve orta
mna katlmasn gerektirirken; cemaat
almas, sosyal hizmet grevlisini
yerel aktivistlerin harekete geiricisi
ve bu hareketin kayna ilevini gr
mek zere mahalli bir blgede yer al
maya gtrmektedir.
v a k a kaytlar (case-history) Bir fe
nomenin tarihesini bir ya da ok say
da rnekle izleyip, karlatrmal ve u-
zun sreli analiz yaplmasn salayan,
tbbi vaka kaytlarna benzer bir sos
yolojik yntem. Seilen bir rnein
kapsaml tarihi, bir rnekolay aratr
mas projesinin konusunu oluturabilir
ve belli bir zellie ya da deneyime
gnderme yaparak, muazzam derecede
ayrntl ve ispatlanm deerlendirme
salayabilir. Bunun en yaygn tipi, bir
bireyin -unvan ne olursa olsun- ken
nahtar bir zelliiyle bantl emsal
ler, nedenler, balamsal faktrler, al
glar ve tutumlarn ya da deneyimleri
nin (bir gmen, sulu ya da kariz
matik bir lider olmalarnn) post hoc
bir anlatmn yapt yaam yks
dr. Bu tr vaka kaytlar, doalar ge
rei, kiisel zelliklere yapsal faktr
lerden, spesifik srelere de genel ka
lplardan daha fazla vurgu yaparlar.
Vaka kaytlarnda bazen inceleme bi
rimi olarak bir grup, organizasyon ya
da topluluk seilir ve bu durumda r
nekolay incelemesiyle yakn bir etkile
im iinde olunur. Tek bir vaka kayd
genellikle daha fazla incelenmeye uy
gun hipotezler ortaya atmakta kullan
lr. Vaka kaytlar ayrca, o disiplinle
rin beceri ve yntemlerinden yararlana
rak, psikiyatri ve sosyal hizmet ala
nnda, kriminoloji ve klinik psikolojide
yaygn biimde kullanlmaktadr.
van Gennep, Charles Arnold
(1873-1957) Hollandal ve Fransz an
ne babadan olan etnolog van Gen-
nep'in Rites of Passage (1909) adl
almas, sosyal antropolojik ritel a-
ratrmalarnn klasiklerinden birisidir.
Van Gennep, Avrupa folklorunun ince
lenmesinde etnografik yaklamn kul
lanlmasn cesaretlendiren bir tutum
izlemitir. Ayrca bkz. gei trenleri.
varlkl ii (affluent worker) bkz.
burjuvalama
varolu sosyolojisi
v a r o l u sosyolojisi (existential so
ciology) Sosyolojinin en Ortodoks bi
limsel versiyonlarnn reddi biiminde
ortaya kan, kklerinin hem Soren
Kierkegaard, Friedrich *Nietzsche,
Martin *Heidegger ve Jean-Paul *Sarl-
re'm Avrupal varoluu felsefelerine
hem de Husserl ile Schutz'un *feno-
menolojisine uzandn iddia eden ve
esas olarak Amerikan (bilhassa Bat
Yakas) kkenli bir sosyoloji okulu.
Varolu sosyolojisinin genellikle orta
ya att iddia. Aydnlanma'nn temel
yasalarnn yeni uranlklara dnebi
lecei ve bu yasalara, hayat yaand
gibi, tm endieleri, hatta dehetiyle
grerek kar koyulmas gerektii d
ncesidir. Bu akm savunanlarn baz
yazlarnda dnyann anlamsz olduu
sylenmekte ve sosyologlara insanla
rn kendi yaamlar ve evrelerine an
lam yklemelerini salayan sreleri
inceleme rol biilmektedir. Bu adan
varolu sosyolojisinin, Edward Tirya-
kian'n Sociologism and Existentia
lism'As (1962) ortaya att bir iddia
dorultusunda. Max *Weber'in felse-
feleriyle ve (herhalde daha ak biim
de) *sembolik etkileimcilikle baz
benzerlikler tadn syleyebiliriz.
Varolu sosyolojisinin ok yakn
zamanlardaki savunucular, *gndelik
yaam deneyimleriyle kurulan ok ya
kn benzerle vurgu yaparlar. Yeni
sosyoloji 1970'de yaynlanan iki ki
tapla tanmlanmtr: Jack Douglas'n
Understanding Everyday Life adn ta
yan okumalar derlemesinde gelenek
sel sosyolojiler daha yeni sosyolojiler
den ayrlrken; Stanford M. Lyman ile
Marvin B. Scott'n A Sociology of tle
Absurd bal altnda toplad ve
*zama, mekn, anlatlar gibi konulara
eilen denemelerinde yeni yaklam ve
bu yaklamn irdeledii alanlar ne
karlmtr. Jack Douglas ve .1. John
son'n Existential Sociology (1977) ile
J. Kortaba ve A. Fotaa'nn The
784
Existential Self in Society (1984) adl
almalarnda bu yaklam daha ay
rntl biimde gelitirilmitir.
Varolu sosyolojisi, insanlar doal
ortamlar iinde ve tm karmak yn
leriyle birlikte inceleme iddiasndadr.
En nemlisi, sosyolojinin dier kolla
rnda genellikle grmezlikten gelinen
iki alan olan, insanlarn hayvani be
denleri ile duygularn ayn ereve i-
inde birletirmesidir. Varolu sosyo
lojisi rnein kronik acy inceler.
Gnmzde, bu gelenei srdren
ok az sosyolog bulunduu gibi; va
rolu sosyolojisinin bak asn eleti
renler, onu baka bir blnme yarat
makla, klasik sosyolojinin asl ilgi a-
lanlarndan uzak durmakla ve Avru
pa'da gelitirilen varoluu felsefe ge
leneini vulgarize etmekle sulam
lardr. Ayrca bkz. varoluuluk.
v a r o l u u l u k (existentialism) Baka
isimlerin yan sra Seren Kierkegaard,
Friedrich *Nietzsche, Martin *Heideg-
ger ve Jean-Paul *Sartre'n almalar
iin kullanlan esnek bir felsefi adlan
drma. Varoluulukla anlatlmak iste
nen ey, insann varoluunun doas
nn, dolaymsz biimde yaanan yal
nzlk, lm ve ahlki sorumluluk gibi
deneyimlere ncelik verilerek sistema
tik biimde irdelenmesidir. Ayrca bkz.
varolu sosyolojisi.
v a r y a n s (variance) bkz. ardklk a-
nalizi; nedensel modelleme; varyas
yon (istatistiki)
v a r y a n s analizi (analysis of va
riance) bkz. nedensel modelleme;
varyasyon (istatistiki)
v a r y a s y o n (istatistiki) (variation -
statistical) Ampirik aratrmalarn b
yk bir ksm tek tek rneklerden daha
ok, gruplarn, yani ylm toplumsal
varlklarn (baka bir ifadeyle, tek bir
erkekten ya da kadndan daha ok,
785 vasfszlatrma

genelde erkekler ya da kadnlarn) ka vasfn kullanlmasyla (yani, vasfn na

rakteristik zellikleri zerinde durur sl tanmland, kurulduu ve farkna
lar. Gruplarn, yani yn halindeki r varldyla) ilgilidir. Harry Braverman'
nek trlerinin zelliklerini ortaya in bu konudaki almasnn 1970'ler
karmak iin bir dizi istatistiki iliki l de yaynlanmasndan itibaren yaplan
s kullanlmtr ve bunlarn ou, akademik aratrmalarn pek ou, Kari
kendilerinden zet niteliinde eitli Marx'in kapitalist emek sreci iin
istatistiki llerin karlabilecei nor deki "deerlenme'' olgusunun, srekli
mal dalm, iki kl dalm veya olarak emein pahal trlerinin vasf-
Poisson dalm gibi gstergelere da szlatrlmaya allmasn gerektir
yanr. Ortalama deer, tepe deer ve dii eklindeki iddiasn aratrmaya
ortanca, dalmdaki en yaygn ya da ynelmitir. Vasfszlatrma, ya za
tipik deerler olarak, dalmn normal naat tekniklerinin zlmesi ve maki
olduu durumlara denk den merkezi nelemesi anlamna gelir, ya da iide
eilim llerini yanstrlar. Dalma bulunmas gereken, olumu ya da ye
lleri, tek bir toplam istatistikteki ni yeteneklerin gerektiinden fazlas
genel kalpla ilgili bilgileri bir araya nn arka plana atlmas anlamna. Bu i-
toplamaya alr. Dalma llerinin kinci durum kadnlarn almasnda son
en nemlileri iinde, deiim aral, derece yaygn olarak gzlenir. Mark
sist olan ve olmayan pek ok yazar,
ortalama sapma, katril (drdeblen)
vasfszlatrmann kanlmaz olmad
sapma, deil (onablen) aral ve stan
n ileri srmlerdir. iler, bireysel
dart sapmay sayabiliriz. Normal da
olarak ya da sendikalar araclyla
lmn zelliklerinden birisi, tm du
makinelemeye kar direnebilir, ya da
rumlarn yaklak yzde 68'inin orta
vasfszlatrlm srelerin eitilmi
lama deerin her iki tarafndaki bir stan
iilere ayrlmas ve ellerinden alnan
dart sapma iinde kalmas, yaklak yz
hnerleri karlnda yksek deme
de 95'inin iki, 99.73'nn ise stan
yaplmas konusunda srarc olabilirler.
dart sapma iinde olmasdr. Bunun i-
Ayrca iverenler de, gvenilir veya
in bir dalmn standart sapmas, ge deneyimli iileri altrmak ve elde
nel dalm hakknda birok bilgiyi, tutmak, iiler arasndaki huzursuzluu
ortalama deer etrafndaki kmelenme kontrol altnda tutmak istedikleri, ya
ya da younlama derecesini zetleyen da Marx'in sylediinin aksine, tek
bir aratr. Varyans, standart sapmann nolojinin geliimi eskilerinin yerine
karesidir ve toplamsal olmak gibi bir yeni hnerler yaratt iin iilerin va
zellii vardr. Varyans analizi ise, bir sflarn gelitirmeyi tercih edebilirler.
veri kmesinin alt-gruplar iindeki ve Hangi yolla olursa olsun, iler, tek tek
bu alt-gruplarn ortalamalar arasndaki iilerin, daha dorusu bir btn olarak
deikenlii ler. Ayrca bkz. lm; emek gcnn vasfszlatrlmasn ge
rnekleme. rektirmeden vasfszlaabilir. Bu konu
daki rnekolay incelemelerinden yapl
vasf (skill) Gnlk kullanmda vasf, m bir seki iin bkz. der. Roger Penn
kabiliyete dayal becerileri ifda etse de. vd.. Skill and Occupational Change
esas olarak eitim ve okul araclyla (1994). Ayrca bkz. beceri.
renilmesi gereken, greli olarak ke
sin bir bedensel veya zihinsel teknikler
kmesi anlamna gelmektedir. Sosyo vasfszlatrma (de-skilling) Harry
lojik almalar, vasfn bu boyutunu Braverman'in Labour and Monopoly
gz ard etmemekle birlikte, temelde Capital: The Degradation of Work in
vassallk
the Twentieth Century (1974) adl kita
bndaki temel fikirlerini zetleyen bir
terim. Braverman'in tezine gre, ka
pitalist retim biimleri karmak i
srelerini daha kk, daha basit ve
vasfsz ilere paralayarak emek ma
liyetini drmektedir. Bu kesintisiz
paralanma sreci, vasfl usta iinin
yerini fazla eitim almasna gerek ol
mayan vasfsz emei geirmekte, by
lece emek piyasasnn ikincil sekt
rndeki ilerin yerine birincil sektr
deki iler konmaktadr. Sonu olarak,
cretler ve istihdam koullar tipik ola
rak ikincil sektrn alt seviyelerine in
dirilmi, isizlik ve i gvencesinin
olmay yaygnlam, vasfszlat-
rlm ileri yapan kiiler kendi ilerin
den yabanclamlardr.
Bu tez akademik sosyal bilimciler
arasnda -zellikle Britanya'da- youn
bir ilgiyle karlanm, iyerlerinde i
rgtlenmesi ve i deiiklikleri -zel
likle gerilemekte olan imalat sektrn
deki durum- konularnda bir rnekolay
aratrmas erevesi sunmutur (genel
bir deerlendirme metni iin bkz. P.
Thompson, The Nature of Work: An
Introduction to Debates on the Labour
Processes, 1983). gcyle ilgili lke
apndaki istatistiklere dayanan ara
trmalarda ise, Braverman'in meslek
yapsndaki deiimin ynyle ilgili
deerlendirmesi ve imalat sektrnden
hizmet sektrne geiin yn hakkn
daki sonularn dorulama eilimi
sergilemez; nk baz vasfl mes
lekler ortadan kalkarken, bazlar iin
daha st vasflar gerekli olmakta, bil
gisayar programcl ve sistemler a-
nalizi gibi daha yeni meslekler de hzl
bir genileme gstermektedir. Ayrca
bkz, bilimsel ynetim; emek sreci;
iin deer yitirmesi tezi; proleterle
me; sanayi sektr; vasf.
vassallk (vassalage) bkz. feodalizm
V e b l e n , T h o r s t e i n B u n d e (1857-
786
1929) Yazlaryla kurumsal iktisat de
nilen akma esin kayna olmu ve
John Kenneth Galbraith ile C. Wright
Mills gibi isimleri etkilemi, Amerikan
endstriyalizminin balca eletiricile
rinden birisi. Norveli gmen bir an
ne babann olu olan Veblen, niversi
tede birok greve getirilmesine ra
men, ak szll ve srad davra
nlar yznden kariyerini srdre
memiti. Genellikte eksantrik bir ierik
tayan yazlar ac alaylarla ve youn
ironilerle dolu olurdu.
Veblen, on dokuzuncu yzyl so
nunun giriimci kapitalizminin belli
bal ideolojileri, zel olarak evrimci
lik ve fiyat kuram zerinde alarak,
bunlar, iinde serpilip glendikleri
topluma uyarlamt. The Theory of the
Leisure Class (1899) adl kitabnda,
mali adan baarl snflarn gste
rii tketimi ile bo zamanlarn gs
terii faaliyetlerle deerlendirmelerini
(bkz. aylak snf) kabile toplumlarn
daki "barbarlaf'n seyirlik ritelleriyle
karlatrarak o srada revata olan ev
rimci antropolojiye dayanyordu. "Uy-
garlam" toplumlarda kadnlarn "bar
bar" statsnn ve erkekler tarafndan
srekli smrlmelerinin tamamen far
knda olduunu gstermi olan Veb
len, The Theory of the Business En
terprise (1904) ile neo-klasik fiyat ku
ramlarn eletirdii eitli makalele
rinde, piyasa mekanizmasnn gerek
likte savurganla, sahtekrlklara ve
iinin yaratclnn smrlmesine
nasl yol atn ortaya koyduu sis
tematik bir yaklam gelitirmiti. Veb-
len'in "parasal iletme karlar" nos
yonu, baz alardan, Marksist ada
Rudolf Hilferding'in ortaya att fi
nans kapital kavramyla kyaslanabilir.
Buna ramen Veblen, Marksizmin top
yac karakterini reddetmi ve o devirde
kendi siyasal umutlarn teknikiliin
bir versiyonuna balamtr. Veblen'in
tutulan bir dnr olmamakla birlikte
787
nemini hl korumas, fikirleri ve
kavramlarnn birounun sosyal bi
limlerde iyice yerlemi olmasndan
kaynaklanmaktadr.
veri arivi, veri bankas (data arc
hive, data-bank) Sosyal bilimle ilgili
verileri depolayan ve yeniden dzen
leyen bir kolaylk ya da hizmet. Veri
arivcilii, ikincil analizin sosyal ara
trma yapmann kabul gren bir alan
olarak gelimesiyle paralel biimde
artmtr. Uluslararas Sosyal Bilimler
Veri Kurulular Federasyonu (IFDO)
grece yakn bir zaman olan 1977 y
lnda, Kuzey Amerikal drt, Avrupal
yedi veri arivi tarafndan kurulmutur.
Bu arivler, akademisyenler ile devlet
kurulularnn toplad ve bilgisayar
da ilenebilecek bilgiler sunan ktp
haneler ilevi grrler. ou durumda
buradaki bilgiler sosyal anket ara
trmalar (veri arivlerinin ou aslnda
anket aratrmas arivleridir) yoluyla
elde edilmektedir, fakat artk szl ta
rihilerin ve baka aratrmaclarn yap
t ve kasete kaydedilen grmeleri
saklayan arivlere de rastlanabilir. An
ket aratrmas arivleri genellikle, se
im anketleri ve akademik aratrmalar
gibi resmi olmayan veri kmelerinin
yan sra nfus saymlarn da kapsa yu ya da istatistiki bilgiyi gsteren ve
yan resmi istatistik depolardr. rne
in Britanya'da, ktisadi ve Toplumsal
Aratrmalar Konseyi 1960'larn son
larnda Essex niversitesi'nde byle
bir ariv (Birleik Krallk Veri Arivi)
kurmutur. Tabii Amerika ve Avru
pa'nn deiik yerlerinde de buna ben
zer birok ariv kurulmu olduunu
hemen eklememiz gerekir. (Arivlerin
temsili rneklerinin gsterildii bir
liste iin bkz. C. Hakim, Secondary
Analysis in Social Research, 1982).
Tm veri arivlerinin balca
fonksiyonu vardr: veri toplama, de
polama ve koruma (genellikle manye
tik kasetler biiminde); verilerin ulusal
verimlilik
ve uluslararas sosyal bilim evrelerine
datlmas; verilerin en yaygn ve yo
un biimde kullanlmasn zendiren
analiz teknikleri ile kurumlarn geliti
rilmesi. Yalnz farkl arivler bu ama
lara farkl llerde nem vermektedir:
Baz arivler genel bir toplama politi
kas izlerken, bazlar daha semecidir;
bazlar holdinglerin yaynladklar ay
rntl kataloglarla veri kmelerine da
ha kolay ularken, bazlar kurum ii
aratrmaclarn yrttkleri ikincil
analizlerde uzmanlamtr.
Veri arivlerinin balca stnl,
ucuz ve herkesin rahatlka ulaabile
cei zengin bilgi kaynaklar olmalar
dr. Yine de arivin temeli olan veri
kmeleri (mein tam ve ayrntl ak
layc kitapklar da ierecek biimde)
tam olarak belgelenmedii srece, i-
kincil analize girien aratrmaclar, a-
sl bilgilerin toplanma biimiyle ve ya
rarlanma kurallaryla yol at ciddi
snrllklarn farkna varamayabilirler.
veri b a n k a l a r (data banks) bkz. ve
ri arivi
veri yn (aggregate data) bkz. yn
veriler (data) Data (veriler), bir olgu
rinin (datum) ouludur. Dolaysyla
data, gzlemlenen eylerle ilgili kayt
lar gsterir ve ok eitli biimler (r
nein zek testlerindeki puanlar, ara
trma amal grme kaytlar, alan
: almalarnda tutulan gnlkler ya da
kasete alnm grmeler gibi) alabi
lir. Bu biimlerde toplanan kaytlarn
hepsinde sonu olarak ortaya veriler
(data), yani. analiz yoluyla birtakm
karsamalar yaplabilmesini salayan
gzlemler sunulur.
verimlilik (productivity) ktlarn gir
dilere oran. kty da girdiye de za
man leiyle tamamen veya devaml
olarak lmek mmkn olmadndan,
verimlilik pazarl
bunlar ounlukla parasal deerlere
dntrlr. Emek girdisi iilerin sa
ys, alma saatlerinin toplam ya da
verili bir zaman dilimindeki cret ma
liyetleriyle ifade edilebilir. retimin
dier faktrleri iin de benzer seimler
sz konusudur. ktlar ise deiik bi
imlerde llebilir; bazlar fiziksel
(retilen para says gibi), bazlar de
erle (sat fiyat ya da maliyetin ze
rine konulan deer gibi) ilgili olabilir.
Farkl lmler, sonu olarak elde e-
dilen verimlilik deerlerinde olduka
byk deiiklikler yaratabilir. Tipik
verimlilik rnekleri arasnda, allan
saatte kii bana ya da makine bana
den kt miktarn; emek maliyeti
veya yatrlan para bana sat deeri
ni sayabiliriz.
verimlilik pazarl (productivity
bargaining) Britanya'da, alanlarn
grev ve ilevlerinde ya da dier a
lma pratiklerinde daha fazla esneklii
kabul etmeleri karlnda daha yk
sek cret oranlarnn dendii ya da
verimlilik demelerinin dorudan -
retim miktarna bal olduu bir toplu
pazarlk biimi.
verstehen ( a n l a m a ) (verstehen) bkz.
yorum
vesayetilik (paternalizm) pater
nalism) ounlukla, egemen durumda
olan partnerin, kendi astlaryla arasn
da ihtiyatl bir gzetici iliki kurmasn
yanstan tutum ve pratiklerini, benim
semekte olduu toplumsal ilikilerle
ilikilendiren ve gevek biimde ta
nmlanm bir terim. Vesayetilik kav
ram, egemen olan tarafn, ast konu
mundaki kiilerin yaamna istenmedik
biimlerde burnunu sokmas durumu
nun domasna yol aabilir ve ayrca,
gce ulama ve g kullanmada b
yk eitsizliklere zemin hazrlar.
Koca ile kar. efendi ile kle, ive
ren ile ii arasndaki ilikiler dahil
788
olmak zere, toplumsal ilikilerin ol
duka geni bir ksm tipik biimde ve-
sayeti erevede tarif edilmi ve in
celenmitir. Baz fabrika sahipleri ile
iileri arasndaki ilikiler (rnein Ba-
t'da sanayilemenin ilk evrelerinde) bu
adan deerlendirilmitir. Egemen o-
lan grup, dieri zerinde neredeyse de
netimsiz bir g kullanmtr. Ancak,
toplumsal denetimi salamlatrc bir
taktik olarak, ilk imalathane sahipleri
nin bu g ilikilerini ahlki ilikilere
dntrmeye almasna, ya da Max
*Weber'in terminolojisiyle syleyecek
olursak, tahakkm geleneksel otori
teye evirme giriimlerine de tanklk
edilmitir. G ilikilerini ahlki bir
klfla sarma abalar, dnem dnem
hediyeler verme, yardmsever dinsel fa
aliyetler ve eitim programlar dzen
leme, irket lojmanlarn tahsis etme ve
sigorta olana sunma ile irkete bal
gnll dernekler ve kulplere verilen
destein kurumsallamas gibi yollarla
gerekletirilir. Paternalizmin bu bii
minin en sistematik incelemelerinden
birisi, iveren tahakkmn ve Viktor-
ya dnemi ngilteresi'nde Kuzey'deki
tekstil imalathanelerindeki tepkileri ele
alan, Patrick Joyce'un Work, Society
and Politics (1980) adl almasdr.
Sk sk ileri srlen bir fikre gre,
bu biimde ileyen paternalizm, aka
ve potansiyel olarak kargaaya yol a-
an hiyerarik ve smrc ilikileri
kontrol etmeye ve merulatrmaya ya
rayan bir aratr: Dolaysyla kadnlar
dan ok erkeklerin, proletaryadan ok
egemen snfn, siyah klelerden ok
beyaz efendilerin karlarna hizmet e-
der. te yandan, tabi konumda olanla
rn, stlerinin paternalist stratejilerine
ynelik det haline gelmi (genellikle
itaatkr) tepkilerinin, izlenimlerin (ya
da "'gszln zorunlu tavr"nn) sa
dece dsal ve hesaba katlm bir ekil
de ynetimini deil, statkoyla zde
lemeyi ya da statkonun onaylandn
789 von Restorff etkisi

gsterdiini ispatlamak ampirik ba

kmdan son derece gtr.

V i y a n a e v r e s i (Vienna Circle)
1920'lerde ve 1930Mu yllarn bala
rnda, Viyana niversitesi'ndeki bir
grup filozof, matematiki ve bilim a-
dam (baz sosyal bilimcilerin de yer
ald bir gruptu bu) bilim felsefesinde
*ampirik gelenei yeniden canlandr
mt. Grup yeleri Moritz Schlick,
Rudolp Camap, Otto Neurath ve Kurt
Gdel gibi isimlerle baka aratrma
clardan oluuyordu. Viyana evresi,
Sir Karl *Popper ile Ludwig *Witt-
genstein'da -bu evreden olmadklar
halde- derin izler brakmtr. evrenin
mantk ampirik ya da *pozitivist fel
sefesi, ksmen A.J. Ayer'in almalar
sayesinde ve ayrca bu yaklam ile
Bertrand Russell'n yaklam arasn
daki yaknlktan dolay zellikle ngi
lizce konuulan dnyay etkilemitir.
Yeni bilim felsefesi, nemli noktalar
da, ayn yzyln banda fizik bilimin
de yaanan devrime bir yant nitelii
tamaktadr. Viyana evresi'nin asl
tasars, bilimsel bilgi-iddialar, szde
kuku duyulmayan gzlem-raporlary-
ia her trl speklatif, *metafiziksel,
kantlanamaz ilkeyi bilimin ayrcalkl
alannn dnda tutulacak ekilde sk
ca ilikilendirmekti. En u versiyonda
ise, ampirik bakmdan kantlanamaz
eylere, anlaml deyiler stats bile
tannmayacakt (bu retiye bazen
*dorulamaclk ad verilmitir).

v o n R e s t o r f f etkisi (von Restorff ef

fect) *Gestalt psikologu olan von Res
torff un adyla bilinen bu etki, bireyle
rin, rnein krmzyla dizilmi bir ta
nesi hari tm maddelerin siyahla di
zildii bir listede grlecei zere, en
hzl olarak srad ya da farkl eyleri
rendiklerini ngrmektedir.
w
W a l l i s , R o y (1945-1990) Britanyah din
sosyologu. Wallis'in daha genel kap
saml yazlar iinde, toplumsal hare
ketlere (zellikle ahlki seferberlikle
re) ve sosyolojik analizde aktrlerin g-
dleyici aklamalarnn yerine ilikin
aratrmalar dikkat ekicidir. Sciento
logy Kilisesi hakkndaki ilk aratrma
lardan birisi olan The Road to Total
Freedom (1976), ideolojik kolektif ya
plara ilikin, aadaki tabloda gste
rilen bir tipoloji ortaya koymutu. Klt
ler ve mezhepler, hem normatif biim
de onaylanm ya da saygn kiliselerle
hem de tarikat ortodoksisiyle karla
trldnda dinsel adan sapkndr.
Yalnz kltler, yeliin kurtulua gi
den eitli olas yollardan birinin su
nulmas olarak kavranmas anlamnda,
mezheplerden farkl olarak, "oulcu
bir meruiyetle sahiptir. Mezhepler ise
yandalarnn sz konusu trden dl
lere ulamas iin tek bir yol sunarlar.
Wallis, ada mezhepilik konu
sunda daha sonra yapt ve The Ele
mentary Forms of the Religious Life
(1984) baln verdii aratrmada,
"dnyay reddetme", "dnyay olum
lama" ve "dnyaya uyum salama"
eklinde tip arasnda bir ayrma gi
derek, yeni dinsel hareketlerle ilgili
ayakl bir tipoloji ortaya atacakt.
T A B L O 4. Roy Wallis'in ideolojik kolek
tifler tipolojisi
SAYGIN SAPKIN
TEK BMDE MERU Kilise Mezhep
OULCU BMDE Tarikat Klt
MERU
W a r d , L e s t e r F r a n k (1841-1913)
Amerikan sosyolojisinin nclerinden
olan Ward, insann anlaknda (Herbert
Spencer'n aksine) evrime nemli bir
rol atfeden psikolojik evrimciliin ku
rucusudur. ocukluundan itibaren ken
di kendini yetitirmi birisi olan Ward,
1863'te Birlik Ordusu'na girmi ve
geceleri alarak niversite diplomas
almay baarmt. Brown niversite
si'nde sosyoloji profesrl ald 65
yana kadar (ki lmne kadar bu o-
kulda ders vermeye devam edecekti)
jeolog ve paleontolog olarak anlyor
du. 1906'da Amerikan Sosyoloji Der
nei'nin ilk bakanlna seilmiti.
Comte'un ve Spencer'n fikirlerin
den derinden etkilenmi olan Ward'in
sosyolojisi evrim kuram etrafnda e
killenmitir. Evrim sreci, ilk olarak
"balang"n (kendiliinden kr g
lerin), daha sonra "telesis"in (insanla
rn, bilgiye ve tahmini sonulara dayal
maksatl eylemlerinin) sonucu olan ev
relere ayrlmaktadr. Ward sosyolojiyi,
doas gerei psiik bir nitelik tayan
ve bunun sonucunda, yeni yaplar ya
ratan kesintisiz bir "toplumsal sinerji"
sreciyle ileyen toplumsal gleri sis
temli biimde inceleyen bir alan olarak
kavramsallatrmt. Ward'in en ok
zerinde durulmas gereken yn, a
lmalarnn, zellikle telesis tartma
snn, yirminci yzyl sosyolojisinin
kltre yapaca vurguyu ncelemi
olmasdr (bkz. Dynamic Sociology,
1902; Pure Sociology, 1903; Applied
Sociology, 1906). Ward'un yazlar i-
in yararl bir giri metni olarak bkz.
791 Weber, Max

Ronald Fletcher, The Making of So Britanya'da gl bir gelenek olan za

ciology, Cilt 1 (1971). naat geleneine kar bir honutsuzlu
u ve devletin asgari cret dzenleme
W a r n e r , William Lloyd (1898 1970) leri yapmas ve sosyal gvencelerin
1930'lu ve 1940'lu yllarn tannm yerlemesi sonucunda sendikalarn es
Amerikal sosyologlarndan birisi. War- kiyecei bir zamann gelecei zlemini
ner'n balca eseri, be cilt halinde ya yanstan Webb iftinin sosyalizm an
ynlanan, New England'n 1930'lann lay, srekli gelimeyle demokratik
balarndaki yaamyla ilgili, snf, sosyalist kurumlarn ina edilmesini
cemaat, fabrika yaam, etnik grupla savunmasyla dikkat ekmitir. 1945'-
malar, din ve sembolizm zerinde du ten sonraki Britanya'da siyasal partile
ran, arpc ve etkili cemaat aratrma rin refah konusunda bir konsensse u-
syd (bu alma "Yankee ehri Ara lamalarnda Webb iftinin fikirlerinin
trmalar diye anlyordu). Warner'm nemli bir pay vardr.
bu almasnn birinci cildi olan The
Social Life of a Modern Community Weber, Alfred (1868-1958) Max We
(1941), kendi sosyolojisinin temelini ber'in kardei olan ve endstriyel yer
oluturan (ve en ciddi zayfl eklinde leim modellerinin en avantajl (mali
deerlendirilen) tarihsel-olmayan *i- yeti en aza indirip, krlar en st dze
levselcilii ayrntl biimde ortaya ko ye karmas en muhtemel) yerleri kap
yuyordu. Bir yorumcunun gzlemledi mak uruna giriilen rekabetin sonucu
i gibi, Warner'm almalar genel olduunu aklayan kuramlara ve bu
likle belki de bir moratoryum ilan et erevede, corafyann sosyal bir bilim
menin zamannn artk gelmi olduu dal olarak gelimesine katkda bulu
dorultusunda eletirilmitir. Her ne nan Alman iktisat. Yine de sosyolog
kadar benimsedii snf gr, anali lar onu, en ok, bilginin (zellikle bi
tik bakmdan ayr kavram olan snf, lim ve teknolojinin) gelimesi ile uy
stat ve partiyi, snfn dikey bir boyu garlklarn "kltr" (yani "ruh"u) ara
tunun iine dahil etmi olsa ve snftan sndaki ilikileri analiz ettii, kltr
ok (aslnda) bir prestij lsn nite sosyolojisi alanndaki almalaryla
lii tasa da, onun bir akademik tabu (bkz. Kulturgeschichte als Kultursozi-
yu ykp, ABD'de tabakalamann tar ologie, 1935) hatrlamaktadrlar.
tlmasnn yolunu at da kabul e-
dilmelidir. Yankee ehri dizisinin k W e b e r , M a x (1864-1920) Weber,
saltlm bir versiyonu 1963 ylnda Emile Durkheim'la birlikte, zgn bir
yaynlanmtr. sosyal bilim olarak modern sosyoloji
nin kurucusu saylmaktadr. Bu iki
W e b b (Potter), Beatrice ve W e b b , sosyolog iinde Max Weber'in al
S y d n e y J a m e s (1858-1943; 1859-' malar daha karmak ve iddial olma
1947) Yetkin bir alma olan History nn yan sra, yorum yapma ve esinlen
of British Trade Unionism'in yazarlar, me asndan zengin bir kaynaktr.
*Fabian toplumsal hareketinin nde Weber'in yaam da ok etkileyici
gelen dnrleri ve eylemcileri olan ynler tar. 1897'de ruh salnn bo
ve sosyalist grleriyle tannan ift. zulmas zerine drt yl kadar ente
Webb'ler, Britanya i Partisi'nin ge lektel almalardan uzak kalmtr.
limesine ve toplumdaki imajnn e Kars Marianne ilk feministlerden bi
killenmesine ciddi bir katk yapmlar risidir ve Weber ifti yirminci yzyl
d. Sendikalar zerine almalar, bandaki Almanya'da en etkileyici
Weber, Max
entelektel evrenin merkezinde yer
almtr. Bu evrenin en belirgin faali
yetini, Weber'lerin Heidelberg'deki
evlerinde dzenli olarak yaptklar Pa
zar toplantlar oluturuyordu. Sosyo
lojiye muazzam katklar yapm olan
Weber, sosyal bilimler iin felsefi bir
temel nermi, sosyoloji iin genel bir
kavramsal ereve izmi ve tm b ersel-aklc eylem; amasal-aklc ya
yk dnya dinlerini, antik toplumlar,
iktisadi tarihi, hukuk ve mzik sosyo
lojisini ve baka birok alan kapsayan
bir dizi derin aratrma kaleme almt.
Durkheim'n bir sosyoloji bilimi
kurma abalar kendi devrinin bilimsel
pozitivizmine dayand halde, We
ber'in entelektel eitimi, o zamanlar
Almanya'da egemen dnceleri yan
stan Wilhelm *Windelband ile Hein-
rich Rickert'in isimleriyle birlikte an
lan *neo-Kant felsefe okuluyla uyu
uyordu (bkz. *Geisteswissenschafte
ve Naturwissenschaften). Bu felsefe,
fenomenler (algladmz dsal dn nemli bir parasn oluturmaktadr.
ya) ile numenler (alglayan bilin) ara
snda radikal bir ayrm yapmaktayd.
Weber'in sosyolojisinde bu, doa bi
limleri ile sosyal bilimler (dnyay
kavrama biimlerimizle uraan bilim
ler) arasndaki ayrma dnmt.
yleyse biz, doa bilimlerinde evren
sel yasalar yakalamay isteyebiliriz, a-
ma sosyal bilimlerin grevi bu deil
dir. Sosyal bilimler, toplumsal eylem
lerin zgl tarihsel ortamlaryla birlik
te anlalmas ve nedensel aklama aklsallk erevesinde gerekelendiri-
larnn yaplmasna ilgi duyar. Ayn
zamanda, insan toplumu tesadfler
meselesi deil, "olaslklar" meselesiy-
di; sosyal bilimi mmkn klan etken
de, insanlarn en azndan ou zaman
aklc bir biimde hareket etmelerine
balanyordu.
Demek ki, sosyal bilimin asl nes
nesi toplumsal eylemdir; anlaml te
kilere ynelttiimiz ve znel bir an
lam kattmz eylemdir. Sosyoloji,
ideal tip metodolojisi kullanan bu tr
792
eylemlerle ilgili yorumlayc bir ak
lama yapmaya giriir. Weber, toplum
sal eylem konusunda drt maddelik bir
snflandrma gelitirmitir: Her zaman
ayn ekilde yapld iin yle yaplan
geleneksel eylem; duygulara dayanan
ya da duygularn etkiledii duygusal
eylem; nihai deerleri hedef alan de-
da arasal eylem. Weber, hedefler ile
temel deerler arasnda aklc bir seim
yaplamayacan da gl biimde
vurgulamasna ramen, bu eylem tiple
rinden sadece son ikisi aklc eylemin
kapsamna girer. te yandan, bunlar
bir kere benimsendikten sonra, kesin
likle az ok aklc aralarla gerekleti
rilmeye allacaklar sylenebilir. We
ber, modern toplumlarn gelimesini,
dnyann esrarn kaybettii ve giderek
aklclaan bir sre eklinde yorum
luyordu. Geni apl brokrasinin or
taya kp palazlanmas bu srecin -
Weber'in sosyalizme ynelik eletirile
rinden birisi de, sosyalizmin, yaamn
yukardaki biimde "bysnn bo
zulmas" srecini basit bir ekilde a-
celeye getirmesidir.
Weber'in felsefi dzeydeki dier
nemli katks, deer-zgrl kura
myd (naif bir nesnellik inanc olduu
eklinde sk sk yanl yorumlanan, kar
mak bir formlasyon). Weber'e gre,
bilimin ve sosyolojinin seimi, arasal
lemeyen bir deer seimiydi. Ayn
saptama, tikel bir inceleme nesnesinin
seilmesinde de geerliydi. Fakat bu
seimler bir kez yaplnca, sosyolojik
aratrmalar, aklc tutarlln bilimsel
cemaatin eletirilerine ak kalmas an
lamnda deerden-bamsz olacaklar
d. Yalnz burada "aklc" derken neyin
kastedilmi olabilecei tarihsel dei
imlere ak bir yorumu gerektiriyor
du. Bu anlamyla, sosyal bilim al
malar deerlerle; yalnz tekil bir varlk
793
olan sosyologun deerleriyle deil, o-
nun yannda sosyal bilimciler cemaati
nin deerleri ve bir btn olarak ege
men olan kltrle de kuatlmtr.
Weber'in adn Marx'inkiyle yan
yana anmak ve onu, hem daha bilimsel
hem daha burjuva nitelikte, alternatif
bir sosyoloji gelitiren bir sosyolog o-
larak grmek yaygn bir eilimdir. As
lnda Weber'in entelektel akl hocala
r oktur ve ok eitlidir. Szgelimi
(genellikle kapitalizmin ykseliiyle
ilgili Marksist aklamalara bir alter
natif getirdii yorumu yaplan) Pro
testan etii tezini formle ederken,
kendisinden nce Werner Sombart ile
Georg Simmel'in gelitirdii kapita
lizm ve para kuramlarn temel ald
aktr. Fakat Weber'in Marksist snf
ve politika anlaylarna nemli bir al
ternatif getirdii de reddedilemez. We
ber'in snf tanmnn can alc halkas nip evrilmi metodoloji denemelerini
retim aralaryla varolan iliki deil,
ortak yaam anslarnn yolunu aan
ortak bir piyasa konumunun paylal
masdr. Sosyologlarn, rnein hner
sahibi olmakla ve pazarlanabilir nite
likteki baka becerilerle tanmlanan s
nflarn yan sra konut sahibi olmaya
gre snflandrma zerinde durmalar
nn kayna budur. Weber bunun d
nda, tabakalamann nemli unsurla
rndan olan bir stat grubu kavramn
ortaya atm; bu dorultuda, gruplarn
olumlu ya da olumsuz unvansal lt
lere ve ortak bir yaam tarzn payla
malarna gre (etnik gruplar ya da
kastlar gibi) farkllatklarn iddia
etmitir. Weber'in baka bir sav, ik
tidar konusundaki rgtl atmalarn
toplumsal yaamn nemli bir boyutu
nu oluturduu, ama bunlarn iktisadi
snf atmasyla ilintili olmalarnn
gerekmedii tezidir.
Weber'in, sosyolojik analizlerinin pek
ou kadar zt ve karmak olan siyasal
grleri konusunda ciddi gr ayr reyci adan yaklarlar; ii snfnn
lklarna rastlanmaktadr. Weber faiz
Weltanschauung (dnya gr)
min habercisi midir, yoksa -ok daha
akla uygun grnen bir nitelemeyle-
sofstike bir liberal midir? Buradaki
problem, dier almalarnn ounda
olduu gibi, siyasal yazlarnn, imdi
ki toplum kuramclarnn sokmaya a
ltklar olduka basiti kategorilere
uymamasdr.
Kaleme ald kitaplar ok eitli
alanlar kapsad gibi bir hayli hacim
lidir. En nemli eserleri olarak, Eko
nomi ve Toplum (Economy and Soci
ety, 1922), Protestan Etii ve Kapita
lizmin Ruhu (The Protestant Ethic and
the Spirit of Capitalism, 1905), Genel
ktisat Tarihi (General Economic His
tory, 1923), The Religion of China
(1916), The Religion of India (1916-
1917), Ancient Judaism (1917-1919)
ve ingilizceye Methodology of the So
cial Sciences (1949) ad altnda derle
sayabiliriz herhalde. Marianne We
ber'in kocas hakkndaki nefis biyogra
fisi olan Max Weber: A Biography
(1975), Weber'in zel ve kamusal ya
am hakkndaki hakikatler ereve
sinde ekonomik bir ierik tamakla
birlikte sosyolojik bir klasik olmutur.
Weber'in sosyolojik almalarnn ana
elerini tantan en iyi giri metni
Frank Parkin'in (olduka eletirel bir
izgideki) Max Weber'idir. Ayrca bkz.
biimsel aklsallk; din sosyolojisi; ey
lem kuram; feodalizm; Hinduizm;
hukuk sosyolojisi; karizma; merui
yet; mutlakiyetilik; patrimonyalizm;
sanayi toplumu; tahakkm; yorum.
Weltanschauung (dnya gr)
(Weltanschauung) Toplum iindeki
farkl gruplarn "dnya gr"n ya
da "yaam felsefesini anlatan Alman
ca bir terim. Baz iddialara gre, uzun
sre isiz kalmak kaderci bir dnya g
r dourur; orta snflar yaama bi
yelerinin kolektivizmi ne karan
Westermarck, Edward Alexander 794

inanlar ve tutumlar vardr. Sosyo en azndan (iine giremeseler bile)

loglar bu konu etrafnda birok ilgin kltrlerini ilk elden gzlemeye ala
soru ortaya atmlardr. Baz toplumsal rak deneklerle dorudan temasa geilen
gruplarn fiilen saptanabilecek dnya alan almalarnn (esas olarak Fas'
grlerine bal olduklar sylenebilir taki) ncln yapmtr. Wester-
mi? Gruplar asndan byle bir durum marck'n karlatrmal yntemi (ok
varolsa bile. tek tek kiiler zgl bir eitli toplumlarda, kurumlar arasnda
toplum tahayyln nasl benimserler ki korelasyonlar, bir parasn olu
ve bir gruba ye olma ile bireyin bu turduklar toplumsal sistemlerden ya
grubu kendi znel bakndaki tahay ltlm biimde aa karmay he
yl etme biimi arasndaki iliki nedir? defleyerek) balamszlatrlm biim
Bu sorunlara eilen sosyologlarn kar de kullanmas, 1920'ler ve 1930'larda
sna kan balca problem, daha ok, yerel topluluklar ilevsel btnler ola
bir dnya grnn neleri ierdiinin rak analiz eden ilevselci yaklamlar
tanmlanmas ve tarif edilmesidir. Han tarafndan alm bir yntemdir. Bu
gi inan ve deerler bir dnya gr nun iin ba eseri bugn artk sadece
oluturabilir? rnein *snf tahayyl tarihsel bakmdan ilgiye deerdir. Di
zerine yaplan aratrmalarn genellik er nemli kitaplar The Origin and
le insanlarn tutumlar ve deerlerinin Development of Moral Ideas (1912) ile
tutarsz ya da mulak olduunu, ender The Future of Marriage in Western
haller dnda tutarl bir btn olu Civilization'dr (1936)
turmadn gsterdiini dikkate alacak
olursak, insanlardan tutarl dnya g W i n d e l b a n d , W i l h e l m (1848-1915)
rlerine sahip kmalarn nasl bekle Almanya'daki neo-Kant hareketin
yebiliriz? Ksacas, Weltanschauung nde gelen simalarndan olan Windel
teriminin kullanlmas, genellikle bir band, esas olarak, bilimde nomotetik
argmanda belirli bir kesin olmama yaklamlar ile idiografk yaklamlar
durumuna iaret edecek ve neredeyse arasndaki klasik ayrmn ana hatlarn
deimez biimde o argman iin uy izdii A History of Philosophy (1893,
gun olan verilerin eksik olduunu d 1901) baln tayan dev alma
ndrecektir. syla bilinmektedir.
W i n n i c o t t , D o n a l d W o o d s (1896
Westermarck, Edward Alexan
1971) Anne-bebek ilikisi zerine a
d e r (1862-1939) Britanya'da (London
lmalaryla bebein yaad ortamn
School of Economics'de profesr ola
ve "iyi annelik"in nemine dikkat e
rak grev yaparken) akademik sosyo
ken Britanyal ocuk doktoru ve psi-
lojinin kurucular arasnda yer alan kanalist. Modern feminist yazarlarn
Finlandiyal sosyolog, antropolog ve anababalk zerine almalarnda tar
filozof. Westermarck'in en nl al tma konusu yaplan Winnicott'in en
mas, karlatrmal antropolojik ara nemli kitab The Child, the Family
trmalarn ilk biimlerinden birisi ola and the Outside World'dr (1964).
rak, (o zamanlar moda olan) en eski
atalarmzn rastgele cinsel ilikilerle W i r t h , L o u i s (1897-1952) Alman
yaamlarn srdrd tezini rt ya'da domu olan Wirth, ABD'de
meye giritii The History of Human renim grm ve 1930'larda Chicago
Marriage (1891) adl kitabdr. Wes sosyolojisinin nemli simalarndan bi
termarck, Franz *Boas'la birlikte, ba risi haline gelmiti. Doktora tezi The
ka topluluklarn dillerini renmeye. Ghetto (1925) adyla yaynlanan Wirth,
795
etkili kariyeri boyunca ehir yaam, a-
znlk gruplarn davranlar ve kitle i-
letiim aralarna duyduu ilgisini sr
drm ve en ok "Urbanism as a Way
of Life" adl klasik (ve bir hayli tart
lm) denemenin yazar olarak n ka
zanmtr. Kapsaml bir biyografinin
bulunduu ve almalarn zetleyip
deerlendiren bir metin iin bkz. Louis
Wirth, On Cities and Social Life (1964).
Ayrca bkz. kent sosyolojisi; kentlilik.
W i s c o n s i n m o d e l i (Wisconsin
del) bkz. stat kazanma
W i t t g e n s t e i n , L u d w i g J.J. (1889-
1951) Wittgenstein Viyana'da domu
ve 1912'ye kadar Avusturya'da yaa
m olmasna ramen, yirminci yzy
ln en nemli ngilizce yazan filozofu
saylmaktadr. Olaanst denebilecek
baarlar, grece ksa sren akademik
kariyeri boyunca, derinden sarsc ama
birbiriyle badamayan iki felsefe or
taya karmtr.
Wittgenstein'in ilk felsefi alma
lar, Bertrand Russell'n Principles of
Mathematics'inin etkilerini tayordu
ve bunun en eksiksiz ifadesi, Almanca-
s 1921 'de, ngilizcesi 1922'de yayn
lanan Tractatus Logico-Philosophicus' -
tu. Wittgenstein'in bu almasnn -
z, her cmlenin muhtemel durumlar
resmettii bir *dil ve "anlam dnce
siydi. Cmleler, son analizde kesin bir
biimde basit nesneleri gstermesi ge
reken isim bileimleridir. Gereklik,
dil ve dnce arasndaki bu resmetme
ilikisinin mmkn olabilmesi iin, or-'
tak bir mantksal biime sahip olmalar
gerekir. Fakat bu mantksal biim el
bette dnyada deildir ve bu yzden
dille resmedilemez. Benzer biimde,
ahlki deerler ve benliin dnyayla i-
likisi de dille resmedilebilecek durum
lar deildir. Bunlar, haklarnda anlaml
hibir eyin sylenemeyecei ve kar
larnda susmay gerektiren metafi
Wittgenstein, Ludwig J.J.
zik konulardr. Wittgenstein'in ilk a
lmalar genellikle yanl anlalarak,
Viyana evresi'nin anti-metafziksel
dorulamaclna sempati duyan g
rler olarak yorumlanmtr. Oysa
Wittgenstein, bu okula bal dnr
lerden farkl olarak, metafziksel so
runlarn derinliini ve ciddiliini kabul
etmekte, yalnz bunlarn yantlanabile
ceim reddetmektedir.
Wittgenstein'in daha sonraki felse
fesi para para, 1930'lar ve 1940Ta-
Mo rda doldurduu defterlerde ve yine ay
n dnemde Cambridge'de verdii ders
notlarnda ekillenmitir. Bu notlar,
daha nceki felsefesinin savunduu dil
ve anlam grne ykc bir eletiri
biimini almtr. Daha sonraki dne
mine ait bu felsefesinin asl kayna,
lmnden sonra, 1953'te yaynlanm
olan Felsefe Soruturmalar'dr (Phi-
losophische Untersuchungen).
Felsefe Soruturmalar, Wittgens
tein'in tm dillerin tek bir birletirici
z olmas gerektiini, bu zn dn
yann temsiliyle arasndaki bir tr ili
kiye dayandn ve szcklerin esas
olarak ya da yalnzca adlandrma ara
clyla ilediini dnmeye ynel
ten gl bir ayartmadan kurtulmaya
alt bir dizi hayali "dil oyunu"na
dair betimlemelerle balar. Wittgens
tein'in betimledii biimiyle, dil oyun
lar, azdan kan szlerin anlamnn,
pratik balamnda oynadklar rolle
belirlendii kurall insan pratikleridir.
Genel olarak bakldnda, bir szc
n ya da cmlenin anlam, byle bir
pratik iinde kullanlmasdr ve bu
yzden anlamlar, insanlarn onlar kul
lanabilecei pratikler ve amalar kadar
eitlilik tayabilir. Benzer biimde,
dilin kullanlmasn dzenleyen kural
lar, sonsuza dek bir tanm ya da man
tksal formlle bir biimde sabitlenmi
deildir, toplumsal pratiin kendisince
kurulmulardr. Bir szce anlam
Woodward, Joan
796

katmak, o szcn kullanld pra rasdr. Paylalan bir yaam biimi,

tikleri betimlemek, nasl renildii ve trlerin tanmlayc ve ayrt edici zel
szcn yanl kullanlmasnn hangi lii olabilecek trden ortak bir doal
koullarda dzeltilebilecei zerinde tarih midir (Wittgenstein'in yazlarn
dnmektir. da sklkla kpeklerin, aslanlarn psi
Wittgenstein'in en etkili ve tart kolojik yeteneklerinden sz eden e
mal argmanlarnn temelini bu yakla lenceli gndermelere rastlanr), yoksa
m oluturmaktadr. Anlam kullanma bu ortak yaam biimi antropolojide
balysa ve kullanm ancak -yanl olduu gibi bir halkn kltrn m
kullanmn saptanp dzeltilebilecei- isimlendirmektedir? Ortak yaam bi
bir insan pratii balamnda yerleebi- iminin bir kltrn ifadesi olmas yo
liyorsa, mantksal bakmdan zel dil rumu, bu dncenin baz izleyicileri
diye bir ey olamaz. Bunun nemli so ni, dil, anlam ve aklclk konusunda
nucu, isel, znel yaammzda ko kltrel bakmda greli grlere yn
nutuumuz dil hakkndaki tm kapsa lendirmitir. Ortak yaam biimini bir
yc dnme biimlerinin reddedilme tr ortak doal tarih olarak gren yo
si gerektiidir. Aslnda, dilin yaygn rum ise, insann toplumsal ve kltrel
olarak kullanlan imgelerini, isel d yaamn trlerin doal tarihinin baz
ncelerimizin dsal bir ifadesi oldu olgularyla ilikilendiren daha doalc
unu dnmek kkl yanl anlamala bir yaklamla uyum iinde olacaktr.
rn etkisine aktr. Wittgenstein, d Wittgenstein'in daha sonraki felse
ncelerimiz, ryalarmz, hayalleri fesi, insan bilimleri ile sosyal bilimleri
miz, duygulanmlarmz, vb. hakknda kucaklayan tm bir yelpazede ok de
konutuumuz dilin herhangi bir an rin izler brakmtr. Kurall sosyal pra
lam varsa, bunun ancak, dilin doru tik erevesindeki anlam, felsefe ile
biimde nasl kullanlacan, yanl sosyal bilimleri birbirleriyle tekrar ile
kullanmlarn nasl dzeltileceini, vb. tiime sokmakta nemli bir ara sa
renmenin can alc bir nem tad lamt ve sosyal bilim metodolojisinin
konusunda srarcdr. Kendi ifadesiyle, pozitivist biimlerine gl bir mey
isel bir srecin dsal bir "lt" ihti dan okumay temsil ediyordu. zc-
yac vardr. l reddetme srecinde, dilsel anlam
Wittgenstein'in bir tr davran hakknda dnmenin esas imgesi olan
olarak anlmas yaygn rastlanan bir temsili yerinden etmesi ve insan z
yanl kandr. Ne var ki, isel bir ya nelliine yaklam gz nnde tutul
ammz olduunu, hatta isel yaa duunda, Wittgenstein'in postmoder-
mmz anlaml biimde sze dkebile- nizmin baz anahtar temalarn nce-
ceimizi yadsmayan Wittgenstein, ter lemi olduu rahatlkla sylenebilir.
sine bunu yapabilmemizi salayan et Onun almalarn zetleyen iyi
kili bir deerlendirme sunar. znel ya bir ksa metin iin bkz. A.C. Grayling,
am hakkndaki konuma pratiklerinin Wittgenstein (1988).
yerlemesi ve ocuklar tarafndan
renilme ihtimali, acy, hazz, been Woodward, Joan (1916-1971)
memeyi, vb. dile dken ve ortak bir South-East Essex aratrma ekibinin
"yaam biimi" srdrrken gvenilir banda, 1950'li yllarn imalat ku
ve uzlalr bir biimde kabul edilebi rulularyla ilgili bir aratrma yrt
lecek olan bir doal ifadeler repertua m olan Britanyal sanayi sosyolojisi
rnda temellendirilmitir. Wittgenstein'la profesr. Woodward'in nemli ki
ilgili yorumlarn farkllat nokta bu taplar The Dock Worker (1955), The
797 world-wide web

Saleswoman (1960) ve etkili bir al malarna ynelik pek ok sosyolojik

ma olan Industrial Organizations: The eletirinin ilk iaretlerini vermi; her
ory and Practice'dir (1965). halde en ok bilinen kitab Social Sci
Woodward, i organizasyonu ile i ence and Social Pathology'de (1959)
davranlarnda (ynetim kademeleri ise, faydac felsefe ile ampirik sos
nin says, denetilerin sorumluluk a- yolojiyi, ngiliz etik sosyalizm gele
lanlar, ilevlerin uzmanlar arasnda nei erevesinde toplumun aydnlan
bltrlmesi, rol ve grev tanmlar m ynetimine uygulamtr.
nn berrakl, yazl iletiimin hacmi,
vb.) grlen farkllklarn asl nedenle world-wide web (world-wide web)
rinin dorudan alma ortamnda ara bkz. Internet
nabileceini savunuyordu. zel olarak
Essex aratrmas ise, organizasyon ya
psndaki farkllklarn pek ounun
teknolojideki farkllklarla aklana
bileceini gstermiti. Woodward, bi
rim ve kk apl retimden byk
apl ve seri retime, ayrca sre re
timinin en karmak biimine kadar
teknik karmaklk derecelerine gre
ayrd retim sistemleri konusunda,
yaygn tartmalara yol am bir tipo-
loji ortaya koymutu. Sk sk (ve hak
sz yere) teknolojik determinizmle su
lanm olan Woodward'in almalar,
organizasyonlar sosyolojisinde yeni am
pirik aratrma standartlarnn belirlen
mesi ve (o zamana kadarki egemen e-
ilimi yanstan) tekil rnekolay ince
lemelerine kar sistematik karlatr
malar yapma olanaklarnn ortaya ko
yulmas iin iyi bir ara ilevi grmt.
Ayrca bkz. olumsallk kuram.

W o o t t o n , B a r b a r a (1897-1988) k
tisat eitimi alp, daha sonra Lond
ra'daki Bedford College'da toplumsal
aratrmalar blmnde okutman ve
profesr olan Barbara Wootton'un te
mel konusu toplumsal politikayd. H
kmetin kurduu drt komisyon dahil
olmak zere ok saydaki komitede
grev alm ve planlama, gelir politi
kas, sosyal hizmet, eitsizlik ve sulu
luk konularnda etkili yazlar kaleme
almt. Wootton The Social Foundati
ons of Wage Policy'de (1955), enflas
yonun salt iktisadi temeldeki akla
Y
y a b a n c l a m a (alienation) Yaban
clama terimi, en genel erevesiyle
bireylerin birbirlerinden ya da belirli
bir ortam veya sreten uzaklamalarn
anlatr. "Yabanclama" Kari *Marx'n
yazlarnda temel bir nem tamakta komnizmin kyla kendini yaratp
dr ve olaan bir ekilde Marksist sos
yolojiyle birlikte anlr. Bu argmann
felsefi, sosyolojik ve psikolojik boyut
lar vardr. (Bu boyutlarn en yararl
biimde yorumland bir kaynak iin
bkz. J. Torrance, Estrangement, Alie
nation and Exploitation, 1977).
Felsefi tartma (her ne kadar
Marksistler bu tr disipliner ayrmlarn
doru olmadn savunsalar da) byk gren argmanyla balantl biimde
lde sosyolojinin alannn dnda kullanldn da unutmamalyz. Ya
kalmaktadr. Bazen, Marx'in yazlarna
yansyan nemli etkinin Alman ide
alist felsefesi (Hegel ve Feurbach),
Britanya siyasal iktisad (Owen, Ri-
cardo, Smith) ve Fransz topyac sos
yalizmi (Saint-Simon, Proudhon ve
Fourier) olduu iddia edilmitir. Felse
fi bir kavram olarak yabanclama,
Alman idealist felsefesinin en ak mi
rasdr. Hegel, Marx'a, Kant iki-
cilii (dalizmi) amas iin gerekli o-
lan felsefi aralar salamt. nk
Hegel'e gre, fiili olan daima ideal du
ruma gelmenin yollarn aryordu. Ta
rih araclyla kendi kendini yaratan
ve kendisinin bilgisine sahip olan idea,
onun dsallama ve nesnelleme ara
clyla yabanclamas ve bilgi arac veleri, bakalarnn yaratt arta el
lyla yeniden edinilmesiyle ilgili pa
saj, Marx'a devrimci zorunluluu gs
termitir. Hegel'i ayaklar stne diken
ve kendi fikirlerini materyalist bir ba
ka dayandran Marx, insanln ge
mi tarihsel alarda kaybolduunu,
ama ayn zamanda, bireylerin toplum
sal varlklar olarak tamamen kendileri
ne yeniden dnmelerini temsil eden
yeniden bulacam savunmaktayd.
Bu felsefi ve teleolojik yabanc
lama anlay Marx'in yazlarna ta
mamen nfuz etmi durumdadr. Fakat
yabanclama teriminin sosyoloji di
siplininde, daha ok Marx'in, souma
nn insanlarn onlarn zndeki insan-
sal yanlarn yadsyarak ezen toplum
sal yaplarn bir sonucu olduunu n
banclama, kapitalizmin toplumsal
ve iktisadi dzenlemelerine ikin olan
nesnel bir durumdur. Yabanclama
kavramn en ak biimiyle anlatan
yabanclam emein merkezi nemi
de buna dayanmaktadr. Emek gc,
insanl -"tr olma"y- tanmlar; bu
ekilde ihtiyalarn karlanmas in
sanlarn yetilerini ve potansiyelini ge
litirir. Fakat retimin tm biimleri
"nesneleme"yle sonulanr ve insanlar
bu srete, kendi yaratc yetenekleri
nin somut rnleri olan, ancak yarat
clarndan fiilen ayrlmaya balayan mal
lar imal ederler. Yabanclama, ite in
sanln trsel varlyla nesneleme-
sinin kapitalizmde brnd arpk
biimidir. Kapitalizmde retimin mey
koyan ve bylece yabanclam emei
douran iverenlere aittir. Marx, bu tr
deki emee drt ayrc zellik atfeder:
799
iinin, bir hayvan deil, insana zg
olan kendi "trsel z"nden yabanc
lamas; kapitalizmin emei, toplumsal
bir iliki olmaktan karp, pazarda al
np satlan bir meta durumuna dr
mesinden dolay iiler arasnda gr
len yabanclama; iinin, kapitalist s
nf tarafndan el konulup kendi dene
timinden kmas nedeniyle rnnden
yabanclamas; son olarak da, iinin
retim eyleminden yabanclamas, by
lece iin, artk ya ok az isel tatmin
sunmas ya da hi sunmamas yzn
den anlamsz bir faaliyet olmaya ba
lamas. Bu zelliklerin sonuncusu, ya
banclamann, zellikle geni, kiisel
liin hibir etkisinin bulunmad, b
rokratik toplumsal rgtlerde yaand
nda acizlik, tecrit olma ve almak
tan honut olmama gibi duygular ie
ren, znel biimde saptanabilir bir zi
hinsel durum olduu noktasnda psi
kolojik bir tartma yaratmtr.
Marx'in yabanclamayla ilgili fi
kirlerini, onun daha geni kapsaml
iblm, zel mlkiyet ilikilerinin
evrimi ve birbiriyle atan snflarn
ortaya kmas konularndaki sosyolo
jik dncelerinden koparmak mmkn
deildir. Marksizan terminolojide, ya
banclama, kapitalist retimin zgl
toplumsal ilikilerinde ierili olan, nes
nel adan dorulanabilir bir durumu
gsterir. Bununla birlikte, daha sonraki
aratrmalarda bu yapsal etkenler daha
ok gz ard edilir olmu, bu kavram
zellikle bilisel ve tutumsal yanlaryla
ilemselletirme ynnde aba har
canmtr. Melvin Seeman ('"On the
Meaning of Alienation", American So
ciological Review, 1959) yabancla
mann "psikolojik halr'ni gszlk,
anlamszlk, tecrit olma, normsuzluk
ve kendinden souma boyutlarnn o-
luturduunu sylerken; Robert Blau-
ner da. ustalk, makine, montaj hatt ve
kesintisiz retimle birlikte anlan tek
nolojilerin, yabanclamayla erisel bir
yabanclama
iliki sergilediini ne srerek, znel
yabanclamann bu boyutlarn, i or
tamnn zgl tipleriyle ilikilendirme-
ye almtr. yle ki, "ustala da
yal endstrinin egemen olduu ilk d
nemde yabanclama en alt, iinin z
grl en st dzeydedir. Makine en
dstrisi dneminde zgrlk geriler ve
yabanclama erisi... keskin bir yk
seli gsterir. Yabanclama erisi yir
minci yzyln montaj hatt teknolojile
rinde en st noktaya varana dek yk
selmeye devam eder... bu u konumda,
kendisinden ve kalabalk kolektif ya
plardan soumu olan kiiliksizleti-
rilmi ii, ekmeini kazanmak dnda
bir amac olmadan tama kaynn
smsk dzen ortamnda iin gerekle
rini yerine getirir... Fakat otomasyona
gemi endstride bir kar eilim
gzlenir... otomasyon iinin kendi a
lma sreci zerindeki denetimini art
trr ve byk fabrikalarn oalmas
ile daha fazla iblm yaplmasn kont
rol altnda tutar" (Alienation and Free
dom, 1964). te tam bu noktada ya
banclama tartmas, genel olarak z
nel alma deneyimi, zel olarak i
memnuniyeti konusunu kapsayan daha
geni bir tartmann paras durumuna
gelir.
Savatan sonraki dnemde Yu
goslavya'da grld zere, alan
larn zynetimini savunan doktrinle
rin pek ou, umutlarn aka, ya
banclamay kolektif mlkiyet ve de
netimle ama hedefine balamlardr.
Kr paylam ve alanlarn hisse sa
hibi olmas gibi emalarn hepsinde
yabanclam emek kavramnn izleri
ne rastlarz. Paradoksal bir durum ola
rak, devlet sosyalizmi toplumlarnn ml
kiyet zellikleri yabanclama ve aciz
lik duygularn arttrmtr, nk bu
mlkiyet boluunda hi kimsenin
kendini devlet mlkiyetiyle zdeleti-
rememesinin moral bozucu etkileri,
Marx'in zihnini ok fazla megul etmi
yananlam-dzanlam 800

olan serbest piyasa koullarndaki aktif ler diye ifade edilebileceimiz neden
mlkiyetin olumsuz etkilerinden daha lerden tr ilikiye geilemeyenler.
fazladr. Ayrca bkz. znel alma Anketin faaliyet alannn dnda kal
deneyimi. dklar saptananlar ise, katlma hakk
olmayanlar ve darda braklanlar ek
yananlam-dzanlam (connotative linde snflandrlr. Katlma hakk ol
versus denotative meaning) Yananlam, mayanlar arasna, len kiiler ya da an
bir kavramn, ak bir ekilde tarif etti ket sahasnn dna tanan insanlar,
i (ya da belirttii, dolaysyla dz bir kapanan iletmeler ve yklm evler
anlama sahip olduu) kullanmlarndan dahildir. Yant vermeme, yant yanll
ok, uyandrd armlar, imgeleri nn iyi bir gstergesidir: Genel kural
ve hisleri gsterir. Ayn eye gnder olarak, bir ankette yant vermeyenlerin
me yapan ya da tanmlayan iki szck oran ne kadar yksek olursa, katlma
farkl armlar uyandrabilir. Ya y seenler arasndaki yanllk derecesi
nanlam genellikle, ayrmsal anlam de o kadar yksek olur. Anket yantla
yntemi kullanlarak aratrlr ve ks rnn kabul edilebilirlik dzeyi dei
men, kipin bir anlamda baka bir kiple mekle birlikte, genelde yzde 60 en alt
algland (ya da yerinden edildii) snr, yzde 75 ok iyi bir dzey olarak
duyumdalk fenomenine dayanr; r kabul edilir ve bu oranlarn stnde bir
nein bir sesin, duygu veya renk ola deer elde edilirse mkemmel saylr.
rak algland blue mzikte ya da h Yzde 40'n stnde yant vermeme
znl bir para durumunda olduu gi durumu, doal olarak, ankete katlma
bi. Ayrca bkz. sylem. yanlarn katlanlarla hemen hemen ay
n oranda olduu dikkate alnrsa, an
y a n d i l (j?aralanguage) Bireylerin an ketten ya da incelemeden elde edilen
lam belirtmek iin kulland konu sonulan geersiz saymay akla uygun
mann, semantik olmayan eitli bo gsterecek kadar yksektir.
yutlar (rnein sesin iddeti, perdesi
Yant vermeme analizi, ankete ya
ve vurgusu).
nt veren denekler ile vermeyenlerin -
yant oran (response-rate) Aratr zelliklerini karlatrr; bu analiz, o
ma iin uygun olarak seilen tesadfi unlukla, cinsiyet ya da corafi alan
bir rneklemin, grmeli anket a- gibi rnekleme erevelerinin bilinme
ratrmasna katlmay kabul etme yz si lsnde snrldr. rnekleme er
desini gsteren bir oran. Kota rnek- evesi iinde ek bilgi elde edilebildi
leminde yant oran sz konusu deil inde, yantn yanllnn lsn
dir. Ayrca bkz. yant vermeme. daha kesin biimde saptamak mmkn
olabilir. Yant oranlarn kesine yakn
y a n t v e r m e m e (non-response) Zo llerle veren tm dzenli ve nemli
runluluk tamayan bir grmeli an ulusal apl anketlerin yanstt gibi,
ket aratrmasna ya da baka trlerde anket yant oranlarnda dnem dnem
ki anketlere katlmas istenen insanlar baz dler grlr. Den yant o-
arasndan buna itirak etmeyen veya ranlar, katlm cesaretlendirici yeni
herhangi bir nedenle ulalamayan ki abalarla almaya ve insanlarn, veri
ilerin oran. Yant vermeme, ankete lerin gvenirlilii ve yararll hakkn
katlmama durumunun tm nedenlerini daki kukular tekrar tekrar giderilme
kapsar: grmeyi kabul etmeyenler, ye allr. Yant oranlar, anket yn
geici olarak uzakta (rnein tatilde) teminin ar kullanlm olma ihtimali
olan insanlar ve st kapal reddeden ile insanlarn toplumsal aratrmalar ve
801
bu aratrmalarn yararlar hakknda
daha ok bilgi sahibi olmasnn bir
gstergesidir. Ayrca bkz. rnekleme;
rnekleme hatas.
yanl r n e k l e m e (sampling bias)
bkz. rneklem seiminde yanllk;
rnekleme hatas
yanllk (bias) bkz. grme yanll
; grmeci yanll; gzlemci
yanll; nesnel; nyarg; rneklem
seiminde yanllk; rnekleme hata
s; yant vermeme
yanllk m o b i l i z a s y o n u (mobiliza
tion of bias) bkz. cemaat iktidar
yanl bilin (false consciousness)
nsann, trsel zn kurtarmaktan zi
yade, kleliini pekitiren dnceyi
anlatan bir Marksist kavram. Burada
kastedilen, dncenin insanln ko
lektif yaamnda hizmet ettii amatr.
Yanl bilin, evrensel bir snf olan
proletaryann zgrletirici ve geliti
rici roln gizlemeye yaramaktadr
(bkz. L. Kolakowski, Main Currents of
Marxism, 1978).
Karl *Marx, Louis Bonaparte 'in On
Sekiz Brumaire'i'inde, "taraflarn dili
ile fantezilerinden, gerek rgtlenme
leri ile gerek karlarndan, kendileri
ni kavraylar ile gerek halleri ara
sndaki farktan", bunun yanl bilincin,
karlarn ve kimliin yanl biim
de alglanmas eklindeki saduyulu
(ve yanl) yorumunu akla getirdiin
den bahsetmektedir. Oysa yanlsamaya
dayal bu styapsal eler, gerek akln
roln gerekse tarihsel sreteki hede
fini gizleyerek snfn (kurtarc) eyle
mini engelleyen bir unsurdur.
Snf sreci iinde, Marx'in bu ko
nuyu, hkim bir snfn egemen fikirle
rinin, hegemonyay bir nceki yne
tici snfn kullandndan daha geni
bir snfsal temelde kullanmaya bala
mas eklinde ortaya koyusu, "yanl
yanl bilin
bilin"le kastedilmek istenen eyin
yanl anlalmasna yol amtr. Bu
egemen fikirler, hl bir snfn kar
n ifade etmesine ramen, gittike daha
kurtarc bir nitelik tar. Bu fikirlerin
kurtarcl son kertede snf iktidarn
salamlatrc bir gce evrilemeye
ceine gre ynetici snf asndan y
kcdr. Ayrca yanl bilincin, genel
likle hatal bir yaklamla tketimcilik
ve iktisadi aralkla birlikte kullanl
d grlmektedir (bkz. znel al
ma deneyimi).
Gyrgy Lukcs'n yazlarnda,
mcadelenin snf konumunun neden
lerine kar deil, sonularna kar
(btnle deil paralarla, eyin kendi
siyle deil belirtileriyle) yapld snf
oportnizmi (fiili bilin) ile gerek s
nf bilinci arasnda bir ayrm vardr.
Gerek snf bilincinin, proletaryay ve
onun eylemi bilincini prangaya vur
mu olan eylemi biimlerin, nesnel
zorunluluk ve "kendisi iin snfn
sahneye kmasyla ald kriz d
nemlerinde aa kt iddia edil
mektedir. Lukcs'n zel bir saptamas
da, ii konseylerinin, burjuva bilinci
amakta olan snf bilincinin gstere
nini temsil ettiidir.
David Lockwood Solidarity and
Schism'de (1992) Marksist "hedef kay
mas" problemini, yani snfsal konum,
fiili bilin, snf eylemi ile potansiyel
bilin arasndaki ilikileri incelemitir.
Devrimci pratik tartmalarndan uzak
duran ve dolaymsz karlar ile temel
karlar arasndaki ilikiyi inceleyen
Lockwood, Marksistlerin aklsallk
standartlarna proletaryann yanl bi
linci amasnn zorunlu bir nkoulu
ilevi yklemesini eletirmektedir. Bu
yaklam yalnzca stat dzeni gibi
faktrleri gzden karmakla kalmaz,
ayn zamanda aklc olmayan eylemi
de cehalet ya da hatann faydac p
lne gnderir. Ayrca bkz. meta fe
tiizmi.
yanllama, yanllamaclk
y a n l l a m a , y a n l l a m a c l k (falsi
fication, falsifcationism)
iddiasn yanllamak, onun yanl ol
duunu gsteren kantlan ortaya ser
mektir. David *Hume'un zamanndan
beri, ampirist bilim felsefesi tme
varm problemiyle boumutur: Sonlu
bir rnekler kmesinden, kapsam po
tansiyel bakmdan sonsuz olan bir ev
rensel yasann doruluuna dair bir
karsamay hakl gstermek nasl mm
kn olabilir? Bu soruya inandrc bir
yant verilemedii srece, kurallara da
yal, dzenli ve ngrlebilir bir evre
ne olan gndelik ve bilimsel inanc
mz, fizyolojik adan vazgeilmez a-
ma hl akld bir zihin alkanl
olarak grlmelidir.
Bu probleme Kari Popper'n n
clnde getirilen zgn yaklam
sorunun iyi dnlm ve mantkl
bir reddini ieriyordu. Popper tmeva
rm probleminin zmsz olduunu
kabul ediyor, ama bundan, bilimin a-
kld olduu ya da ilerleme kaydede-
meyecei sonucuna varmyordu. Ter
sine hakikatin kefedilmesini bilimin
amac grmek yerine, bilimsel al
malar dnyann doas hakkndaki ce
sur ve hayali varsaymlar "yanlla-
ma"ya -ya da rtmeye- ynelik sis
tematik bir giriim olarak grmemiz
gerekiyordu.
Popper'n bu ilkeyi formle edi
biimi, modern bilim felsefesinin en
zgn katklarndan birisi olarak yay
gn bir kabul grmektedir. Popper'n
almalar genellikle Viyana evre-
si'nin mantk pozitivizmine dahil e-
dilmiti, fakat Viyana evresi, aslnda
Popper' (doru bir saptamayla) "resmi
muhalefet" olarak gryordu. Popper'
n Viyana evresi'yle kesinlikle pay
lat kayglardan birisi, bilimi, bilgi
ve inanc temel alan dier yaklamlar
dan ayran eyler ile bilimsel yntemin
tutkulu savunuculuunu yapmakt. Ay
rca pek ok nemli konuda farkl d
802
nceleri vard. Birincisi, Popper test
Bir bilgi- edilebilirlii ya da bilimsellii "anlam-
llk"la eitlemiyordu. Ona gre, bi
lim/bilim olmayan ayrmnn "yanl"
tarafnda kalan metafizik, din, mit
ve dier sylem biimleri hl an
lamlyd, hatta doru bile olabilirlerdi.
Bu dnce sistemleri, doru bilimsel
aratrma tarzlarnn vazgeilmez tarih-
ncesini oluturuyordu. Dahas Popper,
duyusal deneyimi yanstan ve doru
lama asndan can alc nemdeki kesin
"temel aklamalar" arayan mantk po-
zitivistlerin peinden gitmeyecekti.
Popper, (Kant' izleyip) deneyim
lerle ilgili tm aklamalarn, nsel bir
kavramsal ereve -ya da kuram- te
melinde seme ve yorum yapmay i-
erdiini ileri srmekle, ampirizmin en
karakteristik retisini reddetmektey
di. Dolaysyla, bilimsel ilerlemeyi te
kil deneyimlerden tmevarmc bir ge
nelleme sreci olarak gren model de
reddedilmeliydi. Popper'n alternatif
modelini en gzel anlatan, onun ki
taplarndan birisinin baldr: Con
jectures and Refutations (1963). Bi
limsel kuramlar, mantksal bir emayla
kavranamayacak bir srele gelitirilir.
Gelitirildikten sonra da "ampirik ba
kmdan ierikli" hipotezlerden karsa-
narak bilimsel stat kazanrlar. Pop
per'n bununla kastettii, bu kuramla
rn olabilirlikleri dlamas (baka e
killerde mmkn olabilecek olaylar o-
larak grerek dlamalar anlamnda)
ve ayn zamanda darda braktklar
eyleri ak ve seik bir biimde ortaya
koymas gerekliliidir. Popper'n ver
siyonuna gre, bir kuramn ampirik
bakmdan test edilmesi o kuram des
tekleyici ya da dorulayc kantlar bul
makla ilgili bir ey deil, tam tersine,
sistemli biimde yanl olduunu gs
termeye almakla -bir rtme ya da
yanllama mantyla- ilgili bir olay
dr. Bu ekilde Popper, bilimi ampirik
dorulama fikrine dayanarak ispatlama
803
abalarna zarar vermi olan tmeva
rm probleminden kanm olmakta
dr. Popper'n konumu, bilimin yasa-
benzeri genellemelerine ynelik do
rulama mant ile yanllama mant lar. Sigmund Freud bu durumu, ego
arasndaki ok basit bir asimetrinin ka
bulne dayanr: Tmel iddialar, her za
man iin onlar destekleyen (sonlu) ka
ntlar kmesinin kesinlikle hakl gster
dii eyin tesine geer, ama tek bir
kar-rnekle de kesinlikle rtlebilir.
Fakat gerek durum bundan daha
karmaktr. Yanllamann mant ba Esasen psikologlarn klinik balamlar
sit olabilmekle birlikte, yanllama me
todolojisi basit deildir. Yerleik bir
kurama meydan okur grnen bir gz
lemin kendisine de hileli, metodolojik
bakmdan kukulu, vb. olduu gerek
esiyle kar klabilir ve byle bir
gzlem, kuramn savunucularn her
zaman iin kendi kuramlarn (toptan
reddetmeden) deitirici bir dizi see
nekle yz yze brakacaktr. Popper bu
durumun her ynyle farkndadr ve
yanllamacl, bilim adamlarnn fiili larda grlen deiikliklerin kiilik
pratiini betimleyen bir olgudan ziya
de, normatif bir kural olarak sunmaya
eilimlidir. Yalnz elien kuramlar a-
rasnda bir seim yapmann asla keyfi
bir olay olmadn hemen eklemeli
yiz. Tm bilimsel bilgilerin geici ola
rak grlmeleri gereklilii (kesin bir
kant ya da kar-kant bulunmad)
gerei bir yana, bilimciler doru bir
yaklamla, o ana kadar yanllanma-
m olan ve bilinen olgular aklayan
rakip kuramlar arasnda ampirik ierii
en fazla olan kuram tercih ederler.
Popper'n meslekta olan Imre
Lakatos ise, Thomas S. Kuhn, Paul Fe-
yerabend ve dierlerinin tarihsel bir
temeli olan *uzlamc argmanlarna
karlk olarak daha da karmak bir
yanllama formu gelitirmitir (bkz.
"Falsification and the Methodology of
Scientific Research Programmes", der.
I. Lakatos ve A. Musgrave, Criticism
and the Growth of Knowledge, 1970).
yanstma testleri
y a n s t m a (projection) Psikanalitik
balamda kullanlan bu terim, bireyin
kendi duygu ve itkilerini baka insan
lara atfettii bilinsiz bir sreci tanm
nun kabul edemedii duygular denet
lemekte kulland, bu yzden anksi-
yeteyi azaltmaya yardm eden yaygn
bir savunma mekanizmas olarak de
erlendirmitir.
y a n s t m a testleri (projective tests)
da kulland, farkl kiilik zellikleri
ya da boyutlarndan ziyade tm kiilik'
dinamiklerini lmek zere tasarlan
m bir test. Yanstma testleri, bir cm
leyi tamamlamak ya da belirsiz bir
ekli veya resmi betimlemek gibi g
rece esnek talimatlarla ifade edilen ko
nular ierir. Buradaki varsaym udur:
Bireyler esnek talimatlara yant vere
rek, kendi fikir ve duygularn uyaran
etkene yanstrlar ve bu srete yant
teki farkllklar yanstt kabul edilir.
Yanstma testlerinin (bu terimin
kullanlmas 1930'larn sonuna kadar
gndeme gelmemiti) temelini olutu
ran ilkeler, psikanalitik kuramlatrma
dan, zellikle yanstma fikri ve ser
best arm ilkesinden tremitir. Muh
temelen ilk yanstma testi, Francis Gal-
ton'un 1879'da ortaya att ve bireyin
bir listedeki her szc aklna gelen
ilk eyle yantlad Szck arm
Testi'tir. Paradigmatik yanstma testi
ise kukusuz, ilk kez 1921'de tasla
izilmi olan ve mrekkep lekelerin
den oluan Rorschach Testi'dir. Di
er yanstma testleri arasnda Tema
Kavrama Testi, Nesne likileri Testi
ve eitli cmle tamamlama testleri
vardr.
Bir bireyin test yantlarnn analizi,
psikodinamik yorum ve halkn geneli
nin normlaryla mukayeseyi ierir. Her
ne kadar standartlatrlm puanlama
yapay deikenler
sistemleri gelitirme giriimleri olmu
sa da, kar bir konumda olanlar bu
testleri bilimsel olmamakla sulayarak,
verimsiz puanlama standartlatrmasna,
yetersiz biimde oluturulmu normlara
ve geerlilik dzeyinin dklne
dikkat ekmilerdir. Bu tr testlerin
savunucular ise, yantlarn son derece
zengin olmasnn ve onlarn klinik yo
rum ile deerlendirme iin sunduu
olanaklarn, bu testlerin kiilik dina
miklerini lmedeki deerinin kayna
olduunu ileri srmektedirler.
y a p a y d e i k e n l e r (dummy variab
les) Kantitatif veri analizinde aratr
maclar bazen, cinsiyet ile gelir arasn
daki iliki rneinde grld gibi, a-
ralk dzeyinde olmayan deikenlerin
baml bir deikene ynelik ie-
rimleri zerinde dururlar. Regresyon
analizleri normalde aralk dzeyinde
llen verileri gerektirmelerine ra
men, yapay denilen uygun deikenleri
yaratarak oklu bir regresyona aralk
dzeyinde olmayan deikenleri kat
mak mmkndr. Bunu yukarda akta
rlan cinsiyet/gelir ilikisi rneine uy
gularsak, erkekleri 1, kadnlar 0 olarak
kodlamak gerekecek ya da bamsz
deiken, iki kategoriden daha fazlas
n (diyelim n kategoriyi) oluturarak,
n-1 yapay deikenlerden meydana ge
len bir yapay deiken yaratacaktr.
Demek ki, "toplumsal snf bamsz
deikeni "st", "orta, "alan" ve "s
nfsz" gibi drt kategori barndryor-
sa, bunlar oklu bir regresyon analizi
ne katabilmek iin yapay deiken
yaratlmas gerekecektir: vl "st" ( l ' l e
kodlanan) ya da "st deil" (O'la kod
lanan); v2 "orta" ( l ' l e kodlanan) ya da
"orta deil" (O'la kodlanan); v3 "al
an" ( l ' l e kodlanan) ya da "alma
yan" (O'la kodlanan). Drdnc kate
gori, 000 bileimiyle anlatlabilecei i-
in bu yapay deiken tarafndan
temsil edilir. Toplumsal snf deike-
804
nindeki her kategori, artk, o kategori
nin varolduunu ya da olmadn gs
teren, kendine zg bir sfrlar ya da
birler bileimine sahiptir. Yapay dei
kenleri kapsayan bir regresyon anali
zinden elde edilen regresyon katsayla
r, daha sonra sanki aralk dzeyinde
llen deikenlere dayanyorlarm
gibi ele alnr. Ayrca bkz. l m .
yap, t o p l u m s a l yap (structure, so
cial structure) Toplumsal davranlar
da yinelenen kalplar ya da, daha zgl
kapsamda, bir toplumsal sistemin ve
ya toplumun farkl eleri arasndaki
dzenli ilikiler iin esnek biimde
kullanlan bir terim. Bu erevede,
szgelimi bir toplumun farkl akraba
lk, dinsel, iktisadi, siyasal ve dier ku
rumlarnn onun toplumsal yapsn
meydana getirdii, bu yapnn bileen
lerinin de normlar, deerler ve toplum
sal rollerden olutuu sylenebilmek-
tedir. te yandan, yap konusunda ze
rinde anlamaya varlm bir tanm
olmad gibi, zl bir tanm getirmeye
ynelik almalar da baarya ulaa
mamtr. rnein Raymond Firth,
toplumsal yapnn "insanlarn toplum
sal yaamlarnda nasl davrandklarn
anlamamza hizmet etsin diye tasar
lanm analitik bir ara" olduu ek
lindeki bilinen bir dorudan teye gi
dememitir. Ona gre yap kavramnn
z, toplum yelerinin davranlar a-
sndan can alc nemde grnen
toplumsal ilikilerdir; bu ilikiler y
rrlkte olmasayd toplumun bu bi
imde varolmasndan da sz edilemez
di" (Elements of Social Organization,
1951). Yapnn sosyal bilimlerde en -
nemli ama ayn zamanla en ele avuca
smaz kavramlardan birisi olduu ge
nel bir grtr (bkz. W.H. Sevvell. "A
Theory of Structure", American Jour
nal of Sociology, 1992).
Yap terimi, yapsal ilevselcilik.
yapsalclk ve post-yapsalclk
805 yapla(tr)ma

kuramlarnn da merkezi esidir. Ya ramnda ileriye doru atlm dev bir a-

p bu kuramda da hem adlandrc dm olduunu kabul ederlerken, bazlar
hem aklayc bir kapasiteyle kulla da problemi yeniden tarif etmekten te
nlmtr. yle ki, sosyologlarn istih bir anlam tamad kansndadrlar.
dam frsatlarnn yapsn toplumsal Bu tr sorunlar ayr tutarsak, yap
cinsiyetin, aile yaamnn yapsn din nn sosyolojideki kullanmlarnda g
sel yaplarn, toplumsal formasyonlarn rlen balca ayrlk, yapnn toplumsal
yapsn retim tarzlarnn belirlediini sistemleri ya da toplumlar oluturan,
iddia ettikleri zamanlarda grld ze gzlemlenebilir kalplam toplumsal
re, toplumsal yaamn yap olarak ad pratikleri (roller, normlar ve benzeri)
landrlan ynleri, ayrca toplumun di gsterdiini dnenler ile yapnn bu
er ynlerini bir yapya kavuturma ye apak pratikleri kalplatran temel il
teneiyle donatlmtr. Dolaysyla Se- keleri (rnein, retim aralar kar
well'in yapnn bir kavram olmad ve sndaki ilikileri) temsil ettiini savu
bu yzden kesin bir ekilde tanmla- nanlar arasndadr. Yapsalc ilevsel
namayaca, nk sosyal bilim sy ci ler birinci grn rneini meydana
leminde daha ok bir metafor ilevi
getirirken, yapsalclar (yapsal Mark
grd sonucuna varmas mantksz
sistler gibi) ikinci grn iyi bir rne
ca deildir.
idir. Ayrca bkz. formalizm; ilev;
Yap sosyolojik tartmalarn n sosyoloji; toplumsal dzen.
plannda yer aldnda, insan eylemli
liinin etkinliini kaybettii bir neden yap, formel (structure, formal) bkz.
sel determinizm dourmaya eilimli formel yap
olmaktadr. Yaplar, deimez biim
yapizm (deconstruction) bkz.
de, gdlenmi toplumsal eylemden
post-yapsalclk
ayr biimde varolur, ama yine de bu
eylemleri belirleyen bir etkiye sahiptir. yapla(tr)ma (strucuration) Bri-
Bu durum, deiimi aklamay zor tanyal toplum kuramcs Anthony Gid-
latrr, nk yaplar, rntlerin (o- dens'n gelitirdii sosyoloji kuramn
lu biimlerinin) zaman iindeki -kal da tasarlanm ve bu kuramn merkezi
cln deilse bile- istikrarlln be esini oluturan bir kavram. Yapla-
raberinde getirir. Bunlar, sosyoloji di (tr)ma kuram, fiilen olup bitenler hak
siplininin kendi iinde farkna varlm knda net hipotezler ortaya atmaktan
problemlerdir. rnein Anthony Gid ya da gelime yasalar saptamaktan zi
dens, A Contemporary Critique of His yade, dnyada ne tr eyler varoldu
torical Materialism'de (1981), zel o- unu belirlemeyi ngren bir toplum
larak "yap-eylemlilik" ikiliine yant sal ontolojidir. Yapla(tr)ma. bize,
vermek istediinde, yaplarn zaten \-, zgl bir toplumun fiilen nasl iledi
kili bir yn olduunu: baka bir ifa ini ortaya koymaktan ok, toplumu
deyle, yaplarn "'toplumsal sistemleri incelediimiz zaman nelere baktmz
meydana getiren pratiklerin hem arac anlatr. Giddens, toplumsal fenomenler
hem sonucu" ilevi grdn ng ile olaylarn her zaman bir olumsallk
ren ve *yapla(ttr)ma dedii bir ku ierdiini ve ak ulu olduunu srarla
ram ortaya atmtr. Ksacas, yap in vurgulayarak, kapal sistemler diye
sanlarn pratiklerini ekillendirir, ama niteledii evrim kuram ile ilevsel
bu pratikler de toplumsal sistemleri o- cilik gibi kuramlar eletirir ve redde
luturur ve yeniden retir. Baz d der. Yaplar rettiini ve yaplar tarafn
nrler, bu formlasyonun toplum ku dan retildiini savunduu "toplumsal
yapsal denklemler 806

pratikler" zerinde younlaarak, sos dorusal denklem araclyla, bir dizi

yolojide *eylem ile *yap arasnda deikenin neden ve sonu (nedensel
gzlenen geleneksel blnmeyi ama modeller) ya da dzenlenmi istatistiki
ya alan Giddens'a gre, yaplar top bamllk alar zerindeki izlekler
lumsal aktrlerin dnda duran eyler (*izlek analizi) asndan birbiriyle na
deil, aktrlerin kendi pratikleriyle - sl bir iliki iinde olduunu gsterir.
rettii ve yeniden rettii kurallar ve Sistem iindeki deikenlere isel, sis
kaynaklardr. Ayrca zamann ve me temin dndaki ve tanmlanmam de
knn toplum kuram ve toplum analizi ikenlere dsal deiken denirken;
asndan nemini vurgulayan Gid dsal deikenler genellikle hatal ve
dens'm tarihsel sosyolojisi, toplumlar ya problem yaratan etkenler, yani denk
birbirine balayan farkl yollar incele lemlerin zlebilmesini salamak a
yen bir yorum getirmektedir. sndan can alc nemde olan varsa
Yapla(tr)ma kuramn ak bir ymlar olarak deerlendirilir. Bir de
ekilde anlatan tek bir aklama yok ikenin baka bir deiken zerindeki
tur. Giddens bu projesine, Capitalism saysal etkisini hesaplamak iin reg
and Modern Social Theory'de (1971) resyon yntemleri kullanlr. Sosyolo
sosyolojideki klasik dnrleri gz jide yapsal denklemler, zel olarak
den geirerek balam, daha sonra mesleki mobiliteyi ya da stat ka
Central Problems in Social Theory zanmay analiz ederken kullanlmakta
(1979) ile Toplumun Kuruluu'ndn dr. Bu konudaki temel kavramlar, so
(The Constitution of Society, 1984) ya- runlar ve uygulamalarn bir panorama
pla(tr)mann balca formlasyon- s iin bkz. der. Rick H. Hoyle, Struc
larn ortaya koymaya girimitir. Bu tural Equation Modelling (1995).
dncelerini tarihsel sosyoloji bala
mnda toparlad dier almalar yapsal farkllama (structural dif
unlardr: A Contemporary Critique of ferentiation) Evrimci tarih kuramlar
Historical Materialism (1981), The ve yapsal ilevselcilikle birlikte anlan
Nation-State and Violence (1985) ve bir kavram. Genel bir dnceye gre,
Modernliin Sonular (The Conse toplumlar, yapsal farkllamaya dayal
quences of Modernity, 1990). Ayrca, bir toplumsal deiim sreciyle basit
bu konuda geni bir ikincil literatr ten karmaa doru ilerlerler. Bu s
bulunduu belirtilmelidir (rnein bkz. re, en basit biimiyle, blnen, yeni
I.J. Cohen, Structuration Theoy, 1989). den blnen, sonra bir kez daha bl
Jon Clark ve dierlerinin bir alma nen amip blnmeye benzetilebilir.
snda (Anthony Giddens -Consensus Basit denilen toplumlar, her eyin ak
and Controversy, 1990) ise, Giddens' rabalk sistemi iinde ve bu sistem ara
sosyolojik eylem, yap ve deiim ku clyla yrd kabile toplumlar
ramlar asndan "tekerlei yeniden i- dr. Modem karmak toplumlarda ise,
cat etmek"le. zelde yapla(tr)ma ku eitim, alma, ynetim, din, vb. ku
ramn hibir ey anlatmamakla ve am rumlar ayrdr ve aile artk daha zgl
pirik olmakla (Talcott Parsons'n ku ve snrl roller (ilk toplumsallama
ramsal almalaryla paralellik kura y salamak gibi) oynamaktadr. Fark
rak) sulayan olduka incitici nitelikte llama, toplum iindeki farkl alt sis
baka eletiriler bulabilirsiniz. temler ile kurumlarn gn getike da
ha ok uzmanlamasn kapsamaktadr.
yapsal d e n k l e m l e r (structural equ Yapsal farkllamayla ilgili klasik bir
ations) Yapsal denklemler, bir dizi yorum, srailli Shlomo N. Eisenstadt'n
807 yapsalclk

karlatrmal v e tarihsel sosyoloji a functionalism) bkz. ilev; ilevsel ta

l m a l a r n d a b u l u n a b i l i r (zellikle b k z . bakalama kuram; Malinowski,
" S o c i a l C h a n g e , Differentation a n d E- Bronislaw, Parsons, Talcott; Radc-
v o l u t i o n " , American Sociological Re liffe-Brown, A.R.
view, 1964). F a k a t E i s e n s t a d t ' n g
rleri 1 9 6 0 ' l a r n m o d e r n l e m e kura yapsal sizlik (structural unemp
m y l a birlikte a n l m a s n e d e n i y l e im loyment) bkz. isizlik
dilerde pek tutulmamaktadr. Oysa te
yapsal mobilite (structural mobi
m e l s i z bir s o u k l u k t u r bu, n k E i -
lity) bkz. toplumsal mobilite
senstadt, geleneksel evrim kuramlarn
bir hayli aan, derinlikli bir deiim ku yapsal olmayan mobilite (non
ram o r t a y a a t m t r v e yapsal farkl structural mobility) bkz. toplumsal
l a m a k a v r a m n zel analizlere uygu mobilite
lamaya ynelik en sistematik abay tem
sil e t m e k t e d i r : b u n a m e k o l u t u r a n y a p s a l u y u m (structural adjust
almalar Modernization, Protest and ment) U l u s l a r a r a s P a r a F o n u ile D n
Change ( 1 9 6 7 ) ile Revolution and the ya Bankas'nin nc D n y a lke
Transformation of Societies'dir ( 1 9 7 8 ) . lerine verdikleri b o r l a r l a birlikte a n
T a l c o t t P a r s o n s ' a g r e bu s r e lan bir u y g u l a m a l a r paketi. Y a p s a l u-
a a m a y ierir: bir f a r k l l a m a s r e y u m u n u n s u r u vardr: s t a b i l i z a s y o n
ci; bir a d a p t a s y o n ( u y u m ) ve y e n i d e n ( b t e a y l a p a r a arznn art o r a n
b t n l e m e sreci; son olarak, d a h a kar n kstlayarak e n f l a s y o n u kontrol al
m a k t o p l u m u bir a r a d a t u t m a y sa tna a l m a k ) ; l i b e r a l i z a s y o n ( l k e ii fi
layan d a h a g e n e l bir d e e r l e r s i s t e m i yatlar d n y a fiyatlaryla ayn h i z a y a
nin k u r u l m a s . F a r k l l a m a d r t s n n getirmek amacyla hkmetin retime
kayna d a bir toplumun fiziksel v e top ve faktr p i y a s a l a r a m d a h a l e s i n i a-
lumsal e v r e s i n e u y u m g s t e r m e ih z a l t m a k ) ; r e t i m i n t e k n i k etkenliini
tiyacdr. H e r b e r t S p e n c e r ' d a (Struc a r t t r m a iddiasyla k a m u s e k t r n d e k i
ture, Function and Evolution, 1 8 7 6 - k u r u m l a r z e l l e t i r m e k . Y a p s a l u-
1933) b u l u n a b i l e c e k olan temel e v r i m y u m politikalar, y k s e k fiyatlar v e
fikirleri, N e i l S m e l s e r tarafndan Soci isizlik art n e d e n i y l e k s a v a d e d e
al Change in the Industrial Revoluti blmde olumsuz sonular dourur
on'da. ( 1 9 5 9 ) gelitirilip zel bir r ken, u z u n vadeli s o n u l a n d e i k e n l i k
n e e u y g u l a n m , en genel d z e y d e ise gstermektedir.
Societies: Evolutionary and Compara
y a p s a l c l k (structuralism) Yapsal
tive Perspectives'de (1966) Parsons'n
clk terimi, s o s y o l o j i d e en g e n e l d
kendisince savunulmutur.
z e y d e ve e s n e k bir e k i l d e , t o p l u m s a l
Son yirmi y l d a s o s y o l o g l a r b u tr -
y a p y a ( g r n t e y a d a b a k a bir e
e v r i m k u r a m l a r n a ciddi eletiriler y
kilde) t o p l u m s a l e y l e m k a r s n d a n
n e l t m i l e r d i r . r n e i n A n t h o n y Gid
celik veren y a k l a m l a r a n l a t m a k iin
dens Toplumun Kuruluunda The Cons
kullanlmaktadr.
titution of Society, 1984), basit t o p l u m
Fakat daha zele indiimizde, ya
larn aslnda basit o l m a d n , a d a p t a s
psalclk, 1 9 6 0 ' l a r n s o n u ile 1 9 7 0 ' l e -
yon mekanizmasnn toplumsal dei
rin b a n d a m o d a haline g e l e r e k yay
imi a k l a y a m a y a c a k k a d a r belirsiz v e
g n l a m v e sosyal antropoloji, dil
genel kaldn v u r g u l a m t r .
bilim, edebiyat eletirisi, psikanaliz ve
yapsal ilevselcilik (structural sosyoloji dahil o l m a k zere n e r e d e y s e
yapsalclk 808

tm disiplinleri etkilemi zgl bir ku ztlklara indirgenebileceklerini ileri

ramsal perspektifi anlatacaktr. Yap srerken, br yandan farkl halklar i-
salcln sosyoloji zerindeki etkisi u inde hayal gcnn karmakl ve
kanallardan gelmitir: Claude Levi- zenginliini gzler nne seren bir s
Strauss'un yapsal antropolojisi ile ge nflandrma sistemi ile miti incelemiti
nelde kltrel fenomenlerin gsterge- (Mythologies, 4 cilt, 1964-1971). Tote
bilimsel analizi, Michel Foucault'nun misin (1962) ile Yaban Dnce (The
fikirler tarihi zerine almalar. Jac Savage Mind, 1962), pekl basit batl
ques Lacan'n psikanalizi ve Louis inanlar gzyle dikkate alnmayabile
Althusser'in yapsal Marksizmi. cek olan geleneklerdeki gizli mantk
Yapsalc yaklamn temelini, top ile esrarengiz dnmleri (ilkel deni
lumsal gerekliin genelde dalgalanan len toplumlarn somut eylere ynelik
ve deien grnlerinin arkasnda bir bilimi olduunu) aa karmtr.
yatan temel yaplar grebileceimiz Benzer biimde hacimli bir alma o-
dncesi oluturur. Buradaki model, lan The Elementary Structure of Kins
Saussure'n yapsal dilbilimi ve bir hip (1949), akrabalk sistemlerindeki
dilin, anlamlar reten seslerin birlei ok eitliliin sadece iki tipe (ya ge
mini ynlendiren bir dizi temel kuralla nellemi alveri, ya da snrl alve
betimlenebilecei nosyonudur. Levi- ri) indirilebileceini gstermeyi a-
Strauss'a ve genelde gstergebilime malamtr.
gre, temeli oluturan bu yaplar, ev Fakat, yapsalclk hangi biime
remizdeki dnyay onlar temelinde d brnrse hrnsn, dnyann doa
zenlediimiz zihin kategorileridir. Yi syla ilgili birtakm yansmalarn he
ne Levi-Strauss'a gre, bu tr katego men ortaya kaca da kesindir. Birin
riler her zaman ift kutuplu ztlklar cisi, yapnn temelini oluturan eler
olarak (szgelimi yukar/aa, scak/ (karlatrmal biimde) hl srekli
souk eklinde) anlalabilir. Yapsal dir ve onlar arasnda, farkl dilleri, fikir
Marksizm ise, bu zihinsel kategorilerin sistemlerini ve toplum tiplerini dou
yerine retim tarzlarndaki konumlar ran deiken ilikiler grlmektedir.
koymu ve retim aralar karsndaki Dolaysyla vurgulanacak nokta, onlar
ilikileri kaldrp, anlam retimini yn apayr varlklar olarak grmekten ok,
lendiren kurallar geirmitir. aralarndaki ilikilerde younlamak
Temel ilke herhalde en iyi biimde olmaldr. Bu ekilde ilikilerin ne
Levi-Strauss'un yazlarnda grlebi karlmas, post-yapsalclkta ok da
lir. Levi-Strauss etki bulunduunu ha ileriye gtrlmtr.
ifade etmiti: jeoloji, psikanaliz ve kincisi, bizim gzmze kesin,
Marksizm. Bu akmlarn de y normal ya da doal grnen eyler, as
zeydeki davurumlarn altnda bulu lnda temeldeki bir yapsal biimin -
nan gizli (bilind) yasalar ya da ya rettii bir srecin nihai sonucudur. Bu
plar gn na karyordu, yalnz nu herhalde en arpc biimde, ger
kendisi daha ok son iki akmn yan- eki romann bile en avant-garde e-
smalaryla ilgiliydi. Bronislavv Mali- serler kadar bir sanatsal retim sreci
nowski'den esinlenen gelenee kart nin sonucu olduunun sergilendii e-
olarak Levi-Strauss, zgl toplumlarn debiyat eletirisinde grebiliriz: En ger
ayrntl, btncl aratrmalarndan zi eki edebiyat eseri bile, gereklikte "o-
yade, zihnin potansiyel evrensellerine rada" varolan bir eyin iyi bir kopyas
ve ortak yaplarna eilmi ve bu do saylamaz. Bu fikir imdilerde, bilhassa,
rultuda, bir yandan onlarn ift kutuplu erkek(si)lik, kadn(s)lk, ecinsellik.
809 yaptrm, toplumsal yaptrm

vb. gibi olgularn toplumsal kurgular ol vb. bahseder olmulard. Post-yapsal

duunun ileri srld sosyolojik top cln gelimesi bu daha ar gr
lumsal cinsiyet aratrmalarnda basma nemli lde lmllatrmtr.
kalp bir sze dnm durumdadr. Sonuncusu, yapsalclk tarih anla
Benzer biimde, bilimsel bilginin ger ymzda bir deiimin habercisiydi
ek, dsal bir dnyaya ilikin bilgiler ve karlatrmal biimde srekli bir
deil, tam tersine, bilimsel diye adlan evrimci gelime (bir toplum biiminin
drdmz belirli toplumsal srelerin yerini baka bir toplum biiminin al
ve dnme biimlerinin sonucu oldu mas) grnden uzaklap, sreksiz
u sklkla ortaya atlan bir iddiadr. ve radikal deiikliklerle ayrt edilen
ncs, yapsalclk bizim bi bir tarih yorumuna ynelii ifade edi
reylere ilikin ortakduyusal bakmz yordu. Bu perspektif kaymasnn kk
da kkl bir dnm salamtr: n ise, artzamanllk (diachrony) ile e
k bireyler de, toplumsal gerekliin zamanllk (synchrony) arasndaki ay
yazarlar olmaktan ziyade, ilikilerin - rmda yatyordu. Artzamanllk, en do-
rn grlrler. Yapsalclk, ontolojik laymsz bakla farknda olduumuz
bakmdan ayrcalkl insan znenin ye deiiklikleri gsterir. rnek olarak
rine, merkezsizlemi bir benlik anla *dili alrsak, yeni szckler ve deyiler
yn geirmitir. Yapsalc Marksizm genel kullanma girerken bazlarnn da
bireye toplumsal ilikilerin (retim a- kullanmdan kalkmasyla, bir dilin ksa
ralarnn mlkiyetine sahip olma ve ya da uzun dnemde nasl deitii iz
olmamann) basit bir taycs gzyle lenebilir. Fakat tm bu srete yapnn
bakarken, dier akmlar bireyleri sy deimeden kald, nk deiiklik
lemlerin ve sylemler arasndaki ili lerin temel kurallar iin getirilmi ya
kilerin rn eklinde kavramsal [at da bu kurallar iinde kalan yeni bile
rrlar. Bu perspektif kaymas, genel imlerle gerekletii de ileri srlebi
likle, dnyaya ilikin anlaymzn s lir. Deimezlik ezamanllk dzeyin
rekli bir ilerlemesi (merkezini kaybet de yaanmaktadr. Toplumlar rnein
me denilen bir sre) iine yerletirilir. de de, (diyelim) kapitalizmin temelde
Bylece, Copernicus'la dnyann evre ki yapsnn hep ayn kald ve gr
nin merkezi olmadnn, Darwin'le nteki toplumsal deiimin, fiilen de-
insanlarn yaradln merkezi deil, neyimlediimiz deiimin tarihini bu
evrimin bir rn olduunun, Marx'la deimeyen yapnn belirledii ileri s
insanlarn toplumsal ilikileri reten rlebilir. Toplum tipinin deimesi, te
varlklar deil, bu ilikilerin rn ol mel yapda ok daha dramatik bir kay
duunun, Freud'la bireylerin tercih ya may gerektirecektir.
pan bilinli failler deil, bilind ar
Yapsalclk (en azndan radikal
zularn rn olduunun farkna var
biimiyle), yukardaki fikirlerin bir
m oluruz. Gerekten, yapsalcln
ksmnn izleri yapsalc evreleri a-
poplerliinin doruuna kt gn
msa da, artk eskisi gibi moda deil
lerde, znenin ldnden, bireylerin
dir. Yapsalcln nemini eksiksiz bi
iradi biimde eylemde bulunup tercih
imde tartan bir metin iin bkz. C.R.
yapt dncesinin yerle bir oldu
Badcock, Levi-Strauss, Structuralism
undan bahsetmek son derece yaygn
and Sociological Theory (1975).
bir eilimi yanstyordu. Bazlar ise
fail roln tersine, temeli oluturan ya
yaptrm, toplumsal yaptrm
pya atfetmiler ve "insanlar konuan
(sanction, social sanction) Toplumsal
dil", "insanlar okuyan kitaplaf'dan,
bakmdan onaylanan standartlara
yaradanclk
uyumu salamak iin kullanlan ara
lar. Yaptrmlar, pozitif (beklentilere
uyan bir davrann dllendirilmesi)
veya negatif (eitli sapknlk biimle
rinin cezalandrlmas), resmi (yasal s
nrlamalar) ya da gayri resmi (rnein,
kfr gibi) olabilir. Gayri resmi yapt
rmlar yerine bazen "gayri resmi top
lumsal denetimler" terimi de kullanl
maktadr. Aktr ki, toplumsal etkile
im srecinde uygulanmas muhtemel
yaptrmlarn listesi uzun olabilecei
gibi, doal olarak bu yaptrmlarn ka
tlk dereceleri de olduka eitlidir.
Yaptrmlarn etkili olabilmesi iin
mutlaka harekete geilmi olmas ge
rekmez; uyumu salamak iin, bir dav
ranta bulunurken dl ya da cezalan
aklda bulundurmak da yeterlidir. r
nein C. Wrigt Mills, gdleyici
szler zerine nl makalesinde, top
lumsal bakmdan kabul edilebilir dav
ranlarn gdsel aklamasnn yap
labilmesinin toplumsal eylemi kolay
latrmada byk bir nem tadn
ve bu trden bir retoriin mevcut ol
mad durumlarda, muhtemel yapt
rmlarn (utan duygusundan hapsedil
meye kadar) yalnzca nceden tahmin
edilmesinin bile, sorgulanan davran
larn dizginlenmesi asndan yeterli
olabildiini iddia etmitir. Yaptrmlar
ve onlarn ileyii hakkndaki sosyolo
jik yorumlarda dikkat ekici bir ser
bestlik grlmektedir. rnein Mark
sistler ve atma kuramclar, yapt
rmlar terminolojisini iktidar ve top
lumsal denetim gibi nosyonlarn ege
men olduu bir kavramsal balama o-
turtma eilimindeyken, sistem kuram
clar ve normatif ilevselciler top
lumsallama ve deer konsenssnn
srdrlmesini vurgulamaktadrlar.
y a r a d a n c l k (deism) bkz. tanrclk
y a r i - d i n (quasi-religion) bkz. taklit
din
810
yar-periferi (semi-periphery) Dn
ya sistemleri kuramclar, kresel g
ilikilerini balangta merkez (metro
pol) kapitalist devletlerle, onlarn peri-
ferideki gsz, azgelimi baml l
keleri ekseninde kavramsallatrmlar-
dr. Yar-periferi kavram ise, daha
sonralar, ilk formlasyonun ift ku
tupluluunun yetersizliinin farkna
varlmas zerine tasarlanmtr. Yar-
periferi terimi, ne merkezde ne de
periferide yer alan, bu iki u arasnda
bir yerlerde durduu dnlen ulus
devletlere gnderme yapmaktadr. Ya
r-periferi diye adlandrlan toplumlar,
sanayilemeyi nemli lde baar
malarna ramen bamllktan kurtu
lamam ve bir lye kadar azgeli
mi olarak kalmlardr. Yar-periferi
lkeler arasnda Yunanistan ile rlan
da'y rnek gsterebiliriz.
yar-proletarya (semi-proletariat)
Ekonomik geimini salamak iin t
myle crete baml olmayan cretli
emek gc. Bu duruma tipik olarak,
cretli iilerin hl arazilerinin oldu
u, bu arazileri kendilerinin ya da di
er aile yelerinin iledii koullarda
rastlanmaktadr. Yar-proletarya terimi
ayrca, yln bir ksmn kylerdeki
topraklarnda, dier ksmn ise para
kazanmak iin hasat toplamada ala
rak geiren mevsimlik iileri kapsar.
yar-smrgecilik (semi-colonia-
lism) Klasik olarak Lenin ve Mao
Zedung (bkz. Maoculuk) tarafndan
on dokuzuncu yzyln sonlar ile yir
minci yzyln balarnda emperyal ser
maye, ticaret ve siyasal etkinliin n
fuz alan durumunda olan, ama kendi
hukuki bamszln da koruyan dev
letler iin kullanlan bir terim. Yar-s-
mrge lke rnekleri arasnda ran, in,
Tayland, Afganistan, Yemen ve Etyop-
ya saylabilir. Yar-smrge diye adlan
drlan bu tr lkelerin bamszlklarn
811
srdrebilmelerini salayan etmenler,
yerli devletin gc, corafi uzaklk, ta
lep gren kaynaklarn olmamas, kl
trel ve askeri direni ve (en nemlisi)
Byk Gler arasndaki rekabet sra
lanabilir. Yar-smrge stats oun
lukla anlaml bir kapitalist geliim gs
teremeyen devletler iin kullanlrken,
bazen yanl biimde Japonya iin kul
lanld olmutur. Ayrca bkz. smr
gecilik; yeni smrgecilik.
y a s a k l a m a (prohibition) Yasaklar,
belirli davranlar, olaylar ve -cinsel
"sapknlklar", uyuturucu kullanma ya
da ticaretini yapma ve tehlikeli eyle
rin ticaretini yapma gibi rnekleri kap
sayan- baka etkinlikler zerindeki
gl, (kuramsal bakmdan) uygulana
bilir ve yaptrmlar olan toplumsal ve/
veya yasal snrlamalardr. Yasaklama
terimi ounlukla iki yasa eklinde
ABD'de alkol retiminin yasad sa
yld dnem (1919-1933) iin kulla
nlr. eitli dinsel ve siyasal ""ahlki
giriimcilerle ekonomik kar gruplar
S 3.IW7
j$ 2.01'J
S?
2.2R7
1.720
1.5H
0 7'
0/.V,
(, I
I i ) 13 17
Fal,lrlcr
EKL 10: Bir yass akl testi rnei
yass akl testi
tarafndan desteklenen ve zamannda
"asil bir deneyim" diye tanmlanan i
ki yasann toplumsal sonular son
derece zarar vericiydi ve bu deneyimin
savunulamaz olduu bir sre sonra an
lalmt. Yasaklar ok byk oun
lukla yeniliki, yasad kar tepkiler
dourmutur. ki yasa rneinde,
alkol destekleyenler yasad iler ya
pan giriimciler olmu, bu alandaki
yksek krlar ve rekabet iddete yol
amt. Normal koullarda sulu sayl
mas sz konusu bile olmayan kiiler,
eskiden olaan grlen bir toplumsal
etkinliin sonucunda birdenbire sulu
konumuna dmlerdi. Amerika'da
organize suun hzl biimde yayl
mas bu deneyiminin bir mirasdr.
yasal a y r m (de jure segregation)
bkz. ayrm
yass akl testi (scree test) Herhangi
bir faktr analizinin iinde ka faktr
bulunmas gerektiine karar vermede
kullanlan alternatif bir yntem. Bir
deikenler kmesi iinde ortak var-
yanslarn en ounu aklayan faktr
leri alkoyduktan sonra, daha kk
faktrlerden kann darda brakla
cana karar vermede kullanlan temel
yntem, zgl deeri birden az fak
trleri semeyi ngren Kaiser kriteri
dir. Aslnda, tek bir deikenden daha
az varyans aklayan faktrleri dar
da brakan bu yntem, pek ok istatis
tiksel bilgisayar program tarafndan
otomatik olarak yaplan bir prosedr
dr. te yandan, bu teknie alternatif
ve tamamlayc bir unsur olarak, ana
lizden elde edilen faktrler tarafndan
hesaplanan, azalan varyans gsteren
bir grafik izilebilir. "Yass akl" teri
mi kayalk bir yamacn dibinde ylan
akllarla ilgili jeolojik bir analojiden
M I I I 1 tremitir. rnein, aadaki hipote
21 25 2'J 33
tik rnekteki yass akl testi, balan
gtaki faktrlerin dik eimi ile daha
ya ayrmcl
s o n r a e l d e e d i l e n faktrlerin d a h a e n i
ne s e y r e d e n e i m i a r a s n d a ak bir k
rlma o l d u u n u ortaya k o y m a k t a d r .
A n c a k n e v a r ki, b u e i m izgilerinin
y o r u m u o k e n d e r h a l l e r d e bu k a d a r a-
k b i i m d e grlebilir. Pratikte, h a n g i
faktrlerin, d a h a k k faktrlerin k
m e l e n i i n d e n karlan hayali bir d z
izginin a l t n d a k a l d n a dair deer
l e n d i r m e l e r o l d u k a zneldir.
y a a y r m c l (ageism) Kiilere y a
d a g r u p l a r a kar, yalar n e d e n i y l e a y
r m c l k y a p m a y a d a akld v e n
yargl g r l e r s a v u n m a . Y a a y r m
cl, b i r kii y a d a g r u b u n fiziksel v e
ya zihinsel yetenekleri k o n u s u n d a ste-
reotiplemi v a r s a y m l a r n g r r v e
g e n e l l i k l e aalayc bir dili vardr. B u
tr t u t u m l a r e n o k yallara kar ser
gilenir. A B D ' d e o r t a y a k a n G r i P a n
terler gibi k u r u l u l a r n a m a c yallara
kar y a p l a n a y r m c l k l a m c a d e l e
e t m e k v e y a l l a r n haklarn s a v u n
maktr,
ya gruplar, ya katmanlar
(age-sets, age-grades) T o p l u m s a l sta
t y , o y n a n m a s n a izin verilen rolleri
ve bu r o l l e r e ait faaliyetleri t a n m l a y a n
geni kapsaml ya kmeleri. Bir ya
k a t m a n n d a n d i e r i n e geiler g e n e l
likle toplu b i i m d e d z e n l e n m i , t o p
l u m s a l stat v e roln d e i t i i n e iaret
e d e n gei trenleri v e d n m noktas
n i t e l i i n d e k i sosyal o l a y l a r l a olur. Y a l
n z bu t e r i m i n , m o d e r n sanayi k o u l l a
r n d a d a k u l l a n l a b i l m e k l e birlikte, d a
ha y a y g n olarak, kabile, soy y a d a k-
lan y a p s n n d z e n l e n m e s i n d e y a kat
m a n n a dayal bir t a b a k a l a m a siste
m i n i n (topluluk y e l e r i n i n genler, ev
d e k a l m kzlar, ihtiyarlar, v b . eklin
de blnerek) dayatlabilecei sanayi-
ncesi dnemlere gnderme yaptna
dikkat ekmeliyiz.
y a t a b a k a l a m a s (age stratificati
on) Yala balantl bir eitsizlikler
812
sistemi. r n e i n Bat t o p l u m l a r n d a ,
ihtiyarlara v e o c u k l a r a g r e c e g s z
g z y l e b a k l m a k t a v e b u insanlar
toplumsal yaamn byk ksmnn d
n d a b r a k l m a k t a d r . Ayrca bkz. ya
ayrmcl.
y a a m evrimi (life-cycle) nsann
d o u m u n d a n l m n e kadar, o c u k l u
u n u , ergenliini, yetikin h a y a t n v e
yalln, y a n i y a a m n ardk aa
m a l a r n d a n geiini a n l a t m a k iin k u l
lanlan y a y g n bir metafor. Y a a m ev
rimi terimi, b y k l d e y a a m seyri
ve y a a m evreleri t e r i m l e r i y l e e a n
lamldr.
B a z t o p l u m l a r d a b u evreler bir y a
g r u b u n a y a d a ya k m e s i n e giriyor
o l m a d u r u m u n a g r e kolektif b i i m d e
t a n m l a n r . Bat t o p l u m l a r n d a , cinsel
ilikiye izin ya, reit o l m a ya y a d a
z o r u n l u eitimin biti ya gibi belirli
gei noktalar y a s a l a r l a t a n m l a n p
dzenlenmitir. Ancak yaam evrimi
nin a a m a l a r d a h a g e v e k bir y a p y a
sahiptir v e bir d e r e c e y e k a d a r kiisel
s e i m e ( r n e i n , evlilik ya) o l a n a k
tanr. B u y z d e n , a r a t r m a l a r n ince
l e n m e s i n d e , y a a m e v r i m i n d e k i aa
malar t a n m l a m a k iin yan t e k ba
na kullanlmasna nadiren rastlanr. D a
ha y a y g n bir y a k l a m , evlilik stat
s n d e n v e bir d e n e k l e birlikte y a a y a n
ocuklarn tam gn eitimdeki devam
lln y a d a o k u l d a n a y r l m a y a n d a n
y a r a r l a n m a k t r . Erkekler a r a s n d a , o l -
gunluk-yandaki erkekler kategorisi
o u k e z -zellikle e m e k p i y a s a s n
da- ayr o l a r a k tespit edilir: s t i h d a m
d z e y l e r i n i n en st n o k t a y a kt d u
r u m l a r d a o l g u n l u k kategorisi, g e n e l d e
2 5 - 5 5 (bazen 2 5 ile 5 0 ) y a a r a s n d a
olan v e y a a m n n o l g u n l u k e v r e s i n e
g i r m i e r k e k l e r d e n oluur. D e m o g r a f
analistleri, s o s y o l o g l a r a g r e d a h a az
y a a m evrimi gruplar saptarlar. O n l a r a
g r e iki baml g r u p vardr: F i n a n s a l
olarak ve baka alardan alma
813
yandaki nfus ya da aktif nfus tara
fndan desteklenen 15 yan altndaki
ocuklar ile 65 (veya 60) ve zeri ya
lardaki insanlar.
Yaam evrimi aamas, genellikle
istihdam modelleri, konut tercihleri ve
ihtiyalar, topluluk iinde ve geni a-
iledeki toplumsal iliki modelleri, yok
sulluk aratrmalar ile g modelleri
zmlemelerinde kullanlan bir dei
kendir. Ne var ki, hl yaygn biimde
kullanlyor olmasna karn, normatif
ynlerinin fazlal nedeniyle modern
sosyo-demografik literatrn gzn
den dm olan bir terimdir. Ayrca
bkz. yaam olay.
y a a m d n y a s (life-world) Paylal
m, akmakta olan -ve ondan nesneler
ve soyut kavramlar oluturduumuz-
deneyim dnyasna gnderme yapan
fenomenolojik bir kavram (bkz. Tho
mas Luckmann, Life-World and Social
Realities, 1986). Ayrca bkz. zneler-
araslk.
y a a m evreleri (life-stages) bkz. ya
am evrimi
y a a m istatistikleri (vital statistics)
Bir lke iinde,"*demografinin asl te
melini salayan doum, lm ve evli
lik istatistikleri. Yaam istatistikleri i-
inde, yaamn dnm noktalarn o-
luturan bu tr olaylar toplam nfus
larla ilikilendiren kaba oranlar ve do
urganlk, evlilikler ve lmllkle il
gili daha ayrntl ller yer almakta
dr. Bu istatistiklerin nitelii, bu tr o-
laylarn kaytlarnn doruluuna ba
ldr. imdilerde (Britanya'da 1837"-
den beri) bu kaytlar genellikle devlet
tarafndan tutulmaktadr. Eskiden bu
tr olaylarn baz kaytlarn kilise tu
tuyordu.
y a a m kalitesi (quality of life) Ya
am kalilesi(ni gelitirme) fikri pek
ok cemaat programnn, kamusal po
yaam kalitesi
litikann, kalknma giriiminin ve top
lumsal yasalarn ounun temelinde
yatmaktadr, fakat olduka tartmal
bir kavramdr.
Bu konuda en yaygn kullanlan
gstergeler, kii bana den gayri sa
f milli hasla gibi son derece ak e-
konomik gstergelerdir, fakat bu tr
gstergelerin bir yurttan yaam kali
tesinin ham ltleri olduunu artk
iktisatlar bile fark etmektedir. Buna
alternatif bir "uygun yaama biimi
yaklam", her bireyin sahip olduu
yaam kalitesinin, baka bir ekilde
yaamak yerine, belirli bir yaam t
rnde yaama zgrlne bal oldu
unu ileri srer. nsann kendisi iin i-
yi ve uygun olarak grd biimde
yaamas, gerektii gibi beslenme ve
salkl olma trnden temel ihtiya
lardan balayp, zsayg, insanlk onu
runu koruma ve toplumun daha geni
kesiminin iine dahil olma gibi ok
daha karmak faaliyet ve ilevlere u-
zanan, yaplabilecek ve olunabilecek
eylerle durumlarn bileiminde ortaya
kmaktadr. Dolaysyla, bu ereve
de, uygun bir yaam kalitesi lt,
oul olmak ve refahn ayr bileenle
rinin birbirine indirgenemeyeceini
kavramak zorundadr.
sve hkmetinin yurttalarnn
refahn lmek amacyla dzenledii
ve 1968'den beri periyodik olarak y
rtlen Yaam Seviyesi Aratrmala
r'nda (The Level of Living Surveys)
son derece eitli gstergeler kullanl
maktadr: Bu gstergeler arasnda, salk
ve salk hizmetlerine ulamay (salk
kurulularnn yz metrelik bir mesa
fede olmalar, eitli hastalk semp
tomlar), istihdam ve alma koulla
rn (isizlik deneyimleri, fiziksel a
lma talepleri), eitim ve vasfll
(eitim sresi, edinilen beceriler), i-
kamet etmeyi (yaam kolaylatran o-
lanaklar ve oda bana den insan sa
ys), elence ve kltr (tatiller, elence
yaam olay
tesislerinden faydalanabilme) ile daha
belirgin ekonomik kaynaklar (gelir,
refah, mlkiyet, vb.) sayabiliriz.
Yaam kalitesi tartmalarnn ie
rii mlkiyet ve yoksunluk tartma
larndan farkl deildir; rnein, ayn
ekilde kltrel grelilik sorunlar gn
deme gelmekte ve benzer lm prob
lemleriyle karlalmaktadr. lm, tutum ve deer deiimleriyle de ili-
bireylerin ihtiyalar ya da kaynakla
ryla ilikilendirilmeli midir? Hangi
gstergeleri kullanmak gerekir ve
bunlar, yaam kalitesinin genel bir g
rnmn verecek derecede nasl zet
lenebilir? (Yaamdan zevk almay en
gelleyen, tedavisi olanaksz bir hasta
la yakalanm bir adam ile sal eren, sonuta yaamn youn ve zl
mkemmel olup yaamdan zevk alan
bir kadn nasl mukayese edebiliriz?)
Yaam kalitesi kavramnn yararl ve
kapsaml bir tartmas ile ondan kay
naklanan pek ok metodolojik sorun i-
in bkz. der. Martha Nussbaum ve A-
martya Sen, Tle Quality of Life (1993).
y a a m olay (life-event) Olay tarihi
ya da yaam seyri analizinde kullanl
mak amacyla belirlenen bir yaam o-
lay, nfus yaps, eitim, salk, istih nen Wladek ile The Jack Roller da (der.
dam veya belirli bir zaman noktasna
yerletirilebilen baka bireysel du
rumlarda snrlar izilmi herhangi bir
deiim tarafndan oluturulmu ola
bilir ve bu tr olaylarn zam an sal art
arda dizilii, eitli yaam olaylar ara
sndaki karlkl iliki hakknda bilgi
salayacak ekilde incelenebilir.
Bir bireyin yaamndaki balca o-
Iaylar, ergenlik ve evlilik a, o
cuklardan birinin doumu, ein, anne
babadan birinin, kardein ya da deer
verdii bir tandnn lm, baka bir feld'in almalarndaki kantitatif me
blgeye veya lkeye g, nemli has
talklar ve yallkta fiziksel yetersizli
in balamas gibi dnm noktalarn
kapsar. Bu dnm noktalarna bir ie
girme, iten karlma ya da isizlik gi
bi istihdamla balantl nemli olay
814
lar, yetikin yata eitime geri dn,
iveren veya meslek deiiklii ekle
nebilir, fakat bunlar bazlarnn gzn
de tali olaylardr. Yaam olaylar, insa
nn hayatnda, benimsemeye tevik e-
dildii rollerde, etkinliklerde ve etki
leim iinde olduu gruplarda kritik
dnmlere zemin hazrlad gibi,
kilendirilebilir.
y a a m y k s (life-history) Genelde
erevesi belirlenmemi grmeler
araclyla elde edilen, fakat sk sk,
mektuplar, fotoraflar, gnlkler gibi
kiisel belgelerin incelenmesini de i-
aklamasn sunan idiografk bir yak
lam. Yaam yks, ak bir biim
de, otobiyografi ve biyografi yazmn-
daki veri toplama ve inceleme ynte
mine benzemektedir. Bu yntemle ilgi
li zellikle dikkat eken iki klasik r
nekten bahsedilebilir: Yaam, William
Isaac Thomas ile Florian Znaniecki'-
nin The Polish Peasant in Europe and
Amm'ca'snn (1918) yaklak yz
sayfas boyunca ayrntlaryla sergile
Clifford Shaw, 1930) Stanley. Bu yaam
yks almalarnn ikisi de sosyo
lojideki Chicago Okulu'yla ilikilidir.
Yaam yks yaklam 1920'ler
ve 1930'larda Kuzey Amerika'da bir
lye kadar gze arpan baarlar sa
lam ve nomotetik yntemlere kar
idiografk yntemlerin deerinin irde
lendii bir tartma dourmutur. 1930'-
larn sonuna gelindiinde, egemen ei
lim, Talcott Parsons'n almalarn
daki soyut kurama ve Paul Lazars
todolojiye yneldiinden, sosyolojik a-
ralrmalarda yaam yksnn yeri a-
zalmaya yz tutmutur. Fakat 1960' lar-
dan bu yana, yaam yklerine duyulan
ilgide yeni bir canlanma grlm ve bir
yazar, post-yapsalc bakn anlatlara
815
ve metnin kuruluuna duyduu ilginin
bir paras olarak, bir dizi akademik
disiplinde yaam yks aratrmala
rnda "ok boyutlu yeniden dou"
gzlendiini saptamtr.
Yaam yks iki ana yaklama
ayrlabilir. Daha geleneksel yaklam,
toplumsal sreleri aydnlatmak ama
cyla yaamn nesnel bir aklamasn
yapmay; yaamn znel boyutlarn
kefetmeyi, yaamla toplumsal *yap
arasndaki tarihsel balantlar ortaya
koymay ya da belirsizlii, akkanl
ve toplumsal deiimi anlamaya katk
yapmay hedefler. Dolaysyla bu yn
tem, sklkla yeni aratrma alanlarn
incelemekte ve daha istatistiki, genel-
letirici aratrmalarn eksikliklerini ta
mamlamakta kullanlr. Daha yakn za
manlara ait yaklam ise, zerinden bi
yografik almann yapld yorum in, x yandaki mr beklentisi ile x +
layc prosedrlerle ve yaam yks
yazmann analiziyle ilgilenir. Bu iki yak
lam arasndaki ayrm Norman Den-
zin'in bir almasnda zellikle ele a-
lnmtr: Interpretive Biography (1989).
Ayrca bkz. vaka kaytlar.
y a a m seyri (life-course) Bir bireyin
yaamndaki dnm noktalarn belir
ten bir ifade biimi; doum, evlilik,
anne baba olma, boanma ve emeklili
i de iine alan bir dizi nemli yaam
olaynn analizi. Modern sosyo-de-
mografik literatrn ounda, bu olay
lar dizisini incelerken, daha az norma
tif ierimler tamas nedeniyle yaam
seyri teriminin yerine yaam evrimi
tercih edilmektedir. Ayrca bkz. olay
tarihi analizi.
y a a m anslar (life-chances) Max
VVeber'in snf ve stat analizinde,
zellikle "snfsal konum" kavramna
gnderme yaparak kulland bir terim.
Gcn (iktidarn) toplum iinde da
tlmasnn rnleri olan mlk sahip lecei ileri srlmektedir.
lii ile pazardaki mal ve hizmetleri
yaam tarz
kullanma hakk, bireyin hedeflerini
toplumsal eylem iinde gerekletirme
"ans"n belirleyecektir.
Bu terim daha sonralar genel kul
lanma gemi, zellikle toplumsal mo
bilite aratrmalarnda bavurulan bir
terim olmutur. Bu aratrmalara gre,
bir toplumun kapal doas, toplumsal
snflarn, kadnlarn, etnik ya da rk-
lam aznlklarn ilerleme frsatlar
n (anslarn) azaltacaktr. Yaam ans
lar terimi, eitim baars, salkl ol
ma, maddi dller alma ve stat mo-
bilitesi anslarn da iermektedir.
y a a m tablosu (life-table) Yaam
tablosu, bir nfus ya da alt-nfus iin
lmllk orannn yala ilikisinin,
varolan lmllk oranlar zerine
kurulu bir zetini sunar. Her x ya i-
1 yandan nce lme ihtimali gibi l
leri vardr. Bir yaam tablosu kura
bilmek iin gerekli temel veriyi, nfus
toplamlar ve (ksaltlm bir tablo i-
in) her be yllk ya grubunun lm
rakamlar oluturur. Yaam tablolar,
lkeler arasnda ve alt-nfuslar arasn
daki ayrntl lmllk oran listeleri
ni karlatrmakla ilgilenen demog
raflar ve yaam sigortas primi hesap
lamalarnda sigorta istatistikleri uz
manlar tarafndan kullanlmaktadr.
y a a m tarz (life-style) eitli an
lamlar ve kullanmlar olan bir kav
ram. Britanya sosyolojisinde daha ok
Britanya snf yapsnn doas hakkn
daki burjuvalama tartmas ereve
sinde kullanlmtr. Bu zel balamda,
iilerin gittike artan bir biimde, orta
snf treleri ve tutumlarn benimsedi
i, bylece, tm snflarn yeleri ben
zer tketim ve toplumsal davran mo
dellerini paylatka, toplumsal snf
farkllklarnn daha nemsiz hale ge
Fakat bu terim daha yaygn bir
yaam hatrlama
kullanma da sahip olabilmektedir. r
nein, kent yaam ile krsal yaam a-
rasnda olduu gibi farkl yaama bi
imlerini simgeleyebilir. Buna gre,
Georg Simmel ve Louis Wirth'i takip
edecek olursak, kentlilik bir yaam
biimi (tarz) haline gelebilir. Buna al
ternatif olarak, yaam tarz terimi, gen,
isiz ya da sapkn gibi toplumdaki
farkl gruplar arasnda grlen eliik
yaam biimlerine gnderme yapabilir.
En yaygn ve genel kullanma gre,
yaam tarz, genellikle tketim deer
leri ve tarzlar eklinde gze batan ve
ileri kapitalist toplumlarn ayrmasn
derinletiren alternatif yaama biimle
rini kavramlatrr. Baz ynlerden
Max Weber'in stat gruplar nosyo
nuna benzeyen bu ayrmlar, kimi za
man toplumsal blnmenin ana ilkesi
haline gelerek sosyo-ekonomik snfn
yerini alyor gibi grlr. Ayrca bkz.
alt-kltr.
y a a m h a t r l a m a (life review) Ya
llar arasnda yaygn olan bir hatrlama
sreci. Robert Butler (Psychiatry,
1963) tarafndan "yaamn kiisel duy
gu ve anlam"nn akland ve "ge
mi deneyimlerle zlmemi anla-
mazlklar"n gittike daha ok bilince
karld bir hatrlama sreci olarak
tanmlanmtr.
y a l a n m a , y a l a n m a sosyolojisi
(ageing, sociology of) Fizyolojik ya
lanma srecinin, salt biyolojik bir ka
nlmazlk olarak grlen durumlar
etkileyen, can alc nemde toplumsal
ve kltrel boyutlar vardr. Ya, kl
trel bir kategoridir ve yan anlam ile
nemi, gerek tarihsel gerekse kltrler
aras ilikiler asndan deiiklikler
sergiler. Yalanma sosyolojisi, sosyo
loji kitaplarna son zamanlara kadar a-
lnmamtr. Cinsiyet gibi ya da, daha
ok "doal" bir ayrm, ya da toplumsal
politikay ilgilendiren bir "problem"
816
olarak grlmektedir. Buna karlk,
sosyoloji genlik kltr zerinde b
yk bir dikkatle durmaktadr.
Bat kapitalizminde, cretli emek
sistemi srekli emeklilii retim alan
nn dnda saymakta, bylece yal ol
may retken olmayan kategorisine so
kup bir yk olarak grmektedir. Ara
trma nceliklerinde, tbbi yalanma
modelini de kapsayan yallk bilimi
nin arlkl bir yeri vardr. Britanya'da
tecrit edilmiler ya da devlet kurumla
rndaki yallar zerinde odaklanan
sosyolojik aratrmalar yaplmaktadr.
Ayn dorultuda, demografik deiik
likler de hem ahlki panie yol a
m, hem de yal olmann tketim ve
siyasal potansiyeline kar yeni bir ilgi
dourmutur.
Yallkta bir klieleme olduuna
ve bir homojenlik grld varsay
mna kuvvetle kar kmak gerekir.
Kltr kadar snf, rk ve cinsiyet de
biyolojik faktrlere bire bir uymaz.
rnein ileri ya, komnist devletlerde
olsun kapitalist devletlerde olsun, siya
sal gce sahip erkekler iin bir engel
olarak alglanmaz. Ethel Shanas, yal
insanlarn toplumsal ilikileri hakkn
daki eitli metinlerinde, yalanma ve
yallarn aile yaam zerine ok fazla
yaz yazmann kolaycl diye adlan
drlan olguyu (yal insanlar emek
piyasasndan ve dier nemli toplum
sal rollerden dlayarak ya ayrmc
ln meru klan bir gelenektir bu) e-
letirmitir. Buna karlk Shanas'n
kendi aratrmalar, yalanmann, so
nunda "yapsal bamllk" denilen du
ruma yol aan bir yoksunluk sreci
olduunu gsterir gibidir (bkz. Shanas
vd., Old People in Three Industrialized
Societies, 1968 ve der. Shanas ve M.B.
Sussman, Family, Bureaucracy and
the Elderly, 1977).
Bu alanda, gerek yallk deneyimi
ve yalln etnografsi, gerekse "ileri
817
ya"n kltrlerdeki ve zaman iindeki
kurgulan konusundaki aratrmalara
duyulan ilgi gn getike oalmakta
dr (mein bkz. M.W. Riley'in Ame
rikan Sosyoloji Dernei'ndeki konu
mas, American Sociological Review,
1987).
yal b a k m e v i (hospice) lmekte
olan insanlarn bakmnda uzmanlaan
bir kurum. Bu tr kurumlar, yal in
sanlarn ektikleri aclar ve skntlar
(genellikle kontroll ilalarla) hafif
letmeye, onlar lme hazrlamaya yo
unlarlar. ngiltere'de yal bakmevi
hareketi 1980'lerde gelimitir. Yal
bakmevlerinin ou balarla ayakta
kalan ve ksa sreli hizmetler veren
kk apl kurumlardr.
y a t a y e n t e g r a s y o n (horizontal in
tegration) bkz endstriyel entegrasyon
y a y l m a , yaylmaclk (diffusion,
diffusionism) Yaylma terimi, kltrel
vasflarn farkl kltrel gruplarn bir
birleriyle temasa gemeleri sonucunda
bir kltrden baka bir kltre ge
mesini anlatr. Yaylma kuram on se
kizinci ve on dokuzuncu yzyllarda,
evrim kuramna kart bir gr ola
rak gelitirilmitir ve aslnda bu ku
ramlarn ikisi de insan kltrnn k
kenleriyle ilgilenmektedir. Robert L-
wie (The History of Ethnological The
ory, 1937) gibi yaylmaclar, kltrleri,
stn zelliklerin bir su birikintisine
atlan tatan yaylan halkalar gibi mer
kezden uzaklat, bakalarndan aln
m zelliklerden oluma bir yamal boh
a olarak grmlerdir. En yaygn bi
imde dalan zelliklerin en eski zel
likler olduklar varsaymna dayanarak
bu kltrel zelliklerin gemiteki hare
ketini yeniden kurgulamak mmkndr.
Baz yaylmaclar, tm insan klt
rnn tek bir yerde doduu ve oradan
her tarafa yayldn kantlamaya a
lmlardr. Nitekim Msr piramitleri
yeni dinler, yeni dinsel hareketler
ile Maya tapnaklar arasndaki benzer
likler, W. Perry (1887-1949) ve Elliot
Smith (1871-1937) gibi antropologlar
Msr'n insan kltrnn pnar oldu
unu iddia etmeye gtrmtr (rne
in bkz. W.J. Perry, The Growth of
Civilization, 1926).
Antropoloji, farkl blgelerdeki
kltrel zelliklerin ounun bamsz
bir ekilde gelitiini kabul ettii ve
yaylmaclar kltrel eserleri kendi
blgelerinden karmakla eletirdii i-
in bu tartmann byk lde uza
nda kalmtr. rnein Maya tap
naklar ile Msr piramitleri biim ola
rak birbirlerine benzemelerine ramen,
tamamen farkl dinsel ilevler grmek
tedir. Yaylmaclarn ilk bataki baz
ilgileri, daha sonra Amerikan tarihin
deki antropoloji okulunca srdrl
mtr. Ayrca bkz. Galton problemi.
yaylm g (diffused power) bkz.
organizasyon menzili
y e d e k e m e k o r d u s u (reserve army
of labour) bkz. yedek sanayi ordusu
yedek sanayi ordusu (industrial
reserve army) Karl Marx'n yazla
rndan tretilen ve proletaryann de
zavantajl konumdaki kesimini kar
layan bir terim. Yedek sanayi ordusu
nu oluturan iiler iki ilevi yerine
getirirler: Fiilen alan kesimlerin -
nne st kapal bir tehdit olarak ka
rlarak cretlerin belli bir dzeyde tu
tulmas ve retimde ani gelimeler ol
mas durumunda emek arznn temin
edilmesi. yleyse, yedek sanayi ordu
sunun says azaldka cretler artacak,
fazlalatka cretler decektir. Ka
dnlarn yedek ii roln oynamalar
son zamanlarda youn tartmalara ko
nu olmutur. Ayrca bkz. emek piyasa
snn blnmesi.
yeni dinler, yeni dinsel h a r e k e t
ler (new religions, new religious
yeni doan bebek lmllk oran 81S

movements -NRMs)) Bu kavram iki Uluslararas Krina Bilinci ve Tanrnn

ayr dinsel fenomeni anlatmaktadr. ocuklar bu tr rnekler arasndadr.
Birincisi, *nc Dnya'daki yerel, Scientology, Transandantal Meditas-
yerli dinler ile Hristiyanlk (daha az yon ve Japon Soka Gakkai (Deer Ya
lde Hinduizm ve Budizm) ara ratan Topluluk) gibi hareketler, kendi
sndaki etkileimin sonucunda ortaya mritleri iin, hedeflerine ulama, bi
kan ve bir lkenin yerlileri ile kabile reysel maddi ilerleme, psikolojik mut
halklarna ait yeni dinsel hareketler luluk ve toplumsal poplerlik olmak
vardr. Mesihi, yerlici ve yeniden zere mevcut statkodan daha byk
canlanc hareketler eklinde eitli i- baar olanaklar sunduklarn iddia e-
simler verilen bu hareketler, antropo der ve bu yzden dnyay olumlayan
loglar tarafndan, grece gsz olan hareketler snfna sokulurlar. nc
halkn, dorudan ya da dolayl smr ve son olarak, dnyaya uyum salama
gecilik karsnda eski toplumsal ze ya ynelimli kabul edilen yeniliki
minlerini kaybetmelerine verilen tep dinler, daha geni bir sektiler dnyay
kiler eklinde deerlendirilir. Genellik
bireysel dzlemde kabul etmek ya da
le de, derin sembolik itirazlarn ifade
reddetmekle ilgili ciddi bir tutum al
etmek amacyla erken dnem Hristi
mayp, ncelikli olarak kiisel ve ruh
yanln radikal teolojisine bavur
sal deneyimlerin yaanmasn hedef
maktadrlar.
lemektedirler. Karizmatik Yenilenme
kincisi, gelimi, sanayilemi Ba ve Neo-Pentecostalism gibi hareketler
t toplumlarnda yeni dinsel hareketler ise, basit biimde yandalarn -zaten
boy gstermektedir ve bunlar, genel yle yaanyor olmasna karn- daha
likle genlik hareketleri ve kar-kltr youn bir dinsel anlamla yaam sr
hareketleriyle ilikilidir. Bu hareketler meye ynlendirmektedir.
ounlukla birletirici bir nitelik ta Tabii Wallis'in tipolojisi, yeni din
yp, farkl dinsel ve felsefi gelenein sel hareketlerle ilgili, mmkn olan
elerinden yararlanrlar. Sosyologlar ok saydaki snflandrmadan yalnzca
bu tr hareketlerin, yaamn anlamn birisidir. Yeni dinsel hareketlere yne
arayan, fakat aradklarn anadamar din lik alternatif snflandrmalar ve muaz
sel gelenekler iinde bulamayan gen zam genilikteki literatr konusunda,
insanlarn psikolojik ve toplumsal ihti Thomas Robbins'in uzun bibliyografik
yalarn tatmin ettii grndedirler. denemesine ("Cults, Converts and
lahi Ik Misyonu, Hare Krishna ve Charisma", Current Sociology iinde,
Scientology'yi bu tr hareketler ara 1988) bakarak bir fikir edinilebilir. Ay
snda sayabiliriz. rca bkz. seklerleme.
Bat toplumlarna zg olan bu ye
ni dinsel hareketler hakknda ok say yeni d o a n b e b e k l m l l k o-
da tipoloji karlmtr. Szgelimi Roy ran {neonatal mortality rate) bkz. -
Wallis The Elementary Forms of the lmllk oran
New Religious Life'ta (1984), dnyay
reddeden, dnyay olumlayan ve dn yeni ii snf (new working class)
yaya uyum salayan trler eklinde ta Yeni ii snf, otomasyonun hakim
nmlanan l bir ayrm ortaya koy olduu sanayilerdeki sre iileri ve
mutur. Bu ayrmlardan birincisi, mo byk sanayi irketlerindeki beyaz
dern yaamn gayri kiisellii, mater yakal iilerin, Marksizmin prole
yalizmi, brokratiklemesi ve bireyci taryadan bekledii tarihsel devrimci
liinden kama abalarn temsil eder. roln stlenme potansiyeline sahip
819
olduunu iddia eden tezle ilikili bir
terimdir. Her iki grup da ilevsel an
lamda o lde retken iiler haline
gelmilerdir ki, uzmanlklar kapitalist
*emek srecinin en ileri sektrleri a
sndan vazgeilmez nemdedir. te bu
durum, ayn zamanda, sz konusu
gruplara, sahip olduklar entelektel a-
ralar araclyla kapitalizmin iktidar
yapsn ve (kendi konumlarna gre)
bu yapya elik eden szde akld pi
yasa sistemini tanma, onunla mca
dele etme olanan sunmaktadr. "M-
hendisler"in bir anlamda yeni bir dev
rimci nc olduu sav, son zamanlar
da Serge Malet ve Fransa'daki Emek
Sosyolojisi hareketinin dier yele
riyle birlikte ele alnsa bile, Thorstein
Veblen'in ve Tekniki-Hareket'in ya
zlarnda da bulunabilir.
Mallet, La Nouvelle Classe ouv-
riere'de (1965), arkaik sanayilerde
(kmr madencilii, vb.) alan eski
ii snfnn, artk alternatif bir toplum
tasavvur edemediini ileri srmtr.
Bunun yerine, "yalnzca aktif nfusun
en ileri teknolojik uygarlk srelerine
dahil olan tabakalar, yabanclamay
formle etme ve daha ileri gelime bi
imleri tasavvur etme durumundadr."
Modern sanayiler (petrol ileme rafine
rileri ve kimyasal madde retimi) oto
masyonla karakterize edilir ve bu du
rumun, iilerin irket iindeki sorum
luluklar ve mdahale etme olanaklar
n arttrd, firmann refah, cretler
ile iilerin uzmanlklar arasndaki
balar daha net grlebilir hale getir
dii ve bylece, cretlileri retim s
relerinin ynetiminde daha fazla de
netim kurmak zere mcadeleye tevik
ettii ileri srlmektedir. Fabrika mer
kezli sendikaclk (syndicalisne d'ent-
reprise), emek gcnn dayanmasn
daha da yreklendirir ve "modern ii,
iin mekanizasyon evreleri srasnda
kaybettii mesleki zerkliini, bu kez
kolektif dzeyde ve daha kapsaml ola
yeni ii snf
rak yeniden kefeder, denetim talebine
ynelik eilimleri daha fazla geliir."
Yeni ii snf emek ile sermeye ara
sndaki mcadelenin merkezine zerk
lii ve denetimi koyarak, daha nceki
s ekonomist perspektifi aarak, taba
na dayal bir devrimci sosyalizm hare
ketinin ncsn oluturabilecek bir
noktaya gelecektir.
Olduka tartmal verilerle (en iyi
ihtimalle) zayf biimde kantlanm
bir tez olarak Mallet'nin sav, yine de,
1960'larn sonundaki Batl sanayi sos
yolojisinde dikkate deer bir etkinlii
olduunu gstermi, fakat sistematik
aratrmalar daha sonra bu savn ampi
rik bakmdan ok zayf kaldn gz
ler nne sermitir (rnein bkz. D.
Gallie, In Search of the New Working
Class, 1978). Olgusal hatalar bir yana,
bu tezin ayn zamanda burjuvalama
kuramclarnn nerdii alternatif sav
larn temelini oluturan teknolojik
determinizm; devletin gcn ciddiye
almamak; tam olarak hangi alanlar
tabakasn kapsad konusunda belir
siz kalmak (Mallet iki eit "yeni ii"
tanmlar -sre iileri ve teknisyenler,
fakat, iki grubun mesleki kategorileri
olduka belirsizdir) ve hem ana kav
ramlar (otomasyon gibi) tanmlamada,
hem de teknolojik ortam, yksek gelir
ve alanlarn sendikallama eilim
lerini birbirine balayan kesin neden
sel mekenizmalar belirlemede ciddi
lde tkanmak gibi kusurlar vardr.
Yeni ii snf tezinin kkrtt
yakn zamanlardaki ampirik alma
lar, bu tezin, byk lekli sanayi re
timinde kullanlan son teknolojilerin
zihinsel emek ile kol emei arasndaki
geleneksel ayrmda (bkz. kafa-kol e-
mei ayrm) kkl bir deiiklik ger
ekletirmesini fazlasyla basite indir
gediini, hatta bunu iyice abarttn
gstermitir. te yandan ayn aratr
malar, beyaz yakal alanlarn ou
nun nesnel snfsal durumunun (snf
yeni orta snf
bilinci gerekli olmasa da) enformasyon
teknolojisinden etkilendiini gsteren
ok sayda kant ortaya koymutur. Ba
z yazarlara gre, yirminci yzyl son
larnda daha riskli hale gelen kresel
pazarlar, beraberinde post-Fordizm a
n ve *esnek istihdam getirmi; oto-
matiklemi teknolojinin ve byk l
ekli retimin sonucu olarak, yeni ii
snf teziyle birlikte kk lekli firma ulalabileceini gsteren elli neri s
lar ve daha geleneksel zanaata dayal -
retim biimlerini gemie gmmtr.
yeni orta snf (new middle class)
bkz. elikili snfsal konum; prole
terleme
yeni ortaya kan n o r m l a r (emer
gent norms) Bir grup olarak bir araya
gelmi insanlarn tedrici bir srele
yerletirdikleri davran standartlar.
rnein "kalabalklar hakkndaki yeni
ortaya kan norm kuram", kalabalk
larn farkl tutumlar, gdleri (bkz.
gdleyici szler) ve deerleri olan
bireylerden olumasna ramen, kala
balk olma durumunun belirsizliinin,
ama birlii ve tekbiimli davranlar
trnden bir yanlsama yaratan bir
grup normunun gelimesini cesaret
lendirdiini ileri srer.
Yeni S a (New Right) Bir siyaset fel
sefesi. Yeni Sa'n savunucular, zel
likle 1980'lerde Britanya ile ABD'de
Thatcher ve Reagan ynetimleriyle
balantl olarak, sosyal demokrat de
erlerden (ounlukla retorikte, ama
pratikte de) radikal bir kopuu temsil
etmilerdir. Yeni Sa'n her frsatta s
ralanarak ortaya dklen temel inan
lar, serbest piyasaya, bireysel zgr
le ve devlet mdahalesi ile refahn
azaltlmasna ballk ile poplist bir
ahlklk ve otoriteryanizmdir (bkz.
otoriter kiilik).
1980'lerde baz sosyologlar, do
layl yolla piyasaya kar olan ve s
rekli olarak eitsizlikten kaynaklanan
820
sorunlarla uraan sosyolojiye, Solcu
ya da Sosyal Demokrat siyasal gnde
min alan varsaymlarnn hkmettiini
iddia eden Yeni Sa'c fikirlerle kar
kmlardr. Peter Berger, bu tr ele
tirilerin en incelikli olanlarnn birisin
de, gnen, eitlik ve zgrlk hakkn
da, bu taleplerin ne de serbest piya
sa kapitalizmini srarla takip ederek
ralamtr (bkz. The Capitalist Revo
lution, 1986).
yeni s a n a y i l e m e k t e olan lkeler
(newly industrializing countries -NICs))
1970'ler ve 1980'lerde yksek dzey
de endstriyel retim yapan ve d pa
zarlara nfuz etmeyi baaran yaklak
on kadar lke iin kullanlan bir terim.
Bu lkeler arasnda Drt Kk Ejder
ha denilen lkeler (Hong Kong, Gney
Kore, Singapur ve Tayvan), ilerinde
Brezilya ve Meksika'nn da yer ald
bir grup Latin Amerika lkesi ve Av
rupa'da, spanya ve (bir sre iin) Yu
goslavya gibi birka ge sanayileen
devlet yer almaktadr. Neo-klasik ik
tisatlar yeni sanayilemekte olan l
kelerin ortaya kn, bamllk ku
ramclarnn azgelimi uluslarn piya
salar ele geirmek iin Bat'yla reka
bet etmede yetersiz kalmalar yzn
den durgunlua mahkm olduu do
rultusundaki iddialarnn kayda deer
biimde rmeye balamas eklinde
yorumlanmtr. Bununla birlikte, sz
konusu lkelerin baars, sanayile
meye uygun koullarn salanmasnda
olduka belirgin bir devlet mdahale
sine bal olmutur. Dolaysyla yeni
sanayilemekte olan lkeler, nc
Dnya'nn. kendi iindeki, daha fazla
sanayilemi lkeleri taklit edebilme
sini salayacak basit bir forml ortaya
koyamazlar.
yeni sapknlk k u r a m (new devi
ance theory) bkz. eletirel kriminoloji;
821
etiketleme; sapknlk; Ulusal Sap
knlk Konferans
Y e n i S o l (New Left) ounlukla ko
mnist partilerdeki hmanist muhalif
leri ve Souk Sava srasnda Bat
Marksizminin takipilerini tanmlamak
iin kullanlan bir ifade. Eski Sol; yani,
Sovyet yanllar ve Trokistler, Mao-
cular ve anaristler gibi dier gele
neksel komnist akmlar, Yeni Sol'un
kart bir izgiyi oluturur. Yeni Sol
1950'lerin sonunda Marksist ve radikal
entelijansiya tarafndan, zellikle ABD
ve Britanya'da gelitirilmi bir akm
dr. Yeni Sol, kapitalizme de Sovyet
modeli devlet sosyalizmine de eit
lde eletirel bir mesafede durmu
tur. Bu akm, ilerinde en nls New
Left Review olan birtakm dergilerin
yaymlanmasna nayak olmutur.
Sovyetler Birlii'nin I956'da Maca
ristan'a, 1968'de ekoslovakya'ya y
nelik olarak dzenledii saldr ve i
gal giriimleri bu harekete ek bir ivme
kazandrmtr.
yeni s m r g e c i l i k (neo-colonialism)
Pek ok eski smrgenin, siyasal ba
mszlk kazandktan sonraki ekono
mik durumunu anlatmak amacyla ba
vurulan bir terim. nc Dnya'daki
iktisadi gelimenin yeni smrgeci yo
rumlarnda, bir bte tasarrufu ve insan
cl davranlardan ibaret olarak gr
dkleri siyasal dzeydeki smrgecili
in kalknn, eski smrgelerdeki mal
larn retimi ve pazarlamas zerinde
Bat'nn tekelci denetimini hl olduu
gibi kalmasn saladn ileri srerler.
Eski smrgeci gler, uluslararas hu
kuku, ortak mlkiyet haklarn ve b
yk ticari bankalarn gcn kullanarak,
eskiden baml olan topraklar zerinde
ki iktisadi etkinlik ve denetimlerini mu
hafaza etmeyi baarmlardr. Marksist
sylemde bu fenomen ounlukla neo-
emperyalizm diye adlandrlmaktadr.
yeni teknoloji
Tpk dorudan smrgecilik sis
teminde olduu gibi, yeni smrgeci
likte de merkez ile periferi (ya da met
ropol ile uydusu) arasndaki ilikinin,
merkezden periferiye doru bir serma
ye ihracn; Batda imal edilmi mal ve
hizmetlere kar, yerli gelime abala
rn kstekleyen bir ball; bam
szln yeni kazanm lkeler asn
dan ticaretin giderek daha fazla kt
lemesini; dnyann her tarafnda Ba
tl pazarlar iin sat yerleri olacan
garanti eden kltrel Batllama s
relerinin devam etmesini kapsad
iddia edilmitir. Ulustesi irketlerin
nc Dnya'daki ilemleri ada
yeni smrgeciliin balca failleri ola
rak grlr, nk bunlar (en azndan
bamllk kuramna gre), yerel kay
naklar smren ve uluslararas ticaret
ile ulusal hkmetler zerinde kendi
avantajlar dorultusunda etkili olan
irketlerdir. Ayrca bkz. merkez-peri
feri modeli; smrgecilik.
yeni teknoloji (new technology) Be
lirli bir tarihsel balamdaki verili s
reler iin kurulmu teknolojiye da
yal nemli ilerlemeler (ister artan so
nular, isterse azalan maliyetler bii
minde llsn) sunan retken teknik
ler kmesi. Tabii sre iinde neyin
"yeni" olarak grlecei, aktr ki,
teknolojide birbirini izleyen atlmlar
sz konusu olduka durmadan yeniden
tanmlanacaktr.
u satrlar yazlrken, sosyologla
rn en ok ilgi duyduu yeni teknoloji
ler, mikro-elektronie dayal enformas
yon ve iletiim teknolojileridir ve bu
teknolojilerin baz uygulamalarnn a
lmann rgtlenmesini devrimcile-
tirdii sylenmektedir. Bu teknolojile
rin beklenilen sonular olarak tanm
lanan eilimler arasnda, vasfszlama,
proleterletirme, otomasyon, tele-al-
ma. esnek istihdam, tam zamannda sis
temleri ve ikili ya da blnm emek
yeni toplumsal hareketler
piyasalar ile yeni bir uluslararas i
blmne ynelik eilimler vardr. Ye
ni teknolojinin varsaylan etkileri, ba
zen byk apl toplumsal deiimin
kyametvari deerlendirmeleri (rne
in, sanayi sonras ve self-servis top
lumlar kuramlar) asndan nemli bir
temel oluturmaktadr.
Sistematik sosyolojik aratrmalar,
deimez biimde tm bu eilimlerin
ve kuramlarn kendi yazarlarnca abar
tldn, yeni teknolojilerin toplumsal
ve siyasal etkilerinin -ynetsel strate
jiler ve ii direniindeki deiikliklere
bal olarak ve baka bir sr kltrel,
siyasal olay bnyesinde barndrma
sndan dolay- karmak ve olumsal bir
nitelik tadn aa karmaktadr genilemitir.
(bkz. B. Wilkinson, The Shopfloor Po
litics of the New Technology, 1983 i-
indeki rnekolay incelemeleri).
yeni t o p l u m s a l h a r e k e t l e r (new
social movements -NSMs)) bkz. top
lumsal hareketler
yeni uluslararas i b l m (new
international division of labour) bkz.
uluslararas iblm
yeni yapsalclk, yeni yapsalc
lar (new structuralism, new structura
lists) ABD'de, yaklak olarak 1980'-
lerden itibaren, mesleki baar srele
rinin dilimlenmi emek piyasalar,
mesleki ayrm ve ikili ekonominin
ileyiinin dayatt trden yapsal s
nrlamalardan ne ekilde etkilendiini
inceleyen aratrmaclara atfedilen bir
ifade biimi. Yeni yapsalc literatr,
stat kazanma programyla ayn ze
mindedir, ama bunu aka eletirel bir
duru noktasyla yapar; ekonomik sis
temlerin ve resmi organizasyonlarn
belirli zelliklerinin, frsatlarn dal
mn belirli kategorilere ait insanlar a-
sndan ykseltmesi ya da snrlama
sn vurgular. mein, baz etnik a-
822
znlklarn yoksul (dk cretli, vasf
sz, gvensiz) ilerde ar younla
mas, bu ''kurban"larn mesleki baar
iin gerekli insan sermayesine yatrm
yapamamalarndan ziyade, ayrmclk
ieren srelerin sonucu saylmaktadr.
Bu konudaki en deerli makalelerden
birisi, James N. Baron ve William T.
Bielby'nin "Bringing the Firms Back
In: Stratification, Segmentation, and
the Organization of Work"tr (Ameri
can Sociological Review, 1980). Fakat
bu hareketin snrlarn ak biimde
izmek ok zordur, nk ounlukla
(rnein) Erik Olin Wright'in formle
ettii neo-Marksist elikili snfsal
konumlar kuramn iine alacak kadar
y e n i d e n i n c e l e m e , y e n i d e n ince
l e m e l e r (re-study, re-studies) bkz.
replikasyon
y e n i d e n t o p l u m s a l l a m a (resocia-
lization) Bir toplumsal sistemi isteye
rek veya istemeden terk etmi olanlarn
(tahliye edilen mahkmlar ya da yurt
dndan lkelerine dnen srgnler
gibi), sisteme geri dnlerinde, o sis
tem iinde tamamen benimsenmeleri
iin kltrel norm ve yaptrmlar ye
niden renmeleri. Bu konudaki, a
rtc ve tartmal sonulara ulaan,
arpc bir rnekolay incelemesi iin
bkz. Roger Goodman, Japan's "Inter
national Youth" (1990).
y e n i d e n retici e m e k (reproductive
labour) bkz. ev ii emei
yerel e m e k piyasas (local labour-
market) bkz. emek piyasasnn b
lnmesi
yerellik aratrmalar (locality stu
dies) bkz. cemaat aratrmalar
yerlicilik (nativism) Bu terim sosyo
lojik balamda, en yaygn olarak yerli
823
nfusun gmenlere ynelik olumsuz,
*etnosantrik tepkilerine atfta buluna
rak kullanlr. Yerlici denilebilecek tr
deki tepkileri inceleyen klasik bir me
tin iin bkz. John Higham, Strangers
in the Land: Patterns of American Na-
tivism 1860-1925 (1955).
yeil d e v r i m (green revolution) -
nc Dnya tarmnda, gelikin ge ve sendikal tavr gibi konular kapsa
netik malzeme, youn gbre kullanm
ve kontroll sulama sayesinde gerek
leen belirli bir teknik deiim iin
kullanlan popler bir terim. Yeil dev
rim terimi esas olarak buday ve pirin
retimiyle birlikte kullanlmaktadr ve
Gney ve Dou Asya ile Latin Ameri
ka'da geni lde yaylm durumda
olmakla birlikte, bu durum Gney Sah
ra Afrikas iin geerli deildir.
y e t e n e k (aptitude) bkz. beceri
yetitirme sosyolojisi (sociology of
training) Yetitirme, bir insan ya da
grubu dzenli talimatlarla zel bir ie
ya da *role hazrlamay ierir. Akade
mik sosyologlar, yetitirmeyi eitimle
genellikle kar karya koyarlar. Fakat
sosyolojik adan bakldnda, ikisinin
eitici zelliklerini tartmay bakala
rna brakarak, yetitirmenin kavramsal
bakmdan okul eitiminin karsna
konmas gerekir. Yetitirme, ya al
ma srasnda ya da ev iinde bulunan
emek gc iin almaya hazrlayc gruplarn (kiiler, haneler ya da irket
bir sretir. Byk sanayi kurulula
rnda ayr yetitirme atlyeleri biimde
uygulanmasna ve giderek okullara da
tanmasna ramen, bu trden bir ei
tim, mfredatn nitelii ve nicelii -
okullardaki gibi bilgi vermeyi ynlen
diren daha genel pedagojik eilimler
den ziyade- ticari karlarca ve emek
piyasasnn kriterleriyle ekillendii s
rece ilkesel olarak "yetitirme" sayl
maldr. Okul eitimi ile yetitirme a-
rasndaki iliki sanayi toplumlarnda
muazzam bir deikenlik gsterir ve
yinelenen aratrmalar
bu dorultuda, (mein) yetitirmenin
iktisadi bymede ve insan serma
yesinin fiili kullanmnda nemli bir
unsur olduunu iddia eden ilgin kar
latrmal aratrmalara konu olmu
tur. Yetitirme; vasf, emek sreci ve
emek piyasas, znel alma deneyimi
ile snf bilinci -ya da snf bilincinin
olmamas- arasndaki iliki, sendikalar
yan anadamar sosyolojik almalar a-
sndan da nemli bir yere sahiptir.
Yetitirmeyle ilgili kuramsal tartma
larn ve ayrntl bir rnekolay incele
mesinin yer ald bir metin olarak
bkz. David Lee vd., Scheming for Youth
(1990). Ayrca bkz. eitim sosyolojisi;
mesleki eitim.
yn (aggregate; collectivity) Geni
insan topluluklar bir lde ortak bir
amac benimseyen gruplar gibi hareket
edebilirler, ama rgtsz kolektifler,
yani ynlar gibi de hareket edebilir
ler. rnein yelerinin herhangi bir r
gtlle ya da kalc bir toplumsal i-
likiler modeline sahip olmamas du
rumunda bir dinleyici topluluunun
veya kalabaln bir yn oluturduu
sylenebilir. Yn terimi, daha geni
bir anlamda, yalnzca, geni gruplar ya
da kategoriler (rnein belli trdeki in
sanlar, haneler ya da irketler) iin
karlm istatistiki bilgilerden oluan
ve aratrmann nesnesi olan kii ya da
ler) kimliklerinin bilinemeyecei veri
ynlarn ele alan aratrma veya a-
nalizler iin de kullanlmaktadr. Bkz.
kolektif davran; mikro veriler.
yinelenen aratrmalar (panel study)
Bir grup insan, aile, iveren ya da ba
ka toplumsal birimler ekseninde, en
formasyonun aylk, yllk ya da on yl
lk dnemler eklinde topland, uzun
sreli veriler sunan ve "yineleme" ad
verilen bir aratrma tr. En yaygn i-
ki yineleme tr, ya dilimi (ortak bir
Yirmi Tade Testi
ya dilimi iinde olan kiiler) ve baz
zel tarihlerde ortak deneyimleri olan
(rnein, niversiteden mezun olma,
ilk ocuk sahibi olma ya da verili bir yl
veya yllar diliminde bir lkeden baka
lkeye g etme gibi) gruplardr. Ba
ka bir yineleme tr ise, yllara gre
belirlenen bir dnemde dzenli aralk
larla grlen ve ulusal lkte temsil
edici bir nitelie sahip olan *kesitsel
aile ya da iveren rneklemidir. Veriler
ayn toplumsal birimlerle ilgili olduu
iin, deiim bu ekilde, dzenli kesit-
sel incelemelerdekinden daha gvenilir
bir isabet oranyla llr ve rneklem
boyutlar ayn ekilde daha kk ola
bilir (ou kez 500'n altndadr); yine
de, yant vermeme ve rneklemin yp
ranmas gibi durumlar gz nnde bu
lundurduu srece, ulusal dzeyde tem
sil edici niteliini korur. Bunlar yinele
nen aratrmalarn ana problemleridir,
nk balangtaki rneklemler, - maktadr. Buck ve meslektalarnn a
lm, g, incelemeden sklmak ve ba
ka nedenlerden dolay eksilir. Bir dier
problem ise insanlarn yanl yantlar
vermesine yol aacak ekilde, dene
yimli grmeciler haline gelmeleridir.
rnein, birinci grmeden itibaren
"hibir deiiklik yok" diyebilirler ve
bylece, gerekte meydana gelmi de
iimlerin ayrntl biimde sorgulan
masn engellemi olurlar.
Yinelenen aratrmalarda, veriler
genellikle denekler, baka tr inceleme
birimleri (ebeveynler, doktorlar gibi),
eler ve ailelerin dier yeleriyle yap
lan grmeli *anket aratrmalar ara
clyla toplanr. Denekten izin alnarak,
idari kaytlardaki veriler (rnein, de
nein hatralarndan genelde daha kesin
bilgiler sunan eitim veya salkla il
gili kaytlar) ilave edilebilir. Yinelenen
bir e bazen dzenli kesitsel anket a-
ratrmalarna da ilave edilir. Dn-
ml rneklem tasarmlar, yinelenen
aratrma ile dzenli anket aratrma
lar arasndaki bir melez niteliindedir.
824
Yinelenen aratrmalar, uzun sreli
veriler ortaya koymalarndan tr bi
reysel yaam ykleri, ya *dilimi et
kileri ve toplumsal deiime bal d
nem etkileri arasndaki ilikileri incele
me olana sunmaktadr. Dolaysyla,
bu verileri analiz etmek iin birtakm
zel teknikler gelitirilmitir (rnein
bkz. J.S. Coleman, Longitudinal Data
Analysis, 1982). Nick Buck ve arka
dalarnn derledii Changing House
holds (1994) ise, yinelenen aratrma
lardan elde edilen verileri (bu rnekte
British Household Panel Study'den el
de edilen bilgileri) kullanrken en ya
rarl biimde bavurulabilecek bir dizi
nemli konunun iyi bir rnei niteli
indedir. Bu kitabn blm balklar
arasnda, aile bileimindeki deiimler,
ikametghla ilgili mobilite modelleri
ve zaman iinde oy kullanma maksat-
larndaki istikrar gibi konular yer al
lmas, ayn zamanda, yinelenen an
ketleri yrtrken karlalan meto
dolojik problemler konusunda yararl
bir genel bak da iermektedir.
Y i r m i fade Testi (Twenty State
ments Test) Manford *Kuhn'un Iowa
niversitesi'nde, George Herbert Me
ad'in almalarndan yola karak ge
litirdii bir benlik tutumlar ls.
Bu testte, deneklerden, "Ben kimim?"
sorusuna verecekleri yirmi yant sra
lamalar istenir. Bu yantlarn, ben
liin toplumsal belirleyicilerini aa
karaca dnlmtr.
y o u n g (intensive power) bkz. or
ganizasyon menzili
younlama blgeleri kuram (con
centric zone theory) Ekolojik yapda,
yazarnn szleriyle, "bir ehrin... i
merkezinden yaylarak genileme ei
limlerinin ideal bir yapsn temsil e-
den" bir diyagram (R. Park ve E.
Burgess, The City, 1925). Bu kuram,
825
younlama blgelerini, bu blgelerin
iskn bileimine gre tanmlanan ehir
merkezinin etrafna yerletirirken, en
yoksullarn ve toplumsal bakmdan sap
kn konumdaki insanlarn bulunduu i
gei blgesinden evresel banliy
halkalarna yneldiini ngrr.
Burgess, bu yapnn arsa sahipleri
arasndaki rekabetin sonucunda ortaya
kan, biyolojik trler arasnda toprak
iin srdrlen ekolojik rekabete ben
zer bir sre olduunu ileri srmt.
nsan toplumlarnda, bu "biyotik" s
relerin, toprak kavgasndan kaynakla
nan atmalar ve toplumsal rgtsz-
l snrlayan kltrel srelerle r- naklardan yoksun kalndn ifade e-
tldn grrz. Burada denetimi
salayan e ise, nfusun, ortak etnik
kimlik, mesleki stat ya da ekonomik
konum gibi gstergelerle tanmlanan ayr
gruplara blnmesidir. Her blge iinde
gruplar kendilerine ait doal alanlar
igal eder ve bylece yerel cemaatler
den oluan bir "kent mozaii" olutu
rurlar. Tabii toplumsal ve ekonomik
alandaki mobilite de, igal, tahakkm
ve yerine geme gibi ekolojik sre
lerle bu topraa bal meslek kalpla
rnda deiikliklere yol amaktadr.
Bu model bir ideal tiptir. Fakat
corafyaclar ile iktisatlar, daha son
ra, byk veri kmeleri ve bilgisayar
teknolojisinin gelimesinin katksyla
kent yaplar ve doal alan tipolojileri
konusunda daha karmak diyagramlar
nermilerdir. Yalnz bu toplumsal
alan analizi, Burgess ile meslektalar
nn kent sosyolojisinin gelimesiyle il
gili zgn metinlerinde srekli zerin
de durduklar, toplumsal srecin ve ya
pnn daha kapsaml sorunlarn byk
lde gz ard etmektedir. Ayrca bkz.
Chicago sosyolojisi; igal-yerine ge
me modeli; konuta gre snflandr
ma; kent ekolojisi.
y o u n l u k (density) Belli bir corafi
ya da toplumsal alan iinde, farkl e
yoksulluk
killerde llen toplanma, younlama
ya da kalabalklama derecesi. Bir bl
gedeki nfus younluu genellikle o
blgede oturan insanlarn saysyla, ba
zen de yine o blgede alan insanla
rn saysyla (gndz nfusunun yo
unluu) bulunur. Sendika yeliinin
younluu ise belli bir iyeri ya da
firmadaki sendikal iilerin orann
gsterir.
y o k l a m a (poll) bkz. kamuoyu yok
lamalar
y o k s u l l u k (poverty) Genellikle maddi
kaynaklardan, bazen de kltrel kay
den bir durum. Yoksulluun mutlak ve
greli tanmlarn birbirinden ayrmak
olduka yaygn bir eilimdir. Mutlak
olarak tanmlanm yoksulluk, bireyin
geimini salayabilmek iin ihtiya
duyduu kaynaklardan yoksun kald
bir duruma iaret eder. Sklkla sosyo
loglarn (zellikle ileri sanayi lkele
rindeki yoksulluu incelerken) benim
sedikleri greli tanmlar ise, bireyin ya
da grubun, toplumun dier yelerine
kyasla sahip olduklar kaynaklar (ba
ka bir deyile, onlarn greli yaam stan
dartlarn) gsterir. Greli yoksulluk,
maddi kaynaklar dzeyindeki farkllk
larla -yani, maddi kaynaklarn topluma
dalmndaki eitsizliklerle- ilgili bir
sorun olduuna gre, greli yoksulluk
ltlerinin potansiyel olarak en az
mutlak yoksulluk ltleri kadar nes
nel olduunu syleyebiliriz. Yoksul
lukla ilgili znel duygular yoksulluun
:
sonularnn incelenmesinde nem ta-
sa da, ltlerin basite bu tr duy
gularla ilgili olmad belirtilmelidir.
Yoksulluu geimle ilikilendiren
tanmlar, nc Dnya'daki yoksul
luu incelerken byk deer tar. U-
luslararas aratrmalar, geim dze
yiyle llen toplam yoksulluk dzeyi
nin ok yksek olduunu gsterirken,
yoksulluk
baz aratrmalar dk gelirli lkeler
de yaayanlarn neredeyse yarsnn
mutlak yoksulluk koullarnda olduk
larn ne srmektedir. Gelirin, sadece
geim aralarn salamann kesin ol
mayan bir lsn sunduu toplum
larda olduka kesin yoksulluk ltle
rinden bahsetmek kolay olmamasna
karn, yoksulluk dzeyinin bu tr l
kelerde yksek olduu tartlmaz bir
gerektir. Charles *Booth ve Seebohm
Rowntree'nin Britanya'da yapt
klasik yoksulluk aratrmalar, anlaml
biimde geimle ilgili tanmlara ba
vurmu ve bugnk nc Dnya
toplumlar kadar olmasa da olduka
yksek yoksulluk dzeyleri saptam
lard. Booth, The Life and Labour of
the People in London (1889-1903) a-
dndaki on yedi ciltlik aratrmasnda
da geliri bir yoksulluk lt olarak
kullanm; ailelerin geim ihtiyalarn
karlamalarna olanak tanmayan bir
dzeyin altn ifade eden yoksulluk
snr kavramn ortaya atarak, Lond
ra'da yaayan insanlarn yaklak te
birinin yaamn yoksulluk koullarn
da srdrdn kantlamt. Rownt veya buzdolab gibi) almaya yetecek
ree de yzyln sonunda York'ta yapt
incelemede geim tanmna bavur
makla birlikte, geinmek iin gerekli
temel yiyecekleri belirlemeye alarak
ve bu yiyecekleri salamak iin ihtiya
duyulan geliri hesaplayarak, ayrca gi
yim ile barnma ihtiyalarn dikkate
alarak daha kesin bir tablo sunmay a-
malayacakt. Rowntree'nin kantlar,
York nfusunun yaklak yzde 15'i-
nin temel ihtiyalarn karlayamayan,
birincil yoksulluk dzeyinde olduunu
gstermiti. Kazanlan parann temel
ihtiyalar iin yeterli olduu, fakat
baka eylere harcand ikincil yok
sulluk snfn oluturan yzde 28 tam
bir yokluk ve pislik iinde yayordu.
Rowntree'nin deitirilmi ltler
kulland 1936'daki aratrmas ise,
birincil ve ikincil yoksulluk snflarnn
826
yalnzca yzde 7 ve 18 olduunu gs
terecekti. 1950'ye gelindiinde Britan
ya'da yoksulluk -*refah devletinin or
taya kmasyla- neredeyse yok olmu
tu ve Rowntree nfusun yzde 2'sin-
den daha aznn yoksul olduu sonu
cuna varmt.
Ne var ki yoksulluk 1960'larda
"yeniden kefedildi". Britanya'da,
Brian Abel-Smith ve Peter Townsend
gibi yazarlar, Rowntree gibi aratrma
clarn kullanm olduu yoksulluk l
tlerinin, gelirlerin satn alma gcn
de zamanla ortaya kan deiimleri
karlamaya tam uygun olmadn ve
geim skntlarn gerekte olduunun
altnda gsterdiini iddia etmilerdi.
(Buna benzer bir hikye Amerika Bir
leik Devletleri iin de anlatlabilir.)
Sz konusu yazarlar, yoksulluun g
reli tanmlarnn mutlak tanmlardan
daha iyi olduunu da ileri sryorlard.
Aileler hayatta kalmak iin yeterli
kaynaklara sahip olabilirler, fakat bu,
kendilerini stmaya ya da gittike ge
rekli hale gelmeye balayan yeni daya
nkl tketim maddelerini (televizyon
veya dier ailelerin yapt gibi sosyal
faaliyetlere ya da elencelere katlabi
lecek durumda olduklar anlamna gel
mez. Bunun sonucu, "cemaatin sradan
toplumsal yaam'Ydan dlanmaktr.
Abel-Smith ve Townsend, bir ailenin
sosyal gvenlik (refah demeleri) d
zeyleri karsndaki durumunu greli
yoksulluk lt olarak gstermi ve
nfusun yaklak yzde 15'inin yok
sulluk iinde yaad sonucuna ula
mlardr. Townsend'in devasa al
mas Poverty (1978) gibi daha sonra
yaplan incelemeler ise, greli yok
sulluk ltlerini gelitirmi ve nfu
sun nemli oranlarnn yoksulluk ko
ullarnda yaadn gstermeye de
vam etmitir (bu oranlar eitsizliin
artmas ve refah harcamalarndaki a-
zalmalarla birlikte 1980'lerde artmaya
827 yoksulluk

balamtr). Son derece tartmal ol berinde bireysel abay getiren bir dr

makla birlikte, yakn zamanlardaki ra tler sistemi salamak iin yoksullu
kamlar, aslnda ileri sanayi lkelerinin un gerekli olduu, yoksulluk iinde
neredeyse tamamnda olduu gibi Bri kalanlarn ise yeterli yetenek ve vasf
tanya'da da muhtemelen be kiiden bi lar tamadklar; yoksullara para yar
rinin yoksul olduunu ileri srmektedir. dmnda bulunmann piyasann sorun
Yoksullua yol aan dorudan ne suz ileyiini bozabilecei iddia edil
denler, zamana ve yaam evrimine g mektedir. Fakat bu tr deerlendirme
re deiiklik gsterir. Booth ve Rownt- ler, yapsal zelliklerden dem vurmala
ree dk ve dzensiz kazanlar yok rna karn, ounlukla bireylerin yok
sulluun temel nedeni saymlardr. sulluklarndan kendilerinin sorumlu
(Rowntree 1897-1898'de birincil yok olduunu ngren varsaymlarla ili
sulluun en azndan yarsnn dk kilidir: Kusur bu insanlarn kendi tu
crete, bete birinden fazlasnn geni tumlar, inanlar ve davranlarnda-
ailelere bal olduunu gstermektedir.) dr. Bu sav, yalnzca bireyler iin de
Ancak Rowntree'nin 1936'daki ince il, "yoksulluk kltr" gibi kavramlar
lemesi, isizlik ve ihtiyarln daha - araclyla aile ve toplumsal gruplar
nemli nedenler saylmas gerektii g iin de ngrlmtr. Yoksulluk kl
rndedir. Townsend bu aratrmasn tr, baar, sk alma ve kendine
yapt srada ise, dorudan yoksullua gvenin kart olan kadercilik, tevek
yol aan ana nedenler dk cret, ai kl ve aylaklkla nitelendirilen bir kl
leyi geindiren kiinin lm, hastalk, trel ortamdr ve kuaktan kuaa ge
isizlik ile ihtiyarlkt ve yoksulluk i- me eilimindedir. Ancak, yoksul in
indeki ana gruplar, yasllar, tek bana sanlarn yaamlarn ele alan bir dizi
yaayan anne ya da babalar, uzun s ampirik incelemede bu tr grlere
reli hastal olanlar ve sakatlar, dk kar kld bir gerektir.
cretliler ve isizlerden oluuyordu. Marksist deerlendirmeler, yoksul
Kadnlar da yoksullar arasnda olduka luun oluumunda -hem ulusal hem
geni bir oran tutmaktadr (bu. baz ya uluslararas anlamda- kapitalizm ve
zarlar yoksulluun kadnlamasndan kapitalist karlar vurgularlar. Mark
bahsetmeye kadar gtren bir bulgudur). sist argmana gre, kapitalizm emek
Dorudan yoksullua yol aan ne- smrs zerine kuruludur ve bu du
denlerdeki deiimin bu kadar ayrntl rum, hem ulusal hem kresel apta ge
biimde belirlenmesi, yoksulluun asl erlidir. Kapitalist geliimin dzeyine
nedeninin aylaklk ya da basiretsizliin ve kapitalistlerin belirli ihtiyalarna
ifadesi olan bireysel zayflklardan de bal olarak, yksek dzeyde isizlik
il, ekonomik ve yapsal faktrlerle top ve refah yardmlarnn en aza indiril
lumsal olumsuzluklardan kaynakland mesi pahasna ucuz emek aray ve
n gstermektedir. Aslnda, yoksul cretleri dk tutmaya ynelik bas
luu tmyle anlayabilmek iin, zen klar arlk kazanmakta ve bylece
ginliin ve toplumsal eitsizliin top krlar maksimize edilmektedir. Mark
lumdaki genel dalmn incelemek ge sist kabuu soyulmu bir argmana
rekir. Nitekim bir dizi kuram bunu gre ise, yoksulluk dzeyi, zenginlik
yapmaya almaktadr. Liberal neo- ve refah yardmlarnn dalmyla il
klasik deerlendirmelerde, kaynaklarn gili sreler ile iktisadi rgtlenmenin
yeteneklere, vasflara ve gdlenimle- doasnn bir ilevidir. Yoksulluun
re gre datlmasnda piyasann oy piyasann sorunsuz ilemesi asndan
nad role dikkat ekilmekte ve bera gerekli olduu sav pek inanlacak bir
yoksulluk kltr
gr deildir, fakat eitsizlii ve yok
sulluu azaltmaktan ok arttran politi
kalar peindeki g (iktidar) sahipleri
iin siyasal ve iktisadi dzeyde olduk
a avantajldr.
Yoksulluu ele alan kapsaml sos
yolojik literatr, *rk, *etnisite, alt-kl-
trler, aa snf ve genel olarak ta
bakalamayla ilgili literatrle -ABD'de
Britanya'da olduundan daha fazla- r-
tmektedir (bkz. R.H. Haveman, Po
verty Policy and Poverty Research,
1987). Yoksulluun 1960'larda ABD'de
"yeniden kefi" konusunda bkz. der. J.
Wilson, The Truly Disadvantaged (1987)
iindeki "Urban Poverty: A State-of-
the Art Review of the Literature" ma
kalesinin Julius Wilson ve Robert A-
ponte tarafndan hazrlanan ek blm.
y o k s u l l u k k l t r (culture of po
verty) bkz. kadercilik; Lewis, Oscar;
yoksulluk
y o k s u l l u k snr (poverty line) Yok
sulluun snrn ve buna bal olarak
yoksul insanlarn saysn belirten "s
nr". Bu snrn nereden ve neye gre
izilmesi gerektii konusunda olduka
byk bir anlamazlk vardr. Britan
ya'da, yoksulluun en yaygn tanm,
bu snn, daha nce destekleyici yar
dm demelerine gre izerken, artk
destek geliri alanlara ("sosyal gven
lik") gre izmektedir Bu yardmdan
faydalanan aileler ve bireyler yoksul
luk iinde yayor saylrlar.
y o k s u l l u k tuza (poverty trap) D
k gelirli kii ya da ailelerin cretli
bir i bulduklar veya daha ok para
kazandklar zamanlarda, devletin re
fah yardmlarn kesmesi ve/veya yeni
gelir vergi diliminin ek kazanlara eit
olmas, hatta kazanc asmasyla iine
debilecekleri durum. Sonuta yok
sulluk tuza, alma karsnda cay
drc bir rol oynayabilmektedir. Ayr
ca bkz. seici yardmlar-genel yar
828
dmlar tartmas.
y o k s u n l u k (deprivation) Asl anla
myla bir eyin bir insann elinden a-
lnmas ya da mlksz brakmay kar
layan yoksunluk terimi, esnek bir e
kilde de bir eye sahip olmama duru
mu (daha nceden ona sahip olunmu
olsun ya da olmasn) iin kullanlmak
tadr. Yalnz bu tanmda, sz konusu
kiinin o eye sahip olmay makul bir
biimde bekleyebilmesi de ierilidir.
Kiinin tam olarak nelerden yoksun ol
duu duruma gre deiir, fakat ze
rinde en ok durulan eyler yiyecek,
konut, eitim ve duygusal ilgi (mein
anne yoksunluu kavramna bakabi
lirsiniz) gibi insann temel ihtiyalar
nn karlanmamasdr.
Daha dar bir kapsam olan yok
sulluk terimi gibi yoksunluk da, mut
lak veya greli bir erevede deerlen
dirilebilir. Mutlak yoksunluk, yaam
srdrmenin temel ihtiyalarn kar
layacak aralarn (yiyecek, giyecek ve
barnma) kaybedilmesini ya da olma
masn anlatrken, greli yoksunluk in
sanlarn bakalaryla karlatrld
zaman yoksun olduklar eyleri anlat
maktadr (diyelim, belli bir konfordan
yoksun olan kiiler kendilerini o kon
fora sahip olan bakalaryla karlat
rr ve bunun sonucunda bir yoksunluk
duygusu hissederler). Anlalaca -
zere, greli yoksunluk hem bir kar
latrma yaplmasn iermekte, hem
de -genellikle- znel koullarla belir
lenmektedir. Bu kavram karlatrmal
bir referans grubu (bir insann ya da
bir grubun kendilerini kyasladklar
grubu gsterir ve referans grubunun
seilmesi greli yoksunluun derece
sini ortaya koymak bakmndan son
derece kritiktir) kavramyla yakndan
bantldr.
Greli yoksunluk kavramn ilk
kez ortaya atan, klasik bir sosyal psi
koloji aratrmas olan The American
829
Soldier'm (1949) yazar Samuel Stouf-
fer ile alma arkadalardr. Ayrca,
Social Theory and Social Structure
(1949) baln tayan standart al 1976 ve Z. Ferge ile S.M. Miller, Dy
masnda Robert K. Merton tarafndan
da kullanlm, yine 1950'li ve 1960'l
yllarda baka sosyologlarca sk sk
bavurulan bir kavram olmutur. Gre
li yoksunluk kavramna yoksullukla il
gili tartmalarda ve yoksulluun g
reli tanmlarnn yaplmas gereklilii
hakkndaki argmanlarda bavurulmas
kesinlikle artc deildir. W.G. Run-
ciman da, kurumsallam eitsizlikler
ve insanlarn bunlarn farkna varmas
na, hangi eitsizliklerin toplumsal ada
let standartlaryla alglanp fke duyul
mas gerektii sorununa eildii -
nemli eseri Relative Deprivation and
Social Justice'de (1966) bu kavram
kullanmtr. Daha yakn zamanlarda
ise, toplumsal eitsizlikler ile greli yok
sunluk deneyimi arasndaki ban, *-
mr beklentisi balamndaki uluslara
ras farkllklar aklayan mekanizma
olduu iddia edilmitir (bu argmana g
re, eitsizlik dzeylerinin yksek olmas
greli yoksunluk araclyla mr bek
lentisinin dmesine yol amaktadr).
Sosyolojik tartmalarda, daha ok
znel biimde yaanan greli yoksun
luk deneyimlerinde odaklanlmm Fa
kat toplumsal politika alannda, odak
noktasn oluturan konu, dtan de
erlendirilen maddi ve kltrel yok
sunluklar olmutur. nemli sorunlar
dan birisi yoksunluun bir kuaktan
sonraki kuaa hangi lde aktarld
yd. Yine bu balamda, yoksunluun
-esas olarak aile ii davranlar, de
erler ve pratiklerle- kuaklar arasnda
aktarlmasn karlamak zere yok
sunluk dngs zerinde durulmutur
ve bu fikir, yoksunluu aklamakta
kiisel ve ailevi patolojinin (yapsal e-
itsizliklere kart olarak) ne kadar b
yk bir nem tadn ortaya koy
maktadr. Yalnz bu fikrin doal olarak
yorum, yorumlayc sosyoloji
byk tartmalara ve eletirilere hedef
olduu belirtilmelidir (bkz. M. Rutter
ve N. Madge, Cycles of Disadvantage,
namics of Deprivation, 1987). oklu
yoksunluk terimi ise ok eitli alan
lardaki toplumsal ihtiyalarda yoksun
luun yaand durumlarda kullanl
maktadr. Bu alandaki geni literatrn
yararl bir deerlendirmesi iin bkz.
Joan N. Gurney ve Kathleen J. Tier-
ney, "Relative Deprivation and Social
Movements: A Critical Look at Twenty
Years of Theory and Research", Socio
logical Quarterly (1982).
Yoksunluk-Doygunluk nermesi
(Deprivation-Satiation Proposition)
bkz- Baar nermesi
y o k s u n l u k d n g s (cycle of depri
vation) Yoksulluun ve sosyo-ekono
mik bakmdan dezavantajl olmann
dier biimlerinin kuaklar boyunca
srmesini aklamak zere 1970'lerde
yaygnlaan bir kuram. Bu kurama ait
nermeye gre, toplumsal yoksunlu
u kuaktan kuaa aktaran balca
mekanizma "aile patolojisi"dir. Yoksul
evler ve mahallelerde eitim dzeyinin
dk olmas, kalc isizlik ve evlerin
ktl yine bu olguyla aklanabilir.
Bu kuramn argman z olarak yle
dir: Yoksunluk ve refah yardmlarna
bamllk tamamen yoksullarn kusu
ru olmasa bile, kesinlikle ciddi yapsal
kkenlere de baldr; bu, birey ve
topluluk patolojilerine daha az nem
vermekle birlikte, daha nceki yok
sulluk kltr teziyle (bkz. kaderci
lik) pek ok ortak yn tayan bir yo
rumdur. Bu konuda yaplan kapsaml
ampirik aratrmalar bu tezin inandr
cln byk lde rtmtr
(bkz. M. Rutter ve N . Madge, Cycles
of Disadvantage, 1976).
yorum, yorumlayc sosyoloji
(interpretation, interpretive sociology)
yorum, yorumlayc sosyoloji
Bir anlamyla her aklama bir yorum
dur: nmdeki u eye masa (ama tu
valet masas deil) diyorsam, bir sr
duyusal izlenimimi yorumluyorumdur;
kendimi mutlu (ama sarho deil) his
sediyorsam baz fiziksel duygulanm
larm ve zihinsel durumumu yorumlu
yorumdur. Yorum szcnn bu ka
dar geni bir kullanm alan olduu ko
nusunda tm sosyologlar ayn dnce
yi paylamazlar. mein bazlar, daha
dar bir kapsamda, istatistiki verilerin yo
rumlanmas anlamnda kullanabilirler.
Yorumlayc sosyoloji, genellikle
anlam ve eylemi balca nesneleri
sayan sosyolojik yaklamlar iin kul
lanlan bir terimdir. Bu yaklamlar a-
rasndaki farkn temeli, yorumu ne l
de sounsa! grdklerine dayanr. Sem
bolik etkileimcilik ile Weberci sosyo
lojinin nemli bir ksm anlam genel
likle ortakduyusal bir dzeyde yorum
larken; fenomenolojik sosyoloji -tpk
etnometodoloji, hermeneutik ve ya
psalclk gibi- olduka gelikin bir yo
rum kuramyla hareket etmektedir. Yo
rumlayc kuramlar, aktrn yapt
eylere ilikin kavraynn ne kadar
tesine getiklerine gre de birbirle
rinden ayrlrlar.
Max *Weber'e (The Methodology
of the Social Sciences, 1904-1917) g
re, insanlarn eylemlerini anlama (vers
tehen) sosyolojinin par excellence yn
temidir. Anlama ve yorum birbiriyle
yakndan ilikilidir ve imdi ou sos
yolog, her trl anlama ediminin bir yo
rum ierdiini kabul etme noktasnda
dr. Fakat baz sosyologlar, hl, top
lumsal gereklikte dorudan anlal
mayacak, sorunsal olmayan anlamlar
bulunduu eklindeki daha naif bir g
r benimsemektedirler. Weber, be
timsel anlama ("John duvarn yanma
gidip bir pencere ayor') ile aklayc
anlama ("John tozlu oday havalan
drmak iin pencere ayor") arasnda
830
bir ayrm yapar. Aslnda iki aklama
da olup biten eyin bir yorumunun ya
plmasn gerektirir, yalnz aklayc
anlama, betimsel anlamadan ok daha
ileri gider. Anlamamz ya da yorumu
muz ne kadar eksiksiz olursa, bir ey
lemin tam aklamasna o kadar yakla
acamz ileri sren bir sav vardr.
Alfred Schutz The Phenomenology of
the Social World'de (1932), Weber'in
almalarn geniletip deneyimler y
n iinden hedeflerin olumas sre
cini irdeleyerek, daha gelikin bir g
r ortaya koymaya alr. Schutz bu
radan hareketle, "nk" gdlerini
(gemi deneyimlerden gelen gdleri)
"amacyla" gdlerinden (aktrn ger
ekletirmek istedii gelecekteki bir
durumu gsteren gdlerden) ayran
bir model oluturacaktr
Anlamayla ilgili modern sosyolo
jik yaklamlarn ounda, anlamann
da bir yorum sreci olduu kabul edi
lir. Yalnz baz sosyologlar, aramamz
gereken eyin anlamamz ve yorumla
mamz salayan kurallar olduunu,
nk yorumlarn ierii ne olursa ol
sun kurallarn ayn kaldn ileri sre
rek bundan kanmaya alrlar. Peter
Winch'in tm toplumsal eylemlerin
kurallara uymaktan (etnometodolojinin
konuma kurallarnda odaklanmas,
yapsalcln temel nemdeki bir ya
pdan anlam retilmesini salayan ku
rallara ilgisi ve daha az ak olsa da,
post-yapsalcln anlamlarn srekli
ve deiken etkilerine ilgisi) ibaret ol
duu eklindeki grnn arkasnda
yatan itki budur. Anthony Giddens
Toplumun Kuruluunda (The Const
itution of Society, 1984), ak seik i-
facle edilen tm kurallarn yorum ze
minleri haline geldiklerini, insann ey
lemleri ve etkileimleri asndan en
temel nemdeki kurallarn formle e-
dilmediini, tersine -aktr asndan-
bilin ncesi olduunu ileri srer.
831
Dolaysyla bunlar, matematik dizileri
ni ynlendiren kurallara benzer ve bize
ayn ekilde nasl ilerleneceini gste
rirler. yle ki, bir ardk dizinin ba
lamas (diyelim 2, 4, 6, 8 eklinde) gz
nne getirildiinde, bu diziyi ynlen
diren kural mutlaka bilmek zorunda
kalmadan da bu diziliin nasl (10, 12,
14 eklinde) devam edeceini biliriz.
Yorumbilgisi (hermeneutik) yorum
bilimidir ve yorumlanmakta olan eyin
hem ieriine, hem biimine ilgi duy
may kapsar. Yorumbilgisi teriminin do
uu, kutsal metinleri yorumlama pra
tiklerine dayanr. Temel ilkesi, bir sap
tamann anlamm ancak, kendisinin bir
parasn oluturduu tm bir sylemle
ya da dnya gryle ilikili olarak
kavrayabileceimiz dncesidir: r
nein, monetarist iktisadn aklamala
rn ancak, ilintili olduu ve onun d
ndaki tm ada kltrel fenomen cinsel ilikiler ve lm dzenlemenin
ler balamnda kavrayabiliriz. Parala
r anlamak iin btne, btn anla
mak iin paralara bavurmak zorun
dayz (yorumbilgisel dng denilen
ey). Bu da kendimizi metnin yazar
nn yerine koymamz ve retilen eyin
anlamna onun balam erevesinde
bakmay gerektirecektir. ncil'deki yo
rumlar doru anlama ulamay hedef
ledii halde, birok filozof hakikate
yaklamann mmkn olduuna inan
makla birlikte aslnda byle bir kendi
liin olmad artk genel kabul gren
bir eydir. Szgelimi Alman yorumbil
gisi filozofu Hans-Georg Gadamer, or
tak bir gelenein bunu mmkn kld
grndedir (Truth and Method, 1960).
Yorumla ilgili sistematik aratr
malarn byk lde sosyal bilim
felsefesinin alanna girdii, bunlarn
sosyolojik aratrmalar zerinde etki
sinin bir deikenlik ierdii imdiye
kadar aa km olmas gerekir. Yo vunma mekanizmalar.
rumlayc sosyolojinin belki de en -
nemli katks, kltrel greciliin o-
lanaklar dikkate alndnda, baka
yneme tezi
kltrleri anlama problemi konusun
dadr. Winch'in konumunu benimser
sek, bir kltr kendi zemininde, kendi
kurallaryla ve bizim kltrmzn
erevesini dayatmadan anlamamz ge
rekmektedir. Winch "Understanding a
Primitive a Society" (bkz. der. B. Wil
son, Rationality, 1970) balkl klasik
bir makalesinde, Azandelerin byc
lk inanlar hakkndaki hakikat ya da
dier eyler konusunda bir yargda bu
lunamayacamz ileri srmtr.
Azande toplumunda bycler ve b
yclk, bizim toplumumuzda ise bi
lim ve bilimciler vardr. kisi sadece
farkl alanlar oluturur ve akn bir
standarda gre biri dierinden stn
saylamaz: Bize gre bilim daha iyidir,
Azandelere gre byclk. Burada
tm yapabileceimiz, sadece anlamak
tr. Her toplum yeni yelerinin douu,
ve bunlarla megul olmann bir yolunu
bulmak zorunda olduuna gre, anla
mak da ancak ortak bir insani durumu
paylamamz halinde mmkn olabilir.
nsanlarn kendi toplumsal dnya
anlaylarndan bamsz bir toplumsal
yapnn varln ngren yaklamlara
gre, anlamn nitelii sorunu ok daha
nemsiz bir sorundur.
yorumbilgisel d n g (hermeneutic
circle) bkz. yorum
yorumbilgisi (hermeneutics) bkz.
yorum
yn deitirme (displacement) Bir
nesneye ya da kiiye ynelmi olan
gl negatif ya da pozitif duygularn,
herhangi bir nedenle engellenmi ol
malar yznden yeniden baka bir
nesneye ya da kiiye ynelmesini an
latan sre. Ayrca bkz. psikanaliz; sa
y n e m e tezi (convergence, thesis)
bkz. sanayi toplumu
ynetici snr 832

ynetici snf 'ruling class) bkz. elit melerdeki retim faaliyetlerinin gze
kuram; Mosca, Gaetano timi, denetimi ve koordinasyonunu, di
er yandan bu ilevleri yerine getiren
yneticilik faaliyetlerinin i ie kiileri karlayan bir terim. Bir sre
g e m e s i (interlocking directorate) Bir anlamnda ynetim, geleneksel olarak
iletmenin ynetim kurulunda yer alan ikiye blnmtr; baka bir deyile,
bir kii baka bir iletmenin ynetim rgtn ana hedeflerinin genel yne
kurulunda da yer alyorsa iki iletme timi ile personel, hukuki sorunlar veya
nin ynetim faaliyetlerinin i ie geti aratrma-gelitirme almalar trn
i bir durum yaratlm olur. 1981'de den destek rollerini yrten personel
ABD'deki en nemli 456 imalat firma ya da uzman ynetimi. Anonim irket
sn kapsayan bir aratrma, bu firmala lerin arlk kazanmas, irketlerin b
rn yzde 70'ini akn bir blmnde, ymesi ve kamu brokrasisinin ge
ayn zamanda baka bir finans kurumu nilemesi sanayi toplumunda yneti
nun ynetim kurulunda yer alan en az ci bir tabakaya duyulan ihtiyac ortaya
bir ynetici bulunduunu gstermiti. karmtr. Ynetim terimi o kadar
1960'lardaki ilk aratrmalardan bu gevek bir kullanma sahiptir ki, bir
yana irketlerin i ie gemesinin ne uta, irketlerinde bir tr kiisel pay
denleri ve sonularn kapsayan geni sahibi olan, gerekte iveren konumun
bir literatr ortaya kmtr. Baz ara daki yneticiler ve dier kdemli kad
trmaclar, ayn sanayi iinde ynetici ro; dier uta, eitli dzeylerde m
faaliyetlerinin i ie gemesinin pi drlere ait sorumluluklar emanet edilen
yasadaki rekabeti snrlamak amacyla ya da bunlar yerine getirmeye ynlen
hayata geirildii grndeyken, baz dirilen mlksz, maal ve cretli al
aratrmaclara gre finans kurumlar anlar vardr. Bu ikinci anlamdaki y
ile irketler arasndaki eklemlenmele neticiler beyaz yakal iilerin giderek
rin, finans kurumlarnn kendi yatrm artan bir orann oluturur. Sanayile
larnn krlln denetlemelerini sa me srecinde ynetim ideolojilerinin
layan bir gzetim ilevini yerine getir oynad rol zerine mkemmel bir
dii kansn tamaktadrlar. Bu gr deerlendirme iin bkz. Reinhard Ben
leri eletirenler de, ou aratrmacnn dix, Work and Authority in Industry
yararland kantitatif gstergelerin y (yeni basm 1974). Mike Reed'in The
netim kurullarnn ve firma ii iliki Sociology of Management 'i (1989) ise
lerin karmakl ve dinamiini kav daha genel bir ders kitab niteliinde
rayamadna dikkat ekmilerdir. Bu dir. Ayrca bkz. olumsallk kuram;
nedenle, piyasada yneticilik faaliyet ynetsel devrim.
lerinin i ie gemi yaps ile irket
davranlar arasnda inandrc neden y n e t i m bilimi (management sci
sel balar kurmak zor olmutur (bkz. ence) bkz. idari kuram; rgt (orga
Mark Mizruchi, "What Do Interlocks nizasyon) kltr
Do? An Analysis, Critique, and Asses y n e t i m stratejileri (managerial
sment of Research on Interlocking strategies) bkz. gven ve gvensizlik
Directorates", Annual Review of Socio
logy, 1996). Ayrca bkz. sermayenin ynetimcilik, kent (managerialism,
ayrmas. urban) bkz. kent ynetimcilii

y n e t i m (management) Bir yandan, ynetsel d e v r i m (managerial revolu

endstriyel ve dier formel rgtlen- tion) Modern irket iinde, sahibinden
833
balayp kilit rol oynayan profesyonel
yneticilere kadar herkesi etkileyen bir
deiime dikkat eken bir kavram. Y
netsel devrim kavram, irket sahibi
olarak denetimden, gcn ve karn
ana kayna olarak denetime geiin
yan sra, aile kapitalizminin ve ada
kapitalizmde zel mlkiyetin nemi
nin azalmasyla birlikte ele alnmaldr.
Ynetsel devrim kavram kayna
n James Burnham'n (Managerial Re
volution, 1941) ayn balkl kitabn
dan alr. Burnham, yalnzca endstiyel
kurulularn deil, devlet dairelerinin
ve dier tm nemli kurumlarn da y
netsel profesyonellerden oluan, kendi
karlarn gzeten yeni bir ynetici s itli kurumlara gnderme yapmaktadr.
nf tarafndan ynetileceini ne sr
mtr. Bu kavram ayn zamanda A-
dolf A. Berle ve Gardiner C. Means'in
The Modern Corporation and Private
Property (1932) adl almalaryla
birlikte anlmaktadr. Berle ve Means'e
gre, yneticiler, ksa dnemde krllk
decek olsa bile daha geni irket
hedefleri peinde koturacaklardr. Y
netimle ilgili pek ok kuram gibi bu fi
kirler de test edilemez niteliktedir. Ayrca
bkz. burjuvazi; sermayenin ayrmas.
y n t e m t a r t m a s (Methodenstreit)
Geisteswissenschaften ve Natuwissen-
sclaften; idiografik-nomotetik yak
lamlar
y u r t t a milliyetilii (civic nationa
lism) bkz. milliyetilik
y u r t t a l k (citizenship) Yurttalk, si
yaset kuram ile hukuk kuramnda, bir
ulus devletin ya da ehrin yelerinin
haklar ile devlerini anlatmak zere
kullanlr. Baz tarihsel balamlarda,
yurtta, bir ehrin tm yelerini kaps
yor; yani. bir monarkn ya da devletin
zorunlu taleplerinden grece muaf olan
kentsel bir topluluu ifade ediyordu.
Klasik Yunan'da, yurttalk, ehir dev
letini (genellikle askeri hizmet yoluy
yurttalk
la) dorudan destekleyecek ekilde
katkda bulunduklar iin siyasal tar
tmalara katlma hakk olan zgr in
sanlarla snrlyd. Tarihiler, yurttal
n demokratiklemeyle birlikte, cinsi
yet, ya ya da etnik kkenleri ne olursa
olsun, daha geni biimde tanmlana
rak genilediini savunurlar. Yurttalk
kavram modern devlet balamnda,
bilhassa Fransz ve Amerikan devrim
leri srasnda yeniden canlanm ve
tedrici bir sre iinde, ykmllk
lerden ziyade haklarla zdeletiril-
mitir. Modern ada yurttalk kav
ram, geleneksel bir ekilde, bu haklar
refah devletinde kurumsallatran e
Sosyolojide ise, yakn zamanlarda
ki sosyoloji kuramlarnn, yurttal,
bir topluluun tam yesi olan bir kii
nin yararland bir stat olarak ta
nmlayan T.H. Marshall'dan esinlen
diklerini grrz. Yurttaln bile
eni vardr: medeni, siyasal ve toplum
sal. Medeni haklar bireysel zgrlk
ler asndan gereklidir ve mahkeme
lerde kurumsallamtr. Siyasal yurt
talk, ya oy kullanarak ya da siyasal
bir grev stlenerek topluluk iinde si
yasal gcn kullanlmas srecine ka
tlma hakkn gvence altna alr. Top
lumsal yurttalk ise doru dzgn bir
yaam standardna sahip olma hakk
dr; bu hak modern toplumlarn refah
ve eitim sistemlerinde somutlar.
Marshall'n kuramnn nemli zellii,
yurttaln ilkeleri ile kapitalist piya
sann ileyii arasnda srekli bir ger
ginlik ya da elikinin bulunduunu i-
leri srmesidir. Kapitalizm toplumsal
snflar arasndaki eitsizlikleri ka
nlmaz olarak srdrrken, yurttalk,
herkesin eil lde haklara sahip ol
mas nedeniyle, kaynaklarn bir ekilde
yeniden paylatrlmasn iermektedir.
Marshall'n kuram bir hayli tar
tmaya yol amtr. Onu eletirenlere
gre, bu kuram yalnzca ngiltere'de
yceltme
yaanan deneyimlere temellendiinden
karlatrmal bir yurttalk analizi sa
ylamaz; dolaysyla, yurttaln ge
nilemesinin kanlmaz olduunu n
gren evrimci ve teleolojik bir gr
e sahiptir ve yurttaln temellerini
ykan toplumsal sreleri irdelemez;
yurttalk deneyimindeki cinsiyet fark
llklarn ele almad gibi, ekonomik
yurttalk gibi dier yurttalk tiplerini
de ele almaz; son olarak, yurttaln
genilemesinin nedenleri konusunda
net bir bak asndan yoksundur. Ba
z sosyologlar, ilk bataki kuramda de
iiklikler yaplmas halinde Mars
hall'n argmannn bu eletirilerden
kurtulabileceine inanmaktadrlar. Bu
tartma u derlemedeki makalelere
yansmtr: der. M. Bulmer ve A.M.
Rees, Citizenship Today: The Contem
porary Relevance of T.H. Marshall
(1996).
Farkl toplumlarda ok deiik
yurttalk gelenekleri vardr. Haklarn
toplumsal mcadeleyle kazanlmasna
dayanan aktif yurttalk, devletin yuka
rdan bahettii pasif yurttalktan ok
farkldr (bkz. R. Bendix, Nation-Buil
ding and Citizenship, 1964), Ayrca,
yurttalk anlaylarnda kamusal ve -
zel alann yapsn anlama konusunda
da ok farkl kuramsal yaklamlardan
sz edilebilir. Baz sosyologlara, rne
in Talcott Parsons'a gre, yurttal
n gelimesi, evrensellik ve baar
deerleri zerinde ykseldii iin top
lumun modernlemesinin bir ls
dr. Bu farkl kuramsal gelenekler de
esas olarak birbirine zt iki yurttalk
grnn (ya yurttal burjuva li gzlemledikleri davranlarn nedenle
beralizminin bir vehesi olarak yo
rumlarken, muhafazakr bir toplumsal
katlm grn de kapsayan, ya da
yurttal radikal demokratik politika
nn bir zellii sayan grler; buna
gre yurttalk, ya kapitalizmin basit
bir reformu olarak nemsenmez, ya da
834
demokrasinin temel direi olarak g
rlr) rndrler. Sosyologlar son
dnemlerde bu geleneksel demokrasi,
liberalizm ve sivil toplum kuramlar
nn snrlarn ap; ulus devletin, ulus-
ar kurumlarn etkilerine giderek da
ha ak hale geldii bir dnyada, bi
reyler, topluluklar ve devletler arasn
daki deien ilikilerle ilgili sorular
yneltmeye balamlardr. Kresel
leme, devlet yurttalnn yerine ger
ekten evrensel bir insan haklan anla
y getirecek midir? (Bu soru ile bu
nunla ilintili baka sorulara verilen
speklatif yantlar iin u esere baka
bilirsiniz: der. Bryan S. Turner, Citi
zenship and Social Theory (1993). Jack
Barbalet'in Citizenship'\ (1988) de
yurttalk kavramn kapsayan (imdi
lerde says ok artm) literatrle ilgili
mkemmel bir tartma metnidir. Ayr
ca bkz. endstriyel demokrasi.
y c e l t m e {sublimation) Cinsel itki
nin, kendisini cinsel olmayan ve top
lumsal bakmdan kabul edilebilir bir
faaliyetle davurmasn salayacak e
kilde, nazdan uzaklatrarak ynn
deitirdii bilind sreci anlatmak
iin psikanalistlerce bavurulan bir
terim. rnein bir ocuk dksyla oy
namak isteyebilir, ama anne-babasnn
davrann onaylamadklarn grnce
pastalarla oynamaya ya da amurdan
modeller yapmaya ynelebilir (bkz. C.
Brenner, An Elementary Textbook of
Psychoanalysis, 1974).
y k l e m e k u r a m (attribution the
ory) Ykleme kuram, ou insann
rini bulmaya kalkt zaman bavur
duu kurallarla ilgilenir. Genelde in
sanlar, davranlarn, kendilerini iin
de bulduklar duruma ya da koullara
(toplumsal evre) ykleme eilimi
tarlarken, baka insanlarn davran
larn kiilik faktrlerine yklerler.
835 yz yze etkileim

Bu fenomenle ve onun yoksulluk ile

zenginliin nedenleri hakkndaki i-
nanlar temelinde gndeme gelmesiyle
ilgili mkemmel bir sosyolojik alma
olarak bkz. James R. Kluegel ve Eliot
R. Smith, Beliefs about Inequality: A-
mericans' Views of What is and What
Ought to Be (1968).

y k s e k snf (gentry) Britanya'da or

ta an sonu ile erken modern dne
min toplumsal hiyerarisinde aristokra
sinin hemen altndaki katman iin
kullanlan bir terim (bkz. *st snf).
Herhangi bir unvan olmayan yksek
snf, servetini toprak sahipliine, ma
den arama imtiyazlarna ya kentlerdeki
mlklerinden ald kiralara borlu o-
lan bir ara grubu oluturuyordu. Yk
sek snfn yelerinin, evlilik ilikileri
ve benzer yaam tarzlaryla soylulukla,
aile balar ve iftilie duyduklar il
giyle de orta snfla balan vard. Bu
olduka dank katmann, rnein on
yedinci yzylda tarm devrimini ve
iftiliin ticarilemesini destekleyerek
ve (buna karlk) on dokuzuncu yzyl
sanayicilerinin oullarna "soylulara
yarar bir ideal" sunarak (bazen Bri
tanya'nn imalat alannda grece baa
rsz olmasna katkda bulunduu sy
lenen bir faktrd bu), ngiliz tarihinin
eitli dnemlerinde belirleyici bir rol
oynad dnlmektedir.

y z y z e etkileim (face-to-face int

eraction) Bir arada bulunan insanlarn
birbirlerinin hareketlerini etkilemeleri
ni anlatan sre; ya da, Erving Goff
man'n The Presentation of Self in E-
veryday Life'daki (1959) tanmyla,
"insanlarn, fiziksel olarak bir arada
olduklarnda birbirlerinin hareketlerini
karlkl olarak etkilemeleri".
z
z a m a n (time) bkz. sosyolojik zaman
incelemeleri
z a m a n s e r i s i v e r i l e r i (time-series
data) Zaman iinde dzenlenmi bir
toplumsal fenomen ya da fenomenlerle
ilgili veriler. Kamuoyu yoklamalar ve
baz idari kaytlar da zaman serisi ince
lemeleri yapmaya uygun frsatlar sun
makla birlikte, sosyolojide zaman seri
si verilerinin en yaygn biimi, ya n
fus saymlarndan ya da yinelenen a-
ratrmalardan toplanan verilerdir. Ba
zen iki ya da daha fazla saydaki birbi
riyle ilintisiz ad hoc anket aratrma
snda benzer topluluklara benzer trde
sorular yneltildii ve zaman serisi a-
nalizine yakn bir erevenin ortaya k
t grlmtr. Britanya'da Merkezi
statistik Brosu, 2.000 civarndaki de
ikenle ilgili bilgiler ieren bir zaman
serisi veri bankas oluturmutur.
z a m a n ynelimi (time-orientation)
bkz. grev ynelimi-zaman ynelimi
ayrm
z a m a n - b t e a r a t r m a l a r (time-
budget studies) Bir ay ya da bir hafta
gibi belli bir sre boyunca her gn her
saat yaptklar eyleri aktarmalar iste
nen katlmclarn, saat ba ne yaptk
larn yazdklar gnlkler tutmalarn
gerektiren anket aratrmalar ve dier
incelemeleri kapsayan bir alan. Bu ko
nuyla ilgili genel bir deerlendirme vc
rnekler iin bkz. Jonathan I. Gers-
huny ve Graham S. Thomas, Changing
Times (1984).
zaman-ve-hareket aratrmalar
(me-and-mo*on studies) bkz. bilim
sel ynetim
Zeitgeist ( a n r u h u ) (Zeitgeist)
Bir tarihsel an (Zeit) karakteristik
ruhunu (Geist) anlatan bir terim. Vol
taire gibi on sekizinci yzyl filozoflar
"an ruhu" fikrine kafa yormular,
fakat bu kavram en eksiksiz biimde
Hegel gelitirmiti. Hegel, filozofla
rn ve sanat eserlerinin, onlar reten
an ruhunu aamayacan ileri sr
yordu. Felsefelerin ve sanat eserlerinin
ifadesi daima sembolik ve eksikli kala
cakt. nsan ruhunun ilerlemesine dam
gasn vuran e, belli bir an snrla
rn aan mutlak ruhu, ya da hakikati
ne lde yakalayabildiiydi. Artk
Zeitgeist terimi, herhangi bir dnemin
genel kltrel niteliklerini tarif etmek
zere ('"60'lar" ya da "romantik a"
gibi) daha gevek biimde kullanlma
ya balanmtr ve Hegelci felsefenin
gl tarihsici armlarn tamaz.
z e k , z e k testi (intelligence, intelli
gence testing) Doann ve terbiyenin
stnln savunanlarn olduka ze
rinde durduu zeknn, ilk olarak Alf
red Binet'in yirminci yzyl balarnda
Fransa'da, tedavi edici ilgiye ihtiyac
olan okul ocuklarn saptamak ama
cyla tasarlad Intelligence Quotient'-
le (IQ -Zek Blm) eanlaml oldu
u yolunda yaygn bir kan vardr. IQ
testleri daha sonralar ABD'de geliti
rilerek, kiinin doutan gelen zeks
nn birimsel bir gstergesini yanstma
sn amalayan bir lye dntrl
mtr. IQ testleri ortalama 100 puan
837 zek, zek testi

etrafnda standartlatrlmtr ve er tmann hibir zaman kesin bir sonuca

keklerle kadnlar iin ayr ayr hesap ulaamayacan ve yukarda anlatlan
lanmaktadr. nedenlerden dolay her durumda yanl
IQ testini savunan birok kii, IQ kavrandn ngren bir insan gene
testlerinin, genetik biimde tanan ve tikisi olan Leon Karnin vardr (bkz.
bundan dolay deimez olan bir zek Eysenck ve Karnin, Intelligence: The
lsn ortaya koyacak ekilde bir Battle for the Mind, 1981). Hararetli
letirildiini varsaymaktadr. Bu gr tartmalar kkrtm olan bir analizde
eletirenler, testlerin ilk bataki a- Arthur R. Jensen ("How Much Can
macnn ilerlemeye ak olmayan, sabit We Boost IQ and Educational Achie
bir zek ls gelitirmek olmad vement?", Harvard Educational Re
na, birimsel bir lnn, kltrle ilkili view, 1969), zeknn byk oranda ge
bir kavramn dorulanamayan bir ey- netik faktrlerle aklandn, Ameri
letirilmesinden baka bir ey sala kal siyahlarn yoksulluunun Beyazlar
yamayacana dikkat ekmilerdir. Bu karsndaki zek testi performansla
konuda youn bir aba ve enerji har rnda grlen farkllklar aklamaya
canmakla birlikte, iki ynde de inand yetmediini savunmutu. Onu eleti
rc sonulara ulalamamtr ve IQ'- renlere gre de Jensen'in verileri tutar
nun kaltmla aktarlabilmesiyle ilgili sz, dolaysyla aratrmasnn sonula
tahminler sfr ile yzde 80 arasnda r temelsizdi.
deimektedir. Bu tr tahminlerin o
Daha yakn zamanlarda, IQ testi ile
unluu, farkl evrelerde yetimi,
toplumsal snf arasndaki iliki, yllar
genetik zellikleri benzer ya da ayn
ca kenarda kede kaldktan sonra yeni
olan bireylerle (zellikle kardeler, o
akademik tartmalar dourmutur. r
unlukla da ikizler) ilgili aratrmalara
nein Peter Saunders, snf analizine
dayanmaktadr. Bu koullarda, kaltm
dayal aratrma geleneini hedef alan
ve evre faktrlerinin, her birinin ken
eletirilerinde, ilk nce Michael Yo
di etkileri hakknda tahminde bulun
ung'n bireysel dllerin "zek ve a
maya olanak tanyacak ekilde ayrla
b a c a denk dtn iddia ettii kla
bilecei iddia edilmitir. Gerekte bu
sik meritokrasi tanmna dikkat ek
nu baarmak ok daha zordur ve bu tr
mi, buradan hareketle toplumsal mo
aratrmalara ynelik eletiriler, evre
bilite aratrmalarnda zek ve aba gi
faktrlerinin bu trden tahminlerde
bi zelliklerle ilgili kantlara yer ve
bulunmaya olanak tanyacak derecede
rilmesinin beklenebilecei gibi bir so
bamsz olmasn salamadaki g
nuca varm, ama beceri sorununun
lkleri hedef almtr.
pek ok aratrmada gzden karld
Yzyln ortalarnda bu tartmaya n gzlemlemekten geri kalmamtr.
en etkili katklar yapanlardan Sir Cyril Saunders'a gre, llm zek in
Burt'n, kendi ulat sonular, kal sanlarn yeteneklerini yanstan iyi bir
tmla tanabilecek bileenin IQ de- gstergedir; nitekim snf mobilitesini
erlendirmelerindeki deikenliin ok inceleyen ok sayda aratrma, affedil
byk ksmn (yaklak yzde 80'ini) mez bir biimde aratrmaclarn IQ'yu
akladn gsterecek ekilde formle dikkate almamas yznden frsat eit-
etmitir. Bu konunun ncleri arasn sizliiyle ilgili sonulara ulamtr.
da, IQ'nun yksek dzeyde kaltmla Saunders'n kendi aratrma bulgular
tanabilecek bir bileimi olduuna i- (ki bunlar da sert tartmalarla kar
nanan psikolog Hans Eysenck ile tar lanmtr), onu, eitim ve mesleki
zek gerilii
olanaklardaki snfsal farkllklarn "s
nflar arasnda ortalama zek dzeyle
rinde gzlenen farkllklarn bir ilevi"
olabileceini savunmaya gtrmtr.
IQ testleri, bu deikenlikleri farkl bi
reyler arasndaki doutan gelen gene
tik yetenekler erevesinde iddial bir
biimde ler. (Saunders ile onu eleti
renler arasndaki karlkl savlar So
ciology dergisinin 1995-1997 sayla
rnda bulabilirsiniz.)
Benzer biimde Richard Herrns-
tein ile Charles Murray'n, Amerika'da
zek ile snf ve rk arasndaki ilikiyi
ele alan tartmal metni The Bell Cur
ve'At (1994), IQ'nun doal yetenekler
asndan iyi bir gsterge olduu ve
byk oranda kaltma bal bir zelli dan zgl deerlendirme kriterlerine
i yanstt ileri srlmtr. Bu g bavurarak belirli "rklaf'n aaln
re kukuyla bakanlar, bu nermele
rin ikisini de tartmal duruma getiren
ok sayda kant toplayarak karlk
vermiler ve eitim baars ile IQ so
nularnn hem varsaylan doal ya da
genetik kkenlerin, hem de toplumsal
bakmdan belirlenen etkilerin rnleri
olduu saptamasn yapmlardr. En
ak biimiyle, zek testlerinin sonu
lar (en azndan ksmen) evde ve tele
vizyonda renilen eitli bilgiler gibi
vasflar ile belirli bir grevi bakalar
na gre ok daha sk biimde yerine
getirmeye alma eiliminin (esas ola
rak okul eitimiyle alanm olan bir
eilimin) bir yansmasdr. Baka bir
deyile, test sonulan ksmen toplum
sallamann bir ilevidir ve toplumsal
lamann temel ynleri, farkl snflar
ve etnik gruplar arasndaki kaynak da
lmnda mevcut olan eitsizliklerden
etkilenmitir. John Miner'in (Intelli
gence in the United States, 1957) ok
nceleri gzledii gibi buradaki arg
man yle dile getirilebilir: "imdiye
kadar tasarlanm olan test maddeleri
nin hibirisi, denein gemi yaam
ve rendiklerinden bamsz biimde,
338
doutan gelen potansiyeli dorudan
karamaz" Herrnstein ile Murray'n
almasna ynelik eletirilerden en
gl olan, toplumsal eitsizliklerin,
kendisi de toplumsal bir rn olan IQ'-
dan ziyade toplumsal koullara ve top
lumun yapsna bal olduunu savu
nan Claude S. Fischer ve meslektala
rnn Inequality by Design (1996) adl
derlemeleridir. Bilhassa toplumsal po
litikalar, bireyin becerileri ile abalar
nn sergilenecei "oyunun kurallar"n
belirlerler ve zenginler ile yoksullar a-
rasndaki farkllklar srekli klan da
bu toplumsal politikalardr.
Yadsnamaz olan nokta. IQ testle
rinin kendi tarihi ierisinde, kltrel a-
kantlama abalar dorultusunda -
nemli lde yanl kullanlm oldu
udur. Modern testlerin bu tr yanllk
lardan arnm olup olmad hl ta
mamen akla kavumu deildir. Bu
nedenle zek testlerinin genel sonula
rnn, genel zeknn sabit ya da dou
tan gelen dzeyinin gvenilir bir gs
tergesini yansttn iddia etmek man
tksz olacaktr. Zek testleriyle ilgili
literatr ve sorunlar ele alan kapsam
l bir aratrma iin bkz. N. Brody, In
telligence (1992). Ayrca bkz. Dar
wincilik; kaltm; jenik.
z e k gerilii (mental subnormality)
Zeknn normalin olduka altnda ol
duu, zihinsel yeteneklerin geliiminin
durmu ya da tamamlanmam olduu
durumlara gndermede bulunan bir te
rimler kmesi (bazlar bu kmeye, zi
hinsel yetersizlik, zihinsel bozukluk,
zihinsel gerilik ve zihinsel engeli de
dahil ederler). *Damgalayc niteliini
azaltmak iin tercih edilen kavramlar
birbirinin yerine geebilmektedir; g
nmzde tercih edilen kavram ise. asl
anlamnda kullanlmayan "renme
glkleridir.
839
zenginlik (wealth) bkz. gelir dalm
zmni bilgi, zmni anlay (tacit
knowledge, tacil understanding) bkz.
ortakduyusal bilgi
ztdeerlilik (ambivalence) Bir in
sanda birbirine zt duygular ile tutum
larn bir arada bulunmas. Sigmund
*Freud bu terimi genellikle, bir insann
ayn nesne ya da insan iin sevgi ile
nefret duygular arasnda gidip gelmesi
iin kullanmtr. Sosyolojide *ikili
bilin tezi, grnte tutarsz olan i-
nanlar ya da deerleri savunan, bunun
sonucunda toplumdaki merkezi ku
rumlardan bir ksmna kar bir tutum
taknan bir tabi snfn varln ortaya
atmaktadr.
zihinsel e m e k (mental labour)
kafa-kol emei ayrm
Z n a n i e c k i , F l o r i a n (1882-1959) Al
man igali altndaki Polonya'da do
mu olan Znaniecki, Polonya Sosyoloji
Enstits ile Polish Sociological Revi
ew dergisinin kurucular arasnda yer
alan ilk Polonyal sosyoloji profesrle
rinden birisiydi. 1914'te William Isaac
*Thomas'la birlikte, yeni yntemlerin
(gnlkler, yaam ykleri, mektup
lar), toplumsal eyleme katlanlarn g
zndeki anlamn daima dikkate alnd
hmanist katsay metodolojisinin ve
daha sistematik bir toplum baknn
ilk admlarnn ncln yapan bir
aratrma olan The Polish Peasant in
Europe and America'y kaleme alm
lard. Znaniecki bu bakn daha son
raki kitaplarnda gelitirecekti: Cultu
ral Reality (1919) ve Social Relations
ana'Social Roles (1965).
z o r u n l u sendikal iyeri (closed
shop) bulmann ve ii korumann, ya
ie girmeden nce ya da ie kabul edi
lince sendika yesi olmaya bal oldu
u bir sendika i denetimi sistemi. Bu
zmre
sistemin bir biimi (pre-entry shops)
bir iinin ie alnabilmesinden nce
sendikaya ye olmasn gerektirirken;
baka bir biimi (post-entry ile agency
shops) iilerin ie alndktan sonra
sendikaya ye olmalarn gerektirir.
imdi bu haliyle ABD, Britanya ve
baz Avrupa lkelerinde (ye olma zo
runluluunun medeni haklarn ihlali
olduu gerekesiyle) yasad grlen
zorunlu sendikal iyeri, ii-iveren i-
likilerinin gayri resmi dzeyde yne
tilmesinin bir arac olarak alanlara
avantaj getirmiyor da deildir. Sonu
olarak, sendika-ynetim anlamasnn,
adndan baka her zelliiyle zorunlu
sendikal iyeri uygulamasn yanstan
eitli biimleri vardr.
z m r e (estate) Yasal dzenlemelerle
bkz.
de onaylanarak meru klnan, belli
haklar ve devlerle donatlm bir top
lumsal katman. Zmrelerin en ak r
nekleri, kta Avrupas'nda feodalizm-
sonras devletlerde grlen kyller,
serfler, kasaballar, ruhban snf ve
soylulardr. rnein erken modern d
nem Fransas, on sekizinci yzyln
sonlarna kadar soylular, ruhban sn
fn ve "Tiers Etaf'y birbirinden ayr
yordu. Zmre terimi genellikle (fakat
ayn zamanda tartmal biimde) feo
dal Avrupa'daki tabakalama sistemi
iin kullanlmaktadr, nk feodal
katmanlar ayrt eden ltler, ortak
siyasal haklara ve ykmllklere sa
hip olmaktan ziyade, vassalla dayal
kiisel balardr. Bu noktada rnein
feodalizmin sekin tarihisi Marc
Bloch'un, feodal dzenin katmanlarn
dan "snf diye sz ettiine dikkat e
kilmelidir.
Zmre esasna dayal tabakalama
sistemleri, toplumsal mobiliteye kapal
olmamakla birlikte, onlarn kurallar
btnnde ekonomik grevler, siyasal
haklar ve toplumsal detler katdr.
Kast sistemlerinden farkl olarak.
zmre 840

zmrenin mutlaka kendi iinden yeni

l e n m e s i s z k o n u s u deildir. r n e i n
devrimden nceki Fransa'da ruhban
snf " a k bir z m r e " y d i .
Z m r e t e r i m i n i n sosyolojideki k u l
lanm, F e r d i n a n d * T n n i e s ' i n z m r e
ler ile snflar (veya " k o m n a l " v e " t o p
l u m c u " kolektifler) arasnda yapt ay
rma k a d a r gtriilebilir. M a x * W e b e r ,
Ekonomi ve Toplum'du (Economy and
Society, 1922), *stat g r u p l a r n n para
d i g m a t i k rnekleri olarak O r t a a
A v r u p a s ' n n z m r e l e r i n i gsterir. A y
n d o r u l t u d a T . H . " M a r s h a l l d a z m
reyi, " h u k u k u l a r n kulland a n l a m d a
ayn s t a t d e k i b i r g r u p i n s a n " e k l i n d e
t a n m l a m t . " B u a n l a m y l a stat, k a
musal dzeyde tannan ve kamusal o-
torite tarafndan, p e k o k r n e k t e m a h
kemelerce tanmlanp uygulanabilen
bir yn h a k v e g r e v i n , ayrcalk v e
ykmlln, hukuksal yetkiler y a d a
yetkisizliklerin atfedildii b i r k o n u m " -
du ( ' T h e N a t u r e a n d D e t e r m i n a n t s of
Social Status", Class, Citizenship, and
Social Development, 1964). Y i n e d e ,
t a b a k a l a m a sistemlerini i n c e l e m e k t e
b a v u r u l a n d i e r belli bal s o s y o l o j i k
k a v r a m l a r gibi z m r e d e t a r t m a y a a-
k b i r k a v r a m d r .
 841

INGILIZCE-TRKE K A V R A M L A R D I Z I N I

A affect duygulanm
aberrant behaviour anormal davran affective individualism duygusal
ability beceri bireyleme
abolitionism ilgaclk affine hsm
abreaction aa karma affinity hsmlk (yaknlk)
abreaction therapy aa karma affirmative action olumlayc eylem
terapisi affluent society bolluk toplumu
absolute deprivation mutlak yoksunluk affluent w o r k e r varlkl ii
absolute mobility mutlak mobilite age stratification ya tabakalamas
absolute poverty mutlak yoksulluk ageing yalanma
absolutism mutlakiyetilik ageism ya ayrmcl
absolutist state mutlakiyeti devlet agency eylemlilik (fail, eyleyen)
abstracted empiricism soyutlanm age-sets ya gruplar
ampirizm age-grades ya katmanlar
acculturation kltrlerime aggregate data veri yn
accumulation birikim aggression saldrganlk
acephalous reissiz (topluluklar) Aggression-Approval Proposition
achieved status ulalan stat Saldrganlk-Onaylama nermesi
achievement baar Agnate babayanl
achievement motivation baar gds agnation babayanllk
acquired drives edinilmi drtler agrarian capitalism tarm kapitalizmi
act edim agrarianism tarmclk
action eylem agrarian societies tarm toplumlar
action research eylem aratrmas agreement anlama
action theory eylem kuram agribusiness tarm iletmesi
actionalism eylemcilik agriculture tarm
actor aktr alcoholism alkolizm
adaptation adaptasyon (uyum) algorithm algoritma
adaptive culture adapte edici kltr alienation yabanclama
addiction mptellk alliance theory ittifak kuram
additive overlapping clustering altercasting bakasna rol ykleme

toplamsal geimeli kmeleme alternative m o v e m e n t alternatif

additive tree toplamsal aa hareket

adelphic polyandry grup halinde alternative technology alternatif
okkocallk teknoloji
administrative theory idare kuram altruism dierkmlkzgecilik
adolescense ergenlik altruistic suicide dierkmca intihar
advocacy research s a v u n u c u aratrma ambivalence ztdeerlilik
842
amnesia bellek yitimi
amoral familism ahlakd ailecilik
analysis of variance varyans analizi
analytic induction analitik tmevarm
analytical Marxism analitik Marksizm
anarchism anarizm
anarchy anari
ancestry ecdat
androgyny erdiilik (ift cinsiyetlilik)
animatism animatizm
animism animizm (canlclk)
Annales School Annales Okulu
anomie suicide anomik intihar
anomie (anomy) anomi
anthropology antropoloji
anthropomorphism insanbiimcilik
anticipatory socialization tahmini
toplumsallama
anti-naturalism anti-doalclk
anti-nomianism anti-nomosuluk
anti-psychiatry anti-psikiyatri
anti-urbanism kentleme kartl
apartheid apartheid
applied sociology uygulamal sosyoloji
appropriate technologies uygun
teknolojiler
approval onaylama
aptitude yetenek
aristocracy aristokrasi
arithmetic mean aritmetik ortalama
arms control silah denetimi
artefact yapnt
asceticism ilecilik
ascribed status atfedilen stat
ascription atfetme
Asiatic mode of production Asya tipi
retim tarz
assimilation asimilasyon
association coefficients iliki
katsaylar
associational democracy birliki
demokrasi
Aston school Aston Okulu
asymmetric society asimetrik toplum
asymmetrical causal processes
asimetrik nedensel sreler
asymmetry hypothesis asimetri
hipotezi
atomism atomculuk
attitudes tutumlar
attitude research tutum aratrmas
attitudinal consistency tutum tutarll
attribution theory ykleme kuram
authenticity sahicilik
authoritarian otoriter
authoritarian personality otoriter
kiilik
authoritarian populism otoriter
poplizm
authoritarianism otoriteryanizm
authoritative power otorite gc
authority otorite
autobiography otobiyografi
autocracy otokrasi
automation otomasyon
autonomy zerklik
average ortalama
aversion therapy kanma terapisi
avoidance relationships saknml
ilikiler
awareness context farkndalk balam
axiom aksiyom
B
backward-sloping supply curve for
labour azalmaya eilimli emek arz
erisi
balance theory denge kuram
bar chart ubuk grafik
base temel
behaviour davran
behaviour therapy davran terapisi
behavioural conformity davransal
uyumculuk
behaviourism davranlk
Benini coefficient Benini katsays
beta weights beta arlklar

bias yanllk
bilateral descent ift tarafl soy
bimodal distribution ift tepe deerli
dalm
binomial distribution iki kl dalm
biography biyografi
biological analogy biyolojik analoji
biological reductionism biyolojik
indirgemecilik
biologism biyolojizm
bio-medical model biyo-tbbi model
bio-psycho-social model biyo-psiko-
sosyal model
biotic competition biyotik rekabet
bipartite (bipartizan) iki tarafllk (iki
tarafl)
birth cohort doum dilimi
birth-rate doum oran
bivariate analysis iki deikenli analiz
bivariate linear regression iki
deikenli dorusal regresyon
black economy kara ekonomi
blank-state or blank-paper hypothesis
bo levha ya da beyaz sayfa hipotezi
blue-collar work mavi yakal i
body language beden dili
Bogardus social distance scale
Bogardus toplumsal mesafe lei
bonded labour rehinli emek
bonding doumsal balanma
Boolean algebra Boole cebiri (mantk
cebiri)
boundary debate snr tartmas
boundary maintenance snr
srdrm
bounded rationality snrl aklsallk -
bourgeoisie burjuvazi
bracketing paranteze alma
bride-price (bride-wealth) balk
broken windows thesis krk
pencereler tezi
Buddhism Budizm
bureaucracy brokrasi
843
bureaucratic orientation to work
brokratik alma ynelimi
bureaucratic socialism brokratik
sosyalizm
business cycle iktisadi evrim
Business Improvement Districts
Ortamn yiletirme Blgeleri
C
canonical analysis kmeler aras analiz
capital sermaye
capital accumulation sermaye birikimi
capital-intensive production sermaye
youn retim
capitalism kapitalizm
capitalist kapitalist
capitalist class kapitalist snf
carceral organization hapsetme
kurumu
career kariyer
career mobility kariyer mobilitesi
cargo cult kargo klt
cartel katel
case rnek (vaka)
case-history vaka kaytlar
case-study rnekolay (vaka) incelemesi
casework vaka almas
cash crop pein satlk rn
cash-crop production pein sat
amal retim
cash nexus para ba
caste kast
Caste School of Race Relations Irk
likilerinde Kast Okulu
categoric variable kategorik deiken
category kategori
catharsis katharsis
cathexis kateksis (yktenim)
causal effect nedensel etki
causal explanation nedensel aklama
causal modelling nedensel modelleme
cause neden
cell hcre
cell entry hcre
844

census saym (nfus saym) class interest snf kar

census follow-up survey nfus class position snfsal konum
saymn tamamlayc aratrmalar classical administrative theory klasik
census quality check saym kalitesi idare kuram
kontrol classical conditioning klasik
central business district i merkezi koullan(dr)ma
central life interest balca ilgi alan classical criminology klasik
central organizing trait belirleyici ana kriminoloji
zellik classical economic theory klasik iktisat
centre-periphery model merkez- kuram
periferi modeli classical school of scientific
chain employment istihdam zinciri management klasik bilimsel ynetim
okulu
chain migration g zinciri
classification snflandrma
change deiim
classification - clustering snflandrma
charisma karizma
(kmeleme)
Chicago School Chicago Okulu
classroom behaviour derslik davran
Chicago sociology Chicago sosyolojisi
classroom interaction derslik
child abuse ocuk istismar
etkileimi
childhood ocukluk
clergy ruhban snf
chiliasm binyllk egemenlik (retisi)
clientelism klientelizm
chi-square ki-kare
clinical depression klinik depresyon
choromosomes kromozomlar
clinical sociology klinik sosyoloji
Christianity Hristiyanlk
cliometrics kliometri
church kilise
closed groups kapal gruplar
circulating capital dolaan sermaye
closed response kapal yant
circulation mobility dolam mobilitesi
closed shop zorunlu sendikal iyeri
circulation of elites elitlerin dolam closed society kapal toplum
citizenship yurttalk closure kapanma
city ehir cluster analysis kme analizi
civic nationalism yurtta milliyetilii code kod
civil disobedience sivil itaatsizlik co-determination birlikte belirleme
civil liberties medeni zgrlkler coding kodlama
civil religion sivil din coding frame kodlama erevesi
civil rights medeni haklar coefficient katsay
civil society sivil toplum coercion bask
civilizing process medenileme sreci coercive power baskc iktidar
clan klan cognate kandalk
class snf cognatic kanda
class awareness snf farkndal cognition (cognitive) bilme yetisi
class conciousness snf bilinci (bili, bilisel)
class culture snf kltr cognitive consistency bilisel tutarllk
class dealignment snfsal sapma cognitive dissonance bilisel
class imagery snf tahayyl uyumsuzluk
 845

cognitive psychology bilisel psikoloji community safety cemaat gvenlii

cognitive sociology bilisel sosyoloji community studies cemaat
cognitive theory bili kuram aratrmalar
cohabitation birlikte yaama community survey cemaat anketleri
cohort dilim compadrazgo compadrazgo
cohort analysis dilim analizi comparative method karlatrmal
cohort rates dilim oranlar yntem
comparative sociology karlatrmal
collective action kolektif eylem
sosyoloji
collective bargaining toplu pazarlk
compensatory education telafi eitimi
collective behaviour kolektif davran
competition rekabet
collective conscience kolektif vicdan
complementarity hypothesis
collective consumption kolektif
tamamlayclk hipotezi
tketim
complex sampling karmak rnekleme
collective good kolektif mal
compliance rza
collective labour kolektif emek
componental analysis bileen analizi
collective power kolektif g c o m p r a d o r bourgeoisie komprador
collective representations kolektif burjuvazi
temsiller computer packages bilgisayar program
collectivism kolektivizm paketleri
collectivist organizations kolektivist concentric zone theory younlama
rgtlenmeler blgeleri kuram
colonialism smrgecilik concept kavram
c o m m a n d economy komuta ekonomisi concomitant variation ezamanl
commodification (commoditization) varyasyon
metalama (metalatrma) concrete operations stage somut
commodity chains meta zincirleri ilemler aamas
commodity fetishism meta fetiizmi conditional response koullu yant
commonsense knowledge ortakduyusal conditional stimulus koullu uyaran
(ortak) bilgi conditioned response
c o m m u n a l production systems koullan(drl)m yant
komnal retim sistemleri conditioned stimulus
c o m m u n e komn koullan(drl)m uyaran
communication iletiim conditioning koullan(dr)ma
communication structure iletiim confidence intervals gven aralklar
yaps confidence limits gven snrlar
communism komnizm conflict theory atma kuram
c o m m u n i s t anarchism komnist conforming personality uyumcu
anarizm kiilik
communitarian cemaati conformity uyumculuk
communitarianism cemaatilik
Confucianism Konfyslk
community cemaat (topluluk)
conjugal family kar/koca ailesi
community care cemaat bakm
conjugal rol kan/koca rol
community control cemaat denetimi
conjuncture konjonktr
community power cemaat iktidar
connotative meaning yananlam
846

consanguinity soydalk corporate groups korporasyon gruplar

consciousness bilin corporate society korporasyon toplumu
consensual union resmi olmayan corporation irket
evlilik corporatism korporatizm
consensus konsenss correlation korelasyon
conservatism muhafazakrlk cost-benefit analysis maliyet-kazan
Consolidated Metropolitan Statistical analizi
Area Birletirilmi Metropol counterfactual kar-olgusal
statistiki Alan counterfactual conditional koullu
conspicuous consumption gsterii kar-olgusal
tketim counter-culture kar-kltr
conspicuous leisure gsterii bo counter-movement kar-hareket
zaman faaliyeti
countervailing power dengeleyici
constellation of interests karlar gler
kmesi coup d'etat hkmet darbesi
constructionism kurmaclk
cousin kuzen
constructivism konstrktivizm
covariation kovaryasyon (birlikte
consumer society tketim toplumu
deime)
consumption cleavages tketim
covering law account of causality
dilimleri
kapsayc nedensellik yasas
consumption sectors tketim sektrleri
covert observation rtk gzlem
contagion bulama
credential inflation meziyet bolluu
content analysis ierik analizi
credentialism meziyetilik
contest mobility rekabeti mobilite
crime su
contextual models balamsal modeller
crime prevention suu nleme
contingency table olumsallk tablosu
crime-rate su oran
contingency theory olumsallk kuram
crimes of the state devlet sular
continuous variable srekli deiken
criminal statistics su istatistikleri
contract labour szlemeli emek
criminology kriminoloji
contractarianism szlemecilik
critical criminology eletirel
contradiction eliki, elime
kriminoloji
contradictory class location elikili
critical theory eletirel kuram
snfsal konum
cross-class family apraz snfl aile
control denetim
cross-classification apraz
control group denetim grubu
snflandrma
conurbation kentlerin birlemesi
cross-cousin apraz kuzen
conventionalism uzlamclk
cross-sectional analysis kesit analizi
convergence thesis yneme tezi
cross-sectional data kesit verileri
conversation analysis konuma analizi
cross-tabulation apraz tablolama
conversionism dnme
crowding kalabalklama
co-operative kooperatif
crowds kalabalklar
co-optation menfaat emberine alma
crude birth-rate kaba doum oran
corporate capitalism irket kapitalizmi
crude death-rate kaba lm oran
corporate crime irket suu
crude divorce-rate kaba boanma oran

cult klt
cultural anthropology kltrel
antropoloji
cultural assimilation kltrel
asimilasyon
cultural capital kltrel sermaye
cultural diffusion kltrel yaylma
cultural integration kltrel
entegrasyon
cultural lag kltrel gecikme
cultural materialism kltrel
materyalizm
cultural pluralism kltrel oulculuk
cultural relativism kltrel grecilik
cultural studies kltrel almalar
cultural theory kltrel kuram
cultural transmission theory kltrel
aktarn kuram
culture kltr
Culture and Personality School
Kltr ve Kiilik Okulu
culture area kltr alan
culture of poverty yoksulluk kltr
culture shock kltr oku
curriculum mfredat
curvilinear relationship erisel iliki
customs grenekler
cybernetic hierarchy sibernetik
hiyerarisi
cybernetics sibernetik
cybersociety siber toplum
cycle of deprivation yoksunluk
dngs
cyclical change devrevi deiim
cyclical unemployment devrevi isizlik
D demonstration experiment tantm
dangerous classes tehlikeli snflar
Darwinism Darwincilik
data veriler
data archive veri arivi
data bank veri bankas
de facto segregation fiili ayrm
de jure segregation yasal ayrm
847
dealignment sapma
death-rate lm oran
debt bondage bor ba
decarceration serbest brakma
d ecen t red self merkezsizlemi benlik
decile range deil (onablen) aral
decision-making karar alma
decomposition of capital sermayenin
ayrmas
decomposition of labour emein
ayrmas
deconstruction yapzm
deduction tmdengelim
defence mechanisms savunma
mekanizmalar
deference itaat
deferred gratification ertelenmi
doyum
definition tanm
definition of the situation durum
tanmlamas
degradation ceremony aalama
treni
degradation of work iin deer
yitirmesi
deindustrialization sanayisizleme
deism yaradanclk
delinquency sululuk
delinquent drift sua srklenme
demobilization demobilizasyon
democracy demokrasi
democratic socialism demokratik
sosyalizm
demographic transition demografik
gei
demography demografi
deneyi
denomination tarikat
denotative meaning dzanlam
density younluk
dependence baml
dependency bamllk
dependency ratio bamllk oran
848

dependency theory bamllk kuram differential opportunity structure

dependent population baml nfus eitsiz frsat yaps
dependent variable baml deiken differentiation farkllama
depression depresyon diffuse crowds dank kalabalk
deprivation yoksunluk diffused power yaylm g
Deprivation-Satiation Proposition diffusion yaylma
Yoksunluk-Doygunluk nermesi diffusionism yaylmaclk
derivations tremler diploma disease diploma hastal
descent soy direct -causal- effect dorudan
descent groups soy gruplar (nedensel) etki
descent theory soy kuram direct correlation dorudan korelasyon
deschooling okula gitmeme direct democracy dorudan demokrasi
descriptive statistics betimleyici disability zrllk
istatistik disarmament silahszlanma
desensitization duyarszlatrma disasters felaketler
desire arzu discourse sylem
deskilling vasfszlatrma discourse analysis sylem
desocialization toplumdan soyutlanma discretionary income takdiri gelir
despotism despotizm discriminant analysis ayrmc analz
determinism determinizm discrimination ayrmclk
deterrence caydrma
discursive formation sylem oluumu
development gelime
disease hastalk
development banks kalknma
disequilibrium dengesizlik
bankalar
disguised wage-workers gizli cretli
deviance sapknlk iiler
deviance amplification sapknln disjointed incrementalism dzenli
oalmas olmayan birikim
deviance career kariyer sapmas disorganized capitalism
deviance disavowal sapknln inkr rgtszlemi kapitalizm
deviance subculture sapknlk alt- displacement yn deitirme
kltr disposable income harcanabilir gelir
diachrony artzamanllk dissonance uyumsuzluk
dialectical materialism diyalektik distribution dalm
materyalizm distributive justice bltrc adalet
diaspora diaspora distributive power bltrc g
diaspora identities diaspora kimlikleri divination kehanette bulunma
dichotomy ikilik division of labour iblm
dictatorship of the proletariat divorce boanma
proletarya diktatrl divorce-rate boanma oran
difference farkllk documentary research belgesel
difference principle farkllk ilkesi aratrma
differential association eitsiz domain assumptions alan varsaymlar
etkileim domestic division of labour ev ii
iblm
 849

domestic labour ev ii emei economic dualism iktisadi ikicilik

domestic violence ev ii iddet economic growth iktisadi byme
dominant culture egemen kltr economic m a n iktisadi insan
dominant ideology egemen ideoloji economic traditionalism iktisadi
dominant value system egemen deer gelenekselcilik
sistemi economics iktisat bilimi
domination tahakkm economism ekonomizm
doubling-time iki katna kma sresi ecopopulism ekopoplizm
dramaturgy dramaturji editing dzenleme
dream work rya almas edit checks dzenleme kontrolleri
drinking iki dknl educability eitilebilirlik
drives drtler efficiency etkenlik
drug uyuturucu effort bargaining aba pazarl
drug addiction uyuturucu mptell egalitarianism eitlikilik
dual consciousness ikili bilin ego ego
dual economy ikili ekonomi egocentrism benmekezcilik
dual labour-market ikili emek piyasas egoism bencillik (egoizm)
dual-career marriage kariyer yapan egoistic suicide bencilce intihar
elerin evlilii eigenvalue zgl deer
dual-earner families elerin ikisinin de elaborated speech codes gelikin
para kazand aileler konuma kodlar
dual-earner marriages elerin ikisinin elective affinity seici yaknlk
de para kazand evlilikler elite elit
dualism ikicilik (dalizm) elite theory elit kuram
d u m m y variables yapay deikenler ernbourgeoisement burjuvalama tezi
duopoly dopol emergence ortaya k
emergent norms yeni ortaya kan
dyad ikili
normlar
dynamic density dinamik younluk
emergent properties yeni ortaya kan
dysfunction(al) ters ilev(sel)
zellikler
E emigration g
ecological competition ekolojik emotional labour duygusal emek
rekabet emotional work duygusal iler
ecological fallacy ekolojik yanlsama empathy empali
ecological invasion ekolojik igal empirical ampirik
ecological succession ekolojik yer empiricism ampirizm
deitirme employer strategies iveren stratejileri
ecology ekoloji employment istihdam
econometrics ekonometri employment status istihdam stats
economic activity iktisadi faaliyet enclave adack
economic determinism iktisadi enculturation kltre girme
determinizm end-of-ideology ideolojinin sonu
economic development iktisadi endogamy ievlilik
geliine
850

endogenous depression i kaynakl ethnostatistics etnoistatistik

depresyon ethology etoloji
endogenous variables isel deikenler eufunction olumlu ilev
Enlightenment Aydnlanma eugenics jenik
entrepreneur giriimci evaluation research deerlendirme
entrepreneurial capitalism giriimci aratrmas
kapitalizm event-history analysis olay tarihi
entrepreneurship giriimcilik analizi
entreprise culture giriim kltr everyday life gndelik yaam
enterprise society giriim toplumu evolutionary theory evrim kuram
environment evre evolutionary universals evrimsel
environmental criminology evre evrenseller
kriminolojisi evolutionism evrimcilik
environmental sociology evre exchange mbadele
sosyolojisi exchange theory mbadele kuram
epidemiology epidemioloji exchange value mbadele deeri
epistemological anarchy epistemolojik exclusion dlama
anari existential sociology varolu sosyolojisi
epistemological a n o m i e epistemolojik existentialism varoluuluk
anomi exogamy devlilik
epistemological pluralism exogenous variables dsal
epistemolojik oulculuk
deikenler
epistemology epistemoloji
experiment deney
equal appearing intervals eil grnen
experimental control deneysel denetim
aralklar
experimental design deneysel tasarm
equality eitlik
experimental m e t h o d deneysel yntem
equality of opportunity frsat eitlii
experimenter effects deneyci etkisi
equilibrium denge
explanandum aklanan
equity theory hakkaniyet kuram
explanans aklayanlar
error hata
explanation aklama
eschatological eskatoloji
explanatory dualism aklayc ikicilik
essentialism zclk
explanatory reduct
essentially contested concepts znde
ion aklayc indirgeme
ihtilafl kavramlar
explicandum amlanan
estate zmre
explicans amlayanlar
estimation tahmin
exploitation smr
ethics etik
exponential growth stel byme
ethnic nationalism etnik milliyetilik
expressive crowd ifade edici kalabalk
ethnic group etnik grup
expressive ties ifade edici balar balar
ethnicity etnisite
extended family geni aile
ethnocentrism etnosantrizm
extensive p o w e r kapsama gc
ethnography elnogafi
external labour-market dsal emek
ethnomedicine etnotp
piyasas
ethnomethodology etnometodoloji

externality dsallk
externalization dsallatrma
extrinsic satisfaction dsal tatmin
extroversion dadnklk
F financial capitalism
Fabianism Fabyanizm
face-to-face interaction yz yze
etkileim
fact olgu
factor analysis faktr analizi
factory system fabrika sistemi
falangism falanjizm
fallacy of composition bileim
yanlgs
fallacy of misplaced concreteness
somutluun kaybedilmesi yanl
false consciousness yanl bilin
falsification yanllama
falsifcationism yanllamaclk
family aile
family systems theory aile sistemleri
kuram
family therapy aile terapisi
family wage aile creti
fascism faizm
fatalism kadercilik
fatherhood babalk
fecundity doiirabilirlik
federalism federalizm
feedback geri besleme
feeling rules duygu kurallar
femininity kadn(s)lk
feminism feminizm
feminist feminist
feminist criminology feminist
kriminoloji
feminist methodology feminist
metodoloji
fertility dourganlk
fertility rate dourganlk oran
feudalism feodalizm
field experiment alan deneyi
field theory alan kuram
851
fieldwork alan almas
figurational sociology figrasyonel
sosyoloji
figure-ground contrast figr-zemin
kontrast
finansal
kapitalizm
First World Birinci Dnya
first-order constructs birinci
dereceden kurgular
fiscal crisis mali kriz
fixed capital bal sermaye
fixed-choice question sabit seenekli
soru
flexibility esneklik
flexible employment esnek istihdam
flexible production esnek retim
flexible specialization esnek
uzmanlama
flexible work esnek alma
focus groups odak gruplar
focused crowd odaklanm kalabalk
focused interaction odaklanm
etkileim
folk devils sokak eytanlar
folk society kr toplumu
folk-urban continuum kr-kent
sreklilii
folkways halk yordam
forces of production retim gleri
fordism Fordzm
foreign aid d yardm
formal justice formel adalet
formal operations stage formel
ilemler aamas
formal organization formel
rgtlenme
forma! rationality biimsel aklsallk
formal sociology formel sosyoloji
formal structure formel yap
formalism formalizm
frame (framing) ereve (ereveleme)
frame analysis ereve analizi
Frankfurt School Frankfurt Okulu
852

fraternal polyandry karde gender roles cinsiyet (toplumsal) rolleri

okkocall gene gen
free association serbest arm genealogy soykt
free market serbest piyasa General Distance Model Genel Mesafe
free rider hazra konuc (hazra konma) Modeli
free will zgr irade general fertility rate genel dourganlk
frequency distribution sklk dalm oran
frequency polygon sklk poligonu General Health Questionnaire Genel
frictional u n e m p l o y m e n t geici Salk Anketi
(friksiyonel) isizlik generalized other genelletirilmi teki
friendship arkadalk generation kuak
frustration-aggression hypothesis generic social processes trde

ketlenme-saldrganlk hipotezi toplumsal sreler

function ilev genetics genetik
functional equivalents ilevsel genocide soykrm
edeerler genotype genotip

functional flexibility ilevsel esneklik gens gens

gentry yksek snf
functional imperatives ilevsel
geography corafya
buyruklar
gerontocracy gerontokrasi (yallar
functional p r e r e q u i s i t e s ilevsel
hkimiyeti)
gereklilikler
gerontology gerontoloji (yallk bilimi)
functional inequality ilevsel eitsizlik
Getalt theory Getalt kuram
functional rationality ilevsel
gesture jest
aklsallk
ghetto getto
functional theory of stratification
gift relationship hediye ilikisi
ilevsel tabakalama kuram
Gini coefficient Gini katsays
functionalism ilevselcilik
global commodity chains kresel meta
fundamentalism fundamentalizm
futurology ftroloji (gelecekbilim)
zincirleri
globalization kreselleme
G
globalization theory kreselleme
Gallon's problem Galton problemi
gambling kumar kuram
game theory oyun kuram glossing erh koyma
gangs sokak eteleri goal hedef
gatekeeping eik bekilii goal differentiation hedef farkllamas
gay studies gay aratrmalar goal generalization hedef genelleme
gaze bak Goldthorpe class scheme Goldope

Geisteswissenchaften insani bilimler snf emas

Gemeinschaft cemaat goodness of fit uygunluk
Gesellschaft toplum grand theory byk kuram
gender cinsiyet (toplumsal) graph theory grafik kuram
gender discrimination cinsiyet green revolution yeil devrim
(toplumsal) ayrmcl Gross National Product Gayri Safi
Milli Hasla
 853

g r o u n d e d theory ampirik temele dayal histogram histogram

kuram
historical d e m o g r a p h y tarihsel
group grup
demograf
group d y n a m i c s grup dinamii
historical materialism tarihsel
group marriage grup evlilii
materyalizm
group therapy grup terapisi
historical sociology tarihsel sosyoloji
group work grup almas
historicism tarihsicilik
guerrilla gerilla historiography tarihyazm
guilds (gilds) loncalar history tarih
G u t t m a n scale Guttman lei holism btnclk
homework(ing) evde alma
H homophobia homofobi
habitus habitus homosexuality homoseksellik
halo effect halo etkisi hooliganism hooliganlk
hate crimes nefret sular horizontal integration yatay
H a w t h o r n e studies Hawthorne entegrasyon
aratrmalar horticulture bahvanlk
hazard model riziko modeli horticultural societies bahvan
head of household hane reisi toplumlar
health-care system salk bakm hospice yal bakmevi
sistemi household hane, hanehalk
health-maintenance organization household allocative system hane ii
salk bakn kuruluu kaynak datm sistemi
health-related behaviours salkla household dynamics hane dinamii
ilintili davranlar household w o r k strategy hane alma
hegemony hegemonya stratejisi
heredity kaltm housework ev ii
h e r m e n e u t i c circle yorumbilgisel housing konut
dng housing class konuta gre snflandrma
hermeneutics yorumbilgisi h u m a n ecology insan ekolojisi
heterosexism heteoseksizm h u m a n geography insan corafyas
heuristic device bulgulayc yntem h u m a n nature insan doas
hidden c r i m e gizli su H u m a n Relations M o v e m e n t nsan
hidden curriculum gizli mfredat likileri Hareketi
hierarchical clustering s c h e m e h u m a n rights insan haklar
hiyerarik kmeleme emas human-capital theory insan sermayesi
hierarchical linear-model hiyerarik kuram
dorusal model humanism hmanizm
hierarchical linear regression humanistic sociology hmanist
hiyerarik dorusal regresyon sosyoloji
hierarchy of credibility inandrclk hunting and gathering societies avc-
hiyerarisi yiyecek toplayc toplumlar
hierarchy of needs ihtiyalar hiyerarisi hybrid identities melez kimlikler
Hinduism Hinduizm hydraulic hypothesis hidrolik hipotezi
854

hydraulic society hidrolik toplum incorporation tmleme

hyper-inflation hiper enflasyon independence bamszlk
hypothesis hipotez independent variable bamsz
hypothesis testing hipotez testi deiken
hypothetico-deductive m e t h o d index endeks
hipotetik-tmdengelimsel yntem index crime su endeksi
index of dissimilarity benzersizlik
I endeksi
Industrial Revolution Sanayi Devrimi indexicality dizinsellik
Internet Internet indicator gsterge
I o w a School of interactionism Iowa indirect effect dolayl etki
Etkileimcilik Okulu indirect difference dolayl farkllk
Islam slamiyet individualism bireycilik
induction tmevarm
industrial action endstriyel eylem
iatrogenesis iatrojenez industrial capitalism sanayi
id id kapitalizmi
ideal speech situation ideal konuma industrial conflict endstriyel atma
(sz) durumu industrial democracy endstriyel
ideal type ideal tip demokrasi
idealism idealizm industrial integration endstriyel
identity kimlik entegrasyon
identity crisis kimlik krizi industrial relations endstriyel ilikiler
ideographic approaches idiografik industrial reserve army yedek sanayi
yaklamlar ordusu
ideological state apparatus ideolojik industrial sector sanayi sektr
devlet aygt industrial society sanayi toplumu
ideology ideoloji industrialism sanayicilik
illness hastalk (endstriyalizm)
images of society toplum imgeleri industrialization sanayileme
immanence ikinlik inequality eitsizlik
imperialism emperyalizm infancy bebeklik
import-substitution industrialization infant development bebein geliimi
ithal ikameci sanayileme infant mortality rate bebek lmllk
impression formation izlenim oluumu oran
impression m a n a g e m e n t izlenim inferential statistics karmsal

yaratma istatistik
in-group i-grup inflation enflasyon
informal care gayri resmi bakm
incarceration hapsetme
informal economy informel ekonomi
incentive payments tevik demeleri
informal social controls resmi
incest taboo ensest tabusu
olmayan toplumsal denetimler
inclusion iine alma
informal-sector theories informel
income distribution gelir dalm
sektr kuramlar
incommensurability kyaslanamazlk
 855

informant bilgi veren interlocking directorate yneticilik

information society enformasyon faaliyetlerinin i ie gemesi
toplumu intermediate technology ara teknoloji
information technology enformasyon internal labour-market i emek
teknolojisi piyasas
initiation rites kabul trenleri internal migration i g
innate drives doutan gelen drtler internal -or domestic- colonialism i
inner city ehir merkezindeki yoksul smrgecilik
blgeleri international division of labour
inner directedness i-ynclimlilik uluslararas iblm
instincts igdler interpellation arma
institution kurum interpersonal comparisons kiiler
institutionalism kurumsalclk aras karlatrmalar
institutionalization kurumsallama interpretation yorum
institutionalized discrimination interpretive sociology yorumlayc
kurumsallam ayrmclk sosyoloji
institutionalized sexism intersubjectivity zneleraraslk
kurumsallam cinsiyetilik interval scales aralk lekleri
instrumental collectivism arasal interview grme
kolektivizm interview bias grme yanll
instrumental conditioning arasal interviewer bias grmeci yanll
koullan(dr)ma intragenerational mobility kuak-ii
instrumental crowd arasal kalabalk mobilite
instrumental orientation to w o r k inlrapreneur i-giriimci
arasal alma ynelimi intrinsic satisfaction isel tatmin
instrumental reason arasal akl introspection iebak
instrumental ties arasal balar introspectionism iebaklk
instrumenUlism arasalclk introversion iednklk
integration entegrasyon invasion-succession model igal-yerine
intellectuals entelekteller geme modeli
intelligence zek inverse correlation ters korelasyon
intelligence testing zek testi invisible hand grnmez el
intelligentsia entelijensiya invisible religion grnmez din
intensive power youn g iron law of oligarchy oligarinin demir
interaction etkileim yasas
interaction effects etkileim etkileri J
interactional field theories Japanization Japonlama
etkileimsel alan kuramlar j o b evaluation i deerlendirme
interactionism etkileimcilik job satisfaction i memnuniyeti
interest groups kar gruplar joint conjugal roles ortak kan/koca
interests karlar rolleri
intergenerational mobility kuaklar joking relationships aka kaldran
aras mobilite ilikiler
856

Judaism Musevilik learning difficulties renme

jurisprudence hukuk bilimi glkleri
justice adalet learning theory renme kuram
just-in-time system tam zamannda least-squares regression en kk
sistemi kareler regresyonu
legitimacy meruiyet
j u v e n i l e delinquency ocuk sululuu legitimation crisis meruiyet krizi
leisure bo zaman
K leisure class aylak snf
Kerr-Siegel hypothesis Kerr-Siegel lesbian studies lezbiyen aratrmalar
hipotezi
less developed countries azgelimi
Keynesian economics Keynesi iktisat
lkeler
kibbutism kibutizm
levelling dzleme
kinesics beden hareketleri bilgisi
liberalism liberalizm
kinship akrabalk
libertarianism liberteryanizm
Kish grid Kish izelgesi
life review yaam hatrlama
Kish selection table Kish tablosu
life-chances yaam anslar
Kondratieff cycles Kondratieff
life-course yaam seyri
dalgalan
life-cycle yaam evrimi
kula ring kula halkas
life-event yaam olay
Kuznets cycle Kuznets evrimi
life-expectancy mr beklentisi
L life-history yaam yks
labelling (theory) etiketleme (kuram) life-stages yaam evreleri
labour emek life-style yaam tarz
labour aristocracy ii aristokrasisi life-table yaam tablosu
labour m o v e m e n t ii hareketi
life-world yaam dnyas
labour process emek sreci
Likert scale Likert lei
labour relations ii-iveren ilikileri
lininality eik evresi
labour theory of value emek-deer
line of the best fit en uygun doru
kuram
linear correlation dorusal korelasyon
labour union ii sendikas
linear growth dorusal byme
labour-force participation rate
linear regression dorusal regresyon
igcne katlma oran
linguistic relativity thesis dilbilimscl
labour-market emek piyasas
grelilik tezi
labour-market flexibility emek
linguistics dilbilim
piyasas esneklii
local labour-market yerel emek
labour-market segmentation emek
piyasas
piyasasnn blnmesi
locality studies yerellik aratrmalar
labour-power emek gc
lock-out lokavt
laissez-faire economics iktisad
logical empiricism mantk ampirizm
language dil
logical positivism mantk pozitivizm
langue dil
logical reduction mantksal indirgeme
latent function gizil ilev
logical universals mantksal evrenseller
latifundia latifundiya
 857

logistic or logit regression lojistik (ya Marxism Marksizm

da logit) regresyon Marxist sociology Marksist sosyoloji
loglinear analysis log-lineer analiz masculinity ekek(si)lik
longitudinal study uzun sreli mass communication kitle iletiimi
aratrma
mass culture kitle kltr
long-wave theory uzun dalga kuram
mass hysteria kitlesel histeri
long-wave cycles uzun dalga evrimleri
mass media medya (kitle iletiim
looking-glass self ayna benlii aralar)
Lorenz curve Lorenz erisi M a s s Observation Kitlesel Gzlem
low-trust system dk gven sistemi mass society kitle toplumu
lumpen-bourgeoisie lmpen burjuvazi master status ana stat
lumpen-proletariat lmpen proletarya material culture maddi kltr
material justice maddi adalet
M materialism materyalizm
m a c h i n e production makine retimi maternal deprivation anne yoksunluu
macrosociology makro sosyoloji maternal mortality rate anne
madness delilik lmllk oran
magic by mathematical sociology matematiksel
male chauvinism erkek ovenizmi sosyoloji
management ynetim matriarchy anaerkillik
m a n a g e m e n t of k n o w l e d g e bilginin matrilineal anasoylu
ynetimi McDonaldization McDonaldlama
m a n a g e m e n t science ynetim bilimi mean ortalama deer
managerial revolution ynetsel devrim meaning anlam
managerial strategies ynetsel meaningful action anlaml eylem
stratejiler means of production retim aralar
manifest function ak ilev means-testing ortalama deer testi
m a n u a l versus n o n - m a n u a l distinction measurement lm
kafa-kol emei ayrm measurement by fiat karara gre
manufacturing imalat lm
Maoism Maoculuk measurement error lm hatas
marginal e m p l o y m e n t marjinal measurement levels lm seviyeleri
istihdam measures of central tendency merkezi
marginal totals marjinal toplamlar eilim lleri
marginals marjinaller measures of dispersion dalma
marginalist revolution marjinalist
lleri
measures of dissimilarity benzersizlik
devrim lleri
marginalization marj i nal leine
m e a s u r e s of similarity benzerlik
market piyasa lleri
market economy piyasa ekonomisi mechanical m a n a g e m e n t systems
m a r k e t research piyasa aratrmas mekanik ynetim sistemleri
m a r k e t situation piyasa konumu mechanical solidarity mekanik
market socialism piyasa sosyalizmi dayanma
marriage evlilik
858

median ortanca (medya) metropolis-satelite relationship

medical model tbbi model metropol-uydu ilikisi
medical sociology tbbi sosyoloji Metropolitan Statistical Area
medicalization tbbileme Metropol statistiki Alan
megalopolis megalopol microdata mikro veriler
melting-pot eritme kab microsociology mikro sosyoloji
members' methods yelerin middle class orta snf
yntemleri middle-range theory orta menzilli
m e m b e r s h i p group yelik grubu kuram
mental illness akl hastal migration g
mental labour zihinsel emek militancy militanlk
mental subnormality zek gerilii military a n d militarism ordu ve
mercantile capitalism merkantil militarizm
kapitalizm military capitalism askeri kapitalizm
mercantilism merkantilizm military-industrial c o m p l e x askeri-
merit liyakat snai kompleks
mesodomain orta zemin millenarianism binylclk
meritocracy meritokrasi minority group aznlk grubu
mesostructure orta yap mirror phase ayna evresi
messianic m o v e m e n t mesihi hareket miscegenation soy karm
metanarrative st-anlat misogyny kadn dmanl
metaphysical pathos metafiziksel mixed economy karma ekonomi
pathos m o b gruh
metaphysics metafizik mobility mobilite
metatheory st-kuram mobilization of bias yanllk
metatheoretical beliefs st-kuramsal mobilizasyonu
inanlar mobilization model mobilizasyon
Methodenstreit yntem tartmas modeli
methodological artefacts metodolojik m o d e tepe deer
yapntlar m o d e of production retim tarz
methodological holism metodolojik model model
btnclk modelling modelleme
methodological individualism modernism modernizm
metodolojik bireycilik modernity modernlik, modernite
methodological naturalism modernization modernleme
metodolojik doalclk monetarism monetarizm
methodological pluralism metodolojik monism monizm
oulculuk monoculture monokltr
methodology metodoloji monogamy tekelilik
metonym (metonymy) metonim monopoly tekel
(metonimi) monopoly capitalism tekelci
metropolis metropol kapitalizm
metropolis area metropol alan monotheism tektannclk
moral career moral kariyer
 859

moral community ahlki cemaat national character ulusal karakter

moral crusade ahlki seferberlik National Socialism Nasyonal
moral enterprise ahlki atlm Sosyalizm
moral entrepreneur ahlki atlmc nationalism milliyetilik
moral hazard ahlki tehlike nativism yerlicilik
moral panic ahlki panik natural area doal alan
moral statistics ahlki istatistikler natural experiment doal deney
morbidity statistics hastala natural law doal hukuk
yakalanma istatistikleri natural selection doal ayklanma
mores tre naturalism natralizm
morphological -or aetiological- nature doa
classification morfolojik (ya da Naturwissenschaften doa bilimleri
etiolojik) snflandrma
need ihtiya
mortality rate lmllk oran
negative correlation negatif
motherhood annelik korelasyon
motive gd negotiated order mzakereyle kurulan
motivation gdlenme dzen
motivation crisis gdlenme krizi neo-classic economics neo-klasik
multicollinearity oklu dorusal iliki iktisat
multinational corporation okuluslu neo-colonialism yeni-smrgecilik
irket neo-Darwinism neo-Darwincilik
multinational logistic regrassion neo-emperialism neo-emperyalizm
okuluslu lojistik regresyon neo-Kantianism neo-Kantlk
multi-cultural society okkltrl neo-liberalism neo-liberalizm
toplum
neo-Marxism neo-Marksizm
multi-dimensional scaling ok boyutlu
neo-natal mortality rate yeni doan
lekleme
bebek lmllk oran
multi-level models ok dzeyli
neo-positivism neo-pozitivizm
modeller
net mobility amobilitesi
multi-stage s a m p l e ok aamal
network a
rneklem n e t w o r k theory a kuram
multi-vocal symbols oksesli
neurosis nevroz
semboller
neurotic anxiety nevrotik anksiyete
multiple causation oklu neden-sonu
neurotic depression nevrotik
ilikisi
depresyon
multiple deprivation oklu yoksunluk
neutralization of deviance sapknln
multiple linear regression oklu
etkisizletirilmesi
dorusal regresyon
new deviance theory yeni sapknlk
multivariate analysis ok deikenli
kuram
analiz n e w international division of labour
myth mit yeni uluslararas iblm
N New Left Yeni Sol
narcissism narsisizm new middle class yeni orta snf

national bourgeoisie ulusal burjuvazi new religions yeni dinler

860

new religious movements yeni dinsel normative functionalism normatif

hareketler ilevselcilik
New Right Yeni Sa normative order normatif dzen
new social movements yeni toplumsal normative power normatif g
hareketler normative theory normatif kuram
new structuralism yeni yapsalclk nuclear family ekirdek aile
new technology yeni teknoloji null hypothesis sfr hipotezi
new working class yeni ii snf nurture terbiye
newly industrializing countries yeni
sanayilemekte olan lkeler O
nomadism gebelik Object Relations Test Nesne likileri
nomads gebeler Testi
nominal measurement nominal lm Object Relations Theory Nesne
nominal data nominal veriler likileri Kuram
nominalism nominalizm objective nesnel
n o n - c o n f o r m i n g behaviour uyumcu objectivity nesnellik
olmayan davran observation gzlem
non-conformism uyumcu olmama observer bias gzlemci yanll
non-material culture maddi olmayan occupational career mesleki kariyer
kltr occupational classification mesleki
n o n - p a r a m e t r i c statistics parametrik snflandrma
olmayan istatistik occupational c o m m u n i t y mesleki
non-participant observation katlmc cemaat
olmayan gzlem occupational mobility mesleki
non-probability sampling olaslksz mobilite
occupational prestige mesleki prestij
rnekleme
occupational segregation mesleki
non-response yant vermeme
ayrm
non-sampling error rneklememe
occupational socialization mesleki
hatas
non-standart employment standart toplumsallama
olmayan istihdam occupational structure mesleki yap
non-standart worker standart olmayan odds ratio ihtimal oran
ii Oedipal stage Oidipal aama
non-structural mobility yapsal Oedipus complex Oidipus kompleksi
olmayan mobilite official statistics resmi istatistikler
non-verbal communication szl oligarchy oligari
olmayan iletiim oligopoly oligopol
non-zero-sum games sfr toplaml ontology ontoloji
olmayan oyunlar open ended question ak ulu soru
n o r m of reciprocity karlkllk normu open groups ak gruplar
norm norm open response ak yant
normal curve normal eri open societies ak toplumlar
normal distribution normal dalm operant conditioning or learning
normal science normal bilim ilemsel koullan(dr)ma veya renme
normalization normalletirme
 861

operational definition ilemsel tanm P

operational model ilemsel model paired comparisons eletirilmi
operationalization ilemselletirme karlatrmalar
opinion polls kamuoyu yoklamalar panel study yinelenen aratrmalar
opportunity structure frsat yaps panopticon panoptikon
optimal alignment optimal dizili pantheism kamutanrclk
optimal matching optimal eletirme paradigm paradigma
oral history szl tarih paralanguage yandil
ordinal scales srasal lekler parallel cousin paralel kuzen
organic analogy organik analoji parallel descent paralel soy
organic composition of capital parametric statistics parametrik
sermayenin organik bileimi istatistik
organic m a n a g e m e n t systems organik paranoia paranoya
ynetim sistemleri paranoid reactions paranoid tepkiler
organic nationalism organik para-religion taklit din
milliyetilik para-suicide intihar taklidi
organic solidarity organik dayanma parenthood anne-babalk (ebeveynlik)
organization rgt (organizasyon) Pareto i m p r o v e m e n t Pareto
organization m a n rgt (organizasyon) iyiletirmesi
insan Pareto optimality Pareto optimumu
organization theory rgt Pareto principle Pareto ilkesi
(organizasyon) kuram pariah group parya grubu
organizational culture rgt Parkinson's law Parkinson yasas
(organizasyon) kltr parliamentary g o v e r n m e n t
Organizational Design M o v e m e n t parlamenter ynetim
Organizasyon Tasarm Hareketi parole sz
organizational reach organizasyon parsimonious tutumlu
menzili parsimony tutumluluk
organized crime organize su partial regression coefficients ksmi
oriental despotism dou despotizmi regresyon katsaylar
original income asl gelir participant observation katlmc
O s g o o d ' s semantic differential scale gzlem
Osgood ayrmsal anlam lei participation rate katlm oran
other-directedness teki-ynelimlilik participatory democracy katlmc
out-group d-grup demokrasi
outlier effects u etkiler partisan dealignment partizanlktan
outwork(ing) darda alma sapma
over-determination st-belirlenim passive resistance pasif direni
over-socialized conception of m a n passive worker thesis pasif ii tezi
ar toplumsallan insan anlay pastoralisin obanllk
over-urbanization an kentleme paternalism vesayetilik (paternalizm)
overt participation observation ak path analysis izlek analizi
katlmc gzlem pathology patoloji
patriarchy ataerkillik
862

patrilineal babasoylu planned economy planl ekonomi

patrimonialism patrimonyalizm plantations plantasyonlar
patron-client relationship patron- plural social systems oulcu
klient ilikisi toplumsal sistemler
pattern variables rnt deikenleri plural societies oulcu toplumlar
Pearson coefficient Pearson katsays pluralism oulculuk
peasantry kyllk Poisson distribution Poisson dalm
pedagogy pedagoji polarization kutuplama
peer group akran grubu policy research politika aratrmas
penology ceza bilimi political behaviour siyasal davran
perception alglama political crime siyasal su
perinatal mortality rate doum ncesi political culture siyasal kltr
lmllk oran political economy siyasal iktisat
period rates dnem oranlar political party siyasal parti
personal construct theory kiisel political science siyaset bilimi
kurgu kuram political socialization siyasal
personal documents kiisel belgeler toplumsallama
personal i n c o m e kiisel gelir political sociology siyaset sosyolojisi
personality kiilik poll yoklama
personnal m a n a g e m e n t personel polyandry okkocallk
ynetimi polygamy okelilik
petite bourgeosie kk burjuvazi polygyny okkarllk
petty accumulation kk birikim polytheism oktanrclk
petty c o m m o d i t y production kk pop sociology pop sosyoloji
meta retimi popular culture popler kltr
phenomenological sociology population nfus
fenomenolojik sosyoloji population studies nfus incelemeleri
phenomenology fenomenoloji populism poplizm
Phillips curve Phillips erisi positional economy mevki ekonomisi
philosophical n o m i n a l i s m felsefi positive correlation pozitif korelasyon
nominalizm positive discrimination pozitif
philosophy felsefe ayrmclk
philosophy of social science sosyal positive reinforcement pozitif
bilim felsefesi pekitirme
phratry fratri positivism pozitivizm
Physiocratic T h o u g h t Fizyokratik positivist criminology pozitivist
Dnce kriminoloji
piecemeal social engineering kademeli
postmodernism postmodernizm
toplum mhendislii
post-enumeration survey saym
pie-chart turta izelgesi
sonras anket aratnnas
pie-graph turta grafik
post-fordism post-Fordizm
pillarization stunlatrma
post-industrial society sanayi-sonras
pilot study pilot inceleme toplum
placebo plasebo post-industrialism post-endstriyalizm
 863

post-structuralism posl-yapsalclk problem family problem aile

potlatch potla P r o b l e m -or Tragedy- of the C o m m o n s
poverty yoksulluk Ortaklk Problemi (ya da Trajedisi)
poverty line yoksulluk snr problematic problematik
poverty trap yoksulluk tuza procedural justice prosedr adaleti
power iktidar (g) production retim
p o w e r dependence iktidar bamll productivity verimlilik
p o w e r elite iktidar eliti productivity bargaining verimlilik
pragmatism pragmatizm pazarl
praxis praksis profane dind
preference theory tercih kuram profession ikolu
prejudice nyarg professionalism profesyonalizm
pre-operational stage ilem ncesi professionalization profesyonelleme
evre profit kr
Present State Examination Fiili progress ilerleme
Durum ncelemesi progressive tax kademeli vergi
pressure groups bask gruplar prohibition yasaklama
prestige prestij projection kestirim
primacy effect ncelik etkisi projection yanstma
primary a n d secondary deviance projective tests yanstma testleri
birincil ve ikincil sapknlk proletarianization proleterleme
primary group asli grup proletariat proletarya
primary labour-market birincil emek property mlkiyet
piyasas proportional-hazard model orantsal-
P r i m a r y Metropolitan Statistical A r e a
riziko modeli
Birincil Metropol istatistiki Alan
prostitution fahielik
primary sector birincil sektr
protestant thesis Protestan etii tezi
primitive c o m m u n i s m ilkel komnizm
psephology seimbilim
primitive society ilkel toplum
psikosis psikoz
primogeniture byk evlt hakk
psyche psie
(ekberiyet)
psychiatry psikiyatri
principal c o m p o n e n t s analysis temel
psychoanalysis psikanaliz
bileenler analizi
psychohistory psikotarih
principle of least interest en az kar
psychology psikoloji
ilkesi
psychometrics psikometri
principle of population nfus ilkesi
psychopath psikopat
Prisoner's D i l e m m a Mahkm'un
psychosomatic illness psikosomatik
kilemi
hastalk
private religion zel din
psychotherapy psikoterapi
private sphere zel alan
psy-complex psi-kompleksi
privatism zel hayata ekilme
public administration kamu ynetimi
privatization zelletirme
public good kamu mal
probability distribution olaslk
dalm public interest kamusal kar
864

public opinion kamuoyu rationalization aklclama

public sphere kamusal alan (rasyonalizasyon)
Public U s e S a m p l e Kamuya Ak reaction formation tepki oluumu
rneklemler reactive depression tepkisel depresyon
purdah purdah real socialism reel sosyalizm
realism gerekilik
Q realist criminology gereki
qualitative comparative analysis kriminoloji
karlatrmal kalitatif analiz rebellion isyan
qualitative versus quantitative debate recency effect sonralk etkisi
kalitatif-kanlitatif tartmas recidivist sabkal
quality of life yaam kalitesi recidivism sabkalnn yeniden su
Quality of W o r k Life M o v e m e n t ileme eilimi
alma Yaamnda Kalite Hareketi reciprocity karlkllk
quasi-religion yar-din rectangular clustering dikdrtgen
questionnaire anket kmeleme
quintiles kentil redemptive m o v e m e n t kurtarc
quota sample kota rneklemi hareket
R reductionism indirgemecilik
race rk reference group referans grubu
racialism rk ayrmcl referent power gnderge iktidar
racialization rksallatrma reflexive modernization dnmsel
racism rklk modernleme
radical criminology radikal kriminoloji reflexive sociology dnmsel
random sample tesadfi rneklem sosyoloji
random sampling tesadfi rnekleme reflexivity dnmsellik
r a n d o m s a m p l i n g error tesadfi region of rejection ret alan
rnekleme hatas regression regresyon
range deiim aral
regression analysis regresyon analizi
ranking derecelendirme
regulation theory dzenleme kuram
ranking scales derecelendirme
reification eyle(tir)me
lekleri
reinforcement pekitirme
rating puanlama
relations of production retim
rating scales puanlama lekleri
ilikileri
ratio m e a s u r e m e n t oran lm
relative autonomy greli zerklik
rational action aklc eylem
relative deprivation greli yoksunluk
rational state aklc devlet
relative mobility greli mobilite
rational-choice theory aklc seim relative poverty greli yoksulluk
kuram
rational-systems theory aklc
relativism grecilik
sistemler kuram reliability gvenilirlik
rationalism aklclk religion din

rationality aklsallk (rasyonalite) religiosity dinsellik

religious fundamentalism dinsel
fundamentalizm
 865

religious innovation dinsel yenilik riot ayaklanma

religious nationalisms dinsel risk society risk toplumu
milliyetilikler risky-shift effect riskli gei etkisi
religious revival dinsel canlanma rites of passage gei trenleri
renumerative p o w e r dllendirici g ritual ritel
repertory grid technique repertuar role rol
izelgesi teknii role conflict rol atmas
replication replikasyon role distance rol mesafesi
representation temsil role e m b r a c e m e n t rol kabul
representative s a m p l e temsili role making rol yapm
rneklem role model rol modeli
representativeness temsil edicilik, role playing rol oynama
temsililik
role set rol kmesi
repression baskla(n)ma
role strain rol gerilimi
repressive state apparatus devletin
role taking rol stlenme
bask aygtlar
role theory rol kuram
reproduction rate reme oran
Rorschach Test Rorschach Testi
reproductive labour yeniden retici
rotating s a m p l e design dnml
emek
reproductive technologies reme rneklem tasarm
teknolojileri routinization of charisma karizmann
research design aratrma tasarm rutinlemesi
research ethics aratrma etii rules of correspondence denklik
research methods aratrma yntemleri kurallar
reserve a r m y of labour yedek emek ruling class ynetici snf
ordusu rural sociology kr sosyolojisi
residues tortular
S
resocialization yeniden toplumsallama
sacred kutsal
resource mobilization kaynak
S a m p l e of A n o n y m i z e d Records
mobilizasyonu
simsizletirilmi Kaytlar meklemi
respondent denek
sample rneklem
response-rate yant oran
sample selection bias rneklem
restricted speech codes snrl
seiminde yanllk
konuma kodlar
sample survey rneklem anketi
restrictive practice kstlayc pratik
sampling rnekleme
restudy yeniden inceleme
sampling bias yanl rnekleme
retirement centre emekli blgeleri
sampling error rnekleme hatas
retributive justice cezalandrc adalet
sampling frame rnekleme erevesi
retrogade amnesia geriye dnk bellek
sampling weights rnekleme arlklar
yitimi
sanction yaptrm
reverse discrimination ters ayrmclk
sanskritization sanskritletime
revolution devrim
satiation doygunluk
revolutionary science devrimci bilim
satisficing tatminkr
rights haklar
866

scale lek segregation ayrm

scaling lekleme selection effects seim etkileri
scapegoat gnah keisi selective benefits seici yardmlar
scatter diagrams nokta serpitirme (hizmetler)
grafikleri self benlik
schism hizipleme self-actualization kendini
schizophrenia izofreni gerekletirme
school class okul snf self-awareness zfarkndalk
school grouping okul gruplandrmas self-conception zkavray
schooling okul eitimi self-destroying prophecy kendi

science bilim kendini yok eden kehanet

scientific knowledge bilimsel bilgi self-diclosure benlik ifaat
scientific m a n a g e m e n t bilimsel self-fulfilling prohecy kendi kendini
ynetim gerekletiren kehanet
scientific method bilimsel yntem self-image benlik imgesi
scientific revolutions bilimsel self-management zynetim
devrimler self-perception zalg
Scottish Enlightenment sko self-psychology benlik psikolojisi
Aydnlanmas self-service economy self-servis
scree test yass akl testi ekonomisi
screening instruments tarama aralar semantic differential ayrmsal anlam
seasonal u n e m p l o y e m e n t mevsimlik yntemi
isizlik semantic reduction semantik
S e c o n d Industrial Revolution kinci
(anlamsal) indirgeme
Sanayi Devrimi
semantics semantik (anlambilim)
Second World kinci Dnya
semi-colonialism yar-smrgecilik
second-order constructs ikinci
semi-periphery yar-periferi
dereceden kurgular
semi-proletariat yar-proletarya
secondary analysis ikincil analiz
semiology, semiotics gstergebilim
secondary groups tali gruplar
sensorimotor stage duyusal-devimsel
secondary labour-market ikincil emek
evre
piyasas
s e c o n d a r y reinforcement ikincil sequence analysis ardklk analizi
pekitirme serfdom sertlik
secondary sector ikincil sektr serial m o n o g a m y seri monogami
sect mezhep service class hizmet snf
sectarianism mezhepilik service industries hizmet endstrileri
sectoral cleavages kesimsel dilimler service sector hizmet sektr
secularization seklerleme sex cinsellik, cinsiyet
s e g m e n t a r y societies blnm sex discrimination cinsiyet ayrmcl
toplumlar sex roles cinsiyet rolleri
s e g m e n t e d labour markets sexism cinsiyetilik
dilimlenmi emek piyasalar sex-ratio cinsiyet oran
segregated conjugal roles ayr
sex-typed cinse zg
kar/koca rolleri
 867

sexual division of labour cinsel social consensus toplumsal konsenss

iblm social constructionism toplumsal
shamanism amanizm kurmaclk
shanty towns teneke evler social contract toplum szlemesi
share-cropping ortaklk social control toplumsal denetim
shift-share analysis gei pay analizi social crime toplumsal su
shift-share technique gei pay teknii Social Darwinism Sosyal Darwincilik
sib sib social d e m o g r a p h y toplumsal
sick role hasta rol demografi
sign gsterge social differentiation toplumsal
significance tests anlamllk testleri farkllama
significant others anlaml tekiler social distance toplumsal mesafe
signifier gsteren social drift toplumsal srklenme
signified gsterilen social dynamics toplumsal dinamik
similarity hypothesis benzerlik social ecology toplumsal ekoloji
hipotezi social engineering toplum
simple c o m m o d i t y production basit mhendislii
meta retimi social equality toplumsal eitlik
simple r a n d o m s a m p l i n g basit tesadfi social equilibrium toplumsal denge
rnekleme social evolution toplumsal evrim
situs situs social exchange toplumsal mbadele
skewness arpklk social exclusion toplumsal dlama
skill vasf social fact toplumsal olgu
slavery klelik social fluidity toplumsal akkanlk
snowballing sample kartopu rneklemi social forecasting toplumsal tahmin
snowball technique kartopu teknii social formation toplumsal formasyon
social act toplumsal edim
social geography toplumsal corafya
social action toplumsal eylem
social group toplumsal grup
social action theory toplumsal eylem
social history toplumsal tarih
kuram
Social Identity Theory Toplumsal
social actor toplumsal aktr
Kimlik Kuram
social administration toplumsal idare
social inequality toplumsal eitsizlik
social anthropology sosyal antropoloji
social indicators toplumsal gstergeler
social area analysis toplumsal alan
social institution toplumsal kurum
analizi
social insurance sosyal sigorta
social b e h a v i o u r i s m sosyal
social integration toplumsal
davranlk
entegrasyon
social capital sosyal sermaye
social interaction toplumsal etkileim
social categories toplumsal kategoriler
social justice toplumsal adalet
social change toplumsal deiim
social mobility toplumsal mobilite
social class toplumsal snf
social movements toplumsal hareketler
social closure toplumsal kapanma
social needs toplumsal ihtiyalar
social conflict toplumsal atma
social network toplumsal a
social consciousness toplumsal bilin
social n o r m toplumsal norm
868
social order toplumsal dzen
social organization toplumsal
rgtlenme
social pathology toplumsal patoloji
social policy toplumsal politika
social problems toplumsal sorunlar
social protest toplumsal protesto
social psychology sosyal psikoloji
social revolution toplumsal devrim
social role toplumsal rol
social sanction toplumsal yaptrrm
social science sosyal bilim
social security sosyal gvence
social solidarity toplumsal dayanma
social stability toplumsal istikrar
social statics toplumsal statik
social statistics toplumsal istatistik
social status toplumsal stat
social stratification toplumsal
tabakalama
social structure toplumsal yap
social survey toplumsal anket
aratrmas
social system toplumsal sistem
social theory toplum kuram
social trend toplumsal trend
social work sosyal hizmet
social world perspective toplumsal
dnya perspektifi
social worlds sosyal dnyalar
socialism sosyalizm
socialization toplumsallama
societal reaction toplumun tepkisi
societal scale toplumsal lek
society toplum
sociobiology sosyo-biyoloji
socio-economic status sosyo-ekonomik
stat
socio-technical system sosyo-teknik
sistem
sociogram sosyogram
sociolinguistics sosyo-dilbilim
sociological imagination sosyolojik
imgelem
sociological intervention sosyolojik
mdahale
sociological jurisprudence sosyolojik
hukuk bilimi
Sociologie du Travail Emek
Sosyolojisi
sociology sosyoloji
sociology of ageing yalanma
sosyolojisi
sociology of agriculture tarm
sosyolojisi
sociology of body beden sosyolojisi
sociology of city ehir sosyolojisi
sociology of consumption tketim
sosyolojisi
sociology of development gelime
sosyolojisi
sociology of economic life iktisadi
yaam sosyolojisi
sociology of education eitim
sosyolojisi
sociology of emotion duygu sosyolojisi
sociology of everyday life gndelik
yaam sosyolojisi
sociology of family aile sosyolojisi
sociology of gambling kumar
sosyolojisi
sociology of health and illness salk
ve hastalk sosyolojisi
sociology of housework ev ii
sosyolojisi
sociology of industry sanayi sosyolojisi
sociology of knowledge bilgi
sosyolojisi
sociology of law hukuk sosyolojisi
sociology of media medya sosyolojisi
sociology of medicine tp sosyolojisi
sociology of race rk sosyolojisi
sociology of religion din sosyolojisi
sociology of science bilim sosyolojisi
sociology of scientific knowledge
bilimsel bilgi sosyolojisi
sociology of training yetitirme
sosyolojisi
sociology of welfare refah sosyolojisi
 869

sociomatrix sosyomatris Statistical Package for the Social

sociometry sosyometri Sciences istatistiki Sosyal Bilimler
solidarism dayanmaclk Paketi
solidaristic orientation to w o r k statistics istatistik
dayanmac alma ynelimi status stat
sorcery kara by status attainment stat kazanma
sororal polygyny kzkarde status consistency stat tutarll
okkarllbaldzlama status crystallization stat
S p e a r m a n ' s rank correlation berraklamas
coefficient Spearman sra korelasyon status degradation c e r e m o n y stat
katsays kaybettirme
spiralisin sarmal terfi status frustration stat tkanmas
spirit of capitalism kapitalizmin ruhu status group stat grubu
split labour-market blnm emek status set stat kmesi
piyasas status situation stat konumu
sponsored mobility destekli mobilite status-attribution theory stat-
spurious correlation aldatc ykleme kuram
korelasyon status-value theory stat-deeri
stagflation stagflasyon kuram
Stalinism Stalinizm stem family kk aile
standard deviation standart sapma stereotype steeotip
standardization standartlatrma stereotyping stereotipletirme
standardized mortality ratios stigma damga
standartlam lmllk oranlan stimulus discrimination uyaran ayrm
standart morality ratios standart stimulus generalization uyaran

lmllk oranlar genelletirme

Stanford-Binet Intelligence Test Stimulus Proposition Uyaran
nermesi
Stanford-Binet Zek Testi
Stimulus-Response models Uyaran-
state devlet
Yant modelleri
state capitalism devlet kapitalizmi
stratification tabakalama
state monopoly capitalism devlet
stratified sample tabakalandrlm
tekelci kapitalizmi
rneklem
state socialism devlet sosyalizmi
stress stres
stateless societies devletsiz toplumlar
strike grev
statistical association istatistiki iliki strike-pronesess greve yatknlk
statistical control istatistiki denetim structural adjustment yapsal uyum
statistical distribution istatistiki structural differentiation yapsal
dalm
farkllama
statistical effects istatistiki etkiler
structural equations yapsal
statistical independence istatistiki
denklemler
bamszlk structural functionalism yapsal
statistical inference istatistiki ilevselcilik
karsama
structural mobility yapsal mobilite
statistical interaction istatistiki
etkileim
870

structural u n e m p l o y m e n t yapsal system integration sistem

isizlik entegrasyonu
structuralism yapsalclk systems theory sistemler kuram
structuration yapla(tr)ma
structure yap T
structured interview erevesi taboo tabu
belirlenmi grme tabular presentation tablo sunumu
structured questionnaire erevesi tacit knowledge zmni bilgi
belirlenmi anket tacit understanding zmni anlay
subculture alt-kltr take-off point kalk noktas
subject zne task-orientation grev ynelimi
subjective equality znel eitlik tautology totoloji
subjective experience of work znel taxonomy taksonomi
alma deneyimi Taylorism Taylorizm
subjectivity znellik technicism teknikilik
sublimation yceltme techniques of neutralization
s u b o r d i n a t e value system tabi deer etkisizletirme teknikleri
sistemi technocracy teknokrasi
subsistence economy geim ekonomisi technological determinism teknolojik
substantive rationality ieriksel determinizm
aklsallk technological society teknolojik toplum
suburbanism banliyllk technology teknoloji
suburbanization banliyleme technostructure tekno-yap
Success Proposition Baar nermesi telecommuting tele-alma
successive categories or intervals teleology teleoloji (erekbilim)
ardk kategoriler ya da aralklar tertiary sector ncl sektr
suicide intihar theism tanrclk
superego superego T h e m a t i c Apperception Test Tema
superstructure styap Kavrama Testi
surplus drain artk ekme theodicy teodise
surplus value art deer theology teoloji (tanrbilim, ilahiyat)
survey anket aratrmas theory kuram
sustainable d e v e l o p m e n t srdrlebilir theory-laden kuramla ykl
kalknma therapeutic c o m m u n i t y teraptik

symbol sembol topluluk

symbolic interactionism sembolik
thick description ayrntl betimleme
Third World nc Dnya
etkileimcilik
Third W o r l d entrepot nc Dnya
symmetrical family simetrik aile
ambar
synchrony ezamanllk
this-world ascetism bu dnya ilecilii
syncretism senkretizm
T h o m a s T h e o r e m Thomas Teoremi
syndicalism sendikalizm
Thurstone scale Thurstone lei
syndicated crime rgtl su
time zaman
synthesis sentez

time-and-motion studies zaman-ve-
hareket aratrmalar
time-budget studies zaman-bte
aratrmalar
time-orientation zaman ynelimi
time-series data zaman serisi verileri
total institution total kurum
total war topyekn sava
totalitarian totaliter
totalitarianism totalitarizm
totemisin totemizm
tracking trde gruplara ayrma
trade cycle ticari evrim
trade union sendika
trade-union consciousness sendikal
bilin
tradition gelenek
traditional society geleneksel toplum
trait zellik
transcarceration hapsetme kurumlar
arasnda nakletme
transcendentalism akmclk
transformative movement
dntrc hareket
transhumance sr g
transinstitutionalization kurumlar
arasnda gidip gelme
transmitted deprivation aktarlm
yoksunluk
transsexual transseksel
transvestism transvestilik
Treiman scale Treiman lei
triad l
triangulation nirengi (genleme)
tribe kabile
tribalism kabilecilik
trickle-down effect aaya damlama
etkisi
trust and distrust gven ve
gvensizlik
Twenty Statements Test Yirmi tfade
Testi
types of compliance rza biimleri
typification tipletirme
871
typology tipoloji
U
unanticipated consequences tahmin
edilmeyen sonular
unconditional response koulsuz yant
unconditional stimulus koulsuz
uyaran
unconditioned response
koullan(drl)mam yant
unconditioned stimulus
koullan(drl)mam uyaran
unconscious bilind
underclass aa snf
under-consumption eksik tketim
under-development azgelimilik
under-employment eksik istihdam
under-urbanization eksik kentleme
understanding anlama
unemployment isizlik
uneven development eitsiz gelime
unfocused interaction odaklanmam
etkileim
unidimensional scaling tek boyutlu
lekleme
unilineal descent tekyanl soy
unintended consequences maksat d
sonular
unionateness sendikal tavr
unit act birim edim
unit of analysis analiz birimi
unit of enquiry aratrma birimi
univariate analysis tek deikenli
analiz
universal benefits genel yardmlar
(hizmetler)
unobtrusive measures gze batmayan
ller
unstructured interview erevesi
belirlenmemi grme
upper class st snf
urban agglomeration kentsel ylma
urban ecology kent ekolojisi
urban managerialism kent
ynetimcilii
872

urban social m o v e m e n t s kentsel voting behaviour oy kullanma

toplumsal hareketler davran
urban sociology kent sosyolojisi
urbanism kentlilik W
urbanization kentleme wage-labour cretli emek
use value kullanm deeri war sava
utilitarianism faydaclk wealth zenginlik
utility fayda welfare benefits refah hizmetleri
utopia topya welfare goods refah mallar
utopianism topyaclk welfare p r o g r a m m e refah program
welfare rights refah haklan
V welfare state refah devleti
validity geerlilik Weltanschauung Weltanschauung
value deer dnya gr
value-freedom deer-zgrl white-collar crime beyaz yakal suu
value-judgements deer-yarglar white-collar w o r k beyaz yakal i
value-neutrality deer-tarafszl Wisconsin Model Wisconsin modeli
Value-Proposition Deer nermesi witchcraft byclk
value-relevance deer-ilikisi women's movement kadn hareketi
variable deiken W o r d Association Test Szck
variables p a r a d i g m deikenler arm Testi
paradigmas word salad lf salatas
variance varyans work alma
variation varyasyon work ethic alma etii
vassalage vassallk work groups alma gruplar
verification dorulama work orientation alma ynelimi
verificationism dorulamaclk work satisfaction alma tatmini
verstehen anlama work situation alma ortam
vertical integration dikey entegrasyon work socialization alrken
victimless crime kurbansz su toplumsallama
victimology kurbanbilim working class ii snf
Vienna Circle Viyana evresi world-system dnya sistemi
visual sociology grsel sosyoloji world-systems theory dnya sistemleri
vital statistics yaam istatistikleri kuram
vocabularies of motive gdleyici
world-wide w e b world-wide web
szler
vocationalism mesleki eitim
Y
voluntarism iradecilik
voluntaristic theory of action iradeci
youth genlik
eylem kuram
youth culture genlik kltr
voluntary associations gnll
birlikler
von RestorfT effect von Restorff etkisi Z
Zeitgeist an ruhu
zero tolerance sfr tolerans
zero-sum games sfr toplaml oyunlar
zone of -or in- transition gei blgesi
zoning blgelere ayrma
874

TRKE KAVRAMLAR DZN

A aklc seim 10, 22, 104, 654, 721

aa karma 1 aklc sistemler 10
aa karma terapisi 1 aklclama (rasyonalizasyon) 11, 12,
ak gruplar 1.286,381 37. 85, 192, 308, 482, 636, 646, 792
ak ilev 366 aklclk 11,66, 166, 179, 203. 319,
ak toplumlar 1,2,591 380, 532, 663
ak ulu soru 2 aklsallk (rasyonalite) 11,219, 227,
ak yant 2 228,310,418, 801
aklama 2 akrabalk 4 , 1 2 , 1 3 , 1 4 . 5 4 , 2 6 5 , 3 6 8 ,
aklanan 2. 38, 725 385, 467, 469, 489, 685. 690, 691, 806
aklayanlar 2,38,391,725 akran grubu 14. 104, 285
aklayc ikicilik (dalizm) 2 aksiyom (aksiyomatik) 14,15
aklayc indirgeme 2 aktarlm yoksunluk 15
amlanan 2 aktr 15
amlayanlar 2 alan almas 15,96,393,469
adack 2 alan deneyi 15
adalet 2.325,516,536,829 alan kuram 15,455
adaptasyon (uyum) 2 alan varsaymlar 15,820
adapte edici kltr 2.441,443 aldatc korelasyon 15, 16, 338, 429,
a 4,37, 143,271,284,750 543
a kuram 4 alglama 16,608
a mobilitesi 4 algoritma 16, 276
ahlakd ailecilik 4, 5 alkolizm 16, 55
ahlki atlm 5, 6 alt-kltr 5, 16, 17, 18,48, 104, 173,
ahlki atlmc 5 179, 210, 239, 265, 279. 306, 312, 388,
ahlki cemaat 5,91 444, 591,631
ahlki istatistikler 5 alternatif hareket 18
ahlki panik 5,48, 79,119, 205, 264, alternatif teknoloji 18
307, 670, 704,816 ampirik 20,268,458,649,691,712,
ahlki seferberlik 5, 6, 117, 790 759
ahlki tehlike 6 ampirik temele dayal kuram 20, 437,
ADS 6,7 562
aile 7,307.511.686,716 ampirizm 12, 20, 21, 106, 160, 203,
aile sistemleri 7, 120 204, 242, 266, 308, 319, 380, 507, 524,
aile sosyolojisi 7, 8, 9 598, 803
aile terapisi 9 ana stat 21,22,698
aile creti 9 anaerkillik 22, 24
akl hastal 9. 10, 11, 34, 75, 76, 144 analitik Marksizm 22
aklc devlet 10 analitik tmevarm 20, 23. 770
aklc eylem 10. I I, 223, 379 analiz birimi 23
 875

anari 23 aratrma tasarm 36, 239, 352

anarizm 23, 24, 122, 178, 274, 404, aratrma yntemleri 36
604, 821 ardk kategoriler ya da aralklar 36
anasoylu 13, 24, 690 ardklk analizi 36-37,38,39
animatizm 24, 25 aristokrasi 39
animizm (canlclk) 25 aritmetik ortalama 39
ankel 25-26, 142, 281, 379, 408,415, arkadalk 4, 39, 40
565, 643, 684 art deer 40, 254, 272, 651
ankel aratrmas 15, 25, 26, 27, 28, 36, artk ekme 40
97, 129, 138, 163, 232, 288, 327, 351, artzamanllk 40
352, 355, 727, 824. 836 arzu 40
anlam 28,71,219,220,227,411,647, asl gelir 41
682, 725,741,792,795, 830 asimetri hipotezi 41
anlama 28, 466 asimetrik nedensel sreler 41
anlaml eylem 28 asimetrik loplum 41, 42
anlaml tekiler 28, 29, 287, 626 asimilasyon 42, 126, 151, 312
anlamllk testleri 29. 30, 566, 653, 712 askeri kapitalizm 42
anlama (anlama yntemi) 30 askeri-snai kompleks 42,43
Annales Okulu 30,31,77,80 asli grup 43, 285
anne lmllk oran 31 Aston Okulu 43
anne yoksunluu 31,828 Asya tipi retim tarz 43, 44
anne-babalk (ebeveynlik) 31 aa snf 44,45,46,313,512,602,
annelik 31,32,99,269 686, 722, 829
anomi 17, 32, 33. 34, 73, 150, 210, 239, aalama treni 46
244, 343, 358, 412. 640, 646, 701, 727, aaya damlama etkisi 46, 738
824,836 an kentleme 46
anomik intihar 34 ar toplumsallam insan anlay 46
anormal davran 34 aknclk 46,47
anti-doalclk 34 ataerkillik 22,47. 75, 99, 101, 205, 206,
anti-nomosuluk 34 240, 250, 258, 334, 492
anti-psikiyatri 9, 34, 35, 452 atfedilen stat 21,47,698.763
antropoloji 35 atfetme 47, 59, 174, 512, 710, 750, 772
apartheid 35 atomculuk 47
ara teknoloji 35 avc-yiyecek toplayc (toplumlar) 22,
arasal akl 35 47, 48, 277
arasal balar 35 ayaklanma 48,375,417,662
arasal alma ynelimi35 Aydnlanma 48.49
arasal kalabalk 35 aylak snf 49, 50, 767
arasal kolektivizm 35 ayna benlii 50, 107, 648
arasal kou!lan(dr)ma 35, 130 ayna evresi 50
arasalclk 35 ayr kar/koca rolleri 50
aralk lekleri 35, 209 ayrm 50,313,610
aratrma birimi 35 ayrmc analiz 50
aratrma etii 35-36 ayrmclk 50.51, 174. 185,215,312,
876
395.43S.492, 812, 822
ayrmsal anlam yntemi 51,52, 800
ayrntl betimleme 52
azalmaya eilimli emek arz erisi 52
azgelimi lkeler 52
azgelimilik 52,53,489
aznlk grubu 53, 473, 559
B bencillik (egoizm) 62
babalk 32,54
babasoylu 13,54,690
babayanh (babayanllk) 54
baml (bamllk) 2, 52, 54, 55, 121,
489.775
baml deiken 55, 56, 159, 460, 527,
711,774, 802
baml nfus 55
bamllk kuram 2, 55, 56, 60, 168,
261,377,473,820, 821
bamllk oran 56
bamsz deiken 55, 56, 126, 159,
252, 711, 774
bamszlk 56
balamsal modeller 56
bal sermaye 56
bahvanlk (bahvan toplumlar) 56, 57
bak 57,574,726
banliyleme 57, 58, 80
banliyllk 58,428
basit meta retimi 58, 777
basit tesadfi rnekleme 58
bask 58
bask gruplar 59, 119, 147, 285, 334,
429. 665
baskc iktidar 59
baskla(n)ma 59
basan 59, 270, 292, 636, 699, 772, 834
baar gds 59, 60
Baar nermesi 60
bakasna rol ykleme 60
balca ilgi alan 60
balk 60,61
bebek lmllk oran 61
bebeklik (bebein geliimi) 61
beceri 61.699
beden dili 61,99,538
beden hareketleri bilgisi 62
beden sosyolojisi 62
belgesel aratrma 62
belirleyici ana zellik 62
bellek yitimi 62
bencilce intihar 62
Benini katsays 62, 63
benlik 19, 28. 50, 63, 64, 97. 145, 212,
337. 370. 386, 403, 409, 570, 617, 626,
648. 674, 739, 824
benlik ifaat 64
benlik imgesi 64
benlik psikolojisi 64
benmerkezcilik 64
benzerlik hipotezi 64
benzerlik lleri 64
benzersizlik endeksi 64,65,491
benzersizlik lleri 65
beta arlklar 65
betimleyici istatistik 65
beyaz yakal i 65
beyaz yakal suu 65, 703, 709
biimsel aklsallk 12,65.66
bileen analizi 66
bileim yanlgs 66,416
bilgi sosyolojisi 66, 67. 223, 471, 574,
644
bilgi veren 67
bilginin ynetimi 67, 68
Bilgisayar Destekli Kiisel Grmeler
27, 68
Bilgisayar Destekli Telefon Grmeleri
27, 68
bilgisayar program paketleri 68
bilim sosyolojisi 68, 69. 70, 749
bilimsel bilgi sosyolojisi 70
bilimsel devrimler 70
bilimsel ynetim 70, 192, 245, 250,
295. 318, 343, 362, 482, 561, 603. 721
bilimsel yntem 70
bilin 70,446

bilind 71
bili 37,71,72.556
bili kuram 71
bilisel 37. 72, 166, 249
bilisel psikoloji 21,71,585
bilisel sosyoloji 71
bilisel tutarllk 71
bilisel uyumsuzluk 71.72,300
bilme yetisi 37,71,72
binylclk 72,73,76
binyllk egemenlik (retisi) 73
bireycilik 22, 73, 74, 152, 165, 332,
345, 445, 561,671, 763, 768, 769
birikim 74
birim edim 74
bilinci dereceden kurgular 74
Birinci Dnya 74
birincil emek piyasas 74
Birincil Metropol statistiki Alan 74
birincil sektr 74
birincil ve ikincil sapknlk 74
Birletirilmi Metropol statistiki Alan
74
birliki demokrasi 74
birlikte belirleme 75. 198
birlikte yaama 75
biyo-psiko-sosyal model 75
biyo-tbbi model 75
biyografi 75
biyolojik analoji 75. 225
biyolojik indirgemecilik 39, 75, 339
biyolojizm 75
biyotik rekabet 75
Black Raporu 75.76,77
blockbusting 77
Bogardus toplumsal mesafe lei 78,
79
bolluk toplumu 79
Boole cebiri (mantk cebiri) 79
bor ba 79
bo levha (ya da beyaz sayfa) hipotezi
79
bo zaman 79, 280. 444. 592
boanma 79. 80
877
boanma oran 79, 80
blgelere ayrma 80
blnm emek piyasas 80
blnm toplumlar 80
bltrc adalet 80
bltrc g 80,420
bu dnya ilecilii 118
Budizm 81, 156, 723, 818
bulama 81
bulgulayc yntem 81, 82, 168, 318
burjuvalama 82, 83, 84, 292, 502, 637,
815,819
burjuvazi 66, 82, 84,85, 114, 183, 202,
234, 307, 350, 440,463, 471, 602, 654
brokrasi 11, 85, 86, 87, 173, 183, 202.
297, 333, 362,412,495, 561. 584, 633,
636, 703. 764, 769, 792, 832
brokratik alma ynelimi 87
brokratik sosyalizm 87
btnclk 87
by 87,88,89, 156, 157.249
byclk 87, 88, 89
byk evlt hakk (ekberiyet) 89
byk kuram 89, 648
C
caydrma 90
cemaat (topluluk) 90, 91, 93, 94, 116,
121, 122, 133, 150, 183, 263, 307, 380,
397, 399, 402, 412, 431, 453, 465, 512,
608,628, 681,742, 763
cemaat anketleri 91
cemaat aratrmalar 91, 92. 216, 402.
656. 791
cemaat bakm 35, 92, 93, 94, 200, 650
cemaa denetimi 94, 650
cemaat gvenlii 94, 95
cemaat iktidar 95, 96, 159
cemaati 96, 403
cemaatilik 96
ceza bilimi 96
cezalandrc adalet 96
Chicago Okulu 2, 37, 92. 94. 96, 97,
I 16. 210. 249. 257, 342. 393. 397. 398,
 878
399,411, 434, 538, 626. 646, 647, 653,
669, 705,712,749, 794,814
cinse zg 98
cinsel iblm 98, 359
cinsellik 98
cinsiyet 21,98,764
cinsiyet (toplumsal) 31,98,99,100,
121, 205, 206, 211, 221. 240, 250, 276,
333,358,363,641
cinsiyet ayrmcl 47.99,100
cinsiyet (toplumsal) ayrmcl 99, 100
cinsiyet (toplumsal) ayrm 100, 159
cinsiyet oran 100, 139
cinsiyet rolleri 7, 100, 101, 1 13,206,
240, 443,610
cinsiyet (toplumsal) rolleri 101, 764
cinsiyet (toplumsal) stereotipleri 101
cinsiyetilik 101. 185,207.271.439
corafya 101
Coleman Raporu 101,102,103
compadrazgo 105, 583. 584
connubium 107
aba pazarl 109,186,195,231
arma 19,109,321
alrken toplumsallama 109, 761
alma 7, 110, 183, 186, 222, 274,
280, 335, 353, 362, 367, 682
alma etii 110,181,270,436,571
alma gruplar 110
alma ortam 110
alma tatmini 110
alma Yaamnda Kalite Hareketi
110, 111,546
alma ynelimi 111
apraz kuzen 111
apraz snflandrma 111
apraz snfl aile 111
apraz tablolama 111
arpklk 111
atma 111, 178, 313. 364
atma kuram 111.112,137,350,
427,591,744.810
ekirdek aile 7, 8, 44. 112, 113, 167,
292,569
eliki, elime 113, 114
elikili snfsal konum 114, 115, 440,
529, 601, 822
ereve 115,376,518,706,834
ereve analizi 115
ereveleme 115
erevesi belirlenmemi grme 115
erevesi belirlenmi anket 115
erevesi belirlenmi grme 1 15
evre 15, 61, 115, 116, 262. 342, 608,
709,837
evre kriminolojisi 116,117,433
evre sosyolojisi 117
kar gruplar 59, 117. 118. 122. 362.
663,665,668,746, 762
karmsal istatistik 117, 539, 565
karlar 66, 95, 117, 122, 146, 299, 345,
418,496, 544, 554, 653. 654, 662, 686,
742, 744, 801
karlar kmesi 118
ift tarafl soy 118
ift tepe deerli dalm 118
ilecilik 118
obanllk 22, 118,277
ocuk istismar 118, 119, 120, 121
ocuk sululuu 120,307
ocukluk 61, 120, 121, 372, 760
oulcu toplumlar 121,732
oulcu toplumsal sistemler 121, 122,
563, 665, 757
oulculuk 42,95, 122, 123, 143, 147,
183,637
ok aamal rneklem 123
ok boyutlu lekleme 68, 123, 449.
556,750
ok deikenli analiz 26. 123, 124, 177,
194, 324.352, 448,749
ok dzeyli modeller 124, 125
okelilik 125, 126
okkarllk 126
okkocallk 126
okkltrlii toplum 42, 121, 126, 150
 879

oklu dorusal iliki 126 delilik 139

oklu dorusal regresyon 126 demobilizasyon 139
oklu neden-sonu ilikisi 126 demograf 139,716,741,749,813
oklu yoksunluk 126 demografik gei 139,140
oksesli semboller 126,647,649 demokrasi 2,85,140,141,142,116,
oktanrclk 126 117, 121, 122, 136, 202,261,278,301,
okuluslu lojistik regresyon 126 292,411, 473, 668, 731, 746, 834
okuluslu irket 126, 233 demokratik sosyalizm 142,670
ubuk grafik 127, 128, 765 denek 142
denetim 142
D denetim grubu 142
dalm 111,129,774 denetim sistemleri 143
dalma llen 129 deney 15, 143
dank kalabalk 129 deneyci etkisi 143
damga 10,53,129,213,246,288,639, deneysel denetim 142
838 deneysel tasarm 143
Darwincilik 129, 130, 156 deneysel yntem 143, 620
Davis-Moore tezi 130 denge 137, 143, 185, 333, 342, 365,
davran 71, 130 401,587, 666, 757
davran terapisi 130,230 denge kuram 143
davranlk 16,71,72, 130, 131, 132, dengeleyici gler 143
154, 178, 230, 249, 343,430, 442,463, dengesizlik 143
479, 529, 556, 598. 608, 674, 796 denklik kurallar 143, 144
davransal uyumculuk 132 depresyon 9. 144, 245, 610, 702
dayanmac alma ynelimi 132 derecelendirme 144, 145
dayanmaclk 132, 133 derecelendirme lekleri 144,145
deer 42, 84, 109, 111, 129, 133, 134, derslik davran 145
135, 208, 227, 258, 272, 288, 338, 339, derslik etkileimi 145
352, 426, 427,438, 516, 578, 598, 636, deil (onablen) aral 146
657, 663, 664, 712, 742, 760, 765, 810, despotizm 146
820 destekli mobilite 146, 619
deer-ilikisi 135 determinizm 146, 161, 228, 348, 570
deer-zgrl 135,211 devlet 23, 43, 47, 85, 93, 122, 141, 146,
deer-tarafszh 135 147, 148, 161, 178, 234, 270, 307, 309,
deer-yarglar 136,326 321, 354, 360, 384, 398, 429, 456,462,
Deer nermesi 60,135 479.483, 488. 504, 513, 520, 561. 564.
deerlendirme aratrmas 135, 136 582, 597. 662. 666, 667, 703. 819, 833
deiim 73,136,137,138,538,671, devlet kapitalizmi 148, 384, 425
710,717,744, 804, 824 devlet sosyalizmi 148, 821
deiim aral 138 devlet sulan 148
deiken 15, 16, 55. 56. 129, 133, 138, devlet tekelci kapitalizmi 148
139, 232, 288, 388, 352, 368, 391, 429, devletin bask aygtlar 148
532, 534, 542, 557, 618. 750, 792 devletsiz toplumlar 148, 149, 732, 733
deikenler paradigmas 29, 139 devevi deiim 149
 880

devrevi isizlik 149 doa bilimleri 258

devrim 37, 149, 353, 354, 355, 507 doa-terbiye tartmas 129, 159, 174,
devrimci bilim 149 760
d yardm 149 doal alan 159,825
d-grup 149,560.705 doal ayklanma 159, 447
dadnklk 149, 229 doal deney 159,568
darda alma 149, 150 doal hukuk 159, 160
devlilik 150 dorudan demokrasi 160
dlama 150.234,381 dorudan (nedensel) etki 160
dsal deikenler 150 dorudan korelasyon 160
dsal emek piyasas 150 dorulama 160, 802
dsal tatmin 150 dorulamaclk 160,789
disallatirma 150 dorusal byme 160
dsallk (dsalhklar) 150, 151 dorusal korelasyon 160
diaspora 151, 152 dorusal regresyon 160
diaspora kimlikleri 152 Dou despotizmi 43,160,161
dierkmca intihar 152 doum dilimi 161
dierkmlk (zgecilik) 152,153 doum oran 139. 161
dikey entegrasyon 153 doum ncesi lmllk oran 161
dikdrtgen kmeleme 153 doumsal balanma 161
dil 61, 153, 154. 155,215,217,223, dourabilirlik 161, 162
261. 282. 445, 482, 523, 584, 595, 638, dourganlk 139, 140, 162
641.692, 795, 809 dourganlk oran 161,162
dilbilim 155, 121,647,725,807 doutan gelen drtler 169
dilbilimsel grelilik tezi 155 dolaan sermaye 162
dilim 155,661,824 dolam mobilitesi 162
dilim analizi 155 dolayl (nedensel) etki 162
dilim oranlar 155, 162 dolayl farkllk 162
dilimlenmi emek piyasalar 155, 822 dnem oranlan 162
din 87,156,223,249,301.623.671, dnme 162. 163
802 dntrc hareket 163
din sosyolojisi 156, 157,439.713,727 dnml rneklem tasarm 163, 824
dinamik younluk 157,158 dramaturji 60,163,625
dind 158,166,439 dramatujik bak as 60, 163, 214,
dinsel canlanma 158 272, 288, 369
dinsel milliyetilikler 158 durum tanmlamas 166, 298, 318
dinsel yenilik 158 duyarszlatrma 166
dinsellik 158 duygu kurallar 166,167
diploma hastal 158,159,501 duygu sosyolojisi 166,167
diyalektik 114, 150, 159. 179. 286. 299, duygulanm 167
381.448,650 duygusal bireyleme 167,168,224
diyalektik materyalizm 66, 159,201. duygusal emek 167.168
410.473.481 duygusal iler 168
dizinsellik 159 dysal-devimsel evre 168

dnya sistemleri kuram 31, 77, 81, 168,
169, 233, 331,490
dopol 169
drtler 169
dk gven sistemi 169
dnmsel modernleme 138, 169, emek gc 185,300
170, 482
dnmsel sosyoloji 170
dnmsellik 170
dzanlam 170,800
dzenleme (dzenleme kontrolleri) 170
dzenleme kuram 170,171
dzenli olmayan birikim 171
dzleme 171
E emek sreci 70, 191, 192. 193. 250.
ecdat 172
edim 172
edinilmi drtler 169
egemen deer sistemi 172
egemen ideoloji 18. 172. 173.456,483,
743
egemen kltr 173, 326, 388
ego 173
eitilebilirlik 173. 174
eitim sosyolojisi 121,174,175
erisel iliki 175
ekoloji 24, 175, 176, 397
ekolojik igal 176, 177
ekolojik rekabet 177,619,825
ekolojik yanlsama 177,194,348
ekolojik yer deitirme 177
ekonometri 177
ekonomi 177
ekonomizm 177.279
ekopoplizm 117,177,178
eksik istihdam 178. 190
eksik kentleme 178
eksik tketim 178
eletirel kriminoloji 178. 179,239,433,
529,772
eletirel kuram 63. 66, 160, 179. 180,
181,288. 299, 412. 472, 529, 619, 683
elit 95, 147. 173, 182. 183.330.382.
881
619,668,722. 759
elit kuram 182, 183
elitlerin dolam 183
emein ayrmas 183
emek 183.489.651,819
emek piyasas 8,9, 44,47, 51, 178. 183,
185, 186, 187, 188,313,332, 334, 340,
345, 346, 353, 355, 358, 359, 361. 363,
367,428,491, 495, 539, 587, 588. 635,
649, 731,751,769, 786,812,816
emek piyasas esneklii 188. 208, 724
emek piyasasnn blnmesi 187, 188,
189, 190, 191,359, 368, 633
Emek Sosyolojisi 191,250.723
362, 551,571,603,785
emek-deer kuram 133. 183, 184, 185,
478,601,651,692, 778
emekli blgeleri 193
empati 93
emperyalizm 72, 178, 193, 194,360,
377,450, 455,463,489, 692
en az kar ilkesi 194
en kk kareler regresyonu 194
en uygun doru 194
endeks 194, 195,760
endstriyalizm (sanayicilik) 116, 195,
636
endstriyel atma 111. 195. 196, 197,
198,334, 343,650
endstriyel demokrasi 111, 142, 197,
198, 344, 360
endstriyel entegrasyon 198,201
endstriyel eylem 197, 198, 285
endstriyel ilikiler 198,334
enflasyon 199.401,695.807
enformasyon teknolojisi 199
enformasyon toplumu 199, 200
ensest tabusu 13, 107, 201, 712
entegrasyon 158.201
enielekteller 201, 202, 277. 284
emelijensiya 171,202,203,504
epidemioloji 4.91,203.758
 882
epistemoloji 21, 69. 134. 203. 204, 205,
266, 319, 364, 380, 385, 459, 585, 591,
595, 627
epistemolojik anari 23. 205
epistemolojik anomi 205
epistemolojik oulculuk 123, 205
epistemolojik kopu 18
erdiilik (ift cinsiyetlilik) 205
ergenlik 204, 205, 264,408, 675, 676,
812
eritme kab 42, 151, 206
erkek ovenizmi 206
erkek(si)lik 98, 206, 207, 374
ertelenmi doyum 207. 636
eskatoloji 207
esnek alma 187,207,208
esnek istihdam 208, 250. 265, 353, 820
esnek retim 207, 208, 246, 696, 714,
777
esnek uzmanlama 207, 208
esneklik 208
eik bekilii 208
eik evresi 208,765
eil grnen aralklar 145, 208, 209
eitlik 175,209,404,827
eitlikilik 72, 101. 171, 174, 209, 210,
211.225,231,272,311,619, 739,768
eitsiz etkileim 17,210,641
eitsiz frsat yaps 33,34,210
eitsiz gelime 210,261
eitsizlik 75, 101,209,210,211.311,
341, 355, 381. 551, 598, 656, 723, 820
elerin ikisinin de para kazand aileler
211
elerin ikisinin de para kazand evlilik
ler 2J1
eletirilmi karlan malar 211 evrimcilik 65, 130, 136, 166,225.226.
ezamanl varyasyon 211
ezamanllk 211
etik 104,211,212
etik ikicilik 212
etiketleme 5,34.74, 178.185.212,213,
214, 273, 288, 312. 386, 418. 539. 638,
639, 749. 758
etiketleme kuram 5, 34, 74, 212, 213,
214,314, 648, 761,772
etkenlik 214,215,231
etkileim 215,337
etkileim etkileri 215
etkileimcilik 175, 215, 348, 570, 693
etkileimsel alan kuramlar 215
etkisizletirme teknikleri 215
etnik milliyetilik 215
etnik grup 62, 121.215,206,216,268,
381,793
etnisite 215, 216, 312, 428, 664, 698,
828
etnografi 216, 222, 279, 343, 438, 443,
446, 688,741
etnoistatistik 216,445
etnometodoloji 71, 216, 214, 216, 217,
218, 219, 227, 274, 288, 319, 348, 427,
534, 549, 583, 647, 682, 693, 830
etnosantrizm 51,219,261,286,312,
455, 673, 679, 703, 705, 766
etnotp 219
etoloji 219,220
ev ii emei 110, 183, 220, 222, 223,
340
ev ii iblm 47, 220, 221, 359, 492,
658
ev ii iddet 221
ev ii (sosyolojisi) 220, 221, 222, 223
evanjelik 162,222,303
evde alma 223
evlilik 7. 12, 50, 75, 167, 223, 224, 225,
387.814
evrim kuram 22, 79, 220, 225, 226,
445, 467, 550, 586, 637, 724, 774, 790,
805.817
249, 304, 349, 434, 462, 511. 544. 662
evrimsel evrenseller 226
eylem 172,219,466.806,830
eylem aratrmas 226, 227
eylem kuram 167. 227, 228
eylem perspektifi 227, 228,516. 518
eylemcilik 228. 688

eylemlilik 74, 228, 229, 368, 745, 804
eyleyen 228,229
F Fizyokralik Dnce 245
Fabianizm 231,677,791
fabrika sistemi 231,561
fahielik 231
fail 228,229,231,406
faktr analizi 51, 124, 149, 194, 232,
233,410, 458, 562,811
falanjizm 233
farkndalk balam 233 formel yap 205, 247, 297, 546, 805
farkllama 233, 364
farkllk 233,234
farkllk ilkesi 234
faizm 233,234,235,284,597,719
fayda 185,235,297,515,520,528
faydaclk 49. 64, 236. 297, 342, 503,
510, 664, 743, 801
Featherman-Jones-Hauser hipotezi 236,
237
federalizm 121,237,731
felaketlerin sosyolojik boyutlar 237,
238
felsefe 238, 380, 598, 727, 735. 830,
831
felsefi nominalizm 533
feminist 32, 133, 233, 240, 241
feminist kriminoloji 239, 433, 434, 437
feminist metodoloji 239, 240
feminizm 108, 206, 239, 240, 241, 373,
374, 388, 414, 490, 673, 684, 725, 813
fenomenoloji 69, 112, 175, 204. 214,
217, 228, 241, 242, 273, 288, 300, 411,
437,472, 644
fenomenolojik sosyoloji 150, 227, 241,'
242, 268, 499, 549, 562, 573, 697, 830
feodalizm 160, 193, 242, 243, 244, 454,
471, 513. 650, 719, 744, 778, 839
frsat eitlii 102, 104, 244. 324. 700
frsat yaps 17, 244
figrasyonel sosyoloji 244
figr-zemin kontrasl 244
fiili ayrm 244
883
Fiili Durum ncelemesi 244, 245
fnansal kapitalizm 245
Fizyokratlar 245, 663
Fordizm 171, 208, 245, 246, 284
formalizm 246, 247, 273
formel adalet 247
formel ilemler aamas 247
formel rgtlenme 208, 247, 297, 343,
560
formel sosyoloji 246, 247
Frankfurt Okulu 248
fratri 248,249
fundamentalizm 207,251
ftroloji (gelecekbilim) 251, 252
G
Galton problemi 253, 254
gay aratrmalar 456
gayri resmi bakm 254
Gayri Safi Milli Hasla 254, 339, 346
geerlilik 138, 254, 255, 256, 276, 284,
290,416, 506,566,718, 720
geici (friksiyonel) isizlik 256
geim ekonomisi 177,256.353
gei blgesi 256, 640, 825
gei pay analizi (teknii) 256. 257
gei trenleri 105, 205, 257, 624, 764,
812
Geisteswissenchaften (insani bilimler)
135,258
gelenek 258.259,432
geleneksel toplum 259, 298,455, 589,
733
gelir dalm 259, 260
gelikin ve snrl konuma kodlar
260, 261
gelime 37, 261
gelime sosyolojisi 55,261,262
Gemeinschaft (cemaat) 263, 327
gen 130,263.264,434
genlik 264
genlik kltr 17. 63, 205. 264, 265,
 884
592. 676.816
gene) dourganlk oran 265
Genel Mesafe Modeli 123, 265
Genel Salk Anketi 265
genel yardmlar (hizmetler) 265
genelletirilmi teki 63, 265
genetik 265, 837
genotip 263, 264
gens 265
genuifzalion 265, 356
geni aile 5, 8, 265, 292
gereki kriminoloji 179, 265, 292
gerekilik 106, 166, 204, 240, 243,
265. 266. 267. 341, 466, 644, 696, 715
geri besleme 267
gerilla 267
geriye dnk bellek yitimi 62, 267
gerontokrasi (yallar hkimiyeti) 267
gerontoloji (yallk bilimi) 267, 268
Geselhchaft (toplum) 263, 327
Getalt kuram 15.268,300,407
getto 268
Gini kalsays 269, 270
giriim kltr 270
giriim toplumu 270
giriimci 84, 270, 271, 334, 353, 436,
644
giriimci kapitalizm 271
giriimcilik 270,271,738
gizil ilev 271. 366
gizli mfredat 271,272
gizli su 272
gizli cretli iiler 272
Goldthorpe snf emas 237. 255, 274,
275, 276, 303,753
g 139.277.814
gebelik 47. 118.277
gndcge iktidar 277, 278, 330
gnll birlikler 23, 278.400
grecilik 67.68,204,212.278.279.
442,531.593.638,644,705
greli mobilite 279
greli zerklik 235. 279. 446. 481. 597.
725.778
greli yoksulluk 279. 747
greli yoksunluk 209,210,279,701
grenekler 279
grev ynelimi 280
grsel sosyoloji 280,281
grnmezdin 156,281,646,713
grnmez el 281
grme 25, 26, 69, 142, 281, 282, 295,
379, 567,568. 569, 694,814
grme yanll 25, 282, 295
grmeci yanll 282
gsteren 282
gsterge 194.282
gstergebilim 40, 280. 282, 283, 508,
583, 648, 725, 808
gsterilen 282
gsterii bo zaman faaliyeti 49, 283
gsterii tkelim 49, 283, 768, 786
gze batmayan aralar 283
gzlem 283
gzlemci yanll 283, 284
grafik kuram 4, 284
grev 196,198,285,400,650
greve yatknlk 285
grup (gruplar) 1, 66, 116, 285, 381, 698,
732
grup almas 285,608
grup dinamii 285, 286, 337, 426
grup evlilii 225, 286
grup halinde okkocallk 286
grup terapisi 286
Guttman lei 287
gd 287
gdlenme 287
gdlenme krizi 287
gdleyici szler 210, 287. 288. 810
gnah keisi 288. 552
gndelik yaam 217, 229, 272, 288,
445,784
gruh 288
gven aralklar 288, 289
gven snrlar 288, 289
gven ve gvensizlik 153,170.199,
289, 290,333. 358.362,517
 885

gvenilirlik 138, 276, 290, 416, 506, hidrolik hipotezi 301

540,566,718, 720 hidrolik toplum 301
Hinduizm 301,302,723,818
H hiper enflasyon 302, 303
habitus 229, 291 hipotetik-tmdengelimsel yntem 303
hakkaniyet kuram 291 hipotez 303, 568, 770, 805
haklar 116,150.237,240,291,358, hipotez testi 303
458, 483, 520. 529. 573, 615, 666, 677, histogram 129, 303
735, 812, 833 hiyerarik dorusal model 303
Halevytezi 291,292 hiyerarik dorusal regresyon 303
halk yordam 292,438,705 hiyerarik kmeleme emas 303
halo etkisi 292,369 hizipleme 303
hane 9,222,265,292,716 hizmet endstrileri 303, 638
hane alma stratejisi 292, 293, 334, hizmet sektr 303,482, 564
340 hizmet snf 203, 276, 303, 304, 548
hane dinamii 293 homofobi 301,305
hane ii kaynak datm sistemi 293 homoseksellik 223, 305, 306, 606, 764
hane reisi 293, 294 hooligan (hooliganlk) 306, 307
hanehalk 292 hukuk bilimi 307
hapsetme 294, 650 hukuk sosyolojisi 307, 308, 433, 529,
hapsetme kurumlar arasnda nakletme 573, 615, 641, 666, 677, 735, 812. 833
294 hcre 309
hapsetme kurumu 294 hcre girdisi 309
harcanabilir gelir 294 hkmet darbesi 309
hasla rol 294, 625, 730 hmanisl sosyoloji 107, 309, 310
hastala yakalanma istatistikleri 294, hmanizm 18, 19, 85, 242, 309, 310,
295, 629 479,532, 596,601,626, 646
hastalk 62,295
hata 295 I
Hawthorne aratrmalar 143, 295, 296 Iowa Etkileimcilik Okulu 311
hazra konucu (hazra konma) 296, 297, rk 21, 179,215,311,333,711,828
419, 654, 706 rk ayrmcl 103, 311
hedef 15, 169, 297, 455, 524, 570 Irk likilerinde Kast Okulu 311
hedef farkllamas 297 rk sosyolojisi 311,312,313
hedef genelleme 297 rklk 47,51, 179, 185,271,313,439,
hediye ilikisi 297, 298, 299, 340, 481, ' 673,690
517 rksallatrma 313
hegemonya 235.284,299,300,321,
329, 412, 446. 662, 720, 747, 780, 801
heteroseksizm 300, 301 iatrojenez (doktor kaynakl) 314
Hristiyanlk 72, 158,249,251.301. i emek piyasas 314
350, 446. 646, 723,818 ig 277,314,315
hsm 301 i kaynakl depresyon 315
hsmlk (yaknlk) 301 i smrgecilik 51,168,315,692
886

i-girimci 315 ikicilik (dalizm) 145, 229, 326, 462,

i-grup 149,315,705 745, 763
i-ynelimlilik 315 ikili 246,326,775,839
iebak 315,445,463 ikili bilin 164,326,327
iebaklk 315 ikili ekonomi 327, 822
iednklk 149,229,315 ikili emek piyasas 192.327
ierik analizi 315,316,417,568 ikilik 327
ieriksel aklsallk 12,316 ikinci dereceden kurgular 327
ievlilik 316 kinci Dnya 327
igdler 316 kinci Sanayi Devrimi 327
iine alma 316 ikincil analiz 155,327,619,787
iki dknl 55,316,317 ikincil emek piyasas 328
ikinlik 317 ikincil pekitirme 328
isel deikenler 317 ikincil sektr 328
isel talmin 317 iktidar (g) 22,41, 51, 67, 86, 95, 105,
id 317 111, 113, 119, 141. 143, 146, 159, 183,
idare kuram 317,318 208, 211,213, 221, 248, 260, 277, 309,
ideal konuma (sz) durumu 318 328, 329, 330, 347, 357, 362, 398, 495,
ideal tip 82, 85, 243, 258, 263. 277, 318, 534, 545, 622, 655, 665, 666, 667, 697,
319,496, 612, 709, 734, 792, 825 712, 743, 779, 788, 793, 798, 810, 815
idealizm 107, 166, 204, 319, 320, 400, iktidar bamll 330
499, 523,717 iktidar eliti 141, 183,330,331,613
ideoloji 18, 19, 54, 66, 134, 163, 180, iktisadi byme 55, 110, 149, 211, 271,
234, 277, 282, 287, 300, 313, 319, 320, 331, 344, 377, 500. 661, 706, 823
321, 322, 357, 382,444. 446,457, 478, iktisadi evrim 331
479,495, 497, 506, 512, 520, 292, 601, iktisadi determinizm 22, 279, 331,332,
663, 666, 667, 670, 707, 726, 744, 762, 473, 705, 740
780 iktisadi faaliyet 332
ideolojik devlet aygt 146, 321, 322 iktisadi gelenekselcilik 332
ideolojinin sonu tezi 322 iktisadi gelime 140,261,332,685
idiografk yaklamlar 16, 258, 322, iktisadi ikicilik (dalizm) 332
409,411,434, 794 iktisadi insan 332, 518
ifade edici balar 322 iktisadi yaam sosyolojisi 332, 333.
ifade edici kalabalk 322 334, 335, 587
ihtimal oran 322, 323, 324, 460, 755 iktisat bilimi 335,518,528,673
ihtiya 15. 287, 324, 325, 455. 469, 614. ilerleme 107, 116, 138,335,336,511,
645, 688 536.630, 561.681.695,719
ihtiyalar hiyerarisi 325, 326, 396, 546 iletiim 4, 63, 153, 247, 336, 337, 444,
iki deikenli analiz 326 482, 484
iki deikenli dorusal regresyon 326 iletiim yaps 137, 658
iki katna kma sresi 326 ilgaclk 337,338
iki kl dalm 129, 326, 576, 589, iliki katsaylar 338,448
785 ilkel komnizm 43, 338, 339
iki tarafl (tarafllk) 326 ilkel toplum 339. 733

imalat 231,339.495,633,638,663
inandrclk hiyerarisi 339
indirgemecilik 183, 264, 339, 679, 746
informel ekonomi 177, 335, 339, 340,
341,385. 687
informel seklr kuramlar 341, 564
insan corafyas 176,341
insan doas 39, 46, 309, 341, 342,465,
544, 626, 644, 679, 774, 780
insan ekolojisi 176,342,396,578
insanhaklar 116,117,136,159,342
nsan likileri Hareketi 70, 111, 198,
247, 295. 318, 342, 343, 344, 411,461,
572.680
insan sermayesi (kuram) 174, 188,215,
344, 345.491, 492, 676, 723, 822, 823
insanbiimcilik 345
insani bilimler 258
nternet 345, 346, 347. 486, 657
intihar 32,347,348,714
intihar taklidi 348
iradeci eylem kuram 348
iradecilik 47,348,349
simsizletirilmi Kaytlar rneklemi
349, 380
sko Aydnlanmas 244, 308, 349, 350,
504
slamiyet 72, 158,251,350,351,610,
723
istatistik 351
istatistiki bamszlk 351
istatistiki karsama 27, 29, 351,534,
576
istatistiki dalm 129,352
istatistiki denetim 352
istatistiki etkiler 215,352
istatistiki etkileim 215,352
istatistiki iliki 352
statistiki Sosyal Bilimler Paketi 352
istatistiki ve metodolojik yapntlar 352
istihdam 82, 109, 110, 150, 183, 208,
220, 276, 292, 340. 352, 353. 359, 384,
491.539, 564,696.812,814
istihdam stats 353
887
istihdam zinciri 353
isyan 233, 353, 354, 355,433. 471, 507,
663
i deerlendirme 355
i memnuniyeti 222,355,733,766
i merkezi 355
Ortamn yiletirme Blgeleri 355,
356
iblm 32,158,244,292,317,356,
357, 358, 359, 380, 385. 400, 478,491,
497, 504, 515, 578. 633, 663, 669, 689,
741, 742, 752, 763, 773, 778, 799
ii aristokrasisi 183, 359, 360, 361,
455
ii hareketi 360, 455
ii sendikas 360
ii snf 45, 82, 114, 172, 276, 327,
359, 360, 361, 362, 374, 440, 601, 632,
653,710,719
ii-iveren ilikileri 109,404,590
igal-yerine geme modeli 361
igcne katlma oran 362
iin deer yitirmesi 192,362
ikolu 109,362.363
ilem ncesi evre 363
ilemsel koullan(dr)ma veya renme
363
ilemsel model 363
ilemsel tanm 363,714
ilemselletirme 26, 138, 144, 173,
255, 276, 363. 799
ilev 363, 364. 365, 366, 438, 468, 612,
661,672
ilevsel aklsallk 12,366
ilevsel buyruklar 366
ilevsel esneklik 366
ilevsel edeerler 366
ilevsel eitsizlik 366
levsel gereklilikler 366
ilevsel tabakalama kuram 366. 367,
700
ilevselcilik 14.42.46, 101, 112. 143,
161, 164, 174, 176, 182. 201.206.211.
214, 222. 261. 273. 297. 312. 345. 363.
888

363, 364, 365, 366, 390.426,435, 445, kamu ynetimi 379

458,469, 511, 535, 616, 636, 683. 742. kamuoyu 59,141,379,426,467
744, 757, 759, 771, 791. 794, 805 kamuoyu yoklamalar 26, 279, 380,
isizlik 45,190,215,359,361,362, 567, 668, 766, 836
367. 373,440, 564. 584, 587, 675, 746, kamusal alan 380
786, 807, 827 kamusal kar 380
iveren stratejileri 367. 368, kamutanrclk 380
itaat 368,512,788 Kamuya Ak rneklemler 349, 380
ithal ikameci sanayileme 368 kanda (kandalk) 380
ittifak kuram 14, 368 kapal gruplar 1,286
izlek analizi 124, 368, 369, 526, 752, kapal toplumlar 1,2,381
806 kapal yant 381
izlenim oluumu 369 kapanma 202,381,382,391,614
izlenim yaratma 163,369,648 kapitalist 84, 382, 428, 454, 497. 587,
592, 637, 644, 663, 767
J kapitalist snf 382
Japonlama 370 kapitalizm 8, II, 80, 84, 114, 126, 148,
jest 370,371 168, 172, 178, 185. 192, 193, 195, 197,
210, 211, 235, 242, 251, 261, 307, 334,
K 350, 382, 383, 384, 388, 399, 436, 463,
kaba boanma oran 372 471,472, 473,477,478,489, 496, 506,
kaba doum oran 61,162.372 512, 513, 551, 574, 601, 603, 615, 633,
kaba lm oran 372 651, 652, 670, 676, 719, 721, 777, 778,
kabile 372 779, 786, 793, 798, 819, 820, 827, 833
kabilecilik 372 kapitalizmin ruhu 384
kabul 372 kapsama gc 384
kabul trenleri 208, 372 kapsayc nedensellik yasas 384
kanma terapisi 372 kr 384
kademeli toplum mhendislii 2, 372, kara by 87,88,89,384
373.591,719 kara ekonomi 177,339,384,385,440
kademeli vergi 373 karar alma 329,385
kadercilik 173, 302, 373, 829 karara gre lm 385
kadn dmanl 373, 374 karde okkocall 385
kadn hareketi 206, 239, 374. 456 kargo klt 385
kadn(s)hk 98,222,374 kar/koca ailesi 7, 265, 385
kal'a-kol emei ayrm 70. 374. 375. 819 kar/koca rolleri 8,325,386
kalabalklar 374,417 kariyer 37,345,386,387,641,648,689
kalabalklama 375, 379, 500 kariyer mobilitesi 387
kaltm 116, 159,375,376 kariyer sapmas 387
kalitatif-kantitatif tartmas 376. 377 kariyer yapan elerin evlilii 8. 387
kalknma bankalar 57, 377 karizma 12, 243, 387, 388, 708
kalk noktas 377 karizmann rutinlemesi 388
kamu mal 66, 152, 296, 375. 377, 378, karma ekonomi 143, 177, 296. 353.
379, 500. 706 388.452. 587
 889

karmak rnekleme 388 646, 740

kar-hareket 388 kentleme kartl 399,400
kar-kltiir 44, 388, 441 kendilik 397,400,740
kar-olgusal 96, 257, 388, 389, 415, kentsel toplumsal hareketler 398, 400,
524 748
karlatrmal kalitatif analiz 389 kentsel ylma 400
karlatrmal sosyoloji 389, 390, 391 Ken-Siegel hipotezi 400,401
karlatrmal yntem 219, 389, 390, kesimsel dilimler 401
391 kesit analizi 401
karlkllk 391 kesil verileri 401,643
karlkllk normu 391 kestirim 401
kartel 391 ketlenme-saldrganlk hipotezi 401
kartopu rneklemi 391 Keynesi iktisat 296, 333,401,452
kartopu teknii 391,539, 564 kr sosyolojisi 399,401,402,612
kast 121, 215, 301, 381, 391, 392, 492, kr toplumu 402,612
581,710,744, 793, 839 kr-kent sreklilii 92,402, 403, 612
kategori 392 krk pencereler tezi 94. 116, 117,403,
kategorik deiken 324, 392, 460 404
kateksis (yklenim) 392, 393 kstlayc pratik 404
katharsis 393 ksmi regresyon katsaylar 404
katlm oran 393 kyaslanamazlk 404
katlmc demokrasi 142, 346, 393 kzkarde okkarhl (baldzlama)
katlmc gzlem 1,15, 69, 97, 216, 404
272, 393, 399,412, 567, 609, 626, 648, kibutizm 404
673, 688 ki-kare 30,62,404
katlmc olmayan gzlem 394, 567 kilise 162,303,404,405,501
katsay 94 kimlik 46, 109, 118, 170, 246, 306, 313,
kavramlar 89, 153, 266, 395, 585, 813 386, 405, 406, 407, 408, 409, 444,451,
kaynak mobilizasyonu 95, 507 520, 534, 594, 725, 801
kehanette bulunma 395 kimlik krizi 206,408
kendi kendini gerekletiren kehanet Kish izelgesi 408
164, 282, 395 Kish seme tablosu 408
kendi kendini yok eden kehanet 395, kiiler aras karlatrmalar 408
396 kiilik 16, 229, 311, 375,408,409, 443,
kendini gerekletirme 325, 396, 479, 451,556, 569, 608, 619, 803. 834
546 kiisel belgeler 16,283.410,411,568.
kent ekolojisi 92, 159, 176. 177, 342, 728. 814
396, 687, 740 kiisel gelir 411
kent sosyolojisi 97, 397, 398, 399 kiisel kurgu kuram 71,395,411
kent ynetiincilii 77, 208. 397, 398, kitle iletiimi 400,411,742
832 kille kltr 411
kentil 398 kitle toplumu 94, 144, 411. 412, 484,
kentlerin birlemesi 398, 399 619. 731
kentleme I 16, 272. 314, 397, 399,401, Kitlesel Gzlem 412
890
kitlesel histeri 412
klan 412,413,657,661,690
klasik bilimsel ynetim okulu 413
klasik idare kuram 317,318,413
klasik iktisat kuram 190, 413
klasik koullandrma 413
klasik kriminoloji 64,413,598
klient-patron ilikisi 414
klientelizm 414
klinik depresyon 144,414
klinik sosyoloji 414
kliometri 414,415
kod (kodlar) 25
kodlama 27, 39, 103, 218, 295, 389,
415,416,417,
kodlama erevesi 417
kolektif davran 417, 418, 575, 670,
715, 746
kolektif emek 418
kolektif eylem 297, 379,418,419. 466,
507, 706
kolektif g 420
kolektif mal 377, 378, 379, 419
kolektif temsiller 165, 411,455, 543,
681,755
kolektif tketim 397, 420, 767
kolektif vicdan 165, 263,420,421, 755
kolektivist rgtlenmeler 421
kolektivizm 73, 133, 421, 422, 423,
510, 677,721,733
komprador 423
komprador burjuvazi 423
komuta ekonomisi 177. 353, 388,423,
424, 553, 678, 696
komn 24,424,475
komnal retim sistemleri 424
komnist anarizm 424
komnizm 23.200,203,209,383,418,
424, 425, 455, 474. 476, 479, 570, 589,
613. 662, 676. 710, 719, 777, 781, 798
Kondratieff dalgalar 425
Konfyslk 425. 426 kurmaclk 438
konjonktr 426
konsenss I 12. 201. 363. 426. 427. 810
konsenss kuram 134, 427
konstrklivizm 427
konuma analizi 164,218,416,427,
693
konut 427
konuta gre snflandrma 77, 397,427,
428. 656, 767
kooperatif 428,429,604
korelasyon 126, 338,429, 533, 741
korporasyon gruplar 270, 429
korporasyon toplumu 429,430, 733
korporatizm 429,430
koullan(dr)ma 130, 372,430,431,
556
koullan(drl)mam uyaran 431
koullan(drl)mam yant 431
koullan(drl)m uyaran 431
koullan(drl)m yant 431
koullu kar-olgusal 388,389
koullu uyaran 431
koullu yant 431
koulsuz uyaran 431
koulsuz yant 431
kota rneklemi 351,431,564,566
kovaryasyon (birlikte deime) 431
kk aile 7,431
klelik 312,372,432,650,710
kyllk 160, 173,202,261,267,315,
394,432,471,673
kriminoloji 65, 90, 94, 212, 239,433,
581,598, 639,783
kromozomlar 434
kula halkas 434,435,469.517
kullanm deeri 435
kumar 435. 436
kumar sosyolojisi 435, 436
kuram 20, 238, 303,411,436,437. 507,
540,585,770
kuramla ykl 437
kurbanbilim 116.437
kurbansz su 436,437, 438. 703
kurtarc hareket 438
kurum 146. 438. 705. 732. 755

kurumlar arasmda gidip gelme 94,438
kurumsallam ayrmclk 51,438,
439
kurumsallam cinsiyetilik 101
kurumsallam rklk 313
kuak 439,471
kuak-ii mobilite 439
kuaklar aras mobilite 439
kutsal 156, 157, 158, 166, 208,439,
623,661, 712
kutuplama 439, 440
kuzenler 440
Kuznets evrimi 440
kk birikim 440
kk burjuvazi 85, 275, 440, 441, 548
kk meta retimi 58.441,777
klt 73.441,442,713
kltr 5. 14, 16,42,78, 109, 114, 116,
154, 173. 219, 223, 226, 229, 279, 281,
300, 442, 443,446. 453, 458, 512, 523,
591. 646, 647, 664, 667, 687, 732, 741,
771,774, 790, 796,817
kltr alan 443
kltr oku 443
Kltr ve Kiilik Okulu 62, 78, 443,
444
kltre girme 444
kltrel aktarm kuram 444
kltrel antropoloji 444
kltrel asimilasyon 444
kltrel almalar 67, 280,444,445,
683
kltrel oulculuk 445
kltrel entegrasyon 445
kltrel gecikme 138,445,538,723
kltrel grecilik 279, 445. 446, 821
kltrel kuram 446,447
kltrel materyalizm 447, 448
kltrel sermaye 229,448, 651
kltrel yaylma 233,448,715
kllrlenme 448
kme analizi 194, 448. 449
kmeler aras analiz 449
kresel meta zincirleri 449
891
kreselleme 116, 200, 233, 261, 449,
450, 594. 834
kreselleme kuram 449,450
L
lf salatas 452
laissez-faire iktisad 143, 236, 245, 281,
296, 305, 332, 401,452.453,456, 512,
695
langue (dil) 453
latifundiya 454
lezbiyen aratrmalar 456
liberalizm 2, 211. 236, 296, 309, 322,
333,456,457,460, 461
liberteryanizm 24, 457, 458, 512, 529,
615
Likert lei 458.551.557
liyakat 458
log-lineer analiz 63,68, 124,324,459,
460, 479, 507, 543
lojistik byme 460,461
lojistik (ya da logit) regresyon 324, 460
lokavt 461
loncalar 461
Lorenz erisi 269, 461, 462
lmpen burjuvazi 463
lmpen proletarya 463, 464
M
maddi adalet 465
maddi kltr 2.443. 465
maddi olmayan kltr 465
Mahkm'un kilemi 153, 465, 555
makine retimi 456
maki'o sosyoloji 273,466,467,710
maksat d ya da tahmin edilmeyen
sonular 467. 468
mali kriz 93,452,469,615
maliyet-kazan analizi 292, 378,470
mantk ampirizm 21,471
mantk pozitivizm 131,471
mantksal evrenseller 471
mantksal indirgeme 471
Maoculuk 354.471.472.810,821
 892
marjinal istihdam 472
marjinal toplamlar 472
marjinalist devrim 472, 475
marjinaller 472
marjinalleme 150,472
Marksist sosyoloji 22, 473
Marksizm 2, 14, 18, 19, 21, 22, 40, 43,
58, 65,66,67, 112, 121, 134, 156, 178,
179, 180, 193, 200, 211, 231, 242, 274,
277, 310, 328, 339, 341, 354, 360, 364,
368,437,440, 445, 455, 462, 472, 473,
475,477,489, 499, 511, 597, 641, 651,
670, 692, 719, 725, 778, 810, 818
matematiksel sosyoloji 103, 479, 529
materyalizm 18,43,49, 118.201,286,
304, 339, 448, 479, 480, 481, 523, 769,
798
mavi yakal i 481
McDonaldlama 482
medeni haklar 141, 483, 484, 662, 833,
839
medeni zgrlkler 484
medenileme sreci 484
medya (kitle iletiim aralar) 337, 444,
484, 581
medya sosyolojisi 484,485, 486, 592
megalopol 486,487
mekanik dayanma 327, 487
mekanik ynetim sistemleri 487
melez kimlikler 487
menfaat emberine alma 487
meritok-asi 324. 454, 487, 678, 700,
752, 837
merkantil kapitalizm 487
merkantilizm 245. 487. 488
merkez-periferi modeli 168,489,490
merkezi eilim lleri 488, 489, 637 militanlk 343, 503, 630, 654
merkezsizlemi benlik 490
mesihi hareket 490,491,513,818
meslek 62.276.374,491,627
mesleki eitim 491
mesleki ayrm 64. 491, 492, 822
mesleki cemaat 492
mesleki kariyer 492
mesleki mobilite 492, 493, 494, 495,
507, 750. 806
mesleki prestij 79, 258. 385, 493, 494,
495, 556, 698, 699, 752
mesleki snflandrma 492,493,494,495
mesleki toplumsallama 495
mesleki yap 62, 495, 564, 786
meruiyet 235, 329, 368, 495, 496, 504
meruiyet krizi 496, 664
merulatrma 495,496
meta fetiizmi 300, 462, 602, 769, 780
meta zincirleri 497
metafizik 21, 204, 238,497, 543, 598,
726. 789, 795, 802
metafiziksel pathos 498
metalama (metalatrma) 498
metodoloji 376,498
metodolojik bireycilik 499
metodolojik btnclk 74, 699
metodolojik oulculuk 499
metodolojik doalclk 499
metodolojik yapntlar 499
metonim, metonimi 40, 499
metropol 486,499
metropol alan 499
Metropol statistiki Alan 499, 500
melropol-uydu ilikisi 500
mevki ekonomisi 177, 500, 501
mevsimlik isizlik 501
mezhep 34, 73, 162, 303, 405, 441, 501,
713,720,747
mezhepilik 207,302,501,790
meziyet bolluu 501
meziyetilik 174,501
mikro sosyoloji 502
mikro veriler 327, 349, 502, 620
milliyetilik 121, 203, 504, 505. 506,
664
minitab 506
mit 506. 507, 647, 670, 802
mobilite 62, 174,492. 507
mobilizasyon (mobilizasyon modeli)
507

model 82, 507. 508, 709, 774
modelleme 508
modemite 509
modernizm 508
modernleme 37, 55, 140, 234, 261,
335, 351, 390.450, 455, 501, 507, 509,
636, 706, 834
modernleme kuram 60, 508, 509, 759,
807
modernlik 509
monetarizm 296,401,509
monizm 509
monokltr 509
Monl Pelerin Dernei 40, 509, 510
moral kariyer 273, 510, 539
morfolojik (ya da etiolojik) snflandrma
510
Moynihan Raporu 511,512
muhafazakrlk 457,512,513,738
Musevilik 163,301,350,513,723
mutlak mobilite 513
mutlak yoksulluk 513
mutlak yoksunluk 513
mutlakiyeti devlet 513,514,515
mutlakiyetilik 23, 235, 456. 513, 514,
515
mbadele 185,357,497,515
mbadele deeri 515
mbadele kuram 132, 152, 236, 289,
305, 332, 419, 516, 517, 518, 519, 664
mfredat 67, 271, 519, 538, 539, 723,
823
mlkiyet 22, 519, 520. 521, 799, 814
mlkiyet-denetm tartmas 521
mptellk 521
mzakereyle kurulan dzen 71,521,648 -
N normalletirme 535
narsisizm 407, 522, 523, 606
Nasyonal Sosyalizm 523
natralizm 204, 304, 523
Narnssenschafen 204, 304, 523
neden 22.389,523,524,525,526.717
nedensel aklama 523. 524. 525, 526,
893
792
nedensel modelleme 38, 55, 194, 368,
527. 528, 540,618, 806
nefret sular 527, 703
negatif korelasyon 527
neo-Darwincilik 527
neo-emperyalizm 527
neo-Kantlk 65, 258, 319, 336, 527,
528, 792, 794
neo-klasik iktisat 46, 184, 185,333,
475, 528, 529, 589, 829
neo-liberalizm 529
neo-Marksizm 529.665,781
neo-pozitivizm 269, 370, 463, 529, 530
Nesne likileri Kuram 530
Nesne likileri Testi 530, 803
nesnel 240,530,531,598,688
nesnellik 26, 134. 277, 279, 393, 530,
531,572
nevrotik anksiyete 531
nevrotik depresyon 144,532
nevroz 532. 609
nirengi (genleme) 36, 434, 532, 567
nokta serpitirme grafikleri 532, 533,
572
nominal lm 533
nominal veriler 533
nominalizm 533
nomotetik yaklamlar 322, 533, 794,
814
norm 13.31,34,84,109,111,132,212,
224, 227. 258, 295, 412, 426, 427, 439,
516, 533. 534. 579, 625, 631, 636, 639,
664, 703, 713, 742
normal bilim 534
normal dalm 233, 326, 534, 576, 577,
785
normal eri 534,611
normatif dzen 535
normatif g 535
normatif ilevselcilik 172, 297, 535,
742, 810
normatif kuram 430, 437. 535. 536
 894
nfus 29,351,391,536,565,643,726
nfus ilkesi 536
nfus incelemeleri 537
nfus saym 27, 139, 155, 255, 349,
352, 448, 565, 620, 643, 644, 716, 749,
755, 760, 787, 820, 836
nfus saymn tamamlayc aratrmalar orta zemin 548
536,537
O ortakduyusal (ortak) bilgi 549
odak gruplar 281,538
odaklanmam etkileim 538
odaklanm etkileim 215,538
odaklanm kalabalk 538
Oidipal aama 538
Oidipus kompleksi 538
okul eitimi 538, 823
okul gruplandrmas 538
okul snf 538, 539
okula gitmeme 174,175,539
olaslk dalm 539
olaslksz rnekleme 539, 540, 567
olay tarihi analizi 80, 125, 233, 540
olgu 540,541
oligari 541,652,722
oligarinin demir yasas 541
oligopol 54)
olumlayc eylem 541
olumlu ilev (olumlu ilevsel) 541
olumsallk kuram 337,541,542
olumsallk tablosu 124, 125,459,479,
542, 543, 564, 772
ontoloji 239, 364. 466, 523, 531. 543
optimal dizili 543
optimal eletirme 543
oran lm 543
orantsal-riziko modeli 624
ordu ve militarizm 90, 543, 544, 545
organik (ya da biyolojik) analoji 363,
545, 660
organik dayanma 327, 545
organik milliyetilik 545
organik ynetim sistemleri 545
organizasyon menzili 545.546
Organizasyon Tasarm Hareketi 546
organize su 546,703,811
orta menzilli kuram 454, 547
ona snf (orta snflar) 83, 234, 374,
547, 548,710. 835
orta yap 548
ortak kar/koca rolleri 548, 549
ortaklk 432,549
Ortaklk Problemi (ya da Trajedisi) 550,
555
ortalama 550
ortalama deer 550
ortalama deer testi 550
ortanca (medyan) 550
ortaya k 550
Osgood ayrmsal anlam lei 550
otobiyografi 551
otokrasi 202, 551
otomasyon 82, 192, 361, 551, 634, 818
otorite 4, 551. 667
otorite gc 551
otoriter 23,234,304.551,619
otoriter kiilik 305, 551, 552, 559, 765
otoriter poplizm 552
otoriteryanizm 2,51,551
oy kullanma davran 83,141,454,
552, 553, 554, 555, 663, 767
oyun kuram 66,289,379,419,529,
550, 589
dllendirici g 556
renme glkleri 556
renme kuram 37, 556, 608, 609
jenik 75,375,556
lek 78, 123,232,557,620
lekleme 36, 492, 556, 562
lm 138,209.284.338,363,385.
391,415,460. 556, 557
lm hatas 352, 554
lm seviyeleri 557
lm oran 139.140.557
 895

lmllk oran 100. 162, 557, 558, zfarkndahk 64,570

559, 629, 746,815 zgl deer 571
mr beklentisi 559 zgr irade 571
ncelik etkisi 369, 559, 670 zkavray 64,571
nyarg 288, 355, 439, 527, 552, 559, zne 18,381,452,571
560 znel eitlik 573
rgt (organizasyon) 121, 122, 541, zneleraraslk 573
560,641 znel alma deneyimi 362, 400, 571,
rgt (organizasyon) insan 561 572,573, 801
rgt (organizasyon) kuram 87, 121, znellik 353,451,573
122, 317, 357, 516, 561, 562, 563, 657, znde ihtilafl kavramlar 95, 573
680 zrllk 573
rgt (organizasyon) kltr 443, 563, zynetim 573
564
rgtler (organizasyonlar) sosyolojisi P
561.562,563 panoptikon 57, 64, 574
rgtl su 564 para ba 574
rgtszlemi kapitalizm 384, 564 paradigma 15, 67, 69, 574, 575,576
rnek 23, 564 paradigmatik ve sentagmatik 576
rneklem 29, 536, 564, 726 paralel kuzen 111, 576
rneklem anketi 281, 564, 568, 750 paralel soy 576
rneklem seiminde yanllk 564, 565 parametrik istatistik 30, 576
rnekleme 26, 35, 142, 351, 379,408, parametrik olmayan istatistik 30, 576,
431, 539. 565, 566, 567, 643, 712, 774 577
rnekleme arlklar 567 paranoid tepkiler 577
rnekleme erevesi 391, 567 paranoya 577
rnekleme hatas 295, 566, 567, 568, paranteze alma 577
653 Pareto ilkesi 577, 578
rneklememe hatas 295 Pareto iyiletirmesi 578
rnekolay (vaka) incelemesi 15, 36, 97, Pareto optimumu 578
216. 226, 568, 668, 726, 783 Parkinson yasas 578
rtk gzlem 36, 283, 568 parlamenter ynetim 578
rnt deikenleri 568 parole (sz) 453, 578
teki-ynelimlilik 568, 569 partizanlktan sapma 581
zalg 64, 569 parya grubu 285, 581
zclk 149, 228, 229, 569, 595, 644, pasif direni 581
750. 796 pasif ii tezi 581
zel alan 380, 569 patoloji 244,581
zeldin 156,569,713 patrimonyalizm 87, 350, 581, 582
patron-klient ilikisi 582. 583
zel hayata ekilme 569, 570, 768, 769
Pearson katsays 583
zelletirme 93,146,270,444,452,
pedagoji 583
569, 570,614. 756, 807
pekitirme 583
zellik 570
personel ynetimi 583. 584
zerklik 570.629
 896

pein satlk rn 584 problem aile 601

pein sat amal retim 584 problematik 601,606
Peter ilkesi 584
Phillips erisi 584
pilot inceleme 585
piyasa 12,65, 126, 143, 184, 185, 199,
211, 261, 270, 321, 332, 367, 377. 378,
391, 428, 496, 586, 683, 697, 737, 773,
807, 827, 833
piyasa aratrmas 26,412,588
piyasa ekonomisi 151,353,388,458,
588
piyasa konumu 274, 588
piyasa sosyalizmi 588
planl ekonomi 588
plantasyonlar 432, 588
plasebo 588
Poisson dalm 129,589,785 psikiyatri 10, 34, 94, 144, 244, 247,
politika aratrmas 41,76, 102, 103,
195,589, 590, 642
pop sosyoloji 561, 590, 591
popler kltr 116,443,444,454,591,
592, 768
poplizm 592, 820
postmodernizm 24,151,164,170,217,
240, 300, 321, 342, 444, 508, 532, 534.
564, 592, 593, 594, 595, 659, 682, 796
post-Fordizm 171,191,595
post-yapsalclk 24,151,204,217,
228, 247, 321, 405, 451, 595, 596, 597,
605, 606, 637, 647, 692, 769, 804, 808.
830
potla 597
pozitif ayrmclk 51,209,597,598
pozitif korelasyon 598
pozitif pekitirme 598
pozitivist kriminoloji 178, 212,413,
434,461,598
pozitivizm 3, 65, 134, 156, 166, 179,
204. 278. 319. 385. 437, 454,472. 529,
598. 599, 600. 608. 626, 792
pragmatizm 149,583,600,647
prakss 179. 600
prestij 601.699
profesyonalizm (profesyonelleme)
314, 362, 363,607,675
proletarya 23, 66, 82, 114, 183, 299,
360, 440, 455, 463, 478, 601, 602, 653,
654, 770, 801,817,818
proletarya diktatrl 602
proleterleme 65, 315, 394, 440, 601,
603,651
prosedr adaleti 603
Protestan etii 110, 301, 334,426,467,
603, 604, 793
psi-kompleksi 605
psikanaliz 1,21,64,80, I2, 146, 179,
249, 250, 310, 371, 445,453, 522, 577,
605, 606, 607, 608, 609, 647
581,607,608, 783
psikoloji 72, 230, 249, 371, 608, 609,
673,735
psikometri 149, 229, 609
psikopat 609
psikosomatik hastalk 609
psikotarih 405, 609
psikoterapi 9, 130, 609
psi koz 144, 532, 609,610, 709
psie 610
puanlama 144,610
puanlama lekleri 610
purdah 610
R
radikal kriminoloji 612
reel sosyalizm 185, 211, 454, 551, 613,
614,676, 678, 698, 762
refah 260, 325, 378, 475. 747, 756, 820,
833
refah devleti 142, 231, 270, 322, 475,
518,615,675.767. 826. 833
refah haklar 616
refah mallar 616
refah program 573
refah sosyolojisi 611

refah yardmlar (hizmetleri) 44, 367,
616. 645
referans grubu 285, 616, 617, 659, 698,
828
regresyon 68, 194, 368, 414, 507, 526.
617, 806
regresyon analizi 124, 126, 177, 460,
617,618, 752, 772, 803
rehinli emek 619
reissiz (topluluklar) 148, 619
rekabet 378,578,619,763
rekabeti mobilite 507,619
repertuar izelgesi teknii 619
replikasyon 567,619,620
resmi istatistikler 27, 83, 138, 139, 259,
295, 327, 348, 353, 492, 620, 621, 622,
628, 703,704,718,746, 787
resmi olmayan evlilik 622
resmi olmayan toplumsal denetimler 622
ret alan 29, 622
rza 622
rza biimleri 622, 623
risk toplumu 117,623
riskli gei etkisi 623
ritel 156, 219, 223, 257, 258, 272, 298,
316, 372, 469, 515, 623, 624, 647, 672,
688
riziko modeli 540, 624
rol 4, 21, 50, 57, 59, 60, 98, 109, 163,
222, 246, 273, 294, 297, 337, 366, 386,
458, 534, 624, 625, 626, 627, 648, 661,
683, 698, 713, 757, 760, 806, 812, 814,
823
rol atmas 221, 626 sanskritletirme 638
rol gerilimi 626
rol kabul 626
rol kuram 100. 163, 206, 624,625, 626,
659
rol kmesi 626
rol mesafesi 626
rol modeli 626
rol oynama 626
rol stlenme 626
rol yapm 626
897
Rorschach Testi 626
ruhban snf 627
rya almas 627
S
sabkal 628,705
sabkalnn yeniden su ileme eilimi
90, 628
sabit seenekli soru 628
salk bakm kuruluu 628
salk bakm sistemi 76. 628
salk ve hastalk sosyolojisi 76, 628,
629, 630, 749
salkla ilintili davranlar 630
sahicilik 630
sakinimi) ilikiler 630,631,708
saldrganlk 631
Saldrganlk-Onaylama nermesi 632
Sanayi Devrimi 632, 633
sanayi kapitalizmi 633
sanayi sektr 256, 633, 636
sanayi sosyolojisi 222, 342, 634, 635,
636
sanayicilik 636
sanayileme 8, 55, 74, 98, 136, 168,
171, 174, 185, 195,207. 261,292, 303,
314. 334, 362, 368, 382, 425,495, 568,
632, 633,651,742, 820, 832
sanayisizleme 303, 636
sanayi toplumu 169, 322, 637, 646, 733,
752, 757, 832
sanayi-sonras toplum 94, 202, 203,
208,246, 336. 638,733, 761
Sapir-Whorf hipotezi 638
sapknln oalmas 638, 639
sapknln etkisizletirilmesi 639
sapknln inkr 639
sapknlk 10, 17, 33, 34,46, 74. 95.
210. 212. 213. 214, 239, 244, 294.433,
533. 639. 640, 641, 670, 742, 755
sapknlk alt-kltr 17.641
sapma 641
sarmal terfi 641
898

sava 642 sermayenin organik bileimi 652

savunma mekanizmalar 552, 642, 727 sfr hipotezi 29, 30, 303. 653
savunucu aratrma 642, 643 sfr tolerans 653
saym 139, 155, 349, 643 sfr toplaml olmayan oyunlar 653
saym kalitesi kontrol 643 sfr toplaml oyunlar 653
saym sonras anket aratrmas 633, sklk dalm 111, 127, 129, 398, 488,
644 653
seici yaknlk 604, 645 sklk poligonu 653
seici yardmlar-genel yardmlar 645, snf 75, 215, 274, 328, 333, 391, 395,
731 464, 471, 475, 478, 479, 496, 551,649,
seim etkileri 645 653, 655, 666, 677. 710, 799, 815, 833
seimbilim 645 snf bilinci 70, 360, 602, 653, 654,
seklerleme 157, 301, 351, 400, 645, 655, 657, 698
646, 659, 707 snf kar 172,652,655
self-servis ekonomisi 646 snf farkndal 654,655
semantik (anlambilim) 646, 647, 692 snf kltr 655, 656
semantik (anlamsal) indirgeme 647 snf tahayyl 656, 794
sembol 14, 63, 126, 156, 258, 272, 371, snflandrma 656
482, 641, 646, 647, 649, 664 snflandrma (kmeleme) 656
sembolik etkileimcilik 20. 24, 63, 77, snfsal atmann kurumsallamas
97, 132, 175, 227. 228, 272, 319, 370, 656
386,405,411, 434, 482, 499, 539, 548, snfsal konum 657
549, 550, 562, 600, 603, 616, 625, 626, snfsal sapma 564, 657
647, 648, 649, 674. 682. 732, 784, 830 snr srdrm 657
sendika 9. 24, 59, 83, 185, 192, 196, snr tartmas 657
197, 231, 285, 334. 359. 360,429, 455, snrl aklsallk 518,657
561, 502, 503, 564, 635, 641, 649, 650, srasal lekler 30, 657
732,785, 791, 839 sib 657
sendikal bilin 650 siber toplum 657, 658
sendikal tavr 650 sibernetik 638, 658
sendikalizm 23, 360, 650 sibernetik hiyerarisi 658
senkretizm 650 silah denetimi 658
sentez 650 silahszlanma 658
serbest brakma 94. 273. 650 simetrik aile 7, 658
serbest arm 650 sistem entegrasyonu 112, 660, 743, 744,
serbest piyasa 23. 356, 515, 650, 721, 745
820 sistemle kuram 7, 179,365,660.661,
serflik 431,582.650 757,818
seri monogami 650 situs 661
sermaye 147. 178, 183, 245, 270, 303, sivildin 661,662
602, 650, 651,652 sivil itaatsizlik 662
sermaye birikimi 207, 245, 441, 651 sivil toplum 146. 150, 278, 281, 299,
sermaye youn retim 65 1 335. 520, 548. 564. 614, 661, 662, 663
sermayenin ayrmas 85. 65 1. 652 siyasal davran 130. 663
 899

siyasal iktisat 118, 184, 236, 245, 333, sosyolojik bo zaman aratrmalar
356,476, 488,663,650, 664 682, 683
siyasal kltr 443, 664, 668 sosyolojik cinsellik incelemeleri 683,
siyasal partiler 234, 284, 360, 580, 664, 684
665,667 sosyolojik fahielik incelemeleri 684,
siyasal su 666, 703 685
siyasal toplumsallama 141, 666, 761 sosyolojik g aratrmalar 151, 685,
siyaset bilimi 465, 516, 552, 666, 667, 686
735 sosyolojik hukuk bilimi 307, 686, 687
siyaset sosyolojisi 234, 645, 667, 668 sosyolojik imgelem 687
sokak eteleri 239, 307, 669, 670, 704 sosyolojik konul incelemeleri 687
sokak eytanlar 307,418, 670 sosyolojik mdahale 688
somut ilemler aamas 670 sosyolojik yiyecek incelemeleri 688,
somutluun kaybedilmesi yanl 670 689
sonralk etkisi 670 sosyolojik zaman incelemeleri 689
sosyal antropoloji 12, 78, 216, 219. 222, sosyomatris 689
272, 363, 393, 454, 481, 612, 671, 672, sosyometri 4, 78, 284, 479, 689, 690
673,688, 771,807 soy 22,690
sosyal bilim 26, 35, 211, 510. 576, 673, soy gruplar 24, 54, 285, 690
674, 680 soy karm 690
sosyal bilim felsefesi 204, 674, 831 soy kuram 690
Sosyal Darwincilik 75,96,107,129, soydalk 690
130, 286, 336, 544, 671,695, 705 soykrm 690,691
sosyal davranlk 231, 482, 674 soykt 691
sosyal dnyalar 674 soyutlanm ampirizm 21,308,402,
sosyal gvence 573, 674 454, 459, 506, 691
sosyal hizmet 9, 94, 119, 674, 675, 712, smrgecilik 72, 89, 121, 193, 312, 491,
783 691,692
sosyal psikoloji 673,675,701,750 smr 51, 183, 220, 243, 338, 382,
sosyal sermaye 103,675,676 395, 582, 651,692
sosyal sigorta 676 sylem 67, 204, 248, 300, 642, 692,
sosyalizm 12, 65, 148, 197, 200, 209, 693, 694, 780, 809
322, 360, 388, 404,428, 473, 478, 479, sylem analizi 109, 284, 319, 321, 682,
480, 510, 527, 551, 613, 676, 677, 678, 693, 694
710, 738 sylem oluumu 694
sosyo-biyoloji 75,137,263,483.523, - Szck arm Testi 694
678, 679 szlemecilik 694
sosyo-dilbilim 164, 273,427, 679 szlemeli emek 694
sosyo-ekonomik stat 679, 680, 752 szl olmayan iletiim 337. 694
sosyo-teknik sistem 334, 680 szl tarih 507, 694, 718, 759, 787
sosyogram 680 Spearman sra korelasyon katsays 30,
sosyoloji 35, 106, 134, 227, 363, 397, 695
471, 522, 576, 580, 663, 667, 671, 673, stagflasyon 695
680, 684, 682, 742, 791. 794 Stalinizm 18,474,695,696
 900

standart olmayan istihdam 696

standart olmayan ii 696 aka kaldran ilikiler 631.708
standart lmllk oranlan 696 amanizm 201, 708
standart sapma 696 ehir 708
standartlam lmllk oranlar 696 ehir sosyolojisi 708
standartlatrma 697 ehir merkezindeki yoksul blgeleri 708
Stanford-Binet Zek Testi 697 erh koyma 708
stat 21,47,83,297.298,302,328, eyle(tir)me 462,709
358, 374. 381.391.458, 492. 493, 495, irket 41,84,271,384,429,485,564,
. 496, 501, 551, 627, 635, 661, 697, 698, 591,652, 709,715,818, 833
710,713,733,744, 779,815 irket kapitalizmi 142, 709
stat berraklamas 65, 698, 699 irket suu 65, 703, 709
stat grubu 285. 470, 699, 767, 793, izofreni 452,610,709
816, 840
stat kaybettirme 699 T
stat kazanma 115, 258, 494,495, 699, tabakalandrlm rneklem 710
700, 701,751.757, 806 tabakalama 59, 174, 215, 246, 302,
stat konumu 21.211.624,701 338, 374, 398, 461, 479, 698, 710, 711,
stat kmesi 701 791,828
stat tkanmas 17,33,701 tabi deer sistemi 711
stat tutarll 701 tablo sunumu 711,712
stat-deeri kuram 699 tabu 712
stat-ykleme kuram 701 tabula rasa 99,203,712
stereotip 21, 47. 98, 559, 598, 701, 725 tahakkm 85, 243, 328, 382, 541. 591,
stereotipletirme 51,57, 101,312,439, 666,712,713,788
701, 812 tahmin 713
stres 144,225,701,702 tahmini toplumsallama 713
su 65,75,95,97,159,178,210,239, takdiri gelir 713
265,433, 437, 546, 598, 702, 703, 704, taklit din 713
775 taksonomi 713,714
su endeksi 703 tali gruplar 714
su istatistikleri 216,701,702 tam zamannda sistemi 714
su oran 216,239.702,704,746 tamamlayclk hipotezi 714
sua srklenme 704 tantm deneyi 714
sululuk 10,97,210,287.609,640, tanrclk 714
704, 705 tarama aralar 91,245,715
suu nleme 705 tarm 22,715
superego 705 tarm iletmesi 402,715
srdrlebilir kalknma 705, 706 tarm kapitalizmi 715
srekli deiken 706 tarm sosyolojisi 715
sr g 706 tarm toplumlar 715
stunlatrma 706, 707 tarmclk 715
tarihsel demografi 139,716
tarihsel materyalizm 19,31.81.118.

201, 336, 338. 354, 476, 509, 601, 664,
681,716,717, 723,724
tarihsel sosyoloji 717, 718, 719, 760
tarihsicilik 19, 22, 136, 211. 372, 448,
591,670, 677,719, 720. 836
tarihyazm 720
tarikat 301,720,721
tarikatlama 720, 721
tatminkr 186,335,562,721
Taylorizm 70,712
tehlikeli snflar 722
tek boyutlu lekleme 722
tek deikenli analiz 722
tekel 143, 186.281,587,722
tekelci kapitalizm 271,722
tekelilik 722
teknikilik 70, 251. 722, 723, 786, 797
teknokrasi 722, 723
teknoloji 572,646,722,723,821
teknolojik determinizm 191, 634,636,
680, 723, 819
teknolojik toplum 723, 733
tekno-yap 722
tektanrclk 47,350,513.671,723
tekyanl soy 723
telafi eitimi 723
tele-ahma 188,723,724
teleoloji (erekbilim) 724, 798
Tema Kavrama Testi 552, 724, 803
temel 43, 320, 331, 724, 725, 778, 780
temel bileenler analizi 725
temsil 725, 726
temsil edicilik (temsililik) 726
temsili rneklem 726
teneke evler 726
teodise 726
teodise problemi 727
teoloji (tanrbilim, ilahiyat)
21,662, 727,824
tepe deer 727
tepki oluumu 642,701.727
tepkisel depresyon 727
teraptik topluluk 727
terbiye 159, 174. 727
901
tercih kuram 727
ters ayrmclk 727
ters ilev(sel) 468,541,727
ters korelasyon 728
tesadfi rneklem 728, 800
tesadfi rnekleme 728
tesadfi rnekleme hatas 728
tevik demeleri 188,271,728
Thomas Teoremi 728
Thurstone lei 728
tbbi model 728,729
tbbi sosyoloji 62, 729
tbbileme 729, 730
tp sosyolojisi 363, 729, 730
ticari evrim 587, 730
tipletirme 730
tipoloji 730
toplamsal aa 731
toplamsal geimeli kmeleme 731
toplu pazarlk 109, 186 196, 197, 359,
363,637, 649, 731,732, 788
toplum 19, 68, 263, 116, 364, 380, 458,
467, 637, 673,680, 732
toplum imgeleri 733, 734
toplum kuram 436,457, 734
toplum mhendislii 102, 175,734,757
toplum szlemesi 349,456, 626, 734,
735
toplumdan soyutlanma 735
toplumsal adalet 366, 516, 675, 678,
735, 736, 737, 738, 739, 829
toplumsal a 4, 685, 740
toplumsal akkanlk 740
toplumsal aktr 15,21, 570
toplumsal alan analizi 168, 740, 825
toplumsal anket aratrmas 26, 27, 28,
740, 741
toplumsal cinsiyet 452, 483, 673, 711,
740
toplumsal corafya 740
toplumsal atma 111. 400, 515, 660,
769
toplumsal dayanma 740.741
toplumsal deiim 82. I 12, 136. 137.
 902
138. 228, 332. 354. 363. 438, 661, 683,
723,741,763,780, 806,815
toplumsal demografi 139,741
toplumsal denetim 9. 35, 142, 213, 248,
265, 365, 397, 399, 418, 533, 589, 631,
650, 658, 703. 741, 742, 761, 769, 788,
810
toplumsal denge 143, 312, 342, 742
toplumsal devrim 742
toplumsal dlama 150
toplumsal dinamik 742
toplumsal dnya perspektifi 742
toplumsal dzen 46, 134, 217, 229, 235,
300. 366,426, 481, 515, 533, 535, 660,
700,711
toplumsal edim 172
toplumsal ekoloji 744
toplumsal entegrasyon 46, 112, 150,
158, 201, 744, 745
toplumsal eitlik 209, 745
toplumsal eitsizlik 75, 210, 211, 234,
710
toplumsal etkileim 215,745
toplumsal evrim 745
toplumsal eylem 219, 745
toplumsal eylem kuram 745
toplumsal farkllama 158, 233, 745
toplumsal formasyon 732, 745, 746
toplumsal gstergeler 282, 734, 746
toplumsal grup 116,285,746
toplumsal hareketler 5, 47, 117. 228.
240, 334, 388, 395, 419, 456, 490, 507,
590, 663, 684. 687, 742, 743, 744, 746,
747, 748, 790
toplumsal idare 730, 748, 749, 756
toplumsal ihtiyalar 749, 756
toplumsal istatistik 749
toplumsal istikrar 749
toplumsal kapanma 381, 382, 699, 710,
719. 770
toplumsal kategoriler 749
Toplumsal Kimlik Kuram 749
toplumsal konsenss 426, 427
toplumsal kurmaclk 342, 641, 684.
745,750
toplumsal kurum 438, 750
toplumsal mesafe 750
toplumsal mobilite 64, 174, 190, 206.
258, 272, 274. 323, 366,479,492, 493,
507, 699, 750. 751, 752, 753. 754, 755,
815, 837
toplumsal mbadele 739, 755
toplumsal norm 533, 534, 755
toplumsal olgu 75, 165.439,540,541,
715,755
toplumsal lek 755
toplumsal rgtlenme 755
toplumsal patoloji 5,581, 755. 756
toplumsal politika 150, 282, 359, 580.
614, 730, 735,756
toplumsal protesto 756
toplumsal refah 211
toplumsal rol 212,306,408,624,628,
757,816
toplumsal snf 211.215, 264, 653, 668,
699, 752, 757, 769, 778, 833
toplumsal sistem 3, 122, 143, 226, 227,
325, 342,541, 562, 577, 579. 625, 657.
661,727. 732. 757. 795, 803
toplumsal sistemler 364
toplumsal sorunlar 150,757
Toplumsal Sorunlar Aratrma Dernei
212, 758
toplumsal statik 758
toplumsal stat 297, 697, 698, 758, 812
toplumsal su 703, 758
toplumsal srklenme 758
toplumsal tabakalama 190, 402, 551,
635,655,661,758. 767
toplumsal tahmin 758
toplumsal tarih 694, 715, 758, 759. 760
toplumsal trend 734, 760, 764
toplumsal yap 219,438.442.445,667,
672. 681, 687, 689, 697, 757. 760. 804,
805,815
toplumsal yaptrm 760, 808
toplumsallama 14.31.44,46,98, 100.
104. 121,132. 250, 326, 358.408.427.

439, 444, 534, 607, 631, 713, 735, 760,
761,806,810
toplumun tepkisi 46, 761
topyekn sava 642,761
tortular 182, 183,761
total kurum 4, 273, 438, 761
totalitarizm 2, 68, 296, 472. 761, 762
totaliter 3, 180, 346,425.472, 551,638,
668, 761,762
totemizm 671,762,771
totoloji 325,380,517.661,662,762
tre 292,488,705
transseksel 764
transvestilik 764
Treiman lei 764
Treiman puan 764
turta izelgesi (turta grafik) 127. 129,
765
tutum (tutumlar) 71, 134, 208,409,448,
458,463, 556, 559, 620, 663, 715, 718,
765, 766, 767
tutum aratrmas 572, 765, 766, 767
tutum tutarll 765
tutumlu(luk) 124,459,767
tketim dilimleri 397, 553, 767, 768,
769
tketim sektrleri 767, 768
tketim toplumu 444, 768
tketim sosyolojisi 594, 768, 769,770
tmdengelim 770
tmevarm 20, 351, 524, 770
tmleme 172,430,770
trde gruplara ayrma 770, 771
trde toplumsal sreler 771
tremler 182,771
U 432, 480, 778
u etkiler 772
ulalan stat 21,698,772
ulusal burjuvazi 772
ulusal karakter 772
Ulusal Sapknlk Konferans 212,758,
772
uluslararas iblm 359. 773 topya (topyachk)l36. 179. 231. 251.
903
uyaran ayrm 773
uyaran genelletirme 773
Uyaran nermesi 773
Uyaran-Yant modelleri 773
uygulamal sosyoloji 773
uygun teknolojiler 773, 774
uygunluk 30, 774
uyumcu kiilik 774
uyumcu olmama 774
uyumcu olmayan davran 774
uyumculuk 774
uyumsuzluk 774
uyuturucu mptell 774, 775
uyuturucular 55, 774, 775
uzlamclk 204, 266, 775, 802
uzun dalga kuram 775
uzun sreli aratrma 194,775
cretli emek 183,353,774
l 143,246,774
nc Dnya 2, 28, 55, 56, 175, 261,
331.332, 335, 346, 362, 490, 498, 539,
622, 687, 694, 726, 773, 774, 807. 818,
821
nc Dnya ambar 774
ncl sektr 774
reme oran 774
reme teknolojileri 774
retim 185, 195,245,418,663,681,
714, 768,773,777
retim aralar 192, 440. 676, 777
retim gleri 478, 745, 777, 778
retim ilikileri 114, 321, 331, 651,
724, 745, 778
retim lam 43. 114, 184, 192, 243, 338,
st snf 779. 780, 825
st-anlat 780
sl-beliieme (st-belirlenim) 19. 780
sl-kuram 780
stel byme 461, 780
styap 320. 331. 520. 724. 778. 780
 904

265. 336.418, 471, 677, 762. 780, 781 yanllk 352,531.801

yelerin yntemleri 781,782 yanllk mobilizasyonu 801
yelik grubu 782 yanl bilin 96, 172, 300, 321, 623,
656, 801
V yanllama 389,411,541.591,802,
vaka almas 783 803
vaka kaytlar 783 yanllamaclk 303, 802, 803
varlkl ii 783 yanstma 410, 642, 724, 803
varolu sosyolojisi 287, 784 yanstma testleri 230, 530, 626, 724,
varoluuluk 3, 133,241,300,462, 803, 804
471,479, 630,641,784 yapay deikenler 139,804
varyans 233, 784 yap 28,74,114.213,219.228,229,
varyans analizi 784 291, 348,466, 745, 804. 805, 806
varyasyon 123, 233, 697, 784, 785 yapzm 310,805
vasf 61, 109, 191.192,255,359,360, yapla(tr)ma 92, 112, 170,227,487,
361,362,494, 602, 699,785 549, 805, 806
vasfszlatrma 191. 192,231,251, yapsal denklemler 526,619
334, 362, 602, 785, 786 yapsal farkllama 136, 226, 233, 509,
vassallk 786 743. 806, 807
veri arivi 199,694,787 yapsal ilevselcilik 112, 113, 176, 277,
veri bankalar 787 660,807
veri yn 787 yapsal isizlik 807
veriler 787 yapsal mobilite 807
verimlilik 52, 110. 195, 295, 341, 345, yapsal olmayan mobilite 807
500. 634, 680, 728, 737, 777, 787, 788 yapsal uyum 807
verimlilik pazarl 788 yapsalclk 14, 19, 1)5, 146, 164, 182,
verstehen 193,788 228, 274, 310, 321, 370, 390,405,451,
vesayetilik (paternalizm) 142, 512, 454,478,499, 571, 606, 641, 682, 692,
733,788 746, 759, 769, 804, 807. 808, 809, 830
Viyana evresi 21,789,795,803 yaptrm 14
von Restoff etkisi 789 yaradanclk 810
yar-din 810
VV yar-periferi 810
yar-proletarya 810
Wisconsin modeli 699, 795
yar-smrgecilik 691,810,811
yasaklama 811
Y
yasal ayrm 811
yabanclama 33, 82. 197, 244, 320, yass akl testi 811,812
395, 400, 418. 477, 572, 601, 709. 769, ya ayrmcl 47.268,812,816
786, 798, 799, 800 ya gruplar 205.267.812
yananlam 51, 800 ya katmanlar 267. 812
yandil 800 ya tabakalamas 812
yant oran 800 yaam evrimi 7. 61. 205. 221, 224,
yant vermeme 566,800.801 264. 293. 371. 683. 812. 813. 815
yanl rnekleme 801

yaam dnyas 573,646,813
yaam evreleri 813
yaam istatistikleri 139,813
yaam kalitesi 813,814
yaam olay 144, 540, 609
yaam yks 410,540,653,694,728,
783,814,815, 824
yaam seyri 37,113,540.814,815
yaam anslar 211,313, 328, 374,428,
793, 812, 815
yaam tablosu 559, 815
yaam tarz 84,312,374,392,561,
697,815,816
yaam hatrlama 816
yalanma 51,267.439,816
yalanma sosyolojisi 816,817
yal bakmevi 817
yatay entegrasyon 817
yaylma 671,817
yaylmaclk 817
yaylm g 817
yedek emek ordusu 686, 817
yedek sanayi ordusu 817
yeni dinler 158,817
yeni dinsel hareketler 646,790,817,
818
yeni doan bebek lmllk oran 818
yeni ii snf 191, 361, 548, 818, 819,
820
yeni orta snf 820
yeni ortaya kan normlar 820
yeni ortaya kan zellikler 550
Yeni Sa 452,615,820
yeni sanayilemekte olan lkeler 56,
820
yeni sapknlk kuram 820
Yeni Sol 821
yeni teknoloji 723,821
yeni toplumsal hareketler 474, 781, 822
yeni uluslararas iblm 822
yeni yapsalclk 700, 753, 822
yeni-smrgecilik 377,691,821
yeniden inceleme 822
yeniden toplumsallama 822
905
yeniden retici emek 822
yerel emek piyasas 822
yerellik aratrmalar 92, 822
yerlicilik 822,823
yeil devrim 823
yetenek 823
yetitirme sosyolojisi 334, 359, 823
yn 285, 823
yinelenen aratrmalar 28, 138, 163,
823, 824,836
Yirmi fade Testi 434, 824
youn g 824
younlama blgeleri kuram 824, 825
younluk 825
yoklama 825
yoksulluk 5, 45, 150, 194, 325, 341,
367, 373, 470, 511, 627, 674, 675, 710,
825, 826, 827, 828
yoksulluk kltr 828
yoksulluk snr 79, 826, 828
yoksulluk tuza 828
yoksunluk 33, 73, 150, 194, 195, 265,
325, 352, 418, 490, 512, 545. 616, 674,
698,812,816, 828, 829
yoksunluk dngs 512, 829
Yoksunluk-Doygunluk nermesi 60,
829
yorum 156,227,829,830,831
yorumbilgisi 831
yorumbilgisel dng 831
yorumlayc sosyoloji 227, 829, 830,
831
yn deitirme 642,831
yneme tezi 449, 723. 831
ynetici snf 202, 758. 832
yneticilik faaliyetlerinin i ie gemesi
832
ynetim 75, 84, 197, 295. 334, 359,
482,602, 634, 652, 832
ynetim bilimi 832
ynelim stratejileri 832
ynetsel denetim sistemleri 143
ynetsel devrim 70, 832, 833
yntem tartmas 833
906

yurtta milliyetilii 833 zaman-ve-hareket aratrmalar 836

yurttalk 94, 150, 291, 475,496, 505, Zeitgeist 835
662, 677. 721,756, 833,834 zek 154, 173. 230, 311, 375, 608, 836,
yceltme 250. 834 837,838
ykleme kuram 71, 300, 834 zek gerilii 838
yksek snf 202, 203, 835 zek testi 75, 609, 697, 836, 837, 838
yz yze etkileim 337,835 zenginlik 839
zmni anlay 839
Z zmni bilgi 839
zaman 483, 784, 836 ztdeerlilik 839
zaman-bte aratrmalar 836 zihinsel emek 839
zaman-serisi verileri 760, 836 zorunlu sendikal iyeri 404, 839
zaman ynelimi 280, 836 zmre 710,839,840

ADLAR DZN
A Baratz, Morton S. 95
Abbott, Andrew 37, 38, 39, 363, 600
Abel-Smith, Brian 730, 826
Abercrombie, Nicholas 114, 173
Aberle, David F. 747
Adams, Stacy 738,739
Addams, Jane 2, 3
Adler, Alfred 250
Adorno, Theodor Wiesengrund 3. 4, 49,
180, 181,412, 551
Alexander, Jeffry 229, 365, 682
Allport, Gordon W. 228,310,322,410
Almond, Gabriel 664
Althusser, Louis 12. 18, 19, 20, 54, 109,
146, 172, 242, 279, 310, 321, 397, 446,
474, 595, 606, 725, 732, 745, 746, 780,
808
Alves, Wayne 739
Anderson, Nels 97
Anderson, Perry 43, 514
Andreski, Stanislav 87
Ardrey, Robert 39,670
Arensberg, Conrad M. 686
Aries, Phillipe 8, 120
Aristoteles 524
Aron, Raymond 40, 166, 510, 536
Asch, Solomon E. 774
Athos, Anthony G. 563
Axelrod, R. 153
B Berkeley. George 203,319
Bachelard, Gaston 54
Bachrach, Peter 95, 183
Bacon, Francis 49
Bahro, Rudolf 614
Bakunin, Mihail 23, 476
Balch, Emily Greene 3, 57
Bales, Robert F. 113,286
Banfield, Edward C. 5,272
Banton, Michael 216,428
907
Barber, Benjamin 68,457
Barnard, Chester 1. 58,561
Barrett, Michael 7
Bardies, Roland 283,310,508,693
Basagia, Franco 34
Bateson, Gregory 280,443
Baudrillard, Jean 444
Bauman, Zygmunt 513.560,593,691
Bean, Frank 216
Bechhofer, Frank 83,441
Beck, Ulrich 138, 169, 170,482
Becker, Gary 344,515
Becker, Howard S. 5, 6, 135, 212, 214,
280, 281,339, 386
Behrend, Hilde 109
Bell, Colin 92,263,720
Bell, Daniel 84, 114, 138, 202, 322,
720.758
Bell, Wendell 448,740
Bellah, Robert N. 73,74,412,661
Bendix, Reinhard 234, 387
Benedict, Ruth F. 62, 442, 443 , 444,
483,673
Benjamin, Walter 63
Bentham, Jeremy 64, 236, 456, 574
Berger, Bennett M. 58, 83
Berger, Peter L. 150, 224, 242, 405,
412, 549.646, 820
Berk, Sarah F. 221
Berle. Adolf A. 84,833
Bernard. Jessie 7,225,241
Bernstein, Basil 154. 260. 261, 749
Bernstein, Eduard 65, 394, 474
Beteille, Andre 392
Bhaskar, Roy 204, 266, 267
Bion, Wiltred 73
Blache, Vidal de la 341
Black. Douglas 75,76,77
908

Blau. Peter 515,699,752 Castells. Manuel 397. 398, 400,420

Blauner, Robert 51 Castle, Stephan 686
Bloch. Marc 30, 77, 242, 243, 839 Chabod, Frederico 234
Blood, Robert O, 221 Chandler, Alfred D. 84
Blumer, Herbert 77, 78, 97, 272, 434, Chaplin, Elizabeth 57
521,550, 647 Child, Irving 444
Boas, Franz 78, 300, 442, 462, 528, 672, Childe, Vere Gordon 97, 226
794 Chodorow, Nancy 32, 250, 374, 530
Bogardus, Emory S. 78 Chomsky, Noam 153,154
Bookchin, Murray 24 Cicourel, Aaron V. 71,216,385
Booth, Charles 79, 627, 826 Cixous, Helene 595
Bott, Elizabeth 4, 385, 386 Clegg. Stewart 562
Bottomore, Tom 226, 384, 517 Cloward, Richard A. 17,33,210,244
Bourdieu, Pierre 229,291.444,448 Cohen, Albert 17,33.206
Bowlby, John E. 31,80,220 Cohen, G.A. 365, 725, 780
Brace, Charles Loring 722 Cohen. Jean 748
Braudel, Fernand 30,31,80,81,689 Cohen, Stanley 5. 18, 48, 94, 212, 213
Braverman, Hairy 192, 193, 251, 362, Cole, George Douglas Howard 122
602, 603 Coleman, James S. 18,42,50, 101, 102,
Brown, George 11, 79, 144, 245, 702 103, 104, 105,205,218,675
Brown, Norman O. 684 Collins, Randall 112,169,604
Brownmiller, Susan 239, 374 Comte, Auguuste 105, 106, 136, 166,
Brzezinski, Zbigniew 762 336, 399, 475, 503, 598, 599, 630, 633,
Buharin, Nikolay 696 636
Bulmer, Martin 96,568 Concorcet, Marie-Jean 107,470
Burawoy, Michael 193, 571, 655, 725 Connell, Robert 207
Burgess, Ernest W. 82, 96, 246, 396, Cook, Caren 516
578, 825 Cook, Fred J. 42
Burke, Edmund 141,512,513 Cooley, Charles Horton 43, 50, 63, 107,
Burnham, James 833 108, 166, 648
Burns. Robert 349 Coolidge, Mary Elizabeth 108
Burns, Tom 121,541 Coombs, Clyde H. 557
Buuidge, Kenel O.L. 93 Cooper, David 34
Burt, Ronald S. 271 Cornes, Richard 378
Butler, Robert 816 Coser, Lewis 112,218,247,467,659
Cox, Oliver C. 311,313
C Cressey, Donald 23,210
Camus, Albert 202 Crosland, Anthony 231
Cannon, Lynn Weber 655 Crozier, Michael 191,250
Cannon, Walter B. 666
Carchedi, Guglielmo 114 D
Carnap, Rudolph 789 Dahi, Robert A. 95, 122. 140, 141
Carr, E H . 717 Dahrendorf. Ralf I I I , 112, 183, 234,
Castel, Robert 605 625, 651. 656

Dalton, Melville 343, 344
Daly, Mary 233, 234
Dart, R.A. 39
Darwin, Charles 75, 129. 130, 176, 220,
225, 263,342, 375, 461
Davis, Kingsley 364,366.685,751
Dawkins, Richard 263, 679
D'Alenbert, Jean le Rond 201
de Beauvoir. Simone 133
Deal, Tenence 563
Denzin, Norman 376,434,532.649,677,
814
Derrida, Jacques 310, 596
Descartes, Rene 49, 145, 146, 203, 480,
497
Deutschberger, Paul 60
Dewey, John 149,600
Diderot, Dennis 201
Dilthey, Wilhelm 156,258,527
Ditton, Jason 274
Djilas, Milovan 454
Dobb, Maurice 514
Doeringer, Peter 189
Dollard, John 311
Dore, Ronald 158, 20S
Douglas, Jack D. 216, 288, 348
Douglas, Mary 223,712,745
Drucker, Peter F. 84, 317
Du Bois, W.E.B. 163,164
Dubin, Robert 60
Duby, Georges 30
Dumont, Rene 539
Duncan, Otis Dudley 46, 699, 752
Dunkerley, David 562
Durkheim, Emile 5, 17, 25, 32, 33, 66,
74, 124, 134, 136, 156. 157, 158, 164,
165, 166, 172, 174. 177, 199, 223, 226,
235, 244, 261, 263, 271, 272, 288, 291,
297, 307, 308, 333, 343, 347, 348, 357,
358, 364, 365, 373. 390, 399, 410, 412,
419, 420, 421, 439, 466. 504, 510, 517,
522, 528, 545, 549, 581, 612, 624, 633,
636, 640, 664. 677, 681, 714, 715. 732,
740, 741, 742, 743. 744, 749, 755, 762,
763.791
909
E
Eagleton, Terry 321
Edgell, Stephen 221,768
Edwards, Richard 171, 189, 192
Ehrenreich, John 114
Eisenstadt, Shlomo N. 806, 807
Elder, Glenn H. 439
Elias, Norbert 31, 181, 182, 688
Ellul, Jacques 723
Elster, Jon 22,365,467,516
Emerson, Richard M. 530
Engels, Friedrich 19, 22, 43, 44, 58, 82,
114, 118, 200, 201, 220, 226, 288, 332,
338, 354, 358, 359, 381, 399, 425, 448,
476, 480, 481, 511, 529, 602, 633, 777
Erikson, Erik 405, 408, 609
Etzioni, Amitai 422,423
Evans-Pritchard, Edward Evan 88, 89,
222, 223, 763
Eysenck, Hans Jurgen 131, 139, 149,
229,230, 410,413, 837
F
Fairbairn, W.R.D. 530
Fayol, Henri 317
Featherman, D.I. 236, 237, 699
Febvre, Lucien 30
Ferguson, Adam 118,244,349,350,468,
510, 520. 563
Festinger, Leon 71,568
Feurbach, Ludwig 480
Feyerabend, Paul 278,279,445,499,593
Figgis, John Neville 122
Finer, Samuel E. 545
Firestone, Shulamith 233
Firth, Raymond 413, 712
Ford, Henry 245
Fortes, Meyer 13,223.247,763
Foucault, Michel 24, 34, 54, 57, 62, 94,
99, 205. 247, 248. 278. 305, 310, 342,
406. 446, 447, 456, 532. 574, 596, 597,
605, 641, 684, 693, 729, 808
Fourier. Charles 428
Fox. Alan 289. 290
910

Franco, Francisco 233 Gilman, Charlotte Perkins 3,269

Frank, Andre" Gunder 55,56,60,377,490 Gilroy, Paul 407, 447
Frazer, James George 78, 88, 249, 468, Ginsberg, Morris 270
672, 762 Glaser, Barney 20, 233, 246, 648
Frazier, Edward Franklin 249 Glass (Durant), Ruth 265, 272,400
Freidson, Eliot 720 Glass, David V. 272
Freire, Paulo 539 Glazer, Nathan 216
French, J.R.P. 278 Godwin, William 23, 115
Freud, Sigmund 1, 40, 46, 61, 156, 169, Goffman, Erving 34, 129, 163, 272, 273,
249, 250, 287, 305, 326, 342, 371, 393. 274, 288, 337, 369, 386, 387, 405, 408,
407, 409, 411,415, 417, 443, 451, 464, 430, 538, 623. 625, 728, 735, 761, 835
532, 605, 606, 607, 609, 631, 642, 712, Goldenweiser, A.A. 300
760, 780, 839 Goldmann, Lucien 274
Friedman, Andrew 290 Goldthorpe. John H. 206, 218, 237, 255,
Friedman, Milton 452, 529 274. 275, 276, 303, 304, 430, 494, 518,
Friedmann, Georges 191, 250, 251, 362 519. 547, 556, 571, 655, 720, 754
Friedrich, Carl 762 Goode, William 13
Friedrichs, Robert 212 Goodman. Leo A. 479
Fromm, Erich 180 Gordon, David 171.189
Frbel, Folker 773 Gorz, Andre 781
Furnivall, J. S. 121 Gotldiener, Mark 116
Gouldner. Alvin W. 11, 135. 202, 274,
G 276, 277. 329
Gadamer, Hans-Georg 831 Gramsci, Antonio 146, 172, 235, 245,
Gagnon, John 163 246, 284, 285, 299. 300, 321, 446, 600,
Galbraith, John Kenneth 42, 43, 84, 143, 662
340, 786 Granovetter, Mark 4, 335
Gallie, Duncan 45, 367 Greil, A.L. 713
Galton, Francis 253, 375, 376 Guevara, Che 267
Gandhi, Mamalha 24 Gumplowicz, Ludwig 286, 544
Gans, Herbert J. 46,58,364,397 Gurvitch, Georges 286,287
Ganzeboom, Harry 237 Gusfield, Joseph R. 5
Garfinkel,Harold 46,205,217,218,288
Gaventa, John 96, 159 H
Geddes, Patrick 257, 398 Habermas, Jrgen 12,172.179.180,181,
Geertz, Clifford 52, 647 366.444
Geiger, Theodore 258 Haeckel. Ernst 175
Gellner, Ernest 262, 505 Hakim, Catherine 15, 327, 492
Gephart. Robert 216 Halbwachs, Maurice 291
Giddens, Anthony 45, 92, 112, 169, Halevy, Elie 291,292
170, 181. 217. 219. 225, 238, 289, 300, Hall, Catherine 406
302. 341. 427. 466, 490, 544, 549. 580. Hall. Oswald 386
597. 681. 682, 745, 757, 805, 806, 830 Hall, Peter M. 163
Giddings, Franklin H. 51, 268. 269, 529 Hall. S. 17.444.446
 911

Halsey, AH. 677 Humphries, Laud 568, 593

Hamilton, Richard F. 83 Husserl, Edmund Gustav Albert 241,
Harris, Chris 113,225 242, 309
Harris, Marvin 447, 448, 518 Hyman. Herbert 616
Harris. Tirril 11,79.144,245
Harvey, David 341.594 I
Hasckel. Ernst 528 Illich, Ivan 539
Hauser, R.M. 236. 237, 699, 700 Inkeles, Alex 509
Hayek, Friedrich A. 296, 452, 457, 458,
509, 529, 737 J
Heath, A. 754 Jackman, Mary R. 167, 655
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich 1, 65, Jackman, Robert W. 167, 655
66, 113, 114, 179, 286. 299, 319. 320, Jacobson, Roman Osipovic 371
381, 462, 472. 477. 662. 717, 798 James, William 63, 107. 164, 310, 371,
Heidegger, Martii 300. 596, 784 405, 600, 689
Heider. Fritz 71,300 Jameson, Fredric 593
Heine, Heinrich 676 Janowitz, Morris 371,545
Helbwachs, Maurice 30 Jay, Martin 181
Held. David 181 Jencks, Christopher 175,700
Herder, J.G. 335, 504 Jessop, Bob 148
Herrstein, Richard 838 Jevons, William Stanley 528
Herskovitz, Melville Jean 300 Johnson, J. 487,544
Hertz, Robert 481 Johnson, Paul 202
Hewitt, John P. 288 Jones. F.L. 236,237
Hillery, George A. 91 Jung, Carl Gustav 149, 250, 371
Hindess, Barry 43. 144, 243
Hirst, Paul 44, 122, 243 K
Hitler, Adolf 234. 387 Kahn, Herman 251
Hobbes, Thomas 49, 117, 118, 159, Kamin, Leon 837
236, 304, 342. 459, 524, 631, 734 Kant, Immanuel 49, 145. 203. 204. 335,
Hobhouse, Leonard Trelawney 304, 305 336,380,381,462, 528
Hobsbawm, Eric 259, 514, 633 Kardiner, Abram 443
Hochschild, Arlie 166,167,168 Kautsky, Karl 301, 394, 395,474
Hochschild, Jennifer 739 Kavanagh, Dennis 667
Hofstadter, Richard 202 Kelling, George 403
Homans, George C. 60, 132, 305, 515. Kelly. George Alexander 71, 395, 411
698,738,739 Kempe, C. 119
Hope, K. 556 Kempe. R. 119
Horkheimer.Max 49.180,181,307,412 Kennedy, Alan 563
Hubert, Henri 481 Kerr. Clark 82.400,401.720
Hughes, Everett C. 21,97,272.386,521 Keynes, John Maynard 296, 333,401
Hume. David 21. 49. 118. 145, 160. Kierkegaard, S0ren 784
236, 244. 349. 308. 309. 456, 470. 510. Kimball, Solon T. 686
520, 522, 624. 802 Kimball. Steve 202
912

Kinsey, Alfred 305, 408 Lefebvre, Henri 288

Kitsuse, John 216 Leibniz, Gottfried Wilhelm 203, 497
Klein,Melanie 61.73,413,414,530,605, Lemert, Edwin 74, 212
607, 774 Lemkin, Raphael 690
Klein, Viola 414 Lenin, Vladimir Ilyi Ulyanov 70, 148,
Kluckhohn, Clyde 89,415 193, 354, 359, 395, 454, 455, 462, 474,
Kohlberg, Lawrence 64 504,810
Kohn, Melvin 8,390,570 Lenski, Gerhard 158,698
Konut, H. 64 Levi-Strauss, Claude 14, 111, 368, 370,
Kolakowski, Leszek 4 481,518,595, 672,688, 763,808
Kollontay, Alexandra 423 Levy-Bruhl, Lucien 25, 88, 455
Komarovsky, Mina 206 Lewin, Kurt 15,455
Kosack, Godula 686 Lewis, G. 624
Kristeva, Julia 595 Lewis, Oscar 373, 402, 455, 456, 612
Kroeber, Alfred Lewis 413,434 Likert, Rensis 458, 546
Kropotkin, Peter 23. 24, 342 Linton, Ralph 458,624
Kruyt, J.P. 706 Lipset, S.M. 82,747
Kuhn, Manford 434, 626. 824 Locke, John 21, 48, 49, 203, 458, 456,
Kuhn, Thomas 54, 69, 278, 437, 574, 459, 520, 574,712, 734
593, 599, 803 Lockwood, David 83, 112, 302, 329,
Kumar, Krishan 412, 501 373, 571, 654, 656, 657, 711, 733, 734,
743, 744, 745, 801
L Lombroso, Cesare 398,461
Lacan, Jacques 40,50,57,407,451,452, L o n g J . 762
808 Lorenz, Konrad 219, 220, 269, 461,
Laclau, Ernesto 592,596 464,679
Laing, R.D. 7,9,34,452 Lorsch, Jay 541
Lakatos, Imre 803 Lovcridge, R. 190
Lane, Robert E. 587 Lowenthal, Leo 180
Lang, Kurt 544 Lowie, Robert H. 462,817
Lange, Friedrich Albert 527 Luckmann, Thomas 150,242,281,288,
Lasch, Christopher 113. 412. 414, 453, 549
454, 522, 564 Luhmann, Niklas 365,661
Laski, Harold J. 122 Luijkx, Ruud 237
Laslett, Peter 716 Lukcs, Gyrgy 66, 179, 274, 299, 321,
Lasswell, Harold 484 462,463,497, 528,709, 801
Latouche, Serge 262 Lukes. Steven 95, 96, 165. 166, 328
Lawrence, Paul 73, 541 Lundberg. Georg A. 135, 463, 529
Lazarsfeld, Paul F. 454, 484, 499, 600, Luxemburg, Rosa 462, 463, 474
616.814 Lyman, Stanford M. 287
Le Bon, Gustave 417 Lynd, Helen Merrell 464
Le Play, Frederic 399,431 Lynd, Robert 135,464
Le Roy Ladurie, Emmanuel 30,3] Lyotard. Jean-Franois 444
Leach. E d m u n d R. 454
 913

M Mcintosh, Mary 7, 306

Macfarlane, Alan 168 Mead, George Herbert 28. 29, 63, 77,
Machiavelli, Nicede- 163, 183, 465 97, 107, 132, 370, 405, 482. 521, 550,
Maclver, Robert M. 465, 589 600, 647, 674. 681
Macpherson, C.B. 456 Mead, Margaret 206, 280, 316, 443,
Maine, Henry 372, 466, 697 483,673,712, 749
Malinowski, Branislaw Kaspar 88, 223, Means, Gardiner C. 84,833
262, 297, 434, 435, 468, 469, 518, 672, Mendel, Gregor 263,375
763, 808 Merleau-Ponty, Maurice 490
Mallet, Serge 191,819 Merton, Robert K. 17, 32, 33, 34, 68,
Malthus. Thomas Robert 107, 452, 470, 238, 364, 395, 547, 616, 659, 774, 829
471,780 Michels, Robert 37. 501, 502, 665
Mann, Michael 147,376,377,544,545 Miliband, Ralph 147
Mannheim, Karl 67,439,471,670,780 Mill, James 236,476
Marcuse, Herbert 180, 181, 250, 412, Mill. John Stuart 236,429,456,503,599
472,474, 684 Millar, John 349, 503, 520
Marsh, Peter 163 Miller. Daniel 769
Marshall, Alfred 188,475,528 Miller, David 23
Marshall, Gordon 41, 65, 276, 361, 548, Millett, Kate 233, 378
594. 604, 840 Mills, C(harles) Wright 42,89, 135, 141,
Marshall. Thomas H. 475, 615,677, 756, 183, 249, 287, 309, 310, 330, 367, 454,
833,834 504,506, 544, 691. 810
Martineau, Harriet 269, 475,476 Miner, John 838
Marx, Karl 1, 11, 12. 18, 19, 20, 23, 33, Mitchell, Juliet 250,414
3 7 , 4 3 , 4 4 , 5 8 , 111, 112, 114, 118, 136, Mok, A. 190
166, 172, 182, 184, 191, 192, 200, 201, Montesquieu, Charles Louis 49, 201,
226. 242, 243, 244, 245, 286, 299, 300, 335,510
307, 308, 310, 320, 321, 331, 332, 333, Moore, Barrington 235
336, 338, 342, 354, 357, 360, 381, 382, Moore, Robert 77, 427,428
383, 384, 399, 418, 425, 440, 448, 455, Moore, Wilbert E. 137, 364, 366, 751
463, 464, 470, 476, 477, 478, 479, 480, More, Thomas 780
481, 497, 520, 529, 574, 601, 602, 633, Moreno, J.L. 4,689
644, 651, 652, 653, 654, 677, 716. 724, Morgan, David H.J. 57,62,224,466
738, 742, 744. 745, 750, 764, 777. 778, Morgan. Lewis Henry 43, 248. 286, 338,
779,780,781,798, 801.817 442, 462,510,518
Maslow, Abraham H. 310, 325, 326. Morgenstern. Oskar 554
496, 479 Mormino, Gary 686
Mason, David 215,216,313 Morris. Desmond 220, 679
Matza, David 287 Morris, Lydia 221
Mauss, Marcel 287.418.517 Mosca. Gaetano 182. 183, 511
Mayo, Elton 143.295.296,343,344,481 Mumford, Lewis 486, 730
McCarthy, John D. 748 Mun. Thomas 488
McDougall. William 608 Murdock. George P. 113
McGregor. Douglas 546 Mulvey. Laura 57
914

Murray. Charles 6,44.45,818 Parkin, Frank 327,381,793

Mussolini, Benito 234, 284 Parsons, Talcolt 12, 32, 41, 46, 47, 59,
Myrdal, Gunnar 135,296,311,414 90, 98, 113, 137, 143, 167, 180, 201,
206, 226, 227, 228, 229, 236, 250, 263,
N 286, 294, 297, 308, 325, 328. 348, 349,
Nadel. Siegfried Frederick 522 363, 364,410, 415, 420, 426, 427, 438,
Naville, Pierre 191 462, 466, 471, 474, 499, 509, 534, 535,
Needham. Rodney 14 539, 547, 574, 578, 579, 580, 607, 628,
Neurath, Otto 789 648, 660, 661, 681, 730. 742, 743, 757,
Newby, Howard 92, 263, 368, 402, 720 807,814,834
Newson, Elizabeth 8 Pavlov, Ivan 131.430
Newson, John 8 Pearson, Geoff 307
Newton, Isaac 48, 49 Peirce, Charles Sanders 583, 600
Nietzsche, Friedrich 247. 278, 508, 532, Perinbanayagam, R.S. 648
596. 644, 784 Peters, Thomas J. 563
Nisbel, Robert A. 34, 90, 177. 226, 309, Phillips, A.W. 584
335. 399,517 Phillips, Derek L. 536
Nordlinger, Eric 147 Piaget, Jean 61, 64, 116. 584. 585
Notestein, Frank N. 140 Piore, Michael 189
Nozick, Robert 457, 529, 737 Pitt-Rivers, A. Lane-Fox 586
Plant, Raymond 92
O Platon 1, 141
O'Connor, James 468 Piatt, Jennifer 83
Oakley, Ann 7,32,98,221,222,241 Plummer, Ken 17, 213, 214, 309, 411,
Offe, Claus 468,564 649
Ogburn. William Fielding 97,445, 538 Polanyi, Karl 589
Ohlin, Lloyd B. 17,33,210,244 Popper, Karl Raimund 1, 2, 372, 373,
Okin, Susan Moller 456,457 569, 575, 591,719, 789, 802
Olson, Mancur 418,419 Postman, Neil 485
Osgood. C.E. 51 Poulantzas, Nicos 114, 147, 235, 284,
Ossowski, Stanislaw 550,551 397, 440, 595, 597
Ouchi, William G. 513 Proudhon, Pierre-Joseph 23. 604, 605
Owen, Robert 428 Prus, Robert 246,247
Purcell, Kate 373
P
Packard, Vance O. 590 Q
Pahl, Jan 293 Quesnay, Francois 245
Pahl.R.E. 397,398,439,440 Quetelet, Lambert Adolphe Jacques 611
Pahl, Ray 293,402 Quine, Willard 445
Paine. Thomas 574
Pareto. Vilfredo 40, 182, 183. 343. 577. R
660, 750 Radcliffe-Brown, Alfred Reginald 13,
Park. Robert Ezra 42, 82, 96, 97. 246. 222.223.612,672,690
312. 342. 521. 578 Raeburn. Henry 349
 915

Ragin, Charles C. 391 Sahlins, Marshall 48, 298, 679

Ramsay, Allan 349 Said, Edward 44, 447
Rangei, Terence 259 Saint-Simon, Henri 106, 136, 166, 336,
Rapoport, Rhona 8,221 630. 636
Rapoport, Roberl N. 8, 221, 683 Salamone, A W . 234
Ratzenhofer, Gustav 544, 612 Sale. Kirkpatrick 140
Raven, B. 278 Samuelson, Paul 377
Rawls.John 457,694,736 Sandler. Todd 378
Redfield, Robert 37, 92, 401. 612, 613 Sapir, Edward 445
Reich, Michael 171,189 Sartre. Jean-Paul 133,228.490,641,784
Reich. Wilhelm 619,684 Saunders. Peter 96,420,428, 837
Renner, Karl 303 Saussure, Ferdinand de 282, 370, 405,
Rennie, John 349 406. 407,451, 595, 641, 642, 692
Rex, John 45, 77, 112, 215, 216, 313, Scheff, Thomas 34
427, 428 Scheler. Max 644
Ricardo, David 184, 452, 476, 664 Schlick, Moritz 789
Rickert.Heinrich 135,258,527,623.792 Schumpcter, Joseph 193,271.644
Riesman, David 569 Schutz, Alfred 241, 288. 549, 644, 830
Rigby, Andrew 424 Scotl. John 652
Ritler. Alan 23 Scott. Marvin B. 287
Ritzer, George 14,482,576 Scotl, Walter 349
Robbins, T. 713,818 Selznick, Philip 487,561
Robertson, William 349 Sennett, Richard 569
Robinson, Paul 684 Sewell, William H. 699, 760
Robinson. W.S. 177 Shanas, Ethel 816
Rock, Paul 213 Shaw, Clifford 82,97,411,653
Rodinson, Maxime 350 Shaw, George Bernard 231
Roemer, John 22,516 Shegloff. A. 427
Rokeach, Milton 765 Sheridan, Alan 248
Rose, Michael 110, 191, 344, 626 Sherif, Carolyn 560
Rosenberg, Morris 63, 64 Sherif, Muzaffer 560
Rossi, Alice 241 Shevky. Eshref 448, 740
Rossi. Peter 739 Shils, Edward 272,661
Rostow, Walt W. 377 Siegel. Abraham 400,401
Rousseau, Jean-Jacques 23,49,201,342. Siegfried, Andre 30
470, 626. 627, 734 Silverblau. Irene 89
Rowntree, Benjamin Seebohm 627, 826 Silverman, David 561
Roy, Donald 343,344,563 Simmel. Georg 40, 156, 246, 273, 330,
Rude. George 48 397, 399, 528, 648, 658. 659. 660. 816
Runciman, W.G. 45,457.617 Simon. Herbert A. 518,721
Ryle. Gilbert 52 Simon. William 163
Skinner. B.F. 60. 131. 132. 154.430
S Skocpol. Theda 147.354.355
Sachs. Harvey 218.427 Small. Albion W. 96. 558
916

Smart, Carol 239 395,411,467,728, 749,814, 839

Smelser, Neil J. 137, 335,417, 418, 747, Thompson, E.P. 48,280,446,474,717
807 Thompson, Paul 656
Smith, Adam 49, 184,236,245,281,349, Thorndike, E.L. 430
356, 382, 452, 456, 470, 476, 487, 510, Thrasher. Frederic M. 97, 280
518, 520, 651,663,668,669 Thurstone, L.L. 145.208,209
Smith, Anthony 216 Tienda, Marta 216
Smith, William Robertson 156,249,762 Tilly, Charles 148, 354. 507
Sorel, Georges 670 Tilly, Louis 754
Sorokin, PitirimAlexandrovich 671,750 Tinbergen, Nikolaas 219,220
Spencer, Herbert 130, 136, 137, 226, Titmuss, Richard Morris 422, 730, 731
236, 268, 269, 336, 438, 633, 636, 695, Tocqueville, Alexisde 40,411,412,731
743, 790, 807 Tomlinson, Sally 45
Spinoza 203,497, 545, 660, 705 Torgerson, Warren 385
Squires, Gregory 77 Touraine. Alain 191, 228, 250. 687, 688
Stacey, Margaret 92 Townsend, Peter 9, 76, 615, 629, 730,
Stalker, G.M. 542,563 826
Stark. Werner 67 Tnnies, Ferdinand 40,90,263,327,399,
Stern, Daniel 64 401,412, 440, 612, 763, 764, 840
Stokes, Randall 288 Treiman, Donald 237, 493
Stone, Lawrence 167,224 Troeltsch, Ernst 156,501,764
Stouffer, Samuel A. 545, 616, 701 Trotsky, Leon 696,764
Strange, Susan 384 Turner, Bryan S. 57,62,291,834
Strauss, Anselm 20, 233, 246, 521, 648, Turner, Jonathan A. 181,219, 427, 467,
674 580, 597
Sumner, William Graham 51, 149,292, Turner, Ralph H. 418
705 Turner, Victor 764, 765
Sutherland, Edwin 65,210 Tylor, Edward Burnett 78, 111,249,253,
Sykes, Gresham 287, 433 442,671,771
Szasz, Thomas 34, 35, 288
U
T Urry.John 114,329,564
Taeuber, Irene B . 712 Urwick, Lyandall 317
Taft, Jassie 712
Tajfel, Henri 505 V
Tannenbaum, Frank 51 van Gennep, Charles Arnold 208, 257,
Tarde, Gabriel 417,715 624,783
Tawney. Richard H. 231. 677, 721 Veblen. Thorstein Bunde 49. 50, 358,
Taylor, Frederick William 70, 561, 721 383,786, 787,819
Taylor, Ian 178,213 Verba, Sidney 664
Telford, Thomas 349 Voltaire 49,210,335
Thatcher. Margaret 296
Thomas, Dorothy Swaine 728 W
Thomas. William Isaac 57, 164, 166. Wallace. Alfred 129. 130
 917

Wallerstein. Immanuel 31, 77, 168, 169 Willmott, Peter 8,113,220,221.386

Wallis, Roy 790,818 Wilson, Bryan 44, 89, 157, 501
Walras, Leon 528 Wilson, Edward O. 137. 263, 679
Walton. Paul 178,213 Wilson, James 403
Walzer, Michael 457 Winch, Peter 89,319,445
Ward, Lester Frank 269,790,791 Winch, Robert Francis 714
Warner, Willian Lloyd 272, 311, 343, Windelband, Wilhelm 322, 527, 792
344,791 Wing, John 244,794
Waterman. Robert H. 563 Winnicott, Donald Wods 530,605,794
Watson, John B. 131,674 Wirth, Louis 53,268.397,400,414,740,
Watt, James 349 794, 795,816
Webb, Beatrice (Potter) 791 Wittfogel, Karl 43, 160, 161, 180
Webb, Sydney James 231,791 Wittgenstein, Ludwig 69, 262,445, 789,
Weber, Alfred 791 795, 796
Weber, Max 11, 12, 28, 31, 40, 52, 65, Wolfe, Donald M. 221
66, 85, 86, 87, 95. 111. 124, 134, 135, Woodward, Joan 541, 796, 797
145. 146, 156. 157, 170, 174, 193, 227, Wootton. Barbara 797
242, 243, 258, 263, 277, 301, 302, 304, Worsley. Peter 72
307, 308, 318, 319, 322, 328, 329, 333, Wright, Erik Olin 22. 114, 115,440,529,
342, 350, 362, 366, 381, 382, 383, 387, 654,786
388, 390, 391, 410, 412, 426, 466, 467, Wrigley, E.A. 716
482. 498. 501, 513, 514, 520, 528, 532, Wundt, Wilhelm 608
535,561,581, 603, 609, 633, 636, 644,
645, 664, 677, 681, 697, 698, 710, 718, Y
726, 744 , 764, 791, 792, 793 , 794, 798, Young, Jock 17,178,213,265
815,830 Young, Michael 8, 113, 220, 221, 386,
Weigert, Andrew 288 454,661, 837
Weinberg, George 305
Weinstein, Eugene A. 60 Z
Westermarck, Edward Alexander 794 Zald, Meyer N. 748
White. Harrison 4, 37, 492 Zaretsky, E. 7
Whorf, Benjamin 445 Zedung, Mao 267
Whyte, WilliamFoote 216,343,344,393 Zipf, George K. 529
Whyte, William H. 561,563 Znaniecki, Florian 57, 164, 166, 411,
Wiener. Anthony 251 810, 839
Wiggeraus, Rolf 181 Zorbaugh, Harvey 97
Wilberforce. William 337 Zurcher, Louis A. 626
Williams, Raymond 446 Zweig, Ferdynand 83