Professional Documents
Culture Documents
iSLAMIYETTEN ONCB
TURK KULTUR
TARIHI
Orta Asya Kaynak ve Buluntulanna Gijre
z. Baskr
+
Nq" j_
"'
{*'!t.
. 1984
rgg cF
ISLAMIYETTEN ONCE.
TURK KI.}LTUR
TARIHI
a
.-:
: rDl38q ptrlT
'86I
396I : qssq puurg
::-:;ij'_:i:i:
:
T.C. '
n.r",'r.'litrd
'
- il 1"! ir;:i t ririlr '
filt ti'ttt""-
t-- r., -
cAt;
TSTAMIYETTEN ONCE
TARIHi
Orta aAsya Kaynak ve Buluntulanna Gtire
. Baskr
lSLt u''
-
Sittlt ""
IqtNDEKIBER
ONSOZ xIu
DERGILER VE KISALTMALAR xrv
I. HUNLARDAN ONCCTI ORTA ASYA .. .. I
Btiytik' Hun Devletinden dnceki Orta Asya
uklanna umumi bh bak$ 5
Tag Dewinde Orta Asya I
' Ugiincti Binde Orta Asya r5
Ikinci Binde Orta Asyb .. ; -. . 2r
- Birinci Binde Orta Asya 28
rr'1
Bi.iyiik Hun Devletinin kurulugundan iinceki
Orta Asya 39.
ffi
w
ffi II. BUYUK HUN DE,VLETI 43
Girig .:.... +3
re. Hun dewinde Orta Asya'da rrklar .r.....:... 47
8E:_
V. GOKTURTT,NR t27
Gdktiirk ga$rnda Orta Asya'da rrklar - re8
Yerytizii buluntllan
Orhon bolgesi'nde mezar tipleri .. . . .: . r33
Bilge Kagan ve Ktil Tegin'in mezarr r35
Yeraltr buluntulan ry7
IqINDEKILER IX
IqINDEKILDR xr
Omurtag Han ga$r ve eserleri
Omurtag Hana ait saraylar 27o
Omurtag Hafra ait yantJar
ih Bulgar Kerami$i ................. 2?5,
X. PEqBNEKLER
:
277
:
tt
r. Eserlerin iisltr.p ve tekni$i 278
':
z. Buluntulann tarihi iinemi cBo
;i:
XI. MACARLAR 283
E
Talas'ta Karluk. ga$r buluntulan .. 328
:.:C
Tann da$lannd.a-Karluk buluntulan . . . . . 329
iF
tE.
E
xvlr. oovz $BHIRLER 233
L
'L" Otrar bolgesi 334
E
Sii*ent ve Qardan biilgesi 336
'i Kara-Tav\n glrneyr 338
'T Sayram'la Tarcz arasndaki gehirler 340
XVIII. KIMEK VE gIGIL'LER 340
Nura nehri buluntulan 344
Iug-gtil'de Qigil mezarlan. 3+5
:^i]qtn..
i
1
i'.f:,'jr.t .:'-,:1'
ONSOZ
Tiirk kiiltiir'tarihi tizerinde yazrlmrE bir kitap, memleke-
timizin her zi.imresi iEin artrk bir ihtiyag haline gelmi5tir. Bu
ihtiyac karqrlamak elbette bize dtigen bir vazifedir. Fakat her-
kesin anlayabilecefii bir dille btiyle bir kitabr kaleme almak
i,..,
i
igin, tinceden birgok ilmi hazrrhklann yaprlmrq olmasr gerek-
t,._
ts
mektedir. lgte'bu sebeple heniiz Islam dinini kabul etmemig
t"
l?
l.:.,
olan Tiirklerin, igtimai tarihlerine ait bahisleri bu kitapta
i"r-,
inceleyemedik. Bu konu ile ilgiti meseleleri heniiz daha maka-
$ffi
ffifi
leler halinde tetkik'etmekte ve karanhk noktalan aydrnlatmaSa
$k gahqmaktayrz. Eski Tiirklere ait devletlerin igindeki btitiin me-
tr
l -r. muriyet ve kabilelerin igtimai fonlaiyonlan incelendikten sonra,
t'1 Islimiyetten iinceki igtimai tarihimiz haklmda ilmi ve kat'i
F bir gey yazabilmiE olaca$rz.
H
Buna mukabil Orta-Asya'da yaprlan kazrlar ve elde edi-
h len buluntular, art* Ttirklerin ya$a&$ btilgelerin ktitttir ha-
tF
n
r,.
yatml bize tasvir edebilir bir duruma getmigtir. Bu veriler sa-
yesinde, eski Ttirklerin gtintiik hayatlan,'dini inamglan, gryr-
nigleri vs. haklenda birgok bilgiler elde edebilmekteyiz. !e bu
bilgileri kaynaklanmrz da do['rulamaktadrr. Bizi bu kitabr
yazma$a tegvik eden en iinemli sebep de budur.
. Tarih gergeklerine gtiz yumup, buttiiran eserleri bir araya
getirerek, bir miize teghircisi gibi Orta-Asya'nrn arkeolojik tari-
hini yazmak, hem bizim inanrglanmrza ve hem de ihtisas sa-
l:clmlza aylln dUger. Bu sebeple Qin tarihlerinin ve diSer kay-
naklann verdikleri bilgileri tarafsrz olarak tenkide tabi tutup,
eweli Orta-Asya'nur tarihinin ana hatlanm ve kavimler hari-
tannr tespit ettik. Orta-Aqyatda yagayan kavimlerin, tarihin
a&rE igindeki yer deSiqtirmelerini, komgulan ile yeni temaslar
kurmalannr ve bu temaslar neticeinde yeni ktiltiir iizellikleri
edinmelerini, gene tarih kaynaklanna giire izleyerek gtirmefe
gahEtrk. Bundan dolapdrr ki bizim eserimizle, bir arkeolo["un
gahgmalan arasrnda elbette btiyitk farklar olacaktrr. Orta-As-
ya'daki buluntulan bu kidar geni$ olara,k igine alan bir kitabrn
''t,
;li.:d
i#
**{-
$f;
ffi;
t&
xIv TI}FJ( KULTUR TARTHI
i
j
'1
'i
. '.:_.-*
Or.rs0z
7 Eyltil r96e
Etlik, Ankara
DERGILER VE KISALTMAL1R
Antropologiya
AA Archaeologische Anzeiger
AE Archaeologiai EPesitti
AH Archaeologia Hungarica
AJ Antiquaries Journal
AJA American Journal of Archaeology
AP Arheologigni Pamyatki URSR
Arh. Arhitektura S$R
As Arheologiqeskiy sezd
BMTEA Bulletin of the Museum of Far Eastern Anti'
quities -:
BM , .Burlington Magazine
3SA Bolgaya Sovetskaya'Entsiklopedia
DANAz Dokla& Akademii Nauk Azerbaycanskoy SSR
DANTac Dokladr Akademii Nauk Tacikskoy SSR
Dolgozatok. BudaPegte
DyiS S. V. Kiselev, Drevnyaya Istoriya Yojnoy
Sibiri, M., r95I.
Ethnographia, Budapegte
Eurografiya, Moskova
ESA Eurasia Septentribnalis Antiqua
EV Etnografika Vostoka
Finlst Museunr, Helsinki
FUF Finnisch-U grischc. Forschun gen
Folia Archaeologia
GIM Gosudarstvennly istorigeskiy Muzey
Godrgn, Na,rodn. Bibl. Plovdrv. Sofra.
JAK Jahtbuch der asiatischen Kunst
JA Journat Asiatique
JAI Journal of Antnoprciloglcal l!'$titot
.-,- :. , . i!ii"*t*;-1.;!j',:::1tr: :j
tUnT KULTUR TARIHI xvII
JAOS Journal of American Orental Society
JRAS Journal of Royal Asiatic Society
JSFOU Journal de la Societd Foinno-Ougrienne
JsFA Journal de la Societd d'Archologie
INs Istoriya Narodov SSR
IAN Izvestiya Akademii Nauk
IAD Izvestiye Blgarskogo arheologigeskogo drujestvo
Iem lzvestiya Azerbaycanskogo arheologigeskogo
komiteta
IAAN Institut arheologii Akaemii Nauk SSSR
IAI. Izvestiye Blgarskogo Arheologigeskogo lnstitut
laNaz Izvestiya Akademii Nauk Azerbaycanskoy SSR
IANturkm. Izvestiya Akademii Nauk Turkmenskoy SSR
IAK Izvestiya lmp. Arhedlogigeskoy Kommissii
Innn Izvestiya Etnogr. Muzey, Softa
IGATMK Izvestiya Gos. Akademii istorii Materialnoy
kultun
Ilnar l +.
Institut istorii materialnoy kultun
IKIAI Izvcstiya Kavkazkogo istoriko-archaologiqeskogo
instituta v Tiflisa
Izvestiya Obgeswa arhologii, istorii i etnografii
pri Kazanskom Universitete
folF lzvestiya otd.eleniya istorii i
arheologii A&ad.
Nauk
Ioow Izvestiya otdeleniya obgestvenmh nauk
Xzvestiya Russk. Arh. Institut, trstanbul
IGAIMK Izvestiya Gos. Akademii istorii materialnoy
kultun
IIAAN Izvestiya In-ta istorii arheologri Akad. Nauk
Kazaks.
Izvestiya Tavrigeskogo obgestva istorii. Arh. i
etnografii, Simferopol
lzvestiya gos. Zapadno-Sibirskogo Muzeya, Omsk
i',
lr' :
I'i"
&;
xvIIr DERGILER VE KISALTMALAR
RAA l'"Tyl"IffiT$"?;;!ornit
Russkiy Antropologigeskiy jurnal
RGO Russkoe geografiEeskoe obgesWa
RV Reallexikon d.er Vorgeschichte
SbMAE Sbornfu muzeya antropologii i etnografii ,
Seminarium Kondakovianum, Prag
Sibirskaya Jivaya starina, Irkutsk
Soobgenniya Gosudaratvennoy Akad.istorii i
materialnoy kultun
Soobqeniya lzvestiya Rossiyskoy Akad. Ist. ma-
sA
SArh.
*:H#"llil'"r*,,.
Sovetskaya arhitekture
SE Sovetskaya etnografiya
SRIKMTac. Soobgeniya respublikans$ogo istorikokraevedges-
kogo Muzeya Tacikskoy SSR
: SMYA Suomen muinaismuiystoh distyksen aikakauskirya
, SM Suomen Museo
i SV Sovetskaya vostokovedeniya Trudr antropologr-
geskogo instituta
* TGIM Trudr gosudarstvennogo Istorigeskogo muzeya
1
ratov
Trudr obg. issledovtteley Ryazanskogo kraya
Trudr otdela arheologii, lnst. Arheol.i iskust-
' voznartiya
' TVGE Trudr oid.lu Vostoka Gos. Ermitaja
1
l!.
,tb
iir
ffi",
1l
,
:
xx DERGILER VE KISALTMAT-AR
TP T'oung Pao
UZSU UEenrya Zapiski Saratovskogo Gos.universiteta
UNKaz. Ugenrya ZapislaKazanskogo Gos. Univ., Kazan
UZTom. Ugeniya Zapiski Tomskogo gos. ped. Institut
UJ Ungarische Jahrbticher
VAA Vestnik akademii arhitektun URSR
VANKaz. Vestnik akademii nauk Kazalskoy SSR
VANR Vestuik akademii nauk SSR
VANU Vestnik akademii nauk UR$R
w Vizanstiyskiy wemennik
VDI Vestnik drevney istorii
VMG Vestnik muzey4 Gruzii
Vestnik Mangurii, Harbiir
Vestnik naugnogo obgestva Tatarovedeniya,
Kazan
VUAK Vseukrainskiy arheologeskiy kornitet
VY Voprosu yazrkoznaniya
VI Voprosi istorii
USORGO Vostogno Sibinkoye otdelenie Russkogo geog-
rafigeskogo obgestva
ZBMIK Zapiski Buryat-Mongolskogo naugno issledo-
vatelskogo Instituta kultun
ZE Zeitschrift ftir Ethnologie
ZDMG Zeitschrift der deutschen morgenliindischen
Gesellschaft
ZIAN Zapi"Li lmparatorskogo akademii nauk
zlv Zapiski instituta Vostokovedeniya
ZVORAG Zapiski vostognogo otdeleniya Russkogo arhe-
ologiges&ogo obpstva
zvo Zapiski otdeleniya Russkogo arheologigeskogo-
obqestva, Zeitschrift der finnischen Altertum
I.
HUNLARDAN ONCETI ORTA ASYA
Orta Asya'nrn vontma ve cilih taq devirleri hakkrndaki
bilgi'eri hiildsa etmek isterken, onlarrqrtimktin oldu$u kadar
tarafsrz bir gdzle inceleyip, bir gerqek halindegkuyuculanmua
sunmak baqhca amacrmrzdrr. Bu suretle Orta Airya kiilttiriine
ait buluntularr srrahyarak, Orta Asya'mn sirkinleri hakkrnda
her tiirlii tesirden uzak ve emin brlgileri bu kitapta bulmak,
hem bilginlerimiz ve hem de aydrnlanmrz iEin miimkiin ola-
caktrr. Orta Asya denince hatrnmrza neresi gelir? Bu co$iafya
tibiri her ilim bOliimil tarafindan ayn qekilde tarif ve izah
edilmiqtir. Tabiidir ki bu mefhum bir Tiirk ktiltiirai tarihi yazan
iqin de baqka gekilde srmrlanmrq bir sahayr ifade etmektedir.
Bu saha, Tann daSlanmn gi.ineyinde ve kuzeyinde olmak iizere
iki btiltime aynlarak mtitalia edilebilir. Tann da$lanrun
giineyindeki kmm, bugiinkti Do['u Tiirkistan'drr. Kuzeyinde
kalan krsrmlar ise $ungarya stepleri, Irtiq havzasr ile Altay
da$landrr. Altaylarda cilih tag dewine ait buluntular Eok
azdrr. Ele geqen eserlerin azh$na ra$men, Altaylann taq dewi
k{iltiirlerinin bir yandan Giiney Sibirya'daki Yenisey ve dif'er
yandan da Batr ve Do$u Tiirkistan'daki kiilttirler ile yakrn
temaslar kurduklan kolayhkla gtiriilebilir.
Gtiney Sibirya, eski Orta Asya Ttirk ktiltiiriiniin kuzey
srmnnr tegkil ederdi. Giikttirk ga$rnda Gtiney Sibirya halk-
lanmn ttirkge konugtuklan gdziintinde tutulursa, Ttirk tarihi
balamrndan bu biilgenin ne d.erecede ehemmiyet ta$&gr
kolayhkla anlagrlrr. Biz eserimizde bu biilgeyi orta, dolu
ve batr olmak iizere iiE lcrsma ayrarak tetkik ettik. Orta
hrsrm, Ttirk tarihi bakrmrndan en iinemli brilgelerden biridir.
{,{ Ttirkge konugan ve yazar. Gitkttirk ga$r Kugrzolarrmn vatam
olan bu btilge, taE dewinde Do$u ve Batr Sibirya ve kuzeyin-
deki Tundra kiiltiirleri ile srkr miinasebetler krrrmu$ bulunu-
{' yordu. Antropolojik tetkikler bura halkrnrn Avrupah ve Mon-
II
il goloid rrklann bir kangrmrndan meydana geldi$'ini gtistermek-
I
F
{
i;'
:.
rb
:
.A
-l
I
:
'i
4
,1
I
I
.ij
I
4 oRTA ASYA .1
s G. Sergi, Dcstiption on some skalls from tlu North Kurgan Anau, Pum-
pelly, Exploration in Turkestan, Washington, r9o8; Ginzburg, KSIE, rr,
s. 86; MlA, 15, s. 245.
e KSIE, rr, s. 86-87.
ro T. A. Trofimova, Ob anbopologigeskih sa2azyah o efuhu Fatyanoaskoy
kalltnt,5F',3, 1959, s. 64-65; KSIE, rr, s. 87.
1r S. L Rudenko, Opisania skeletaa iz Prohoroaskih kurganoa, MAR,
37, l9r8; KSIE, rr, s. 86.
t Ginzburg, TlE, s. 3fu.
Qcrepa bronzoao2 epohi i7 ttugit p lcum pihkam r.
rs N. M. Komarova,
(Jrala, Sb. "Kazzki",II, Izd. AN, rgzTi KSIE, rr, 86.
r{ KSIE, rr, s. 86.
r5 V. V.'Ginzburg, Etnngcrcz Taci.kou a sacte dannth antropologii, rg47,
6-7; MlA, 15, s. 245.,
"'; ci;;;,rrs, fi-te, r5, s. e48-249; TlE, i,, ,. 3oo.
u l. Schwidetskiy, TwanilIen-Studirn, Abh. der Matematisch-Natur-
wissenschaftliche Klasse, Jahrgang r95o, Nr. g.
It MlA, r5, s. e48 v.d.
re Ginzburg, Gornh i*X;, l"a. AN, 1937; Taciki Prettgmq, MAE,
XII, rgr49; MIA, 15, s. 25g.
ro MlA, rS, s. 245, Tabl.
3
.l
i
.4
HUNLARDAN ONCEKI ORTA ASYA 7
DoSu Ti.irkistan
R. A. Smith, Tlu stnnz age in Chiuse Turl*stan, Man, lI, tglI, Nr. 5o;
F. Bergman, Archaeological rcsparclus in Sinkian!, The Sino-Swedish Expe-
dition, Publ. 7, Stockholm, rg3g; Hangar, Das Pfnd, s. zSTi S. A. Se-
menov, Dreuejtsit period a islnrii Kitay, VDl, r9,4g, s. zt8; A. Stein, Izzar-
most Asia, I, s. 85, 146, ao5; III, T. XXII, XXIII; Scrindia,s. g57.
Giiney Sibirya
Yenisey biilgesi: Afonloio:a Gora, BSE, lzd. z, g M., r95o, s. 5le; H. K.
Auerbach, Daistorigeskoe progloe pricnisqskogo kraya, Kanctmy perind, Kra*
noyarrk, r9e9; M. P. Gryaznov, Kostyanoe orudia palcolitigcskogo wcmetti iz
zapadna! SiDiri, KSllMK, 3r, tg5o, s. 165-167; Kiselev, D[YS, s. l5;
A. P. Okladnikov, Kilt mcducdla u ncolitigcskih plamcn aosbgtwy.tt i4 SA,
t4, rg5o, s. 7-rg; Osaoenia pabotitigcskim geloackom Sibiri, Matedah po gert.
Priodu SSR, e, rg5o, s. I5o-r58; Penry paholitigeski2 paryntnik QtrkokLogo
polrcstroua, fsllpff; 3r, r95o, s. 1916-198; E. R. Rrgdrlon, Naliti4cskic
nahodki na nijtu-Bnczooskolt slayankc, CA, te, rg5o, s. 287 v.d.; "Noaaya F cra"
na stcdtum Ezfuaa, KSIIMK, 47, rg52, s. I3o-r34; G. V. Merhart, Das
Ncolithikum in Sibirien, RV, tz, r9e8.1953 deki Rusyayurlarr igin bk. SA,
27, 1957, Bibl. Nr. 6oe, 6o3, 6o5.
Batr Sibirya: Kiselev, DIYS, s. 17, n.ti V. M. Flori nskiy,Pcroobilnu
Slaryaru fu panyatii*an ih doisnri.geskoy jizni, 11, Tomsk, 1894, s. r44 v.d.;
Drctmyaya istar$a Nijmgo Priobla, MIA, 35, 1953, s. ro v.d.; N. N. Ko-
marova, Neolit anhrngo Priobya, KSIIMK, 64, 1956, s. g3-Io3; Merhart,
RV, ra, s. 6o, 67; F. A. Uvarov, Dwani*.ekspedi*ii na Ural a 188 7 g., ltrhiv
Muzeya Antropologii, Nr. 582 v.d., SA, 27, Bibl. Nr. 613, 615, 617, 619,
6e,r, 6zz.
Antropolojik durum ve rrklar igin bk.: G. F. Debe ts, PahoanVopologia,
M.-L., rgr48, s. 6r v.d.; Kiselev, DIYS, s. r7, ez.
lg ve Drg Mogolistan
C. P. Berken Gatogt of tlu Gobi fusat, Aneircan Museum Novitates,
New York, r9e6, Nr. rts, s. l-ro; P. T. De Chardin and C. C. young,
On sonc nalithic finds in Mongolia, Silrlcicrllg od Wcst China, Bull. GeoL Soc.
China, 13; rg3e, s. 83-ro4; N. Egami and S. Mizuno, Iwta Mongolia and
rcgion of tlu Grcat Wall, Archaeologia Orienalis, Sa. L Tokyo, 1935; i. A.
Lopatin, Nohs on Mongolian archaahglt, El Palacio, 46/47, SantaFe, lg3o.
tg4p; diger bibliyografya igin bk. John Maringer,Contribution b ttu pfthi-
sbty of Mongolia, Stockholm, rg5o, s. eor-ro8.
i
izleri giirtiliiyordu. Iskeletin antropolojik tetkiki ile Afanasyevo
i dewinde, Altaylarda veAbakan steplerinde g6:iilen beyaz rrkrn
i
bu mezarda da mevcudiyetini miigahede edebiliyomzrs. Doiu
a
Kazakistan'da, Zaysan giilii civanndaki Aul Kanay biilge-
sinde, Paleolitik musteriyen dewine ait eserler bulunmugtue'
h
N
I
[*
[:, Paleolitik eserlerin yamnda, Bison Iongicornis ve Bison Priscus
*.r deminitus gibi hayvanlann kemilcleri de giirtiliiyordus. Bu
t txilgedeki Paleolitik bulunnrlara ra$men, Andronovo ga$rndan
!.
daha eski bir kiiltiir tesbit edilememigtirs.
ii
,,]
{ir
{.*"
ffi
ffi
w @
6
3 4
ffir
w
A.i,:i,;;;.ti;i;.id
eY
w
c:'
tM
\iS:=#
\l+:
w WABfi
g
@ @ E@ OAH
w
: ,------------)
= l. il
[i+; E HV
!ft ,i,,;_-r.ie,i;1f it+i
Alai;i:$i,,'r'i:$
L/
Ft*.H,ll]-i+i;$i
YY @
+
a
.a
t4 ORTA ASYA
BATr tiinrisren
S. S. Qernikov, KSllMK, 48, 1952, s. 8r; A. N. Dakkiy, Naskalnu
o basvl2u r.zki /ocfgan, MlA, 15, rggol $ 2g2.z4oi G. Debcts,
Tctitto* palalitigc*iy planck, SE, r95o, I nr4 v.d.; V. l. Gromov, Tqiktag
|alalitQe*i, plouk, M. rg{g, BKtqP, Nr, rg5o, s. rro v.d.; lv{. Lcvin,
Othrttic Soutshih adwhgoo i urttofulogoo, T.t *trrr, M., rg4g; D. N. Lcv,
Dtcwtiy palaliliu Anat Kulou, Trudr Uz. GU, Nov. eer., 39, Scmcrland,
tg+t); V. K. Nikolskiy, Tc$ktat, pablitigcskiy' gcluck, M,, rg,49; VDl,
t2t-rz4i G. V. Nikolrlin D. V. Radakov, V. D. Lebedev,
r95o, Nr. 5,s.
'i
,l
Ostu*i nb iz nallitipsi;o2 stq@Ii Catbas.Kab, TIIAEE, I, r95en !. !o5?zr2; I
A. P. Okladnitov, Izs{crih artwhgigcslcih pamlahti*,oo fa*naii KSllMK, ..l
r8, rg,49, s. 67-7r; S. P. Tolst ov, Horcanskaln akpditsiya r9fi g., KSIIMK,
Ig4t, s. ro5; Drconosti.octleugo Horezma, VDl, rgr4r, s. t56 v.d.; ,4rhcfugi-
gcshb patryaaiki tu hanrr glaorogo fwkflqdtkogo hanala, KSIE,, 14, t952r
s.3-rr; SA, 17, N". +lS-+28; SA, a7, \r.5or,5o5,5r3,5r5,516.
Fergana ve Alay b0lgerinin tat dewi Liilttir0 igin bh. Berngtam, Mld
16, s. r85 v.d.i khutogigcskic fultu T2atlagn i Alqa,lzv. Kirg. FAN, r-g,
rg*5; C. V. Grigorev, Oggt ob ulwhgigetkol napdki o tatg$slwr.
yayou, Taghatt, r935i l. V. Vrhodtlev, Gabotanqptkie tadt4ft trittizii,
lzv. Kirg. FAN, l-3, t*a: * 3&4o; SA, e7, Bibl. Nr.388,5o3,5ogJr7.
Harezm
S. P. Tolsto v, Dtewnst ut lutg Horcatu,VDl, r, r* rg*r, a r55-r84;
Drloai2 l:Ionzm, KSllMK, 13, 1946, & t+g-l+?; Drcni2 l{oraan, M., rgr4B;
Po, sldan thcau Hannilsby tlili<a*ii, M., rgr48; Auth SNa &t fus-
tldr)rdr lfular, Berlirl 1953, t. ?g v.d.; hog; raUt Harcan*a2 udogrutugtqfi-
psko7 *@itsii, AN v rg5g, g., VDl, B, t955, r. r9r-to6; A. A. Formozov,
Ob othitii Kcltaniaartko, il/rtut v Kualstalu, Vest. Kaz FAN, r,. rg45; Han-
9a4 Das Pfad,s. g8l; SA,27, Bibl. Nr.5o6-5o8,5rr,525.
Kavungr buluntularr
V. V. Golm *en, Obtm dtwhg@ih rabot a rg7g., VDl, 19146, r,
rI3..177; .d l. Terenojtin, O rabotah pawtnltl S*tc*q ,lup&:rrl2o,
KSI.[MK, 97,s. tr7-tn.+; S. P. Tolrtov, K uofmsua ilatirookt leultm Krnnl;i,
VDl, 19,46, t, s. t7g-t77i Hangar, r. 375
;r'
b,,
idi60. Bugiinkti TurtLul,y{irnlannda :buhlnan b,u buluntu
yerinde, bir ki.il tabakasrndan sonra, B-ro rn- yiikseklikteki
siitunlarla yaprlmrg umumi ve btiytik binalara rastlanryordu.
Kqzey-do$u rtizgirlanna kargr da mahfuz tutulan bir evlerde,
ebediyen yanmasl istenen ate{ ve ocak izlerine de rastlanmrqtr.
Ele gegen kemik kahntilanna g6re, Kelteminar kiilttirii, batrigr
ve avcr olan bir halka aitti. Kelteminarh'lar esas itibarile yerlegik
il
ii:;
bir halk id.iler. Bu ga$da Kelteminar'da heni,iz dafra ,rgrr,
ili koyun v.s. siiriileri yokp, Yabani domuz, geyik, kaplumba$a v.s.
gibi hayvanlann kemikleri de bu buluntular aiasrndu -Sr"ii-
i:{:'
F
9 Itiyordu. Kelteminar ktilttiriintin bu katrnda, hentiz daha
,f,
rnadeni aletler de gtiriilmemigtir. Brgaklar ve ok uqlan, gakmak
ir:l
*i, taglan ile yaprlmrglardr. Bu arada mikiolitlere de gok oliarak
t: rastAnmrga. Bazr ok uglan da kemikten yaprlmrgu. Siwi tabanh
&
b keramikler ve tarak geklindeki siisler, bu ktiltiiriin ileri blr
F
r,
s: teknigini gtisteriyordr. Kelteminar kiiltiirti, Sibirya, Volga
B; biilgesi ve fran kiilti.irleri ile mukayese editdigi taktirde M.ti.
ffi
ffi" 3ooo scnesine konabilir. Taqkent civanndaki Kavungr - Teqg,
&ilq-
Slirir
Orta Arya'mn en eski merkezlerinden biri idi. Kavunqr'mn
rq r. katr, Anau'rn l. katrna tekabtil ediyordu. Son katr ise, Anau'rn
lkj
lL'#
fr':
!e,i, i 4. katr ile hem zamandr.
*&::::
lN,tl
13*..
lq* :' Ugiincii Binde Orta A:r,ya
i,'
i' Altaylar .\
Kurot kurganlan: D[YS,.s. 57-59, T. VI, rl-r8; BM]'EA, 29, s. r4r.
Ihyum Lurganlan: G. P. Sosnovkiy, lzd, llMK, r94r, s. 3o.4; DIYS,
i:'#.
if' ,
s. 57; BMI|EA, tg, s. r4o.
hi: .
ft,.
PL sl Debets, rg5o, s. zr41 Gromov, rg5o, s. rro; Levin,-rgr49; Ni-
i
:ia|;:
F,' kolski, rg4g; t95o, s. rlr v.d.
t. Dalskiy, MlA, 15, s. e3r v.d.
i
t s G-rigorevr rqt5. :
t,.
!3 BL Bibliyografya.
k.
F*
ir".,
F';i:,
ti',i
t6
{
ORTA ASYA
I
Giiney Sibirya
J. G. Gaul, Obsctoations on tlu bronze agc in tho Tmisci Valhy, Siberia,
Papers of t!3 Peabody Museum, oo, ,4g-r5r4, Ghirshman, ,9;;, s, 169;
Hangan DiB Pfcrd, s. 225-tgo; Jettmar, nfvffeeo 4, t. t3di4i; S, V,
Kiselev, A,fanasycahiz kurgan u c. Stdt i Tci, SA, I, 1936, K ooprosa i *rtt*t
drryrycgo fcwopidrwgo nasckni2a Sibiti, VD|
,g48, r, s, t\g-r77; Matcriat
arlvnhgigako2 clrl4Aitsii a Mirusinskiy kra2 a.tgd g.n v arhive GAIMK, Nr.
169; DIYS s. a3{6; V. P. Levap ova, Raskopki bliz Ulusa Krasniy far Qar-
koaskogo lEpna g-r1 aagusta rg3o g., v arhive GAIMK Nr. r37; A. N. Lips-
kiy, Afawslnoshic.pogrcbcniya o Hakatii, KSllMK, XLVII, s 67-77; S. A.
Teplouhov, Drconie pogrcbcniya Minusinskogo krala, ME; III, z, rg27, s.
S7-trz; antropolojik tetkiLler: G. F. Debets, Pahoantropologi2a, s. 6449;
Rasoau tipz naschni2a Mkusinskogo kra2a u cpolw rodoaogo slrota, tggz, 2, s.
e7. SA, 17, Bibl. Nr.578 SA,2a, Bibl. Nr.617,6eo.
F
t8 ORTA ASYA
"
20 ORTA ASYA
Kilepik kurganr: Gryaznov, aynr eser, s. t , ro-tl, tr. ,g, 3o; DIYS,
s. 88; BMFEA, 23, s. r43.
Krzrl-Yar kurgam: Gryaznov, Pogrebnia bronzaooy cfohi o /apadnom
Kazalitane,'KazakiintroPologiges-kie oqeiki, L., t9o7, t. t72'2tg,; DIYS, s' 9o
Kamenegorsk buluntulan: Gryaznov, Dreon' Kaltun Altaya, s' zoo'
eog, fig. er-e5; S. A. Teplouhov,'Dreuiz pogrcbcnila o Minusinskom krac,
ME, III, 2, tg27, s. 57-II2; DIYS, s. 89'
lrtig buluntulan: S. S. Qernikov, KSIIMK, 64, 1956, s' 49'
Tanrr daflarr
' A. N. Berngtam, lstoriko-kultww pnSloc Saacntay Kirgizii p materialam
Botsogo Qu2skogo Kanala, Frunze, rg4g; Iz itagoo ailvohgi4cskih rabot na^T2an'
go*i ni^;ro-Alaya, KSllM.K, e8, s. 54'66; MlA, rr, s. 342-g4j1 O-naone
2topt xn;i kultun Sanbcgya i T2an'san1a, SA, rt, 1949, s. g4t .v'd';
-Istori,*o'
*i*togigtt*;" agcrki Tsci*alwgi Tyan'ganya i Pamiro-Alaya' MlA, 26,^19-5c,
s. rc-r"i S. S. Qerniko v,VosLgw Kazahsuukagackspditsila ry6o g', KSltMK,
gz, rg5;, s.8I-ge; KSllMK,48, s.8r-92; M. P. Gryaznov, Kazalstanskilt
oeog iro*o*y kiltun, Sb. "Kazaki", 15' s. Ir'
r
:
GiineY SibirYa
il Kiselev, Andronooskic pamyatniki bliz s. Ust'Erba a Hakassii, SE' t935,
4-5, s.'zoGero; VDl, 1938, s. 229-23I; M. N. Komarova, Pogcbnia
biu** Ulasa, SA, 9, 1947, $ 47&; K. Jettrnar, BMFEA, e3, r95i,
s. I4r-r45; V. P. Levagova, Raskopki Anilronosko2 hultffi blil-ulusa pd'
kuninskogo Hakasskqt aobwmno! obl. na lcuom bercgu Enisc2a zz yil1o 4)?r g',
Arhiv llMK z^ tg32 8., Nr. r37;'M. F- Gryaznov, E. $neider, Drani'e
izaayanilw Mitwsiaslcih sbpqt, ME,4' 2, t929' s. 64; Hangar, Das Pfcrd,
s. z3e v.d,; Yettmar, BMFEA, zi,z,s. r4g; Kiselcv, (naWbattb'i*i 'u-
kotonh Eniuyskih pisanits, Trudr Seteii Arh. RAHION, r93o, 5; G' P'
Eo Aynr eser.
,A;;;.
ORTA ASYA
1
1
3
.4
.A
I
HUNLARDAN ONCEKT ORTA ASYA
jr
,
s
2+ ORTA ASYA
:ii.
f-
. BATI rtinxisrAN
tlarezm ve Batr Tiirkistan
Taze-BaS buluntularr: S. P. Tolstov, Po sldam, M., 1948, s. 75;
Dnoniy Horazm, M., 1948, 4r-66,.68; VDt, 1946, r, s. 65; VDl, 1939, 3,
s. 174-176'KSllMK, r3, 1946, s. t44;,Aqf da Sflrar, Berlin, t953, s. 85-87;
VDi, rg55, 3, s. 75-83; Hangar, s. 385.
Su-Yargan buluntulan: Tolstov, Po slcdam, F. 77i,Dnant1t Honzm,
s,4r; KSIE, 2, 1947, s 7r; Hangar, s.386.
Efrasiyab ve Semerkand buluniutan: Mbwsi*skie kamcwtu bah a stryazt
wkotoromi rcotni matctialami, SA, 12' rEso' s. 3-6; Gryaznov i E. Rr. $ne-
ider, ME, 4, e, rgeg, T. Sl L. R. Krzlasov, Lndrononkie antropowrfttie
.figtlk; i< Sradtq Aaii, KSllMK,63, 1956, s. r4-2r; C. Trever, Tenacatas
frun efr*;at, M.'L., 1934; A. I. Terenojkin, Panyatuihi mattrithwl^Murt
-na
TaSkcn*kom katwh,lzv. Uzb. FAN, rgr4o, Nr. 9, s. 3I ; Sogd i Cat, KSltMK,
33, t95o, s. r52; M. E. Voronets, Brushh bronzow) cpohi, MateriahP 6rlu-
ologii uzbckistana, I, Tagkent, rg48, s. 6g; Arluplsaigcskaya koll*tsia i Kc\f'
sftogo (Jzbojta, IANTurk., 3, r95t, s. 89; SA, 27, bibl. Nr.4gr, 5er, 5r8.
Taze-Ba.! ki.ilttirii, Harezm'de taq dernini temsil eden
Keltemina"r'r takip eden bronz ga$ kiiltiirlerinin ideta bir
teni.silcisi gibi idirp. Han'ezm'de biiytik iklim deg\iklikleri
sebebile, Kelteminar kiiltiirii hemen hemen yokolmugtu. Bulun-
tular da gok azdr. Hnli taq dewinin tesirleri altrnda bulunan
mikrolitik eserler, bazr ba^krr buluntular, iig ktigeli veya meander
Eeklindeki basma siislerle siislenmig kaplar -lrti kiiltiirtin iizel
eqyalanndandr. Bu keramikler, gene Harezm kiilttirlerindeq
olan Uzboy'da da gOriiliir. Bunlar, Volga bOlgesinde giirtildiifii
gibi, Kazakista,n'da Andronovo tipindeki kiilttirlerde ve Sibir-
ya'da dq bulunuyordu. Artrk bu gida Harezmlilei, inek,
koyrn ve at 'beslemeyi de biliyorlardr. Harezm bu gafda,
Orta Asya'nrn miiqterek kiiltiirii sayrlan Andronovo
ktilttir gevresi igine girmigtilrs.
r$ Tols*ov, Auf &n Sgnm, s. 85{7; Ilangar, Das Pfcnl,3. 385.
' rrr Tolstov, Po slfut4 s. 76-77.
28 ORTA ASYA
GAIMK v dekabre tg3r g.; Ramvu tilr nasehn$a Mimsilukogo kraya o cplw
F
todooogo strola, k ooProsu o nigratsiltah b doklassowm obgastuc, Antropologigestiy
F
F Jumal, rgg2, s, 2, s. 30; Paleoantropologiya SSR, s. 7g8a.
c"
$
p U.O. r2oo ile 7oo seneleri arasrnda, Bronz gaSrna tbsadiif
P
tr. 'eden Aitay buluntularr, baqlica, Kamrgenka ve Kprl-Yar'-
s"
* daki. kurganlarda ele gegmifti. Bu kurganlara ait ka:z, raPorlarr,
'
t.
l- hentiz daha neEredilmemi$tir rre. Kamrgenka'da 11?, bu . dewe
t-
t" ait z5 mezar bulunmakta idi. Oltilerin hemen hemen ekserisi
H
saf taraflanna yatrrlmr$ ve ba.llan da batrya gewilmi$ti. Dizleri
btikiikolarak mezarakonan iiliilerin, aryl:ca bag uglarrna toprak
rs kaplar ve brqaklar da brrahlmrqtr. Hem !{amrgenka ve hem de
F
Iftirl-Yar'da kadrn ve erkeklerin ve hatta ddrt kiginin bile
F.
F mi.i$terek gitmiildtigi.i mezarlara rastlanmrEtr. Brgaklar, Sibir-
i
il
ya'mn Karasuk gagt eserlrini benziyorlardr. Bununla beraber
g.
H.. mevzii hususiyetllrini de muhafaza ediyorlardr 1r8. Mezarlarda
r bulunan geyik diqlerinin dini bir minasr olmahydr. M.ti. r.
$"
E
B:' binde de Altay kiiltiir Eevresinin, Sibirya veKazakistan'a rrazararr
&
v
r
daha muhafazakdr olarak inkigaf etti$ini gtiriiyoruz r10. Minu-
I sinsk'delqi Karasuk kiilttiri.i, Andronovo" kiiltiiriintin yerini
k taniamen aldrfir'halde; Altay da$lannda, bazr yeni tesir]ere
F ra$men, Andronovo kiiltiirti hilA gok kuwetli olarak d6vam
H'
F-
ediyordu rm. Tann da$lan ve Qu vidisi, Altay killtiir gevre-
sinin tamamen igine girmilti. Aynca Giiney Mogolistan ve
p
Ordos btilgesi ile de srki ba$Iar meydana gelmigti tu (bk.'
trr
S:
Lev. I,3).
Itiiq tra""asr, Altay biilgesi ile Kazakistan arasrnda bir
.
h'
ffi tampon bolge rnahiyetinde 14i rbz- Bu seleple Orta Asya ktilttir .
tdr
ffi
r10 Krra bilgiler igin bk, Gryaznov Dtcan. kulrurt s. 5-6; DIYS
flP,
#r s. r5o-r57; BMFEA 23, s. 146.
dr.
u? DIYS, s. r5r.
rili ru BMFEA, zg, s. 146-147.
,&r
tt uo DIYS, s. r54 v.d.
;i,
' iro BMFEA, e3,' ,. r48; DIYS, s. 156.
r21 BMFF'A, aynl yer.
i,' rrz pltg, s. t57.
JP.
i;
tr
I
\
3o : ORTA ASYA
t-
F
F,
E.
E
94 ORTA ASYA
i
Altay btilgesinin beyaz rrktan oran eski halkrannrhal* mu-
, ^ yenisey biilgesine'rnongoloid I
!7{aza etmiq olmasma ra$men, d
bir rrk gelerek yerleEmigti. Bunlar btraz di Kuzey eiititerin .1
f
I
antropolojik karaLterlerini tagryorlardr ur. I
.t
I
i
R1p9fr, ve tetkikler: A. N. Berngtam, MIA, e6, r95a, s. rg; j
-- Quyskaya
dohu,l{tA, 14, rgso! s) 58, T. go; n. z. Cu*U".s, ;i."t:A;'r;;;."", 1
r9e7, R.
19, z; e. P. Kruglov, Scaao-uosbgntg Kaukaz a lt:l. Tryagclaiai i
(".::* KSllMK, 13, 19,46, s. r32; B.A. Kufiin,Rabott fu. i,lin'u rg5r,
IANTurkm., I, 1954, fukab_1d, s, z5 v.d.; V. M. Masso n, povhni,lta
tozdney
b^i-!:o Mzrgaba, KSIIMK, 64, 1956, i. Ar_a7i O'rototot,
:ry* ichza o dcludrrufugigeskoy c*ggitrii,.Tezisi- Jonado llur n*aa.
! _ato'ra*rytittansw
t954, s. 4e v.d.; B. B. Fietrovskiy, Razaedagnu rorkopki ,n
!
ISSR, l{:,
Glaour-Kala u stamm Mcroc, Materiali Tu. TAKE, t, ,g+g, A,5labat,
1
s, 35_4r;
T e r e n oj k i n, Sogd I, Q ae, KS.l I MK,.
33, r 95o, ag, riii
zi-i"^ikiiu k*u -
kultun na Taskcntskom kanah, liN, U"U.,"'
!1A 9, ,94o,'.. 3o ;v.d.; M. E.
Voronets, Trudt Muzrya Isnrii Uzbckistana, 17, rS5S, ,.
ir-rZ, i. fV. 'oi,'t.
1:"1u1"t, Naskatnu izobrajcniya Saymah rag, sn,,;;;; Nr.;
"r]
c.
fbol{u3va, 9&n 9, tabotc fuiogo otrjnda artyohgig.rk"t chspiditsii"na snoi-
Bolgoeo Ferganskogo kanala, Trudr lnst. lstoili l Arh. AN lJzb-,
!!sta.c ly,
t9-5t,.1. 3r-33; M. E. Voronets, Brashh bronzow! cpohi, Muzeya
f*k:"r:-
Istorii Akademii Nauk, Trudr lnst. i AN Uzb., I, T'"qf.rri, , igr4g; SA,
r7, Bibl. Nr. 483.
Arnuderya mansablannrn daima de!,igip durmasr, Ha-
rezm'de ktilttirlerin batrp qrknrasrna sebep oiuyordu. M.<i. r.
binde, Harezm'de E * it.i ;; ;- r.uiiu*"u' 96;;;;;;; r;:.'
;; ^.
uzunluktaki mtitterek evleri ihtiva eden bu kiilttirde, kuwetli
Kuzey K3ftasya ve Hallstatt tesirinin mevcudiyetine ra$men,
. Altay ve Yenisey ktilttirleri Harezm'e kuwetli
tesirler rerri.d"r,
gen k4lmam4lardr. . ,'
:J
.i
I;
.t
t
' '-':'
\;:' ;
-r--:,-i-'i''.i-.r':,, '
' ',4.
:"4
-.r--.:
l
-.:q.i-
r,:,.*:t3:ri:. :-
g4
- - ::r::-.- M::
,!l
HUNLARDAN ONCEKI ORTA ASYA 35
1
t-i
.!I
9.,'r.,
i /
ORTA ASYA
ffnt {
uBo'
F9l
ffi
ffi
.'',
ECrpD
'K+ Bcb Eo
Hun devletinden dnccki .dltay buluntutan (M.0.
Levha c
- Biiyi.ik
V-IV. asrr): r: Muhtelif btilgelere ait lurganlardan; 2. Semipalatinsk'
ve Aragol'dan; 3. Muahhar Mayemir ve Tuyahta kurganlanndan.
at iskeleti bulunuyordu. bttit.rsag tarafa yaunlirug ve !asl11 da
do$uya do$nt konmuqtu. Yakuzca 6 Nr.h'kurgandaki iskelet
mongoloid ve diferleri ise beyaz uktan idi. Mezarlardaki
:yahuzca iki hanger sapr (Lev.,l;z), Minusinskteki hag geklindeki ^
Langerlere benziyorlardrl??. Bu hangerleri lran eserlerine
benzctenler de vardrr ttt. UE kdgeli ve yapraklarinm arkasr
kufuk qeklinde uzayan ok uglan Sibirya'da nadir bulrrnuyordu'
Bu ok uglan da Vo[a btilgeni ile miinasebete getirilir tre'
' Tuyahta'da gerdanhk vs. gibi siis egyalan'yaprlan kiigtik istridye
kabuklan da-giirtiliiyor. Giiney Sibirya'mn II. Tagar dewinde
gtiriilenbu eserlet, Qin'de.de gok kullamlmrg ve hatti para yerine
bile gegmigti r8o.
- Vavilonka buluntulan Semipalatinsktin do$usrurda idi'
r9e7 de Rudenko tara{indan kazrlan bu kurganla'ra ait kzzr
raporlarr heniiz daha neqredilmig de$ildir sl. Demirden yaprl'
mrq btiytik bir Vavilonka hangeri Sibirya eserlerinden ziyade
Iran ve Iskit escrleri ile mukayese edilir 182. Bronz ifqela,
Tuyahta eeerlerine 18n ve aynalar ise V. ve IV.,3r1- ait- Sarmat
eserlerine benziyorlardrrs. Tellerle lt{ilmiil bilsziklerlo, :1u:r-
dan yaprlmrq bir kuq bagr teryinau daha ziyade Qin ve Ordos
iislfibunu hatulatryordu rs.
Kuray ovasr da Hunlardan 6nce iinemli bir kiiltiir mer-
kezi idi. Kuyru$u kuzey-bauya do$tt gewit*b bir atla- bir
adam ve bir kadrn cesedi bulunmuqtu- Cesedler beyaz rktan :
idi. Altrn safihalarla kaph bir kug baqr (Lev. l,I), bize Hun-
lann Avrupa'ya .gdglerine takaddiim eden teknikleri hatrrla-
tryordu 186.
t_
Fi:.
k
38 ORTA ASYA
Quvidisibultmtulan,bilhassabtiyiikQukanahlgrlrrkcn
kifmigtim. Burada Sibirya'nrn Andro19v9 futlgtt-lle
"fde ait eserlere de tbsadiif edildifi gibi; M'd' VII-VI'
"rrrrr ""*"rr.
;;;;;=t;t*trtu, du ELmEu. Burasrrun en karakteristit
eserleri kulplu vb kulpsuz ganaklardr'
Kazakistan biilgesi bu zamanda iyiden iyty" Gtiney
Rus.ya tesirlerinin altrna girmiqti.- Bu tesirler tabii{ir ki kar6t-
l,kil:efu',aftta idi. Bu ga$oa Kazakistan, tomiz bir broru dewi
'o'
Wffir#
Offi
c\
.,:::r-i.:r.]r::::::::.
IL
Krr, Kalah-Krrlm ve Kala-i Mirrro, Hulm'de Yassr-Tep,e au
i
kiilttirleri bulunuyordu.
t-
F
IL rer S. S.
Qeinikov, Posclcniya epohi honzt a sannnm Kazalutanc,
il KSIIMK,53, rg54; S. S. Qernikov, Dramya2a rwtallurgia i gonngo rhh
ti
I
zapadrcgo Alta2a, Alma-Ata, rgr49; Drcanec goi* arb , iolr*|. tipryon,
! lzv. AN KAz, ser. arh., [, Alma-Ata, rg4g; M. P. Gryaznovr-pogibatijrc
I
k &hi bonzt o (apadnon Kazatuteru, Sb. "Kazaki", rr, rgqT; Dranga2a bronza.
fr Mirusinskih sttftltrTtudt otdela pervolutnoy kultun, f, r94r, s. 237; O. A.
E
rr. Krivtsova, Grekova, Ah*sccos*oc pouhnii i trugilaik, Trudr GIM, 17,
1949, s. r5r; S. A. Teplouhov, Dnnic iogcbaiy, ME, III, z, tg"1.
I mt Gryazno% Sb. t'Kazaki", rt, tga7..
F . rot DIYS; s. r84-go3; A. M. Tatlgren,. Collcctian Towslbu, Hrel-
&j,
!.
* singfors, rgr7.
to. DIYS, s. r88-rgr; T. XVII, XIX.
F
t . s Terenojkin, Sogd i Qag, KSllMK, 33, r95o, s. r5e-r6g.
F M. M. DyaLonov, Arluologigcskie raboh o nijrcn tzgmii t
'03 Kafir-
E nigata (fubaditc), MtA, 37, r8S3, s. a5g-29g.
mz'Masson, KSlIirdIl, e+,-igse-t. 65"
rt. to| M, G. Vorobyeva, Keramika llorcara ra.boohfulpskol cpohi, KStq
ft.
I 22, t955, s. 72-74.
t,
v
t* SE, rg54, 3, s. 89.
i- ' tro B. A. Litvinrkiy, KSllMK, 64, 1956, s.
7o; SE, 1954, 3, r. 89i
N. N. Zibclina, Raskopki na goodiy faa-i lrt;,r, tntlA, lZ, r.
nr S. A. Ergov, Hol.m, Tasst T& II, ruskapki rgiz g., IAN"96.Turkm.,
.
1952, 3. 3-7.
h-
$
t..
s;
E.
ORTA ASYA
1 )
.,:*a .'=t*
. .E&
4
II.
BUYUK HUN DEVLETI
GlRt$
Buyiik Hun dwletinin, Orta Asya kavimlerini ilk defa biq
bayrak altrnda toplarnasr bakrmrndan kiiltiir tarihimiz igin
biiyiik bir ehemmiyeti vardr. Bu zamana kadar yer yr da[rl-
m{ ve mevzii bir karakter giisteren Orta Asya ktiltiirleri, Biiytik
Hun devletinin sa$ladr$r birlik ve srlr temaslar ytiziinden bir
kaynaEmafa dogru gitmiglerdi. Aruk yava,{ yava{ Altay da!-
lqnndaki, ktilttirlerle, Orhon kryrlanndaki buluntular, kendine
mahsus dzellikleri olan bir Orta Asya karakteri ile ortaya
grkmaSa baqlamrg ve aralanndaki biiyiik farklar kaybolma$a
yUrz tutmu{tu. Her bakrmdan giirtilen bu birli$i, yalnrzca ktilttir
eserlerinden de$il. tarih kaynaklanndan da ii$reniyoruz. Meseli
Bilyiik Hun devletinin hakiki kurucusu olan Mao-tun,; Qin
imparatoruna yaz&F mektuplannda, Orta Asya'da eli silAh
tutan biittin kavimleri birlegtirdifrnden ve bu kavimlerin sulh
ve siikfln iginde yaqadrklanndan batrsetmektedir. Mao-tun'un
kurdu!'u bu siyasi ve kiiltiinel birlik, Orta Asya'da beg asrr miid-
, detle devam etmig, kabileler- arasinda igtimai ve dil birli$ belki
de bu zamandan itibaren gergeklelme$e baqlamrgtr.
Bu sebeple, btiytik Hun devletinin Liiltiirii dendifi r]Lman
I M.6. III. asnn sonlarrndan baglayrp, M.s. III. asnn sonlanna
kadar devam eden beg asrhk bir ktilttir ve an'ane hatrra gelir.
Bir medeniyetin tekbmiiltinde dr$ temaslann yaprlabilmesi
igin imkinlann bulunmasr, o medeniyetin inkigafrnda en iinemli
' qartr saflar. ,Btiyiik Hun devleti zamanrnda, Yalcrn $ark ve
: Vzak DoEu kiilttirleri ile btiyiik temaslar moydana geldi.
Mogolistan'da ve Altaylardaki Hun qa$ mezarlannda" hayret
gdilecdk derecede Qin ve lran mallannin buhmmasr, bu tcmas-
larrn bir delilid.ir. Zaman ?.amarr' Orta Asya'dan gegen ipek
yolunu ellerinde tutan Hun prens ve htikUmdarlart, Uzak DoEu
ve Batr ticaretindi bizzat rol oynamqlardr.'G,tiriiluyor ki Biiytk
L,
44 ORTA ASYA
I(,
p
,tl)
'o
a
t
d
a
q)
M
o
k
d
CI
t{
il
...ir::iti.]
i, ':
h
{.6 oRTA ASYA
48 ORTA ASYA
'/
A. V. Davidova, Iwlginsku gorgdt*, e5, 1956, s. e6r-3oo; A. V. Da-
vidova i V. P. $ilov, Prafuaibhi otget o raskopkah NijwJwlginskogo Got*
dbc a r94g, ZBMN-lssl., rg-r4, Ulan-Ude, r95e; V. N. Kononov, Tclux)-
lagQeskay harakteristika tkanq iz MAil llnowy Padi' SA;8, 1946, s. 69-7e;
G. Sosnovskiy, Raskophi llnawy Padi,5A,8, s. 5r-67; A. P. Okladnikov,
Arluotogi4ukic XiUAwiAya a Bqryat-Mongol,tz, IAN, rg5r, Nr. $ s. 447-449;
fuboh Bapat-Mngolsho2 Artuotagigcstwit cks4ediLrii a tg47-tg56. KSllMK,
XLV, 1951, s. +r-4+i Istorila Buryat-Mongokko2 ASSR, Ulan-Ude, tg54,
s. 3r, 3B-35i G. N. Rumyantsev, K aoprosu o proislnjdcnii Burltat-Mongolsleogo
. namda, ZBMIK, 17, 1953, s.3o-6r (tarafsrz bir yazr degildir) ; G' P' Sos-
' novgkiy, Ratuu kogcwitci (aba2kat2a,KsllMK, 7, s' 36 v.d.; Ptilagni-e MagiIi
laba$alya, Trudr Otd. Pervo bitnoy kultun Gos. Ermitaja, I, Ig,4i; s.273'
gog; L. $renk, Ob itwrod*ak Amurskogo krala, l!, SPb, r89r9, R. rr.; Yu.
Talko-Grintsevig, Maicriah k palaoanohgii (abaykal|a, Trudr TKOPO
RGO, 4, 2' tgor, s. 48 v.d.; Sudcinskoc doistaigcskoc kladbigc a ilmowy Padi,
Tru& TKO RO RGO, I, l, t8gg, 27,3,4a.
Antropdojik tettikler: G. F. Debe ts, Palcoantroplogiya,. s. 55t Qcl.P
gchacka a qtitopwl nngih u lwrcknrin'IJi'(Zabzykale), ZBMIK, 16,. 1952,
s. 63.6Z; I. f. Gohman, Matcriah po antrofulogii drcuwgo nasclmila niloucu
Schngi, KSIE, eo, 1954, s. 5g$7; /ahtykal2a, TrudtTroitsko-Kyehtinikogo
. otd. Priamursk, otd. Russkogo Geogr. ob-va, 4, 2' tgot' s. toe v.d.
lh"rt''Pdr llmovaya-Padi, Selenga nehrinin alag4 k$lmlar.nda idi.
rrE|un Burasr, genel iizellikieri bakrmrndan Noyun-Ula Hun kiiltiirtine
qok benziyordu. Mezarlarda, atrag eserlgre, nt" tl#ff;";;
hatta kemikten yaprlm{ Hun yaylanna bile rastl:
Liilt{ir merkezi M,s. I. asra aitti. Olti gomme idetleri de Hun'
lannkine gok benzemektedir.
Ust-Kyahta bdlgesine yaliln olan llmovaya'Padi'de bu
devre'ait 160 meza:r bulunmugtu. Noyun'Ula'daki Hun eser-
lerine benzeyen tagtan mezarlarda s5, tili.iler srrt iistii yatmlml$
ve baglan da kuzeye konmuqtu. Yaylann kemik krsrmlanna ait
kahntrlarm ve demirden ok uElafl Orta Asya ktilttirtintin; Qin
usultine giire yemek yemek iEin kullanrlan Eubuklarr da Qin
tcsirlerini giisteriyordu. Bu arada Qin aynalan ve Qin kumaS'
*i
BTMJK IIUN DEVLITI - 5t
" Aynr eser, !. 6a, ris. ra; burgda bulunan kuma5lar, telnil bakr-
mrndan Noyun-Ula'dakil'ere benzer: V. N. ,Konotov, teltulogigcskay
iz nngil lln;ry Padi, 5A,8, s. 69.7r.
haraktcristika tknaqt
20 Sosnovgkiy, PIDO, 4, rg34i s. r5o-t56; Davidova, SA, a5,
a6r-goo. Bu bahsin bibtiyografyasr igin bk. s. t3S.
s SA, a5, s. 2gg.
sr SA, e!, .. rio.
tt SA, 25, ris. 9; karg.: Kozlov, Seurnqo Moogolitu, s. ro; ris. r; T a l-
ko Grintsevig, TKOPO, IV,s.4&4g;Sosnovskin SA,8, 19,46, r.63.
s SA, e5, ris. 8; Archaeologia Orientalis, 5, 1946, Tabt. 36, r7-Ig.
s SA, 15, *. t3, l. r82, n. r.
-:r
52 ORTA ASYA
flffiffiffip
fuwffiwA'i rffi
,--*-*,--
gl \ I tlL==:Jl
=EE
@
F=--..-.--=--- = --.r
,:7
2\
il(suilAnqffi
Fpr/ffi$(W
t
Levha 4 Hun ga$ Baykal g0lti ytireqi buluntulan: l. Baykal
- dtesi; 2. Baykal giineyi. :
...
BUYUK HUN DEVLETI 53
L
de rion, Ostasiatisha Samlingarna nyfihaary 196- rg,zg, Stoclhokn' rgqT;
Det Wcg abcr diz Steppn, BMFEA, I, s. r4.; &lecttd .Oths bronzcs, 5' 1933'
s. t43 vra.; Hmting magic in ttu anlmal rl2la, BMFEA,4, 1932, s' ai; Joroa
folkton nntes in Haslunds Jabonah, ESA' IV (Kurt efsanesi.hk');
D'Anugin
-Notices.sur
qaetqrcs 6ples aneicwtcs en bronze,t,rotuCls daW;k_Rusie *uridionale A
en Siblrh, Cotlgt. Intbrn. Arch. a Moscou, lB93; T' J' Arte, Db h47dc
wn Lun-p'iag und Hsuan'hua, BMFEAT 5r !. 167; B; Bogaevski' Kilay
nazare istorii, Nov, Vost.' 7, r9r5;-C. Hentze, Beitriigc zu dzn poblcmn das
'earasiatisclun'
Ttentihs, QZ, YI; Friihchitusisclun Btonzfi, If, Antwerpen;
B. Lpufer, Ttu bird'chariot in China and Europc, Boaq anniversary volume'
rgp6; Sitw-hanica, Chicago; Chincsc clay figwcs, Chicago; Jade,.A sadl in
Chintsc arihantogy and rcligion, Chicago, rgrz; E. Minns, Tht Buon dt
Bayals antiquiticsfrom Notth'East Russia and Sibtia' AJ,.3, r9r3; Tlu,lchlti'
oi orA ti Noritn nomads, Cambridge ancieilt history, 3,-.1925, .Cn' nt
Snnlt branzcs from Norllurn Asia, AJ, r9a9; P. Re inecke, Ubcr ciniga Bezi'
chungcn acr AtrrlUnW Chinas zu dencn des skitisch-sibitisclun Ydlker, ZE, rBgT;
J. li-. Roerictr, ,Sar Jas pistts th l"4sit Cantrah, Parir; M' Rostovtsef,
Inlaid
7rcAztt of t|u Han dywst2 in colhction of C.T. tul {etYBYtlles,, rgz7.; Le
ccdtre de'l,Asic, ta itflts;t, la Chitu ct h styl.e animal, S*rinarium Kondakovi-
.rr.ro1, lPr.g,. rgeg; S. i'. OtdenUut{, Russka4a Turkcsunskaya ckspditsila
,gpyigro gl., Krattiy otget, SPb., rgr4; C. S. Seliginan,-!ow and.anow
iiUfx*;
'Vcrbreitung
ESA, tX; A. Salmony, Einc chirwsisclu SchmuclcJorm und ihre
in eurasian, ESA, IX; Sinn-sibaian art, Pais; Ncucs libcr iistliclu
Kwst initssisilcn Musecn, Die Weltkunst, Berliir, 36. zl; Zoltart Takacz,
Hvns * Chilais, Turan, 5, lgr8; Chitwsisch-Hunnisclu lusamwnhdnge, Archa-
eologiaErt$it6, Ig27' s. 146-319; Urchintdnlus in d* chitusischen ffzzsf, Wiener
Beiirage zu1 Kurut und. Kultur Asiens, Wien, [II, s. 4o v'd'; V' It l"l
.o.g.i Lzs antiryitls S}tlus. cn Chin*, ESA, lX; Chitusixlu Bogen'Prtib, ESA'
IX;-UmeharaiS;,Siina kodai rc dituihi nitsaite, Toho Gakuho, Kyoto, 5o;
tltdr Aa Bronzezeit in China, OZ, XII; Joachim Werner, Fund Bospoani-
schen Miinzm in Dzungarci, ESA, VIII; (w sttllmg ilcr Ordos Eronzen,
ESA'
IX; P. Yetts, Chincsc contact with Luristan Bronzes, Burlington Magazine,
rgy; Tlu Georgc Eunwrfopoulos allcctio4 London rgzg; TIu lnru a fador
ii-roity Chitusc iistary, eSR, IX; L. V. Simonovskaya, !oF'"-Pdb-dizasii
drnuy isl(,rii Kita|a, VDI, rg5o, Nr. e; A. A. Zaharov, IsUrig*koc obozrcnic
,*roi* sckflA? tritaya, fru& glendv Rossiyskoy duhovnoy ndssii, I,' s' 156 v'd' ;
Kiselev, DIYS, s. ir2.
F:
\il
h
ORTA ASYA
Ofl l3grUo
E rttlbt Qin'in kuzeyinde seyahat eden sgyyahlar, pazarlarda agrk
olarak satrlan bronzdan yaprlmrg binlerce esere rastlamrglardr.
Elserisi elbise siisleri veya at kogumlirrna ait pargala,r olan bu
bronzlar, kendilerini Qin eserluinden bariz vasrflan ile kolay-
hkla ayrnyorlardr. Bu sebeple Qin antikaulagr bu eserleri
"Iskit" adr ile adlandrrmakta idilr. E. H. Minns ve Read
gibi bilginler, ilfrn Aleminin rczaytdikkatini bu eserler iizerine
gekmekte gecikmedilerst. BitindiSi tizere gerek Hunlar ve
B9retse onlann atalan, Qin srru{annda iinemli akrnlarda bulun-
muglardr. Hatti mtrazz^fi Qih" qeddinin bile onlann akrn-
larinrn durdurulrnasr igin yaprldr$r stiylenirse, bu ahrnlann
ehemmiyeti hakkrnda bir fikir verilebilmiq olur. Hunlann Qin
srnrilanndaki hatralan olan bu eserleri en iyi bir gekilde negreden
bilgrn,Iwegli J. G. Anderson oldus6. irof. Minns ise bu
o"il"rin ,biiyui -bir krsnrrmn Ordos b<ilgesinden geldi$ini
nazan itibare alarak, bunlarrn. adrrun "Ordos bronzlarr"
olmasrnr teklif etti. Ve bu teklif kabul editdi s?. Bu kiiltiirtin
yayrh$ sahalannr muayyen bir srmrla tesbit etmek isteyecek
olursak srulanrruzr giiyle gizebiliriz: Bu hat do$uda Jehol'den
baglar ve bauda Kansu'daki Chen-fan'a kadar uzanrrdr. Bu biil-
genin iEine Ho-pei ve Shan-si de kaulmahdrrss. J. Eriksson
tarafindan gene aym biilgede toplanan bronzlar da Hun kiiltiir
tarihi bakrmrndan btiytik bir dqger taErlar. Eserlerin elserisi
Pekin'deki pazarlardan elde edilmigti. Bu gibi.eserleri toplayrp
ticaretini yapan Paris firmalarr da gunlardr: C. T. Loo ve Wan-
nieck. Birinci firmaya ait bronzlar, Dr. Salmony tarafindan
nqredilmigti. Tanrnmrq Paris kolleksiyonculan arasrnda D.
I{eill'in eserleri de iizerinde durmafa deser tiplerdendir.
Ordos bronzlanrun Ingiltere'deki en tarunrruE kolleksiyonu
George Eumorfopoulos idi. Tanrnmrg kollelsiyonlardan Kaptan
Mayer, Nixon ve Tou Yiri'in en iinemli eserleri, J. G. Anderson
tarafindan nogredilmigti 40.
$ Minns, AJ, r9a9, s. 98.
x BMFE{, I, s. r4,o1 BMFEA, 4, s. z2t; BMFEA, 5, s. t43-t54.
rr BMFEA, 5, & r**.
tt BMFEA, 5, r. r43 v.d.
ro Aynr eser, aynr yer.
ro Skythila, I, fig. 9.
-l
)ji
:;
.J
',i
.l
,i,.:,1.:'1,:5*91l. Srljl''tr"
:i
56 ORTA ASYA
1fi
BUYUK HUN DEVLETI 57
ri
F
t:
$.
b
58 ORTA ASYA.TARIHT
.t\ r lt)
s
'ij
(tlilrrt"r'
7/ ,,.,,,,;\'
?/tt ttt t')
'+;
:41
BUYUK HUN DBVLETI 59
4a Trever, .Erc.
s. r90.
{f Giiney Rusya ile mukayesesi igin bk. DIYS, s.' g42-g+3i Katanda
atlan: DIYS, s. g4I; Kronoloji igin bk. A. A. Gavrilova,-Rnshopki Mogilnika
Kataida II, SA, 27, rgb1, s. a67. $ibe'nin ilk devirlerine tesadiif eder.
I
I
!
.H
.l
3
d
',i
6z ORTA ASYA
I
P A:-IRIK BU LUNTULARI
Raporlar ve tetkikler: 1..Y. Baranov, Merzhta u ',Skifskih,' ,togilah
urogiga Paztr* a Gornom Attala, IVGO, B5, 3, ig53, ,.. z69-278; M. p. Gryaz-
nov, Raskopki kryqicskry trcgih na Altaya, tgz&, Qelovek, Nr. z-4; Ttu Paztr*
bwial of.Altai, AJA, r, r933r s. 4r v.d.; Pamyatniki Maymhskogo ctapa epaha
rannih kogcunikoa na Altac, KSIIMK, 18, tg47; Pnu1 Paztrt!*ki1t kurgan,
Leningrad, tg5o Iz dalekogo Foftogo Alta2skoga kraya, Barnaul, rg5o; Mitw-
sinskie kamznnu babt a styaz, e rckotonmi rcotmi matrialami, SA, 12, rg5o,
s. 2r7-25oi S. V. Kiselev, Iz rahot Altayko2 ckspcttitsii GIM u ryg4, SE,
rg35, r ; Altay a Skifskot wcmya,YDI, rg47, 2t DIYS, M.-L., rg5r, s. ga6-392;
M. F. Rozen, tkot y rcvie dannu o drcanih.gornth rabotahna (meircgorskom
rudnika na Altay, SA, r6, r95r, s. 3?7-g3o; S. I. Rudenk o, K pihoaniopotogii
fujnogo Altaya, Sb. "Kazaki", L., i936; Skfskoe pogrebmiltc Vistognogo Altaya,
SooSeniya GAIMK, r93r, r ; Skifska2a problcma i Altaykic naUa*;, liN,
Ser. Istoriya i fil., rg44, Nr. 6; Vtaroy Paztr*ski2 Kurgan, L., rg4}; Drea-.
ncysa2a Skifskaya Tatuiroaka, SE, rg4g, 3; Kultua Altaya oremzni soorujani2a
Paztr*skih kurganot, KSllMK, rg4g e6; Predaaritelruc soobgenic o raskopkah
o Ulagwu rg47, SA, 1949, rr; Taturioaka Asiatskih Eskimosoo, SE, rg4!2, r;
Raskopki Pa<rnksho2 gruppr kurganou, KSllMK, rg5o, 92, s. rr-25; DrcanE
istariigornogoAltaya,Yt, rg5o,2,s. r55-r59; P2atyPazmkskiykt4gan,KsllMK,
r95r, 3li Gornoaltayktu nalwdki i skifi, M.-L., r95d; Tenkidi igin bk. SA,
19, 1954, q. 328-gg5; Kultura nasehd2a gonogo Altaya u Skifskoc arcm2a,M.-L.,
1953; f, aoprosu o datiroukc i istniko-kulturna2 otsenke Goraoattayskih naludok,
SA, e7, 1957, s. 3or-3o6; S. A. Semenova, Obrabotka dcrioa na drdancm
Altae, po materialam Paztr*skih kurganot,.SA, e6, 1956, s. eo4-ea6; S. M.
Sergeev, V reznth..kosganh ukrasai2ah konsks uezdN, ;z,,Skifskogot, Kurgana
na Altae, SA,8, 1946, s. z8g-z9e; V. S. Sinyaev, Matcriah k artuohgi4eikolt
kartc Nijnago Quhma, SA, r3, r95o, s. 33r-3,+oi K. F. Smirnov, Ruden-
ko'nun "Gornoaltaykie nalwdki i SkiJii" adh kitabrmn tenkidi, Vl, rg53, z,
s, r r9-r22.
Antropolojik tetkikler: G. F. Debets, Pahoantropolagiya, s. l4r v.d.;
V. V. Ginzburg, Matniah k aitropotogii ilrconago nottttril,o Vosrognogo Ka-
zalutana, KSIE, 14, 1952, s. 84-go (bu tetkik daha ziyade irtiq loytairraaU
buluntulara aittir).
Pazrnk buluntularr mtiteaddit yerlerde da$rmk olarak
serpilmig birgok mezaxlardan miitegekkildi. Bunlar ara$ndi
yalr$zca beg kurgan kayda de$er mahiyette idi. Bu beg kurgan
ve hazr raporlaxr $unlaxdr:
r. Kurgan: iuf. p. Gryaznov, Qelovek, Nr. z-+; pazt-
nlskiy kurgan, M.:L., rg37; Rudenk;, Soob$eniya G-AIMK,
rg3r, 2, s. 25-gr; IAN, SIF, 4, 1944; Kiselev, DIyS, s. g34.
fc N. Fettich, Bronzcguss, s.
72,
.t Ayot erer, s. Zg.
il
ll
i
. z. Kurgan: Rudenko, Vtoroy Pazrrrkskiy kurgan, L.,
rg48; SA, rr, rg4g, s. z6r-z7o; KSIIMK, e6, s.'97-Io9; SE,
Z, r94g, s. I33-r43; KSllMK, g2, s. II-I5; Voprqsr istorii, e,
-- s. t55-I59.
r95o,
I
i
g. K"isan: KSIIMK,32,s. Ir-e5; VI, z, I95o, s. I55.
t,
4. Kurgan: KSIIMK, 32, s. 2r-25.
5. Kurgan: KSlIMf, 37, I95I; VI, rg5o, s. 155; Kise'
I
i
I lev, DIYS, s. 3g2.
Paztrk kr"gurllttttttt kronolojisi hili miinaka'qahdrraE' Prc*Xlryu.
lmra ,lnr.
Biitiin bu mi.inakaqalara rafimen bu kurganlann M.ii. II-I. lorhi .
i
I
l
r
ii
it
r
*-
I
t$
'@]B
r-
j
ffiffiffi
i
r
I
I
t.
t
l
z
l
V.
r
i
I Levha 6 Altayhrdq Btiyiik Hun devleti ga$rna ait'Pazrnk
l - r. .Elbiseler; z. Kege gizme; 3' Insan viicuduna
l buluntulan;
II
f yaprlan ddfmeler; 4. Taraklar; 5: Kugtik bir masa'
i
;
.8 L. R. Krzlasov, SA, 19; L. A. Evtyuhova, VI,6, 1954; Vl, rr,
:, 1955; DIYS, s.g7gt SA, 17, 1957, s. 3ol-3o5.
l
1r SA, 27, s. 3o5.
:
50 Aynr eser, s. e67,
i
I
!
t:
ti
I
L
3
tt
I&
64 oRTA AsYA
Lw.6.
,61 Bk.
55Hangar, Das Pferd, s. 356.
' 5? Rudenko, Gorn' .A,lt., r. Ior.
6e
DIYS, s. 377, 388; Rudenko, aynr eser' s. 165-185'
66 ORTA ASYA,
H
d
L
()
o
().
()"
,{
6t
tr'
,o
dl
J'
k
N
d
A
I
I
t'\
d
o
11
:ij
:d
68 ORTA ASYA
gine TULU,NTULART
M. P.. Gryaznov, Ragkopka kn2ajeskol mogih na Altae, "Qelouek", r'928,
2-4, s. 2t7-srg; Fiirslengrdber, Wiener prdhistorische Zeitschrift, rge8,-r7.
s. I2o-r23; AJA, rg33, 27, t, s.3o-45; Kiselev, DIYS, s. 334-538, T. XXX.
Antropolojik tetkik ve miitalealar igin bk. G. F. Debets, Paleoantro-
pologrya, s, r39-r45.
rgeT senesinde Altay lda$larrnda yaprlan kaztlar esnasrnda
Ursula . rrma$r lcyrsrndaki $ibe mevkiinde yeni bir kurgan
bulunmugu. 45 m. gaprnda ve 2 m. yiiksekli$inde olan $ibe
kurganrrun kanst 47 giin devam etmiqti. Esas mezar 7 m.
aEa$rda bulunmakta idi. Mezar krsmr, kalaslarla inqa edilmig
iki nrezar odasrndan miitegeRildi. Zengin ve niifuzlu bir gefe
ait oldu$u, grkan egyalarrn anlagrlan b,. kur-
"enginli$inden
garun tarihlenmesi, mezar odasrnda bulunan likeli bir Qin
kabr pargasr sayesinde olmugtu. Prof. Umehara'ya gore bu kap,
M.6. 86 ite 48 seneleri arasrnda yaprlmrq idi. Mezar birkaq
defa, Eok eski zamanlarda hrsular tarafindan yoklanm$tlj
cr Rudenko, aynr eser, s. r. r88,
3eB,
0d A. Inan, lkinci Ttirk Tarih Kongresi, s. r4z1 M. P. Gryaznov,
AJ, r, rg33, s. a4 v.d.
BUYUK HUN DEVLETI 69
#$ e
zryffiV@ruvvoo
- ri- I <b^t!r ir q$F g6P 0000
# ffi h*
4
Levha
6 8
@
VEfr 0w 00ffi
Biiyiik Hun devleti galrnaaitAltay'buluntularr: r. Kumurtukl
e. $ibe; 3. Karakol; 4. Katanda; 5. Kuray kurganlarrndan.
er DIYS, s.
329-330.
6 Gryainov, MlA, 48, s. 85; DIYS, s, 33r.
.? MtA, 48, s. 9e-g8; DlYs, s. 33 r.
:r:-.il-t.l';
,*
UYATITA- KURGANI
Gene Ursula nehri iizerinde bulunan Tuyahta'da muhtelif hlt fr|btlru
devirlere ait ki.iltiirlere rastlamaktaytz?o.7 numarah mezar d.a
bu dewe aittir. Kurganda buluna,n i.ig at eyeri ve kogumlan
Karakol ve Pazrrk buluntularrna benzerler.
YAKO.NUR KURGANI
Altaylarrn batrsrnda, Ust-Kan viliyetindeki Yako-Nur'da r'rlNulcril
bulunan mezarlann 6 numara.hsr idi. 2g fii^ gprndalci bu kur-
ganda bulunan en dnemli eser, Qinlilerin Han si.ililesi ga$na
ait bir yeqim tagr idi. 81 kurgan da Pazrnk gafirna aitti.
AEREL BULUNTULARI
V. Radlov, OAK, 1865; Aus Sibirit-n, II, s. rto; Zapiski Russk. Arh.
Obg., novayd seriya, VII, g-4; A. A. Zaharov, Matrriak on tlu arehcologr
of Sibcria, ESA, g, s. r32-r4o; Katanda ve Kafkas buluntularr ile'kargrlag-
trnlmasr igin bk. V. I. Veselovsti, Trudr GlM, I3, [, s. 362; A. A. Za-
harov, JRAS, 55, T. XOV, I.
Berel kurganlan 1865 de Radlov tarafindan bulunmugtu.
Sonradan A. A. Zaharov, Radlov'un elde ettifi bu buluntulan
yeniden incelemig ve nefretmigti. Radlov bu kurganlaun mu-
ahhar devirlere ait olduklanna inaruyordu. Fakat Zaharov,
Berel'deki aSag oymalarrn Pazrnk eserlerine gok benzedi$ini
li
'."i
1
KIZART BULUNTU,LARI
i
h
F
N
b'
I
E.
76 ORTA ASYA
A LAMI$IK BULUNTI.]LARI
At p|.r Alamrgrk btilgesi, hem Gdktiirk ve hem de Hun kiilttir
tarihi bakrmrndan gok krymetli kurganlarr ihtiva etmekteydi.
Buradaki mszarlar da di!'er Hun ga$r mezar tiplerine benzc-
mekte ve iki hticred"n te5J,kut et-"ttl idi ?5. Burida da butun.
tulann ekserisini kaplar ve koyun kemikleri tegkil etmekte idi.
Em.{pp Burma-Qap buluntularr esas itiba.rile Hunlardan ewelki
Ldutuf.n
devirlere, yani M.ii. IV. asra ait idiler. Fakat bu eski kiiltiiriin
yamnd.a, M.s. II. ve III. asra ait eserlere.de rastlamaktayrz.
Bu sebeple Burma-Qap ktilti.irii, hem Hunlardanewelki vehem
de Hun devri bakrmrndan tinemli bir merkezdi ?6.
Irm |rftrolr Yukanda kayd.etti$imiz merkezlerd.en bagka, di$er tinemli
rlllc llu 9r!
Ltlrilrldt buluntu yerleri gunlardr: r) Ili nehri kenannda Kara-Qakci ve
Qu buluntularr (M.ii. V-IV. asu.a) Kara-Tav'da I. Berk- Kara
ve Nann kurganlan (M.ii: IV-III. .asrr). 3) II. Berk'Kara ve
Isrg-gdl'de Karakol krtrganlarl (M.d. III-M.s. I. asrr). 4) II.
Kara-Qako ve II. Kargah buluntularr (M.6. I.-M.s. II. asr).
Ifualol Kenkol kurganlarr, bilhassa antropolojik tetkikler bakrmrn-
Lruguiu
dan Orta Asya'd4 btiytik bir iinem tagu. Qinlilerin, hem kiiltiir
ve hem de rrk bakrmrndan Biiyiik Hun devletinin igine soku-
larak orada yerli halkla kangrp ve, melez Qinli bir koloni mey-
dana getirdiklerini giisteren bir merkezdir.
ll
ilt
t;i
,.
., :1il
'l{
lt
I
i]i
lli
iI
tl
rruw nnvr,srt
I
BUYTJK
- sebeple,
Bu burasmn orta Asya
-tutttirkavimlere ait idiler: Fr-r *r
Qakmak ve $arstvo kurganla' grigebe
tarihi ba"krmrndan ff
8r Berngtam, MlA, a6, s.
ao6.
t! A. Stein, An archacohgicat tour in Waziristar, arrd Nith. Balucista,
T. rl..
'tt Berngtam, MIA, 46, s.
2oo, r. g5, g6. t
It Aynr, cscr, s, 186; Arh.. kontun lAN, Kirg., a-3, a, 69.
80 ORTA ASYA
.il
9. Batr Tiirkistan' .
G. Borovka, Wandaungen n*, *rL;r61-griechisclun Motiacs fiba Sk2thicn
ud Bakhin narh alt China (25 Jahre Rdmisch-gcrmanische Kommission,
Berlin-Leipzig, rg2g); O. M. Dalton, Tlu trcahpc of tfo, Oxus, Second
edition, London, r9a6; E. A. Davidovig, B. .{. Litvinskiy, Arhcolagi ,
lcskV olcrk Isfa*kogo rulnna,Tntdr Tac. SSR, 35, Stllinahad, rg55, s. 2S-7o;
M. M. Diyakonov, Arluologi7cshi2 raboh o Nijncn tcgcttii rcki Kqlimigota
(Kobadian), MlA,37, s.253-293; R. Girshman, Bcgratn, Mdmoire de la
delegation arch. Frangaise en Afganistan, XII, Kahire, 1946, s. 16 v.d.;
T. V. Grigorev, Tali.-Bat4t, KSllMK, 13, 1946, s. r5o-r53; V. F. Gay-
dukevig, Kcramigcskq2a objigahlhaya fug Mwtgak-Tcpc, KSttMK, 18, igr49,
s. 77Sz; T. N. Knipovig, Nckotoru aoprosu datirooit Sredwaziakko2 ktaniki
do Musulnunskogo paiada, KSltMK, r8, r9r49, s. 7z-76i A. P. Kolpakov,
h wdaorcgo Fo$ogo Kubadiyana, MtA, 37, s. 3oe-3o6; Stranitsa iz istorii Ko-
badi@w, Soo$. Tac. FAN, 3I, Ig5r; E. E. Kuzmin, S. B. Pevzne4 Oboro-
niulnic soon$nia GotodiSa Keylsubd Sar, ,KSIIMK, 64, 1956, s, 7733
B. A. Litvinstiy, Ob aiwlog$cikih iabotah o Vahgskoy blitu i a IsJarinslwn
tqwu (o Vorulu),64, t956, s. 6&76 (r8 Kurganaait rapor);B.A. Litvins
kin E. A. Davidovig, Prcdaaibtmy otpt o rabotah Huttalskogo otr2ada w
tartitotii VdrttltoJ dolirc o ,!)53 9., Dokl. AIr[ Tac., rt, 1954, Stalinabad, s. 594o.
Zoltan Takacs, Sonu bam-Helhnistii awt Siw-Htnnic art'fortS, OZ, rgzg;
Wak da Godarakutst im Franz HW MusanrJitt Ostasi.alisctu rfiars!, AE, r9e8.
fi.f;t Kubadiye, Batr Tiirkistu'da Ruslann butdu$u en iinemli
bbhir
kUlttir mcrkezlerinden bhi idi. Kubadiye tepesi, baghca beq
ldiltiir kau'ihtiva etmekte idi. Bu katlan zarre-rr itiban ile giiyli
sr:hyabiliriz: Kubadiye I: M.6. VII-VI. veya VI.-IV. asr;
{ Tolrtov, Drcaniy h*rar, s. rrg v.d.; Litvinskiy, KSllMK, 64,
s. 7+-
t5 M. G. Vorobyeva, TIIABE, I, r. 67 v.d.; M. A. Orlov, TTIAEE,
I, s. ro5 v.d.
e' T. N. Senigova, VAN, Kaz. rg5l, s. 6 v.d.
c? Litvinskiy, SE, r95rr'4, E.
io v.d.; Harezm ktiltiiriiq0n Orta
Asya'da yayrhgr igin bk. DIYS, s. 3r4, n. 6.
rE
$chrin plAm igin bh A. P. Kolpatov, MIA, SZ, r. go4.
BUYUK HUN DEVLETI 89-
:
i'
mektedir ki, gerek Selenga hyrlarrnda ve gerelse Altay biilge-
i sinde, Btiytik Hun devletinden itibaren bir ziraat kiilttirii mey-
I
j dana gelmde baqlamrgtr.
i
rsD
I
t . TGIM,
16, s. 8o1 DIYS, s. 4g5.
tI rro 16f14,
16, s. 8o.
t8t Aynt ser, aym yer.
l
1$ TGIM, 16, s. 116, ris.6S; s.
c
97, ris. eo.
lss A, V, Davidova, V. P,
u
t
$ilov, K aoprosu o zcmledclii u Guwwa,
F VDl, 1953, 2, s. rg3-2or.
E
1u Aynr eser, ris. z,
E
$.
t
!
r85 [yrrl
eser, ris. 4arb;
g 136 Aynr erer, ris, 4a.b.
f
rt ls? Aynr eser, ris. 6.
I r$ Aynr eser, s. rg8.
rre P. A. Kelberg, Polionh polye a labaykalskom krar,Zapisk| RGO, I,
E
186r, s. r8o v.d.; VDl, 1953, 2, s. 2oo. ,"
E 140-Yu. D. Talko-Grintsevig, Materiah po palcoantropologri (abq-
l
I kalya,TKOPO, rgoe, III, r, s. er; I. A. Lopatin, Kratkil ogct o dcistuilah
l Bitimsko2 *s|cditsii a t86g g., Zapiski Vost.-Sib. otd. RGO, 28, 1897, s. t4t;
2
E P. A. Slovtsov, O /abaykatskih tlostaprimc1atblns.flal, Sibirskiy Vestnik,
r8zr, XV, s. 25.
I
i-
I'
III.
HUNLARIN BATIYA GOqLERI
r. Hunlar Talasttai
A. N. Bernqtam, Kcnkokki magilnik, Arkeolog. ekspcditsii Gos. Ermi-
tzja, Il, rg4o; MlA, e6, s. ca; Nalwdki u oz. Bwowgo a-Kazalstau, SMAE,
t3, rg5l, s. rr6-zag; Dubs, American Journal of Philology, 6e, 3, June,
:,
tg, g22t H. J. Heikel, Alttrtfrmcr aus dan Tali dis Tal,as in Turlastaq Travaux
j
Ethnographiques, VII, Helsingfors, rgrS; lzvestiya GAIMK, IV, s. rzr v.d.;
I
E. l. Kropnov, Arluologigeskie rabotr na Scamwn Kaokazc, KSllMK, *7,
i
t
t949: & rg-zo; A P. Kruglov, Ailuohgi4cskit ra,boh na S,vcnm Kukazc,
I
i
tl
KStlMK, V, rg4o, s. 67 v.d,; G. V. Grigorievi Raskqpki kwgama o Taryi-
Tukbm rayrc Uz^95R, Arhiv IIMK,'f,gS, z, Nr. 6a8; Kclcsskrya sbp o arlu-
I
ohgi4cslam otrcjcnii, lAN, Kaz., Ser. Arh., r, rgr48; M. N. Leontcvskig
i Pant2atxihi drcorult kultun a Tojtolt Polov Pctropaolooskogo-okragaKazalakoy sssR,
i
t"
Ktikgetav, 1928, s. rz-r3; M. E. Masson, (In*alni2 utrugilma litscoo2
I.
kan4n o dolinc Angrcna, IAN Kaz., ro8, Ser. fuh., 3, rg5r, s. 56; A. A. pota-
f pov, Pslcenkk$ ktngannry rwgilni*, Prisovete Ministrov Uz bS& 31, 1938;
I M. Rostovtsev, Dura and tlu probhn of Paithian art, Yale classical rtudier,
r935r 5i A. M. Tallgren, Tlu Mawurliim. arclraeofuical'alhctionfrotn Eastcrn
t Twfustan, (Mannerheim, Acrocs Asia, II), s. 47; A. t, Terenojkin, Pa*
2ahihi mattriahw kulnm na Tagkntskom *4n4rr, IAN Uzb., 9, rgr4,o, s. 3o-36;
S. P. Tolstov, Arhtologi4ashic probhm Hmczstiskq..lcspdiLtii o tg5r g., SA,
t r9r .1954, s. 16o; C. Trever, Tcrraata.s frnt Afteriab, ICAIMK, 93, r934i
r E. A. Smidt; Rdskophi dliwzh ktngaaoo o Swlenskat obtas4 KStt*K,'54,
1954, s. t47; l.<. F. Smirnov, ArMogit shh isshdooanila o Dagutaw a ry,$
t rg5o godah, KSllMK, XLV. r95c, s.89 v.d.; S. S. Soroli", O aa;roifr;
lakoaanii Kcnkokbgo Mogilni.ka, X$lIUf, 64" 1956, s. g-r4.
t , Btiyiik Hun devletininikiniilbzlu gahsiyeti, yani Ho-han-ych
I
ile Chih-chih arasrndaki ihtihf Orta Asya;da btiyiikbirkang*-
lrla sebep oldu. Hun kabilelerinden bir krsmr, reisleri Chih-clih
ile blrlikte batrya gittiler ve difierleri ise Qin hikimiyetini tanr-
mafa mecbur oldular. Bauya gdcn Cthih-chih, Talas boylanna
ycrle$ti vc burada yeni bir siyasi birlik kurmafa muvaffak
oldu. Talas boylannda ycrlcgen bu l{unlann niifuzlanarn
Isrg-gtil'e kadar uzadrSrnr; bir lrrsrm Wu-sun'larla T6les kabile-
lerini de hikimiyet altrna aldrklanrm gtirmektcyiz. Prof. Dubs'a
g6re, bu birligin merkezi Zr ttrl ile 43 arz daireleri af,a$nda
bulunmakta ve bu merkezde Bau Tiirkistan kiiltiirtiniin kuv-
tF
F
r
92 ORTA ASYA.
t
I
ihtiyatla kargrhyoruz.
8lKazr raporu igin bk. P. Rau, Mitteilungen des Zentralmuscums
Pokrovsk, ,2, rg21, s. 7z v.d.
!! P. Rau, ayr-rr eser, s. 22.
I 30 Kar$.: Hampel, Alttttiitrcr, III, T. 63.
gtu Att, ,
98 ORTA ASYA
I
t
t'
l
I
53 Minayeva, ESA, IV, s. zo7; Pogrebeniye, s. lo4 v.d.
I 5r lJvarova, Drcunosti, l9' 2, s' 70.
I 55 Bela Posta, Arch. Stud., II, II, s.492, R. z7r; Alfoldi, AH,9,
L
I T. XXV, Io-5r.
l
' 50 Rostovtzevr MP, 16, 1923. Burada, Krrrm ve Kerg tesirlerinin
t genig bir qekilde miinakagasr yaprlmrgtrr.
l tr Minayeva, ESA, IVr's. eo7'
l
l 6s D, Samokvasov, Mogih Rusko2 zemli, s. XXX v.d.; Minayeva,
t Pogrcbeni2e, s. 97; ESA, IV, s. eo7 v.d.
l|
50 Bela Posta, Arch. Stud., II, s. 49r v.d.
l \
I
t
oo Alf6ldi, AH,
9, T. ze.
F 6r Bela Posta, aynr eser, s. 493.
I
tl
r
I
F
li.
t,
[-
r02 ORTA ASYA
5. Hunlar Tuna'da
Hunlar Tuna?ya gelirken, birgok Got kabilelerini de bera- I
berlerinde stiriiklediklerinden, Krrtm ve Odesa biilgelerinden de
bol miktarda kiiltiir tesirleri almrqlardr. Esasen, Kerg, Olbia6?,
Pantikapleonos gibi Krrrm'daki iinemli merkezler, eski Got
sanlatr ile biiyi.ik ayrrhklar gdstermemekte idiler. M.s. g75
senelerinde Hunlarrn Tuna layrlanna indiklerini giiriiyoruz.
Bu srrada bir yandan Macaristan'a yerlegmese Eahqrrken, di$er I
yandan da Bizans imparatorlu$unu srkrEtrmakta idiler.
Macaristan'a yerlegen Hunlann iginde pek Eok Cermen
rrkrndan .insanlann bulunmastna ra$men A I a n' I a r r n i z I eri n e I
pek rasthyamryoruzse. Hunlarla beraber Avrupa'ya gelip
yerlegen Gotolarrn en tinemli kiiltiir merkezleri gunlardr: Un'ter-
I
si e b en b runn ?0, G u n dr e m mi n g Aqafr Avusturya'daki
"tt'zr,
i
cr Minayeva, ESA, IV, s' eo7 v.d. I
t.g9.t exA:
rr?i U,l ilt i
la{ pqn btilgesi igin bk. MAK, 8, T. r2o, 5-6; RV, r3, T' 43 A'
rzs Alf6ldi, AH, g, T. rr.
rr0 Alfdldi, AH, g, T. 35, r5-rg. '
rr? Minayeva, Pogrcbeni2cr s. 93.
lro ORTA ASYA
gelmesi ile ilk defa agrlan bu kuzey yolu, Asya'dan gelen diSer
da agrlruq ve birgok Gtiney Rusya ve Orta Asya
oymaklarr bu bdlgelere yava$ yavag yayrlma$a baqlamrqlardr.
Bazr Bizans kaynaklarrnrn da kaydetti$i gibi, Sahte Avarlar
"yani Pseudo-Avarlar", Volga boylannda oturan Tiirkler veya
onlara akraba olan boylardandr. Bu devre ait Kama buluntu-
lan ile Avar eserlerinin birbirlerine benzer olmast, Tiirk tarihi
bakrmrndan bize birEok ip uElarr vermektedir. Avar eserlerine
benzeyen baghca Kama eserleri gunlardr: r. Kayq ucu tezyinat-
larr; z . At gemleri ve ii4ngiler; g. Tokalar.
W
rffi
W 12
._l
tre)i
-a'_-
@
Levha r 1 [v21 eserlerine benzer Orta Asya buluntulan
- (Nandor Fettich'den).
. 5. Avar kiiltiiriiniin
Giiney Rusya rnengeleri
BULGARLARLA ir.cir,Bni
Giiney Rusya'dan Avar kiiltiiriine giren tesirler arasrnda,
Cermen tesirleri.ile Bizans kiiltiiriine ait unsurlarr da iinemle
o Fettich, Metalkunst, AH, uI, s.33.
? Bela Posta, Arch, Stud., II, s. 343, R. eog; Fettich , Bronzcguss,s,73.
8 SMYA, e6, s. 62.
t G.J. Borovka, Arh. obsledoaaniye, Severnaya Mongoliya, II, s. 7e
v.d.; Fettich, Bronzeguss, s. 7z v.d.
ro Btnik problemler igin bk. A. Hermann, AM, I, s. 568.
1r P. K. Kozlov, R.7; Fettict4 Bronzcguss, s.66, R. z.
12 Z, Takacs,
JAK, rg25, s. 6oi OZ, 17, s. rz5 v.d.
13 Fettich, Bronzcgtus, T. VII, 14.
rr8 ORTA ASYA
c) eveRLARrN yERLESlrrr,nni
Avarlar bazr gehirleri ellerine gegird.ikten sonra, oralarda
yerleqme['e bagladrlar. Eski gehirterden elde edilen buluntu-
.lardan, Avarlann gehirlere yerlegtiklerini ve gehir kiiltiiriine
intibak edebilmek igin epey ga\trklanm giiriiyoruz. Meseli
Mogentiana gehrinin iist tabakalannda, bol nebat teryinatrnr 1
AVARLAR t2t
kiilttrii
olmasr da gok muhtemeldis?. Gepid ktiltiiri.iniin karak-
teristik eserlerinden sayrlan k yt$ uglanss, Macaristan?da
Meziibandse ve Nemetsiirii'deao bol miktarda bulunmuqtu.
Avar kayrg uElanna ise ar biraz daha degiqik motiflerle Gater
civannda bol olarak rastlanmakta idiaz. Bunlarrn yarunda
tabii olarak Gepid kayrg uglan da vardras. Mentegeler ile
kayrEa raptedilmig kayrg uglan4, Tisa'nrn sol sahilinde4s ve
Tuna ile Tisa arasrnda gok gtiriiliiyorduad. Keszthely buluntu-
lannaaT yakrn olan bu eserlerin Avar olmasr qok muhtemeldi.
Gepid ktiltiiriiniin suunlu belli eden diSer buluntu yerleri,
Alattyanr a8, Ermihalyf;alva ae, Clsengtid 50, Abony 0r ve Bugy idi 52-
6'B
W
W$
3
lirdi 58.
Tokalarda gtiriilen baqhca hayvan motifleri, at giivdeh,
kug baqh mahlfi(lar ile 5e grifonlar 60, arslanlar 61 ve ne olduk-
larrm anhyamadr$rmu bazr efsanevi hayvanlardr. Tokalarr
gekil itibarile baqhca iig krsma ayrrabiliriz: r . gergevelerinin
tin lrsmr fazla basrk (surbassd) olanlar; e. qerqeveleri, fazla
yiiksek (surhaussi) olanlar; 3. gergeveleri kiiqeli olanlar. Avar
tokalarrnrn men5elerini, daha ziyade Gliney Rusya ve Orta
Asya'da aramahdrr62.
Bizans tesirleri
. Macaristan'da, Dunapentele adh. yerde bulunan'dtirt
mez,ax, bize Avar kiiltiiriinti Orta Asya'daki an'aneye.en yakrn
bir qekilde bulmamrza imkin vermektedir. Ekserisi Orta Asya
karakteri tayyan bu buluntularrn yanrnda, Roma63 veya
Bizans'tan gelmesi muhtemel olan yabancr unsurlar da yok
de$ildi 6a. Bilhassa birgok miinakagalara sebep olan yuvarlak
siis pldkalarrmn iqindeki yrldrzlar, Avarlann yerleqme EaSrnda
Macaristan'da gok revaE bulmugtu 65. Aslen Giiney Rusyah
olan bu siisler, Gtiney Rusya'ya da Krrrm yolu ile Bizans'tan
gelmi$ ve sonra da Avarlarla Macaristan'a gelmiqti66. VII.
asnn sonlarrna ait Dunapentele mezarlannda Islav kiiltii-
rtiniin izlerine hiE rastiamamrg olmamz da s? ki.iltiir tarihi
bak:rmrndan btiytik bir <inemi haizdi. Avar ktilttiri.i ile ilgili
olan yabancr kiiltiir gevreleri, yalntzca Cermen, Roma ve
ut AH, rB, R. rz; Tibor Horvarth, Kiskiiriis, R. 33, ,.
5s Fettich, Dunapintclc, VII, 4.
60 Fettich, Bronzeguss, T. X,
5.
tt AH, rB, R. 33,e
02 Kars. Alfdldi, Ethn. sonderung, T. XXXIV; ESA, IX, s. zg9;
Bela Posta, Arch. Stud., II, R. 3o8.
'3 Alfdldi, Unwgang, II, T. VII, 3; s. 45; ESA, Minns volume,
9, s. eg4 v.d.
6n AH, 18, s. 5o v.d.
s5 G. Supka, AE, rgr3, s. 47o v.d.; Alfdldi, ESA, 9, s. z96, T. r-6,
2, 5i Rhi und Fettich, Jutas tmd 6skt, T. III, r; Fettich, Bronzeguss,
s. lo, n. 9.
06 Seminarium Kondakovianwm, I, Recuzil d'Etudes Matzuleai.ts, s. r27.
tt AH, r8, s. 99 v.d,; kary. Tallgren, Coll. Toaostinc. T. X, ze.
"w]a.
AVARLAR t25
tf
t
$,
ti
7
i.
v.
GO-TTURKLEft.
Seyahat raporlarr
A. V. Adria nav, Puttscstoi.e na Altut i za Sayant, ZSORGO, VIII, z,
Omsk, 1888; Th. Bayer, Vatus insoYiPtio prussica, Vommerrtarii academiae
Scientiarium imperialis Petropolitanae, Petropoli, rTzg; l. S.' Bogolyub-
ski t88r g.,IVSORGO
Issleihaaniye drcarcstelt Mitwsinskogo o*ruga Enisqslro2 gub.
XIII, 3, 1881, s. *S-+6; G. Deveria, Insuiptions reauillics a Kara-Korum,
TP, I, r89o, s. 2?5-z?6t O. Donner, &r l'otigitu dc l'alphahet Tura du nord.
dc ltAsic,JSFOu, tgo6, 7I s.; M. F. Frasers, A jowtuy b th, up|t waters oJ
ttu Orklwn and tlu Rubu oJ Karfurum, J. China' JABr RAS, NS.' XXVI,
s. tgo-io7; M. Gryaznov, Boyarskqn pisanitsa, Prb. lMK, rg33, Nr. 7-8;
H. J. Heikel , Altiltiirut aus dem Tah &s Talas in Turkcstan, Travaux ethnogr.
VII, Finn. Ugr. Ges., Helsingfors, r9r8; V; Kallaurom, PTKLA, 1897-t898
5.V.r897, s. zi ZYO, IX, r-4, SPb., 1899; S. Kiselev, /nagnit telmiki
nauseniya pisanits TSA, RANION, 5i M. A. Castren, Rcbcbetielzt uts
Sibirizn, SP.b., rB48; PismaizputcysaiyaoSibir,T. VI, a;s.385;J. Klaproth,
Su qtulques antiquids d. la SibCtii, Memoires relati& a I'Asie, r8*4, s
t57-r7ti
SupplawnLr it le bibliothlgtu oitntah d'Habcht, s. r74;' JA, I8e3, II, s. ro;r { i
E.l(oh, O dvuh kamn2ah s kita2skimi nadpis2ami, ZVO, Y, s. 147-156; M. E-
Masson, K istatii otkntia dlet)ruhtrbtskih run$eskih ,tdfrtE o srcdtu2 Azii,
Mater. Uzkomstarisa, 6-7; Pallas, Von cilur in Sibiricn gcindilun-u,bckaantut
Stehuchr(ft, Neue niirdliche beitriige zur Pbys. und Geog. Erd'und V0ller'
schreibung, Naturgcschichte und Oekonomie, V, SPb.' 1793, 3. 237-245t
W. Radlov, Sibirskie drewusti, MAR, 3, SPb., 1888; Atlas dcr Alttrtfrrntt dc,
Mongoht, SPb., r8ge-r≫ Dic Altttthisdun hucbiftcn dct Mongolci SPb.,
1895, II 46o s.; Dit ooristamitiictun Sthrifurttn dcr Tiirkn ,lnd ilv Ycrlulnir
at dcr S\raclu dasclbcn, SPb', Bull. Acad. tmp. Sc., r9o8, s. 834'856; Semen
Remezolrr, kniga Sibii, Sostatilcryay Tobolskim dnnr bqatdcim,
Sernirorr fumczmm o tTro g., SPb., r88z; r{. Andreev a, T. tdt Sctttau Rtttle
?toa P gcog{ii i e*ngtqlii St 4n, Problc@ah istogoikovedcniya, Ij[I, L.,
rgr,4,o; A. Remusat, Journal des Savants, octobre, r8ze, s. 595&2; Sa-
venkov, O drmv2Sih lam2affiah hohaiitelnogo isklarstur htissqa tgro;
K raaacdognur MaA" p uluohgii src&ugo trytile hisqa, IVSORGO,
XVIII, Nr. 3-4, 1886; Schiefner, Abcr .utschb&tu sibitLtclu cigcntuns'
<ciclun, Melanges. Russes, IV, 1858, s. a; G- Sparskin Nagcrtod2at
Sib'
Vestnik, r8r8, s. iz-r3;67-85; II, r47't77; VII, r'28; Aziat. Vestn., 1825,
IV, Voctogn. Bibliografiya, SPb., s. e85-3o3; F. Y. Strahlenberg, Dus
N.irdlad Ostliclu Tluil un Europa tnd ,lsic, Stockholm, r73oi Tychsen,
Schtcibcr ut Pallas, (bk. Pallas'rn eserine); N. Vcselovskin Qrlnn*i1
otkitiXa, JMNP, r8gr4, 4, r. 6r; Nikolay Vidzen, Noord drd Oost Tartagn'
.lrnsierdam, r69e; N. M. Yadrintsev, Arciats caradhcs bowcs nn ths pi,'tar
r28 ORTA ASYA
Ye ryiizii Buluntularr
Hun dewinin buluntularr, daha ziyade toprak altrndaki
mszarlardan qrkan eserlerdi. Gbktiirk qa$rnda ise birinci dere-
cede ehemmiyetli olan eserler, toprak iistiindeki yazftlat, hey'
16 Faruk Stimer, X.
Tikyilda O!,uzlar, aynr yer.
r0 Ginzburg, MtA, t5, s. a48, v.d.; TIE, lr, s- 36o v.d.
t? L. V. Oqanin, Iranskie phmena (apadrcgo Pamira, Tagkent, tg37;
Tsyaphtnyay daanost dolihotsdalii u Turkw4 Opt ob onwaani2a teotii Sk{o'
Sarmatskogo proislujdeniya Twknenskogo riaroda, lzv. Sr'-az' kom. po izug.
pamyatn. starin!, Nr. r, Tagkent, tgzS; NcHotoru dapolntelnie dannu g gipotcze
Skifo- Sarmatskogo Prohtujfuniya Turbrun, aynr eser, Nr. 4, 1918. Oganin'e
giire Tiirkmenler Iskit ve Sarmatlardan gelmektedirler. Bq .nazariyenin
gergekle bir ilgisi yokturr.
re MIA, 15, s. e45, T.
3.
rc Debets, Nekotoru problem proislujdzniyaKirgizoa, Trudr Kirg. Arh.'
Etn. Eksp., I, 1956, s. 3 v.d.
rr Aynr eser.
F
F
I
I
L
GOKTURKLER rgr
ruz 3e. Bazrlannrn alt krsmrnda ise bir kugak tezyinati gdriiliiyor-
du ao. Bu idet, gerek Orhon btilgesinde ve gerelise Altay ve
Sayan biilgesinde qok yayrlmrEtr. Insan geklinde, kaba olarak yon-
'tulmug mezax taglarrna da rastlantyordu al. Bunlart, mezarlar
iizerine konan heykellerden ayrrmak lizrmdrr.
Yeraltr -buluntularr
r. Orhon kiiltiir gevresi
TULe xrHni BULUNTULARI
G. Borovka , Arluotogigcskic obslcdouani2a srcinego tzgcnila r. Tolt, Sb.
"severneya Morigoliya", vrp,. II, Izd. Akademii Nauk SSSR, Leningrad
rg27, s. 43-88, Nainte Sumi, s. 7g-76, Ihe-Mahk: Tabl. III, r3; B. Ya.
Vladi-mirtsov, Etnohgo lingisti4*kie issledoaaniya a Urge, Urginskom i
Kcntq'skom ralnnah, Sb. "SevernayaMongoliya, vrp. II, s. I -42, Boyrn-Davan :
38-4r, fig. r. TetLikler: Kiselev, DIYS, s. 5o5-5o9; N. Fe.ttich, Bror-
zcguss wd Nomadenkunst, Skythika, IV, s. 7e v.d.
Tula buluntulanm cesaretle Avar eserleri ile mukayese etmigti ?2. ';l
!,fr
1i
grad r9e6, s. 76; H. Ya. Merpert, Iz istaii oruji2a phnun Vostognolt Ewopt,
SA, r3, rg55r s. 167; L. P. Potapov, Oprki po isnrii Altafisea, M.-L., 1953,
s. 85; Kisel.ev, Alta2 u Skifskoe orem1a,YDI, z, 1947, M.-L., s. 164; L. R.
Krzlasov, K istarii gamanskih odoaanilt na Altac, KSttMK, 29, r949r s. 48-54;
?s A. P. Okladnikov, KSIIMK, XLV, s. 45 v.d.
?f Bk. V. V. Antropova, KSIE,
3, rg47, s. 44-86.
?5 lzv. VSORGO, s. t46-t7t.
5r, 1996,
?6 Okladnikov, I(SIIUK, XLV, tg1e, s. 44.
r40 ORTA ASYA
s-iwi vti tiE dilinfi. bir kiilah bulunmakta idi. Sclundq, kiirkli.i .l
ve kiipeli bir kimse oturma.kta idi. Ug siivari -de atla44clan j
TUYAHTA KURGANLARI
L. A, Evtyuhova i S. V. Kirel ev, Otgat o rabo,tah Sayno-Altaykoy
alrrya;idi.n rW5 i., Trudr GlM, XVI, s. gr9 v,d.; Kiselev,
arluologigcskolt
CA, 1936, s. a8e-i84; DIYS, s. 530-549; Abdtilkadir lnan, Altay dat-
lannda bul,nm cski Tirk frmezarlan, Bclleten, 41, rg47, s. 569-57o, Lev. ClX.
'Bu buluntu ye.ri Batr Altay'da idi. Mogolistanldan gelip
Batr Sibirya'ya giden yol iizerinde ve Ursula nehri kenannda
bulunma.ktaydr. K a t a n da ve K u r a y kurganlanrun bulunduf'u
yerlere gerek mtinakele ve ge.rekse co$rafi balamrndan gok
yakrn&. Bilindif'i iizere, Tuyahu'daki kurganlarda Gtikttirk
alfabesi ih yazrlmrg bazr qyalara da rastlanrrultr. Bu sebeple
Tuyahu ve gene aynr htrsiisiyetleri haiz olan Kuray buluntu
merkezleri, Giiktiirk killtiirii bakrmrndan biiytik bir ehemmiyeti
haizdiler.
Tuyahtr'da agrlan bir kurganda, tiliiniin bulundu$u ksrm
mezar lursrzlanrun tahribinden kurtulmug ve yerin yiiksekli$i
dolayrsile'donan iskeletler bugtine kadar iyi bir iekilde muha-
faza edilmigti. Erkek iiliin{in clbiscsi iig kat idi. Ust lasmrna
giyaigi elbise koyu krrmrzr, ortadaki yeqilimsi ve alttaki de
altrn sansrnda ipekten yaprlmrE idi. Bu ipek elbiselerin kumaq-
lanmn Qin'den getirildikleri muhakkaktr. Bu mezardan grkan
giinu, masrapan, Tiirk ktiltiir tarihi bahmrndan biiytik bir
ehemmiyeti haizdir. Uzerinde Gttktiirk yazrsr ile yazrtlar bulunan
magrapalar, hep aym tipte yafilmrgur. Bu tip magrapalara,
I Kuray ve Yenisey-Krrgrz kiiltiir gevrelerinde de rastlamak-
rI
t tayrz. Magrapa daha ziyadc toprak kaplann tipini andumakta
E
r
t.
r
t? Krzlasov, Aynr eser, r. 48,
F
s N, Fettich, Brcazcguss wd Nonudi*w$4's.7o, Abb' 7.
7 ,t TGIM, 16, s. ro3, T. U; DIYS, T LlI, 3, S, 7.
F
e-
E
E
,
F:
144 ORTA ASYA
$tt$$qffiNs
6ffi
ft ffisB@sBfu
&E ffinry$qH
Levha 14 Gttktiirt galrna ait Altaylarda Kuray buluntulan.
-
aynalara v. s. grkmrgtr ru. Ikinci tip kurganlar, daha ziyade
tuyahta mezarlannda rastlanryordu. Mezanrr etrafr d6rt ktiqe
olarak biiyiik tag phkalarla kaplanmrEu 16. IV. grup .Kuray
mezarla,rrndan, r Nr. ile gtisterilen mezar aym tipten idi.
Bunlarrn iginden egya pek az grhyordu. Iglerinden az Wa
rot DIYS, s.
53r v.d.
ld Aym eser, s. 532-539.
16 Aynr escr, s. T. XLVIII, I.
533-5gs;
ota Aqn,to
r46 ORTA ASYA
p81re, kayrg uglan rs, ok uglan ur idi (Lev. r4). Kurayda bulu-
-t#
$
nan eserler haklanda, yeri geldikge mukayeseli bilgiler verece$iz. {j
"th
Bu mezarlann bulundu$u yerlerde birgok balballar da gtiitil-
rnti$tii'rs2' Bunlardan da anlaErhyor ki bu bOlgede Gtikttirkler t
,i
kesif bir qekilde oturmakta idiler. Kuray ovasrnd.a Ziraatrn iil
t'
GOKTURKLER r47
Srtrr, KSltMK, 64, 1956, s. 27-Lei Drcanlnla mctallwgia igorwc dali zapad-
KSllMK, e3, rg48, s. 96-loo; S. V. Kiselev, DIYS, 3. 578;
rcgo Altala,
L. P. Potapdv, Rabota Sa2an-Altaykoy ckspaditsii a Ig52 g', K$Inst. Etn.,
2c., tg1+, s. 3-Zi E. D. Prokofev a, Rabota Tuauskogo o@da Saytu-Altalskol
ckspditsii, KSIE, eo, rg54, s. 8-16.
Gitkti.irk ga$rnda, Altaylarrn kuzey h$mlarr ile Yukan
Obi havzasr Griktiirk kriltiiruntin tesirlerinden kurtulamamrgtr.
Tamnmrq Rus arkeolo$u M. P. Gryaznov, bu'tesirleri a4rk
olarak gdstermiqtir r20. Burada bulunan mezarlann biiytik bir
krsmr, Altaylardaki kurganlann birer kardq tipleri idiler. Co$''
rafya durumu bakrmrndan bu biilge, Yenisey-Krrgrz ktiltiri'i ile
Altaylardaki Gitktiirk ktilttirtiniin bir ara --yani "transition"-
bitlgesi roliinii oynamakta idi. Burast, di$er yandan Ural da$-
lanndaki Fin-Ugor kabileteri ile de Eok srl:r miinasebetler temin
etmigti. Aynalar bu temaslaqn bir delilidir. Blijnih Elbanah
denen yerde bulunan kartal ve insan figiirleri, V:lga_ havzast
ile Ural kiiltiir tesirlerini gihtergn eserlerdi H. Bu buluntu-
larrn kronolojisi, M.s. 6r8-6e6 tarihlerine ait bir Qin parau ile
tayin edilebilmiqtir 125. Kupey Altay biilgesi, Do[u Kazakistan
ile de gok ukr ba$lar kurabilmiEti. Demir cnitme ocaklarr bu
btilgenin karakteristik eserlerindendi.
ilk defa olarak r,Bgr de Fetisov adh bir Rus arkeologu tetkik
etmig ve Ortotokoya denen mevkide iinemli kazrlar yapmrgtr 18.
M.s. 7o7-7og tarihlerine ait paralar Kogkar buluntula.ruun
tarihlenmesine qok yardrm etmigti. Gene Fetisov'un Ak-Qatr
adlr yerde buldu$u rnezarlar da, Gitktihk dewine aitti. Mezar-
lann alt krsrmlannda duvar bakiyeleri ve mermer pargalan da
giiri.ilmiigtii. Bu btilge ile ilgilenen bilginler, bu mermer kahntr-
larrmn mimari eserlerin bakiyelerine ait olduklanm tahmin
etmiglerdi 12e. Kogkar buluntulan, Orta Asya ve hattd Awu-
pa'daki Ttirk kavimlerinin ktilttir tarihi bakrmrndan bliytik bir
ijnem tagryordul30. MeselA Avnrpa'daki Avar kiiltiiriini.in
Orta Asya mengei, ancak Kogkar buluntulan ile izAh ed.ilebil-
mektedir 13r. Kogkar buluntulanmn en dnemli eserleri yuvarlak
ve diirt kiige kayrg siisleri idi (Lev. rr,e). Bu kayrg uglannda
hikim olan teknik mugabak, yani ajour tekni$i idi. Eserlerin
iEleri bir kafes gibi oyulmuEtu. Daha ziyade giEek dallanru
ihtiva eden bu oymalarda agrk olarak bir derinlik gtiriile-
biliyordu. Dallar biribiri i.izerine atlarru$ ve bu atlayr{ tar:z, da
oymala"rda agrk olarak gdsterilmilti. Bu gigeklerin uglan efsanevi
hayvan baqlan ile siislenmigti. Tezyinatrn iist krumlarrnda,
adaleleri mtibalif'ah bir gekilde iislfrplandrnlmrE bir kaplan
gtirtiliiyordu. Tezyinaun alt krsmrnda ise uzun kulakh, uzun
burunlu, vi.icudu ktipeSe benzeyen bir hayvan gtirtiltiyordu.
Hayvarun kuymiu haddinden fazla btiytik ve kaba yaprlmrlu.
Ktigi.ik rozetlerde gtiriilen cmnet kuslan (Phoenix), tizerlerinde
durma$a de!'er motiflerdendi 132. J. Strzygowski de Kogkar
buluntulanna biiytik bir iinem vermigti rs. Kogkar buluntu-
lannda Qin tesirlerini agrk olarak giirebiliyoruz. Kogkarln
Yenisey-Krrgrz ki.ilttir merkezlerinden Kopen ile de benzerlik-
leri goktu. Kogkar'daki hayu"n resimlerini Qin'deki astrolojik
sembollerle izih etmek isteyenlor de vardrr sa. ,
GoK-BuL4.* *:RGANLART
Giik-Bulak kurganlan, Kungey Alatav'rn giiney yama.E-
larrnd.a ve taqdiikiintiileri arasrnd.a bulunmuqtu. Bu mezarhk,
Qu nehri kenanndaki Ribage'ye 13 km. kadar bir uzakhkta
bulunmakta idi. Araziyi dgrin bir qe\ilde yaran sel yataklarr
mezarlarr oldukga tahrip etmigti. N4ezarhkta baqhca 5r kurgan
bulunmakta idi. Mezarlarrn yayrldrfir saha giineyden kuzeye
I
do$ru r2oo m. kadar bir yer tutmakta idi. Kiiqiik kurganlann
I
gapr 4-6 m. ve yiikseklikleri o.3o sm.; btiytiklerin gapr ise rz
m. ye kadar yiikselmdkte ve ytikseklikleri de vasati olarak
r m. kadardr. Mezarlar iizerindeki tepecikler ta$ ve toprakla
karrqrk olarak sun'i bir gekilde yaprlmrqtr. Bu kurganlar hak-
krnda aErk bir bilgi verebilmek igin bir kaErm tavsif etmeyi
faydah buluyoruz:
4 Nr.h kurgan: Mezann tepeci$i taq molozlarr ile yaprl-
mrqtr. Ytiksekli$i o.75 sm. kadardr. Bu moloz lasmr kaldrrrhnca
alttaki mezar lasmr'z..6oxr m. geniEliSinde olarak ortaya
qrluyordu. Bu 'geniqlik, aqa$rya do$.u inildikqe azahyor. 2 x o.5o
m.ye kadar iniyordu. Oltintin bagr do[uya do$'ru konmugtq.
Oliintin bagr bulunamamrq ve rnezar iEinde nezrqdilmig eqya da
ele geqmemiqti.
rz Nr.h kurgan: Bu kurgarun qapr 3.5o m. ve ytiksekli$i de
o.5o m. idi. Esasen mezann geni$i$i ise r.7oxo.7o m. idi.
Oltintin sol kolu duvara deSecek bir gekilde yukanya do$ru
kaldrqlm$tr. Iskeletin sol yamnda ise, a$agtan yaprlmrg kiiEtik
bft fincan bulunmakta ve oldukga muahhar bir hususiyet giister-
mekte idi.
r3 l{r.h kurgan: Bu kurganrn gapr 4 m. ve yiiksekli$'i ise
o.Bo m. idi. Esas mezarrn bi.iyiikltigti 2xr.2o m. idi. Olti
batrdan do["uya do$ru uzatrlmrEtr. CesLdln bagr ise dolu2a do$ru
konmuqtu. Iskelet bir kadrna aitti. Mezarda nezredilmig egyaya
rastlanmaru$tr.
r50 ORTA ASYA
f
4
@9 1
g(
0
0
B E {
g(r
6o
0
0
0
0 D F.)
\t-,
d
ol! D
4
r$ 3
-o
dl
{o
d
(t
F
st (l
6l
r\l 'uo
J
C!
13
L\] J'
:o
o
f.!$i
tra* r')
I
c/ d
-c
o
,z-. J
GOKTURKLER I5I
ena-xdr" KURGANLART
I
1
ALTI.N-ARIK KURCANLARI
I
Bu kurganlann bulundu!'u yer esas itibarile M.6. I.
asraait bir mezarhk yamnda idi. Saka ve Wu-sun dewi mezar-
lanna korngu olan bu kurganlann durumunu qiiyle hiilisa I
.t
edebiliriz: i
t
j
4 ve 46 Nr.h kurganlar: Bu mezarlarda insan iskeletlerin-
den bagka bir geye rastlanmamrEtr. Yalnrz 46 Nr.h mezann .,.
GOKTURKLER r57
Gtikti.irk gaf,nda kemere tahlan ve iEine gakmak taqr ile Ilcrolc trlr
lu Fnrrhr
"kau" konan, deriden veya kumagtan yaprlmrg bir ganta gok
ydyrlmrEtr. Bu gantalar, Altay, Tuva ve Orhon b<ilgesinde
umumiyetle yuvarlak idiler. Krrgrz iilkesindeki bazr heykellerin
iki tarre qanta$ y21'ft 16r. Orhon kitabelerinin yarunda b.ulunan
bir heykelin gantasrrun i.istten bir kapa$r da vardr 102. Kapak
fizerindeki bir srnm, gantadaki detikten gegirilerek kilitleniyordu.
Tuyahta kurganlannda bu qantalann kumaElardan yaprlmrE
tipierini giiriiyoruzors. Qakmak tatr ve kavlara da Kudrrge
kurgarunda rastlanmr$tl lM. Gttkti.irk dbvrinin bu gantalan
Volga Bulgarlan ktilttir qewesinde daha gok yayrlmrgfi 165.
ryuLn
Qin kiiltiiriiniin Gdkttirklere en fazla nii{trz eden eserleri $r
giiphesiz ki kumaElardr. Ondan sonra aynilar gelirdi Kutay
kurganlannda bulunan bir ayna, VI. ve VIII. asrrlara ait Qin
aynalan ile bi.iyiik bir benzerlik giisteriyorduldo. Buna benzer
diSer bir Qin aynasr da Tula nehri boylanndaki Nainte-Sume
de bulunmugtu 16e.
sir,Anr,en
Altay da$lannda bulunan en eski # k lrS Kudrge kur-
gamnda bulunmrrEturs. IJzun ve e$ri bir krhg olan bu eserin,
kabze ve korkuluklan daha sonraki Ttirk krhglanmn tam $ir
prototipi idi. Krhcrn krru, tiq madeni gerdanhkla tesbit edilmigti.
Prof. Kiselev, megle eSri luhcrn tarihini mii$terek bir gekilde
miitalei etmiqtir r8t. Egri krhcr, megle birlikte miitalAa ettiSimiz
takdirde, bu eserlerin A,ltaylarda gtiriintigti g6yle bir ura takip
eder: Berel I, Koskal,Yako-Nur, Katanda I, Kuduge, Srotski
I 186. Tiirk krhcrmn satrr Eeklindeki prototiplerini daha errvelce
tetkik etmigtikls?. Bize giire, Kiitanda'daki kiigi.ikq$ri krhglan
da188 prototipler arasrnda mtitalea etmek lizrmdrr. Bu duruma
giire Altayda en eski ef, i luhg Kudrrge kurganlannda ve'en son
tipleri de Srotski mezarlannda ele gegmigti rtg. Batr Giikttirk
devletinin bir krsmrru tegkil eden Qu havzasrnda da e$ri krLElan
giirebiliyoruz 100. Eiri krhglann Giiney Rusya Tiirklerine ve
Ruslara yayrhgr ise daha muahhar devirlere tesadiif ederrEl.
Orta Asya'da bulunan heykellerin birgoklanrun ktLs
kugandrklanrgririiyoruz. Altay, Tuva, Mogolistanrer vc
Isg-g<il biilgesin4sree bdunan heykellerin hemen birgoklan
efri krhg tagryorlardr. Bu krhglar, Osmanh luhglan gibi, krna
ba!'lanmrq iki kayrqla bel kemerine ba$laruyordoter (bk. Lev. 16,5).
44, r. t2-r4.
loE ME, III, s.
ree DlYs, XLVIII, z.
tP JRAI, 55, Tabl. IX, r4.
lor Brovka, aynr eser, Tabl. III, 12, 13; s. 66, 67.
ro2 TGIM, 16, s.'ro, r. 54.
los DIYS, T. XLVIII, e.
!o' JRAI, 55, T. Xl/, 8-9.
' ms MIA, r4, T. XLVI, I.
to3 DIYS, s.
S2r, n. 7.
2 E.aFrAN vAoial
IttA.
l0l "
102 0
"lot
t4 ttr n,
'to9.Dr
et .P5 or"ll5
etj' lJF t5"
8lo 82 '91
90o
820 89o
7\- 7V
":i,'k" "81
.S
'' 7q 6t. "r" q "' "t+,dl .3t8
6S ogd '
"? 69o
600 5go 58
'tt"J) "ar 317-
Jat a,a..r,,
\
670 57o ' :i;'."jjf
l.1'^"tF '313
o3t3
630
o64
o65
i -k"?;"
#iliE20 l?r4dr'"
3J?"-1!l hr
!to'
"3t2
;i.l "t)l
2t
t4
l1
%o t')
os
ohl
l0 >4 2 57o
{"*
r3
frlq'
ti 'zsao J {t* l'JIo
clSl 2rs
N' 53
0249
o2soo 24a "'
zi;-b-D'o'
-,r|ls
-ffi,w* 27o@
8r
i2V:zzz"rrt
'
. 282 o2it _.,1
c22s
o?26 tttffl
.zro \ ,i",6a2t9 o2l8
o2l8
"lA 3e
.-- \
.'
240
2t9 227.2?9
227 "22 86
'.t 23oo
o "223'
-*zz 'rs
232
.?o
220 221" 62oe 2
?r):r, ".tro& .234
zfi 2
ffi
.t7s .)to
t7, ad,:m
tier.rYs5o"lsr
rs2 \Y
'rtz- ,"r.zoo$Fg{
----.
;i}}
_<
W
)72"
ol67
i"i+z t:3-/ &
i:, 164 r6t
I
ntcs 61o"
\- 1"tel
J
- \o193
]i lsz
/\\:: t6lo o162 " 154
lil
#
"15?
I L-'
"rtl
r- Dingli-Gu, 2- Ustrk, 3-Elcik,,fu- Ak-Ralr;tt, ',- Narkrz' (i- Yigit-Kala, Peykcncl. r{}4-Arnul, r85- FARAB, r86' Yabgukat, I87-Saygagqn' rB8'Patm,
7- Ktz-Kala, B-Ort-Tepe; 9- Muiz-.{B-Tcpe' to- Mor. t t -
'l':r5- \krr, I:r-Sr:rr rB9- igkilik, rqo- Isrk, r9r- Ak-Biit, I92- Sinistan' I93- Tuguruk-Boman,
Rabat, 13- Kog-Kala, t4- r 5-Ug-Kr:rscrr, I (i- l );rva-fl:tlrrn, rg4- Itoq-Kala, Ig5- Qakan-Kala, 196- Rivak, I97-. Barfanr' r98; Pig-Art,
r7- Kdk-Oguz, r8- Ketmengi, r9- zo- llalr'alt-'l'('l)('. 2 t- (irrgtrrtlr, r9g- Surhob, zoo- Daragt,2or- Krzrl'Tuu' 2o2: Maaia' 2o3- Kurak,2o4-
22- Dargan-Ata, 23- Cigiri-Ilent, r{$[ Sartaral, e5- 'I'trrlr:tk-K:rl:r, r{j- l):[- Arqa-Ilul:rk, zo5- $ART, ao6- Kuk-Yaldr, eo7- K-rzrl-Kurgan, 2o8. QAK'
Kala, z7- Megekli, e8- Qap-Kala' ta-Tiirk-Kala. 3o- I{azArasP, l} I - MAK, eog- Gulga, aIo- URA-TUBE, 2tI- Mat-Qay, 212' Kalai-Bobl,
Hive, 3e1 Turtkul, g3- $uracan, 3f-.f;ngKata, 35- Karga T'r;kan-Kala zr3- l,iyakan, 214- Sarr-Kurgan' 2t5' Borkorbaz, r16- Mrg-Pogo, 217'
''{81 'eazar-Kala, Erqi, rrB-Kuva, 2tg- Mig-Pbgo-Tep6, zzo; Yhzlh;Kaya, izr' Naukat, zzz'
3O- ea.-U-i(^1a., 97- Angka-Kaii 39- Llanbaz-Kala'
'I'rrlrt'1'kr:rr, 223- OS, zz4- lJzgen' 225- Akman' ,ee6-Arslan-Bob, zz7' Kara'
4o- Berkut-Kala, 4r- Kurgagrn-Kali, 4e' Krrk-krz, 43- Urgcnq, 44- Krrk-Krz,
Pll-Kaln, Narincen, Crldrk, Kavat-Kala' -ro- 'I'av:rlg;ttr, r2B- Kazarman, 22g- SAYMALI-TA$, 23o- QALDIVAIT, cat'
45- $abbaz, 46- 47- 48- 49-
Toprak-Kala, 5I- Krzrl-Kala, 5a. Lyaz'Kala, 53- Sultan-llaba, 54- Crtn- (,1l,ll{(;li'l'n L, 23r- $IRDAK-BEG, e33- BURMA-qAP Ir 134'Burma-qaP
prk-Kala, 55- Givur-Kala, 56- Zamahgar, 57- Bederkent, 58- Kiincrli-Kala, ll, 2,1.,- KO$OY-KURGAN, 236-l\T-8A$, 237- ALAMI$IK, n38'Narrn,
z,;e-(,1:rlclrvar, n4o- Kan-(irrr:rr, 24t-Ara-Kul, l4e- QUMGAL, 243- KA-
59- Daudan-Kala,6o- Kalah-Grr,6r- Kunya-Uaz, 6z- $ah-Senm, 63- GAvur-
Kala, 64- Dev-Kala, 65- Art-Gumbaz, 66-. Talay-Han-Ata, 67- Ak-Yayla, YIRMA, 244- Altrn-Arrk, '.r4.,- Nigke, 246- Ming. Tepc, a47' Uzun-Ahrnet,
,:4{}- Karavan, z4g- Ungar, 2.,o- KASAN, 25t- Ahllket' 452- Mungak-Tepe,
68. Ktizeli-Grr, 6$- Kalah-Grr, 7o- Mangrr-Kala, 7r- Ak-Kala, Je- $irvan-
Kala, Tg- Dev-Kesken, 74- $emaha-Kala, 75- Buldumsaz, 76- Kunya-Urgeng, 253- 'IA$KENT, 254- $arap-IJana, 255- QARDARI' 156' Ming-Tepe'
77- GAvur-Kala, 78- Mazlum-Han, 79- Qilprk, Bo- Be;-Tilbe, 8r- Nukus, r57- Uzun-Ata, z5B- Pl$PtiK, r59- BALASAGUN, 16o- SARIGT 26r'
Be- Aibugir, 83- Cana-KaIa, 84- Hayvan-Kala, 85- Keheyli, 86- Qimbay' Kirmirau, e6z- Neva-Ket, 263- KOqKAR-BA$I, 164.- Kumbrilct' 165'
87- Toprak-Kala, 88- Kungrad, Bg- Krhg-Kala, 9o- Kurganga-Kala, 9I- Kok-Bulak (SUYAB), 266- KISMIQI, 167- Kargah, 168- Talgar' lt69'
Yaman-Kala, 9r- Mehter.Kala, 93- Barak-Tam, 94- Kara-Kalpak-Kala, ALN{A-ATA, e7o- ISSIK, e7t- Turgan, a7r- Qimuzr, 273' Cuvan-TePc
95- Beq-Tam, 96- Sarr-Tarn, 97- Qirik-RabAt, 98- Sengir-Tam, 99- Pulcay, 274- Kegen, 275- Qingildr, 276-Kara-Qoko, 27 7- Koyhk, e78"faldr' Kurgan,
roo- (Jrga, ror- Ug-Kuduk, roe- Bulak, ro3- Kog-Bulak, ro4- Belevli, Io5- 279- Kopal, e8o- CUL, z8r-Krrgin, e8e- KAROY, zB3- Oy-Bulak, rB4-
Babrg-Mullah, Io6- CEND (Can-Kala), I07- Kum-Kala, roB- Altrn-Asar, Qil-Bek, z85-sokolovka , z86- CargelAir, zB7- Cerges, eBB- Krzrl-Kurgan,
rog- Tombak-Asar, tro- Ahb, trr- Kesken, ttz- Kuyuk, rI3- Raben-Say, z8g- Nuzket, ego-Cayrlma, egr- HARRAN-CUVAN, agz- STEPNOE,
rt4- Kaia-Asar, rr5- $alpak-Asar, tr6- Krq-Tiibe, II7- PENCIKENT, 293- TOLEK, 294- KULAN, zg5- Aqair-Barshan, 296- QIKIL, 297-
r rB- Iskodar, r r9- Urmi-Tav, l2o: Iskodar, tzt- Zahmet'Abad, rzr- Rarz, Adakket, z9B- Dohnucike, e9g- TARAZ, 3oo- Quviket, 3ol- Behlu, 3oe-
rz3- Beg-ib, rz4- AburdAn, Iz5-Matga, lz6-Paldorak, I27- Sarr'Tag, I28- Hamuket, 3o3- Atlah, jo4- $elci, 3o5- Susr, 3o6- Kul 3o7- Tekabket, 3oB-
Kara-Tag, rzg- $ahri-Na\'. I30- Dinev, l3r- Barzob, r3z- Rohatr, I!!- Gulis- KENKOL, 3og- Berk-Kara, 3Io- Tamdr, 3Il- Kum-Tepe' 3r2- Tarsat,
tan, r34- HISAR, r j5- l)ti:;cmbe (Stalin-Abad), r36- KAfirnigdn, r37- Feyz- 3r3-Tiibet-Tepe, 3I4- Ak-Tepe, 3r5- Kunustr, 3r6-Bakarh, 3i7- Ak-Sumbe.
Abad, r38- Kok- Tat, r39-Korgan-Ti.iSe I, r4o- Korgan-Tiibe II, r4t- [Jz1rn, 3rB- Karnak, 3iq-'IURKISTAN, 3eo- YESI, 3zI- $avgar, 3zz- Altrn-Tepe,
r4z- Kaganovig-Abacl, I43- Vorogliov-Abad, r44- KOBADIYAN, t45- 323- Karaspant-Tepe, 324- Jullak-Tepe, 326- Burcarr, 326- SAYRAM,
Cili-Kul, 146- Sayat, r47- $aar-Tu)j 4S- Biq-Kcnt, r49- Abi-Garm, I5o- 327- StJTKENT, 3zB- OKSUZ, 329- Kok-Merdan, 33o- OT'RAR, 33r-
Bclcuvan, I5I- Hovaling, I52- Kuly$b, r53- Kiil-Ab, r54- Kala-i- Humb, SAVRAN, 332- SIGNAK, 333- Ak-'I'cpc (Siitkent) ; 334- Ak-Tepe (Qar-
r55- Kala-i Vamr, r56- Kalai-biLri- Penc, 157- Fcyz-Abad. r58- iqkAgim, r59- darr), 335-Bayrr-Kum, g36- Kavgan-'fepe, 337-Artrk-'fepc, 338-Buzuk-
Kiqm, 16o- $ibAb, 16r- $crcy- Kemer, r6a- Han-Abad, 163- Kunduz, 164- Tepe, 339- Car-Tepe, g4o- Qornak-'I'cpe, 34I- lqkan, 342- Cuvan-Tepe'
Hulm, r65-IVIEZAR-I $ERlF, r66- BELH, r67-Devlet-Abad, r6B-TIRMIZ, 343- Bulak-Koval, 344- Turtkul-Tepe, 345- Kazaltrk, 346- Kainda' 347-
169- Kelil, r7o- Akga, r7r- $rbrrgan, I72- Devlet-Abad (I].\RYAB), I73. $iq-Trrbe, 348- Poltavsk, 34g-Belovod (Ak-Su), 35o- Aleksandrov' 35t'
Andhoy, r74- Bosaga, r75- Kcrki. r76- TEMIR-KAPI, I77- qrrakgr' I7B- SUKULUK, 352- Klyugev, g53- Alamedin (Groznonsko), 354- Novo Pok-
Keq ($ehri Sebz), r79- Kitap, r8o- KASAN, l8r- Behbudi, IBz-BuzaEr, I83- rovsk, 355- Qumrg, 356- Krasnoregensk, i57- AK-BB$IM, 358- Burana.
GOKTURKLER t6I
AT KO$UMLARI
Gerek Altay ve gerekse Orhon biilgesind.eki buluntularda
eyerler, Pazrnk v.s. de oldu$u gibi bize tam olarak intikal
edememiglerdi. Yakuzca Kudrrge'de eyerin iin lmmrna ait
resimli bir eyer ka.qr, eyerin dik durmasr igin eyerin igine konan
bir yay ve birka4 tane de eyer kagrna ait ktigiik siisler ele geg-
miqti 215. Yalnrzca Kudrrge'de bulunan resimde eyerlerin yan
GOKTURKLER 169
F
i
t6* ORTA ASYA
t
GOKTURKLER r65
i
;'
r-,
f
tekni$i, Giiktiirk devrinde artrk kaybolmugtu. Oyle anlagr-
lryor ki Gtlkttirk devleti iginde yalayan ziraatgrlar
I
t
da yavaq yava! yerlegik hayattan giigebeli$e geg-
miglerdi.
F
b
R
I
t
I cdxttinx HEYKn Lcit-i6i
I
Appelgren-Kivalo, Altaltaisclu Kunstden*miiLcr, Helsingfon, t93r,
t Res. r6, 3or ; G. J. Anderssir n, Hunting Magic, BMFEA, . . . . ; Berngtam,
F
3
E
; MlA,26, s. r43 v.d.; K istori4cskoy topografii Quysko2 ihlinc,YDI,4, I939i
i:. Kryizkiy natsiowlnqt uzor', Frurtze, rg49; Istariko'kulturnoc, ptoglnc Sncnwl
h Kirgiaii, s. 17 v.d.; V. Qepelev, Ob antigrny stadii b istorii izobrazitelrcgo iskus'
sba narodoo, M., rg4t ; L. A. Evtyuhova, Kamennu i'zua2anila Tujrcl Sibiri. i
[. Mongolii, MlA, e4, s. 96-roz; Kamennte izaa2ani2a Seoanogo Altaya, Ttudr
E GlM, XVI, s. rg2; O. Franke, Gcschiehte dcs chiwsischcn Reiclus, Berlin-
E
Leipzig, rg3o-Ig37; M. Griaznov, E. $neider, Dreunia izaayani2a Minu'
l sinski.h sta,pcy, Materiah po Etnografii, IV, z, rgeg, Tabl. VII: res. 64;
F
I A. lnan, $amanilm, Ankara, 1954, s. I8o v.d.; V' Kazakevig, Namogilnu
F Darigange,L., r93o; S. V. Kiselev, Drearryaya ist. Tujmy Si6iri, s. 5og,
statui o
v
545, Pl. XLIX,3-5; M. E. Masson, O proizlnjdcnii wkotonh namogi'ln*ott
Tujrcgo Turktntnislana, Materiah YuTAKE, I, r949, Alkaabat; S. Mintslov,
F
t
r Pamltatniki dremosti v Llryanhayskom kra2e, ZVO, XXIII, Tabl. IV, VI;
W. Radlov, Atlas dcr Alurnner dcr Mongolzi, SPb., r89z-r899, Ir8 Tafel;
E
N. Veselovski, Zapiski OOID, 3e; A. Yakub ovski, Srcdwaziatskh sobranila
t
F.
Ermitaja, TOVE, II, s. r9.
.i
sarayrna att, Tabgag kaganng Qreki bediagig, yani "has oymacrsr"y- j
GOKTURKLER r67
ffiW4lg
sffi%G
%H;q
ffiffiPai
@'ffiS;E
reffic"$;
ffiWit t \i,
cffi@@;i
t68 ORTA ASYA
i
l
.,!
't
{
il
{-
GOKTT}RKLER r69
sds
Berngtam, MlA, 14, s. go; t; XiV, XV.
2aa
Aynr eser, s. 38, T. VI, l-3; IX, l-5.
305 Aynr eser,
s. 37, T. X,3; XVI, 6.
{o Aynr esdr, s. 3r.
2c? Aynr eser,
s, 38.
ta8 Aynr eser, s.38, T. VII, r-3; IX, r-5; Berngtam,
Arluologigcskilt
ogerk scacrnoy Kirgizii, s. 88.
eer MlA, r4, T.,VII, r-3.
a?o T. VII, 3.
Aynr eser,
r72 ORTA ASYA
l
IE-
ts
k
t
it GoKTURKLER r73
t
.:
surlar, aslen bir So$d eseri olan Rabat-r Melik surlan ile Harezm
kalesine qok benzemekte idiler. Burada VI-VIII. asulara ait
qanak ve giimlek parqalan da bulunmugtu. Bu surlarrn. Gitktiirk
ga$rnda da mevcut olmasr gok muhtemeldimz.
Yukarrdaki izahatrmrzdan bir netice grkaracak olursak
diyebiliriz ki Giikti.irk devleti Orta Asya'da hiiki.imran olurken,
Isrg - gtil ve Tann da$lan etra{inda da birgok mesktrn ve mi.is-
tahkem yerler vardr. Giiktiirkler Ferga4a ve Altay biilgesi ile
srkr temas halinde idiler.
Kazakistan, Giiktiirk devletinin batr lusrmlanm teqkil
ediyordu. Bu sebeple Gitktiirk qafrna ait Kazakistan buluntu-
lan, Altay dalan ktilttirleri ile qok yalun mi.inasebetler giiste-
riyorlardr. Difel yandan Ural ve Gtiney Rusya ktilttirleri ile
Kazakistan' kiilttirti arasrnda benzerlikleri de agrk olarak mii-
gahede edebiliyoruz. VI-VII. asrrlarda bu btilgede kuwetli
Iran tesirleri de gdriilmde baglarm. Iran tesirlerinin yarunda,
Batr ve Do$u Tiirkistan'daki Budist san'atr da bu btilgeye
kuwetli tesirler yapmaktan geriye kalmamqtr 3u. Buluntular _
,]
I
!
GOKTURKLER r77
gogo Feryanskogo-Kanala, Trudr I.{N Uzb. SSR., IV, rg5r, Tagkent, s. ro3;
v.d.; B. A. Latinin, Voprost
Istarijta orojeniya Horczma, Taqkent, 1949, s. 16
istarii inigatsii dreaney Fngant, KSllMK, 64, 1956, s. e3; N. $erbina-
Kramarenko, P6 lllusulmanskim sa2atinyam Srcdnel leii, Spravognaya
Knijka Samarkandskoy oblasti, IV, s. 4.9; Terenojkin, lzvatiya Uzb.
FAN, 9, tg,4o; S. P. Tolstov, Po sledam dreanc Horezmiltskol tsioilizatsii,
M.-L., rg48, s. reg v.d.; M. E. Voronets, Kamcnnoc izobrajcnic znel iz KiE-
laha Fergansko_y oblaqti, KSIIMK, 6r, 1956, s. 48-55;',Yu. A. Zadnep-
rovskiy, Ob etnigeskom Sostaae naseleni2a drcanqt Fergana, KSllMK, 6r, 1956,
L s. 39-44.
t.
F"
t
Biiyiik Hun devletinin kurulu$undan sonra Tann da$-
lanndan Fergana'ya doiru btiyiik akrnlar olmu$tu. Bu yeni
gelen kavimlerin baglarrnda Yiie-Ei'ler ve Wu-sun'lar vardr.
Isa'nrn do$uqu srralannda ise, Bi.iytik Hun devletinin parEalan-
masr sebebile meydana gelen Hun griEleri Orta Asya kiiltiir-
lerinin birbirlerine karrgmasrna sebep oldular. Tanrr daSlann-
daki Arpa ve Qon-Alay kiiltiirlerine muvazi olarak Fergana'da
f sfare, $irin-Qay ve Ta$kent ovasrnda da Kavunqr kiiltiir-
leri bulunuyoxdu. Tann daflarrmn bu ga$a ait kiiltiirlerinin
ganak ve qiimlek nev'ileri Fergana eserlerine'qok benzemekte
idilerso?. Hiilisa olarak diyebiliriz ki Hun gairndaki Tann
daSlan, Fergana'da yeni bir ktilttiriin do$ugunda mtiessir bir
rol oynamrgtrsos (bk. Lev. r3,l).
Gitkti.irk ga$rndan az ewel; Fergana dolaylarrnda gok Fcgu'ro
ftrtlqncrl
miktarda ath grigebeler bulunuyordu. Yerlqik hayau gdgebeli$e
*a
tercih eden bu kitleler y4val yava! yerleEme$e ve ziraatgr olma$a
baglamrglarar. qattat, Qigircik, Gulqa gibi buluntular bu
['L ziraatErlann ktiltiirlri hakkrnda bize fikir verme&tedirler 30e,
*g.
Fergana'run yerli halkrmn Ttirk asrldan olmasr muhtemel defiil-
di. Qin kaynaklanndan edindi$irniz bilgilere giire, aslen ziraatgr
ve tiiccar olan bir sekene idiler.
Bu btilge M.s. 659 senesine kadar Kugan kiiltiiri.inii biiyiik
F bir itina ile muhafaza etmiEti. 659 senesinden sonra Orta Asyah
ath giiqebelerin -yani Gttktiirklerin- kiiltibii yaval yava! giiri.in-
mese bagladr. Qigirqik, Yassrkugart kiiltiirleri, Gdkti.irk
s? Berngtam, MlA, a6, s. 95.
3B Bernqtam, Kenkolskiy mogilnik, L., r95o; MlA, a6; s. 95 v.d.
&o Berngtam, MIA, 26, s.
95.
Oila Asta, tz
s.
?.
h'
v
'wL_j'gi
I?8 ORTA ASYA
q3
aoooooooE,O
os " @o0o ",o
)
(-
GOKTURKLER r79
lpq>-@ft;@#i
@@ffi Levha r8
-
G6ktiirk ga$rna ait Tanrr da!'larr eserleri.
'r5
Ginzburg, MlA, 37, s. 157-167; Trudr Sogd.-Tac. Eksp., I,
ttoJ''3ri3?10,,
*rrr*K, 6r, rs56, s. 6s-64.
GOKTURKLER tgg
Qin'de Kuzey Chou devletine ait (M.s. b57.58) bir para ile
&Sg-+S+), tarihlerine ait bir Eftalit dirhemi ele gegrniEtiffi.
Bazr So$d paralannda gekik gtizlii veya Morrgoloid insan
tipleri de giirtiltiyordu 34e.
BATr riinrisreN geninr,nni ITAKKINDA
TA,HLi r,i s is LivocRAFyA
IJsrugana'nrn VII-X. asrrlar arasrndaki tarihi ve buluntularr igin bk.
N. Negmatov, ()sr,xSana o VII-X. aa., M.-.L., rg5l; Etno-antropotojik
durtrmu igin bk. N. N. Negmatov, K wprosu ob cmigakoy pinadlzjwsti nasch-
nila Ilmqane, KSllMK,6r, 1956, s. 19-38; buluntular_igin bk. O. l. Smir-
nov, Arluologigaskic razacdki a Umqarc a rgso g., MtA, 37, s. r8g-a3o.
Merv kerami$i ve testi firrnlan igin bk. V. Sarianidi, Kcramigeskic
pcgi gorodig drconzgo Merua, izrabotYu TAKE rg5o goda, Sb. studengeskih rabot
Sredneaziatskogo Gos. IJn-ta, 5, r95d, s. 168-188, r8 resim; (VI-XII.
asrrlara ait); IV-XV. asrda Merv mimarisit Z,'A, Alhomova, Pobaol
otgctVIII ottyada tuTAKE po izugcnilu rabala gorodiga Starogo.Mema, TYuTAKE
2, r95r, s.4O+-+r2.
Bara&r9a'daki ski mabed duvarlannda da duvar fresklerine rastlan-
mrgtr. Umumi olarak bk. V. A. $igkin, Barahga,ZY, rr, tg5o, s. rr7-r28.
Buluntular daha ziyade IV-VI. ve VIII-XI. asrrlara ait idiler.
Taht-r Kuwid ve Kubadiye harabeleri igin bk. . N.D. Logofet, Na
granihah Sredwy Azii, III, 5r; V. l, Masalski, Turkcstanskiy
SPb., r9o9, s.
hraL, Rossilya, XIX, SPb., igr4, s.736 v.d.; M. M. Dyakonov, Arluologi-
gcslcic rabaa a Nijum tzgnii rchi K4finrigana (Kobdian), MlA, 37, s. 253.293;
A. P. Kolp akov, Iz nedawugo proglogo Kubadiana, MlA, 97, s. 3oe-3o6.
Kubadiye daha ziyade Hun ga$rna ait bir merkezdi, Son katlan Gitktii*
ga$mn baglangrcrna tesadill eder.
Ayvaca harabeleri igin bk. B. P. Denike, Ekspcditsita Muzqa Vostagnh
Kultur o Tcnuz, Sb. "Kultura Vostoka", I, M., 1927, s. r8 v.d. Vahga hara-
beleri: A. M. Belenitsliy, Otpt o raboh ValuSbgo otryda a rW g., s. r4 v.d.;
A. M. Belenitshiy, Otgct o rabotc Valqskogo o@ada t tg46, MtA, 15' r95o;
Otgct o raboh Ydzgsbgo otr. a rg44, MlA, I, 15, rg5o; Drcwtiy gorod, K. Taci'
kistana, rr8, 5r5a, 1947.
Zere$an ovzutrnur toponomisi igin bk. O. t. Smirnova, Yoprostt islrl'i-
gakoy tapogrqfii i TQminihi,acrhtugo /crcfgana, Trudr Sogd. Tac. Arh. Eksp.,
MlA, 15, r95o; Arkeolojik durumu igin: Arlwhgigcskiy raaniki bassqma
/eraf;na o rgtT g., Trudr Sogd.-Tac. Arh. ELEp., I, MlA, 15, I95o, $. 47 v.d.i
MlA, 37, s. 168-188.
Diter buluntular: N. l. Pokotillo, Puteystuic o lcntralnoyu i Yosbgmgu
Bulura, tzv. RGO, 25, SPb., r88g; V. l. Lipskiy, Gorna2a Eulura, SPb,
r9o3, I, s. 3o8; SborniL geogr. Topogr. i statistig. Mater. po Azii, VII'
8{8 KSIIMK, ffi, s. 99.
s$ KSllMK, 55r r954r s. 5tl, r. r2-4.
r86 ORTA ASYA
q, 6d
9 ffi
'C{6.
r&tt t tl
Gtikttirk gafmda, bilhassa Altay daplarr etr{r1d1 toPra}tan rcylddrlorl
yaprlmrq ktigtik irisan ve hayvan heykelciklerini de gok bul-
*ut tuyrr. Bunlar d,a Zerdtigt dini ile ilgili sernbollerdi. Bu
eserler bilhassa Qu nehrine diikiilen Sukuluk .gayr iizerinde,
Ruslann "Quyskaya d,oline" dedikleri mevkide gok bulun-
muqtus?E. Bu tip figiirlere kaplar tizerinde de rastlamaktzyn'
MeselA btiyle bir rfrtiyar fiSiir_qltiin givtltl tacr gok
eatererandurzo. 3o1i*lirlerin daha ziyade Olti gOmme mera-
simlerinde kultamldrklarr anlaqrlmaktadr. Bunlar, bize Tiirk-
Ierdeki balbal an'anesini de hatrrlatrrlar (bk' Lev' l9)'
Ikinci tip heykelcikler grubu lran mitolojisinden -lt^Ttq'
baqlarr insan ve viicutlarr hayvan olan hcykelciklerdi.- onceden
hazrrlairan kahplara kaba olarak dtikiilerek yaprlmrg bu toprak
hcykelcikler, dubad-$ah'da eElerine rastladr$rmrz lran eser-
lerinin benzerleri idiler. Bu eserler, Orta Asya'da Zer'
dii$tli.i$iin ve lran kolonile rinin zamanrn4za kadar gelen
hatrralandrr.
Bu kaydettiklerimizden baqka SoSd mimarisi w, kera-
mi$i sar, silihlarr ss hakhnda da gok siiylenecek Fyler vardrr.
Fakat kitabrmrzrn hacmi buna miisait def'ildir.
TiiRcE$ PARALARI
A. N. Berngt am, Tiirgegskiz monett,TOY,2, I94o, s. t05-r r r; MIA l4;
Noor2 Tiirgqtskih ftunet, Tilfkohgi.geski2 sbornik, I, M.-L., r95r, s. 68-7e;
tip
E. Drciuin, Its monnaies Tuko'Chinoi'ses, Revue Numismatique, 1896;
Markov, Iruatayny katalog Munlmanskih morct Gosudatstacnnogo Ermitaja'
Sbp., r896, s, lo3; M. Masson, Monctnu nalndki a Drcdnqt A/i, rgrT-rgz7 gg.,
lavestiya Sredazkotnstariia, III, Ta;keht, tge8, s. 288; F. W. K' Miiller'
tligtica, II, APAW, rgro, Berlin, tglr; A. Stein, Sarindla, IV, Tabl'
CVL; OAK, r8gr, s. rr5; OAK, 19o6, s. I34; W. Radlov, Dia Alttfrr'
kiihm Inschrifw ibr Mongolci, s. 358; VDI, r, 1939.
Semiregi biilgesinde Qin paralan geklinde yaprlmrg SoSd
yazr$ ile Tiirkge olarak yazrlmrq olan bu paralarin y'ektnu
btiyiik bir kolleksiyon teqkil etmektedirss. Bu paralarr tip
itibarile Pencikent'te bulunan So$d paralanna gok benzemekte
iditer. Eski Taraz qehrinin IV. katrndabulunan TiirgeE paralan
M.s. VIII-IX. asrrlara, V. katrnda bulunanlar ise XI-XII.
asrlara dair eserlerdi s84. Daha do$'udaki Sarrg-Kurgan'da ise
"Tiirgeg Kagan Bay Baga"ya ait bir para bulunmu5tu385-
Tiirgeg Kaganr Uqele'nin tinvam "Baga Tarkan"drstt. ?39
senelerinde Ttirgeqlerde ismi geqen bir "Baga Tarkan" daha
varchrss?. BernEtam,' bu paramn ikinci Baga Tarkan'a ait
olduiunu siiyliiyorsa da bu gok qtiphelidirsss. Paralarda
Balasagun'a atfedilen 'qKuz Ordu" adt da gegmektedirsse. Bu
paralar, a$rhk ve btiytiklliklerine gtire beg tipe aynlmrgtr 9m.
3onradan-negredilen bagka tipteki ttitg"g paralannda, Qagan
kelimesinin yamnda damga da vardr 3e1- Bir di['erinde de
"Onok tamga" srndair bahsedilmektedirssa. BernEtam'a giire
bu tip paralar M.s. 738-74o senelerine ait olmah idi 8e3'
sss Bk. E. Dro\in ve H. N. Orkun, Eski Tiirk Taa.tlan, II, s' Ifu.
E8{ TOV, 2' s. ro5.
$6 Aynr yer.
secg. Qfu2vanncs' Doctttruttk, s. 49.
ot Aynt eser, s. 47.
16' TOV, 2, s. I.o7.
8Ee TOV, 2, s. ro9.
reo TOV, 2, s. ItI.
$r Ti.irkologigeskiy Sbornik, I, M.-L., r95r, s. 68-7e.
8tt Ayru yer, s. 69.
"tt Aynr eser, s. Tz.
Z. Giiktiirk ktildirtine ait yeni buluntular
, ToNYUKUKtuN MEzART
l
GOKTURK KULTURUNE AIT YENI BULUNTULAR r99
I.il.t f
uhdLd Qin kaynaklanna gtirq Kugrzlantr hububat nev'ileri, arpa,
bu$day, yulaf ve dan idi s. Krrgrzlar unlarrnr, mahiyetini bilme-
dilimiz ayak defiirmeni ile ifiitiirlermiE. Memleketlerinde
sebze ve taze meyve yokrnug. Yemekle birlikte tahammiir
etmig igkiler igerlermiq. Atlan qok biiyiik ve kuwetli imiE.
Gergedana benzer bir hayvan, sarr daE koyunlan, siyah kuy-
ruklu bir geyik nevi gibi vahi hayvanlar; yabani iirdeklern
salsa$'an, atmaca ve yrtrcr btiytik kuglar bulunurrnug4. AEaE-
lardan, gam, kayrn, siiSiit, karaa$ag ve yosunlar Krrgrz iilke-
sinde pek gokmuE. Baghca maden zenginlikleri altrn, demir ve
kalaymrq. Her ya$murdan sonra Krrgrzliar maden arama$a
grkarlarmrq. Bilhassa silihlann sivri uqlan igin kullamlan sert
madenleri, G6,k ti.i rk'lere Krgrzlar giinde.rirlermig.
Irr;dru fdcr
vo u'trdcrl
Krrgrzlann reislerine A-jo denmekte idi 6. A-jo'dan sonra
ikinci derecede kabile beyleri ve ondan sonra da Kara-
budun yani halk gelmekte idi. Bunlardan aga$rda bir ktile
srmfmrn bulunduSu anlagrlmaktadu 6. Bir tzf kurulur ve bu
tufun alunda herkes toplamrmrg ve krrmrzr renge hiirmet,
ibadet ederlermiE. Krgrn samur ve kunduz derileri giyerlermiq.
Burasr Sibirya'nrn giineyi oldufiu igin kiirklii hayvanlar
pek boldu. Islim memle&.etlerine de ttirt ihrlq ederdi ?.
I Wcn-luicn T'ung-kao, s. z7l4b; Yakinev, I, s. 354.
t Yakinef, aynr yr; ayrrca bk. B. Ogel, $ilu Usa lazttt, Fr.llleten,
59' s. 375.
E Wcn-luim T'tmg-kao, aynl yer; Yakinev, s.
35r.
I lfcn-fuicn, 2724, b; Yakinev, s. 352.
n Ayttt eser, aynr yr.
j
j
lt
l
l
KIRGIZLAR aog
-
Reisleri, Iugrn kege gapka ve yaztr. da altrn diiSmeli bir nevi
qapka giyermig. Hallan qapkalan ise hep kegeden imig. Her-
kesin kemerleri ve buna takrlan brgak ve bilegi ta$la'rr varmrq 8.
Kadrnlar yiin qayaktan veya Qin ipeklilerinden elbiseler gtyer-
lermiq. fran ve Araplarla gok srkr bir kiirk ticarcti temasr
kurduklan anlaqrlmaktadrr. Kegeleri birleqtirerek reisleri igin
gok biiyiik bir gadrr, yani ota$ kurarlarmrq. Kabile reislcri ise
onun etrafinda daha ktiqiik qadrrlarda otururlarmr$. Halk,
reislerine fare, samur ve yegil fare ktirllerini lergi olarak verir-
lermig. Sihirbazlanna. t'gan" yaai Kam derletmig. Di.i$tinleri
qok btiyiik olurmug. Bazzri bin koyun kadar hediye verilirmig.
Oltilerinin etrafinr Ewirip aSlarlar ve sonra da onu yakarlarmrg.
Kemiklerini toplar, bir sene sonra da kemiklerin iizerinden
atlar ve sonra da mezar yaprp giimerlcrmig. Bundan sonra
btiyiik bir qenlik ve toy yaprlrmrq. Evlerinin bir krsmr ta$tan
ve bir krsmr da agaqbn gitlerle yaprlmS imig. Evlerin iizerini
de aSag kabuklarr ile kapatrrlarrruf. fa4lan, Qin kaynaklanna
gtire Uygurlannki ile aym imigo. Bilindi$i tlzere,. baslangrgta
Uygurlann yazilan da Gtitttirk elfabesi ile aynr idi. Krgrzlann
ceza sistemi gok sertti. Memleket meseleleri iizerinde miinakaga
yapanlar ve haydutluk edetrlerin ba;lan kesilirmig. Hrrsrz
gocuklarrn kesilen baqlan" babasmrn boynurra tal<rlrr ve baba
kuru kafayt iimriiniin sonuna kadar qrkaramazmrg. Siivariler
tahtalarla grhlar yapar ve bacaklarrru korurlarmr!. Ayrr"a
oklann bile batamadrfir yuvarlak zuhlar da omuzlara konur-
mug. Iftrgra baya*I.annn da gok bol olduSu anla5rlmaktadu.
Krrgrzlarrs tlo!'usrndaki bazr Giiktiirk kabileleri lrlryn ka2ak
kullanmakta idiler. Bu sebcple Qinliler bu kabilelere tahta
atlr Giiktiirkler adr vermektedirler.
Krrgrz iilkesinde eskiden beri tig rk mevcuttu. r. Cermen fqdrn
rtrp$U
rrklan: Krrmrzr sagh ve mavi giizlo olan bu rrk Qin kaynak-
lannda da zikredilir. qok eqki devirlerden beri buralarda ya$ar-
lardr. r. Mongoloid uk: Bu rk bilhassa Baykal giilti kena,r-
lanndan, M.6. III. asrrdan sonra buralara gelerek yerlqti.
3. Tiirk rrkr: Bilhassa Hun ga$rndan itibaren gerek
8 Wcn-hsicn, 2724 c.i Yakinev, s. 354.
e aynr eier, alrm yer.
O* AAs, rt
2IO ORTA ASYA
'MfiFffiryWfflflfiffi
MUAIIHAR KURGANLAR
Minusinsk dolaylannda, Ysaz:ne ne,hri kenanndaki bu Irtr[t,[dc
hllds
kurgan buluntulan bilhassa Krgrz-Yenisdy ktilttiiiiniin soruaki
devirlerini karakterize etmesi bakrmrndan btiyiik bir iinemi haiz-
di (Lev. 2o,g). Buluntulann btiytik bir ekseriyetini kayrq siisleri
tegkil etmekte idi. Bunlar arasrnda, tipik tokalara, ok uglarrna,
at gemlerine, baltalara" oraklara rastlamaktayz. Bu geg Kugrz
kiilttirii, daha eski olan Kopen buluntulan ile btiyiik bir
ya.lcntrk gtistffmekte idi. IX. ve X. asrlara ait Altay ktiltiir-
leri ile dc yakntrk giistermeleri, Kugrzlann giineyle srkr temas-
la:rmn bir ifadesidir. Difer yandan, DoBo Tiirkistan'daki
Budist san'atr ve Turfan'daki Maniheist iislfip da Krrgrz
biilgesinde kendisini $dstermektedir r0. Bu kiiltiirtin, Altaylann
muahhar ktiltiirleri arasrnda sayrlan Srotski kurganlarr ile de
ilgisi vardr. Muahhar Krgrz kiiltiiriinde, M. iinceki Giiney
Sibirya kiiltiirlerinin de an'amesi devam etmekte idi. Bununla
beraber, bu ga$ san'atr realist bir san'at anlayrgrna sahipti.
Bilhassa Qin ktiltiiri.inii benimseyerek kendisine mal etmig ve
bu suretle kargrmrza grkmrga m.
Muahhar Krrgrz kiilttirtine tesir eden ikinci ktilttir gevresi
de, Semipaiatinsk'deki Zmievka kurganlan idi. Bu akra-
bahk da bize IX-X. asulardati Krgrz kiilttiriiniin giineyle
ilgisini iznh eder. Muahhar Krgrl kiiltitriiniin menSclerini arayacak
olurs.ilr, gene kargrmrza Altay bdlgesi grkar. Biraz da Qin'den
gelen Ajur tclsdfi ile iglenmig madeni eseder, bu gafda Altty
ktiltiirunti tarakterize etmekte idi. Altay ktilttirii gittikge
inkigif ederek Krrgrz kiiltiiriinti de tesir sahasrna
almrqtr. Bu durum Qrta Asyah O[uz ve Tiirkmen-
lerin, kiilttir tistiinliigiinii ele gegirdiklerini giiste.
riyordu.
Muahhar kapS.t kurganlann en biiytiftini.in gapr 4.5 m. tulLrr fi6rl
fugrdrn
idi. (Ler.ar,e) Bunlar eskitipkurganlara nzzataln daha ktiqtik
kurganlardr. Kurganlarda ele gegen yedi brgapn hepsi de iililntin
sa$ tarafina konmugtu. Baalarr da solda idi. Yani istisnalar da
b*F
ee
Kapqal'da koyunlar da iiliilerle birlikte giimiilmtiglerdi. Bu
mezarlarda bol miktarda a$agtan yaprlmrg koyun heykellerine
de rastladr$rmrza giire, bu koyun kurbanlarrntn da dini bir
mAnasr olsa gerekti. I. kapEal tipindeki aazolar bu Ea$da da
devam ederler. A$rzlan genig, kannlan gigik ve ytilsekge idiler.
Ayrrca ziraatgrlara mahsus siuri kiirekler de ele geEmiqti 22.
Bunlara, Orta Asya Tiirk ki.ilttirtintin yayrlmrg oldu['u btittin
btilgelerde rastlamaktayrz a. Tokalar ve madeni siis pilAkalarr
I. ve IL kapgal kurganlartnda hemen hemen hiq de$igmemiyi'
II. Kapgal kurganlarr IX. astra ait mezarlardrsa.
tr V. P. Levagova, MlA, e4, Pl. e.
3t Aym eser, PI. 5, 24, 35.,
s Meselenin miirrakagasr igin bk. MIA, a4, s. t35.
l{ Aynr eser, s. r35 v.d.
KIRGIZLAR 2r5
3. Butuntutarra tahlili
Iqr u'rfru Krrgrz san'atrun inkiEifrnda baqlrca iki tesir gok iinemli
lmilirctrtrlcl
rol oynamrqtr. Bunlardan birincisive en kuwetlisi eski Iskit
san'atradan gelen anr'ane idi. Diiederi ise VI-VIII. asrlarda,
Qin'don ve lran'dan gelen tesirlcrdi. Iftrgrz san'atrna ait
bazr koyun heykelleri bize Ordos bronzlannr hatrrlatryorlardr s8.
Bu dEtan gelen tesirlerin yamnda birinci derecede rol, qtiphesiz
ki eski Gtiney Sibirya ve Altay kiiltiirlerine aitti. Krrgrzlar
arasrnda rastladrfrmrz Qin esederinin go$u da, Qin'den ithal
stretile gelen egyalardrs0. Htilisa olarak diyebiliriz ki, Krgrz
san'atr kendisinden tinceki ve kendi ga$rndaki
kiiltiirlerden gok geyler almrg olmasrna ra$men,
kendisine mahsus bit iizelliSe sahip ve Gtiktiirk
ktilti.irti ile akraba idi.
Gt*lllrtLd&d
yrh gblg
Itc
Kopen kurgarunrn en iinemli eserleri, giiphesiz ki iki
DqAF giimiig ma$rapa ile bir giimiig tabaktr4o. Bu eserler krymetli
taglarla siislenmig, iizerlerine oyma tekni$i ile kug ve gigek
motifleri hnkkedilmiqti. Gerek taqlar ve gerekse taba$a oyulmug,
karqftkh olarak duran cennet kugu motifleri, feniksler, bize
T'ang siililesi (M.s. 6ro-9o9) Ealrna ait Qin ktilttirtinii hatr-
latryorlardr. Bilindifi iizere cennet kuglan hem Qin san'atrnda
ve hem de Qin mitoldisinde gok biiytik bir iineme sahipti.
KrRcrz sir,AnLARr
Arkeolojik buluntularda ele gegen Kugrz silihlan zamar.
bakrmrndan baghca iki krsma aynlrr.dr: r. Giiktiirk ga$rna,
yani M.s. VI-VIII. asra ait buluntular; z. Giikttirklerden son-
raki devirlere, yani Uygur ve Ttirgeg Eaf'rna ait eserler. Sonun-
cular daha ziyzde IX.X. astrlara tesadiif ediyordu. SilXhlarr
daima bu iki qall gtiziiniinde tutarak tasnif edece$iz.
Birinci, yani Giiktiirk gaSrna ait ok uElarr dilimli idi 4e. Kr43u otgulrn
Brgak gibi yassr ve uzunca idi, dilimler gok keskinlegtirilmigti.
Ikinci gaga ait ok uqlan ise, daha kaba ve kiigeli idiler. Bu
uglar Altaylardaki Gtikti.irk ve Tilrgeg ga$r eserleri ile Eok biiyiik
bir yakrnhk giistermekte idiler 60.
Krrgrz demircili[inin en tirnek eserleri muhakkak ki Kugrz Krydu dt
hhg vc hragclr
krhglan idi. Bo-go sm. uzunlu!'undaki bir Krrgrz meginin her
iki tara{i da keskinlegtirilmiEti. Megin kabzanrun a$agtan yaprl-
rruq olmasr gok muhtemeldi. Megin gtizel bir korkululu da ele
gegmiqti. Tek a$rzh; fakat boyca meglerden daha ktigtik krhg-
lar da bulunmugtu. VI-VIU: asrlara ait han1nler datra ziyade
r? Kiselev, s. 523-525; G. Merhart, ESA, IV, rgeg.
rE Kiselev, aynr yer; V. P. Levag ova, Dalckogo, s. 4&5r I Evtyuhova,
Arh. panyatniki, s. 9698.
a0 Krrgrz ok uElarr igin bk. Kiselev, DIYS, s.577; Tabl. LIII,8;
LXIII,, r; LIX, zr-a5. Giiktiirk ga$rna ait Krrgrz ok uglarr: Kiselev,
Tabl. LIX, rz.
60 II. Kapgal ok irglarr, daha sonraki Tiirk ok uglannr karakterize
etmc bakrmrndan gok enteiesandr. Altay'daki ok ugianna benzedikleri gibi
Altrn Ordu buluntulanna da gok benzerler (Grekov-YaLubovski) (olotaya
' Orda, L., rg37, s. rrr, ris. 3).
OR.TA ASYA
KrRGlz AT KO$UMLARI
Kug[ Srordlcri
Klrgrz iizengileri umumiyetle birbirlerine benzemekte
idiler. U"zenginin Lb.t t elseriya dtz ve genirce 1d..|t! $3mir-
leri old.ukEa ince ve kayq yerleri de bazan hasit bir halka ve
bazanaa rist krsmr oldukEa yi.iksek bir baS deli[.i levhasr qeklinde
idi. Gttkti.hk dewinde, Yenisey'de Qin ilzengitcriaa de iastla-nmrqtrse.
60, kayiga
Uzengilerin muahhar,, yani IX-X. asra ait olanlanmn
baf ian yerinin i.ist lssmr biraz genigge bir tabgld halinde- idi.
ffajU"li atiktUtt devrine ait olanlarda btiyle'bir siis tablasr
yeri 6di bir halka fklildg yaprlmrgtr' funa.lenzer
yoktu. K*yrE'tarzrnr
ti" i"t\ai Gtiney Rusya'da 61 ve Macarilgn-'da $1
giirebiliyoruzoz. I. ve II. Kapgal kuganlanndaki her-iki
Lla"a" iizsngi tipleri aynr idi ve bir de$igme yoktu6' Rus
Uifgi"i Levagova;ya giire sade ve tezyinatsrz iizengiler,- M's'
I.Ii. as'lardi btittin Orta Asya ve Avnrpa'da moda.-idiler.
Uzerinde stis plikasr bulunan ve gok stislenmiE iizengiler ise
ve Semi-
ein deki T'ani siililesi dewinde, Sibirya Mogolistan
iqi dfg*indI yaplmrglardroa. Bu gtiriigte geiEet payr qot olsa
gerektir.
frgnlru rr
Gitkttirk gaf:na tesadtf eden Yenisel-Kr1S1z "t. S;"Tl,uti gohd
ile daha sonraii-qaglara, ait gemler arasrnda gok.btiytik'farklar
giiriilmektedir. i""it"y-fttgrz at gemlerini, Giikttirk05. ga$t
l" igiti Uybat kurganla^nnda bulunan gemler temsil ve
,orrru.li devri ise Tuyuhtyansko gemleri ifade ederlerdis.
Kugu gemlerinin mti$erek hususiyetleri, a$lrz yanlannda iki
t""i"rtiii dcmirinin bul'nmasr ile igtihnr eder. Aralanndaki
u, I.IV, tl.
Qin iizgngrsi igin bk. Kiselev,
' to i{uahhar-tiple" iEo bk Kopem, *. 37, 43; Evtyuhovz, -K allgron
o kanunnh f*ganai, tt1. 8; Teploubov, Opt klassif*atsii, ris' 8; DIYS'
t"J t. 5' Bobrinslriy, Pacypdn*i kltd, ls'd&R,34, VII, ris' 15-16;
t. b97,
f.ittur
Hazat ilzelrgileri igin bL. Trudr'Arh. syezd, I, Tabl' XXII, ris' lor-Io2;
eituy ti"."frr-ti: ft.udenko, Iilogilnik Kudtrge, ris' 16'4'
3r Mukayesesi igin bk. DIYS, s. 58o v'd'
cr MlA, 24, r, s. 3gF42i v, 45-55.
cr MtAr' 14, s. r.e6 v.d.
lo i<iselerr, Tabl.' LVIII, .4 :_
c'Aynr eser, LXIII, r; Evtyuhova, K vbprosut s' t2, ns' 9''
222 ORTA ASYA
di$er farklar qok azdr. Ayrrcri yanda bulunan bir halkaya dizgin
takrlmakta idi. Kapqal kurganlanndaki I. ve II. deweyc ait
gemler a^r4srnda gok az farklar vardr. I. Kapqal gemleri daha
fazla siislenmiqti 6;. Tuyuhtyansko'daki *ou.hir- fernlerde a$rz
demirleri biraz btiktilerek eSrilmijti s. Ayru gekildeki gemlere
II. Kapqal da da rastlamaktayrzos. Aradaki ufak benzerliklere
raSmen, Krrgrzlann Giiktiirk qafr gbmleri ile muah-
har gernleri arasrnda btiytik far.klar yoktu.
KTRGTzLARDA zin.rar xtir,riinti
Yenirey-Krrgrz kiiltiiriinde, orak, ktirek, siwi kfirek btiyUk
bir yer tutmakta idi. Saban demirleri esas itibarile..iki givi
vasrtasr ile saban'iizerine tesbit edilmigti. Bu tip saban demir-
lerine Yenisey-Krrgrz kiiltiirtinde gok rastlamaktayv. Orak
tipleri daha eski devirlerin, meseli M. iinceki Tagar ktiltiiriini.in
tipinde idi. Yenisey Krrgrzlarrnrn gok eski zamanlardan beri
ziraatgr bir halk olarak yasadrklan bilinmekte idi. Bol miktarda
buldu$umuz ziraat aletleri de bu fikri teyid etmektedii?o.
Krgrzlann vatamnrn iklim gartlan, Gi.iney Sibirya'run iklim
hususiyetlerini taqrmakta idi. Birgok btiytik ve ki.igilk nehirlerin
geqtifi Minusinsk stepleri bazr, yerlerde aqrlan kanallarrn yar-
drmi ile sulanmrqtr. Bunlar arasrnda Uybat bozkrrn{a aErlmrq
.olan ve zamailmtza kadar gelen Bey nehri kanah kayda de!'er
bir kanaldr. Srrf sulama maksadr ile agrlmrgtr.
6s Kiselev, LXIII, r.
oo MIA, 24, s. 44.
?o Ki.ir;kler igin bk. Kiselev, Tabl. III; Kartsov, Maraiah, IV,
ris. 39. Oraklar saplanna giire baqhca iki krsma ayrrlrrlar. Birinci tip, oluklu:
ikinci tipler ise sapa gakrlan bir gekitde yaprlmrgtr.
F
VII.
HAZARLAR
IJazarlann annoPolojisi
r. Yerlegik flazarlar
sARKEL $EHRi
M. Artamon ov, Sarkcl ytri hafti2ah (Rusga), SA, IV; Srcdne aeko'
vnltc posahni2a na Nijrum Dont, Irv. GllMK, I35,' r935i K: I'.Popov,
eai namaAas Gazarskaya krcpo* Sarkd?' Trudr, IX, Arh. syezda, I, s' e7r';
V. l. Srzov,' Rarkopki a &ruh gorodigah blk Tsimlianskol, Trud1 V.{, Arh'
Syezda, IV, OAK, za r88z-t888, str. CLXXVII; V. G' Vasilevski,
O postrouuii krcfusti Scr*al;JMNP, t899, s. a73 v.d,
Sarhel gehrinin bulunmasr, Hazarlarrn tarihini biraz daha
Eekici ve:aydrn bir hale soktu. Ne yazrk ki burasrnr kazan
Rus
a,rkeologlart Avnrpah mesleltaglag kadar miitehassrs defiillerdi.
Negrettikleri raporlax tatminkaf olmadr$r gibi, raporlarda
mimarhk amtlanndan baEka, bulunan difer eEyalar hakkrnda
bilgi: bulmak da imknnsrzdr. Biz raporlatd"F bl bo$u$u'
dqsrmk olara( negedilem. di$er buluntula,ra dayanarak miimkiin
oldu$u kadar timamlamda gahgaca&z
Sarkel gehrinin ba$tct tig yerinde hafriyat yapllmrl ve bu
kzztlar iig:sene devam etmigtir. Birinci kazryz, $ehrin kuley
d.oiusundaki bir tepeden baglanmr$u- trkinci kazr, meyilli bir
t
a
,
t
:4
:l
I
.i.:
'!
HAZARLAR
ise, bir tarihEi igin hayli garip olan listeler yapm$ ve bazr neti-
celere varmrqlardrr ra.
Ha1ar devletinin kiilttirtine,Kafkas uruurlanrun girdi$i
cle giiphesizdi. Qiinki.i Hazar devleti, Onogur-Bulgar d"rrti-
tinin yrlantrlan tizerine kurulmugtu. Bu birtit, daha ewelce
Kuzey Kafkasya'yr hnkimiyeti altrnda tutuyordu (s. z 36) . Awupa
Hunlanrun ,ve eski Hun kavimlerinin kahnulan da Onogur-
:
:r:
Bulgar birliSinin kiilttir temelini tegkil ediyordu. Hazar ktiltiirii
Kafka,r tesirlerinden bagka, fran, fslAm ve hatta Iskandinsv
ktilttirlerinden birEok t"rirl", bile almrgu. Bu kiiltiirlerin mecze-
dilmesinden meydana gelen Hazar kiilti.iri.ini.in iginde, Orta
Asya menEeli krhglar, baltalar, okla.r, yaylzr gibi harp aletleri
ve at koqumlan bulunuyordu. Bunlar, Hazar devletinin kuru-
culanrun Orta Asyah oldukla.rrm gtisteren birer miyardr rs.
e. Giigebe ffazarlar
SALTOVO BUI-UNTULARI
W. A. Babenko, Drcaru Salbaski2c pridonyeskit Okraint fqiw-i Rossiy,
. Trudr, XIII, Arh. Syezda, I, s. 434146o; Qto dali woogo posladnia rq$kapki
a Vahrum-Sahpua, Trudr, XIII, A. S., f, s. 381-386; Drconk raskofuk o
Vcrlavm-Saltoac proizacdmih l ryo5-rg6, Trudr, XIII, A. S., I, r. 387-393;
KAFKAS BULUNTULARI
W. A. Babeglio, Pamlntniki Ha4arskolt kultun, na yoge .Rosrdl, Trudr, I,
s.46V', B. Posta, Arch. Studirn, II, Leipzig-Budapest, rgo5; Fr. Hangar,
per Irhalt eircs kobaw . Katahombcngabcs lm wiewr V\tkcrkunde Musanm,
2! Zaharov, s. 18; Trudr, XII, I.
2nZaharov, Pl. I, r..
rc Aynr eser, Pl. I,
3-4.
a? Aynr eser, 2, 2,
ORTA ASYA
ise II.
Htisrev'e (5gr.6bB) aitti. VIII. asra ait rr parga dirhem
de bulunmugtu3r.
Kamunta buluntularr da Kuban kiiltiirleri ile akriba
idi. Burada VI. ve VII. asra ait eserler bqlunmugtu. Bundan
baqka Bizans imparatoru Mihael'in IX. asra ait sikkeleri de
ele gegmigti
$Q q@
v@
044[e@
' Levha zg Hazarlara ait bazr 'buluntular:
-
. Feldmars4lskaya; z, Vorobyevo.
l.
Bulgarlar Kazan biilgesinde
. Z. A, Akgurina, A. M. Efimova, A. P, Smirnova, Raskopki
oclihih Bolgar, KSllMK, 33, r95o, s. 75 v.d.; pela posta, aynr eser;
A. S. Baqkirov, Pamyahtiki Butgaro-Tatarskqt kultun na Volgc, l(azan,
rgeg; A. Bilig, Eulgarskiy4 gotodige gistopolskq;m kantone TSSR, Ycsta. natryt.
oby. Tatanvad, rga6; A. O. Heitel, Antiquitis dc la Sibhb Occi.dmtah,
MSFOu,4, r8g4; M. Hudyako.v, A. F. Lihagca hak arkcohg, Muz. vestnik,
rgea; P. A. Ponomarev; IOAIE,3, r92o; N. F. Kilinir., Matcrakpo
isbrii Tatarii, f, Kazan, ry48; Ekspeditstld p zapadwm *l*r*r, Tataniol
/S,S& KStlMK, XLIV, r95*, $. 52 -66; A. F. Lihage v, O nlnbtonh
i Kaztmskq g66rfr, Trudr VII, go arh. syezda, II,
arluologi4cshih nahodhsh
rog-ra4; Pcrao2ciadanb arluologigtskogo etlasa A. F. Lilugca, Kazan, rgr3;
S. Malov, Bolgarckaya zohtala gasha s TurcLskolt nadpigu, Ka"an, [2,r".
Vestn., ,g24, t-2; N. V. Pervuhin, Olgal artuotogigcskogo isslehoani2a
Glazooskogo ayz. Vlatrkay gltbcnii, Mat. po arh. Vosf guU. tt; Mosk;,
19o6; V. Polivanov, Muanski nugilnik, lzv. Ktu,. Obgg., 9, rg93, zrg-
127. A- P..Qmirnov, Noaic arluilogigcshb dmnu o stoje* iutti-irrArfU
Bolgar, KSIIMK, .XL, rg5r, s, r6-e7; A. p. Snirnov i V. A. Tihimi-
Artunlogr{ofu paayaAt*i beobcrjya Votgi, lstoriLo-arheologiges}iy
"-qr.,.-
sborni\ M., 19,48, s. r88 v.d.; A. P. Smirnov, Suvar, Trudr Gl-tri; 16,
M, rg4r, s. 16r v.d.; Yoljshie Bulgan, M., rg5r; SA, 17, rg53,r. oOo-oA+;
!:P!y*k"_ isshdoaania ry5o goda v zotu stroitalstpo f$irgco*oy CES,
KSIIMK, XLIV,- 1952, s. rZ-29; V. F. Smolin, AbiaSiski2 nugilnik
t:ry*r, rgaS; O. A Krivtsova:Gratova, Abalcuski1 r-6nfn*, XSlfIfAf,
XVII; V. F. Smolin, E aoprant pftist4jdatii:ua*Ai*i fa^rf+Voli*;n
Bol3y.Y*,^rgar;_A. A. Spitzrn, piwakhiy kre, Mzt: po ft , l*r.
1ub., {.,_-r,
tSgy Dnarcsti basulttuo ryck Oki i Kari, IvtAIi, 25, rgor;
hcausti K*nkot. Qud; po *othktnt Tcplrllomh, lrfen" eO, rg,i; it"Air;i_
VOLGA BULGARLARI 24r
s A..-P. Smirnov,
KSIIMK, XL, s. e6..
. Smirnov, KSIIMi! XL, s. rg-ag; J. R. Arpelin,
_ Ca,talogu, s.
78rz-784.
5 Lihagev, Trudr, VlI, go arh. ryezda,T. I.
I Bela Polta, s. 3o8 v.d.
't Aynt eser, Abb. r9g,
t Aynt eser, Abb. r94. I
t Aynt eter, s. 3r3.
ro P. A. Ponomarev,
rr Bela Posta, s. v.d.
Konska2 Vo$sho2 Bulgarii., III, r89r.
rt Aynr eser, Pl r g 78
.
VOLGA BULGARLARI 2+3
k
t
k.
H-
iI
i50 ORTA ASYA
si
Bulgar gehri ve Mejetk" kilitleti: Spitzrn, lAK, 53, s. ro5; Artrahan,
Krrrm, Kerson b6lgesi:1 Otget, r89r,4; 1894, 54; 1897, rtl; Perm biilgesi
ve Kiyw: Spitzrn, Tepilouhov, Pl. XIX, rgi a: dramh lursonskih zar*ah i
kbutah, lzv, lAK,42, s. I3I; kdpek ve inek geklindeki kilitler igin bk. N. Fl
Vrssotski, Nleikolko sloa o drcanostyahVo$sho1 Butgarii,Lzv. KAz. Ob99. XXIV,
s. 347-
Tallgren, Coll; lnuss., II, s. gz'g3l' Macaristan kilideri igin bk.
62
Hampel, Altt"ttunal, I, s. rle.
!t Tallgren, Coll. (aouss., II, Pl. V, 5'
5t Ayru eser, II, V, 5-rz.
' 6 Aynr eser, ff, s. 33; Perm gakmak demirlerinin gark tipleri: Spitzrn,
Ath. Atbom, ZRORAO, rr, IgI5, s. 237i Appdgren Kivalo, SMYA,
r9r5, 20.
. 31 Tallgren, aynl eser, [[, s. 33; Lihagev, Tndt, II, Pl.,lr.
aynr eser, II, s. 36.
" Tallgren,
rs Tallgren, aynr eEer, II, Pl. VII, 36.
VOLGA EULGARLARI 35r
VOLGA BULGARLARI
TUNA BULGARLARI
' Bulgar adr ve nlengei: H. Howorth, Tlu et2mahg and etlnic wdng
of the nimc "Bulgarian", Academy, I889/9o; D. Detschew, Dat ostgt-
man*ctu tJrcfiung d.es Bulgarisilun Volkmanwts, Zeitschrift ftir Ortsnamen
Forschung; 2, t827, rg8-er6; G. IVforavcsik" Dcr Name dcr Bulgarcn in
eiun giechisclun ' 1936, t lg-re8i
Pafimrs, KCsA,. G. Nemeth, La pooe-
-da
iunu nom BuIgar, Symbolad grammaticae in honoiem Ioannis Roz-'
wadowski, II, Krakowi, rg27' 2r7:'22e; I. D, $i'manov, L'Et nnlogit
du rum "Bulgare", KSz,4, I9o3, 47-85, 334-363, 5, I9o4, 88-lro.
Bulgarlarrn mengei: B. Arnim, /ur Geschichtc dcr' Onoguren und_Urbul-
garen, Zeitschrift fiir-Slav. ro; tgg1, 34g'3491 Agmarrn, Bolgai i
Phil.,
Qwagi, Izv. Kazansk. Obqq. Arh. ist. i'etnografii, 18, rgoe,
I;I32; D'
ilo*.ayskiy, Vopros o narodnasti Rum4 Bolgar i Guuna, ZMNP, ar5, r88r,
r-g4; Dofolnitclnaya polemika po aoprosati Vatyago-Russkomu i Bolgaro'Gunn-
skimu, M., 1886; C.A. Macartney, On ttu black Bulgars, BNgJb, I93o'
r93r, t5o-r58; G. Morravcsik, lur Geichichtt dcr Onoguren, UJ, ro, r93o'
53-go; B. Munkacsi, la Volgai Bolgarotral, Ethnograpbia, 14, r9o3,
66-76, r47-r52, 26I-165; K. $korpil, Matcriaux pour seruir a l'aclaireis-
senunt dcs Quaioins suiaantos: "Sort des Protn Bulgares" ct hs"Scucricns" ct
"oigitus des Bulgares d'aujourdthai,,, Byzantiono-Slavica, 5, t933134' l6e-82'
Bulgar dil ve kiiltiiriiniin Tiirkoloji bakrmrndan tetkiki: B. V. Arnim,
Attbulgarisctu "Sin", (f, r5, 1936, 385-388; V. Beqevliyev, BZ, gz,
rg32, tg-rs; G. Feher, Die Spractvutc dcr DonauProto Bulgaren. "Da Tfir-
hisclun Bulgarcn", Izv. na Blagarskiya arh. Inst., 5, rgz8-rgag, r27-r58;
BZ, 96, 1936, 58{t; J' Marquart, Diz altbulgarisclun Ausdriicla in der
Iwffi oon Qatalar utd dct bulgadsclun Fbstenliste, Izv. Russk. Arh. Inst.,
r5, rgrr, i-go;J.J. Mikkola, War ist Karcr Tjgin?' Sb. vgestna V. N.
'Zlatarski,' Sofia,-rge5, rlr-r33; St. Mladenof, Ycstiges dt la langw dcs
Protobulgarx Touqiau d'Aslaflh cn Bulgara ,r$dcrnct Revue des Etudes
Slavesn I, rg2r, g&5g; G. Moravcsik, Dr'a Namatlisu dcr Bulgaisclun
Gesandtrn am lonzil fitt J. 69So, lzv. lst. drujestvo v Sofia, I3r I933r
8-r3; KC,sA,2, r92Glgg2' 4g6-44a; G. Nemeth, Die Hakunft dcr Namm
Kobrat nd Es@h, KC-aA, z, rge6-rg3e, 440'447 i 'W. Voigt, Philohgisclu
Woclnuclvifi, 56, 1936, r r35-r 136.'
Bulgar ve istav miinasebetleri hakkrnda tetkikler: I' Duygev, Prob-
bulgares ct Slnes, Annales de L'irutitut de Kondakov, ro, 1938, r45'r54t
Ch. Gerard, Ias Bulgarcs dc Yolgg ct lq Slaocs du Danubc, Paris, t939;
J. Melich, Bolgamk cs Szlaaok, MNy, 17, rgar, 65-78; G. Tzenov, Gobn
und Bulgarcn, Leipzig, rgr5. Abstamnung dcr Bulganh uad die Utluimat dcr
.iJauan, Berlin-Leipzig, r93o
256 ORTA ASYA
r. Bulgarlar Tunatde
Bilhassa Bulgaristan'da, Yeni-Pazar,da ele gegen yeni
briluntular, ilk Bulgar kiiltiirii hakkrlds bize aqrk Uir iilir
verebilmektedirler. Bu buluntulara giire (Lev. z5) ilk Bulgar
keramiSi, do$"rudlan doFuya Gtiney Rusya'daki Hazat ktilttirti
ile ilgili idi. Hazar damgala*na benzeyen iEaretler, Hazar ve
Gtiney Rusya kuyumculuk tekni$ ile yaprlmrg inci dizisi bor-
dtirlii ve kaqh eserler, kemi.k yay pargalan v.s. Bulgarlann
liiney Rusya mengelerini ispat ediyorlardr. Tuna'da-Bulgar
kiiltiirtiniin en eski eserleri toprak tabyalardr. Bu tabyalar
sayesinde, Bulgarla'n Besarabya ve Dobruca'da.ki faaliyetierini
TUNA BULGARLAR.I 257
ffi
l.,/
I[
iil
. r B.' Filov, Dcr tlrsprung der Ahbulgarisctun Kunst, BZ, So, rg29. rg3o,
s. 5e3 v.d.; Bulgarcasr: Proizhodna Stnobatgarsko izktustw, Zlatotog, X, r9z9;
I*s Palais vieux-Bulgarcs et les Palais Sassanides, Recueil Th. Uspenskiy, Paris,
rggo. Fitov'un fikirleri dafrnrk olarak diSer eserlerinde de vardrr. Bk.
Genhichtr dcr Altbalgnisclun Kunst, s. 7 v.d.
z6o ORTA.ASI'A TARIHI
. kiilliirii
2. Bulgar krralhfil
KRUMr$ HAN gAdr vn rsnnLBni
' Feher Geza, Tiirko.Bulgar, Macar aa bunlara akral,ba olnn millctlerin
kiiltiirii, Istanbul rg37, "II. Tii.k T.tih Kongresi zabrtlart"; Ezikat na
prabalgaitc, Ugil, Pregled Igzg; Panunisite na prabalgarskata kultura, lzv-
Bulg. Arh. Inst., 3, Ig25, s. 7g: A Bolgar-Tdrdkdk Szctcpc, Budapest, l94o;
' Les Proto Bulgarcs, AH, VII; B. Filov, Dic altbalgarisclu lfzast, Bern, r9t9;
Starobolgankoto iskustao, Sofia, rge4; Rhnskato oladQcsttto a Blgarilta,-Blg.
istorigeska Bibl.,'I, 1928, t, s. zz; Der Ursprung dcr- Altbulgarischen Kunst'
VZ,3o, rg2g-Ig3o, s. 523i Geschichte der altbulgarisclun fznst' Berlin-Lqipzig,
rg32; A. Grabar, Recherclus sur les i4fluenccs oricntales tans I'art Balianique,
Paris; rgzS; N. Mavrodinov, Prabalgarskata 'ludojcshtcna tdutrila' Sbor-
nik Madara, II, s. 186 v.d., zz6 v.d.; Miatev, Blgarskob iskusstao ptez
U i X uek, Blgari2a rooo godini, I, Sofia, Ig2g, s. r39 v.d.
Tuna Bulgarlarrnrn san'atr ile ilgili mukayeseli yeni negriyat: M. I.
Artomonov, N.adpisi na baklqikah Nouogerkasskogo Mulela i na kannyah
. Mayatskogo gorodiSao SA, rg54, s. 263-e68; K. Musianowicz, Kabtaaki
skrani,oac ptoba typologti. i ihronologii, "Swiatowit", 20 (rg48"rg49), Varlova,
s, rr5 v.d.; S. R. Stangev, DomaSnatit leeramika ot Prcslau, 'RP, III, Sofia
rg48, s. rzg v.d.; Kerumika ol Gol2amata magila u Pliska pteduilelno Soob-
.Sofia,
gcniya, P.P', III, 1948, s. aa7; IAl,- xvIII, Sofia, lg5z, s. 229;
Naary pamltatnik rannry Bolgarskolt kultun, K ooprost o prabolgarah, SA, 17,
r957, s, to7-t32.
Bulgarlann antropolojisi: G. F. Debets, T. A. lrofimova, N. N'
Qeboksarov, Prbblcmt zaseleniya Ez:ropt po arluologigcskim danntm, Proishoi-
dmi2e gcloaeka i drcunea rassclcnic gclogastaa, M., I95t, s. 448; Stanqev,. SA,
27, 3. r3o.
Bolgar san'atrnrn en yi.iksek devri Omurtag Han Ea$rdrr.
Omurtag Han zamaru bir sulh ve si.ikOn dwri idi. Daha ewelki
devirler, mesela Krumrg Han gafr bir harp, daha do$rusu
devletih inkiqAf devri idi. Bu sebeple KrumrE Han gafrira ait
btiytik eserlei yoktu.
xnuslru&ri Tiirk halklannrn yayrldrSr b6lgelerde mezarlann bagrna
Pnd$ dikilen ve tag nine adr vJilen f,eykellere Bulgarlarda da
rastlailr. Pliska ile $umnu arasmdaki yolun tizerinde tetkike
def'er heykelcikler de bulunmuqtu (Lev. zB). Bunlar arasrnda
kadrn heykellerinin taranm4 ve tuvaletli saglan ve onuntizerinde
de bag iirtiileri veya baqhklan bulunmakta idi3. Erkek heykel-
8 G. Feher, fig.
+l-+g; Izvestiya na Nar. Etnografski Muzey v Sofia,
VI, Iga6, 88; B. Filov, Gcich. dn. Altbulgarinlun Kunst, s. 14 v.d. G. Feher,
TUNA BULGARLARI e6I
fig. Sg-54; bk. Filov, aynl'eser, s, r5, Bulgarlarda, baqlarina keten bezinden
bir. 9ey sairnak adeti varmrg. Mtinakagasr igin bk. J. Chr. von Engel,
Fortsetgung dzr allgcnciwn Wclthistairc der Netpren (eiten, Halle, 1797, s. 335i
A. Gilferding, Sobranic Soginenii, I, SPb., 1868, s. a7; Begevliyev, Belleten,
IX, s. .zeJ v.d, Bulgarlarda Kadrnlann baqlarr itrtiilti idi: Begevliyev,
J
'rYr
{t
Levha z6
YY
Tuna Bulgarlarrna ait yaz:Jt kayalar: r. Muhtelif
' - armalar; z. Madara athsr; 3. Damgalar.
s G. Feher, s. rlo.
.ro B. FilovrtGeschichtc d$ Altb. Kunst, s.2r v.d., Taf' 8-9; Altb. K.,
s. 5 v.d.; N. P. Kondakov,-Ognki i zamctkt po istatii' sredrwaekoaago i.skusstua,
Prag, rgeg, Ior v.d., r3I v.dd.
11 Bk. Filov, G. d. Albt. K., s. 2r'
L' Geza,fig.6i; Filov, Taf. Bb. IIun ve Bulgar efsanelerindeki Grifon
ve kartallar igin bk, Beqevliye v, Belleten, IX, s. e6o-26r.
TUNA AULGARLARI 26s
idi rs. Pengelerinde yuvarlak bir Eey tutan bir tavus kugu
kabartmasr da enteresandr ra . Bu da Novozagora'dan gelmig bir
stitun bagh$r iizerine oyulmuEtu. Tavus kuglu siitun baghsrnrn
di$er ytiziinde de, bir tilki baqr kabartmasr vardr 15. Tilkinin
ciniinde de gene bir grifonun tasvir edilmiq bulunmasr, ta$m
gok silik olrnasma ra$men, Eok muhtemeldi.
Bagta Filov,olmak tizere, birEok bilginler bu kabaqtmalann
M.s. VII-VIII. asrrlaia konmalanna taraftardrlar. Filov ve taraf-
tarlan,-bu stituq baghklannin gok iince oyulmug olduklannr ve
bilAhare Hrristiyan Bulgarlann da bunlarr kullanmrg olduk-
lanru ileri siirmektedirler 16. Daha ewelki ririiellifler ise bunlann
Hrristiyan yaprlarrnda kullanrlmrg olmalar.rna bakarak, M.s.
XII. asra koymuqlardr.
Pliska civarrnd.a bbzr muazzzrm ta$lannbirbirleri tizerine
korrmug olduklarr giiriildii r?. Bunlarrn dini bir mina ifade
ettikleri muhakka]<tr. Bazr bilginlerin fikirlerine giire bunlar,
Goktiirklerin balbal taglan ile aynr idi. Bu husus oldukga
fiiphelidir te.
Orta Asya Tiirk devletlerinde, diigmanlarrn kafatasrndan X.ftru.lu
tglt tdchbrl
yaprlan kadehlerle igki iEme idetinin ne kadar yay$n oldu$u
bilinmekte idi. Bu eski Ttirk an'anesinin Bulgarlarda da devam
etti$'ini gdrtiyoruz. Krumrg IIan, Imparator Nikefor'un baqrm
kestiriyor ve kafatasrndan bir iEki kadehi yaptiliyor ve Islav
reislerini bu kafataslarrndan igki iEme!'e zorluyordu 1e. Ku-
manlarda da aynr Adet giiriilmektedir.
Bulgar yazr.lan umumiyetle LAtince ve Yunanca yazrl- (ruo4'r eit
tuatl[
mrgtr. Eski Bulgarga adlar veya kelimeler de aynen transkrip-
ra fig.
G; Feher,-figf 68.
r-{ Aynr eser, 7o,
15 Aym eser, fig. 7r.
1o Filov, Altbk. K.,.s. 5 v-d.; G. d. AItb. K., s. zz v.d.; Kondakov,
Ogerki i zatrttki, s, ror w.d, Kondakov XlI. asra kor. Mtinakagasr igin bk,
G. Feher, aym ser. s. r 14. v.d.
1z I. Volkov, I, rg34, s. 87; Begevliyev, aynr eser,
Sb. Madara,
s. zrB v.d.; K. $korpil, Izv. Russk. Arh. Inst., X, rgio5, s.373 v.d.
. rt G. Feher, aym eser, s, rr8;.karlrla: H. Vambery, Das Tiiilvnoolk,
Leipzig,
- 1879, s. z4g.
t,-Se levliyarrr-"y.rr eser, s. 22Z.
264 ORTA ASYA
l
1
t
I
;
j
d
-t
t
TUNA BUI,GARLARI 267
t.
:-
t
BULcAR rrneirri6i
Bulgar qanak g<imlekgili$ine ait buluntular, krsmen sonraki
devirlere, meselA X. asua aittiler. Preslav'rn Z km. giiney
do$usunda, Patleyna kilisesi harabelerinde, brylq, ',r" iitdigi
rerrginde, suh ve boyah" bir qini nev'i ele gegmiqti u?. Bo tipteki
Einilere, IX. asnn sonundan itibaren mstlanm:lga baElar. Bu
eserlerin teknif,i, o zamanki Bizans ve Islim serami$inden daha
yiiksek bir kalitede idi. Eserlerin kimyasal analizlerinden, kil
topra$rnrn daha ziyade Preslav civanna ait oldu$unu anhyoruz.
Bu giniler, duvarlan kaplamak igin kullanrhyordu. Biiyle bir
rr J. Nemeth, Dic
,Iwchriftcn des Schatzcs oon Nagt-Szcnt-Miklos, s. 25.
XI.
MACARLAR
Bazr Macar bilginleri, Yukan Volga vadisine grkan Bu[ar- Vfgr fOgrrtrn
lh XrqrLnn
lann kiilti.irleri ile Macaristan'daki, Macarlann yurt kuima [5151 -tq.
devirlerinb ait eserler arasrnd.a bazr benzerlikler ve hatti akra- f.d6l
bal*lar kurabilmiglerdi. Bu bilginlerin bagrnda deserli eserin-
den srk srk istifade etti$imiz Be la Postar gelmekte idi.-Ondan
baEka, G. Nagyz ve N. Fettich de bu benzeyig iizerinde
durmuqlardr. Bu giiriiglerin dayandr$r baEhca deliller Eunlardr:
r. Bulgarlara ait Byelimer buluntulannda ele gegen bir
Iskandinau krlrctna, Bela Posta tarifindan btiytik bir ehemmiyet
verilmiEti s. Avrupatda Iskandinav ktilttiriinii yayan kavimlerin
bagrnda Norrnanlar geliyordu. En son tetkikler, Norman
kitlelerinin Bozkrr kavimleri,ile temasa gegig tarihlerini IX. asrr
olarak gtistermektedirler. Bu tarihten az sonra Macaristair'a
'girg'err Macarlar, yeni yurtlarrna Norman san'atrnrn bu unsur-
larrnr da .beraberlerinde giitirmiiqlerdi. Normanlar, Macaris-
tan'da da bu kiiltiir tesirlerine devam etmiqlerdi. Norman-
Ttirk mtinasebetlerinin bir hitrrasr olmau muhtemel olan .bu
luhg, Bulgar ktiltiir gevresinin kuzey slnlnru gtistermekte idi a.
r. Bele takrlan gantalar, Orta Asya Ti.irk kiiltiiriiniin en
kaiakteristik eserlerinden biri idi. $ekil itibarile Orta Asyah
olan Macar gantalan, yaprhg itibarile Norman ve Bizans tek-
ni$inin tesirleri altrnda kalmrgu.
g. Zagrebinskoye
Q4ntasrnrn ka2zyndaki siklcrlc, Macar
buluntulanm mukiyese eden Bela Posta, bize inandrncr deliller
giistermigti 5.
'cs
AE, tgoe, 437.
tr AE, 1899, 36o; r9q, 66i6?, 4o5-4re.
s AE, rgo5, 4oi 1905, 66-7o..
{ AE, r9o5, 35-42i igo3, 168-e7e.
r AB, r9or, 424-428; r9oo, e65.e6?; Igo3, fu.
s8 AE, rgo4, 417-4et; t9o7, 266-a97.
so AE, r9or. e85.
to AE, rgoa, 3o5,
3I AE, rgoe, joo.
3t Aynt yer.
33 AE. tgoe, ato.
ir AE. rgoe, 3oe,
3t AE, rgo3, 37. \
so AE,. rgoe,
438.
t? AE, r8g9,r78.
38 AE, rgoe,
314.
30 AE, rgoz,
3t4.
ro AE, Igoe,
3r5; 19o6, 85.
rr AE, rgot, 367.
ts AE, rgo4, 36.
48 AE, r9o4, 4r.
r{ AE, rgoe, 436.
6 AE, lgo5, 186.
a! AE, rg3r, 3o6.
r? Aynr yer.
't AH, XXIV, Igo8.
MACARLAR 287
I
p r. Buluntular
L
ts
r! XIILXIV-, litorigeskiy arhiv, III,
S. Annen skiy, Iztestilta o Tatarah
'rg4o, s. 87 v.d.; N. rlristov, O zemle Pohaeskolt, lstoriko-geografigeskiy
ogerk, Kiev, 1877; W. Barthold, Noul trud o Polousah. Russkiy istorigeskiy
fi Jurnal, 7, s. r4B; Otgel o poeztlke u vednyuitu Aziltu s naugrc1' scfuu o t&g3'tBgl gg',
s. I2o; R. B. Ahmerov, Mogilnik bliz g. Sterlitamaka, SA, XXII' t955'
F
s. 153-176; N. E. Brandenburg, Kakomu pletwni mogut bil pripisant te iz
yztgeskih mogil Kieuskoy gubernii, a kotorih vmestc s pokolnikami pogrebent ostottt
E 'ubiah loSadeL, Trudr X arh. syezda, I, Ilarkov, 1899; O raskoltkah u Kieaskolt
F gubernii a t\g4, Arheol. lzvestiya, 1894, s. zeo v.d.; G. F. Debets, Qnclti
kogeanikoa, Antropologiya, [II, Kiev, 1929, s. 9I ; Paleoantropologila, M"L',
t rg48, s. 25I-25g; D. I. Evarnitskiy, Raskopki kurganou a predelah Ekateri'
f iriorrkolbubirnii, Trudr XIII, AC, T. I, I9o7, s. I15; Publignc Lektsii
$ po arluologii Rorsi, SPb., t8go, s. 43, 6t-65 O. A' Grakova, Pogrebeniya
F pozdnih iogeanikoa iz raskopok .a Orenburgskom uezde 1927 g-, RAIVION, IV,
r9e8; V. A. Gorodtsov, Bttouala arheologi.lta, M', r9ro, s' 4ro'4z8; Rezultatt
H arluologigeskih issledooaniy a Bahmutskom uezde _Eka.terin l:r:!rt gu.b.eltii ,i9,o5 9',
Trudr XIII, Arh. syezd., tgo7, L, s. 272; Rezultatt arheologigeskih issledouni2
t a lzlumskoy uczde Harkoaskol gubernii rryr g-, Trudr, XII, Arh' sI9o5, I,
h s. 2rr;Dneanih arluohgogeskili issledouani2 u Bahmutskom uezde, Ekaterinos-
I Iaoskoy gubernii, Trudr, XiI, Ath.olog. Syezd., I, s. 3zI; lzvestiya NVIKT,
i
VII, Saratov, 1936; N. F. Katanov, O pogrebalnth obryayah Tlurkskih
-urcnun
plnrun s drnnzysii do nasih dnel, Izvestiya OAIE Kazanskogo un-ta,
XII, e, 1894, s. tao-r4q; L. R. Krzlasov, Pam2atniki pozdnih kogduni*oa
Tscntraluigo Kazahstaru, lzv. AN Kaz' SSR, Seriya arh., 3, rg5l; K' V'
Kudryagov, Poloacskrya stzp, ZVGO, novaya seriya, II, M., 1948, s' r34
v.d.;J. MarQuart, tlbadas Yolkstum dcr Komaun, Berlin, r9r4; P' Meli-
o..rrikiy, Ttneskit chmcnh o )az*c "Shaa o polht lgorcuc", IORYS Akad'
Nauk, VI[, s. 2gG3or ZYO, XIV, XXII; F. D' Nefedov, Oqet ob athz'
otogigaskih isslahaaniah proizwdcnh htom r@ i rM) gg., MA]:qlf-III'
M, rggg, T. e; T' N. Nikolskaya, Kurgan Vcrhney Volgi X-XIII aa',
KSIIMK, 23, r9&, s. roe-io4; Otget ckspeditsii Sarctaaskogo Muzqta,
Arhiv LOllMK, t,89, 26-27,k. n; S. A. Pletneva, Kogeuniki fujrcrusskih
stcpq IX-XULI., itr'., rg5e; A. Ponomarev, Kuman'Poloar, VDI, r94o,
Nt.- g-+; D. Rossosov skiy, Proi'slujdznit poloasea, Seminarium Kondako-
ui"rrri*, VII; D. Ya. Samokr,trorr, Mogilnu draarnsti Ahksandroaskogo
uczde. Ekatcriwslauskoit gubernii, Trudr VI, Arh. I, s. ao6; E' A' Simonovig;
Pogrebeni2a X-XII ao., Kamenskogo mogilnika, KSllMK, 65, 1956, s' 99-ro6;
Otta Asta' t9
29o oRTA ASYA i
K. F. Smirn ov, Rabot, parwgo Nijncwtjskogo otrlada Statiryradsho2 eksp- I
dtritt, KSIIMK,55, 1954, s. 73 v.d.; I V. Sinitzro, Arheilogqeikic issle-
dooanfita zaaoljskogo otryaida Stali.ngradskol chspcdi*ii, KSlllyIK, 55, s. 93 v.d.;
A. A. Spitzrnr. Tatarskie kurgam, lzv.-'Iavr. ob-va istorii, arheologii i I
etnografii, I, Simferopol; rg27; ZRAO, VIII, s. 44,.47i MAR, Nr..eo,
Tabt. XlI, 7,81 Dreunosti Kanskolt qdi, MAR, Nr. e6,.s.44 v.d.; Kurgant I
Khaskih Torokoa i Bercruleca, ZRAO, XI, r-2, s. l5&t6o; P. D. Stepanov,
EtwgrqfQukoe izugcnie Iujnoy gruppt t Saratooskyr i Kujthgeuskoy oil*Eoh,
SE, r94o, Nr.4, s.2tr, res. r, r; M. $arapova, Pohutst, M., rg5r; B. P, I
Trefilev, Kurgant s kameuumi' babami Kup2anskogo uezda Harkoaskoy gubcrnii,
Trudr XII, Arh, syezd.; I, M., rgo5, s. r4r; T. A. Trofirnova, Antropolo- I
gigeskic materiah iz Alans:kogo mogilni*a wzh \tditanakn u Baptirr, KSIE, 1
XVII, r95r; Veselovskin OAK, rgo2, s. 74, k. zz; L. Yu. Yaku-
bovski, K uoltrosu o proishojdcnii remahnnol ponnlbnsti. Saray Berka,
ICelUt<, VIII, z-3, t93r; L. P. Zyablin, O ,,Talrrrskih,, kwganah,
SA, XXII.I, 1955, s. 89,96; Arhcologigukie panryatniki X-XIV oa.
Voslognol lvf., rg5a.
I
fmnhmtrdt Kumanliann tarih sahnesinde ilk grirtiniiElerine ait prob-
rrlmrlub 96.
r0Dtttql lemler hAli aydurlanmrg deSildir. Bu moseleyi derin olarak
inceleycn Alman nlimi J. Marquart, Kumanlarrn kendi adlarr
ile, ilk olarak rr2o-tr2r senelerinde tarih sahnesine q*t*laxrru
I
giistermegc muvaffak olmugtu. Fakat Rus kronikleri b-u tirihten I
I
gok ewel, yani XI. asrdan itibaren Kumanlan zikredegel-
1
miElerdi. Kumanlar baqlangrgta umumitetle giigebe idiler.
Sonradan Eehirlerin' etralinda yagaya yalaya yerleqik hayatr I
j
kabul etmege baglamrglardr.
Imdrru Mtisltiman co$raffacrlart, XI-XV. asular arasulda, Giiney i
.ru{utr y6lcr l
Rnsya bozkrrlanna "DeSt-i Kzpgak" yani "Krpgak bozkrn" adrnr I
-vermiglerdi. Eski Rus vc Bizans kaynaklarr ise, bu btilgeyi
do$rudan dofruya "f,urnan" adr ile adlandrrmrglardr. Bu bOlgq i
Dinyeper nehrinden baqlamakta ve Volga nehrinin do["u 1
tara{ina kadar uzamakta idi. Kumanlann Giiney Rusya'daki j
yayrl$ sahalanmn haritasrnr gizmek, gi.iphesiz ki gok zor ve .l
.j
biilger.
r K. V. Kuclryagov, ZVGO, 2, s. tS4.
2 Kargrla: Yakubovski, Altrn Ordu, H. F-ren terciimesi, s. 6.
4
1
KIPQAK VEYA KUMr\NLAR 2{)I
Bilindigi iizere M.s. 965 de, Hazar devleti istiklilini kaybet- Ilrldl .vc
Kmedrr
migti. Hazarlar zamamnda, AEaSr Volga btilgesinde .kurulan
gehirler ve Eehirler btrafindaki tarlalar ve nihayet yerleqik hayat
birdenbire kaybolmamrEtr. Iqte Giiney Rusya'da yayrlan ku-
manlar, biiyle zengin bir miras iizerine konmuglardr' H,azar
tiiccarlarr, Kazan qehrinden'Iran'a kad,ar olan ticareti ellerinde
tutuyorl,ar ve Kunianlar onlardan Eok qey 0$reniyorlardr._Yavaq
yava! Kumaalar da bu hayatr benimseme[e bagladrlar. Hazat'
lar, dil ve kiiftiir bakrmrndan siir'atle Kumanlagryorlardr.
Kunrllrr n
Hazar devletinin merkezinin, l{uslar tarafrndarr imhasrn unrh Gtrey
F dan sonra, Saksrn bu. btilgenin birinci dcre.edc iine nli Busye
3.
tr
E.
tli:
292 oRTA ASYA
a.
i.
t
,,.
I
?
!
I,
t-
I
E
i7
l
t
f
l
6
i
?
i
r-
I
;:
E
F
t
t
i:
t
l
i
i.
(.
t
i
;.
t.
/I
I
I
;
I
t
i;
t
XIII.
IX-X. ASIRLARDA,dLTAYLAR
L. A. EvtyuhoVa i S. V. Kiselev, Otget o rabotah Sa2aw-Attqskol
o t9?S g., Trudr GlM, XVI, s. 99 vd.; DIYS, s. 55o-557; M. P.
ekspeditsii
Griaznov, Drcanie hdturt Aha2a, Norosibirsk,' rg3o; MlA, 48, 1956,
s. t45-t52; A. Zabarov, Mahrioit po arluolngii Sdiri,'Trudr GlM, I,
s. Ioo v.d.; Zaharov und A. Arendt, AH, XVI, s. a7.
$0$
AIL
004
A
r
A
QE
*a @
t,rl @
Ue
' . Levha e9
sffi@ %
Altaylarda Srotski kulganr buluntularr'
\$
>/'y'
e.,
-
rine benzemekteydiler. Bu tip gemler, meseli Katanda kurgan-
larrnda VIII. asrrdan itibaren gok giirtilmeye baglarlar a'
tlzengilcre gelince, Altayda Kuray iizengileri muahhar di$er
iizengilerin miiqteiek bir tipini teEkil ediyorlardrs. $unu-da
stiylernek lizrmdrr ki, Altaylardaki bu kyganlar Macaristandaki
buluntirlara n^zararr daha eski ifiler' Bize g'6re Feqenek, Ku-
man ve Uz kiiltiirlerini de en iyi gekilde karakterize eden kiil-
tiirler bu muahhat Altay kiiltiirleri idi.
2 Kiselev, DIYS, T. L, fig. 9, ro. .
3 Evtyuhova i Kiselev, Otget, s. 99, ris. e5; DIYS, 55r.
{ Zaharov, Trudr GIM, f, s. roo v.d'; DIYS, s. 55r.
5 Kiselev, DIYS, s. 55r.
IX.. X ASIRLARDA ALTAYLAR 30r
Alrry'& gtwt Ll
Srotski kurganlau, islimiyeti kabul eden T{irklerin kiiltiir-
lerini kara.kterize edeb:lecek bir dewe ait olmasr balamrndan,
- fevkalide ehemmiyeti haiz idiler Bu mezarlarda yatanlar uzun
ve e[Ti krhEh muhariplerdi. Awupap istili eden OSuz, Ku-
man, Peqenek devrine; Karahanhlar devletinin kurultrS ve
ytikselig devirlerine tesadiif eden bu mezarlardaki silihlar ve
egyalar sayesind.e islimiyete gi'ren Tiirklerin ktiltiirlixini izah
edebilmekteyiz. (Bk. Lev.zg).
Batr Altayda Katun suyu kenannda ki Srotski kiiyii ya-
krnlarrnda bulunan bu mezarlar, ilk def;a M. D. Koprtov
taralindan bulundu. Buradan grkan egyalar Bryisk miizesinde
saklanmaktadrlar. Bu buluntular hakkrnda ilmi bir hafr,iyai
raporu yoktur. 1956 da M. P. Griaznov, buluntularrn btiytik
bir lcrsmru negretmilti 6. Srotski buluntularrnda Qin ktiltiir
ve sam'atrmn tedrleri buytiktti. Bu mezarlarda Tang devrinin
paralan da bulunmuqtu. Bu demekti ki, Giikttirk qaSrndan, X-
asra kadar gelen Qin niiffrzu halfl mevzubahis edilebilirdi'
Mezarlardan qrkan, Yak iikiizi.ine binm-ig ve baqrnda
Budanrn nur hAlesine benzer bir hilesi bulunan insan figi.iri.i,
pandantifli iki kiipe, ki.iltiir tarihi b+t'rmrndan gok iinemli idi-
ler. Hazarlarrn Saltbvo buluntularrna benzer eserlerdi ?.
Irorrll Ldrylrn
Srotski kurganlarrnda yatan muhariplere ait bu krhq- n rc{d
larrn, Orta zarrrar, kiiltiir ta.rihinde qok biiyiik iinemleri vardr.
Srotski krhqlan iizerinde baqhca iki ki.ilttiriin tesirleri gtiriil-
mekte idi. Prof. Kiselev, krhglar i.izerindeki siislere ve arslan
fig*rlerine bakarak daha ziyade Sasani tesirleri iize,rinde
durmugtus. Fakat bu tesirin yanrnda, Qin ktilti.iriiniin izleri
de gok agktre. Bize kalrsa bu iki ki.ilttiriin birleqerek meydana
getirdi[,i bii OrtaAsya kiiltiiriivardr. Bu iislfrp, Gtiney Sibir-
yadan Turfana kadar uzamakta idi 10.
8 Drcan. Eultun Ahaya, s. 8 v.d.
? A. A. Zaharov, AH, 28, n.r7.
8 DIYS, s.
554.
t Zabarov, AH, XV[, s. e8 v.d.
ro Prof. Kiselev de ister istemez bu krhglardaki siislerin Turfan iislfip-
lanna benzedi[.ini sii,ylemektedir (DIYS, s. 557). Gryaznov, bren. Kult-
ris. r7o; DIYS, s: 552.
3oz ORTi\ ASYA
Srr&t'& o&
Ok uglarr baEhca iki macldeden yapiludr: Dernir ve kemik-
rflo
ten. Demir temrenler, kemiklerden daha btiytik ve i.iq dilimli
idi. Bilhassa kemik temrenler, qok tetkike deien sserlerdi. Kemik
temrenler rshk qalan oklara aitti. Osmarrhlarrn gaws oku dedik-
leri whk galan oklar gibi delikli idiler. Bu ok uqlart, Tuyahta
ve Kuray kurganlanndaki eski Gitktiirk ok uglanna beqzi-
yordu. Bunlarrn yanrnda, mrzrak.ucu $eklinde ktigeli olanlar
da vardr. IX. ve X. asrlarda en qok yayrlan ok ucu tiplcri
bunlardr.
lFtr&i'& ll Tokalar, Altaydaki eski Gitktiirk tiplerini andrrrnakta
lopohurr&
ddp idiler. Difer toka tipleri isc ince ve ustahkla yaprlnrqtr. Sivri
iSneli tokanrn kenarlarr da kabarrktr ve ii1'lece tezyin cdilnigti tt.
Bu devirde dizgin ve gem kayrqlarrnr siislcyen pllakalar da bol
miktarda bulunmakta idi. Bu siis pilikalarr iyi perdahlanmrg
ve dtiz yaprlmrEtr. Bunlar da GOkttirk ga$t cserlcrine bcnziyordu'
Altrndan yaprlmrE kemer ugldn qjurlu idi.
I
I
I
I
1
l
*^*l;]iLAR
Orta Asya'daki biiyiik Tiirk kitlelerinin islimiyete giriqleri
hakhndaki bilgilerimiz, lazrLt kaynaklarda maalesef gok azdr.
Bazr Tiirk kabilelerinin zamarr zamar^ kitle halinde islimiyete
girdikleri kaynaklarda sirih olarak gdriilmektedir 1. Fakat
bu devirde, ls I im ki.ilttiriintin Orta Asya'daki'yayrhy haklcrnda
hiE bir bilgimiz yoktur. Sirderyanrn dofu sahillerine. yayrlan
O$uzlar ve Talas vadisinin iitesindeki Qu nehrinin yaylak
ve lrSlaklannda ya$ryan Karluklar, lslim kiiltiirlerinden nasrl
ve ne z.ama;la miiteessir olma$a baglamrElardr? Bu soru Eim-
dilik tamamile cevapsrz kalmaktadr
Bize kalusa,.bu sorunun cevabrnr bulabilmek igin, kabi-
leler ve kiilttirlerinin tespitinden iince , btilgelerin kiilttiri,inti
tetkikle ige baElamak lizrmdu. Ewelf, bu bOlgede lslim kiil-
ttirti bakrmrndan nizrm rolii oynayan ktilttir merkezini bulahm.
Ondan soffa, bu merkezin etrafirra ne derece tesir edebilip
edemedi$ini araEtrahm. OrtaAsya'da yerleEik islAm kiiltiirii ile
giigebe Karluklarr birbirinden a)nran en tinernli merkez,
Taraz veya Talas gelui idi. Zengin Talas vadisinde bulunan
bu gehir, bir yandan Batr Ttirkistan ve Sernerkand; difier yan-
dan da Fergana ile temasta idi.
@ffi
@ffi
#ffi
ffi@
Levha 3o Karluk gaSr Eanak ve g<imlekleri
-
kellerine (Lev. 3r) 10 ve resimlerine Eok rastlanmakta idi. Bu
hayvan heykelcik ve resimlerinin, Islim dininin (Lev. gz-33)rr
tesirleri altrnda kaplarda yava| yavaq gtiriinmemef'e bagladr$rnr
agrk olarak miigahede etmekteyiz 12. Hayvan figiirleri.ile yaprl-
mq olan eski testi kulplan artrk ortadan kaybolmug dtiz ve
bir qekil alma$a baqlamrgtr (Lev. 3r)13
Karluk di:vri kaplannda kendini gQsteren en <inemli husu-
siyet yaprgtrrma tekni$i idi. Ksmen st2lise olmuS kuS ae gejk
figtirleri (Lev.3o-3r), ince bir tabaka Eeklinde ayn bir gamur-
dan yaprlrr ve testinin iizerine yaprgturlrrdr la. Ewelce tam bir
s MlA, e6, s. r57b.
10MlA, 26, s. r54, ris. 67, r-4. Koyun fig0rlerinden yaprlmrg kulplar
igin bk. MlA, e6, s. r53, n,r-4: N. Ostroumov, PTKLA, 1896; OAK,
r8g8; G. V. Grigoryev, Ot4ot ob arluologQcskoy raandlce a Tangi2ulskiy rajnn
U^uSSi a 1934 8., Tagkent, ry35; Kratkiy otget o rabotah Tangiltulsko2 arluologi-
geskoy ekspeditsii tg37 g., Tagkent, rgr4o.
11 Berngtam, Osnoanu etapt, SA, XI, s)
37r, ris. r7.
12 Bernltam, MlA, 16, s. r53, ris. 67.
13 Berngtam'rn kesin olarak ortaya. attrgr bu (MIA,
nazariye ve 16,
ris. 67) de verdi$i tema, tamamen kabul edilecek bir durumda deSildir.
Bununla beraber bdyle bir inkigaf tarzrnrn mevcut oldu$u da bir gergekti.
14 SA, XI, s.
3Zr, ris. 17.
Orla Atta, 20
306 ORTA ASYA
s@6940
&BO
\-J#ail
6%d
--
Levha 3r
-
&e'
Karluk ga$ ganak ve gtimlekleri.
6e6w F
Fl
a
b#wu
Levha 3a Karahanhlarrn baglangrg devirlerine ait ganak ve g<imlekler.
-
KARAHANLI KULTURUNUN BA$LANGIqI-ARI 3T3
d0flo
g $oa
O\3 EO
@ e ffimA
G
lu
\J
----->
7U a,
@A&@ffi
Levha 33
.
Karahanlrlarrn baglangrg devirlerine ait buluatular:
l.- Qanak ve gdmleLler; z. $era$lar ve rozetler..
3r+ ORTA ASYA
ffiW@@l
#ru&ww&
ww @ffiffiw
Lcvha 34 Karahanhlann baglangrg devirlerinc
-ait ganak
gdmlct siisleri.
Efu ldtl
Grifon ayaklan ile siislsnmig gamdanlar, Balasagun ve ;ddr rr
Sukuluk'ta gok bulunmuqtu. Bunu Sasanilere adedenler de {E .irh
yok de$ildir. Fakat bu gekildeki ha1ruan uzuvlanna ilk isltm
eserlerinde de rasthyoruz.
etmek lizrmdrr ki, Eok eski devirlerden beri iskAn edilmiq olan
bu biilgenin yerlegik halkr, So$dga konuqan ve Ti.irklerin
So$dak dedikleri kavimdi. Sogdaklir," Ortaasyanrn btiyiik
ticaret yollarrnrn gegti$i bu gehirlerde oturuyorlar ve kervan-
cihkla geginiyorlardr. Bu gergeSi itiraf ederken qunu da belirt-
mek lizrmdrr ki, Qu havzasrnda Gtikttirklerden ewel kurulmug
olan iskAn yerlerio gok az ve mahduttu. Gdkttirk devletinin ku-
rulugu ve yi.ikseliqi ile bu biilgedeki mesk0n sahalar, birdenbire
eskisi ile mukayese edilmiyecek derecede Eo$ahp biiyiidtiler.
AEaSrda sralayaca$rmrz gehirlerde elde edilen buluntular,
bize bu gerge$i kesin olarak do$rulamaktadrrlar. Soldaklann
bu-qehirlerdeki mevcudiyetini . inkir etmek nasrl ilmi haki-
katlere.aylan ise; G6kti.irk ga$rnda genig bir qekilde go$alan ve
vadilere serpilen iskin yerlerinde, Ttirklerin bulunmadr[aru
siiylemek de o kadar garip olur. Bu hususu yer yer giisterece-
!'imiz delillerle teyid edece$2. So$daklann Giilttirk ve Ti.ir-
gegler iizerindeki tesirleri her zaman biiyiik olmuq ve_iki kavim
arasrndaki miinasebetler de dostane olarak "devam etmiEti. Bu
sebeple Goktiirk Kaganlarr, Bizansa giinderdikleri elqileri
So$daklardan segmiqler ve Tiirgeg Kaganlarr da sikkelerini
So[d alfabesi 'ile yazdrrmrglardr. So$daklar her bakrmdan giigebe
Tiirklerin yerlegik lrayata gegmelerine )ol giistermig ve rehberlik
etmiglerdi. VIIL asnn ikinci yansrnda, Karluklanir Qu havza-
srna gelmeleri ile, bu btilgedeki ahAli daha da qoSaldr. Bu se-
beple IX. ve X. asrrlarda, Qu nehrinin kollarr tizerindeki iskAn
sahalarrnrn srklaqtrklanru g,iiriiyoruz. Karluklarrn yavaq yavag
yerleqik hayata gegtiklerini ve ziraatgrhk yapmafa baqladrk-
lannr giisteren kat'i delillerimiz vardrr. Qu vadiiinin yukan
lrsrmlan, giiqebeler igin emsilsiz bir otlak tegkil ediyordu. Bu
sebeple Karluklarm bir krsmr, bir mtiddet daha giigebe hayata
devam etmiqlgrdi. Karahanhlar devrinde bile, Karluklann
hepsinin yerlegik hayata ddnmelerine mini olunmug ve btiylece
muharip kalmalan istenmigti. $ehirli ve giiEebe muharip Ttirk-
ler, bu suretle Karahanh devletinin kurulmasr igin miisait bir
zemin hazrrlamrglardr. Karahanh devletinin doSmasr ile birlik-
te, Qu havza.smdaki biiyiik gehirlerin etra{inda, bir gok yeni
iskin yerlerinin birdenbire peyda olmasrru bu hazrihk devresine
hamletmeiiyiz Kara-Hrtay istilisr, bu brilgenin hayatrnda
KARLUK $EHTRLERI 319
o MIA, t4, r)24, 76. $ehrin pilAnr igin bk. Trudr Inst. Ist., 4, 1958,
s. r36.
? Kojerhyako, Aynr esr., s.
Zg.
e MIA, r4.
s Hudfrd al-'Alam, (Minorsky terciirnesi), s.
79.
10 Kojemydko, s. rB3-184.
tt Ay* or., ,. izz-rr5.
tt Ay* sr., s. r22-r25, Pl. 29.
e
E KARA-
f M. S. GOKTUR.K KARLUK HANLI
KARLUK
F. $EHtRLERI vI. VII VIII: I)L X. XI. XII XIII:- XX.
A,gpara X X X X
t
Kayrnda X X X X
.:
gir- Tiib X X X X X
I
Poltavka X X X X X X X
Ak-Ba;-At X X X X
Ak - Su (Belovod) X X X .X
Aleksandrovka X X X X X
Tolek X X X
Ak - Tepe (Sretensk) X x X X x x X
SUKULUK X X X x
CUL (Cil-Ar*) X
,Alamedin vadisi X X Y
Qumrg X x X X
Novo - Pokrovsk X X X
SARIG X x X X X
KRASNO-REqENSK X X X X X X X
KLYUqEV X X x X X X
'KISMIqI ffakahil) X X x X X X
Tunuk X x x X XTII
Cumgal ? X X X -i:
? X X X
$ird:rL. - Bck X
( l:rlcln'ar X X {
I'okuz - Tarav ? X X X
At - Baq ? X Y. X x
Altrn - Tege Y x X
Tokay - Tc,pe X X
I. Qaplak-Tepe X X
Prga[gr- Tepe X x X X
SUTKENT X X X X X
Bayrr - Kum X X X X X x
Ak - Tepe X X x
OKSUZ X X X X X X X X
Buzuk-Tepe x x xv.
SARDASI X X X
Ak- Tepe X X
Kuyruk- Tepe X X X X x x x
SIGNAK. X X X X X X X X
SAVRAN X X X X X x.* x
N{ir - Tepe X X .X
lSkan X X X xvI.
gornak- Tgpe X x .XVI. x
Sadrk - Ata- Tepe x X 'x X X
kan I
I
'l 'I x\.
I
Kar:i,plr:t - fept: ?
X XI\;,
rl
I
bir harabenin surlan, qok muntazam bir diirtgen.geklini..arze-
der. Gene d6rtgen qeklinde yaprlmrg olan ig kalesi de, aErlan su I
hendekleri ile iyice tahkim edilmigti. l
I
88 Aynr es!.r s.
37i Berngtam, SA, XI, 1949, s. 367,
s{ Kibirov, Aynr eser., s, 47.
XVII.
i:\
I
I
F
i.
!
t.
334 oRTA ASYA
,:
i
::.
l
L
Kalcnin yaprhq tarzrna bakrhrsa, burasr bir O$uz gehri idi.
r s5 Bibliyogralyamrzdaki'
,
r.
. 1u miielliflerin eserlerine bakrnrz: Barth-
!
:.-
old, Kallaur,- Kastanye, Lerh, Yakubovski.
i
28 Ageyeva, s. 96, Pl. 38,
,
F. r? Faruk Si.imer, r\ynr eser, s. r47.
F
I
7 - 28 Savran hakkrndaki en ili rapor: P. Lerh, lrh. Poezdka, S. ea-23;
t B. M. Florinskiy, Arh. Muz. Tomsk. Univ., 1893.'
i 3e
t. Ageyeva, s, roz, Pl. 4o.
i
F lx A. K. Geins, Sobr. Lit. Trud., II, s. r6e vd.
I
t/
E.
E
,r
,,
f.
4'
ts
E
r-
I
E'
ORTA ASYA
..:_. i5EL
oduz $EHIRLERI g4r
i_-
Ia
;
344 oR'IA ArjYA
F
f
rg
rluor vn glcll'lnR
giiz. iiniinde tutulmasrn4 sebep oldu 55.
Kimekolerin'kt&, .:..3|rg
vcriqleri yaptrklan di$'er tjnemli komgularr da Krrgrzlardr,
lslim kaynaklarr da, Kimek'lerin hrgrz adet ve an'anelerini,
almrq olduklarrnr. yazmaktadrrlar 66. Bu tarihi temaslardan
dolayr, Krrgrz ve Kimek eserleri'arasrnda btiytik benzerlikler
giize qarpryord.us?. DiEer yand.an IX. ve X. asrrlara ait Altay
ltilttiti..il": de , akrabahk giisteriyordu. Bu kiilti.irlerin baynda,
qiiphesizki'srbtski kiilt0rti geliyordu (bk. s. zgz). Nura suyu
kurganlarrnda, bir ipekli parEasr ile, Tarmagirin'e $gz6-t3g4)
ait bir kag sikke de bulunmuEtu 5s.
Isrg-giil'de Qigil rnezarlan ',
'
i;,
F
B
k
il
xrx
, :
UYGURLAR
A r n o I d,-S i r'l' h o m as, Suro iaals o,f S assanian and fuIanichaean ar t in Per-
sianpainling,Oxford. Clarendon, rgr4; Carte r, Th. F.. Thr inocntion
of prinling in China nnd its Spread Wcstumd, New York, Igz5; Fouch-
er. A., L'Art Crcrc-Bouddhique du Gandhara, Paris, r9I8; Ttu hgin-
ning of Budtthist art arul otlur cssays in Indian and Ccntral Asian arche-
ologlt. London-Paris, r9r7; Godard, A., J, Hackin ve J, Godard,
Les anliguitis boaddhiqucs dc Bamiyan, II,, r9a8; Grilnwedel, Al-
b e r t, Alt- Buddhist icstv Kukiiitkn in Chinesisch;Turhistqn, Berlin, r g r e,
Beticht tibcr archtiolog. Arbciun in lttikutschari, Abhdlg. d. Kgl. Bayer.
Ak. d. Wiss. I. Kl. XXIV, Bd. L 19ro6; Altlcutsclu, Berlin, Igeo;
Huth, A., Die Masikinstrumenk OshTurkcslans bis zum tr. Jtitht-
hundert n. rir., Berlin, rge8,
53; Laufer, 8., Der Clclus dcr re
. T6ich, TP, rgog; F-Iedin, Sven,
Tiere a4f eincn alttar*cstanisclvn
SoutlurnTibct) Stockholm, rgez; Le Coq, .A,lbert von, Clmtscho,
' Berlin. rytg Die Bufuthistisclu Spitantihe in Mitklasicn,6 cilt, Berlin,
rg r-rgrB, 7 cilt. I{38; Biltlerailas zul Kunst-rntd KulArycschictt* Mit-
tclasicns, rg2i, ro7 s. (silAh vc elbise tarihi hakkrnda, sathidir);
Auf Hetlas Spurcn in Osllurkestan, Leipzig, 19 e6; Von Land und
Leuhn in Ostlwhcstan, Leipzig, r9r8; Mi.iller, F. W- K.', Dcr lufstaat
I eincs Uighurm*dnrgs, Festscfuiftv. Thomsen Leipzig, ioll; Monne-
re-t. de Villard, R., l9e3; Oldenburg, S. von,
Arte martichca,
Russkqya Tu*:attuukalta ekspedikiya, St. Petersburg, . r9r4i Pelliot,
' P., Les frasqucs dc Touen trIouang ct lcs fruqucs de Eumorfopulos, Revtre
des art Asiatiques, Paris, B: gi Trois ans cn Asic Ctnnah, Bulletin
du com. de I'Asie Frangaise, Janvier, rgro; Rapportda M,P.Pelliot
zur sa mitsion en Asie Centrale ( 19o6- r 9o9), Comptes Rendus de
I'Acad. Inscr. vs, r9ro, 58 v.d.;I*s Grotks dc Town-Houang, ?aris,
tgz2-tge4'. Prip- Miil le r, Chinese Buddhist Monastcrics, Kopenhag,
Ig37, 396 s; Radlov,' W, Atlas dn Atbtilmer dq Mongolci,
Petersburg, r89e-r8grg, r rB levha (Birinci Uygur devletinin kiiltiirii
bakrmrnd4n 6nemlidir); Stein, M. A., Sffiadia',5 cilt, Oxford,
lgzt; Sand-buiied ruins of Klutant, Lindon, rgg4; ,Aneiant .Klutan,
Oxford. rgoT; Anciatt Buddhist paintings fron tlu Caucs of tlw
Thousand Bnddhas, .London, rg2r; Ruins of dcsart Cathayr e cilt,
London, rgtzl Innamost Asii, 4 cilt, Oxford rgaS; Waldsch-
mid t, E., Gqndhara. Katscha, Tudan, Leipzig, rgz5 ; Z atur pan skiy,
Ch., Rdsaucge und -Ergcbnisse dcr Dcutsclun Turfan-E*fuditioun,
Orientalisches Archiv; lII, Leipzig, r9r3.
.l
I
I
348 ORTA ASYA
r. Uygurlar Orhon'da
I
I
Biiyiik Hun devletinden itibaren, Orhon ve Selenga nehri I
ktyrlanndan Aral giilii kenarlanna kadar yayrlan ve zaman
zamar. muhtelif adlarla amlan bir Tiirk kavmine rasthyoruz.
Daha ewelce Ttjles ve daha sonra da Dokuz O$uz adrnr taltyan I
ve kendilerini di$er Ttirk ziimrelerinden -meseli Gtiktiirkler- I
den- ayrran bu kabileler 1, daha sonraki Uygur devletini kura- I
caklar ve Tiirk tarihinde qok iinemli bir yere sahip olacaklardr.
1
244 senesinde, merkezi Orhon hyrlarrnda olmak iizere, Uygur I
devletini kuran bu Dokuz Oguzlar , M" S. 84o senesine kadar
bu biilgede yagamrqlardr. KrElan gok uzun ve ziraatz dz az
elveriEli olan bu btilge, yava$ yava!'Uygurlan tatmin edemez
I
I
I
olmug ve Uygurlar ister istemez dikkatlerini giiney btilgelerine
gevirmiElerdi. Gdktiirkler zarnan zamar. Giineyden gelen ttirlii iI
tesirlere mani olabilmiq ve Ttirk cemiyetinin yumularnatrmn !
tini.ine gegebilmiElerdi 2. Fakat Uygurlar g(iney iklimlerinden I
UYGURLAR 35r
:
4..
a
t bu vazifeleri gok eski devirlerden beri gelmekte idi.
b"
.Lugern. Gorod
Tel- Halaf
Obah Ubeid
Kiikge -Tav
Kiikge - Tav Dan&bay I, Bugqh I' ' Alekseyev Shang SiiLlilesi III. Ur
Qelyabinsk Bay - Bala I, KrfCtik: KustanaY (r5e3. r3oo)
Ala - Kul . Koytas, Ust ' Kamene: Ulu. Tav
.Bet - Oba (Karaganda) gorsk, Kttk'$klTav
. Alen - Aul, QunibaY' Kasitler
Ngr l Kiikge III
Begaza, Sangr| :San ' Uz - Boy
Su, Tag - BaY .Bulaln
Taze - Ba$ Ying SiilAlesi
l
Bel-Asar, Ak-Su-A- (r3oo - rozo)
Malo" Mrsc vuh ,
Kanay
KustanaY San - Kol
Sang, SemiPalalinsk
'
Tomsk Koytas --------.-"'
Drndr- Bay, (Kangan- ElAm ve Asur
Borova Kara - Uze[ C,hou Siilnlesi
da),Kipel' Kanati Tas, Emir -Abad
Ala - Tav Kara-Yal (roeo - l4o)
Elti. Bek, K4naY ,i-.-
Qelyabinsk Trupik
Malo - KarasnoYarsk Karkarah, AYna: Kiil,
Mina Sohr, Krzrl-Es'
p"o, Biqt II,l
! ,::si. ,-\ ,.*.'-S;.
-;.:.-r =iia':-*i
-:-.-r:r,+;i6ti;*},!
ZmeinogorsL
M.6.
20@
Tologoy (BRONZ,gAcr) {
Fofanova (Selenga) lg
r5oo lrkutsk
I
t200 Namazgih - Tepe !I, KARASUK qAGI
Zanaln- Baba, Sanka:
nr$r A,gkabad, Akga - II. ANDRONOVCI $IVERA qACI SaymahTag g
.. ,,#
''rggfFry**i-
UYGURLAR 353
l!
Levha 95 Uygur isilleri ve rahipler.
-
UYGURLAR 355
3
(t
k
tr
CI
a
k
k
p
C)
--/ / h
[)
(,
,o
.4
(6
h
k
bo
)
I
(o
6)
C'
t
o
F1
=g
UYGURI-AR 357
1
A (?. .[o
f{ffifl
r
z.
UYGURI.AR
E
Ir
tetkik ve tasnif cdilmigtirao. Bunlann iginde en ilmi ve muteber
F
i
olam Prof. A. Griinwedel'in tasnifidirsr. Prof. Grtinwedel'in
tg tasnifi gtiyledir: r- Greko-Budist devir; z- iran san'atrnrn
l:,
{ tesir dewi; g- Uygur dewi. Eserimizde biz de bu tasnifi kabul
r-
etmiE bulunuyoruz. Uygur dewinin aynca baglangrg ve ol-
i
a gunlagma dcwi olmak iizere iki qa$r vardr.
L
t
M. S. B4o tarihinde Orhon kryrlarrndaki Uygur devleti
F yrkrhnca, devletin srklet merkezi Beg.Bahk ve Turfan biil-
9:
makta idi. I!d. S. B4o dan sonra Tur n bdlgesi kiiltiirti karrgtk
bir karakter arzetmefe baglar.' Bu swetle yeni bir tislirbun
meydana Erktrfir anlaqrlrr. A. von Le'Coq'un "'Mischkarakter",
yani karrgrk karakter adr ile 'adlandrrdr$r bu iisltrptt, DoBu
Tiirkistarun I . ve z. devirlerinden de gok geyler tagrmakta
idi. Bu yeni tisl0bun en iinemli iizelli$'i, Qin san'atrndan
Eok geyler ta$masr idi.Yepyenibir gigek teqinatt, kendisini eski
devirlerden tamamen ayrmakta idi. Daha ziyade Turfan
ovasrnda Eok giiriilen bu iislfip, yava$'yavag Kumtura, Kirig
ve $orguk'a da yayrlma$a baqladl. Bu yerler, Uygurlarrn ilk
yayr h q b ti I g e I e ri ni giistermesi bakrmrndan qok enteresandr.
Uyg* san'atrmn baglangrg devrinin en tjnemli hustrsi-
yeti, Budist Gandhara san'att ite Qin iisltrbunun imtizaca bag-
lamasr ve yepyeni bir cereyamn meydana gelmesi idi. Kum-
tura'daki bir Nirvana ma$arasrnda, Brahmi yazrsl ile yazrlmrq
Uygurca ve Qince yazfilara da rastlamaktayn. Hatti bu ma-
Saranrn Uygurlardan ewelki Tiirklere ait oldu$unu siirenler
bile vardr. Uygur san'atrntn baglangrg devrine ait dif'er iinemli
eser, gene Kumtura mabedinde Budanrn iiliimtinti tasvir eden
eserdir. A. von Le Coq'a giire bu esero M. s. 75o-B5o senelerine
ait olmahdrr 33. BaglangrE dewine ait di$er iinemli esero $orEuk'-
da Ming-Oi denen yerdedir. Kirin ma$arasrnda bulunan
ve Uygur pirerslerini tasvir eden bu tablonun VIII. ve IX.
asrrlara ait olmasr gok muhtemeldi.
Bu devirdeki eserlere lusmi bir gergeue yapma tcmayiilti
vardrr. Maf'aralann tavanlan gQeklerle kaplanryor ve kitabe]erle
siisleniyordu. Giytniqler de oldukga defiEme$e baglamrgn. Ar-
trk eski Tiirkistan kryafetlerine rastlanmryordu. GOgebe an'ane-
.
_-/
( -l.-
F
E
I
I
t
t
t-
UYGURLAR g6r
uycuRLAR gu vAnisiNoB
Uygurlarrn siyasi balumdan Qu vadisine ni.ifirz edip
etmedikleri belli de$ildir. Fakat iiyle anlagrhyor ki Uygurlar
GtiEebe ve yerleqik Karluklara qok kuwetli"Kiilti.ir tesirleri ver-
miqlerdi. Qu vadisinde Budist buluntu yerlerini temsil
eden baqhca iki merkez vardr. Bunlar Qul ve Sarrg idi (s.
3r4-
S). Qul ve Sang'da bulunan Budist mabetlerinin duvarlannda
bulunan freskler Eok harap bir qekilde ele gegmigti. Mevzu
itiban ile oldukqa karanhk olan bu eserler, renkleri balcmrndan
bize bir fikir verebilmektedirler. Bu eserlerde, Uygurlardan
ewelki mor renkleri gcirebilmekte isek de; agrk penbe, aErk san
ve agrk kahve renkleri bize ister istemez Uyiur-devri tisi0bunu
hatrrlatmaktadrr. Mor renklerin karakteri de daha ziyade agrk-
maviye yakrnd,r.
Grigebe Karluklar, uzun zaman Islimiyetin eu
vadilerine niiffizuna mini olmuglardr. Bu sebeple
bu btllgede Budizm epeyce yaqayabitmigti.
UYGURLAR BE$.BALIK,TA
Uygurlar, BeEbatrk Eehrinde de dnemli bir koloni meyda-
na gtirmiglerdi. X. asnn sonlannda bile giigebe bir hayat
ya$ayan Uygurlar, yaztn daha ziyade Tann daElannrn kuze-
yindeki biilgelerde yaEryorlardr. So!.uklar gelinc-g krglamak
igin de giineylere, Turf;an btilgesine iniyorlardr. 865 senesinde
Begbahkta oturan uygur reisin ordusunu alarak ribetliter tizerine
ytirtiyor ve Kansuyu .ele geqirerek Kuku - Nor'a kadar onu ko-
s Berngtam , Omaunu ctapt, SA, XI, g77178; renkli resirnleri igin bk.
ris. eo-er. Meselenin yeniden miinatratasr igin bk. MlA, 26, s. r5o-r53.
362 ORTA ASYA
:n
:i
.a
{
l:q
{
.:tr
3)
I
FF?iFFIl-'rr'-.irT'fr rr, i
'qf
d
O
c
F
F4
I
/ =
:,)/
, frrcURLAR s65
'.:
!,)
t)
-x
,u
a
o
l
I
U
*t
a
A
*!'
F
I
O)
tr'
d
3
E
d
ORTA ASYA
:
UY
jr'," t'n :.IYi
1'
T{filt
fbyuhtyanrlo, Kopen II. I. ttl
tipcpt,, II. Kapgal Tagat Tagar
z
II. pybat III; TAGAR a
E
H
NOYUN - ULA BF
ZY
SROTSKI FOMTNSK Fr:rehod Odintovsk Berezovsk BIYISK Bolteregenek
KUDIRGE i
i
YAKO - NUR KURAY
KATANDA L
i PAZIRIK PAZIRIK Sol. Belka
Tqyahta I. F
i
KATANDA MAYEMIR
KURAY Karakol Aragol Ust - Kuyum
:i
ii
iii: Bagadar Zmeinogorsk U
:ii: >
::
:i Tottil Kanah , l
. Var4ilonka o
ii:i
ii:: rr
BEREL I Zeregnoe
ii"
:: F
-:i $IBE TUYAI{TA
ii
:;
r. i :!
:.:
I r ,'r! ' .,,,i l
.): I
KUROT
,1,
'\ ,
!
I.
(o:0o
,i {io,i-
otoio '.sitrc |p
g
i7 ())
'tri(Jr (t) \}c
'oolo i_, o
o : t-ii
O:O oioio o o Kumurtuk o
o o I o i .At o: o:o c
o-
i,:
: n^ i I *ito: :i F
3: : folanovska
:,,
:i: i i ItmoyaydlFadi - oio:
oioi i:
:: ,t,
7. "1
i d,-
iKt i Verhne - Udinsk
iiii
o tiii
i i Aqagr -,Ivolgi I lvolgi
>H
.:
::::
! : ;
>u)
n( ALAMI$IK
o'P
dE
,:9 r.
Manakeldi;,
ffr"'
G6k - Bulak KENKOL ' Sokolov Kara-Gudrq,II Krrgin
P
ilx C z
i
,ffi? z7 ? Ara:K,6,1 - I
F
Qargelan f .-i i Krz - Art Bagasin
I QerSe-Tal
#rr :
l{P x t{
': i
,ff8 s Qumgal J ) Altrn - Arrk i
Qerges lj\IAzuN U
h__
r..3{f;-, ..,rSld[,.:rt;r
.-..-
., rr*:..l ,
:
I
i t
lNDEKS
I.
rlql, YER VE KAVIM ADLART
A
. Abakan, t7,2oT, zts, 2r9. Akkoyunlular, 35r.
Abbast, Abbasller, a3r. AL-Kul' 338.
Aboba-Pliska, iz7, e46. Akman, FI-IV, el5.
Aberg N., Io8. Ak-Molla, bk. Akmolinsh, z.
Abi-Garm, H-IV, r4g. Atmolinsk, bk. At-Molla, 2, $).
Abony, rz3. Ak Pegin, 326; Kugiik, 3a6, 3e8;
Aburdin, H-IV; t49. Btiytik,3d.
'. Acii; bk. Yacii, eag. . Ak{u, 39r 4r, r73, glt, 322, g4t.
Aginsk, H-IV, r. Atiuat, a.
Agit-Nur,45. Ak-Sumbe, H-IV, 3r7.
Agura, 45. Ak-Tepc, er, r83, Bt*,322,323,337.
' Adahkes, bk. Adahket, zoI. Ak-Tepe (Qardan), H-IV, 334.
Adahket, bk. Adahkes, H-IV, 197. At-Tepe (SUtLent), H.IV' 333'
Adamh-Kala, H-IV, 36. Ak-Tepe, bk. Stepinstoe, 3lr.
- Adrianov, A. V., 34, 86. Ak-Tura, 89.
hdzergage, tgz. Ak-Yayla, H-IV' 67.
Afanesyevo, 13, rB. Ak-Ytis, 45.
Afganirtan, 6, 7, 8e, t$z, r84, g57. Ak-Rabat, 4.
'Afrika, Io8. Alabuki nehri, 39.
Ahsrket, r8o, 155. Alamanlar, r22.
Ahtrn, rgo. Alamedin nehri, 323, 364.
Aibugir, H-IV, 8e. Alamrgrk, 39, 76, tS+, t78, 2+o.
Aiga, roo. Alanlar, 98, roe, to4, ro5, 228, eg3,
Ak-Ba9-At,3rr. 294.
Ak-Biit, H-IV, r9r. Alaq-Orda, z.
Ah-Begim, bk. Ak-Pe9in, H-IV, 357. AIa-Tau, 344.
Ahcar,.2. Alattyan, re3.
Akga, H-IV, r73 Alay, I5.
Ak-Qatr, 146. Alelsaadrovl,a, 3er, H-IV, 35o.
Ak-Hunlar, 92, rr7, 2oo. Alfdldi, A., fu, rot, ro4, ro5, Io7'
Ak-Kala, H-IV, 7r. to8, tt9, r2o, t2I.
Ak-Kesene, zoo. ALb, H-IV, r ro.
s70 ORTA,ASY,{
Bogolovskiy, e. j,j
c
Bograd, elo. I
Bogugar,236, Cagrtay, r3z. 1
Heikel, 9e.
Grrr Han, Kara Hrtay hiikiimdarr,
' l Hentze, C., 59.
36+. 36;. Herodot, 34.
Gurban-Bucrr. 45. :
(ir-rrek, So$cl reislci'indcn, r84. Hcves, i\'legyet, eB6.
Hunlar, 99-39, 4o-43, 5o-56, 9r, gr4, lskodar, [I-IV, reo, rr8.
rt5, tt8, r2r, 2og, zg8, go7, lspanya, tog.
Huttal,84, I85. lsperih, Bulgar reisi, n64.
Hi.isrev [, Sasani hiikiimdarr, 358. Istanbul, 6o, z7o.
Hiisrev II, r4r, 234, 23b. Itim, a.
l9kan, 339, H-IV, g4r.
I llkfuim, H-IV, r58. .
Igkem, 45,
Isrg-giil, 7, 76, rS2, r57, r59,.168; ttalya, r 19.
176, 3o8, 3r9, 345. lvanskoe, r8g.
Igrlq H-IV, r9o. lvolgi, 5o-5e, 89.
Issrk, H-IV, l7o. lzyum, zge.
Islevlar, 2+6,256, z0gr 264, z67r'zBr.
J
t
Japonya r39,353.
ldikut gchri, bk. H99o, 352. Jaszfenyszaru, 286.
lgkilik, H-IV, r89. Jehol, Qin'di bir eylrlet, 54, 55, ,
i
'i
it
-c
-1i
i,l
INDEKS 377
6 R
r,
F-
i'
s8+ ORTA ASYA
$ T
$aar-Tuz, H-IV, r47. Tabgag Kagan, 168.
$abbaz, H-IV, 45. Taborr, 24o, 242.
$abuktay, r3z. Tacikistan, 84, 186, 3o7.
$adrinsk, e. Tagar, 18, 47 ) Tagar r t , 37, gB, 4t ,7o,
$agilcan, 339. Tahiltu" r3e.
$ahri-Nav, H-IV, re9. Taht-r Kuwid, r85.
$ah-Scnem, H-IV, 6u. Takacs, Zoltan, rrg.
$alpak-Asar, H-IV, II 5. Takaspadak, SoSd krrah, rB4.
$altak, 177.
Tik-r B0stan, r4o, 217.
$ansi,49,.55. Talas nehri, 3g, 4r,9r, 92, 93, 96,
$anzr-Sug, 45.
$ara-Muren,
98, r06, r29, r54, r55, r79,
5o. r98, 2oo, 20r, 3o3, 306, 3r.t,
$arap-Hana, e54.
3r4, gz8, 329, 33r.
$artsvo, 7g.
Talay-Han-Ata, 66.
$art, 42, H-IV, eo5.
$arukan, aB4.
Taldr-Kurgan, H-IV, r7B.
Talgar, H-IV, z68.
$arvaglrk, 2ot, I2g.
Tah-Barzu, 83, r7o, r8r; Tah-Barzu,
$aq, r8r.
$avgar, 3zr.
V, VI, r83.
$ehri Sebz, bk. Kep, H-IV, r78. Tallgren, A. M., 87, 95, roo, 25t,252.
$elci, zor, 329, H-IV, 3o4. Tambov, e37.
$rbrrgan, H-IV, r7r. Tamdr, H-IV, 3ro.
$rgnak-Say, rlg. T'ang stililesi, Qin'de, r66, 3or, 323,
$ibalirna, l. Tanrr da$larr, rr 5, 7, 2c,, 29, 25,
$ibe, 38, 45, 6r, 64, 66, 68, 69,7o, 29, 3or 38, 39, F, 74i 75, q5,
r64. rr5, r28, rz9, r36, r47, r4g,
$idotu, r3e. r54, r55, r6o, r6z, 168, r73,
INDEKS g85
r77, r78, 2j4, .275, 9o6, 3eg, Tolek, 3zz, H-IV, zgg
33r,36r. Tolna, 186.
Tannu-Ola, 86. Tologoy, e6.
Tara, 2. Tolstov, S.P,, 3e, 81.
Taraz, 2ot, BoI, 3o4, 3o6, go7, gz\, Tombak-Asar, H-IV, ro9.
. 32g, 34o, H-IV, agg. Tomsk, 2, 25, 77,78, Bg.
Tarduglar, rz8. Ton Yin, 54.
Tareytrn-Hrt, I32, I38. Tonyukuk, r95.
Tarhun, So[d krrah, r84. Toprak-Kale, Bz, I{-IV, 50, 87.
Tarhun Divastig, So$d kuah, r88. Torontal Megyeben, z86.
Tarhg, Toulen-Tologoy, tg2.
45.
Tarmagirin, 345. Toyok vadisi, 357.
Tarmaqirin, H-IV, 3re, Tdlesler, gI, 348.
Tag-Akrr, H-IV, rI. Tiitii, 89, r64.
Tagkent, S, r1t 24, 33, r73, r77i Tnakya, z7o.
H-IV, e53. Transilvanya, ro8, a6B.
Trever, C., Sg.
Tagtrk, Bg, 87.
Troitsk, r.
T^tarlar, 294.
Tavda, z.
Troitskosavsk, !i.
Tsagan-Qolu, r3e.
Taze-BaS, 27.
Tsagan-Nor, r33.
Teeli, 45. Tgerilrle, t3z.
Tekabket, 3e9, H-IV, 3o7.
Tuba, 45, zr9.
Temir-Kapr, H-IV, 176.
Tuguruk-Boman, H-IV, rg3.
Temir-Sug, 45.
Tula, bk. Tola, 14, 4g, 7.3, 136,
Teodosyoa, Bizans Imparatoru, ro6. rg7, t38, tS5, r57, r6o, r6e, r63.
Tepe-Gulga, 79.
Teplouhov, 87.
Tuna, ro2, tzt, 2+o,256,257, e7o,
27+, 29o.
Ter, tot.
Tervel, Bulgar krrah, e64. Tung-hu'lar, bk. Tunguzlar, 50.
Tes, 18, 87,88, zr5. Tun-huang, 365.
Tibet, 18, 84, 85, 349i 36t. Tunguluk-Sume, 132.
Tiga tabyasr, e74.' Tunguzlar, bk. Tung-hu, 26, 4U5o,
Tihonov, 59. 57'
Tik-Turmaz, eor. Tunuk,33t.
Timuriler, 3I9, 339.
Tupeyken, H-\Y, zzz.
Tirmiz, 2oo, g27, H-IV, 168. Turan, 45.
Tisa, rel. Turfan, r14, 156, 168, tge,2r3,3or,
Tobolsk, 2, 78, 9g. 349, 35r, 357, 36o, 36r, 36a,
Togogrn, I3n. 366.
Togusrk, l3z. Turgag, bk. Turgar, I84..
Toharistan, eoo. Turgan, H-IV, e7t.
Tokay-Tepe, 335. Turgar, bk. Turgag, t84.
TokmaL-Tepe, 16. Turgulau, r3z.
Tokrau, z. Turinsk, e.
Tolak, bk. Tula, 116, 344. Turpak-Kala, H-IV, t4, 25.
Oila As1a, z5
F
386 ORTA ASYA
!_,
!r INDEKS 38?
lri.
; Y z
Yabgukat, H-IV, 186. Zagrebinshoy e, 24t, a83,'a84.
Yalutrowk, z. Zaharov, Tt.
E- Yacii, bk. Acii, ae8. Zahmat-Abad, tzr.
i-
Yakahg, bk. Yaka-Kent, Krsmrgi, Zala, 286,
169, r7o, 3e5. Zamatryar, H-IV, 56.
Yaka-Kent, bk. Krsmrgi, Yakahg, Zarevgrn, a5o.
325. Zaysttt, z.
Yakrn-Do$u, fu, ffi, ggt, 35I. Zaysan giilii, z, rr.
Y4ko-Nur, 3'B, 44,45, ?I, r59. Zemarhos, r8g.
Yakutlar, roa. Zemlenben, e85.
Yaman-Kala, H-IV, gl. Zere$an, 6, 7, 15,4trr88.
Yamrgevka, 344. Zlatarski, e68.
Yangrkent, blc Otrar, 334. Zmeinogorsk, 35.
Yangr-Yul, 5, r5. Zmievka, lt3.
F;
F'.
tq.
i.
i'
L
F
J:,.
II.
DEYIvrrnn
A
Abbasi dirhemleri, e35. Andronorro insanl, 7.
Afanesyevo ga$r, ro, rt, 17. Andronovo tincesi gaf, zo.
Agul, bk. Avul, 258. Aplike teknigi, kege ve kumaqta, 6o.
A$ag: doktim kahplarr, r14; duvar, Araba: Bayrakh, zo4; gadrrli, eo4.
64; eserlerr 50, r5r, r5e, rB3, rB4 zgg; dayakh, ro4; evli, r65;
eyer kagr, zr5; fincan, r4gt iki tekerlekli, eo4; Kao-ch6'lar.da
iqgiligi, e16; kap, 59,6o, 74, r55, zo4; katarlan, ao4; keqe <irtiili,i,
2o2, 2t21, Koyun heykeli, ele; ro4; Klrrrkanlard.a, zo4.
Kupa, 94; oyma, 6r, 69, 7r; Arabah gadrrlar, bk. Kibitka,3r.
tabut, 38; torna, 64;, yazftlar, Arap: dili, 267.
r9B; zrrh, zzo. Arap istilALsr, r 79.
A-jo, K:r:gtzlann reislerine verilen ad, Arap kaynaklan'4 z4r.
zo8. Arap motifleri. z5o.
Ajour teknifi, t48, zr3. Argali koyunu, 55.
Aile, 46. .drma : Arslan, gift bagh kartal, gift
Akdeniz rrkr, 5, rgo. siiliin, a6a-
Akik, z3z.
Arpa, eo, eo8.
Ak-kiin, bir Ti.irk adr, 146.
Algr : Olii maskesi, 86, 87; eserler, Arslan: 2tS,262; heykcli, I3:); re-
20. . simleri, 93.
Altrn : At sorgucu, e3e; pasma tek- Asiller, 46.
nigi, 96; bilezik, z5o; di.igme, Asil kabileler, 34.
zo9; endiistrisi, e3; eserler, z5; Asiatik rrk, 48.
iqgilifi, rro; madeni, eotl; kak- Askeri garnizon, 336.
ma, 61, 69; kaplama, 96, ro8; Askeri tahkimat, 241;,, 257.
kemer uglarr, go2; pilikalar, Askeri garnizon, e48.
e3, 59, 94; sifihalar, 97; siisler, Agrk kemigi, e53.
69, 93; tag, 96; toka, e3e. At: alrn si.isleri, 2g5; avr, zo5; birclcn
Altt, oba, tg9. fazla binme, eo4; boyun pi.is-
Altrn ilim, rg9. ktilii zor; grngrragr, e33; cti, e5:
Altrn-Ordu, 246. at eti nezri, zr r ; figiiri.i, e5r; fi-
Amuderya rrklarr, r3o. yau, 96z; gdgiisliig.i.i, 65; gti-
Anahtar, rB3. regi, 56; krrbacr, 66; krzakla-
Anau kiiltiifii, bk. Anau, eo. rr, 2o4; koqumu, 59, 69, 7r, 72,
Andronovo gai1, 7, rt, t;, 22, 2g, 73, rrS, l16, r3B, r4o, t73, z16,
25, 26, 18, 31, 39. 229,2gt, 292, 2SS, a8r; kuskunu
lNorrs sBg
F
F
lnoers 39r
Iarda, 2o4; tege, 2o4o .2ogi rro, 216, 3or, 328; porseleni,
krzakh, ro4; Kurrkanlarda, eo4; et8; rozetleri, et6; seddi, 54,
kiigiik, eog; sivri, 2o4; yuvar- 352; ta$ iggilifi, 166; tesirleri,
Iak, qo4. 5?, 55, 57, 76, r48, 166, Z16,
()akr, bk, Brgak, 55. 30r, 3rr, 35g; ustalan, r66;
E $akmak demiri, t44, 2So. iisltbu, 37; iizengileri, 2t2, 22r
F: (lakmak talt, ro, rI, r5, t8, t44, . y'azttlafi, 7t, 2ro; ziraatr, 89.
F t57, z16, z8z.
F Qin kaynaklan, 4, 66, 8o, 88, 164,
(lam apao, zo8. r77,. 196, Ig9, 2oo, 2o2, 2o3,
(ianta: I35, r45i ba$h, r57; gift, 2O9, 22O.
r57; deri, e43;heykellerde, r57,
Qivi, r83.
F r66; kayrgr, e84; Macaflarda, Qizme : Deriden, 65, ao5; kegeden,
' z8g; Tibet'te,85; yuvarlak, I57; 205.
Zagrebinskoye'de, aB3.
Qobanhk, rB, 35.
$atalar yazrtr. bk. Yaatlar, z7z. Qorap: Kegeden, 65.
(.atr, bk. Ev. mezar, zog.
Qud kiiltiirii, 24t, 242.
Qavdar, ro. Quvagga, e6e.
Qavuq oku. bk. oklar', 3oe,
Quy, 59' D
Qekig: e45; harp gekici, :r33.
$elik : 163, ar6.; sert, ro8. Da$ kegisi, er7.
(;engel, boynuzdan, t r. Dama tagr : Kemikten, 253.
$erag : Karahanlilarda, 3r5. Damgalar ; tg+, 136, zz5, z6r;
Qcrgcve, 360. binalarda, e64; . Bulgarlarda,
Qrngrraklar, zg2, 2gq, zgi. 24o, 245, s55; Hazarlzrda,
Qiqekli motifler, bk. Atlotifler ,re4, 225, 228, 255i tagla-
rz6, r48, r53, 3r5. 'flrezar
rrnda, tg7 PlisLa'da, 258;
Qin: Ajur tekniSi, zr3; astrolojik su borularrnd?, 2591 272i yapt
scmbollerr r48; arslanr, r36; taglarrnda, 25g; tuflalarda, e43,,
av sahrrileri, er7; aynalan, 65, 259.
r40, r45, t57, 172, 173, 252, Dan, eo8.
zgo; ceirnet kuglarr, er6; egya-
larr, 6o, 87; eyeri, 16r; feniks- Def,irmen i 226i ayak, ao8; el, lgg.
leri, 66; heykellcri, 168; hay- De$irmen tatr, Bg, 146.
van heykeli, 168; mezar hey- Demir : r53; at gemi, 52, 97; brgak,
kelleri, r68, r69; imparatoru, 93, tS2, 1721' gakmak, t4e;
l3r; kaplarr, rrr; lAkeli kap- 56; krlrg, 7r;
egyalar, 30, 52,
larr, 6,8; . kaplumba$asr, 136; mi$fer, a3r; ok uglan, r4o;
kerami$i, 3r r; kervan yolu, demir potasr, 24li saban de-
93; krhcr, 85; koyti, rg9; ku- miri, 89; tortusu, 146; iizengi,
maqlan, Sr, 87, r37, 156; kus- eggl zrrh, 72, z2o.
kunu, 65; Liiltiiri.i, 3, t3, 27i
l)emir cevheri, zr8, erg, 366.
mallarr, 43; maskesi, 87; mo- I)emirciler, r63.
dasr, 46; motifleri, r38; para- flemircilil, zt&, 245; perqin tek-
r
larr, 17, 53, r47, r54, r72, ni$i, e58; Uygurlarda, a58.
E
F
t
E
E
F
E
':
392 ORTA ASYA
Demir ga$rl Kazakistan'da, 77; Ma- tan, 651 kiirklii, r55; Orhon'da,
yemir'de, 34; Tann da$larrnda, r35; Pantolon, 93i sarr, I43;
30; Verhne Udinsk'te, 5e, stisleri, 541 yakastz, 156; yaka-
Demir dokiim yerleri, r3g, lan krvrrk, r56; k<igeli, 359;
Demir eritme oca$r, r39, t1T, 2tg, yegil, t4gt Uygurlarda, 359;
246. uzun kollu, I56:
Demir madeni, zo8. El yazmalar evi, Uygurlarda, 357.
Deri : Qizrne, 2oS; kaplar, I55; Eneolit gaS, r3, eo.
Kunduz derisi, eo8; pantolon, Er, zoz.
93; Samur, eo8. Erkek cesedi, rI.
Deve : 2o, 964; Qift hdrgiiglii, er7; Egek resmi, zz8.
giiregi, 56; tasviri, 55. Egmcdew, 263.
Devlet reisi, 46. Ev,.bk. Bark: 3r, r4B,268, 274;
Dev taglarr, 263. ahgap, zog, 244; Araba ize-
Drg kale, bk. Sur, ig sur, r8o. rinde, 165; gatrsr a$ag kabu$un-
Dikili taglar, bk. Silttn, 314. dan, eog; depolu; 229; diirt
Din,'bk. Gan, $aman, $aminizm, ko!e, 20i Gokttirklerde, 164;
Gitk dini : $amanizm,86; Bul- kuleli, rB3, ze5; mabed, 165;
gar dini, e66; Giik dini, 46. mezar iizerinde, 165; mii$te-
Dinsel : Ifavuz, 266; maske, 66; rek, 3z; samanh kerpigtcn, 3e5;
merasim, r65, 266, ta$tan, 2o7i tavanr a$ag, r8z;
Dirhem: Abbasl, r35; Eftalit, rB5. topral. oyuSundan, 227i yu-
Dig motifleri, bk. Motifler, reo. varlak, gz.
Dolikosefaller, bk. Irk, mongoloid- Eyer, bk. At eyeri : 7t, tgl, zr71
ler, Tunguzlar : 6, 7; Fergana'- Qin, r4o, ro6, eo3, ar7; kemik
da, r5; mongoloid, 48. pil6kah, e95; Krrgrzlarda, 66,
Domuz : Avr sahnesi, t4t; tasviri, 16z; Kurrkanlarda, eo3; Kus-
55; yabani, er7. kunu, 16r I tirtii;iiL, tiz; Pazt-
Ddfiinlemek, 68. nk'ta, 66; piisktill0, 65; Sasani,
Duvar, 4 bk. Mezar, ev, fresk, r48. r62 ; siisleri, r 6e; Tiirklerde,
Duvar freskleri, bk. Fresk, r8a. 203.
Dii$me : gr, r55; altrn, zogl altrn Eyer karr, bk. aSag, eyer, kemik:
kakmah, 6r; giimiig 249; siislii, 65, t6e,2r7,287.
299.
Diif,,iin hediyesi, eog. F
Diilgerlik, 165.
Farga, 267.
Feniks, bk. Cennet kulu, .Qin, kege:
E
66, r48, eI6.
Ehli hayvanlarr 2e.. Fibeller, rog.
Ejderha: Ayna iizerinde, a5e. Figiir, b|. Heykel, 6I.
Elegeg yazrtr, rg8. Fincan, afagtan, I49,
Elbise, 3r, r55, 2o5, gfu; Qin ipe- Fresk: r83, r84, r85, g5g; Cul'da;
$inden, eog; deriden, 86, 93i r73; Dogu Tiirtistan'da, r7l;
dikig yerleri kaytanh, 156; giim- Pencikent'de, r8z; Sarrg?da, r7i;
lek, 65; heykellcrdc, 168; kaf- Turfan'da, t4e.
sffi'
lNours 393
Tiirk rrhr, 55, r3o, 2o8, 2og; 279, zfh., 3581 359; tiiccarlarr, .i
I
Tunguz, 4,8. 79.
!
Islav terirleri, rz5, 277.
lsakovo hiiltiirti, rg.
Isl* galan ok, bL. Ok, oL uglan,3oz.
lsLandinav kiiltiirti, 243.
1,
.i
g
lbritq ez8.
lg Lale, bk. Sur, ig sur, l8o.
323, 34I.
lslimiyct, 22g, BoS, 325, 3r9.
;
lgli, 163. I.nmt abiaaer, gz5. .2
''j
,l
lNnnrs
lslim istilisr, 336. Karpuz, 366.
lslim kaynaklarr, zrB, 3o3. Kartal : Armasr, 38; gift bagh, a6z;
lslim kiiltiiri.i, 3o4. kulakh, 278, 2Bo; ktiltii, 17
lslAm san'atr, 250. pengesi, r7,
I
lstiridye kabuffu, 37. Xa.e, a7a.'
Kaq koyma tekniSi, bk. incrustation,
K kuyumculuk, g4r 95, rro, 256.
Kaglr eserler, gz, zB7,
Kabartma, bk. Resimti kaya, pilAka, Kagrk: 55, r83; tagtan, 25.
' 2tir. Kav, 157.
Kadeh: 2o2, 26r; hcyktllercle, r57, Kavimler muhacereti, 95.
169, r7z; kafa tasrndan, 163; Kaya resimleri, 15, ?r, r38, 16r,
uzun ay.akh, e79. 169, 2oi, zo1, 2a4.
Kadrn: Ayakkabrsr, z5z; cesedi, rr; Ka1'rn agacr : 7z; LabuSu, t4o; 232i
deri pantolonu, 94; clbisesi, ro9; kaplar, r55; kayaklar, zog.
heykeli, r7r, r9r. Kaytg ucu : mentegeli, mentetcsiz,
Kafkas ki.ilti.irii, 284. 28 r.
Kaftan, bk. Dlbisc: r5{t; kaltn, zr7; Kazan, t73.
yrrtmagh, ar7. Kazma : 55; kemik, 69.
Kakemono. 353. Kege : Aplikeli, 6o; gadrr, 165,
Kakma, bk, Incrustation, altrndan, 2og, forap, 65; G,iiktiirklerde,
69. 137;gapka, zog.
Kalay madeni, zo8. Kegi, eo, 55.
KaIe, bk. ig kale, dr5 kale, sur, r 73, Kelteminar kiilti.irti, ro, t5, rg, ao.
Kalkan : Qit qeklinde, 67. Kement, 1o5.
Kam, bk, Gan, qaman anlamrna, eo9. Kerner, belbaSr :. r59, tog,; heykel-
Kama, bk. Hanger, leo. lerde, t56, r 70; siis pilikah,
Kamgr: Orta-Asya, 66; Hun, 66. r56,345.
Kanal, bk. Sulama kanah, t'4r:., Kemer, mimaride : Sivri, rg3,
222, 32+. Kemer stisleri, 97, 99, rog, rffi,
Kap : A$ag, 6o, eor; altrn, ero; 2t3, t8t, 349.
rrr; deri,157; kayin
bronzr 59, I(emer uglan:,t15, r16, t22, t4o,
a$acrndan, r55; kulplu, r55; r44, r46; ajurlu, gol; altrn,
kulpsuz, r55; tirdek, 3o7. So2; d6rt kiiqe, r48; geomcrik
Kapr: ait, ea5, 269, 27o.
Surlara tezyinath, rs3; giimiif, 95; ne-
Kaplan :.r42, 2tT maskesi, 66. batl tezyinath, re3; Orhon'da,
Kaplumba$a, 15, 136, r35; tezyinatb, tezyinatsrz, r9B1
Kara budun, avam .halk anlamrna, Turfan'da, r56.
208. Kemha: Bizans, 156.
Karagam, 6t, 72. Kemik : brgak sapr, p53; biz, r8,
Karahanh gaSi, r7r, soo. 3r; eierlei, 71, r84,2t6; eyer
Karahanlr motifleri, 3r4. siisleri, ag5; i$ne, 18, 25, gr;
Karasuk kiilttirii,. 29, 30, 32. iggiligi, z5g; kazma, 69; koyun,
Karluk ga$r, t7r, r72, rgr, 2oo. r8; Kuyum'da, ro ; kiirek
Kargr, bk. Mr-rak, e6r. ro4; rnrz-
.&emi$i, e3r;, levha,
396 ORTA ASYA
rak ucu, 13; ok ucu, 34, 78, 306; kiip geklinde,5rr I83;
2Sg; oymaclhgr, 294; pilAka, Iikeli, 68; madalyonlu, 278;
eg5; silindir, I52; tirket, 2g2; mendirekli, 25, z7;. Merv'dc,
yay, 16o, tB4, 256. rB5; Peykend'de, 3o8; Pres-
Keramik : rB, t7z, z7t, 274; a$ag lav'da,, 275; reliyefli, 3o8; ro-
modelli, 59; Afanesyevo'da, 231 zetli, rgo, 3oB; Ruslarda, 247)
a$zr dar, r55; genig, r55; ajur-
Sar,nara'da, 3o8; sarr, z8i Sa-
rrg'da, r7r; sivri tabanh, I5,
lu, 3oa; Altaytda, 29, 154; II. r 7 ; siyah, :8, r54; Su-Yargan'da,
Anau'da, zB Andronovo'da, zB; 28; Tacikistan'da, I86; Tali
Antropomorf, rB9, r9o; Arpa'da,
Barzulda, 841 Taraz'da, Io4,
e!; Avar, 278; bal* srrtr mo-
tlfli, 24, r55, rB3; Barnaul'da, 339; Tagkent'de, ryg; Tiirk
mavisir 3rr; Uybat'ta, 2r2; iig
tr; boynu uzun, gr, 391 krsa, ayakh, 26; yaprgtrrmah, I90,
IBol basma teknikli, 25, 27,
r9o, 3o8, 3o9; bordtlrlii, 3I I1 3o5, 3o6; yeqil, 39; Yonca yap-
rakh, 3o6.
btiytik, rr5; garkla yaprlan, Kerpig, 83, 227.
rB3; geraglar, r53; gigekli, I53;
Kervan yolu, 77, g4r.
Qu vAdisinde,39; Qitt, e6,
6il; Qin i.islobunda, 5r; Qincc Kervansaray, 124, 32;,, 336, 338.
yazrhr 5t; Daraut'da, Bo; dil Krhg, gB, rr5, 2oo, zz9, 3or, 36o;
motifli, r83 ;.DoSu Ttrkistan'da, Qin, 85; demir, 7e; eSri, 6t,
r3; duvar ginisi, 275; diiz ta- 99, r4r, r59, t73,.23r,232,
banh, r7, 25, z8; firrnr, IB31 234, z4B, zg4; giimi.iqlii, 2Sg;
fincan, r8o; elle yaprlan, rB3, heykellerde, r67; Hunlarda, I05;
244; emzilrJJ, 3o6; geyik figiir- iskandinav, eB3; kabzesi, I59,
li.i, go5; Gulga'da, Bo; giimiiq- eIg, 236; krnr, 72, tSg, 233,
ten, r43; harezm'de, zB; hay- e36;'korkulu$r, r59, z4z; ku-
van figiirlii, 35r; inci dizili samtr, r59; kiigiik, zrg; Macar-
motifli, rgo; insan figiirlii, I7r; . larda, z3 r ; meggeklinde, t46,
Lrian, 276; kahve renkli,.3rr; I59; Saltovo'da, 2lr; siislii, j
kahph, 244i kapgal'da, 2r4i a33; tek agn\, 97, ao2; Tibette, 1
TNDEKS
Mezar, atlara ait : Ath, 34, r97i iglenmemi;, r34; kavmi dam- lj
atsrz, r97. Bah, rM, r35; perdahlanmrq.
Mez.ar, balbalh, bk. Balbal, r3r, r34; resimli ve yazrh, rB4. . x
j
,1
j
!
l
I
..:i=..ffi
lNoers
Mezar, ttimiiliisli.i, e7o. Mimari tarzlan, r8g, rB5, 186, e58,
Mezar, yapr teknifi bakrmrndan : 329'
ABag, 59,6r, r5z1 'Mimari teknigi : B3,zz5; blok tagla,
gatrsr a$ag,
tSt, g27; Diilger teknigi ile, ez7, zzg,259; kesme tagla, e59,
r5*, 165; duvarr a$ag,64; e65,'26g, 2?2. 353,355; kiie-
duvarr tahta, er5; duvarr tag, mitle, z65g mermerle; 259; mo-
85, r53, er5, er6; duvarr tom- . loz tagla, e58; samanh kerpig-
ruk, 6r, 69, 86; kayrn a$acr le, 3e5; tufla ile, 259, 265, 3o4.
kabufu, er5; kerpig, 2gt, 927:. Mimarl tesirleri : Bizans, lz8, l5B;
srvah, 86; tag blokla, 3a7; lran, ae8; Roma, e5B; Sasani,
tag levha ile, r45, 23r; tavanr 256.
24i kege, 64; tufladan; Mimarl tipleri : Stupi tipi, g5g.
^E^g, Mimarl ungurlar : Avlu, 168; harem
327.
Mez.ar yazrtr, bk Yazrt, ,r3r. dairesi, e7z; koridor, 268; Lub-
Mezar y<inii, bk. Oltiyti yiinteme: be, z7:o1 mihrap, r7o; mutfak,
r95; 6li.ini.in bagr batrya, lg; . 272;, salon, 27o, 222;' siitun
d@uya, 17, $4; kuzey-dd- bagh$r, e63; tabanr, z7r.
uya, 17; Mekkeye, tg7. Mogak, Uygur rahibi, 34g.
Mogol gdgebeleri, 3o.
Mezarlarrfi tasviri.: Llan, 97, zg4;
Monguk, zot.
Aiagol,l3g; Barnau, rrl Berel,
Mongoloid rrk : r4; Baykal goltinde,
7e1 Cermen, ro9; Concesti, ro7;
4iI; Kazakistan'da, 50; Ken-
. Giik-Bulak, r49;' Giikttirk, rg5, kol'da, 56; Kuray'da, 49; Ma-
33a; Ilarezm, r51 H,azar, zz81 caristan'da, lo4; $ibe'de, 7o;
Hun, 58, 23, ro5i' lli vadisi, 'Tann da$lannda, 4gn le8; Tu
2o2; Karahanh, t73; Kara- . va'da,9r4; Tuyahta'da, 37; Ye-
Ilrtay, 3211 Karasuk, 3t; Kar- nisey'de, tl,
luk, 33r, 332; Katanda, 64; Mongoloid tip : 32, 48, 49.
5, tfig, zgg, zg41
Katta, 9z; Kenkol, 93; Krrgrz, heykellerde, 169; Hunlarda, 48;
2og-2r5; Krzart, 79; Kuman So$d paralarrnda, I85.
2gt, egoi Kuyum, ro; Noyun-. Monoteizm, 55.
Ula, .5g; Oglaktr, 86; Pazrrrk; Motifler : Arap, z5o; Ayr boynuzlu,
64; Pegenek, egrl Pencikent, 25r; bitkili, t2lt 25o, 259,
r89; Saltorot 232) $ib., 6g; 27g, 3o4, gr4; gige}li, t48;
Tagar, 4r1 Tatar, l9o; Tula, geometrik, 3o4, 3t4i hayvanh,
73,; Tuyahb, 38, r43; Tuva, go4; flrtal, 3I r ; inci dizili,
rg7; Uygur, rg7; Volga Bul- r40, eS6, e8o, BoTt kenger
garlan, e43; Yan-Ulaga\ e4S. yaprakh, e5I; madalyonlu, 278,
Mezolitik QaE, 19. r79; palmetli, 278, z7g, 284;
Mezocefal, 48. . rinsolu, z8r I iiziim yaprakh,
Mrzrak, bk. Kargr, 24, 16r, 2gtr zgg. 28I.
Mrzrak uglart, 13, 24, zt1. Muharipler, 17, 34, 38, 79, zr4.
Mi$er: 35, 2o5, 22o, 229, zg+. Mumya, 63, 68, 69' 86, 87'
Mihrap, bk. Mimari unsurlar, z7o, Musteriyen, I r.
Milrrolitik eserler, 27. Mutfak egyalan, z5o.
Mimarl, askerl, r83, e57. Mi.ihur, ara6a, 3t5.
400 ORTA ASYA
N ,6
Nagy-Szent-Mikloq hazines i, 277-
6ktiz baqr figiirii, 55.
z8l. Olgti aleti, a53.
Nekropot, Pencikent'de, r8o. Olii : Etini kemikten sryrrma. 92.
Neolitik ea( t7, 15 ro-IZ. t7r, rB2, tgot ge4.
Nest0ri mezhebi. Olti : Gomme, 3o, zr8; zg5.
3e8.
Niello, bk. Savat tekni$i, r8t, e84.
6lti : Boyama. rB.
Nirvana ma$arasr, 36o. Olti : Dogtinlemc, 68.
Novozagora kabartmasr, 263.
Olti : Kefenleme, 87.
Olii : Mezara kontrq 6ekli; dizleri
bukiik, eg; elleri gapraz. r7i
o karrn iizerine, tB; safi tara-
Ocak, demir eritmek igin, 15, l3g, fina, ag, 37;. setly.e iizerine, 6o.
t47.
Oli.i : Mumyalam4, bh. Mumya, 63,
Oguz tipi, bk. Irklar, 3, 4, I30.
68, 69, 87, 93.
Ok : eo5, 2tg, 22g, e45; aSacr, 16o; olii: Nezirleri, 299; at,'34r 287,
gavuq oku, 3oz; rshk calan ok,
eg9;.brgak, 2t3; egg; et, z96;
insan, *97 ; Karahanhlarda, 3eji
3o2; temreni, t6o. krhg, 344; tirkeq, 344.
Okluk, bk. Tirkeq, l4o. Olti : Yakma. 7t, :-2,87, BB, 97, 98.
Ok uglart, 52, I15, ar3, nr5,. e36n
ro5, r07,2o9,2r5.
24o, 287, 2g+, 3o2, 3o7, Olii : Yiinlerne, bk. Mezar y6no;
3131
gakmak tagrndan, i8; gatal :48;bagr batrya, r5r, r53, r97.
delikli, a5; dik dtirtgen, 34a; 2r51 292; yiizti batrya, 29;
iki dilimli, r15; kemik tS, 34, ba;r do$uya, 37, h, t4g, t54,
78, 2Se, zg7; .keshin dilimli, 2o2. 29)9; giineye, 232; giinc)'-
'rrg; sivri, 944; taitad, . a5; cloiuya, 344; kuzeye, 5I, 98.
uzun, 2tg; iig dilimli, 37, 96, ' r49, r50, r.14.33r.
97, r15, r3g, r4o, t44, 3O2i 0rdek I Avr, ro.1; yabairi. eo8.
yassr, 2r9, 344.
Olta, bk. Bahk, e4B. P
Omay, Ttirk * tanrrgesi, t42. Paleolitik gag. ro, rr. r3, r:).
Ordos bronzlarr, 54. Palmet, bk, Motifter, 278. 284. l
Orak, 89, tB4, zr3, 222, 226. 22g. Palmiyc, bk. Motifler, z4e. l
i
299. Painir rrklarr, bk. Irklar.7, I30. j
Orhon alfabesi, z7z. Pami.rk. 365. tj
'i
Oss uariuml l7r, t7g,, tga, Ie+i Panter baqr, 38. t
-.!
. lran'da, .r8r; Kapagr llayvan Pantolon: 2r7; deriden, 94; kadrn
figtirlii, rgo; yuvarlak, r89; igin, 94; kurhlii. r56.
kt\eli, rge; resimli, rg2, Pencere, 3e7.
OtaS, bk. Qadrr, zog. Perdahlamak, r66.
Otgr, r46. Perm san'atl, e84.
Oymacrhk, bk. Agag, 6r. Para:37; Abbasi, a3r1 Arap, r7t,
Oyun aletl6ri: A,Ek, *53; dama r84; Bizans, tg5, cag.; $in, 55,
talr, 253. r47, r54, t72, zto, 3gr, 318;
lNiners 4:ol
lshmi, t1i, 2gt; Pencikent, r83; Sanduka, bk, Mezar, tabut : deli$i,
Sasani, t3r; r. Hiirrev, e34;suna$r, taS levhalarr, yazttri
SoSd, r84, rB5; Tarmagirin, Ki.it-Tegin ve Tonyukuk'un san-
g41i Tiirgeg, r7r, r72,2ot, dukalarr, I93.
S2S, 327; Volga Bulgarlan, Saray: z68, 27o, ?72, 276, gzti
253. Pliska, z5g; Madara, Preslav,
Pilikalar: rr4, 23r, 2gei altrn, Tuna, l7e;.
2I, 37, 59, 94r ro6, 1916; ay So$d, r7r.
$cklinde, ro8; bahk srrtr motifli, Sarnrg, 343.
g4, roTi diiz, ro7; eSer siisld- 9a.\ani, bk. lran : Armasr, 16r; mi:
rinde, 2g5; giimiii, 95, r44, marisi, 259, 353; san'atl, 25o,
29g; incl dizili, 38; kemik, e95; . t8o; paralan, 13r.
pullu, ro7; zrrh igin, 72, 78. Savat, bk. Niello teknifi, z9r, 284.
Pirit, r84. Sayga geyigi, 13.
Pranidhi sahnesi, r4a. Seroro ki.ilti.irii, rg.
Pres tekni$i, bk. basma. a8r. Sedel, 154.
Sr$rr, r5, eo, z1r 26, 28r 3r, 35, 87,
R Sttlamak, zog.
Silih deposu, ro4.
Ren geyigi, 18, rg, io4. Silihlar, bk, Kalkan, krhg, mrzrag,
Renkler, bk. Boya: krrmzr, ao8; hargr, ok, yay, 33, 68, r39,
krrmrzr maske, 87; ipek, ve I59, 2o5, 2I5; 2t9t 2+3.
kefen, 93; mor 36r. Siyaviig efsanesi, t84.
Resimli kayalar, 48, r34, et7, 22o, Sogd ga!r, bk. So['dak, t7r, 306.
i re8, 16r.
Ressam, bli. Bedizci, r3r.
Sof,d koloniteri, t69, r7r, r88, r8g.
So[d sarayr, I7r.
Rib'at, 3rr. SoBdCa vesitalar, r88, 3r8, 3e6.
$
* Rinso, z8r. Sorgug : zgzl atlara ait, zog, zg2.
l So$tit a$acr, zo8.
Roma kiilturii, tog, tr8, t2o.
Rozetler: 3rr;Avar, r17; Qin, 116. Starazagora -kabartmasr, 16r.'
Rus hurdacrlar4 zt4. Su yolu: e66; agag oluklu, e46;
Rus kinazhklan, zg7. borusu, 259, e7zi kiregten,
Rus kronikleri, zgo. 246; terazisi, z7z.
Ri.inik harflar, bt. Gitktiirk alfabesi, Sugarn*, zo4.
267, z7z. Sulama kanah, b&. Kanal, r4o,
164, r8o, 2ee, g1g.
s Sunak, tgI, 166.
Sur, bk. $ehir, tabya i 224,226,227,
Saban demirir Bg, 164, zzz. e2g; 168, 3er, 3S2; drt sur,
Sa9 iirgiis0 : 87; Qinli, kahn, yivli, 227, 27O, 272, 32t, 322t 32+,
topuzlu, r58;' [6y1.11"rde' 169. 325, 328,335-339; ig sur, ll7,
Sag, loo. 27o, i72, gzt, 922, .924.328,
Sakal, r58. 935-339; agagtan, 245; tagtan,
Saksafan, ro8. 227.
Samur deriri, lo8. Sur hende.i' 22?, 323'3oo,
$ Attya,c6
-t
4a2 ORTA ASYA
/,
Sur kulesi, q68; kitte kulesi,. ar7; Ta9: Alctl'er, r71 eserler, I84;figtir-
grizetleme kulesi, 245. ler, a8;'kagrk, a5; mrzrak ucu,.
Siiliin, e6r. r3; mukaddes kaya, e65j si.i-
Siingi.ig, bk. Mrzrak, kargr, 16l, tun, 3r4.
Siirahi, r79. Tag mezarlar ga$r, Mogolistan'da, 48,
Siiryani, alfabesi, 3zB.
Taq oymacnr, 168.
Si.is egyalan, tB, 25, 97, 69, 72, t4o,
Taq nine, bk. heykel, balbal, 168,
r73, 196, 214,216,344. rfu, rg6, 2oo, 2or, z6o, eg3,
.':297.
i
Siitun : z7z; dikme! 274; tatt^r\, Tagtrk ktiltiiri.i" 88, ero, er8.
. kemerli, mukaddes, 314. Tatar kurganlarr, egi4.
Siitun baqh[,r, a63, Tatovierurrg, bk. Dii$iinleme,
:
68.
Tavan, rgg.
$ Tavgan avl, 2o5.
Tavus kugu, 163.
$ad, bir Tiirk iinvanr, 146, r99.
Tavga kiilti.irii, tg, e7.
$adrrv-an, 246.
Tel, yivli, log.
$apka: r57-169; bork, r55, 169j Tencere, r44.
kege, zo9.
Testi kulplarr, 3o5.
$aman, 166. Ticarit, 49, zog,25o, 2gr, 3e6, 366..
$amanizm, 85. Tilki, er7, 263.
$amdan, grifon avakh, 3r5. Tirkeq .bk. Okluk: r4S, .2o5, 2g4.
$arapgrhk, 366. 3o7; agagve kayin kabugundan,
r4o, 344; kapakh, 16r; kemik.
T 2g2.
INDEKS 403