AZERBAYCAN CUMHURYET ETM BAKANLII

QAFQAZ NVERSTES
BLMLER ENSTTS

AHMET CEVATIN
HAYATI, ESERLER ve EDEB AHSYET

Kenan GZEL
1233007

YKSEK LSANS TEZ

TRK DL VE EDEBYATI
ANABLM DALI

DANIMAN
Prof. Dr. mer OKUMU

BAK, 2005

i
 ZET

Ahmet Cevat AHUNDZADE, 5 Mays 1892 ylnda emkir linin Seyfeli kasabasnn
Mehirli kynde dnyaya gelmitir. Anas Yah hanm, babas ise mam Muhammed Alidir.
Ahmet Cevat vatan ve milleti urunda her trl ile ve zdraba katlanm bir airdir. Bunun
yannda deiik tercmeleriyle de Azerbaycan edebiyatna da byk hizmetleri olmu
birisidir.
Ahmet Cevat, ilk tahsilini 1906-1912 yllar arasnda Gence medreselerinde almtr.
Tahsilini tamamlayan Cevat, srasyla Gence, Guba ehirlerinde retmenlik hayatna balar.
Yaam artlarnn olumsuzluuna ramen, erefli bir meslek olan retmenlii hakkyla yerine
getirmi, mrnn 29 yln bu erefli meslee atamtr. Bunun yannda eitli hayr
cemiyetleri kurarak, I. Dnya savanda Ermeni zlmne maruz kalan insanlara yardma
koar. Birinci Dnya savanda Trkiyenin yaad zorluklar gren Cevat, Kafkas
Gnllleri Birlii terkibinde gnll olarak Balkan savalarnda Trk ordusu iinde bir
nefer gibi savar.

lmnden ksa bir sre nce 1937 ylnda evi talan edilerek, btn kymetli eserleri
yaklarak imha edilir. 1925 ylnda yaynlanan Gy Gl iirinde Ahmet Cevat, Trklk
yapyor gerekesiyle ilk defa tutuklanr. Ahmet Cevatn bundan sonraki hayat hapislerde,
zindanlarda ilehanelerde geer. kenceyle geen yllar 12 Ekim 1937 ylnda Bakde
kuruna dizilerek son bulur. Ne acdr ki, Onun mezar hakknda hala ne resmi bir belge ne de
bir bilgi vardr. 1955 ylnda Sovyet mahkemelerinin hakknda vermi olduu beraat kararna
kadar geen srede, kitaplarnn okunmas ve bastrlmas yasaklanr. Onun u anda elimizde
olan eserlerinin ou, yaknlarna brakt nshalardan ibarettir. Bu eserler u anda Bakde
bulunan Azerbaycan Milli Akademisi Fizuli adna Elyazmalar nstitusunda bulunmaktadr.

Bu almamz ksaca drt blmden olumaktadr. Birinci blmde, yaad dnemin

edebi ve itimai hadiseleri; kinci blmde, hayat, genlik yllar ve aile hayat; nc
blmde, edebi ahsiyeti ve eserleri; Drdnc blmde ise seme iirleri yer almaktadr.

i
 XLAS

hmd Cavad Axundzad 1892-ci il may aynn 5-d mkir rayonunun Seyfalli
qsbsinin Mehirli kndind dunyaya glmidir. Anas Yax xanm, atas is mam
Mhmmdli by olmudur. hmd Cavad vtninin, milltinin azadl urunda hr cr
zab-ziyyt qatlanrd. Onun dbiyyat sahsind d byk xidmtlri olmudur.Bir ox
xarici dbiyyatlardan trcmlr edirdi.

hmd Cavad ilk thsilini 1906-1912-ci illr aras Gnc mdrslrindn birind
almdr.Thsilini tamamlayan air Gncd, Qubada mllimlik etmidir.Dolann
arlna baxmayaraq o, rfli pesinden l kmmi, vtn vladlarnn savadlanmas
n lindn glni etmi, bu yolda hr cr tinliy sin grmi v tam 29 ilini bu mqdds
vzify srf etmidir. Mxtlif xeyriyy cmiyytlri quraraq 1-ci Dnya mharibsi v
ermnilrin trtdiyi vhiliklrdn zrr grn insanlara yardm etmidir. srin vvllrind
Trkiynin ddy ar vziyyt bir trk olu kimi hmd Cavad ciddi narahat etmidir. O,
"Qafqaz knlllr dstsi" nin trkibind knll sgr kimi kmy getmi, Trkiynin
mstqilliyi urunda trk qardalar il iyin-iyin Balkan savalarna qar vurumudur.

Onun evi 1937-ci ild talan edilmi, kitablar, l yazmalar v bir ox qiymetli srlri
z il brabr ortadan qaldrlmdr. 1925-ci ild onun mhur "Gygl" eri ap edilir v bu
er trkly tbli edir dey airi hbs edirler. Bundan baqa air mxtlif bhanlrl bir
ne df hbs edilir. O, haqsz olaraq hbsedilmi, dhtli ignclr mruz qalm v
1937-ci il 12 oktyabr aynda Bakda glllnmidir. hmd Cavadn qbrinin harada olmas
haqqnda hebir mlumat yoxdur.lmndn sonra 1955-ci il qdr srlrinin oxunmas v
nredilmsi qadaan edilir. 1955-ci ild Sovet mhkmsinin qrar il bu qadaa aradan
qaldrlr. hmd Cavadn biz glib atan lyazmalar v bzi srlri Azrbaycan Milli
Akademiyasnn M.Fzuli adna lyazmalar institutunda qorunub-saxlanlr. Bu i drd
blmdn ibartdir: 1-ci blmd yaad dnmin dbi v itimai hadislrin mumi bir
bax; 2-ci blmd hayat, gnclik dnmi, ail hyat; 3-c blmd dbi xsiyyti v
srlri ve 4-c blmd is sem erlrin yer verilmidir.

ii


5- 1892-
. , .

. 5- 1892-
12- 1937- .
,
. 1906-1912 .
16 , 29
. .
1
. 1912 -
" ",

1937- , .
.

1925 "-" .
.
1937- .
. .
. 1955- .

.
. .

4- . ,
. , ,
. .
.

iii
 ABSTRACT

His name is Cevad Akhundzade. He was born in Mehirli village of Seyfeli town in
Shemkir district on 5th of May in 1892. His mother was Yahshi and father was Imam

In this work you will get acquainted with hard life of poet began on the 5th of May
in1892 and ended on 12th of October in 1937. Ahmed Cevad who preferred motherland and
nation benefits to his own, did great contributions to Azerbaijan literature by translating some
works from different languages. He began his teacher life when he was 16 and immersed his
29 years to this saint profession. His life was full of intentions to help human beings.
Organizing different charity societies he rendered aids to people who were victims of I World
War and Armenian aggression. He did his best to make people understand that as a Turkish
Nation our greatest enemy is ignorance. He went to Turkey in 1912 to join "Caucasus
Volunteers Regiment" organized in Turkey and he showed that he was with his poet friends in
Balkan Wars.

Ahmed Cevad's house was ransacked in 1937 and his books, hand manuscripts and
many of valuable works were eliminated with himself. In 1912 his "Goy Gol" poem which
was specified as immortal poem was published and he was arrested with the charge of making
propaganda of Turkism. These years continued till his execution with courts and
imprisonments. In 1937 he was executed by shooting with the charge of Motherland Traitor in
Baku. No one knows where his grave is. After his execution, between 1937-55 years, reading
and publishing of his poems had been prohibited. In 1955 this prohibition was canceled by the
decree of Soviet Court.

Ahmed Cevad's works and manuscripts which reached until today are kept in
Manuscripts Institution named after Fuzuli in Azerbaijan National Sciences Academy. This
work contains 4 chapters. First chapter deals with General view to literature and sosial stuation
and history of the period he lived. Second chapter is about his youth, marriage life, and
tortures he experienced. Third chapter is about literary personality, works and last one deals
with selected poems.

iv
 NSZ

Bu alma, 1892-1937 yllar arasnda Azerbaycanda yaayan ve btn mrn

vatan ve milletine adayan, mrnn sonuna kadar da insanna milli duygu ve milli dnceyi
anlatmay gaye haline getiren Ahmet Cevat Ahundzadenin hayat ve eserlerinden ibarettir.
Ahmet Cevat, hayatnn sonuna kadar Rus zlm altnda inim inim inleyen bir airdir.
Asl ilhamn Kuran ve hadislerden alan Cevat, hr dnen ve bu dncesinin bakalaryla
paylamaktan ekinmeyen bir insand. Bundan dolaydr ki, Ruslarn btn yasak basklarna
boyun emeyerek, milli ruh ve milli dnceyi bir takm sembollerle iirlerinde ifade ederek,
milletine hak olan davasn anlatmay baarmtr.
Bu alma, Trk milletinin tarihi ahsiyetlerinden biri olan, Azerbaycann Milli
istiklal airi Ahmet Cevatn bir mr boyu vatan ve milleti iin katland ileli hayat gn
yzne karlmaya alld.
Ayrca, airin baz iirleri seme iirler ad altnda ayr bir blmde ele alnd. Bu
iirlerde geen menei eski Trkemizde olan baz kelimeler, iirlerin orjinalliine zarar
gelmemesi makdatyla aynen aktarlmtr.
Ahmet Cevat hakknda bizim ulaabileceimiz fazla bir kaynak olmamakla birlikte,
bu gne kadar onunla alakal en geni aratrmay yapan, Azerbaycanl aratrmac Ali Salettin
Beydir. Biz de bu almann hazrlanmasnda en ok bavurduumuz kaynak da yine onun
aratrmalar olmutur.
Burada zellikle unuda vergulamadan gemek istemiyorum. Bu almamda bana
danmanlk yapan, mrn eitim hizmetine adayan deerli hocam Prof. Dr. mer
OKUMU Beye de sonsuz sayg, sevgi ve ve kranlarm sunuyorum.

Kenan GZEL
Bak 2004

v
 NDEKLER

ZET.. I

XULAS .... II

RUSCA... III

ABSTRACT....IV

NSZ......V

NDEKLER......VI

RESM....VII

GR ........ 1

1. EDEB VE TMA DURUM...... 2

2. AHMET CEVATIN HAYATI .... 3

2.1 ocukluk Dnemi .... 4

2.2 Genlik Dnemi .. 6

2.3 Evlilii .. 10

2.4 I.Dnya Sava Yllar ... 13

3. AHMET CEVATIN ESERLER ...... 34

3.1 Edebi ahsiyeti ...... 37

3.2 Ahmet Cevat ve Azerbaycan stiklal Mar . 42

4. AHMET CEVATIN SEME RLER .... 47

SONU ... 100

KAYNAKLAR . ... 103

ZGEM . ... 104

vi
AHMET CEVAT AHUNDZADE

1892 - 1937

vii
 GR

Ahmet Cevatn gnmze kadar ulaabilen ok az eseri bulunmaktadr. Bu eserler

halen Azerbaycan Milli limler Akademisi Muhammed Fizuli adna Elyazmalar Enstitsnde
muhafaza edilmektedir.
Bu eserlerin gnmze kadar ulamas yine Onun basireti sayesinde olmutur. Engin
basireti ile, Ruslarn bu amansz basklarnn idama kadar devam edeceini anlayan Ahmet
Cevat, gz gibi koruyup kollad baz el yazma eserlerini gvendii yaknlarna ulatrmay
da ihmal etmemiti. u anda gnmze kadar ulaan eserlerin ou, etrafndaki gvenilir
dostlarna korumas iin verdii eserlerden mteekkildir.
Daha sonra bu eserler airin akrabalarndan Akademisyen Hamid Araslnn ricas
zerine tek tek toplanarak, 1960 ylnda Azerbaycan Milli limler Akademisi Muhammed
Fizuli adna Elyazmalar Enstitsne teslim edilmitir.
ok byk bir ehemmiyete malik olan bu eserlerin bazlar Ali Saleddin Bey
tarafndan dzenlenerek ilk defa bir kitap haline getirilmitir. Bugn elimizde Ahmet Cevat ile
alakal en geni aratrma da yine Ali Saleddin Beyin ahsi gayretleriyle yapt bu
aratrmalardr. Yapm olduumuz bu almada kaynak olarak srekli bavurduumuz
kaynaklardan dolay, Ali Saleddin beyi rahmet anyoruz.
Elyazmalar Enstitsnde sra numaralarna bakldnda Ahmet Cevata ait 1130
sahife eser bulunmaktadr. Bunlarn ancak %10u bir aratrmaya tabi tutularak
kitaplatrlm, %90 hala kitaplatrlacak gn beklemektedir.

1
 1. EDEB VE TMA DURUM
Ahmet Cevatn hayatnda 1900-1917 yllar aras nemli bir zaman dilimini tekil
etmektedir. nk Cevat, ruh ve mana yrngeli, sosyal ve itimai asl birikimini bu devirde
tamamlar. Bu devrin edebiyat ierii bakmndan da ok karmak bir dnem arzetmekteydi.
Edebi olarak bu yllar iki ana balkta grmekteyiz. Bunlar realizm ve romantizimdi.
Bu dnem edebiyatlar genelde halkn yaad hayata, diline, vatanperverliine,
mutlu geleceine ulamada en kestirme yolun, milli-manevi deerlere ballktan getiine
inanyor ve onlar ne karmaya alyorlard.
Halkn ounluunun bu edebiyata yaknlk gstermesi de zaten bunun en gzel
gstergesiydi. Bu dnemi anlatmada insanlara ulamada en nemli vastalardan biri, belkide
en nemlisi, Molla Nasrettin dergisiydi. Bu dergi nere balarken; Sizi deyip gelmiim, ey
mslman kardelerim diye sade bir manetle balamas ayn zamanda halkn dertlerine
tercman olacann da bir nevi mjdesini veriyordu.
Bu devrin en nemli bir gerei de realist yazarlard. Bu devrin realist yazarlar yenilie
her zaman ak insanlard. Sosyal ve siyasi hayattaki olumsuzluklar ekinmeden, hi bir
eyden korkmadan keskin bir dille tenkitlerden kanmyorlard.
te Ahmet Cevatda fkrat itibariyle, yanllar, ktlkler ve zlmler karsnda
susamyordu. Bundan dolay iirlerinde genelde vatanperverlik, milli-manevi duygular
arlkta olsa da, baz itimai hastalklarmz dile getirerek, tenkit ederek, milletini
bilinlendirme konularna da stnlk veriyordu.
1918-1920 yllar arasnda kurulan ve ayn zamanda douda bamsz olan ilk Trk
devleti olma zelliine sahip olan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, edebiyatn ve medeniyetin
ilerlemesine byk katklar salamtr.
1918 ylnda Trk dilinin devlet dili ilan edilmesi, 1919 ylnda Bak devlet
niversitesinin almas, Bakdeki okullarn saysnn artrlmas buna en gzel rnektir. Bu
devir airleri nde de milli-manevi duygularn dorua ulat bir devir olarakda
nitelendirilebilir.
1920-1930 yllar arasnda edebiyat ve edebiyatlar elbette o gnn sosyal ve siyas
hayatndan nemli derecede etkilenirler. Deiik iktisadi ve sosyal olaylar meydana gelmesi,
2
Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin yklmas ve sovyet hakimiyetinin kurulmas gibi
mhim hadiseleri beraberinde getirir.
Bu tarihlerden sonra edebiyatta Rus hakimiyeti ve basks aka grnr hale
gelmitir. 1922 ylndan balayarak ilk edebi akmlara ait kurumsallama, yani deiik edebi
cemiyetlerin kurulmasna ramen bunlarn faaliyetlerine belli snrlarn getirilmesi, bu
cemiyetler arasnda suni ayrlklar meydana getirerek kutuplamalara sebebiyet vermitir.
Ayn zamanda bu kutuplamalar edebiyat dnyasnda eskiye kar dmanlk, yenilie vg
hastaln krklemitir.

2. AHMET CEVATIN HAYATI

Asl ad Ahmet Cevat AHUNDZADE dir. 5 mays 1892 ylnda Azerbaycann
emkir linin Seyfeli kasabasnn Mehirli kynde dnyaya gelir. Annesi Yah hanm,
babas evresinde saygnl ile tannan maneviyat byklerinden mam Muhammed Ali
Beydir.
Ahmet Cevat, doduu gnlerde aileye ayr bir mutluluk ayr bir bereket getirir. Baba
mam Muhammed olunun dnyaya gelmesinin sevincini etrafndaki insanlarla paylaarak
gn insanlara ziyafet verir.
Baba mam Muhammed kendisine kutsal bir grev olarak adfettii oluna isim koyma
meselesini de u ekilde hayat geirir. Ahmet Cevatn adnn koyulmas hakknda iki deiik
riveyet zikredilir. Bunlardan birisi; Babas adn koymak iin eline kuran- kerimi alr
bismillah diyerek bir sayfa aar. Bu sayfada karsna kan ilk isim Cevat olduundan
adn Cmert manasna gelen Cevat koyar ve olunun doumundan duyguu mutluluu,
Allah rzas iin gn gece yemek vererek ifade eder.Dier bir rivayete gre de; Ahmet
Cevat isminin, dedesi olan byk mctehitlerden mehur Gence Han Cevat Hann
ismininden esinlenerek koyulmasdr. Ahmet Cevatn dedesi olan Cevat Han da hayatn
vatan ve milleti urunda feda ederek, bu urunda ehit olmas, dillere destan byk bir
ahsiyet olarak tannrd. Baba Muhammed Ali Bey, olunun dedesine benzemesi, onun gibi
vatan ve milleti iin yaamasn ok istedii iin bu ad koyduu da rivayetler arasnda yer
alr.
3
 2.1 ocukluk Dnemi
Baba mam Muhammet Ali, olunun doumunu Allahn bir ltfu olarak kabul eder.
Verilen bu nimete karlkta, ayr bir hassasiyet gsterir. Artk evine giren, evladnn
boazndan geen hereye kar da daha hassas davranr olmutu. Zaten inanc gerei bunlara
dikkat ediyordu ama, yetien neslini kursandan haram lokma gemesini istemiyordu.
Baba olunun manevi dnyasnn inasna ilk harc, kendi ruh dnyasnn yansd aile
ierisinde koyar. Ahmet Cevat, 5 yana gelince Kuran- kerimi renerek, meclislerde
insanlara kuran okumaya balar. Kurann altn ikliminde Ahmet, 7 ya gibi kk
denilebilecek bir yata hafzln da tamamlar.
Ahundzade ailesinin etrafta saygnlnn bilinmesi, insanlarn o aileye hsn zan ile
bakmas, baba mam Muhammedin omuzlarndaki mesuliyetini bir kat daha artrr. Neslinin
ve ilmini devam ettirecek olan Kk Ahmeti, tpk kendi gibi yetitirmek onun en byk
ideali haline gelmiti. Bundan dolay da, daha yann kk olmasna bakmayarak onu,
dnemin mnevverlerinin, gnl sultanlarnn enlendirdii sohbet toplantlarna gtryor,
ruh ve gnl dnyasnn o meclislerdeki atmosfer ierisinde olgunlamasn istiyordu.
Ahmet Cevat, hayatnn 8 yln babasnn manevi atmosferinde gerir. Ahmet, znt
ve kederle ilk defa babas Muhammet Ali Beyin lmyle tant. 1900 ylnda daha 8
yanda iken ilk gnl mimar olan babasn kaybetmesi onu ok sarmt.leride vatan ve
milleti iin mcadele eden Ahmet gibi insanlarn pek ou, daha ocuk denilebilecek yalarda
yetim kalmalar, tesadfi bir hadise deildi. Onlar, kendi ayaklar zerine durmay daha o
yalarda talim ediyorlard.
Artk dnyay babasnn gnl gzyle grmeye balayan, onun gibi alglayan Ahmet
iin, hayatn en nemli gerekleriyle hem-dem olma zamanyd. Bu yaa kadar gnl
dnyasnda biriktirdii mcevherleri, bir gerdanlk haline getirip, boynuna asma zaman
gelmiti. Kendisinin de mrmn tarihi olarak nitelendirdii medrese hayat
balyordu.Ahmet Cevat, 1906 ylndan balayarak, 1912 ylna kadar srecek Gencedeki
medrese hayat bylelikle balam oldu. Bu duygusunu:

4
 Aklmdan hi kmaz, o geldiim gn
Balad tarihi benim mrmn1

Burada baarl bir tahsil hayat geiren Ahmet Cevat, ilahiyat, Kuran- Kerim, Hadis,
Akaid, Rusa, Arapa, Farsa, Tarih, Corafya gibi dersler alr. O, sadece medresedeki
derslerle yetinmeyip, yine Gencede bulunan ah Abbas mescidi nezdindeki dini seminerlere
katlarak, kendisini her ynl yetitirmeye gayret ediyordu.
Ahmet Cevat, daha kk olmasna ramen, yandan beklenmeyen szleri ve
zekasyla etrafndaki insanlar adeta bylyordu. Konuurken setii kelimeler, kulland
ifadeler onu yandan ok daha, daha olgun gsteriyordu. nk onun hayattan beklentileri,
etrafndaki insanlarn da ondan beklentileri ok farklyd. ok alp, baarl olmak, milleti
urunda yapacai her ite en nde olmak, temsil ettii davay en gzel bir ekilde temsil
etmek, kendi alannda ok baarl olmak ve hepsinden nemlisi adn ald Cevat Han gibi,
vatan ve milleti iin hayrl ilere imza atmak gibi bir ideali vard. ou insan mal-mlk
edinip, rahat bir hayat dnrken O, rahat yerine ile ve zdraplarla dolu bir hayat seecek
ve kannn son damlasna kadar da bu mcadelesine devam edecekti.
Onu tanyanlar onun zekasna hayrandlar. Zekas hakknda sadece Allah (cc) vergisi
demekle yetiniyorlard.. airlikte, retmenlikte, tercmecilikte, hitabette... her eyde nde
olmak arzusuyla doptoluydu. Onun baka bir hususiyeti de, mthi bir ikna kabiliyetinin
olmasyd. 2
te btn bunlar daha nceleri babasyla gittii, krpe denebilecek yalarda
boyand o manevi ruh ve manevi dinamiklerle dopdulu olan meclislerin eseriydi.
Zaten 45 yllk hayat yolunda defalarca lp lp dirilmesi, zlmler, esaretler,
mezelletler ve daha nicesi bunun en byk gsdergesiydi. nsanlk tarihinde belli bir makama
gelen, halk tarafndan kabul edilen nder insanlar, mutlaka hayatlarnn belli bir blmn ile
ve zdrap atmosferinde yaamalar da, ltfu ilahi kua ierisinde doutan gelme bir
zellikleri olsa gerek.

1
. Saleddin Ali-I, s.33

2
. Saleddin Ali, Ahmed Cavad , s.15.

5
 2.2 Genlik Dnemi
Ahmet Cevat, yandan beklenmeyen parlak bir tahsil hayat serveninde 16 yanda
retmenlie ilk admn atar. Bu onun ayn zamanda insanlarla bire bir iletiim kurmasnn da
balangc oldu. Onun gnlnde milletine kar ayr bir muhabbet, vatanna kar ayr bir
itiyak vard.
Ahmet Cavad, 1912 ylnda Gence medresinede ilk tahsilini bitiridikten sonra, 1913
ylnda Kafkaz Seyhl slam Pinamazzadenin imsaz ile retmenlik diplomasn alr. Bu
yldan itibaren retmen olarak almaya balar. 1915-1920 yllar aras imkir, Gedebey,
Zaqatala ve Gence ehirlerinde grev yapar. 1920-1922 yllar aras Gusar ehrinde,Trk ve
Rus dili retmenlii vazifesinde bulunur. O, deiik aralklarla Okul mdrl, l milli
eitim mdrl grevlerinde de bulunur.
Ahmet Cavat, medrese eitiminin yannda niversite eitimini de almak ister. 1922
ylnda Azerbaycan Devlet Pedagoji niversitesine girer ve 1926 ylnda buray da baaryla
bitirir. 1927 ylnda Baku Pamukuluk enstits, Azerbaycan Ziraat enstitsnde Trke ve
Rusa dersleri vermeye balar. alt bu dnemler arasnda doent ve yine ayn
niversitede Profsr nvann alr. Bylelikle Ahmet Cevat, krkbe yllk mrnn 29 yln,
peygamber meslei olan retmenlikle geirir.
Ahmet Cevat, daha hayatnn baharndayken vatan ve milleti urunda hereyini feda
eden, bahadr bir vatan evladyd. O, bu ksack hayat boyunca milli duygu ve dncenin
sinelerde ehbal amas iin hep uramtr. nk bunu kendi zerinde bir insanlk borcu
olarak gryordu. Bazlar bu yaptna bir trl anlam veremezse de, O, doruyu
sylemekten, HakkI haykrmaktan hayat pahasna da olsa vazgemedi ve vazgeirilemedi.
Bazen etrafndaki basklar ylesine artm, ylesine bir zlm haline almt ki, en yakn
dostlar bile Senin neyine milleti uyandrmak, rahatna baksana; bu milletin en aklls sen
misin?. Sen kimsin? diye bask yapyorlard. O, hi bir zaman onlara pirim vermedi ve
onlardan dolay mitsizlie dmedi. Onlara iirleriyle duygularn ve kim olduunu yle
haykryordu:

6
 Soranlara ben yurdun,
Anlataym, nesiyim.
Ben inenen bir lkenin
HAKK baran sesiyim.
Onun hayatnda bo oturma, bakalarnn eline bakma ve onlardan bireyler
beklemenin asla yeri yoktu. Bir yandan hayr cemiyetlerinin faaliyetlerine koarken dier bir
yandan da retmenlik mesleine de devam ediyordu. Bir yandan rencilerinin gnl
dnyalarn aydnlatrken, dier yandan deiik yerlerden gelen feryatlara, gazete
sayfalarndan cevap vermeye alyordu. Gndzleri bu ilerle uraan Cevat, geceleri de
uyumuyor, deiik dillerden bir ok eseri Azerbaycan diline tercme ederek, Azerbaycan
halknn kltr daarcn zenginletiriyordu.
O, kendisine yaplanlara kar hi kimseye nefret duymuyor, herkesi kucaklamaya
alyordu. nk kk yalarda gittii ilim-irfan meclislerinden grdkleri onu yle bir
hogr insan haline getirmiti ki, her kesim tarafndan takdir gryor ve seviliyordu. O
kadar ki, Ruslarn ok houna gitmese, 16 yanda retmenlie balam bu zeki gence
Azerbaycan milleti ierisinde ilk Rus dili Profsr nvan veriliyordu.
O, hayat boyunca hep bir bahvan olup, gller yetitirmek ve o gllerle vatannn her
kesini gl bahelerine evirmek istiyordu. Her iein kendi renginde, kendi gzelliinde ve
kendi kokusunda olmasna da ok nem veriyordu. Ona ayr bir nvan verilmesi sz konusu
olsayd, gnl insan sevgisiyle dopdolu manasnda Gnl nsan nvan verilmesi ok daha
uygun olurdu.
Ahmet Cevatn iindeki bu insan sevgisi, yaratlana kar bu muhabbeti, onu yardm
iin gnll cemiyetler kurmaya yneltmiti. nk o gnlerde zellikle mslman Trk halk
alk ve sefalet ierisindeydi. 1912 ylnda daha ocuk denilecek yalarda Trkiyede kurulan
Kafgaz Gnlller Cemiyeti ne ye olarak yazlarak, zlm grm, darda kalan insanlara
yardma komaya balar. Artk O, kabna smayan, gece gndz insanlk iin kouturan bir
kheylana dnmt adeta. Bunlar yaparken de asla hi bir ekilde milliyetilik yapmad.
Kendisiyle beraber yanna toplad vatanperver insanlarla kouturmaya balayan Cevat, yine
kendisi gibi hayatnn baharnda solan vatanperver bir yiit olan vatanperver bir air olan

7
Abdullah aikle beraber Balkan avalaryla kt gnler yaayan Trk insann yardmna
koarlar. Adeta cepheden cepheye, lkeden lkeye koan bu insanlar, kendi arkadalaryla bir
araya gelerek deiik isimler altnda hayr cemiyetleri kurarak, insanlk iin yardm toplamaya
balarlar. Kurduklar bu cemiyetlerle, Kars, Sarkam, Batum, Ardahan ve Grcistanda
Ermenilerin zlmne urayan insnalarn yardma koarlar.
1915 ylnda Rus ve Ermenilerin katliamlarna sahne olan Kars ve Erzurum halklarna
byk yardmlarda bulunmulard. Kurulan bu cemiyetlerden biri olan Mslman Hayr
Cemiyeti nden Dr Sultanov ve Sefikurski cenablar, Azerbaycan hkmeti tarafndan
harpzedeler iin toplanan iyzmilyon rble yardmn 30.000 Ardahana, 60.000 Soanlk,
Zarute ve Horosana datlmak zere, Ahmet Cevat balnda bir komiyeteyi Karsa
gnderir. 3 Bu komite ve yardm kurulular, gittikleri yerlerde sadece maddi yardma ihtiya
olanlar ve sadece Trk soyundan olan insanlara yardmda da bulunmuyorlard. Onlar
gnllerini ve himmetlerini btn mazlum milletlere amlard.
Ahmet Cevat hi kimseye dmanlk gtmyor, hangi milletten olursa olsun herkese
kucan ayordu. Onun bu hayatta bir tek dman vard o da cehaletti. te yardma
kotuklar her yerde ve blgede kendi dman olan cehaleti de yok etmeye urayordu.
Batum mslman birlik cemiyeti 18 Temmuz 1917 tarihli Ak Sz gazetesinde bir makale
nerederek mslman halka yle sesleniyordu. ..... Saylara 2-3 bine varmayan bu
mslmanlarn, bilgi ynnden ok zayf olduklar da anlaldndan, her eyden evvel
bunlarn okumalar iin bir okul amaya karar verdik. Alacak okulun snflarn tamir etmek,
etrafn eitim ve retime uygun hale getirmek gerekiyordu. Yerli mslmanlar Grc
olduklar iin, hi olmazsa onlar kendi yerli mekteblerinde ocuklarn okutabilirler. Bununla
birlikte deiik yerlerden buralara g etmek zorunda kalan Azerbaycan Trk, Laz,
Acaristanl ve Krt ocuklarn okutmak iin Trke hi bir okul olmadndan burada
maduriyet yayorlar. Bunlarn bu maduriyetlerini ortadan kaldrmak iin, Birlik cemiyeti
sizin yardmlarnza ve himayenize gveniyor. Size uzatlan bu karde elini, geriye bo olarak
evirmeyeceinizi mit ediyoruz. Okul ve maarif hrriyetin ocadr. Hrriyet ve islamiyet

3
. Saleddin Ali-II, s.77-78.

8
namna, Batumda yaayan bu kardelerimize, bir okul aacak kadar yardmc olunuz.4
Evet, o hep derdi ve zdrab soluklayarak, dert ve zdraplarla dolu bir hayat yayor,
nerde bir gnl krk varsa oraya kouyordu.
Ahmet Cevat btn bunlarn yannda, iirleriyle de elinin ulaamad yerlere
ulamaya alyordu. iirleri dilden dile dolayor, sinelerde makes buluyordu. Ama, o
iirlerin bir gn hayatna mal olacan belki de hi aklna getirmiyordu. Bir yandan kendi
etrafndaki insanna HAKK haykrmaya alrken dier taraftan da, Ruslarn amanszca
basklarna boyun emiyerek dim dik ayakta durmaya alyordu.
Evet, yllar ok abuk gelip gemiti. Bu byk insan ektii hi bir sknt, grd
hi bir zulm onu inkisara sevketmemiti ama, hep bir aina ehre arayp durduu o dnemde
milletinin sessiz kal onu adeta ykmt. Sosyal hayatta Sovyet hakimiyeti insanlar hissiz ve
lgn hale getirmek iin byk aba sarfediyordu, onlar sessiz ve lgn hale getiriyordu. Bu
olay Ahmet Cevat ok zyordu. nk milleti yle bir hale gelmiti ki, lklarna kimse
cevap vermiyordu. evresindeki insanlar adeta gassaln elinde meyyit gibi, sessiz ve lgnd..
Halbu ki Ahmet Cevat kendi milletine ok dgnd. Ama bu onlarn eksik taraflarn
sylemesine mani olmuyordu. iirlerinde bu eksik taraflarnn ak bir ekilde ortaya
koyulmas bunun en gzel bir rneidir. Hatta btn bu zlm ve dertlerin altnda inim inim
inlerken, ayn kan, ayn ismi tayan, ayn milletin adyla anlan insanlarn hibir eyden
habersiz, sessiz hayatlarn devam ettirmeleri onun dayanaca bir ey deildi. Ahmet Cevat,
bu yndeki dncelerini 30 nisan 1914 ylnda kbal Gazetesinde yaynlanan Yeni nesil ve
itimai yaralarmz adl makalesinde yle izah ediyordu. Mikrobun ne olduunu
tanmayan kanmz, yz defa tahlil edilse iinde ne kadar hastaln yaadn greceksiniz.
Biz bu durumlara nasl dtk, biz byle eylere asla layk deildik. Fakat elden ne gelir ki...
Kanmzn bir damlasna gpta ile bakan, sayca bizlerden ok kk olan milletler, byle
eylerle bizim yolumuzu kesip, kendileri nfus says olarak bizi oktan getiler. Bununlada
kalmayan bu milletler, bizi yok etmek iin kkmze musallat oldular 5

4
. Saleddin Ali-II, s.77-78.

5
. Saleddin Ali-II s.34-36

9
 2.3 Ahmet Cevatn Evlilii
Ahmet Cevat, Batumun sayl zengin ve soylu bir ailesine mensup olan Sleyman
Beyin kz kriye hanmla evlenir. Takvimler 1916 yln gsterirken, kriye hanm 14,
Ahmet Cevat ise 24 yalarndayd. kriye hanm Ahmet Cevatla ilk tanmalarn yle
anlatr Babamn tacir dostlar oktu ve her Batuma geldiklerinde mutlaka bize urarlard.
Yine bu tacirlerin geldii bir gnd. Bu defa kadnlar iin Msrdan ipek kumalar
getirmilerdi. Ben bu kumalar terzi olan komumuza gtrrken yolda, uzun boylu, nazik,
yz ay gibi parlayan bir delikanl olaAhmet Cevatla ilk defa karlatm...6 Ahmet Cevatn
Batuma geli sebebi ise, milliyetine bakmayarak herkese yardm eden, hayrsever bir insan
olan Sleyman Beyden, I. Dnya sava sonunda yardma muhta insanlara kurduklar hayr
cemiyeti zerinden yardm toplamakt.
lk defa karlatklar kriye hanma Ahmet Cevatn dagnl de snr. Ahmet Cevat
bir dostu vastasyla bu hayrsever insann kzn istemee karar verir. Ama baba Sleyman
Bey, Ahmet Cevata kzn vermeyeceini bildirir. Bunun zerine biribirini seven bu iki gen
hereye ramen, hatta Sleyman Beyin saygnlna glge drme pahasna da olsa kamaya
karar verir ve kaarak evlenirler.
Soylu bir aileye mensup olan Sleyman Bey, bu kama hadisesini gururuna yediremez
tam 20 yl kzyla alakasn keser. Gnl insan sevgisiyle dolu olan Sleyman Bey, bu ayrla
ancak 20 yl dayanabilir. 1935 ylnda kzn, damatn ve torunlarn grmek iin emkir
ehrine gelir ve bu grmeden ve hasret gidermeden sonra bu kslkte ortadan kalkm olur.
Ahmet Cevat ve kriye ifti tam 21 yl beraber bir hayat srdrrler. kriye hanma
gre bu hayat, gkte Allaha, yerde Ahmet Cevata smakla gemiti. Vatan ve millet ak,
onlarn hayatna ayr bir sahife amt amasna ama, ile ve zdrap zlm ve srgnler de
kaderleri olmutu.
Bu ksa denebilecek evliliklerinden Niyazi, Aydn, Tukay, Ylmaz ve kk yalarda
vefat eden kz Elmas dnyaya gelir. Elmasn kk yata vefat etmesi Ahmad Cevat
byk zntye sevkeder. Bu zntsn kzn ardndan yazd u iirle dile getirir;

6
. Saleddin Ali, Ahmed Cevad, s 283

10
 Kudretim olsayd, yazabilseydim,
Bir kat stne bu derdi, kzm!
Senin musibetin, benim derdimden,
Neyleyim ki, kat kat beterdi, kzm7

Evet, vatan ve millet sevgisi hayatlarna girdii andan itibaren, ileli bir dnemde
balam oldu. krye hanm asla hayatndan hi ikayet etmemiti ama, hayat ona en
acmasz yzn gstermi, onu adeta hereyinden koparmt.
Rus esareti onlar bir glge gibi takip ediyor, azlarndan kacak her kelime iin
hesap vermeye zorluyordu. Hereye ramen bu elik sineden dnme emaresi gremeyenler,
onu en hassas noktasndan vurma yolunu seiyorlard.
Ylmaz daha stten kesilmemiti ki, kriye hanm 8 yllna Kazakistana srgne
gnderilir. Bu sre ierisinde Ylmaz nenesi Yax hanmn himayesinde kalr. Yah hanm
krye hanmn dayand bu ile ve zdrapl hayata daha fazla dayanamayarak vefat eder.
Ylmaz bundan sonraki hayatn Anahanm ve Meleyke hanmn yannda devam eder. Belli bir
zamandan sonra da Ylmaz kimsesizler evine yerletirilir. kriye hanm srgnden
dndnde olunu aramaya balar. Byk bir abadan sonra olunu kimsesizler evinde
hasta, berian bir halde bulur. Olu ile ok kk yalardan ayrldndan Ylmaz, anasn
tanmaz. Nenesinin lmnden sonra onu himaye eden Meleyke hanm arlr ama, anasnn
kriye hanm olduunu sylese de, Ylmaz anas olarak hala Meleyke hanm grmektedir.
Srgndeki 8 yl boyunca olu Ylmazla bulumann hayalini kuran kriye hanm, deil
olunun anam diye boazna sarlmas, onu tanmamas kriye hanma adeta ykmt. Bu
hadiseler Ylmazn gerek anasnn kim olduunu reninceye kadar devam eder.
Ahmet Cevatn neslinden yaayan tek insan Ylmaz AXUNDZADE 2006 ylnda
vefat eder. Ylmaz Hukuk eitimi alm olmasna ramen, babas gibi iir yazan tek olu idi.
Hukuk okumasna ramen onun da klc diliydi ve zalimlere kar onunla mcadele veriyordu.
Her iir yaznda karsnda dmalar tarafndan insafszca eletirilen babasn
anlatan Nizayi, o gnleri yle ifade edecekti. Ahmet Cevat ilhaml ve hararetli bir airdi.

7
. Saleddin Ali-I s,101

11
Aslnda o byleyici iirlerinin says ok daha fazla olabilirdi. Ona kar cephe alanlar,
Onun moralini yle bozuyorlard ki, hibir ey yazamyordu. Eer kuvvetli bir iradeye ve
gelecee mitle bakmam olmasayd, btn bunlara tahamml edemezdi. ou zaman
yreinde canlanan his ve duygulardan kamak zorunda kalyordu. Ne zaman devrin
artlarna uygun faydal birey yazmak istese, onun ruh haletini bozuyorlard... .8

Soranlara ben bu yurdun

Anlataym nesiyim
Ben inenen bir lkenin
HAKK haykran sesiyim 9.

Evet, Ahmet Cevat bir yandan yanbandaki karde diyebilecei insanlarla da

uramak zorunda kalrken, kimseyi krmak istemiyor ve herkese sevgiyle muhabbetle
yaklamak istiyordu; ama her defasnda da hayal krklna uruyordu. Bizi bizden olanlar
ykt szde yine onun ruh haletini anlatyordu.Trkiye halk olarak zor gnlerin yaand
yllarda bile, Trk milletinin Kafkaslarda bayraktarln yaparak, onlarn sesi soluu olmaya
devam ediyordu. Herkesin suskunlua brnd o gnlerde Kafkazlardan bizim admza
ykselen bir ses ,Osmanlnn 1. dnya savana katlmasyla kaleme ald bu iirle
kulaklarmzda yanglanyordu;

rpnrd Kara deniz

Bakp Trkn bayrana
Ah diyordun hi lmezdim
Debilsem ayana... 10
Yrei yerinde durmuyordu. Ellerine kelepe vuranlar, diline hakim olamyorlard.
Trkiyede herkesin dilinde olan bu iirin, Ahmet Cevata ait olduunu belkide oklar

8
. Mahmut Tevfik ve Rahman Hasanov, s.199.

9
. a.g.e., s.8.

10
. Aliyeva Aybeniz, s.31.

12
tarafndan hala bilinmiyordu. unu da sylemek gerekiyor ki O, Trkiye ve Trk insannn
dertleriyle de ok yakndan ilgileniyordu.

2.4 I.Dnya Sava Yllar

air, hayat boyunca hayaliyle yaad retmenlik mesleine henz balamt ki, 1.
Dnya avas patlak verdi. Bununla birlikte Peygamber meslei olan retmenliini brakmak
zorunda kalr. Gnlndeki derin yardmlama duygusunu tatmin etmek iin, frsat bu frsat
diyerek, avaan halklar arsnda dolamaya balar ve onlara maddi manevi yardm etmeye
alr.
O kadar engin bir dnya grne sahipti ki, yardm iin at kollarnn genilii,
Dastandan Grcistana, Batumdan Karsa, Ardahandan Balkanlara kadar uzanmt. Zaten
her zaman onun bir eli Azerbaycanda dier bir eli de Trkiyedeydi. Balkan savalarnda
bizzatihi Trk ordusu saflar arasnda grrz Ahmet Cevat. Can bir, kan bir, dili bir, dini
bir Trkiyeye kar ayr bir sevgisi ve ball vard.
1918 ylnda Nuri Paa komutasnda Trk askerinin Bakye gelip Azerbaycan
halknn yardmna komas, onda ayr bir heyecan ve sevgi meydana getirmiti. Onun
Osmanlya kar bu sevgisi iir dizelerine ayr bir ruhla dizilmi, Trkiyede oklar tarafndan
bu insana ait olduu bilinmese de, dillerden dmeyen:

rpnrd karadeniz
Bakp Trkn bayrana
Ah diyordun hi lmezdim
Debilsem ayana11! ... diye devam eden mehur iiri bunlardan sadece birisiydi.
air baka bir iirinde Trk ordusuna duyduu hayranl Trk Ordusuna atl iiriyle yle
dile getiriyordu.

Ey anl lkenin, anl ordusu,

Unutma Kafkaza girdiin gn,

11. Aliyeva Aybeniz, s.31.

13
 Gelirken kovmaya Turandan Rusu
Ayan kara deniz pt m?12

Birinci Dnya ava yllarnda Trkiyenin durumu Ahmet Cavat olduka

zmekteydi. nk Trkiyeyi asla ayr bir toprak paras olarak grmyor, onu kendi topra
olarak, milletini kendi milleti olarak kabul ediyordu. Ne zaman ki, Anadolu insan zora dt,
sana-soluna bakmadan Ben varm diyenlerin banda geliyordu.
O sralar Azerbaycann deiik yerlerinde toplantlar dzenleniyor, Anadolu
Trknn yardma komak iin, kimin neyi var, neyi yok ortaya koyuyordu. Ahmet Cavad
bizzat bu organizasyonlarn iinde yer alm, eli-kolu balanm Anadolu Trkn bu zor
gnlerde yalnz, yardmsz brakmamt. Bu toplantlarda Azeri kadnlar bileziklerini,
taklarn ortaya koyarken, Bak dilencileri de gnlk dilendikleriyle kardelerinin yardmna
kouyorlard.
te o znt verici gnlerden biriydi ki, ngilizler stanbulu igal etmilerdi. Mavi
gzl stanbulun ngiliz esaretine dmesi karsnda Ahmet Cavatta ile ve izdrapla iki
bklm hale getirmiti. nk kendi ruh ufkunu aydnlatan hocalar stanbulluydu ve bundan
dolay stanbula stanbulluya ayr bir sevgisi vard. stanbulun dnya zerindeki konumunu
ve bu konumun Trk milletine neler kazandracan ok iyi biliyordu ama elinden de hi bir
ey gelmiyordu. Yine klc olan kalemine sarlarak, stanbula kar duygularn bir bir sralad
gnl tellerine. Gnlnde yamur damlalar haline gelen dizeler kaleminden beyaz kat
zerine damlaynca ortaya stanbul u kskandracak u msralar dklmt:
Ben sevdiim mermer sineli yarm,
Diyorlar koynunda yabanc el var.

Bakp ufuklara, uzak yollara

Alyormu, mavi gzler, akamla.

Ah, ey solgun yzl stanbul,

12
. Aliyeva Aybeniz , s.22.

14
 Mavi gzlerin ok baygn stanbul..13 air stanbula bu ekilde seslenirken, gzn
mukadesatmza ve namusumuza diken ingilizlere de gerekli cevab ngiliz adl iiriyle
veriyordu.

Bakye gelmisin selam vermeye

Ey Han sarayn alan ingiliz
Giderken Kabeye hac kervan
Haclar yoluna kan ngiliz.
Sen kapat her yolu, sngm tez aar,
ayda gelenler, gnde kaar
Zannetme kurunum haval uar
Trktr bu kurunu atan, ingiliz 14

Ahmet Cavatn eli, Trk halkna uzanan en pak ve en temiz ellerden biriydi.
retmenlik mesleinin daha baharndayken mesleini brakmak zorunda kalmas,onu
insanlara hizmet etmek iin baka araylara sevketmiti. Kendisine yakn bildii
arkadalaryla milletine daha gzel hizmet vermek iin Cemiyeti Hayriye ad altnda hayr
cemiyeti kurarlar.
Ahmet Cevat bir yandan da, Bakde yaynlanan gazetelere makale yazarak, basn-
yayn yoluyla da insanlara yardm ilerine devam ediyordu. air Bakde ner olunan bir
ka gazeteninde muhabiriydi. Gittii her yerde Cemiyeti Hayriye vastas ile, yarallara,
esirlere, Trkiyeli askerlere, dul kalan kadnlara, yetim kalm ocuklara, sakatlara ve
kimsesizlere maddi ve manevi yardm ediyordu. 15
O, insanlk a birisiydi. Hayat boyunca hibir zaman kendi menfaatlerini millet ve
insanlk menfaatleri nnde tutmamt. Hep insanlk iin rpnt, onu arad, onu uyard,
dmesi muhtemel tuzaklara daha dmeden onlarn elinden tutmaya alt. Onun topu, tank,

13. Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman, s.102.

14
. Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman , s.191.

15
. Salettin Ali, Ahmet Cevat, s. 54.

15
silah, mermisi yoktu. Onun insanlk ve Trk milleti sevgisiyle ahlanm, iman dolu bir sinesi
vard. Onun gnlnn derinliklerinden gelen, o blbl gibi nameleriyle, milletinin kalb
ritimlerini deitirebilecek tatl ve tesirli bir dili vard. O, kendisini ifade ederken de hep ayn
duygular ierinde;
Soranlara ben bu yurdum,
Anlataym nesiyem
Ben inenen bir lkenin
HAKK haykran sesiyem. 16

Ahmet Cavat , bir yandan deiik hayr cemiyetleri vasidasyla halka yardma
koarken, dier taraftan da iirleriyle halkn moralini yksek tutmaya gayret gsteriyordu.
Trk dnyasnn iinde bulunduu felaketleri, byk katliamlar, bir iirlerinde.
Cesedlerle dolmu karlarn alt,
Aylar var ki, dinmez yiitler at. 17
dile getirirken, milletimize yaplan zlm ve
ikenceleri dklen kanlar vurgularken, kendisini ve btn inananlar insanlara kar yardm
etme mucburiyetinde olduunu da ayr bir iiriyle dile getiriyordu;

Vicdanm emr etti imdada geldim,

Mazlum sesi duydum, imdada geldim.

Hep zdrap yaad ve zdrap soluklad. Saraydan kz almasna ramen bir defa dahi
olsa saray hayatn yaayamad. Bir tarafa ekilip, bakalarnn yapt gibi sessiz kalabilir,
kendi rahat ve rehavetini dnebilirdi. Ama iindeki, vatan millet sevgisi btn bunalara bir
set ekiyor, iindeki yanan ateleri bir trl sndremiyordu. Defalarca Sana ne, senden
baka milletini dnen yok mu? Rahat bir hayatn var, otur keyfine bak. Sen kimsin? gibi
houna gitmeyen, onu zntye boan szlerle ok muhatap olmutu. Ama hereye ramen
bunlara aldr etmiyordu. Her trl ikenceye, zorluklara katlanabilirdi, ama milletinin ve
dininin ayaklar altna kalmasna asla raz olamazd.

16
. Aliyeva Aybeniz, s.8.

17
. Saleddin Ali, Ahmet Cevat, s. 58.

16
 Onun hayat boyu dnd tek ey vard. Vatan ve milletine sahip kacak insanlar
yetitirerek, onlarla dnyaya sevgi ve muhabbet ulatrmakt. ektii btn sknt ve
zdraplar, uursuz ve cahil kendi insannn davranlar yannda adeta snk kalyordu.
Soydalarnn bu halleri hibir zaman onu yese drmemiti. Zaten doduundan beri onun
hayatnda mitsizliin de yeri yoktu. Gelecee hep mitle bakyor, halkn bu illetin
yamalarndan uzaklatrmak iin elinden geleni yapmaya alyordu. Bahesindeki btn
glleri solsa da, semalar yamur vermese de, gneler ufuklardan kaybolsa da, o bunu bir
mitsizlik nian olarak asla grmyor, ektii sknt ve zahmetleri bir iirinde syle dile
getiriyordu;

Bir gl ektim, almam derdiler,

Zahmetimden bana bir diken kald.
Emek ektim, gn geirdim, gl ektim,
Emeimden bana bir fidan kald.
Ne yazm yaz, ne de gnm gn oldu,
Gnlmn iei amadan soldu.
Kanadm bir uursuz el yoldu,
Yerinde bir damla kuru kan kald18

Ahmet Cevat, yaad hayat itibariyle, Trkiyenin stiklal airi Merhum Mehmet
Akif Ersoyla byk bir berzerlik arzetmektedir.Yaadklar ileli bir hayatla, birbirlerinden
uzak olmalarnn yannda, manen ve ruhen bir birlerine bu kadar yakn olan bu iki insan, bu
yaknl yazdklar iirleriyle ortaya koyuyarlard.

Ahmet Cevat, dertleri altnda inim inim inlerken, dier taraftan da lke insannn
perian hali karsnda, duygularn Of Bu Yol iiriyle yle ifade ediyordu.

Ey Allahm yanlttn, her bir doru adm

Yoksa, yoksul dnyadan, adaletin kalkt m?
Ey dinlinin dinsizin, inand son kuvvet

18
. Saleddin Ali, Ahmet Ceva, s.90.

17
 Kalmad m sende de, insanlara merhamet
Ben ki, bilmek isterdim, kimler alar kim gler
Onun iin etmitir, felek beni derbeder

Ayn dert ve zdraptan iki bklm olan M.Akif, ayr bir corafyadan ama ayn duygu
ve dnceyle yle inliyordu;
Ya Rab, bu uursuz gecenin yok mu sabah ?
Maherde mi biarelerin, yoksa felah !
Nur istiyoruz Sen bize yangn veriyorsun!
Yandk! diyoruz Bomaya kan gnderyorsun !

Yetmez mi musab olduumuz bunca devahi ?

Azm kurusun Yok musun ey adl-i lahi!19

Bakldnda bu iki iir arasnda ok fazla bir fark olmad net bir ekilde
grnecektir. Yaad dnemin insanlarna sesini gerektii gibi duyuramamann zdrabn da
kader yklemiti srtna bu iki airin.
Onlar, hereyden evvel insanmz iinde bulunduu cahaletten kurtarmay birinci
vazifeleri saym ve mrlerinin belli bir devresini irad ve teblile geirmilerdir. Her ikiside
ilimsiz cahil bir milletin, milli ve manevi deerlerini koruyamayacan, zamanla bu
duygularn dumura uyrayp yok olacan, byle bir milletin de kendi ayaklar stnde
duramayacan, iirlerinde net bir ekilde haykryorlard.

Ey kardalar! Bir zamanlar ilimsizlik duman

Cehaletin kor penesi kaplamt her yan
Kuran nedir ? anlamadk,
Vatan nedir.? Bilmedik,
Karmzda yetimlerin gz yan silmedik,

19
. Safahat, s.281

18
 Alanacak bir hal idi, kendimizde grrdk,
Dilimizin, dinimizin gitmesine glrdk20

Merhum Mehmet Akif ise;

Grrsn, hissedersin varsa vicdannla imann:
Ne mthi bir kahramanlk arpyor gsnde kurann!
O vicdan nerdedir, lakin? O iman kimde var? Yazk!
Ne olmu, bende bilmem, pek karanlk imdi duygular!
O imandan ok az olsayd millette,
u yzelli milyon halk grmezdim byle horlanm halde!21

Hayat boyunca hep insanlara yardm iin kouturmu olan bu insanlar, nerede bir
hayr ii ve hayr cemiyeti varsa orada olmutur. Bununla beraber kendisine yaplmadk zm
ve ikence de kalmamtr.

Ne yazm yaz, ne km k ne gnm gn oldu

Gnlmn iei amadan soldu
Kanadm bir uursuz el yoldu
Yerinde bir damla kzl kan kald..22

Cevat, bu iiriyle adeta her ynden ileyle epeevre sarldn, yaamndan bir lezzet
alamadn, sonunda da bu topraklar zerinde arkadan gelecek gllere su olabilecek bir damla
kan brakarak, bu dnyadan ayrlacan anlatyordu.
Cevat, bilei bklmez bir yiitti. Bak zindanlarnda eline ayana zincirler
vurulduysa da, kimse dilkine kilit vuramyordu. Zaten, onun gznde dnyada yaama arzusu,
hayatn hayat etme sevdas yoktu ki, o hedefe koan ayaklara kelepe vurulsun. Onun
hayelleri hep yceydi.

20. Saleddin Ali, Ahmet Cevat, s. 44.

. Huyugzel .Faruk, Bac Rza, Gkcek Fazl, Sahafat-II, s.601

21

22
. Saleddin Ali-I, s.117-118.

19
 O gnlerde milli ve manevi duygular yaymaya almak, Sovyet sistemine gre vatan
hainlii idi. Cezas da lmd ama, hayatta lenler iin lmn ne deeri olabilirdi ki.
Bazlar Cevata bo ver.. neyine lazm.. yaamana bak... gzel bir ailenen rahat bir yaantn
var demelerine ramen o hi aldr etmiyordu.. bilmiyorlard ki, bu sylenilen eyler Cavad
iin yaamak deil, dizst srnmek demekti.. Ahmetin bu szlere kulak asmadn
grenler ise, bu defa da; Sen kimsin.! Sana ne..bu milleti sen mi kutaracaksn diyerek onu
yolundan dndrmek isteyen ham ruhlarda vard. O, Sen kimsi ki,... diyen bu hissiz
insanlara defalarca kendisini yle ifade ediyordu..
Soranlara ben bu yurdun ,
Anlataym nesiyim:
Ben, inenen bir lkenin,
Hak! baran sesiyem!23
Ahmet Cavat, bu msralaryla sadece kim olduunu deil, ayn zamanda lkenin zor
durumunu da gzler nne seriyordu. lke iindeki insanyla beraber, aza alnan bir et
paras misali ineniyordu adeta.. Evet. Bak zindanlarnda insanlara reva grlmeyecek
derecede ikenceye , darbelere maruz braklarak, kolu kanat adeta bir aa gibi budanyordu.
Bir yandan vatanna kasdedenlerle urarken, dier taraftan da kendi insanna hakikat
haykrmakla megul olmak zordu.
Evet, o susturulamayan bir dildi. 1920. yllarda kendisine kar basklar artnca, sanki
milletine ve devletine olan ball daha da artyordu. Tek bir istei vard insanlardan.
Onlardan iki yzl olmamalarn, gzn amalarn, kimin dost, kimin dman olduunu
anlamalarn istiyordu.
Bir el benim boazm skard,
Yol vermedi, deyim, glem, konuam.
Gzyalarm sular gibi akard,
Yurt oluna, koymad ki konuam24

23 Aliyeva Aybeniz, s.8

24
Saleddin Ali, Ahmet Cevat, s. 124.

20
 Hala kulaklar olduu halde duymayan, gzleri olduu halde grmeyen, kalpleri
olduu halde hissetmeyen arlatanlar, vicdanszlar, yurdunun dman izmesi altnda
inenmesine gzyumanlar vard. air onlara gerekli cevab da yle veriyordu:
Gstermesen bundan sonra sen erlik,
Begn ekmez yurdun, yuvan dalr.
Karda gibi eylemesen hep birlik,
Yine girer toprana yaylr.25
Btn bunlara ramen, milli ve manevi duygularla beraber bir millet yok ediliin
eiine gtrlyordu. Artk onun gecelerde uykusu yoktu. Dert ve zdrapla sarma dola,
milletine bir k yolu aryordu. O, milletinin dertleriyle iki bklm olmutu. Geceleri dahi
uyumuyor, srekli milleti iin bir kar yol aryordu.
Ne yaman derttir benim ki,
Sylemeye dilim yoktur.
Ne garibim garip gibi,
Ne dert bilen elim yoktur.
Kaldm byle bir ah, bir ben,
Tanrm sensiz, penahm sen.26
air baka bir iirinde de;
Sylediim bo sz, dktm kan-ya,
Hakkma kim isen, el vurma, yava,
Yava ki derdime alayan karda
Yerine arkamda bir dman kald.27

25 a.g.e, s. 124-125.

26
Saleddin Ali-I, s.153.

27
Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman, s.90.

21
 Cevat, dilinden Rabbine kar drmedii ve bir kar yol olarak grd duasn,
iirleriyle de dile getirerek, adeta kendisi gibi aciz alm bakalarna da tek aciz olmayann
kapsn mnacaat iiriyle gsteriyordu.

Esirge sen Ya Rab, yabanc gzden

Bizim elde mabedinin tan
Ac bize, imanmz snmesin
Rahmetinle sndr bu gz yan
Yarab, vatan senin iman senindir
Mmini gldren Kuran senindir

Ey mertlii ilham eden byk HAK.

Buyruk senin, kullarna ne sormak
ok dertliyiz bir arzumuz var ancak
Cebrailden gnder bize bir sancak
Yarab, vatan senin iman senindir
Mmini gldren Kuran senindir 28

Cevat iin ileli dnem asl 1922 ylndan sonra balar 1937 ylna kadar devam eder.
Bu yllar aras bir cani gibi mahkeme mahkeme dolatrlyor, bir vatan hainin gibi muamele
gryordu. Ama O bunlara hi mi hi aldr etmeden,milletim, gen neslim diyerek inim
inim inliyordu. Bu yolun uzun olduunu, menzilinin ok olduunu, yollarn derin zulmet
sularyla dolu olduunu, bu sularn geit vermeyeceini ok iyi biliyordu. Belki fakirlie,
susuzlua, ala tahamml vard, fakat tek bir eye tahamml yoktu, o da milli ve manevi
deerlerin gz gre gre yok edilmesine. lrd de bunlara msaade edemezdi nk btn
bunlar bir vatanperverin dayana trden eyler deildi

28 Saleddin Ali-I, s.132,133.

22
 Cevatn kendi vatannda bile iirlerinin baslmasna izin verilmiyor, evi baslyor, ne
kadar el yazma eseri varsa toplanp yaklyordu. Bazen evinin kapsna kilit vuruluyor, rahat
bir yaam srmesine dahi izin verilmiyordu..
O dnemler Cevat ekemeyenler, her frsatta ona ktlk yapmak iin adeta frsat
kolluyorlard. Bundan sonra onun zerindeki basklar daha da artacak, btn k yollar
kesilecekti. nk, Ahmet Cevatn bir aya Azerbaycanda bir aya Anadoluda
dolayordu. O gnn asimile edilmi vatan evlatlar, bilmiyerekte olsa ona ktlk
yaptklarnn farknda deillerdi belki ama, vatan ve milleti iin, yaatmak iin yaama
unutan bir Trk oluna bunlar biraz fazlayd. Ona olan bu kin ve nefret sadece iinde vatan ve
milletine olan akndan dolay deil, bununla birlikte Trkiye,Trkiye insanna olan
sevgisinden dolay idi.
Bunun en bariz rnei, Ahmet Cevatn eserlerinin Trkiyedeki baz gazetelerde
kmasn istemiyenler oktu ve bunlarn orada baslmasna, Trk halkna ulamasna
tahamml edemiyorlard. Yazlarn Trkiye basnnda kmasyla vicdanlar kararm baz
ikiyzl yazarlar, aza alnmayacak szlerle Ahmet Cavat deiik gazete ve dergilerde
acmaszca hicv ediyor, bu yazlarn da de bir maharetmi gibi ner ediyorlard.
iirlerine avu at, Trkiye Ahmet Cevatn
Sahtekarl ayan oldu cmleye Ahmet Cevatn
Yetiip Trkiyeye yazdrd bir ok eseri
Yazdndan kendinin, elbette vardr haberi29

Aslnda burada sacdece Ahmet Cevat eletirme maksatnn yannda, onu belli yerlere
ikayet ederek, hedef gsterme de vard. nk Sovyet rejimi tarafndan Trklk
propagandas yapmakla uland mehur Gygl iirine de atfta bulunmay ihmal
etmiyorlard. te ayn iirin devamnda da;

29 Saleddin Ali, Ahmed Cevad, s.162.

23
 Kann coturarak eski dostluk hevesi,
Aklna dt bugn, Gygln hatras,
Gc yetmedi etraf grmeye Ahmet Cevatn
Hilesi oldu beyan lkeye Ahmet n 30
diyerek Trkiyede yazlarnn kmasnn
da daha byk Trk propagandas olduu vurgulanyordu. Tek bana btn bu iftiralara tek
bana gs geren bu yiit adama, bu tarihlerden sonra basklar ve zlmler tahamml st
art gsterecekti. nk ona kar yrtlen lin kampanyas sonucunda vatan haini ilan
edilme projesi yatyordu. Onu milletinin gznden ancak bu ekilde drebilirlerdi. Bu defa
taradaki halka ulamada en kesdirme ve ikna edici unsur olarak grnen gazete ve dergilerde,
onu vatana hainlii ile sulayan makaleler yazlmaya baland. Hatta i daha da vahim hale
gelerek, baz gazetelerde onun aleyhinde makaleler yaynlama yarna giriyorlar, millete kar
kk drmeye, onun hakknda gnllere pheye tohumlar atlmaya allyordu.
te bunlardan bir rnek: Yeni Yol gazetesindeki 6 Kasm 1929 26. saysnda, ayn
gazetede muhabir olarak alanlarn imzasyla yaymlanan bir yaz.
Biz yeni Yol gazetesinde alan muhabirler olarak, Komnist Gazetesinde
kan, Ahmet Cevatn sistem dmanl hakkndaki yazlarn okuduk. Biz onun rm
Msavat basnnda sosyalizm aleyhine yazd iftira ve yalan-yanl istinatlarna iddetle
nefretimizi bildiriyoruz. Ahmet Cevata biz hi bir zaman bir milliyeti duygusu ve vefas
grmedik. imdi ortaya kan fitnesi bile bizi korkutmuyor. nk biz, onun gemiini de,
bizlere yazd yabanc iir paralarn hala unutmadk.
Her ne vasta ile olursa olsun, Azerbaycan urasndan eli ekilmi msavatlar
arasnda yazdklarnn yaylmas, onun sosyalizme kar olduunu btn plaklyla ortaya
koymaktadr. Byk zorluklara katlanarak, kurduumuz sosyalizm sistemi Ahmet Cevat gibi
iki yzl hainlere haddini bildirecektir31
Evet, bu yazda da grld zere vatan ve milletine sadakatla sahip kan bu insana,
dmanlk kampanyasna katlanlar sesi byle kyordu. Ahmet Cevata kar yle sinsi bir

30 Saleddin Ali, Ahmed Cevad, s.162.

31
Yeni yol Gazetesi 6 Kasm 1929 . says 26

24
kampanya yrtlyordu ki, yava admlarla bu yiit insan vatan haini sulamasyla
daraacna gtrlyordu. Bu kara ruhlu, kara kalemli insanlar ortam yle bir hale
getirmilerdi ki, yllarca dost grnen, Ahmet Cevatla ayn duygu ve dnceye sahip olduu
grnmnde olan insanlar bile, birden ona kar dman kesilip, frsatn bulduunda da onu
arkadan hanerlemeyi bir vatan borcu olarak gryorlard. Hepsinden as da, O skntl
zamanlarda dost bilip kucana snd insanlar bile, onu srtndan hanerlemesiydi. te yine
o belgelerden biri daha:
1920-1925 yllar arasnda sadece 4-5 iiri yaynlanmt.. Onu eletirmek iin pusuda
bekleyenler vard. 1925 ylnda airin lmez eseri Gygl iiri neredilmiti. Semed
Aamalolu (Rusya zamannda toprak bakanl yapm) onun iin; Kim diyebilir ki,
Azerbaycann Pukini yoktur... var.. hemde en mkemmelinden... diyerek Ahmet Cevata
vgler yadrmt. Ama daha sonra....
Aamalolunun yanna Kzl Kalemler Rusya zamannda kurulmu Yazarlar
Cemiyeti- cemiyetinden ahs gelerek, Aamaloluna; bu iiri siz vyorsunuz ama, bu
iirde devleti ykmak, ona kar kmak manalar tayan ay ve yldzdan bahsedilerek onun
iin gz ya dkld ifade ediliyor demelerine karsnda, Aamalolu korkusundan az
nce takdir ettii, yere ge sdramad Ahmet Cevat bu defa hemen sulu ilan ederek
yakalanp haps edilmesi ister. Cevat yakalaranak hapsedilir ve bu iirde ay ve yldzdan kast,
devlete kar olduun fikri ona zorla kabul ettirilmek iin ikence yaplr. Bunu duyan hanm
ve anas Aamalolunun yanna gelir.
- Ay oul sende bilirsin Cevatn ocuklar var. Onun topu, tfei, mermisi askeri yok ki,
Sovyet hkmetine kar ksn onu niye hapsettiniz. der. Aamalolu;
-Ay Kadn; senin olunun ne olduunu, ne yaptn biliyor musun? Nedir, kimdir.? O
Sovyet hkmetini bir balon gibi parmana takp, evirip duruyor, diyerek Ahmet
ktlemeye balar.. Gygl iirini okuyup, Azerbaycann Pukini ilan ettii Ahmet
Cevat, imdide ayn iiriyle Sovyet Devletini ykmakla ittiham ediyordu. 32

32 Saleddin Ali I, s. 22-23.

25
 Evet, yukardaki olay bizlere sovyet sisteminin tipik bir insan tipini ortaya
koymaktadr. Bu sistem insanlar o hale gitirmiti ki, ayn evde yaayan anne, kocasndan;
karde dier bir kardeten; akrabalar dier bir akrabadan korkar hale getirerek, birbirlerine
drmt.
Ahmet Cevat, bir yandan bu sistemle mcadelesine devam ederken, dier bir taraftan
da kendi milletine de derdini anlatamamann zdrabn yayordu iliklerine kadar. 1920-1930
yllar arasnda hi bir air Ahmet Cevat kadar devaml ve uzun sre takibe, tenkite, zlme,
tekiletirilmeye tabi tutulmamt. Bir taraftan iirleriyle halk uyandrmaya alrken, dier
taraftan mthis basklara gs germek, onu ryhen ve fikren adeta bitirmiti.
Bu dnem onun iin ayr skntlar da beraberinde getirmiti.Yazd iirlerinde
milliyetilik duygular ilendiini iddiasyla mahkeme mahkeme dolatrlyordu. O gnlerde
sadece bu tip insanlar iin ayr bir mahkemeler kuruluyordu. Bir ara Trkiyede kurulan
istiklal mahkemeleri gibi. Milliyetilik suuyla sovyet rejimine kar gelenler bu
mahkemelerde yarglanyorlard. Yani bu mahkemelerde yarglanlar bir nevi vatan hainleri
oluyordu. te Ahmet Cevat bu gruba aitti. Aslnda bu mahkemelerde yarglanlar buradan
beraat almann imkansz olduunu ok iyi biliyorlard. nk bu mahkemeler sadece bir
grntden ibaretti ve milletin gzn boyamaktan baka bir ie yaramyordu. Ahmet Cevatta
bu mahkemelerde yarglanacaklar grubundayd, yani vatan haini damgasn yemiti ve kuruna
dizilmesi gerekiyordu.
Tabi ki, insanlarin gzn boyamak, hakllklarnn payn arttrmak iin gstermelik
mahkemeler kurulmal ve bu mahkemelerde bunlar yarglanmalyd. Ve aynen ylede
yaplm, bu mahkemelerde delillerin isbat edilmesi diye bir ey yoktu. Kendilerinin
attrdklar gazete manetleri, ke yazlar, makaleler mahkeme iin delil olarak yetiyordu.
Ayrca halktan iftira atmak iin, aleyhinde yalanc ahitlik yapmak iin de srada bekliyenler
oktu. Evet, senaryolar dahi herey nceden hazrlanm, senaryonun hayata geirilmesiyle
alakal btn ilemler tamamlanmt. nsanlk tarihinde bu tr gstermelik mahkemeler ve bu
mahkemelerde idam edilen susuz insanlarn says olduka fazladr.
Bunlardan sadece bir misal vermek yeterli olaca kanaatindeyim. ... Sosyal
Sovyetler Birlii Askeri Yksek Mahkemesi heyetinin Ahmet Cevat ittiham ettikleri en byk

26
suu, sovyet rejimine kar kmak ve milliyetilik yapmasyd. Bunun yannda 1937 ylnda
Azerbaycanda mevcut olan isyanclar ve terr tekilatlaryla bir olup, SSCBden ayrlarak
baka bir devlet kurma suu da ilave ediliyordu. En son durumasna onu mdafaa edecek
hibir vekil alnmam, insanlk tarihinde grlmemi bir hadise olarak bu mahkemesi sadece
15 dakika srmtr. Bu mahkemenin alm olduu karar esasnda Ahmet Cevat, 13 Ekim
1937 yl gecesi Bakde bir vatan haini olarak kuruna dizilerek idam edilmitir. 33
Resmi kaynaklar Ahmet Cevatn 1937 tarihinde Bakde bir vatan haini olarak
kuruna dizilerek idam edildiini yazsa da, baz kaynaklarda Cevatn Bakdeki Bayl
zindanlarnda dvlerek ldrld de yazlmaktadr. Niye olmasn ki, Trkiyede bu amala
kurulmu istiklal mahkemelerinde mezarnda karlp tekrar daracna aslan insanlar yok
muydu?.
Bu gr kuvvetlendirmek bakmndan hayat ve ile arkada kriye hanmn
anlatt u ibretli vaka gz ard edilmemelidir. Hadise aynen yle: Ben bayl
hapishanesinde bir vatan haini ei olarak! cezam ekerken, daha nce bizim evde hizmeti
olarak alan ve imdilerde hrszlk suundan dolay burada (hapishanede) olan Mariye
adnda bir kadn vard. Bana; eimi ba sarlm, 40 derece ate iinde kvranarak
hapishanenin seyyar hastahanesine gtrlrken grdn. sylemiti.. Ben o gnlerde
eimle grme talep etmeme ramen, eimle grmeme bir trl izin verilmemiti . imdi
anlyorum ki, benim grmek istediim o sralar eim oktan dvlerek ldrlmt. 34
O gnden beri lm halen esrarn koruyan Ahmet Cevatn ldrlmesiyle i bitmi
miydi..? Elbetteki hayr. Geride kalan aile de paralanp yok edilmeliydi. Sras gelmiken
burada unuda ifade etmekte yarar var. Sovyet rejiminin o gnlerde uygulad bir sistem vard
ki, bir aileden biri su ilese o aile deiik sebeplerle tamamen yok ediliyordu. Hele birde bu
su vatan hainlii suu ise. Evet, Ahmet Cevat vatan hainlii ile sulandndan lmyle
herey bitmemi, adeta imdi balyordu. e ailesinden balanacak ve aile fertleride gerektii
cezaya arptrlacakt.

33 Saleddin Ali I , s.18-19.

34
Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman , s.12.

27
 Gzn kan brm vanpirler, hala kana doymamt. Evin ileli hanm, sarayda
domudu fakat, hayat ile ve zdraplarla geen kriye hanmdan ie balanmt. kriye
hanm ayr bir mahlemede vatan haini ei olmak gibi yz kzarc bir sutan yarglanmaya
balad. Mahkeme sonucunda ayn sutan yarglanan kadnlarla tren vagonlarna doldurularak
Kazakistana (bir rivayete gre Sibiryaya) srgne gnderiliyordu.
Evet bu aile paralanmalyd hem de arkada en ufak bir krnt dahi kalmayacak ekilde. Ve
ylede olmutu. er gler akla hayale gelmeyen ayr bir oyun paindeydiler bu defa. Hayat
boyu rahat yz grmeyen, mr ile zdraplarla geen krye hanm, vatan iin hayatn
ortaya koyan kocasna ihanete zorlanacakt. Onun iin kriye hanm ikna etmek iin
sanaryolar retilmeliydi.
Bunula da Cevat ailesinden ileke anne kriye hanma gelmiti. nce kocasna
ihanet etme, vefaszlk yapmaya zorlanacak, ihanet etmese ikencelere devam edilecekti.
kriye hanm hereyden nce o bir ana idi. Bu da onlar iin bulunmaz bir frsatt ve onun bu
duygularndan istifade edeceklerdi. Olur ya, onlarn dnd gibi bir kadn ise, belki anne
efkatiyle ocuklarna acr da sylenenlere harfiyen uyar, onlar da istediklerine nail olurlard.
nsanlktan nasibi olmayan, insanlk tarihine kapkara bir sahife aan bu kem talihli
insanlar, zindandaki kriya hanma yaklaarak u iren teklifi yaparlar;
- Kar taraf: kriye hanm. ocuklarnn hatrna sana bir iyilik yapmak istiyoruz.
- kriye hanm; ocuklarma gre bana iyilik etmek isteseydiniz, gerekten bunda samimi
olsaydnz, ocuklarmn babasn ldrmezdiniz, dedi.
- Kar taraf; nat etmeyin. Bir dnn ocuklarnz iin ne yapabilirsiniz.
- kriye hanm; Yardm etmek kimin elinden ne gelir ki, benden ne yapmam istiyorsunuz.
- Kar taraf; Szlerimize karlk vermenin sana hibir yardm olmayacak.
- kriye hanm; Bana kimin yardm oldu ki,
- Kar taraf; Ksaca sylemek gerekirse. ster misiniz sizi ve ocuklarnz kurtaralm.
- kriye hanm; Bunu hangi ta yrekli ana istemez ki,
- Kar taraf; ok gzel. O zaman senin beraatin iin ok gzel bir k yolu var. Kocan
halen hayattadr. Vakit kaybetmeden bize dilekeyle ba vurarak einizden boandnz,

28
onunla bir banz kalmadn sylerseniz, ondan sonra oturup ocuklarnz rahat rahat
bytebilirsiniz.35
krya hanmn msbet bir cevap verecei midiyle rahatlayan kar taraf, bu ii
baarmann verdii rahatlkla yzlerinde bir geveme meydana gelmiti ki, kriye hanmn
onlarn yzne bir amar gibi indirdii, gerek vefa ve sadakatin ne olduu haykran u
szlerine ahit olmulard.
Ben ha.. ben.. kriye hanm... Ahmetimden boanaym. Ben ki, Ahmet Cevata olan
akm yznden saraylar brakp, Acaristann beyi babam Sleyman beyi hie sayarak,
sefillii, al, ileyle btnleen bir hayat tercih ettim. imdi onu bu zor zamannda ona
vefaszlk, sadakatsizlik yaparak, lmden nce onu benim ldrmemi mi istiyorsunuz ha..
ylemi.. asla.. asla..Balayn elimi kolumu, tutun beni..Celletlar.... Ahmetimden nce benim
canm aln... Boanmaktansa lmem daha iyidir.36
te gerek bir vefa ve sadakat rnei sergileniyordu, can pazarnda. Vefann ve
sadakatin ne olduunu bilmeyenler, bu insanlar vatan ve millet yolundan dndreceini m
sanmlard.? Evet, krye hanm, byle yaamaktansa srgne gitmeye oktan razyd. Bir
anda aklna dnlerinde Ahmet Cevatn ona yazp, okuduu bir iir geldi.. Hapishanedeki
kamarasnda bu iiri kendi kendine okuyarak doyasya alamt.
Onlar hayatn her trl cefasna, talihsizliine daha batan beraber kar koymaya karar
vermilerdi ve gnlleriyle beraber hayatlarn, dier bir ifade ile bela ve musibetleri
beraberce gsleyeceklerdi. Bu musibetler hayatlarnn o gzel gndzleri bir anda geceye
dndrmt.
krye hanmda ilerin byle devam edeceini ok iyi biliyor, olacaklara bu hep bu
gzle baklama alyordu. nk o, bir vatan haininin ei damgasn yemiti artk. Daha
sonralar o iren teklif ve basklar defalarca yaplmt ama, kriye hanm asla bunlara
itibar etmemiti. Bu yola beraber kmlard ve sonunda lm dahi varsa, o ipi beraber

35 Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman. s.6.

36 Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman. s.7.

29
gsleyeceklerdi. Uyguladklar binbir entrikadan ve ikenceden sonra bir netice
alamayacakalrn anlaynca, son are olarak uzak diyarlara srgn etme kararna gelmilerdi.
Bir hayvann bile dayanamayaca hayat artlarna zorlanyorlard. Evet, beklenen gn
gelmi, onlar bir gece yars bir yere toplayarak, bir bilinmeze doru yola karmlard. Soru
sorma haklar yoktu. Hayvan tamaclnda kullanlan vagonlar bu defa kocalar vatan haini
ilan edilen sadakat ve vefa timsali Nene Hatunlarla doluydu. Dardan ieri bir gzn
alglayaca kadar bile bir k hzmesi szlmyordu. Bu vagonlar adeta kabir hayatn
andryordu. Kimseler yok muydu bu ie bi dur diyecek.? Hangi insanlk, hangi insan haklar,
hangi vicdan btn bu olanlar kabul edebilirdi..
Btn bu yaanlan olaylar kriye hanm yle anlatyordu; .. vicdanlarn anp
yok olduu bir zamanda, erkeklerin istibdat ejderhasnn azna sktrld bir zamanda,
kirlenmemi, rezalete bulamam vicdan kalmad m? O kirlenmemi vicdanlar, stne amur
kmemi insaflar nerde kald? Niye bir araya gelip, yeter bu istibdat demiyorlar,? Niye bir
temizin, bir drstn irkefe bulamasna engel olmuyorlar.? Niye .. niye... demek ki, bandan
bulandrlan su artk herkese sirayet etmiti.37
Evet btn bunlar dnlmesi gereken eylerdi. Bunlar dnecek kafa bile
brakmamlard onlara. krye hanm btn bunlar dnrken beyni atlayacak hale
gelmiti. sanlar iledikleri bir sutan dolay, nce muhakeme edip, daha sonra gereken ceza
verilmeli deil miydi.? Dnyann hi bir yerinde grlmemi hadiseler yaanyordu onlarn
hayatnda. Mahkemelerde yalanc ahitler para karl ifade veriyor, hi kimsenin tanmad
bu insanlarn verdii ifadeler aynen kaytlara geiyordu. Belkide bu insanlarn ouna da
yalanc ahit olmalar iin bask yaplyordu. nk bu insanlardan bazlar daha sonra
pimanlk duyarak Ahmet aleyhinde ifade veren Ahundov, Efendiyev, Hseyinov, Zeynall ve
obanzade, yalanc ahitlik yapmalar iin, kendilerine inanlmaz derecede bask yapldn
itiraf etmilerdi38

37 Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman, s.3-4.

38
Saleddin Ali , Ahmed Cevad, s. 306.

30
 kriye hanm hayatnn sonlarna doru ziyaret edenler, onun ehresinde gemiin
btn zdrap lekelerini grebiliyorlard. Bazen bir eyi hatrlamak iin uzunca dnmek
zorunda kalyordu. Hayatnn son anlarnda onu ziyarete giden Azerbayacann sevilen yazc
ve airi Mehmet ASLANn u tesbitleri onun bu durumunu net bir ekilde ortaya koyuyordu.
... ne zamandan beri hafzas bu kadar berbat haldedir. Yazk ! kadnda yle unutkanlk var
ki, adn bile sorsanz orackta arp kalyor.39
Evet, kriye hanm saray bahelerinde yetimi bir gld. ileyi ve ve zdrab
Ahmet Cevat ile tand. Onlar bir birine sadece akla bal deillerdi. Onlarn sevgi
dnyasnda hem ak, hem vefa hem de sadakat vard. te bu hayat karalerinin birinde Ahmet
Cevatn krye hanma seslenii syleydi..
Bir glsn, dermiim genlik bandan,
Bir gl, iei dermirem sensiz!
Kem aldm mrmn genlik anda,
Bir baa, baheye , girmerem sensiz... 40

Evet, kriye hanmda her dakika hesaba ekilmekten o kadar sklmt ki, artk
kendini idare edemeyecek dereceye gelmi, akl dengesini de bozulmak zereydi. Artk
dnyadan zdrap ve ile dolu srl bir hayatla uup giden Ahmetinin sonra yaamak neye
yarard ki. Kendine gre artk bu hayat bitmeliydi diyordu kriye hanm ama, zalimlere gre
daha grecei zlmler bitmemiti. Onlara gre kriye hanmn lmesi, one verilmi en
gzel bir hediye saylrd. Evet, bu ekilenler kendilerine gre sadece bir vatan haininin einin
ektikleri! Ya vatan haini ilan ettikleri Ahmet Cevatn ektii ikence ve skntlar varn
sizler dnn.
nsanlk tarihinin kara sayfalar zerine insanla asla yakmayacak bir sr kanl
sayfalar vardr. Bu kara ve kanl sayfalarn yleleri vardr ki, btn mrn milleti ve vatan
iin ileyle geiren insanlara reva grlen insanlk d ikencelerdir. te tek sucu vatann

39 Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman. s.20.

40
Saleddin Ali, Ahmed Cevad, s.301.

31
seven, vatan iin genliini feda eden, yaatmak iin yaayan, gller bitirmek iin toprak olan
bir insann neler yaad ortada.
Yl 1938 bir bayan iin, bir anne iin, bir e iin, hepsinden nemlis bir insan iin
katlanlmas ok zor bir ile hayat balyordu krye hanm iin. Henz Kocasnn ayrlk
acs iinde taptaze ve onun gibi yzlerce kadnla beraber, bunca ikenceve zlmden sonra
yaad srgn hayat onu adeta bitirmiti.
kriye hanm anlatyor; ... trenden indirilince kocalar vatan haini olan kadnlar
geldi diye hakarak yadryorlard. Tpk masallarda olduu gibi, iri csseli kan emmek zere
kotlanm insan bozmas tipler bizi karlad. Ben hayatmda bu grnmde, bu boyda, bu
gvdede adamlar ilk defa gryordum. Ellerindeki sopalarla rastgele nereye gelirse gelsin
ok amansz bir ekilde vuruyorlard. niye.?. niin..?. sorularna cevap yoktu. Bizde batan
hereyi gze aldmz iin madem ekilecek ilemiz var elbetteki ekeriz, deil mi ki, vatan ve
millet urunda, ekeriz diyorduk. Grnd zere burada asl maksatlar, gelen mahkumlara
lmeden nce lm yaatmalaryd. Onun iin Ruslar bizlere yiyecek dnya nimeti adna pek
bir ey vermiyorlard. Hatta alktan yle bir hale gelmitik ki, gece ve gndzn farkn bile
sezemiyorduk. Gnler getike alktan ayakta duracak takatmz bile kalmamt, adeta
yaayan ller haline gelmitik. Bir ara birlikte olduumuz Ceyran hanmn, sanki kuyunun
dibinden sesleniyor gibi, sesini iittim. Bana;
- kriye uyuyor musun.?
- Hayr.
- Ben de uyumuyorum, alktan uyuyamyorum kriye, herhalde lyorum ben.
- Ceyran, sabret, dayan Ceyran. lme, dizlerini birbirine kenetle, kuvvet al kendinden.
Daha ekilesi ilemiz var, onlar ekmeliyiz.
- Dizlerimi nasl skaym kriye, takatm kalmad ki, ka gn oldu bilemiyorum, bize
dnya nimeti adna hi bir ey vermedi ki, lyorum, lyorum.
- Bende senin gibiyim Ceyran. Aklma bir ey geldi Ceyran,
- Senin aklna gelen hayrdr inallah. Sende ine var m.? Ne yapacan ineyi?
- Bizi aln mengenesinden kurtarrsa ancak birazck bu kurtarr, Ceyran.
- neyi parmana batrarak parman te. Eee sonra, kendi kann emmeye bala.

32
 - Gzme k geldi.. Allahm sen kerimsin......41

Aman Allahm, bu nasl insanlk, bu nasl vicdandr. Bir insana reva grlemeyecek
ikenceler onlara reva grlyor ama, onlar dimdik ayakta kalmaya devam ediyorlard. Evet,
Onlar bu halde bile rahat braklmyorlard.
Kocalar vatan haini ilan edilen kadnlar o haldeyken bile, muhtelif i tezgahlarna
datlarak srekli altrlyorlard. krye hanm, diki blmne dmt. Buna btn
kadnlar sevinmiti. Hayatlarnn hi bir garants olmayan bu kadnlar, byle bir i
verilmesinden dolay belki hayatlarnn devam edeceine braz daha mitleri artyordu. Bunun
iindir ki, btn mahkumlar kendi gc ve becerisinden daha fazlasn yapmaya alyordu.
Yeter ki, bir para ekmek verilsin kendilerine. Yeter ki kadnlara insanlk d sert davranlar
braz daha yumuatsnlar.
Artk kadn halleriyle baz eylere takatleri yetmiyordu. Gnlerce az-susuz braklarak
altrlan, her trl ikencelere maruz braklan, erkeklere gc yetmeyen, yrekleri kk
aclara bile tahamml edemeyen bu analara, hangi insanlk bu kadar zlm ve ikenceyi reva
grebilirdi. te komnizm dedikleri sistemin temelleri bu ikence ve zlm zerinde
ykseliyordu. Onun her tana, her tulasna masum insanlarn kan izleri vardr.
Bununla da kalmyorlard. Bu ikence kampnda akamlara kadar altrlan insanlara
akamlar bile istirahat reva grlmyordu.Yemek olarak bir kuru ekmek ancak veriliyordu.
Akam i bitiminde kadnlardan bir grup eilerek ayrlyordu. kriye hanmda bunlarn
iindeydi. Gndzleri gz krpmadan grlen ilerden sonra sabah iin btn yemek
hazrlama ve ekmekleri piirmekte yine onlara yaptrlyordu. kriye hanm daha 8 yl burda
kalacak ve bundan beter ar ilerle yzyze gelecekti. Ondan sonra... bundan sonras da
pheli.. acaba ondan sonra rahat bir hayat olacak myd.?...42

41 Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman. s.18.

42 Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman. s.18.

33
 Evet; Kocalar birer birer ortadan kaldrlm sra kendilerine gelmiti. Onlarda bunun
farkndaydlar. Onlarda kocalar gibi hem kocalarna, hem de milletine sadakat iindeydiler ve
hayatlar pahasna da olsa devam etmeye de kararlydlar.

3. AHMET CEVATIN ESERLER

Ahmet Cevatn gnmze kadar gelmi pek fazla bir eseri yoktur. Onun
elyazmalardan gnmze kadar gelenlerin says tahminen 1130 sayfadr. Bunlardan, bazlar
baslm, bazlar ise hala baslmay beklemektedir. airin eserleri Azerbaycan limler
Akademisinin Elyazmalar Enstitsnde saklanmaktadr. Bir vatan haini gibi kuruna dizilen
birinin, arkada eserlerinin braklmamas normal bir hadiseydi. nk kendi vcduyla
beraber eserleri de ortadan kaldralarak ailece korkun bir imha plan gerekletirilmiti.
Onun edebi kiilii 1918 ylnda balam, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin
yklmasna kadar devam etmiti. lk bilinen iiri, 1913 ylnda elale jurnalnda yaynlanan
Mthi Dncelerim adl iiridir. I. Dnya sava yllarnda insanlara yardma kotuu
yllrdr. Bu dnemde btn vaktini yardma muhta insanlara koarak harcyordu. O yllarda
adeta insanlarn yardmna arrcasna mdat irini kaleme alr. Bu takiben ehit Esir
Mays Uyan Of Bu Yol gibi feryat eden iirleri kaleme alr.
Ahmetn 1916 ylnda ilk kitab olan Koma stanbulda yaynlanmtr. Bunu 1919
ylnda Dalga, 1928 ylnda ise, stiklal Urundaadl eserleri takip eder. Onun ilk
hikayesi Osmanl askeriyle bir Rus askeri arasnda geen dostluu konu alan ki Dman
adl hikayedir. Ahmet Cevat eserlerinde temel dayanak olarak Kuran- Kerimi ve halk
edebiyatn esas alm bir airdir. Azerbaycann stiklal mar onun yaynlanan ikinci kitab
Dalga kitabndadir.
Ahmet Cevat, manzum hikayelerde de ok baarldr. zellikle Pamuk Destan,
Kr gibi hikaye ve destanlar mehurdur. Bunlar arasnda istiklaliyet urunda verilen
mcadeleyi konu alan Sesli Kz destan dierlerinden farklanr.
Onun vcuduyla beraber eserlerinin ortadan kaldrlmasyla da i bitmemiti. Gz
dnm, insanlktan nasibini alamayanlar, ailesini de ortadan kaldrmaya and imilerdi. Onun
34
vefadndan hemen sonra, ailenin direi olan hayat arkada kriye hanma sra gelmiti. O,
Kazakistana srgne gnderilirken, evinde ne varsa adeta boaltlm, eine ait orjinal
nshalar, resimlerin hepsi toplanarak gtrlmt.
Onu beenmeyenler, yazd iirlerinden dolay eletirmek iin frsat bekleyenlerin
yannda, Azerbaycann byk airlerinden biri olan Hseyin Cavit yazlarnda onu ok
beendiini ifade ediyordu. Umumiyetle airler hakknda yazlar yazmayan Hseyin Cavit
gibi bir sanatkar, Ahmet n byk bir air olduunu herkesten nce yazlaryla gazetelerde
yazmtr.43
Ahmet Cevatn eserlerinin ortadan kaldrlmas planl yaplm bir senaryo idi. Tek
ama, onun eserlerinin insanlarn eline gemesini engellemek, nesli ile aradaki kprleri
havaya uurmakt. Ahmet Cevatn evi 1937 ylnda talan edilmiti. Kitaplar, hi bir yerde
yaynlanmam orjinal notlar, bir ok kymetli eserleri kendisi ile beraber yok edilmiti. Hatta
daha sonralar defalarca evinde yetkili insanlar gnderilerek arkada braklan elyazma lar
da bir bir toplatlmt. 44
Zaten o gnlerde evinde bir aile ferdi bile kalmamt. Btn aile
fertleri oluk ocuk demeden datlmt. Bata hanm olmak artyla. Evine sahip kacak
bir ferd bile yoktu. Daha sonralar da kaplarna mhr vurularak, tten en son ocaklar da
sndrlmt. Kapsna mhr vuruluundan frsat bilen komular, evine pencerelerden
girerek yerlere savrulan elyazma eserlerini toplayarak, imha etmilerdi.. Bunlardan baka
kendisine ait fotoraflar ve ne kadar kymeti biilemeyen eserleri varsa, kimselere
ulatrlmadan ortalktan kaldrlmt.. 45
Ahmet Cevat ok gzel bir karaktere ve mthi bir basirete sahipti. Baz eserlerinin
gnmze kadar gelip ulamasnda onun basiretinin ok byk rol vard. Bu eserleri daha
nceden akraba ve komulara saklamak iin vermiti. Daha nceden olaylar sezmi olacak
ki, baz eserlerini ve ahsi eyalarn yakn olduu insanlara ulatrmay baarmt.
... kendine mahsuz bir hassaslkla yazd eserlerden bazlarn komularna, dostlarna,

43 Saleddin Ali-I, s.21

44
Saleddin Ali, Ahmet Cevat, s.5.

45
a.g.e.

35
hemehrilerine ulatrmay baarmtr. Matbu eserleri yannda bizlere ulaan bu eserlerin
numuneleri, onun istidatlar, hneri, karakteri hakknda tek bilgi kaynadr. 46
te bu
eserlerden baz bugn Azerbaycan limler Akademisinin elyazmalar enstits Nizam adna
Azerbaycan Edebiyat Mzesinde korunmaktadr.
Ahmet Cevatn eserlerinin yok edilmesi hakknda deiik riyavetler vardr. Onun
hakknda Azerbaycanda ilk ve tek geni apl aratrmalaryla tannan Ali Saleddin u
meseleyi yle naklediyor. Ben Ahmet Cevat hakkndaki aratrmama devam ederken.
KGBnin yksek rtbeli grevlilerinden olan GUOZDYEV ve yardmcs GUSAROVun
imzalar olan bir tutanak elime geti. Bu tutanaktaki ifadeleri grnce adeta tylerim diken
diken olmutu. GUOZDYEV ve GUSAROVun ifadelerine gre: Ahmet hakknda mahkeme
soruturmas esnasnda topladmz ne kadar kitap, dergi, el yazmalar, gazetelerde km
yaz ve resimler varsa hepsini 4 Temmuz 1937 tarihinde idamndan hemen sonra yaklarak
imha edildii yazlyordu.47
Ahmet Cevatn Gnmze Kadar Ulaan Baz Eserleri
1. Koma ( iir kitab)
2. Dalga ( iir kitab)
3. Medrese iirleri
4. kriyename (iir kitab)
5. stikla Urunda
6. ki Dman
7. Kuk-kulu-gu ( ocuk iirleri ve ninnileri)
8. Sarf ve Nahiv ( Arapa gramer)
9. Kr Destan Poemas: ( Kr aynn balad yerden balayarak dkld hazar
denizine kadar getii yol hikaye ediliyor. Hatta air Kr ayna dnerek, onun halk idaresine
teslim olmasn ister.)

46
Saleddin Ali, Ahmet Cevat, s.5

47 Saleddin Ali-I, s.30

36
 10. Sesli Kz Poemas : Mevzusunu tarihten almtr. Asl ilenen konu azadlk urunda
savamaktr.
11. Pamuk Destan Poemas : Bu destanda air, pamuun ilk vatanndan, onun
yaylmasndan ve Azerbaycana getirilmesinden genie bahseder.
Not: Poema: Menzum veya adeten lirik eklinde yazlan ve mzik eliinde sahnelenen eserlerdir .

Ahmet Cevatn Gnmze Kadar Ulaan Tercme Eserleri

1. Otello ( eksbir)
2. Romeo ve Julyet ( Seksbir)
3. Kaplan Derisi Giymi Pehlivan ( .Rustavel)
4. Babalar ve Oullar ( Turkenev)
5. Padiahn lm kz ve yeni Pehlivan masal (Pukin)
6. Krmz Horoz Masal ( Pukin)
7. Tun Atl ( Pukin)
8. Saray Ayanna ( Permantov)
9. Dvoryan Ziyallna (Permantov)
10. Ancak 18 yanda ( Georg Veyert)
11. Sanlarn Maveresi ( Jan Lafonten)
12. Dii Arslann Defni ( Jan Lafonten)

Ahmet Cevatn Kaleme Ald Baz Makaleleri.

1. Yeni Nesil ve timai Yaralarmz
2. Ramazan
3. Kars Heyetinin Yapt ler.
4. Batum Mslman Birlik Cemiyeti

3.1 Ahmet Cevatn Edebi Kiilii

1918 yllar Ahmet Cavatn edebiyat sahnesine kt ve mehurlat yllar olarak
bilinir. 70 yl Azerbaycan topraklarnda hkm sren sosyalizmin kurduu sistem ierisinde
37
yaayan bir airin, kendi duygu ve dncelerini rahat bir ekilde ifade etmesi elbette mmkn
deildi. Rahat ve korkusuzca bunu ifade ifadedebilecek biri ksayad; can-mal, evlad-u iyal,
ksacas her eyi kaybetmeyi gze almas gerekiyordu. Ya da, baz airlerin yapt gibi, kendi
duygu ve dncelerini deil de, sosyalizmin gzelliini, mkemmelliini anlatmak artyla,
eer ona hayat denecekse gzel bir hayat yaamay seme gibi. Bu iki yoldan baka yol
gzkmyordu. Ahmet Cevat, yiit bir evlat gibi, o birinci yolu semi ve mrn bu uurda
tamamlamt. Ahmet sovyet devrinde yazd yazlarna gre tazyiklere, mezelletlere,
takiplere ve dayanlmaz ikencelere maruz braklmt. Her iiri yaynlandnda en az on-
onbe defa deiik yerler ve ahsiyetler tarafndan acmaszca tenkite tabi tutuluyordu. Bu da
yetmiyor baz zamanlarda hapse atlyordu.48.
O, btn bu zlm ve ikencelere ramen, ancak vicdannn ve milletinin sesine kulak
veriyor, iirlerinde de sadece bu konular iliyordu. Bakalar gibi akl fikri bakasnn elinde
olan, srgn korkusu ile, zindan korkusu ile tir tir titreyip, durmadan kabuk deitiren
insanlar gibi yapmyordu. Bunu da kendine ve airliine bir zl sayd iin, resmi gayr resmi
btn toplant ve konferanslarda srekli eletirliyordu. Hatta onun aleyhinde en gzel iirler,
en acmasz makaleler kaleme alanlar adeta mkafatlandrlyordu. Bunun sonucunda da
Gazeteciler Cemiyetinden bir halk dman olarak ihra ediliyordu.
Sovyet hakimiyeti devrinde de izgisinden hi taviz vermedi. Bir ok nemli eseri
Azerbaycan diline tercme etti. Lakin Ahmet Cevat, kudretli bir lirik ustas olarak en parlak
devrini Bamsz Azerbaycan Devletinin kurulmasyla yaamtr. O yllarda Azerbaycan,
medeniyetin en zengin sayfalarndan birini yaanyordu. Bu devirde ok kuvvetli edebiyatlar,
iarler olmasna ramen Ahmet Cevat hakl olarak, Azerbaycan tarihinde ilk istiklal mar
yazar ve airi olarak milletinin sinesinde kendine has bir yere oturmutu. 49
Evet, O, yapt ilerden hi bir zaman mkafat beklemeyecek kadar kadirinas bir
ahsiyetti. Buna ramen ona kin besleyen ve ondan holanmayanlar her trl yola bavuruyor,
mesele yine dnip dolap Ahmet Cevata getiriliyordu. ... yine bu Cevat meselesi gndeme

48 Saleddin Ali-1, s. 22.

49
Aliyeva Aybeniz, s.5 .

38
geliyor...... O dur ki aziz arkadalar, ben Ahmet Cevat meselesine son noktay koyuyorum. O
her zaman bizi aldattna ve bu zamana kadar kendini bize spatlayamadna gre
Gazeteciler Birliinden atlsn50
Evet, Ahmet Cevat bu zamana kadar onlar gibi bakalarna yaslanmam ve onlara
dalkavukluk yapmam, kalbinin ve milletinin dili olmu haykrmt. O, bu yolun sonunda
lm bile olsa dnmeyi asla dnmyordu. yle bir zihniyet ki, bir zamanlar kendisini altn
kalem dlne layk grm, daha sonra ayn kiiler onu yazdklarna gre vatan haini ilan
etmiti. Bundan dolaydr ki, Demek ki burada asl meselese edebiyet meselesi deil, asl
mesele Rus siyasetine, komnist partisine ve onun ideolojine, teslim olmu bir edebiyatn
istenmesiydi.
Bu devirlerde edebiyat alannda byk bir Rus hakimiyetinin arl her ynyle
kendini belli ediyordu. Yazlan iirler, makaleler, tiyatrolar vb. her eyden fl fl sosyalizm
esintileri geliyordu. Hele milli ve manevi duygularn ifade edilmesine asla msade
edilmiyordu. Eserlerinde bu mevzular ileyen Azerbaycan edebiyatlar halk dman,
milliyeti, panturkist, panislamizim diye damgalanyor ve sonunda kuruna dizilie kadar
uzanan bir koridora girmeye mecbur braklyordu.
Bunlar ierisinde srgne gnderilen ve oralarda kt artlar altnda hayatn
kaybeden, Hseyin Cavid gibi ok byk edebiyatlar vard. Ahmetd Cevat, Ruslarn btn
bu basklarna, zlmlerine ramen, hayatnn sonuna kadar milli ruh ve milli dnceyi
eserlerinde baka sembollerle ifade ederek adeta lme meydan okuyordu.
Ahmet Cevat, hayatnn sonuna kadar mrnn byk bir blmn geirecei
hapishane hayatyla ilk defa 1923 ylnda tanmt. O, Ruslar tarafndan bir Trkiye hayran
olduu ta batan biliniyor, adeta bahane aranrcasna her eyden o sorumlu tutuluyordu. Mirza
Bala Memmedzadenin Sahte pasaport dzenleyip, Trkiyeye kamasyla alakal da yine o
sorumlu tutulmutu. Ama gerektende bu olayla onun hibir alakas olmamt. Bu ilk olaydan
yakn arkadalar sayesinde kurtulan Cevat, gerek manada ilk hapishane hayatyla mehur
Gy Gl iiri sayesinde tanm olmutu.

50
Saleddin Ali-I, s. 28.

39
 1920-1925 yllar arasnda dr-be iiri ancak yaynlanan Ahmet Cevatn, 1925 ylnda
lmez eser olarak nitelendirilen Gy Gl iiri yaynlannca, yllardr onu bireylerle itham
etmeye alanlara adeta gn domutu. Bu frsat ok iyi deerlendirilmeliydi. nk bu iirde
ak olarak bir ey anlatlmasa da, ay ve yldz simgesi ile trklk yaplyordu. Gence
medresesine girdii gn, nasl hayatnn dnm tarihi olarak nitelendiriliyorsa, ilk defa
kuruna dizilecekler listesine adnn yazlmasda bu iki simgeyi iirinde kullanmasyla
balyordu. te o simgelerin getii beyit:

Senin gzelliin gelmez ki, saya

Koynunda yer vardr yldza aya,

Aslnda bu iiri, elden gitmek zere olan Azerbaycana yaklm bir at olarak ele alr.
Dost bivefa, dman kuvvetli olunca elden de baka ne gelirdi ki. ..... yrekten gelen bir iir
iin hatsiz ikencelere dayanmay gze alan air, Gy Gle iirini bamsz Azerbaycann
devrilmesine bir at olarak kaleme almt. Ayn zamanda bu iir Azerbaycan iin yas tutma
manasna da geliyordu...51
Evet, Ahmet Cevat btn ailesini, varn younu hatta cann bile kaybettiyse de,
Azerbaycan Devletinin ileride istiklaliyetine kavuaca midini hi kaybetmemiti.
1918 ylar Ahmet Cevat iin mehur olma dnemi saylr. O yeni bir ses, yeni bir
soluk getirmiti edebiyata ve iire. O devirde her eyi ile kendini unutan, milli ve manevi
duygulardan uzaklaan insanlar, bu derin gaflet uykusundan uyandrmak, onlara dost ve
dmann kim olduunu, vatan ve millet zerine ne oyunlar planlandn anlatmak
gerekiyordu. Sana soluna bakmadan, kimse yok mu demeden bu yola ba koymu gerek
fedakarlardan biriydi.
Bu uurda sadece air olmak, kalemi kuvvetli olmak yetmiyordu. 1920 yllardan
Azerbaycan edebiyatnda balayan dikdatrlk devri gemi azya alm, kimselere gz

51 Aliyeva Aybeniz s.7.

40
atrmyordu. Her eyden nce bu ie girecek bir air, cann, maln ve hatta hayatn ortaya
koymas gerekiyordu.
Bir gl ektim almami derdiler,
Zahmetimden bana bir diken kald.
Emek ektim, gn geirdim, gl ektim,
Emeimden solgun bir fidan kald..52

Sovyet devrinde milli mefkre mevzularn eserlerinde ilemek kesinlikle yasaklanmt.

Buna ramen Ahmet Cavat, bir an olsun eserlerinde bu mevzular ilemekten geri durmad. O
eserlerinde milli istiklal, azadlk ve vatan kelimelerinin yerine baka semboller kullanmtr.
Mesela: Milli azadlk ve vatan duygularn ou zaman sevgili ve kadn sembolleriyle ifade
etmitir.
Hani senin her aa her gence,
Ak okuyan kalbin snmtr bence,
Bulmuyorsa kalbin artk elence,
Sen alama ben alaym, gzelim...53

Evet, Ahmet Cevat btn evlatlarnn hasreti yannda barn yakan baka bir ate daha
vard. Bu ate esarete boyun edirilmi, asl sevdas olan Azerbaycan sevdasnn gnllerden
silinmesi ve unutturulmasyd. Btn fikrini megul eden, geceleri uygusunu karan,
evlatlarnn hasret acsn bastran bu sevgiyi Unutulmu Sevda iiriyle dile getiriyordu.
Beni ok gen iken alatt zaman,
ekerek perde o ho manzaraya.
Benim ilk akm ilk elden hemen,
Gmdler bilmedim, ama nereye? 54

52
Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman, s.90.

53 Aliyeva Aybeniz, s.6.

54
Mahmut Tofik ve Hasanov Rahman, s.58.

41
 iirlerinde deiik semboller kullanmasna ramen, Sovyet hkmetinin bu sembolleri
zmesi ok uzun srmemiti. Buna Sovyet hkmeti adeta and imiti. Evet bu sevda bir
kadna ilan ak deildi, bu sevda bir gzele ak olmak deildi, bu ak dnyalklar ierisinde
zevku sefa srmek deildi, bu ak hayat hayat etmek, saraylarda yaamak deildi, Bu ak
Azerbaycan, bu ak vatan-millet akyd.

Dargnm ben byle bahta,

Yreim kan lahta lahta.
Bak ki, kimler kt tahta,
Kst kimin baht, balar?55

Gygl iiri onun hayatnda ile ve zdrabn balangc olmutu. iirinde

milliyetilik yapyor diye ikinci defa hapishaneler yolu kendisine alm oldu. Zaten bu
koridordan kuruna dizilecei gne kadar kamamt. Ama o da btn ruhuyla una
inanmt ki, bu koridorun sonu yeni bir hayatn balangcyd ayn zamanda. Bu koridor,
doduunda ismini ald dedesi Cevat Hann yoluna kyordu.
Kurtulmak istedi bu gzel yurdun,
ardan ayrlarak bir devlet kurdun.
Yeni kzl ara sen kar durdun,
Kuvvetin yetmedi savaa, gygl.

Evet, gerekten de Ahmet Cevatlarn, Hseyin Cavidlerin, Mikail Mfiklerin ve daha

nice nice adsz kahraman kadn ve erkeklerin gc Kzl ara yetmemiti. Ama bu insanlar
hep mitle yaad ve gelecek yeni nesillere de hep mit ve vatan ak alayp gittiler. 1920
yllarda edebiyatn diktatrlk etkisi altna girmesine ramen Ahmet Cevat, her ynyle

55
Aliyeva Aybeniz, s.29.

42
embere alnm adeta az aamaz hale getirilmiti. nk o, bir milliyeti ve vatanperverdi.
Yaraldr, gnl kuum yaral,
Yaraland yazk air olal

3.2 Ahmet Cevat ve Azerbaycann stiklal Mar

Ahmet Cevatn Azerbaycan halkna en byk hediyesi, uluslararas arenada milletini
temsil iin okunan Azerbaycan devletinin milli mardr. Azerbaycann tarihinde bir ka defa
milli mar almalar olmu deiik sebeplerden dolay istenilen sonuca bir trl
varlamamt. Azerbaycan Demokratik Halk Cumhuriyetinin ilanndan nce, Ak sz
gazetesinde byk yazar Yusuf Vezir emenzeminlinin Zaruri meseler adl bir makalesi
yaynlanr. Yusuf Vezir emenzeminli makalesinde, her milletin kendine ait, milli duygularn
coturacak, onu milletler arasnda temsil edecek bir milli mara ok ihtiya olduunu
vurguluyor ve Her bir milletin kendine ait bir milli namesi vardr. O name okunduka
millet fertlerinin ruhu ycelir. Bizim ise byle bir namemiz yoktur. Dman ykmak iin milli
sarholuk lazmdr... Bize milli neme lazmdr. Bu da bugnn meselesidir. Milli neme bizim
uyuyan hislerimizi uyandrr. ... bunu yapmak iinde airlerimiz ve hususiyle zeyir bey
almaldr. 56der.
Azerbaycann dnyaca mehur mzik ustas zeyir Hacibeyovun ayn gazetenin 22
Aralk 1917 ylnda ki saysndaki verdii cevapta bir milli marn gerekliliini btn
aklyla ortaya koyar.57
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kurulduu aylarda ilk admlar atlr ve yarmalar
balatlr. Yazlan eserler Halk Maarif Nazirliinin defterhanesine 1 Mays 1920 tarihine kadar
teslim edilmesi kararlatrlr. Toplanan eserler 28 Mays 1920 de Azerbaycan Halk
Cumhuriyetinin 2. yl dnmne kadar seilecek, bunlardan biri milli mar olarak resmen
kabul edilecekti. Ne acdr ki, 27 Nisan1920 tarihinde ilanna bir ay gibi ksa bir zaman kala,
Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin Rus Bolevikleri tarafndan yklmas buna imkan vermedi.

56
Aliyeva Aybeniz, s.29.

57
Merdanov Msr ve Quliyev Asker, s 114.

43
Daha sonra zamanla bu milli mar meselesi tamamiyle unutularak ortadan kalmtr. Rusya,
yllar srecek bir esareti gz nnde bulundurarak Azerbaycan halk iin bir mar seer.
Szleri Azerbaycan airlerinden Samed Vurgun ve Sleymen Rsteme, mzii de zeyir
Hacibeyova ait bir mar seslendirilir. Bu mar Azerbaycann istiklaline kavutuu 1991
ylna kadar devam eder.
Azerbaycan Halk bu gnk milli namesine Azerbaycan Cumhur Bakan Haydar
Aliyevin de Azerbaycann gzel milli mar var. Bunun mellifi bizim byk bestekarmz
zeyir Hacibeyovdur. Milli marmzn szlerini byk airimiz Ahmete aittir. Onun musikisi
de gzel, szleride ok manal ve gzeldir58 szleriyle verek ifade ettii bugnk milli mar,
szlerinde az bir deiiklik yaplarak 27. 05. 1992 Azerbaycan Devletinin istiklal mar olarak
kabul edilir.
Azerbaycan stiklal mar ilk olarak Vatan Mar olarak kaleme alnmt. Daha sonra
merhum zeyir Hacibeyov bu marn zerinde baz deiiklikler yaparak bunu bestelemitir.
Azerbaycan milli marnn orijinal metni, 1919 ylnda Azerbaycan Demokratik Halk
Cumhuriyeti devlet matbaasnda baslan Milli Nameler kitabnda u ekilde yaynlanmt.

Vatan Mar
Azerbaycan, Azerbaycan
Ey kahraman evladn vatan (2)
Senden tr can vermeye cmle hazrz,
Senden tr kan dkmeye cmle kadiriz,
renkli bayranla mesut yaa (2)
Binlerce can kurban oldu,
Sinen harbe meydan oldu,
Hukukun terk eden efrad,
Hepsi bir kahraman oldu.
Sen olasn glistan,

58

44
 Sana her dem can kurban
Sana bir ok muhabbet
Sinemde tutmu mekan
Namusunu hifz etmeye,
Bayran ylseltmeye,
Cmle gencler mtaktr,
anl vatan !59
Yukardaki metni bestelerken iirin mazmumunu zenginletirmek, vatanperlik duygularn
daha da artrmak, sinelerdeki ak ve itiyak kuvvetlendirmek iin zerinde baz deiiklikler
yaparak, ad Azerbaycan Milli Mar olarak deitirilerek aadaki ekle getirilir.

Azerbaycan Milli Mar

Azerbaycan, Azerbaycan,
Ey kahraman evladn anl vatan,
Senden tr can vermeye cmle hazrz,
Senden tr kan dkmeye cmle kadiriz,
renkli bayranla mesut yaa !
Binlerce can kurban oldu,
Sinen harbe meydan oldu,
Hukukundan geen asker,
Hepsi bir kahraman oldu.
Sen olasn glistan,
Sana her dem can kurban
Sana bir ok muhabbet,
Sinemde tutmu mekan.
Namusunu hifz etmeye,

59 Merdanov Msr ve Quliyev Asker, s 131.

45
 Bayran ylseltmeye,
Namusunu hifz etmeye,
Cmle gencler mtaktr,
anl vatan ! anl vatan !
Azerbaycan, Azerbaycan ! 60

Bu milli mar iin bir sr teklif ortaya atlmt. Ama, Azerbaycan milletine sadakat
ve vefasn hayat ve ailesiyle deyen Ahmet Cevata Allahn bir ltfu olmutur. Onun
milleti iin bestelemeye alt hayat iiri yarm kalnca, byk mzik ustas zeyir
Hacibeyov onun yarm kalan ve mzrabnn krlmasyla seslendirilemeyen Azerbaycan
Mar seslendirmi oldu.
Evet, milleti ve vatan iin bir hayat boyu rpnp duranlar, asla unutulmayacakt.
nk onun dizelerinde, msralarnda Azerbaycan Trknn bykl, fedakarl, cesareti,
milli dugular, vatan ve millet ak bayraklayordu.
Bugnk milli mar uzun mzakereler sonucu szleri Ahmet Cevata, mzii zeyir
Hacibeyova ait Azerbaycan Cumhuriyetinin Milli mar olarak 27.05.1992 tarihinde
Azerbaycan Milli Meclisinde resmen kabul edilmi oldu.

60
a.g.e., s 132.

46
4. SEME RLER

47
AZERBAYCAN STKLAL MARI

Azerbaycan ! Azerbaycan!
Ey kahraman evladn anl vatan !
Senden tr can vermeye cmle hazrz !
Senden tr kan dkmeye cmle kadiriz !
renkli bayranla mesut yaa !
renkli bayranla mesut yaa !
Binlerle can kurban oldu,
Sinen harbe meydan oldu,
Hukukundan geen asker
Hepsi bir kahraman oldu.
Sen olasn glistan
Sana her an can kurban.
Sana bir ok muhabbet
Sinemde tutmu mekan.
Namusunu hizf etmeye,
Bayran ykseltmeye
Namusunu hizf etmeye
Cmle genler mtaktr.
anl vatan, anl vatan!
Azerbaycan ! Azerbaycan !
Azerbaycan ! Azerbaycan !

48
 BEN KMM ?

Soranlara ben bu yurdun

Anlataym nesiyim:
Ben inenen bir lkenin
HAKK baran sesiyim.

Ben airim, doru amma

Baka dilim, dileim.
Bu grdm viranede
Ne neide syleyim .?

Dokundu mu yazdklarm,
Kalbin ince teline ?.
Bak ne haksz bir akn var,
Yoksullarn eline.?

Sen ne dersin bu sevdal,

Hem bu dertli gidie ?
Ey yarimin hasretiyle,
Boynu bkk meneke?

Ben kzamam yar gelirken

Salladm mendile.
Ah ! ey felek alar isem,
Gz yam kim siler ?61

61 Saleddin Ali, -I, s, 138-139.

49
 AL BAYRAA

Gl renginde bir al bayrak,

Ortasnda bir hilal. !
Ey al bayrak, senin rengin,
Syle, niin byle al ?

Hakim olup bir topraa,

Ona etmek byle naz,
Senden baka bir gzele,
Syle, niin yakmaz.. ?

Bu benzeyi neden gzm,

ehitlerin kanna,
Uurunda can koyanlar
Niin kyar canna ?!

Yol stnde dertli niye,

Grr seni, alamaz.
Sen yle bir iirsin ki,
Sevmeyenler anlamaz!

Ey sevgili bayramn,
O dalgal duruu.!
Sandm selam resmi sana,
Bulutlarn yry!

50
 Sen ey hilal al koynuna,
Aydn gkten yldz.
Meftun ettin sen kendine
En sevdal bir kz.!62

KARDA
Sen k bu minberden doruyu syle !
Yalvarma kimseye Allahtan baka.
Gsnde talihin, sen ona ksme
Dinlettir sesini, al.... abala ...

Bu bahtsz milletin tatt ac,

al, ila olsun diriltsin onu.
Dman bandaki o zafer ta,
Grsn ki, rkmn deildir sonu !...

Kuvveti vicdandan, nuru HAKKtan al,

Hidayet etmeye yol ezanlar!
Gelmesin yardmsz kalbine hilal,
Yardm : minareler, subh ezanlar ..

Temiz alnndaki tozu, topra,

HAKK iin atn ellerinle sil !
Vatan bir fidand; yeil bayra,
Soldurmamak senin elindedir, bil !...63

62 Saleddin Ali, -I. s, 141.

63
Aliyeva Aybeniz, s, 12.

51
 NGLZ
Bakye gelmisin selam vermeye
Ey Han sarayn tutan ingiliz !
Geerken Kabeye hac kervan,
Hac kervann tutan ingiliz !

Damanda anakkale acs,

Sen misin Trk ellerinin yaz ?
slam dnyasnn lm algs,
lm niyetiyle yakan ingiliz !

Sarp Hindistana cansz kolunu,

Geldin kapamaa Turan yolu.
Aldatp her yerde Allah kulunu,
nsanlar ucuz satan ngiliz !

Bak yine karnda gsm atm,

Bak dalarnda al bayrak satm.
Sen meydan okudun, geldim, ulatm,
Mert deil meydandan kaan, ngiliz.!

Sen kapat her yolu, sngm tez aar,

ayda gelenler gnde kaar.
Zannetme kurunum haval uar,
Trktr bu kurunu atan, ngiliz.

52
 O hain gzn diktiin eller,
Benim nianlmdr, trkler syler...
Gz dikme tahtma, bak elim titrer,
Decek tahtna talan, ngiliz !64

TRK ORDUSUNA
Ey anl lkenin anl ordusu,
Unutmam Kafkaza girdiin gn!
Gelirken kovmaya Turandan Rusu
Ayan Karadeniz pt m ?

lk atarken eski burca adm

Kars kalesi selam topu att m?
Sen yaparken orda zafer enlii
Malup dman kalarn att m ?

ktn gn Allahuekber dana

Dastan dalar gpta eyledi ?
Baktm Han saray viran tana
Sen gelirsen en olurum syledi

Geldiin gn Krn akp, comas,

Eski gnahlardan silkindi kt.
itip Gmrde tekbir sesini,
Araz sevincinden dnyay ykt!65

64 Saleddin Ali -1, s,150.

65
Saleddin Ali-I, s.152.

53
 IRPINIRDI KARADENZ

rpnrd karadeniz
Bakp Trkn bayrana,
Ah diyordun hi lmezdim
Debilsem ayana !

Ayr dtm dost elinden

Yllar var ki, arpar sinen...
Vefaldr geldi, giden
Yol ver Trkn bayrana!

nciler dk, gel yoluna

Srmalar diz sa-soluna
Frtnalar dursun yana
Selam Trkn bayrana !

Herkes diyor o Trk kan

Hi birinin bitmez an
Kazbek olsun ilk kurban,
Selam Trkn bayrana!

Dost elinden esen yeller

Bana iir .... selam syler.
Olsun bizim btn eller
Kurban Trkn bayrana.66

66 a. g. e, s 149-150.

54
 SEV KAFKASI

Sev bu yaln kayalar, bunlar ahin yuvas...

Sev bu ssz ormanlar, bunlar erler obas
Olduunu gemi gnler geri dnse bilirsin.!

Lakin imdi gnahmz pek byktr el vurma !

Kadnlardan bile korkak erkeklerden i sorma !

Asrlarca Karadeniz haykrarak, coarak,

Bu lkenin her yerini bu dalardan aarak,
Ykasa da cehennemlik kara yzler aarmaz !..

Dnyada btn eller bir araya toplansa,

O lekeyi gideremez, ey Ulu HAKK bala !

Yok, mukaddes gk yzne seslerimiz gidemez !

Namussuzluk pek alaktr, bizi HAKKta dinlemez !
Korkak, alak bir millete Allahta yol gstermez !

Ey Kardeler, i bana ! biz de bir i grelim !

Yarn HAKKn huzuruna Tutalala gidelim !
Yoksa bizim benliimiz, varlmz bitecek,
Tarih bizi lanetlayip, namus bizi itecek !67

67 Saleddin Ali I, s.120-121.

55
 SEN ALAMA
Ben diyen yok, felek diyen olduysa,
Esti yeller, gl yanan solduysa,
Dert elinden ala gzler dolduysa,
Sen alama, ben alarm gzelim.

Urunda olmu iken serseri,

Ben lmeden o kvrck telleri,
Datmsa tabiatn yelleri,
Sen alama, ben alarm gzelim.

Han senin her aa, her gence,

Ak okuyan kalbin, snmtr bence,
Bulmuyorsa kalbin artk elence,
Sen alama, ben alarm gzelim.

Bir ku idim gece-gndz sizlere,

Yazk beni gldrmedi bir kere,
Bakp imdi alnndaki izlere,
Sen alama, ben alarm gzelim.

Ben bakarken sen vurduun yaraya,

imdi zalim felek girdi araya,
Bak, hasta kalbimle geldim nereye,
Sen alama, ben alarm gzelim.68

68 Saleddin Ali-I, s.67.

56
 GY GL
Dumanl dalarn yeil koynunda
Bulmu gzellikte kemali, gy gl.
Yeil gerdanl gzel boynunda,
Aks etmi dalarn cemali, gy gl.

Yaylm hretin arka, imale,

airler hayrandr sendeki hale.
Dumanl dalara gelen suale,
Bir cevap almam soral, gy gl

Bulunmaz dnyada benzerin bel ki,

Zevvarn olmutur bir byk lke,
Olsayd gnlmde bir yeil glge,
Dseydi sinene yaral, gy gl.

Senin gzelliin gelmez ki, saya

Koynunda yer vardr yldza, aya,
Oldun sen onlara mihriban daye ,
Felek busatn kural, gy gl.

Kesin ey-nui, gelenler susun,

Dumandan yorgan, dei yosun,
Bir yorgun peri var biraz uyusun,
Uyusun dalarn maral, gy gl.

57
 Zmrt gzlerini grsnler diye,
amlar boy atmtr, uzanm ge,
Gemitir onlara gazabn niye?
Dmlerdir senden uzaa gy gl.

Dolanr banda, gkte bulutlar,

Bezenmi aknla iekler, otlar.
per yanandan kurbanlar otlar,
Ayrlk gnln kral, gygl !

Bir szn var mdr esen yellere,

Sipar vermee uzak ellere...
Yaylm hretin btn ellere,
Olursa olsun goy nereli, gy gl..69

STANBUL
Ben sevdiim mermer sineli yarim,
Diyorlar koynunda yabanc el var!
Bakp uzaklara, uzak yollara,
Alyormu mavi gzler akamlar
Ah, ey solgun yzl, dalgn istanbul !
Mavi gzlerin pek baygn istanbul !

Benim sevdiim kz dnya gzeli

Ona bu dnyada e yaranmazm
Diyorlar, gnln felek bozal

69 Saleddin Ali -I, s.230-231.

58
Srmeli telleri hi taranmam !
Ah, ey solgun yzl, dalgn istanbul !
Mavi glerin pek baygn istanbul !

Krk dala konmu dn yavru bir ku !

O ndan haber verdi, gzm yaard.
Gel, zavall gnlm, sorma ne olmu?
Sorma ki, sevdiim kimlere vard?
Ah, ey solgun yzl, dalgn istanbul !
Mavi glerin pek baygn istanbul ? !

Diyorlar, sevdiin kz kulesinde,

Bakyorken krk rubab teline!
Uuyorken iirin sevdasnda,
Bir ylan sarlm ince beline !
Ah, ey solgun yzl dalgn istanbul !
Mavi glerin pek baygn istanbul !

Ey yolum stnde ykselen dalar,

Gizli sevda iin rpnan deniz!
Yol verin, yol verin benim derdim var,
Kaybettim yolumu, kaldm kimsesiz !
Ah, ey solgun yzl, dalgn istanbul !
Mavi gzlerin pek baygn istanbul !

Bu kalbimden kopan yank bir feryat,

ektiim dertlerin tercman m?
Yok mudur ,? kimseden gnlme imdat,
Bu bahtsz sevdamn son zaman m?

59
 Ah, ey solgun yzl, dalgn istanbul !
Mavi glerin pek baygn istanbul !

Ya Rabb, bilmez miydin kalbimi sende,

Ki, krdn sazmn canl telini ?
Douyorken yeni bir mit bende,
Niin meyus ettin Turan elini
Ah, ey solgun yzl, dalgn istanbul
Mavi glerin pek baygn istanbul !70

BSMLLAH
Atld dalardan zafer toplar,
Vururdu elleri asker, bismillah !
O Han saraynda iekli bir kz,
Bekliyor bizleri zafer, bismillah !

Ey dnen yrek, dumanl ehir,

Bilir misin, bu zor grlt nedir ?
A sisli koynunu, ordumuz gelir,
Nianln koynuna girer, Bismillah !

Ey harbin talihi, bize yol ver, yol !

Sen ey gzel deniz, gel Trke ram ol !
Sen ey saa, sola kl vuran kol !
Kollarna kuvvet gelir, Bismillah

70 Saleddin Ali-I, s.143-144.

60
 Ey Bak, sen korkma, geldik, geleli,
Senin iin atldk daim iler !
Sa kalanlar annelere teselli,
ehitlerin ruhu gler, Bismillah !

Ey dman, alnnn yazs kara,

ldrmez bizleri, vurduun yara!
Yolladn kurun armaan sana,
O kirli alnn per, Bismillah !

Sen mert olup dursan karnda eer,

Kudurmu, samal nbetin geer ;
Salandn toprak kann ier,
Yurdun olmaz sana siper, Bismillah !

Yurdumuzda bize meydan okuyan,

Murdar emdekleri murdar kokan,
Tekbir seslerini uzaktan duyan
Dmanm zaman ister, Bismillah71

KALDI
Bir gl ektim, almam derdiler,
ZAhmetimden bana bir diken kald.
Emek ektim, gn geirdim, gl ektim,
Emeimden bana bir fidan kald.

71 Saleddin Ali I, s.147

61
 Ne yazm yaz, ne de gnm gn oldu,
Gnlmn iei amadan soldu.
Kanatm bir uursuz el yoldu,
Yerinde bir damla kuru kan kald.

Sylediim bo sz, dktm kan-ya,

Hakkma kim isen el vurma, yava.
Yava ki, derdime alayan karda,
Yerinde, arkamda bir dman kald.

Yaralandm, sarmadlar yaram,

Yas gnne dndrdler bayram.
Elimden aldlar son bir aremi
Eserim ruhumda bir figan kald.72

DERDM
Ne yaman derttir benim ki,
Sylemeye dilim yoktur,
Ne garibim, garip gibi,
Ne dert bilen elim yoktur !
Kaldm byle bir ah, bir ben,
Rabbim sensin, penahm sen!
Bam ste kara bulut,
Karanlk glge salmakta.
Deniz syler onu unut,
Gecikti gnl almakta !
Ne yapaym, ah, bu gnler,?

72 Saleddin Ali-I, s.117-118

62
 Onun iin yreim titrer.!
Ahlar dnm, yamur olmu,
Yer yzne der, alar
Viran elde yatan bayku
Uun yuva bizim balar.!
Ne kar biz alamaktan ?
Bo tevekklmdr Haktan?!
Eski Turan Masallar
Kor an sinesinde,
Tenezzl et, dinle bari,
Bak, ne cokunluk sesinde.!
Bir kinerse erkek atlar,
Aznn yrei patlar!
Turan n anl topra
Nerdedir taht, divan?
Yaa nn yrtk yapra,
Yol gsterir, giden hani?
Yazk yoldan sapanlara
rk puta tapanlara,73

OF, BU YOL
Benim yolum yalanc,
Girdaplarla doludur.
Yklmamak bu yolda,
Bana haram olmutur.
man etmek g olmu,
Bir doruya, yalana,

73 Saleddin Ali -I, s.153-154.

63
Her kes engel oluyor,
Bir imanda kalana.
Her gn yeni bir mid,
Hergn yeni bir haber;
Ancak dnya eskidi,
Hakk ve doru ne gezer.?!
nsaniyet: o bir kitap,
Her okuyan yalanc.
G, bir hayat menbadr
Her bir gl talanc.!
Yazk bir ok mahkumlar
Her bir sze inanm !
Sonra bakm, kzaran
afak deil, kan imi !
Gk yznn imei,
Yldzlar m, yamur mu?
Soutmad bu insan
Kan ien demiri.
Ey Allahm yanlttn
Her bir doru adm,
Yoksa, yoksul dnyadan,
Adaletin kalkt m?
Ey dinlinin, dinsizin
nand son kuvvet!
Kalmad m sende de,
nsanlara merhamet.?
Ben ki, bilmek isterdim,
Kimler alar, kim gler,

64
 Onun iin etmitir,
Felek beni derbeder. !
Aryorken teselli
Baktm mavi gklere.!
Bulamadm bir nokta,
kamadm bir yere.
Ben syledim derdimi,
Taze yeil yapraa !
Daha derdim bitmeden,
O serildi topraa.!
Ne yoksuldur tabiat,
mr ne az iein ?!...
Yazk baban sana ki,
Boa kt emein. !...
Bezdim artk kahrolsun,
Murdarlat bu asr.!
Gzel gnler geiyor
Tevbe lm getirir.!...74

MESCTTE MEYHANE
ittim bulmusun bir gzel pee,
Tebrik ediyorum seni, can karda !
Diyorlar, girmisin bir yal ie,
Koymusun papa imdi yan, karda.

Kardam Ahmet Han: Elhan ibni Han!

ittim: Gencede amsn dkan.

74 Saleddin Ali-I, s.156

65
 Yazk zahmetine, yok mudur zekan;
akr satar m hi byle Han, karda

akr datmakla deliye, dince,

Onun Han bakmaz zahmete, bence,
Gr ne hale gelmi bu bahtl Gence,
Grlr her yerde hey sarho, karda

Kifayet etmiyor mescitte klup,

Azndan ieri meyhane dolup.
Bak, bu gnk gnde biz bi din olup,
mekle kardk eref an karda.

Yazk ki, sakala den den vakta

Felek ge kard seni bu tahta.
imdi oalmtr serin odada,
mrne dualar okuyan, karda.

Gence dostlarna, biraz da su kat!

aresi kolaydr: azald sovkat17.
Hilal Memmedovla Aliyev Ferhat,
Grmediler bunda bir ziyan, karda.

Hisletin demokrat, kendin Hanzade,

Demokrat getin hattan ziyade.
Benim szlerimi saldka yada,
Biraz ihtiyatla gel dolan, Karda.75

75 Saleddin Ali I, s. 275

66
 KUROPATKNE

Kimdir bizim minarede ezanlar susturanlar,

Doru yola sapma deyip kanla irin kusturanlar?
Kimler byle kara perde ekti bizim bu minbere,
Kar diye hitap etti Trkistan da yiitlere?
Tekmeleyip Trkistann eilmeyen balarn,
Kimler ald babalarn eski mezar talarn?
Kimdir (gazete) kerpile mzeleri dolduranlar?
Kendimizi hayvan sanp yurdumuza ot vuranlar ?
Hangi kanun eller ile, hangi yasa, hangi yaz,
Sytlerin yerlerine dikti Sibir akasyas?
Hi bir tarih gstermezken Trkn hain olduunu,
Kimdir alan Trk rzn, Trk elinin var-younu?
Senin gibi glgesinden korkanlar,
Senin gibi dnenler, duyanlar,
Unut eski gn, unut !....
Bak gkteki kara bulut,
Mazlumlarn ahdr !....

Din syledik ; Kuranlarn tebdiline yeldendiniz,

Dil syledik ; fikrimize mezar oldu karadeniz,
Zengin idik ; kurt oldunuz, yurdumuza saldrdnz,
Gzellerin gysndeki altnlar aldrtnz ?

Adlarn deitirip memleketin, yln, ayn,

Siz apkasz sade Trk mekteplere brakmayn.
Hor bakarak ecdadnn adedini sevenlere,
Zehir verin can yerine, size can! syleyenlere.

67
Elinizden rahip olup itikafa kanlara,
Syleyin ki, baka eyler dnrsen, hayd ora !..
Sonra bizi avrupada vahi diye yazn-pozun,
Bunun doru olduuna inand m senin zn ?

Senin gibi bir ok miras yediler,

Bize daha neler.... neler ettiler.
Unut eski gn, unut !....
Bak gkteki kara bulut,
Mazlumlarn ahdr !....

Bu ellerin toprana tana,

ken, lm yiitlerin yasdr.
Duman deil bu dalarn banda,
Konan mazlumlarn ahu-basdr.
Vatan harap oldu, siz onda bayku,
Of, benim gzelim kimlere uymu !..
Sibiryada kazmalarn kesi,
Mazlumlarn kemiiyle doludur,
Senin gibi eskilerin peesi
Gittii yol azgnlarn yoludur.
Ho her vakit gece olmaz, tan atar,
Bilmez miydin seni bir gn kan tutar ?
Syleyiniz hangi yurdun balas,
Elinizden lm can imedi ?
Gsteriniz hangi mlkn havas.
Sizin iin saflndan gemedi?
Senin yavrun beiinde glmser,
Erenler yurduna ancak yel eser !

68
 Unut, eski gn, unut !....
Bak gkteki kara bulut,
Mazlumlarn ahdr !....
Bir katolik kilisesi kadar lal,
Trkistann celletna nefretim,
Senin gibi azlara bir melal,
Gelmez mi hi? Ben o gne hasretim.
Trkistandan baka bir ok eller var,
Size lanet eder, dargn obalar,
Unut, eski gn, unut !....
Bak gkteki kara bulut,
Mazlumlarn ahdr !....

Derde dtm insanolu yolunda,

Ey hrriyet, derman senin elinde.
Aslmaya mahkum olan karda,
Kurtaracak ferman senin elinde.
Yad ellerde yrek ver HAKK koluna,
Gneler sa zavallnn yoluna.76

MRZA ABDULLAH (SUR) MEMMEDZADE

Ey kardalar! Bir zamanlar ilimsizlik duman,
Cehaletin kor penesi kaplamt her yan.
O zehirli havalardan Gl yanaklar solmutu,
O gn hain, pis ellerden vatan harap olmutu!

76 Saleddin Ali -1, s.145-146

69
 Gkler bize k deil, yldrmlar saard,
Gne yamur, sular bizden uzak kaard.
Allah byle kabul etmez oldu bizim kurban,
Bizi o gn bouyordu azgnlarn tufan.
Kuran nedir ? anlamdk.
Vatan nedir ? bilmedik.
Karmzda yetimlerin gz yan silmedik.
Alanacak bir hal idi, kendimizde grrdk,
Dilimizin, dinimizin gitmesine glrdk.
Bu vatann bunu gren st temiz evlad,
Bir ka kii o gn bizim kara gn anlad.
Aladlar, szladlar, yalvardlar Allaha,
Ulu HAKKn rahmi geldi gnl krk onlara.
O gn bizim dalarmz biraz gld ehledi,
Becerikli bir ka kollar zlmetlerle elledi.
Ey kardalar! Yurdumuza gne yeni domutu,
Bir azick demek olur dostlar diyen olmutu !..
Ancak dnen bamza glge salan bir bulut,
nmzde!.. hakkn varsa ey ta yrek gel unut !..
Yok, yok.. sizin mezarnz kalbimizin en derin
Bir yerinde saklanmtr, o pak ruhun iin !
Btn dnya alt-st olsa, ben ki seni unutmam,
Ey kardalar ! Amin ! deyin Allah bunu affetmez!77

YARALI KU
Yaraldr, gnl kuum yaral,
Yaraldr yazk air olal !

77 Saleddin Ali I, s.45-46

70
 Bir derinlikte ki, her den kmaz,
Kurtulmak istiyor, kanat yaramaz !
mdadna gelen midinden az,
Yaraldr, gnl kuum yaral !

Dost ararken avc kt yoluma,

Azrail sama, lm soluma;
Vurma, avc kanadna, koluna,
Yaraldr, gnl kuum yaral!

Aman, avc, bunun halini dn,

Gznde ya var, koy onu dksn!
Sonra amadedir lme her gn,
Yaraldr, gnl kuum yaraql !

Kederli bir kalbin yank figan,

Yandrr yrei tatan olan !
Avc, bu rpnr ldrme bunu,
Yaraland yazk ak olal !

Yurdundan ayrlm, yuvadan uzak,

Dostunun gnlnden, gznden uzak;
midi sanadr, ey yaradan HAKK,
Yaralandr yazk ak olal !78

78 Saleddin Ali I, s.113

71
 MNACAAT
Esirgesin Allah yabanc gzden
Bizim elde mabedimin tan !
Ac bize, imanmz snmesin,
Rahmetinle dindir bu gz yan!
Yarab, vatan senin, iman senindir !
Mmini gldren Kuran senindir!

Vatanda lal kalan mescid, minare !

Gzn dikmi sesin gelen diyare.
Gariblie deil mi bu bir emare ?
Meher oldu ... atma bizi kenara !

Sufilerin byle oldu ksmesi,

Ezanlarn titreyerek esmesi.
Hatimlerin, hutbelerin her sesi
armakta imdadna bir kesi!

Ey mertlii ilham eden byk HAKK,

Buyruk senin kullarna, ne sormak.
Pek dertliyiz bir arzumuz var ancak,
Cebrayille gnder bize bir sancak !

Kereminle haber verdin adn,

Bize tattr o cennetin tadn.
mmetinin dndrp adn,
Aa dikme bize, her yad kadn !...
Yarab, vatan senin, iman senindir !

72
 Mmini gldren Kuran senindir! 79

AKAMLAR
lkenizde varsa sizin, bir garib,
Bakn gzlerine ne var akamlar!
Garibin halini vatandan esen,
Allahn yelleri sorar, akamlar.!

Kayk kucanda, deniz yznde,

Dalgann namesi deil, yznde.
Bir eyler sylyor onun sesimde,
Gnl bir incelik duyar, akamlar

Bir sz smarlam belki yar eli,

Neden anlalmaz kularn dili ?
Sanki bomak ister gzya seli,
Garibingzleri yaar akamlar!

Akam ona keder, ona dnce,

Dokunmayn garip kalbi pek ince!
Yollarda syleir mektup gelince,
Onunun yollara bakar akamlar!

Acep yok mu onun bahei, ba,

Gllere bakmyor gl, solu-sa;
Sen, eyle gel, onu sanma baya
Nasl duymadn m coar akamlar?

79 Saleddin Ali I, s.133

73
 Ey o yank kalbin eli, vatan,
Var m sende onun halin soral?
Acep sa m onlar, var m kalan?
Varsa syle, kalem yazar akamlar80

NE YAZAYIM ?
Ne yazaym, ayrlk nedir bilmezsen,
Neler ektiimi ekenler bilir.
Ne deyim, sz var m derdime l,
Sensiz gzyalar dkenler bilir.!

Sensiz nedir gne, nedir karanlk,

Nedir gnahmz ? biz ayr kaldk.
Akmz bir dnya yaar m artk?
Gzne karanlk kenler bilir.

Bilmem sen andm m benim adn?!

Hatrnda benim adm kald m?
Ben bir iek kuu, bozmam andm,
Gller bilmezse de, dikenler bilir.! 81

80 Saleddin Ali I, s.133-134

81
Saleddin Ali I, s.65

74
 AIKIN DERD
Sorarak yldza aya,
Ararken gzlerim seni;
Benim gibi bir sevdaya
Den grdm bir de beni.

Ne zaman ki, insan olu

Azar gurbet elde yolu
Benim gibi gzler dolu
Yala selamlar vatan!

Bence, derdin en yaman

Yitirmek dert anlayan !
Her yetene sordum hani,
Gster bana dert bileni ?!

Ah ! ey gzel elim, gnm,

Dse sana bir de ynm
Allah, olsun en son gnm
Gster bana can diyeni.!

Ayr dtm ben elimle,

Giden bulut, gitme dinle;
Ala bana z dilimle,
Trk a syleyeni !

75
 An bir el derdi var,
Eller okur, eller yazar !
Ben dzerim, zaman bozar
Gz gtrmez bu gleni.. !82

NEDEN YARATILDIN ?
Sen kudretin ap coan bahtnda
Meleklerin glnden yarandn !
Seher dilli bir frann eliyle
Ahularn duruundan yarandn !

Ay : gzelliin, kzln,
ieklerin pnden yarandn !
Serinlettin baknla gnlm,
Bulutlarn uuundan yarandn !

Karanlkta boulurken midim,

Tan yldz yrnden yarandn !
Masebadan umu birer glgenin
Tan yeriyle grnden yarandn.

Gzellik iin tabiatla kudretin

Yavaa bir sovuundan yarandn !
Kalem elde ilhamm dinlerken
Sen kalbimin vuruundan yarandn !83

82 Saleddin Ali -I, s.144-145

83
Saleddin Ali I, s.123

76
 TAN YILDIZI
Bu karanlk gece ne kadar srd,
Yeti imdadma ey tan yldz!
Bari sen gel, bana uyku gelmedi,
Yeti feryadma, ey tan yldz!

Kudurmu kasrga, arpk yollar,

Yoluma zlmet var, uurumlar var.
Yeti ki, mrmn kervan alar,
Aman gel dadma, ey tan yldz.!

Bu snk yldzlar beni aldatr,

Solgun gzlerinle gel onu andr !
Gzlerim yoluna, yzm Haktadr,
Aman, sen yok deme, ey tan yldz !84

KALDI !
Bir dl ektim, almadan derdiler.
Zahmetinden bana bir diken kald.
Emek ektim, gn geirdim, gl ektim,
Emeimden solgun bir fidan kald !

Ne yazm yaz, ne gnm gn oldu,

Gnlmn iei amadan soldu.
Kanadm bir uursuz el yoldu.
Yerinde bir damla kuru kan kald.

84 a.g. e., s.119

77
 Sylediim bo sz, dktm kan-ya,
Hakkma kim isen, el vurma, yava.
Yava ki, derdime alayan karda,
Yerinde, arkamda bir dman kald.

Yaralandm, sarmadlar yaram,

Yas gnne dndrdler bayram,
Elimden aldlar son bir aremi,
Eseri ruhumda bir figan kald!85

YAZIK!
Deniz derde der, dagalar alar,
Dalara dert gelse, dumana yazk!
Sensiz z elinde garip kesilip,
Turnalardan haber umana yazk!

Bir ku okur bize sabah ezan,

armakta yola, yoldan sapan.
Erenler syleyin, Allah yazan
Duymadan yok olan imana yazk!

Zemzemin derdini dinleyen karda,

lkende bir gnl yapmaya ura,
Alnca yollar Kabeye bir ba,
Bir gnl yapmayan vicdana yazk !

85 Saleddin Ali I, s.119

78
 Gn batarken, sar bulut sars
Syler, size dm derdin yars !
Ey elin hanm, kz, kars,
El am baclar dmana, yazk!86

HARPZEDELERE
Ey grnmez dost elinden gelen ku!
Hangi murdar eller ykm yuvan?
Garip misin, yoksa! Nedir bu duru!
Elinden mi ald avc balan?
Avc, grdm yavrun sana kalmasn,
Ektiklerin solsun, glge salmasn!

Garip bac, gzn neden yaarm ?

pmedin mi nianlnn yolunca?
Felek sana, ne isterse, yaparm!
Aladn m, katn yol boyunca,
Dikme gzn her yalkzca mezara,
Giden gelmez, bacm bakma yollara!

Aklardan ses yok, sazlar kalm,

oban, srn hani, tozlar kalm?!
Eller g eylemi, izleri kalm,
Yollar kar basm, yok geli-gidi,
Size ne ok ar gemi bu yl k ?!

86 a. g. e., s.142

79
Baktm o yerlere bulutlar alar,
Mezarla dnm baheler, balar.
Maralsz kaldnz, ey karl dalar!
Soran olsa sizden maral sorusu,
Grecek ki, her yer dman yata !

Nian meclisinde erbet kasesi,

Krlm, yerlere erbet dklm.
Baktm, alar sazlar lm havas;
Toylar kara giymi, beller bklm.

O yerlerde daha gelin ger mi?

Bu kanlardan adil Allah geer mi?!
Didilmi bedenler, yonulmu salar..
Dalm yuvalar grmek istersen;
Kardan gmlek giymi yoksullar, alar,
O ellerde ne var bilmek istersen,
Sana bir kemene her eyi syler,
Ben bir kemeneyim, tellerim inler.!

Azizim, ay har aylar,

Her haftalar, her aylar,
Gz yoldu dul bacmz
Karda deyip, haraylar

Onlar sana gz dikerken

arap ime, dn biraz.
Ey, her zaman merdim diyen !
Bundan iyi frsat olmaz!

80
 Ay aalar, ay hanmlar,
Bakn, size gz diken var!..87

AZERBAYCAN BAYRAINA
Trkistan yelleri pp alnn
Sylyor derdini sana, bayram !
renkli aksini deli denizden
Armaan yollasn yara, Bayram. !

Giderken Turana ktn karma,

Glgen devlet kuu. kondu bama.!
zin ver gzmde coan yama
Dinletsin derdini aha, bayram !

Kayhan soyundan aldn rengi,

Kocam Elhanla mslman beki
Elhann evlad dinin direi,
Getirdin gnlme sefa. bayram.!

Gsmle tufanlar geldim ileri

peyim glgenin dd yeri !
Allahn yldz o gzel peri,
Snm koynunda aye, bayram!...88

87 Saleddin Ali I, s.127

88
Saleddin Ali I, s.137

81
 MDAT !
Vicdanm emretti, imdada geldim,
Mazlum sesi duydum, men dada geldim. !

Ziyefet grmedim, yasldr eller,

oalm mezarlar, derdini syler.
Talanm aneler, yolunmu teller,
Olduunu duydum, imdada geldim.!

Yarlm korkudan pembe dudaklar,

Aklar ah eker, derdinden alar.
Bak neler sylyor, tarlalar, dalar....
Karda sesi duydum, imdada geldim.!

Komularda toydur, bizde alama,

Bu yerde kz glmez, gel hi urama.!
Sen ey dertli gnlm, burda dolama,!
Ben seninn deil, imdada geldim

Karlar boyam, mazlumlar kan,

lenler ok, fakat, mezar hani ?
Ayaklar altnda hreti, an,
Kalanlar grp, imdada geldim..

Bir yerde ki, zalim bayra sanca,

Gzya dklr o yerde bunca;
Bu yerde alaym, brak doyunca,
Garib sesi duydum, imdada geldim.

82
 Verip yad ellere srme telini,
Gelinler brakm gzel elini.
Anaszdr, yavrunun syle ninnini,?
Ninnisiz yavruya, imdada geldim.!

Ttmez bacalar, yanmaz raklar,

Karda bacdan ayrm dalar.
Baclar nerdedir ? bulutlar alar,
Kardasz bacya imdada geldim.!

Cesetlerle dolmu karlarn alt,

Aylar var ki, binmez yiitler at.
Gelme yakar seni garip bayat,
Sus, garip bayat, imdada geldim.

Felaket grmeyen millet olur mu?

Dn, biraz dn, hi kann var m?!
Gzler kr m yoksa, gnller dar m ?
Ah, niye ben yine feryata keldim..89

UZAK
oktan ayr dtk biz yar elinden,
Aceb o yerlerde biz diyen var m? !
Biz anmaktan, sylemekten yorulduk,
Bir dnen bizi, syleyen var m?!
Bizde kalemlerin dncesinde,
Yazlan szlerin en incesinde,

89 Saleddin Ali I, s.129

83
 Garip minarenin yank sesinde,
Yalnz O var.. bilmem dinleyen var m?!
Herkes der ki, benim gnlm ne dolgun,
Bilen yok mu? Kime meftun olduun?!90

GZN SEVDM
Uurlu gnlerindir, yollarn ak, aydn;
Bu aydnlk akn dnyalara sen yaydn.
Hey, ne gzel boy attn ! onbei dnen saydn!
Yollarda yah yah gez, gzn sevdiim,
Yolundan engelleri ez, gzn sevdiim!

Kudretine hayrandr alem ehli gerekten,

Onbe yldr seilmez yapraklarn ipekten;
Can derman karm, can koruyan iekten,
Canan seven kokular ek gzn sevdiim,
Tarlan dne dne ek, gzn sevdiim.!

Gr ka defa deiti eski yurdun bahar;

Yamuru can paylad, derman oldu saf kar.
Sen kaldr gzlerini bundan daha yukar,
Boluklarda bir kpr sal, gzn sevdiim !
Gklerden doru haber al, gzn sevdiim.!
Gklerde yldrmlar korkudan sald haray;

aylarn deniz oldu, denizler kesildi ay ;

Ba edi fermanna topraklar alay alay,

90 Mahmud Tofiq ve Hasanov Rahman. s.109

84
 Deildir grdn i az, gzn sevdiim,
Menzile hayl kalm gaz, gzn sevdiim.

Gnllerde yandrdn, sihirli ran;

Hi umulmaz yerlerden verirler soran;
Ta devri yaayanlar yollarn uzan
Hasretle bekliyorlar bak, gzn sevdiim!
Sen bir mit nurusun, sa, gzn sevdiim!

Be-on yl bundan evvel, bir yln sert knda;

Ben seni ilkin grdm, milyonlar aknda;
Yolcular nur arard inaml baknda
O baknsrrn a, gzn sevdiim!
O srr dnyalara, sa gzn sevdiim!

Koy hele dmanlarn lezzet alsn talandan,

Satap bac istesin yolda, izde kalandan
Sen bir gz aardnca irisinler yalandan,
Szn ahsen syle irp, gzn sevdiim,
Yalan sz yad baa vur, gzn sevdiim!

Koy kapatsn gkleri bacandan kan duman,

Dostlarn ak grr: kim yahdr kim yaman.
Fener tutar yoluna tarihe dm zaman,
Eskinin kellesine vur, gzn sevdiim!
Grnmemi bir dnya kur, gzn sevdiim!91

91 Saleddin Ali I, s.265 266 - 267

85
 GELME
Bu dalar benimdir, yeni gn grd,
Boar seni ahm, ey duman gelme!
nanma felee, dnektir yz
Bir yze glmyor, her zaman, gelme !

Ey yamursuz bulut, uursuz glge!

Deimem ben al, o irkin renge.!
Sevdas gnlmde bir dargn lke.
Bakar yad gzlere pek yaman, gelme!

Gnller bir deniz; oturma onu,

Cokun gnllerin frtna sonu.!
Sen ey imal yeli, gel etme bunu!
Yok ise emrine uyanlar, gelme!

Sen ey gzlerime batan guruntu,

Salam bir imana senden ne korku ?!
Beslerse vicdanlar pek byk duygu,
Yenilmez bir kale her vicdan, gelme!...92

YENLERE
Ben bir am ki, bu aldm saz,
Dumanl dalara ses salacaktr.

92 Saleddin Ali I, s.139

86
 Alattm telde, inleyen avaz,
Elin hatrnda ok kalacaktr.

Dorayacak sesim dada duman,

Dinleyecek beni, dan oban.
Ben sorduum zaman sevdiim hani ?
Mevsimler deiip, yaz olacaktr.

Korkut muyor beni, bu kanmayanlar,

srafil surundan, uyanmayanlar.
Gsterdiim yola inanmayanlar,
Bu yeni dnyada ad alacaktr.93

ARKI
Ben ki, senden doymamtm,
Ku konmaya koymamtm.
Bir elman soymamtm,
Kim sana ge bakt, balar?.

Bahelerde krmz nar,

Krmz, kan gllerin var.
Koklamaya doymam yar,
Geldi imek akt, balar!..

Kazlarnn boynu bkk,

rdeine can ar yk,

93 Aliyeva Aybeniz, s.25

87
 ald ahmar, tozlad tk,
Gr ne kanlar akt, balar...

Dargnm ben byle bahta,

Yreim kan lahta, lahta,
Bak ki, kimler kt tahta,
Kst kimin baht, balar!

kmam gn, atmam tan,

Kanl bir toz kald yoldan,
Ko yiitler oldu koldan,
Kanl kefen giydi, balar.94

NYE GELMEDN ?
Meyden gnl kst, sana sarld,
Geldim dedin durdun, niye gelmedin?
Andm seni, bana gkler darld,
Bildim deyip durdun niye gelmedin?

Artk benim yarm deil hayali,

Hi bir kaa benzetemem hilal,
Bir deilim sana meftun olal,
Bildim deyip durdun niye gelmedin?

Ben inlemem her bir kk yaradan,

Benim goncam glm bahar olmadan.

94 a. g. e., s.29

88
 Birlein sylyor bizi Yaratan,
Bildim deyip durdun niye gelmedin?

Periandr gnl, perianm ben,

Gzel kz, koarsn, dedimi bilsen,
Gel bu yad ellerde enliim ol sen !
Geldim deyip durdun niye gelmedin?

Kalem sager demez, etmez istifar,

Sevincin sarhotur, saclar yazar,
Ben seni sevmiim bunu kim bozar,
Bildim deyip durdun niye gelmedin?!95

VATANDA
Felaket kaygs ker bana.
Kim yardm etmezse, z kardeine,
Komuda gz ya ve alk derdi,
Yardma borludur her insan ferdi.

Sen bekleme her ey, felekten olsun !

ok olsun, az olsun, yrekten olsun,
Seninde kalbinde bir alev yansn.
Seninde borcun var, sende insansn,

nk Volga boyu, ne var senindir !

O a kalan Krgz, Tatar senindir,

95 Saleddin Ali I, s.58 - 59

89
 Dzlm yollara alar kervan,
Kervanla beraber alar, senindir.

Yakn gel, yaknsan uzaktan bakma,

O gzyalar ki akar, senindir !
Vatanda, ortak ol, onun derdine,
O gz ki yollara bakar, senindir !96

SEN
Ruhum mthi bir karanlk iinde,
rpnrken, imdadma yetitin.!
Frtnalar midimi boarken,
Hzr oldun, feryadma yetitin.!

Bir krk ehperle kmtm yola,

zlediim yeri grmeden asla;
Yorgunluk kmken kanada, kola,
Kuvvet oldun kanadma yetitin.!

amtm yolumu... karmda lm...

Yaslara batmt glm, blblm,
lmken amelim, solmuken glm,
Gzlerinle sen dadma yetitin. !97

96 Saleddin Ali I, s.220

97
a. g. e., s.114

90
 UYAN
Dinle, bir ses syler sana!
O ses senin z vicdann.
Diyor, Ey, sen batan yasa
Gelir yine Beyin, Hann...
Sen ey yatan, uyan, uyan!
Kyamettir, olmu ayan!

Okutma lm fermann,
Ver yoluna gzel cann,
Gvercinler haber verir,
Gelir taht Sleymann!

Oldun yadlar oyunca,

Yurdun, arszlar oca,
Tapnma azgn eytana,
Ykseldi birlik sanca

Ses yok sizin yaplarda

Yol am gzlerin nerde?
Uzak yoldan yarin gelir,
Kurbann yok kaplarda.

Kim demi: Cansz bir ta ol!

Azgnlara gel yolda ol!
Yadlaan kardein gelmi,
Yeniden ant i karde ol.

91
 Bir kz gelir sevinci var,
Kzgn boynunda inci var.
Yoksa, seven bizim yurdun
Bir delisi, nadinci var

EFENDYE
Denk eyleme beni artk kalmam
htiyacm cennetine, Efendi!
Hani senden Huri satn alanlar?
Onlar gelsin hizmetine Efendi!

nan ki, bir baka amas yoktur,

iirimin bsbtn vicdan aydn!
Akmn bir baka imas yoktur,
Onun Hakka tapan iman aydn.!

Her yolun bulundu ekki yakini,

Nisyanla kark herkesin dini.
Fakat tozlanmam onun cebini,
Var ise iirimin nisyan, ak!

Baksn basiretsiz gelip-geenler,

Dorunun yerine eri seenler ;
Bilsin bu Hakk sze kefen bienler,
Ki, benim akmn Kuran- ak!98

98 Saleddin Ali I, s.225

92
 BR GN
Hicranlar, elemler, tufanlar ire
Ksk bir ses gibi leceim ben !
Byle gzyayla geen mrmn
Sonunda bir ac gleceim ben !

Akmn ne imi bilmeme gnah?

Ykld kalbimin istinatkah.
Nasibim olsa da dnyann ah,
Bir gn gzyam sileceim ben !

Yaknda didarn nasib olmazsa,

mitsizlik beni drmez yasa !
Alarak elime demirden asa
Bir gn huzuruna geleceim ben !

Tutultum tufana sarldm sana,

Sen ey krk kalem, gel bir tuyana !
Dzmek g olursa byle hicrana,
Seninle derdimi bleceim ben!...99

KALDI
Ben dnyann kucanda
Vatan adl bucanda;
Yandm fakat ocanda,
Kzm snd, glm kald !

99 Saleddin Ali I, s.53

93
 Gzlerimi aan gnden
Uzak oldum toy-dnden !
Neler umdum ben bu gnden,
Nece aym, ylm kald.

Name diyen bir ku oldum,

Yreklere konmu oldum.
Muhabbete uymu oldum,
Tatl tatl dilim kald.

Byle imi zaman demek ?

Ne dnmek, ne gam yemek ?
Onun-bunun nazn ek,
Kendim gittim, elim kald !100

KULARA
Yava uun, nazl kular, size benim bir szm var,
Doydunuzsa bu yerlerden kime kald bu yuvalar ?
Sizde belki insan gibi braktnz yuvalarda,
O gl yzl balanz... yoksa ne var havalarda ?

Aman, kular, ben yanldm, sizde yrek nur paras,

Bizde murdar ynr, o muhabbetin kerbelas !
Sizde hibir baba yapmaz byle mthi cinayeti,
Bizim gibi sizde yoktur analarn hyaneti.

100 a. g. e., s.52

94
 Gidin, kular, gidin, Allah gzel yollar versin gidin,
Siz kimseden incinmeyin, sizden kimse incinmesin !
Aman, kular, bilmem ne var bu mezarlk aleminde ?
Ruhum ak bir iz arar bu karanlk l iinde.

Varsa sizde fazla kanat, Allah iin, verin bana,

Bende sizsiz garib kaldm, umak ister ruhum daha !
Hi olmazsa onu aln, ok yazktr, yannza,
Nazl kular, snmm adnza, annza !101

NE GRDMSE
Armaanm yasl name,
Bir ku oldum ktm yola.
Gittim grdm dost elinde
Ne bir ses var, ne bir layla.

Bir toplant grdm, dedim:

Belki toydur kzlar oynar ?
Baktm eller batm yasa,
Ne oynayan, ne glen var.

Sordum garib minareden:

Akam olmu, ezan hani ?
Bayku konmu minberlere,
Diyen hani, duyan hani ?

101 Saleddin Ali I, s.115

95
 Byle gitse o dalarda
Yllar geer iek bitmez,
O dalar duman basm,
Duman gitmez, yaman gitmez.

Cokun rmak kenarnda

Ne kzlardan bir nian var.
Ne olanlar slk alar,
Ne kaynayan, ne coan var.

Bir dul gelin gnl comu,

Yol gsterin hani yari ?!
Olan km dnmez yola,
Ne na var, ne mezar.

Vicdan bana emreder ki:

Byle gnde bayram etme !
Kuran bana yol gsterir:
Yoksullar meyus etme !...102

VOLGA ALARINA
Gelir imalden bir alk sesi,
O bahtsz feryadn yok mu kimsesi?
dil boylarn yeni bir Tiran,
Binlerce insana alatyor kan.

102 Saleddin Ali I, s.129

96
Bu k hayatndan gabarm eller,
Saadet yerine esiyor yeller....

Diyorlar kmyor kimsenin sesi,

Ne zebanesi, ne ho namesi....
nsan yok meydan da yaayan glge,
Yryen lyle dolmutur lke.

Beikler neesiz kucaklar botur,

Biare anneler candan olmutur.
Ne dde st kalm, ne kolda kuvvet,
Okunur her yerde ala lanet !

Hak iin yllarca ar nianlar,

Canan yolundaki canfeanlar.
Kahr penesinde eylemi zebun,
Krlm kanad, klou yoksulun !

Biare anneler, biare kzlar....

Bu mthi kaygya yrekler szlar.
nsanlk bu mudur Hakk iin syle,
O yanda Avrupa dolmu mey ile?!

O yanda muhteem krallar, ahlar!

Bu yanda gklere dayanm ahlar!
Bizim boynumuzda bir ar pene,
Yakar ruhumuzu tehet, ikence !

97
 Bir yanda hakimde byk bir bolluk,
Bizim nasibimiz alk, yoksulluk !

Onlarda szgndr srmeli gzler,

Bizim azmzda kurumu szler !
Her yerde kuduret40 , feryat her yerde,
Kapansz istemem, bu mthi perde...103

MAR
Milletimin tarihine
an-hret ekmeliyim!
Bu karda yad kaleye
Bir al bayrak dikmeliyim!

Dmanlara gsterdim ki,

Benim gibi askeri yok!
Benim kl vurmadm
Dnyann hibir yeri yok!

Ismarladm nianlma
Ben Turana gidiyorum.
Kardam kurtarmaya
Trkistana gidiyorum!

Bayrama hain bakan

Hain gze ben dikenim!

103 Saleddin Ali I, s.219

98
 Vurulursam glgesinde
Helal olsun ona kanm!

ehit olsam dost elinde

Bana mezar kazlsn da!
Kazandm yerin ad
Hakanma yazlsn da!104

ZGRLK VE BAIMSIZLIK
Ben bir kulum, yk altnda ezilmiim, kardeim,
Sevin bilmez bir mahkumum, ahu-zardr srdam,
Damga vurup, zincirleyip, tullamlar41 zindana,
Karl-buzlu cehennemler, mesken olmutur bana.

Bana dinme, sus diyorsun, ne vahtacan susacam,

Buhranlarn, hicranlarn, mahbesinde kalacam.
Niye susum, konumaym, insanlkta paym var,
Benim ana vatanmdr, talan olan bu diyar.

Niye susum, konumaym, Trk yurdudur bu toprak,

Ouzlarn, Elhanlarn vatannda kimdir, bak!
Bu dnyada azadl an hretten stn tut,
Alakl, yaltakl rezillii sen unut!

Nasl susam, konumaym, ben eyleyim hyanet,

Hani sevgi, hani vatan, de nerde kald millet?
Ben bir kulum, yerim altn, suyum gm, zm a,

104 a. g. e., s.210

99
 Atam mahkum, anam sail, elim her yere muhta.

Ben bir Trk evladym, derin aklm zekam var,

Ne vahtacan iynimizde gezecektir yalar?
Ne kadar ki, hakimlik var, mahkumluk var, ben varam,
Zlme kar isyankarm, ezilsemde susmaram.

SONU
Bu eser Ahmet Cevat AHUNDZADEnin hayat, eserleri, edebi ahsiyeti ve eme
iirlerinin yer ald almadan ibarettir. Ahmet Cevatn vatan ve milleti iin katland ile
ve zdraplar deiik rnekleriyle ortaya konmutur. Ayrca bir insann milleti iin nelere
katland ve nasl mcadele verdii de bu almada gzler nne serilmektedir.
Bu aratrma hazrlanrken genel itibariyle Azerbaycan Trkesi kaynaklarndan
yararlanlmtr. Ayrca bu alma, o yllarda kullanlan dilin bugnk Trkiye Trkesi ile
arasnda belirkin bir fark olmadn da ortaya koymutur.
Yaz ve iirlerini genelde sade bir dille sunmas Ahmet Cevatn en belirkin zelliklerinden
birisidir. O, insanlarn nabzn tutmak, onlar bilinlendirmek ve bir ideal etrafna toplamann
en kestirme yolu, halkn anlayaca bir dilden getiine inanyordu. Bunun yannda iirlerinin
halk tarafndan ok hzl bir ekilde hsn kabul grmesini, dillerden dmemesini, ilham
kayna olarak gsterdii kuran- kerime balayan Cevat, yaatmak arzusuyla yaamay, milli
ruh ve milli dnceyi hayata hayat klmak bakmndan da rnek bir hayat sergilemektedir.
airin baz iirleri seme iirler ad altnda ayr bir blmde ele alnd. Bu iirlerde
geen baz kelimeler olduu gibi aktarlarak,Trke manalar ayn metnin alt tarafnda
numaralandrlarak verilmitir.
Bu alma Ahmet Cevatn tannmas ve gelecekte onun hakknda bilgi edinilmesi,
hakkndaki bilgilerin bir araya getirilerek anlalr bir dille sunulmas bakmndan da ayr bir
nem arzetmektedir.

100
 Ahmet Cavatn Hayat Kronolojisi

1892 : Ahmed Cavatn doumu ( 5 Mays 1892 )

1900 : airin Babas Muhammet Alinin vefat.
1906-1912 : Gence Medresesinde eitimine balamas ve bitirip, birincilikle mezun olmas.
1912: Azerbaycan iin maddi yardm toplama heyetinin ierisinde Trkiyeye gitmesi.
1912: Balkan avalaryla alakal stanbulda kurulan Kafkaz Gnlller Alayna
katlarak Balkan savalarnda Trkiye ordusu iinde savaa katlmas.
1913: Kafkaz Mftsne imtahan verrek erefli Trke ve Farsa dilleri retmenlik
diplomasn almas.
1914: Birinci Dnya savanda Osmanl devletinin itirak etmesi sebebiyle rpnrd
Karadeniz iirini kaleme almas. (15 Kasm 1914 )
1914: 1. Dnya savanda mslman Trklere yardm amacl kurulan Cemiyeti Hayriye
nin hem katibi hemde bakan yardmcs olarak Batum, Grcistan, Dastan, Kars, Ardahan,
Erzurum, stanbul cepherinde hem yardm etmi hemde deiik gazetelere yazlar gndererek
milleti ruhlandrmtr.
1915: Sarkam faciasnda ve Erzurum ve dier illerdeki Rus mezalimine kar buralardaki
halklara byk yardmlar gstermitir.
1916: Trkiyeye giden heyette resmi bir numayende olarak itirak etmesi ve Koma
adl iir kitabn Trkiyede ner ettirmesi.
1916: kriye Hanm ile evlenmesi.
1918: Bu ylda yaanm 31 Mart facasnn nn almak iin Resmi heyetin banda
Trkiyeye gitmesi.
1919: airin Dalga adl kitabnn yaynlanmas.
1919: zeyir Hacibeyovla birlikte Azerbaycan Demokratik Respublikasnn stiklal marn
hazrlamas.
1920: Gence Maarif mdrlnn emriyle Guba ehrine Rusa ve Trke retmeni
olarak tayn edilmesi.
1922: Gubada retmen, Okul mdr ve Maarif mdr olarak almas.

101
 1922: Azerbaycan Yksek Pedagoji niversitesi Edebiyat ve Tarih fakltesine girmesi.
1923: Mirza Bala Muhammedzadenin Trkiyeye kamasna vesile olduu iin ilk defa
hapsedilmesi..
1924: Dostu Hseyin Musayevin yardmyla hapisten karlmas.
1925: Gygl iirine gre tekrar hapse atlmas.
1927: Azerbaycan Yksek Pedagoji niversitesi Edebiyat ve Tarih fakltesini bitirmesi.
1928: Trkiyede musavatlar stiklal mecmusnn bastrrmas ve bu mecmuada airin
16 iiri yaynlanmas.
1929-30 : ki yl bu mecmuada yazd iirlerine gre srekli tehdit almas ve eletirilmesi.
1930: Gence Azerbaycan Kent Tasarrufat Fakltesine Trk Dili ve Rus dilleri blmnn
mdr ve bu niversiteden docentlik nvann almas..
1933: aire Profesrlk nvannn verilmesi.
1934: Azerbaycan Gazeteci ve Yazarlar Vakfna yesi seilmesi.
1934: Azerner de tercme besinin mdr olarak tayn edilmesi.
1935: Azerbaycanfilm stdyosunun milli filmler besinin mdr olarak tayn edilmesi.
1937: lk byk hacimli nesr eseri olan Sedef romann bitirmesi ve mzakereye takdim
etmesi.
1937: Azerbaycan Gazeteci ve Yazarlar Vakfndan vatan haini ilan edilerek atlmas.
1937: Sovyet devrinde son defa haps edilmesi.
1937: 12 Eyll 13 Eylle balayan gece bir vatan haini! olarak Bakde kuruna dizilmesi.
1938: Ailesi kriye hanm 8 yllk Kazakistana srkne gnderilmesi.
1937-55: airin ad ve eserlerinin yasak edilmesi.
1955: airin usuz olduu kabul edilerek iadeyi itibarnn verilmesi.
1958: Sovyet devrinde ilk defa airin orjinal eserlerinden ibaret iirler kitabnn ner
edilmesi.
1961-91: airin deiik eserleri neredilir.105

105 Salettin Ali, Ahmet Cevat, s. 312-135.

102
 KAYNAKLAR

1. AHUNDOV, Aamusa: Aamusann redaksiyas I.II.III, Bak: Azerbaycan Dilinin

zahl Lugat. irak yaynlar 2000
2. ALYEVA, Aybeniz: Hakk Baran Ses, Bak: Azerbaycan Gazeteciler Birlii Nicat
Yaynlar , 1991.
3. DZDA, M.Erturul: Safahat, Eski ve Yeni Harflerle Tenkitli Neir, stanbul: z
yaynclk 2000
4. HUYUGZEL, .Faruk, Rza Bac ve Fazl Gkcek. Sahafat-I, stanbul : Feza
Gazetecilik A. 2001
5. MERDANOV, Msr. ve Quliyev, Asker. Azerbaycan Respublikasnn Devlet Remzleri
Bak: Caolu Yaynlar, 2001.
6. SALEDDN, Ali: Ahmet Cevat ve Seilmi Eserleri - I, Bak: Azerbaycan Devlet
Neriyat-Poliografya Birlii Yaynlar, 1992.
7. SALEDDN, Ali: Ahmet Cevat ve Seilmi Eserleri -II, Bak: Azerbaycan Devlet
Neriyat-Poliografya Birlii Yaynlar, 1992.
8. SALEDDN, Ali: Ahmet Cevat, Bak: Genlik Neriyat Yaynclk, 1992.
9. TEVFK, Mahmut. ve Hasanov, Rahman. Ahmet , Bak: Yazclar Neriyat Yaynlar,
1991.
10. Yeni yol Gazetesi 6 Kasm 1929 . says 26.

103
 ZGEM

1970 ylnda Trabzonun Of ilesinde dodum. lk tahsilimi Hamzal ky ilkokulunda

bitirdikten sonra, 1985 ylnda orta ve lise tahsilimi tamamlamak zere Glck mam-Hatip
Lisesine kayt yaptrdm. Baarl bir dnemden sonra 1992 ylnda buradan mezun oldum.
1994 ylnn sonunda Azerbaycan Devlet Pedagoji niversitesi Corafya Fakltesine kayt
yaptrarak 1998 ylnda corafya fakltesinden mezun oldum. 2001 ylnda Kafkaz
niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Fakltesinde yksek lisansa balayarak 2005 ylnda
Ahmet Cevatn Hayat, Edebi kiilii ve iirleri mevzusunda aldm tezle de yksek
lisansm tamamladm. Evliyim Muhammet kbal ve Ahmet Tahsin adnda iki olum var.

Kenan GZEL
Bak

104