T. C.

. ATATURK K.ULTUR, DIL VE TARIH YUKSEK KURUMU

TURK TARIH KURUMU YAYINLARI
VI l. DiZi
- Sa. 4z
u

iSLAMIYETTEN ONCB

TURK KULTUR
TARIHI
Orta Asya Kaynak ve Buluntulanna Gijre

z. Baskr

PTof. DT. BAHAEDDiN 6GEL

+
Nq" j_
"'
{*'!t.

TURK TARIH KURUMU BA S IMEVI_ AN iE N ,q"

. 1984
 rgg cF

ISLAMIYETTEN ONCE.

TURK KI.}LTUR
TARIHI

a
.-:
: rDl38q ptrlT
'86I
396I : qssq puurg
 ::-:;ij'_:i:i:

:
T.C. '

ATATURK KULTUR, DIL VE TARIH YUKSEK KURUMU

TURK TARIH KURUMU YAYINLARI
VII. DIZI Sa. 4z a
- F

n.r",'r.'litrd
'
- il 1"! ir;:i t ririlr '
filt ti'ttt""-
t-- r., -
cAt;

TSTAMIYETTEN ONCE

TARIHi
Orta aAsya Kaynak ve Buluntulanna Gtire

. Baskr

Prof; Dr. BAIIAEDDhT Ocnr.

TTJRK TARIH KURUMU BA.SIMEVJ_ANKARA

1984
 ,/hntf
!'
{l'tlrcirr
Y "
': iI"nii"
!,i.111o

lSLt u''
-

Sittlt ""

Bu ki.tabr, tegoik w ltar&mlartnt gdrdii$iim

Ord. Prof. $EMSEDDIN GUNALTAYTn

a<iz luhrastna anru$an ediyorum.
F t-
, t:?..!
-*.g#-+*o.i
3+F';]ia''

IqtNDEKIBER
ONSOZ xIu
DERGILER VE KISALTMALAR xrv
I. HUNLARDAN ONCCTI ORTA ASYA .. .. I
Btiytik' Hun Devletinden dnceki Orta Asya
uklanna umumi bh bak$ 5
Tag Dewinde Orta Asya I
' Ugiincti Binde Orta Asya r5
Ikinci Binde Orta Asyb .. ; -. . 2r
- Birinci Binde Orta Asya 28
rr'1
Bi.iyiik Hun Devletinin kurulugundan iinceki
Orta Asya 39.
ffi
w
ffi II. BUYUK HUN DE,VLETI 43
Girig .:.... +3
re. Hun dewinde Orta Asya'da rrklar .r.....:... 47
8E:_

*. r. Kuzey srmn &filtiir gewesi .i.. r.or 5o

',,,
2. $in sprn ktilttir gevresi 53
3. Merkez Biilge kiiltiir gewesi. 57
- Noyun-Ula buluntulan ....... 57
, 4. Altay Liilttir gevresi 6r
Katanda 6r
Paznrk .....: 6z
$ibe 6B
Tuyahta ....;....... 7t
Yako-Nur 7r
7.t
Tula. 72
F. 5. Tann da$lan ktilttir gewesi 73
F:
i"'
z.i:
Iizart ...... ...... 75
i Krrgin 76
t::
Alamryk .:,,. . . 76
F
ts,
 TURK KULTUR TARIHI

6. Kazakistan ktiltiir gewesi 76.

7. Hunlar ve Fergana biilgesi .1.:.,...i,,.. 7B ''?
'd
B. Harezm ve Hunlar 8o 3
9. Batr Tiirkistan 8r .t
to. Hun ve Tibet miinasebetleri ... 84. '.i ,i
a

rr. Yenisey-Iftrgrz kiiltiir gevresi 85 :i

re. Hunlarda ziraatgrhk 88 I

.i
1

III. HUNLARIN BATIYA GOqLERI 9r "',1I

.4
'.:.4
I. Hunlar Talas'ta 9r '"1
2. Hunlar Volga btilgesinde 94
3. Hunlarm Volga biilgesinde geliginin neticeleri. ' 98
4. Hunlar Don havzasurda roo
5. Hunlar Dinyeper'de IOI
6. Hunlar Tuna?da r()2
Hunlar Orta Armrpa'da ro3.
Buluntular ro8.

IV. AVARLAR II3

Avar ktiltiiriintiii mengeleri
r. Avar kiilttiriiniin Hun mengeleri . . . tt4
e. Avar kiilti.iriiniin Orta Asya mengeleri rr;
3. Avar kiiltiiriiniin Sibirya mengeleri. 116
4. Avar kiilti.irtiniin lran mengeleri tt7
5. Avar kiiltiiriiniin Giiney Rusya mengeleri tr7
6. Avarlann Macaristan'a gtiEleri rr8
7. Avar kiiltiirtiniin umumi iizellikleri I2o
B. Kiilttirleria garpryma qa$ r2r
g. Avar ktihiirtintin yiikselme gafr t22

V. GOKTURTT,NR t27
Gdktiirk ga$rnda Orta Asya'da rrklar - re8
Yerytizii buluntllan
Orhon bolgesi'nde mezar tipleri .. . . .: . r33
Bilge Kagan ve Ktil Tegin'in mezarr r35
Yeraltr buluntulan ry7

.,''';G]:@l*;-;.. .l ,::;,:"*,.;.,:' ..i

:,
 ::..;,::r ':i.,*-
fi8r
':-

IqINDEKILER IX

r. Orhon kiilttir gewesi t37

Tula ....... r37
z. Baykal giili.i ktilti.ir gevresi r38
3. Altay kiiltur. qevresr r39
Kudrrge .;.... r39
Tuyahta r+3
Kuray r44
Kuzey Altay ry6
4. Tann daSlan ktilttir gernesi r47
KoEkar ... .. . r+7
Gitk-Bulak r49
Ara-Ktil I5I
Isrg-g<il r52
Narrn .... .. r54
Orhon, Altay ve Tann {a[lan buluntulanna giire
Gitktiirk devri eserlerine umumi bir bafu . .. . r55
Silihlar r59
At kogumlan .... r6i
Ziraat kiiltiirti r64
Gtiktiirk heyketcili$i ... . r65
6. Batr Ttirkistan ve Fergana ki.ilttir gewesi ... ry6
Fergana'da Gdkti.irk ga$r harabeleri .. . . .. r79
Pencikent ...... rBI
Batr Tiirkistan qehirleri hatkrnda tahlili
bibliyografya IB5
, Gtikttirkler ve SoSd ktilttirti r8Z
Gtiktiirk'lerde Zerdtigt an'aneleri rgo
Ttirgeg paralan . :. . . . .-: ... .. rg4
5. Kazakistan tiilttir gewesi
Qu ve lli vadisi buluntulan r7o
Kazakistan ve Tann da$lan'nda, yerleqik
halklara ait kaleler qg
7. Gttkttirk ktiltiirtine ait yeni buluntular . .. . rg5
Tonyukuknun mezar: ... jr'........: Ig5
Yenlsey yantlart ve yeni buluntular . . . . . 196
Talas vddisinde Giiktiirk yazrtlan r9B
x runx rur"rtln TARIHI

Fergana'da Giikttirk yazrl'Lan

Toharistanlda Giikttirk tag nineleri . soo
Talas vidisinde Gokttirk buluntulan .. .... 2oo
Ili vadisinde Gitkturk buluntulan 20I
Kunkan ktiltiirii ve iftirkler.

VI. KIRGIZLAR 207

r. Yazrh kaynaklara giire Krrgrz ktiltiirii . .. . ,zo7
z. Buluntulara gtire Krgrz ktldirii pto
Eski kurganlar aI r
Muahhar kurganlar etg
3. Buluntulann tahlili .... z16
KrrgrzsilAblan ...... zrg
Ifurgrz at kogumlan . . .. zzt L
Krgrz'larda ziraat kiiltiirii 222

VII. HAZARLAR r..

r. Yerlegik Hazarlar 2zg
Sa,rkelEehri:..:.. ir.r,r z2g
Mayatsko Eehri .

Diger kiigiik phirler 229

e. Giigebe Hazaflar. 230
Saltovo buluntulan. 230
Kafkas buluntularr 293
Don ve,Dinyeper buluntulan 296
Hazar ktilttirnnUn kuzey ucu 237

VIII. VOLGA BULGARLARI 239

r. Bulgarla,r Gtiney Rusya'da 239
z. Bulgarlar Kazan biilgesinde 240
3. lslimiyetten iince Bulgar qehri 444
4. Bulgarlara ait egydar 247

IX. TUNA BULGARLARI 255

r. Bulgarlar Tunalda 256
1., Bulgar Inralrlr ktltiirii 260
Krur1lq Han galr ve eserleri z6o
!.ry

IqINDEKILDR xr
Omurtag Han ga$r ve eserleri
Omurtag Hana ait saraylar 27o
Omurtag Hafra ait yantJar
ih Bulgar Kerami$i ................. 2?5,

X. PEqBNEKLER
:
277
:

tt
r. Eserlerin iisltr.p ve tekni$i 278
':
z. Buluntulann tarihi iinemi cBo

;i:
XI. MACARLAR 283

xu. KrPgAr( vE KUMANLAR 2Bg

l'
:i r. Buluntular. ........ 2Bg
i. 2. Olii giimme idetleri 295
i,
,t
.F
,
ii
XIII. IX-X. asrrlarda ALTAYLAR ......
, I,
.:i
XIV. KARLUKLAR ... . .. . ; .. .. .

:rt; l. X-X. asrrlarda Taraz'da Islimiyet ve

Y1
Karluklar 303
-1"
2. Karluk kiiltiirtin-iin tizellikleri. 304
#.- 3. Karluk kiilttiriintin yayrhgr 308
,tk
E
,F XV. KARAHANLI KULTURUNUN BA$LAN.
t1
?:r
: tt.
GIqLART \rE YERLE$IK HAYAT ...... ;. 3TI
..:E
l>D
ir]
xvr. KARLUK $EHIRLERI .. .. 317

E
Talas'ta Karluk. ga$r buluntulan .. 328
:.:C
Tann da$lannd.a-Karluk buluntulan . . . . . 329
iF
tE.
E
xvlr. oovz $BHIRLER 233
L
'L" Otrar bolgesi 334
E
Sii*ent ve Qardan biilgesi 336
'i Kara-Tav\n glrneyr 338
'T Sayram'la Tarcz arasndaki gehirler 340
XVIII. KIMEK VE gIGIL'LER 340
Nura nehri buluntulan 344
Iug-gtil'de Qigil mezarlan. 3+5
 :^i]qtn..

XII TURK KULTT'R TARUII

XIX. UYGURLAR 347

r. Uygurlar Orhon'da 348
z. Uygurlar Turfan Biilgesinde 35r
3. Do$u Tiirkistan'da eski kiiltiirler 357
4. Uygur san'atrmn baglangrcr 359
Uygurlar Qu vidisinde ... . gGr
Uygurlar Beqbahklta 36r
Ihtay-Devleti ve Uygurlar .. 36e
Qingiz devleti ve Uygurlar.. ... s6+
lNosrs g6g

i
1
 i'.f:,'jr.t .:'-,:1'

ONSOZ
Tiirk kiiltiir'tarihi tizerinde yazrlmrE bir kitap, memleke-
timizin her zi.imresi iEin artrk bir ihtiyag haline gelmi5tir. Bu
ihtiyac karqrlamak elbette bize dtigen bir vazifedir. Fakat her-
kesin anlayabilecefii bir dille btiyle bir kitabr kaleme almak
i,..,
i
igin, tinceden birgok ilmi hazrrhklann yaprlmrq olmasr gerek-
t,._
ts
mektedir. lgte'bu sebeple heniiz Islam dinini kabul etmemig
t"
l?
l.:.,
olan Tiirklerin, igtimai tarihlerine ait bahisleri bu kitapta
i"r-,
inceleyemedik. Bu konu ile ilgiti meseleleri heniiz daha maka-
$ffi
ffifi
leler halinde tetkik'etmekte ve karanhk noktalan aydrnlatmaSa
$k gahqmaktayrz. Eski Tiirklere ait devletlerin igindeki btitiin me-
tr
l -r. muriyet ve kabilelerin igtimai fonlaiyonlan incelendikten sonra,
t'1 Islimiyetten iinceki igtimai tarihimiz haklmda ilmi ve kat'i
F bir gey yazabilmiE olaca$rz.
H
Buna mukabil Orta-Asya'da yaprlan kazrlar ve elde edi-
h len buluntular, art* Ttirklerin ya$a&$ btilgelerin ktitttir ha-
tF
n
r,.
yatml bize tasvir edebilir bir duruma getmigtir. Bu veriler sa-
yesinde, eski Ttirklerin gtintiik hayatlan,'dini inamglan, gryr-
nigleri vs. haklenda birgok bilgiler elde edebilmekteyiz. !e bu
bilgileri kaynaklanmrz da do['rulamaktadrr. Bizi bu kitabr
yazma$a tegvik eden en iinemli sebep de budur.
. Tarih gergeklerine gtiz yumup, buttiiran eserleri bir araya
getirerek, bir miize teghircisi gibi Orta-Asya'nrn arkeolojik tari-
hini yazmak, hem bizim inanrglanmrza ve hem de ihtisas sa-
l:clmlza aylln dUger. Bu sebeple Qin tarihlerinin ve diSer kay-
naklann verdikleri bilgileri tarafsrz olarak tenkide tabi tutup,
eweli Orta-Asya'nur tarihinin ana hatlanm ve kavimler hari-
tannr tespit ettik. Orta-Aqyatda yagayan kavimlerin, tarihin
a&rE igindeki yer deSiqtirmelerini, komgulan ile yeni temaslar
kurmalannr ve bu temaslar neticeinde yeni ktiltiir iizellikleri
edinmelerini, gene tarih kaynaklanna giire izleyerek gtirmefe
gahEtrk. Bundan dolapdrr ki bizim eserimizle, bir arkeolo["un
gahgmalan arasrnda elbette btiyitk farklar olacaktrr. Orta-As-
ya'daki buluntulan bu kidar geni$ olara,k igine alan bir kitabrn

''t,
;li.:d
i#
**{-
$f;
ffi;
t&
xIv TI}FJ( KULTUR TARTHI

gerek Rus dilinde,ve gerekse Awupa'da neqredilmemiE olmasr

s=ebebile, bir ihtiyacr karglayabildi$imizi de iimit ederiz'
Eserde tatbik ettifiimiz metod, muhterem hocam Wolfram
Eberhard,rn eserlerinde kullandrsr "kiilttir gevreleri" metodu-
d.ur. Tarihi etnosra$a tetkiklerinde kullandan bu usfiliin, orta-
Asya kiiltiir tarihi iEin gok miisait've dydrnlatrcr olduSu fikrin-
deyiz.
Tiirklerin oturduklan yerler ve kabilelerin tiirltiigii mese-
lesine gelince, itiraf edelim ki bu konuda da tarafsrz olma$a 9a-
hgt*. Btiy{ik Hun ve Gtiktiirk devetleri birer imparalorluky.
Bir imparatorlu$un iEinde, elbetteki mulrtelif cinsten tavimler
*.rrcoitrrr. Bizim iEin esas olan, Hun ve Giikti.irk devletlerinin
Orta-Asya'da miiEterek bir kiiltiir yaratabilmi! veya yara;ta'
mamrt olmalan ve bu ktiltiiriin di$er Tiirk kavimlerinde de
devam etmig olmasrdrr. Bu imparatorluklann iginde, lencikent,
Harezm, Fergana ve Qu nehri havzasrndaki So$dak gghirleri I
l

gibi, ina.nrg ve ktiltiir ba!mm{a1 frln medeniyetine ba$h d

IUn bOtgetlr de vardrr. Bu billgeleri de kitabrmrzda teferruatla .A

ele aldrk llk balegta, bu biilgelerin Tiirk ve Orta-Asya k$ltiir- {

lerini ilgilendirmedi$i zanmna vanlabilir. Bilhassa gu nokta iI
ilgi gekicidir : Bu jktilttirlerin lranh karakterlerine ra$men,
umumiyet itibarile o gaSdaki lran Eehirlerinin medeRiyetile
benzerlikleri azdg. gab Tiitkistan, daima lran tarzrnda-bir
Orta-Asya kiiltiirii iizelliSi giistermigtir, Bu sebeple meseleleri
genig olarak ele ahp, giigebe Tiirk imparato:luHanlm bu bol-
iAt"" ne derece etlulerde bulunabildi$i"i t-"":fTe$e' gahqtrk'
B,rtt.ro neticesi olarak da Orta-Asya'yr muhtelif kiilttir gevre-
lerine aFrmak ltizumu hasrl oldu.
Tiirk kiiltiiriiniin mtigterek t'aelliklerini aramak tek hedefi-
miz olduiundan; co$rafi sahayr biraz daha geniqletip, Do$u
Avrupa'ya d.a gegmeSi do["o bulduk. Meseli Macar v-lBqlgar'
Iar Ttlrklerle akraba tavirnlerdir. Fa&at Orta-Asya'da yaga-
mamqlardrr. Bununla beraber Orta-Asya ile birgok mii$erek
kiiltiir iizellikleri gd'sterdiklerinden, o$utt da Orta-Asya kiiltiir
ganesi iginde mtitalia e.tmekte4 keirdimizi ahkoyamadtk' Fa-
Lt to bihisteri de yazarken, yaLntzea Orta - Asya il"e ilgili ktil-
ttir :iizellikleri tizerirlde durmaSa bilhasa,'dik&at'ettit-'''
't

i
j

'1
'i

. '.:_.-*
 Or.rs0z

Bu eserin rklara ait bahislerinde Atatiirk'iin ruhunu Ead

edecek birEok bilgiler vardrr. Antropolojik:laporlann anlagrl-
masrnda, rahmetli olan Ord. Profl, Dr. Muzaffer $enyiirek'in
emekleri biiyilktiir. Onun hitrrasrm burada anma$r bir borg
biliriz.
Buluntulann haritasrm yaparken, raporlarda kiiqiik yer
isimlerinin kangrk ve ayn qekillerde yazrlmrE olmasq bilhassa
IV.. haritamr zda bazr tekerri.irler ;meydana getirdi. Elimizde bu-
Itman haritalardan, bu yer adlannr kontrol edemedilimizden
onlut gimdilik aynen yazmasr do$ru buld'rk.
Tiirk kiiltiir tarihi bakrmrndan gok iinemli, fakat elde edil-
mesi gok gtig olan birgok kazr ve seyahat raporlan ile makale-
lerin mikrofilmlerini Rusya'dan getirtmek suretile bu kitabrn
yazrlmasrna imkan veren Milll Kiitiiphane mtidi.irltifiine burada
bilhassa tegekkiir etme! isteriz. Aynca Htabrn yazrlmasurda
ve basrlmasrnda teqviklerini giirdtifitm rahmetli Ord. Prof.
$emseddin Giinaltay ile eserin baskrsr srrasrnda arzulanmr
sabrla yerine getiren ve beni srk srk Qydmlatan sayrn Ulu[ -*
Igdemirtin himmetlerini anma$r bir borg bilirim.
BAI{ATDDhI tlCNT.

7 Eyltil r96e
Etlik, Ankara
 DERGILER VE KISALTMAL1R

Antropologiya
AA Archaeologische Anzeiger
AE Archaeologiai EPesitti
AH Archaeologia Hungarica
AJ Antiquaries Journal
AJA American Journal of Archaeology
AP Arheologigni Pamyatki URSR
Arh. Arhitektura S$R
As Arheologiqeskiy sezd
BMTEA Bulletin of the Museum of Far Eastern Anti'
quities -:
BM , .Burlington Magazine
3SA Bolgaya Sovetskaya'Entsiklopedia
DANAz Dokla& Akademii Nauk Azerbaycanskoy SSR
DANTac Dokladr Akademii Nauk Tacikskoy SSR
Dolgozatok. BudaPegte
DyiS S. V. Kiselev, Drevnyaya Istoriya Yojnoy
Sibiri, M., r95I.
Ethnographia, Budapegte
Eurografiya, Moskova
ESA Eurasia Septentribnalis Antiqua
EV Etnografika Vostoka
Finlst Museunr, Helsinki
FUF Finnisch-U grischc. Forschun gen
Folia Archaeologia
GIM Gosudarstvennly istorigeskiy Muzey
Godrgn, Na,rodn. Bibl. Plovdrv. Sofra.
JAK Jahtbuch der asiatischen Kunst
JA Journat Asiatique
JAI Journal of Antnoprciloglcal l!'$titot

.-,- :. , . i!ii"*t*;-1.;!j',:::1tr: :j
 tUnT KULTUR TARIHI xvII
JAOS Journal of American Orental Society
JRAS Journal of Royal Asiatic Society
JSFOU Journal de la Societd Foinno-Ougrienne
JsFA Journal de la Societd d'Archologie
INs Istoriya Narodov SSR
IAN Izvestiya Akademii Nauk
IAD Izvestiye Blgarskogo arheologigeskogo drujestvo
Iem lzvestiya Azerbaycanskogo arheologigeskogo
komiteta
IAAN Institut arheologii Akaemii Nauk SSSR
IAI. Izvestiye Blgarskogo Arheologigeskogo lnstitut
laNaz Izvestiya Akademii Nauk Azerbaycanskoy SSR
IANturkm. Izvestiya Akademii Nauk Turkmenskoy SSR
IAK Izvestiya lmp. Arhedlogigeskoy Kommissii
Innn Izvestiya Etnogr. Muzey, Softa
IGATMK Izvestiya Gos. Akademii istorii Materialnoy
kultun
Ilnar l +.
Institut istorii materialnoy kultun
IKIAI Izvcstiya Kavkazkogo istoriko-archaologiqeskogo
instituta v Tiflisa
Izvestiya Obgeswa arhologii, istorii i etnografii
pri Kazanskom Universitete
folF lzvestiya otd.eleniya istorii i
arheologii A&ad.
Nauk
Ioow Izvestiya otdeleniya obgestvenmh nauk
Xzvestiya Russk. Arh. Institut, trstanbul
IGAIMK Izvestiya Gos. Akademii istorii materialnoy
kultun
IIAAN Izvestiya In-ta istorii arheologri Akad. Nauk
Kazaks.
Izvestiya Tavrigeskogo obgestva istorii. Arh. i
etnografii, Simferopol
lzvestiya gos. Zapadno-Sibirskogo Muzeya, Omsk

i',
lr' :

I'i"
&;
xvIIr DERGILER VE KISALTMALAR

lnco Izvestiya Russkogo geografigeskogo obEestva

Izvestiya Vostogno-Sibirskogo otdela gos. Russk.
Geogr. Obg., Irkutsk
IVGO Izvegtiya vsesoyuznogo geografiEeskogo obgeswa
Izvestiya Sredne Aziatskogo komiteta po delam
muzeev i orhane pamyttnikov starim, TEkent
lzvestiya vostogn. Falulteta Azerbaycanskogo
gos. Universiteta, Baku
Kazanskil' $rfuzeymy vestnrk
Korotke Zvidqmleniya weukrainskogo .{rh,
komitetu Ukr. Akad
-Kraevedeniye v lrkutskoy gubernii, Irkutsk
KSIIMK Kratkie soobgeniye o dokladah i polevrh issle-
doveniyah Lutituta Istorii Materialnoy Kultun
KSIE Kratkie soobgeniye Instituta Etnografii
L. Leningrad
LIJVYa Leningradskiy Institut Jivrh vostoqnrh yazrkov
M. Moskova
ME Materiah po etnografii
Materiah i doistorii tsentralno-promiglennoy
oblasti
MAK Materiah po arheologii Kavkaza
MA8. Materiah po arheologii Rossii
MAU Materiah po arheologii Uzbekistana
Materiah po arh, vostogruh gubernii Rossii
MIA Materiah i issledovaniya po arheologii
MISK Materiah po izugeniyu Samartkogo lsaya
MSFOu Memoires de' la Societd Finno-Ougrienne
Mitteilungen des Zentral' Museums Pokrovsks
Monatsheften fiir Kunstwissenschaft
MP Monument Piot
NV Novry Vostok
OA Orientalisches Archiv
OAK Otget lmp. Arheologigeskoy Kommisii
Otget Imp. nossiyskogo Istorigeskogo Muzeya
 TURK KULTUR TARIHT xlx
OZ Ostasiatische Zeitschrift
PS Paleontologia Sinica

RAA l'"Tyl"IffiT$"?;;!ornit
Russkiy Antropologigeskiy jurnal
RGO Russkoe geografiEeskoe obgesWa
RV Reallexikon d.er Vorgeschichte
SbMAE Sbornfu muzeya antropologii i etnografii ,
Seminarium Kondakovianum, Prag
Sibirskaya Jivaya starina, Irkutsk
Soobgenniya Gosudaratvennoy Akad.istorii i
materialnoy kultun
Soobqeniya lzvestiya Rossiyskoy Akad. Ist. ma-

sA
SArh.
*:H#"llil'"r*,,.
Sovetskaya arhitekture
SE Sovetskaya etnografiya
SRIKMTac. Soobgeniya respublikans$ogo istorikokraevedges-
kogo Muzeya Tacikskoy SSR
: SMYA Suomen muinaismuiystoh distyksen aikakauskirya
, SM Suomen Museo
i SV Sovetskaya vostokovedeniya Trudr antropologr-
geskogo instituta
* TGIM Trudr gosudarstvennogo Istorigeskogo muzeya
1

ratov
Trudr obg. issledovtteley Ryazanskogo kraya
Trudr otdela arheologii, lnst. Arheol.i iskust-
' voznartiya
' TVGE Trudr oid.lu Vostoka Gos. Ermitaja

:I *l;":,::f;l ffi:,Iff "ilT'i:fl

assotsiatsii

Troitskosavskogo Kyahtinskogo otdela Pria-

.
urskogo otdeleniya Russkogo Geograf, Ob-
$estva
Trudr Tyurkologigeskogo Seminerya

1
l!.
,tb
iir

ffi",
 1l

,
:

xx DERGILER VE KISALTMAT-AR

TP T'oung Pao
UZSU UEenrya Zapiski Saratovskogo Gos.universiteta
UNKaz. Ugenrya ZapislaKazanskogo Gos. Univ., Kazan
UZTom. Ugeniya Zapiski Tomskogo gos. ped. Institut
UJ Ungarische Jahrbticher
VAA Vestnik akademii arhitektun URSR
VANKaz. Vestnik akademii nauk Kazalskoy SSR
VANR Vestuik akademii nauk SSR
VANU Vestnik akademii nauk UR$R
w Vizanstiyskiy wemennik
VDI Vestnik drevney istorii
VMG Vestnik muzey4 Gruzii
Vestnik Mangurii, Harbiir
Vestnik naugnogo obgestva Tatarovedeniya,
Kazan
VUAK Vseukrainskiy arheologeskiy kornitet
VY Voprosu yazrkoznaniya
VI Voprosi istorii
USORGO Vostogno Sibinkoye otdelenie Russkogo geog-
rafigeskogo obgestva
ZBMIK Zapiski Buryat-Mongolskogo naugno issledo-
vatelskogo Instituta kultun
ZE Zeitschrift ftir Ethnologie
ZDMG Zeitschrift der deutschen morgenliindischen
Gesellschaft
ZIAN Zapi"Li lmparatorskogo akademii nauk
zlv Zapiski instituta Vostokovedeniya
ZVORAG Zapiski vostognogo otdeleniya Russkogo arhe-
ologiges&ogo obpstva
zvo Zapiski otdeleniya Russkogo arheologigeskogo-
obqestva, Zeitschrift der finnischen Altertum
 I.
HUNLARDAN ONCETI ORTA ASYA
Orta Asya'nrn vontma ve cilih taq devirleri hakkrndaki
bilgi'eri hiildsa etmek isterken, onlarrqrtimktin oldu$u kadar
tarafsrz bir gdzle inceleyip, bir gerqek halindegkuyuculanmua
sunmak baqhca amacrmrzdrr. Bu suretle Orta Airya kiilttiriine
ait buluntularr srrahyarak, Orta Asya'mn sirkinleri hakkrnda
her tiirlii tesirden uzak ve emin brlgileri bu kitapta bulmak,
hem bilginlerimiz ve hem de aydrnlanmrz iEin miimkiin ola-
caktrr. Orta Asya denince hatrnmrza neresi gelir? Bu co$iafya
tibiri her ilim bOliimil tarafindan ayn qekilde tarif ve izah
edilmiqtir. Tabiidir ki bu mefhum bir Tiirk ktiltiirai tarihi yazan
iqin de baqka gekilde srmrlanmrq bir sahayr ifade etmektedir.
Bu saha, Tann daSlanmn gi.ineyinde ve kuzeyinde olmak iizere
iki btiltime aynlarak mtitalia edilebilir. Tann da$lanrun
giineyindeki kmm, bugiinkti Do['u Tiirkistan'drr. Kuzeyinde
kalan krsrmlar ise $ungarya stepleri, Irtiq havzasr ile Altay
da$landrr. Altaylarda cilih tag dewine ait buluntular Eok
azdrr. Ele geqen eserlerin azh$na ra$men, Altaylann taq dewi
k{iltiirlerinin bir yandan Giiney Sibirya'daki Yenisey ve dif'er
yandan da Batr ve Do$u Tiirkistan'daki kiilttirler ile yakrn
temaslar kurduklan kolayhkla gtiriilebilir.
Gtiney Sibirya, eski Orta Asya Ttirk ktiltiiriiniin kuzey
srmnnr tegkil ederdi. Giikttirk ga$rnda Gtiney Sibirya halk-
lanmn ttirkge konugtuklan gdziintinde tutulursa, Ttirk tarihi
balamrndan bu biilgenin ne d.erecede ehemmiyet ta$&gr
kolayhkla anlagrlrr. Biz eserimizde bu biilgeyi orta, dolu
ve batr olmak iizere iiE lcrsma ayrarak tetkik ettik. Orta
hrsrm, Ttirk tarihi bakrmrndan en iinemli brilgelerden biridir.
{,{ Ttirkge konugan ve yazar. Gitkttirk ga$r Kugrzolarrmn vatam
olan bu btilge, taE dewinde Do$u ve Batr Sibirya ve kuzeyin-
deki Tundra kiiltiirleri ile srkr miinasebetler krrrmu$ bulunu-
{' yordu. Antropolojik tetkikler bura halkrnrn Avrupah ve Mon-
II
il goloid rrklann bir kangrmrndan meydana geldi$'ini gtistermek-
I
F
{
i;'

:.
rb
 :
.A

-l
I
:

ORTA ASYA TARTHI

HARTTA I. Kazakistan'da buluntu yerleri.

KAZAKISTAN'DA BULUNTU YERLERI

(Bk. Harita : I)
t- Zaysnt e- Zaysan g6lii, 3- Qiliktinskin 4- Akcar, 5- Aksuat, & Bahtt,
7- Urcar, 8- Ayaguz, gnKokpe&ti, ro- Georgievka, rr- Carmal t?- kPsi'
13. $ubar-Tam, 14: San-Kol, r5- Kara-Aul, lG Alag-Orda, Yedi-Tam
(SEMTPAI.ATINSK), 17- Obinskoe, r& Ust-Kamenegorsk r9 BUIITAR-
MA zo- Nanm, er- Kalbrn-Tav' 22- QarryKurgan, 23. Kok-Su, e+- $lBA-
LINA, a5- Qergi, e6- Altayskaya, e7- PAVLODAR, e& Karkaiah, ?g- Kok-
ge-Tav, 3o- Ayusat-Tav, 3r- Bogoslovskiy, 3r- Mautan-Tag, 33- Tokrau,
34- KARA-GANDA, 95- Uspenskoe 3G San-Su, 97- Manak4,38- Ata-Su,
gg- Ak-Molla (Akmolinsh), 4o- Pavlodar, 4I- Qrldrtr-Suv, 42- Ulcnti-Suv,
43- Stgpayah, 44- Sclcti-Suv, 45-Sandrk-Tau, 46-K6kgG-Tau, 47-Pev
ropavlovsk, {& Q"ltar-1giil 49 Kustanay, 50- Ayat, 5r' Kurgan, 52- (hl-
yabinsk, 53- Verhne-Uralsk, 54- Ufa, 55- Yekaterinburg, 56- SverdlovsL,
57- I(rSbsr, 58-Troitsk, 59 $adrirxk, 6o- Yalutrovsk, 6t- Kamlb 6z- Tii'rnen,
63- lrbit, 6+- Turinclq 65' Tavda, 66- Tobolsk, 67- t$m, 6& Ust-ldm,
69r Tara, 7o- Karabinsk, ?t- Naarm, 7l- Kolpagevo, J3- Ust-QuLm,
74- $igkino-TroitsLoe, 25- Tomsk, 7& Maryiask, 77- Aginsk,
. ALFABE SIRASINA GORE
Aein*- 77, Akcar- 4, Aksuat- 5, Almolla (Akmolinsk)- 39, Alag- Or-
da (Scmipalatinsk)- 16, Altayskaya- e6, Atasu- 98, Ayaguz- I, Ayat- 50,
Ayusat- Tau, Bahtr- 6, Bogoslornkiy- 3r, Buhtarrna- rg, Qalkar- Ktil- 4Q

Ei&* . :..,ni-&*s:i;ii}^ci :.j='

 "HUNLARDAN oNCEKI ORTA ASYA 3

tedir. Aynca gtineydeki Altay kiiltiiriinden buraya bazl

tesirlerin de gelmig olmasr gok muhtemeldir.
* Eski Tiirk tarihinde, Gobi qtiltiniin ve bugi.inkii ig ve drg
Mogolistan'rn gok btiytik bir 6nemi oldu$u malfrmdur. Tiirk
kavimlerinin Qin'e yaptrklan akrnlar hep bu yolla olmugtu,
Bu bdlgede cilih tag dewirrde yaqayan insanlann daha ziyade
rmak ve gitl kenarlannda yayrldrklan anlagrlmaktadr. O
qaSda insEnlann buralarda yagayaoilmesi igin mtisait bir iklimin
de bulundu$u tahmin edilmektedir. Bu biilgenin cilih tal
dewi ktilttirii, daha ziyade Orhon nehri ve Baykal giilii kryr-
lanndaki ktilti.irlerle benzerlik giistermekte idi. Meseln Gobi
gdliiniin Eeweleri aqrk tizellikleri ile Qin ki.iltiirtinden aynl-
maktadrr. Biiyle bir ktilttir qewesine Tiirk tarihinin
sonraki Eaflarrnda da rastlryaca$rz. Bu durum, Orta
Asya Ttirk tarihinin inkigAf tarzrna tamamen uygun bir baE-
langgtr. $qa$r Mogolistan'dan gegip Ttirkistan'a grden yol ise,
'i'..
! "'r
"- DoSu Tiirkistan ile Mofolistan ki.iltiirleri arasmda bir baf
Is.
i!,
temirrhe yaxamr$u. Maalesef tag devrinde, Mo$olistan'da iske-
I
l;$
1'{ letlere rastlanmamrltr: Bu sebeple rrklar hakkrnda kesin bir
[*
lid
bilgiye sahip defiliz.
M,ii. 3. binde, Altay da$lannda OSuz tipinde (bk. s. ra8)
ffi veya Azilien rrktan bir kavmin yaEadr$rru gtiriiyoruz. Bu kavim
lit,: gtineydeki memleketlerle, meseli Aral giilii - sahillerindeki kiil-
L
t-'' ttirlerle ve hatta Qin ile temaslar temin etmig bulunuyordu.
Bu devrin Altay kiiltiiriintin baqhca iizelli$i ise, yavaq yav4{
karakterini kaybederek Giiney Sibirya kiilti.irii tipine girmesiydi.
Adeta Altay ve Gtiney Sibirya ktilttrleri miigterek bir karaktere

Carma- Ir, Qang-Kutg^n- 22, Qelyabinsk-.5e, (lergi- 15, Qrldrrtr-Suv-

4r, Qiliktinskiy- 3, Qubar- Tam- r3" GeorgiLvka- ro, lrbit- 63, lgim- 76,
Kalbtn-Tau, K.*$*- er, Kara-Aul- 15, Karabinsk- 7o, Kara-Ganda-
Kar!aralr-28, Krytm-57, Kolpagevo- 7r, Kok-Srr-33, Kok Pekti- 9, K6kge-
Tau-, zg, 46, Kurgan- 5r, Kustanay- 49, Lcpci- rz, Manaka' 37, Maryinsk-
76, Mautan-Tag-31, Narrm-ao, 7r, Obinskoe-r7, Pavlodar-l7, 4o, .Petro-
.{ pavlovsk-47, Sandrk-Tau-45, Sarl:Kol- r4, San-Su- 36, Seleti- Suv- 44,
s Stepnyak- 49, Sverdlovsk- 56, Tara- 69, Tavda65, Tobolsk.66, To&iau- 33,
* Tomsk- 75, Troitsl- S8, Turinsk- 64, Tiirnen- 6e, $a&insl- 59, $ibalina-
{
;1'
4, $igkinc'Troitsk, Ufa-54, Urcar-7, Uspenskoc-35, Ust-Quhm- 73, Ust-
lgim- 68, Ust-Kamenegorsk- I8, Ulenti-Suv-4e, Verhne-Uralsk- 53, Yalut-
1:
rowk- 6o, Yelateringburg- 55, Zaysan-r, Z aysan-Gdlii- a
d
F$
 Z

'i
4
,1

I
I
.ij
I
4 oRTA ASYA .1

btirtinmiiglerdi. Bu ga$rn en miiessir ve ana kiilttir,ii gene Altay

kiilttirti idi. Artrk Altayh'lans, Orhon kryrlarr, Mogol bozkrr-
lan ve lrtiq boylanna tesir etmek suretile geleceltpki Orta
Asya kiiltiiriiniin temellerini trazrrlama$a bEladrkldnm gtir-
mekteyiz.
M.ti. z. binin baqlannda da Altay daflanndaki kavim-
lerin rrk saflrklarrru hali muhaf;aza ettiklerini antropolojik
tetkiklerden anlamaktayrz. Gtiney Sibirya'da ise tvtongotJid
rklar hali hAkim oir durumda idiler. Faftat, l. binin bElannda
birdenbire bu Mongoloidlerin koi'ulduSunu ve yerlerine batrdan
gelen bir kavmin yerlelti$ini giiriiyoruz. Bu yeni akrmn Altay-
lardan gelmig olmasr da gok muhtemel idi. Gtiriiliiyor ki bu
gafrn baqhca iki kiilttir merkezi, Altay daflan ile Gtiney Si-
birya idi. Bu her iki ktilttir de artrk OSuz tipinde beyaz bir
rk tarafindan temsil edilmekte idi. Bu iki merkezden yavaq
yavqyyayrlma$a baglayan kiilttir tesirleri, Batr ve Do$u Sibirya
ile Mogolistan'r ve hatta batrdaki Urallarr bile kendi ntifuz
sahasr igine almafa ballamrgtr. Kiiltiir bahmrndan kom5ul4rrna
nazaran gok ileri olan bu beyaz rrk kimlerdi ? Biz bu suale
kendimizden oldukga emin olarak Eu cevabr vereceSiz: Ttirk-
lerin atalarr idiler.
M.6. r. binin ba$anna ait Altay kiilti.irii hafriyat rapor-
-sebebi
lanmn maalesef tam olarak nqredilmemig olmasr ile
hali miiphem bir durumdadrr. M.ii. r. binin yanlarrnda ise,
Biiyiik Hun devletini kuracak olan kabilelerin yavag yavaE
kendilerini gdsterme$e bagladrklannr, gerek Qin kaynaklarrndan
ve gerekse buluntulardan anlamaktayrz. $u halde, M.ii. 6oo
senelerine kadar verdi['imiz bu izahlar, Orta Asya Tiirk
tarihinin daha iyi anlagrlabilmesi igin bir giriq olarak kabul
edilmelidir. Artrk Giiney Rusya ile Qin arasrnda "Hayvan
iislfibu" adr ile adlandrnlan ve bu sahada mtigterek bir husu-
siyet giisteren san'atm, olgunlaqma ga$lan bu divirden itibaren
baglar.
M.6. VII-V. asrlar arasrnda ise, Sirderya'mn iitesinde ve
Isrg-gtil civannda yapyan halklara bilhassa Yunan kaynak-
lannrn Saka adrru vermekte olduklarrru giirtiyoruz. Saka,larrn
milliyeti leri i.izerinde gok miinakuE"lu" yaprlmrgtrr. Biz bu
 HUNLARDAN ONCEKI ORTA ASYA

ihtiliflr meseleyi burada brrakarak o gafdaki Orta Asya'run

kiilttriinti ve bu ktiltiirii temsil eden buluntu yerlerini tesbite
gahthk.
Saka devri kiilttirii de; baEhca iki l*.rsma ayrrlara^k tetkik
edilmelidir. Bu ga$lardan birincisi; M.6. VII-V. asrrlar ve
ve izaha ikincisi'de M.ii. V-III. asrlar arasrnda idi.
Biiytik Hun Devletinden iinceki Orta Asya
rrklanna uaumi bir bokrg
Altay da$lan ile Savan da$lanrun g0ney-bau krsrmlan,
Tag dewinin ilk ga$lanndan beri brakisefal beyaz bir rrk
tarafindan iskin ediliyordur. Bu rk, bir yandan Tann da$lan
biilgesine yayrhrkens; di$er yandan da bugtinkii Kazakistan
iglerine do6ru srzmrgdrs. Giiney Sibirya, heniiz daha biitiin
iizellikleri ile iyice belirmig yerli bir halka sahip de$ildi. Gtiney
Sibirya'da, beyaz bir irkla; mongoloid rrklann kangrmrndan
yeni bir rrk do$makta idi4. LJzun bir zaman devam eden rrk-
lann bu kangrmr, M.it. g. binde ve z. binin baglannda, Giiney
Sibirya halkrm mongoloid bir hale sokmuEtu. Batr Tiirkistan
ve Pamir t$lgelerine gelince, buralarda Akdeniz rrkrna benzer
dolikosefal bir rrk bulunuyordu 5. Fergana'ntn taq dewine ait
lctilttirlerindeo ve Taqkent'te bulunan Kaungr-Tepe'nin M.ti.
gooo senelerine tesadiif eden katlarrnda rastlanan bu rrk ?, Batr

t G. F. Debet's, Problena pmislwjdmiya kirgi<kogo naroda a sactt uatro'

pologi1esk;h datnth, Tntdr Kirgizkoy arh.-etn. eksp., M., 1956, s. 6; Palco'
antopolagi2a SSSR, M.-L., t948, s.67; Kiselev, DIYS, s' ee;Jettmar,
BMFEA, I.95r, s. 136 v.d., Pl. XIII-XIV.
! Ginzburg, TIE, ar, t954, s. 35? v.d"; Matniah. k antropologii Gansua
i Sahou,SE 1946, 4.
t Ginzburg, Mahriah k pahoaitrophgii wstognh royowa Src&tqt Adi,
SE, 4, 1946; TlE, nr, s. 36Io ris. 3.
' I Debets, Pahoo*ropologiya,'s.6163,68,69; DIYS, s. 18.
I L; V. Oganin, Iranskic Plctuno /apadwgo Pamirc, Tagkent, t937;
Voprost, ebwgcneze noodoo Drcdrq Azii o suctr datuth antrofologic, Tagkent 1953;
Ginzburg, MlA, r5, r95o, s. c48-z4g; Matttiah k pdnantroplogii Sradnq
lal; KSIE, II, Ig5o, s. 86 v.d.
I G. V. Grigoryev, Otgct ob arluohgigcskq rczocdki v Tanggnlskom
ralow,Tagkent, r935i Ginzburg, SE, 19146,4; KSIE' rr, s.85.
z Ginzburg, KslE, rr, s. 851 MlA, 15, s. 245.
 ORTA ASYA

Ti.irkistan'da Anau buluntulanndaE, Aga$r Volga btilgesindeki

Astrahan dolaylanndae, Orta Volga btilgesindero, Prohovsk
kurganrndall giirtlmekte idi. Bu dolikosefal rrkrn gok az olarak
Tann daflan biilgesine de girmiq oldufunu miiEahede ediyoruz 12.
Oyle anlaErhyor ki, bu dolikosefaller, Giiney Kazakistan ts ile
Volga boylanru baqtan baqa kaplamrglardr. Bu sebeple Orta
Asya brakisefalleri, saydr[nmrz biilgelere pek niifuz edememig-
lerdila. Fakat Bronz dewi ile birlikte, Orta Asya brakisefal-
lerinin Amuderya'ya ve Fergana'mn iqlerine kadar niifuz
ettiklerini gtiriiyoruz 15.
Gergekte-n, Amuderya ile Sirderya arasrndaki halklar rk
balumrndan, Amuderya'mn giineyindeki Ttirkmen bozkrr-
lannda, Pamir ve Afganistan'da yagayan rrklardan kesin hatlarla
aynlmakta idiler. Turanl ro veya "Iki nehir arasrlt r? antropo-
lojik tipi adr ile adlandrnlan bu rrk, brakisefal kafalara sahipti lt.
Altay'daki brakisefal rrklara da Eok yalun olan bu iskeletler,
daha sonraki So$dlulann atalan idilerle. Zerefgan vidisinde
Bronz dewinden itibaren gtiriilen bu rks, M.s. VIII. asra

s G. Sergi, Dcstiption on some skalls from tlu North Kurgan Anau, Pum-
pelly, Exploration in Turkestan, Washington, r9o8; Ginzburg, KSIE, rr,
s. 86; MlA, 15, s. 245.
e KSIE, rr, s. 86-87.
ro T. A. Trofimova, Ob anbopologigeskih sa2azyah o efuhu Fatyanoaskoy
kalltnt,5F',3, 1959, s. 64-65; KSIE, rr, s. 87.
1r S. L Rudenko, Opisania skeletaa iz Prohoroaskih kurganoa, MAR,
37, l9r8; KSIE, rr, s. 86.
t Ginzburg, TlE, s. 3fu.
Qcrepa bronzoao2 epohi i7 ttugit p lcum pihkam r.
rs N. M. Komarova,
(Jrala, Sb. "Kazzki",II, Izd. AN, rgzTi KSIE, rr, 86.
r{ KSIE, rr, s. 86.
r5 V. V.'Ginzburg, Etnngcrcz Taci.kou a sacte dannth antropologii, rg47,
6-7; MlA, 15, s. 245.,
"'; ci;;;,rrs, fi-te, r5, s. e48-249; TlE, i,, ,. 3oo.
u l. Schwidetskiy, TwanilIen-Studirn, Abh. der Matematisch-Natur-
wissenschaftliche Klasse, Jahrgang r95o, Nr. g.
It MlA, r5, s. e48 v.d.
re Ginzburg, Gornh i*X;, l"a. AN, 1937; Taciki Prettgmq, MAE,
XII, rgr49; MIA, 15, s. 25g.
ro MlA, rS, s. 245, Tabl.
3

.l

i
.4
 HUNLARDAN ONCEKI ORTA ASYA 7

kadar devam ediyordu 21. Iki nehir arasrnda brakisefallerin

kesin hikimiyetine rafmen, etraflanndaki dolikosefatler bu
b<ilgeye de stzmafa muvaffak olmuE]ardr
4. Iki nehir arasr
brakisefallerinin meRqei gergekten gok tetkike'de$er. Hullar-
dan eWel ve sonra fann da$lan biilgesinde de gok yayrlmrg
olan I bu insanlar, herhalde Altaylar ve Kazakistan'daki
brakisefallerle gok yakrn akra!'ahklara sahip idiler.
M.6. IToo tarihinden itibaren Orta Asya'da giigebe ve
muharip bir kavme ait ktiltiiriin yavaf yava! hdkim olm16a
baEladr['rm gdriiyoruz %. "Andronovo- insant" diye adlandrnlan
bu rrk25, Altaylan ve Tann da$lanm kaplamrgtrr. Hun
ve hatta Gtikttirk qafana kadar 28 devam etmiqti'
devrine 2?
Andronovo insanr denen bu rrk, bize Tiirk rrkrnrn bir
proto tipini teqkil ediyordu. Bun]ar, Amuderya giineyin-
deki, Pamir'deki dolikosefiallerden ve Giiney Rusya'daki Iskit-
lerden kesin hatlarla ayrrhyorlardrn. Urat dafilanndaki ktil'
tiirlerle gok srkr temaslar temin etmiqlerdi s0. Ural daSlanndaki
Fin-Ugor'larla Tiirklerin temaslanmn da bu gafida baglamrq
olmasr gok muhtemeldisr.
Orta Asya'da rrklann yayrhgrm hiilisa edecek olursal,
Tiirklerin atalarr olmasr qok muhtemel bulunan beyaz ve
brakisefal rrk, Altay-Sayan, Tann da$lan ve biraz da Kaza-
kistan'a yayrlmrgtr. Zerefgan vidisinde, bu ukla akraba bir halk
bulunuyoriu. Arrruderyaimn gtineyinde, Pamir'de, Afganistan
ve lran'da, daha kuzeye gidilecek 9lursa, Hazar denizinin
. tl rg, .Makriah k antrofohgii irrr*go naselenia Tujrwgo Kazatv
Ginzbu
Itana, SA, rr,
rg54, s. 379 v.d,
m Oganiir, hatskiz phmena, aynr yer; MlA, r5, s. .24g.
2s TlE, zr, s.
2a Kiselev, DIYS, s, ro3; Debets, AntroP. Jurnal, rg32' 2' s' I23;
s. Jo-76; SE, 4, t958, s' 84-85.
Pahoodropologia,
26 Debets, SE,
4, rg58, s. 84; Ginzburg, TIE, ar, s. 356 v.d.
2' TlE, er, s. 358, Nr. 7.
rr TlE, ar, s. 367, Nr. 4.
3s KSIE, rr, s, 86 v.d.
Qernikov, Rol androwosko2 kultun a istoii $chqt Azii i Kq,ah'
2e S. S.
skna, KSIE, 26, s. a8-33.
e Andronovo kiidtiiriinitn Fin-Ugor kavimlerile ilgisi igin bk. s. 16.
8r Molnar, Studia historica, 13, Budapest, t955, s. 5o v.d.
 ORTA ASYA

kuzeyinde, Kuzey Kafkasya'da ve Giiney Rusya'da Akdeniz

l
rrklarrna yakrn dolikbsefal bir insan nesli vardr. Altay da$lannrn
do$usu ve Giiney Sibirya ise mongoloid bir rrkla isknn edilmiqti.
I

Tag Devrinde Orta Asya

Altaylar
Kuyum kurganr: ArhnlogQukie isslcdooanilta z R^SFSr? 1934-1935 gg.,
L., lzd. lltvtt<, rg4r, s. g05-g06; Kiselev, DIYS, s. zI, Tabl. VI,9-rr;
Jettmar, BMFBA, rg5l, s, 136 v.d.
Barnaul buluntularr: M. P. Gryaz nov, Drctmie kulturt Altaya, Materiah
po izuqeniya Sibiri, rg3o, e, s. 4,:T. IV, r-g, 6-9; Kiseiev, DIYS, s. er;
Jttmar, s, r38.
Yan Ulagan buluntulan: M. P. Gryaznov, aynr eser, s. 4-5, ris. ro;
Kiselev, DIYS, s. ee;Jettmar, s. r38; S. l. Rudenko, K palcoadropohgii
Tujnogo Altaya, Sbornik Kazaki, L., rg3o; G. F. Debets, Pahoanhopohgi7a,
SSR, M.-L., 1948, s. 67.
Batr Altay buluntularr: S, S, Qerniko v, Poleau ailuolaiigeski4 isslcdooalrira,
o rabotah Vostngw-Kazalutanskolt ckspcdirrii, KSllMK, 64, 1956, s. 43; I/as-
togw-Kazalutanskaya ekspedibiya rgso g. KSIIMK, 48, s. 8r; A. P Oklad-
nikov, Osaoenie pdcolitigcskim geloackom Sibiri, Mzteriah po getvertignomu
periodu v SSR, 3; rg5o, s. I55

Kazak ve Krrgrz biilgesi

Paleolitik ve neolitik buluntular: N, K. Auerbah i N. Gromov,
Matcriah k izu4eniyu Bryusinskih stonltatwk Krasnolarslcogo okruga, Sbornik
Paleolit. SSR. lzug, GAIMK, M.-L., rg35, s. I88; S. N. Bibikov, Neoliti-
geskia i cnmliti4riskie ostatki* ulturt v pcyrah Tujrcgo Urala, SA, 13, Ig5o; S. S.
Qernikov, Vostogrc Kazalutanskogo ckspediLsiya rg7o g., KStlMK,48 r.8r;
KSllMK, 64, s, 44i G. F. Debets, K patzoantropotogii Urala, KSIE,
1956,
s. 66-68; A. A, Formozov, Noate materialt o Slo2anleah s mikrolitigcskim
inaentarcm o Kazalutane, KSIIMK, 3I, Ig5o, s. t+t-r47; A. G. Maksimova,
Nalnd*a pabolitigeskih ontdi2' a Seuem-Vostogru2 gasti tsmtrabngo folrcshoaa,
TYTAKE, 2, r95r, s. 73-Io4; A. N. Margulan, istnika-topogmfipskiyfofl
Vostrytay Betpah-dah, VAN, Kaz,6, r95o, s.6r-7a; V. P. Horoge, Dtcwi2c
ohdmi2a Altaya, Trudr Kbmis, po izugeniyu getvertignogo perioda, I, L.,
Ig32, s. zg; Gcologigcskic slroeniz basseJnu oalaaiy lrtiSa; Zapiski Scmipalatin-
skogo otd., ob-va izugeniyu Kazahstanar r93rr fI, 19, s. 49; L. V. Osanin,
Antropologi4eski.c mattrialr k pobQnc cttwgcrcza Twlown, IAN, Turkm., 4,
1952, s. ?7-g4i G. P. Sosnovskiy, Paholitigcskrya sta2anka u dr. Shoski n r.
Katuu., MtA, z, rg42, s. ro9; L V. Sinitsrn, Arh. isshd. u Nijrcm fuooljc i
lapa&wm Kazalutau, KSllMK, 37, rg1rt s. 97 v.d.; SA,, r7, Bibt. Nr.575;
2r, Nr. 5,12, 55oi 27, Nr. 5r4.
 "j-qry@e$-,ni:i,,

HUNLARDAN ONCEK1 ORTA ASYA

DoSu Ti.irkistan
R. A. Smith, Tlu stnnz age in Chiuse Turl*stan, Man, lI, tglI, Nr. 5o;
F. Bergman, Archaeological rcsparclus in Sinkian!, The Sino-Swedish Expe-
dition, Publ. 7, Stockholm, rg3g; Hangar, Das Pfnd, s. zSTi S. A. Se-
menov, Dreuejtsit period a islnrii Kitay, VDl, r9,4g, s. zt8; A. Stein, Izzar-
most Asia, I, s. 85, 146, ao5; III, T. XXII, XXIII; Scrindia,s. g57.

Giiney Sibirya
Yenisey biilgesi: Afonloio:a Gora, BSE, lzd. z, g M., r95o, s. 5le; H. K.
Auerbach, Daistorigeskoe progloe pricnisqskogo kraya, Kanctmy perind, Kra*
noyarrk, r9e9; M. P. Gryaznov, Kostyanoe orudia palcolitigcskogo wcmetti iz
zapadna! SiDiri, KSllMK, 3r, tg5o, s. 165-167; Kiselev, D[YS, s. l5;
A. P. Okladnikov, Kilt mcducdla u ncolitigcskih plamcn aosbgtwy.tt i4 SA,
t4, rg5o, s. 7-rg; Osaoenia pabotitigcskim geloackom Sibiri, Matedah po gert.
Priodu SSR, e, rg5o, s. I5o-r58; Penry paholitigeski2 paryntnik QtrkokLogo
polrcstroua, fsllpff; 3r, r95o, s. 1916-198; E. R. Rrgdrlon, Naliti4cskic
nahodki na nijtu-Bnczooskolt slayankc, CA, te, rg5o, s. 287 v.d.; "Noaaya F cra"
na stcdtum Ezfuaa, KSIIMK, 47, rg52, s. I3o-r34; G. V. Merhart, Das
Ncolithikum in Sibirien, RV, tz, r9e8.1953 deki Rusyayurlarr igin bk. SA,
27, 1957, Bibl. Nr. 6oe, 6o3, 6o5.
Batr Sibirya: Kiselev, DIYS, s. 17, n.ti V. M. Flori nskiy,Pcroobilnu
Slaryaru fu panyatii*an ih doisnri.geskoy jizni, 11, Tomsk, 1894, s. r44 v.d.;
Drctmyaya istar$a Nijmgo Priobla, MIA, 35, 1953, s. ro v.d.; N. N. Ko-
marova, Neolit anhrngo Priobya, KSIIMK, 64, 1956, s. g3-Io3; Merhart,
RV, ra, s. 6o, 67; F. A. Uvarov, Dwani*.ekspedi*ii na Ural a 188 7 g., ltrhiv
Muzeya Antropologii, Nr. 582 v.d., SA, 27, Bibl. Nr. 613, 615, 617, 619,
6e,r, 6zz.
Antropolojik durum ve rrklar igin bk.: G. F. Debe ts, PahoanVopologia,
M.-L., rgr48, s. 6r v.d.; Kiselev, DIYS, s. r7, ez.

Baykai kryrlarr ve. iitesi

l. V. Arembovski i L. N. Ivane v, Noooc obshdoaanb hhutsko2 pah-
otitigcskoy stayanki, KSllMK, 49, 1953, s. 5r-55; l. D. Qerskiy, Ncsblsko
slou o kamemuga Perioda, tzv. Sibirskogo otdela RGO,
untth a lrkutskc Udtlbah
1872, 3, s. 167; (ametka ob iskopaanih ostatkah scacrnogo olcniya, lw. Si-
III,
birsk. otd. RGO, 1874, V, 2, s. 76-78; Opisanie lwlhktriy Nooosibirsko2 clcspc-
ditsiq r&)5-tffi, Zapiski Akad. Nauk, r89r, r5, Nr. r, s. 7oz;Y. V. Dom-
brovskiy, Gnlogigeskoe shocnic, Trudr Vctogno-Sib. Geol. - Gidrogeol.
Tresta, 8, 1934; V. E. Gaiutt, Faww nzolitigesboy stoyt*i,tullc&, Oktadnikov,
A. P., Lenskie drevnosti, 3, M.-L,, Ig5o, s. t?8; N. F. Grigorye v, Gahgi-
pski1 ogok $o1uki Kullatr, aym yer, s. 163-177; A. A. Gureev, Ptikiizrcoliti'
pskqt stryanki. Kullatt, aynr yer, s. 186-188; P. P. Horogih, Nalitipskoc
pognbcnic na rckc far, KSIIMK, S4t lg14, s. 83-87; L. N. Ivanev, Arh.
nalndki a okcstnost1ah Vladhtosttka, SA, 16, tg52, $. e89-298; Selenga nehri
to ORTA ASYA

kryrlan igin bk. A. P. .Okladnikov, Arh. Issledooaniya o nizoryah rcki Sclatgi,

KSltMK, 35, r95o, s. 85-go; K iacniya nagatnh ctapo formiroaanila turodoa
,Sirirr, SE, rg5o, Nr. 2, gG52; Ncolit i bronzooolr aek Pibal*al2a, lstorito-
Arh. Issledovaniye, r ve 2, M.-L., ig5o, s. +g1t Nouit tuot;i;gesi* natudhi na
A;ngarc, SA, 16,'r!5o, s. 3ro-316; Pismo o rcdaktsiila, VDl, rg5a, s. 3zo-326;
Arlwologi{cskic raslophi na Angarc i za Baltkalom, KStlMK, 5r, 1953, e. 16-zz;
Nnlifuasku nalndki o niaoryah.r. Angan, VDl, 4, rg39; r, rg38; SA, 4, t93g;
A. K. Ryum in, Noau datmu o gadabctskoy wolitipskoy stoyi*c na r.- ASarc,
SA, r5, tgsr, s. 279-28ot A. S. Uvarov,.Arluohgiya Rossii, kamennry furiod, I,
s. rgr-a38; N. l. Vitkoskiy, Sh& kamenwgo ocka u dolirc r. Angirr, tzu:.
VSRCO, eo, 1889; r9g Rus yayurlan igin bk. SA, e7, .rg57, Nr. 592,
599i 6or.

lg ve Drg Mogolistan
C. P. Berken Gatogt of tlu Gobi fusat, Aneircan Museum Novitates,
New York, r9e6, Nr. rts, s. l-ro; P. T. De Chardin and C. C. young,
On sonc nalithic finds in Mongolia, Silrlcicrllg od Wcst China, Bull. GeoL Soc.
China, 13; rg3e, s. 83-ro4; N. Egami and S. Mizuno, Iwta Mongolia and
rcgion of tlu Grcat Wall, Archaeologia Orienalis, Sa. L Tokyo, 1935; i. A.
Lopatin, Nohs on Mongolian archaahglt, El Palacio, 46/47, SantaFe, lg3o.
tg4p; diger bibliyografya igin bk. John Maringer,Contribution b ttu pfthi-
sbty of Mongolia, Stockholm, rg5o, s. eor-ro8.

Altaylarda ve Orhon bolgesinde Paleolitik dewe ait bazr

bulunnrlar ele gegmiqtir. Bu buluntular ara$nda mtinasebetler
kurmak, tabiidir ki o devir igin fazla bir gey ifade etmez. Bu
sebeple Neolitik ga$la ige baglamak, kiiltiir tarihimiz igin gok
faydah olacaktrr. Altaylarda-ki Kuyum kurgam, Katun
nehrinin bulunuyordu. Kurgamn hemen a$zrnda,
Sibirya'mn Afanesyevo adh ktiltiiriine benzer ok uglan ve
kemik kahnulan bulunmuqtu. Bu tabatamn altrnda, ao sm.
kahnh$nda bir ham toprak tabakasr geliyordu. Bu tabakarun
alunda da Neolitik devre ait gakmak taqlan ve kazrma aletleni
gtiriiltiyordu. Kuyum kurgarunda bulunan kaplar, uzunca ve
tabanlan da siwice idi. Bazr ufak teknik aynhklara raSmen
Afanesyevo kaplanru haurlatryordu. Bahk srru geklinde yapil-
ru! siisler, bir yandan Qio kaplannda,ki motifleri hatrla-
brkensl; difer yandan da Kazakistansg ve Harezm'deki
Kelteminar ktiltiiriine ait kaplara benziyordu* (bk. Lw.I,r).

s Formozov, KSllMK, 63, rg50, s. r53-t55.

tt S. P. Tolstov, Ar4f en Sprnan d6 Altclrol. Kulw, s. Z8; Abb. r8a.
 HUNLARDAN OJ\ICEKI ORTA ASYA I T

Ba rn au I buluntularrna, gene Altaylarda Qudatskaya da$to-

da rastlanmrgtr. Buradaki buluntular, Kuyumdakilere nazaran
daha eski bir karakter taErma^kta idi. Mezarda bulunan bir
kadrn cesedi srt iistii yatrnlmrgtr. Diirt tane boynuzdan yapil-
mrg bir gengel, bize Baykal g<ilii kenanndaki Kitoy kiilttirunti
hatlrlatmakta idi3a. Bunlardan baEka boynuzdan yaprlmrg bir
zrpkrnla, ao kadar da gakmak tagr ele gegmigti 35. Yanlan riitug
editmig ve brga$a benzeyen bir plA-ka, Kuyums ve Kelte-
minars? buluntulanndaki bu tip eserlere -qok benziyordu.
Toprak kaplann bulunmamasr ve cesedin lilettayin uzarrlmrg
olmasr 38 bu mezann gok eski bir karakter taErdr[,rnr giister-
mektedir oe.

Yan Ulagan buluntularr, Altay da$anmn yiiksek krsrm-

lannda, aym adr ta$yan bir nehir kenannda ele .geqmiqti.
Iskeletin yaunhE gekli ewelki kurganlardaki tarza benziyordua0.
Qudatskaya kurgamndan biraz daha yeni ve Afanasyevo dev-
rinden de eski olduf-u anlagrlan bu kurganda da toprak kaplara
1
rastlanmryordu a2. Iskelette yer yer okr, yani lcrmrzr boya
?

i
izleri giirtiliiyordu. Iskeletin antropolojik tetkiki ile Afanasyevo
i dewinde, Altaylarda veAbakan steplerinde g6:iilen beyaz rrkrn
i
bu mezarda da mevcudiyetini miigahede edebiliyomzrs. Doiu
a
Kazakistan'da, Zaysan giilii civanndaki Aul Kanay biilge-
sinde, Paleolitik musteriyen dewine ait eserler bulunmugtue'
h
N
I
[*
[:, Paleolitik eserlerin yamnda, Bison Iongicornis ve Bison Priscus
*.r deminitus gibi hayvanlann kemilcleri de giirtiliiyordus. Bu
t txilgedeki Paleolitik bulunnrlara ra$men, Andronovo ga$rndan
!.
daha eski bir kiiltiir tesbit edilememigtirs.
ii

{ Kiselev, DIYS, s, zr.

15 Gryaznov, Dnvn. Kult. AtW, Tabl. IV.-
x DIYS, Tabl. V, s. an.
!l Tolsiov, Aqf dat Spurcn..., Taf, 8a.
$ Bk, Levha. I,r.
ro DIYS, s. az.
'0.
Gryaznov, aynr eser, s. 4-5, ris. ro; DIYS, r. lr.
fr Debetr, Pahoaatropologi2a, s. 67 v.d.; DIYS, r. ze.
" Debets, ayru escr, s. 67-68.
. c Qernikov, KSllMK, 64, 1956 r. 45, ris. 15.
{ Aynr eser, s, 44.
.t Ayru eser, s. 48.

,,]
{ir
{.*"

ffi
 ffi
w @
6

3 4
ffir

w
A.i,:i,;;;.ti;i;.id

eY
w
c:'
tM

\iS:=#
\l+:
w WABfi
g
@ @ E@ OAH

w
: ,------------)
= l. il
[i+; E HV
!ft ,i,,;_-r.ie,i;1f it+i
Alai;i:$i,,'r'i:$

L/
Ft*.H,ll]-i+i;$i

YY @

Levha I Alt"y buluntulan: r. Ugtncii binin baqlarrra ait Kuyum

ve Kurot- kurganlanndan; e. Ortalanna ait kurganlardan; g. Kamsuk
ga$r kurganlanndan grkan eserler.
 i.csffiFd*.!:1 i::3ri:li

HUNLARDAN ONCEKI ORTA ASYA 13

Novosibirsk ile Barnaul arasrndaki Obi nehri iizerindeki

Nenlitik buluntular da kayda deSer {0. Burada ele gegen
eserlerde Altaylardaki di$errNeolitik kiiltiirler gibi, Afanasyevo
gagrna giriq halindeki kliltiirlerdi ez.
Kazakistan'da Paleolitik ve Neolitik qa['lar agrk olarak
g<iri.ilmektedir. Neolitik qa$dan sonra M.tt. rToo senesine
kadar gayet srintik bir ki.iltiir Ea$ gdriiliiraE. Aral giilti ku-
zeyinde de, Harezm'deki ktiltiir ga$rna benzeyen avcr ve bahkgr
olan bir hallun kiilttirii,mevcuttu. Klilttirtin alt tabakalannda
ise Sayga geyikleri ve yaban qekleri gtiriiliiyordu. Eserler
arasrnda kemik veya ta$ murak uglanna da bol olarak rastla-
myordu. Bu btilgedeki Saksaul buluntulan da gok iinemlidirag.
t DoSu Tiirkistan'da maalesef sistemli bir gekilde yaprl-
II mrg tetkikler gok azdrrs. Araqtrrmalar yalnrzca birkag miinferit
H seyahata ve lSven Hedin'in sefer heyetlerinin topladrlr malze-
s meye inhisar etmektedir. Neolitik gafdan sonra, Dofu Tiirkistan
ile Qin kiiltiirleri arasrnda, bilhassa keramik bakrmrndan btiytik
benzerlikler meydana gelme$e baElamrqdr 6r.
Gtiney Sibirya'nrn da muhtelif btilgelerinde Paleolitik ve
neolitik ktilttirlere rastlanmrstrr. qok eski devirlerden bei.i Qin'in
eski sekenesi ile Mogolistan ve Baykal giilii kryrlannda yagaya.n
rrklar arasrnda gok srkr ba$lar oldu$unu yukarrda rklar-bah-
sinde kaydetmigtik. Neotitik ve Erreolitik devirlerde de bu
btilgenin halh san rrkla beyaz rrkrn kangrmrndan meydana
'gelmiE bir nesildi 5s. Bu mongoloid kitleler, Yenisey nehrinin
do$usundan itibaren giirtilme$e baghyorlar; Orhon nehrinin

ri M. N, Komarova, Nnlit lcrh4tgo Priobla, 64, 1956, s. 93, to3i

genc bu b6lgcye yakrn Srotski'deki paleolitik buluntular igin bk. MIA, z,
t942, s. ro9 v.d.
{? K.
Jettmar, bu ga$a "Preafanasywo" demektedir (BMFEA, 23,
I95r, s. r36-r38).
s Bilginler bu ga$ ktilti.iriine !'Andronovo dewinden tinceti', adrnr
vrmeLtedirler: KStlMK, 63, 1956, s. tsg.
.o KSllMK, 25, s.
49"59.
50 Bk.'A. Stein, Scriiin,-s. 35g; Inncrmost-Asia, s.85, 146, eo5; Han-
gar, Das pfeil, s. zg7.
51 Hangar, aynr esr, aynr yer.
rs Irklar bahsine baklnrz: s.
5
 -t
..:
.a

+
a
.a

t4 ORTA ASYA

bir kumrru ve Tula nehri k;ryrlanm da kaplayarak Kadrgan

daflanna do$ro yayrhyorlardr. Bunlann batrsrnda kalan
Altay-Sayan ve Semiregi biilgeleri, krsmen yerlqik ve ziraatgr
olarak ve losmen de konar goger ya$ayan bcyaz rrktan gelen
insanlarla iskan edilmigti. Avnrpadaki Alp rkrna benzeyen bu
insanlarbiiyiik bir ihtimal ile Ttirklerin atalarr idiler.

BATr tiinrisren
S. S. Qernikov, KSllMK, 48, 1952, s. 8r; A. N. Dakkiy, Naskalnu
o basvl2u r.zki /ocfgan, MlA, 15, rggol $ 2g2.z4oi G. Debcts,
Tctitto* palalitigc*iy planck, SE, r95o, I nr4 v.d.; V. l. Gromov, Tqiktag
|alalitQe*i, plouk, M. rg{g, BKtqP, Nr, rg5o, s. rro v.d.; lv{. Lcvin,
Othrttic Soutshih adwhgoo i urttofulogoo, T.t *trrr, M., rg4g; D. N. Lcv,
Dtcwtiy palaliliu Anat Kulou, Trudr Uz. GU, Nov. eer., 39, Scmcrland,
tg+t); V. K. Nikolskiy, Tc$ktat, pablitigcskiy' gcluck, M,, rg,49; VDl,
t2t-rz4i G. V. Nikolrlin D. V. Radakov, V. D. Lebedev,
r95o, Nr. 5,s.
'i
,l
Ostu*i nb iz nallitipsi;o2 stq@Ii Catbas.Kab, TIIAEE, I, r95en !. !o5?zr2; I
A. P. Okladnitov, Izs{crih artwhgigcslcih pamlahti*,oo fa*naii KSllMK, ..l
r8, rg,49, s. 67-7r; S. P. Tolst ov, Horcanskaln akpditsiya r9fi g., KSIIMK,
Ig4t, s. ro5; Drconosti.octleugo Horezma, VDl, rgr4r, s. t56 v.d.; ,4rhcfugi-
gcshb patryaaiki tu hanrr glaorogo fwkflqdtkogo hanala, KSIE,, 14, t952r
s.3-rr; SA, 17, N". +lS-+28; SA, a7, \r.5or,5o5,5r3,5r5,516.
Fergana ve Alay b0lgerinin tat dewi Liilttir0 igin bh. Berngtam, Mld
16, s. r85 v.d.i khutogigcskic fultu T2atlagn i Alqa,lzv. Kirg. FAN, r-g,
rg*5; C. V. Grigorev, Oggt ob ulwhgigetkol napdki o tatg$slwr.
yayou, Taghatt, r935i l. V. Vrhodtlev, Gabotanqptkie tadt4ft trittizii,
lzv. Kirg. FAN, l-3, t*a: * 3&4o; SA, e7, Bibl. Nr.388,5o3,5ogJr7.
Harezm
S. P. Tolsto v, Dtewnst ut lutg Horcatu,VDl, r, r* rg*r, a r55-r84;
Drloai2 l:Ionzm, KSllMK, 13, 1946, & t+g-l+?; Drcni2 l{oraan, M., rgr4B;
Po, sldan thcau Hannilsby tlili<a*ii, M., rgr48; Auth SNa &t fus-
tldr)rdr lfular, Berlirl 1953, t. ?g v.d.; hog; raUt Harcan*a2 udogrutugtqfi-
psko7 *@itsii, AN v rg5g, g., VDl, B, t955, r. r9r-to6; A. A. Formozov,
Ob othitii Kcltaniaartko, il/rtut v Kualstalu, Vest. Kaz FAN, r,. rg45; Han-
9a4 Das Pfad,s. g8l; SA,27, Bibl. Nr.5o6-5o8,5rr,525.

Kavungr buluntularr
V. V. Golm *en, Obtm dtwhg@ih rabot a rg7g., VDl, 19146, r,
rI3..177; .d l. Terenojtin, O rabotah pawtnltl S*tc*q ,lup&:rrl2o,
KSI.[MK, 97,s. tr7-tn.+; S. P. Tolrtov, K uofmsua ilatirookt leultm Krnnl;i,
VDl, 19,46, t, s. t7g-t77i Hangar, r. 375

*.,... l;.:i:l-:,t ::itt-.*:_=$+-.

 HUNLARDAN ONCEKI ORTA ASYA 15

Batr Tiirkistan'da gi.iphoiz ki en dnerili paleolitik bu-

luntular Teqikta$'ta ele gegmigti B. Zere$an vadisindeki neolitik
kaya resimleri de tinemlidirsa. Fergana ve Alay btilgesinde
ire Yangryrls' buluntulan, bilhassa Paleolitik dolikosefal insam
ile ilim ileminin na.zarn dikkatini gekmigti. Harezm,d,e en
eski medeniyet izle.ri Kelteminar: ktilttirti ile baglamakta
"i.

;r'

b,,
idi60. Bugiinkti TurtLul,y{irnlannda :buhlnan b,u buluntu
yerinde, bir ki.il tabakasrndan sonra, B-ro rn- yiikseklikteki
siitunlarla yaprlmrg umumi ve btiytik binalara rastlanryordu.
Kqzey-do$u rtizgirlanna kargr da mahfuz tutulan bir evlerde,
ebediyen yanmasl istenen ate{ ve ocak izlerine de rastlanmrqtr.
Ele gegen kemik kahntilanna g6re, Kelteminar kiilttirii, batrigr
ve avcr olan bir halka aitti. Kelteminarh'lar esas itibarile yerlegik
il
ii:;
bir halk id.iler. Bu ga$da Kelteminar'da heni,iz dafra ,rgrr,
ili koyun v.s. siiriileri yokp, Yabani domuz, geyik, kaplumba$a v.s.
gibi hayvanlann kemikleri de bu buluntular aiasrndu -Sr"ii-
i:{:'
F
9 Itiyordu. Kelteminar ktilttiriintin bu katrnda, hentiz daha
,f,
rnadeni aletler de gtiriilmemigtir. Brgaklar ve ok uqlan, gakmak
ir:l
*i, taglan ile yaprlmrglardr. Bu arada mikiolitlere de gok oliarak
t: rastAnmrga. Bazr ok uglan da kemikten yaprlmrgu. Siwi tabanh
&
b keramikler ve tarak geklindeki siisler, bu ktiltiiriin ileri blr
F
r,
s: teknigini gtisteriyordr. Kelteminar kiiltiirti, Sibirya, Volga
B; biilgesi ve fran kiilti.irleri ile mukayese editdigi taktirde M.ti.
ffi
ffi" 3ooo scnesine konabilir. Taqkent civanndaki Kavungr - Teqg,
&ilq-
Slirir
Orta Arya'mn en eski merkezlerinden biri idi. Kavunqr'mn
rq r. katr, Anau'rn l. katrna tekabtil ediyordu. Son katr ise, Anau'rn
lkj
lL'#
fr':
!e,i, i 4. katr ile hem zamandr.
*&::::
lN,tl
13*..
lq* :' Ugiincii Binde Orta A:r,ya
i,'
i' Altaylar .\
Kurot kurganlan: D[YS,.s. 57-59, T. VI, rl-r8; BM]'EA, 29, s. r4r.
Ihyum Lurganlan: G. P. Sosnovkiy, lzd, llMK, r94r, s. 3o.4; DIYS,
i:'#.
if' ,
s. 57; BMI|EA, tg, s. r4o.
hi: .

ft,.
PL sl Debets, rg5o, s. zr41 Gromov, rg5o, s. rro; Levin,-rgr49; Ni-
i
:ia|;:
F,' kolski, rg4g; t95o, s. rlr v.d.
t. Dalskiy, MlA, 15, s. e3r v.d.
i
t s G-rigorevr rqt5. :

t,.
!3 BL Bibliyografya.

k.
F*
ir".,
F';i:,

ti',i
 t6
{
ORTA ASYA
I

Giiney Sibirya
J. G. Gaul, Obsctoations on tlu bronze agc in tho Tmisci Valhy, Siberia,
Papers of t!3 Peabody Museum, oo, ,4g-r5r4, Ghirshman, ,9;;, s, 169;
Hangan DiB Pfcrd, s. 225-tgo; Jettmar, nfvffeeo 4, t. t3di4i; S, V,
Kiselev, A,fanasycahiz kurgan u c. Stdt i Tci, SA, I, 1936, K ooprosa i *rtt*t
drryrycgo fcwopidrwgo nasckni2a Sibiti, VD|
,g48, r, s, t\g-r77; Matcriat
arlvnhgigako2 clrl4Aitsii a Mirusinskiy kra2 a.tgd g.n v arhive GAIMK, Nr.
169; DIYS s. a3{6; V. P. Levap ova, Raskopki bliz Ulusa Krasniy far Qar-
koaskogo lEpna g-r1 aagusta rg3o g., v arhive GAIMK Nr. r37; A. N. Lips-
kiy, Afawslnoshic.pogrcbcniya o Hakatii, KSllMK, XLVII, s 67-77; S. A.
Teplouhov, Drconie pogrcbcniya Minusinskogo krala, ME; III, z, rg27, s.
S7-trz; antropolojik tetkiLler: G. F. Debets, Pahoantropologi2a, s. 6449;
Rasoau tipz naschni2a Mkusinskogo kra2a u cpolw rodoaogo slrota, tggz, 2, s.
e7. SA, 17, Bibl. Nr.578 SA,2a, Bibl. Nr.617,6eo.

Baykal giiti.i ve Selenga

M. l. Artamon ou, Sorrr*rlro pogrcbcn$a o'kurganah so shorgcnmmi i.
okaynnimi kos1aleami, PIDO, 1934, s. 7-8, s. Io8; N. Bortvin, Iz oblasti
dranv2 Sibirskq baramiki, Zapiski Otd. Russ. i Slav. Arh. Russkogo Arh.
o-ba, r9r5, XI, s. r83 v,d.; A. P. Okladnik ov, Arluologigcshic dannie o drcawlt
islorii Pribryka$a,YDl,Ig38, I, s. a5r v.d.; Neoliti4cskie pamltdtni*i kak istagniki
po ctlrlgonii Sibiri i Dahugo Vosbka, KSllMK, 9, s.5 v.d.. llangar, Das Pfcrd,
8. 26r; G. P. Sosno.vtki, Drcanc2Sie shdi skqtaaodsnaa Pribaykali, GAIMK,
roQrs. 2lo-22n; Kiselev, DIYS, s.6o-66; G. Merhart, RV,re, s.6r.
Antropolojik rapor ve tetkikler: G. F. Debets, Antropohgigcskilt sostn
naschni2a-Piba2kalya a cphu pozdnego Neolita, Russkiy Antrop. Jurnal, r93o,
rg, r-2; Patauttoplogia SS,t, r. 56; Kiselev, DIYS, s. 6z; Ya. Rrigin-
skiy, Mattriah po mtropolagii Tungusoo scDcrnogo Pribalkat2a, Antrop. Jurnal,
t954' 3' s' Io5-r27'
Kazakistan
A. A. Formozov, Do Androuosku pogrcbcnila a Kazaluatanc, KSIIMK,
63, 1956, s. r5g-r55; Kclbminmska2a hulhna a (apa&wm Kazalutaru, KStlMK,
25, r94g, s. 49-58; f oopon o proiztrojdatii Andiorbnskot 6urhn, KSltMK,
39, I95r, s. 3-18; Ercolitigc*ie sta2at*i Kustanayskol oblasti, Byileten KIQP,
15, r95o, T. II; Hangar, s. 386, n.rar; K. V. Salnikov, Bronznay Vck
tojrrogo lawalya, MlA, lr, I9SI, s. II2, SA, 17, Bibl. Nt.48; e7, Nr.5r8.

M;ii. 3. bine ait Altay buluntulan baqhca iki kurganda

yapilan kazrlarda ele gegmigti. Neolitik qa$da Altaylarda yaEa-
rlr8rnr gordiigiim{iz trk, bu devirde de Altaylara hAkimdi.
Neolitik gafda, Harezm ve Orta Asya'mn diSer yerleri ile srkr
miinasebetler temin etmig olan Altayhlar, M.it. g. binde mtina-
se-betlerini daha genigletmigler ve bilhassa Gtiney Sibirya ile
I :WFT'i:i:::

ITUNLARDAN 0Ncsxl oRTA AsYA ry

gok srkr temaslar temin etme$e muvaffak olmuglardr. Bu ga$da

Gtiney Rusya ile o kadar yakrn mtinasebetler meyda,na gelmigti
ki, bu iki kiilttirii birbirinden ayrrmak bile gok giig bir qey
olmugtu. Bu sebeple Altaylarrn bu ga$ kiilttiriine Sibirya'mn
"Afamasyevo" ktiltiidini.in adrnr veriyoruz. Altay. buluntulan
bize gdstermektedir ki, bu ga$da Altaylann, Afanasyevo ktil-
ttiriini.in bir lcrsmrm tqkil etmiq olmalanna ra$men bu kiilttiri.i
Abakan ve Yenisey bolgelerine rrazatan biraz daha geg idrak
etmiglerdi. Bununla beraber Altayhlar, Yeniseylilere nazaran
daha mahir avcr ve muharip bir kavim idiler. Bu ga$da at,
sr$r ve hatti deve bile bisleme$e baglq,rmglardr 5?. Baghca
buluntu yerleri Kur,ot ve Kuyum kurg4nlan idi. Kurot
kurgam sa, Altay da$lannda Kurot suyunun Unul nehrine
dtiktildii$i.i yerin r5 km. yakrnrnda idi. Kurot'da bulunan
keramik, bi1 yandan siwi kaideleri ile Afanasyevo ktiltiiriine
ffi
benzerlik giisterirken (Lev. I,r); di$er yandan da bazr diiz
tabanh kaplarr ile daha muahhar olan Andronovo kiilttiriinii
#
tr bize hatrlatryordu 6s. Bu duruma bakarak Kurot kiiltiiriiniin
ff* -bin nihayetlerine ait bir kiilttir olduiunu siiyleyebiliriz.
3.
ffi Mezarda buiunan bir kartal penEesi, din tarihi bahrmrndan
biiy[k bir 6nem tagryordu. Bilildigi iizere Altaylarda, eskiden
ffi beri kartallar mukaddes bir kugtu. Iskeletler $rt iistii yatrnlmrg
ffi ve elleri gapraz.olarak gii$tislerinin iizerine konmugtu. Yanyana
ffij
ti;:
bulunan bu mezarlann bazrlanndan bir ve bazrlarrndan da
be$ itlti grkryordu. Mezarlardan grkan aletler baghca taltan
yaprlmrg aletler ve boynuz halkalar -belkide kiipeler- idi.
Oltilerin baqlan umumiyetle do$uya veya kuzey-doiuya gewil-
migti. Hayvan kemikleri gok azdr. Yalnrz bir yak dkilziine ait
bacak kemi!'i ele gegmiEti ki, bunun da dini bir mina taqrmrl
olmasr gok muhtemeldi s.
Kuyum kurganrmn alt tabakalarrnln Neolitik dewe ait
h;rt
;r
oldu$unu kaydetmigtikor. Bu ga!'a ait rl kurganda iiltilerin
idd,

17 Hangar, Das Pfcrd, s. 235, 252.

ffi 6s DIYS, s. 57-59, T. VI, le-r8; BMFEA, c3, s. r4r.
ffi 5e BMFEA, 23, aynr yer.
60 DIYS, s.
ffi .r
57.
Bk. s. ro; lzd. lMK, rg,4r, E. 3o4; DIYS, s. 57.
' U,4 ltt, 2

F
t8 ORTA ASYA

hepsi -ebcveyninin yamndaki bir gocuk -1i{esna-, ya.lnrz

ot trit giimtihnitqterdi. Iskeletlerden yalmz biri karnr u,z9ri1de
ve aigerteri de srrt iisttiryaUnlmglzudr. DdI mezardaki,iske-
letlcrde, krrmrzr boya izleri giiriilmiiEtii. Nezredilen eryalar
arasuida, dokuz iane yumurta qeklindeki kap ve kpyun kemik-
leri ile kemikten yaprlml$ bir brgak sapr ile bir biz ve-bir de
bakrr brgak virdr. Bakn brgak, Yeniscy'deki eserlere benze-
miyorducr.
' Minwinsk bOlgesinde bu gala dt- "1 dnemli l"l:it"
yerleri grurlar&: r) Afanasyev civannda Bateney; l) Srda'
t", t" Kopen civanndaki mezarlarl 3) ISzrl:Y1 .l9lgsi'
Rus'arkeolofu Prof, Kiselev'in teklifi iizerine bu 9a$ ktiltiiriine,
Afanesycv'e- iz,afe olarak "Afanasievo"'ktltiirti denmigtiror.
er"or*"vo kiilturii esas itiban ile Bateney bii'lgesindeki 9o 1.-
zatdi miitcEekkiJ bir buluntu yeriidi. Oltilerumumiyetle k''-
nuzryq boyanmrg vq iizerleri ta$ vcya toprakla kapagrlmrgtr'
Ini aott fitt"fit toprak kaplar, bu kiiltiiriin l"ShT keramik
""y"
o"ttol iai. Bunlann yamnda Eakmak tagrndan ok uglan'-
tlr"il iineler ve ilk batrr bizlel, brgaklar, bakrr tellerden.yaprl-
mrg .ktiieler ve tiirlo Sekildeki siis egyalan
ile Sraden .ill,efe
aleiter el" gegiyordu. Mezarlall sunyllug kahntr-
"s. .y"3:k gayet
f"t"",, nisbeten az-rastlanryordu. Mezarlarda buftfnan
biifik; ."rhi srg*larl aittkemiklerin- mcvcudiygtinin scbebi
gaia ait Altay kurganlanndl d3' vah$
""i"gtft"t*;qtu.-Bu
rig"l"t.," yul tikiizlerine ait kemikler giiriiliiryrdu' 3u.ha1ruan-
iir' y,ir"tt Tibet yaylasi: idie. Bu trtilgeye kadar nasrl
geldikleri alagrlarnamrgtr.
Afanasywo killtiirii, M'6. z5oo ile rToo seneleri arasrnda
tarihlenmektedir c5.
Ko}rrrnveatkemiklerininavhalruarrlarrnaaitkemiklerin
bo?L*.g3banh$
Vu-"ia dtiilmcsi, bu kavimlerin avcrfrkla
i. yuiri;i"If.f"ri anlagtma,ktadrr. Atlar, es&,i geyiklcrinin yedni
ren

.l BMFEA, l3-SA,r. r4P, n. 6.

|! Kisclev, I,-rg36, DIYS, s' e3-66; Tepl-ouhov' ME' III' l'
s.57-I12.
' c Hang at, Das Pfcrd, s. ee5 v'd'
't DlYs, r. z4vd.! BMTBA, 23' l. I4oi Hangar, Dat'PJad"t' 2u5-23o'
 HUNLARDAN ONCNTT ORTA ASYA -

ve vazifesini almrgtr. Esasen bu gaida Altaylarda Ren geyik-

lerine ait izlere de rastlamryoruz6. Afanasywo kiiltiiro gok
kuwetli goney ktilttir tesirlerine sahiptio'. Kaplan, kuzeydeki
Tayga btllgesinden'tamamen ayrrhyordu$. Bu tesirlerin, en
yal:rn btilge olan Altay da$lanndan gelmiE olmasr gok muhte-
meldi.
Baykal giili.l sahilleri ile kuzey Taygalarrnrn kiilti.iriinii,
Mezotitik gaSda Serovo ve Neolitik Sa$da da lsakovo kultiiflcri
temsil- ediyorduoe. Afanasyevo dewinde ise, Baykal gdliiniin
batrsrnda Kitoy ve lrkutsk Eehri yakrnlanndaki Glaskovo brr
dewi ti:msil ediyordu ?0. Glaskovo biraz daha muahhar bir
karakter taqryordu. Aynca gtneydeki'Selenga biilgesinde vc
kuzeydeki Angara'run genig taygalannda da bu ktilttirtin izlerine
rastlryabiliyoruz. Glazkovo'da bulunan Qin'den gelmig Yqim
",;:.1
taqlan bu ktiltiiriin daha ziyade e, bine ait bir merkez oldu$unu
ortaya kor 71. Kitoy, biraz daha eski bir karakteri haizdi.
ffi
ffi , BATI TURKiS'fAN
-i:-
-- !^.-.

g. Binde Batr Ttirkistan

l. N. Borozdin , K iatgcnln thcuv1 isbrii Twlawnii,
Anau buluntularr:
VDl, s. 159-164; B. G. Gafurov, Istoriya Tacils*ngo noda, I,
1946,-.4,
rg5e; Hangar, Das Pfcrd, s. g7g-97+, LitvinstiS QE, ,1951, 4, 's. 30;
O. Menghin, Weltgcschichlc dt? Stsitztir, Wicn, r93r, s. 3o3-3o8, +2gt
tr R. Pumpelly, Explmationin Turlustan, Washin$on, rgo8, SA, r7, Bibl. Nr.
356;22, N". +g8.
Kazakistan bozkrlannda yaval yava$ maden izleri
giirtilmefe baglanmrEtr z?. Artrk Harezm'deki Kelteminar kiil-
tiiri,iniin izleri yavag yavaE siliniyor ve onun yerine arkeologlarrn

il BMFEA, 93, s. r4o.

ot DIYS, s. 33.
.E DIYS, r. di u.a.; BMFEA, 23, s. r4o.
3r Arembvoski, KSllMKr
i :r{ {p, s. 5r-55; Okladnihov, KSIIMK,35,
s.85-go; SE, rg5o, z, s.36-5r; SA, 16, tgso, s. geo-ge6; KSIIMK,5r,
rGer; Hangat, Das Pfcrd, s. ar5.v.d.
?o Olladiritov, VDl, 1938, r, s. 254 v.d.; VDl, rggg,
4,, s. r8r;
KSllMK, 35, s. 85-9o.
pivt] .. 031"
"?3 BMFEA, tg, r. r3gL

"
20 ORTA ASYA

"Andronovo tincesi" denen gafi meydana grlcyorduls. Kaza-

kistan keramifi yava.$ yavag kendi karakterini elde etme$e
baglamrgtr ?a. Ural btilgesinden de kuwetli tesirler alan Kaza-
kistan?6; belki de Giiney Rusya'dan gelen gilgler sebebile
Orta Avnrpa ve Tripolje kiiltiirleriqe ait hususiyetler gihter-
mefie baqlamrgtr ?0. Ehll hayvanlar ancak Kelteminar kiiltiiriiniin
ge{ tabakalarrna tesadi.if eden yerler de giiriiliiyordu ??. Koyun
ve sr$rr, Kazakistan'da, Altaylar ve Giiney Sibirya'ya rrvzara\
daha geg olarak meydana grkmrgu. i
Harezm'de, 3. binin ortalannda, II. Kelteminar denen
bir kiilttir vardr. Anau'un III. kauna tekabtil ediyordu. Artrk
bu ga$da, Harezm'de de maden devri goktan baElamrqu.
Ak5abad yakrnrnda bulunan A.nau, Orta Asya'nrn en eski
kiiltiirii olma vasfiru, yeni birqok buluntulara ra$men hAli
niuhafaza etmektedir. Giinegte kurgtulmuq tu$lalardan yaprlan
dtirt k6ge evleri, hububat taneleri, sr$rr ve koyun gibi hayvan-
lara ait kemik kalntrlarr ile yerlelik ve ziraatgr bir kiiltiire
sahip oldu$unu gdstermiqti. Anarr?rn I. katr, M.ii.: 4. - binden
itibaren baglamakta ve IV. katr ise M.ii. I, asr& kadar inmekte
idi ?3. DiEer-Orta Asya kiilttirlerini tetkik ederken, onlan daima
Anau'rn katlan ile mukayese edeceSiz.
.Namazgih-Tgpe, Batr Tiirkistan'da biraz da Eneolitik
kiilti.irii temsil eden bir kiilttir merkezi idi ?e. On Asya ile de
yakrn mtinlasebetleri vard.r. Bu kiilttir de biittin teferruatr ile
Anau'a benziyordu. Tuflalann yanrnda alg kahntrlan' layrlmrq
yemler, a.rpa, buSday ve bazan g4vdar, ilziim taqeleri giiriilti-
yordu. Ev:ha1ruanlannda,n, koyun, kegi, sr$rr, deve, ktipeklere
ait kemikler bol olarak bulunuyordu. Kahntrlardan, koyunlann
yiinlerinden de istifade edildi$i anlaqrlma^ktadu. Hububat
?i Formozov, KsllMK, 63, s. r53-r55; KSIIMK, e5, s. 49-581
39, s. 3-r8.
?r BMFEA" a3, s. r3g.
?6 Salnikov, MlA, 2I'
s. r12.
?6 BMFEA, 2g, s. r3g.
?? BMFEA, ayTr yer; Hangar, Das Pfad, s. er5-v.d.
?t Kronolojik mcscleler igin bt. Bordzdin, VDl, 19146, 4, s. r59 v.d.;
Hangar, Das Pfcrd, s. g7g-74.
zi Hanfpr, Aynr escr.
 HUNLARDAN ONCEKI ORTA ASYA 2I

dti['mek igin kullaulan havan elleri v-e dibek, bakrr eEyalar da

Namazgih-Tepe'nin iinemli eserlerindendir. Namazgflh'Tepe'yi
M.ti. zz5o tarihine koymuglardrr 80-
Anau ve NamazgAhtepe'nin eqi olan diSer tepeler de
Akgabad civarrndaki nt'tip", Murgab'daki GtimtiE-Tepe
ve Karagan-Tepe idiEl.
lkinci Binde Orta Asya kiiltiirleri
AltaY buluntularr
San-Bulak kurganlan: M. P. Gryaznov, Drcunh kultun Altala, Novis'
sibirsk, r93o, s. 5,.t*tt, ris. n9-3o; Kiselev, DIYS, s' 88; BMFEA, a3,

Kilepik kurganr: Gryaznov, aynr eser, s. t , ro-tl, tr. ,g, 3o; DIYS,
s. 88; BMFEA, 23, s. r43.
Krzrl-Yar kurgam: Gryaznov, Pogrebnia bronzaooy cfohi o /apadnom
Kazalitane,'KazakiintroPologiges-kie oqeiki, L., t9o7, t. t72'2tg,; DIYS, s' 9o
Kamenegorsk buluntulan: Gryaznov, Dreon' Kaltun Altaya, s' zoo'
eog, fig. er-e5; S. A. Teplouhov,'Dreuiz pogrcbcnila o Minusinskom krac,
ME, III, 2, tg27, s. 57-II2; DIYS, s. 89'
lrtig buluntulan: S. S. Qernikov, KSIIMK, 64, 1956, s' 49'

Tanrr daflarr
' A. N. Berngtam, lstoriko-kultww pnSloc Saacntay Kirgizii p materialam
Botsogo Qu2skogo Kanala, Frunze, rg4g; Iz itagoo ailvohgi4cskih rabot na^T2an'
go*i ni^;ro-Alaya, KSllM.K, e8, s. 54'66; MlA, rr, s. 342-g4j1 O-naone
2topt xn;i kultun Sanbcgya i T2an'san1a, SA, rt, 1949, s. g4t .v'd';
-Istori,*o'
*i*togigtt*;" agcrki Tsci*alwgi Tyan'ganya i Pamiro-Alaya' MlA, 26,^19-5c,
s. rc-r"i S. S. Qerniko v,VosLgw Kazahsuukagackspditsila ry6o g', KSltMK,
gz, rg5;, s.8I-ge; KSllMK,48, s.8r-92; M. P. Gryaznov, Kazalstanskilt
oeog iro*o*y kiltun, Sb. "Kazaki", 15' s. Ir'
r
:
GiineY SibirYa
il Kiselev, Andronooskic pamyatniki bliz s. Ust'Erba a Hakassii, SE' t935,
4-5, s.'zoGero; VDl, 1938, s. 229-23I; M. N. Komarova, Pogcbnia
biu** Ulasa, SA, 9, 1947, $ 47&; K. Jettrnar, BMFEA, e3, r95i,
s. I4r-r45; V. P. Levagova, Raskopki Anilronosko2 hultffi blil-ulusa pd'
kuninskogo Hakasskqt aobwmno! obl. na lcuom bercgu Enisc2a zz yil1o 4)?r g',
Arhiv llMK z^ tg32 8., Nr. r37;'M. F- Gryaznov, E. $neider, Drani'e
izaayanilw Mitwsiaslcih sbpqt, ME,4' 2, t929' s. 64; Hangar, Das Pfcrd,
s. z3e v.d,; Yettmar, BMFEA, zi,z,s. r4g; Kiselcv, (naWbattb'i*i 'u-
kotonh Eniuyskih pisanits, Trudr Seteii Arh. RAHION, r93o, 5; G' P'

Eo Aynr eser.
,A;;;.
 ORTA ASYA

Sornovrkin Prdootitelngt otgct o raslapki nngil Andrnoasko2 *altun olqlo

ulusa onh &ruga Eduyskol gubc.nii, Arhiv lIUf, Nr. 168; Or4:t
Hdrasskogo
o iafupkah rW g. okoh ulusa aruk o Ht&asskom okuga Sibirskogo krqn, *ihiu
IlUf za Ig27 h., Nr. rz8; I4formatqiontlt otgct o htw2 rabott rg,z8 g. ntugtutgo
soffidha raay.da pabilhwhgii GAIMK, Arhiv IIMK za rgzSleg g., Nr.
rz8; bcaqryie Satfanu thati Sibiti, PIDO, 1934,2, t. 9e fiaht2 otaa
".d.;Muzqa htom
o raskoflcah S. A. Tcplotaluoa, Proiucdaih po /uqanilu Russkogo
rge4 g. o Mhasi*rkon loat, Arhiv, tlMK, za tg2q, g., Nr. 55; Vpi*i iz
eunikoo ruskopk rugtl a la)tow s. Bateni i ohauzm Ulusa Ha*asska1 obl., Arhiv
lltvtf za rge6 g., Nr. 6z S. A. Teplouhov, ME, rg27, e, s. 77jo; ME,
tgrg, 2, s. 49; A. t. Terenojkin, VDl, rg38, s. zo5 v.d.
Antropolojit te&ikler: G. F. Debets, Rasoou tip nasclcni2a Mbusin-
sbgo hray o cpohu rcdouogo sho2a, Antopologigeskiy Jurnal, rggz, tzg; Paho- !
i
@tfuloeiX, s. Io-74; DIYS, r. ro3.
\
Batr Sibirya ve. Kazakistan
R. B. Ahmerov, N*otoril Vopron chugmcza BaSkir po ailuohgigcskim
i
dzlaurr, SE, r95e, 3, s. 36-49; S. N. BibiLov, Ncolitigcskit mcolitigcskie ostat*i
Mtut o Fyctah fi$rcgo Urala, SA, 13, rg5o, s. r2r; V. N. Qernetrov,
RtglW napdki o Omskoy ollcsrr, KSllMK, i7, rgr47; A. ,{.
Formozov, K oopost o proislwjdenii Ar*owoskol &,lrln, KSIIMK, gg, r95r;
S. S. QerniLov, KSIE,26,.1957, r. 18-33; N. t. Qlenova, O kultwah
bronwwy hi bsostcpny zont (apdrc2 Si6dri, SA, a3, 1955, s. 38-SZ; Hangar
De;r Pfcnl, r. lg{; Jettmar, BMFEA,23, s. r42; Kiselev, Soactska2a arlu-
ohgte S;Uri pcrioda nutalla, VDl, 1938, r, s. 23o; Otkriti2a pamlntniloo
c|ohcbrcwt o SSR zac5 laL, KSltMK, rj, 19146, s.'r78; DIYS, s. 87; O. A.
Krivtsova-Gratova, Sqdtikoo*N Mtnie, MlA, er, r95r, r5z-r8r;
Ahktceoske poschrb, MIA, lr, s. 167; M. N. Kome rova, Tomshilt nogihti*,
Ml,\ e4, 1952, s. Z-5o; E. Molnar, Shdia Hisbrica, 13, 1955 r. 5o; k. V
Salnikov, An&ouashiy KwgutE ttugitnik u s. Fcdoroahi Qlyabinsho2 obla,ili,
MlA, I, rg4o, s. 58-ffi; Brnzooty o*, Tujngo Zauobq MlA, er, rg5t, s. 94-
r5r; Ktrgan na oz.tc Ata*ul, MtA. e4, 1952, & 5r-7r; A. M. Tallgren,
ESA, a, & r53; ESA, XI, s. r44i SA, rn Bibl. Nr.5r8.
Baykal giilii kryrlarr
N. Bortvin, Iz oblasti thcpug Sibirsko2 kctarniki, Zapishi Otd. Russk. i
SlaSfanslL Arh. Rursk. Arh. O-va, r9r5, rr, s."r83; Hangar, Das Pfcrd,
s.-e6r; V. G. Kartsov, Otpt o rasholkah sb2anhi a usb,o r. Sobalclwu, Athiv
llUK za 1939 g., Nr. re9; A. P. Okladnikov, *halogi*skic dawe o &ar
nqW istorii Pribqkdya, VDl, r, 1938; M. Pvginnikov, Mabrislt dl2a izu-
gatiya pantyahi,ba, ,hq*tti o o*restusgah lrlaiska, tzv.: VSORGO,
35, 3i
P. Sosnovskiy, Dtranclgb sh& skotowdstua o Pribaykah, lcAltvtK, roo,
1933, & 2tO-222.

Yenisey btilgesindeki Andronovo kiiltiirii Altay da$lannda

nisbctcn gcg olarak gdriilmtigtii (Lev. I, e). Andronovo dw-

1
1

3
.4
.A
I
 HUNLARDAN ONCEKT ORTA ASYA

rinde, Altaylarda gok kudretli ve zengin bir igtimai hayatrn

mevcudiyeti miiqahede edilmektedir. Bakrr ve bronz eserlerin
iizeri tamamen veya lcsmen altrn plikalarla kaplanm$tl. Bu
eserler, Eekil bakrmrndan Kazakistan eserlerini ve motif bakrmrn-
dan da Yenisey motiflerini andrrryorlardr. Altayh san'atkArlar,
artrk kendi mevzii iizelliklerini de eserlerinde giisterebiliyorlardr.
Eserler arasrnda brgaklar, yiiziikler ve bileziklcr gtiriiltiyordu.
Altay bOlgesi artrk z. bin diinyasrnda, altrn endtistrisinin
merkezlifini yapmakta idi. Altayhlar, san'at an'anelerinde
oldukga muhafazakar idiler. Nitekim bu ga$daki gana& ve
gdmlek gekillerinde halA Afanasyevo ga[rnrn tesirleri devam
ediyordu. Mtiqterek mezar an'anesi de gtiriiltiyordu. Altaylann
bu muhafazakirkf,rru, igtimai bakrmdan avcrhktan daha ileriye
gidemedif'ine yoranlar bizce haksrzdrrsz. Altaylarda; difer
yerlerde olduSu gibi rrklarrn de$igmemesi de bu muhafdzakir-
h$a imkin vermigti. Zira, Andronovo ktilttirii ile Orta Asya'da
btiytik bir rrk deSigmesi meydana geldi. Andronovo rrkr denen
bu irrsanlar, dltayhlarla akraba idiler. Altay da$lan, Semiregi
ve Tann da$lan biilgesini daima kiilti.ir tesirleri altrnda tut-
muEtu.
Altaylarda Andronovo ktilti.iriini.i temsil eden Sarr-Bulak s
kurgam, keramifi ile tamnmrgtr. Barnaul ile Biyisk atasrnda,
Obi nehri iizeriiide, Ug-Pristansk bolgesinde bulunan Klepik
lcurgams{ ve Biyisk yakrnlanndaki Krzrl-Yars kurganlan
hep keramikleri ile karakterize edilebilmiqlerdi. Baqhca iig
merkezden mtiteEekkil olan Kamenegorsts buluntulan da,
h,
toprak kaplara ait parqalarla, Andronovo kiilti.iriintin bir kolu
H- olduklannda Eiiphe brrakmamrglardrr.
&i
F Tanrr da$launrn 3ooo metre yiikseLliklerinde buluna.n
F. Arpa nehri kenannda^ki kurga"nlarda elde edilen kaplar ve
i
I baltalar, Altay da$an yolu ile gel'en Andronovo kiiltiiriiniin
?.,:

sr BMFEA, 23, s. r{4.

8 Gryazoov, Dnwb kultan Altay, s. S, ro-rr; DIYS, r.88,
tr Gryaznovr. aynr escr, aynr yer. BMFEA, zg, ,. tqg.
sE DIYS, s. go.
t Gryaznov, aynl enr, aynl ycr, s. 2@-aog; Tcploubov, ME, III,
2r s. 57r rrr; DIYS, s. 89.

jr

,
s
 2+ ORTA ASYA

tesirlerini bize haber vermektedirler. Arpa buluntulan 8?,

di!'er yandan da Tagkent ktiltiirti ile yal'nhklir giistermekte idi.
Qu rrma$r buluntularr dass kuwetli Andronovo tesirleri
tagrmakta idiler. Alma-Ata'daEe, yalnrzca bronz bir balta
bulunmuEtu. Gene Arpa nehri kenanndaki Burma-eap'tam
bulunan ve iizerine tag yr$rlmrq mezard.a, toprak tizerine konmug
bir cesedin yarunda, gene bahk srrtr tezyinath Andronovo kera-
mikleri bulunmugtu. Semipalatinsk,in gtneyindeki eingiz-Tau
civarrndaki Sarr-Kol buluntulan, daha ziyade mejaft bir
fga&ter giisteriyordu. Orta Asrr4'da bu kurgan kadar ytiksek
bir kurgana rastlanmam4tr. Bunlardan baqka, -yalanSukuluk
er,
Talas vadisi e2 ve TaEkent es buluntulan da iizellikler
gcisterirler.
Kanayq buluntulan taglarla gevrilmig bir halka igindeki
tipik bir kurgandan elde edilmiEti. Bu kurgan, yukarr lrtiq
vAdisinde[i Aul-Kanay'da bulunmugtu. Bronz eserlerin eld.e
edilmesinden, bu btilgenin bu kurgan gafrnda, Bronz dewini
idrAk etti$i anlaqrlmaktadrr. Buradu a" tn"""tli Andronovo te-
sirleri vardr. S u ku I u k buluntularr, Kuzey Krgrzistan'rn maden
dewinde bu btilgenin idrak ettigi ileri mirhaleyi gtisterir.
Muhtelif tiplerde 6 balta, e murak ugu, 2 biz, 3 ayna ve tiirlil
linlerde kalanler, Orta Asya'nm maden ga$rnda eriEti$i terak-
kinin gtizel iirnekleridir.
M.ii. z. binde, Gi.iney Sibirya'nrn en ri4emli- ki.iltiir
merkezleri, gene Minusinsk biilgesindeki Andronovo kurgan-
lan idi. Bu ad, daha ziyade M.ii. rToo ile r2oo seneleri arasrnda
gtiriilen, Sibirya'mn "Bronz devrine" verilen bir isimdirgs.
t? Berngtam, Izv. Kirg. FAN, II-III, s.6c; KSIIMK, rB, s.54-66;
SA, rr, s. g4r-343; MIA, 26, s. rg-22.
EE Berngtam,
Qryskogo Kanala,1943; SAI rr,s. g42 v.d.; MIA, 26, s. eo.
te G.ryaznov, Sb. "Kazaki", 15, s. rrl Berngtam, MIA, e6, s. e6,
oo
Qernikov, KSllMK, 37, s. 8r-9r.
el Berngtam, MIA, rr, s.
343.
e2'Berngtam, SA, rr, s.
343; DIYS, s, 93.
et Obolduyeva, KSIIMK, 23, S. ror v.d.; Bern$tam, MIA, 16,
s. ro; SA, rr, s. 343.
e.
Qernikov,-iislll,tt<, 48, s. 8r v.d.
tE S. A. Teplouhov, ME, r9e7, 2, s. 77-gi Kiselev, SE, 1935,
4.5,s.eo6'rro;VDt,r938,s.22g-23liDlYS,-.s.67.Io5.
 HUNLARDAN Oxcml oRTA ASYA zs

Andronovo kiilttirtinde, ekseriyetle derin olarak kazrlan mezar

gukurlanrun i.izeri, yassr taqlar veya a$aglarla kaplanrrdr. Ve
mezar .iizerine de halka geklinde taElar dizilirdi. Andronovo
ktiltiiriiniin en iinemli eserleri kaplar idi s. Geniq a[rzh, diiz
tabanlt, kulpsuz, tig t(eti veya mendirek geklindeki basma si.is-
lerle siislenmiq glan bu kaplar, gi.ineyde Tanrr da$anna; batrda
ise Don kryrlanna kadar (bk. Lev.I,z) yayrlmrgtr. Bu ki.ilttiri.in
,ta$tan yaprlmrg kagrklan, ok uglan, kemik iineleri, yekpare kab-
zeli hangerleri ve baltalarr, delikli ok uglan, inci ve ktipe gibi
siis eqyalan bqlt"r eserlerini teqkil ediyordu e?. Sibirya'da altrn
eserlere de ilk defa bu zzmanda rasthyoruz. Aruk bu ga$da,
at, sr$r ve koyun gibi ehli ev hayvanlannln yamnda, deve de
yer ahyordu. Bu devirde at, artrk bir binek ve yiik hayva^m
olmakla kalmamrq; eti yenen bir hayvan olarak da 6nem kazan-
mrgtr. Altaylarda Andronovo kiiltiirii daha geg zamanlarda,
-gtiriitm"ge
M.tl. rtoo-7oo arasrnda baqlares. Brakisefal, mu-
harip ve g6,gebe bir kavme ait olan bu ktiltiir, bilhassa Bau
Sibirya ile btiytik ba$lar giisterme$e baqlamrEtr. Bu kavimleri
Altayh Tiirklerin temsil etmesi de gok muhtemeldi. Bazr bil-
ginler, bu ki.iltti:iin Batr Tiirkistan'dan gelniig olmasr ihtimalini
de diigiinmiiElerdi ge. Orta Asya'da, tarih boyunca biiyle bir
akrmn mevcudiyeti giirtiknerhiEtir. Bazrlan da bu kiiltiirtin
menEei olarak Kazakistanr gdsterirler ro. Bu ktiltiirti meydana
getiren kavimler Altayhlarla akraba idiler 101.
Andronovo kiiltiiriiniin gewesi igine giren Batr Sibir-
ya'nrn giiney krsrmlarrndaki buluntu yerlerir@, baglrca Omsk,
Novosibirsk ve Tomsk 18 qehirleri ya.hnlannda toplanmrqtr.
Bu b<ilgenin gtineyindeki Kazak -K:':grz bozlmlan da ki.ilttir
bakrmrndan Yenisey ktiltiiriine yakrn bir karakter gtisteiiyordu.

,gc DIYS, T. VIII; s. 8r.

t7 DIYS, s.
7&8o.
et Hangar, Das Pfcrd, s. ?32.
te DIYS, s. ro4.
roo BMFEA: 2g, s. t4g.
r0r Debets, Antrop.
Jurnal, 1932, 14; Pabatitropobgi2ars. Zo-7+;
DIYS, s. ro3.
rot DIYS, s. 87;
Qernikov, KSIE, s. z6-83.
16 Komarova MlA, 24, s. ?-5o.
 26 ORTA ASYA

Kazakistan, ay'.a Kafkasya ve Gtiney Rusya kiilttirlerinin .de

kuwetli tesirleririi taEryordu 1&. Kazakistan kiilttirleri ile
yakrn ba$lar gtisteren Urallar lot bu zamand.a belki de pin-
IJgor'larrn b$iEi vazifesini giiriiyorlardr16. Kazakistan'claki
Andronovo ktilttirtiniin menqei haklundaki nazariyeler
Eok
Eiiphelidir 1o?. Mezarlarda bulunan kemiklerden, bu bdlgenin
fe koyun, at ve sl$r yetiqtirmesini bildigini-giiriiyoruz. Toprak
|aplar, bu biilgede miigterek ktilttrii temsil eden bashcu "r"r-
lerdi. Glazkovo gafrnrn erken ve geE devirlerini yagayan Baykal
giilii kryrlarr ve iitesi ile Angara btilgesi,.M.ti. a. binde
frentiz daha yeni olarak maden ga$rna Sr"milti. Umumiyetle
bahk avr ile geEiniyorlardr rs. Bu devirde yavag yavaq sr$r
-kryrlarindaki
lllernege de baglamrglardr roe. Baykal gd,lii
buluntu yerlerinde of ve zrphn uglan ele ge;irilmigti. Aletlerin
biiytik bir krsmr, hentiz daha gakmak tagrndan idi. S"l".rg.
nehri kryrsrndaki rologoy ve sayantuyisk kurganlan Andronovo
ktilttirlintin tesiri altrnda kalmrg bahkgrlara aitti. M.ii. r 7oo-
rzoo tarihlerine ait olmasr gok muhtemel bulunan lo *"1"r-
-rastlanmrgtt. Uq ayakh
!a1da, at, sr$rr ve koyun kemiklerine
Qin kaplan, artrk Selenga kryrlarrndaki Kara.Buzun'a kadar
gelmi5ti rro. Bu btilgelerin Andronovo kiiltiirleri ile ilgisini g6sr
tren en iinemli delil yegim taErndan yaprlmrE nu11u1"r6, r-rr.
Hun ga$rndaki Tunguz ve $dogollarrn atasr olacak olan
Baykal gtilii kryrlanndaki ve ritesindeki halklar, zamanrmrzda
hnln bu btilgelerde yapyan idetleri yaval yaval tatbik etmege
ro. BMFEA, 2g, s, t4e.
rs Qernikov, KSIE,26, s. lB vd.; Salnikov, MlA, l, s.58-68;
.
MtA, ar, s. g4-r5r; MlA, 24, s. St-7ti Bibikov, SA, r3, ,. ,.r. "
1o E, Molnar, Studia historica, 13, rg55, s.
5o v.d.; Ahmerov,
SE, rg5z, 3, s. 36-49.
rd Qernikov, KSIE, 26, s. z8-33; Formozov, KSIIMK,
39.
ra K. Jettmat, Tlu Karast* culturc and lts South-Eastzn-L11initirr,
BMFEA, 24, s. rrg-r2o; BMFEA, 23, s. r4b,.
rm lfangar, Das Pferd, s. er7,
a33; Sosnovskiy, IGAIMK, roo,
1933, 3. 2to-222.
!D Okladnihov, VDl, rgr48, r, s. 16r; KSllMK,
35, lg5o, s. g6;
BMFEA, 2g, s. t42.
rrr llangar, Das Pfad, s. 2t7; 233.
F.
*
w
a:.

:ii.
f-

HUNLARDAN ONcnxt oRTA ASYA 27

bElamrglardr. Artrk bu gaida Baykal g.iilii sahilleri, bir yan'

dan'kuzey taygalan ve di$er yandan da Qin kiiltiirii ile gok srh
temaslar kurmuglardr. Gtineyde, yani Selenga biilgesinde oturan
hilklann kiiltiirleri ise, daha ileri bir seviyeile idi. Bu iistiin-
li.ikte, Qin ve Altay kiiltiirlerinin tesirleri gok btiytiktii.

. BATI rtinxisrAN
tlarezm ve Batr Tiirkistan
Taze-BaS buluntularr: S. P. Tolstov, Po sldam, M., 1948, s. 75;
Dnoniy Horazm, M., 1948, 4r-66,.68; VDt, 1946, r, s. 65; VDl, 1939, 3,
s. 174-176'KSllMK, r3, 1946, s. t44;,Aqf da Sflrar, Berlin, t953, s. 85-87;
VDi, rg55, 3, s. 75-83; Hangar, s. 385.
Su-Yargan buluntulan: Tolstov, Po slcdam, F. 77i,Dnant1t Honzm,
s,4r; KSIE, 2, 1947, s 7r; Hangar, s.386.
Efrasiyab ve Semerkand buluniutan: Mbwsi*skie kamcwtu bah a stryazt
wkotoromi rcotni matctialami, SA, 12' rEso' s. 3-6; Gryaznov i E. Rr. $ne-
ider, ME, 4, e, rgeg, T. Sl L. R. Krzlasov, Lndrononkie antropowrfttie
.figtlk; i< Sradtq Aaii, KSllMK,63, 1956, s. r4-2r; C. Trever, Tenacatas
frun efr*;at, M.'L., 1934; A. I. Terenojkin, Panyatuihi mattrithwl^Murt
-na
TaSkcn*kom katwh,lzv. Uzb. FAN, rgr4o, Nr. 9, s. 3I ; Sogd i Cat, KSltMK,
33, t95o, s. r52; M. E. Voronets, Brushh bronzow) cpohi, MateriahP 6rlu-
ologii uzbckistana, I, Tagkent, rg48, s. 6g; Arluplsaigcskaya koll*tsia i Kc\f'
sftogo (Jzbojta, IANTurk., 3, r95t, s. 89; SA, 27, bibl. Nr.4gr, 5er, 5r8.
Taze-Ba.! ki.ilttirii, Harezm'de taq dernini temsil eden
Keltemina"r'r takip eden bronz ga$ kiiltiirlerinin ideta bir
teni.silcisi gibi idirp. Han'ezm'de biiytik iklim deg\iklikleri
sebebile, Kelteminar kiiltiirii hemen hemen yokolmugtu. Bulun-
tular da gok azdr. Hnli taq dewinin tesirleri altrnda bulunan
mikrolitik eserler, bazr ba^krr buluntular, iig ktigeli veya meander
Eeklindeki basma siislerle siislenmig kaplar -lrti kiiltiirtin iizel
eqyalanndandr. Bu keramikler, gene Harezm kiilttirlerindeq
olan Uzboy'da da gOriiliir. Bunlar, Volga bOlgesinde giirtildiifii
gibi, Kazakista,n'da Andronovo tipindeki kiilttirlerde ve Sibir-
ya'da dq bulunuyordu. Artrk bu gida Harezmlilei, inek,
koyrn ve at 'beslemeyi de biliyorlardr. Harezm bu gafda,
Orta Asya'nrn miiqterek kiiltiirii sayrlan Andronovo
ktilttir gevresi igine girmigtilrs.
r$ Tols*ov, Auf &n Sgnm, s. 85{7; Ilangar, Das Pfcnl,3. 385.
' rrr Tolstov, Po slfut4 s. 76-77.
28 ORTA ASYA

Gene Harezm'in Bronz dewi ktilttirleriaden Su-Yargan

buluntulanna grire, $u-Yarganhnlar da sr$-rr ve koyun yetig-
tirmeyi biliyorlardl ru. Diiz tabanh, san, .krrmrzr ve nadir
olarak da iiyah olian Su-Yargan keramifii, Taze-BaS'dekitsrdsn
kesin qlarak aynhyor ve II. Anau kerami$ine yaklagryordu.
Bu gafda Harezm'e giineyden bazr kavimlerin de giig elmrE
olmalan gok muhtemeldi. Su-Yargan ktiltiirii, z. binin ikinci
y:rnsrna ait bir buluntu yeri olmalrydr. Taze-Ba$ ki.iltiiriintin
Orta Asya ve Sibirya'ya ba!'h olmasrna rafmen, Su-Yargan
kiiltifii lran an'anelerinin tiiri altrndaydr. - -

Batr Tiirkistan'd.a Andronovo kiiltiirii, (M.d. rToo-raoo),

bilhassa Efrasiyab ve Semerkand'd,a buiunan tag figiirler
ile tamnmrgtr rrr. Bu ga$da, Orta Asya ve Sibirya'd" d. b,r t.q
figiirleri gok yayrlmrg olarak giiitiyoruz. Batr Tiirkistan'da
Andgonovo ktilttir{intin yayrhEr, III. Anau katrna tekabi.il
ediyordu.

Birinci Binde Orte Asya kiiltiirleri

lrtig buluntularr
A, N. Berngtam, SA, IX, s. 338; SE, rg47, s. r48-r58; S. S. ecr-
nitov, O rdbotah Vosbtro-Kazplutanslco2 clrap., KSltMK, .64, 1956,,s. 5r;
M- P. Gryaznov, Dranrit kulhnt Altqa, Novcibirsk, rg3o, s. 5-6; Kiselev,
DIYS, s. r5o-r57; V. I. Moginshaya, KStlMK, 43, rg12, s. 17; SA, zz,
Bibl. Nr. 555-559, 6zr.
Baykal'jtilti kryrlarr
M. P. Gryaz nov, Brorwtt)t kinjal s ozaa Kob rfal, Verhneudinsh, rgeg;
Kiselev, Mongoliya a'drcumsti, tAN, 4, 1947, s. 359;.DIYS, s. r73, T. Xt,
6,7i Imtr Mongolia, Archaeologia Orientalis, B rer., f, Totyo, r9g5; A. p.
Okladnilov, Arluobgigcskic bshdouaniln o nizotUah Sclcngi, KSltMK, 95,
rg5o, s. 85-go.
Giincy Sibirya
A. V. Adrianov, V.tborki iz drcanilcoa, OAK, r8g,4, s.4r; Kiselev,
Katawksb nugih, SA, III, s. r47-r5z; MaUridr artuologigcslry ispdixii rgzl,
s.5966; R^kopki Karaa&*ogo nogilnik, SA, 4, s. g2z.g27t I. p. Kuznptsov-
Krasnoyarskiy, Drctnic nugil, Mintlri;arlogo o&mga, Tomsl , r@; Otgct
o uh. kamissii obshfuooti2a hbm rgrg g., Arhio IIMK, z^ tgtg g. delo Nr.
43;
ru llangar, Das Pfat, s. A86.
ur SA, ra, rg5o, r.3-6; Krzlasov, KSllMK,69, s. r4-zr1 Trever,
Tcnaattan, M.-L., 1996
 l1ij.:;:i :-:::,1. :, :::i :::,
irri,"r'r;:;l::.: : .
-.-
' , '- ..-) ::-. '

HUNLARDAN ONCNKT ORTA ASYA 29

A. N. Lipsk iy, Rasiopki dreanih fogrcbmi u Hakassii a 19,46 g., KSllMK,

e5, 1949, s. 77-Br; Kiselev, DIYS, $. ro&r83.
Antropolojik. tetkikier: G. F. Debets, Antrofohgigcskie tipt Minusinskogo
n 'krtiya na stadii rodouogo obsestua,Tezisi doklada, gtannogo ni zesedanii M6-
F.

GAIMK v dekabre tg3r g.; Ramvu tilr nasehn$a Mimsilukogo kraya o cplw
F
todooogo strola, k ooProsu o nigratsiltah b doklassowm obgastuc, Antropologigestiy
F
F Jumal, rgg2, s, 2, s. 30; Paleoantropologiya SSR, s. 7g8a.
c"
$
p U.O. r2oo ile 7oo seneleri arasrnda, Bronz gaSrna tbsadiif
P
tr. 'eden Aitay buluntularr, baqlica, Kamrgenka ve Kprl-Yar'-
s"
* daki. kurganlarda ele gegmifti. Bu kurganlara ait ka:z, raPorlarr,
'
t.
l- hentiz daha neEredilmemi$tir rre. Kamrgenka'da 11?, bu . dewe
t-
t" ait z5 mezar bulunmakta idi. Oltilerin hemen hemen ekserisi
H
saf taraflanna yatrrlmr$ ve ba.llan da batrya gewilmi$ti. Dizleri
btikiikolarak mezarakonan iiliilerin, aryl:ca bag uglarrna toprak
rs kaplar ve brqaklar da brrahlmrqtr. Hem !{amrgenka ve hem de
F
Iftirl-Yar'da kadrn ve erkeklerin ve hatta ddrt kiginin bile
F.
F mi.i$terek gitmiildtigi.i mezarlara rastlanmrEtr. Brgaklar, Sibir-
i
il
ya'mn Karasuk gagt eserlrini benziyorlardr. Bununla beraber
g.
H.. mevzii hususiyetllrini de muhafaza ediyorlardr 1r8. Mezarlarda
r bulunan geyik diqlerinin dini bir minasr olmahydr. M.ti. r.
$"
E
B:' binde de Altay kiiltiir Eevresinin, Sibirya veKazakistan'a rrazararr
&
v
r
daha muhafazakdr olarak inkigaf etti$ini gtiriiyoruz r10. Minu-
I sinsk'delqi Karasuk kiilttiri.i, Andronovo" kiiltiiriintin yerini
k taniamen aldrfir'halde; Altay da$lannda, bazr yeni tesir]ere
F ra$men, Andronovo kiiltiirti hilA gok kuwetli olarak d6vam
H'
F-
ediyordu rm. Tann da$lan ve Qu vidisi, Altay killtiir gevre-
sinin tamamen igine girmilti. Aynca Giiney Mogolistan ve
p
Ordos btilgesi ile de srki ba$Iar meydana gelmigti tu (bk.'
trr
S:
Lev. I,3).
Itiiq tra""asr, Altay biilgesi ile Kazakistan arasrnda bir
.

h'
ffi tampon bolge rnahiyetinde 14i rbz- Bu seleple Orta Asya ktilttir .

tdr

ffi
r10 Krra bilgiler igin bk, Gryaznov Dtcan. kulrurt s. 5-6; DIYS
flP,
#r s. r5o-r57; BMFEA 23, s. 146.
dr.
u? DIYS, s. r5r.
rili ru BMFEA, zg, s. 146-147.
,&r
tt uo DIYS, s. r54 v.d.
;i,
' iro BMFEA, e3,' ,. r48; DIYS, s. 156.
r21 BMFF'A, aynl yer.
i,' rrz pltg, s. t57.
JP.
i;
tr
I
 \

3o : ORTA ASYA

tarihi bakrmrndan btiytik bir iinemihaizdi. lrtig ve yedi,su

havzasr, bu zamanda Altay'daki Karasuk kiiltiir gewesi iginde
idi rt3.

Tann da$larrnda bu devri temsil eden buluntu yeri,

Kargalr kurganrmn I. tau idi rrr. Bu gafida Tann daSlannda
bulunan delnrr e{yalar ve iilii giimme aieileri, Yenisey-ktilttirU
ile o hadar btiyiik bir benzerlik gtisteriyorlardr ki, ilk defa Tann
d"Sl*r kiiltiiriiniin tamameir .Yenisey biilgesind.en gelmig ol-
dufu zannedildi. Fakat sonradan giiriildii ki, Tann da$tannda,
Y3nisey biilgesinde buh:nmayan eserler de vardrrrs. Tann
da$lan tiilttir gewesi daha ziya.de Qin'ile srli bir ten4! halinde
idi rr0.
Baykal giilti sfilleri daha ziyade Mogollann anavatan
idi. Saplan kog bEr figiirleri ile stislenmig brgaklar rr?, Giiney
Sibirya'daki KarasuL ve Kuzey Qin'deki Ordos ktiltiirlerinin
iz ve tesirlerini ta$makta idilerrs. Sclenga boylanndaw,
hem gtincyden ve hem de kuzeyden gelen LrirlerL yeni bir
ktilttir rneyda,na gdmigti. Bir yandan Kuzey Taygalan ite
temasa gclen Selenga hytl*, diSer yandan da madenden
yaprlmrg brgaklan ile Qin'deki An-yang ve Ordos kiiltiirleri ile
benzerlik giisteriyorlardr rs.
Ordos biilgesi, Orta Arya Ttrk tarihi bakrmrndan gok
biiyuk bir ehemmiyeti haizdi. Qin serhadlerinde otuian
Tiirt ve Mogol gtigebe halklan, esas itibarile Ordos btilgesinde
yaqamrglardr. Bu devrin hatrasr olarak zatrlanrtmula birgok
eserler kalmrgur. M.ii. 13. asra ait Qin'deki An-yang ganak
ve giimlekleri,,Baykal gtilii ve Selenga nehri kryrlanna kadar
gitmigti trt. Qin'deki An-yang kiilttirleri Karasuk gafr kiiltiir-

rtr BMFEA, q3, s. r4S, n. 6, 7.

rfr Berngtam, SA, r rt E. 343i MlA, 14, tgso, s. ro4-1o6.
. ru SA, rr, s.344 v.d.; BMFEA,23, s. r45.
rrc SA, tt, s. g44i BMFEA, e3, s. 146.
u? Gryaznov, Bronz. Kkjal; ris. r.
r$ DIYS, r. r7g.
h Okladnitov, K$llMKr 35r 3. 8Sgo.
r$ D!YS, r.,l7g v;d.; BMFEA, s3, s. r4S.
rr Olladnikov, KSllMK, 35, s. 89; BMFEA, 29, r. r45.
 '_r.i.,i::j

HUNLARDAN orVCnXl ORTA ASYA,. 3t

lerine got kuwetli tcsirler vermi$lerdi r38. Bununla beraber

. $in'de de Orta Asya kiiltiirlerine b"*.t ve hayvan motifleri
ile dolu bir iisl{p meydana getrrugti.
Gtiney Sibirya'da Karasuk dewils, Orta Asya kiiltiir
tarihi bahmrndari btiyiik birtinemi haiz{ir. Qok derin olmayan
Karasuk mezarlanrun iizcri, tag veya baqka geylerle ktpaul-
drktan sonra, kurganrn euafina- diirt kiige veyq daire qeHinde
taglar diziliyordu. Otti gtimme idetleri bakrmrndan Andronovo
mezarlan ile az farklan va,rdr. Yalruz olarak gtimtilen tiltiler
bulunduSu gibi, birkag ka&n ve hattl gocu&larla gtimiilr-nul
dliilere de rastlanryordu. Bu'dururnu, erte$in aile ve kabile'
iizerindeki hnkimiyetinin bir ifadesi otarak lgdrmek isteyenler
de vardrr rsa. Yuvarlal kannh ve lusa bofazh Karasuk kaP-
lanndaki siisler, Andronovo gafir motiflerine gok yakrndrs.
Bulunan eserlerden bilezikler, ktipeler, dusmeler ve diler
etbise stisleri, Lemikten i$neler, bizler''eski a' bin an'ancsini '
devam ettiriyorlardrrao Kabzelcri hayvan fi$irleri ile siislcn- ,

mig hangerler, Orta.Asya'da Islit an'anesini yagatryorlaidr.

Bu an'ane btitiin Baykal bolgeri ve Mogolistan'da ya;adrktan
bagka Qin'e kadar yayrhyordu u7. Bu yeni kii\iir, Gitney
Rusya ile Qin arasrnda temasr temin eden kavimler kitlcsine
',
aitti. M.ii. rzoo ile 7oo seneleri axa$l$ birlqme ve vahdct
' d"*i idi. At, deve, koyun ve srfirr beslemcsini bilen bu halk-
b larlsl, koyunlarrn yonlerinden i*tifade ederek onlan dokuyarak
t b6lgerinde bulunan taglar
r
n Stymedni de biliyorlardr. Yenisey *Kibitka" dedikleri. ar-abatl
t
{ tizerindeki resirylerde" Ruslann '
l,;
gadrlar da gdriiliiyofiq lto.
f:-
lI DIYS,.s.'164, r8g.
ft
t 1|"'Kis.l:dv, se, 3,:i ta7-t5oi'SA,,4,rs. 342-3e7i DlYs,3. ro&r83;
!. BMFEA, a3, s" r45-r48; Hangar, Das Pfctd & 25t.
li.
t. r{ Ilangar,.a}Dt ser, s. !5t.
I r$ DlYs, s. rgr-r4o.
r
.
L
j
il .rr DIYS, s. rl7 v.d.
rrz BMFEAT 13, !L r45; DIYS, r. 116 v.d., T. XI-XIII'.
lls S. rA. Tarakonova, KSltMKr 14, s. 15r'165; DIYS' -- s. r77i
Hangar, aynr e!er, s.. t5r.
' ri l{angar, r 25g.
rs Gtyazn-ov, -$neidar; tantmgc kitqsij; i{tqi'skih s',l'E',
Pbiroda,l I-., 1916, XI-XII, r. roo'ro5; Hangar, s. c53t

t-
F
F,
E.

E
 94 ORTA ASYA
i
Altay btilgesinin beyaz rrktan oran eski halkrannrhal* mu-
, ^ yenisey biilgesine'rnongoloid I
!7{aza etmiq olmasma ra$men, d
bir rrk gelerek yerleEmigti. Bunlar btraz di Kuzey eiititerin .1
f
I
antropolojik karaLterlerini tagryorlardr ur. I
.t
I

BAtr riinxisraN " ,, ;

!

i
R1p9fr, ve tetkikler: A. N. Berngtam, MIA, e6, r95a, s. rg; j
-- Quyskaya
dohu,l{tA, 14, rgso! s) 58, T. go; n. z. Cu*U".s, ;i."t:A;'r;;;."", 1

Mogilnik clnhi broryt u FarganskEt dotinc, KSfiM,K, 63,:1956, s-. g5-93;.M. p:

Grya'nov, Pogrebcnla cpohi bronzr o lajadnon K;d;r;, sl] i?ur.i, r, :

r9e7, R.
19, z; e. P. Kruglov, Scaao-uosbgntg Kaukaz a lt:l. Tryagclaiai i
(".::* KSllMK, 13, 19,46, s. r32; B.A. Kufiin,Rabott fu. i,lin'u rg5r,
IANTurkm., I, 1954, fukab_1d, s, z5 v.d.; V. M. Masso n, povhni,lta
tozdney
b^i-!:o Mzrgaba, KSIIMK, 64, 1956, i. Ar_a7i O'rototot,
:ry* ichza o dcludrrufugigeskoy c*ggitrii,.Tezisi- Jonado llur n*aa.
! _ato'ra*rytittansw
t954, s. 4e v.d.; B. B. Fietrovskiy, Razaedagnu rorkopki ,n
!

ISSR, l{:,
Glaour-Kala u stamm Mcroc, Materiali Tu. TAKE, t, ,g+g, A,5labat,
1

s, 35_4r;
T e r e n oj k i n, Sogd I, Q ae, KS.l I MK,.
33, r 95o, ag, riii
zi-i"^ikiiu k*u -
kultun na Taskcntskom kanah, liN, U"U.,"'
!1A 9, ,94o,'.. 3o ;v.d.; M. E.
Voronets, Trudt Muzrya Isnrii Uzbckistana, 17, rS5S, ,.
ir-rZ, i. fV. 'oi,'t.
1:"1u1"t, Naskatnu izobrajcniya Saymah rag, sn,,;;;; Nr.;
"r]
c.
fbol{u3va, 9&n 9, tabotc fuiogo otrjnda artyohgig.rk"t chspiditsii"na snoi-
Bolgoeo Ferganskogo kanala, Trudr lnst. lstoili l Arh. AN lJzb-,
!!sta.c ly,
t9-5t,.1. 3r-33; M. E. Voronets, Brashh bronzow! cpohi, Muzeya
f*k:"r:-
Istorii Akademii Nauk, Trudr lnst. i AN Uzb., I, T'"qf.rri, , igr4g; SA,
r7, Bibl. Nr. 483.
Arnuderya mansablannrn daima de!,igip durmasr, Ha-
rezm'de ktilttirlerin batrp qrknrasrna sebep oiuyordu. M.<i. r.
binde, Harezm'de E * it.i ;; ;- r.uiiu*"u' 96;;;;;;; r;:.'
;; ^.
uzunluktaki mtitterek evleri ihtiva eden bu kiilttirde, kuwetli
Kuzey K3ftasya ve Hallstatt tesirinin mevcudiyetine ra$men,
. Altay ve Yenisey ktilttirleri Harezm'e kuwetli
tesirler rerri.d"r,
gen k4lmam4lardr. . ,'

S. P. Tolstov'a giire, Karasuk dewinde Harezm ve

Ttirkistan bolgesini, lranidan gelen kavimler. rg"gal,etmili.rJi
"r.
ur Debets, Paleoantropalogi2a, s.
7739,.
ut S. P, Tolstov, po shdom, s. gg; brevniy Horezm,- -'
s. a''
4r; VDt,
'
I94r3,],_s; r59; SE, 1946, F. 66; SE, ,gio,
ut Po shdam, s. 77-?8. 4,
".
,'44.

:J
.i

I;
.t

t
' '-':'
\;:' ;
-r--:,-i-'i''.i-.r':,, '
' ',4.
:"4
-.r--.:
l
-.:q.i-
r,:,.*:t3:ri:. :-
g4
- - ::r::-.- M::
,!l
 HUNLARDAN ONCEKI ORTA ASYA 35

Btiyle bir istilfl olmasa bile, bu b<ilgede lran kiilttiriiniin tesir-

lerinin arrufr bir gergekti
! Batr Tiirkistan'da IV. Anau katr mevcuttur44. JV.
t Anau katrmn komEu kiiltiirlere kuwetli tesirler verdi$i giiriilii-
b yordS ts. Merv rs ve Murgibr 14? bu komqu ktilttirler alsrnda
r4 sayabiliriz' Bu gaEda, TaEkent'te de 1a8 6nemli bir kiiltiir kau
E
t:
rdl. Kafkasya ile de bazr ktilttir miinasebetleri meydana
s
f
'gelmigti rao, Fergana'da ise bu devre ait Fergaha ft3121 rro,
6t Sayrnah-Tag 15r, Guzal r52 buluntularr ve
k eu vadiiindeki rss
b birkag buluntu kayda deier;
lr
E
b Biiyiik Hun Devletinin kurulugundaa iinceki
F
s Orta Asya kiiltiirlerine bir bakrg
tfii; (M.d. V-ru. asrr)
F.
f
ALTAy'DA MArlEuin xiir,riinii
F A. V. Adrianov, .rf arluologii Altaya, IAK, vrp. 6e; M. p.
& Gryaznov, Drconb *ulhn Aka2a, s. 6-2;.KSllMK, rg, s.'9.i7; ;e.tt*.r,
[1
tr P,MJEA, ed, s.. r48-r5o; Kisefev, niyS, s- 28g.29a; S. l. Rudenko,
H
K Pakoantropologii Tojrcgo 4ltata, Sb. ,,KazaLi',, t., igjo, ris. I, l-4.
k
E. - Giiney
kuzey
Rusya'da Iskit hekimiyeti devam ederken, Altay-
krsrmla'ndaki ziraatgr ktilti.ir oldukga dejenbre bir
F lultl
hal almrgu. Buna mukabil Altaylann orta ve giiney krsrmlanndaki
b
k. mezarlarda, atlan, silihlan ve diEer servetlleri iie beraber mu-
F harip tiliileri grkryordu. Gerek igtiirai ve gerekse iktisadi bat r*-
E
FJ
dan gok ileri ve kuwetli olan bu kitlenin, difer ziraatgrlara
r hikim o!ryafa ba,Eladr& anlagrhyordu,ror. Gtiriey n*yu1a*i
Y
t
t r4 Kuftin,.[ANTurtm., I, s. 15; Masson, Tezisi doklad
r* o IIMK,
ri t954, s. +2.
L.
' u5 Masson, aynr eser.
r ui Pietrovekin Mat; Yu. TAKE, I, s. 35-4r.
r{7 Masson, KSllMK, 64 1956, s. 6147.
t uETerenojkin,'KSllMK, 33, s. 69, XV, 7.
las -19,46,
Kruglov, tcSllUf, 13, ,.t'rg".
s0 Obolduevar'Tiudr AN Uzb., IV, s.
3r v.d.; Terenojtin, IAN
Uzb,, g, rg4o, s. 3o v.d.
161 Berngtam, SE' 1952, z, s. 65 v.d.
15! Gorbunova, KSllMK, 63, s. BSgg.
ur Berngtarn, MlA, 20, tgst, s. lg; MIA 14, s.
t6r Gryaznov, KSllMK, 5g v.d.
I8, s. 13; BM$EA, a3, ,.-r54. i
Oila Aqa, S
 ORTA ASTA

lsLit ktilturleri de bu gaf'da Altat'daki buluntulara benzerlik

gtiatermekte idi.' Iskitleri idare eden 1is1otryt taba-k'arun
dofudan geldifini Herodot yazm{tr. Yeni brrlunhrlarla bu
nazarrye' gimdi de gittiLge kuwetlenmektedirrss' Bu qa$larda
Altay daglaxr ile Volga havzasr arasrnda da srkr miinasebetler
meydana gelmigti ls. Tiirklerle Cermenle'rin ilk miinase-
betlerinin bu zamanlardan itibdren:baglamE olmasr gok muhte-
meldi. Sarmatlar, Altayhlann batrda srmrdaglan idiler.
:

.Nanm nehri kenannda bulunan Mayemir bozlcrrlanndaki

kurganlar, (Lev. e,e) eski Karasuk gafr kurganlanndan" atlan
ihtiva etnreleri bakrmrndan' kesin olarak aynhyorlardr. Bu
yeni mezarlarda demir de yoktu. Beg kurgandan miitegek-
kil olan buluntularlF? arasrnda, bronz aynalarrs bir yandan
yerli iizellikler giisterirken, diget yandan da Gtiney Rusya
tesirleri taqryorlardr 15o. Prof Kiselev ve Adrianov'unbuldu$lr r0o
brgakrorr, bi"t.e, uyoures, kemiklil ve bronzdan olc uglanrures
ilk Tagar eserleri ife mu.kayese edeiek M.d. VII-Vf. asrakorr06.
Buht'arma' nehri,, tizerindeki 5 o I o n e h 11 ay a1 B e I k a bulun-
tulan dar6? Mayemir kiiltiirtiniin bir kolu mahiyetinde idi.
Kiigiik boncuklar, bir bi2 ve Mayemir tipinde bir ayna bu
turlanta1rn ba+hca buluntulan idi.
Katun nehri kenannclali Ust-Kuyumldaki buluntular rs
lnayey kiiltiiriintin bir kofu idi. Insaular yanyana gtimtil-
tt! DIYS, s. 294.
16! BMFEA, ag,: s. ,4g.
17 Adrian.ov, s. 58 v.d.
rre ply5, afu; Rudenko, rif 4; BMFEA, 23, Pl' IV, r6'ar.
r5r DlyS, s. a8g.
uo DlYs; ,. rg6.
tcr Rudenho, ris. I, r.
;
ltt Aynr eser, ris. I, 4-
lil Aynr escr, ris. I, e.
ur Aynr escr, rb. I, 8.
rr5 Ayru eser, ris. I, 5.
rrr DIYS, s. 28g.
. rz P[Yg, r ogi; BMFEA, zg, s. t5g.
1't G: P. Sosnovskiy, Plitagnii tugih labdrka{2a, Trudr otdela pervo'
htooy kultun Gos. Ermitaja, L l94rr s. 9o6; M. P. Gryaznav, Pdmyatni*i
Ma2mirslago ctapa cphi ranrih kogcanikia, KSllMK, 18, tg47, s. 9rl?;
BMFEA, 29, 8. r53.

1
t-i
.!I
9.,'r.,

i /

HUNLARDAN oNCEKI ORTA ASYA 3s

mii,ltii,. S e mi p a I a ti n s k btilgesindeki Zmeinogorsk'da bulunan

ttirlii boy ve gekillerdeki hangerler, bir balta ve iki ayna ve bir
mi$fer bu buluntu yerinin en enteresanreserleri idiler. (Lev. a,a)
Bu mifferler Kuban'da rog, Irtig btilgeinde ve Kuzey birr'd"'tto
gok yayrlmrqtr.
Bilindigi iizere, Altaylarda Mayemir Ea$ yaEarurken;
Gtiney Rusya'da da lskitler hikim bir durumda , idiler.
Mayemir ki.iltiiriine takaddiim eden Karasuk ki.iltiiri.iniin batr
kanadr, Altay ve Tanrr da!'lannda" "hayvan tislfibu" denen
meghur Orta Asya san'atrnl meydana gctirmigti. Giiney Rus-
ya'daki Iskitler bu i.islfibu tamamen benimsemig olarak, Gtiney
Rusya'ya hi.ikmediyorlar ve Gtiney Rusya ktilttirlerinden de
birgok yeni qeyler ahyorlardr. Igte bu sebeple daima lskit-
lerin Orta Asya mengeleri zihinleri mesgul etmigtirrn.
Bu qekilde meydana gelen melez Iskit kiiltiirii, sonradan tekrar
Orta Asya iglerine yayrldr ve Qin'e kadar u".adr u2.
, Altaylarrn' kuzey \rsnir, Minusinsk havzasrna gok
yakrn bulunuyordu- Bu sebeple iki bdlge arasrnda ktiltiir ahg
veriqleri qok olmugtu. Altaylann kuzeyinde bulunan Bo\ere-
gensk ktilttiriir?l, Sibirya ve Altay kiiltiirtiniin melez bir tipini
temsil ediyordu. Esas itibarile zftaatla meggul olan bu biilge
halkr bir y.andan koyunve srSir Eobanhsr yapa.rken, di$ei yandan
da bahkgrl'kla u!'ragryorlardr. Bu sebeple bu biilge halh, kesin
hatlarla Altaylann yiiksek yerlerinde ya{ayan giigebelerden
ayrrhyorduu{.
1 ?azntk kurganlan arasrnda, Hunlardan ewelki devirlere
ait mezarlara da rasthyoruzrts. Pazrrtk kurganlannrn bu eski
devri, M.6. IV. ve III: asn tamamen dolduruyqldul?o.
tlo B, Z. Rabinovig,
$hru ski,fskogo perinda, Trudr otd. ist. perv.
kulturr, Gos. Ermitaja, I, s. ro5 v.d.; BMFEA, tg,.s, r55.
110 BMFEA, 23, s. r55, Pl. V.
r?r BMFEA, 23, rL r5,4-r55.
l?r Rabinovig, aynr eser, s, rr3-tt4.
rzr M. P. Gryaznov, Drconit kttw Att6ro, r. &7; MIA; 4o, s. 44-98;
DIYS, s. e9r.
r?{ Yiiksek yerlerde yagayanlar, gogeb ve muharip idiler.
Jettmar,
bunlarr *Higb AUai" tabirile ayrrrrultrr: BMFEA, 29, s,. tS1.
r?5 DIYS, s.
3e8 v.d.; BMFEA, 13, c. r5g.
u' DIYS, s. rgs v.d.; BMFEA, e3, s. rOTf VDI, 1938, I, s. 2gZ;1942,'
2, s.. I57.
L

ORTA ASYA

Tuyahta kurganlan Altaylarda Ursul nehri kenannda bu-

lunmugtu. (Lev. z,g) Btiytik taglada yapilmrg dtirt kurgan, trpkr
Altaylardaki Mayemir kurganlanm andrnyorlardr. Mezann ku-
zeyinde, Mayemirdeki gibi kuf'ruFu bauya dofru gevrilmiq bir

ffnt {
uBo'
F9l
ffi
ffi
.'',
ECrpD

'K+ Bcb Eo
Hun devletinden dnccki .dltay buluntutan (M.0.
Levha c
- Biiyi.ik
V-IV. asrr): r: Muhtelif btilgelere ait lurganlardan; 2. Semipalatinsk'
ve Aragol'dan; 3. Muahhar Mayemir ve Tuyahta kurganlanndan.
 at iskeleti bulunuyordu. bttit.rsag tarafa yaunlirug ve !asl11 da
do$uya do$nt konmuqtu. Yakuzca 6 Nr.h'kurgandaki iskelet
mongoloid ve diferleri ise beyaz uktan idi. Mezarlardaki
:yahuzca iki hanger sapr (Lev.,l;z), Minusinskteki hag geklindeki ^
Langerlere benziyorlardrl??. Bu hangerleri lran eserlerine
benzctenler de vardrr ttt. UE kdgeli ve yapraklarinm arkasr
kufuk qeklinde uzayan ok uglan Sibirya'da nadir bulrrnuyordu'
Bu ok uglan da Vo[a btilgeni ile miinasebete getirilir tre'
' Tuyahta'da gerdanhk vs. gibi siis egyalan'yaprlan kiigtik istridye
kabuklan da-giirtiliiyor. Giiney Sibirya'mn II. Tagar dewinde
gtiriilenbu eserlet, Qin'de.de gok kullamlmrg ve hatti para yerine
bile gegmigti r8o.
- Vavilonka buluntulan Semipalatinsktin do$usrurda idi'
r9e7 de Rudenko tara{indan kazrlan bu kurganla'ra ait kzzr
raporlarr heniiz daha neqredilmig de$ildir sl. Demirden yaprl'
mrq btiytik bir Vavilonka hangeri Sibirya eserlerinden ziyade
Iran ve Iskit escrleri ile mukayese edilir 182. Bronz ifqela,
Tuyahta eeerlerine 18n ve aynalar ise V. ve IV.,3r1- ait- Sarmat
eserlerine benziyorlardrrs. Tellerle lt{ilmiil bilsziklerlo, :1u:r-
dan yaprlmrq bir kuq bagr teryinau daha ziyade Qin ve Ordos
iislfibunu hatulatryordu rs.
Kuray ovasr da Hunlardan 6nce iinemli bir kiiltiir mer-
kezi idi. Kuyru$u kuzey-bauya do$tt gewit*b bir atla- bir
adam ve bir kadrn cesedi bulunmuqtu- Cesedler beyaz rktan :

idi. Altrn safihalarla kaph bir kug baqr (Lev. l,I), bize Hun-
lann Avrupa'ya .gdglerine takaddiim eden teknikleri hatrrla-
tryordu 186.

rzr g1dPf,A, a3, s. 164.

r?8 Alm eser, aynr yer.
1?o Aynr eser, s. 165.
Ito A.e., s. 165, n'3.
rer,DlYS, s.4g8-3oo; T. XXIX, i-ro; BMFEA, e3, s.'166.
rtt Aynr eser, s. 166.
rt' Aynr eser.
rsr Aynr eser.
rs Aynr eser, Pl. VII, 6'
rst DlYs, grg; BMFEA, e3, s r6t6.

t_

Fi:.
k
38 ORTA ASYA

Kurot kurgamnrn 'iizeri taglardan biq halka ile gewil-

miEti rsz. Mezann kuzey krsmrnda bir at vardr. Burada da
bakrr tellerle yaprlmrq bir ktipe ve altrn safihalarla kaph si.is
pargalan ele geEmiEti-, Siislerden biri $ibirya'daki Tagar ve
digeri de Hun ga$ma ait $ibe eserlerine benziyordu 188.
Kumurtuk kurganr Quhgman nehri. kenannda idi res.
Burada da ok uglan,- bronz tellerle yaprlmrg veya iizeri oy-
malarla siislenmig bilezikler ve bronz bir tel, bir panter bagr
ve di$ir eserler, bazr bilginlere giir6,Batr Tiirkistan'daki Yunan
san'alrun tesiri altrndaydl rs.
Aragol kurganlan Rudenko tarafindan kazrlan iig me-
zardan ibaretti r0r. Altayh muhariplere ait olan bu mezarlar,
tip itibarile bize Tuyahta'daki kurganlarr hatrrlatryorlardr. Bir
harp baltasr ve bir hanger (Lev. a,z) Sibirya'daki II. Tagar
kiiltiirtiniin eserlerini a,ndrnyorlardr. Bu ktiltiir M.ii. III. asr-
dan I. asra kadar devam etmigti.
Karakol kurganrd4 Aragol mezarlan gibi, bilhassaganak
gdmlekleri ile III. Tagar dewi ile ilgi gtisteriy6ldu r08. Altrn
.sifihalar Hun ga$ tekni!'ini gristeriyordu." BurSda i$ baglan da
ele gegmigti. Y a k o-N u r buluntulan da Hunlardan iinceki Altay
kiiltiiriintin iinemli bir merkezi idi r08..
Bagadar turganr r95o'de Ursul nehri kenannda bulun.
du10r. Hun dewi Pazrrrk kurganlanna rrazararrt diha eski bir
karakter g(xtermekte idi. M.6. IV-III. asra ait olmasr gereken
bu kurgarrrn en bnemli buluntularr, kaplan resimleri ile siislen-
mig afiagtah.bir tabutla, bir kartal armasrndan ibaretti.
Tanrr daSlarr btilgesi, M.6. VII-V, asrrlar vg bundan
sonraki devrelere ait olmak tizere iki ayn hususiyet gdsteriyor-

rtz DIYS, s. gz8; BMFEA, e3, s. 167.

tEs BMFEA, 13, s. 167.
rtr DIYS, s. g36i T: XXX, r-rr; BMFEAT 23,.s. 167. Pl. VIII.
roo BMFEA, 13, Pl. VIII,
4-7.
rDr DIYS, s. goz; T. XXIX, rr-16; BMFEA, t3, s. 176, Pl. VII.
-- rlr Kisele.v, SE, rg35, r, s. 97-ro6; DIYS, s. 336; BMFEA, 23, s.
r67-r68.
rer 1d. p. Gryaznov, Ratkopki na Altan, Soo$eniya Gos. Ermitaja, I,
rg{:o, s. r7-r8; BMFEA, 23, s. r7r.
\ rer l. Rudenko, Basadarskic Kurgan, KSllMK,
S. 45, rgsp, s. 3o-gg.

HUNLARDAN QNCEKT ORTA ASYA 39

durs. Na.rrn nehri kenanndaki Alamrgrk kurganlanlts da

Bernqtam tarafindan bulundu. Hepsi rz5 kurgandr. hkelctler
&yaz rktandr. Berngtam bunlan lT"il etlnr$ v,e haqhca 6 tip"
a)4rnugtr. Kargah kurgaru da Hunlardan 6nceki-.asra ait
dnemli bir buluntu yeri idi r$. Bu kurganrn 6rremli .erelleri
uzun afrzh kaplardrr. Alma-Ata ya^krnlannda bulunan bu kur-
gair, Talas boylanndaki ktilttirlerle de yakrnhk Sdstertf.ordSjs'
bryaznov, bu kurgam lvl.6. VII-V.' 8?; Berngtam ise M'6'
VUI-VII.. asra koymaktadg (bk- Lev. g). ,

Qergetal &urganlan Tann dailanrun lnerkezl krsmrnda,

elabuki itaaitittd" idi. Ift$i1r kurgaqlan ile aynr -derne .ait
olmasr Eok muhtemeldi. En lalltteistif..*:l11: b3nz bir
brgakla ioprakt"n yaprlmrg yuttt ltl kise idi' Altayda Mayemir
devriirin 'son ,krsrmli"rrru,- yani.M.6. VI-IV. asrrlara tcsad0f
etmesi gok muhtemeldils.
Krrgin kurganlan, Ak.Su nehrinin Isrg.giil'e dokiildiiEii
yerde idi-rco. ettay'aaU Mayemir ktilti{iniin.son gaflan ile
itgi gOttouo bu kiiltiirtin de, M.6. VI-V. airrlara ait olmasr
gok muhtemeldir.

Quvidisibultmtulan,bilhassabtiyiikQukanahlgrlrrkcn
kifmigtim. Burada Sibirya'nrn Andro19v9 futlgtt-lle
"fde ait eserlere de tbsadiif edildifi gibi; M'd' VII-VI'
"rrrrr ""*"rr.
;;;;;=t;t*trtu, du ELmEu. Burasrrun en karakteristit
eserleri kulplu vb kulpsuz ganaklardr'
Kazakistan biilgesi bu zamanda iyiden iyty" Gtiney
Rus.ya tesirlerinin altrna girmiqti.- Bu tesirler tabii{ir ki kar6t-
l,kil:efu',aftta idi. Bu ga$oa Kazakistan, tomiz bir broru dewi

rs Bernrtam, SA, r t, s. 34b-347i MlA, 46, rg52' s. 22-27.

,s Bernjtam, SA, I I, s. 3{3, 345, 34f-
re' AYnr escr.
les Berngtam, MlA, e6, s. 33, fig. Io, r4'
rre B. Zimm a, Iss*'l;rtlskh jatuam*i, Frunze, r9r4o; Berngtam'
MlA, 26, s. 32-33; r. 9-I4.-
u Bcr4gtam,, Is14,/i*o-tcutUnu poSln satcrQ Eirgizii p- nntetialan'
botpeo ialfuio k;ah; Frunze, t9,43J sl, rI' tL 345; MlA, z6' r' e7'
 ORTA ASYA

'o'
Wffir#
Offi
c\
 .,:::r-i.:r.]r::::::::.

HUNLARDAN ONCEKT ORTA ASYA , 4'

ya{amakta idi ml. Rus arkeologlan, Qu, ve Tala; vAdilerini de
Gtiney Kazakistan olarak kabul etmekted.irler m2. Fakat biz
bu eserimizde Qu ve Talas vndilerini Tann daflanna ait bahis-
: lerde miitalea ettik.
:. Giiney Sibirya'da, bilhassa Minusinsk civarrnda,. M.ii.
i 7oo ile roo seneleri arasrnda yaFlry! olan kiilttire '.Tagar"
rr-
adr verilmi$tirou. Tagar ga$ iig ksma aynhyordu: r. Tagar
p
q M.ti. Vl-V. ailr; z. Tagar: M.o. fV-ttl. asr; 3. Tagar: M.ci.
F
f
II-I. asrr. Tagar buluntularr, Minusinskin kuzeyinde bulunu-
tr yorlardr. Bu devir kurga.nlarrmn yakrnlanna gayet btiytik taglar
h.
n dikilmekte idi. Sin iislirbu ile yaprlry$ bilyiik mezar taqla,nlve
E
II bu taglar tizerine gizilmig resimler, bize bu devirdeki qin
tesirleri hal<krnda bir fikir Verebilirler e.
I
I
F
E
Batr Tiirkistan'da hala fV. Anau [atr yagimyordu. Buna
t muvazi olarak Zerefgan vidisinde Efrasiyab L'zoa, Kuzey
F
f
Ih Baktriyan'da Kubadiy f. m, Yaz-Tepe 2o?, Iiarezm'de Kdzeli-
il-

IL
Krr, Kalah-Krrlm ve Kala-i Mirrro, Hulm'de Yassr-Tep,e au
i
kiilttirleri bulunuyordu.
t-
F

IL rer S. S.
Qeinikov, Posclcniya epohi honzt a sannnm Kazalutanc,
il KSIIMK,53, rg54; S. S. Qernikov, Dramya2a rwtallurgia i gonngo rhh
ti
I
zapadrcgo Alta2a, Alma-Ata, rgr49; Drcanec goi* arb , iolr*|. tipryon,
! lzv. AN KAz, ser. arh., [, Alma-Ata, rg4g; M. P. Gryaznovr-pogibatijrc
I
k &hi bonzt o (apadnon Kazatuteru, Sb. "Kazaki", rr, rgqT; Dranga2a bronza.
fr Mirusinskih sttftltrTtudt otdela pervolutnoy kultun, f, r94r, s. 237; O. A.
E
rr. Krivtsova, Grekova, Ah*sccos*oc pouhnii i trugilaik, Trudr GIM, 17,
1949, s. r5r; S. A. Teplouhov, Dnnic iogcbaiy, ME, III, z, tg"1.
I mt Gryazno% Sb. t'Kazaki", rt, tga7..
F . rot DIYS; s. r84-go3; A. M. Tatlgren,. Collcctian Towslbu, Hrel-
&j,
!.
* singfors, rgr7.
to. DIYS, s. r88-rgr; T. XVII, XIX.
F
t . s Terenojkin, Sogd i Qag, KSllMK, 33, r95o, s. r5e-r6g.
F M. M. DyaLonov, Arluologigcskie raboh o nijrcn tzgmii t
'03 Kafir-
E nigata (fubaditc), MtA, 37, r8S3, s. a5g-29g.
mz'Masson, KSlIirdIl, e+,-igse-t. 65"
rt. to| M, G. Vorobyeva, Keramika llorcara ra.boohfulpskol cpohi, KStq
ft.
I 22, t955, s. 72-74.
t,
v
t* SE, rg54, 3, s. 89.
i- ' tro B. A. Litvinrkiy, KSllMK, 64, 1956, s.
7o; SE, 1954, 3, r. 89i
N. N. Zibclina, Raskopki na goodiy faa-i lrt;,r, tntlA, lZ, r.
nr S. A. Ergov, Hol.m, Tasst T& II, ruskapki rgiz g., IAN"96.Turkm.,
.
1952, 3. 3-7.

h-
$
t..

s;

E.
 ORTA ASYA

Fergina'da M.6. r. binin yansrna ait buluntular, Qak-

palzrl, Krzrl-Daraulzra, $arteu, gon-Alayars, San-Ta$ gtine-
ynde Geyik-Taq Migg-Tepe, Ketmen'Tiibe yaknlannda Ha4-
sahk b6lgelerinde bulundu. Bu buluntular arastnda Fergana
'kanalu,un da btiytik bir iinemivardlz16. Brt buluntular, Sikalarla
birtegtirilmek istenmiqtirrl?. .Bu' ga$daki Pamir ktilti.irleri,
Tann da!'lan kiilttirlerine gok benzemekte ;di sta.

lrt MlAr e6, s. rgz-tg4, t. 77.

trr MlA, 26, s. rg!:tg81 r. 784o.
" lrr 1614, e6, s.. rg5.
qoo-*o+ r. 84{6.
"ry Ul.l;'rO, r. 'seacrwm
i
ts T. Oboldiryeva' irhubgitcskie nablydenia na Fcrgailskql
koula, !zv. Uzb.-FAl.[, ro, V. Jukov, lzv.'Uzb- FAN, ro, tg41o. .- --
rlz g.tooa"m, Drcuyaya Fcrgatu, VDl, 19'47, zi Pmbhm istoii Vosttg'
wgo Twlwtau,VDl, rg,47, ?, &' 51'?t ; K aqrow ab (Jnt, Kayn i Tolwtah,
SE, rg+?, 3:, 4r-47.
-'rrt MIA, eC s. a86, ge4.

1 )
.,:*a .'=t*
. .E&
4
 II.
BUYUK HUN DEVLETI
GlRt$
Buyiik Hun dwletinin, Orta Asya kavimlerini ilk defa biq
bayrak altrnda toplarnasr bakrmrndan kiiltiir tarihimiz igin
biiyiik bir ehemmiyeti vardr. Bu zamana kadar yer yr da[rl-
m{ ve mevzii bir karakter giisteren Orta Asya ktiltiirleri, Biiytik
Hun devletinin sa$ladr$r birlik ve srlr temaslar ytiziinden bir
kaynaEmafa dogru gitmiglerdi. Aruk yava,{ yava{ Altay da!-
lqnndaki, ktilttirlerle, Orhon kryrlanndaki buluntular, kendine
mahsus dzellikleri olan bir Orta Asya karakteri ile ortaya
grkmaSa baqlamrg ve aralanndaki biiyiik farklar kaybolma$a
yUrz tutmu{tu. Her bakrmdan giirtilen bu birli$i, yalnrzca ktilttir
eserlerinden de$il. tarih kaynaklanndan da ii$reniyoruz. Meseli
Bilyiik Hun devletinin hakiki kurucusu olan Mao-tun,; Qin
imparatoruna yaz&F mektuplannda, Orta Asya'da eli silAh
tutan biittin kavimleri birlegtirdifrnden ve bu kavimlerin sulh
ve siikfln iginde yaqadrklanndan batrsetmektedir. Mao-tun'un
kurdu!'u bu siyasi ve kiiltiinel birlik, Orta Asya'da beg asrr miid-
, detle devam etmig, kabileler- arasinda igtimai ve dil birli$ belki
de bu zamandan itibaren gergeklelme$e baqlamrgtr.
Bu sebeple, btiytik Hun devletinin Liiltiirii dendifi r]Lman
I M.6. III. asnn sonlarrndan baglayrp, M.s. III. asnn sonlanna
kadar devam eden beg asrhk bir ktilttir ve an'ane hatrra gelir.
Bir medeniyetin tekbmiiltinde dr$ temaslann yaprlabilmesi
igin imkinlann bulunmasr, o medeniyetin inkigafrnda en iinemli
' qartr saflar. ,Btiyiik Hun devleti zamanrnda, Yalcrn $ark ve
: Vzak DoEu kiilttirleri ile btiyiik temaslar moydana geldi.
Mogolistan'da ve Altaylardaki Hun qa$ mezarlannda" hayret
gdilecdk derecede Qin ve lran mallannin buhmmasr, bu tcmas-
larrn bir delilid.ir. Zaman ?.amarr' Orta Asya'dan gegen ipek
yolunu ellerinde tutan Hun prens ve htikUmdarlart, Uzak DoEu
ve Batr ticaretindi bizzat rol oynamqlardr.'G,tiriiluyor ki Biiytk

L,
44 ORTA ASYA

I(,

p
,tl)
'o
a
t
d
a
q)
M
o
k
d
CI

t{
il
 ...ir::iti.]

i, ':

BUYUK HUN DEVLETI

Hun devltitinin siyasi vahdeti, bir yandan Orta Asya'daLi

kiiltiir birli$ini sa$larken, difl'er taraftan da drq temaslar: saye-
sinde kendi topraklan4daki insanlann giinltik hayatrna ve
zevklerine driarrdan yeni gelen unsurlan da katmakta idi.

ALTAYLAR VE KEM VADISINDEKI BULUNTU

YERLERI
;

i (Bk. Harita: II)

i;
I r- BARNAUL, e- Kalmanka, 3-BOL$AYA REQKA, 4- Kam4ensk
E
E
5- KLEPIK, 6- Vyatka, ?; $ipunovo, 81 Kutiha, 9- Krasnoyarsk,,lo- Fo-
F
minsk, rr' BIYISK, re- Yeniseysk; r3- Krzrl-Yar, r4- SROTSKI, r5- BE-
I
REZOVKA, 16- Brstriyansk, r7- KUMURTUK, I8- Bagkaus, r9- KU-
[. DIRGE, zo- PAZIRIK, er- Aragol, a*- KURAY, z3- KUROT, z4- TUYAH'
F TA z5- $lBE, 26- Yako-Nur, e7- Karakol, rB- KATANDA, eg- BERF.r.,
t 3o- Vavilonka, 3r- Mogen-Buren, 3z- Agit-Nur, 33- Mugur-Aksr, 34-Ulan-
p Kom, 35- Bay-Tal, 36- Bulun, 37- Brygrlak, 38- Teeli, 39 Qadrr-Kara -Sug,
4o- Krzrl.Majahk, Kara-DaS, 4I- Mungag, 4e- Manjurek-Kemgik, 43-
t Cirgak (Yazrt), 44- Igkem ("), 45- $anzr-Sug (") +6- Qakul ("), 47- Cilana
r
t ("), &- Kara-Su ("), 4g- Barhk ("),50- Atuk-Tat. ("), 5l- I. 'Elegeg ("),
k
Se- II. Elegeg ("), 53- Temir-Sug ("), 54- Bayrn-Gol ("), 55- Begre ("),
S6- Uyug ("), 57- Tarhg ("), 5& Uyug-Tarhg {"), 59- Turan (")' 6o-
k
[,
I Cagrtay-Gol, 6r- Gurban-Bucr, 6r' Ozn4gennaya (Yazrt), 63. Agura("),
F'
i 64- Oya("), 65- Tagar, 66: Kapgal, 67: Uybat, 6& Qarkov (Yazrt), 69r
b
v" Ak-Yiis. ("), 7o-.Kara-Yiis ("), 7r- Tuba ("), 72- ALTIN-KOL,

t . ALFABE SIRASINA GORE

I
& Agit-Nur -3e, Agura -63, Ak-ytis -69, ALTIN-KOL -72 Ara-Gol- er,
E. Atuk:Tat- 5o, Barlrg- 49,.Barnaul- r, Baglaus. r8, Bayrn-Gol- 54, Bay-Tal-
n 35, Begre- 55, Berel-.2g, Berezovka- r5, Brstriyansk- 16, Brygrlak- 37, Bol-
l gaya-Regka- 3, Bulun- 96, Cagrtay-Gol- 60, Cilana- 42, Cirglk- 43, qadr-
r Kara-Sug- 99, Qakul- 46, Qarkov{8, Elegeg-5r, 5e, Fominsk-re, Gurban-
F Bucu- 6r, lgkem- 6e, Kalmanka- z, Kam4cnst- 4, Kapgal- 66; Kara-Dag-
4o, Kara-Gol- e7, Kara-Su- 48, Kara-Ytisgo, Katanda-z8, Krzrl-Majalrk-
&
49, Krzrl-Yar-r3, Klepik- 5, Krasnoyarsk- g, Kudrrge- r9, Kumurtuk- t7,
Kurot-2g , Kuray- za, Kutiha- 8n Manjureh- Kemgik - 4e, Mogen-Br.lren.
F gr, Mugur-Aku- 33, MungaE- 4r, Oya-64, Oznagennaya- 6e, Pazrttk- zo,
r' Srotski- r4, $anzr-Sug-45, $ibe-?5r $iprmovo. 7, Tagar-65, Tarhg-57, Tce.
li- 38, Temir-Sug.'53, Tuba- 7r, Turan- 59, Tuyahta- e4, Ulan-Kom- 94,
n
.Uybat- 67, Uyug- 560 Uyug-Tarhg- 58, Vyatka- 6 Vavilonta- 3o, YaLo-Nur-
e6, Yeniseysk-re.
t
F
t

h
{.6 oRTA ASYA

Bilhassa Baa Ttirkistanr'dan gelen tiirlii motifler ve Qin ktilttir

sahasrna ait cennet kugu vs. gibi rnanevi anlarnr da olan temler,
aruk Hun prenslerine ait at kogumlannda ve kegelerde yer
almafa baglamrEu. Bunun yanrnda,,Orta Asya'run Eok erki
kiilttirleriue ait hayvan miicadelelerine ait sahneler, eski karak-
terlerini kaybetmiyerek devam etmekte ve hatti bu iki unsur
meczedilmig olara"k gdriilmekte idi. Igte bu sebeplerden dolayr,
eski Orta Asya'nrn mevzii kiilti.ir sahalan yerine, Biiyiik Hun
devletinin medeniyeti gegebildi ve Orta ,Asya'daki kiiltiirler
birlegtirebildi diyebiliyoruz. Bu eserlerde biraz Qin ve lran
rnodasrnrn izlerine rastlaruyordu. Fakat esa$ kdnu ve yaprhq
tekni$i, tamamen Orta Asvah ve Hun idi.
Biiytik Hun devletini tegkil eden ath giigebe kabilelerin
hayatlanna bir giiz atacak olursak, bunlann Altay da$lannda
yagayanl;arr ile Orhon kryrlanndakiler arasrnda biiyiik faxklar I

olmadr$-rm gdriirtiz. Esasen Qin kaynaklarr da Hunlan bir i

btittin olarak kabul etmeLte vL onlann hayatrru sanki bir tek

h4yat gekli varmrq gibi anLatmaktadular.
Gtirtiltiyor ki, konar gtiqer yaqayan Hunlar arasrnda gok
srkr bir cemiyet ve aile disiplini mevcuttu. Her aile, gocuSunu
ve her tabile dc askerlerini iyi yetigtirmek mecburiyetinde
idiler. Hunlar, din hayatr bak'mrnda.n da gok tekimiil etmrg-
lerdi. Bir nevi tek Allah'a tekabtil eden bir ..Giik,' dinine sahip
olan Hunlann, en'btiytik rahibinin de devlet reisleri oldufu
anlagrlmaktadrr. Devlet reisi, bizzat tannrun o$lu ve yeryfizfinle
vckiti idi. Aynca halk arasrnda bazr sihir ve iyinler yapan
gamanlann da bulunmul olmasr gok muhterrfeldir. Fakat kay-
naklanmrzda bunlara ait kayrtlara rastlayamlyoruz.
Btiytik Hun devletindeki bu siyasi birli$e rafmen, kabileler
arasrnda bir hiyeraqinin de mevcut oldu[u giiphesizdi. MeselA
beq Hun kabilesinin 6sil ve aristokrat olduklannr biliyoruz;
Bu kabileler uzun zaman imtiyazlanru kaybetmemiglerdi
Sundan sorua di$er Hun kabileleri geliyordu. Ilunlann alunda
da bir kiile srrufirun varh$r kaynaklanmrzdan anlaqrlmaltadu.
Bu krile labilelerin, do$rudan dofruya Huir kabileierine :bagh
olmalan lizrmdr. rTtirklerde $afus kdlelifl,inden ziyade tabile
kiileli$ine : rastlamaktayrz.
 'ii*.lui5g.-ti11i{, ::':ar-*:;::ii

BUYUK HUN DBVLETI +t

Hun devleti, .profesyonel rnuhariplerden miitegekkil bir
cimia idi. Alp veya giivalye kelimesi, onlan sn iyi ifade eden
bir tabir olabilir. Nitekim ilim ilemine beg citlik en miikemmel
Qin tarihini veren Prof. Otto Franke, "Hunlar aucak
Osmanlr Ttirkleri ile mukayese edilebilirler" diyor.

Hun devrinde Orta Arya'da rrklar

Biiyiik Hun devleti zamarunda Mogolistan, Baykal giiltiniin
kenarlarr ve kuzeyi brakisefal Mongoloidlerle kaph idi r. Altay
da$lanm baEtan baqa kaplayan ve bu biilgeye hAkirn olan rrk
ise, ta ilk devirlerden beri burada yagamakta olan beyaz bir
rrku 3. Ttirklerin atalarr gok muhtemel olarak bu beyaz rrktan
geliyordu. Tanrr da$larr ile dolaylannda da braki ve mezosefal
olan bir rrk bulunuyordus. Bu brakisefallerden bir krsmr,
Amuderya ile Sirderya arasrndaki brakisefallerlea ve difer
hsmr da Altaylardaki brakisefal rrkla akraba idilers. Hun
ga$nda, GUney Sibirya da yavag yavag TtirklqmeSe baqlamrgu.
Altaydaki beyaz rrk, yavag yaval Yenisey havzasrndaki mongo-
loidlerin yerini alma$a baglamg ve Mimrsirsk biilgesi ile Kuzey
Altay arasrndaki rrk farkr, yavaq yava$ ortadan kalkmafa baEla-
mr$tro. Btiytk Hun devletinin kurulugu ile biittin Orta Asya
bir vahdete kavugmugtu. Bu siyasi birligin neticesi olarak Oita
Asya rklarr arasrnda bir karrEma ve kay4agma da meydana
geldi. Bu rrk defigimi bilhassa yiizlerin hdif bir gekik gtlzltiltik
karakterine biiriinmesinden anlaylmaktadr. Nitekim Altaylann
kuzeyindeki halklann yiizi.inde, hafif bir gekik giizliiliik meydana
gelmiqti ?. Qtinkii bu brilge, eskiden beri Gtiney Sibirya it6 crtr
bir temas halindeydi. Altaylann kuzeyinde dolikosefal mongo-
loidlerle, brakisefal beyazlann karrEmasrndan yeni ve ziraatgr

) Dcbets, Pahoanhopologiya, $. 55.

t._Debbts, aynr escr, s. 136-145.
I V. V. Ginzburg, Dnncc nsschaie Tsa*alrcgo Tyotlanya i Altqn,
TlE, zr, 1954, s.36o; KSIE, t4, tg12, s.48; S. S. Qernikov, KSlq 16,
t957, t. 33; Debets, Trudr Kirgizkoy arh.-Etn. ekopeditsii, M. 1956, r. ro.
*Iki ,uhh ar:qst rktu demelrtedirler.
'5 Bu rrla Rus bilginleri .Bk. s. 6.
Bunlara da Andronovo tipi diyorlar: TlE, zr, s. 36r v.d.
'? Kiselev, DIYS, a. 3or.
Dabets, Paleoaatrophgia, s. r38 v.d.
 ::.- r:.:-,' r+

48 ORTA ASYA

bir kavim meydanl gehigtis. Altaylann ytiksek biilgelerinde

ya$ayan brakisefal beyazlar ise, Giiktiirk dewine kadar bozul-
madan ya4amrglardr. Bilhassa sonrad,an Gttktiirk mezarlannrn
bol olarak bulundu$u Kuray ovasrnda, bu brakisefal beyazlara
bilhassa Hurr dewinde gok olarak rasthyorqze. Btiyiil Hun
devleti iEinde mongoloid unsurlar hareket kabiliyetine sahip
olmuqlar ve muhtelif btilgelere gidebilrriiqlerdi. Bu sebeple
Altaylarda da tek tiik qekik giizlii insanlara rastlanmaktadrr.
MeselA 6 Nr.h Kuray mezannda bir mongol g6rebiliyoruz 10.
Brakisefal olan bu mongoloid, bir Tungue iai ffatfuli $ibe
kurgamndaki mongoloid insan, bir . dolikosefaldi. ,Brakisefal
Mongollar umumiyetle Baykal giili.i kenarlannda, Angara
krt'asrnda, Sibirya'da gok yayrlmrg olarak bulunuyorlardr.
Neolitik devirlerde Selenga havzasr da bu rrkla kaph idi rr.
Prof. Debets, bu bolgede bulunan kafalan iilqrni.ig ve bu.rka
"A$iatik" adrnr verrnigti 12. Bu bdlgelerde, M.6. IV-III. asrr-
lara do$ru taq mezarlann gekil bakrmrndan krsmen dcfrgti$ini
ve yazrh kayalann da daha bollagtr$rm giiriiyoruz r3. Bu sebeple
eski mezarlara r. Tag mezarlar ve ikincilere de z. Tag mezarlar .

denmektedir. Bu mezarlarla birlikte rrklann da de$igtifi ve

tiplere brakisefal mongoloidlerin hikim oldu$unu giirmekteyizra.
Bu desigiklik biraz da Karasuk ktilti.irtintin dofuya do!.ro
yayrhErndan meydana geliyordu 15. Biiyiik Hun devleti zama-
, mnda mogolistan'daki Noyun-Ula mezarlarmda ise doliko: I
sefal mongoloidlerin meydana grktrSrm giiriiyoruz r0. Doliko-
sefal mongoloidler umumiyetle Tunguz'larrn atalan olafak
kabul edilmiqlerdiu. Bu antropolojik buluntulara gtire, 6yle
. E BMFEA, 29, s.'4o5,
'e Debets, aynr yor; BMFEA' 13, Pl. XIII, r:
10 DIYS, s. gor.
u Yu. D. Talko-Grintsevig, TKOPO, IV, 2, rgor, s. roz v;d.;
'niatocu
I. L Gohm an, Mabriah po antrofologii drnrugo &laryi,
KSIE, s. 59-67. "oulcniyo
n Patoan}alolqgi1a, s. 5g.
18 Aynr eser.
r{ Debcts, Pahoanhofulogi2a, s. r55 v.d.; Ey raz' o bchkurol tasc .a .

ft*r::ly-*ii, Sovetskaya Aniya,56, r93r; BMFqA, s. r57.

16 BMFEA, 23, s. r57.
lc Debets, Paboantropologiya, s, rrg-rag.
17 Debets, ayru escr, s. r19; Sosnovskiy, Plitagnit !,rfiogih, s. 3o8-3og.
 I BUYUK HUN DEVLETI 4s

anlaqrhyor ki, Biiytik Hun devletinin dofg krsrmlan, Tunguzlar

tarafindan idare ediliyordu. Bu da tarihi hidiseleri teyit eden
bir durumdur. T'ung-hu veya Tpnguzlarr- Mao-tun'dan ewel,
Gobi goltine ve belki de Tula ve Oihsn iryrlanna kadar yayrl-
mrqlardr. Esasen yerleri ise $an-si'nin kuzeyinden baqhyor ve
$ara-Muren lcyrlanna kadar uz6nryordu r8. Mao-tunr Tungofus'-
larrn reisine gok ini bir qekilde t^arr:uz ederek onlan ma$lfip
ctmiE ve halkrm da esir,etmigti r0. Bu seferden sonra Tunguz'Lann
gene bski imtiyazlarrni kaybetmemiE olmalarr gok muhtemeldi.
Eski hi.ikiimdar ailelerinin imtiyazlannr kaybetmemesi, Orta
Asya'daki gdgebe imparatorluklann hususiyetlerindendis. Bu
sebeple Noyun-Ula'daki prenslerin, Tunguz oknasr, Hunlarrn
Tunguz oldu$unu ispat eden bir delil de$ldir. Hun devleti,
bir kabileler konfederasyonuna dayamyordu.
Biiyi.ik Hun devletinin kurulugu ile Orta Asya'nrn do$u-
sunda bulunan kavimler, batrya dofru' kayrna ve yayrlma
imkArm buldular 21. Di$er yandan Qin ve Hun devletlerinin
miinasebetleri neticesindg Orta Asya'ya Qinlilerin de yayrldr$m
ve bu yayrhg ile Orta Asya'da Qin tiplerinden miiteessir olmug
yeni bir anropolojik tipin de meydana geldi$ini giiriiyoruz.
Kenkol kurgamndaki iskeletler bu yeni hAdisenin-bir ga[ridi
idiler rr. Mongoloid unsurlar, yavag yavag bau Kazakistan'da d3
yayrlma$a' baglamrqlardr 8.
Yenisey biilgesinde, eski mongoloid
sekene mevcuthiu. Bunlann yanrnda Altayhlarla kangmrq,
Mogol ve beyaz kangrmr bir halk da vardr-

18 De Groot, Die"Hunrun, s. 5ti Frarike, Carchichtt, III, s, 169,

rg De Groot, aynr esr, s. Sa.
'0 Uygurlarda "Bugu" ve Kitanlarda "Yao-lien" ailesi bu imtiyazrn
gii2el drnekleridir (Belleten, 75, s. 37o; Wittfogel, Liao, s. 5gn,86a)
rr Debe ts, Trudr Kirg. arh.-etn. eksp., s. 5 v.d.
13 Dcbets, aynr eser, s,, r.r; V. V. Ginzburg, E..y.
Jftov, Antro.
phgiteskic materiah iz Kc*olskogo katakombngo nwgilniha a dolino t Talas
Kirgizko2 S.tR, SMAE, X, rg4g; A. N. Yuzefovig, Dtautic Acrcpa i.s,orkcst-
rcstE ozara labnor, SMAE, X, r949i KSllMK, 4, r95o,.s. 45 v.d.
s8 V. V. Ginzburg, KS[E, 14, r95l; Debets, Trudr Kirg., s.
5.
t1 V. P. Alikseev, Mataiah p pentrQologii naschaiya Minusi*kqt
kotlovim Tasalesko2 kulam, KSIE., 2e., tg1q, s. 5z-58; Debets, Antrop. Jurnal,
e, tg3a, s. 3o; Paleoantropokifya, M.-L., rgr48, s. re3-r29.
Otta Aqa, I
 50 'oRTA ASYA

'/
A. V. Davidova, Iwlginsku gorgdt*, e5, 1956, s. e6r-3oo; A. V. Da-
vidova i V. P. $ilov, Prafuaibhi otget o raskopkah NijwJwlginskogo Got*
dbc a r94g, ZBMN-lssl., rg-r4, Ulan-Ude, r95e; V. N. Kononov, Tclux)-
lagQeskay harakteristika tkanq iz MAil llnowy Padi' SA;8, 1946, s. 69-7e;
G. Sosnovskiy, Raskophi llnawy Padi,5A,8, s. 5r-67; A. P. Okladnikov,
Arluotogi4ukic XiUAwiAya a Bqryat-Mongol,tz, IAN, rg5r, Nr. $ s. 447-449;
fuboh Bapat-Mngolsho2 Artuotagigcstwit cks4ediLrii a tg47-tg56. KSllMK,
XLV, 1951, s. +r-4+i Istorila Buryat-Mongokko2 ASSR, Ulan-Ude, tg54,
s. 3r, 3B-35i G. N. Rumyantsev, K aoprosu o proislnjdcnii Burltat-Mongolsleogo
. namda, ZBMIK, 17, 1953, s.3o-6r (tarafsrz bir yazr degildir) ; G' P' Sos-
' novgkiy, Ratuu kogcwitci (aba2kat2a,KsllMK, 7, s' 36 v.d.; Ptilagni-e MagiIi
laba$alya, Trudr Otd. Pervo bitnoy kultun Gos. Ermitaja, I, Ig,4i; s.273'
gog; L. $renk, Ob itwrod*ak Amurskogo krala, l!, SPb, r89r9, R. rr.; Yu.
Talko-Grintsevig, Maicriah k palaoanohgii (abaykal|a, Trudr TKOPO
RGO, 4, 2' tgor, s. 48 v.d.; Sudcinskoc doistaigcskoc kladbigc a ilmowy Padi,
Tru& TKO RO RGO, I, l, t8gg, 27,3,4a.
Antropdojik tettikler: G. F. Debe ts, Palcoantroplogiya,. s. 55t Qcl.P
gchacka a qtitopwl nngih u lwrcknrin'IJi'(Zabzykale), ZBMIK, 16,. 1952,
s. 63.6Z; I. f. Gohman, Matcriah po antrofulogii drcuwgo nasclmila niloucu
Schngi, KSIE, eo, 1954, s. 5g$7; /ahtykal2a, TrudtTroitsko-Kyehtinikogo
. otd. Priamursk, otd. Russkogo Geogr. ob-va, 4, 2' tgot' s. toe v.d.
lh"rt''Pdr llmovaya-Padi, Selenga nehrinin alag4 k$lmlar.nda idi.
rrE|un Burasr, genel iizellikieri bakrmrndan Noyun-Ula Hun kiiltiirtine
qok benziyordu. Mezarlarda, atrag eserlgre, nt" tl#ff;";;
hatta kemikten yaprlm{ Hun yaylanna bile rastl:
Liilt{ir merkezi M,s. I. asra aitti. Olti gomme idetleri de Hun'
lannkine gok benzemektedir.
Ust-Kyahta bdlgesine yaliln olan llmovaya'Padi'de bu
devre'ait 160 meza:r bulunmugtu. Noyun'Ula'daki Hun eser-
lerine benzeyen tagtan mezarlarda s5, tili.iler srrt iistii yatmlml$
ve baglan da kuzeye konmuqtu. Yaylann kemik krsrmlanna ait
kahntrlarm ve demirden ok uElafl Orta Asya ktilttirtintin; Qin
usultine giire yemek yemek iEin kullanrlan Eubuklarr da Qin
tcsirlerini giisteriyordu. Bu arada Qin aynalan ve Qin kumaS'

15 G. P. Sosnovkiy, Raskopoh llnnoolt Padi, SA, 8, 1947, s. 64 v.d.

tt Aynr cser, 8. 63, ris' 13'
s? Aynr escr, !.
56, ris. IV, 5, 6, 7.

*i
 BTMJK IIUN DEVLITI - 5t

lan da ele gegmigti s. Bu buluntular, Hunlann gerilemefe ve

Qinlileqmege do$ru gittikleri zamana aitti. Noyun-Ula mezar-
lan da bu dewe aitti. Burasrrun Hun kiiltiiriintin Selenga boyun-
da,n kuzeye grlaynr gtisteren bir merkez olmasr bakrmrndan
biiyi.ik bir defieri vardr (bk. Lev. 4,2).
Hun ktiltiiriiniin kuzey srrurrnl en gi.izel bir gekilde karak- tv$rrrr.tm
terize eden bir buluntu ycridfu se. Hendeklerle gewilmiE birgok
iskin yerlerine rastlanmrg olunmasr, Ti.irk tarihi tetkikleri bakr-
mrndan burasmrn de$erini bir misli daha artrrmrgtr. Bu btilgeye,
Noyun-Ula'daki Hunso ve Minusinsk'teki KttS" ktiltiiriisr
egash bir gekilde tesir etmigti. Bu kiilttir, bilhassa biiyiik kiipler
ile nazan dikkati gekmektedirs2. Di$er ganak giimlekler de
gerek tip ve gerekse teryinat bakrmrndan Qin eserlerinis
hatrrlatmakta idiler. Hatti bazr kaplar iizerinde Qince kitabe-
ler de bulunmugtu. Bir kitabeye gbre*, Ivolgi'yi M.ii.'I. ve
M,sr.II. asr.lar arasrnda.yaqamrg bir yer kabul cderek tarihliye-
biliyoruz. Buranrn iskinrnrn M.6. II. asrrda, yani Biiyiik Hun
devletinin kuruluEu ile baglamrg olmasr da kuwetle muhte-
meldir.
' Bu biilgede baghca iig buluntu yeri vardr. r . Merkez, Verhne- ylb u{.t
:
Udinskin itinAe iii ve bulunan eserler de Sibirya ktilttirtintin
tesirlcri altrnda kalmrglardr. a. Merkez, Verhne-Udinsk yalrn-
lan4da Kin-shi-so?dirf.'Burada da Qin tesiri fazla idi. g. Metkez
Troitskocavsk kurganlan idi (Lev.4,z). Bu mezarlarda hayvan
miicadeleleri sahnelerini ihtiva eden bronz tokalar, kiipeler, yii-
zi.ikler, ta{tan inciler, demir gemlgr, halkalar ve ok uglan bulun-
muttu. Bu kurganlarda d e m i r eqyaldnn da bulunmasr, bize Hun-
lann kuqgy smrnnda artrk saf balcr gafrmn bitip defnir dewinin

" Aynr eser, !. 6a, ris. ra; burgda bulunan kuma5lar, telnil bakr-
mrndan Noyun-Ula'dakil'ere benzer: V. N. ,Konotov, teltulogigcskay
iz nngil lln;ry Padi, 5A,8, s. 69.7r.
haraktcristika tknaqt
20 Sosnovgkiy, PIDO, 4, rg34i s. r5o-t56; Davidova, SA, a5,
a6r-goo. Bu bahsin bibtiyografyasr igin bk. s. t3S.
s SA, a5, s. 2gg.
sr SA, e!, .. rio.
tt SA, 25, ris. 9; karg.: Kozlov, Seurnqo Moogolitu, s. ro; ris. r; T a l-
ko Grintsevig, TKOPO, IV,s.4&4g;Sosnovskin SA,8, 19,46, r.63.
s SA, e5, ris. 8; Archaeologia Orientalis, 5, 1946, Tabt. 36, r7-Ig.
s SA, 15, *. t3, l. r82, n. r.
 -:r

52 ORTA ASYA

flffiffiffip
fuwffiwA'i rffi
,--*-*,--

gl \ I tlL==:Jl
=EE
@

F=--..-.--=--- = --.r

,:7
2\
il(suilAnqffi

Fpr/ffi$(W
t
Levha 4 Hun ga$ Baykal g0lti ytireqi buluntulan: l. Baykal
- dtesi; 2. Baykal giineyi. :
 ...
BUYUK HUN DEVLETI 53

baSladrsrnr gtisterir. Burada Qin'deki Han siililesine ait paralar

da bulunmugtu. Bu paralar M.ii. IrB den, JVf.s. 58gi.t"lt'
r,nyiqteidiler: Bu suretle bu btllgenin kronolojisinin tesbiti igin
bir terminus post quem, yani M.ti. r IB tarihini bulmul oluyoruz'

z. $in srrirrr kiiltiir gevresi

Aleksey ev, Sud.bt K*ays*oit arlubhgii, IRAIMK, 5', r92*i J' G' An'
i

L
de rion, Ostasiatisha Samlingarna nyfihaary 196- rg,zg, Stoclhokn' rgqT;
Det Wcg abcr diz Steppn, BMFEA, I, s. r4.; &lecttd .Oths bronzcs, 5' 1933'
s. t43 vra.; Hmting magic in ttu anlmal rl2la, BMFEA,4, 1932, s' ai; Joroa
folkton nntes in Haslunds Jabonah, ESA' IV (Kurt efsanesi.hk');
D'Anugin
-Notices.sur
qaetqrcs 6ples aneicwtcs en bronze,t,rotuCls daW;k_Rusie *uridionale A
en Siblrh, Cotlgt. Intbrn. Arch. a Moscou, lB93; T' J' Arte, Db h47dc
wn Lun-p'iag und Hsuan'hua, BMFEAT 5r !. 167; B; Bogaevski' Kilay
nazare istorii, Nov, Vost.' 7, r9r5;-C. Hentze, Beitriigc zu dzn poblcmn das
'earasiatisclun'
Ttentihs, QZ, YI; Friihchitusisclun Btonzfi, If, Antwerpen;
B. Lpufer, Ttu bird'chariot in China and Europc, Boaq anniversary volume'
rgp6; Sitw-hanica, Chicago; Chincsc clay figwcs, Chicago; Jade,.A sadl in
Chintsc arihantogy and rcligion, Chicago, rgrz; E. Minns, Tht Buon dt
Bayals antiquiticsfrom Notth'East Russia and Sibtia' AJ,.3, r9r3; Tlu,lchlti'
oi orA ti Noritn nomads, Cambridge ancieilt history, 3,-.1925, .Cn' nt
Snnlt branzcs from Norllurn Asia, AJ, r9a9; P. Re inecke, Ubcr ciniga Bezi'
chungcn acr AtrrlUnW Chinas zu dencn des skitisch-sibitisclun Ydlker, ZE, rBgT;
J. li-. Roerictr, ,Sar Jas pistts th l"4sit Cantrah, Parir; M' Rostovtsef,
Inlaid
7rcAztt of t|u Han dywst2 in colhction of C.T. tul {etYBYtlles,, rgz7.; Le
ccdtre de'l,Asic, ta itflts;t, la Chitu ct h styl.e animal, S*rinarium Kondakovi-
.rr.ro1, lPr.g,. rgeg; S. i'. OtdenUut{, Russka4a Turkcsunskaya ckspditsila
,gpyigro gl., Krattiy otget, SPb., rgr4; C. S. Seliginan,-!ow and.anow
iiUfx*;
'Vcrbreitung
ESA, tX; A. Salmony, Einc chirwsisclu SchmuclcJorm und ihre
in eurasian, ESA, IX; Sinn-sibaian art, Pais; Ncucs libcr iistliclu
Kwst initssisilcn Musecn, Die Weltkunst, Berliir, 36. zl; Zoltart Takacz,
Hvns * Chilais, Turan, 5, lgr8; Chitwsisch-Hunnisclu lusamwnhdnge, Archa-
eologiaErt$it6, Ig27' s. 146-319; Urchintdnlus in d* chitusischen ffzzsf, Wiener
Beiirage zu1 Kurut und. Kultur Asiens, Wien, [II, s. 4o v'd'; V' It l"l
.o.g.i Lzs antiryitls S}tlus. cn Chin*, ESA, lX; Chitusixlu Bogen'Prtib, ESA'
IX;-UmeharaiS;,Siina kodai rc dituihi nitsaite, Toho Gakuho, Kyoto, 5o;
tltdr Aa Bronzezeit in China, OZ, XII; Joachim Werner, Fund Bospoani-
schen Miinzm in Dzungarci, ESA, VIII; (w sttllmg ilcr Ordos Eronzen,
ESA'
IX; P. Yetts, Chincsc contact with Luristan Bronzes, Burlington Magazine,
rgy; Tlu Georgc Eunwrfopoulos allcctio4 London rgzg; TIu lnru a fador
ii-roity Chitusc iistary, eSR, IX; L. V. Simonovskaya, !oF'"-Pdb-dizasii
drnuy isl(,rii Kita|a, VDI, rg5o, Nr. e; A. A. Zaharov, IsUrig*koc obozrcnic
,*roi* sckflA? tritaya, fru& glendv Rossiyskoy duhovnoy ndssii, I,' s' 156 v'd' ;
Kiselev, DIYS, s. ir2.

F:

\il

h
 ORTA ASYA

Ofl l3grUo
E rttlbt Qin'in kuzeyinde seyahat eden sgyyahlar, pazarlarda agrk
olarak satrlan bronzdan yaprlmrg binlerce esere rastlamrglardr.
Elserisi elbise siisleri veya at kogumlirrna ait pargala,r olan bu
bronzlar, kendilerini Qin eserluinden bariz vasrflan ile kolay-
hkla ayrnyorlardr. Bu sebeple Qin antikaulagr bu eserleri
"Iskit" adr ile adlandrrmakta idilr. E. H. Minns ve Read
gibi bilginler, ilfrn Aleminin rczaytdikkatini bu eserler iizerine
gekmekte gecikmedilerst. BitindiSi tizere gerek Hunlar ve
B9retse onlann atalan, Qin srru{annda iinemli akrnlarda bulun-
muglardr. Hatti mtrazz^fi Qih" qeddinin bile onlann akrn-
larinrn durdurulrnasr igin yaprldr$r stiylenirse, bu ahrnlann
ehemmiyeti hakkrnda bir fikir verilebilmiq olur. Hunlann Qin
srnrilanndaki hatralan olan bu eserleri en iyi bir gekilde negreden
bilgrn,Iwegli J. G. Anderson oldus6. irof. Minns ise bu
o"il"rin ,biiyui -bir krsnrrmn Ordos b<ilgesinden geldi$ini
nazan itibare alarak, bunlarrn. adrrun "Ordos bronzlarr"
olmasrnr teklif etti. Ve bu teklif kabul editdi s?. Bu kiiltiirtin
yayrh$ sahalannr muayyen bir srmrla tesbit etmek isteyecek
olursak srulanrruzr giiyle gizebiliriz: Bu hat do$uda Jehol'den
baglar ve bauda Kansu'daki Chen-fan'a kadar uzanrrdr. Bu biil-
genin iEine Ho-pei ve Shan-si de kaulmahdrrss. J. Eriksson
tarafindan gene aym biilgede toplanan bronzlar da Hun kiiltiir
tarihi bakrmrndan btiytik bir dqger taErlar. Eserlerin elserisi
Pekin'deki pazarlardan elde edilmigti. Bu gibi.eserleri toplayrp
ticaretini yapan Paris firmalarr da gunlardr: C. T. Loo ve Wan-
nieck. Birinci firmaya ait bronzlar, Dr. Salmony tarafindan
nqredilmigti. Tanrnmrq Paris kolleksiyonculan arasrnda D.
I{eill'in eserleri de iizerinde durmafa deser tiplerdendir.
Ordos bronzlanrun Ingiltere'deki en tarunrruE kolleksiyonu
George Eumorfopoulos idi. Tanrnmrg kollelsiyonlardan Kaptan
Mayer, Nixon ve Tou Yiri'in en iinemli eserleri, J. G. Anderson
tarafindan nogredilmigti 40.
$ Minns, AJ, r9a9, s. 98.
x BMFE{, I, s. r4,o1 BMFEA, 4, s. z2t; BMFEA, 5, s. t43-t54.
rr BMFEA, 5, & r**.
tt BMFEA, 5, r. r43 v.d.
ro Aynr eser, aynr yer.
ro Skythila, I, fig. 9.

-l

)ji
:;
.J
',i
.l
 ,i,.:,1.:'1,:5*91l. Srljl''tr"

BUYUK HUN DEVLETT 55

Prof. Anderson, Ord,os'ta bulunan bronz Hun eserl#ini

cinslerine gtire lgtiyle tasnif etrnigti al. l. Qalalar ve kiigiik brgah-
Iar; z. Baltalar ve kazmalar; 3. Zincirler; 5. Ka;rklar ve siis
egyalarr; 6. Kaplar; 7. Kamalar ve hanqedet; - B. Tokalar; 9.
disklc ve dtismeler; Io. At figiirleriv.s.'; rl. Igneler ve di$er
takma siisler; rz. Geyik ve deve resimleri; 13.Ifoyun ve keEi
resimleri; 14. Argali koyunu; r5. iiki.izve tikiiz baSr figtirleri;
16. Et yiyici hayvanlar ve dor.nuzresimleri; 17. Yutrcr kuglann
baqlan ve kirpi resimleri.
Illd brop
Bazr bilginler Orta Arya halklannm birer avcl ve goban slclc rtd
olduklarrru diigtinerek, bu eserlerde giinliik hayatrn tezahtir
ettifine inanmrqlardr. Hatti daha ileri gide4ek Hunlarrn to!e-
mist oldu$unu. iddia edenlere de rastlarnaktayrz. Halbuki
Hunlar tek tannh bir Gtik dinine inanmakta:idiler. Tek Tanrfya
inanan bir kavimde totem aramak biraz giigtiir. Bunlar olsa
olsa eski Hun'inang ve e8anelerinin bir kahnusr olabitirlerdi.
Nitekim Gdktiirkler totemist olmadrklan halde, kendi aralarmda
anlattrklarr bir kurt efsanesine inamyorlar ve kurt bagrm da
milli bir arma olarak taEryorlardr.
f{}P-llt'4.
Luan-p'ing, Feking'in kuzdy dofqsunda, Jehol eyAletin- Eu i&!rt
dedir. rgro senesinde bu biilgede de bol miktarda Hun bronz'
larr ele ge{ti. Bu bolsedeki Hunlartn Ttirk rrlcrndan gelm\
I
,
olmalan gok giiEtii. Bunlann tam Mogol veyahut da Ttirk-
Mogol karrErmr olmalarr gok muhtemoldi. Bilhassa kemikten
yaprlmrg ok uglan, Hun ktilti.irti bakrmrndan btiytik bir defer
, ta.Err. Mezarlarda bol niiktarda elbise stisleri elde edilmiEtir.
Bunlar arasrnd.a hayvan qeklinde figtirlere de rastlamaktayv,
Hayvan figiirleri elcseriyetle at ve kaplanlan tawir ediyordu.
Bunlardan b.lku kuqak tokalarr ve tokalara ait gergeve ve
ifneler, bronzdan yaprlmrE dtismeler, bronz inciler, gerdanhk
ve difier asma stislere ait unsurlar ve bronz sifihalar da Hun
kiilttiriinti karakterize ederlerdi.
Bu yer, Jehol eyiletinde, Shang-pan-ch'eng kiiyii yalan' Erelr.
til.irt '
lannda idi. Elde edilen eseder, 1oan.p'ing buluntulanna gok
benzemekte idrler. Meza.rlarda Qin paralan da bulunmultu.

'r BMFEA, 5, T. IX, e; Borovka, Schykim art, T. 49 B.

 {
e4

:i

56 ORTA ASYA

Bu paralara day.anarak, Prof. Karlgren ve Arne, Hsuan-hsua

kiiltiirlerini M.ii. 7oo ile z5o arasrna koymuglardr. Buradaki
Qin tesirleri di$er yerlerdekine nazarzn dahafazlaidi. Hsuan-hua
ile Luan-p'ing ktilti.irleri arasrndaki benzerlik o kadar bUytikttir
ki; eserlere ilk baluqta her iki ktiltiir merkezinin de'aynr.zamana
ait oldufunu kolayca anhyabiliyoruz. Her iki ktlti.irde de
bronz, tinemli bir rol oymamakta id,i. Demirden yaprlmrg tek
elyaya Luan-p'ing mezarlarrnda rastlamaktaytz. Qergiveli geyik
figiirlerini, Kafkasya'da M.ii. 4oo senelerinde; Giiney Rusya'da
ise M.6. 3oo senelerinde giirmekteyiz. Arne, ilmi tetkikleri
srrasrnda, bu kiilttiriin M.s. IX. asra ait Batr Sibirya ktilttirti
ile benzerlik giisterdifiini hayretle mtigahede etmigti. Bizce
bunda harrret edilecek bir taraf yoktur. Bilindi$i iizere bu
biilgede, tinceleri Hunlarve daha sonra da Avarla^r ve Giiktiirk- '
ler $inlilere karqr akrnlar yapmrglardr. Ozet olarak diyebiliriz ki
Hsuan-hua ktilti.iri.i, Hunlarrn atalan ile birlikte Biiyiik Hun
devleti ve hatti Giikttirk ga$rnrn ki.ilttirlerini bile kendinde
toplamakta idi.
0L mtLrnli
Srr Lilt}h rrrlhl Qin'in kuzeyinde, Sibirya'da ve Giiney Rusya'd.a birbirine
f.fn[a.rhill benzeyen eserler sayrlamryacak kadar Eok bulunrnakta idi.
Bunun sebebi ne idi? Bunun sebebi, her iki biilge arasrnda bir
kavmin bulunmasr ile izah ed.ilebilirdi. Bu kavim de Hunlardan
baEka birkimse de$ildi. Orta Asya'daki Tiirk kavimleri
miiiterek bir ki.ilti.i.r ve san'ata sahip idiler. Busuretle
ortadalri Tiir.k kiiltiirii, batrda Giiney Rusya step-
lerine ve Dof'uda da Qin'in kuzeyine tesirler yap-
mtttr. Hayvan miicadelelerini tasvir eden bronz eserler, bu
san'atrq esas konusunu teqkil ediyordu. Bunlara Qin'in kuzeyin-
den Macar ovalanna. kadar bol bir gekilde rastlamaktayrz.
Ordos bronzlarmda btiytik bir yer tutan at gtiregi tasvir-
lerinin izahrm ancak Qin kaynaklannda bulabiliyoruz. Krr-
gular her sene yetigtirdikleri atlan giireqtirirlermig. Ve bu
gtreqte birinci gelen ata ve yet\tiricilerine miikifatlar verilir-
miE. Aynr an'aneyi brqnzlar i.izerinde hAkkedilmig olarak da
g<iriiyoruzaz. Buna benzer di$er bir sahneye de Loo kolek-
siyonundaki bir bronz iizerinde rasthyoruz. Deve ve kgplan-

{r C. Trever , Exc. in Nonttwn Mongolia, s. tg.

1fi
 BUYUK HUN DEVLETI 57

lann miicadelesi de Sibirya've Ordos bronzlannda btiytik bir

yer tutar. Ordos'taki Hun san'atrnrn iizelliklerinden birisi de
eserlerde iki veya daha ziyade hayvanrn karqrhkh ve simetrik
bir qekilde tasvir edilmesi idi. Ayru iistfrp, Giiney Rusya'da ve
Sibirya'da da Eok y:iyrlmrqtr. Brgak ve kamalarrn saplan iiaerin-
deki simetrik hayvan figurleri de, Hun ktiltiirtinde bol miktarda
giiriilmekte idi. Hayvanlar "S" geklinde btiktilmtiE,ve tasvirleri
de bu Eekilde yaprlmrgu. Btiyle bir iislirba, Ordos'taki Hun
eserlerinde de gok. rastlamaktayrz.

3. Merk-ez Biitge kiiltiir gevresi

NOYUN-ULA EULUNTULARI
l.
R4por ve tetkikler: Archacologia Orientalis, B. serics, I, 3; G. Borovka,
Arleologigcskoc obslcdovanie sredncgo ttgmiya rcki Zo&, "severneyaMongoliya,
ll, \., rgzT; Griechisehe Stickcrcim aus &r Mongohl', Die Antike,llI, rgzT;
Wandmtngen ehws archaisch-griechi.sclun Motiacs ilbn Sk2tlim und Bohtricn rcch
Altchina, a5Jahre R<imisch-germanische Kommision, Berlin u. Leipzig, rgeg;
S. V. Kiselev, DIYS, s. 3i8 v.d.; P. K. Kozlov, Kratkb otgch clctfudiki2
po ixledoaani2u Mongolii o Nlazt s Mongolo-Tibasl,n2 cksfudi*E, L-, t9l5;
Bahisleri': P. K. Kozlov, Scoonaya Mongolila Noin ttlmskit panyahi*i;
S. Teplouhov, Raskopki ktngana u gorah Noin Ulaj G. Borovka, kaltwn-
cksfodi*ii ; C. Trever, Excavitions
istorigcskae znagcniye arluologigcskih natndak
in Northern Mongolia, tg24-tg21; L., rgge; P. Yetts, Diiaacrbs of ilu
Kozha cxpdition, Burlington Magazine, April, rge6; G. Borovka, Dic
Fwb dct Expedition Koslow in fur Mongohi, rg24, rg25, Arch. Anzeiger, 4r,
1948, s. 342 v.d.

M.d. I. asrrn baglangrglarrna ait olan Noyun-Ula buluntu-

lan, Btiyiik Hun devletinin do$u krsmrndaki Mogol rlundan
olan kabileleri idare eden prenslere aitti. Bu buluntular, Hun-
larrn gerileme$e bagladrfr ve btiytik tilgiide Qin an'ane ve ktil-'
ttirlerini kabul ettikleri devie tesadiif eder. Bu mezarlardan
grkan eqyalardan, bu biilgelerde hiq gdriilmemiE bir" ktiltilr
hazinesl karqrsrnda oldu$umuz anlagrlr. Bu hazineler, qiphesiz
ki Biiyiik Hun devletinin siyasi kudret ve kuweti sayesinde
toplanabilmigti. Mezarlardan grkan iiliiler,' mongoloid rrka
mensuptular. Tunguz olan bu Mogollar haklanda rrklar bah-
simizde izahat vermi$tik.

ar Burlington Magazine, rge6, April. '

ri
F
t:
$.

b
58 ORTA ASYA.TARIHT

rg24-rg2i yrllannda Rus Co$rafra Kurumu'nun araqtrr-

malarr arasrnda, P. Kozlov Kuzey Mogolistan,da bazr kazrlair

.t\ r lt)
s
'ij
(tlilrrt"r'

7/ ,,.,,,,;\'
?/tt ttt t')

Levha 5 Hunlara ait Noyun-Ula buluntular,: l. Elbiseler; r.

lar;3. -
Sag iirgii'Icri;.4. Krsa gizme; 5. Efsanevi arslan
Sapta-
ve kulaHr lartal.

miitqekkil olan bu heyet, kazrlianmn srklet merkezini Selenga

nehri havzasrnda Noyun-ula d.aSlanndaki kurganlara inhisar
ettirm\lerdi. YamaEiardla ve ri"*o
""iirf.f"-f""*f"*-.
halinde yayrlmrg olan ere kurgan'birer birer kazrldr. ti,. L,rr-
ganlardan r, 6, 12, 28, 25 numara ile giisterilenler Hun prens-
lerine ait idiler. Hun prensleri unnrmiyetle ytiksek da6lara
giimiilmekte idiler. igine dolan t"t iutan g.ui."rt
-Mezann
donuyorlar ve asrrlarca 'sebeple
erimed,en kahyorlardr. Bu
kumaglar, afageserler ve hatta cesed.rer gtirtimeden
&adar gelebilmiglerdi. Mezarlann &t krsmr piramid "u**r-i"u
Eeklinde
taE ve toprakla yi.ikseltiliyordu. Mszann ig krsmr umumiyetle

'+;
:41
 BUYUK HUN DBVLETI 59

iki btiltimden teekkiif etmekte id.i. Mezar gukurlan tedrici

olarak derinlegiyor ve bir dehlize giriliyordu. Bu delhizden
tabutun kondu$u biiltime geliniyordu. Tabut .bu iq htcrede
g m. derinlikteki bir kuyu igine gdmiilmiigti.i. Bu hiicre mun-
tazam kesilmig kalas ve ktlttiklerle kaplanmrgu. Tabutun'uzun-
:
luiu i.ig metrc kadardr. Bazr tabutlann kapaklannda ipek kumaE
i
l
kahnhlanna da rastlanrmltr; Bu kahntrlardan, tabutlarrn ipek
t kumaqlarla kaplandr!'rm anhyabiliyoruz. Kumaqlann tizerinde
altrn plikalann ve tutkal izlerinin bulunmasr, alun plikalarla
siislendiklerini ve tabut iizerine yaprgtnldrklannl gtisterir.
Tabutlarrn ig yiiziinde lAke ve boya izlerinin de giiriilmiig.
olrnasr, ewelce tabutlann iEinin boyanarak siislenmiq oldu$u
kanaatrru dofurmaktadr. 6 No.h 'kurganda, stielenpig bazr
mobilya ayaklan da ele gegmiqti. Bu ayaklara dayanan bazr
bilginler, tinceleri Hun tabutlannrn ayakh 'olduklarrnr iddia
etmiqlerdi. Mezarlann koridorunda matem alAmeti olarak
ya$h kumaqlai da bulunmuEtu. Okuyuculartmrza Hun prens-
lerinin mezarlarr hakkrnda daha genig bir fikir verebilmek
timidi ile bu kurganlardan ikisini daha tefemrath olarak tasvir
edecdiz (bk. Lev. 5).
f,npnddc
Qit ve iran kumaglannrn en giizellerini bulabildi$imiz bu rI t' l{..h '

kurganda adeta btittin ev egyalan toplanmrg gibidir. Muhtelif rort

gekillerdeki at takrmlannrn yamnda boyundan ba$lanan insan
baqhklan, pantalonlarr da bulunmuqtu. Mezarrn sadece giiney
koridorynda yirmiden fazla ipekli net'ine rastladifrmrzr st!y'
lersek bu kurgamn iginden grkan egyalar hakkrnda agrk bir
fikir verebillriz.
frt ddr.
Bu mezann en meqhur eseri bir Hun portresini ihtiva dErr ,5. N.&
eden kumaq pargasr idi (Trwer, T. I). Burada 85 tane altrn trars :

plikamn bulunmug'olmasr bu prensin serveti ha^klenda bize

bir fikir verebilir. Bundan ewelki mezarda kaplar datra ziyade
afiagtan yaprlmrgtr. Burada ise kaplann ekserisi bronzdan yaprl'
rru$ ve madeni idi. Hatti bir vazo iginde Eay kahnulanna da
rastlianml{tr.
'Bu kazrlarda elde edilen eserler, Borovka, M. Ebert, Ietbn
Elma[-Ja
P. Yetts, C. Trever, Kozlov, A. Alfdldi, N. P. Tihonov
ve.Hentze tarafindan incelendiler. C. Trwcr, Noyun-Ula
 60 ORTA ASYA

mezarlarlnda bulunan e$yalan baghca i.ig gruba ayrrmr$tr:

r..Qindengetirilmig e$yalar; 2. Yakrn $arktan veya Giiney
Rusya'dan gelmig e$yalar; 3. Yefli olarak yaprlmrg Hun eser-
leri. Bu srnrflandrmayr biz de kabul ediyoruz. $imdiye kadar
bilginleri ilgilendiren eserler, daha ziyade Batrdan ve Qin'den
gelen eserler olmugtu. Bu sebeple Hunlas tarafindan yaprlan
qyalar halkrndaki bilgilerimiz hali karanhktan kurtulamamqtrr.
ft f@ t6r-r$ Mezarlara giren sulann donrnasr, a$ag eserlerin ve ku-
t t gclc
maglann uzun zamarl bozulmadan saklanmasr iqin miisait bir
muhit yaratrru$tr. Fakat bu rutubet di$er yandan da madeni
egyalarrn gilrtytip kaybolmalanna sebep olmugtu. Elimize gegen
keqeler iizerinde umumiyetle renkli ytin iplikleri ile yaprlmrq
aplike tezyinata rasthyoruz. Bu teknik, Flun san'atrmneniinernli
hususiyetlerinden biridir. Dokuma teknigi, ya Qin veyahut-
da Bizans teknigi ile ayru idi. Eserlerin Rus miizelerinde bulun-
masr, Hun kumaglan tizerinde tetkik irrrkimm ortadan kaldrr-
maktadrr. Fakat kumag ve kegeler iizerine yaprlan bu aplike
iglemet"i''igibtiytikbirihtimalileHunlariaiiiai.
It--trb 9! E
fx [o n[n. Tamnmrq Qin san'atr miitehassrslanndan P. Yetts, Noyun-
r.Dcdcl Ula'dan grkan Qin kumaglarr tizerinde iizel bir Eekild.e gahltr.'
P. Yetts, kumaglar iizerindeki Qince y4ztlan da okudu. Ve bu
husustaki bilgimiz oldukga katt bir qekit ald'. Di$er tarafran
JaponlS. Umehara tarafindan Kore ve Mangurya;da yaprlan
hafriyatlar da ortaya,bazr meseleler Erkardr. Biraz daha-mu-
ahhar olmalanna ra{'men Kore buluntulan, Noyun-Ula ili
biiyi.ik bir yahnhk gtistermgkte idiler. Bu benzerlik bilhassa kug
resimli afag kaplarda kendini agrk olarak gdsteriyordu. Bundan
da anlaqrldr ki Biiyiik Hun devleti Kore'den Istanbul'a
kadar olan saha ile bir'miinasebet kurrnugtu.
4. Altay kiilt0r gevresi
KATANDA BULUNTULARI
Raporlar: W. Radloi Aus Sibirien, II, s. 68-143 ; Sibirskic drauuisti,
ZRAO, Novaya seriya, 7, s. 147-116; A. Zah'at.ov,AttQuitit"s of KatafuIa
(Altdi), Journal of Antrop. tnst., 55, r9a5, s. 37-57; Mawiah po artaohgii
Si6ird, TrudrGlM, I, r9e6, s. 169r-178.
Tetkiller: E. H. Minns, Sqthins and Grccles, s. e4&a5o; Kiselev,
DIYS, 339-34r; S. l. Rudenko, Ski,fskaya probtma i Altayktu laiod*i, tAN,
1944,6; E. C. Vidonova, Katandinskiy halat, Trudr GlM,8, r938, s. 169-r78.
 BUYUK HUN DEVLETI 6I

Altay'da Biiyi.ik Hun devletinin ktiltiiriini.i temsil eden

baqhca kurganlar gunlardr: Katanda, Pazrrrk, $ibe. Hemen
hemen aynr dev/e ait olan bu kurghnlar, Altay billgesirtin en
eski pirens mezarlarr idiler. Radlov, Katanda brilgesinde iki kur-
gan tipi tesbit etmiqti. Bunlardan birincisi btiytik tip, diferi de
kii'giik tip *"uurtut*. Bi.iyiik kurganlar, kilEtiklere rLazaran
daha eski idiler, Biiyiik kurganlann hepsi de mezar lurstzlan
taralindan bir defa yoklanmrgtr. Fakat hrrstzlar, ekseri krlrgan-
larda'tabutun gttmiildiigii yere kadax inememiqlerdi. Bu kur-
ganlardan birinin iE krsmrmn geniEli$i 20 mere kadardr. Bu
geniq kurgan{a altr tane at iskeleti bulundu. Ele gegen eqyalar
arasrnda, esri bir Tiirk krhcr da vardr. Mezar odasr yukarrdan
aga$rya do$ru daralmakta ve orta '}:rsmrnda ise tabutlann
kondu$u yer bulunmakta idi. Tabutun kondu$u yerin tavaru
ve yan duvarlan btiytik karagam kiittikleri .ile kaplanmrEtr.
lki ceset, tiEer ayakh iki sedye iizerine brrakrlmrgtr. Iskeletlerin
boylarr r.8o metreye yakrndr. Oyle anlaghyor ki, bu mezarda
insanlarla hayvanlarrn gdmiildtikleri yerler birbirinden kahn
brilmelerle ayrrlm4tr. Iskeletlcrin baqr dofuya dofltr konmuqtu.
Elde edilen baghca buluntular elle yaprlnerE afag hayvan figUr-
leri ile buzlar arasrndan qrkarrlanelbiseler idi(Lev.84). Altrn
kakmah dii$meleri, altrn stisleri bulunan bu elbiseler, hrmrzr ve
yeqil kumaglardan yaprlmrEtr.'Bazr bilginlerin fikrine giire Ka'
tanda elbiseleri lran elbiseleri ile aynr olabilirlerdi. Bazrlan ise
bunlan bugiin dahi Sibirya'da yagayan elbise tipleri ilg rnukayese
etmiqlerdir. Biz de bu ikinci gruptan olan bilginlerin fikirlerine
igirXk ediyoruz,'Katanda kurganrnda bulunan a$ag oymalar
Noyun-Ula'daki eserlere,gok benziyorlardraa. Bu oymalan Ural
btllgesi ve Giiney R.usya?daki eserlerle de mukayese edenler
vardu. Katanda"da bulunan atlar ila cins itibarr ile Pazrnk
atlarrna beriziyorlardr. Katanda kurganlarrrun Kronolojisi de
miinakaqahdrr. Katanda kurgam M.d. II-I. asrrlara ait olmal
idi 45.

4a Trever, .Erc.
s. r90.
{f Giiney Rusya ile mukayesesi igin bk. DIYS, s.' g42-g+3i Katanda
atlan: DIYS, s. g4I; Kronoloji igin bk. A. A. Gavrilova,-Rnshopki Mogilnika
Kataida II, SA, 27, rgb1, s. a67. $ibe'nin ilk devirlerine tesadiif eder.

I
I
!
 .H
.l
3
d
',i

6z ORTA ASYA
I

P A:-IRIK BU LUNTULARI
Raporlar ve tetkikler: 1..Y. Baranov, Merzhta u ',Skifskih,' ,togilah
urogiga Paztr* a Gornom Attala, IVGO, B5, 3, ig53, ,.. z69-278; M. p. Gryaz-
nov, Raskopki kryqicskry trcgih na Altaya, tgz&, Qelovek, Nr. z-4; Ttu Paztr*
bwial of.Altai, AJA, r, r933r s. 4r v.d.; Pamyatniki Maymhskogo ctapa epaha
rannih kogcunikoa na Altac, KSIIMK, 18, tg47; Pnu1 Paztrt!*ki1t kurgan,
Leningrad, tg5o Iz dalekogo Foftogo Alta2skoga kraya, Barnaul, rg5o; Mitw-
sinskie kamznnu babt a styaz, e rckotonmi rcotmi matrialami, SA, 12, rg5o,
s. 2r7-25oi S. V. Kiselev, Iz rahot Altayko2 ckspcttitsii GIM u ryg4, SE,
rg35, r ; Altay a Skifskot wcmya,YDI, rg47, 2t DIYS, M.-L., rg5r, s. ga6-392;
M. F. Rozen, tkot y rcvie dannu o drcanih.gornth rabotahna (meircgorskom
rudnika na Altay, SA, r6, r95r, s. 3?7-g3o; S. I. Rudenk o, K pihoaniopotogii
fujnogo Altaya, Sb. "Kazaki", L., i936; Skfskoe pogrebmiltc Vistognogo Altaya,
SooSeniya GAIMK, r93r, r ; Skifska2a problcma i Altaykic naUa*;, liN,
Ser. Istoriya i fil., rg44, Nr. 6; Vtaroy Paztr*ski2 Kurgan, L., rg4}; Drea-.
ncysa2a Skifskaya Tatuiroaka, SE, rg4g, 3; Kultua Altaya oremzni soorujani2a
Paztr*skih kurganot, KSllMK, rg4g e6; Predaaritelruc soobgenic o raskopkah
o Ulagwu rg47, SA, 1949, rr; Taturioaka Asiatskih Eskimosoo, SE, rg4!2, r;
Raskopki Pa<rnksho2 gruppr kurganou, KSllMK, rg5o, 92, s. rr-25; DrcanE
istariigornogoAltaya,Yt, rg5o,2,s. r55-r59; P2atyPazmkskiykt4gan,KsllMK,
r95r, 3li Gornoaltayktu nalwdki i skifi, M.-L., r95d; Tenkidi igin bk. SA,
19, 1954, q. 328-gg5; Kultura nasehd2a gonogo Altaya u Skifskoc arcm2a,M.-L.,
1953; f, aoprosu o datiroukc i istniko-kulturna2 otsenke Goraoattayskih naludok,
SA, e7, 1957, s. 3or-3o6; S. A. Semenova, Obrabotka dcrioa na drdancm
Altae, po materialam Paztr*skih kurganot,.SA, e6, 1956, s. eo4-ea6; S. M.
Sergeev, V reznth..kosganh ukrasai2ah konsks uezdN, ;z,,Skifskogot, Kurgana
na Altae, SA,8, 1946, s. z8g-z9e; V. S. Sinyaev, Matcriah k artuohgi4eikolt
kartc Nijnago Quhma, SA, r3, r95o, s. 33r-3,+oi K. F. Smirnov, Ruden-
ko'nun "Gornoaltaykie nalwdki i SkiJii" adh kitabrmn tenkidi, Vl, rg53, z,
s, r r9-r22.
Antropolojik tetkikler: G. F. Debets, Pahoantropolagiya, s. l4r v.d.;
V. V. Ginzburg, Matniah k aitropotogii ilrconago nottttril,o Vosrognogo Ka-
zalutana, KSIE, 14, 1952, s. 84-go (bu tetkik daha ziyade irtiq loytairraaU
buluntulara aittir).
Pazrnk buluntularr mtiteaddit yerlerde da$rmk olarak
serpilmig birgok mezaxlardan miitegekkildi. Bunlar ara$ndi
yalr$zca beg kurgan kayda de$er mahiyette idi. Bu beg kurgan
ve hazr raporlaxr $unlaxdr:
r. Kurgan: iuf. p. Gryaznov, Qelovek, Nr. z-+; pazt-
nlskiy kurgan, M.:L., rg37; Rudenk;, Soob$eniya G-AIMK,
rg3r, 2, s. 25-gr; IAN, SIF, 4, 1944; Kiselev, DIyS, s. g34.
fc N. Fettich, Bronzcguss, s.
72,
.t Ayot erer, s. Zg.

il
ll

i
 . z. Kurgan: Rudenko, Vtoroy Pazrrrkskiy kurgan, L.,
rg48; SA, rr, rg4g, s. z6r-z7o; KSIIMK, e6, s.'97-Io9; SE,
Z, r94g, s. I33-r43; KSllMK, g2, s. II-I5; Voprqsr istorii, e,
-- s. t55-I59.
r95o,
I
i
g. K"isan: KSIIMK,32,s. Ir-e5; VI, z, I95o, s. I55.
t,
4. Kurgan: KSIIMK, 32, s. 2r-25.
5. Kurgan: KSlIMf, 37, I95I; VI, rg5o, s. 155; Kise'
I
i
I lev, DIYS, s. 3g2.
Paztrk kr"gurllttttttt kronolojisi hili miinaka'qahdrraE' Prc*Xlryu.
lmra ,lnr.
Biitiin bu mi.inakaqalara rafimen bu kurganlann M.ii. II-I. lorhi .

a0. Katanda kur-

asra ait buluntular olmalarr gok muhtemeldi
t
ganlarrna yakrn bir devre aitti 50.
fug.
i
Pazutk kurganlannda bulunan iskeletlerin btiyiil,< bir fiur
brdr rillo-
r
t
ekseriyeti beyaz rrka mensuptu. Cesidldrin mumyalanmrE olm4sr, r.lalL {?hr
t-

i
I
l
r
ii

it
r
*-
I

t$
'@]B
r-
j

ffiffiffi
i
r
I
I
t.
t
l
z

l
V.
r
i
I Levha 6 Altayhrdq Btiyiik Hun devleti ga$rna ait'Pazrnk
l - r. .Elbiseler; z. Kege gizme; 3' Insan viicuduna
l buluntulan;
II
f yaprlan ddfmeler; 4. Taraklar; 5: Kugtik bir masa'
i

;
.8 L. R. Krzlasov, SA, 19; L. A. Evtyuhova, VI,6, 1954; Vl, rr,
:, 1955; DIYS, s.g7gt SA, 17, 1957, s. 3ol-3o5.
l
1r SA, 27, s. 3o5.
:
50 Aynr eser, s. e67,
i
I
!
t:
ti
I
L
3
tt
I&
 64 oRTA AsYA

rrklann tesbitinde qok ige yaramurrr. Elseriyeti telkil eden bu

beyaz rrk iEine, az miktarda mongoloid unsurlann da kangmq
oldu$'unu giiriiyoruz. Prof,'Debets,e giire bu mongoloid unsurl
lar, Altay da$larinr isgal eden Hunlar olmaLydrlarsr. Fakat
biz Hunlann ta.mamen mongoloid bir rrktan tegekkiil ettiklerini
bilrniyoruz. Esasen Prof, Debets'in nazariyesi, Orta Asya'nrn
tarihi tekimiili.ine de ayknd''. Biiyiik Hun devletinin ricili
arasrnda muhakkak ki mongoloid olanlar da vardr. Fakat bu
tipi btitrin Hun btiytiklerine tqmil etmek do["ru de$ildir.-Hun-
lara ait tizet lesmrmrzda bu mesele miinakaqa edilmiEtir.
f,anrhnr qctr Pazrnk kurganlarr, tip itibarire $ibe ve Berel kurganla'nrn
benzerleri idiler. Etraflan tomruklarla kaplanan mezarlann
tavanla' da kuina-g ve kegelerle tirtiiltirlerdi. Bu idet Noyun-
Ula'da da vardr. Mez,ar odrrrrrrrt' iist krsmr, tizerindeki toprak
tabakasrna tahammiil edebilccek gekilde birkag kat daha iom-
ruklarla tihkim edilir ve bunun i.izerine de ham ioprak serilir,
ham topra$rn tizerine de taglar yr[rhrdr. Atlar, insanlara mahsus
bu mezar odaurun drgrna giimtiliirdii. Bu tip mezarlar
'Hun, ktilttirtintin miigterut Uit hususiyeti idisr.
^tti
r#tru Fikrimizce Pazr'k'taki qfag iggiligi iki bakrmdan tetkik
edilmelidir. Bilindifi tizere aSag oymacrtigr, Hun gaf.rna ait
kiiltiir merkezle,rinin mtigterek bir hususiyeti idi. At koEu-rrrlarrna
ait gegitli stisler, ktigiik masalar; kaplar, hava.n eltreri ve birqok
ev egyalan hep a$a4larrn yontulmasr suretile yaprlmrgtr. Hun-
larda alag torna igrefinrn de oldukga ileri oldu$u anlaqrhyor.
A$ag. iqgiligine ait ikinci teknik ise dtilger veya mnxangoz iqleri
idi. Ikinci Pazrnk kurgammn duvarla' bigilmig tahtalar ve
tomruklarla kaplanmrgtr. Bu tomruk ve tahtalarda balta a['rz-
larrnr da aErk olarak gtirmekteyizsa (bk. Lev. 6).
ElUro vo 16' Pazrnk mezarlannda buzlar arasrnd.a muhafaza edilmek
qyrha
suretile, giiriimeden zama.'.r'rrlza kadar gelen giimlekler ve
di$er elbiseler bulunmuqtu. 'Ikinci Pazrrrk intgr*ttdr bulunan
iinii kapah bir gdmlek, Noyun-Ula'daki bir giimlefi,e gok ben.
zemekte idi. Katanda kurgarunda da bu tip bir giinlc*e rastla,

5r Debets, Pahoantrofohgilta, s. r4r vd.

58 Rudenko, Gon. Altalta,
s. l5-6e.
6E S. A. Semenov, SA, e6, 1956, s, zo4-226.
 BUYUK HUN DEVLBTI 65

makta1nz. Palnrl<. giimle$inin iizerinde altm siisler de giirmek

teyiz. Ayrrca, iiqiincii kurganda, elbiselerin fiyong Eeklinde
dii$iimlenmiq kugaklarrm da buluyoruz' Tiirkl*i\kqftan q"d+-
leri uzun elbiseleri pazrrtk'da da bulabiliyoruz. Elbiseler b-akr-
mrndan iki Hun ktilttirti olan, yani Pazrrrk ile Noyun-Ula,
iki akraba ktilttir olduklanru agrk bir qekilde giistermek-
iedirhr ra. Ele gegen kzgc Aoraplar, taraklai ve alnalar da o devrin
Luyut tarzr hafk.rnd,a bize Lir fikit verebilirler. KeEe-goraP
ve gilme giigebe Tiirklere mahsus bir kiilttir unsuru idi. Pazrrrk
tyattu"r iie Qin'den getirilmiElerdi (bk. Lev. 6).
Pazrnk kurganlarrnda, bol miktarda donmuE at cesedlerini P'r* drrn
de bulmakt.yt". Bn cesedlerin tetkiki bize o dewin at cinsleri
hakkrrida dofru bir fikir verebilmektedirler. - Bu mezarlarda
baglrca iki tip ata' rastlamaktayn. Birici: tip, bozlu- vya
Mogol atr denen tip; ikinci rrk ise "Tiirkmen att" denen,
yiikseL boylu iyi cins'atlardr. Urnumiyetle Orta Asya'run--yerli *,
atlan, "Mogol'n veya "Prjev4tkll adr verilen. a-tlardr.- Ikinci
tip, yani yiiksek atlartn Batr Ttirkistan'dan getirilmiq olmalan
qok muhtbmeldir. Qiinkii Qin kaynaklan,'Ferganahlann gok
isit, kendi tibirleri ile "kan terleyen" atlarrndan bahsetmek-
tedirlersE. Bununla beraber Krrgrz ve Kunkanlarorn da gtizel
atlarr vardt
At cvcrrai
Pazrrrk'ta, atlarla birlikte pek gok eyer de elimize geqmiqtir.
Efierlerin etrafi umumiyetle sarkan kordonlarla veya piisktil-
le"rle stislenmekte idi. Ytzii ise yiin aplike ile grifonlar ve efsa-.
nevi hayvan resirnleri yaprlmak suretile doldurulmuqtu, Aynca
eyerlerin arka ve 6niinde, "eyer kagr" dedi$imiz a$a.q lrytm-
lanna da rastlamakt4yrz,so. Bu eyer ka{Ii"rr, Altayda Kudrrge
ve Yenisey'de Krrgrz kurganlarrnda av sahnelerini tasvir eden
,oi-t"ti"'stislenmiqti. Eyiti" iin lmnunda madeni plAkalarla
siislenmiq bir gii$iisliik ve arkasrnda da bir kuskun t**.- Kaslwn
daha ziyad" Qi" ve Sasani tipinde idi. Qin ve llani kuskun-
lannda atrn sJrgrsrrla takrlan bir atkr yoktu. Pazrrrk'da da iiyledir.
Eyerler iizerindeki tasvirlerin birer birer izalnaa eserimizin
hacmi kifi de$Idir. Kiilti.ir tarihi balsmrndan btiyiik bir
6?.
defieri olan bu sahnelerin izahrru baqka'bir ettide brrakryoruz

Lw.6.
,61 Bk.
55Hangar, Das Pferd, s. 356.
' 5? Rudenko, Gorn' .A,lt., r. Ior.
6e
DIYS, s. 377, 388; Rudenko, aynr eser' s. 165-185'
 66 ORTA ASYA,

fd.tLt Birinci Pazrnk kurganrnda bir Hun krrbacrna rastlamak:

tayrz. De$'nefin ucuna bir deri srrmln sanlmasr suretile yaptlan
bu krrbag,-sonraki Orta Arya krrbaglanna da benzemektedirs-8.
At fokd Pazrnk gemleri ortadan rnafsalh ve iki kenannda da' iki
dizgin halkasr ile siislenrniEti. Bu halkalar, qofu zaman asllan
hayvan figiirleri ile de mi.ibalflfah bir qekilde teryin edilirdi.
Bu a$ag veya bronz figtirler sayesinde, Pazrrrk kurganlanmn
bir yandan Gi.iney Rusya ile skr miinasebetler kurduSunu ve
difier yandan da Baktriyandaki Greto-Budist san'attan birqok
qeylerialdrfirm anhyabiliyoruz. Paz:rrlk gemleri, tip itibarile
Altay'da Katanda ve Aragol kurganlanndaki gemlere qok
yalm idiler. Bu tip gemler, Milflttan tinceki asrrlarda Orta
Asya ve Sibirya'da gok yaygrn bir halde idi 5e.
At ve geyrk maskeleri, Pazrnk kurgarrlanntn Gn kara.k-
teristik eserleri arasrnda sayrlmaktadrr. Bu maskdlerin hangi
dini inamgtn tesiri altrnda yaprldrfrru bilmiyoruz. Maskelerin
umumiyetle yiiz krsmr gok tisl0plandrnlmrg bir Eekilde si.islen-
migti. Maskelerde ayrrca geyik boynuzlanna da rastlamaktayn.
At-ve geyik maskeierine ilive olarak bir de kaplan maskesi
bulunmugtum.
f fodfrkl Pazrnk'ta bulunan bir tabut iizerindeki cennet kuquresim-
leri, Altay kiilttiriine Qin tesiri meselesinin miinakagasrnr yeniden
canlandrrdr. Cennet kuqlan, yaru Phoenix motifleri Qin san'a'
trrun batlya doiru yayr\run emin iEaretleri olarak kabgl. edil
miqti. Cennet ku$u motifleri, Hun qa[nnda bir yandan Orta
Asya ve Altay'da yayrhrken; difer yandan daBatr Tiirkistan'da
Greko-Budist san'atta gtiriilme$e baglanmrqtr. Bu motifleri $ibe
kurgarunda da bol olarak giirebilmekteyizrt (bk. Lev. 7).
Pazrnk kurganlarrnda bulunan silihlar umumiyetle Iskit
tiplerinin bir devamr inahiyetindedir. Bilhassa iigtiricti kurganda
bulunan bir kalkan, eski Yunan kiilti.iriintin Orta Asya'da
yayrtrru$ oidrrgoo.ttr en gtizel bir delili 14ior. Qubuklann yanyana
getirilerek bir qit geklinde ba$lanmasr suretile yaprlan bu kalkan
tiplerine, Giiney Rusya'da bilhassa Iskit dewinde rastlamak-
tayrz. Madendwr yaprlmrg silAhlann go$u rutubettein giiriiyerek
z4rrranrqillz4 kadar gelememigtir.
't8 Rudenko, r. r4o.
6eDIYS, s. 36&379; Rudenko, T. XXX, XLIX, s. 16o
'o DIYS, s. 383.
sl DtYs; r. io+.
'l .Rudenko, aynr eser, r. t55.
 i'1,:L::i':-: rj
:, I i,,ii

BUYUK HUN DEVLETI 67\

H
d
L
()

o
().
()"
,{
6t
tr'
,o
dl
J'
k
N
d
A
I
I

t'\
d
o
11
 :ij
:d

68 ORTA ASYA

Olfitalo -.-. Pazrnk'ta bulunan cesedlerin viicutlarrnrn yaprlan drifrin-

t lrrud.fl
lfitdcr lerle siislendi$ini gtiriiyoruz. Ekseri cesedlerde, vticudun iem
ijn ve hem de arka krsrmlan ba$tan a4a$rya kadar dii$tinlen-
migti. Ayrrca mumyalanan tjltilerin derisi "T" geklinde aErlmrE ve
sonra da dikilmigti. Bu hAdiselerin neyi ifade etti[ini bilmiyoruz.or
Adalelerin grkarrlmrg olmasr Eok 'muhtcmeldir (Lev.6).
Kqr$en cdllco Pazrnkota kurban edilen atlarrn kulaklarrnrn6a kesilmiq
rthr
olmasrnr bilginler tiirlti gekillerde tefsir etmiglerdi. Bunun en
gi.izel izah tarzr, Eiiphesiz ki Prof. Abdi.ilkadir Inan taralindan
yaprlmrqtr 6r. Prof, A. Inan'a giire kurban edilen on atln niqan-
larrrun 'ayn ayn olmasr, atlarrn on kabile tarafindan hediye
edilmiq oldu!'unu giistermekte idi. Aynca atlann kuyruk ve
yelelerinin"de kesilmesi, Tiirklerde qok tarunmr$ blr matem
alAmeti idi. Sayrn Profes6riin fikrine biz'de tamamen iqtirAk
ederiz'. Kurban edilen atlann aygrr olmasr da Tiirk ddetlerine
uygundur.

gine TULU,NTULART
M. P.. Gryaznov, Ragkopka kn2ajeskol mogih na Altae, "Qelouek", r'928,
2-4, s. 2t7-srg; Fiirslengrdber, Wiener prdhistorische Zeitschrift, rge8,-r7.
s. I2o-r23; AJA, rg33, 27, t, s.3o-45; Kiselev, DIYS, s. 334-538, T. XXX.
Antropolojik tetkik ve miitalealar igin bk. G. F. Debets, Paleoantro-
pologrya, s, r39-r45.
rgeT senesinde Altay lda$larrnda yaprlan kaztlar esnasrnda
Ursula . rrma$r lcyrsrndaki $ibe mevkiinde yeni bir kurgan
bulunmugu. 45 m. gaprnda ve 2 m. yiiksekli$inde olan $ibe
kurganrrun kanst 47 giin devam etmiqti. Esas mezar 7 m.
aEa$rda bulunmakta idi. Mezar krsmr, kalaslarla inqa edilmig
iki nrezar odasrndan miitegeRildi. Zengin ve niifuzlu bir gefe
ait oldu$u, grkan egyalarrn anlagrlan b,. kur-
"enginli$inden
garun tarihlenmesi, mezar odasrnda bulunan likeli bir Qin
kabr pargasr sayesinde olmugtu. Prof. Umehara'ya gore bu kap,
M.6. 86 ite 48 seneleri arasrnda yaprlmrq idi. Mezar birkaq
defa, Eok eski zamanlarda hrsular tarafindan yoklanm$tlj
cr Rudenko, aynr eser, s. r. r88,
3eB,
0d A. Inan, lkinci Ttirk Tarih Kongresi, s. r4z1 M. P. Gryaznov,
AJ, r, rg33, s. a4 v.d.
 BUYUK HUN DEVLETI 69

Fakat umumiyetrle altrn arayan hrrsrzlar, iglerine yarainayan

qyalara dokunmamrqlardr. $ibe kurganrnrn ilgi Eekici bulun-
tularr, mumyalanmrg cesedler, zt gemleri ve di$er kogum
takrmlan, a$aglardan yaprlmrq oyma si.isler, dltrnlar iizerine
iglenmig: sspsrZ tezyinat unsurlarr, kdrnik kazmalar vs.dir.
Demir ptikalar tizeripde, siyah boya izlerine de rastlanmrgtr.
Altrn kakma (innustation,) tekni$i $ibe kurgar.rmn karakteristik
hususiyetlerinden biri idi. Krugamn kig:fi Gryaznov'a giire,
kcmikler iizerine yptlms tez)i.nat, Tiirk kiiltiiriiniin bir lanusiyett ue
sonraki Gtiktiirk motiflni de bu iirneklerin bir deaamt idi (Lev. B.)
l

#$ e

zryffiV@ruvvoo
- ri- I <b^t!r ir q$F g6P 0000

# ffi h*
4

Levha
6 8
@
VEfr 0w 00ffi
Biiyiik Hun devleti galrnaaitAltay'buluntularr: r. Kumurtukl
e. $ibe; 3. Karakol; 4. Katanda; 5. Kuray kurganlarrndan.

Antropolojik tip meselesine gelince, Pazrrk ve $ibe

dewindeki Altay uklan "btJoz rh"tan idiler. $ibe kurgarunda
buliinan ihtiyar bir irli.iye ait iskelet tam mflnasr ile bir Mogola
ait idi. Pazrnk ve Oglaktr'da oldu$u gibi murnyalanmqtr
 70 oRTA ASYA

(Yetts.,!. r88); Altay da$arr ile gok ilgilenen bilginlerin fikir-

lerine giire bu ihtiyann iiliisti, dofudan, mesela Mogolistan'dan
getirilerek gtimiilmiiqti.i. Ve tanlnmrl bir Hun qefi olmah idi.
Bilindifi iizere Biiyi.ik Hun devl6ti, iEinde birqok
milletleri toplayan. bir imparatorluk mahiyetinde
idi. Altay daSlarrndaki kurganlarda birkag rYrongor
loid iskelete rastlamarnrzrn sebebi de budur. Devleti
tqkil eden Ttirk ve Mogol kabilelerinin reislegi, Biiyiik Hun
devletinin aristokrasisini temsil ediyorlardr.
Itfrlt !*
tapdrn
1935 de Altay ve Sayan ilmi sefer heyetinin aEtr$r bu
kurganlar ta$tan yaprlmrgtr. Oliilerin baqlarr gtineye dogrg
konmugtu. Bu kurganlar hakkrnda bir rapor yoktur. Bu bulun-
tulan Kiselev lf,sa olarak hi.ilisa etmiqtir 65. !

Itt'l* rgzg da Gryaznov tarafindan yaprlan araqtrrmalar netice-

lchnddn'
sinde elde edilen buluntularin en karakteristik eserleri, Db$u
Sarmat kiiltiiriiniin tiplerine benzeyen seramiklerdi. Bu bulun-
tular M.ti. V-III.,asrlar arasrna konmuqtu. Tagar kiiltiiriini.in
son devirlerini de ihtiva eden bu ktiltiir, Pazrnk medeniyetinin
bE]1n$g devirlerine tesad{if ediyordu66.
lccror&r
hhabn
l Biyisk'in 50 km. gi.iney do$usunda bulunan bu merkez
Katun nehriirin kryrsrnda idi. Meqhur Srotski kurganlanna da
pek yakrndr. Burada itk hafriyat I93o senesinde SmirnoV tara-
findan yaprlmrq; ayri'ca Ig52 ve 1953 senelerinde de muhtelif
mezarlar aErlr4rgtr. ,Bu kurganlardaki buluntular oldukga eski
bir karakter taqryorlardr. Kiselev bunlan M.6. IV. asra kor.
Gryaznov ise bu merkezi daha muahhar kiilttirlerle miinasebete
getirerek tarihinr M.d. II. asra kadar indiriroT.
-Icef Lrrgnr Bu kurgan Batr Altaylarda Ursula nehri iizerinde idi.
rg37 senrlsinde agrlmq ve civannda Gtikttirk qa$rna ait kurgan-
lara da rastlanmrgtr. hrrada bulunan eserler, $ibe,. Katanda,
Berel gibi karakteristik Hun ga$r eserleri ile buytik benzerlik
gtistrmekte idiler. Kurot kurganlanmn bu ga$rna III. Kurot

er DIYS, s.
329-330.
6 Gryainov, MlA, 48, s. 85; DIYS, s, 33r.
.? MtA, 48, s. 9e-g8; DlYs, s. 33 r.
 :r:-.il-t.l';

,*

BUYUK HUN DEVLETI 7t

adr da verilir. III. Kurot'da da daha sonraki devirlerde oldu!'u

gibi beyaz rrka mensup iskeletlcr bulunmugtugs.
1934 de Ursula nehri i.izerinde bulunan bu kurganda elde Utuh rGf,d
fdf[rrrlE
edilen kaplar, Siblryaldaki Tagar kiilttirii ile ba$lar gtisterirler.
Bu buluntu yerine Karakol adr da verilir. Qanak qdmleklerinin
eski karakter gdstermelerine raSmen, bilhassa at eyerleri Pazr-
nk'taki eglerine gok yakrndrr. Karakol, $ibe kurgaru yalcrunda
idi6e. (Lev. 8,3)

UYATITA- KURGANI
Gene Ursula nehri iizerinde bulunan Tuyahta'da muhtelif hlt fr|btlru
devirlere ait ki.iltiirlere rastlamaktaytz?o.7 numarah mezar d.a
bu dewe aittir. Kurganda buluna,n i.ig at eyeri ve kogumlan
Karakol ve Pazrrk buluntularrna benzerler.

YAKO.NUR KURGANI
Altaylarrn batrsrnda, Ust-Kan viliyetindeki Yako-Nur'da r'rlNulcril
bulunan mezarlann 6 numara.hsr idi. 2g fii^ gprndalci bu kur-
ganda bulunan en dnemli eser, Qinlilerin Han si.ililesi ga$na
ait bir yeqim tagr idi. 81 kurgan da Pazrnk gafirna aitti.
AEREL BULUNTULARI
V. Radlov, OAK, 1865; Aus Sibirit-n, II, s. rto; Zapiski Russk. Arh.
Obg., novayd seriya, VII, g-4; A. A. Zaharov, Matrriak on tlu arehcologr
of Sibcria, ESA, g, s. r32-r4o; Katanda ve Kafkas buluntularr ile'kargrlag-
trnlmasr igin bk. V. I. Veselovsti, Trudr GlM, I3, [, s. 362; A. A. Za-
harov, JRAS, 55, T. XOV, I.
Berel kurganlan 1865 de Radlov tarafindan bulunmugtu.
Sonradan A. A. Zaharov, Radlov'un elde ettifi bu buluntulan
yeniden incelemig ve nefretmigti. Radlov bu kurganlaun mu-
ahhar devirlere ait olduklanna inaruyordu. Fakat Zaharov,
Berel'deki aSag oymalarrn Pazrnk eserlerine gok benzedi$ini

. c8 Evtyuhova-Kiselev , Otgct e rabotah Sa2aw-Attalsko2 Arhahgi-

psko1 ckpditsii rg35 g., Trudi GlM, XVI, M., r9r4r, s. 88 v.d.; DIYS,
s. 328, 336.
.e Kiselev, Iz rabot Attayskoy ckpnitii GIM o rg34 g., SA, rg35.
-?o DIYS, s. 355:356.
72 ORTA ASYA

ag* olarak giistermiSti, Berel buluntularr Hun san'atuun

muahhar hususiyetlerini giistermekte idi. Bu kurganlar, ne
Radlov'un zannettigi gibi gok yeni ve ne de Pazrrrk devri ile
mukayese edilebilecek kadar eski idiler. Isa'dan sonraki asrrlara
ait olan Berel mtzarlannrn, Avrupa'da AttilA devletinin kurul-
masrndan az ijnceki devirlerle ilgili olmasr gok muhtemel idi.
Altay da$lannda, Berel nehrinin doktildii$ii yerin yakrnlannda
olan bu kurga^nlann en tinemlisinin qapr 20 m. ve yiiksekli$i de
6 m. kadardr. Kurgan gok iyi muhafaza edilmigti: Mezann
iizerine muntazam bir gekilde kesilmig taglar yrfrlmrgtr. Bu taq
y$rm arasrnda ise bir at iskeleti ile kogumlarr elde- edilmiqtir.
Diirt metre kadar derinlikte ve her tarafr i$ag kiittikleri ile
kaplanmrg bir hticrede' 16 tane at cesedi bulunmugtu., Atlar
iizerinde de altrn siislerin bulunmasr, bu mezar sahibinin zen-
grnlik ve kudreti hakhnda bize aErk bir fikir verebilmekte idi.
Esas mezar odasr, karagam ve kayrn ki.itiikleri ile kaplan
m$tr. Ktitiiklerin konug g.kti, di$er Altay mezarlarrndaki
teknifie gok benziyordu. Mezarda, insan kemikleri yanrnda kiil
ve kiimi.ir kahntrlarrna da rastlanmrqh. Buo bize iiliilerin yakrl-
masr idetini de hatrrlatrrsa da insan kemillerinin bulunmasl,
bu ihtimali krsmen olsun ortadan kaldrmal<tdrr. Demirden
yaprlmrE aletlere de gok rastlanm4tr. Fakat bu aletlerin bronz
devrine ait gekillerle yaprlnng olmasr, Hun gaSr ile yalan ilgi-
lerini giistermekte idi. Meseli Giikti.irk dewine ait demir eser-
lerin Eekilleri baEka idi. Demirden bir krn igindeki krhg da eski
tipe aitti. .Demirplikalarla yaprlmrg bir zirh da bu bakrmdan
tetkike defer eserlerdendi. Giimiigten yaprlmrq silsler de epey
bir yek0n tutmakta idi.

TULA NEHRi sUtUNTULARI

Raporlar ve tetkikler: G. J. Borovk a, Arh. Obsl., Severnaya Mongoliya,
lI,L., rge7; Archaeologia Orientalis, B. ser., I,3; N. Fettich,.Bronzeguss
und Nomadenkunst, Prag, Igag, s. 7e; S. V. Kiselev, DIYS, s. 3IB v.d.;
L. R. Krzlasov i A. H. Margulan, Plitngnu ogradt mogilnika Begaza,
KSIIMK, 92, rg5o, s. reGI36; B. Petri, Drearcsti o4ra Kosogola, Naugn.
Asotz. Vostokovedeniya, Irkutsk-, I, r9e6; G. P. Solnous!*iy, Plitagnu
nugih (abq,kalya, Trwdr Otd. Istorii prvobltnoy- kulturr Gos. Ermitaja, I.,
rgr4r, s. 275-gogt Ramic kontniki KSIIMK, 8, s. 36 v.d.
.(abayka$a,
 BUYUK HUN DEVLETI

Tula nehri kenanndaki Naint'e - Sumi'de bulunan bu

kurganlaro Tiirk tarihi tetkikleri bakrmrndan biiytik bir de$eri
haizdirler. Bu kurganlarda hem Hun ve hem de iot ttirk gugrna
ait eserler bulunmuEtu. Mezarlardaki dltilerin hepsi de *ott*ip
giivalyelerdi. Mezarlann iizerine taglardan bir yr$rn yaprlmrgtr.
Altaydaki Katanda kurganlarrna btiytik bir yalunhk gristeren
ipekli kumaglar da, bu mezarlarda ele gegmiqti. Bilhassa at
koqumlan, Macaristan'daki Hun ve Avar eserlerile kolayhkla
mukayese edilebilmekte idi 46. Tula'daki kemik eserler de
Altay'daki Katanda buluntularrna benziyordu. Bilhassa kalb
geklinde ve bronzdan yaprlnirg kuqa"k stisleri, Macaristan'daki
ilk Macar eserlerini andrnyordu a?. Tula buluntulan kanaati-
mize gtire, tekrar tekrar,incelenmelidir. Orhon kryrlanna yaLrn
olan bu yerler, Ttirk kiiltiiriintin itk gekitleri haklsnda bize
agrk fikir verebilirler.

5. Tann daflan kiiltiir gevresi

Rapor ve tetkikler: A, N. Berng tam, Arluohgigcskir kontun Ti2aryan2a
i Alaya, IAN, Kirg., e-3, Frunze, ry45; O dreurcst2ii TianSanlta, Tyangans-
kaya Pravda, 3o.9. rg44; Iz istorii kulturnth salazc2 Fergant i TiltaaSanya,
Sb. A&ademilu K. I. Skryabinu, Frunze, tg45; K istoii Fergarc-Turk-
mmshih kdht?nqh otrcsayijt, iz itogov arheologigeskih rabot 1945 g., IAN Kirg.,
4-5, r946i Iz istorii Vosbgnoy Fngan i Ala1a, IAN, Kirg., 6, tg47; Drconlalta
Fagana, KSllMK, zr; Iz itogou izigenia drcuru2- istoil-'Kirgizisiana,
tl,N Kirg., 7, ,g4li ArtuologQcskala ekspditsiya na Pamir, Vest. LGU, re,
tg47; Problem dranult istotii a chtogcwza' Tojnogo Kazalutana, lAN, Kaz., Ser.
fu.r z; Dreimiy Iiyot-gaa, KSIIMK, 98. Bernqtam'rn giinli.ik gazetelerde
grkan yazrlanm bibliyografyamrza almadrk. Bu konuda Berngtam'rn gu
etiidlerine de miiracaat ediknelidir: htoriko-kutttnne pogkie SeacrnoSt Kir7rr;;
po natcrialam Bolsogo Qqskaso katula, Frur:v:e, rg43i-.Aituolqgigcskid natcriatt
iz Semircg2a, PIDO, 6, rg34; VDI, 4 (g), rggg; fOVn, II, r9i9; KSIIMK,
4, rg4oi VDI, a, ry4o; Kcnkolskiy Mogilnik, Arheologigeskie ekspeditsii
Ermitaja, II, ig4o; Pamlatniki stoiw Taldsskoy dolint, Alma-Ata, rg4r;
Nckotorie ingi arluologigeskih rabot u Semircge, KSllMK, 13, 1946; Aiauanskit
nashalnu izobajcniya i dreonlta2a stolitsa Farganr Ergl', SE, 4, tg48i Omoonu
ctafi istorii hultun Semirepa i Ti2anganya, SA, II, rg4g; lsbri*o-artuolagQeskic
ogcrki Tsmtrabngo TEan-ganlta i Pamiro-Alalta,
YlA, e6, M. 1952.
?1 Gryaznov, Raskopki nd Altat, Soob|teniya Gor. lnr*it ja,
I, L.,
r94o, s. r7.r8; DIYS, 9. 356-357.
 r
is@to
EC
C.
lffiG
F{ffiH[
*F @"r ffifr0
,e=) -^.
W
f:
$g 'ffi ,ffi
Fb
f
tT
T ffiffi@
*@qe
 i j. .:::it-t1l
'r|l
, ,'
t .: :.
.: ,:,
-'..1'
il

li

'."i
1

BUYUK HUN DEVLETI 75

Biiyiik Hun hiiki.imdarr Mao-tun, M.ii.III. asrrn bagrnda

devletini kurduktan sonra, hAkimiycti altrna aldrfr Orta Asya
kavimleri arasrndaki asiyig ve birl;Ee ,biiyiik. bii ehemmiyet
vermigti. Hatta Qin imparatoruna yazdtsr mektuplannda, eli
silih tutan Orta Asyahlarrn sulh ve siik0net iginde olduklarrm
ve bunun kendisi igin kAfi bir saadet oldti$unu ifade etmekte-
dir72. Bu sebeple Tann da$larrnrn eteklerinde, Biiytik Hun
devleti taralindan kabileler arasrnda kuiulan bu birlik ve kay-
nagma, kendini ktiltiirde de giisterdi. Hun ga$rnda Tann da$larr
tam bir kiilttir birligi gtistermekte idi (bk. Lev. 9).

KIZART BULUNTU,LARI

Iki vadinin yamaglan iizerine yayrlru4 12 ktugandan ,::i. ,

miiteqekkildi. Buradada Altay ve Noyun.Ula kurganlannda T

oldu$u gibi, mezar qukuru kazrldrktan sonra, gukur igine ayrr
bir nig yaprhyor ve tilii bunun iqine konuyordu. Mezarlarda
koyun kemikleri ve a$ag veya toprak kaplar da bulunmuqtu.
Mezarlar, bilhassa Kenkol'da bulunan Hun mczarlanna gok
benziyorlardr. Bazr mezarlarda iiltilerin gift olarak giimiilmtiE
olmasr, iilenlerin kanlarrrun da diri diri giimi.ildtikleri intibarnr
uyandrrmqtr. Fakat biz, btiyle bir Eeye ihtimal vermiyoruz.
Qtinkti kaynaklarrmrzda btiyle korkung bir Adetten bahseiilme-
mektedir. Kemik yaylar ve demir brgaklar, Krzart buluntu-
lanmn en karakteiistik eserleri idi. Ok uglarr, tip itibari ile bize
Kenkol buluntulanru hatrrlatrrlar. Krzart'da, ayr:ca agag
temrenlere de rastlanmrgtr ?s.
rrngin BULUNTULART

Bu yer, Tann da$lanmn orta krsrmlanndave Isf-gdloiin IS.

kryrsnda idi. Mezartldpn grkanlan e$yalar, Krzari *"*-
Iannda oltlu$u kadar bol ve deserli degildirler?a. Burada da
tabutlar igin mezarlarda ayn bir nig agrlmrgtr.
I

?r De Groot, Die flunnen, s.

' 74.
?t MIA, e6, s. 6o-67, r. r3o-3g.
?{ MlA, e6, s. 6o-67; r.
3o-gg.

i
h
F
N

b'
I
E.
 76 ORTA ASYA

A LAMI$IK BULUNTI.]LARI
At p|.r Alamrgrk btilgesi, hem Gdktiirk ve hem de Hun kiilttir
tarihi bakrmrndan gok krymetli kurganlarr ihtiva etmekteydi.
Buradaki mszarlar da di!'er Hun ga$r mezar tiplerine benzc-
mekte ve iki hticred"n te5J,kut et-"ttl idi ?5. Burida da butun.
tulann ekserisini kaplar ve koyun kemikleri tegkil etmekte idi.
Em.{pp Burma-Qap buluntularr esas itiba.rile Hunlardan ewelki
Ldutuf.n
devirlere, yani M.ii. IV. asra ait idiler. Fakat bu eski kiiltiiriin
yamnd.a, M.s. II. ve III. asra ait eserlere.de rastlamaktayrz.
Bu sebeple Burma-Qap ktilti.irii, hem Hunlardanewelki vehem
de Hun devri bakrmrndan tinemli bir merkezdi ?6.
Irm |rftrolr Yukanda kayd.etti$imiz merkezlerd.en bagka, di$er tinemli
rlllc llu 9r!
Ltlrilrldt buluntu yerleri gunlardr: r) Ili nehri kenannda Kara-Qakci ve
Qu buluntularr (M.ii. V-IV. asu.a) Kara-Tav'da I. Berk- Kara
ve Nann kurganlan (M.ii: IV-III. .asrr). 3) II. Berk'Kara ve
Isrg-gdl'de Karakol krtrganlarl (M.d. III-M.s. I. asrr). 4) II.
Kara-Qako ve II. Kargah buluntularr (M.6. I.-M.s. II. asr).
Ifualol Kenkol kurganlarr, bilhassa antropolojik tetkikler bakrmrn-
Lruguiu
dan Orta Asya'd4 btiytik bir iinem tagu. Qinlilerin, hem kiiltiir
ve hem de rrk bakrmrndan Biiyiik Hun devletinin igine soku-
larak orada yerli halkla kangrp ve, melez Qinli bir koloni mey-
dana getirdiklerini giisteren bir merkezdir.

6. Kazakistan kiiltiir gevresi

Raporlar ve tetkikler: Bela Posta, Archaahgisclu Studicn auf Russi-
sclum Boden, Budapest-Lcipzig, II, rgo5; V. N. Qernetsov, V. l. Mo-
ginskaya, Gorodqe BolSoy lng, KSllMK, 0,7, r95r, s. 7847; Drcunyaya
istoiya nijwgo priabya, MlA, 35, Ig53; S. S. Qernikov,Vostagw Kazalutans-
kaya ekspdi*iya, KSllMK, 37, s. r4p'-t1o; O rabotah Vostagno Kazalutansko2
ekspeditsii, SKIIMK; 64, 1956, s. 43-6o; Oslnanp poblant artuologiqcskogo
iaqmiya Kazahstana, IAN, Kaz., 77, Ser. ist,, r95o, s. 63-7o; G. Dahgleyger
Nottgooru rabota Instiluta istorii arluologii i etrcgrdii .A*adctnii Nat* Kazalukoy
SS8, 77, r95o, s. 84-87; M, P. Gryaznov, K ooptosu o hulturah cfuhi
poz&At Bron& o Strtft, KSIIMK, 64, 1956, s. z7-42; Istoriyl drcanih phmen
ocrhntl Obi, MlA, 48, 1956; B. M. Rauqenbah, Kuami*a $igirsko2 kultun,
KSIIMK,43, r95q,.!s. SS-68; V. F. $ahmatov, K aoprosu ob ehwgauat
?6 MIA, e6, s. 6o47, r. 34.
?c Aynr eser, s. 68-7o.

ll
ilt
t;i
 ,.
., :1il
'l{
lt
I
i]i
lli
iI
tl

rruw nnvr,srt
I

BUYTJK

Eazalukigo taroda,. IAN, Kaz.6, rg5o, s. Bo-gr9; K. V. Salniko'v, fojrc-

KSIIMK, 45, 1952, s. 4&6r; T. N.
(Jralskaya arluologi.gcska2a clupcditsiya,
Senigova, O rabote Hore2msko2 ckspedi*ii a Kazalutaru, VAN Kaz', I, I95o'
s.S8-9S; K. V. Salnikov, Arhnlogigcskie issledoaanlta u kurgansko2 i pllo'
binskoy oblasQah, 37, rg1r, s. 88-96; l. V. Sinitzr n, Ailnohgigcskic issfuoani2a
o Samloaskolt obtasti i lqfadrtum Kazelstata, KSIIMK, 45, 1952, s...7t; Arlu'
otogigukic issledooaailta u Nijrcm Pawljc i {apahnm Kazaluturu, KSllMK, 37,
rg5l, s, 97-to5; Poselcaiya cpohi bronzt shpnih ralonoa /awljya, SA, XI, rgr49,
s. eoj v.d.; .Artuotogigeskie raskop*i na tetritorii Nijnego Poaalje, U9. Zapiski
SGU, t7., tg47. Spitzin, Matzriah po doistnrigeskoy arlwologii Rorrll', Spb.,
.I89g; W. Radlov, Aus Sibirien, II, s. rr3 v.d.
/
Do$'u Kazakistan, Bronz ga$run son zamanlannda, Irtig
boylarr ile Semiregi kiiltnriiniin tesiri altrna girmiqti. Bu b<il-
genin, M.6. V-IV. asrr ile Hun gaSrna ait buluntularr,'A113t'-
daki Katanda ve Pazrrrk buluntularrna gok yahnl*' giisteri-
yordu. Sarr - Kol, Qirigiz - Tau ve- Berkkann kurganlarr, Do[u
Kazakistan'rn bu devrine ait zikre deser buluntu yerleriydiTT.
Gtiney Kizakistan'da Qangal mevkiinde ele gegen eserler ise,
M.6. III-II. a$rlarda, bu bolgenin Hazar'denizi kuzeyindeki
Sarmat ktiltiirti ile srkr mtinasebetler kurduf'unu giisteriyordu?8.
Iskit kiilti.irii, giiphesiz ki Batr ve Giiney Kazakistan ktiltiiriintin
inkigafrnda biiyiik bir rol oynamqtr. Fakat Do$u'Kazakistan
Hun olarak kalrmg've kurgarrlar ,bu e$ki Orta Asya qiivalye-
lerinin hatrralarr ile dolu olarak bize intikal etmiqti ?e. Do$u
Kaza-kistan ktiltiirii, M.6. I.-M.s. II-III. a$rlarda daha yeni
ve daha fazla Hunlagmrq bir ki.ilttir karakterini gtisterme$e
baqlamrqtr 80. Bilhassa bu devre ait Omsk ve lrtiq havzasr
buluntularr arasrnda kemik ok uglan ve kemikten yaprlmrg elrft
pldkatan biiytik bir yer tutmakta idi. Artrk bu devirde Kaza-
kistan'rh, Gtiney Ural btilge.si ile de stkr temaslar temin etti$i
giirtilmektedir.
Eski Macar'ki.iltiirtiniin Orta Asya mengelerini ata,yar'
Macar bilginleri, sonraki Hun ga$rna ait Tomsk buluntula{rna
biiyiik bir ijnem vermiqlerdi. Burada da iizerine dikkati geken
, ?? S. S. Qernikov, KSIIMK, 97, s' t44 v.d.
?s l. V. Sinitzin, KSllMK,57, s'97 v.d.; SA, rr, s. 2o3.
.t V. IJ. Qernetsov; KsItMK, 37, s. 78 v.d-
so S. S. Qernikov, KSltMK, 64, s. 43 v.d;'
 ?8 ORTA ASYA

. : birinci derccedeki dnemli eseiler kemik ah uglan olmugtu ar.

Tiirk kavimlerine ait olan tek a$rzh biiytik brgaklar ve paiarar,
bu gafda zrttk fazla gtirtihe$e baglanmrgtrsr. Bu p;i;i;;;
krnl4n da eski riirk lahgla'mn krnlan ile biiyiik bir-yalunhk
gristermekte idiler s. Artrk biltiin bunlar bize giistermektedir ki,
Hun Ea$rnrn sonlarrna dosru Kazakistan'da da Tiirk ki.iltiiri.i
karakteri, yaval yavaS kendini gristerme$e baglamrgtr.

ffi- * Bilindigi iizere, demir cevherleri bakrmrndan Orta Asya'da

en zengin yer, Altay btilgesi idi. Bu sebeple Kazakistan,rn
demir ga[rrun baqlamasrnda, Altay ktiltiiriiniin bUytik bir rolii
olmugtu. Kazakistan'a demir EaSr baghca gu iki yoldan girmiqti:
r. Qulim-Barnaul-Tomsk; z. Semipal4tinsk-Omsk-Tobolsk yol-
lan. Irtig havzasr bu yayrhgta btiyiik bir rol oynamrgtr. Kaza-

boylanndan gelbn Demir ga!,r tesirleri altrnda kalmrEtr.

7. Hunlar ve Fergana biitgesi

A. N. Berngtam, htori*o-arluoh&Qikic ogc*i Tsenralrcgo Tyanganya i
Pamiro-Alayb, M.-L., 1952, MlA, a6; Ailuotogigaskie kontun T2an-ganlta i Alaga
lA;.1, Kirg., z-3, s 63 v.d.; Drcanic naskalnic izobrajnilta domanSih loSadcy u
tukobrom na$en i kamni s rudpignmi, Protokoh TKLA, VII, Tagkent, r9o2,
!. {! v.d.; M. E. Masson, Elesfodi$lta artwtogigaskogo ndzora na straitolstan
Bohogo Fctganskol *azalc, KSllMK, 6, s. 53 v.d.; N. Posiavskiy, Iz poezd*i
na Sayuh-Tag, Protokoh TKLA, 8, r9o3, Tagkent, s. Z54g; A. Stein.
Arihaeohgbal &oar, MASI, Nr. 32, Calcutta, rglg; P. l. Smoligev, Arhc-
ohgigcskic rabott a Dangara u tg4z godu, IOON AN Tac., 2, tg1z. s. 96-107;
. B. Ya. Staviskiy, ArhalogQeskoe isshdowniyc Taeikistana, Bibliyografigeskie
obozrenie, VDl, r95e, s. 16z-168; N. N. Zabeli(a, Jtfoon mhahgi.gcskic
nahdki iz Gissarcb2 doliaz, SRIKM Tac., r, Arheologiya rg52 s. 23-gg.
fojtnm Kirgizistatw, Trudr IYALI, lAN, Kirg., ll; Drconlta2a Fagana, YDl,
r94g;.N. N. Ergov, K kammnth palagkah k mogilnikoo i in nahgi2ah u Tacikoa,
DAN Tac., 3, i9i2, s. 2?-34, 4 res.; B. G. Gafurov, Istulta Tacikskogo
namda, M., r95r; V. F. Ga-ydutevig, Ra6on Farhadskoy 'arlvologQcskoy
*spdikii t (Jzbckiitau a r943-rgit1 gg., KSltMK, 14, t947; Mogilnik bliz
$iin-Sa2ao Uzbckistou, SA, 16, rg5z; N. G. Hludov, PcrcaalusEmah-Tag-u,

Bela. Posta, Studien, s. 274 v.d., f. ,74, 4i r7S, 23.

e Aynr eser, T. 1{rch.
t74,
tt
.Ay.t erer, T. r78.
 . BUYUK HUN DEVLETI rc
Btiyiik Hun devleti zamarunda Fergana, orta Asya tarihinde
tinernli -bir rol oynamryu. Fergana,mn bu iinemi, .daha ziyade
Asya ticaret yollannrn _iginden gegmesinden ve mtinbii ui"
g"?ye sahip olmasrndan ileri geliyoidu. Bu sebeple Orta Asya
Ttirk ki.iltiiriinti tetkik ederken, pergana'daki yerli ktiltriru de
ehemmiyetle giiztini.inde tutmak icabetmckteair. Hun qa$nda,
l:tsutru ahalisinin Ttirk olmasr ihtimali pek azdr. nu-blbe){i
elinde tutan lranhlar, orta Asya ve ein;e gid.en r.l*JJ;r"i
buradan grliarmakta idiler. Bu seleple bergana,nrn- O"ru
-yola
Asya tarihindeki ehemmiyeti, siyasi batrmian, otrrirttin ziyade;
kiilti.ir ve ticaret ba&rmrndan id'i. Batrdan
Qin'e ve orta Asya'ya
yayrlan ki.iltiir ve sannat ,tesirleri, elseriya Fergana'run izierini
ta$makta idiler. orta Asya'mn en gtizel atlanm .yetiltiren
Fergana'nrn Hun ga!.rna a'it buluntu
ierleri qunlardr:
Qon-Alay kurganlannda, M.ii. IV. asrrdan M.6. I. asnn. er.s.,
yansrna kadar devam eden bir kiiltiirii g6,rmekteyiz. rq..m-
eon - Alay
buluritularr, gergekten Qin'de ire ordos'da bulunan eserlerle
gok yakrn benzerlikler giisteriyorlardrs. Fakat biz, bu iddiayr
heniiz daha erken olarak ileri siiriilmilg bir nuruiiy" mahiye-
kapul ediyoruz..Son zamanlarda Eok srt otalat
:inde,
Rus kazdan, Eiiphesiz bize gok geyrer ti$retmektedirter.. Fakat
ffit"'
bu biilge hakkrndaki esas bilgilerimizi A. stein'in daha ewelki
te&ik seyahatlanna borgluyuzes. eorr- Alay bdlgesindeki
Daraut kurgamnda, bu ga$ karakterize edebilecek bazr, ganak
ve gtimlek pargalarl, kurgan mezarlarrnda ise bronz kulu ve
.ok uglanna rastlanmrque.
Gulga nehri kenannda birgok buluntular ete gegmigti. Bil- r.*.grt
hassaganak ve gd,mlekler arasrndaki yakrn Ue"""rtit, Hun T*"
ga$nda bqrada yerli bir ktltiiriin bulunduiu kanaatrm dofur_
makta idi 8?.

- sebeple,
Bu burasmn orta Asya
-tutttirkavimlere ait idiler: Fr-r *r
Qakmak ve $arstvo kurganla' grigebe
tarihi ba"krmrndan ff
8r Berngtam, MlA, a6, s.
ao6.
t! A. Stein, An archacohgicat tour in Waziristar, arrd Nith. Balucista,
T. rl..
'tt Berngtam, MIA, 46, s.
2oo, r. g5, g6. t
It Aynr, cscr, s, 186; Arh.. kontun lAN, Kirg., a-3, a, 69.
 80 ORTA ASYA

hususi bir 6nemi vardrs. Yerleqik olarak gehirlerde yalayar.

Ferganahlann arasrnda, bu gd'Eebelerin mevcudiyeti.tabiidir ki
qok mXnidardr.
f,lrtn $chrl Hun qaSrnda .Fergana'nrn yerli ktilttiriinii temsil eden en
hinfcrcbrl
iinemli merkez, KAsnq qehri idi. Bu qehrin halkr tticcar koloni-
lerinden miiteqekkildi dg. i
Ant.ola. rt kaynaklan
rrChLrl Qin Fergana'nrn Asil atlanndan gok bahsederler.
Fergana yakrnlairnda tallar iizerine gizilmiq olan ai resimleri,
Qin tarihlerinin bu kayrtlarrnr teyid etmektedir. Taqlar iizerine
at resimleri yapma -ideti, Han devrinde Qin'de de giirtilme$e
baqlar. Esasen bu devirde Qin, Fergana'dan Eok miktarda at
ithal etmekteydis.
8. Harzern ve Hunlar
Raporlar ve tetkikler : V. F. G a yd uk ev i 9,.. Ketamigeska2a objigatelnaya
pcA Muncak-Tcpe; KSllMK, 18, 1949, s. 77-8r; T. Jdanko,' Raboh Horezms-
hol arluologo-ebugrafi4cskoy ekspditsii, VI, r95o, 3, s. r48-r5r; M. G. Le vin
Pohaie isshdoaania instit*a ctnngrqfii'l rg49 g., SE, r95o, e, s. r85-r87; SE
tg5e,2, s. r77 v.d.; B. A. Litvin skiy, Namalga-Tepe, SE, 1952, 4, s. 30-52;
V. A. Orlov, Rekonstraktsiya "gala wjmou" daortsa III. a.N.E. Toprak-Kala,
THAEE, I, M,, rg52, s. ro5-rr8; K wprosu o rckonstruktsii duortsa Horezm-
Satwo III. a.n.c. Toprak-Kala, IAN, r95o,4, s. g84-39e; V. Ogorodnikov,
Fortifikatsia dreuugo Harezma, Voen.-Injen. Jurnal, t95o, 5, s. 4z-47; Ot4et
Horclmsko2 Arhcologo-Enografigukay ekspeditsii, 1952 8., VAN, 1953, Nr. 5;
l. V.{taqnikovL, Bust drcunzgo i rannic sredneaekauogo Horezraa, THAEE, I,
M., rg5z, s. I05-r r6; T. N. Senigov, Raskopki na gorodiSe Alttn-Asar, THAEE,
I, r95e, s. 63-69; S. P. Tolstov, KSIIMK, eB, s. e6; Horezmskiy usadnik,
KSllMK, Ii Osnqune uopron drearult istorii Srcdntlt Azii, YDI, rg38, N. r,
s. r85 (Ytie-gi gdgleri ve bu gdglerin tesirleri hk.); Srednya2a Azita io lI.-1.
w do N. E., lstoriya SSSR, I-II, s.3o3; Drcunilt Horelm, M,, rg48, s. rr3;
M. G. Vorobryeva, K uoprosu o tchnilee anutrcn!:otdelki pomesenilt daortsa
Toprak-Kala, THAEE, I,. M., rg5r, s. 67-86; B. A. Litvinskiy, SE,. 1954,
s. 8g; KSIIMK, 64, 1956, s. 7o v.d.; Namaqga-Tcpe, po danntm raskopok
lg4g-rg7o gg., SE, rg5e, 4, s; {o-92 (bu bibliyogratyata yalnlnca .6nemli
eserler ahnmlgtrr).

88 MIA, e6, s. ao5.

8o Aynr eser, s. e3z v.d.
- 00 Masson, KSIIMK, 6, s, 53; MlA,, 26, s. s22, r., BB; Hludov,
Prot. TKLA, 7, tgoz, s. 4o; Polslavskiy, Prot. TKLA, B, rgo3, s 75.
Qin'deki at resimleri ile karqrla: E. Chavannes, Mission arcluologique dani
la Chine Scpt., Paris, r9o9, I, T. XIX, XXVI, XLI, XLIV.
 fi
lfr

.il

BUYUK HUN DEVLETI 8r :J

itl
1

Eski Harezm ktilttirti ve ltrarezm bOlgesinde yaprlan haf-

riyatlardan bahsedilince hatrra ilk defa arkeolog S. P. Tolstov
gelir. Eski Harezm tetkikleri demek, Tolstov demekti. Bu
sebeple eski Harezm kiiltiiriinii gdzden geqirme$e baqlamadan
ewel Tolstov'un gtirtiqlerini de tenkid giizti ile incelemek
lizrmdrr. Tolstow'un, bilhassa Orta Asya tarihinin devirleri
hakkrndaki fikirleri hiqbir suretle kabul edilemez. Orta Asya'nrn
tarihi, ancak kendi iginde olan olaylara gtire srmflandrrrlabilirdi.
Halbuki. Tolstov, Orta Asya'mn tarihini Harezm ve Bau Tiir-
kistan'daki tarihi olay ve tekAr4i.ile giire tasnif etmek istemekte
ve Rus meslekdaglarrnr da bunu kabullenmele'rine icbar etmek-
tedir. Ona giire, M:ii. IV-I. asrrlardaki Orta Asy,4a tarihi, Hele-
nistik ga$ olarak adlandrrrlmahdtr0l. M.tl. L-M.s. III. asrr-
larda da Kugan adr verilmelidir. Tolstov'a giire, Orta Asya'-
daki Hun devri ktiltiiri.i, krsmen Helen ve krsmen de Kugan
ga$rmn iEine girmektedir. e2
Halbuki Orta Asya tarihini dikkatle tetkik ettifimiz zamarn,
durumun Tolstov'un fikirlerinin tamamile atsine ink\af etti$ini
agrk olarak gtirebilmekteyiz. Meieli, Batr Tiirkistan'da yepyeni
siyasi ve (tiltiirel bir devir agan Yiie-gi .istilAsr, doirudan
doSruya Hun tarihi ile ilgilidir. Hunlar Yi.ie-gi'leri ma$lfip
ettikten sonra, Ytie-gi'ler $akaolan tinleiine katarak Batr Tiir-
kistan'a gelmig ve bu btllgedeki Yunan hikimiyetinq son ver-
miglerdi. Biiyiik Hun devleti Orta Asya'yr tek bayrak altrnda
birlestirirken. Yiie-ci'ler de eski Saka ve Iskit kavimlerini
onlerine ka?arak, BaL Turkistrn ve bugiinkii Afganistan'rn etnik
biinyesini tamamen de$iEtirmi$erdi. Batr Tiirkistan san'attna
yeni bir revnak veren Greko-Budist san'atr, ancak bu giigler
sonunda meydana geldi. Bundan da anlaqrhyor ki Orta Asya'da
meydana gelen olaylar, Bao Tiirkistan'm siyasi ve kiilttirel
geligmesi i.izerinde daima birinci derecede rol oynamakta idi.
K a I a I r - K r r buluntFla rr zzman itibarile giiyle srmflar1drn- Orrdl
yahrl
hlrrrr
lrrlars: r. kat: M.d. V-IV. asrr; r, kat: M.6.IV-III. asr;
sr S. P. Tolstov, Pcrbdizatsija ihcarcy istoii Sn&uy Aiii, KSIIMK,
e8, rg49, s. 26.
02 Tolstov, sonraki eserlerinde de biraz daha tangrk olarak aynr
tasnili kabul etmigtir.
ea B. A. Litvinskiy, SE, 1954, s.
ft;; KSllMK, 64, 1956, s" 7o v.d.
Atb Asla, 6
 8e ORTA ASYA

3. kat: M.6. III..M.s. IV. a$r. Angka-Kale buluntulan ise,

Batr Tiirkistan'da Kubadiye III ve Horasan'daki Kum-Tepe
, ktiltiirleri ile aym devirlere aittir.o*.. Toprak-Kate ktiltiirii
M.s. III. asra, yani Hunlann son devirlerine aitti e6. Altrn
-Asars ve Namazgih-Tepe ktiltiirleri de M.ti. III. asra ait
kiiltiir merkezleriydi 97.
.

9. Batr Tiirkistan' .
G. Borovka, Wandaungen n*, *rL;r61-griechisclun Motiacs fiba Sk2thicn
ud Bakhin narh alt China (25 Jahre Rdmisch-gcrmanische Kommission,
Berlin-Leipzig, rg2g); O. M. Dalton, Tlu trcahpc of tfo, Oxus, Second
edition, London, r9a6; E. A. Davidovig, B. .{. Litvinskiy, Arhcolagi ,

lcskV olcrk Isfa*kogo rulnna,Tntdr Tac. SSR, 35, Stllinahad, rg55, s. 2S-7o;
M. M. Diyakonov, Arluologi7cshi2 raboh o Nijncn tcgcttii rcki Kqlimigota
(Kobadian), MlA,37, s.253-293; R. Girshman, Bcgratn, Mdmoire de la
delegation arch. Frangaise en Afganistan, XII, Kahire, 1946, s. 16 v.d.;
T. V. Grigorev, Tali.-Bat4t, KSllMK, 13, 1946, s. r5o-r53; V. F. Gay-
dukevig, Kcramigcskq2a objigahlhaya fug Mwtgak-Tcpc, KSttMK, 18, igr49,
s. 77Sz; T. N. Knipovig, Nckotoru aoprosu datirooit Sredwaziakko2 ktaniki
do Musulnunskogo paiada, KSltMK, r8, r9r49, s. 7z-76i A. P. Kolpakov,
h wdaorcgo Fo$ogo Kubadiyana, MtA, 37, s. 3oe-3o6; Stranitsa iz istorii Ko-
badi@w, Soo$. Tac. FAN, 3I, Ig5r; E. E. Kuzmin, S. B. Pevzne4 Oboro-
niulnic soon$nia GotodiSa Keylsubd Sar, ,KSIIMK, 64, 1956, s, 7733
B. A. Litvinstiy, Ob aiwlog$cikih iabotah o Vahgskoy blitu i a IsJarinslwn
tqwu (o Vorulu),64, t956, s. 6&76 (r8 Kurganaait rapor);B.A. Litvins
kin E. A. Davidovig, Prcdaaibtmy otpt o rabotah Huttalskogo otr2ada w
tartitotii VdrttltoJ dolirc o ,!)53 9., Dokl. AIr[ Tac., rt, 1954, Stalinabad, s. 594o.
Zoltan Takacs, Sonu bam-Helhnistii awt Siw-Htnnic art'fortS, OZ, rgzg;
Wak da Godarakutst im Franz HW MusanrJitt Ostasi.alisctu rfiars!, AE, r9e8.
fi.f;t Kubadiye, Batr Tiirkistu'da Ruslann butdu$u en iinemli
bbhir
kUlttir mcrkezlerinden bhi idi. Kubadiye tepesi, baghca beq
ldiltiir kau'ihtiva etmekte idi. Bu katlan zarre-rr itiban ile giiyli
sr:hyabiliriz: Kubadiye I: M.6. VII-VI. veya VI.-IV. asr;
{ Tolrtov, Drcaniy h*rar, s. rrg v.d.; Litvinskiy, KSllMK, 64,
s. 7+-
t5 M. G. Vorobyeva, TIIABE, I, r. 67 v.d.; M. A. Orlov, TTIAEE,
I, s. ro5 v.d.
e' T. N. Senigova, VAN, Kaz. rg5l, s. 6 v.d.
c? Litvinskiy, SE, r95rr'4, E.
io v.d.; Harezm ktiltiiriiq0n Orta
Asya'da yayrhgr igin bk. DIYS, s. 3r4, n. 6.
rE
$chrin plAm igin bh A. P. Kolpatov, MIA, SZ, r. go4.
 BUYUK HUN DEVLETI 89-

Kubadiye II: M.it. III-I. .asrr; Kubadiye III: M.ti. ve

M.s. I. asrr; Kubadiye IV: M.s. II. asrr; Kubadiye V:
M,s. III-IV. asrr. Bu tepeye Kubadiye adr, iizerindeki Eehre
izafeten verilmigtits. Kubadiye buluntularrrun tarihlenmesi,
bazf"mtinakaEalara sebep oldu. Meseli M. M. Diyakonov'a
gdre Kubadiye II ve III. M.6. III-II. ile M.s. I. asrrlar arasna
konmah idi ee. Bu miinakagalar hilfrr devam etmektedir.
Kafirnigin brilgesinde bulunan Keykubad-$ah kur- lqhrtrhr fcybfr&gh
gantnrn kronolojisi hakkrnda, hili muhtelif giiriigler vardrr. rg5o
de ileri siiriilen kronolojiye giire bu kurgan,, M.b. ilI. asrdan
baqlamakta ve M.s. IV. asra kadar devam etmekte idi. 1956 da
ise bu kurgarun, M.s. I. ve III. isrrlara ait oldu$u fikri ileri
stiriildti ve bu fikir oldukga tutundu. Keykubad-$ah'da,
bilhassa mimari tekniSinde, kare kerpigler btiytik bir rol oyna-
makta idi rm.
Isfarin biilgesinde, Voruh denen yerde bulunan rB kurgarr- LrIl!
f"far"trn
dan ibaret olan bu merkez, Ycnisey'de Tagtrk ve Oglaktr ga$r
kiiltiirleri ile yalan ilgiler gilsteriyordu. Gtiney Rusya'da Sarmat
ve lskit san'ah ile Batr Tiirkistanr'rn miinasebetleri haklunda
bize bir bilgi vermesi bahmrndan burasrnrn dnemli bir rolii
van dr ro1.
l.ll.lul
Tali.Barzu, baghca d6rt kiiltiir katrndan meydana gelen hhidrn
bir buluntu yeri idi. Bu ktiltur katlan, zaman itibarile M.6. IV.
asrda.n ba.Elar ve M.s. II. asra kadar devam ederdi. Tali-Barzu,
bithassa Batr Ttirkistan'ln ganak giimleklerinin ta.rihlenmesi
bakrmrndan buytik bir iinemi olan bir merkezdit0s. r.Kat:
M.ii. r. bininilk yansrna; e. Kat: M.d. VI-IV; asrlara; g. Kat:
M.d,. III-II. asrlara; K. kat: M.6. I. asra, yani Kugan dcwine
Kat: M.s. V-VI: asrlara ve 6. Kat ise Gitktiirk, ga$na aitti.

" M. M. Diyakonov, M1A,,37, 1954, s. a53. Kolpalov, SoobS.

Tac. AN, gr, rg5r.
rm E. E, Kuzmin, KSltMK" 64, 1956, 8,
77-ggt EsL.i Lrorroloji igin
bk. V. M. Diyakonov, MIA, 32, s. 7?{g. LitvinsLin KSIIMK, 64, r. 7r;
R. Girshman, Begram, s. 16 v.d.
r0r E. A. Davidovig, B. A" L i t v i n s k i y, Trudr, Tac. SSR,
35, s. 25
v.d.; Litv inskiy, KSllMK, 64, s. 68-?6.
_ -tot
T. V. Grigorev,, KSllMK, r3, r946, s. r5o-r53; T. N. Knipovig,
KSllMK, 28, s, 7z-76.
 u ORTA ASYA

Elde edilen baEhca buluntular zg Kugan parasr, Yunan iislfrbu

ile yaprlmrg kiigiik baglar ve nihayet insan baEh bir ho$a bu
merkezin' baqhca eserlerindandi lG.
Ellp, Ku.lcpo Burasr III. Kubadiye katr kiiltiirti ile aynr gaflara ait bir
lulutrbn
ktilttir karakterini gdsteriyordu. Kum-Tepe'nin, bilhassa Kugan'-
lann son devir ktilti.irlerinden birgok $eyler aldr$r anlaqrhyordu rd.
Pencikent kiiltiirti ile de benzerlikleri vardr.
Berug Tagkent yalenrndaki KavunEr kurgamr, iki kiiltiir katrndan
fuhDlshn
meydana gelmekte idi. Kavunqr I kau M.s. I-II, asra; Kavungr
II ise, M.s..III-IV. asrrlara ait ktilttirlerdi ffi.
tr h.l ffir Burasrm kazznlar, Kala-i Mir'in, ro ktiltiir katrndan
foturrfm
meydana geldigini iddia etmiqlerdi. Bu rddiayr daima ihtiyatla
kargrlamamrz lAzrmdrr. Kala-i l{ir'in, M.s. II - IV. asrlar ara-
srna ait bir merkez oldu$u anlaErlmaktadrr 106.
fabrXdc Giiney Tacikistan'da, Huttal trtilgesindeki bu kriltiir mer-
hhotden
kezi, M.s. II-I. asrrlara ait bir buluntu yeri idi toz.
I

ro. Hun ve Tibet m.iinasebetleri i

Bu mtinasebetlere ait baghca rapor ve tetkik Prof. J. N.

Roerich'e aittfu . (Zveriruy stil i kogevnikov severnogo Tibeta,
Seminarium Kondakovianurnr 3, Prag, rg3o). Bazr buluntular,
DoSu Tiirkistan ve Tann daSla.rr btilgesinden Tibet yaylasrna,
ath Tiirk kavimlerinin kiiltiir ve san'atrmn ntifuz edebildipini
giistermektedir- Orta Asya kiilti.irtiniin Tiber'e, Koko-Nor- ve
Nangan d"glat yolu ile girmesi daha muhterneldi. Hun ga$rn-.
dan beri Tibet'te yayrlma$a baglayan bu ktilttir, hAli bu yiiksek
yaylada ya$amaktadr. Tarihi devirlerde Tibetliler gerek Qin'e
ve gerelse Tann da$lanna muhtelif akrnlar yapmrqlar ve bu
btilgeleri az bit zaman igin olsun ellerine tutabilmiglerdi. Prof.
Roerilh, Tibet giigebelerine ait tarihi eserleri baqhca iig lesma
'TOV,
rm Yakubovskin (uqfganskay *spcditrila, rg3g,
2, 'tg+o,
s. 65 v.d.; K. Trever, TOV, :. 2; s. lr-86;
loa Litvinskiy, KSIIMK 64, s.
7z v.d.
106 KavungrkazrlaniginbL.
T. G. Oboldueva, KSIIMK, 23, s. rorv.d.
rm Kala-i Mir kazrlan igin Bk. N. N. Zabelina, MIA,
37, s. e97, pl. r.
10? Kohne-Kale
igin bk. Litvinskiy, E. A. Davidovlg, Dokl. AN.
Tac. SSR, rr, 1954, s. 59 v.d. Litvinskiy, KSIiMK,64, s: 68 v.d.
ayrrmaktadr,rros: r . Mezarlar; e. Megalitik eserler (Menhirv.s.)
3. Mezarlardan grkan hayvan iislfibundaki esorler. $imdiki
Tibet giigebeleri, tiliilerini gdmmemekre ve da$ baErna kpyop
kuqlara yedirmektedirler. Eski Tibet g<iEebeleri ise,- iiliilerine
mezar yapmasrru bilmekte idiler. Bu eski Tibet mezarlan,
Orhon ve Altay brilgesindeki kurganlara gok benzemektedir.
Mezarlarda bulunan tiliilerin antropolojik tipleri de bugtinkii
Tibet yerlilerinden ayndrr. Roerich, mezarlardan Erkan ok
uElanm, agaSr Volga biilgesindeki IIun qafrna ait ok uilatr
ile kargrlaqtrrmrftr rog. Aynca Noyun-Ula'da grkan bo$a tas-
virinin de benzerini, Tibet buluntulan arasrnda gtirmekteyiz rro.
Roerich'in nqrettiSi bir lahg ise tam minasr ite bir Qin krhcr
hususiyetini gristermekte idi 111. Tibet Eantalarr tizerindeki
lran san'atrndan gok geyler almrglardr.
siislere gelince, bur,rlar
Batr Tibet hxilgesindeki tig duvarh mezarlarrn iginde, igi kemik
dolu toprak kaplara rastlanmqtr. Biz bu Adeti Zerdtigt dini ile
ilgili giiriiyoru4. Bu Adet, bilhassa Batr Tibet'de gok yayrl-
mr$tr 112. Tibet'teki Bdn mezhebi, hayvan iislfibunun Tibet'te
yayrlmasrna gok yardrm etmiqti. Bu mezhep, Prof. Roerich'e
gcire $amanizme benzemekte idi ur.

rr. Yenisey-Krrgrz hiiltiir gevresi

Bi.iytik Hun devletinin ntifuzu ve hatti hudurlan, Sayan
da$annrn kuzeyine kadar Erkmrgtr. Bir etiidtimiizde Sayan ve
Tanu-Ola dallarrndaki kavimleri tetkik etmiq ve Biiyiik Hun
devletinin bu biilgedeki srmrlanru tesbite Eahgrnrqtrk. Bu etii-
diimiizde var&Srmr? neticelere gdre, Minusinsk biilgesi ile
Biiyiik Hun devleti kiilttirel oldu$u kadar; siyasi ve hattA kavmi
bir miinasebet de tesis edebilmigti. Qin'den ve Yakrn $ark'tan
ticaret yolu ile gelen egyalann, Noyun-Ula'daki Hun devlet
tm Roerich, Seminarium Kondakovianum, g, s.
30;
rm Aym eser, s.
37.
110 Kar5rla: C. Trever, Excauatian
in Nmtlvrn Mongolia, pl. zS; n(.
Alfdldi, Arch. Anzeiger, 46, s. 3o2
trl Roerich, aynr esqr, T. III.
rrs A. H. Francke, Antiquitizs of Indian Tibct, I; s.
7r.
-rrs Riririch, Sltr hs pistes di l,Atiz Cmtrale, s. l8g.
S6 ORTA ASYA

adarnlanmn mezarla:rndan ne kadar bol bir surette grkufrru

kendisine ait'bahiste gtistermigtik. Bu ticaret ve rirtinasebetlerin
transit yeri, Biiyiik Hun derrleti idi' Arrm tesirleri, Minusinsk
bdlgesinde de gtiriiyoruz. Gene ayru etiidi.imiizde bu srada
Minushsk btilgesinde Krrgrzlann atalanrun bulundu$unu da
biiyiik bir ihtimalle gdstermigtik.
Biiyiik Hun devletinin kiiltiirlerini ve dolayrsile Qin ve
Yalm $ark tesirlerini ihtiva eden Yenisey kurganlanrun bagrnda
Oglaktr gelir.
Oglaktr 11a, Minusinsklin
60 km. kuzeyinde ve Yenisey
nehrinin sa$ kenanndadrr. Mezar, bir ktiylti tara,findan tesa-
diifen bulunmul ve meghur amatdr Rus arkeologu A. V.
Adrianpv tarafindan sistemli bir surette kazrlmrgtr. Mezann
duvarlan 45 santim kahThkta biiyiik kiittiHerle yaprlmrg, gatrsr
daha az kahn odunlarla kaplannu$ ve iizerine 6o santim kalui-
hkta bir gdmur srva vuruknugtu. Mezann iginde iki iskelet
vardr. lskeletlerin iizerinde, deriden bir elbise artr$ bulun-
multu. lskeletlerin yiizii, algrdan bir maske ile iirtiilmiigtti.
Adrinov, bu mezara benzef g mczar agrultl. Bu mezarlann
yaprsr da ewelkisine benziyordu. Iskeletlerde yaruk izi yoktur.
Bilikis ustahkla mumyalanmr$lardl. Ytizleri ipek bir qalla
tirtiilmiig ve i.izerine de maske konmugtu. Mezarlann donmuq
olmasr, eserlerin bozulmasrmn tintine gegmigti. Maskele'rin' rengr
lsrmrzr idi. Oglaiktr mezarlanndan sag drgiilbri de grkmrEtr.
Bunlann renkleri kumraldrr. r.ve 2. mezarlarda, madeni cgyaya
'hig
rastlanmamr$tu. Bununla beraber Prof. Tallgren'in fikrine
gtire bu bir geritik alimeti de$ildir. Yenisey biilgesinde ya$ayan
halklar muhariq olmadrklanndan, silihlar gtinliit hayatlannda
btiyiik bir rol oynamryordu. Orta Asyahlarda ise durum 6ylc
deffldir. Oltintin kollan ve bacaklan otlarla ve kendisi de
ipekli kumaElarla sanlmrEtr. Mezarda koyrrtt" at ve 6kiiz etleri
bulrurmug; bunlanrr yanrnda ele geggn,QinlilErin Han stilflle'
sine ait egyalar da mezann tarihlenmesine yardrm ctmiqti.

rrr G. P. Sosnovot.iy, O nalwdkah Ogt&tinskogo Mogilnika, PIMK,

1933, Nr.'?S, s. 35i A. M. Tallgren, ESA, tr, s.69-9o.
 " BUYUK HUN DEVLETI 87

Oglaku'da bulunan eserler arasrnda, Qin kumaglan bi.iytik o;Lb'& g.

l.fld
bir yekfrn tutar 1r5. Bir kumaq tizerindeki Qince "Shou" iEareti,
Han siililesi ile ilgilidir116. Aynr kumaqrn benzeri, Do['u Tiir-
kistan'daki Lou-lan'da da bulunhugfg1ll". Giiney Sibirya'da,
Qin kumaglanna ilk delia burada rastlanmqtrr.
Oglaktrlda bulunan Qin kumaglanmn aym qlerine, Noysn I{.tEIrb f,r!
ratlt !. !tl'
-Ula'da da rastlamaktayrz lrs. Oliileri mumyalama tarzr da her Ll
iki merkezde benzerlik giisterir.
Prof. Tallgren Oglaku'da bulunan yiiz maskelerini, Iran o!Lh'a. &u
tt*bl
ve Part tesiri olarak kabul etmektedir 110. Ona giire iili.i yakma
idetleri de belki Mazdeizm'in fesiri altrnda idi. Daha sonra bu
bdlgelerde oturan Krrgrzlar da iittilerini yakarlardr. Oltilere
maske yapma ideti Qin'de dc vardr ln. Bu sebeple Tallgren'in
nazariyelerini ihtiyatla kabul etme'k gerekir. Ozet olarak, Oglaku
kiilttirii M.6. II. asra ait bir merkezdi r21. Oglaktr'mn gi.ineyin-
deki biilgeyi de Rtrs bilgini Teplouhol incelemigtir lsr. Ona
g6re, lsa'nrndo$uguaa kadar eski Bronz ga$ devarn eder. Gene
Tcplouhov'a gtire, bir gegig ga$r da (Transition) vardrr. Bu
gegiq ga$ru temsil eden Tagtrt ktilttirti, hem eski bronz ga$rna
ait qyalan ve tesirleri ve hem de yeni 9z1$a ait bi.itiin iizellikleri
ihtiva ediyordu. Oglaktr kiitttirii daha muahhar bir dewi
temsil eder. Tagtrk Oglaka'dan daha eskidir. Oglaku'mn en
6nemli hususiyeti, M.ti. roo ile M.s.' roo arasrndaki Qin kiil-
tiirtine ait gok enteresan eserleri ihtiva etmesidir. Aym bdlge-
deki Tes hurganlan da, Oglaktr ktilttirti ile aqa$r yukan mua-
s;rdrrra. Bu kurganlarda da Qin tesirleri fazladr. Yalmz Tes
kurgam, miigterek mezarlar srmfina aittir. Oglaktr kurgarunrn
rr! Sosnovskiy, aynr eser, s. 36; Tallgren, aynl eser, fig. 5, 6,
7, 22, 23,
rtc Tallgren, aynr erer, s. 84.
ru Aynr eser, s. 84; DIYS, s. 4o6, n. 5.
rre PlY5, r.
4o6.
' rre Tallgr"r, .ynt eler, s. 82.
rs Aynr esr, s. 89, fig. a6.
' ur DIYS, s. 466 v.d.
Itl ME, IV, r. 4r.
ltr Ta$trk kiilttirii i9i4 bk. Tallgren, Trouaailhs tombalzs 1889, SMYA,
e9, e; DIYS, s. 393-4q4.
S8 ORTA

miigterek mezarlarla bir ilgisi bulunmast ldzrrirdrr. Tes kurga-

mnda roo kadar iskelet bulunmuEtur. Bundan bagka cesedlerde
yaruk izleri de gtirillmektedirra. Bu sebeple Oglaktr'.yr.Kem
biilgesinin Gegit devrinin en son ve en ileri kiiltiirii olarak
kabul etmek lAzrmdu.
T'ang vakayinamesi" Krrgrzlann iilfl giimme idetleri hak-
krnda qiiyle diyor: "Matem dolayrsile yiizlerini kesmezler.
Oltintin etrafim gevirip a$larla4. Miiteakiben yakarlar. Kemik-
lerini -toplayrp tizerinden atlarlar. Meza:nm yaparlar. Ondan
sonra a$lama kesilir" rzl.
Arkeolojik araEtrrmalar; bu z,amanlara ait kurganlarda
yaruk izleri bulamamqlardrr. Yaldan iiliileri ihtiva eden kur-
.ganlar, daima eski devirlere Aittir. Bu problemi ayn bir etiidii-
miizde inceliyecef'iz. Olti yaknra adetinin Mazdeizmle ne derece
ilgili olduiunu da bilmiyoruz. Aruk bu qafda Yenisey boy-
lannda Qin kolonileri de giiriilmefe baglamrqtrrs. Hun,ve
Qin harpleri dolayrsile elde edilen Qin esirleri, Yenisey boylanna
si.iriili.iyordu. Bu kolonilerip mevcudiyetine, bu hidiseler de
sebep olmugtu.

re. Hunlarda ziraatgrhk

Hunlar, esas itibarile gtigebe bir.kavimdiler. Qin kaynak-
lanndan iifrendi$imize giire bunlar siiriileri ile meggul olur-
larken, bu meggalele'rinin yarunda ekip biEmeyi de ihmal etmi-
yorlardr. Altay biilgesinde Hun ga$rnda agrlmrq muhtelif sulama
kanallanna rasthyoruz. Bagkaus biilgesinde, Quhgman nehri
yakrnlannda sulama kanallanmn izlerini agrk olarak bugiin
bile gd,rmekteyiz 12?. Kudlrge kurganlanntn bulunduiu yerin
yakrrunda bulunan bu ova, Quhqman nehrinden ahnan sularla
ilmi bir gekildt sulanmrgtr. Ot4, nehrin lcvrrmrnrn iginde
kahyordu'rie. Bu btilgede, d.ahi sonraki devirlere ait Gtlkttirk
r2r Mii$terek mezarlann, iilii yakma v.s. adetlerinin kronolojisi igin
bk, Merhart, SMYA, rgz3.
126 Wen-hsien T'ung kao, 2oS-2727.
rrc PlY5, s.
+79-484.
rs? ME, III, a, t27; s.
39, ris. r; DIYS, s. 4g7.'
rre ME, III, s,
39, ris. r.
 BUYUK HUN DEVLETT , 89

kiilttiriini.in izlerine de gok rastlamaktayrz. Gene Tiitii ,rma$rn-

da.n agrlan bir kdnal ilels, bu hilgeyeyaknAk-Tua kanatiuo,
Altay daflarrndaki ileri bir derecedeki ziraatgrhs-rn delillerin-
den idiler. Tomsk i.iniversitesi, bu bcilgedeki eski-ziraat kiiltii-
riini.in izlerini botanik y6nden tetkik ettirmiqtir rrr.
Gdktiirk qa['rna ait buluntular arasrnda, ziraat iqlerinde
kullarulan uzun ktirekler ele gegmigtir rs2.
Hnn ga$rndaki zftaat kiiltiiri.i ile ilgili en iinemli eserler,
Selenga nehri ve Baykal grild kryrlanndaki lvolgi ve llmova'ya
Padi'de'. ele gegmigti rar. Kaztlar srrasrnd.a bulunan bilhassa
saban demirleri pek gegitli idi r34. Muhtelif biiyi.ikliikteki orak-
lar r35, zahire saklamak iqin iizel bir qekilde kazrlmrg gukurlar 1iN3,
hububatr itgtitmek ve)ra ezrnek igiu kutlarulan taqlar 1s? bu
:
kiiltiiriin en tinemli eserleri arasrnda idi. Bulunan saban demir-
: leri iizerinde Qin yazrlanrun da bulunmasr, Kuzey Mogolis-
i
q
tan'daki zfuaat kiilttirti tizerindeki Qin tesirlerini giisterebilir 1s8.
Selenga nehri iizdrinde de Hun ga[nna ait sulama kanallanrun
i:.
i izleri gririilmtiqtfi tao. Baykal grilii kryrlannda 'sulama kanal-
i lanmn pek gok izlerine rasthyoruz rro. '3,t kahntrlar bize g6ster-
'.

:
i'
mektedir ki, gerek Selenga hyrlarrnda ve gerelse Altay biilge-
i sinde, Btiytik Hun devletinden itibaren bir ziraat kiilttirii mey-
I
j dana gelmde baqlamrgtr.
i
rsD
I
t . TGIM,
16, s. 8o1 DIYS, s. 4g5.
tI rro 16f14,
16, s. 8o.
t8t Aynt ser, aym yer.
l
1$ TGIM, 16, s. 116, ris.6S; s.
c
97, ris. eo.
lss A, V, Davidova, V. P,
u
t
$ilov, K aoprosu o zcmledclii u Guwwa,
F VDl, 1953, 2, s. rg3-2or.
E
1u Aynr eser, ris. z,
E
$.
t
!
r85 [yrrl
eser, ris. 4arb;
g 136 Aynr erer, ris, 4a.b.
f
rt ls? Aynr eser, ris. 6.
I r$ Aynr eser, s. rg8.
rre P. A. Kelberg, Polionh polye a labaykalskom krar,Zapisk| RGO, I,
E
186r, s. r8o v.d.; VDl, 1953, 2, s. 2oo. ,"
E 140-Yu. D. Talko-Grintsevig, Materiah po palcoantropologri (abq-
l
I kalya,TKOPO, rgoe, III, r, s. er; I. A. Lopatin, Kratkil ogct o dcistuilah
l Bitimsko2 *s|cditsii a t86g g., Zapiski Vost.-Sib. otd. RGO, 28, 1897, s. t4t;
2
E P. A. Slovtsov, O /abaykatskih tlostaprimc1atblns.flal, Sibirskiy Vestnik,
r8zr, XV, s. 25.
I
i-
I'
 III.
HUNLARIN BATIYA GOqLERI
r. Hunlar Talasttai
A. N. Bernqtam, Kcnkokki magilnik, Arkeolog. ekspcditsii Gos. Ermi-
tzja, Il, rg4o; MlA, e6, s. ca; Nalwdki u oz. Bwowgo a-Kazalstau, SMAE,
t3, rg5l, s. rr6-zag; Dubs, American Journal of Philology, 6e, 3, June,
:,
tg, g22t H. J. Heikel, Alttrtfrmcr aus dan Tali dis Tal,as in Turlastaq Travaux
j
Ethnographiques, VII, Helsingfors, rgrS; lzvestiya GAIMK, IV, s. rzr v.d.;
I
E. l. Kropnov, Arluologigeskie rabotr na Scamwn Kaokazc, KSllMK, *7,
i
t
t949: & rg-zo; A P. Kruglov, Ailuohgi4cskit ra,boh na S,vcnm Kukazc,
I
i
tl
KStlMK, V, rg4o, s. 67 v.d,; G. V. Grigorievi Raskqpki kwgama o Taryi-
Tukbm rayrc Uz^95R, Arhiv IIMK,'f,gS, z, Nr. 6a8; Kclcsskrya sbp o arlu-
I
ohgi4cslam otrcjcnii, lAN, Kaz., Ser. Arh., r, rgr48; M. N. Leontcvskig
i Pant2atxihi drcorult kultun a Tojtolt Polov Pctropaolooskogo-okragaKazalakoy sssR,
i
t"
Ktikgetav, 1928, s. rz-r3; M. E. Masson, (In*alni2 utrugilma litscoo2
I.
kan4n o dolinc Angrcna, IAN Kaz., ro8, Ser. fuh., 3, rg5r, s. 56; A. A. pota-
f pov, Pslcenkk$ ktngannry rwgilni*, Prisovete Ministrov Uz bS& 31, 1938;
I M. Rostovtsev, Dura and tlu probhn of Paithian art, Yale classical rtudier,
r935r 5i A. M. Tallgren, Tlu Mawurliim. arclraeofuical'alhctionfrotn Eastcrn
t Twfustan, (Mannerheim, Acrocs Asia, II), s. 47; A. t, Terenojkin, Pa*
2ahihi mattriahw kulnm na Tagkntskom *4n4rr, IAN Uzb., 9, rgr4,o, s. 3o-36;
S. P. Tolstov, Arhtologi4ashic probhm Hmczstiskq..lcspdiLtii o tg5r g., SA,
t r9r .1954, s. 16o; C. Trever, Tcrraata.s frnt Afteriab, ICAIMK, 93, r934i
r E. A. Smidt; Rdskophi dliwzh ktngaaoo o Swlenskat obtas4 KStt*K,'54,
1954, s. t47; l.<. F. Smirnov, ArMogit shh isshdooanila o Dagutaw a ry,$
t rg5o godah, KSllMK, XLV. r95c, s.89 v.d.; S. S. Soroli", O aa;roifr;
lakoaanii Kcnkokbgo Mogilni.ka, X$lIUf, 64" 1956, s. g-r4.
t , Btiyiik Hun devletininikiniilbzlu gahsiyeti, yani Ho-han-ych
I
ile Chih-chih arasrndaki ihtihf Orta Asya;da btiyiikbirkang*-
lrla sebep oldu. Hun kabilelerinden bir krsmr, reisleri Chih-clih
ile blrlikte batrya gittiler ve difierleri ise Qin hikimiyetini tanr-
mafa mecbur oldular. Bauya gdcn Cthih-chih, Talas boylanna
ycrle$ti vc burada yeni bir siyasi birlik kurmafa muvaffak
oldu. Talas boylannda ycrlcgen bu l{unlann niifuzlanarn
Isrg-gtil'e kadar uzadrSrnr; bir lrrsrm Wu-sun'larla T6les kabile-
lerini de hikimiyet altrna aldrklanrm gtirmektcyiz. Prof. Dubs'a
g6re, bu birligin merkezi Zr ttrl ile 43 arz daireleri af,a$nda
bulunmakta ve bu merkezde Bau Tiirkistan kiiltiirtiniin kuv-

tF
F
r
 92 ORTA ASYA.

vetli tesirleri hissedilmekte idi 1, Eski Baktiryan'daki Grek kolo-

-Hunlar, diiqmanlartna
nilerinin taafiuz sistemlerini beniinseyen
.bahk pulu qeklinde dizilerek taarruz etmekte imiqler. Talas
boylannda yerleqen Hunlarrn, eski lran ve Sarmat kiiltiirlerinden
' genig tilgiide istifade etmi| olmalan tabii gti,rtilebilir. Hatti'
burada Ak-Hun'lann atalan sayrlan bazr kavimlerle veya bazr
Iran kabileleri ile kanqmrg olmalan da qok ,muhtemeldi2'
Talas bdlgesinin Hun Ea['r arkeotojisi hakkrnda' eski olmakla
beraber, iyi bir rapor sayrlan Heikel'in eterindes, kronolojik
motalalealara maalesef rastlapamaktayrz: Bu sebeple bulunan
eserlerin hangi devirlere ait olduiunu tesbit etmek iqi tetkik-
Eilere dtiqmektedir. Burada buluna.n, kaElarla: siislenm\ ve
kabaxtnu inci lizilerile gewilmig bir kolyenin, Asyi v6 Awu-
pa'daki Hun ktiltiirii ile ilgili olmasr gok muhtemeldira'
Hunlann bu biilgede, Ak'Hun'Iann at'alar| ve bazr lran
kabileleri ile karrgmrE . olmalairnrn muhternel bulundusunu
kaydetmiqtik.Hunlarrnbatrlannda,yani.VoJqaboylanile
Kuzey Kafkasya'da ise Alan'lar oturmakta :+i1*' tvtal{ei11
mezhebinin kuwetli tesirleri. alUnda kalan Alan'lar, tiltilerini
yalgyorlardr. Avmpa daki Hunlann iiliilerini yakma adetlerinin
ae bu temaslarla meydafta gelmiq oldukla'nr diigiinmek yerin-
de olur.
f,iur horlru Bu kurgan, semerkand'rn kuzeyinde ve sirdbrya'mn,batr
sahilinde bulunmaftta idi5. Bol miktardd pigmiq topraktan
yaprlmrq heykellerin bulunduSu bu mezard1.ell geg"en egyalar'
ou* itibarili Batr Tiirkistan'rn yerli ve en orijinal kiilti.irlerinden
birini temsil ediyorlardr. oltinun kemikleri toplar,rarak yahrlmrq
_ ve sbnra da kiilleri bir araya getiriferek mezata konmuqtu.
g" bOb"dtki bazr ev-kahntrlan,,bize Orta Asy4'run yuvarlak
qadudrnr hat'latmaktad'lar. Kalrntrla'n Hun qaSr ile ilgili
olup cilmadrklanru' bilmiYomz'

6a, 3, June, t9, 322'

'1 Prof. Dubs, American Jod'rnal of philolory,
J. Heikel, Altcrnmct- $ 5 v. d'
'tI.
g Bu mesele igin bk. W. Samolin, CAJ, III, 1957, s. r34 v'd' :

a Bu mesele igin aynca bk. Berngtam, SMAE, r.3'-I95I' .t'.-1t6'

6 Tallgren, ';Mannerheim, Aooss Asia, Il", s' 47 v'd'; Izv' GAIMK'
lV, s. rer.
 HUNLARIN BATIYA GOQLERI " eg

Qin'e gidea yolun iizerinde bulunan bu merkez, biilgenin Efrrelylb

Hun ga[rna ait en iinemli kiilttir merkezlerinden biri idi 6 lugru
Milittan sonraki asrlara tesadiif eden bu devirde, lran kiil-
ttiriini.in Batr Tiirkistan yolu ile yalruz Orta Asya,ya de$il,
Giiney Rusya'ya d.a kuwetli tesirler vermig oldu$unu bilmek-
teyiz. Bu kiilttir yayrhgrmn takip etti!.i yolir, bize arkeolojik
deliller de giistermektedirler ?.
Talas boylarrndaki Hun kiiltiiriinii :iydrnlatabilecek en Kcnlol lorgror
<inemli kiiltiir merkezi, Rus arkeolog ve tarihgisi A. N. Bernq-
tam'rn bulduiu Kenkol kurganlan idi 8. Bu btilgede BernEtam
gr kurgan--agmrgtr. Kurganlar, Bin-G6l ve Berkkann denen
yerlerin axaslna yayrlmrg bir vaziyette idiler. Mezarlarda
bulunan baqhca eserler, madeni kaplar, ganak ve giimlek krnn-
trlan, altrndan yaprlmrg siis eqyalan, demir brgaklar, arslan
resimleri ile stislenmig kemer tokalarr v.s. idi. Kenkol kiiltiirii,
M.6. III. asrrdan baqlamakta ve M.s. IV. asra kadar uzamakta
idi. A.N. Berngtam'a gcire burisr, M. s. I. asra ait bir kiilttir
merkezi idi. Bu kronoloji sonrada,n tenkid edilmig ve M.s.
il-IV. asrla,ra koyma temayiilii daha fazla revag bulmuEtu e.
Talas kryiunda kazrlan B kurgandan 7 si, M.s. II ve IV. asrlara
aitti. Bunlarrn Hunlara ait olmalan gok muhtery.eldi. qiinkti
bulunan eserJer, eski Orta Asya ve Avnrpa'daki Fiun kiiltiirtine
gok benzemekte idiler. Bilhassa kemik kaplamah yaylar, Avnr-
pa'daki trIun yaylanna btiytik bir benzerlik gtisteriyorlardr.
Kadrn iskeletlerinin yarunda, mutfak eEyalanndarr bagka,
afagtan ti$ilmiig sepetler de bulunmakta idi. Biri erkek ve
-diSeri
de kbdrn olmak iizerq iki tili.iyti ihtiva eden mezarlar da
bulunmugtu. Erke!'in yizfi iyi muha{raza edilmig bir vaziyette
idi. Gtimlefii ipekten ve pantalonu ige deriden. yaprlmrEtr.
Kadrmn cesedi kumen mumyalarrru! ve baqr lumrzr ipekten
bir kumaqla sanlmrqtr. Yiizii de ipek bir kumagla tirtiilerek
ensesine baflanmrgtr. Ipekli enta,risinin iizerinde, ipekten baSlar
giiriilmekte idi. Ayaklannda da gank bulunuyordu. Tetkike
6 Terenojkin, KSIIMK, 33, r95or s. r5e v.d.
7 aynt eser, s. 48 v.d.
t .Tallgren,
A. N. Berd;tam, Arluol. eksp. Gos. Ermitaja, II, r94o1 MlA, 26,
s. ag v.d.; A. N. Bernttam'rn di$er miitalealarr igin bk. VDl, r93g,
KSIIMK, 5, r94o.
 94 ORTA ASYA

defer olan nokta, kadrrun da deriden bir pantalon giymiq

olmasr idi. I(adrrun yamna isabet eden duvardaki.ktiEiik bir
nigte, tahtadan yaprlning bir kupa bulunmakta idi. Olrintin bag
ucuna, iginde yemek kahntrlan buhuran bir taba;k ile bir su
testisi ve ayak ucuna ise yemek pigirme$e mahsus topraktan
bir kap ile tal afrrgaklar konmuqtu. Hava ve rutubetle ternasr
kesilen elbiseler de, iyi saklanmrq olarak bize kadar gelebil-
migtir, Kenkol mezarlannda bulunan ipekli kumaglar ile elbi-
selerin, Noyun- Ula'daki Hun prenslerine ait mezarlardaki
eseilerle b0yi.ik bir benzerlik giiitermesi, Hun tarihi bakrmrn-
dan bize tinemli fikirler vermektedir.
Eovqo gllt Kazakistan'da, Borovogo grilti kenannda bulunan altrn
trhmlm
sif halar, Avrupa Hunlarrnrn Orta Asya .mengeleri
hakkrnda bize daha agrk bir fikir verebilmektedirler 10. Bugiin
Petropavlovsk denen biilgede, Suginsk yakrnlannda elde
edilen bu altrn sifihalar, trpkr Macaristan'daki Hun gafla bulun-
tulanndaki sifihalar gibi bal* pulu teryinatr ile stielenmiqti.
Kag teknifi ve inci dizisi teryinatrrun gok revagta olugu da, bize
Macariqtan'dahi [Iun san'atuu hatrrlatrr.
EEL0&H 'Harezm'de, Ceti-Asar ve Altrn-Asat'daki Ms. III, ve
n Eolr
IV. asra ait buluntula^rda, kemik yay pargalarrntn da efe gegmig
olnrasr, kemik yaylann bu asrrlarda, Orta Asya halklan ile
fran'rn sahip bulunduSu miigterek bir ktiltiir unsuru oldu[unu
bize giistermektedirll. Bu buluntu yerleri; Harezm'in. yerlgqik
kiiltiirti ile Orta Asya glgebe kiiltiirtintin birlegti$i bir yerdi.
e. Hunlar Volga biilgesinde
A. Alfoldi, Fndc alts &r Hwunzcit wd ihre cthnischc Son&ru4g, AII, g,
Budapest, Ig3l, N. Fettich, Izs trouailhs Aamcs dt DunapcnhhrAH, r8, 1936;
A. Heitel, Antigitls dc la Siblrie Occidattale, MSFOu, 4, r94t T. M. Mi-
nayeva, lu*ifingaw au der Voksrwandmn4cit bci dcr Station $ipow,ESA,4,
s. rg4-2ro;Pogrcbniya s njjcrirm gor. Pohroaska, UZSU, VI, 3, s. tg4-2to;
B. Posta, Arclwnlaci{cL. $tufil;n aqf Rtl.rsbchst Aoiln, RudaVat-Ieipzig, II,
tS. S. Sorokin, KStlMK, 64, 1956, 5. 3-r4.
ro
A. N. Berngtam, SMAE, 13, tg5r, s. er&erg; M. N. Leontevs-
kiy, Pwtyatm*d, s. rr-r3; aynca b&. Berngtam, VDl, r93g; KSIIMK,
5, 1949.
u S. P. Tolstov, SA, 19, 1954, s. z6o v.d.
 HUNLARIN BATIYA coqlrnl e5

tgog; Rashopht blQ shboh Guztoki Qq|1,ZPF.AO,YI! z; P. Rau, fudhitto-

rischcAusgrabwgn auf dcr Stcp\enseiu dcs .huttctun Wolgagcbictcs, Mitteilungur
d. Zentral Museum Pokrovsk, 2, tgzTi Dit Hiigclgriibn rdmisclurzeit an dcr
mtaen Wolga,. aym yer, I, Pokrovs\ rgrS; P. S. Ritov, Arluolagigcshi2e
raskopki i razolalki o Nijnlan poooljla i (Jralskom hrqr htom, lge5, lzvestiya
Kraevedgeskogo lnstituta izugeniya Yojno-Voljskoy oblasti, I, 1916; s. r3 v.d.;
Sustooskiy hngannq mogilni*, UZSU, 3-4, rg2biNooy Vostoh, ro-rI, s. 325 v.d.;
M. Rostovtsg't, Utu hoawillc dc l'dpqtu Grcco-Sumatt dc Kertsch au laaac
at an Mtu4c fu St. Germain, Monunent Piot, 16; D. Samokvasov,'Mogih
Rttssko2 zcmli u omaoanniya hronologigcskoy klauifikatsii i katahg dranwsta2, Yar-
gova, rSgz; A. Schmidt, Bcitriige 3ar Erforsclung dt Kulnnm Ostrusslands in
dn leit da Vdlkcrwaulenmg (III-V. Jh.), ESA, I; J. \{erner, Bogct{ragnntt
aus Caranntum, ESA, VII.
Kavimler muhaceretine takaddiim eden gaflarda, Volga
boyundaki ktiltiirlere bir giiz atmak faydah olur-kanaatndzytz.
Bilindifi iizere bu bolgc Yukan, Orta veya AEaSr Volga havzasr
olmak iizere iki lcsma aynhyordu. AqaE ve Orta Volga b6lgesi,
arkeolog Schmidt 12 ve Yukan Volga btilgesi de Prof. Tallgren
tarafindan iyice incelenmigti. Maalesef bu saha ile ilgilenen
arkeolog ve ki.iltiir tarihgileri, siyasi tarih olaylanna az ehem-
miyet vermektedirler. Ve bu sebeple de ettidleri nolsan ve tek
tarafu kalrrriktadr.
Stalingrad ya,hnlanndaki QariEin kiilttirti, bu ga[an en fdr bna
VctF

iinemli buluntu yerlerindendir r$. M.s. IV. asnn sonlanna ait

olan bu mezarlarda giimu{ kayrg uglan, yanm ktire qeklinde
alondan ince safihalar geklinde phkalar ve tokalar bulun-
mu$tu. IVfacaristan'da Petrossa'da bulunan kiipelerle yalm
benzerlikler giisteten bir kiipe 14, tetkike defer bir eserdi 15.
Saratov civarrndaki $ipovo'da yaprlan kazilar, Hun 0rr. Y*r fln.
Fdra. th.t
tarihini birgok yiinlerden aydrnlatmrgu 16. Gene Saratov ytin- fahrlra
lerindeki Suslu bulrurtulan da hem $ipovo ve hem de Qarigin
ktilttirterine yakrnhk giistermekle Volga, btilgesindeki mtigterek
bir ktilttiriin habercisi olmtrglardrr. $ipovo kurganlanndaki
1t A. V. Schmidt, ESA, I'' r, r7..
u l!.azr raporu igin bk. P. P. Grekov, ZRAO, 12, s. 295.
1' A. Alf6ldi, AH, g, R. 7.
r Schmidt, DSA, I, s.37, R. nr; rapor: ZROA, 7, Nr. e, s. ee6.
r0 P. S. Rrkov, UZSU, F% r925t r. 13-38.
\
 96 ORTA ASYA

tellerin burulmasr turetile yaprlmrg olan bilezikler u, tokalar ra,

kaqh ziynet egyala.n ve bilhassa bahk srrtr tezyinatla stislenmig
madeni safihalar 10, Macaristan'a yerleEen Attili Hunlarrmn
nereden geldiklerini agrk.bir surette giistermekte.dirler 20.,.
Macaristan'daki Hun san'atrrun mengelerini giistermesi
balqmrndan $ipovo kurgarunrn ehemmiyeti gok bi.iyiiktiir. Bu
ktiltiir merkezinde, hern Talas bOlgesindeki ve hem de Maca-
ristan'daki Hun kiiltiiriintin hususiyetini bulmak m ii mkiind i.ir 2r.
$ipovo'daki en karakteristik Hun eserleri arasrnda, i.iq kiiqeli
ok uglanru da saymak lizrmdrr 22.
g.nLv llBF
dqla Po&revrl
Pokrovsk btilgesindeki Hun ga$r ktilttirlerine ait buluntu
blsltlhn yerlerinin baqhcalan qunlardr: Pokrovsk23, Kamuqrna,
Beryozovka 25 ve Nij ne -Dobrinko s.
Baqhca Pokrovsk tuluntulan, ok uElarr, birkaq kemik yay
kalrntrsr ve bronz levhalardan miitegekkildia. Betyozovka ise,
tacr ile meqhurdu. Pokrovsk mi.izesinde buluhan bu taEr, \dina-
yeva ne$retmigti a. Tag, esas itibarile bronzdan yaprlmrqtr. Bu
bronz iskelet altrn, levhalarla siislenmiq ve levhalar iizerine de
}rymetli taElar konmugtu, Beryozovka'mn di$er enteresan eseri
de, Avar eserlerine benzeyen bir ayna idi. Nijne Dobrinko
buluntulan arasrndaki, Eerit halinde kesilmiq altrn safihalar,
Hun san'atrmn hususiyetlerinden biri olan inci dizileri ile
siislenmiqti. Altrn sifihalardaki siislerin hepsi, kabartma tekni$'i
ile yaprlmrEa. Dobrinko ktilti.irii, bilhassa altrn kaplamacrhk
r? P. S. Rrkov, lzvestiya Kraeved. Inst. izug. Yojno-Voljskoy obl.,
Saratov, r, s. 916;- Minayeva; ESA, 4, s. rg4.
rs N. Fettich, SMYA,45, R.3, r4. A. Alftildi, AH,9, T. rr.
1' Minayeva, ESA, 4, s. 2oo, R. 15.
20 Alfdldi, AH, 9, T. VII, IX.
11 Minayeva, ESA,
4, s, eo8,
tr Schmidt, ESA, I, s, 35 v.d.
!r Minayeva, UZSU, IV,,g; ESA, 4, s. eo6.
tf P. Rau, Ptdhist. Ausgrabwtgca, dokrovsk, r9e7.
!5 ESA, 4, s. eo6, R. 3n.
16 UZSU, IV,
3, s. ro3 v.d.
t? ESA,
4, s. zo6 v.d.
tt ESA, 4, s. eo6, R. 32.
 HUNLARTN BATIYA c0glunt 9?

teknigi bakrmrnda^rr Macarista.n'daki Hun sam'atrna gok bcn-

ziyordu 20.
It(lm.lqhrgrL
Bu yer, Astrahan'la Saratov demir yolu tizerinde, Ba$- hhnnbn
kunqak giilti kenarrnda ve Hun kiiltiiriiniin en iinemli merkez-
lerinden biri idi. Bulunan bir'tek meza4 bize Hun gafr kiiltiirti
hakkrnda gok Eey itgretmektedir. lskeletin hemen yamnda bu-
lunan bir yayrn uzunluiu, I,4o m: idi. Yayrn kemik ve afag
krsrmlan da krirnen- e1e gegmigti. Oltintin kafasrmn sa$nda tig
kiigeli ok uglarrna, sol elinin i.izerinde ise kiigiik ve camdan
yaprlmrq incilere rastlanmrqtr. Bilhassa kemik yayla4bu kiil-
ttiitin Orta Asya karakterini gtisteren en iinemli eserleri idi s'
A1l$ Yol;r frv.
Aga$ Volga vidisindeki Seelman bulurrtulan ile Maca- ro&Sccho
ristan'daki Huq galr eserleri arasrndaki benzerlikler birgok
bilginler tarafmdan kabul edilmigtiat. Mescli, D 4e numarah
kurganda bulunan; noktah hatlarla yaprlmrg'bir tezyinat sistemi
ile siislenmig alun sifihalar, bu kurgarun da en karakteristik
eserleri araunda yer almaktadrrlars2. Aytca bu kurganda
sebebini anlayamadrlrmrz bir yangn tabakasr da vardu. Me-
zarda at iskeletleri de giiriilmtigtii. Seelman'da, 17 Nr.h kur'
ganda, demirden yaprlmrg tek af-rzh bir lohg da bulunmugtu.
i Krlrqtan baEka, i.iE ktigeli ok uglan, kemik yaylata ve demirdcn
i yaprlmr5 at gemlerine ait parga\ kuqak siisleri, gtimtig levha-
I
larla iizerinde insan resimleri plikalan da bulunmuqtu. lB Nr.h.
I
kurganda ise, Romboid gekilde ok uglarr ele gegmigtis. Bilin-
I
f di$'i iizere bu tip ok uglan, daha ziyade Avarlara ait eserlerden
I
idiler. Kemik yay. pargalan ve altrn sifihalarla kaplanmrg bronz
i plikalari kaqlar, hep Hun san'atrmn Giiney Rusya'daki eqleriydi.
I
I
I Seelman kurganlannda, diferlerinden farkh olarak itliileri
I
yakma idetini giirmekteyiz. Bu iiltileri yakma ideti, biraz da
t
l te UZSU, s, ro3 v.d.
$ Bu tip tezyinat tislfrbuna flunlarrn halefleri sayrlan Kutrigur'lann
t san'atrnda da rastlanmaktayrz: N. Fettich, bs trouaillts da Dwagnkh,
s. 95 v.d. Biz burada, N. Fettich'in Kutrigur san'atr hakLrndaki fikirlerini

t
I
ihtiyatla kargrhyoruz.
8lKazr raporu igin bk. P. Rau, Mitteilungen des Zentralmuscums
Pokrovsk, ,2, rg21, s. 7z v.d.
!! P. Rau, ayr-rr eser, s. 22.
I 30 Kar$.: Hampel, Alttttiitrcr, III, T. 63.
gtu Att, ,
 98 ORTA ASYA

Pokrovsk btilgesine mahsus bir an'ane gibi giiqiinmektedir.

MeselA kuzey Kafkasya'daki bu dev-re ait dlan mezarlannda
bir idete rastlamamaktayrz. Orta'Asya'da tiliileri
biiyle
yakma i deti yalnrzca Krrgrzlar'da vardr.
YotgrLilttthtnor
uurl Lut.
Yukarrda saydr$rmrz buluntular, Volga'nrn do$u sahil-
tcrH lerinde yeni bir kiiltiirtin yava{ yaval yayrlmakta oldu$unu
giisteriyordu. Bu emareler, yeni bir kavmin geldi$ine de bir
iqaret idi. Bu yeni kiiltiirde, Volgt boylarrnrn eski ktilttir an'a-
nelerinin devamrm da giirmekteyiz. Derin kazrlmrE mezarlar,
ba.qlan kuzeye konmug ve srt iistti yatrnlmrq iskeletler, krnk
bronz aynalar ve koyun baqlan eski mezarlarda da giirtilen
hususiyetlerden idi. Fakat eski mezarlarrn higbirinde, kadrn iili.i-
lerinin yarunda semerlere v.s.ye rastlanmazdr. Ayrrca brohz
plikalarrn ince altrn sdfihalarla kaplanmasr da bu yeni mezar
larda giiri.ilme$e baqlannuqtrr. Buyeni teknikve ktilttirtin Maca-
ristan'laki Hun buluntulan ile de biiytik bir yalanh\gtistermesi,
Hunlann bize nered,en geldiklerini giisterebilirdi.
Krhg, kemik yLy, fizengiler ve ok uElarr ise, Hunlann
Orta Asya menqelerini gtisteren eserlerdi. Volga btllgesine
yakrn yerlerde uzun zamar. yalayan Hunlar, buradaki yedi
kiiltiirlerden gok kuwetli tesirler almrgla;dr
Altrn sifihalarla kaplama tekniSi, yalruzca Gtiney Rusya'ya
mahsus lir .gey deEildi.'3u teknifin, Orta Asya'daki Talas
34'
boylan ile Bau Sibirya'da da. qok yayrlmq olduiunu gtiriiyoruz

HUNLARIN voLGA sor-cssiNe cnr,igixi'x NETicELERi

Hunlann Volga biilgesine gelmesi, buradaki yerli kavim-
lerin muhaceretine yol agu. Bu kavimlerden bir krsmr, kuzeye
do!'ru gekildi. Bir hsmr da Ukrayna'run iglerine do['ru kagu'
ural biilgesinde gtizle giiriiliir bir qekilde biiyiik karrgrkhklar
oldu. Btitiin bu hidiseler, Ural've Volga nehri boylanna yeni
bir kavmin gelmrg oldu$unu giistermekte idi.
Unl vo Do$
$fLtr'& fil.
Ural bolgesinde, kavimler muhacereti gafrna rastlayan en
t6r adfuhlcl tinemli kiilti.ir merkezlerinden biri, Mbrtviya Soli idi Buradir
ele gegen tokalar ve di$er madeni eqyalar, esas itiban ile Maca-

9' Bern$tam, SMAE, Ig5I, s. z16, r. r-4.

 HUNLARIN BATTYA GoqLERl 99

ristan'daki Hun gagr buluntulanna gok benzemekte idiler.

$i.iphesiz ki bu devirddki Ural btilgesi ktiltiiriine Krnm'rn da
qok bi.iyiik tesirleri olmugtu 85. Bilhassa bir sepet qeklini andrran
kiipe, kabartma inci dizileri ile teEkil edilmiq tezyinatr ile bize
Krnm kiiltiiriinii hatrlatmaktadrrlares.' Gene bu dewe ait
Orenburg buluntularr da, Karadeniz sahillerindeki Gtiney Rusya
ktiltiirlerinin kuwetli tesirlerini taErmakta idiler37. Ural biilge-
sinin di$er iinemli ktiltiir merkezi, Miislimova'drr38. Burada
bulunan at gemleri, Ural btilgesi iginyeni bir kiiltiiriln mtjdecisi
karakterini taqrmakta idi 30. Aynr at gemleri, di$er yandan da
Macaristan Hun buluntularr ile btiytik bir yakrnhk giisteri-
yordu. Kayrq si.isleri ve di$er eqyalar da Ural bdlgesi ile Maca-
ristan arasrndaki kiiltiir ba$lanru kuwetle destekliyordu.o.
Buluntular arasrnda ele gegen bir e$ri Tiirk krhcr, bu kiilttir
merkezini Orta Asya kiiltiirlerine kuwetle ba$lamakta idiq.
Mtislimova yakrnlanndaki Brnrhanova ktiltiirii de kavimler
muhacereti ile ilgili iinemli kiilti.ir merkezlerinden biri idiaz.
. Birtn daha do$uya, Akmolinsk'e do$ru gidecek olursal,,
Karaa$ag denen brllgede yeni bir kiilttir merkezine rastlanz.
Bu merkez, Hun ve Got kuyumculu$unun en karakteristik
eserlerini bize vermiqtiras. IV. asra ait olmasr gok muhtemel
olan Kara$aq krilttirii, ta Tobolsk'a kadar yayrlmrqtr aa.
Dulumu hi.ilisa edecek olursak, Hunlarrn Avrupa'ya
gelmesil ile Hun ve Got'san'atrndan bir gok 'unsur-
lar, Ural b0lgesine ve Do$u Sibirya'ya da yayrldr
Kuzeyde, yani Perm ve Qud btilgelerinde, Glyadenova Ear glfrl vc
tlrUtor rhcl
kiiltiiri.i M s. III. asra kadar devam etmiqti. Yavaq yavag goSal-
s Krrrm san'atrnrn Ural ve Volga biilgelerindeki tesirleri igin bk.
Rostovtsev, MP, a6, rge3.
8c Bela Posta, Arch. Studicn, II, R. i47, ve 25r.
3? Orenburg ktiltiirti igin bk. Rostoytsev, MAR,37, s. 3o v.d.
8s Mtislimova igin bk. Bela Posta, Arh. Stud., II, s.
377.
?o Bela Posta, Arch, Stud., II, s. 378.
-Uj.
{o Beli Posta, II, s. 378-g8d; eB, f., r4, s. 4or.
ar Bela Posta, II, s. 381.
aA A. Schmidt, Kagka, ESA, I, s.
4c.-42.
r9 Schmidt, ESA, I, s.
44; R. 3l-36.
{a A. Heikel, MSFOU,
4, 1894, T. IX, e8; XI, g, 14.
IOO ORTA ASYA

ma$a baghyan yabancr tesirler, M.s. VI. asrrda bu btilgenin

kiiltiiriiniin mahiyetini de$iqtirme$e muvaffak oldula"r. Artrk
VI. ve VIII. asrdar ]eni bir Fin-Ugor kiiltiirii meydana geldi.
Bu yeni kiilttirtin meydana geliginde ;tiphesiz ki en btiytik
rolii, Hun gtigleri ve bumrn neticesi olarak meyda'na gelen
kavimler muhacereti oynamrgtr. Kuzeydeki bu yeni kiiltiirii
temsil eden baEhca merkezlgr, Samara45, Rogestvenoa6, Berens-
niki4? ve Maslovka4s idi. Bunlar arasrnda, Hun gafrna ait en
karakteristik hususiyetler gtisteren merkez, Kagka biilgesi idi.
Kagka buluntulanas, kavirnler.muhacereti srrasrnda, Oka ve
Kama nehirleri yolu ile kuzeye yeni birEok ktiltiir tesirleri
gittiiini bize giistermektedirler. Oka ve Kama btllgesindeki
btittin ktilttir problemlerini burada ele alacak de$iliz il" Bizim
iEin iinemli olan, bu btilgedeki Hun tesirlerini gtisterebilmektir.
Meseli, Prof. Tallgren'e gdre, kavimler muhacereti qa$ ile
ilgili Kazan ve Aiqa kurganlarr, Orta Asya tesirleri ile
dolu idi51.' Burada, yeni Hun tesirleri ile yerli ktiltiir sayrlan
Got eserleri, yan yana bulunuyot'lardr 52. Bu l"rsa izahattan
anla{rlmaktzdrr ki, Hun giiqlerinden Fin-Ugor ilemi de
esash bir gekilde miiteessir olmugtu.
3. Hunlar Don havzasrnda
Bundan e,welki bahiste, AqaEr Volga biilgesine yeni bir
kavmin geldi$ni ve buna muvazi olarak da yeni bir ktiltiiriin
doSmak tizere olduSunu kaydetmiqtik. Hun gair kiiltiirii diye
adlandudrfrmrz bu yeni buluntu yerlerine benzer mezarlann,
bu devirden itibaren srk srk Don havzasr ve Kafkasya'da da
gdriilme$e bagtandr[rm miigahede edebiliyoruz. Aqa$ Volga'-

{6 A, M. Tallgren, (aouss, lI, s. z3'

ao Schmidt, ESA, I, s. 36.'
ai Kazt rapoiu igin bk. Bulten obg. aih. istor. Etnogr. pri. Samarskorn
Univ., rge6, s. r5.
' as Tal.lgren, Zaousg, II, s.
3 v.d.; Schmidt, ESA, I, s. r5, R- e6.
{e Schmidt, Kagka, ESA, I, s. 33 v.d.
5o Bk. A. Schmidt, Die Ausgrabungcn bci dem Dmf Turbina an dn Kama,
(
FUF, r8, r-3, 1926, s. ro v.d.
6r Tallgren, (aouss, s, r3 v.d.
63 Aynr eser, s. Ir v.d.; RV. III' s. 356.
 :: #lf.'.

' HUNLARIN BATIYA COqlBnt ror

daki Hun Ea[r kiilttiriiniin, Don havzasrndaki en iinemli ben-

zeri Sulino adh buluntu yegindess, IB99 senesinde bulunan
mezarlardasa, iiltler gayet muntazam bir gekilde uzatrlmrg ve
eqyalarr da yanlarrna konmugtu. Mezarlarda ele geEen eserler
arasrnda ktilttir tarihi bakrmrndan en tjnemli olanlarr, gene
alUn sifihalardr. Hun ve Got san'atrnm en belirli bir teknifinin
habercileri olan bu sAfihalar, oldukga'iyi muhafaza edilm\-
lerdi. Ayrrca mezarlarda kiillere ve yaruk izlerine de rastlarimrgU.
Ap[i Volga vidisindeki yeni Hun ga$r kiilttiriine muvazi
olarak, Kafkasya'da da bazr buluntu yerlerile karqrlagmak-
tayrzl'. Bu devre ait Kafkas buluntularrnp, Krrrm ve Kerq
ktilttirlerinin qok kuwetli tesirler yaPuklan, bilhassa toka
$ekillerinin mukayeselerinden anlagrlmaktadrs. Macaristan'-
i
daki IIun ga$r eserleri ile yakrnhk gtisteren Kafkasya'daki
baqhca buluntu yerleri qunlardr: Ter, Digoria, Nijne'Ruga
i
I ve Vladi'kafkasya.
I
l:
p
r 4. Hunlar DinYePer'de
I
Dinyeper vidisinde, Macaristan'daki Hun kiiltiirtine ben-
I
i zer en tinemli buluntu yeri Novogrigoryevka idi57. lurada
t
t - da bahk srtr geklindeki tezyinatla stslenmiq altrn safihalar
N
bulmaktayrz Fs. 1884 de Rmlann buldu$u bu merkezi, Macar
r
I
bilginlerinden Bela Posta 59 ve daha sonra da Prof. A. Al{bldi
I
incelemiglerdioo. Bir yandan Macaristan'daki Murga buluntu-
lan ile yakrnhk gdsteren bu merkez6r,' difer yanda.n da Agagl
I

I
t
t'
l
I
53 Minayeva, ESA, IV, s. zo7; Pogrebeniye, s. lo4 v.d.
I 5r lJvarova, Drcunosti, l9' 2, s' 70.
I 55 Bela Posta, Arch. Stud., II, II, s.492, R. z7r; Alfoldi, AH,9,
L

I T. XXV, Io-5r.
l
' 50 Rostovtzevr MP, 16, 1923. Burada, Krrrm ve Kerg tesirlerinin
t genig bir qekilde miinakagasr yaprlmrgtrr.
l tr Minayeva, ESA, IVr's. eo7'
l
l 6s D, Samokvasov, Mogih Rusko2 zemli, s. XXX v.d.; Minayeva,
t Pogrcbeni2e, s. 97; ESA, IV, s. eo7 v.d.
l|
50 Bela Posta, Arch. Stud., II, s. 49r v.d.
l \
I
t
oo Alf6ldi, AH,
9, T. ze.
F 6r Bela Posta, aynr eser, s. 493.
I
tl
r
I
F
li.
t,
[-
r02 ORTA ASYA

Volgaor ve Kafkasos ktilttirleri ile akrabahk kurmakta id;.

Atridan yaprlmrE irsan bagr figiirlerinde, gene Hun qa$rnrn
noktalarla tqkil edilmi! tezyinatr giize garpmaktadr4 0a.
Novogrigoryevka, daha ziyade Ktrrm yanmadastrun tesir-
leri altrnda bulunan bir ktilttir rnerkezi idi 65. Esasen bu devir-
deki Krnm kiilti.irti dq Macaristan'daki Hun kiilti.iri.i ile kuvvetli
ba$lara sahipti 66.
Oyle anlagrhyor ki, Macaristan'daki Hun san'atr etnik
olarak Hun asrlh kavimlere'mal edilemezdi. Hunlar Mdca-
ristan'a giderken, birqok Cermen asrlh kavimlerle Gtiney Rusya
ktihiiriinti de beraberlerinde giiti.irmi.iglerdi. Bu suletle Maca-
ristan'daki Hun ktilttirti ile Gi.iney Rusya san'att arasnda btiytik
bir yakrnhk ve akrabahk dofmugtu

5. Hunlar Tuna'da
Hunlar Tuna?ya gelirken, birgok Got kabilelerini de bera- I
berlerinde stiriiklediklerinden, Krrtm ve Odesa biilgelerinden de
bol miktarda kiiltiir tesirleri almrqlardr. Esasen, Kerg, Olbia6?,
Pantikapleonos gibi Krrrm'daki iinemli merkezler, eski Got
sanlatr ile biiyi.ik ayrrhklar gdstermemekte idiler. M.s. g75
senelerinde Hunlarrn Tuna layrlanna indiklerini giiriiyoruz.
Bu srrada bir yandan Macaristan'a yerlegmese Eahqrrken, di$er I
yandan da Bizans imparatorlu$unu srkrEtrmakta idiler.
Macaristan'a yerlegen Hunlann iginde pek Eok Cermen
rrkrndan .insanlann bulunmastna ra$men A I a n' I a r r n i z I eri n e I
pek rasthyamryoruzse. Hunlarla beraber Avrupa'ya gelip
yerlegen Gotolarrn en tinemli kiiltiir merkezleri gunlardr: Un'ter-
I
si e b en b runn ?0, G u n dr e m mi n g Aqafr Avusturya'daki
"tt'zr,
i
cr Minayeva, ESA, IV, s' eo7 v.d. I

0s Bela Posta, aym eser, II, s. 49r, R. r7r' ,l

i
or Alfoldi, AII, g, T. XXII, 15.
'6 J. Werner, ESA, 7, s. 46 v.d. I

ct Bela Posta, aynr ser, II, s. 492 v.d.

0? Bela Posta, aym eser, II, R. re5-zzg; zz5-zz6; 24c,.
0E Bela Posta, aynr dter, ll, R' 247, 274.

'e Alfdldi, AH, g, s. 36.

!0 Kubitschek, Jahrbuch fiir Altertiirynskunde, 5, r9r l, s. 3r v.d.,
Allbldi, AH, 9, s. 36.
 tr.:.:
HUNLARIN BATIYA GOqLERI fS -,..:
Kronberg?2. Kronberg, M.s. 4oo senelerine ait bir buluntu
yeri idi ?3. Ve Macaristai ktilttirti ile de yatrn ballan vardr

6. Hunlar Orta Avrupa'da

BULUNTULAR
' a) Orta Asya mengeli eserler

Macaristan'da bulunan Hun ga$rna ait eserler arasrnda,

Orta Arya merqeli olmalarr qok muhtemel baghca eserler
gunlardr:
r Ok uglarr:
Kesitleri iig kdgeli olan bu ok uglarrnrn Orta Asya'dan
gelmiq olmalan ihtimali, daha ziyade eski Giiney Rusya oLla-
nna benzememelerinden ileri gelmektedir ?4. Hunlara ait ok
'uglannrn
en orijinal karakterlerini giisteren iir5rekler, Giiney
Rusya'da,Novogrigoryevka?5, Macaristan'da . Pecs-Uzstig?6
Keszthely-Gati ?? ve Viyana'da Simmering:de?8 bulunmuqtu.
'.
z faylar:
Hun yaylaruun men$e ve yayrhglan hakkrnda bazr ilmi
etiidler de, yaprlmrqtr ?e. Tiirk yaylarr lgibi, a[aE, kemik ve
sidrden yaprlan Hun yaylart, Avrupa kiilttir tarihi tizerinde
galrEan bilginlerin de rrazart dikkatini gekmigti 80. K. von

?1 G. Bersu, Archieologische Anzeiger, 1926, s. e86'

i2 L. Franz, Germania, 2, tg27, s. 33; Alfiildi, AH, 9, s' 37.
rs N. Fettich, Du zwitt Schatz wn Szilagltsomlyo, s, 58-
?{ Minayeva, Pogrcbcniya, s. 9r v.d.
. ?5 Samokvasov, Osn. Hrotml. Klassif, 3o'
?' Alfdldi, AH, 9, s. t-4.
?? Alfdldi, aynr eser, s. r8 v.d.
?s Bgningir, Dc, Wcstgotisch-Alanisclun /ug, R. g+; AgaSr Volga
btilgesindeki ok uglan buluntularr igin bk. P. Rrkov, Arch. taskopki, rgz9,
s. e v.dd.; Volga bdlgesindeki bu tip ok uglan igin bk. P. Rau, Mitteilungen
Pokrovsk, z, tg27, s. 68, n. e.
rr .1. Werner, Bogenfragmente, ESA, 7, s. 33 v.d.
so Beninger, aynr $er; s. 76 v.d.
ro4 oRTA ASYA

Sebestyenar ve A. Alftil4iee gibi Macar bilginlerinin bu mesele

iizerindeki fikirleri, qiiphesiz ki Ti.irk kiilttir tarihi bakrmrndan
ayn bir de$er tagryorlardr. i
a)-Agafr Volga biilgesinde Hun yaylaq: Bu btilgede
en tipik yay kahntrlarrna Nijni-Baqkungak kurganlarrnda rast-
lanmrgtrs. r.4o m. uzunlu$undaki yayrn a$ag lasrmlarr tama-
men giirtimiig, orta ve bag krsrmlarrna ait kemikler kalmrgtr.
Kirigin gerilmesi igin, her iki ugta da kiris kertikleri yaprlrnrgu.
Aym biilgede Hun tipinde ikinci yay, Ktigtik Karaman'da
5r Nr.h kurganda bulunmugtrr*. Ug parEadan ibaret olan bu
buluntu, ewelki yay ile .aym idi. Hun yaylarr, Iskit ve
Alan yaylarr ile aynr de['ilditt. Aralarrnda btiyi.ik
farklar vardr. Bundan anlaErhyor ki, Volga boy-
larrna bu yzylarr yeni gelen .kavimler getirmekte
idilers.
b) Macaristan'da Huir yaylan: Hun ga$rn a ut yay
buluntulan baghca iig tane idi: Carnuntum, Mainz ve Sim-
mering yaylan. Bunlar iqinde en fazla ilgiyi qeken, Carnun-
tum'daki yay buluntusu idi 87. Bu buluntu yeri bir silih depo-
sundan bagka bir gey defildi. Biiyi.ik Tecidosyos'un iiliim senb-
lerine tesadiif eden bu depoda, 92 tane yay bulunmugtu. Bu
yaylarrn $ayaru dikkat olan iizellikleri, kenik hsrmlannn geyih
boynuglanndan yaprlmrg olmalan idis r.6o sm. kadar biiyiik-
liikte olan bu yaylar, iki kemik levhadan ve ortalanadaki bir
a$ag krsrmdan meydana gelmiEti. Bu yaylarrn yamnda, mogol
rrkrndan tiliilerin iskeletlerine de rastlanmrgtr Ee.
tr K. von Sebestye n, Dolgozatok, 6, r93o,'s. r7$-zo4; ESA, n
s. 35, n. 6.
Ee Alfdldi, AlI, 9, s. 18 v.d.
ss ESA,
Z, s. 38.
s' P. Rrkov, UZSU, 4, rg21, s. 72, R. rz-r3. Kronotojisi igin bk.
T. M. Minayeva, UZSU,6, 1917, s. r18.
86
J, Werner, ESA, 7, s. 42,
tl Eski kiiltiirle yeni kiiltiiriin mukayesesi igin bk. Rostovtsev, MAR,
37; MP, 1923, s. r3o v.d.
tt J, Werner, ESA, Z, s. 33 v.d., R. r,
8t Alf6ldi, AH, g, R. r, s, rg.
tr Polaschek, Wiener Priihistorische Zeitschrift, rg, rg32, s. 239;
J. Werner, ESA, 7, s. 56 b.d.
 '" ;..

HUNLARIN BATIYA GOqLERI ro5

Bu antropolojik delil, yaylarrn' Orta Asya mengeli olmasr

ihtimalini daha da artrrmaktadrr.
Mainz'da bulunan bir yay, Hun yaylanmn Awupa'daki
tiEiincii tipini temsil ederm. Bu yaylarrn Roma ktilttir
gevresi iEindede bulunmuq olmalarrna raSmen, Roma
ktiltiirtinde bu tip kemik yaylarz rastlanmamrq olma-
sr; Tiirk Ktilttir Tarihi bakrmrirdan gok enteresandrr.
3 Krhglar:
a) AqaSr Volga btllgesinde: Bu btilgedeki Hun krhcr, 17
numarah Pokrovsk kurganrnda bulunmuqtu el. Bu, tek a[rzh
bir Tiirk krhcr Volga biilgesinin yerli ktilttlrtine de tamamen
yabancr idi. Miislyumova'da,giiriilen tek altah hhg da, Hun
ga$rndaki akrnlann bir hitrrasr olarak kabul edilebilirdi 02.
b) Macaristan'da: Macaristan'daki Hun ldrglan ile
ilgili en iinemli buluntu yeri Nagyszehsos'durs. Ifthglann
yanrndaki elya ve iskeletlerde de yaruk izlerine rastlanmrytr.
Bunun sebebi heni.iz izah edilememigtir.
4 Me4rlar:
Volga loylanndaki mezar gekilleri ile tilii giimme idetleri,
Hun gaf,ndaki Macaristan idetlerine gok uymakta idiler.
Macaristan'da, A la n' la rr n rollerinin yok denebilecek kadar az
olduf'unu yukanda siiylemigtik. Volga ktilttirleri ile Macaris-
tan'daki Hun ktiltiiriiniin birbiilerine benzemesi, Volga ktil-
ttirleririi bir Alan kiiltiirii olarak kabul eden naza-
riyeleri zayflatn.
' a) ASaBr Volga biilgesine ait mezarlarda yanrk izlerine
gok rastlamaktayrzs. Don vSdisindeki Novogrigoryevka me-
zarlar{ ve iilii giimme idetlcri de buraya benzemektedir.
, b) Macaristan'da, Nagyszeksoo mezarlannda da yanrk
izlerine rastlanmritrgs. Prof. Al&ldi, bu nr*eleleri ayn ayn
inceliyerek kendine gdre bazr netlcelere vaxmr$tr.
t0
J. Werner, ESA, 7, R. 2; V. E. Nash-Williams, Tlu Roman
legionary.foilress at Caerlnn,I,
r93r; Atfttldi, AH, g, s. e4.
. 01 Mi.nayeva, Pogrcbcniyc, R. t; J. Werner, ESA, 7, 1. 45 v.d.
D8 Bela Posta, aynl eser, II, s. zgz v.d.
es Rtim. Limes in Osterreich,,a, rgor, s, 39 v.d.
e' P. Rau, Mitteilungen Pokrovsk, 2, 72i J. Werner, ESA, 7, s, i4.
o5 Alfoldi, AH, g, s. 17.
r06 ORTA ASYA

b) Talas ve Volga mengeli eserler

Aga$r Volga ile buna yakrn kiiltiir merkezlerini incelerken,
madeni .egyalarr kaplampk iEin kullamlan altrn sifihalar
iizerine, dikkati bilhassa Eekmigtik. Bu sifihalar, bahk srrtr

t.g9.t exA:
rr?i U,l ilt i

Levha ro :- Macaristan'da bulunmug Avrupa Hurilarrna ait eserler.

tezyinatla veya yivlerle siislenmiqti. Macaristan'da, Hun gafrnda

bu sifihalann gok gegitli <irnekleri ele gegmiqtir. Hun san'atrrun
en karakteristik iizelliklerini srmflara dyrrar-ak tetkik etmeyi
faydah buluyoruz (bk. Lev. ro):
 HUNLARIN BATIYA GOqLERI rc7

r sifihalar: IJzun zaman toprak altrnda kalmalan

Di:iz
sebebi ile
sAfihalann perdahlarr tabii olarak bozulrrmgtu.
Alftildi'nin neyettigi (T. IV, r-r5; XVI, r-zo deki) eserler, bu
tip safihalardandrr.
z Kabartma, paralel do$rularla yaprlan tezyinau ihtiva
eden sifihalar: En giizel iirnekleri iEin bk. Alfdldi, AH, 9,
T. II, r, e.
3 Kabartma noktalarla stislenen sifihalar: Bu tip tez-
yinat Hun Ea$rnda Eok yayrlmrqtr. (Bk. Alfbldi, AH, 9, T. III,
4-zz; IY, V, VII, 3-8.) Kavimlergiig{i srrasrnda buna benzer
tezyinatrn Batr Sibirya ve Perm biilgesinde de gok yayrldr$rm
giirilyoruz s. Ayrrca Kutrigur ve Avar sannatrnda da bunlara
benzer eserler vardr e?.
4 Bahksrrtr tezyinath sifihalar: Hun san'atrnda en Eok
giiriilen tizelliklerdend.ires. Pullar, birbirlerinden noktah hat-
larla ayrrlmrglardr. Bu tip slfihalara, Naygszeksos'4u eo, Mol-
davya'da Concestiode r@, ve iginde yanrk izleri bulunan di$er
mezarlarla r01, Volga boylarrndaki kurganlar4t toe gok rastla-
maktayn. Bahli srrtr tezyinath altrn sAfihalarla kaplanmrg bir
brgak krnr, Hun san'atrrun en karakteristik esbrlerinden biri
idi r0B. Bu ga$da Macaristan'da $iking san'atrnln da gok
kuwetli tesirlerini giirmekteyiz lu. Kanaatrmtza grire bu krhcrn
tizerinde de, kuwetli Wiking tesirleri bulunmakta idi. Roska 105
ve Alfrildi'nin1ffi neqretti$i Hun luhE krnlarr da, bize Ktnm ve
Wiking krhg kmlanni hatrrlatmaktadrrlar.
eoA. S'chmidt, ESA, 4, i. i7, R. nIa; s. 45, R. 3e-36; Minayeva,
ESA, IV, R,3e, s. eo6, R.3e; Bela Posta, II, R. rz4,
0? Madara buluntularrnda: N. Fettich, Trouaaillcs Aaarcs dc Duia-
penble, s.57, Fig. zr, r4-r8.
9, T. XIII, s. rz.
e8 Alfdldi, AH,
se Alfdldi, AH,
9, T. XVI, zo.
r0o Matzulewitz, Byzantinisclw Antike, t929, s. r33 v.d.; Alfdldi,
AH, 9, T. XX-XXI
r0r flunlar tiliiyii losmen veya tamamen yakmakta idiler.
102 Samokvasov, Osn. Hronol, Klassi.f., s. XXX; ESA, IV, s. eor, R.
7.
los Alfdldi, AH,
9, s. ,r7.
roa Peter Paulsen, Wikingerfunde aus ()ngarn, T. ro-Iz1 Alfdldi, s, 18.
roo AE, rg3o, s. 22g.
ro4 Alf6ldi, AH,
9, T. XXXII.
t08 ORTA ASYA

Yukanda saydr$rmrz tiplerden baqka, daha birgok altrn

plikalarla yaprlmrg tezyinatlara da rastlamaktayn. Fakat
bunlan tasnif ederek, sistemli bir gekilde tetkik etmek, bu ese-
rimizin hacmi ile miitenasip {e$ildir. Egit kenarh dtirtgen 10?
veya ay geklindeki altrn plAkalarla yaprlan tezyinat 16, Hun
ve Giiney Rusya san'atrnda hususi bir defer taqryordu 1@.
Bunlara kemer ve kayrq uElanru da ilive etri,relidir 1r0.
c) Hunlara yabancr olan teknikler ve eserler
Bilindi$i i.izere Orta Avnrpa'daki Hun ki.ilttirii iizerine,
Cermen veya di$er'komgu kavimlerin gok kuwetli tesirleri
vardr. Bu sebeple, Hun kiiltiir tarihinin anlaqrlmasrnda, bu
yabancr te.sirlerin tanrnmasl ve kolayhkla giirtilebilmesi gok
btiytik faydalar sa$lar. Bela Posta ile Alftildi'nin fikirlerini
Tiirk tarihinin umumi gidigine tatbik edip aga[rda li'saca
verme[i faydah buluyoruz:
r Tokalar : Hun tokalarrnrn halLalan umumiyetle daire
Eeklinde idi. Biraz kahnca ve kesiti de yuvarlaktr. Tokarun
kayrqrrun tesbit edildi$i yere ekseriya bir kag da konurdu r11. Bu
tip tokalan, Sirmiyum u2 ve Transilvanya btilgelerinde gok
yayrlmrg olarak giirtiyo'ru2. Aberg ve Beninger gibi Cermen
san'atr miitehassrslan ve Rostovtsev gibi Giiney Rusya kiiltiir
tarihinin biiyiik otoriteleri,butip tokalarrn Gotolara ait otduk-
lannda miittefiktirler. Bu tip tokalar, Gotlarla birlikte Kuzey
Afrika'ya bile yayrlmrElardr r13. Ddrt kiige tokalar ise, yalmz
Giiney Rusya'da giirtilen Cermen eserlerinden idilsl ne . Bu tip
10?Alfdldi, AH, 9, T. IV, 4; XVI, XXII, r; XXV, 9.
. roEAlf6ldi, AH,9, T. IV,8-rr, VI[,8, XXV, 14, XXIII,4.
10e Alfdldi, s gr; Bela Posta,
R. ez3; Kafkasya igin bk. MAK,
8, T. roe, 3-4.
rr0 Alfdldi, AH,
9, T. III, rg-tr; VII, 4; XXII, e; XXV, 29;
III, rr, 17; III, ar; XXV, l4; XXIII, 4.
rrr Macarista{daki yaylar igin bF. Alfdldi, AH, g; s. 6l; Fer-
tiimedgyes tipi igin bk. AE, rgp6, s. r89; Batr Got'lannezdinde yayil4larr
igin bk. Beninger, Wcstgotisch v.s., s. 3e, R. g.
..iu Bibliyografya igin bk.'Alf6ldi, AH, 9, *. 7r,i ,r. r3r.
,. lrE Nils Aberg, Dil Franlecn ud Wastgotcn, B.-L., rgas, s. 58.; Be-
.ninger, aynl eser, s. 3e; Rostovtsev, MP, lge3, s. r5r.
rl{ Alf6ldi, ESA, 9, s. 299, T. III, r-8, 12
 .HUNLARIN BATIYA COqLERI Io9

tokalara, Avrupa'd.a Hun buluntulanndan baqka hir yerde

rastlamryoruz. Beyzi gekilde, halkalarr bulunan tokalar ise 116
bilhassa Batr Got'lannda qok giiriilmektedil uo- Sonraki Avar
tokalan ile de benzerlikleri virdr. Oyle anlaErhyor ki, Volga
boylarrna gelen Hunlar, Got'lardan bu tokalarr al-
drlar
- ve Orta
Avrupa'ya da yaydrlar.
e . Cermen fibelleri: Fibeller, Got ve Cermen san'a-
trnln en iizel unsurlaltndan biri'olarak sayrhrlar. M.s. 4oo
senelerine ait u?, Macaristan'daki Cermen mezarlanndan
qrkan bazr fibellerll8, Kiyev'teki Got buluntulan ile gok yalm-
hk giisteriyorlaldl uo. Fibeller iizerinde dOrtqgn . geklindeki
lm.
boncuklar da Cermen kiiltiiri.iniin tamnmrq iizelliklerindendi
3 Bilezikler: Tellerin bliktilmesi suretile bir kablo
demeti geklinde yaprlmrg ve orta yerlerinde de bir dti[{im
bulunan halkalarlsl, Illirya'da ve Kelt buluntulanndarzs,
Belgrad'da 14, Don vidisinde ua bol miktarda ele geEmiqti.
Macaristan'da da bulunan !u' tip'bileziklerls, Cermen ktil-
tiirtiniin tipik eserleri idiler.
4 - Yivli teller: Macaristan'da Rabapordany'de ele
geEen bu teller 126, Gotlar tarafindan ta Ispanyaidaki Garnata
qehrine kadar gtitiirtilmiigtii 127.

-rr5Alfoldi,. AH, g, T. VIIL

u6 Mertviya Soli'de: Schmidt, ESd, rge7, R. 3o; Seelman'da:
J. Werner, ESA, 7, s' 47; Minusinsk'de: Tallgren, Collection Towstine'
XI, s. zg.
ru N. Fcttich,. Der Zweite Schatz, s. 58 v-d.
lre Cermen mezarlarl igir! bk. St. Kovacs, Dolgozatok, 3, r9t2' s'
293; Balodis, ESA, I., s. Il8, R. 4.
rre Kiyev pullap igin bk. Bela Posta, ayru eser, II, s' 5r3, R' e85'
ee-23; Alfoldi, AfI, 9, s. 37, T. X.
. r20 Dolgozatok, s. l7r, R. 15; Minayeva, ESA, 4, s' -lo6'
r21 Alfdldi, AH, 9, T. xxxv.
rez
Jahrbuch ftir Altertumskunde, 4' Igto, s. 89.
rm 4!f6ldi, AH, g, s. 38' ,

la{ pqn btilgesi igin bk. MAK, 8, T. r2o, 5-6; RV, r3, T' 43 A'
rzs Alf6ldi, AH, g, T. rr.
rr0 Alfdldi, AH, g, T. 35, r5-rg. '
rr? Minayeva, Pogrcbeni2cr s. 93.
lro ORTA ASYA

5 - Maskeler:KtiEtik olarak yaprlmrq ve i.izerlerinde

insan figtirleri bulunan bu maskeler de umumiyetle Cermeno-'
lere mahsus bir eser olarak kabul edilmektedir-. Volga vidisinde
de ele gegen bu maskelet rzs, AltaY'lara ve Tiirkistan'a kadar
kadar yayrlmrqlardr 12e.
6 - Amber boncuklarr: Hun san'atrnda
rro,
estetik bakrrn-
dan bir Eey ifade etmeyen bu boncuklut tipik Cermen eserleri
olarak kabul rylilmektedirler r3r.
7 - Bir doma gerdanhfrna ait parEalar: Hunlar Orta
Avrupa'ya yerlegtikten sonra, .Roma ve Bizans ki.iltiirlerinden
de gok geyler almrElardr. Bu yeni tesirlerin, gerre Cermen'ler
vasrtasr ile Hunlara girmig olmalarr qok muhtemeldi. Cermen'ler,
daha Giiney Rusya'da iken, Bizans kiiltiiriinden Eok qey almrq
bulunuyorlardr r32.
B - Sarmat menqeli, kaqh ktigtik si.is unsurlan: KaElarla
siislenmiq bazr plAkalar, tam minasile Giiney Rusya san'atrtun
en eski hususiyetlerini gtistermekte idiler. Krnm yarrm ada-
srnda bulunan elbise silsleri 13e, Macaristan'dafti ral ve hatti
Kuzey Afrika'daki Kartaca eserlerine benzerlerdi r35.
g - Di$er altrn iEleri: Ortalannda bir kag ve kaqrn etra-
finda da daireler bulunan stis unsurlarr da, Hun san'atrna
girmiq Cermen motifi olarak kabul edilmiqlerdi 136. 3o eserlere,
Cermen shn'atrnda M. s. 4oo senelerinde rastlamaktayrz 18?.
Kaglarla siislenmiq, iiEgen qeklindeki siis plikalarr da Cermen
asrlh olarak kabul edilmektedi1ls1188. Kaqlarla siislenmiE
le8 Nils Aberg, Dic Fran*en und Wcslgotcn, s. zo7, R. 3oe.
lse C. G. Mannerheim, Across Asia, ll, R. z5-4o.
lso Alfdldi, AH,
9, T. re.
lsr Schmidt, ESA, I, s. 44, R' gg.
rs3 Pamyatniki Gos. Ermitaja, z, 19z6.
rs Rostovtsev, Iranians and Greeks in South Russia, s. r3r; MP, 1923,
s. r r5.
trr A. Alfdldi, AH, g, T. XV, r-3o.
r8t Rostovtsef, MP, t9r3, R. 23.
rse Alfdldi, AH,
9, T. XV, 6S-66; N. Fettich, Dcr zweitc Schatz
wn Szilagysomlyo, T. XX; H. Kiihn, Das Kunstgbucrbc da Wdlkawanderun-
grear!, Geschichte des Kt-rnstgewerbes aller Zeiten und Vlilker, I, s. 73, T. V.
rs? Veeck, Dic Alamouun in Wittzmbag, T. XXXI, 6.
rs Alfdldi, AIf, 9, s. 59; Benninger, Di4 Wcstgot.-und Alan. (ug, R- to.
 HUNLARIN BATIYA GoSLERT

altrn iqlerinin mengei, umumiyetle Gi.iney Rusya'da

idi. Hunlar' bu tekni,$i, Giiney Rusya'dan geEerken
almrElardr.

$ilezya'da Hun eserleri

Kaynaklanmrza giire, Yukan $ilezya'nrn cla Attili dev-
letinin srnrrlan igine grrdiSini biliyoruz. Hiickricht denen
yerde bulunan Hun kiiltiirii ile ilgili eserler, bu bakrmdan
$ilezya'nrn durumunu bir defa daha aydrnlatmaktadrrlar.
Kaqlarla stislenmiE bir tag parEasl, kayrg ucu tezyinatlan, toka-
lar, Qin.eserleri tipindeki kaplar Hun kiilttiri.iniin yayrhq sahasr
hakkrnda bize bir fikir vermektedirlslles. Takacsrao ve Rei-
necke r*r gibi bilginler, $ilezya'daki Uzak $ark kiilti.irtini.in
i2lsri rnz hakkrnda de$erli ettidler yapmrqlardr. Bela Posta da,
daha ewel _Macaristan'da bulunan bir bronz kapla bir Altay
eserini mukayese etmild r43. Bu tip Sibirya kaplarr, kavimler
g<iEiinrin baglamasr ile Perm b<ilgesinde de giiriilmeSe baglarr-
mrltr 144.

Btitiin bunlar bize quiru gtistermektedir ki, csas vatanr

Altay olan bu kaplar,. Hunlarrn giigii srrastnda ba-
trya doSru giitiiri.ilmtig ve ta $ilezya'ya kadar yayrl-
ml$tl

r80 E. Krause, Schlesiens Vorzeit in Schrift und Bild, N. F., 3, Igo4,

s. 46 v.d.;Alfdldi, AH, 9, T. 19.
1{0 Bulletin de l'Institut d'Archeologie de Boulgare,
3, 1925.
ttr ZE, 1896, s. rz v.d,
ra2 Tallgren, Coll. Tov,, s:
58.
t{t Bela Posta, aym eser, s. 522, R. eo9.
r1r Alf6ldi, AH, IX, R. 5
 IV.
AVARLAR
Avar Kiiltiirii -
Alfdldi, A., (ur ESA, 9, (lgr4),
histarisclun Bestimmtmg dcr Aoara1fundt,
s. r85-3o7. Untergang der Rdmerlunschaft in
Panmnim, I*ipzig, rga6, e c.
Bartha, D., Dic aoarisclun Doppdschatnvi in JarcshidarAH, XIV, Budapest,
t934. Barthu cz,L,,Dic Rasscnclemmtz dcr ungarlintlisclusAaarcn und ihrc cthnisclu
Bedeutung, Ethnographia, 45 (tg34), s.
ror-r ro. Bagmakov, Eludc stn I'originc
des Avares, L'Eth'lographie, rgrzB, r-8.
B6rzs<inyi, A., Gydr (Komitat gyiir)
AB, rgoz, t2$-t49, rgo4, r5-4ri r9o5, 16-33; 19o6,3o2-32r; rgo8,eo8-g3o.
Csallany, G., hiedlnf in dcr umgcbung aon Szcntcs, AEn 19o6, z- A Kunszcnt-
martoni Aaarkiiri lttsiissir, Szentes, 1933. Ebe r, L., Grdbcrfundc alals &mfriilurcn
z8g-3oo. Mittclalter, I, (Abony), AE, r9or. Feher, Geza, AlI, VII, s. 34
v.d. Fettich, N., Kunstgcwcrbc dq Atarcn4it, AH, I.; Cimttihcs Aoarcs cn
Hongic, Nouvelle Revue de lfongrie, rygg; Jutas und Askii, zwci Griibcr-
fclder aus da V'\lkcrutandcrungszeit in {Jngarn, Prag, r93r r93l; A. Marosi,
Trouaailhs Auares de Dunapnteh, AH, XVIII, tg36; Bronzcguss und Nomaden-
kunst attf Grund dcr Ungarlindisclun Dcnkndle4 SKYTHIKA, 4; Bcitrdgc an
Watfcnkundc der tJngailrindischm Rcitenonadtn aus dcm Mittclaltct, Jahrbuch
der Ungarischen archiiologischen Gesellschaft, II, s. 116 v.d.; lwn Probhm
dae Ungarldndisclun Stihs II, ESA, IX, s. 3o8-3e2. Gubicza, K., Friidtnf oon
Kiilugyes, AE, rgo7, s. 346-363. Hampet, Alttthilrrur des frii,lun Mittclalters
in Ungarn, I-III, Braunschweig, r9o5. Horvarth, T., Dic Awisclnt
Grdbnfclder oon Ulla und Kiskihis, AH, XIX, .rg,e5. Kida, 8., Friedlwf oon
Gatcr, r9o5, 36o-384, 4a2-4oji r9o6, r35-r58, 2o7-22ri r9o8, 3go-33g.
Kovacs, 1., Dolgozatok, IV, rgr3. Laszlo, Gy,, Dic Bpzatttinisclun Goldbhclu
des Fundes oon Kunagota, AH, 5r (rgg8), 55{6, l3r-r48; Db fuiffiuttuden
der Viilkmtanderungszcit utd das Cbisunam k Utgun, Zeiuchrift {iir Kirchen-
geschichte, rg4o, $. rz5 v.d. He ikel, A., Antiquitls dc ln Sibhii Occidatab,
MSFOu, VI (1894); Altcrtmtr uts dcm Tah dcs lalas, Helsingfors, r9r8.
Kubitchek, W.,Jahrbuch liir Altertumskunde, 5 (r9rl), s. 3a. Materiah
po arheologii Rossii, VIII, T. roe. Matzulevig veya Malulevig, 82-
zantinisclu Antikc, rgzg. Minayeva, T. M., lwci Kurgaw ans dcr Vdlkct-
wandcrungszeit bci ddr Station $ipao, ESA, IV, s. rg*-tro; Pogrcbcniye s
njjenicm gor. Pokroaska, Ugeniya Zaprski Saratovskogo Universiteta; VI, 3,
1927. Noettes, Lefebre de, Deux ptats Sassanidis du Muslc dc l'Etmilagc,
Arethuse, 4 (rge4), (Uzengiler hakkrnda). Polaschek, Wiaut Prdhistmisclu
(citnhrift, rg, rg3t, s. e39 v.d. Rau, Paul, Prdhisbrischc Ausgrabugm anf
dcr Stcppcn Seitz des doutsclun Wolgdgebbtes, Mitteilungen d. Zenoal Museur-n
Pokrovsks, a (r9e7). Db Hiigclgrdbcr rdmischcrzcit an ihr tntcrcn Wolga, Mitteil
fu.Asn,8
II4 ORTA ASYA

d. deut. Mus., Pokrovsk, r9r8. Rrkov, P. S., .Szslous*i2 kurganni2 mogilnik,

Ugeniya Zapiskt Saratovsk lJniversiteta, IV, III rgz5., NoaE Vosbk, ro-rr,
s. 375 v.d. Rostovtzev, M* Kurgannrya nahodki' Onnburgskolt oblnsti,
Materialr po arh. Rossii, No. XXXVII; Une trouaaille de l'dpoque
Grcconsarmatt fu Kertsch an Inuwe et au Musie de St. Germain, Monument Piot,
XXVI. Lipp, W., Fwde aon Kesztluf, AE, XIV (rBBr)' s. .rr7'rzz; Die
Grdbcrfcldcr aon Kesztlul2, Budapest, 1885 (Almanca), Arch. Kcizlemenyek,
XIV (1886), s. rg7.Marton, L., Nau Fnde aus dem friihnittelalterliclun
Grdbcrfckler aon Abon2, AE, rgo4, s. go3-3r8; Farvhmgen im Jahre rya4
imfriilanittllalterlich4n Grdbcrfcldn oon Abotgt, AE, 19o6, s. 3t-37. Marki,
K.-Poll, Antuinge mit -Frichtercidttt aus da Aoarmzeit, AE, 47 (t934)'
s. 56-65, r98-1g9. Matzulevig,. Seminarium Kondakovianum' I, s. r32.
Mikkola, J. J., Aoarica, Archiv ftir Slavische Philologie, 4r (rge7), s.
r58 v.d. Pertz, MGH, tr, s. r77 v.d. Pogann J., Grdberfelder aon Gombos,
AE, rgo8, s.4o4-4I5. Posta, Bela, Ausgrabung aon zirak, Arch. Ktizlemenyek,
XIX (1895), 55-86; Archazohgisclu Shlditn, II, Budapest-Leipzig, rgo5.
Preidel, tI,, /ur Fragc dzs At4fenthaltcs der Aaarcn in &m Sudctanlitd.crn' Snd-
deutsche Forschungen, 4 (rg3g), s. 395-4o6, Reinecke, P,, Diz archdologisclu
Hiatcrlassmsch4ft der Aoann, Germania, r ge8, 88. S e b es ty en, Ethnographia'
ro (rfug), s. 15. Sdter, A., Komitat MosonrMagy4rovar,.255, Ausgrabung a4f
den Grdbafehlc oon Csanry, Arch. Ktizlemenyek, XIX (I89S), s. 87-rr5.
Magyarovar, r8gE, s. 117-165. Nemesadlgy, Magyarovar, 1898, s. tg3-227,
Strzygovski, D;t Osebergschiff und dit Holzftwst der Wikinguzeit.
Szele, 5., BAlcsk, AE, 1891, s. 239-249. Takacz, Zoltan, Mittzlasiatisclu
Spdtanlike und. Kcsztluly Kulur, Jabrbuch der Asiatischen Kunst, rgz5, s. 6o.
Irotisch-Ncthnistisclus ud Ostasi,atischcs in &r Kuut d.er grossm Vdlkawandcrung,
OZ, 17. Jahrgang. L'art dts grandcs migratians cn Hongriz, Revue des arts
Asiatiques, rggr. Tlu art of tlu Grcattr Asia, Budapest, rg33. Wosinszky,
M., Das Griihcrfcld oonC<iko, Arch. Kiizlemenyek, r8g5, g1t Das Grabnfetd
wn (atod, AE, 1896, s. r2-go. Zeiss, H., Aoorcn Fndtin Korinth;Scota
Stofifileriana, Zagreb, s. 95.

AVAR KULTURUNUN UnNgnr,nnl

r. Avar kiiltiiriiniin Hun men;eleri
Avnrpa'daki Hun devletinin yrhlmasrndan bir asrr sonra,
Orta Avnrpa'ya gelip yedegen Avarlar, Macaristan'da yeni bir
kiiltiiriin doimasrpa sebep oldular. Bu yeni Avar kiiltiirtiniin
kendine mahsus birgok hususiyetlerinin bulunmasuur ra$men,
yeni buluntulara gtire Hun san'aurun birgok iizelliHerini de
taErdrklanm gdrmekteyiz. Bilindigi iizere, Hun ktilttirti ile Avar
ktilttirtinti birbirinden aylran en agk iizellik, Hun san'a-
trnda geometrik tezyinatrn ve Avar san'atrnda ise
hayvan tislfibunun hikim olmasr idi. Fakat Avarlann ilk
 AVARLAR r15

.devirlerine ait bazt buluntularda, her iki iislirbun da meczedil-

miq'olarak giiriilmesi, bazr bilginleri ister istemez Hun ktiltiiri.i
ile Avarlann daha ewelce temas ettikleri fikrini uyandrrmrqtr.
Attili'run dltimiinden az sonra, Hun kabileleri dafrlma$a mec-
bur olmuglardr. Bu kabilelerden btiyiik bir lasmr Gtiney Rus-
ya'da idiler. VI. asrrda Dinyeper boylannda, Hun kiiltiiriiniin
hali yagayan izlerine rastlamlmasr, kabilelerin ktiltiirlerini kay-
betmemiq olduklanm destekleyen bir delil olmuqtu. Ms. 568
de Karpat'lara inen Avarlarrn, Giiney Rrrsya'daki bu Hun
kiiltiiriinden kuwetli tesirler almrq olmalan da Eok muhte-
meldir (bk. Lev. rr).

e. Avar kiiltiiriiniin Orta Asya rnengeleri

Altay da$lannda Giikttirk ga$rna ait Katanda buluntu-
larr, Macaristan'da bazr Avar mezarlanndan grkan eserlere gok
benzerlik giisteriyorlardr 11. Katanda kurganlanndaki bronz diikme
teknigi de, Avarlardaki gibi a{ag katrplarla yapilan kum yatak ve
kahplara dayanmakta idi. Kudrrge kurganlarr ile Avar eserleri
mukayese edildikleri taktirde, her iki kiiltiir arasrnda gu mahiyet
benzerlifi g.tiriiliiyordu: r'. Hayvan motifleri ile siislenmig kayS
uglarr; z. Kemiktetla1" paryalarr; 3. Ug veya iki ktigeli oklar;
4. Gem, iipngi ve dif'erkogum talemlan; 5. Kemikten koEum
takrmlan2. Gtikttirk gaSrna ait Tanrr da$lanndaki
Kogkar mezatlarrnda bulunan kuqak tezyinatlarr dao
bize Avar san'atlntn Orta Asya menqeleri hakkrnda
bir fikir verebilirs. Avar kiiltiirtiniin Giiktiirklerle
ilgisini gtrstereri eserler ise qunlardr: r. Kilrylar, iilmgilcr ve
di$er at kogmlari; z. Gtikttirk heykellerinde de giiriilen
Avar kusaklanna ait urrsurlar. Bu tip ku4ak veya kapElara
Turfan'da da rastlamaktaywa (karq. Lev. rt).

3. Avar kiiltiiriiniin Sibirya dengeleri

Hunlann Avmpa'ya giigiinden sonra, Kama ve Perm giil-
gelerine yeni ktilttir tesirleri geldif'ini sdylemiEtik. Hunlarrn
1 Fettich, Bronzcguss, T. III, e.
s Rudenko Gluhov, MPE, III; s. 37.
i
s Berngtam, MIA, e6, s. 9o, R. ,19, 50.
t Uyg,tt bahsinde bu mesgleYe yeniden d<inece$iz.
rr6 ORTA ASYA

gelmesi ile ilk defa agrlan bu kuzey yolu, Asya'dan gelen diSer
da agrlruq ve birgok Gtiney Rusya ve Orta Asya
oymaklarr bu bdlgelere yava$ yavag yayrlma$a baqlamrqlardr.
Bazr Bizans kaynaklarrnrn da kaydetti$i gibi, Sahte Avarlar
"yani Pseudo-Avarlar", Volga boylannda oturan Tiirkler veya
onlara akraba olan boylardandr. Bu devre ait Kama buluntu-
lan ile Avar eserlerinin birbirlerine benzer olmast, Tiirk tarihi
bakrmrndan bize birEok ip uElarr vermektedir. Avar eserlerine
benzeyen baghca Kama eserleri gunlardr: r. Kayq ucu tezyinat-
larr; z . At gemleri ve ii4ngiler; g. Tokalar.

W
rffi

W 12

._l
tre)i
-a'_-
@
Levha r 1 [v21 eserlerine benzer Orta Asya buluntulan
- (Nandor Fettich'den).

Kama btllgesindeki bu benzer buluntular, M.s. VII. asrrn

ikinci yansrna ait idilers. Kama ktilttirlerinin,'daha sonraki
Macar ktilttirleri ile d.e a.krabahklan vardr. Batr Sibirya ile
Avar ktilttirleri arasrndaki muhtemel yakrnhk ise, bu ki.ilttirlere
ait iki toka ile tezyinatlanrun g<isterdikleri btiyiik benzerliSe
6 Fettich, Dmapntele, s. BB.
 AVARLAR ,17

dayaruyordu 6. Avar klilttirlintin Batr Sibirya kiilttirleri ile

akrabah$r baqka bakrmlardan da teyid edilebilirler?. Avarlara
akraba kiiltiirler, Krrgrzlann memleketi ol:an Minusinske kadar
uzaruyordu E.
Avar ktilttiriintin Orhpu btilgesindeki akraba buluntulan,
Tola nehri iizerindeki Nainte-Sumi kurganlarr idi e. Bu kiiltiir
gevresi, GOtturk kiilt{iriiniin ana biilgesi idi (s. r35). Bu me-
zarlardan Erkan eserlerden, Avarlarrnkilere benzeyenler Eunlar-
dr: r. Uzengiler ve dizgin takrmlan; z. Kemik islerive bilhassa
kemik tokalar; 3. Bronzdan dtikillmiig kalb qeklinde at ko-
gumlanna ait siisler, plAkalar v.s.

4. Avar kiiltiiriiniin lran rnengeleri

Avar kiiltiirii iizerind.eki lran tesirleri, ancak iki yoldan
gelebilirdi: Birinci tesir, Akhun'lar vasltasr ile10; ikinci tesir
ise, HunlarAwupalya giigerken Volga boylarrna gidip ve orada
uzun zaman yapyan Batl Ttirkleri vasrtasl ile olabilirdi. Avar
kayrg siislerinde gtirtilen Grifonlar da lran tesirlerine atfedil-
mektedir. Bu hiikmiin kat'i olabilecefine biz inanmryoruz. Qiinkii
aynr motiflere, Altay da$lan kiiltihlerinde de rastlamaktayv.tr
Batr Ttirkistan tesirleri, bu motiflerle uzun zamar' ijnce Orta
Asya'ya yayrlmrg ve yerlegmiqti 12. Paraya benzeyen lran tipin-
deki Avar rantleri, Avar teknik ve zevkile Avarlagmrq ve menqei
ile hiqbir ilgileri kalmamrgtr 13.

. 5. Avar kiiltiiriiniin
Giiney Rusya rnengeleri
BULGARLARLA ir.cir,Bni
Giiney Rusya'dan Avar kiiltiiriine giren tesirler arasrnda,
Cermen tesirleri.ile Bizans kiiltiiriine ait unsurlarr da iinemle
o Fettich, Metalkunst, AH, uI, s.33.
? Bela Posta, Arch, Stud., II, s. 343, R. eog; Fettich , Bronzcguss,s,73.
8 SMYA, e6, s. 62.
t G.J. Borovka, Arh. obsledoaaniye, Severnaya Mongoliya, II, s. 7e
v.d.; Fettich, Bronzeguss, s. 7z v.d.
ro Btnik problemler igin bk. A. Hermann, AM, I, s. 568.
1r P. K. Kozlov, R.7; Fettict4 Bronzcguss, s.66, R. z.
12 Z, Takacs,
JAK, rg25, s. 6oi OZ, 17, s. rz5 v.d.
13 Fettich, Bronzcgtus, T. VII, 14.
rr8 ORTA ASYA

zikretmek lizrmdrr. Avar san'atr baEhca iki 6zellik gcistermek-

te idi: Bunlardan birincisi, yukarrda da stiyledi$iryriz gibi, Hun -

devletinin Avrupa'da yrkrhgrndan sonra Giiney Rusya'daki Hun

kahntrlanrun devam ettirdikleri eski Hun-Got an'anesi; di$eri
ise Orta Asya karakterli'Avar zevk ve iislfibu idi. Birinci
an'aneye Kutrigur kiilttirii diyenler de Eoktur. Krrrm'daki I

Kelegei buluntulan, bu kiiltiirtin btitiin hususiyetlerini giister-

mektedir 1a. Hun san'atmdaki alun sifiha tekni$i ile ilgili kelege
eserlerine 15, Avarlarrn Avmpa'ya giiEleri srrasrnda da rastla-
mak miimkiindii16. Bu zamand,a Bulgarlan da Gtiney
Rusya'da giirmekteyiz. Tuna Bulgarlannda da giiriilen
kuwetli Hun kiiltiir tesirleri, bu devirden kalmrE olmahdrr.
Poltava eyiletinde, Malaya PerelEepina buluntu yeri 17,
Avarlann Giiney Rusya'da iken tesirleri altrnda kaldrklan bir
ki.iltiir merkezi idi. Buna Bizans ve lran tesirlerini de katma-
hdrr. Igte ilk Avar san'atrnln iizelli$i bu idi. Bu melez
karakter ancak VII.. asrrdan itibaren ortadan' kal-
krp, yerine ijz Avar san'att ve zevki hikim olma$a
bagla.mrEtr. Bu da bize gristermektedir ki, Avarlar Avru-
pa'ya giiEerken, Giiney Rusya'daki bazr oymaklarr
da beraberlerinde gtittirmiillerdi.
giigleri
6. Avarlann Macaristanfa :

a) uecapisrAN'De nsri RoMA rtrrriinu

Avarlara ait ilk ktiltilr izlerini tetkike baglamadan iince,
Avar ktiltiiriine takaddiim eden Orta Awupa kiiltiir kahntr-
lanm da incelemek icab etmektedir. Roma Ea$rnda, Mogen-
tiana adr ile adlandtrrlan Roma harabesi, Avar ki.iltiirtini.in
en iinemli merkezlerinden biri olarak sbyrlan Keszthely'nin
yahnlannda bulunuyordu. Keszthely, Avar kiiltiirtiniin en eski
karakterini g6steren bir merkez ve ayrrca yakrnrnda bulunan
Mogentiana kiilttiriine zit bazr yerli eserleri de ihtiva etmekte
idi. Bu durumu giiren Macar bilginleri ve bilhassa Prof.
14 Alfdldi, ESA, IX, s. e8g; Fettich, Dunapentele, s. 95.
16 Fettich' aynr eser, R. 22.
lc Fettich, aynr eser, R. eo,
17 Matsulevig, Seminarium Kondakovianum, I, s. r3e v.d,
 AVARLAR II9

Alfdldi, Avarlarrn, Roma gehrinin yr}dmasrndan iince gelmig

olmalan hiikmiini.i grkardrlarls.
Fenek bdlgesi, gerek stratejik ve gerekse iktisadi bakrmdan
bir Eok avantajlara sahip bir b0lge idi. Roma imparatorlu["u
da bu biilgeye biiyiik bir 6nem vermigti. Bu sebeple memleket-
lerine Eok ba['h olan bura sakinlerini, kavimler giiqii bile yer-
yerlerinden siikiip atamamrgtr 1e. W. Lipp 20, V. Kuzsinsky 21
ve A. Csak gibi bilginler tarafindan tetkik edilen bu gehrin
harabelerinde, M.s. IV. asra ait bir kitabenin de bulunmasr
iqleri daha kolaylagtrrmrqtr. $ehrin nekropoliinde bulunan
sikkeler de IV. asra ait idiler2z. Ayru nekropolde, VI. asra ait
ve Avar kiiltiirti ile ilgili eserlere de rastlanmrgtr. Bu asrrda da
eski tarz imXlAtrn devatn etti['i anlaqrhyordu.

a) MACAnisreN'DAKi vBui cnnMEN Trsinr"nni

Cermenlerin dis moffieri, "(ahrcchnitt Ornamenti*", VI. asrr-
da, bilhasa Avar tetkikleri balemrndan tinemli olan Mogenti-
ana'da qok giiriilme$e baqlanmrgtr (Lev. zz,z). Bu iislfip, sonra
da Avarlara tesir edecektir. Diqli Cermen motiflerini taqryan
eserler, VI. asr iqin bir kronolojik miyAr olarak kabul edil'
'mektedir. Bu yeni ilsltrbun, Italya'ya giden Lombard'lar vasr'
tasr ile getirilmiq olmasr da Eok muhtemeldi
23. Esasen VI.
asrda, Italya ve Almanya'da kurulan Cermen endi.istri mer'
kezleri gittikge ilerlemekte idilerza.
Prof, Alftitdi,. Cermen tesirlerini, Stil I ve Stil II geklinde
iki gruba ayrrmaktadrr. Stil II, VI. asnn sgnlanndan itibaren,
Mogentiana iizerine kuwetli tesirler yapmaBa baqlamrqtr. Bu
(lermen yayrltqt, Avarlarrn geliglerine tesadiif .edi-
yordu 6.
r8 Alfdldi, (Jntzrgang, II, s. 3r v.d'
ro Alfdldi, Untergang, II, s. 3r, v.d.
so W. Lipp, Arch. Kdzlemenyek, r4, 1886, s' 137.
2r Alfdldi, Untergang, s. 32, n. r.
22 Alfdldi, Untzrgang, s. 3a v.d.
,t Alfdldi, tlntergang, s. 37, .n. r.
2a Nils Aberg, Diz Gotm und Langobarden, s.4o v.d.; Dic Franlecn wd
Wcstgotcn, s.
rBB-r92,
26 Alf6ldi, Un@gdng, II, s. 37.
t2O ORTA ASYA

c) eveRLARrN yERLESlrrr,nni
Avarlar bazr gehirleri ellerine gegird.ikten sonra, oralarda
yerleqme['e bagladrlar. Eski gehirterden elde edilen buluntu-
.lardan, Avarlann gehirlere yerlegtiklerini ve gehir kiiltiiriine
intibak edebilmek igin epey ga\trklanm giiriiyoruz. Meseli
Mogentiana gehrinin iist tabakalannda, bol nebat teryinatrnr 1

ihtiva eden yeni bir kiilttiriin baqladrlr mtigahede edilmektedir.

Bu yeni kiilttirde, Roma kiiltiiriiniin unsurlan giirtilmemekte
idi. Bunun Avar kiiltiirti dlmasr qok muhtemeldi. Fakat
igindq Avar giigebelerine mahsus atlara ait eserlerden hiEbir iz
y9ktu. Bunu, Avarlann tamamen yerlegip giigebe hayah brak-
trklarnru giisteren bir delil olarak kabuf i4inter de vardr m.
Problemin en giig tara{i, ilk Avar ktilttiriiniin nelerden
ibaret oldu$unu tesbit etmekti. Keszthely kiiltiiriine, komgu
Roma Eehrinin tesirleri de qok olmu5tu. Bu iebeple, ilk Avar
kiilttiriiniin tetkikinde, Roma eserlerinin kronolojik bir miyir
olarak kullamlmasr faydah neticeler vermigti. Alfrldi, bu gaye
igin bilhassa sepet geklinde ashsr bulunan bir kripeyi, krino- {
lojik bir miyir olarak srk srk kullanmrgtr 2?. Bu tip ktipelere, {
tt
Macaristan'rn muhtelif yerlerinde rastlarnaktayrz zs. gu, eski t
Roma ve Bizans an'anesi, sonraki Avar buluntu yederinde de
yagamaga devam edecektir2o. ii

Roma eserlerinin kaybolmadan epey zaman yagamasr,

Romahlarrn, Avarlar yanrnda kiile olarak yagadrk-
Iarr ile de izth edilebilir. Netice olarak diyebiliriz ki, Maca-
ristan'daki eski Roma ktilttirti, Avar istilAsr ite
tamamen. ortadan kalkmadr ve yeni Avar kiilttirtiniin
yanrnda daha bir zamarL yagadr.
7. Avar kiil6ir.** umumi tizellikleri
Kronolojik meseleler
Prof. Alftildi, Aoar kronolojisinin kurulmasrna yardrm eden ;

baEhca unsurlan gdyle srralamaktadrr: r. Szent-Endre buluntu

tc Arch. Ktizlemenyek, 14, s. r5r.

s7 Alf6ldi, Untagang, If, s. 4o; Hdmpel, Alhrfrmcr, III, T. 167;
Aberg, Dic Gobn, s. 84 v.d,
t6 Alfdldi, Unttrgang, II, s.
2o.Alf6ldi, ESA, s. e94, 45.
v.d.
9,
-3?ER*qS5':

AVARLAR t2t

yeri: M.s. 6oz-6ro; z. Bir Bizars altrn pargasr ile tarihlenen

Pusztatoti buluntulan: M.s._ 669.67o; 3. Bir sikke ile tarih-
lenen Fdnlak buluntusu: 613-64r; 4. Bir Jiistinyen eseri ile
tarihlenen Kunagota buluntulan 30. Keszthely kiiltiirii, Adeta
<iz Avar kiiltiiriiniin bir miyin denebilecek dergcede Avarlara
mahsus bir orijinalite taqrmakta idi. Bu kiiltiirii bir miyAr ve
krstas olarak kabul eden Prof. Alfbldi, bu lastasa gdre Avar
ktilttirtintin yayrhg sahasrm tesbite EahEmrgtrr
31.

Avarlarrn ddkme tekni$i de bagh baqrna Avarlara

mahsus bir hususiyet taEryordu32. Halbuki Avrupa'da bu
zamarrz kadar hnkim olan teknik, Ievha veya sag levha
tekni$i idi. Avarlarrn tekni$inde hikim olan tislirp ise, Orta
Asya menqeli Hayvan tislfibu idi38.
Diikiilecek qekiller ijnced.en a{aglarz oyulur ve dtikmeler
bu ag'aElarla yaprlan kahplara giire gekillendirilirlerdi.

8. Kiiltiirlerin garprgrna gafr

Avarlairn gelmesi ile, yerli Gepid kiiltiirtiniin yavag yava$
Iaymetini kaybettifini veya mahiyet de$igtirdi$ini giirtiyoruz.
Yerli sayrlan bu ktiltiirii, N. Fettich, Gepid adr ile adlandrr-
mrgtr. Ashnda ise bu kiilttir, Frank ve Alaman kabilelerine ait
rlii$terek bir an'ane idi. Bu sebeple Stil II diye adlandnlan
Cermen iislfibunun qok daha genig mdna ve ehemmiyeti vardrsa.
Bu, II. Cermen stilinin Gepid'ler tarafrndan temsil edilmig
olmalan da gok muhtemeldiss. Fakat bu mesele, zannedil-
di$inden gok d-aha Snig ve kangrk bir mesele idi36.
Esasen bu ga$daki Avar kiiltiiriiniin, esas Avarlara ait olan
kiiltiirle aym olmasr da qok gi.ipheli idi. Bu ktiltiirtin, Avarlarla
Orta Avrupa'ya gelmig olan muahhar Hun veya Kutrigur
3o Alfdldi, Untergang, II, s. 14, v.d.
8r Alfdldi, aynr eser, s. 15 v.d.
ar Fettich, Skythika,
4, T. VII, ara,b.
$ Orta Asya ve Sarmat tesirleri meselesi icin bk. Alf6ldi, AH, g.
tg32, s.re; Germania, 16, rg3z, s. r35-r38.
s Fettich, ESA, g, s. 32o.
tu AH, r8, R. 34.
s Fettich, ESA, 9, s. 3I5, R. I.
r22 ORTA ASYA

kiilttrii
olmasr da gok muhtemeldis?. Gepid ktiltiiri.iniin karak-
teristik eserlerinden sayrlan k yt$ uglanss, Macaristan?da
Meziibandse ve Nemetsiirii'deao bol miktarda bulunmuqtu.
Avar kayrg uElanna ise ar biraz daha degiqik motiflerle Gater
civannda bol olarak rastlanmakta idiaz. Bunlarrn yarunda
tabii olarak Gepid kayrg uglan da vardras. Mentegeler ile
kayrEa raptedilmig kayrg uglan4, Tisa'nrn sol sahilinde4s ve
Tuna ile Tisa arasrnda gok gtiriiliiyorduad. Keszthely buluntu-
lannaaT yakrn olan bu eserlerin Avar olmasr qok muhtemeldi.
Gepid ktiltiiriiniin suunlu belli eden diSer buluntu yerleri,
Alattyanr a8, Ermihalyf;alva ae, Clsengtid 50, Abony 0r ve Bugy idi 52-

Gtirtiliiyor ki, istilicr Avarlarla, yerli halh temsil eden

Gepid'lerin kiiltiirii, birbirine karrgmrg olarak bulun-
makta idi. Zamanla bu Gepid kiiltiirti, yaval yava$
silinme$ea ve VII. asrln baqrndan itibaren de Avar
ktilttirii hakiki Eahsiyetini kazanmaIa bagladr il.
g. Avar kiiltiiriiniia yiikselme gaS:
ArrAR ESERT,SNi
Btittin iizellikleri ile Avar olan ve iglerinde Bizans veya
Cermen tesirleri bulunmayan eserleri, motiflerine ve kullarulrg'
rz'AII; 3r, s. ro v.d.
$ Fettich, Dtmapenbh, s. 65 v.d.
e I. Kovacs, Dolgozatok, 4, Igt3; hiillsasr igin bk. AH' XVII[, s. 68.
{o Hampel, Altatilma, II, s. 334 v.d.
$ AH, 18, R. 23.
re AII, 18, fig. zg, r; AE, r-995, s. 36o.
a3 Fettich, Duapcatdh, s. 68.
.. AIl,.r8, R. e5, r.
'6 AII, r8, R. a7, r-39r I-4,
'8 Buluntular bilhassa VII. asra aittirler.
'? W. Lipp, AE, 14, r88r, s. r17; f{ampel, Alhrtlitw, III, s' r39-18o.
* AH, 18, s. 7a v.d.
'e AE, ,ggo, ..
' oo AIf, r8, s. Zt."3o.
5r E. Kaja, AE, r9o5, s. gfu*84.
5r AFI, R. 3g-rg, 2t, 22.
5! Fettich, Dunapnteh, s. 8r v.d.
5r P. Reinecke, Germania, rga8, s. 88.
 AVARLAR' t2g

lanna giire srmflara ayrmak istiyoruz. Bu srnrflamar- Avar

kiilti.idintin izahr igin de bir kolayhk olacaktrr (Bk. Lev. rz,I).
KayS siislni
Ekseriyette mentegelerle kayrglara baSlanan bu siisler,
Avar san'aturda biiyi.ik bir yer tutuyordu. Daha ewelki bahis-
lerimizde de siiyledi$imiz gibi, bu tip tezyinatrn mengeleri Orta

6'B

W
W$
3

Lwha re : Avarlara aitbulurttular: I.Jutas; z. Gepid kayrg uglan;

3. -Cermen, tesirinde l5alan Avar eserleri.
_
Arya'ya d,ayamyordu. Avar kayrg uglanna rLazaran fevkahde
iptidai bir mahiyet arzeden Cermerr uglarr, tezyynatsz ve basit
teneke lwhalardan miitegekkildi. Halbuki Avar eserleri isq
hayvan ve nebat motifleri ile dolu idiler. Avar san'atrada,
birkaE buluntu miistesnass, hemen hemen hig geometrik
terzyittzta rastlanrnryordu. Qigek ve sarmaqrk dallan, Ava.r
san'aurun iiziinii tqkil ediyors ve kayrg ugldn, ddllarla donanan
sayr$z tezyinat iirnekleri ihtiva ediyordu. GeomeEik esasa
dayanan siislere ise pek az rastlanryordu.
. Tokalar:
Avar tokalanrun kayqa ba!'lanaxr yerleri, diiz yaprlmq ve
hayvan motifleri ile siislenmigti. Nebat motiflerinin ise rirxolar
qeklinde'terkip edilerek iglendigini giirmekteyiz6?. Bazan da
stisler, yapraklann yanyana getirilmesi suretil_e rneydana getiri-
s5 Fettich, Trtet Ml Cls,tf, AH, IX, s. ro.
!6 Kat!, Fettich, Broracgnss, Pl. IV, l.
5? AII, 18, R. rr.
r24 ORTA ASYA

lirdi 58.
Tokalarda gtiriilen baqhca hayvan motifleri, at giivdeh,
kug baqh mahlfi(lar ile 5e grifonlar 60, arslanlar 61 ve ne olduk-
larrm anhyamadr$rmu bazr efsanevi hayvanlardr. Tokalarr
gekil itibarile baqhca iig krsma ayrrabiliriz: r . gergevelerinin
tin lrsmr fazla basrk (surbassd) olanlar; e. qerqeveleri, fazla
yiiksek (surhaussi) olanlar; 3. gergeveleri kiiqeli olanlar. Avar
tokalarrnrn men5elerini, daha ziyade Gliney Rusya ve Orta
Asya'da aramahdrr62.

Bizans tesirleri
. Macaristan'da, Dunapentele adh. yerde bulunan'dtirt
mez,ax, bize Avar kiiltiiriinti Orta Asya'daki an'aneye.en yakrn
bir qekilde bulmamrza imkin vermektedir. Ekserisi Orta Asya
karakteri tayyan bu buluntularrn yanrnda, Roma63 veya
Bizans'tan gelmesi muhtemel olan yabancr unsurlar da yok
de$ildi 6a. Bilhassa birgok miinakagalara sebep olan yuvarlak
siis pldkalarrmn iqindeki yrldrzlar, Avarlann yerleqme EaSrnda
Macaristan'da gok revaE bulmugtu 65. Aslen Giiney Rusyah
olan bu siisler, Gtiney Rusya'ya da Krrrm yolu ile Bizans'tan
gelmi$ ve sonra da Avarlarla Macaristan'a gelmiqti66. VII.
asnn sonlarrna ait Dunapentele mezarlannda Islav kiiltii-
rtiniin izlerine hiE rastiamamrg olmamz da s? ki.iltiir tarihi
bak:rmrndan btiytik bir <inemi haizdi. Avar ktilttiri.i ile ilgili
olan yabancr kiiltiir gevreleri, yalntzca Cermen, Roma ve
ut AH, rB, R. rz; Tibor Horvarth, Kiskiiriis, R. 33, ,.
5s Fettich, Dunapintclc, VII, 4.
60 Fettich, Bronzeguss, T. X,
5.
tt AH, rB, R. 33,e
02 Kars. Alfdldi, Ethn. sonderung, T. XXXIV; ESA, IX, s. zg9;
Bela Posta, Arch. Stud., II, R. 3o8.
'3 Alfdldi, Unwgang, II, T. VII, 3; s. 45; ESA, Minns volume,
9, s. eg4 v.d.
6n AH, 18, s. 5o v.d.
s5 G. Supka, AE, rgr3, s. 47o v.d.; Alfdldi, ESA, 9, s. z96, T. r-6,
2, 5i Rhi und Fettich, Jutas tmd 6skt, T. III, r; Fettich, Bronzeguss,
s. lo, n. 9.
06 Seminarium Kondakovianwm, I, Recuzil d'Etudes Matzuleai.ts, s. r27.
tt AH, r8, s. 99 v.d,; kary. Tallgren, Coll. Toaostinc. T. X, ze.
"w]a.

AVARLAR t25

Bizans ktilttirleri idiler68. A1mca, kug motifleri ve gigeklerle

siislenmiq madalyonlarr da Avar kiilttir' gevresindeki Bizans
tesirleri olarak kabul etmekteyiz. Aytt motifler, Lombard
san'atrna da bol olarak girmigti. Bunlara benzer daha birqok
Bizans tesirlerini de Avar kiiltiirti iginde bulmaktayrz. Netice
olarak Eunu diyebiliriz ki, Bizans iislirbu Avarlartnkine
rrazaran daha vuzuhsuz ve daha az estetik idi.

ee ESA, I, s. rg7; ESA, IX, s' 3or; Bizans misyonerlerinin, Avarlar

iizerindeki tesiri igin bk. Marquart, Osteur. Strcifziigc, s' l9I v'd'
.l

tf
t
$,
ti
7
i.

v.
GO-TTURKLEft.
Seyahat raporlarr
A. V. Adria nav, Puttscstoi.e na Altut i za Sayant, ZSORGO, VIII, z,
Omsk, 1888; Th. Bayer, Vatus insoYiPtio prussica, Vommerrtarii academiae
Scientiarium imperialis Petropolitanae, Petropoli, rTzg; l. S.' Bogolyub-
ski t88r g.,IVSORGO
Issleihaaniye drcarcstelt Mitwsinskogo o*ruga Enisqslro2 gub.
XIII, 3, 1881, s. *S-+6; G. Deveria, Insuiptions reauillics a Kara-Korum,
TP, I, r89o, s. 2?5-z?6t O. Donner, &r l'otigitu dc l'alphahet Tura du nord.
dc ltAsic,JSFOu, tgo6, 7I s.; M. F. Frasers, A jowtuy b th, up|t waters oJ
ttu Orklwn and tlu Rubu oJ Karfurum, J. China' JABr RAS, NS.' XXVI,
s. tgo-io7; M. Gryaznov, Boyarskqn pisanitsa, Prb. lMK, rg33, Nr. 7-8;
H. J. Heikel , Altiltiirut aus dem Tah &s Talas in Turkcstan, Travaux ethnogr.
VII, Finn. Ugr. Ges., Helsingfors, r9r8; V; Kallaurom, PTKLA, 1897-t898
5.V.r897, s. zi ZYO, IX, r-4, SPb., 1899; S. Kiselev, /nagnit telmiki
nauseniya pisanits TSA, RANION, 5i M. A. Castren, Rcbcbetielzt uts
Sibirizn, SP.b., rB48; PismaizputcysaiyaoSibir,T. VI, a;s.385;J. Klaproth,
Su qtulques antiquids d. la SibCtii, Memoires relati& a I'Asie, r8*4, s
t57-r7ti
SupplawnLr it le bibliothlgtu oitntah d'Habcht, s. r74;' JA, I8e3, II, s. ro;r { i
E.l(oh, O dvuh kamn2ah s kita2skimi nadpis2ami, ZVO, Y, s. 147-156; M. E-
Masson, K istatii otkntia dlet)ruhtrbtskih run$eskih ,tdfrtE o srcdtu2 Azii,
Mater. Uzkomstarisa, 6-7; Pallas, Von cilur in Sibiricn gcindilun-u,bckaantut
Stehuchr(ft, Neue niirdliche beitriige zur Pbys. und Geog. Erd'und V0ller'
schreibung, Naturgcschichte und Oekonomie, V, SPb.' 1793, 3. 237-245t
W. Radlov, Sibirskie drewusti, MAR, 3, SPb., 1888; Atlas dcr Alttrtfrrntt dc,
Mongoht, SPb., r8ge-r&gg; Dic Altttthisdun hucbiftcn dct Mongolci SPb.,
1895, II 46o s.; Dit ooristamitiictun Sthrifurttn dcr Tiirkn ,lnd ilv Ycrlulnir
at dcr S\raclu dasclbcn, SPb', Bull. Acad. tmp. Sc., r9o8, s. 834'856; Semen
Remezolrr, kniga Sibii, Sostatilcryay Tobolskim dnnr bqatdcim,
Sernirorr fumczmm o tTro g., SPb., r88z; r{. Andreev a, T. tdt Sctttau Rtttle
?toa P gcog{ii i e*ngtqlii St 4n, Problc@ah istogoikovedcniya, Ij[I, L.,
rgr,4,o; A. Remusat, Journal des Savants, octobre, r8ze, s. 595&2; Sa-
venkov, O drmv2Sih lam2affiah hohaiitelnogo isklarstur htissqa tgro;
K raaacdognur MaA" p uluohgii src&ugo trytile hisqa, IVSORGO,
XVIII, Nr. 3-4, 1886; Schiefner, Abcr .utschb&tu sibitLtclu cigcntuns'
<ciclun, Melanges. Russes, IV, 1858, s. a; G- Sparskin Nagcrtod2at
Sib'
Vestnik, r8r8, s. iz-r3;67-85; II, r47't77; VII, r'28; Aziat. Vestn., 1825,
IV, Voctogn. Bibliografiya, SPb., s. e85-3o3; F. Y. Strahlenberg, Dus
N.irdlad Ostliclu Tluil un Europa tnd ,lsic, Stockholm, r73oi Tychsen,
Schtcibcr ut Pallas, (bk. Pallas'rn eserine); N. Vcselovskin Qrlnn*i1
otkitiXa, JMNP, r8gr4, 4, r. 6r; Nikolay Vidzen, Noord drd Oost Tartagn'
.lrnsierdam, r69e; N. M. Yadrintsev, Arciats caradhcs bowcs nn ths pi,'tar
r28 ORTA ASYA

ct des orrcflunts au bord dz I'Orklnn, SPb., r8go; Dreanie pamyatniki i plcmena a

Sibiti, Lit. Sborn., SPb., rBB5, s.456-476; Kamznntyc mogilt i. kamennu balt
o Mongolii i Sibiri, Tr. VIII, Arh. Syezd. v Moskve, r8go, IV, s. r5B; Otget
o poczdke u Mongoli2u i angint Orluha, MORGO, XX, 4, s; r-r3; Insoiptiow
dz L'Orkhon, Rec. et publi par la Soc. FOu, Helsingfors, r8ge.

Giiktiirk gagrnda Orta Asya'da rrklar

Giiktilrk gaglnda, Orta Asyada artrk Mogol rrkrnrn kuvvetli
tesirleri gtirtilme$e baglamrqtr. Bir yandan di.iz yiizlii O$uz
tipinden olan Ttirklerin bir k$mr r, eski rrk karakterlerini kay-
bedip hafifgekik gtizliilqirken; diSer yandan da hakiki ve hig
karrgmamrq. Mogol unsurlaxr da batrya doSru szmaSa baqla-
mrylardr. Gitktiirk qafrrun baqlangrcrnda, Altaylatrn bilhassa
gtiney-batr ve kuzey-do$u kesimlerinde yaqayan diiz ytizli.i
Oiuz tipinden Ttirkler, hala .hnkimdi. Ruslann son Tuvl
ekspedisiyonunun elde etti$i neticeler, bunu teyid eder. Bun-
lar On-ok ve Tarduq kabilelerini tegkil eden unsurlar olabi-
lirlerdi. Bu zamarrda, Tanrr da$lannda bulunan iskelet-
Ierde de haf if bir gekik gdzltiltik giiriilmektedir 2. Gdk-
tiirk devletinin ' kurulmasrndan az iince veya kuruluq -sr-
ralannda, Tann da$larr dolaylarrnda qekik gtizliili.ik tesir-
leri ve hatti halis kan Mogol iskeletleri de bulunmaSa
baqlamrgtrs. Bunun sebebini, biraz dz Juan-juan devletinin bir
Mogol devleti karakterini gcistermesinde ve Mogol kabilelerine
dayanmasrnda aramahyrz. Nitekim, Juan.juan devleti ile ilgileri
gok muhtemel olan Avrup4 Avarlannrn Mogol rrkrndan
olmalan da bunu izah eder 4. Gdktiirk ga$rnda Tanrr daSlarrn-
daki'kurganlarda, gekik gtizlii insanlara rzistlamakla berabers,
bunla"nn yarunda O[uz tipinden insanlarr da giirmekteyiz 6.

r Bugtinkii Anadolu Y<iriikleri ve Anadolu Ti.irklerinin antropolojik

tiplerini "OB,r, tipi" olarak adlandrrd*.
t V. V. Ginzburg, Dretmce nasehnie Tsentralnogo T1an-gaqta i Aluya,
TIE, er, 1954, s. 374-g77.
t Aynt eser, s, 376" Nr. 6, 8, ro.
' N, Fettich, Bronzeguss und Nomade*unst, Skythika r, Pragug, r9z9:
L. Bartucz, s.83-96.
. 6 TlE, 2r, s. r, 2, 3.
. Ayrt ser, s.37g,
g7g, 5-2.
 GOKTURKLER r29

M.s. VI-VIII. a$rlara ait, Giiney Kazakistan'daki Anz

btilgesi yakrmndaki $ignak-say mevkiindeki kafalar, Andronovo
insaru tipinde ve Brakisefal insanlardr?. Bununla beraber bu
btilgeye de hafif gekik gdzliiltik tesirleri srzmrqt:8. Qok ente-
resan U1'gur freslcleri bulunan Sarrg'daki uklar da tamamen
Oiuz tipinden idilere
M.s. XII. ve XIII. astrlarda, yarii Tiirk hikimiyetinin
tam mAnasite Qu ve Talas boylarrna ve Tiirkistan'a yayrldrfr
zamanlarda, Tiirklerin bulundu$u biilgelerde O!'uz tiplerinin
hAkim olduiunu giiriiyoruz 10.
Karahan-hlara ait mezarlardaki iskeletler tamamen
O[uz tipindeki Tiirklere aitti u. Bunlann arasrnda hafif gekik
giizliiler gok az bir sayrda idi 12.
Milittan iinceki gok eski ga$lardan itibaren, Seyhun ve
Ceyhun nehirleri arasrndaki rrklarrn brakisefal olduklanm ve
Tann da$lan ile Altaylardaki Tiirk kavimlerine antropolojik
balsmdan Eok benzediklerini kaydetmigtik. M.s. VI. ve VIII.
asrlarda da So$d iilkesindeki halklann antropoloji bakrmrndan
Yedisu'daki uklara $ayam hayret derecede benzediklerini giirii-
yor:ttzr3. Bu benzerli[{, Yedi-Su'daki Sogd kolonileri ile izah
etmek imkinsrzdr. Gilktiirk qaftnda buralar hig olmazsa yay-
lalar, Tiirklerle meskfrndu. Ruslann buna da bir izah garesi
bulduklanm giiriiyoruz. Onlarz giire, "Orta Asya'daki eski
kavimlerin inkigaf seyri rleticesinde, Ttirk dili konuEan
kavimlbrin meydana geligi baEladr ve bugi.inkti TtirkEe ko-
nu$an halklar meydana geldi" 14. Politik maksadlara daya-
nan bu fikir spektilisyonlan, X. asrdaki Tiirk kabilelerinin
7 Ginzburg, Mataiah k antroplagii dtcancgornnhni|a Tajmgo Kazalu'
tana, Si\,2I,1945, s. 384.
t Aynr eser, Nr. 6, 9.
e V. V. Ginzburg, Y.'Y. Zzezenkova, Qtcpa iz twgilnika Kara'
hanillskogo mcmmi, KSIE, I7, 1952, s. 73.
10 Ginzburg, SA, 2t, s' 39I. '
rr Ginzburg, KSIE, t7, 1954, s. 68, T. l; s. 73.
rt Aynr eser, s. 67.
lt Ginzburg, Aittropotogi4eskit tnatzriah k poblcmc cttugc'uza Bahtii,
MIA, 15, rg5o, s. e48.
l{ A. N. Berngtam, Spornic uopost istmii lrcgcoth narcdoo Sralnq Azii a
drearcsti, KSIE, 26, t957, s. er; KSIE, t7, s. 7!, rL. 6.
Otb As1a, g
r3o ORTA ASYA

durumu ile ,t:rymetini kaybeder. O['uz, Krpgak, Karluk,

Dokuz-O$uz ve Krrgrz kabileleri baEhca beE Tiirk grubu
idi15. O$uz, Krpgak ve Karluklar, tamamen "Oluz tipi"
dedi$imiz bugiinkii Anadolu yiiriiklcrinin antropolojik ka-
raktCrinde id^iler. Dolayrsiyle Ruslarrn "lki rmak ara$ ukf'
dedikleri ro Sogd'lara da yakrn hususiyetler giisteriyorlardr.
Asrl lran gklan, Amudeirya'mn ve Pamir'in gtineyinden baq-
hyordu. Bunlar dolikosefal bir Akdeniz rkr idilertT. Bu bize
giisteriyor ki Sogd tilkesi, rrk bakrmtndan Eok eskiden
beri Orta Asyahlarrn tesiri altrnda idir8. Gene bu
iilke, Iranla yakrn oldu$u igin ki.ilti.ir ve dil bakr-
mrndan lran tesiri altrnda kalmrqtrte.
Gene bazr- Rus antropologlarr, VI-IX. asrlarda, Ttirk
giigebeleri, Krrgrzlara rtazzrar: daha qok Avnrpal rk eleman-
Lanm ihtiVa ediyorlardr" diyorlar2o. Krrgrzlar da bir Tiirk
kabilesi idi. Bir gerEek va,rsa, o da do['uya gidildikEe antro-
polojik bakrmdan 'hafif bir Eekik , gtizli.ilti$iin baqladr$rdrr.
Hakiki ve halis Tiirk tipinin gekik gdzlii oldugu nazariyeleri de
politik fikirlerdir 20. Krrgrz ve Dokuz-O$uz'larrn qok hafif gekik
iO"lti rr" Oguz, Karlulq Krpqaklann Ja dti" yiialii olduklarr
hakikata yalun bir fikir olmahdrr.

Ye ryiizii Buluntularr
Hun dewinin buluntularr, daha ziyade toprak altrndaki
mszarlardan qrkan eserlerdi. Gbktiirk qa$rnda ise birinci dere-
cede ehemmiyetli olan eserler, toprak iistiindeki yazftlat, hey'
16 Faruk Stimer, X.
Tikyilda O!,uzlar, aynr yer.
r0 Ginzburg, MtA, t5, s. a48, v.d.; TIE, lr, s- 36o v.d.
t? L. V. Oqanin, Iranskie phmena (apadrcgo Pamira, Tagkent, tg37;
Tsyaphtnyay daanost dolihotsdalii u Turkw4 Opt ob onwaani2a teotii Sk{o'
Sarmatskogo proislujdeniya Twknenskogo riaroda, lzv. Sr'-az' kom. po izug.
pamyatn. starin!, Nr. r, Tagkent, tgzS; NcHotoru dapolntelnie dannu g gipotcze
Skifo- Sarmatskogo Prohtujfuniya Turbrun, aynr eser, Nr. 4, 1918. Oganin'e
giire Tiirkmenler Iskit ve Sarmatlardan gelmektedirler. Bq .nazariyenin
gergekle bir ilgisi yokturr.
re MIA, 15, s. e45, T.
3.
rc Debets, Nekotoru problem proislujdzniyaKirgizoa, Trudr Kirg. Arh.'
Etn. Eksp., I, 1956, s. 3 v.d.
rr Aynr eser.
F
F
I
I
L

GOKTURKLER rgr

keller, sunaklar v.s. idi. Asrlarca giiziiniinde k"lm-tl olan bu

eserler zamarrvruza kadar gelmig, seyyahlann yazrlarrna ve
Orhon boylannda ya$ayan nesillerin an'anelerine konu olmrry-
lardr. Bu bolgede yapyan halklar, hali bu yazrtlann bulunduiu
bOlgeyi mukaddes bir yer olarak kabul ediyorlardr. Bu an'ane,
ibidelerin zamanrmrza kadar iyi muhafaza edilmig olarak gcl-
melerine de yardrm etmiqti.
Orhon yazrtlarrrun yaft:rnlarrnda, bazr mezax izleri de
giiri.iliiyordu. Bunlarrn bir lasmr kazrlmrq ve tetkik edilmiqtir.
Bu kazrlardan, Orhon biilgesine ait olan krsrmda bahsedec{iz.
Bu yazrtlannaltrnda, tsilge Kagan ve KtilTegin'in de mezarlan
var mrydr? Maalesef bu konuya cevap verebilecek durumda
de$iliz. Umumiyetle Gtikttirkler mezar iizerine bir w yapax-
lar ve evin duvarlanna tiltintin resimlerini gizerlerdi 81. Giiktiirk
kitabelerinde de Qin kagarurun saraya ait ressam veya oyma-
crlarrnrn (bedizci) getirildiSi ve onlara ayrr bir ar (bark) yaptr-
nld{r ve bu evin iginin drgrmn tezyinat veya resimle siislendi$i
kaydedilmektedir 92. Orhon btilgesinde btlyle bir ev bulamryoruz
(karg. s. I 95) . Yalmz balbal taqlanna, heykellere ve sunak yerlerine
bol miktarda rasthyoru"zr (bk. s. 133,136). Belki de kaganlann
mezarlarr ayn yerde've yazrtlan da ayrr yerde idi. Htikiimdar-
lann umumiyetle ytilsek da$ baqlanna giimiilmiig olmasr ve me-
zarlarrn da halktan gizli tutulmasr belki de yukandaki fikri
teyidediyordu.
Heykeller bahsinde de siiyliyeceSimiz gibi, yazrtlann etra-
Iindaki heykellerin <iliintin heykeli mi, yoksa balballar mr
oldu[u heniiz daha iyice kestirilememigtir. Altay da$lan ve
Sibirya'da da. heykellerin alundl meztn bulunamamrltrr t4.
Tiirklerde "frg" tdrenlerinin oldufu mrntrka da Onemli idi.
Yazrtlar, yog tdrenleri iqin bitqok kavimlerin geldifi,ini kayde-
diyorlardr. Bu tiirenler nerede yaprhyordu? Bu da ayn bir
problemdir 25.

er Yakinev, I, e3o (yeni tabr).

2s A, von Gabain, Akttnkisctu Grammat*, s. 24g.
:a Qin'de mezarlara yaprlan sunaklar igin bk. Frinke, Gcschichtt, [I,
s. 435.
2{ S. L Rudenko, K pahoantroptogii Tujwgo Altaya, Kazaki, r93q
15, s; r3g; A, lnanl $omanizm, s. rgg.
2i Tiirklerde Yog tiirenleri igin umumi olarak bk. A. lnan,
$arwizm,
s, rgr v.d.
r32 ORTA ASYA

HARITA III. Mogolistanda buluntu yerleri

MOGOLISTAN'DA BULUNTU YERLERI

(Bk. Harita : III)
I- Buren-Gol, e- lro-Kum, 3-Argal, 4- Hara-Qilu, 5- Hara-Gol, 6- Ho-
rimtu, 7- Turgulau, S- Urga,9- Dolon-Hara, ro- Dondok-Tergune, I r- Erdeni'
Dsu, t2- Yer ismi yok, 13- Kure-Zashr, t4- Sart, I5-Tunguluk-Sume, r6-Urge'
mu, 17- $idotu, r8- $abuktay, r9- KO$O-QAYDAM, zo- Kure-Beysi, zr-
Hara-, Balgasun, 22- Toulen-Tologoy, e!- Dagin-Cil, z4-Qagan-Nor, e5-Kure-
Baysahlin, e6- Tahiltu, 17- $idotu, z8- $ab"ktan 19- Togogrn,3o- Dzun,
gr- Fanzr,32-Hongor, 33- Ahtrn, 34- Suggi, 35-Qagan;"3&Sangin-DaQn 37-
Qigerlik, 38- Togusrk;3g- Cagrtay, 4a-, 4r- Nomogun' 4r- lsimsiz. harabe,
43- Bargeka, 44- Bain-Ulan.Hada, 45- Durbelci' 46- Ohn-Han, Tgerilde,4T-
Tsagan-Qolu,48- lhe-Aman, 4g-A&ergage, 50- IHE-ALIK. 5r- NAINDE-
 GOKTURKLER, r33

Orhon biilgesinde mezar tipleri

Orhon btif,gesinde ve kuzey-batr Mogolistan'daki kurgan-
larr tetkik eden bilginler, bunlan muhtelif gruplara ayrrmrElardr.
Radlov26 ve Granij 27 mezar tiplerini baqhca iki gruba; Borovka
ise ddrt gruba ayrrmrltr 28. Bu tasnifler iginde, bizcc gerge$e
en yakrn olaru Granti'niin miigahedeleridir. Ona giire bu btilge-
deki mezarlar baqhca iki gruba ayrrhyordu: r. Tiimsekli me-
zatlar, "GrabhiigeI"; z. Bozkrr mezarlarr, "steppen Griber".
Birinci tip mezarlara, yerli halkrn kullandr$r tibirlerle, "Kerek-
sur"2e, "Q.td" ve "Krrgrz mezarlarf' 30 adr da verilirdi. Bu
tipteki mezarlar, da$ tepelerinden ve yiiksek yerlerden ziyade;
vidilere ve nehirlerin kavugtuiu yerlere, yiiksek kayahklann
eteklerine yaprlmrElardrsr. Bu mezarlarrn- biiyi.ikliikleri, 5 m.
s Radlov'un fikirlerinin miinakagasr igin bk. Borovka, aynr eser,
s. 55.
2?
JSFOu, zB, r9lo, s. 6.
2s Borovka, aynr eser, s.
54.
ss Granii,
JSFOu, eB, s. B; Borovka, aynr eser, s. 55.
9o Gran<i, aynr eser, s. g.
31 Granii, aynr eser, s. g.
. _

SUME, 5r- Hayr-Han, 53- Ulan-Hat, 54- Kure-Navan-Tseren, 55- Navan-

Tseren, 56- Durbelgi,'57- Ongite, 59- Durbelgi, 6o- Duruhan-Hinha, 6r- Un-
getu, 6z- Artsit, 63- Artsit, 64- Tareytrn-Hrt, 65-Altrn-Hadas, 66-Dareyhlamrn,
67- Sume, 68- Sangin, 69- Ulan-Hucir, 7o- Sume, 7r- Sangin, 72- Ofia-
$ara- Hubu, 73- {Irton-Hara-Dulan, 74- IJrton- Argale, 75-Tsagan-Nor.

ALFABE SIRASINA GORE

Ahtrn- e3, Adzergage- 4, Altrn-Had*- 65, Argal- 3, Artsit- 6e, 63,
Bain-Ulan-Hada- 44.Bargeb, 43-, Buren- Gol-1, Cagrtay-Kul- 99, Qagan-
Baygin- 35, Qagan- Nor- e4, Qigerlik. 37, Dareyhlamrn- Sume- 66 Da$n-Cil
23, Durbelgi- 45, 56, 69, Dolen-Hara- 9, Dondok-Tergune- ro, Duru-llan,-
6o, Dzun-zo, Erdeni-Dzu-rr; Fanzr-3r, Grndlin-Sume-58, Hara-Balgasun-
rr, Hara-Qilu- 4, Hara-Gol- 5, Hayr-Ifan-52, Hinha- 6o,. Hongor- zz,
Horimtu- 6, lhe- Ahk, 5o, Ihe-Aman-48, lro-Kum- e, Kure-BaysShlin-15,
K.-Beysi-eo, K. -Navan-Tseren- 54, K.-Zashi-r3, Kogo-Qaydam-r9, Navan-
Tseren-55, Nomogun- 4r, Naindemg. 5r, Ohn-Han- 46, Ongite- 57, Orto-
$ara-Hrrbu- 7e, Sangin- 68, 7r, Sangin-Dalay- 36, Sart- 14, Sugci- 34, Suci-,
Sume- 67, 7o, $idon- r7, $ine-Usu-, $abuktay- 18, Togogrn- rg, Tahiltu-e6,
Tareytrn-Hrt-64, Togusrk-38, Toulen-Tologoy- ar, Tsagan; Nor- 25, Tsagan-
Qolu- 42, Tunguluk-Sume- 15, Turgulau- 7, Ulan-Hat- 5g, Ulan-Hucrr.
69, Urga- 8, Urgemu- 16, Ungetu- 6r, Urton-Hara-Dulan: /3, Urton-Argale.
r34 ORTA ASYA

ile roo rn. arasrnda def,iqiyordu. Umumiyetle mezann orta

krsmrna taslann yr$rlmasr suretile bir ttimsek yaprludr. Ve bu
tiimsefin etrafi da, taglarrn yanyana dizilmesi suretile meydana
getirilen bir halka ile gewilirdi. Bu halkalar, ya dtirt kiige veyahut
da yuvarlak olurdu. Granii, mezarlann i.izerindeki bu halka-
lann gekillerine giire bir tasnif yapmrgtrrsz. Bozkrr mezarlanna
gelince, bunlann en.karakteristik hususiyetleri, mezann etra-
finrn diirt kiige olarak yassr taglarla kaplanmrg olmasr idi s.
Daha ziyade ytiksek bdlgelerde bulunan bu mezarlann, birgok-
lannrn bir arada giiriilmesi de oldukga nadirdie. Birbirlerinden
ayn ve seyrek olarak bulunuyorlardr. Oyle anlaErhyor ki Gdk-
tiirk dcwinde, bu tag levhalann yerini iizeri si.islenmil tal
tabutlar almrEtr. Bu tabutlar da, yekpare ddrt taq levhadan
meydana gelmiqti. Bu mezarlarrn iqine, yanrna veya daha
uza$rna birer tag da dikiimigti.'G ra n ti' n i.i n miiEahedesine g6re,
bu taglar cihet giistermekte idi 35. Giisterilen cihetlerin ekserisi j
dofu idi. Gene Granii'ye giire, bir tal mezarin yamnda, fl
{
Sgne$in giikteki hareketini giisteren taq dizilerine de raslan-
{
mrgtr 80. Biraz giipheli olmakla beraber, bu miigahedeler de ,t
bize giistermektedir ki mezarlar tizerine konan ve dikilen taglar -{
lilettayin ve bir siis olarak sralanmamrglardr. Bunlarrn hep,
sinin, din bakrmrndan ifade ettikleri bazr geyler vardr. Mezarlar {
iizerine dikilmi$ olan taglar da ayr_r olarak tetkike de$erlers?.
Mezar taglan, umumiyetle tek olarak dikilmekte idi. Bunlann
yamnda mezar iizerine sra ile dikilen taqlara da rastlarunr[trrss'
Mezar taqlan, iqlen:ne balsmrndan baghca diirt gruba aynl-
mr$tr: r. Iqlenmemig mezar taglan; a. Perdahlanmrl mezar
tallan; 3. Uzerine resim yaprlmrq veya gizgilerle siislenmig
taglar; 4. Uzerine yazr yazimtg taqlar.
Ugiincii gruba ait taqlann bazrsr tizerinde damgalar gii-
riiliir. Bilge Kagan'a ail mezar tagrnda bunu gtirebiliyo-
$ JSFOu, e8, s. r r v.d.
s Borovka, Pl. V; Granii, JSFOu, i8, r, Taf. VI.
s JSFOu, a8, 2, s, 20.
8i 28, e, s. 26.
JSFOu,
tE
JSFOu, e8, r, Taf. XX, 3; 28, z, s. 27.
& JSFOu, 28, z, s. gz-47.
$ JSFOu, e8, e, s. 33.
 cOKTURKLER r35

ruz 3e. Bazrlannrn alt krsmrnda ise bir kugak tezyinati gdriiliiyor-
du ao. Bu idet, gerek Orhon btilgesinde ve gerelise Altay ve
Sayan biilgesinde qok yayrlmrEtr. Insan geklinde, kaba olarak yon-
'tulmug mezax taglarrna da rastlantyordu al. Bunlart, mezarlar
iizerine konan heykellerden ayrrmak lizrmdrr.

Btlge Kagan ve Kiil Tegin'in rnezarlarr

Yazrtlann bulundu$u yelde gd,riilen iki mezann, Bilge
Kagan ile Ktil Tegin'e ait olduklarr kuwetle zannedilmigti.
Kiil Tegin'in mezarrnrn ydrynda, ellerini kavuEturmug ve
ayakta duran iki heykel bulunuyordqa2. Heykeller, mezar taqr
gibi dikilmiEler ve alt krsrmlarr da itina ile iqlenmemiqti. Bu
heykellcrin, insan qeklinde yaprlmrq nuzar ta;lan ziimresinden
olmasr Eok muhtemeldias. Mezartn yamnda bir su:nak giiriilti-
yordue Qnun yantnda da mermerden yaprlmrg bir arslan
heyketi duruyordu a5. Gitkttirk .heykellerine ait bahsrmuda
te*ik etti$imiz Orhon bdlgesine ait mermer bir heykel, bu
mezara ait en iinemli kahntrlardan biri idi. Kaftarurun kruvaze
yakalan aqrk olarak giiriiltiyordus. Belinde ugla.rla siislenmiE
bir kayrqr, bir hangeri ve arkasrnda da bir deri gantasr vardraT-
Bilge Kagan'a atldilen mezar i.izerinde de, ewelkilere benzer
treytettere rasthyoruz a8. Oturan iki heykelin sola ve saSa ilik.
lenmiq elbiseleri gok enteresandrr ae. Mezar yanrnda giiriilen
bir rnezar tagr i.izerinde bir de damga giirtiliir. Bu damgamn
Bilge Kagana ait oldu$u iddia edilir5o. Mezarlarrn yanrnda
./
3e Atlas, Taf. XI, rt.
Radlov,
Granii, JSFOu, e8, r, Taf. XVII-XIX, XX[I, e; XXIII, r.
40
. ar Radlov, Atlas, Taf. XI; Gr'iin,JSFOU,28, r, Taf. XII, 3; XIV,
r; XX, 4.
{2 Radlov, Atlas, Taf. VIII, l.
nr Bu tip mezar taqlarr igin bk. Granti, JSFOd, 28, 2, s. 34 v.d.
'; i!#,xlll: i:
ar Atlas, IX, r.
r7 Atlas, XI, 6,
as Atla{, X, t, 2, 4.
as Atlas, X, 4.
50 Kart. A. D. Grag, SMAE, 17, rg57, s. 4o8, ris. 15.
r36 ORTA ASYA

ayrLca biiyiik kaplumba$a heykelleri de gririiliir. Bu heykellerin,

Qin imparatoru tarafindan hediye edilmig olmasr qok muhte-
meldir.
Kuzey Mogolistan'rn di$er yerlerinde de, Kiiltegin ve Bilge
Kagan'rn mezarlanndaki heykellere benzer eserleri giiriiyoruz.
Meseli Tula nehri keirarrnda bulunmuq iki heykellear, On-
gin'deki bir mezar yanrnda giiriilen oturmuq-tiE heykel5z,
Orhon'daki eserlerle mgkayese edilebilirler. Kaplumba$a hey-
kellerini Tula boylanndaki mezarlarda da g<irebiliyoruzs.
Bunlann yamnda' Qin arslanlan da g6riiliiyordusa. Yukarrda
da siiyledi$imiz gibi, Kiiltegin'in irsan geklindeki mezar taEr
ile 55 Orgit'te bulunan di$'er bir mezzr taqr s birbirleri ile
emniyetle mukayese edilebilirler.
Mezar taglan iizerindeki d.amgalar da tetkike deSer5?.
Bilge Kagan veya Ki.il Tegin'e ait olan bir mezar tagr iizerindeki
damgaya 58 benzer di!'er damgalarr da gene Orhon boylann-
daki difer mezzr taqlarr iizerinde giirebiliyoruz se. Ayru iqaret
Ongin yaatt izerinde de vardrr60. Qok daha battda, Kem
nehrine d<ikiilen Qakut suyu kenannda bulunan bir yazrt da
aynr damgayr taErmaktadrraL. Bazt Rus bilginleri, bu damgamn
geyik figi.iriiniin istihale etmesi ile meydana geldi$ini siiylerler.
Gergekten bu tipteki geyik figiirleri, Tann da$larr ve Kazakistan
b<ilgesinde gok yaprlmrglardroz. Gtikttirklerin lnitolojisinde de
bir geyik atanrn mevcudiyetini biliyoruz6s.
Orhon boylarrnda iiltiler, i.izeri oyularak siislenmiq taq
levhalardan yaprlmrg tabutlar igine giimtilmekte idiler. Bu tip'
5r Atlas,XIII, z.
6t Atlas, XIV, e,4.
53 Borovka, ris. 6.
5{ Aynr o"r, T.bl. VI, 4.
j5 Atlas, XI, 9, rol VIII, r.

5? Aynr eser, XI, r r; XII, r; JSFOu, 28.

5E Atlas, XI, g.
ut Aytu eser, XII, r.
0o Ayru eser, XIV, e; H. N. Orkun, Eskiltazttlar, III, s. er6
. '1 If. N. Orkun ayru ser, I[, s. rr8-r29.
ot Grag, SMAE, tT, rgb7, s.
4o8, ris 16.
0s W. Eberh ard,
Qinin gimal komgulan, s. 86.
 GOKTURKLER r37

tabut taqlarrna, hem Orhon ve hem de Tula nehrier boy-

lannda rasthyoruz. Bunlar, Mogolistan'rn eski tag mezarlanrun
inkigif etmiq gekilleri de olabilirlerdi. Fikrimizce bu tallarda&i
siisler iizerine, "kege tezyinahmn" tesirleri gok bi.iyiiktii. Mezar-
laid.a enteresan motifleri ihtiva eden tu$la ve kerpig kahntr-
lanna da rastlanmrqtr 65.
Orhon btilgesindeki mezarlarda sistemli hafriyatlar yaprl-
mamqtrr. Fakat Tula nehri kryrsrndaki prenslere ait mezarlar da,
Qin'derr ve lran'dan gelmig Qok krymetli kumaqlar bulun-
muftu. Tula nehri krvnmtmn giineyinde Nainte-Sumi ya,lan-
lanndaki lhe- Alrk'daki Gtiktiirk dewine ait bir kurganda66
yedi at iskeleti de ele gegmiqti. Oyle anlagrhyor ki Gtlkttirk
dewinde de at mezarlan qok revagta idi.

Yeraltr -buluntularr
r. Orhon kiiltiir gevresi
TULe xrHni BULUNTULARI
G. Borovka , Arluotogigcskic obslcdouani2a srcinego tzgcnila r. Tolt, Sb.
"severneya Morigoliya", vrp,. II, Izd. Akademii Nauk SSSR, Leningrad
rg27, s. 43-88, Nainte Sumi, s. 7g-76, Ihe-Mahk: Tabl. III, r3; B. Ya.
Vladi-mirtsov, Etnohgo lingisti4*kie issledoaaniya a Urge, Urginskom i
Kcntq'skom ralnnah, Sb. "SevernayaMongoliya, vrp. II, s. I -42, Boyrn-Davan :
38-4r, fig. r. TetLikler: Kiselev, DIYS, s. 5o5-5o9; N. Fe.ttich, Bror-
zcguss wd Nomadenkunst, Skythika, IV, s. 7e v.d.

Orhon nehri kryrlannd.a, maalesef sistemli bir hafriyat

yaprlmamrStrr. Borovka'run negretti[.i hafriyat raporu ile, Tula
nehri hyrlannrn Giikti.irk gaf,rna ait kiltiirlerinden haberdar
olabiliyoruz, Tula nehrinin krwrmru kaplayan btilge iginde
yaprlan bu kazrlar baghca gu btilgelerde olmuEtug?: Ohn-Han,
Durbelci, Qagan-golu, Ihe-Aman, Ihe-Ahk, Nainde-sume,
Hayrhan, Ulanhada, Navan-tseren, Duruhan, IJngetu, Q"tgu-
lanta, Tareytrn-Hit, Dareyhlamrn, Ulan-Hucr4 Sume, Sangin,
Urton-$ara-Hubu, Qagan-Nor.
6r Borovka, s. 76, ris. B.
"o Aytrt eser, s. 79, Io.
ot Aym eser, s. .74, ris 5, 7, Tabl. I, 3, V; DIYS, s. 5o7.
o? Arkeolojik harita igin bk. Borovka, s. 88 v.d.
r38 ORTA ASYA
ffi
,fl
Ttirk devrine ait en iinemli Tula mezarlan, Naind.e-sume'- ffi
deki Hayr-Han da$rndaki kurganla, Ungetu ve lhe-Ahkut tr
kurganlarr idi. Hayrr-Han'daki kurganda tam yedi tane at
iskeleti grkmrgtr. Aynr mez:irda bulunan bir kuma5 pargasl #,x
i.izerinde Qin ve lran motifleri, birbirleri ile meczedilmiq olarak -4
gtiriini.iyorlardr. Ulan-Hucrr'da yer yiiziinde bulunan sandu-
kalara ait, tezyin edilmig ta$ plikalar, Orhon kryrlannda
bulunan eqlerine qok benziyorlardr. Qanak Eiimlek parEalarr,
Qargalanta, Tareytrn-Gol, Nainde-sumeve lhe-Ahk'daki kur-
ganl-arda ele gegmigti os. At kogumlarrna ait eserler, Nainde-
Sume'de bulunmugtu. Bunlardan bagka Tula luyrlarrnda kaya
resimlerine de rastlanmrgtr?o- Fakat bunlar Tiirh devrinden
daha ewelki zamanlara ait olmahydrlar. ,{

Prof. Kiselev'e giire, "Orhon nehri lcyrlarrndaki bu usta- ,J

i
larrn eserleri ve bunlarla meydana getirdikleri modeller, Kadrr- ,q
gan da$larrndan ta Macaristan ovalanna kadar uzanan ktiltiir-
lete aniltk etmekte idiler" ?r. Macar arkeolo$u N. Fettich'de
t:l

Tula buluntulanm cesaretle Avar eserleri ile mukayese etmigti ?2. ';l

!,fr
1i

z. Baykel Gdlii kiilttr gevresi

.F

N. N. Agapitov, lzv. VSORGO, XII, Nr.4-5, lrkutsk, r88r; V. V. r;l

::l
Antropova, K aoprosu o plcnutuih otrcgenilta i ukrepleniyah o narodoa Scaero-
Vostagrcy Sddiri, KSIE, g, 1947, s. 44-86; A. D. Davidova, V. P. $lov,
J
;1
Preduaritelnry oget o raskopkah Nijrc-laolginskogo ggrodi.sa u 1949, ZBMIK,
r3-r4, Ulan Ude, rg5e; Izv. VSORGO,5T, rge6, s. 146-17r; G. Fowke,
Exploratbn of tlu Lawer Amur oallq, American Anropologist, VIII, z, 19o6,
s, r76-ag?; A. P. Okladnikov, Arhcologigcskie issledouanilta a Burltat-Mongol-
skol ASR, KSllMK, ?6, 1949, s. 5-ro; KralkiltoQct o rabotah Buryat-Mongolskoy
Arluologi4csko2 cksp. tgt47 g., ZBMIK, Ulan Ude, rg48; Rabott Bur2at-Mon-
gokko2 Arh. cksp. o rgl7-ryio, KSIIMK, XLV, rg5e, s. 45 y.d.; Dreanie
poselcnia a padi bolgolt dural na Amurc, SA, I5' Ig5r' s. 2gg-3o2; Arluologigakim
isshdoaaniyant a rgSS g. na Amurc, SA, I, 1935 s. 275-278; SA, zz, 1955, s.
254-256; E. R. Rrdlon, Gorodi1a Ust-orhnskogo Burltal-Mongolskogo natsio-
nabmgo oknga lrkutskoy oblasti, SA, 22, rg55' s.-r77; p. P. Sosnovskiy,
Nijne-Iwtginskoc gorodigc, PIDO, 1934, Nr. 4, s. t5o-l6t; F. M. $ulunov,
Iz d.reum2 isnii, Pribalkal2a, Ulan-Ude, t943, s. 58 v-d.; N. S' $ukin, Bala-
ganska2apegcra,JMVD, 24, 1848,s,24+-253; A. M. Turunov, M. N. Han-
galov, Etugr4ftgukiy VSORGO, Nr. 3.

ct Aynr eser, s. 72, 73, 77: r. 5, 6, 9.

c? Aynr eser, s. 6r, 63, 65-66'
75, 771,.T. ll, III,.V, r. 7, B.
?0 Aynr esr, s. 8o, i. rr (Ulan-Hada),.r. rz lfhe-Ahk, Durbelci).
-Bibliyografya ve knonolojik miinakaga igin bk. s. 88.
?r DIYS, s. 5o5-5og.
?2 Bronzeguss, s.
72.
 GOKTURKLER r39

Baykal g6ltiniin kuzey kryrlarrnda birgok iskin yerlerine

rastlanmrqb. Ekserisinde M.s. VI-X. asra ait keramikler bulunan
bu ki.igtik kiiylerin etrafi, kazrlmrg gukurlar ve toprak sedleri
ile gewilmiqti. Seyyahlar, terkedilmiq bu gibi koylerin mevcu-
diyetinden XIX. asra kadar bahsetmiqlerdi. Bulunan eserler,
daha ziyade Yenisey boylanndaki Krrgrz kiilttirlerine benze-
mekte idi. (bk. s. zo8)
lg5o de Baykal goluntin do$usunda, Fotanovska'da yaprlan
yeni kazrlar srrasrnda bol miktarda silAhlara, ok uqlanna, bal-
talara rastlanmrqtr. Maalesef burasr hakkrnda da mufassal bir
ripor negredilmiq de$ildir. Japonya v.s. gibi kiilttirler ile mtina-
sebetleri haklundaki qazariyeler.biraz miibalif'ahdrr?3 . Ktiyler
etrafrndaki tahkimat hendekleri, hemen hemen btittin Kuzey-
Do$'u Sibirya'da giiriilmektedir?a. Bu tahkimath iskin yerlerini
Qin kiiyleri ile mukayese edenler de vardr?s.
Gene Ig5o senesindeki hafriyatlarda, Baykal giililni.in IHt lSttn
yebrl
doSusunda, Ulan-Ude gehri yalunrndaki Aqa$r lvolgi'de demir
diiktim yerlerine rastlanmryh. Demir eritme ocaklan da bun-
Iann yakrnrnda bulunmugtu Bu ocaklann VI. veya daha son-
raki asrrlara ait olmasr gok muhtemeldi ?6.

3. Altay kiiltiir gevresi

.KUDIRGE. KURGANI

S. Rudenko i A. Gluhov, Mogilnik Ktdrgc na Altala, ME, III, l

rg27, s. 32-52,Kiselev, Toj. Sibiri, s.496 v.d.5rr; N. Fettich, Bnngguss
und Nomaden*unst, Taf. lll; Etrcgr4figcskit akspdilsii tgz4 i tgz5 gg'., Lenin- '

grad r9e6, s. 76; H. Ya. Merpert, Iz istaii oruji2a phnun Vostognolt Ewopt,
SA, r3, rg55r s. 167; L. P. Potapov, Oprki po isnrii Altafisea, M.-L., 1953,
s. 85; Kisel.ev, Alta2 u Skifskoe orem1a,YDI, z, 1947, M.-L., s. 164; L. R.
Krzlasov, K istarii gamanskih odoaanilt na Altac, KSttMK, 29, r949r s. 48-54;
?s A. P. Okladnikov, KSIIMK, XLV, s. 45 v.d.
?f Bk. V. V. Antropova, KSIE,
3, rg47, s. 44-86.
?5 lzv. VSORGO, s. t46-t7t.
5r, 1996,
?6 Okladnikov, I(SIIUK, XLV, tg1e, s. 44.
r40 ORTA ASYA

A. Alf6ldi, Dcr iranisclw Wcltriese auf arcfuiologisclun Dankmcilern, Jahrbuch

der schweizerischen, Gesellschaft fiir Urgeschichte, 40, 1949/5o, s' 17-34;
O. Maenchen-Helfen, Crewlated marc and scabbard slidc, CAJ, III, s' Izo-
rer; S. E. Malov, Pamyatni'ki fuewu2 Turkskol pismennosti; M'-L', r95r,
s. 68; N. P. Drrenkova, Umal u kulte Turkskih plemen, Sb "Kultura i pis-
mennost Vostoka", Kn. III, Baku, rge8, s. I34-I39; L. P. Potapov, Voroj'
dennty narod, Novosibirsk tg42, s. 18.

Kudrrge kurganlarr, Quhqman nehri yahnlarrnd'a bulunu-

yordu. Kurganlarrn bulundu$u yerin ijn krsmrnda mtinbit bir
ova yayrhyor ve Quhgman nehri de bu ovayr geviriyorduT?'
Hun devrinden itibaren, nehirden agrlan kanallarla, bu ova
sulanagelmiqti ?8. Kudrrge'de elde eclilen eserlerde, Iv'I.6. I.
astrdan baglayrp Giikttirk devrine ait escrlere kadar rastlamak
miimkiinclii. Fakat her geye ra$men Kudtrge, Goktiirk c,agrna
ait bir killtiir merkczi idi. Bulunan eserler arasrnda ipekli atlas-
lar?e, ktipeler, boncuklar80, kabarrk inci dizileri ile stislenmiq
plAkalartt, qin aynasr8z, kayrg uglanna ait-s':isler83 ve toka-
lar e, i.iE d.ilimli demir ok uElarr 85; kayrn a$acr kabu$undan
yaprlmrq tirkeg veya okluk86, e$ri ve Eok tipik bir Tiirk krhcr
87,

at kogumlarrna ait madeni stisler 8s' iizengiler 8e ve eyerlere ait

pargalar e0 zikre de$er krymetli eserlerdi. Kudrrge kurganlannrn
giiphesiz ki kayda de$er en iinemli eserleri iki e2er &ap ile er bir
sahnenin resmi idie2 (Lev. r3, r,e). Eyer kaqr. iizerinde kaplan,
geyik ve ayr avr tasvir edilmekte idi. Buna benzer bir av sahne-
?7 S. Rudenko, A. Gluhov, Mogilnik Kuhrge na Altala,s' 39' r' 2'
?8 Bk. s. fu.
tt Aynt eser, s. 40, t. 4.
to Ayot eser, s.
4r, r. 5i kiipe, s. 42, r. 7.
tt Ay* eser, s. 42, r. 6.
tr Ayru eser, s, 42, r. 8,
s8 Ayni eser, s. 43, g.
Ea Aynr r. to.
eser, s. +2,
s5 Aynr r. t2.
eser, s. +4,
tG Aynr r. 13.
eser, s. 45,
s? Aynr eser, s. 46, r. t4-
tt Aynr eser, s. 46, r. 15.
8e Aynr eser, s. 47, r. t6.
'o Aynt eser, s. 48, t. t7,
tt Ayttt eser, s. 48.
er Aynr eser, s.
5r, T. 18.
 GOKTURKLER t4t

Levha .r3 - Giiktiirk ga$r buluntularrndan: r. Dini bir nrerasimi tasvir

eden Kudrrge kurgam eseri I 2. Av sahnesini gihteren bir Kudrrge eyer tagr.
r+2 RTA ASYA

sirii ihtiva eden bir eyer kagr da Yenisey-Ifurgz kiiltiir gevre'

sinde bulunmu$tus. Bazr Rus arkeologlarrna giires, bu av
sahneleri daha ziyade lran'daki Tik-r Bfrstan kabartmalanndan
ilham ahnarak yaprlmrqtr Tik-r8frstan'daki av sahneleri, Sasani
larah II. Htisrev'e aitti s9. Bu sahnelerden biri geyik ve di$eri
de domuz avrnr ta$vir etmekte idi. Orta Asya'da' Sasanilerin
ktilttir resirleri daima olagelmigti. Kudrge'de de varit olabilir.
Fakat Kudrge'deki av sahnesi, tamamen yerli zevk ve i.islfiba
gtire gizilmigii. O;ger tasvir de (Lev. 13, r) Gtlkttirk qafrnda
Altay'daki igtirnai hayatr tasvir etmesi bakrmrndan biiyi.ik bir
iinemi haizdir. Bu tasvirde, Ortada kiirklti bir qahrs giirtilmekte
idi. Ba$'da1 kglarak oturriiuq ve ellerini iintine do$ru kavuq-
turrnuttu. Kulaklannda uzun ktipeler sarkmakta ve baynda da j
I
I

s-iwi vti tiE dilinfi. bir kiilah bulunmakta idi. Sclundq, kiirkli.i .l
ve kiipeli bir kimse oturma.kta idi. Ug siivari -de atla44clan j

inmig olarak kadimn karysrnda diz qdkmek suretile htirmet-

le e$ilmiglerdi. Bunlarrn arkasrnda da btiytik bir mikyasla
gizilmiq bryrkh bir insan btg, bulunuyordu. Bu tasvirleri l

tetkik eden Rus bilginleri, resmin GOktiirklerde gok yayrlmrq l

olan Omal kiiltii ile ilgili oldufu sonucuna varmrElardrrs.
I

Bize kahrsa, ortadaki ktipeli gahsrn,erkek olmasr da Eok muh-

temeldir. Qiinkii Gokttirk gaS-rnda, brkekler de kiipe takryor-
lardr. $ahrslann biiytiklti ve ki.igiiklti yaprlmasr, ktiqiiklerin gocuk
olduklannr de$il; riitbece-veya hiyerarqi ba}:rmrndan kiigiiki ',
oldu$unu gtisteriyordu. Turfan fresklerinde de Buda, daima
btiytik olarak yaprlm{tr. Bir geyler sunan athlar da tablonun "
heyeti umumiyesi iginde, Turfan'daki Pranidhi sahnelerini
hatrrlatrrlar. Orada da rnuhtelif memleketlerden gelen gahrslar,
Budaya atlar ve develerle hediycler sunarlar. VIII. asrr Peaci-
kent fresklerinde de Zerdiigt dinine mensup Pencikentlilero
Budaya -ait sahneleri kendi dini iyinleri ile rneczettirereh giz-
miglerdi. Bu sebeple Gtikttirkler de kendi tanurlarrm, Ira^n'daki
tasvir am'aneterinl giire tersim etmig olabilirler. Bu tasvirin ne
es 6lr, T. VIII.
DIYS, s.
o{ DIYS,!. 498.
t5 A. Christensin, L'Iran soas hs Sassanides, Kopenhague, 1936,
s. 464-465.
e. DfYS, s. KSIIMK, e9, s. 48 v.d.
4gg; Krzlasov,
 cdrrURrr.nR t4g

zzrnanyaprldr$r'heniiz daha kat'i olarak bilinmemekle beraber,

VI. asr, yani Gtikttrk devletinin kuruldufu srralarda yaprlmrg
olmasr gok muhtemeldir. $atuslann baqlanndaki taglar da lran
taglanna benzemektedir s.
Kudrge kuiganlannda'bulunan eseder, Macaristan'da^ki
Avar eserlerine de gok benzemekte idiler s.

TUYAHTA KURGANLARI
L. A, Evtyuhova i S. V. Kirel ev, Otgat o rabo,tah Sayno-Altaykoy
alrrya;idi.n rW5 i., Trudr GlM, XVI, s. gr9 v,d.; Kiselev,
arluologigcskolt
CA, 1936, s. a8e-i84; DIYS, s. 530-549; Abdtilkadir lnan, Altay dat-
lannda bul,nm cski Tirk frmezarlan, Bclleten, 41, rg47, s. 569-57o, Lev. ClX.
'Bu buluntu ye.ri Batr Altay'da idi. Mogolistanldan gelip
Batr Sibirya'ya giden yol iizerinde ve Ursula nehri kenannda
bulunma.ktaydr. K a t a n da ve K u r a y kurganlanrun bulunduf'u
yerlere gerek mtinakele ve ge.rekse co$rafi balamrndan gok
yakrn&. Bilindif'i iizere, Tuyahu'daki kurganlarda Gtikttirk
alfabesi ih yazrlmrg bazr qyalara da rastlanrrultr. Bu sebeple
Tuyahu ve gene aynr htrsiisiyetleri haiz olan Kuray buluntu
merkezleri, Giiktiirk killtiirii bakrmrndan biiytik bir ehemmiyeti
haizdiler.
Tuyahtr'da agrlan bir kurganda, tiliiniin bulundu$u ksrm
mezar lursrzlanrun tahribinden kurtulmug ve yerin yiiksekli$i
dolayrsile'donan iskeletler bugtine kadar iyi bir iekilde muha-
faza edilmigti. Erkek iiliin{in clbiscsi iig kat idi. Ust lasmrna
giyaigi elbise koyu krrmrzr, ortadaki yeqilimsi ve alttaki de
altrn sansrnda ipekten yaprlmrE idi. Bu ipek elbiselerin kumaq-
lanmn Qin'den getirildikleri muhakkaktr. Bu mezardan grkan
giinu, masrapan, Tiirk ktiltiir tarihi bahmrndan biiytik bir
ehemmiyeti haizdir. Uzerinde Gttktiirk yazrsr ile yazrtlar bulunan
magrapalar, hep aym tipte yafilmrgur. Bu tip magrapalara,
I Kuray ve Yenisey-Krrgrz kiiltiir gevrelerinde de rastlamak-
rI
t tayrz. Magrapa daha ziyadc toprak kaplann tipini andumakta
E
r
t.
r
t? Krzlasov, Aynr eser, r. 48,
F
s N, Fettich, Brcazcguss wd Nonudi*w$4's.7o, Abb' 7.
7 ,t TGIM, 16, s. ro3, T. U; DIYS, T LlI, 3, S, 7.
F
e-
E
E

,
F:
144 ORTA ASYA

idi. Bu maqrapalann toprak k:rplarrn taklid edilmesi stireti ile

yaprlmrq olmasrda gok muhtemeldir. Di$'er Ttirk ktilttirlerinde de
Eok gtiriilen torba veya gantalara
rm burada da rastlanmrg olmasr,
bu mezarlara klilttir tarihi balommdan ayn bir iinem kazan-
drrmrgtr. Torbarun iginde gaknaktay ile dtmirin bulunmasr, bu
tip torba ve gantalann ifi ettifi vazifeyi de aydrnlatmrq bulun-
maktadrr. Tam olarak ele geEen bir bel kemerine ait madeni
si.isler de gok enteresandr. Ayrrca tiliiniin yanrnda bir tencere
ve bri tencerenin yarunda da kmik 2a2 pargalan ile iiE dilimli
ok uglanna rastlanmr$tr. Oltintin sol elinde tahta krnh bir brgak
ve ayafirnrn topuk Issmrnda ise, iki tane gtimiig plAka ve kovaya
benzer bir kazan ele gegrniqti. Bu saydrSrmrz egyalar, tiliilerin
bulunduSu krsrmda bulunmuqtu.
Mezann diSer krsmrna da atlar giimiilmiiqtti. Btiyiik ve
miitekimil bir mezar tipi oldu$unu buradan da anhyabiliriz.
, Tuyahta kurganlan, biiliikliikleri bakrmrndan Kuray v.s.
kurganlanndan daha geniE ve yiiksekgedir. Kurganlann, gapr
ro m.ye kadar geniglemekte idi. Ytikseklikleri de ro m. ile 5o
saniim a^rasrnda defiqmekte idi.
I KURAY KURGANLARI
L, A Evtyuhova i. S. V. Kisele v, ot{ct,s. 94 v.d,; Kiselcv, CA, I,
rg3o, s, c83 v.d.;-A, [nan, Bellete^,43, rg47, s.569; Kiselev, DIYS,
s. 5go-54g; P. Melioranskiy, NcbolSala Orlanskala nadpis na screbryanoy
krink ZVOR AO, XV, r, s.34-36, Tabl. Il; Daa
Rumyantsaoskngo Muzc2a,
ZVORAO, XIV, v. I, s. ao; L. A.
serebryaaih sosuda c cnisqtskimi nadpisjtami,
Evtyuhova, Kamcnnu izaayanlta Scuernogo Altaya, Trudr GIM, vrp. XVI,
s. rz8-I3o; Kamcnnu ia;ayania fojnoy Sibiri i Mongolii, MlA, e4, rg5e,
s. 7e v.d.; A. P. Potapov, Ogcrki po istoii Alta2tseu, s. 87 v.d.
Altay da$lanrun giiney krsrmlannda bulunan Kuray kur-
ganlan, Kuray kasabasr yakrnlanndaki Kuray ovasrnda idiler.
Yuvarlak bir tepecik iie iirti.ilen kurganlarda, atlarla insanlann
yerleri bir bOlme ile birbirinden ayrllmrq'lardr. Kuray kurgan-
lannr kazan arkeologlar, Gtiktiirk Ea$rna ait kurganlan baqhca
iig grup iginde miitalea etmektedirler r0r. Bu kurganlar arasrnda
Hun ga$rna ait olanlar d,a vardr 102. Fakat bunlar burada
roo DIYS, T. LI.
rol Aynr eser, s. 53o.
ro: '1'6114, 16, s. g6-ge.
 cOrrURrr,pn r45

konumuz drgrndadr. Birinci grup kurganlar, Kuray'da en gok

rastlanarr mezax tipleri idirB. Zemini diirt k<ige; frkat sa$lam
duvarlarr olmayan bu mezarlardan, oklar, brgaklar, kiirek, Qin

$tt$$qffiNs
6ffi
ft ffisB@sBfu

&E ffinry$qH
Levha 14 Gttktiirt galrna ait Altaylarda Kuray buluntulan.
-
aynalara v. s. grkmrgtr ru. Ikinci tip kurganlar, daha ziyade
tuyahta mezarlannda rastlanryordu. Mezanrr etrafr d6rt ktiqe
olarak biiyiik tag phkalarla kaplanmrEu 16. IV. grup .Kuray
mezarla,rrndan, r Nr. ile gtisterilen mezar aym tipten idi.
Bunlarrn iginden egya pek az grhyordu. Iglerinden az Wa
rot DIYS, s.
53r v.d.
ld Aym eser, s. 532-539.
16 Aynr escr, s. T. XLVIII, I.
533-5gs;
ota Aqn,to
r46 ORTA ASYA

grkmau, mezaxlann "k6lc" srrufina ait oldu$unu isbat eden

bir delil olamazdr 106. Gdkttirk ga$nl en iyi karakterize
cden
krrrganlar iigtincii gruba ait olanlardrrrm. 'Gayer biiyiik olan
bu kurganlara, Kuray'du 3, 4 Nr.h, Tuyahta'da ve Katan- d

faldarG rastlamyordu. Uzerinde Gokttirk harfleri ile yazrt

itl

bulunan giimiig ma$raparos ve kugalrro ucu da, bu btiytik s

s
kurganlarda bulunmugtu. MErapa iizerind,e, ,,Sadtn erligin cS,, s
s
ve kugak ucunda ise"otgi aq kiin..'. qusag', yazrh idi. ,&

Kuray'da bulunan mezarlarda bulunan baqhca eserler #

4
gurrlardr: at gemleri 1r1, de$rmen taglarr u2, kiipelgr us, meg ur, r
TirkeE 115, kiirek 116, iizengiler ru, taraklar ns, gtimiig mafra-
ilr

p81re, kayrg uglan rs, ok uglan ur idi (Lev. r4). Kurayda bulu-
-t#
$
nan eserler haklanda, yeri geldikge mukayeseli bilgiler verece$iz. {j
"th
Bu mezarlann bulundu$u yerlerde birgok balballar da gtiitil-
rnti$tii'rs2' Bunlardan da anlaErhyor ki bu bOlgede Gtikttirkler t
,i
kesif bir qekilde oturmakta idiler. Kuray ovasrnd.a Ziraatrn iil

yaprldrgr da btiyi.ik bir ihtimal igindeydi.

KUZEY ALTAY BULUNTULARI

Burada yalnrzca en son ve baghca etiidleri yazmakla iktifa edeceEiz:
M. P. Griaznov, Istoi2a &canih plaun Vuhnqt Obi, MlA, 4g, 1956, ,."9g-
lyi N*"qrit itogi trchlztnih oluologigaskih rabot na Vcrhw2 Ort, KSllMK,
XLVIII, rg52, s. g3-ro2, Rcs. 3e; K wpron o kulturah epohi pozdnalt bronzt a
u Aynr eser, s. S35.
rot Aynr eser, s.
536 v.d.
r@
Zaharov, JRAI, 55, 1925, s. 57, T. XV.
roc
PlY5, s. 536.
ttn Aynt eser, T. L,
ru TGIM, r8 s.95, 4r. 14; s.98, r. e4; s. 116, r.
7o.
ut Aynr 6er, s. 98, r. er..
ru A)nr e3er, r, t7t e1r
35.
ru Aym escr, s.
97, r. r8.
. tu Aynt escr, g. 97r r. 19.
?g, r.20; s. 116, r.69.
116 Aynr e8cr, s.

. ttt Ayot eser, s. 99, r. e6; s. ro8, r. 48. -

u8 AFrr c8er, s, too, r.
33.
1tt Aynr eser, s. ro3, T, I.
t. Aytrt eser, s, ro4, t. 4a, T. III.
ur Ayru eser, s, rrr.
' rtt DIYS, s. 523, T. XLIX.
F
E
,
t'

t'

GOKTURKLER r47

Srtrr, KSltMK, 64, 1956, s. 27-Lei Drcanlnla mctallwgia igorwc dali zapad-
KSllMK, e3, rg48, s. 96-loo; S. V. Kiselev, DIYS, 3. 578;
rcgo Altala,
L. P. Potapdv, Rabota Sa2an-Altaykoy ckspaditsii a Ig52 g', K$Inst. Etn.,
2c., tg1+, s. 3-Zi E. D. Prokofev a, Rabota Tuauskogo o@da Saytu-Altalskol
ckspditsii, KSIE, eo, rg54, s. 8-16.
Gitkti.irk ga$rnda, Altaylarrn kuzey h$mlarr ile Yukan
Obi havzasr Griktiirk kriltiiruntin tesirlerinden kurtulamamrgtr.
Tamnmrq Rus arkeolo$u M. P. Gryaznov, bu'tesirleri a4rk
olarak gdstermiqtir r20. Burada bulunan mezarlann biiytik bir
krsmr, Altaylardaki kurganlann birer kardq tipleri idiler. Co$''
rafya durumu bakrmrndan bu biilge, Yenisey-Krrgrz ktiltiri'i ile
Altaylardaki Gitktiirk ktilttirtiniin bir ara --yani "transition"-
bitlgesi roliinii oynamakta idi. Burast, di$er yandan Ural da$-
lanndaki Fin-Ugor kabileteri ile de Eok srl:r miinasebetler temin
etmigti. Aynalar bu temaslaqn bir delilidir. Blijnih Elbanah
denen yerde bulunan kartal ve insan figiirleri, V:lga_ havzast
ile Ural kiiltiir tesirlerini gihtergn eserlerdi H. Bu buluntu-
larrn kronolojisi, M.s. 6r8-6e6 tarihlerine ait bir Qin parau ile
tayin edilebilmiqtir 125. Kupey Altay biilgesi, Do[u Kazakistan
ile de gok ukr ba$lar kurabilmiEti. Demir cnitme ocaklarr bu
btilgenin karakteristik eserlerindendi.

4. Tanrr Dallarr Kiilttir Qevresi

. *o9KAR BULUNTULARI
T. K. Basenov, O soorujcni i Tag-dlcnr, tzv. AN, Kaz. SSR, Nr. 8o'
Afmaata, rg5o; Be rngtam, MlA, s. 9r9 v.d.; Arhitektum2c patttltatniki Kirgizii,
Ni., tg5o; *hfukkaa tapubl* Sralncy Azii, M', r95t ; Nctntorb itogi uluoto-
Si.tcs*itt rabot v Scmiregc, KSilMK, 13, 1946, r. rro-rr8; N.
Pantusov, Ia9
Rabat, ILK'IV; G. t. Patzevig, Akt Tag,Vcstnit, AN Kzz. SSR., Nr' 8o'
Almaata, rg5o; V. L. Voroninz, Prictttt sttoiulsan b Arabsbgo pcrioda o
$cdney Azii, KSllMK, XXVIII, s. ro4, Res. e86; B. N. Zasrpkin, Arhi'
tcktum Srehqt Azii, M,, rg48, s. 33 v.d.
Tann da$lannda Gitktiirk ga$na ait en iinemli bulun-
tular Kogkor veya Kogkar adh yerde bulunmuqtu. Bu havaliyi
ra Gryaznov, MlA, 48, s. r4o-t44.
tf{ Gryaznov, KSllMK, 48, s. g3-roa, r. 32.
rrs Qin paralan igin bk. OAK, 18916, s. 94-98i ZRAO, Nov. Ser., XI,
r, e, r8gg, s. 316-313.
rt' Gryaznov, KSIIMK, 64, s. z7-42.
t48 ORTA ASYA

ilk defa olarak r,Bgr de Fetisov adh bir Rus arkeologu tetkik
etmig ve Ortotokoya denen mevkide iinemli kazrlar yapmrgtr 18.
M.s. 7o7-7og tarihlerine ait paralar Kogkar buluntula.ruun
tarihlenmesine qok yardrm etmigti. Gene Fetisov'un Ak-Qatr
adlr yerde buldu$u rnezarlar da, Gitktihk dewine aitti. Mezar-
lann alt krsrmlannda duvar bakiyeleri ve mermer pargalan da
giiri.ilmiigtii. Bu btilge ile ilgilenen bilginler, bu mermer kahntr-
larrmn mimari eserlerin bakiyelerine ait olduklanm tahmin
etmiglerdi 12e. Kogkar buluntulan, Orta Asya ve hattd Awu-
pa'daki Ttirk kavimlerinin ktilttir tarihi bakrmrndan bliytik bir
ijnem tagryordul30. MeselA Avnrpa'daki Avar kiiltiiriini.in
Orta Asya mengei, ancak Kogkar buluntulan ile izAh ed.ilebil-
mektedir 13r. Kogkar buluntulanmn en dnemli eserleri yuvarlak
ve diirt kiige kayrg siisleri idi (Lev. rr,e). Bu kayrg uglannda
hikim olan teknik mugabak, yani ajour tekni$i idi. Eserlerin
iEleri bir kafes gibi oyulmuEtu. Daha ziyade giEek dallanru
ihtiva eden bu oymalarda agrk olarak bir derinlik gtiriile-
biliyordu. Dallar biribiri i.izerine atlarru$ ve bu atlayr{ tar:z, da
oymala"rda agrk olarak gdsterilmilti. Bu gigeklerin uglan efsanevi
hayvan baqlan ile siislenmigti. Tezyinatrn iist krumlarrnda,
adaleleri mtibalif'ah bir gekilde iislfrplandrnlmrE bir kaplan
gtirtiliiyordu. Tezyinaun alt krsmrnda ise uzun kulakh, uzun
burunlu, vi.icudu ktipeSe benzeyen bir hayvan gtirtiltiyordu.
Hayvarun kuymiu haddinden fazla btiytik ve kaba yaprlmrlu.
Ktigi.ik rozetlerde gtiriilen cmnet kuslan (Phoenix), tizerlerinde
durma$a de!'er motiflerdendi 132. J. Strzygowski de Kogkar
buluntulanna biiytik bir iinem vermigti rs. Kogkar buluntu-
lannda Qin tesirlerini agrk olarak giirebiliyoruz. Kogkarln
Yenisey-Krrgrz ki.ilttir merkezlerinden Kopen ile de benzerlik-
leri goktu. Kogkar'daki hayu"n resimlerini Qin'deki astrolojik
sembollerle izih etmek isteyenlor de vardrr sa. ,

r2? KStlMKr 23, $. g6-lm.

1r8 OAK, r89r, s.- ll3; 1893, s. r27-r3o.
.120 Berngtam, MlA, 16, s. 89.
180 Strzygowski, Alta2-ban, s. 2o4, fig, r8o.
I81 N. Fettich, Bron4guss, s.
rts Berngta.m, Aynr eser, r. 72.
ls Strzygovski, s, :o4. 49.
lE' Berngtam, aynr eser, s. 94.
 GOKTURKLER r49

Netice olarak diyebiliriz ki, Gtikttirk ga$rnda Tanrr da$larr

Qin'den aldr$r ktilttir tesirlerini kendine lenzetirken, a;g"t
yandan da Altay ve Yenisey'deki Ttirk ki.iltiirleri ile ba$lanm
muhafaza ediyordu.

GoK-BuL4.* *:RGANLART
Giik-Bulak kurganlan, Kungey Alatav'rn giiney yama.E-
larrnd.a ve taqdiikiintiileri arasrnd.a bulunmuqtu. Bu mezarhk,
Qu nehri kenanndaki Ribage'ye 13 km. kadar bir uzakhkta
bulunmakta idi. Araziyi dgrin bir qe\ilde yaran sel yataklarr
mezarlarr oldukga tahrip etmigti. N4ezarhkta baqhca 5r kurgan
bulunmakta idi. Mezarlarrn yayrldrfir saha giineyden kuzeye
I
do$ru r2oo m. kadar bir yer tutmakta idi. Kiiqiik kurganlann
I
gapr 4-6 m. ve yiikseklikleri o.3o sm.; btiytiklerin gapr ise rz
m. ye kadar yiikselmdkte ve ytikseklikleri de vasati olarak
r m. kadardr. Mezarlar iizerindeki tepecikler ta$ ve toprakla
karrqrk olarak sun'i bir gekilde yaprlmrqtr. Bu kurganlar hak-
krnda aErk bir bilgi verebilmek igin bir kaErm tavsif etmeyi
faydah buluyoruz:
4 Nr.h kurgan: Mezann tepeci$i taq molozlarr ile yaprl-
mrqtr. Ytiksekli$i o.75 sm. kadardr. Bu moloz lasmr kaldrrrhnca
alttaki mezar lasmr'z..6oxr m. geniEliSinde olarak ortaya
qrluyordu. Bu 'geniqlik, aqa$rya do$.u inildikqe azahyor. 2 x o.5o
m.ye kadar iniyordu. Oltintin bagr do[uya do$'ru konmugtq.
Oliintin bagr bulunamamrq ve rnezar iEinde nezrqdilmig eqya da
ele geqmemiqti.
rz Nr.h kurgan: Bu kurgarun qapr 3.5o m. ve ytiksekli$i de
o.5o m. idi. Esasen mezann geni$i$i ise r.7oxo.7o m. idi.
Oltintin sol kolu duvara deSecek bir gekilde yukanya do$ru
kaldrqlm$tr. Iskeletin sol yamnda ise, a$agtan yaprlmrg kiiEtik
bft fincan bulunmakta ve oldukga muahhar bir hususiyet giister-
mekte idi.
r3 l{r.h kurgan: Bu kurganrn gapr 4 m. ve yiiksekli$'i ise
o.Bo m. idi. Esas mezarrn bi.iyiikltigti 2xr.2o m. idi. Olti
batrdan do["uya do$ru uzatrlmrEtr. CesLdln bagr ise dolu2a do$ru
konmuqtu. Iskelet bir kadrna aitti. Mezarda nezredilmig egyaya
rastlanmaru$tr.
r50 ORTA ASYA
f
4
@9 1

g(
0

0
B E {

g(r
6o
0
0
0
0 D F.)
\t-,
d

ol! D
4

r$ 3
-o
dl
{o
d

(t
F
st (l
6l

r\l 'uo

J
C!

13

L\] J'
:o
o
f.!$i
tra* r')
I

c/ d
-c
o
,z-. J
 GOKTURKLER I5I

. 22 Nr.h kugan: Kurgamn gapr r.5xp m.; yiiksekli$i ise

o.2o m. idi. Mezann kazrhg istikameti'di$erlerinin aksine olarak
kuzeyden gtineye doE* ve btiytiklii$ii a.rox r m. idi. Oltintin
ba.Er ise kuzeye do$ru gewilmiqti.

Bu kurganlarrn tetkikinde qu gok enteresan neticeye vanl-

maktadrr: Kadrn iiliilerin baglarr umumiyetle kuzeye
doSru konmakta iditss.

ena-xdr" KURGANLART

Boo x 3oo m. genigliSinde bir sahayr kaplayan bu mezar-

hkr86, Qumgal yolu tizerinde bulunmakta ve mezarhk 63
kadar kurgan ihtiva etmekte idi. Bu kurganlann Giikttirk
dewine aidiyeti giiphesiz olmakla beraber, tip ve yaprhg balo-
mrndan bize bilhassa Saka, Wu-sun mezanlarrnr hatrrlatmakta-
drrlar. Bu kurganlardan bir kagrm da krsa olarak tavsif edelim:
O Nr.h kurgan: Dtiri kiiEe bir mezardrr ve etrafirrdaki
duvarlar taglarla gewilmiqtir. OldukEa geniE bir mezardrr.
Geniqlifine 4 m. ve enliligine ise r.zo m.dir. Yiilsekli$i o.3o m.
kadardrr. Esas mezar kuzeyden giineye doSrudur. Mezarda iki
btiytik insan ve bir de gocuk iskeleti bulunmuqtur. Oltilerin
bzy lwpyc do[ru konmugtur. Nezredilmig eqya bulunamamr$trr.
14 Nr.h kurgan: Biiyi.iklii$u r.Boxo.55 m.dir. Iskelet bir
kadrna ait idi. Bay bahya doSru konmuqtu. Egya bulunmamqhr.
I5 Nr.h kurgan: Qapr rz m. ve yiiksekligi ise o.67 m.dir.
Olti batrdan ilofi"uya dogTu uzatrlmrqtr. Bu mezarda bazr aSaE
bakiyelerine rastlanmr$ttr. Bu kahntrlann mezard,a a$aglarla
yaprlan bir gatrnrn d6ktinttileri oldufu zanncdilmektedir.
Ara-Ktil kurganlannda da iiliilerin baglarrnrn hepsi, aym
cihete doE"u konmugtu. Mezarlann hepsi de diirt kiiqe idi.
Kdk-Bulak ve Ara-ktil kurganlan birbirlerine gok benzi-
yorlardr. Bu hcr iki grup da aEairda tarrsif edece[imiz Altrn-
Arrk kurganlarl ile aym zamarra ait idiler (Lev. r5).

rs5 Aynr escr, s. 74.

rs Aynr eser, s. 76.
 A

I
1

152 ORTA ASYA

ALTI.N-ARIK KURCANLARI
I
Bu kurganlann bulundu!'u yer esas itibarile M.6. I.
asraait bir mezarhk yamnda idi. Saka ve Wu-sun dewi mezar-
lanna korngu olan bu kurganlann durumunu qiiyle hiilisa I
.t
edebiliriz: i
t
j
4 ve 46 Nr.h kurganlar: Bu mezarlarda insan iskeletlerin-
den bagka bir geye rastlanmamrEtr. Yalnrz 46 Nr.h mezann .,.

zemininde Eiirtimiig bazr a[ag eserler, demirden bir brEakla bir :

toka ele gegirilmiE ve aynca bir koyunun bel kemiSine ait kemik
parEalarr da bulunmuEtu. a

Berngtam'a giire, Altrn-Arrk kurganlan, bilhassa G6k-

Bulak kurganlarrna qok daha yakrn idiler.. Yalnrz Altrn-Ank i
kurganlanmn karakteristik hususiyeti mezarlarrn yaprmrnd.a x
1
afaglann daha fazla kullamlmrg olmasr idi 1s7. Halbuki i
Ara-Ktil ve Kiik-Bulak kurganlannda mezar yaprmrnda
diilgerlerin de faaliyette bulunduklarrnr giisteren ihra
edici emarelere rastlamamaktayrz. Bu kurganlarda ele gegen
en enteresan eserler, demir ve silindir geklindeki kemiklerdir.
A Itrn-Arrk Kurganlarrnda muahhar ki.ilttirlere, mese16
Karluk devri eserlerine de rastlamak mi.imktindiir.
j
TSIC.COT. KURGANLARI
,fl1
Isrg-giiliin batr hyrsrnda bulunan bu kurganlar, baghca j
diirt grup halinde yayrlmrqlard, rse. ' 3o ditrt bitlgeyi baghca j

Etiyle srrahyabiliriz: Karoy, KrrEin, Cargelan ve Oy-Bulak.

Karoy ve Oybulak gruplan, karakteristik Turk mczarhklan
olarak kabul edilmektedirler. Bu kurgan gruplanmn hususiyet-
leri baghca dtirt madde iginde trUasalainbitir:
r .'Isrg-gril kenannda bulunan bu kurganlann biiyi.ik
bir krsmr kiiEtik boyda mezarlardrr. Meseli kurgamn drg gerne-
sinin vasati gapr 2 x g m. idi. Uzerleri diiz olarak yaprlan bu
mezarlar, daha ziyade Karoy ve.Oy-Bulak'da gok olarak
gririilmektedirler. Isrg.Giil kurganlanmn bu birinci tipi, Altay-
daki mezarlzra da gok benzemekte idi.
r!? Aynr eser, s.
72.
rlt Aynr eser, s. 8r.
 GOKTURKLER I53

e .. Bu tip mezarlann tizeri toprak veya taqla dolduru_

larak tepecik Eeklinde yiikseltilmiEdi. Bilhassa tepeci$in alt
}mmr taglarla doldurulmu! ve iizeri de toprakla kapatrimrqtrr.
Kurganrn yumurta bigirninde bir gewesi vardr. Bu- kurganla-
nn en karakteristik tipleri Karoy'da bulunur.
3 Bu kurganlann iginde bulunan egyalarrn gtisterdikleri
hususiyetlere gelince, bu bakrmdan bazr gruplar arasrnd.a
Eok
yakrn benzerlikler gtirebilmekteyiz. MeselA Karoy .rr" Oy-
Bulak'd4 bulunan yassr kaplar ve bazr a$.ag eserler birbir-
lerine gok benzemektedirler.
4 Karoy mezarh$rndaki ve Oy-Bulak,daki balbal
veya ta$ ninelero bu iki ktiltiirii birbirine ba$layan en krymetli
eserlerdi.
Bu diirt buluntu yerinde elde edilen eserleri krsa olarak
gdzden geEirelim:
, a) Kar-oy kurganl art: t Nr.h kurgar, 5 ffi.gaprnda ve
o.42 m. yiiksekliktcdir. Kurgan bir ta$ yr$rnr ile tirtiilmiig
ve rnezarln iEindc bir kadrn iskcletine rastlanm$tl. Kadrnrn
baqr batrya do$ru konmuq ve iskeletin bag ucunda, biri ktigtik
ve di$eri de btiyiik olrirak iizere iki kap bulunmugtu. Kahntr-
lardan, mezarrn etraftnrn bir tag duvarla gevrildiSini grirmek-
teyiz. 69 ve 9r Nr.h mezard.a ise ancak birkag qanak qrimlek
ve demir pargalarr ele geEmiqti
b) Oy-Bulak kurganlarr: Bu kurganlann da erafi
taqlarla iirtilmiiqtii. Mezarlarda ele pek fazlabir qey gegmemiEti.
Yalnrzca ,6 Nr.h kurganda birkag ganak giimlek pargalan
bulunmugtu
c) Cargelan kurganlarr: Mezann iizerinde btiyticek
bir yr$ru vardr. Qapr B m.ye kadar yiikselen r Nr.h kirr-
taq
ganda bir at diEi bulunmug, ganak gtimlek pargalan iizerinde
de, kalrn bir Eekilde ve siyah boya ile iglenmig qiqek resimlerine
rastlanmr$tl.
d) Krrgin kurganlarr: Umumiyet itiban ile kiigtik
kurganla,rdan miiteqekkil olan bu mezarlar da, bi1 kag demir
parga$ ile Eiimlek knntrsrndan ba$ka bir gey ele geqmemigti.
rso Kiselev, DIYS, s. 545.
I54 ORTA ASYA

Isrg-Giil'de, Giiktiirk ga$ kurgaulannrn kuzey srrurrnr

Krrgin ve giiney srrunru da Karoy kurganlan tegkil ediyordu.
Karoy huganlanmn siyah keramigi, VI-VIIf. asrr Altay _ve
Orta Aiya kcrami[,i balamrndan btiyiik bir ]:rymet tagryordu.
Orta Asya'da 9u nehri kenanndaki ve Altay ile Yenisey'de
bulunan bu siyah keramik, bu asrrlar,ktiltiiri.iniin karakteristik
bir hustrsiyetini tagryordu.

NARrN rnueGr BULUNTULART

Tann da$lannrn orta lxsrmlanna tesadtif eden Nann
rrmaf: buluntulanmn n iinemli merkezi, Alamrgrk denen
rnevkideki mezarlrklar&r{ (Lev. 16 ).
r Nr.h Alamrqrk kurgarunrn ciheti baudan do$uya do$ru
idi. Bu mezarda at kemikleri ile bir de iizengiye.rastlanmqrr.
Cesedin baqr dofuya konmug ve yiizii de kuzeye Ewrilmigti.
69 Nr.h kurgarrda insan mezaxt yamnda bir di aynca
at igin bir hiicre yaprlmrgn. Bu lsrmda da atrn kemikleri,
gemi, iizengisi, kemik yay pargalan ve demirden bir tota ele
geEmigti. Ayfr.a bir kiipe halkasr da brilunmultu1rer.
ro Nr.h AlamA* kurgamnda bir adam ile iki gocuk iske-
letine rastlanmr;tl. Adamrn iskeleti ortada, qocuklann iskeleti
isb adamm saf ve soluna konrnugtu. Adamrn solunda da bir
koynn kemi$ine rastlanmrgur. Oyle anl4grtryor kt koyn mezara
kurban edilmiEti. Bir btiyiikle bir gocuSun boyunlannda, birer
kolye bulunmugtu. Kolyelerden birisi scdrflc yaprlmrgtrr. Adamrn
iizerinde bk kutu, bir tuka ve bir de bronzdan yaprlmrE bir
bilcaik grirtiliiyordu. Adamrn baca$run arasrnd.a ise, topraktan
yaprlmrg bir kap gitriiltii. Bu kurganrn kiiltiir tarihi bakrmrn-
dan krymeti gok btiyiiktii. Bilhassa ele gegen bfu Qin paran, bu
kurganlan tarihlcmede biiytik bir rol oynamqtr. Giiktiirk qa[nn-
da Talas ve Qu vAdilerinde de pek gok buluntular ele ee{mi$ir
(s.r6g). Bunlan daha ziyade yerlegr\ kiiltiirlere ait batrisleri-

rro MlA, e6, s. 82.

ur Aynr ercr, r. 45.
 c0rrURrleR r55

mizde ele alaca!'rz. $imdilik burada, Talas vadisindeki bu-

luntular iEin bibliyo$alya vermekle iktifa edece$iz 1ar.
Orhon, Altay ve Tanrr da$larr buluntulanna giire
Giiktiirk devri Eserlerine urnuml bir bakrg
Gttktiirk EaSrnda, Altaylarda toprak kaplar maalesef eli- Itar Lrdr
mize hemen hemen hig geqmemigtir. Orhon ve Tula btilge-
sinde, bu bakrmdan daha qansh bulunuyoruz. Kaplar daha
ziyade aSzr.dzr siirahilerle, a{tzlan genig g<imleklerden milte-
Fkkildius. Kaplann iizerinde ince gizgilerle yaprlmrg bahk
$rtr tezyinatr giiriiltiyordu. Altaylarda afaglardan oyrlmug
veya kayrn afacr kabuklanndan yaprlmrg kaplara daha gok
rastlaruyardu ls. Bunlann yarunda, deri kaplar da giiriiltiyordu.
Ttirk kiilttir tarihi bakrmrndan entinernli eserler, qiiphesiz rr'd bl|.r
ki gi.imiigten yaptlmrq, kulplu veya kulpsuz magapalardr. Bu
magrapalar, Katanda 145, Kuray rs,. Tuyahta 1!7 kurganlannda
ve Krrgrz iilkesindeki Kopen'de ra8 hep birbirlerine benzer
Sekillerde ele geqmiglerdi. Asrl entersan ve miihim olan nokta,
maErapalarrn altrnda Giiktiirk yazrlan ile kitabelerin mevcut
olmasr idi. Bu magrapalara benzer kaplan Gtikttirk gafr hey-
:
i kellerinin ellerinde tuttuklan kadehler arasrnda da giiriiyoruz raO
(bk. Lev. 16,z).
;
I
Gtiktiirk dernine ait elbiselerin bagrnda, giiphesiz ki hatrra ry
Katanda'da bulunan elbise gelir. Katanda kurgarundaki
elbiseleri, ipekli ve kiirklti olarak iki bttliimde miitalei etmek
E
t
t-
I
t
rfa Berngtam, MlA, 16; s,8z; Arluotogi4cskilt rabott o Kazatutaw i
t.
b- VDI, rg39, 4, s. I69i Arh. rabott a Sanhca2e, KSllMK, lY; Arh.
Kirgizi.i,
f, ogit S*n*2 Kirgizii Frunze tg4r; Pamlaniki starint Talasskqt dolkt;
, Alma Ata, rg4r; Nckotaru itogi arluohgigeskih rabot a ScmircE, KStlMK, 13.
1946, d, rro-r18.
:
rts Borovka, T. II, 5, r I ; III, ro; s. 65-67.
h r{1 DIYS, s.
I 5e6.
ras Zaharov,
i JRAI, 55, 1925, Pl. XV, fig. z.
u Kiselev, TGIM, t6, s. to3, ris. r-z; DIYS, T. LII, 4.
.u? DIYS, T. LII, 5.
t l{s TGIM, rr, T. IV; DIYS, T. LVI; Melioranstin ZVORAO,
!
r r{, r, s. t7-zt; H. N. Orlun, II, s. t49.
r lrs MlA, a4, s. ro6, r, 63, l, 3.
n.
k
r
L
E
t
e
i
F
E
E
E
E
F.
e
L
!
r56 ORTA ASYA

lAzrmdrr. Ipek kumaqlarda Sasani motifleri Eok hikimdi rao.

Prof, Wace'e giire, bu ipekliler kemha dedi$imiz cinsten
Bizans kumaqlan idi 151. Ashnda ise bunlar, M.s. VII. ve VIII.
asra ait Qin kumaglanndan bagka bir qey de$ildir. Bu kumaq-
lann yarunda Giikti.irk harfleri ile kitabe bulunan gtimiig maq-
rapa da bulunmugtu 152. Elbiselerin alt krsmr ekseriya pantolon
geklinde tanzim edilirdi. Pantolonlann da kiirklerle siislendi$i
gok vakidir. .Katanda kurgantnda ele gegen ktirklti ci.ibbe veya
kaftan, palto gibi uzundu. Kaftamn kollarr uzun ve kollarrnrn
a$rzlan da dardr. Blbisenin arka robasr ve dn taraftaki klapasr
ktirklerle siislenmigti. Yakasr yoktu rss. - Elbisenin dikiq yerleri
de kaytanlarla kapatrlmrqtr. Kudrrge kurgamnda da, kaftaruntn
kenarl;arr kiirklerle stislenmig bir btiytik qabsiyeti giirmekteyiz 15a.
Orhon'daki heykellerin kaftanlan da uzundu, f,akat yakalarr
belirli bir gekilde krwrk olarak yaprlmrEtr
Hemen hemen biitiin Orta Asya'da ele geEen heykellerin
birer kemeri ve bu kemerin yanlanndan sarkan birer siis uglarr
oldu$unu biliyoruz 155. Kurallt 156 ve Kudrrge'deki 15? G6ktiirk
buluntularr da, bu kemerlerin mevcudiyetini agrk olarak ispat
etmigtir. Kayrgrn iizeri madeni plikalarla siislenirdi Sarkan
uglann hepsi aym boyda olmazlardr. Muhtelif motifleri ihtiva
eden bu uglar ayn boyda idiler. Bu kerner qekli Turfan'da ve
Awupa Avarlannda gok yayrlmrgtr rse . Altaylar'da, bilhassa
Tuva eyiletinde bulunan heykellerde, bu kemer uglarrna qok
rastlanmrgtr 15e. Tuva heykellerinin bu kemei uqlarr qok miiba-
ln$ah bir gekilde stislenmiqti. Kruay kurganlannda bulunan bir
kayrq ucunda, Gtiktiirk yazrsr ile bir kitabe de vardr 160. Kemer
igin "KurSa&" deniyordu '/
r5o
JRAI, 55, rg25, s. 52.
tut Aynt eser, s. 53.
ttt Ayn, eser, s. 54.
r53 L. P. Potapov, Ogerki po istnrii Altalttsca, M.-L., 1953, s. 69.
15{ ME, III, s.
5r, ris. r8.
156 MlA, e4, Prilojenie, r'3.
166 TGIM, 16, T. III.
167 ME, III, s.
43, ris. 9,
168 N. Fettich, Bronzeguss. s. 26,
16s MIA, 24, Pril. z,
=
F
L:
r
t-
I
E

GOKTURKLER r57

Gtikti.irk gaf,nda kemere tahlan ve iEine gakmak taqr ile Ilcrolc trlr
lu Fnrrhr
"kau" konan, deriden veya kumagtan yaprlmrg bir ganta gok
ydyrlmrEtr. Bu gantalar, Altay, Tuva ve Orhon b<ilgesinde
umumiyetle yuvarlak idiler. Krrgrz iilkesindeki bazr heykellerin
iki tarre qanta$ y21'ft 16r. Orhon kitabelerinin yarunda b.ulunan
bir heykelin gantasrrun i.istten bir kapa$r da vardr 102. Kapak
fizerindeki bir srnm, gantadaki detikten gegirilerek kilitleniyordu.
Tuyahta kurganlannda bu qantalann kumaElardan yaprlmrE
tipierini giiriiyoruzors. Qakmak tatr ve kavlara da Kudrrge
kurgarunda rastlanmr$tl lM. Gttkti.irk dbvrinin bu gantalan
Volga Bulgarlan ktilttir qewesinde daha gok yayrlmrgfi 165.
ryuLn
Qin kiiltiiriiniin Gdkttirklere en fazla nii{trz eden eserleri $r
giiphesiz ki kumaElardr. Ondan sonra aynilar gelirdi Kutay
kurganlannda bulunan bir ayna, VI. ve VIII. asrrlara ait Qin
aynalan ile bi.iyiik bir benzerlik giisteriyorduldo. Buna benzer
diSer bir Qin aynasr da Tula nehri boylanndaki Nainte-Sume
de bulunmugtu 16e.

Giiktiirklerin ppkalan hakhrnda bize en mazbut bilgiyi Girttfi* Flt

veren seder gene heykellerdir. Orhon yazrtlannrn bulundu["u
yerde, kayalar iizerine Eizilmiq $apkah bazr insan baElan giiriil-
miigtii 168. Siwi kiilah Eeklindeki bu baql*lara benzer eserler,
Noyun-Ula'dan da grkmrgtr160. Siwi kiilahh Tuva heykel-
lerine de rasthyoruz 1?0. Di$er tip Eapkalar, gece baghfr qek-
linde basit Eapkalardrl?l. Uzerinde aslc bulunan baqhklar:
Bu tip b3ghklar en gok yayrlmrg olan bir gapka tipi i4itzz.

rco Plf$, B. 536, T. L. +.

rcl MlA, 14, Pril. III, 67.
r., Atlas, XV.
rcr p1y5, T. xL.
lc' ME, III, s. 44-45, ris, rr.
r.5 Bela Posta, Atch. Studien,
rr 16,[p1, 16, s. too, ris. 3,f; DIY$, s. 53a.
ro? Borovka, aym eser, s. 74, T. IV, r.
$e Ailas, XV, e,'
rce Trever, Excaaatioin in Mongolia, T. e3, ris,
3-4.
r*t MlA, 24, ris, 58,
r?r. Aynr eser, ris. 55-56.
r?3 Aynr eser, ris. 57.
 r58 ORTA ASYA

Gtiney Rusya'da 1?3 ve Bulgaristan'da da bu tip Eapkalan qok

yayrlmrg olarak giirtiyoruz. Bu baqhklarrn tist krsmrmn agrk
olmasr ve yalruzca askrlarla .tuturulmuq olmasr da gok muhle-
meldi u4. Bunlann yamnda, iizeri askr tezyinatr ile siislenmiq
kiigiik baghklarr da giirmekteyizl7a. (bk. Lev. 15,6 ).
Glrrt* F:r Bu husustaki bilgilerimiz gene heykellere dayanmaktad.rr,
19 ir'filcl
Altay da$larrndaki heykellerde, tepeden yaprlmrg topuz qeklin-
deki sag tuvaletlerini gtirebiliyoruz r?6. Fakat Tuva eyiletindeki
heykellerin saglarr, .ortadan bir yiv ilc aynlmrg ve arkadan
6,riilmiiEtti 1??. Orgti, oldukga kahndr. Fakat Qinlilerinki eibi
uzun de$ildi. Altayda tarak da bulunmuqtu tze (bk. Lev. 15,6 ).
Srfd n fryrf Gitkti.irk Ea$r heykellerinin hemen hemen blytik bir krs-
Drclcd
nurun bryrklan vardr. Umumiyetle yanaklarr kaphyan bryrklar
gok iyi bir gekilde biiktilmi.i$tii. Bryrkla.r ekseriya yukarrya do$ru
btiktiltiyordu. Aga['rya biiki.ilenler de yok degildi r?e.
fOfclc Kiipelerin tetkiki iEin de baEhca iki kaynaSrmrz vardrr:
I. Heykeller; z. Yeraltr buluntularr. Heykellerdeki ktipeler,
kula$a takrlan bir halka ile bu halkaya ba$lanmrg bir pandan-
tiften ibaretti r80. Yalnrzca bir halka gektinde olanlarr da yok
degildi tat. Altay biilgesinde, daha ziyade halka qeklindekiler
goktu ras. Kudrrge'de bulunan bronz ktipeler, Altay br;lgesini
temsil eden en rinemli eserlerdir r83. Burada giiriilen kiipe
tipleri, yalntzca bir halka geklinde giiriildi.i$i.i gibi, bu halkaya
raptedilmig pandantifler de yok desildir. Bu pandantiflere ba$h
olan birgok siis l:rsrmlarr da aynca ele geEmiEtir. Bu buluntular

1?r Bk. Lev. 16.

. r?{ Aynr eser, ris,
57rl t-4.
1?5 Aynr eser, ris.
57, 5-8.
17c Aynr eser, Pril., I, g-re.
1?? Aynr eser, ris.
35.
1?s TGIM, 16, s. roo, r.
33.
r?o MIA, e4, Pril. II, 4o, 4r, 6r.
lto Aynr eser, ris. 62.
161 Aynr eser, Pril. I, rr.
uf Aynr eser, Pril. lY, j4, 75, 78.
rss ME, III, s.
4r, r. 5; Tuyahta'daki kiipe igin bk. DlyS, XLUII;
e; Kuray ktipeleri: TGIM, 16, s. roo, ris. 95, Kudrrge'deki resimlerde de
iruanlann kiipe. takt*larr giiriiliir. Bk. Lev. r3,r.
 GOKTURKLER r59

heykellerdeki ki.ipeleretam olarak benzed,ikleri gibi, Avarve Ma-

car ktilturtine ait ktipeleiinde prototipleri idiler (bk. Lev. 15,6).

sir,Anr,en
Altay da$lannda bulunan en eski # k lrS Kudrge kur-
gamnda bulunmrrEturs. IJzun ve e$ri bir krhg olan bu eserin,
kabze ve korkuluklan daha sonraki Ttirk krhglanmn tam $ir
prototipi idi. Krhcrn krru, tiq madeni gerdanhkla tesbit edilmigti.
Prof. Kiselev, megle eSri luhcrn tarihini mii$terek bir gekilde
miitalei etmiqtir r8t. Egri krhcr, megle birlikte miitalAa ettiSimiz
takdirde, bu eserlerin A,ltaylarda gtiriintigti g6yle bir ura takip
eder: Berel I, Koskal,Yako-Nur, Katanda I, Kuduge, Srotski
I 186. Tiirk krhcrmn satrr Eeklindeki prototiplerini daha errvelce
tetkik etmigtikls?. Bize giire, Kiitanda'daki kiigi.ikq$ri krhglan
da188 prototipler arasrnda mtitalea etmek lizrmdrr. Bu duruma
giire Altayda en eski ef, i luhg Kudrrge kurganlannda ve'en son
tipleri de Srotski mezarlannda ele gegmigti rtg. Batr Giikttirk
devletinin bir krsmrru tegkil eden Qu havzasrnda da e$ri krLElan
giirebiliyoruz 100. Eiri krhglann Giiney Rusya Tiirklerine ve
Ruslara yayrhgr ise daha muahhar devirlere tesadiif ederrEl.
Orta Asya'da bulunan heykellerin birgoklanrun ktLs
kugandrklanrgririiyoruz. Altay, Tuva, Mogolistanrer vc
Isg-g<il biilgesin4sree bdunan heykellerin hemen birgoklan
efri krhg tagryorlardr. Bu krhglar, Osmanh luhglan gibi, krna
ba!'lanmrq iki kayrqla bel kemerine ba$laruyordoter (bk. Lev. 16,5).

rsr ME, III, s. 45, r. 14.

r$ DIYS, s. 52o.
u' D.T.C.F. Dergisi, 1948.
rE? DIYS, s. s2o.
tse
JRAI, LV, Pl. IX, r, rr.
reo pfy5,.s. 52o; N. Ya. Merpert, Iz isbrii onjiya phnm Vwilgttoy
Ewop4 SA, 23r 1955, s. 167 v.d.
reo Sovetskaya Kniga, r95o,
Nr. 3, s. 64.
lcr Merpert, SA, 23, s. 168.
lct MlA, a4, Pril. I-IV.
ror 1414, 26, s. 8o, t.
+2-44.
.rer Fadh ve lstanbul, II, i954.
 r60 ORTA ASYA

Kuray mezarlannda, ]aylarrn kabze kmmlan 106 ile tonq

kerti$ine aitrs kemik hsrmlar ele geEmiEtir. Bu pargalar bize
Gtiktiirk yaylanmn rnahiyeti haklsnda aErk bir fikir ver-
mektedir. Yaylann kemik krsrmlan, G<tktiirk Eafrna ait Tann
daflan buluntulan arasrnda da ele gegmigti I0?. Altay da$-
lanndaki Kudrrgeles, Tuyahl2re9ys Katanda?m kemik
yay pargalarrru da buna ilAve edebiliriz. Bilindigi iizere Tiirk
yaylan kemik, a$ag ve sinir olmak iizere iiE krsrmdan yaprlrrdr.
OL rgbn
G<ikttirk gaErna ait, Orhon ve Tula biilgesi ok uElarr, miiq-
terek olarak "iig pcrli" veya iig yaprakh bir hususiyet giisteri
yorlardr ml. Altaylardaki Kuray mezarlanndaki ok uglarr da
tig perli idi m3. Fakat Altay temrenlerinde; temrenle i$ne
arasrnda yuvarlek bir krsrm vardr. Belki de bu lrsrmla, tern-
renin a$ag krsma daha fazla girmesinin rini.ine gegiliyordu.
F"kat Orhon ve Tula oklannda bu krsrm yoktu. Bu yuvarlak
krsrmlar Tuyahta oklarrnda da vardr 2@. Bu krsmr Katanda
oklannda giirmtiyoruz M. Orhon ve Tula'daki oklarda da bu
losmlar yoktu. $unu da siiylemek lizrmdrr ki, gerek yaprhg
teknifi ve gerekse Eekil bakrmrndan Gtikttirk Ea$rrun en giizel
oklan qiiphesiz ki Altaylardaki Kuray oklarr idi.
Qu vidisinde bulunmug oklar, biraz da bu bolgenin eski
kiiltiirlerinin alaini tagryorlardr 2o5. Altay oklan, Prof. Kise-
lev'in de dediii grbi*, Macaristan'daki Avar oklarrmn Orta
Asya merqelerini giisteren Onemli eserlerdi.

rc5 TGIM, 16, s, ro9, r, 5e; DIYS, Tabl. L, re.

re' Aynr ese!, s. rro, r. 59.
\
're? B&. I*v. t7.

44, r. t2-r4.
loE ME, III, s.
ree DlYs, XLVIII, z.
tP JRAI, 55, Tabl. IX, r4.
lor Brovka, aynr eser, Tabl. III, 12, 13; s. 66, 67.
ro2 TGIM, 16, s.'ro, r. 54.
los DIYS, T. XLVIII, e.
!o' JRAI, 55, T. Xl/, 8-9.
' ms MIA, r4, T. XLVI, I.
to3 DIYS, s.
S2r, n. 7.
 2 E.aFrAN vAoial

IttA.

l0l "
102 0

"lot
t4 ttr n,
'to9.Dr
et .P5 or"ll5
etj' lJF t5"

8lo 82 '91
90o
820 89o
7\- 7V
":i,'k" "81
.S
'' 7q 6t. "r" q "' "t+,dl .3t8
6S ogd '
"? 69o
600 5go 58
'tt"J) "ar 317-
Jat a,a..r,,
\
670 57o ' :i;'."jjf
l.1'^"tF '313
o3t3
630

o64
o65
i -k"?;"
#iliE20 l?r4dr'"
3J?"-1!l hr
!to'
"3t2

;i.l "t)l
2t

t4
l1
%o t')
os
ohl
l0 >4 2 57o
{"*
r3
frlq'
ti 'zsao J {t* l'JIo
clSl 2rs
N' 53
0249
o2soo 24a "'
zi;-b-D'o'
-,r|ls
-ffi,w* 27o@

8r
i2V:zzz"rrt

'
. 282 o2it _.,1
c22s
o?26 tttffl
.zro \ ,i",6a2t9 o2l8
o2l8
"lA 3e
.-- \
.'
240
2t9 227.2?9
227 "22 86
'.t 23oo
o "223'
-*zz 'rs
232
.?o
220 221" 62oe 2
?r):r, ".tro& .234
zfi 2

ffi
.t7s .)to
t7, ad,:m
tier.rYs5o"lsr
rs2 \Y
'rtz- ,"r.zoo$Fg{
----.
;i}}
_<
W
)72"
ol67
i"i+z t:3-/ &
i:, 164 r6t
I
ntcs 61o"
\- 1"tel
J
- \o193
]i lsz
/\\:: t6lo o162 " 154
lil

#
"15?
I L-'
"rtl

..,r.(ii{it it.)i,{ie.:\{r.l^,i. .:,i, iii

 HARI'|A IV. Brtr Tiirkistan ve 'fann daglanndaki buluntrl ycrleri
BA'I'I 'fURKiS'fAN VIi f ANRI D]\C;LARIND.A'KI
}IULUNTU YF,RI.ERi
(Bk. Harita : IV)
r- Dingli-Gu, 2- Ustrk, 3-Elcik,,fu- Ak-Ralr;tt, ',- Narkrz' (i- Yigit-Kala,
7- Ktz-Kala, B-Ort-Tepe; 9- Muiz-.{B-Tcpe' to- Mor. t t -
'l':r5- \krr, I:r-Sr:rr
Rabat, 13- Kog-Kala, t4- r 5-Ug-Kr:rscrr, I (i- l );rva-fl:tlrrn,
r7- Kdk-Oguz, r8- Ketmengi, r9- zo- llalr'alt-'l'('l)('. 2 t- (irrgtrrtlr,
22- Dargan-Ata, 23- Cigiri-Ilent, r{$[ Sartaral, e5- 'I'trrlr:tk-K:rl:r, r{j- l):[-
Kala, z7- Megekli, e8- Qap-Kala' ta-Tiirk-Kala. 3o- I{azArasP, l} I -
Hive, 3e1 Turtkul, g3- $uracan, 3f-.f;ngKata, 35- Karga T'r;kan-Kala
''{81 'eazar-Kala,
3O- ea.-U-i(^1a., 97- Angka-Kaii 39- Llanbaz-Kala'
4o- Berkut-Kala, 4r- Kurgagrn-Kali, 4e' Krrk-krz, 43- Urgcnq, 44- Krrk-Krz,
Pll-Kaln, Narincen, Crldrk, Kavat-Kala' -ro-
45- $abbaz, 46- 47- 48- 49-
Toprak-Kala, 5I- Krzrl-Kala, 5a. Lyaz'Kala, 53- Sultan-llaba, 54- Crtn-
prk-Kala, 55- Givur-Kala, 56- Zamahgar, 57- Bederkent, 58- Kiincrli-Kala,
59- Daudan-Kala,6o- Kalah-Grr,6r- Kunya-Uaz, 6z- $ah-Senm, 63- GAvur-
Kala, 64- Dev-Kala, 65- Art-Gumbaz, 66-. Talay-Han-Ata, 67- Ak-Yayla,
68. Ktizeli-Grr, 6$- Kalah-Grr, 7o- Mangrr-Kala, 7r- Ak-Kala, Je- $irvan-
Kala, Tg- Dev-Kesken, 74- $emaha-Kala, 75- Buldumsaz, 76- Kunya-Urgeng,
77- GAvur-Kala, 78- Mazlum-Han, 79- Qilprk, Bo- Be;-Tilbe, 8r- Nukus,
Be- Aibugir, 83- Cana-KaIa, 84- Hayvan-Kala, 85- Keheyli, 86- Qimbay'
87- Toprak-Kala, 88- Kungrad, Bg- Krhg-Kala, 9o- Kurganga-Kala, 9I-
Yaman-Kala, 9r- Mehter.Kala, 93- Barak-Tam, 94- Kara-Kalpak-Kala,
95- Beq-Tam, 96- Sarr-Tarn, 97- Qirik-RabAt, 98- Sengir-Tam, 99- Pulcay,
roo- (Jrga, ror- Ug-Kuduk, roe- Bulak, ro3- Kog-Bulak, ro4- Belevli, Io5-
Babrg-Mullah, Io6- CEND (Can-Kala), I07- Kum-Kala, roB- Altrn-Asar,
rog- Tombak-Asar, tro- Ahb, trr- Kesken, ttz- Kuyuk, rI3- Raben-Say,
rt4- Kaia-Asar, rr5- $alpak-Asar, tr6- Krq-Tiibe, II7- PENCIKENT,
r rB- Iskodar, r r9- Urmi-Tav, l2o: Iskodar, tzt- Zahmet'Abad, rzr- Rarz,
rz3- Beg-ib, rz4- AburdAn, Iz5-Matga, lz6-Paldorak, I27- Sarr'Tag, I28-
Kara-Tag, rzg- $ahri-Na\'. I30- Dinev, l3r- Barzob, r3z- Rohatr, I!!- Gulis-
tan, r34- HISAR, r j5- l)ti:;cmbe (Stalin-Abad), r36- KAfirnigdn, r37- Feyz-
Abad, r38- Kok- Tat, r39-Korgan-Ti.iSe I, r4o- Korgan-Tiibe II, r4t- [Jz1rn,
r4z- Kaganovig-Abacl, I43- Vorogliov-Abad, r44- KOBADIYAN, t45-
Cili-Kul, 146- Sayat, r47- $aar-Tu)j 4S- Biq-Kcnt, r49- Abi-Garm, I5o-
Bclcuvan, I5I- Hovaling, I52- Kuly$b, r53- Kiil-Ab, r54- Kala-i- Humb,
r55- Kala-i Vamr, r56- Kalai-biLri- Penc, 157- Fcyz-Abad. r58- iqkAgim, r59-
Kiqm, 16o- $ibAb, 16r- $crcy- Kemer, r6a- Han-Abad, 163- Kunduz, 164-
Hulm, r65-IVIEZAR-I $ERlF, r66- BELH, r67-Devlet-Abad, r6B-TIRMIZ,
169- Kelil, r7o- Akga, r7r- $rbrrgan, I72- Devlet-Abad (I].\RYAB), I73.
Andhoy, r74- Bosaga, r75- Kcrki. r76- TEMIR-KAPI, I77- qrrakgr' I7B-
Keq ($ehri Sebz), r79- Kitap, r8o- KASAN, l8r- Behbudi, IBz-BuzaEr, I83-
Peykcncl. r{}4-Arnul, r85- FARAB, r86' Yabgukat, I87-Saygagqn' rB8'Patm,
rB9- igkilik, rqo- Isrk, r9r- Ak-Biit, I92- Sinistan' I93- Tuguruk-Boman,
rg4- Itoq-Kala, Ig5- Qakan-Kala, 196- Rivak, I97-. Barfanr' r98; Pig-Art,
r9g- Surhob, zoo- Daragt,2or- Krzrl'Tuu' 2o2: Maaia' 2o3- Kurak,2o4-
Arqa-Ilul:rk, zo5- $ART, ao6- Kuk-Yaldr, eo7- K-rzrl-Kurgan, 2o8. QAK'
MAK, eog- Gulga, aIo- URA-TUBE, 2tI- Mat-Qay, 212' Kalai-Bobl,
zr3- l,iyakan, 214- Sarr-Kurgan' 2t5' Borkorbaz, r16- Mrg-Pogo, 217'
Erqi, rrB-Kuva, 2tg- Mig-Pbgo-Tep6, zzo; Yhzlh;Kaya, izr' Naukat, zzz'
'I'rrlrt'1'kr:rr, 223- OS, zz4- lJzgen' 225- Akman' ,ee6-Arslan-Bob, zz7' Kara'
'I'av:rlg;ttr, r2B- Kazarman, 22g- SAYMALI-TA$, 23o- QALDIVAIT, cat'
(,1l,ll{(;li'l'n L, 23r- $IRDAK-BEG, e33- BURMA-qAP Ir 134'Burma-qaP
ll, 2,1.,- KO$OY-KURGAN, 236-l\T-8A$, 237- ALAMI$IK, n38'Narrn,
z,;e-(,1:rlclrvar, n4o- Kan-(irrr:rr, 24t-Ara-Kul, l4e- QUMGAL, 243- KA-
YIRMA, 244- Altrn-Arrk, '.r4.,- Nigke, 246- Ming. Tepc, a47' Uzun-Ahrnet,
,:4{}- Karavan, z4g- Ungar, 2.,o- KASAN, 25t- Ahllket' 452- Mungak-Tepe,
253- 'IA$KENT, 254- $arap-IJana, 255- QARDARI' 156' Ming-Tepe'
r57- Uzun-Ata, z5B- Pl$PtiK, r59- BALASAGUN, 16o- SARIGT 26r'
Kirmirau, e6z- Neva-Ket, 263- KOqKAR-BA$I, 164.- Kumbrilct' 165'
Kok-Bulak (SUYAB), 266- KISMIQI, 167- Kargah, 168- Talgar' lt69'
ALN{A-ATA, e7o- ISSIK, e7t- Turgan, a7r- Qimuzr, 273' Cuvan-TePc
274- Kegen, 275- Qingildr, 276-Kara-Qoko, 27 7- Koyhk, e78"faldr' Kurgan,
279- Kopal, e8o- CUL, z8r-Krrgin, e8e- KAROY, zB3- Oy-Bulak, rB4-
Qil-Bek, z85-sokolovka , z86- CargelAir, zB7- Cerges, eBB- Krzrl-Kurgan,
z8g- Nuzket, ego-Cayrlma, egr- HARRAN-CUVAN, agz- STEPNOE,
293- TOLEK, 294- KULAN, zg5- Aqair-Barshan, 296- QIKIL, 297-
Adakket, z9B- Dohnucike, e9g- TARAZ, 3oo- Quviket, 3ol- Behlu, 3oe-
Hamuket, 3o3- Atlah, jo4- $elci, 3o5- Susr, 3o6- Kul 3o7- Tekabket, 3oB-
KENKOL, 3og- Berk-Kara, 3Io- Tamdr, 3Il- Kum-Tepe' 3r2- Tarsat,
3r3-Tiibet-Tepe, 3I4- Ak-Tepe, 3r5- Kunustr, 3r6-Bakarh, 3i7- Ak-Sumbe.
3rB- Karnak, 3iq-'IURKISTAN, 3eo- YESI, 3zI- $avgar, 3zz- Altrn-Tepe,
323- Karaspant-Tepe, 324- Jullak-Tepe, 326- Burcarr, 326- SAYRAM,
327- StJTKENT, 3zB- OKSUZ, 329- Kok-Merdan, 33o- OT'RAR, 33r-
SAVRAN, 332- SIGNAK, 333- Ak-'I'cpc (Siitkent) ; 334- Ak-Tepe (Qar-
darr), 335-Bayrr-Kum, g36- Kavgan-'fepe, 337-Artrk-'fepc, 338-Buzuk-
Tepe, 339- Car-Tepe, g4o- Qornak-'I'cpe, 34I- lqkan, 342- Cuvan-Tepe'
343- Bulak-Koval, 344- Turtkul-Tepe, 345- Kazaltrk, 346- Kainda' 347-
$iq-Trrbe, 348- Poltavsk, 34g-Belovod (Ak-Su), 35o- Aleksandrov' 35t'
SUKULUK, 352- Klyugev, g53- Alamedin (Groznonsko), 354- Novo Pok-
rovsk, 355- Qumrg, 356- Krasnoregensk, i57- AK-BB$IM, 358- Burana.
 GOKTURKLER t6I

Altay'da kernik ok uglan da yok de$ildi. Kemik oklar

biraz daha yassr ve ktiqtik idiler ry. $ekil itibarile kemik ok
uglarrna benzer demir temrenler de vardr m.
Gtiktiirk dewine ait Altay kurganlanndaki Tirkeqler, ttt.dc
umumiyetle kayrn a$acr kabufundan. ]aprlmrgtr. Alt taraflarr
daha genig ve i.ist taraflan ise dar idi. Biri Kudrrge'de ve diferi
de Kuray'da olmak iizere iki ta"ne tirkeg elimize gegmigtir.
Kudrrge tirkeqi daha zz harap olmugturm. Saflam olmasr iqin
a$rz krsmrna'bir band yaprlm\tr. Kuray tirkegi qok harap
olduf'undan bu bandr gdremiyoruz 2ro. Prof. Kiselev, tirkegin
arka krsmrru ytikselterek yandan bir kapak yapmak isternigtir 2r1.
Kuduge tirkeqi iintimiizde dururken, btiyle bir restorasyonun
biraz gtiq olaca$r kanaatrndayrz. Bizim fikrimizi yazth kaya-
lar iizerindeki muharip resimleri de teyid etmektedirsrz. Kaya
resimlerindeki tirkeglerin aSrz hsrmlarrnda bir band gttriildtigfi
gibi, tirkeqin afzrnda bir kapak da yoktur. Tirkqler, beldeki
kemerlere veya at eyerlerine demirden bir gengelle asrhyordu 2r3.
Gitkttirk yazrs ile yazrlmrq yazftlarda "mlzrak" anlamrna
gelen "siingiig" kelimesine gok rasthyonz.IJzun mrzrak ucuna,
buluntular arasrnda yahmzca Altaylardaki Katanda kurgamnda
rasthyoruz 214. Yenisey'de, Karayiis Sulek kaya resmindeki
stivarinin de uzun mrzra$r vardr.

AT KO$UMLARI
Gerek Altay ve gerekse Orhon biilgesind.eki buluntularda
eyerler, Pazrnk v.s. de oldu$u gibi bize tam olarak intikal
edememiglerdi. Yakuzca Kudrrge'de eyerin iin lmmrna ait
resimli bir eyer ka.qr, eyerin dik durmasr igin eyerin igine konan
bir yay ve birka4 tane de eyer kagrna ait ktigiik siisler ele geg-
miqti 215. Yalnrzca Kudrrge'de bulunan resimde eyerlerin yan

20? Kuray oklarr: s, trzrr,621 Katanda oklan,JRAI,55, T' IX, ro.

208 Kudrrge, ME, III, r, re, &8; Katanda: JRAI, 55, T. IX, 9.
soo ME, III, s. 45, r. r3.
210 TGIM, 16, s. 97, r. 19; DIYS, T. L, 24.
ttt Ayot ser, s. lo8, r. 5o.
2rs Lev. 13, r.
' 2F Aynr eser, s. rt2, r, Slt DIYS, T. XLVIII, z.
eu Borovka, aynl e!,cr, T. IX, Ia.
srr MEr III, s. 48-49, r. t7.
. &rt &qt, 11
 r62 ORTA ASYA

drtiileri kiiEeli ve oldukga geniqti (Lev. r4,r). Esas eyer krsmi,

atrn srrtmda yiiksekge olarak duruyor ve bu krsmrn arka ucu
kuym!'a kuskun olarak takrhyordu. On lasmr ise yiiksekge
duran bir eyer kagr idi. Bu tip eyerler, Sasani ve Qin eyerlerin-
den aynhyordu. Krtgo eyerlerinin kuskunlarr, daha ziyade Qin
ve Sasani modasrnrn tesiri altrnda idi 216. KaElarrn qekli bakr-
mrndan ise lQrgrz eyerlerine daha yakrndr 2r?.
Ondle Giiktiirk devrine ait tizengi tipleri baEhca iig lusma ayirh-
yorlardr tr8. Bu tasni{ daha ziyade iizengiye kayr;rn ba$landr$r
yere giire yaprlmrgtr: r. Uzenginindemirininyuvarlak bir gekilde
btiktilmesi ile yaprlan halkadelikli iizengiler; z. Kayrg ba$lana-
cak yerleri kiigi.ik bir tabla halinde olan iizengiler; 3. Kayrg
ba$lanacak yerleri btiytik bir tabla halinde olan iizengiler. Her
iig tip tizengiler de Macaristan'daki Avar ve Macar tizengilerine
gok yakrn bir gekilde benzemekte idiler zre. Tarur daSlarr ve
Qu vidisinde, r. ve 3. tip iizengilere rasthyoruzPo.
At Snlrl Gtiktiirkler devrinde Altayda bulunan at gemlerinin hep-
sinin ortasr mafsalh idi. Uglarr ise halka Eeklinde kendinden
krvnlmrqtr 12r. Orhon boylarrnda da bu basit gemlere rasth-
yoruz 222. Altaylarda, uglardaki bu yekpare ha.lkalara iki btiyiik
halka daha asrlmrgtr 22e. Bu tip gemler Altaylarrn kuzeyinde 2a
de gok yayrlnqtr. Gttktiirk ga$rna ait krrgrz gemlerinin yan-
larrnda siis gubuklan v.s. vardr 225. Bu gemler Orhon ve
Tula btilgesile 220 Kudrrgelde de giiriilmiiqtiir 22?. Kuzey Al-
taylarda :se bu tip geml.er ancak IX. asrrda, Srotski gaSrnda
meydana grkarlar2s. Bu -sonuncu gem tipleri daha ziyade
2t DIYS, .. foS, T. LVII.
ert Aynr eser, s. 6zr, T. VIII.
trt Aynr eser, s. 516.
2le Aynr eser, s.
5r8, . :
2so MlA, 14, T. XLVI.
22r TGIM, 16, s.89, r. B;
l. 116, r.7o; ME, III, s.47, r.
222 Bororrka, aynl eser, T. IV,
16,6,
34,
223 TGIM, 16, (
98, r. z4; JRAI, 55, T. IX, e.
rsr KSIIMK,
40, rg5r, s. ro8, No. 176.
213 DIYS, s. 615, T. LIX, rg.
ts6 Borovka, aynl eser, T. IV,
35.
' 2r7 ME, III, s. 47, r. t6, j.
. '2s
g5lf14K, 40, a1'ru eser.
F
fi
:i
,.

GOKTURKLER 169

Krrgrzlara ait olmahydr. Altay gemleri, Prof. Kiselev'in de

dedi$i gibi Macaristan'daki Avar ve Macar gemlerinin Proto-
tipleri idiler 22e.
At ycle,lcrldr
Bilhassa taqlar iizerine gizilen resimlerde atlann yeleleri Lordlf
rotll
digli bir qekilde yaprLyordu. Bunlarr Kudrrge'de, Orhon ve
Tula btilgesinde ve Krgrz iilkesindeki kaya resimlerinde giirii-
yoruz (bk. s. zor).
Kaya resimlerinde, atlann tepesinde bazr baghklar da gtiri.i- At tcfol*lcd
yoruz. Hazar kiiltiir Eewesinde de bu ba5hklara bol olarak
rastlamrgtrk. Daha ewel Pazrnk kurganlartndan da grkmrEtr.
Altay da$'lannda muhtelif cins gelige rastlanmaktadrr.
Bilhassa Salrngak ve Onugug da$lanndaki yumuqak ve sert
geliklerden gok bahsedilmigtir. Tuyahta ve Kuray kurganlannda
bulunan qelik cinsleri, hakikaten yiiksek kalitede cevherlerle
ilgili idiler2so.
Altaylara giden seyyahlar, ora halkrnrn hala gok mahir
denirciler olduklarrnr bilhassa kaydetmiglerdiral. Hatta Rad-
lovta giire Altn2 bryaklan Rus brqaklarrna tercih edilirmiE. Rus
tiiccarlan yanlarrnda Altay brqaklarr ta$rmayr arzu ve tercih
ederlermiq. Altayh demirciler bilhassa kaynak tekni$inde gok
usta im;gler 82.
Glltllrt
Qitt .kaynaklarrnda Gtikttirk, Uygur ve Krgrzlann bayrak- hyr,tlrn 9.lr
larrndan bahsedilmektedir. Giikti.irk bayraklanntn alem olarak
baqrnda altrn bir kurt bagr da varmrq. Fakat bayraklarrn qekil-
lerinin nasrl olduiunu bilmiyoruz. Baykal giiliiniin batrsrnda,
Lena ve Yenisey kryrlarrndaki Gttktiirk ga$rna ait'kaya resim-
lerinde, bazr siivarilerin ellerinde bayraklar gdriilmektedir.
Bunlar trplu buginkii bayraklara benzemekte ve uzun srnklar
iizerine asrlmlg bulunmakta idi (A. P. Okladnikov, Kon i
zn^mya na Lenskih pisanitsah, Ti.irkologigeskiy Sbornik, I,
r95r, s. r43-r55). (Bk. s. zo3).
r- 23s DIYS, s. 519 v.d.
H.
i;- c3o Kiselev, DIYS, s. 516,
231 A. P. Potapov, Ogerk istorii Oyrotii, Novosibirsk, t933, s. r8, 96-97.
it s3s W. Radl ov, Sibityadan (A, Temir terc.), lstanbul, 1956, I, e,
it s.
it 303.

F
i
 t6* ORTA ASYA

coKTtinrr,E.nor zineet riir,riinii

Gtikttirklerdeki ziraat ktilttirti hakkrnda maalesef gok az
bilgimiz vardrr. Hun EaSrnda Altay bttlgsi ile Selenga btilge-
sinde bir zhaat kiiltiirii vard1. Gtikttirk ga$rna ait kurganlarda
da ziraat iglerinde kullanrlan kiireklere ve pulluklara 2s rast-
lanmasr bu ktilttirtin devam ettifini bize giisteren deliller
olabilir.
Tiitii bozkrnnda, Kuray ve Ursula vidilerinde, Kurot ve
$igikman nehirleri arasrnda llgumen suyu vidisinde ve Haba-
rovski civannda ve daha birEok Altay dolaylarrnda, derme
qatma veya siimme tedarik olmaktan ziyade, muntazam ve
bir bilgiye istinad eden btiytik sulama kanallannrn agrlmrq
oldu$unu giirmekteyiz. Meseli bunlardan Tittit kanahnrn
uzunlu$u aga$r yukarr ro kilometre tutmakta idi. Kanal, gok
kayahk bir arazide agrlmrg ve iqlenmesi zor olan kayahklar
oyularak iki vidi arasrndaki irtibat temin edilmigti. Aynca bu
kanala istinaden bir su tevzi gebekesi de meydana getiril
miqti. Bu su yolu, hakikaten yiiksek bir teknik bilgiye daya-
nilarak agrlmrgtr. Nitekim rg35 de Ruslar bu civart sulamak
istemigler ve bunun igin de buraya teknik bir heyet giinder-
miElerdi. Bu bolgeyi sulama balqmrndan tetkik eden miihen-
disler, gene bu eski kanalr kullanmafa karar vermiElerdi.
Bu bize gdstermektedir ki, Bi.iyi.ik Hun devletinden beri, bu
btilgede oturan halklar oldukga mi.iterakki bir kiiltiir ve bil-
giye sahip idiler. Tiitti bozkrnnda yaprlan botanik tetkiklcri de
bize gtistermektedir ki buradaki arazi eski devirlerden beri
stiriilmtig ve ziraat yaprlmrg tarlalardan mtiteqekkil idi. Bu
kanal ne zamar' yapnlmrgtr? Kiselev'e giire bu kanal M.ii.
I. asnn baErnda, yani $ibe kurgammn muahhar devirlerin-
de yaprlmrg olmahydr. $ibe kurgarunda yatan reisler bu Tiitd
bozkrnnrn ziraatgrlarr idiler (DIYS, s. 5r3),
Gdhnrtldln Giikttirklerin aslen giigebe olduklanm bildifi'imiz halde, ki-
ovlcrl
taba bityle bir bahis koymamrz biraz garip giirtinecektir. Ger- '
gekten Gtiktiirklerin idareci ziimresi giigebedir. Qin kaynakla-'
rrrun da kaydettikleri gibi onlar gadrrlarda oturuyorlaxdr ve
ssr Ka1211da: fig. Kuray: TGIM, r.
JRAI, 55, s. 55, 3-; 16, s. 97, eo;
s. r 16, r. 69.
F
F
b
3
t
t*

t
GOKTURKLER r65
i
;'

t: arabalarr i.izerinde de kege Eadrrdan evleri vardr aa. Hun

I gagrna ait mezarlarda gtiri.ifen ileri bir seviyedeki diilgerlik
F

r-,
f
tekni$i, Giiktiirk devrinde artrk kaybolmugtu. Oyle anlagr-
lryor ki Gtlkttirk devleti iginde yalayan ziraatgrlar
I
t
da yavaq yava! yerlegik hayattan giigebeli$e geg-
miglerdi.
F
b
R
I
t
I cdxttinx HEYKn Lcit-i6i
I
Appelgren-Kivalo, Altaltaisclu Kunstden*miiLcr, Helsingfon, t93r,
t Res. r6, 3or ; G. J. Anderssir n, Hunting Magic, BMFEA, . . . . ; Berngtam,
F
3
E
; MlA,26, s. r43 v.d.; K istori4cskoy topografii Quysko2 ihlinc,YDI,4, I939i
i:. Kryizkiy natsiowlnqt uzor', Frurtze, rg49; Istariko'kulturnoc, ptoglnc Sncnwl
h Kirgiaii, s. 17 v.d.; V. Qepelev, Ob antigrny stadii b istorii izobrazitelrcgo iskus'
sba narodoo, M., rg4t ; L. A. Evtyuhova, Kamennu i'zua2anila Tujrcl Sibiri. i
[. Mongolii, MlA, e4, s. 96-roz; Kamennte izaa2ani2a Seoanogo Altaya, Ttudr
E GlM, XVI, s. rg2; O. Franke, Gcschiehte dcs chiwsischcn Reiclus, Berlin-
E
Leipzig, rg3o-Ig37; M. Griaznov, E. $neider, Dreunia izaayani2a Minu'
l sinski.h sta,pcy, Materiah po Etnografii, IV, z, rgeg, Tabl. VII: res. 64;
F
I A. lnan, $amanilm, Ankara, 1954, s. I8o v.d.; V' Kazakevig, Namogilnu
F Darigange,L., r93o; S. V. Kiselev, Drearryaya ist. Tujmy Si6iri, s. 5og,
statui o
v
545, Pl. XLIX,3-5; M. E. Masson, O proizlnjdcnii wkotonh namogi'ln*ott
Tujrcgo Turktntnislana, Materiah YuTAKE, I, r949, Alkaabat; S. Mintslov,
F

t
r Pamltatniki dremosti v Llryanhayskom kra2e, ZVO, XXIII, Tabl. IV, VI;
W. Radlov, Atlas dcr Alurnner dcr Mongolzi, SPb., r89z-r899, Ir8 Tafel;
E
N. Veselovski, Zapiski OOID, 3e; A. Yakub ovski, Srcdwaziatskh sobranila
t
F.
Ermitaja, TOVE, II, s. r9.

I Gtikttirkler umumiyetle mezarlannrn iizerine bir heykel

korlardr. Bu 6rdet, sonradan Bulgarlar ve Kumanlarda da
F devam etmiqti. Mezarlar i.izerine heykel dikme adetinin mahi-
F yeti hen{iz daha iyice anlaqrlmrE de!'ildir. Bu heykeller kimi
3
temsil ediybrlardr? Oltintin kendisini rni? yoksa iildiirdiikleri
insanlan mr? Bazr kadrn heykellerine de rastladrfirmtza gtire, bu
t heykellerin iiltilere ait olmasr daha muhtemeldi. Qin kaynak-
larr bize meseleyi daha bagka tiirlii izah ediyorlar. Qin kaynak-
F
F
lanna giire Gtikttirkler, dldiirdtikleri insanlar kadar mezarlan
Ig
i s3f T'ung-ch',2oo-g2tqa;W. Eberhar d, Qinin $imal koryutart, s. 87;
E
E Hakanrn giinegin doSdu$u yerdeki merasimleri igin saSlam bir evinin oldufu
r kaynaklardan anlagrhyor (aynr eser, s. 87). Mezann iizerine de "bark"
dedikleri kiigiik bir evcik yaprlrrdr (bk. s. t93).
tr
v
I
 t66 ORTA ASYA

tizerine taq dikmekte idiler 45. Altay da$la"rrndaki kurganlann

yanlnda hem dikilrnig taglara ve hem de bunlann yamnda bazr
heykellere rastlamaktayrz 236. Bu duruma giire heykellerin balbal
olmamasr icabetmektedir. $amanlar bu heykellere son zaman-
lara kadar hiirmet etmi$ ve onlara kurban kesmiqlerdi zrz.
Othu ref,d h.
fbanfr Ctf-
Kill Tegin kitabesinde, yazfttanbahsedilirken " Tabgag ka-
t&t hcylcllcrl ganda bedi4i keliirtiim bedizettim" 48. denmektedir. Kiil Tegin kita.
besini yazdrl.an Yohg Tegin, Qin kagamndan "taq-oymacr" a

getirtip, kitabeyi siisletmiE. Hem bu gelen oymacr, Qin kagammn 1

.i
sarayrna att, Tabgag kaganng Qreki bediagig, yani "has oymacrsr"y- j

mrE. Gergekten kitabelerin yanrnda Qin tislfibu ile yaprlmrg bazr a

J
tag oymalara ve "sunak" yerlerine rastlamaktayrz 289. Mer-
merden yaprlmig heykeller, Eiiphesiz ki kitabelerin etralindaki j
eserlerin en tetkike defenlerinden idiler. Bu heykelleri
kimler yaprnr$tr? Qinli ustalar'mr; yoksa Gdktiirkler mi
yapmrglardr? Orta Asya'da Gtikti.irk ga$'rna ait heykelleri srruf-
landrmak isteyen bilginler, bu orhon heykellerini"Q i n t i p i n d e"
eserler olarak isimlendirmiElerdi zro. Orhon heykelteri diler
Orta Asya heykellerinden farkh olarak beyaz mermerden yapil-
mr$ ve dikkatli olarak perdahlanmrglardr. $ekil ve perdah balo-
mrndan bu eserleri T'ang devrine ait Qin heykelleri ile de
mukayese edebiliriz. Fakat bunlarr tamamen Qin merqeye '
{
baf'lamak da doSru olamaz. :

Orhon yazrtlanmn etra{indaki heykeller de, di$er Orta

Asya ve Sibirya tag ninelerinde oldugq gibi sa$ elleri ile bir
Eey tutm$ gibi yukarr kaldrrmrglardr. Bu an'ane hemen hemerr
biitiin Orta Asya heykellerinde giiriili.ir. Fakat elinde mendil
tutan bir heykel, di$er Tiirk tiplerine biraz aylan idi. Bu idet,
Altayrn kuzey doiusundaki Tuva heykellerinde de giiriiliiraet.
Meseli oturan heykellere yalruz Orhon luyrlannda ve Tuva'da 'I
rastlamr. Orhon heykellerinin arka gantalan ve kayrg siisleri de i
)

2$ Chou-shu: Yakinev, Sobraniye ,rid"ri1,,I, s. 169-27o. ,1

23. Kiselev, DIYS, Pt. XVIL. j

zaz'6. traurr, I-l
$aminizm, g. r8o v.. I
tEt A. von Gabain, Atthzrk. Grammatik, Leipzig rg4r, s, 24g.
: rd Pr41ou, alkrtilmcr,X. 1
''a

t.o Berngtam, MlA, e6, s. r43 v.d. I

t'r Tuva heykelleri igin bk. L. Evtyuhova, MlA, 24, s. j7-7g. ii
I
:i
f
'a

GOKTURKLER r67

ffiW4lg
sffi%G
%H;q
ffiffiPai
@'ffiS;E
reffic"$;
ffiWit t \i,

cffi@@;i
 t68 ORTA ASYA

gene en fazla Tuva heykellerinde bol olarak vardrr. Elbise

bigimleri ise daha ziyade Mogolistanda yayrlmrqtr. Meseli bir
Gobi g<ilii ve Olotu heykeli bu bakrmdan gok tetkike dger 242.
Bu krsa izahatrmrzdan agrk olarak anlaqrlmaktadrr ki Gitktiirk
yazrtlannrn yakrmnda bulunan heykeller tizerinde her ne kadar
kuwetli Qin tesirleri varsa dazas; an'ane, elbise, Santa v.s.
gibi unsurlar bahmrndan di$er heykellerle srkr baSlara sahiptiler.
Sla'lc'u.
hn hrytcl lll.
Tiirklerdeki mezarlar iizerine heykeller dikmek an'anesi,
ncl utuod Qin'de de vardr2aa. Fakat aralannda mahiyet itibarile buyifk
f,arklar bulunmakta idi. Qin'de mezarlara iruan heykellerinden
balka, hayvanlann ve efsanevi mahlfiklarrn da f i giirleri dikilirdi.
Alrry'h Gll. Altaylardaki tagninelere en gok, Gokttirk yazrsr ile kitabeler
tiirt Flr hct-
tcllorl grkan Kuray ovasrnda rastlamaktayrz. Bu taqninelerin yarunda
mezar igareti mahiyetindeki bir taq yrfrnr ve onun yanrnda da
dililmig bir taq gtiriili.irdti 246. Ta$ ninelerin mezar yanl?rrnda
ve dikili taglarla birlikte bulunmasr, Qin kaynaklarrnrn tasvir
ettigi Gttkttirk mezarlarma uymaktadr. Bu bakrmdan Kuray
tag ninelerinin tetkiki Eok enteresandr. $ekil bakrmrndan da
daha ziyade Isrg-giil ve Tann da$lan heykellerini andrrmakta
idiler 24?.

Trnn lrtlrn Tann da$larrnda heykellere bilhassa Isrg-giil kenarlartnda

rastlamrdr. Bunlar da trpkr Orhon ve Tuva heykelleri gibi sol
elleri ile krhglarrnr ve saf elleri ile de kadehlerini tutmakta
idiler. Heykellerin bryrklan ve Ttirk tipinde de gapkalan vardr.
Bunlann yaprhg tgkni$i biraz da Do$u Tiirkistan ve Turfan
iislfrbuna benzerd.i. Bu bakrmdan Orhon btilgesi ve Altay hey-
kellerinden ayrrlmakta idiler. Fakat bu ayrrhklar gok azdt 2aE.

'{2 Evtyuhova, MlA, 24, s. 77 v.d.

era
Qin tipindeki di$er tagnineler igin bk. V. Kazakevig, Namagilnie,
L. I95o; S. Mintslov, ZVO, e3, T. Pl. IV, VI.
'14Chiu T'ang-shu, rg8, I3b; O. Franke, Gcschichtc, III, s. 363,
37r, 3h, 985, 4r3.
g.-Franke, aynl eser, s. 385, 4r3.
eis
Kiselev, DIYS, s. 5o9, 545.
?to
er? Evtyuhova, MlA, 24, s.
72-77i Kanwnnu i.zuayaniya, Trudr GIM;
XVI, s, r3z; Appelgren-Kivalo, Alnh, Kunstden*m., Res. 316 v.d.
trs Bu hususun miinakagast igin bk' Bernitam, MIA, ,26, s. 8o,
t. 42' 43.

i
l
.,!

't
{
il
 {-

GOKTT}RKLER r69

Narrn suyu kenarrndaki Btiytik Kemine kurgammn iizerinde

bulunan tag nine, Tann daSlarrmn en tipik heykellerindendi 24e.
Semiregi'deki So$ d kolonileri de mezarlarrnrn
ti zeri n e topraktan yaprlmrq ki.iqtik h eyk e I c i k ler koymakta
idiler.
Isrg-gtil kenarrndaki Uytala'da bulunan bir taq heykelin
elinde bir brqak vardr 2s. Semiregi btilgesinde ise kadrn hey-
kelleri bulunmugtu2sl. Heykellerin yarunda bazan Bizans
paralan da ele gegmigtiz52. Birkag Mongoloid heykel miis-
tesna 24, diler btittin, heykellerin gehresi, beya;- rrka mensup
normal irsan ytizii idi. Bu heykeller Isrg-giil{in an'anelerini
o kadar giizel aksettirirlerdi ki, onlar iizerinde bulunan motifler
halA bu biilge halkrnrn giinliik hayatrnda yer alrrlar H.
Gtikttirk devri taE heykellerinin en az estetik krymet taEr- lG4L L$lgod
aq hoytolLd
yanlarr, qiiphesiz ki Yenisey biilgesindeki Krrgz heykelleri idi-
ler 255. Burada da kadrn heykellerine rastlamaktayrz. Buradaki
gahrslar ekseriyetle kadehlerini Eift elle tutmuqlardr 2s.
Orta Asya'dan baqka, Tiirkmen steplerinde de birgok
taq nineler ele gegmiEtir. Fakat bunlarrn tarihlerini tesbit etmek
miimkiin olamamqtrr s?.
'Giiktiirk devri tag heykellerinin baqhklan tasnif edildigi tloylollch
Lqlrtlrn
zaman, baqhca diirt tiple karqrlaErldr$r agrk olarak giiriiltir.
Bunlardan r. Tip: adi bir btirk; e. Tip: baqrn tepesinde
duran kiigi.ik baghklar; g. Tip: iist krsmr Eapra;z ba$larla
tutturulmuE baEhktipi. Bu tip baghklar Eok yayrlmrgtr. 4. Tip:
enseyi kaplayan ve tepesi sivri ktilihlardr. Bu tip ki.ilihlara,
Orhon kitabelerinin yamnda bulunan bazr tagliar iizerindeki
!{g Berngtam , K isbri4cskoy tofosrsfii dolint, YDl, 4, rg39.
Qu2sko2
?Bo Bernqtam, Arluologigcshiy ogerk Scacrmlt Kirgizii, Pl, X, ro-Ir.
s61 Berngtam, MlA, 26, s. r45.
25P Berngtam, Istoriko kulturrcc proSloe Sevcnq Kirgizii, s. r7 v,d.
258 Berngtam, MlA, 26, s. r48 V.d.
254 Bernttam, Kirgizk$t natsionalnry uzor, L,-Frunze, rg49. Muhtelif
yerlerde.
'
'o' M. Griaznov, Materiah po clrwgrqfiir lV, z, rgeg, Tabl. VII, 64;
Appelgren-Kivalo, fig. 3oI v.d.
25t Evtyuhova, MlA, a4, s.
94-96.
t5? M. E. Masson, Materiah YuTAKE, r, 1949, Agkaabat.
 r70 ORTA ASYA

resimlerde de rasthyoruz s8. Aym tipler Noyun-Ula mezar.

lannda da vardr. Kulaklarr ve enseleri kapama bakrmrndan bu
bu baghklar krE igin herhalde gok elverigli idiler (Lev. 16,6).
Boytcllocb n9 Heykellerin saglarrmn, arkadan iki iirgii ile tiriildiiklerini de
i.lEbd
giiri.iyoruz 250.
Ifoykcllcll Heykellerin kulaklarrndaki ktipeler'qekil bakrmtndan bir
LilFlcrt
halka ve bu halkaya asrh bir askrdan ibaretti. Meseli Altaylar-
daki Grikttirk qa[r heykellerinde kiipelerin askrlarr oldukga
uzundu. Ki.ipelerin ucunda, bir de krymetli bir taq tasvir edil-
miqti. Mogolistan'daki kiipeler ise bazan yalnrzca bir boncuk
qeklinde gizilmigti. Biz bu kiipelere Giiktiirk devri mezarlannda
da rastlamaktayv (bk. Lev. 16,6).
Ecfcllch Gitkti.irk gaSrna ait hemen hemen biitiin taq heykelleg-sol
trachldi
ellerinde bir kadeh tutmakta idiler. Bu kadehlerin qekilleri
tetkik edildig'i taktirdc, onlann da lilettayin yaprlmadrklarrnr
ve devirlerinin kadeh tiplelini ifade ettiklerini agrk olarak gtiri.i-
riz. Bazt bilginler, bu kadeh tiplerini dokuz ktsma ayrrm4-
lardr s0. Biittin bu kadeh tipleri, Gtikttirk mezarlarrndan aynen
grkmrqlar s2 ve bu suretle heykellerin Gitktiirk hayatr ile ne kadar
ilgili olduklarr bir defa daha aydrnlanmrgtrr (bk. Lev. r6,e).
Ecytcillcrh
lwlql Giikttirklerin kemerleri umumiyetle madeni plikalarla
bir kayrg ve bu kayrqtan aga$rya sarkan kiiEi.ik uElar-
siislenmiq
dan ibaret idi. Bu tip kemerler Orta Asya'da Uygurlarda,
Awupa'daki Avarlar v.s.lerde qok yayrlmrgtr. Yeri geldikge bu
konuya srk srk dokunaca$rz.

5. Kazakistan kiiltiir gevresi

gu vE iLi vAnisi BULUNTULARI
E. I. Ageeva, Optt klassifi*atsii keramiki gorodou i posehniy srcdnego tcAcni1a
Sir-Dari'i Kara-Taa, KSIIMK, 28, 1949, s. 86-88; S. S. Qe rnigov, Vostogtm'
Kazakstawkala ckspditsila r95o g., KSIIMK, XLVIII, rg52, s. 8r-9e; N. L.
Qlenova, O ktilturah bronzowy cpohi lcsostzprc2 zom (apadwy SdDiri SA, 23,
r6s Radlov, Albrtiimcr,Pl. XV, z1 Berngtam, MlA, 26,s. ro4, Res.59.
35e Evtyuhova, MIA, e4, s, ro5 v.d.
t'o Ayttr eser, s. ro5-ro6, Res. 6e.
t6r Aynr eser, s. ro6-ro9, Res. 69.
2rr Berngtam, MIA, 26, s. r43 v.d.
 GOKTURKLER t7l
Ig55, s. 38-57 (bu eser daha ziyade M.ti. asrrlara aittir); G. F. Dahgleyger,
Instituta istorii, arluohgii i etnografii Akademii Nau* Kiatuko2, Vl,'rgiz] z,
s., 146-1 5 r ; l. V. . Sin i tz r n,. Arh. obsl. Sarabusko2 oDlasli, IiSIIMK,-XLV,
t952, s. jr-79; V.F. $ahr-natov, O nekotaih oSibkahu. arluologijeskom izugenii
Kazalutana, VA Kaz., rg52, s. go v.d,; A. l. Voginina, O suyaz2ahpriuial2a
's Vostakom a 6-7 ua.n.e., SA, XVII, s. 183-196.
G<iktiirk ga$rnda Qq vidisi boylannda baghca Sarrg,
iffi,"'-
Balasagun ve Yakahg gehirlerini giiri.iyoruz (bk. s.316). Bunlann
yarunda tabii olarak birgok kiigiik buluntu yerleri de vardr. Orra
Asya ticaret yolla'nrn iizerinde bulunan Sang, So$d kolonilerinin
kesif olarak bulundu$u" bir merkez idi. Burada ele gegen baghca
rinin meskenler bir Sogd sarayr 26r, bir kiigk eu ve bir de mesktrn
bir yer harabesi idi 265. Bir tepe iizerinde bulunan Sarayrn
baghca buluntularr Ossuarium'lardr. Tepe tizerindeki mezar-
hkta tamamen Zerdiigt dinine ait tilti giimme adetlerini gcirii-
yoruz. Burasrnr tetkik eden bilginler, d,liilerin gcimi.iliiq tarz-
lannr baghca beg gruba ayrmrglardr ru. Tepenin altrndaki
meskOn yerin katlarr ise E<iyle srralanmrytr: r. Kat: e.gat"y
qa$r; z. Kat: Karahanh Ea$r; 3. Kat: Karluk gagr;4.Kat: Giik-
ttirk ve So$d katr. Burada bulunan ve iizerlerinde insan resim-
leri-olan qanak ve qcimlek pargalarr, Batr Ttrkistan tesirleri
taEryorlardr m7. Bronz kiipe, Ttirgq paralarr, tizerinde Arapga
yazr bulunan bir para, kulplu bir kap, buluntular arasrnd.a
kayda de$er eserlerdendi.
Ge4e Sang yakrnlannda bulunan kiigk'te de m8 tiE kiilttir
kau tesbit edilmiEti: r. Kat: Karahanh Ea$r (X-XII. asrr;)
2. Kat: Karluk gagr (VIII-IX. asu); 3. fit: Gtikt{irk veSogd
Eagl (V-VIII. asrr). Bugiin ancak r r duvarrnr butabildi$imiz
bu ktigk de bir tepe tizerine yaprlmqtr me. Duvarlann birinde 2?0

sds
Berngtam, MlA, 14, s. go; t; XiV, XV.
2aa
Aynr eser, s. 38, T. VI, l-3; IX, l-5.
305 Aynr eser,
s. 37, T. X,3; XVI, 6.
{o Aynr esdr, s. 3r.
2c? Aynr eser,
s, 38.
ta8 Aynr eser, s.38, T. VII, r-3; IX, r-5; Berngtam,
Arluologigcskilt
ogerk scacrnoy Kirgizii, s. 88.
eer MlA, r4, T.,VII, r-3.
a?o T. VII, 3.
Aynr eser,
 r72 ORTA ASYA

freskler bulunmuqtuzTl. Bu freskler iizerinde gerEekten Do$u

Tiirkistan sanoatrmn izlerini giirebiliyoruz !?2 Bulunan egyalar
arasrnda, ince bir Eekilde yaprlrnrq kap parEalan, bir Eera$
pargasr, tizerinde Buda ve Cennet kugu resimleri bulunaa
aynalar vardr (bk. s. r9o).
Yrlrhg vcyr Yakahg, Qu nehrinin sa$ tarafinda bulunan bir hiiyiik
fnryl
lduluhn tizerinde idi. Biiyiik bir drg surl4 gevrilmiE ve iginde de bir ig
kale vardr2?s. Bu Eehir, daha ziyade Karlrrk gafirna ait iizel-
likler gtisteriyordu. Baqhca buhurtular:'VIII. asra ait Tiirgeg
paralarr, bronz bilezikler, tezyinatsrz kaplar, iki demir brEak yegim
tagrndan iki toka ve Karluk qa$rna ait figiirler6 azr (bk. s. zg8).
Sululel'& 6S- Sukuluk yakrnlannda bulunan giigebelere ait mezarlar,
*fowha
M.s. VI-VIII. asrrlara ait iizellikler gtisteriyorlardr 2?5. Biraz
iptidai bir karakter giisteren bu kaplardan bazrlarr 276, Altay
ve Yenisey'deki kaplara bcnziyorlar ve di$er yandan da Batr
Tiirkistan'da Tali-Barzu'daki Kugan Ea$r kaplarrnt hatrrlatr-
yorlardr zzz. Altay ve Yenisey ki.iltilrleri ile ba$ gtisteren baglrca
Sukuluk eserleri bronz kayrg tokalan idi 27t. Difer yandan
Borovogo giilti buluntul4nm hatrrlatryorlardrt?e (bk. s. 9a).
Sukuluk'daki i$neli madeni eserler de ?80 Altay eserlerine Eok
benziyorlardr. Tong kertiSi krsrmlarr hayvan bagr geklinde
yaprlmrq iki yay kabzesi sr, bir Qin aynasr s2, VIII. asra ait
bir Qin parasr 28, bir Ttirgeq parasr ile bir tag nine d'nemli
birer Tiirk ga$,r eserleri idiler. Ok ugla.rr ile iizengiler 8, Altay
Tfirk kalttrtiniin Yedi-Su'daki yayrhqrm giisteriyorlardr.
2?r Aynr eser, T. XI.
2?c Aynr eser, s. 4z; Arh. orgcrk Su. Kirgizii, s. 89, 95; SA, XI.
rtt Aym eser, T. VII' 5; IX, 6.
t?' Aynr eser, s.55-58, T. III,3; VI, z'5; XVII' 4-6; XXVII, l.
t?6 Aynr eser, s.
58,
t?e Aynr eser, s. rl3-ra6, T. XLIV-XLIX.
"t Aynr eser, s. t23,
2?t A)ni ser, s. tz4, T. XLIV.
!?e Aynr ellr, s. rr4,
tto Aynr eser, T. XLV, r, 7.
t61 A!'nr eser, T. LVII, r-3.
tt2 Atnr eser, T. XLIX, r.
ss Aynr eser, s. ra6.
ts' Aynr eser, XLVI, I-5.
Fr-; 's

l
IE-
ts
k
t
it GoKTURKLER r73
t

.:

: Qu vAdisindeki buluntulan yerlerine gtire toplu olarak

!I giizden geEirecek olursak, Kenbulun bilhassa So[d Ossuari-
i umlar ve kerami$i ile s Sarrg da So$dlara ait eserlerin
i-
t.
yamnda, giiEebelere ait kazanlar ve di$er kaplarr ile kendilerini
I
a: gtisteriyorlardrffi. Kant'da, iglerinde atlar bulunan Ttirk
t:
h- mezarlarrndaki at koEumlarr, bronz stisler, Qin aynasr, cam ve
t
F boncuklarlia yaprlmrq bileziklera?, Cul'da ise Uygut ve
,
r
Karahanhlann baglangrg dwirlerine ait ve bilhassa Uygurlarrn
;
Budist an'anelerini devam ettiren freskler" giiri.iliiyordu s8.
Oyle anlaqrhyor ki, VIII. asrrdan itibaren giirtilme$e baglayan
F
Ip-
t
tb Budist an'ane Uygurlarrn yardrmr ile XII. asra kadar devam
t
P etmigti. Sukuluk da Gtikttirk Ea[nmn 6,nemli bir buluntu yeri
F
F idi. Burada da Sang ve Kenbulun'da oldu!"u gibi So$d kolo-
i nileri ekseriyette idi28e. VIII. asrrdan sonra Karluk ktiltiirti
I So[d kiiltiirii ile karrgrk bir qekilde olarak giirtilme['e bagla-
5
t
L m4tr. Kara-Baltr ve Aksu kenarlannda giigebe Gtikti.irklere ait'
t mezarlar da gdrtilmiittti. At kogumlarr ve 'bilhassa demirden
b
E yaprlmrg bir e$"ri hrhg, ta; nineler, cennet kugu motifleri, Tagkent
-benzeyen
I keramiklerine ganak giimlekler iinemli eserler ara-
I! 2m.
I srnda idi
?
b
e ' KezerisrAN vE TANRI pedr-ARINDA'
F
B
t vnnr,ngix HALKLARA ait KALELER
V,
b
F Isrg-giil'iin etrafinda bir gok harabeler mevcuttu. Bu hara-
F
F
f beler tizerinde yaprlan tetkikler ancak yeni olarak neEredil-
E
migtir. Bu harabeleri tetkik eden bilginlere giire, Gtikttirk
E ga$rna ait olmasr muhtemel kaleler, daha ziyade Gtiney Fergana
F
E tipindeki kalelere benziyordual. Isrg-giil Eehirlerinden Bars-
rk han harabeleri bize Gtiktiirk ga[indaki tipik bir So$d gehrini
F
[- hatrrlatmakta idi. Aynr kategorideki gehirler arasmda Atbag
E
l
2t5 Aynr eser, s. 87. I
&
F sE Aynr eser, s. 89.
lt.
Ib t8? Aynr eser, s. gt.
2tt Aynr qrer, s. 9l-g3; MlA, e6, sA, IX.
tk 2Eo Ayrr ser, s. 95.
rs teo Aynr esr, s: tor.
E
set Berngtam, MlA, e6, s. gg.
F
E
T-
L
E
b
t
r:
3
F
 t7+ ORTA ASYA

harabelerini de rhiitalea edebilirizse2. Qumgal ve Tokuz

Tarav harabelerinde de eski eserlere gok rastlanmqtr. Bu
gehirler, Karahanhlar devrine ait eserler de ihtiva etmekte idi-
lerm. Giikttirk galT ile ilgili harabeleri birer birer grizden
geEirelim:
Srqcba trlcd giil'tin doSu sahillerinde bulunan Qargelan harabeleri,
Isrg
3oo m. uzunluk ve 25o m. geniqlikte duvarlarla Eevrilmig bir
kasaba idi. Ev y*lnfilannrn arasrnda sokaklann izlerine de
rastlanryordu. Burada yaprlan hafriyatlar urasrnda ele gegen
eserler gok gqitli devirlere ait idiler. En eski eserler, Isa'nm
do$ugu sualarrna aitti. Daha sonraki eserler, Giiktiirk ve
So$d'lara ait keramiklerdiry. En tist kat ise Karluk ve Kara-
hanh devri ile ilgili eserler ihtiva etmekte idiler. Bunlar ara-
srnda Timur devrine ait ganak Ebmlekler de gdriili.iyordu.
Soogd hlcd Isrg-gcil'tn dofusundaki daihk mrnbkada, Kayrrma adh
yerin yakrrunda bulunuyordu. Burasr da Qargelin gibi duvar-
larla gewilmiqti. Qumgah geviren duvarlann gevresi Boo m.
kadardr. $ehir, esas itibarile X-XII. asrr karakterini giister-
mekte idi. Kazrlarda yalnrzcz bazr keramik pargalanna rastlan-
mr5tr. Bu keramikler daha ziyade Giiktiirk devrinin So$d
karakterini ta$makta ve Fergana eserlerine benzemekte
idiler ro5.

f.Utn f.bd Bu kale. de diirt ktigedir. Qewesi roo m. kadardr. Duvar-

larrn ktigelerinde ve orta Iosrmlannda birer kule vardr. Ayr,c"
girig kaprsrmn iki yamnda da birer kule gririilmekte idi. Duvar-
lann etrafi da kazrlarak tahkim edilmigti. Bu duvarlarrn X.Xl{.
asrrlarda yaprlmrE olmasr Eok muhtemeldi. $ehir, herhalde
daha iince vardr. Kale, plin itibarile $irdakbeg kalesine gok
benziyordu. Burada da sistemli bir kazr yaprlmadrf'rndan elde
edilen eserler hakkrnda bir bilgimiz yoktur es.
Ketmen - Tiibe biilgesiqde, Nann nehrinin kolu, Krldr - su
kenarrnda idi. Burasr diferlerine nazaran daha bi.iytikge bir

' l9! Aynr s. too.

esr,
rtr Aynr eser, aynl yer.
tcr Aynr eser, s. 98.
tt' Berngtam, MlA,'16, s. 98, Res. 5r, 3.
- Ayn, e!cr, s. 98, Rcs. 5r, 4.
 GOKTURKLER t75

kale idi. Qevresi Boo m. kadardr. Elde edilen ktiEtik Eanak

qiimlek pargalarr daha ziyade Gtlkturk Ea$r karakterini giister-
mekte idiler. Aynca duvarlann yaprhq tekni$i ve duvarlar
tizerinde pek qok kulenin btrlunugu da, bu kalenin VI-VII-
asrrlar arasrnda yaprlrnrg bir eser olmast ihtimalini kuwetlen-
dirmekte idi. Kalenin Fergana kalelerine benzemesi sebebile
.bu ihtimal daha da kuwetlenmektedir zez.
r'L'l
Burasrna Koqoy kurgan da denir. Meghur Manas destanr ^ort
cla bu kale ile ilgili idi. $ehir, iq ve drq olmak iizere iki kstmdan
meydana gelmigti. IE kale, z5o ile z8o m. gevresindeki duvar-
larla qevrilmiq bir diirtgen qeklinde idi. Kalenin yaprhg tarzr,
VIII-IX. asrrlardaki So$d kalelerini andrnyordu. Kale sonra-
dan Timur devrine kadar meskfin olarak kalmrgtr. Kaprntn iin
lasmr, duvarrn bir devamr ile iig tarirftan kapatrlmrE ve bir
tarafi da aqrk brrakrlmrgtr. Bu tip kaprlara VIII-X. asrlarila,
bilhassa SemireEi biilgesinde rastlamaktayu. Burada Timuri-
ler dewine ait keramikler de ele gegmigti rm.
XVIII. asra kadar meskfin olan bu kaleye Koqungarbaqr $tr'rcrut-r
cla.denirdi. Dtjrtgen qeklinde dlan kalenin kiigelerinde kuleler
vardr. Ayrrca duvarlann kenarlarrnda istinat duvarlarr ve burg-
lar da gtiriilmekte idi. Kalenin iki kaprsr vardt 2ee. Bu kalenin
giineyinde de X-XII. asrrlara ait Turtkul kalesi bulunmakta
idi. Daha giineydeki tepelerde ise VI-VIII. asrrlara ait Fergana \
tipinde eserler .te geg*igti. Bu kale qekil bakrmrndan V-VII.
asrr Fergana kalelerine qok benziyordu. Tann da$larr ile Orta
Asya'da ise bu tip kaleler ancak X-XII. asrrlarda giirtilmeSe
baqlaram. $ehrin yalonrndan meghur ipek yolu geEmekte idi.
Kiiqtik bir su kenannda ve giizel bir ovada bulunan bu t.'r'rr bh'r
kale, qekil ve estetik balcmrndan bu bii'lgenin en gtizel kalesi
idi 30r. Yanyana yaprlmrg kngiik burglarla meydana gelen
2" Aynr eser, s. g8-gg, Res. 5I, e.
zes N. Pantusov, IAK, IV; Barthold, Ogtrk, Frunze, 1943; Bern-
stam, Arhitektur,X, M. r95o; MlA, 16, s. roo-ro3, Res,5a-53.
t00 Berngtam, MlA, e6, s. ro3-ro7, Res. 54-55.
too Aynl eser, s. Io7; bu kale igin ayrrca bk. G' I. Patzevig, Vestnik
AN Kaz, 4, 4g, rg49i T. K. Base nov, lrv. AN Kaz., 8o, r95o.
sl Berngtam, MlA, a6, s. rrz', Res. 56-59; Arhitektura Resp. Sred.
Azii, M., r95r; Zasrpkin, Arhit'cktur, s. 33; Voronina, Priemu stroitestva,
KSllMK, eB, s. ro4, Res. a86.
 t76 ORTA ASYA

surlar, aslen bir So$d eseri olan Rabat-r Melik surlan ile Harezm
kalesine qok benzemekte idiler. Burada VI-VIII. asulara ait
qanak ve giimlek parqalan da bulunmugtu. Bu surlarrn. Gitktiirk
ga$rnda da mevcut olmasr gok muhtemeldimz.
Yukarrdaki izahatrmrzdan bir netice grkaracak olursak
diyebiliriz ki Giikti.irk devleti Orta Asya'da hiiki.imran olurken,
Isrg - gtil ve Tann da$lan etra{inda da birgok mesktrn ve mi.is-
tahkem yerler vardr. Giiktiirkler Ferga4a ve Altay biilgesi ile
srkr temas halinde idiler.
Kazakistan, Giiktiirk devletinin batr lusrmlanm teqkil
ediyordu. Bu sebeple Gitktiirk qafrna ait Kazakistan buluntu-
lan, Altay dalan ktilttirleri ile qok yalun mi.inasebetler giiste-
riyorlardr. Difel yandan Ural ve Gtiney Rusya ktilttirleri ile
Kazakistan' kiilttirti arasrnda benzerlikleri de agrk olarak mii-
gahede edebiliyoruz. VI-VII. asrrlarda bu btilgede kuwetli
Iran tesirleri de gdriilmde baglarm. Iran tesirlerinin yarunda,
Batr ve Do$u Tiirkistan'daki Budist san'atr da bu btilgeye
kuwetli tesirler yapmaktan geriye kalmamqtr 3u. Buluntular _

gok da[nmktr3o5. DoEu Kazakistan'daki Kara.Oba buluntu-

lau bu btilgenin V-VIU. asra ait en iinemli bir buluntu yerini
teqkil ediyordu 3s.

6. Fergana ve Batr Tiirkistan kiiltiir gevresi

A. N. Berngtam, MlA, e6, s, 95; Istoriko-kulturrcc proSloe Seacrnoy
Kirgiaii, Frunze, rg4g; Sogditsaya kolonizatsi2a Talassko2 Doline, Alma-Ata
rg4r; Arluologigcskil ogcrk Scaetnol Kirgizii, Frunze rg4t; Pamltatniki staint
Talasskoy Dolin,, Alma-Ata, rg4r 1 Drconltaya Fcrgana, KSllMK, er; VDI
4, r948i N, Bryanov, O shdah drconcgo goroda Kasan i Fagansko2 oblash,
Protolrolr TKLA, r898-r8g9, s. 146 v.d.; E. Chavannes, Documcnts sur
lct Tou-kiu Occidcntaur, s. r48 v.d.; D. D. Bukinig, Kanah dreutgo Tcnncza,
Trudr Akad. Nauk Uzb. SSR, III, r, Tagkent, 1945, s. r94; V. F. Gaydu-
kevig, Raboh Fuhadskoy arh. Ekspditsii u (Jzbckistane a rg4g-rg44, KSllMK,
XIV, 19,47, s. oro8 v.d.; Ya. G. Gulyamov, Otget o raboh tretego otryada Bol-
s0! Berngtam,
MlA, e6, s. rrz v.d.; KSIIMK, 13, s. rro v.d.
tor Voginina, SA,
ri, s. r83 v.d.
${ Ageeva, KSIIMK, e8, s. 86-88.
s Qernigov, KSllMK, XLVIII, 1952, s. 8r-9e; Dahgleyger,
- r95r,
V[, s. 146 v,d.; $ahm.atov, VANKaz., r, rg52,.. go-ror.
s Sinitzrn, KSltMK, XLV, 1952, s. ?r-Zg.

,]

I
!
 GOKTURKLER r77

gogo Feryanskogo-Kanala, Trudr I.{N Uzb. SSR., IV, rg5r, Tagkent, s. ro3;
v.d.; B. A. Latinin, Voprost
Istarijta orojeniya Horczma, Taqkent, 1949, s. 16
istarii inigatsii dreaney Fngant, KSllMK, 64, 1956, s. e3; N. $erbina-
Kramarenko, P6 lllusulmanskim sa2atinyam Srcdnel leii, Spravognaya
Knijka Samarkandskoy oblasti, IV, s. 4.9; Terenojkin, lzvatiya Uzb.
FAN, 9, tg,4o; S. P. Tolstov, Po sledam dreanc Horezmiltskol tsioilizatsii,
M.-L., rg48, s. reg v.d.; M. E. Voronets, Kamcnnoc izobrajcnic znel iz KiE-
laha Fergansko_y oblaqti, KSIIMK, 6r, 1956, s. 48-55;',Yu. A. Zadnep-
rovskiy, Ob etnigeskom Sostaae naseleni2a drcanqt Fergana, KSllMK, 6r, 1956,
L s. 39-44.
t.
F"
t
Biiyiik Hun devletinin kurulu$undan sonra Tann da$-
lanndan Fergana'ya doiru btiyiik akrnlar olmu$tu. Bu yeni
gelen kavimlerin baglarrnda Yiie-Ei'ler ve Wu-sun'lar vardr.
Isa'nrn do$uqu srralannda ise, Bi.iytik Hun devletinin parEalan-
masr sebebile meydana gelen Hun griEleri Orta Asya kiiltiir-
lerinin birbirlerine karrgmasrna sebep oldular. Tanrr daSlann-
daki Arpa ve Qon-Alay kiiltiirlerine muvazi olarak Fergana'da
f sfare, $irin-Qay ve Ta$kent ovasrnda da Kavunqr kiiltiir-
leri bulunuyoxdu. Tann daflarrmn bu ga$a ait kiiltiirlerinin
ganak ve qiimlek nev'ileri Fergana eserlerine'qok benzemekte
idilerso?. Hiilisa olarak diyebiliriz ki Hun gairndaki Tann
daSlan, Fergana'da yeni bir ktilttiriin do$ugunda mtiessir bir
rol oynamrgtrsos (bk. Lev. r3,l).
Gitkti.irk ga$rndan az ewel; Fergana dolaylarrnda gok Fcgu'ro
ftrtlqncrl
miktarda ath grigebeler bulunuyordu. Yerlqik hayau gdgebeli$e
*a
tercih eden bu kitleler y4val yava! yerleEme$e ve ziraatgr olma$a
baglamrglarar. qattat, Qigircik, Gulqa gibi buluntular bu
['L ziraatErlann ktiltiirlri hakkrnda bize fikir verme&tedirler 30e,
*g.
Fergana'run yerli halkrmn Ttirk asrldan olmasr muhtemel defiil-
di. Qin kaynaklanndan edindi$irniz bilgilere giire, aslen ziraatgr
ve tiiccar olan bir sekene idiler.
Bu btilge M.s. 659 senesine kadar Kugan kiiltiiri.inii biiyiik
F bir itina ile muhafaza etmiEti. 659 senesinden sonra Orta Asyah
ath giiqebelerin -yani Gttktiirklerin- kiiltibii yaval yava! giiri.in-
mese bagladr. Qigirqik, Yassrkugart kiiltiirleri, Gdkti.irk
s? Berngtam, MlA, a6, s. 95.
3B Bernqtam, Kenkolskiy mogilnik, L., r95o; MlA, a6; s. 95 v.d.
&o Berngtam, MIA, 26, s.
95.
Oila Asta, tz

s.
?.
h'
v
'wL_j'gi
I?8 ORTA ASYA

q3
aoooooooE,O
os " @o0o ",o
)
(-

I-cvha 17 Gttltiirk gaSrna ait Altan Tann da$lan ve Fergana

-
- bulunnrlan: r. Fergana'da Kasan gehrinde ele gegen TtiLrk tipi kaplar
vc Tann da$anndaki Alamqr& buluntulan; z. Tann daSlannda iki kale;
3. Mana.keldi kalesi.
l"
F*
#
&
a;.
s'

GOKTURKLER r79

dewindeki grigebelere ait iinemli ki.ilttir merkezleri idi. Artrk

VIII. asrrda, kaynaklarda Ttirkge adlar ta$yan prenslere de
rasthyabilmelteyiz Fergana hakiki olarak ancak bu tarihten
sorua Tiirklgmege baglamrqtr.
Gtikttirk hi"kimiyetinde bulunan Fergana'daki harabelerin Scrgu'h Gdk.
rtrt 9r$ re
tetkikini de konumuzun iginde gtiriiyoruz. Giiktiirk qa[nna ait sdan
ilk buluntular, Fergana ovasrnda Ciling-Sayve Quka-Tepe kur-
ganlannda ele geEmiqti 3r0. Bu eserler31l, Gdktiirk hikimiyetinin
baqlangrcrna ait igaretler olarak kabul edilmiglerdi. Hatta
arkeologlar bu buluntulara Kugan-Tiirk adrm bile ver-
miglerdi ate.

Orta Asya ki.ilti.irii ile kat'i benzedikler gtisteren diger

kurganla.r da Ungar ve Karavan biilgelerinde giiriiltiyor-
lardr813. Rus bilgini Berngtam bu mszarlan Tiirklerin Fer-
gana'1n ilk olarak zaptediglerinin bir iqareti olarak kabul etmiq
ve hatti bu mezarlardaki iiltilerin Tiirk olduklannr bile ileri
siirmiigtti s14. Tiirk tarihi lehine olsa dahi bu nazariyeyi ihtiyatla
karlrlamahyrz. Di$er Fergana mezarlanna niazarart kiigi.ik
boyda olan bu kurganlar, Sogd ve Karluk keramiklerine
benzer eserler ihtiva etmekte idiler. Bu eserler VI. ve VII.
asra aittiler.
Qatkal buluntulan (s.3ze) art*bolmiktarda Orta Asya ve
,t Talas kiiltiirlerini kendinde toplamakta ve Giiktiirklerden sonra
Fergana'daki Tiirgeg hikimiyetini bize hatrrlatmakta idi3lt.
VIII. asnn birinci yansnda Arap istililn Fergana'run Tiirkleg-
mesini btisbtittin ticil etti.

FERcANA'De corriinr gedt HARAnr,rr'ni

Ipek yolunun iizerinde bulunan Fergana, eskiden b'eri
dnemli bir ticaret merkezi idi.'Bundan bqkr tabii zenginlikleri
ve miinbit topdr sayesinde.koynunda yapyan inganlara daima
810 Berngtam, MlA, 26, s. r48 v.d.
slr Berngtim, ayru ser, iis. ro4a-Io4b
8rs Arnr esen s. a4g.
8rs Berngta-, MtA, ?6, s. 2go-232.
lr{ A}ru cxrer, s. 292,.
lr5 Ayor esr, s, 23p.
 r80 OR.TA ASYA

refah vermiqti, Bu sebeple bugiinkti Fergana harabelerle dolu-

dur. Burada G6ktiirk ga$r ile ilgili Fergana'mn eski Eehir, ve
kiiylerini sralama$a gahgaca$rz:
Abalcr ' Sirderya'mn 30 km. aqa$rsrnda Nemingan ile Gul-
brnlolcrl
Krglak mevkilerinin brasmda idi. z8o m. e4 ve boyundaki
duvarlarla gewilmigti3r6. Drg kalenin ktiEesinde bir de iE kale
giiriilmekte idi. Burada elde edilen buluntular baqhca iki devir

lpq>-@ft;@#i

@@ffi Levha r8
-
G6ktiirk ga$rna ait Tanrr da!'larr eserleri.

igind.c miitalei edilebilirler: t . Giiktiirk ga$r eserleri; z. XI-XIL

.asrrlara ait Tiirk-Islim ga$n eserleri. Gitktiirk galr buluntularr
ya\nrzca ganak ve gtimlek pargalanndan mtitegekkildi. Yandan
kulplu ganaklar, fincanlar ve bir de kulplu giveElerden ibaret
olan eserler, Giikti.irklerle olduSu kadar Samano$ullarr ve
Karahanlrlarla da ilgili idi.
lrrrnrlr
Lanrcht KAsin gehrinin bulundu$u Mug-Tepe'yikazanarkeolog-
larsr?, t"p"rrir1 alt katrnr Kuqanlara, orta katrm Giiktiirk-
lerests ve iist katrru da Islim ve Ttirk devletlerine ait ktilttirler
'olarak kabul etmiqlerdi 3re. Gdktiirk dewine tesadi.if eden
KisAn kerami[i umumiyetle basrk ve iki kulplu ganak veya
gi.iveqlerdi. Bunlardan baEka uzun boyunlu ve kulplu testilere
s1c Rapor igin bk.'Berngtam, MIA, c6, s. e3c.
tlt N. Bryanov, Osladah, Protokoh TKLA, r8g8.l8gg, s. 146.
slE Bernqtam, MlA, 26,s. zgz-zg4; 'Draan2aya Fcrgana, KSIIMK, rr;
VDl, 4, t4-4f..
3reN. $erbina-Kramarenko, Spaaogna2a knijka Sammkandskoy
oblasti, lY, s. 49; Berngtam, MlA, e6, s. e33 v.d.
 GOKTURKLER IBT

de rastlanmrEtr. Bu tip testiler, Yedisu ve $aq kiilttirlerinde,

daha ziyade GOkttirk ve Karluk kiiltiirlerinin iizel cserlerine
benziyorlardr. KAsAn qehri, kervan yolu iizerinde bulunmixr
sebebile uzun zaman ehemmiyetini kaybetrnemiq ve Giiktiirk
hikimiyetinin hatrralarrm bize kadar nakledebilmilti t*.
Focgu'tl n.
Krzrl-Yar, Mungak'Tepe, Ktil'Tepe v.s.de buhinan eski bnr trmlbn
kanal izlerinden, Fergana'mn VI-VIII. asplar arasrnda sistemli
bir qekilde sulanmrq olduiunu gtiriiyoruz 321. Bilhassa Fergana
kanah kazilrrken, eski hallgn Fergana'yr sulamak iEin ne kadar
giizel diigiiniltikleri hayretle giirtilmiigtiisz2. Esasen Harezm,
Fencikent ve Fergana'daki sulama sistemleri arasrnda btiytik
bir benzerlik de vardr 3a'
PENcixexr
A. M. Belenitskiy, A P2ancikn*kih Hramah, KSIIMK, XLV, rgsa;
O nrkotanh Cyujaah PyanciluntskoY jiuopis, KSIIMK, 6r, 1956, s' 56; Raskopki'
Sogdiyskih htamoa a tg4&rg5o, MlA, 37, s. 9-57; Nahodka Jelezwgo klyuga u
Plarcikmta, KSllMK, ?9, I.949, s. too-Io4; Raskopki' zdanila na $ahristarc
iyancikcnta, MlA, 15, r95o; KSttMK, 55, 1954i I' B' Bentovig, Ple-tenu
izdctila iz raskopk n't gore Mzg, KSIIMK, 6r, 1956, s' 65-69; V' R' Qey-
litko, Ossuarii, "stalinskaya modolej", Stalinabad, 5 (571)' 1946; M' M'
Dyakonov, Arhzologila Srcdnq Azii' Vestnik AN, L', B, r94B; V' V' Ginz-
brtrg, Materiah. k kraniologii Sogda, MlA, 37, s. r57-167i Perau antropohgi'
guf;i'^otoiolt k probkrw ,l*gtiro Bakttii, Trudr Sogd'-Tac' Eksp', I, MlA,
tr5, t95o; R. Girgman, Raskopki Frantnskal arheologigeskoit delegatsii Foganc,
fSttfr4f, XIII, 1946, s. r4 v.d.; G. V. Grigoryev, ,K aoprosu o hudojest-
acwnm rcmcsh domrsulmanskogo Sogdz, KSllMK, XII, 1946, s' 94 v'd';
B' A'
Litvinskiy, KSllMK,64, 1956, s. 74; E. M. Peqereva, Gongarnoi proiz-
aodkao gomlh Taci*oo, lzvestiya Sredneasiatsk. geogr' obqestva, 19,
Tagkent
rgzg Poczdka k Gormm Taci'kam, KSIE, III, rg47; A' A' Potapov, Rlhfe
diniy Sogdiant kate istnripskih islagni*, VDl, 1938, z, s' re8 v'd'; G'A' Pu-
g"nkoo"l ElemcnA SogdEskoit arhittkturt na Sicthwasiatskih tenakotah, Materiah
io arh. Uzbekistana, II, Tagkent, r95o, s. rI; O' l'Mowtt Smirnova, Monch'
drr-rgo Plranci*cnta, KSIIMK, 55, 1954, s. 48 v'd'; gorodiSa Pyan'

320 Tostov, Po shdam, s. I22.

sr Kisinln tarihi igin bk. E. Chavannes' Documents, s' r4B v'd';
W. Barthold, Turkstan, II, s. 163.
s22 B. A. Latinin, Yopost, KSIIMK, 64, s' a3; A' Yu' Yakubovski'

Ji,aopis Dreantgo Plarci*cnta, s. 14.

i8a Bukinig, TANUzb', IV, s. r9,4; Gaydukevig, KSIIMK' r4,
s..ro8, v.d.; Gulyamov, TANUzb., [V, s' ro3'
r82 ORTA ASYA

Ktatkie obgaya harakteristika, KSIIMK, 66, 1956, s, 93-99; Sog-

cikcnta,
nnwh, kak rcary istognik dlya istnrii Azii, SV, VI, s. 366 v.d.; B. Ya
diltskia
Staviskiy, O. G. Bolgakov, E. A. Mongadskaya, Piltancikntskol nekropol,
MlA, 37, s. 64-98; B. Staviskiy, Isshdouaniye Mazdzistkogo Nckropol dreanego
Piyanrikmta, Soebsnija Tacikskogo FAN SSR, XIX, Stalinabad, Ig49, s. 38
v.d.; jiloy bayi a Kuhndia Pyancikentskogo uledetella, Trudr Sogd.-
Raskopki
Tac. ELsp., I, MlA, 15, rg5o; O dauh pamyatni*ah Sogdiyskogo izobrazitelnogo
iskusstoa, KSllMK, 6r, 1956, s. 63-64; Raskopki jilogo zdaniya na $ahistarc
drcuntgo Plancikenti o rg5o, MtA, 37, s. 59-64; A. I) Tereno jkin, Raskopki
o- Kulundizc Plancikcnta, MtA, r5, r95o; l. B. VentoviE, Koamika P2an-
cikatta, MIA, 37, s. r33-r35; N. l. Veselovskin ESc ob ossuar{tah, ZYO,
XVII, 19o6; V. L. Voronin4 Prizmu stroitthny doarabshogo perioda a.Srednelt
,{zii, KSllMK, 28, rg4g, s. ro3 v.d.; Ia4ni1a arhiuktun dramego.Pyancikenta,
Trudr Sogd.-Tac- Eksp., I, MIA, 15, rg5o; Dreanlala stnrilelnaya tzhnika
Srcdncy Azii, Sb. "Arhitekturnoe nasledstvo", 3, t953, s. tB v.d,'; Rcznoe
daato larqfSanskolt dolinu,Trudr Sogd.-Tac. Eksp., f, MlA, 15, r95o; V. L.
Vyatkin, Gorodige Afrasilab, Taqkent, rge8, s. 37; A. Yu' Yakubosvkiy,
Sogdi2skay ekspeditsila, KSllMK, 2r, rg47 i
Jiwpis dreunego Planeikmta,
Soob;. Tac. FAN, eo, ry48; Rabotz STAE a r94Z g., KSIIMK. 28, Ig49;
Itogi rabot Sogdiysko-Taci*skqt arluologigeskoy ekpcditsii u 19461947 gg., MIA,
t5, r95o; Jiropis dreoncgo P2ancikcnta, lzv. AN, Ser. ist. i filoz., tg1o, 7,
Nr. 5; Drcunilt Pyanci*ent, Sbornik "po sledam drevnih kultur", M., t95l;
Glatsnic aoprost. izugni2a istdrii razaitia gorodoa Srcdnc.y Azii, Trudr Tac. FAN,
29,195r.
Gtiktiirk devletinde So$dlulann ne derece ni.ifrz sahipleri
olduklanm yeri geldikge siiylemiqtik. Ttirk kiilttiriiniin anla-
Erlmasrnda qiiphesiz ki So$d kiilttirti bize birinci derecede
yardrmcr olacaktrr. So$dlular btittin Orta Asya gehirlerine
yayrlm\ ve otalaida yerleqmiglerdi 02a. Fakat Pencikent'te
bulunan iskeletler, bize btrrada oturan hallun tamame; Iranh
olduklanm giistermektedir 325. Pcncikent'te mabet duvarlannda
bulunan fresklcr, bize bu biilgenin kiilti.ir bakrmrndan heniiz
daha Afganistan ve Orta Asya'mn kuwetli tesirlerinden kurtu-
lamamry oldu$unu izah etmektedirlerss. Pencikent nekropolii
Ossuarium'larla dolu idi. Bir lran mezhebine giire, iiliilerin etleri
kemiklerinden $ynlrr ve bu etsiz kemikler topraktan yapilmq
kaplar iEine konudu. Din tarihinde, bu kaplara Osuarium

Bu lehirler igin bk. Yakubovski, Trudi Tac. FAN, 29, Ig5I.

8!a

'r5
Ginzburg, MlA, 37, s. 157-167; Trudr Sogd.-Tac. Eksp., I,
ttoJ''3ri3?10,,
*rrr*K, 6r, rs56, s. 6s-64.
 GOKTURKLER tgg

denmektedir. Pencikent Ossuariumlarrs2? bilhassa Orta

Asya'da Yedi-Su gehirlerinde bulunan SoSd ossuariumlan ile
biiyiik bir yalanhk giistermekte idiler.
rg48-4g senelerinde bulunan bir Pencikent mibedinin
duvarla,rr fresklerld siislenrnigti. Bu fresklerin, M.s. VII-VIII.
asrlara ait olmasr gok muhtemeldi 88. Mibette bol miktarda
ele gegen giviler, kaErk ve ktipeler Pencikent ktiltiirii hak'
krnda bize daha ag* bilgiler verebilmiqtirs2e. Mimari
tekni$i bakrmrndan Pencikent'de, bilhassa Giikttirk ga[rnda,
sivri kemerin Eok yayrlmrg oldufunu giirmekteyizss0. Evlcrin
tavanlan sivri kemerli tonozlarla kaplanmqtrsl. Askeri
mimari bakrmrndan Pencikent'io Horasan'da Kum-Tepe, Ha-
rezm'de Angka-Kale ve Kubadiye'nin III. katr ile mukayese
edebiliriz33z Pencikent'teki birEok evlerin yiilsek kuleler
qeklinde yaprtdrklan dT giiri.ilmektedirsss. Bu evlerin askeri
maksadlarla yaprlmrE olmasr da gok muhtemeldi
Pencikcnt keramikleri baqhca iki tipe aynlabilirler:
r. Elde yaprlan; z. Qarkta yaprla'n Eiimlekler. Qarkta yaprlan
kaplarda elsenya dig ve bahk sru teryinau bulunmakta idi334.
Bu tip kiip ve giimleklere Tali-Barzu, Kifir-Kale ve Ak'Tepe'de
rastlamaktayrz ss. Bunlardan bagka Pencikent'te buhuran
anahtarlarsso, afag eserlerss? ve paralarss8 da epey bir yektrn
tutaxlaxdl.

sr? Staviski, MlA, 37, s, 64 v.d.; Pugagenkova, MAUzb., s. rrl

Veselovski, ZYO, 17, rya6.
tts Bele;itskiy, KSllMK, xl-v, Ig5el Voronina, Trudi S.'Tac.
elsp, I, MIA, 15, r95o.
tse Belenitskiy, MlA, 37, s. gr57i Girgman, KSIIMK,T3, s. I4 v.d.
so Staviski, MIA, 37, s. 59-64.
33t Aynr eser, aym yer; Voronina, KSllMK, 28, s. ro3.
'ss Litvinskiy, tcSllltf, 64, s. 74; Voroniria, Sb. Arh., 3, 1953,
s. r8 v.d.
agt Staviski, MlA, 15.
ssa Pegereva, KSIE,
3, r947i Ventovig, MtA, 37, s. r33 v.d.
335 Vyatkin, Gorod. Aftai2ab, s.
37; Kronoloji igin bk' Smirnova,
SV, 6, s. 366.
rbc 6"1"tt;mkiy, K$llMK, zg.
8s? Voronina, MlA, r5'
aae gSllf'atl(, 66, s.
93 v.d.
t84 ORTA ASYA

Pencikent'te bulunmuE V-VI. asrrlara ait at gemleri,

Yedi-Su ve Gtiney Sibirya eserlerinin kuwetli tesirlerini tagr-
yorlardr s0. Oraklar ve difer ziraat aletleri ise yerli bir iizellik
giisteriyorlardr34. Oyle anlaqrhyor ki Pencikent, Orta Asya'daki
ath giigebelerin at kiilttriinden Eok miiteessir olmuqtu. Stis
egyalanndan kiigtik grngrraklar, daha ziyade Qu vidisinde
bulunmuE eserlerle benzerlik giisteriyorlardrs4r. Kristal piritler
ise bize Pazrnk buhlntulannr hatrrlatmaktadrrlar 342. Buluntu-
lar arasrnda a$agtan ve kemikten yaprlmrg eserlere de rastla-
nryordu. Bilhassa kemik yay pargalan, Orta Asya kiiltiir tarihi
bakrmrndan Eok iinemli eserlerdi sas. Taglardan oyulmug eser
ve stisler, daha z,yade Giiney kiiltiirlerinin, Afganista,n'rn tesir-
lerini taEryorlar'& 344. Afganistan'daki $otora ve Begram eserleri
ile mukayese edilebilirler. Rus arkeolofu A. M. Belenitskiy'in
bulduSu z. mibedin duvarlanndaki fresk tasvirleri, daha
ziyade lran'daki Siyaviig efsanesi ile mukayese ediliril5. Bu
fikirlerin hepsinde bir gergek payr olmakla beraber bu tasvir-
lerin daha ziya&e Budist ikonografisinin Batr Tiirkistan'daki
bir devarm oldu['u unutulmamahdrr. DoBu Tiirkistan'daki
Budist sahneler, Pencikent'te lran an'anesi ile meczedilmiqtir.
Pencikent'te bulunan So$d paralan da Orta Asya tarihi
tetkiklerinde iinemli bir yer tutar. Baghca Sogd sikkeleri gun-
lardr: Ifuid $ispir, Vahquman (M.s. 65o16SS-6g6), Takaspadak
(69&698), Tarhun (7oo?-7ro), Gurek (7rc-jg7), Turgar veya
Turgag, Amogyanlauo ait paralar. Semertand'da baulmrq
Arap paralan ise II. r43 (M. 76o-6r), H. r44 Q6v76z),
H. r4B (765-766), H. r5I ve H. r53 tarihli idiler34?. Aynca
ssr Belenitskiy, KSllMK, 55, rg54, s. 96, r. 4-27.
8ao Aynr eser, r. 4-I, g, ro.
sar Aynr eser, r.
5-r, 4; s. 38, \
3{s Aynr eser, s. gB.
343 Ayrr eser, r. G4.
8na Aynr eser, s, 46.
M, M. Dyakonov, Obraz
845 S2aail-Sa o Srcdne2 Azia*ko1 mifologii,
KSIIMK, XIa r95r, s. 34-44-
s16 O. I. Smirnova, KSIIMK, 66, 1956, s. 94; KSIIMK, 6o, 1955,
s. 9Z{8; KSIIMK, 55, 1954, s. 5r.
s4? O. I. Smirnova, KStlMK, 66, 1956, s.
97; KSIIMK, 6o, rg55,
s. ro3-ro6.
 GOKTURKLER rBs

Qin'de Kuzey Chou devletine ait (M.s. b57.58) bir para ile
&Sg-+S+), tarihlerine ait bir Eftalit dirhemi ele gegrniEtiffi.
Bazr So$d paralannda gekik gtizlii veya Morrgoloid insan
tipleri de giirtiltiyordu 34e.
BATr riinrisreN geninr,nni ITAKKINDA
TA,HLi r,i s is LivocRAFyA
IJsrugana'nrn VII-X. asrrlar arasrndaki tarihi ve buluntularr igin bk.
N. Negmatov, ()sr,xSana o VII-X. aa., M.-.L., rg5l; Etno-antropotojik
durtrmu igin bk. N. N. Negmatov, K wprosu ob cmigakoy pinadlzjwsti nasch-
nila Ilmqane, KSllMK,6r, 1956, s. 19-38; buluntular_igin bk. O. l. Smir-
nov, Arluologigaskic razacdki a Umqarc a rgso g., MtA, 37, s. r8g-a3o.
Merv kerami$i ve testi firrnlan igin bk. V. Sarianidi, Kcramigeskic
pcgi gorodig drconzgo Merua, izrabotYu TAKE rg5o goda, Sb. studengeskih rabot
Sredneaziatskogo Gos. IJn-ta, 5, r95d, s. 168-188, r8 resim; (VI-XII.
asrrlara ait); IV-XV. asrda Merv mimarisit Z,'A, Alhomova, Pobaol
otgctVIII ottyada tuTAKE po izugcnilu rabala gorodiga Starogo.Mema, TYuTAKE
2, r95r, s.4O+-+r2.
Bara&r9a'daki ski mabed duvarlannda da duvar fresklerine rastlan-
mrgtr. Umumi olarak bk. V. A. $igkin, Barahga,ZY, rr, tg5o, s. rr7-r28.
Buluntular daha ziyade IV-VI. ve VIII-XI. asrrlara ait idiler.
Taht-r Kuwid ve Kubadiye harabeleri igin bk. . N.D. Logofet, Na
granihah Sredwy Azii, III, 5r; V. l, Masalski, Turkcstanskiy
SPb., r9o9, s.
hraL, Rossilya, XIX, SPb., igr4, s.736 v.d.; M. M. Dyakonov, Arluologi-
gcslcic rabaa a Nijum tzgnii rchi K4finrigana (Kobdian), MlA, 37, s. 253.293;
A. P. Kolp akov, Iz nedawugo proglogo Kubadiana, MlA, 97, s. 3oe-3o6.
Kubadiye daha ziyade Hun ga$rna ait bir merkezdi, Son katlan Gitktii*
ga$mn baglangrcrna tesadill eder.
Ayvaca harabeleri igin bk. B. P. Denike, Ekspcditsita Muzqa Vostagnh
Kultur o Tcnuz, Sb. "Kultura Vostoka", I, M., 1927, s. r8 v.d. Vahga hara-
beleri: A. M. Belenitsliy, Otpt o raboh ValuSbgo otryda a rW g., s. r4 v.d.;
A. M. Belenitshiy, Otgct o rabotc Valqskogo o@ada t tg46, MtA, 15' r95o;
Otgct o raboh Ydzgsbgo otr. a rg44, MlA, I, 15, rg5o; Drcwtiy gorod, K. Taci'
kistana, rr8, 5r5a, 1947.
Zere$an ovzutrnur toponomisi igin bk. O. t. Smirnova, Yoprostt islrl'i-
gakoy tapogrqfii i TQminihi,acrhtugo /crcfgana, Trudr Sogd. Tac. Arh. Eksp.,
MlA, 15, r95o; Arkeolojik durumu igin: Arlwhgigcskiy raaniki bassqma
/eraf;na o rgtT g., Trudr Sogd.-Tac. Arh. ELEp., I, MlA, 15, I95o, $. 47 v.d.i
MlA, 37, s. 168-188.
Diter buluntular: N. l. Pokotillo, Puteystuic o lcntralnoyu i Yosbgmgu
Bulura, tzv. RGO, 25, SPb., r88g; V. l. Lipskiy, Gorna2a Eulura, SPb,
r9o3, I, s. 3o8; SborniL geogr. Topogr. i statistig. Mater. po Azii, VII'
8{8 KSIIMK, ffi, s. 99.
s$ KSllMK, 55r r954r s. 5tl, r. r2-4.
r86 ORTA ASYA

SPb., r8g'4; G. Bonvalot, Du Caucasc aux Indes I triaers le Pamir, Paris,

'r88g, s. rg8 v.d.; iligkent harabeleri igin bk. MIA, r5, r95o, s. 146 v.d.
Hi6ar harabelerinin mimari bahmrndan tetkiki igin bk. L. S. Vreta-
nitskiy, Arhitektunqc pam2atniki Gissara, MIA, 15, rg5o.
X. asridan ewelki Huttal igin en dnemli ettid: A. M. Belenistkiy,
Istor;teo geogrqfigcski2 ogerk Huttalya Srcdncaekwh arenen do X. a., Trudr Sogd.-
Tac. Arh. Eksp., I, MIA, 15, r95o.
Tali-Barzu'nun 5. ve 6. katlarr, VI. ve VIII. asra ait idi: T. V. Gri
goryev, Tali-Barar kak parryatnik do Munlmanskpgo Sogda, KSIIMK, r3,
t94O s. r5o-r52.
Tacikistan gehirleri ve buluntulan igin bk. M. M. Dyakonov,
Pispcktiu arluologigcskogo izugnia Tacikistana, Trudr Tac. FAN, SSR,
29, 3 Rabott Taciksko-Soglytskol arluologigcsko2 ckspeditrii o 1946-1948,
t95r
Soobeniya Tac. FAN, X, rg,48; H. Field, Archac.ploghal ncws, Russia,
AJA, 55,a, April, l95r; R. N. Frye, Tafiun-T*hiin atd ccntral Asian
histary, Harvard Journal of Asiatic Stud.ies, 14, Nr. r-2, rg5r, s, r2g
v.d.; Verdifi malzeme bakrmrndan gok iinemli, fakat neticeleri bakr
mtndan ilmi. bir krymet tagrmryan antropolojik bir etiid: V. V. Ginz-
burg, AntropologQeskie materiah k ctnagmcat Tacikou, KSIIMK, 6r, 1956,
s.45 v.d.; A. V. Gurskiy, Naskalnic rinnhi a Gorna-Badalryanskoy autarcmoy
oDlasfi, DAN, Tai.,3, rg52, s..33-37,8 resim; Itogi arheologigeskiy issledoaanilt
1946-195o gg., lzv. AN, Ser. ist. i Fil., 8, rg5r, r; ltogi, Arh. issl. 1949 8.,
Vestnik AN, r95o, 5, s.9B v.d.; Itogi, Arh. issl..r949 g., lzv. AN, 7, r95o;
Nr.3, s. e85 v.d.; C. I. Kapogina, Pldnum LOIIKM fu Arhzologii Sreduy
Adi, VDI, $&, 4i A. P. Kolpakov, Arluologi4cskie pamyatniki na fogc
Tacihistana, Soobqeniya Tac. FAN, l, tg47i B. N. Kastalskiy, Istoriko
gugrqfigcskil obzm Surhanskoy i $irabadskolt /olin, Vestnik irrigatsii, r93o, 3,
s. 5 v.d. (Daha ziyade Amuderya kenarrndaki abideler hakkrndadr). Orta
ga$da Tacikistan ganak giimlekgiligi, ginicilifi ve tiirbeleri igin bk. B. A.
Litvinskin Nouie ma!,eiah po arheotogii Tacikistaae, KStlMK, 55, t954,
s. r39 v.d.; N. G. Mallistkiy, Ugcbrce posobie po geogrqfii Tacikistana, Tagkent-
Semerkand, rg2g, s. r49; N. Ya. Merpert, Nckotorie itogi polewh arh. issle-
dooanj o 1949 g,: VDf, r95o, Nr. 2, s. ze5; A. L. Mongayt, Obzor poleaih
isshdooaniy, ltUf v t9447 g., VDI, rg,48, Nr. 2, s. r59 v.d.; A. Monheit,
Von dcn russisclun Aasgrabangcn im Jahrc rg47,}Iistoria, I95o, I, Baden; N. T.
Nikolstay, Ingi rabot Sooetski.h arluologoa za ug46-rg7o gg., VDI, tg5r,
Nr. 4, s. 225 v.d.; A. K. Pissargik, Z. A. $irokova, MuzE arluohgii. i
ctnogrdii, IOON AN Tac., 2, 1952, s. 12r-r32; A. A. Semenov, Panryatniki
Aritkot laitun a Sredrcy Aziio V, Knige "TaciListan" Tagkent, 1925, s. I43 v.d.;
Matnialnic panyatniki lranslal kultun o Sre&qt Azii, Stalinabad, 1945, s. 5 v.d.;
Sessiya OIF AN i Plenum llMK AN za tW, bk. KSllMK, 32, r95o,
3e, r95o, s. 9 v.d.; Sessiya OIF i plenum lltul( eN, za rg4g:. I. I. SMO-
ligev, Arluologigcskiz rabob o Dangare a r94z g., IOON AN Tac., 2, rg52,
s. g3-Io7; Sogdiysko-Taeik, arheolog. Eksp. I, M.-L., r95o (MIA, r5);
keza bk. MtA, 37; B. Ya. Staviskiy, Arluohgi.gcskoe isshdoaanie'Tacikistann,
 GOKTURKLER r8l
VDI, rg5e, r, s. 165 v.d.; Kinjalov, R. Y., Izugeni.c dreowgc miraa otdth
Voltoka Gos. Ermitaja, VDI, 1952, Nr. 3 (Staviski'nin birinci etiidi.inde gok
genig bir bibliyografya vardr); S. P. Tolstov, Dostijmia Sowtsko2 arluohgii,
Sbornik, IOSVST AN, L., 1949, $. 76g; A. D. Udaltsov, Arh. izugnie
Vestnik AN, 19,47, 5, s.33; V. L. Voronina, Prient stmitdstul Tclnihi
doarabskogo pcrioda o Srednqr lzii KSllMK, e8, rg4g; V. V. Vinkl er, Omoo-
nic arhzologipskir kollcktsii respublikans*ogo inoriko-kracwdgcskogo Muzcla Taci*-
skoy SRIMK Tac., I, Arheologiya, 1952, s. 87-93, 4res.

coKTt-rnrr,nn vE so6D riir,riini_l

W. Barthold, K ooprosu otb assuaiyah TurkCstnnskogo haya, RKISVA,
8, r9o8; Otgct o kamandroake a Tukcstan, lRalVtt<, tg22, IT; Berngtagr,
SogdEshay kolonizatsiya Scmireg2a, KSllMK, Vt, rgr4o; MlA, 26, s. r33-r42;
Izpbraj& Sogdiyka a korophstitu QrAtkq Dolizr, KSIIMK, XIX; A.. M.
Belenitskiy, Do Musulmanskih kultah Srednzy Azii, KSllMK, a8, tgr4g,
s.83-85 (Miisltimanhktan iinceki Orta Asya ktilttri.i hk.); A. Yu. Borisov,
K Istolkooan!ru izoibrajcnilta na Biya-Nalmawkih ossuai2ah, Trudr otdela Vostoka,
Ermanitaja, II, r9,4o, s. 46 v.d. (Orta Asya'da ossuarium ve heykelcikler hk.);
V. Qepelev, Anti4anala stadiya a istorii iskusstaa nciodoa, SSR, M.-L., rgr4r,
s.59 v.d.; G. V. Grigoryev, (oroaztrigskoc koshlaaniliSa a K*lak F'ily'rnt
pod Samarkandon, VDl, 1939, r, s. r47 v.d. (Semerkand ossuariumlan hk.);
TOVE, II, rgr4o; KSIIMK, VI, rg4o; KSllMK, XIII, 1946; .Ot4ct ob
arluologigeskoy razocdki a Tanggrulskom rayonc Uz SSR" O rg4 g., Tagtent, tg35;
O. M. Daltoi, Tlu trcasurc of Oxas, s.3 v.dd.; N. V, Dyakonova, Tcrra-
kotoua.lta figurka (ahaka, TOVE, ll1' obraz Siyorya a Srcdwasiatsko2 nifohgii,
KSIIMK, XL, r95r; A. A. Freyrnan, Dahrooannu Sogdi2shie dokununh
s gort Mug i Taeikistane, Dokladr gruppr vostokoved. Trudr tV. AN SSR,
XVII, L., 1936, s. rtr:^; Sogdiski nkopisny dokunwtt, VDt, 1938, z (3),
s.34; A. f,r.an, $ananizn, Ankara rg54, s. r8r v.d.; K. fnostrantsiev,
K istaii do Musahnanskoy kulhm Sr.dnq Azii, ZVO, XXIV, 1916; ZVO,
rol-r 14; A. Kalmukov, Otkitila Kastakkogo "Bi2a-Naymanskic osnraii,,,
Krujka Liyubiteley Arheologii, g. XIII, s. 5r v.d.; B. N. Kastalskiy,
Bia-Na2maiskie ossanrii, ProtokohTurkestan, aynr.yer, s. 15 v.d.; T. N.
Knipovig, KSltMK, XXVIII, 1949, s. 7+ v.d.i V. l. pilyavskiy, .Srt-
souu soorujmi2a drcanego Mmta, Noa. isshd; po Ist. arhiukt. narofua,SsR, M.,
1947, res. 5-g; A. Potapov, Rclyfi drcauy Sogdiant iinrigcski istarrik,VDt,
e, 3, rg38; G. A. Pugagenkova, Arhiltktwa Srcdntaziatsko2 antigeosti, YDl,
I95r, 4, Arhiukntnu Panyatnihi,iVi.n, Trudr YuTAKE, I, A,5kabad, rgr49,
s. a4o v.d.; Elanuntt SogdEsko2 uhihkhn na Sre&uazia&kih tarakotoh, Matcrialr
po arheologii Uzbekistana, II, TagLent, rg5o, s. 8 v.d.; K poblcttu ooat*-
rcacnic "$atrwth,Muzokea" Hmasana, Materiab YuTAI(E, I, Agkabad,
t949, s. 59 v.d.; G. K. Rudov, Voprosu o wm4iaiya Sogda YII-Vill. oo.i
 r83 ORTA ASYA

SRIKM Tac., f, Arheologiya, rg52' s. 59-72; B.Ya. Staviskiyt K ttayosu

ob illcohgii do Munlndnskogo Sogl4, SRIKM Tac., I, Arh., r95e; O- f. Smir-
noia, Matzriah k swdmnul kotalogrt Soglilskih morut, EY, VI, r95a, s. 3-45;
Sogdi2skic monett iz raskopok o Pyaiirikmta, KSIIMK, e8, 1949; N. V. Struve,
Yosstanic a Margiaw Pridarii, Material. YuTAKE, I, A,;kabad, tg+g' s. 27i
A. l. Terenojkin, KSllMK,33, r95o, s. r5r v.d.; S. P' Tolstov,Ossaati
wwgo ntobtgtugo tipa urygwtu Pastattbtti skulparnmi izobrajayami lyudlz iz
obojamry glint, Iztr. AN SSR, VII, 6, rgso' s. 578; Dreanu Horczmiskia pant-
ltatniki a Katakalpakii, VDl, rggg,3, s. r95 vd'; Drcwnsti Yahwgo Horczma,
VDl, rg,4r, r, s. 164 v.d.; K.V. Trever, Gopa$ah'pastr.th'&ar, TOVE, II;
V. L. Voronina, Izugmiya arhitckan dranugo Pyancikmta, MlA, 15, M.-L.,
rg5ol Arhiteiarnu pamltatniki dreougo Pyatuihcnta, MlA, 37,.s. gg-rgz1, Pric.mu
sboitelnoy tttniki do Arabskogo pcrioth o &atnty ledi, KSllMK, e8, 1949;
Stroiblm2a tchn*a dreougo'Hore4na, Tndt Horcansk. ,4rhalag, Efur'td. AN,
SSR, M. rg5z; A. Vyazigin, Ossaii s gondisa Kdah-Kr, VDI, 19,48,
P.]olstov, SA, 18, 1953, s. 316 v.d.; Kcramike A2ttamamcmcni
s. t5o-r55; S.
Kayma, Trudr AN. Uzb. SSR, I, Termezk. Arheolog. Eksped., II, TalLent,
1945, s. 45. I

Sog'd iilkesi, Amud.erya ile Sirderya nehirler ara$ndaki

biilge idi. Ticaretle upagan SoSdlular Orta Asya'ya yayrlmt$
ve yer yer koloniler kurmuqlard,r. Aynca Orta Asya'daki ipek
yolu ticareti-de tamamen onlann elinde bulunuyordu. Gdktiirk
devletinin bilhassa ilk zamanla:rnda SoSdlular, Giiktiirk kagan'
lanna miiqavirlik ctmiglendi. Meseli Bizans imparatorlu$una
Gitkttirk kaganr t:ralindan elgi olarak giinderilen Manyah
adh Eahs bir So$dlu idi. Gdktiirk kaganlanmn bau ilemi
ha,kkrndaki bilgileri de daha "ziyade 'So$dlularrn verdikleri
haberlere dayanryordu. Gttkttirk gagmda Orta Arya'run her
tarafrna dal budak salan So$dlular yer yer koloniler kurdular.
Bunun neticesi olara,k siyasi ve ktilttirel rolleri btisbtittin artrru$
veUygurga$nda, Uygrrrlar iizerindede gok miiessir olmuglardr.
Sr$ t&oedc Zerefgan veaisindeki Mug-Tepe'de birgok Sofdga vesikalarla
Glhtffi trrt
rcdlrhn birlikte Gbktiirk yazrh eoerler de bulunmu$tusff. So$dga vesi-
kalar Tarhun Divastig adh bir So[d reisi ile ilgili idi85r. Bu
vesikalar bize gdster,mektedir ki GOkttirk hakimiyetine giren
Sogd iilkesinde Gtikttirk yaa$ da kullanlma$a baglanruqu.

t60 Berngtam , Drcou Tirrskiy dalattunt iz hgda,Ev, V, r95r, s. 65-75.

sl A. Fre ym an, Datiroounu Sogdi2skic bkuttutth s gon Mug o Tui'
kistau, Trudr IVAN, XVII, s. r53 v.d.;'EV, V, s; 65 v.d.
 GOKTURKLER I89

Pencikent yakrnlarrnda, VI-VIII. asulara ait iglerinde at

bulunarr giigebe Tiirk mezarlanna da rasthyoruz 35r.

So$'d kolonileri, bilhasia Yedisu bolgesinde gok srk olarak YGal.Sr'a.

fohrdtrt
Seia

yerlegmiElerdi. Gtiktiirklerin hiikiim siirdti$ii sahalarda giirtilen

Iran ktilttir ve san'at tesirlerinin yayrlmasrnda bu Sold koloni-
lerine ait san'atkirlarrn rolti biiytik olmu tu. Yedistl dolay.
larrnda elde edilen buluntular, burasrrun ath gtigebe kiiltiirlerle
yerleqik So$d kiilttiriini.in birbirine kangtrfr ve birbirlerini
tamamladrklan bir yer olduSunu giistermektedirlerss. Orta
Arya'da So$d kolonilerinin yayrhglanna paralel olarak /er'
diittliik veya Mazdeiem de yayrlmrgtr 8il. Bu sebeple Zerdiigt
dinine veya onunla ilgili mezheplere'ait eser ve adetler nerede
bulunmuEsa, orada So$d kolonilerinin de bulunma ihtimalleri
hatrra gelmigti. Gtikttirkler de bazr Zerdiiqt idetlerini iiiren-
miglerdi. Meseli Bizans elgisi Zemarhos, ates iizeinden atlatrl-
355.
mrgtr
Yedisu'da, V-VII. asrrlara ait So[d kiiltiir merkezleri, i

Sukuluk, Kenbulun ve bugiinkii adr ile lvanskoe idi356.

Bu gafrn en iinemli eserleri yuvarlak kapaldr ossuraium'larlass?
kadrn heykelcikleri idi 358. Pencikent'de oldu$u gibi Sukuluk'da
da lran tannlan ve mitolojisi, Greko-Budist ikonografisi ile
ifade ediliyordussD. V-VIII. asrlarda, Sukuluk'da So$d. kolo-
nilerinin gol kesif bir faaliyeti vardr. Bu qa$a ait Sukulul
eserlerinden kiigiik bir SoSd heykelci['i, tetkike deser bir eser-
diram. Heykeller,ya do$rudan do$ruya heykel olarak yaprh-
yorlardr veyahut da kaplar v.s. antropomorf bir tanda Eekillen-
diriliyorlardr (Lev. rg, r, gz). Bu eserlerde eki Yunan kiiltiirtiniin
Berngtanir, aynr eser, s. 25; V. l. Sprigevsk iy, Pogrcbcnic s korcm
352
scrcdint I.
Ts2a4eletila n a,, Trud. Muzeya Istorii narodno Uzbekistana, I,
Ta$kent I95I.
i5s Berngtam, MlA, :6, s. i33 v.d.
s6{
Berngtam, Soglisha2a kolonizatsilta Scmircgya, KSIIMK, VI, r94,o;
MlA, 26, s. r33.
aos B. Q[2vannes, Docummts, s. a35.
s6' Berngtam, MlA, 14, s. Iro.
86? Ayru eser, T. LXII. Lev.
' t58 Aynr eser, T. LXI, 5.
85e Aynr eser, T. L, r-4; LX.
ilo Aynr eser,.T. LI, LII; SA, XI. Lev. r9.r.
 I9O ORTA ASYA

izlerini giirmek de miimliind.ii 86r. Heykellerin bagla'nda iig

$illnrti_sasanl tagla' da gdriiltiyordu. riazrla.na gti,re bu hey-
kellr Kubadgah'r temsil ediyorlardleoz. Bu qekildeki birlqtir-
melere kargr daima ihtiyath olmak lizrmd'. Ategperest sog,a-
lann iyinlerde kullandrkla* qyalardan elimize geglnler, ant"o-
poTotf kaplarla (Lcv. rg,r )igterinde atE yakrlan ateqdenlik_
lerdi (Lev. 33,2 ) s.Bu arada ossuarium'lara air kapiiciara da
gok rastlanmr$tr s04. Kapakla'n tepelikleri elaeriyeile hayvan
Eeklinde i.isl0plandrnlmrgtr.ss (Lev. r g, z ). Keramikler i.izerindeki
stisler umumiyetle basma srretile yaprlmrEtr.
eanak giimleklerin
iizerinde inci dizisi .ve rozetler srk srk yer almrE; bazr figiirler
ve kabank siisler yaprytrrrra s'retile kaplann tize"ine y.pig*rt-
mrglardr (Lev. 3o). 4sasen Yedisu btilgesinin reramilJerine
ait kronoloji heniiz daha iyice tesbit ed.iltig dq$ildir.

coxri,inr'IERD E z enoiigr AN,ANnr,E, ni

O!!. fr' 'ar Gttktiirk devletinin igindeki ath ltiEebe Tiirk halklannd.an
t!ilr-la
bir &rsmrmn atEperestlik, ya.ni Zerdtigt dinini kabul etmig
olmalan gok muhtemeldi. Yukanda da balxettifimiz gibi,
B?uT elgisini atef tizerinden gegirme merasimi, y.p.r, ii*_
seler Ttirk olmasalar bile, Giiktiirk devletinde Zerdtiqiltik an'ane-
lerinin yerlqmig olduiunu bize gdstermesi bakrmrndan ente-
resan bir hadisedirsff. orta Asya'da Zerdiigt dinini kabul
eden gtigebelere ait taprnakla'n, daha ny,d.e arabalar tizerin-
deki gadrlar iginde bulunmasr gok muhtemeldiss?. Bununla
Orta Asya'dz bazt ktigtik atesgedeler de ele gegmiEtieos.
Zcllll rt $ Zerdtigt dininin bir mezhebine giire, bir insan iiliincer.
L.h th !f-
.$r lltt* ,iiltintin etleri kemiklerinden srynlrr ve-kemikler ayn bir kaba
konarak giimiiliirdii. Ilim dilinde bu kaba ossaariuh denir. Tiirk
*t Ayru eser, s. rI3.
ut Aynr eser, s. t t4.
!s Aynr esr, s. rr5-rr7.
s'Aynr escr, T. LVII-LIX.
s Ayru eser, T. LVII-LIX.
e ZerdiSt dininde bir insanrn gtingrhlardan temizlenmesi, areg tizerin-
d6s alt4trlmaq| suretile yaprludr.
t.? Berngtam, MlA, e6, s. r3g-r4e.
* Aynr cser, ayru yer.
 GOKTURKLER

hakanlanmn Horasan ve Batr Tiirkistan'a tayin edilen Giikttirk

gadlan ve yabgulannrn Zerdiigt dinini kabul ederek bu an'ane-
leri bizzat kendilerinde de tatbik etmig olmalan gok muhte-
meldi 36e. Bu ananelerden Manas destanrnda da bahsedilirdi 37o
(bk. Lev. rg,z). :

q, 6d
9 ffi
'C{6.

Levha Ig Qu vAdisinde bulunmut, So$dlulara ait eserler:

- r. Heykeller; r. Ossuariumlar.

En karakteristik Batr Ttirkistan Ossua,riumu gi.iphesiz ki

Katta-Kurgan civarrndaki Biyanayman'da bulunan, VI.
asnn sonuna veya VIII. asnn baqrna ait bir eserdi (A. Ya.
36e Ossuariunrlarrn Ti.irklerle ilgisi bakrmrndan bk. Abdi.ilkadir lnan,
',$ammizm, Ankara,
r9ff, s. I8r v.d.; Barthold, Otgal, lRAtMK, rgel, II.
Tiirkistan ossuariirmlan igin bk. IL l. tnostrantsev' ZVO, I(XIV-, 1916;
W. Barthold, RKISVA, 8, rgoS; Borisov, TOV$ II; A. Potapov,
VDI, r, g, rggS; Bern$tam, MlA, s. rg8.
r?o A. lnan,
$ananian, s. r8r v.d.
 t92. oRTA ASYA

Borisov, Izobrajeniya na Biyanaymanskih ossuariah, TOV, e,

rg4o, s. 4B). Batr Tiirkistan'daki So[d ossuariumlan ,to'gelr
idiler. Yedi-Su'da yani Orta Asya'da bulunanlar ise luadrlak
bir Eekilde yaprlmrglardr. Bu sandrklann veya topraktan yapil-
mrg kaplann tin lsmr, umumiyetle lran mitolojisine ait resim-
lerle siislenirdi 37r. Bu resimlerin tetkiki, SoSd san'atrrun Orta
Asya'daki mahiyeti haklsnda da bize bir fikir verebilmektedir.
Bu resimlerden anhyoruz ki her ne kadar Gtiktiirk Ea$rndaki
Yedisu So$dlan esti Sasani an'anelerini devam ettiriyor idiy-
seler de di$er yandan da Turfan ve Kuia'daki Budist kiiltiiriin
tesirle,rinden kurtulamamqlardr aza.
Oae Aryr'& Orta Asya'da ve TiirHcrdeki tag Eekilleri ve taglarla ilgili
S.f,.! blba
an'aneler heniiz daha tetkik edilmig degildfu. Gtikttirkler dev-
rinde Sasani taglanrun gerek tezyinat ve gerekse qekil itibarile
Orta Asya'da giiriinmeye bagldrlnm miigahede ediyoruzs?3.
Bizim fikrimize giire, Giiktiirkler iizerindeki bu gibi tesirler,
do[rudan doiruya lran'dan gelmiq olmaktan ziyade, Do['u
Ttirkistan'daki Eehirlerden girmig olmahydrsTa. Orta Asya'daki
Sasani taqlan, Hun devrindeki kruganlarda da giirtilmekte idi 3?5.
ZcdrfF& .n Bilindi$i tizere cennet kuEu esas itibarile bir Qin motifi
mrillcdo Le
M'G6&I idi. Fakat sonradan lran'a da girdi ve Zerdtiqtlii$iin en 6,nemli
toto sembollerinden biri olmuqtu. Zerdi.iEtl{ikte hmol ve cennetkusu,
ates ve gtinesin birer sembolii idiler. Bu motiflere, Giikti.irk ve
Hun dewine ait kurganlardan grkan kumaq ve eyerler iizerinde
gok rastlamaktayn. Ayn apr yerlerde de siiyledi!'imiz gibi
Prof. Kiselev, cenrrt kugu motiflerini Orta Asya'da bir Qin
tesiri olarak giistermektedir. Halbuki BernEtam bu motifi
bir lran sembolii olarak kabul edar s?0. Bizce Prof. Kiselev'in
fikri kabule daha gayandrr. Orta Asya'daki Sukuluk buluntu-
lannda.ele gegen horoz ve cennet kugu motifleri, Ira"nhlaqnu$ ve
her bahrmdan lran karakterine biiriinmtglerdi3??
!?r Berngtam, MlA, 16, s. r38 v.d,
t?t Aynr eser, aynr yer.
t?r Berngtam, MlA, 16, s. r4o.
r?r Bu gehirler Kuga, Turfan, Karagar v.s. idi.
r?5 (J6111s1i olarak bk. L. R. Krzlasov, KSllMK, t9, s.
48-54.
e' Bernltam, lzobrajnit Sogdi2ua, KSltMK, tg.
r? Bu motifler igin umumi olarak bt. K. tnostrantsev, ZYO, *4,
r. lg4 v.d.; K. V. Trever, TOVE, II; Dyakonova, TOVE, II.'
 coKTUnrrsR t93

r&tt t tl
Gtikttirk gafmda, bilhassa Altay daplarr etr{r1d1 toPra}tan rcylddrlorl
yaprlmrq ktigtik irisan ve hayvan heykelciklerini de gok bul-
*ut tuyrr. Bunlar d,a Zerdtigt dini ile ilgili sernbollerdi. Bu
eserler bilhassa Qu nehrine diikiilen Sukuluk .gayr iizerinde,
Ruslann "Quyskaya d,oline" dedikleri mevkide gok bulun-
muqtus?E. Bu tip figiirlere kaplar tizerinde de rastlamaktzyn'
MeselA btiyle bir rfrtiyar fiSiir_qltiin givtltl tacr gok
eatererandurzo. 3o1i*lirlerin daha ziyade Olti gOmme mera-
simlerinde kultamldrklarr anlaqrlmaktadr. Bunlar, bize Tiirk-
Ierdeki balbal an'anesini de hatrrlatrrlar (bk' Lev' l9)'
Ikinci tip heykelcikler grubu lran mitolojisinden -lt^Ttq'
baqlarr insan ve viicutlarr hayvan olan hcykelciklerdi.- onceden
hazrrlairan kahplara kaba olarak dtikiilerek yaprlmrg bu toprak
hcykelcikler, dubad-$ah'da eElerine rastladr$rmrz lran eser-
lerinin benzerleri idiler. Bu eserler, Orta Asya'da Zer'
dii$tli.i$iin ve lran kolonile rinin zamanrn4za kadar gelen
hatrralandrr.
Bu kaydettiklerimizden baqka SoSd mimarisi w, kera-
mi$i sar, silihlarr ss hakhnda da gok siiylenecek Fyler vardrr.
Fakat kitabrmrzrn hacmi buna miisait def'ildir.

37s Berngtam, MlA, e6, s. 136.

s?e Bernttam, aynr eser, aynr yer. K; lnostrantsev, ZVO, XVIIIT
s. 146, eo3.
830 Sogd mimarisi igin umumi olarak bk. V. Qepelev, - Antignaya
S. P. Tolstov' VDl, 1939,3, s. I95 v.d.; VDl, r94I, t,
stadiya, s. 19 rr.d.
r. tb4; Pugagenkova, VDl, r95r, 4i YuTAKE, I, s. z4o' Birinci etiid
Budist mimarisinin So[d eserlerine tesiri hk.; ikincisi ise Soldlarrn ktigeli
kuleleri hakkrndadrr, Orta Asya'daki bazr eserler iizdrinde bulunan resim-
lere g6re So[d mimarisi hk. Pugagenkova, Matniah po afi. (Izb*istana, Il,
s. S v.d.; Arap istilAsrndan dncehi Orta Asya hk. Voronina, K wposu ob,
s. 35; MtA, 37, s.94 v.d.; Zasrpkin, Athitzkhtra' s. 33 v.d.; Bibliyografya*
mtzdaki Voronina, V. l. Pilyavskiy, G. V. Grigoryev'in eserlerinebk'
9sr Grigoryev, TOVE, II, rgr4o; KSllMK, VI, r9.4o; XIII, 19146;
Knipovig, kslluf, 28, 1949, s. 74; Terenoj\in, KSllMKt XTIIII'
tg5o, r. t5q; Yyaznitissa, TrudrAH Uz. SSR, I' s. 45i A' Yu' Yaku-
bovski, Sb. "Po sledam drcanih K,tltur", s. l7o v'd'
trt R.udo, Soofu. Respubl., I, tg5e' s. 59-72.
orb Ao* ts
tM ORTA ASYA

TiiRcE$ PARALARI
A. N. Berngt am, Tiirgegskiz monett,TOY,2, I94o, s. t05-r r r; MIA l4;
Noor2 Tiirgqtskih ftunet, Tilfkohgi.geski2 sbornik, I, M.-L., r95r, s. 68-7e;
tip
E. Drciuin, Its monnaies Tuko'Chinoi'ses, Revue Numismatique, 1896;
Markov, Iruatayny katalog Munlmanskih morct Gosudatstacnnogo Ermitaja'
Sbp., r896, s, lo3; M. Masson, Monctnu nalndki a Drcdnqt A/i, rgrT-rgz7 gg.,
lavestiya Sredazkotnstariia, III, Ta;keht, tge8, s. 288; F. W. K' Miiller'
tligtica, II, APAW, rgro, Berlin, tglr; A. Stein, Sarindla, IV, Tabl'
CVL; OAK, r8gr, s. rr5; OAK, 19o6, s. I34; W. Radlov, Dia Alttfrr'
kiihm Inschrifw ibr Mongolci, s. 358; VDI, r, 1939.
Semiregi biilgesinde Qin paralan geklinde yaprlmrg SoSd
yazr$ ile Tiirkge olarak yazrlmrq olan bu paralarin y'ektnu
btiyiik bir kolleksiyon teqkil etmektedirss. Bu paralarr tip
itibarile Pencikent'te bulunan So$d paralanna gok benzemekte
iditer. Eski Taraz qehrinin IV. katrndabulunan TiirgeE paralan
M.s. VIII-IX. asrrlara, V. katrnda bulunanlar ise XI-XII.
asrlara dair eserlerdi s84. Daha do$'udaki Sarrg-Kurgan'da ise
"Tiirgeg Kagan Bay Baga"ya ait bir para bulunmu5tu385-
Tiirgeg Kaganr Uqele'nin tinvam "Baga Tarkan"drstt. ?39
senelerinde Ttirgeqlerde ismi geqen bir "Baga Tarkan" daha
varchrss?. BernEtam,' bu paramn ikinci Baga Tarkan'a ait
olduiunu siiyliiyorsa da bu gok qtiphelidirsss. Paralarda
Balasagun'a atfedilen 'qKuz Ordu" adt da gegmektedirsse. Bu
paralar, a$rhk ve btiytiklliklerine gtire beg tipe aynlmrgtr 9m.
3onradan-negredilen bagka tipteki ttitg"g paralannda, Qagan
kelimesinin yamnda damga da vardr 3e1- Bir di['erinde de
"Onok tamga" srndair bahsedilmektedirssa. BernEtam'a giire
bu tip paralar M.s. 738-74o senelerine ait olmah idi 8e3'
sss Bk. E. Dro\in ve H. N. Orkun, Eski Tiirk Taa.tlan, II, s' Ifu.
E8{ TOV, 2' s. ro5.
$6 Aynr yer.
secg. Qfu2vanncs' Doctttruttk, s. 49.
ot Aynt eser, s. 47.
16' TOV, 2, s. I.o7.
8Ee TOV, 2, s. ro9.
reo TOV, 2, s. ItI.
$r Ti.irkologigeskiy Sbornik, I, M.-L., r95r, s. 68-7e.
8tt Ayru yer, s. 69.
"tt Aynr eser, s. Tz.
 Z. Giiktiirk ktildirtine ait yeni buluntular
, ToNYUKUKtuN MEzART

Kiil Tegin'in mezarr yanrnda bulunan tabut, heykel v.s.,

gok tince W. Radlov tarafindan negredilmiqti. Tonyukuk'un
mezannln tasviri ise, etrafrnda bulunan eserierJe ve birlikte
ancak r95B senesinde yayrnlanabildi !. Zamanla sanduka ve hey-
kellerin yerlerinin de$iqebilece$i sebebile, bulunduklan yiin-
Ierin bir krymeti yoktur. Fakat burada iizerinde durulma$a
defer en iinemli tngs-ele, Tonyukuk yazrtmrn yiiresinde bulunan
eserlerin, aga$r yukarr Kiil Tigin'in yazrtrnm etrafrndakiler-
le aynr olrnasrdrr. Bu suretle Giiktiirk mezarlannrn mtigterek
<izellikleri hakkrnda umumi bir fikir edinmek imkinr hasrl
olmaktadrr. Dik diirtgen qeklinde olan mezarur giintimiize ka-
dar gelen izlerine gtlre, btiytiklii$ii +o x 30 m. dir. Mezarrn or-
tasrnda, z.6oxz.6o btiytikltikte ve r.5o m. yiikseklikte,iyek-
pare ddrt taq'pilika ile yaprlmrq birsanduka vardrr. Sanduka;
gekil itiban ile ve drg yiizi.ini.in stislenmig olmasr balqmrndan,
Ktil Tigin mezarrndaki egine benzemektedir. Buna benzer
Gokttirk qa$rna ait diier bir sanduka da, Tula nehri civannda
bulunmuqtu 2. Sandukantn i.izerini kaplayan tagrn ortasrnda,
bir yazrt veyahut da bir heykelin konmastna mahsus bir delik
agrlmrqtr. Bu delik bir sunak yeri de olabilirdi. Aym yerde ikin-
ci ktigiik bir sanduka daha bulunmugtu. Mezar lusmuun orta-
srnda, ktigiik bir birramn temel izleri de g<iriiliiyordu. Bu bina-
nrn iizel olara^k Tonyukuk igin yaprhp yaprlmadrirm bilmiyo-
ruz. E$er onun igin yaprldr idiyse, bu, "bark" dan bagka bir
qey degildi. Zira Gokttirk yazrtlannda, Ktil Tigin'in mezan
iizerine btiyle bir kiigilk evin yaprldrfrndan ve iqinin siislen-
di$inden bahsedilmektedir. Yazrtlarda bu ev "bark" adr ile
* Bu konulara ,esas olan eserler, kitap dizildikten sonra elimize gegti-
$inden, ilgili bdliimlere konamamrgtrr.
r Pentti Aalto, Materialicn zu dm Alttiirkischen InschriJtrn dar Mongohi,
Helsinki, 1958, s. 4 v.d.
r G. Borovk a, Arluologigcskit obshdoaanista sredncgo tcani2a r. Tolt, Sb.
"severnaya Mongoliya", II, lzd. AN, L., Ig27, s. 13
 r96 ORTA ASYA

adlandrnlmrgtrs (bk.s. r 6z ). Mezann yakrnlarrnda ise, Kiil Tigin2-

in mezannda oldu$u gibi bir gok taq nineler ve balballar giiri.ili.i-
yordu. Aynr mezarrn etra{inda baqka qaluslara ait mezarlar d.a
vardr. Bu mezarlardan bazrlan Prof. Johannes Schubert tara-
Iindan kazrlmrg; fakat raporlan heniiz daha neqredilmemigtir. Bu
mezarlarda altrndan yaprlmrg bir Eok siis pildkalarr elde edil-
migtia.

YENiSEY YAzITLARI YERALTI

BULUNTULARI
"Yenisey yazrtlarr" adr ile adlandrnlan ve Gdkti.irk alfabesi
ile yahlrnrg kitabelerin etra{inda, son zamanlarda iinemli kazr.
lar yaprlmrq ve burada kayda deser bir qok eserler elde'ed.il-
miEtir. Her ne kadar bu kitabelere Yenisey y,azrtlan denmiqse d.e,
bunlann btiytik bir ekseriyeti, giineyde, Tuva btilgesindeki Kem
nehrinin kollan iizerinde bulunmugtu. Tuva btilgesi, Krrgrz
kiiltiir gewesine ait olmaktan ziyade, Gdktiirklerin tesiri altrn-
da bulunan bir kesimde idi. Burasr, bazan Gtikttirklerin cline
ve bazan di Krrgrzlarrn ellerine gegmigti. Eski Qin kaynaklan,
Gdkttirklerin mengeini de Kem nehri biilgesine atfetmektedirlet'.
Bu sebeple Kem havzasrnda bulunan biittin yazfilan,Krrgrzlara
mal etmek ilmi bir hareket olmaz. Bir gergek varsa, o da bu
bOlgede Kugrz ve Tiirk killtiirlerinin birbiri iglerine girmiq
ve karrgmrq olmasrdrr. Bi.iyiik'bir ihtimille Ttirklerin Anayurdu
olan bu btilgenin ktiltiirii iizerine e!'ilmek, b:lhassa biz Tiirk-
lerin bir giirevidir. Ruslann son zamanlarda yaptrklan Tuva
ilmi araEtrrmalannin neticelerine gtire, Gitktiirk Ea$rndaki
Tuva hallcrnda Mongoloid rrkrn izleri gok azdr6. Burada yagr-
yan Ttirkler beyaz rrktan ve brakisefal idiler. Elbette az bir
kangma vardr. 196o da L. P. Krzlasov, Tuvadaki kitabelerin
8 Bk. S. E. Malov, Pamyatniki dreaw T7ursko1 pismennosti, M. L. lg5g,
s. rg, XI.
a Aalto, Aynr esr., s. re-r r.
5 B. Ogel, DoluGdktiirklerine aitnotlar aeaesikalar, Belleten,
rg57, s. ro3;
Liu Mau-tsai, Die chinesischen Nachrichtcn zur Geschichh der Ast-Tiirken,
Wiesbaden, 1958, s. 489.
6 Elde edemedi$im bu rapor hakkrnda bana bilgi
, veren Dr. UIa .Jo-
hannsen'e tegekktir ederim.
 GOKTURK KULTURUNE AIT YENI'BULUNTULAR ry7

iizerindeki damgalan toplamrg ve bazr umumi neticelere

biz maalesef nikbin deffiliz.
varma.k istemigtirT. Bu hususta
Kaggarh Mahmud'la Ragid ed-Din'in verdi$'i damgalar
arasrnda bile miinasebetler kuramaz iken, biiyle daSrnrk
bir bdlgede damgalara bakarak umurhi neticelere varmak
bize' heniiz daha erken bir harnle gibi geliyor. Bunun-
la beraber toplanmrg olan bu damgalar, Tiirk kiiltiir tarihi
bakrmrndan tinemli bir malzeme tegkil eder. Bu etiid
hakkrndaki tenkidlerimizi ayrrca yapacaSrz, Krzlasov, kendi-
sinin yaptr$r bir &ronolojiye giire, kitabeleri B4o dan gok
daha sonraki senelere koymak istemektedir s. Elbette bunlar
araunda muahhar olanlan da vardr. Fakat kendisinin kul
landr[r filolojik ve epigrafik kistaslar Eok zayrftrr ve giirtiniige
giire bu husustaki bilgisi de gok azdtr. Meseli Uyug-Arjan
(veya Uyug-Arhan) yazrtrndaki "mar" kelimesinin okunugu
qok qi.iphelidir. Bu yanhg okunuga dayanarak, yazrr)n Uygur'lara
aidiyetini stiylemek doSru olmasa gerektire. Di$er fikirleri de
bununla kryaslanabilir. Uyug-Arjan yazrtrnrn yakrmnda bu-
lunan mezarlar, 1916 da kazrlmrq, bir gok kadrn ve erkek is-
iskeletleri bulunmugtu. Erkeklerin iskeletleri, ba{r-doSu isti-
kametinde uzatrlmrqtr. Kadrnlarrn baglarr da batr tarafina
do$ru konmuqtu. Mezarda buhinan muhtelif eserlerin yamnda,
bilhassa koyun kemikleri nazart dikkatr gekmekte idi. Eserler
arasrnda tek aSrzh bir brEak, at gemi, halkah ve tablah iki
iizengi ve iki toka bize kiilttr tarihi balammdan bazr fikirler
verebilmektedirlo. I(rzlasov, ayrr bir makalesinde Tuva me-
zarlanm giiyle bir tasnife tibi tutmuEtu : r) Kurganrn toprak
lurnrnrn altrnda, bii katakomb iqine gtimiilen iiltiler. Bu mezar
tiplerini Uygur Kurganlan adr ile adlandrrmaktadrr. z) Altay
Tiirklerine ait ath taq kurganlar. 3) Yerli halka ait, at,n ola-
rak giimiilen iiliileri ihtiya eden tag kutganhr rt. Bu tasnif
7 Noaa2a datirouka pamlatnikoo Enisqskoy pismznrcsti, SA, 196o, s. 9z-
3,
r 20.
s Aym esr,, s. gg vd.
e Aym esr., s. gg-roo.
'lo Aynr eser., s, gg, ris. a.
1r L. P. Krzlasov, Etapt dreonqt islaii Tuui, Vestnik MGU, rer. ist.
-fil., 1958, 4; SA, 196o, 3, s. 99.
r98 ORTA ASYA

de heniiz daha miina.kaga edilebilir bir konudur. Elegeg

yazrtmrn yakrnlarrnda da bazr hafriyatlar yaprlmrEtr. Bilhassa
Uyuk nehri civanndaki Malinovka kurgam. iizerinde duru-
lacak bir buhmtu yeridir 12. Qrkan eserler Krrgrz kurganlan ile
mukayese edilecek olursay GOkttirk ga$rndan sonraki devirlere
ait oldu$u giiriiliir r3. Fakat kayrg uglarrrun tezyinatr da, bil-
hasa Altaydaki Giiktiirklere ait Kuray buluntulan ile biiyiik
bir benzerlik gristerir (Lev. r4). Avar eserlerini hatrrlatan tez-
yinatstz kayrE uglarrnrn ve tokalann muahhar devrirlere kon-
masr biraz giigttir ra.
Her ne olursa olsun, Kemgik ve Ulug.Kem havzasr Krr-
grzlardan daha ziyade, Gdktiirk kiilttir gevresi iginde mtitalea
edilmelidir. Giiktiirklerden sonra bu btilgenin, Krrgrz ve biraz
da Uygur kiilti.iriintin sahasr iEine de girdi$i bir gerEektir.

TALAs vAoisiNosri coK'runx yAzrrLARr

Talas nehri kryrsrnda Griktiirk yazsr ile yazrlmrg kitabe-
lerin de bulunmasr, bu biilgede Giiktiirk hakimiyetinin yal-
nrzca qekil balcmrndan yayrlmrg olmadr['rnr bize giisterir. Tiirk
kiiltiirti, yazr dili ile birlikte Talas havzasrna niifi0z etmiqti. Bu I
yazltlaxa bakrlrrsa, Ttirkler yava$ yaval yerleqik hayata girmig
ler ve zfuaatla meggul olma['a baglamrglardr. Nitekim Evliya- i

Ata yakrmnda ki Ayrr-Tam-Oy'da bulunan ta$ yazrtrn sahibi, :

tarlasrnr ve su hendeklerini, yani "4tt1" rnr tanzim etti!'inden

bahseder r5. Bu yazfi, bize Tiirklerin ziraatla da u$ragtrklanru
ispat eden gok iinemli bir vesikadrr. Gene aynr yerin yakr-
mnda bulunmug olan bagka bir mezar tallnda ise, g<igebe ha-
yatla ile ilgili stizler okunuyordu. Maalesef bu yazrt kat'i ola-
rak okunamamq ve muhtelif bilginler tarafindan ayn ayrl
okunmugtu. Buna raimen, gerek "altt oba (?) " 16 ve gerekse
"altrn ilim" r? tabirleri krsmen gdgebe hayatr ifade eden
rs SA, 196o,
3, s. ror.
tt Aytr esr., $, ro3, ris. 6.
tt Ayn, esr., s. to-8-rog, ris. lr, 12.
rr Malov, Aynr esr,, s. 57 vd.
1o G. Nemeth, KCsA, rge6, s. tg4-r49.
l? Malov, Aynr esr., s. 6o,

l
 GOKTURK KULTURUNE AIT YENI BULUNTULAR r99

stizlerdir. Gene Talas vadisinin giiney 'krsrmlannda buhuran

ve a$ag levhalar i.izerine yaztlmrq yaz:tlar, bir yol haHanda
verilen bir raporu ihtiva etmektedirler 18. Yol iizerindeLi
arvalat ve ovalar bu yazrtta tasvir edilmektedir. Bu tahta ya-
zrtlanrn, bir iinci.i veya haberci tara{indan yaz:Jrp ordugiha giin-
derilmig olmasr da Eok muhtemeldi. Qin kaynaklarr da Orta
Asyah giiEebelerin, yazrlannt a['ag iizerine yontmak suretile
yazdrklannr, zarr.rrar. zzrnati. bize haber verirler. Tabii olarak
bu yazrtlar siir'atle giirtimiiq ve zamammva kzdar gelmemigtir.
Bunlarrn tek nuinunesi, bu iiQ yazrttlr'

FERGANA'De co x'riinr Y AzITLARI

Kuzey Fergana'da Mug-hon yakrnlarrnda aqtlan me-
zarlarda, B. A. Litvinskiy tarafrndan yeni olarak bulunan bir
yi.iztik tizerinde, Giiktiirk alfabesi ile yazrlmrg bir yaztt giiriil-
miigtii. Heniiz daha fotografinrn neqredilmedi$i bu yazfi,
S. G. Klyaqtormy'rn okudu$una giire eski Tiirk tinvanlarrn-
dan "Inang" kelimesini ihtiva ediyordule. Altaydaki Kuray
buluntulanndan bir kemer siisii iizerinde de "$ad" iinvanr
geEmiqti. Bundan anlaqrhyor ki, btr Ea$da Tiirkler kendi eq-
yalan iizerine, kendi damgalair yerine adlarrm da yazdrnyor-
lardr. Kuzey Fergana'daki Tiirk hakimiyetinin onemini Qat-
kal ve Susamrr buluntularr dolayrsile belirtmiqtik.
' Gtiney Fergana'da Isfara qehrindeki kazrlarda yeni ola-
rak elde edilen bir qanak Eiimlek pargasr iizerinde de Gdkti.irk
harflerine rastlanmrgtr m. Gtiktiirk elfabesinin Isfara gehrine
kadar inmiq olmasr, Tiirk kiiltiiriintin yayrhg sahalarrnr tespit
eden kat'i bir delildir

rs Aynr eser, s. 63-68.

r0 S. G. Klyagtornry, Dreorc TXurskala runigeskalanadpis na bronzoaom
perstnc iz Fcrgana, Trudr Tac AN, Inst, Ist. Arh. i Etn., V, 1959, s. 167-168
Bu kitaplan bana gbndermek nezAketinde bulunan ve kendisini her zaman
takdir etti$im geng ve deSerli bilgin S: G. Klyagtormy'a burada te{kkiir
etmefi bir borg bilirim.
30 E, A. Davidovigi, B. Litvinskiy, Ailvologigcskil ogk Isfarinskogo.
rayona, Stzlirrabad, 1955,s. r7o, Pl, 85, 86.
 ORTA ASYA

ToHARisTAN'DA GOKTilnr taq

NiNrr,rniNiN iz.r,e'ni
196o da qok giizel bir bash ile negredilen, Amuderya'run
yukansrndal.i Tirmiz lehri dolaylanndaki Balahk-Tepe
kazrlanna ait bir eserde, Gtikttirklerden iincesine ve Giikttirk 'lI
1

Salrna ait tinemli malzeme verilmiqtiret. Tiirk gtiEebeleri ile 1

ilgisi olmayan bu buluntular arasrndaki bazr heykellerin, Giik- 1

tiirk Tag Ninelerine benzer bir'iEekilde yaprlmrg olmasr, epey

miinakaqalara sebep oldu. Sagl"tt ve yiizti tamamen Greko-
budist iislirpla yaprlmrE olan taE ninenin, Gtikttiqklere ait eg-
lerinde oldu['u gibi, sa!' eli kadeh tutmakta ve sol eli ise iyice
giiriinmeyen krhcrna dogru gitmekte idir2. Bu heykel bize
giistermekte& H, Ak-Hun'lannyrkrhgrndan ve Batr Ttirkistan
ile Toharistanrn Ttirkler eline gegmesinden sonra, Gitktiirk
kiilttirii gehirlere etkiden geri kalmamrgtr.
TALAs vADisiNor, ri ooxriinx BULUNTULARI
Talas vadisi, Giikti.irk ga$rnda btiyiik bir tinemi haizdi.
Qin kaynaklanna giire; bu biilgede Batr Gtiktiirk devletinin
biiyiik kabile gruplanndan biri ola,n Nu-shih-pi'ler oturuyor-
Iardr. Bu sebeple Talas vadisindeki, bilhassa giigebelere ait
buluntularda, Tiirklerin hiseleri btiytikttir. Bu biilgeyi tetkik
eden bilginler, buluntulan baEhca gu ga$ara ayrmqlardrr:
r. So$dak ve Gtikttirk gafr (V-VIII. asrr); z. Karluk ga[T
(VUI-X. asrr); 3- Karahanh Ea$ (XI-XII a$r) 23. $unu
dnceden siiylemek lazrmdrr ki, Gdktiirk ga$nda bilhassa qe-
hirlerde oturanlar Sof'dak'lardr ve sayrl-an Tiirklerden fazla
idi. Bu sebeple mesktrn yerlerde ele gegen buluntulann else-
risi, Zerdiiqt dini ile ilgili eseilerdi4. Yukarr Talas vadisindeki
Ming-Bulak, Gdktiirk. kaganlannrn yazhk bir karargihr
tl L. l. Albaum, Balal*-Tcfu, Tagkent, 1916o, s. 19o-196.
tt Aynr esr., s. Ig3, fig. I4g.
' tr Talas vadisi hakkrnda en iyi arkeolojik raporlar: A. N. Berngtam,
Arluologigcskic raboh a Kazatuunc i Kirgkii, VDl, lg39; Pangntniki starint
fahsskq Dolint, Alma-Ata, rg4r.
il G. l. Patzevig, Rdrkopki na trribii dnawgo Goroda Taraza, Trudr
Irut. Ist. Arh. i Etn., I, arh., 1956, s 8o, 85
 GOKTURK KULTURUNE AtT YENI BULUNTULAR

idis. Bu sebeple Susr, $elci, Atlah ve Belhu gibi buluntu

yerlerinin GtiktUrklerle ilgileri fazla idi. Orta Talas vadisindeki
Taraz'da, TiirgeE paralarr da bulunmugtu26. Taraz Eehrin-
den kuzeye do$ru, Talas vadisini takip ederek gidilecek olu-
nursa, Kiik-Ttibe, Adahkes, Doh-Nucikes harabelerine
gelinir2?. Talas vadisinin bu hsmrnda, tag ninelere ve Gtik-
tiirk balballanna gok rastlanmrgtrr. Bu biilgedeki Tik - Tur-
mas, Kiik-Kesene ve Ak-Kesene buluntu yerleri de,
Gtikti.irklerin medeniyet tarihi bakrmrndan gok iinemlidirlers.
Tik - Turmas'da mtihim bir kurgan bulunmug ve civannda eski
Harezrt'i'ktilttirri ile bir medeni/et katrna da iastlanmrEtr. Gene
aynr kesimdeki $arvaghk'da, Gdktiirk ga$r ile ilgili ategperest
Soidak'lara.ait kiiltiir katlan da tespit edilmiqtis. Durumu
hfllasa edecek olursak, diyebiliriz ki Goktiirk gafrndaki Talas
Eehirlerinde atesperest So$'dak'lann; yaylalarda ise gtigebe
Tiirklerin brraktrklan eserler ekseriyette idiler.

ilir vloisiNDE coxrtinr E'sERr,eni

Orta Asya'da ilmi kazrlann en zz yaprldrSr biilgelerden
biri, giiphesiz ki lli
nehri havzasr idi 30. Isadan iinceki devir-
lerde, Wu-sun'laun yagadrSr bu biilge, Gtikttirk gaSrnda bil-
hassa TtirgeE'lerin si.iriilerini yaydrklan bir yer olmugtur. Tiir-
geg'lerden ewel bir gok Tiirk kabileleri, bu kurak havzada
zafira;n zamar. yerlegmig ve yer de$iEtirmiglerdi. lli nehrinin
saS kryrsrnda bulunan Giikttirk ga!'rna ait kurganlann iizeri,
daire Eeklinde taglarla gewilmigti ar. Aynca kurganlann yarunda

s5 Bk. E. Chavannes, Documents historiques sur les Tou-Liue, s.

t95.
16.Berngtam, Talass, dolint, s. zg; Patzevig, Aynr esr., s. 86,
L. l. Rempel, Arluotogigcskie panEratn*i a dalnth nizoqah Talasa,
2?
Trudr Inst. Ist., I, 1956, s. 6e.
28 V. Kallaur, lllKLA, Tagkent, 1899, s.
28 Rempel, Ayru esr., s. 69.
7l vd.
30 lli bitlgsi hakkrnda baghca iki tinemli rapor gunlardrr :. K. A. A-
kigev, Otgct o rabok lliltsko2 arluohgigcsko2 ckspdittii t954 g., Trudr Inst. Ist.
Arh. i etir., r, 1956, s. 5-33; G. A. Kugayev, Daa tipa latganmh pgrcbcni2
pauobercj2a rcki lli, Aynr yer, s. 2o7-22t.
or Kugayer', s. ztj.
 ORTA ASYA

balbal taglan da gtiriiltiyordu 32. Mezarlar pilin itiban ile,

Qu havzasrndaki giigebe Girktiirk ve Karluk kurganlanna ben-
zemekte idiler. Insanlar, atlarla beraber giimi.ilmtiqler ve ijlii-
lerin baglarr da gi.ineye do$ru konmuqtu 33. Yi.izleri de belki
dofuya do$ru gevrilmiqti. Tek a$rzh l<rhglar, iig kiiqeli ok uElan,
a$ag ve topraktan yaprlmrE kaplar, bu mezarlann en ti4emli
buluntulan arasrnda idiler. lli havzasrndaki mezarlann sayr-
lan 4z ve igleri de gok fakirdi. Orta Asya'h gtiEebeler, bu btil-
geye ancak muayyen mevsimlerde u$ruyorlardr.

KURrKAN Kiir,rtini-r vn tiinrr.Bn

Giikti.irk kitabelerinin d.e srk srk bahsettikleri Kunkan
kavmi, Baykal gtiltiniin batrsrnda oturan gciEebelerdi. Sitt
kaynaklan, bize Kurrkan'larrn yerleri hakkrnda agrk bilgiler
vermektedirlersa. 1959 da A. P. Okladnikov tarafindan,neg
redilen Kurrkan'lara ait kaya resimleri, onlann ya$ay$ tarzlarr
haklunda biqe gok lcymetli bilgiler sunmaktadrrlarss. Kaya
resimleri arasrnda, Gti;ktiirk elfabesi ile yazrlmrq, mesell
"er" gibi bazr TtirkEe kelimelere de rastlanmrq olmasr,
buluntularrn de!'erini bir kat daha artrrmrgtrs. Bundan da
anlagrhyor ki Kunkan'lann yazrlarl ve dilleri Ti.irklerle aym
veya hig olmazsa akraba idi. Bu buluntular Ti.irk dili baktmrn-
dan gu krymetli ip uglannr da veriyor: Biliyoruz ki Kunkan'
larrn kuzey komqulan bugiinkti Yakut'lardr. Bu duruma giire,
Kunkanolar Altay ve Siryan da$lanndan Yakut i.ilkesine
kadar Tiirkge konugan kavimler arasrnd,a miinasebet kuran,
ortadaki bir Tiirk kavmi roli.i oynuyodardr. Qin kaynaklarr,
Kunkan'lann Eok btiytik ve kuwetli olan, boyunlarr deve
boynuna benzeyen ztlara sahip olduklanndan bahsediyorlar 37.
Kaya resimlerindede uzun boyunlu ve giizel atlann bulunmasr
32 Aynr eser., s. 2r5.
83 Aynr ser, s. zt7; krneye konan baglar igin. Akigev, s. 29.
31Wen Hsien T'ung Kao, eo5-e724 a; Yakine v, I, s. 348.
'0 A. P. Okladnikov, V.. D. Zaporojskaya, Lerckiz pisanitsi,,
M. -L., 1959.
s6 Aym eser., s. tro.
3? Wen Hsien T'ung Kao, Aym yer.
 -::!:!|wrR*bd!:.i

GOKTURK KULTURUNE AIT YSNI BULUNTULAR 2O3

Qin kaynaklanm teyid 'etmektedirss. Atlann yeleleri tarak

a$ztna benzer bir gekilde kesilerek siislenmig ve boynuna da
bir piiskiil asrlmrqtr.r. Bu tarak geklindeki at yelelerine; Altay-
Iardaki Giikti.irk, Krrgrz ktilti.ir qevresinde rastladrgrmrz gibi s;
Qinde Hunlan temsil eden kabartmalardahi at yelelerinde de
giirmekteyiz. Tiirklerde atrn boynuna asrlan bu gibi siislere
"mnnguk" adr verilirdi a0. Atlarrn bagrna da bir sorguE ta-
. krlmrEtr. Pazrnktaki Hun mezarlannda giiriilen bu at sorgug-
larrna, bilhassa Hazarlara ait bahsimizde uzun uzadrya temas
etmiqtik (bk. s. 3zo). Bazr atlann tizerindeki eyerlerin arka
kaglan oldukga ytiksekti. Tiirklerde, eyerlerin bu iin ve arka
yastrklanna "ki;pgik" adr verilirdi al. Bazan da "iinldiinki
yhg kidinki ltahg' ', yani iin ve arka eyer kaqr qeklinde
tesmiye edilirdi.a2 Resimlerde, atlann kuyruklanrun iyice
baSlarup bailanmadrklarr belli de$ildir. Bununla beraber
agrk olarak yaprlmrg bazr resimlerde, !u dii!'iimii de giirmek- .
teyrzas. Esasen at kuyrufiunu ba$lama adeti Ttirklere mahsus
bir an'anedir. Alp Arslan da Malazgirt meydan muharebe-
sinde, kendi atrnrn kuyru$'unu ba$liamrqtr aa. Ttirkler, at kuy-
ruiunu iple biikine veya ba$lama$a "sutlarnak" derlerdi.as
Harezmgahlar devrinde yazrlmrg TiirkEe siizliiklerde de "tiig-
di atnzn kulrugzn" geklinde tabirlere arastlamaktaynao. Ay-
nca at kuyruiunu ba$lama an'anesini IGrgrz ktiltiir'gev-
resinde 47, meghur Kopen buluntularrnda {8, Hunlarr temsil

l3 Okladnikov, s. t14, fig. 49.

Ee Bu tainda kesilmig at yeleleri igin bk. Kudrge'de: Mogilnik Kudrgc
na Altat, s. 5r, ris, ar8; Krrgrzlarda: B. Laufer, Chhuse clay figurcs, s. 222
ftg. gS; Qinde yaprlma flun portrelerinde: Aynr esr., Pl., XXII. Ayrrca" Ho
Chii-p'ing stelinde de goriiliir.
ao Dhtatfr ligat it-Tbk, I,
475. Kudrrge'deki Gti'kttirk stivarisinin atr-
nrn boynunda da gdriiltr: Mogilni* Kudtrgc., s. 5r, ris. 18 (bk. Lev. r3,r).
Kopen'de: Evtyuhova, s. 5o, ris. 54; DIYS, T. LVII, g. Laufer, Chilwsc
clay figwes, PI. XXII.
tr Di.oan, l, +78.
1e Dioant,Illj ra.
{t Okladnikov, s. gr, ris r3.
ta lbn al-Asir,
6 Dioan, ltl, 444.
a6 Mukaddimat al-Adab, Poppe negri, s. 239 a.
'? Laufer, Clay figwu, s. 2e2.
s Evtyuheva, Kiselev, Qaa-Tas u *Ia Kopcn, s. 5o.
2o4 oRTA ASYA

eden Ho Chii - p'ing stelinde ve Qin ressamf Han Kan'a

atfedilen bir Huq portresinde giirmekteyiz ae. Bu adet, sonradan
Mogollarda da yagamrgtr t0.
Kunkan resimlerinde , atlara bazan iiq kigi birden binmiq-
ti, Bir kigiden fazla ata binme adeti Orta AsyaTtrklerinde de
oldukqa yaygrndr. Ti.irkler, at iizerine ikinci bir adamrn bin-
mesi igin ayrrlan yere "sugarsttk";5r ve atrn arkasrna binen-
lere de "kiigiik" derlerdisz. Mogollarda da eyerin arkasrna
binenlere mahsus tabirler va,rdr a. Kurrkan'lar, kuzey btllge-
sinde oturduklarr iEin ren geyi[,ine de biniyorlardr 5a.
Kaya resimlerinde, birbiri arkasrndan giden ve atlar ta-
rafindan gekilen araba katarlanm da g6rmekteyiz#. Iki teker-
lekli olan bu arabalann iizerleri, kapah idi. Kamp yerlerinde
konaklayan arabalar, arkasrndan veya dniinden vurulan dayak-
larla duruyorlardr 56. Bu iki tekerlekli arabalarr giirdiikten
sonra, Uygurlann atalarr olan Kao-ch'e'lan, yini yiiksek te-
kerlekli arabalan olan kavmi hatrrlamamarun imkim yoktur.
Kao-ch'e'larj Kunkan'lann gtineyinde oturuyorlardr. Kao-
ch'e'lann arabalan ile l(urrkan'lannkiler a.rasmda herhalde
bir benzerlik olmahydr. Aynca Kunkan resimlerinde, atlar ve
kiipeklerle gekilen ksak kafileleri de giiriiltir 57. yordu Krzaklarrn
iizeri de, trpkr arabalarda oldu$u gibi kegelerle d,rttilmiigtti.
Bunlardan bagka nehirlerde kullanrlan uzun kayrk resimleri de
kayaiara gizilmiEtir. Qadrr resimlerine bakacak olursak, eski
Hunlara ait ve Qinlilerin "Ch'iung-lu" dedikleri yuvarlak ve
basrk kubbeli gadrr tiplerinin, Kunkan'larda da bulundu$unu
mi.igahede ederiz s. Bunlann yanrnda, gok sivri kubbeli Eadrrlara
da rastlamaktaytzss.
{e Laufer, Aynr eser., Pl. XXII.
50 Ramstedt, Kalmiiekisclus Whtrrbueh, s. 245.
6r Diaan, III, 388.
6' Diaan, III, 3oo.
63 Bk. Ramstedt, Aynr esr., s. 33i b.
5r Otladnikov, gekil. 673.
to Ayttt eser., gekil. r93.
{i Aynr eser., s. r39, gekil. r5z.
5? Aynr eser., Ath ve geyikli krzaklar: gek. 3rr 347; ktipekli: qekil 674.
rt Aynr eser.,'gekil. g7l, 38r.
t' Aynt eser., gekil. 664.
 cOKTURK KtILTURUNn alr vsNl sulurrui.AR 2o5

Bayrak resimlerine gelince, karqrmrza baghca iki bayrak

tipinin grktr$rnr gtiriiriiz. Bunlardan birincisi ve en gok 3s1
lanan tipi, bir mrzrak ucutur asrtmrq iig dilimli bayraklardrs.
Di$erleri de do$rudan do$nrya d6;t kiige; dtiz bayraklardror.
Okladnikovr,bunlann "trg":,oldu$unu ciylemektediro!. Hal-
buki mrzra,k ucuna asrlan bu:liayra&lar, mahiyet itiban ile tu[-
dan ayn idiler. UElanna bir ipel pargasr veya bayrak asdan
mrzraklara Ttirkler, "begkem" vqta "batraP'r' yaai bayrak
derlerdios. Tu$qr ise at kuynr$unun asrlmasr- ile- rneydana
gelen bayraklar&' Bu iig dilimli bayraklara Qinlilerde de rast.-
Lnrr. Kun&an bayraklan, siivariler tarafinda,n taqrndr$r gibi,
araba ve lozaklara da asrhyordu 6a.
Sllahlardan ok ve yay en qok giiriilenleri idi. Ttirk
usfiliine giire, ok torbalanmn uqlan, atur karmndan; yay tor-
balanmnki ise siivarinin arkasrndan grkmrg bir gekilde gtisteri-
liyordu 05. Resimlerden anlagrldrfnnr gdre, Kunkanlarda da
kement iinemli bir rol oynuyordu. At iizerinde, geyik ve at-
lara kement atrldrsr gibi; insanlann yakalanmasrnda da kement
kullanrhyordum. Ttirklerde de kement dnemli bir ml oynu-
yordu.
Giyim tarzrna gelince, resimlerde 6?- bilhassa deri veya
kege Eizmeler agrk olarak giirtilmektedir Kege gizrneler
Ttirkler arasrnda ia gok yayrlrrugtr. Sonradan bu gizmeler ldam
kiiltiirtine de girmigdi 68. orta Asya us0ltince uzun kaftanlar
giyen kunlan muharipleri, mifferler de hullanryorlardret'
lktisidi hayat, tiyle anlaqrhyor ki avcrh$a dayant-
ruyordu. fttlyutuk da kendi yazrtrnda bir zarnamlar geyik ve
tavgan avlayrp yediklerinden bahsetmektedir?o. Resimlerde

'o Aym esr., gehil. 239.

cr ;ekil. 93, 97.
cr Aynr erF., r. lg8.
6t Diuan; II, e5; III, 186.
c. Arabatardur lOkl"doilov, 3lr ; Lrzallarda: gekil' 347'
* Aytt 'ckil.
esr-, 9ek. 4P8, 456' 985.
"tt Aynr esr., gelil' 443.
Aynr esr., gekil. 5ta
s Bk Knau, Asrm d. tcrciimcsi, s. 3r2.
., Olladnikov, s. rrg, SS.
?o lf. N. Orkun, E# Te* 'cL.2azrtlot, I, s. ro2.
206 ORTA ASVA

geyik avlarr, yabani drdekler, ve bahklar bol olarak yer alrr.

lar. Bahk avlama$a mahsus a$ resimlerine de rastlamr ?1-
Vahqi hayvanlardan'kurt?2, ayr?3 ve yak iikiizii iizerinde
durulacak hayvanlar arasmdadlr ?a. Bu bolgede yak iikiizii
bulunmadr$rna gtire, Orta Asya'hlarca mukaddes sayrlan bu
hayvan, dini bir maksadla resmedilmiq olmahydr. Tiirkler yok
iikiiziine "ktttul" derlerdi ?t. Yaktn kuyru$unun bayraklara
da asrldrSr anlagrhyor. Bu sebeple sonradan "kutas" ve "hotoz"
kelimeleri, ti.irlti sorgug Eekillerine ilem olmuqtu.
Htilisa edecek olursak diyebiliriz ki; Kurrkan'lar Ortaasya
kiilttirlerinin biitiin <izelliklerini kendilerinde toplamrqlardr.

?1 Okladnikov, gekil. 93' 97.

7e Aynr eser., qekil. 34, 74, zg8.
?3 Aynr eser., gekil. 5o.
?a Aynr eser., gekil. 556.
15 Diaan, I, 365,
 VI.
KIRGTZLAR
Krrgrz kiiltiirii
Appelgran-Kivalo, Alt-altaische Kunstdcnkmiilcr, Helsingfors, t93t ;
Bern$tarn, K ooprosu a sots, stroe Vost. Hun:noa, PIDO, rg35, Nr. g-ro; ,So!si-
alno ekonomigeskiy stroy Orhono-Enisclskih T2urok VI-VIII. aelcott' M.-L., t946,
s. r48-r7r; L. Evtyuhova, K aoprosu o kamennth kurganah na sredrcm Erisec,
Trudr GlM, VIII, M., rg38, s. r13 ;v.d.; Kirgizkoe poselenie u.s. Malu Kopent,
KIIMK, rg47; Evtyuhova, S. V. Kiselev, Qaa-tas u s. Kopcnt,.Tntdr
GIM, XI, r94o, s. zr-54; Arheologigeskie pamyatniki, s. 73 v.d.; O. Donner,
Wiirteraerzeichnis zu den Insciptions de l'Iinissci, Helsingfors, IB9a, 69 s.; ,Szr
I'origiru de I'alphabet t:urc du nord de l'Asie, JSFOu; 19o6, 7r s.; V.'Fedorov,
Iskusstaennoe orojcnie a raltone 'Minusinskogo pnijcniya, MlA, 24, tg1z, s. rg8-
r44; A. O. H., De Sibiriska Jeniswj inskrifterna, Finkst Museum, Helsingfors,
1897. s. 5o-58; Hudfrd al-'Alam, London, ryg7i Insoiptions dz l'Iinissei, }Jel-
singfors, r88g; V. G. Kartsov, Matnialt k arluohgit Krasnt2arskogo rayoha,
Krasnoyarsk, rgzg; D. Klements, Dreanosti Minusinskogo Muzc)at Tomsk,
rB86; S. V..Kiselev, DIYS, 558-618; KSIIMK; XVI, rg47, s. 94-96;
Materiah arheologigesko2 expeditsii t Minusinski2 kray o rgzS g., Egegodnik Minu-
sinskogo Muzeya, rg2g, IV, z; V, P. Levaqova, Iz dalekogo proglogo fojnol
gasti Krasnoyarskogo .kraya, Krasnoyarsk, rg3g; MIA, 24, s. rer-r36; G.
Merhart, Ein Eisc.nschmelzoJen am fenissci, ESA, IV, rgeg; W. Radlov,
Die Aktiirkischen Inschriften der Mongolei, SPb., rB95- r89g; A. Salmony,
Eine chinesische Schmuckforn und ihre Verbrcilung in Enasien, ESA, s. 3e5 v.d.

r. Yazrh kaynaklara giire Ku:gtz kiiltiirii

Krrgrzlar, Giiktiirk galrnda Gi.iney Sibirya'da, AqaSr Yeni- r-tdT"
mrcrotr
sey kryrlannda oturuyorlardr. Bugiinkii ALakan siepleri ve
Minusinsk biilgesine tesadtif eden bu yer miinbit ve zirazta.
elverigli idi. Orhon ve Sclcnga biilgesindeki daBlardan grkarak
Yenisey nehrine diikiilen Kem nehri, bu brilgenin Giikttirklerle
trmasrnl safhyordu. Kem kryrlarr da Krrgrzlarla meskfrndu.
Krrgrz i.ilkesini zaptetmege giden Gtikttirk kaganlarr Kdgmen
adh bir daSr da a$yorlardr. Krrgrzlardan iince bir de Qik
kabilesi vardr. Gitktiirk yzzltlaxmda gok gegen bu yer ve kavim
isimleri Tiirk ilemine hig de yabancr de$ildi. Iirgrz tilkesi,
Altay dailarr ve bu biilgedeki Karluklarla temasr daha kolay
temin edebilmekte idi. Krgrzlann dofulannd4 Kurikan'lar ve
 2o8 , oRTA ASYA

giiney-batrlannda da Karluklar vardr r. Sayan daflanndaki,

gene Ttirk rlcndan olan Sir Tarduglar ile temas halinde olduk-
lan kaynaklanmrzdan anlaErlmaktadrr 2.

I.il.t f
uhdLd Qin kaynaklanna gtirq Kugrzlantr hububat nev'ileri, arpa,
bu$day, yulaf ve dan idi s. Krrgrzlar unlarrnr, mahiyetini bilme-
dilimiz ayak defiirmeni ile ifiitiirlermiE. Memleketlerinde
sebze ve taze meyve yokrnug. Yemekle birlikte tahammiir
etmig igkiler igerlermiq. Atlan qok biiyiik ve kuwetli imiE.
Gergedana benzer bir hayvan, sarr daE koyunlan, siyah kuy-
ruklu bir geyik nevi gibi vahi hayvanlar; yabani iirdeklern
salsa$'an, atmaca ve yrtrcr btiytik kuglar bulunurrnug4. AEaE-
lardan, gam, kayrn, siiSiit, karaa$ag ve yosunlar Krrgrz iilke-
sinde pek gokmuE. Baghca maden zenginlikleri altrn, demir ve
kalaymrq. Her ya$murdan sonra Krrgrzliar maden arama$a
grkarlarmrq. Bilhassa silihlann sivri uqlan igin kullamlan sert
madenleri, G6,k ti.i rk'lere Krgrzlar giinde.rirlermig.
Irr;dru fdcr
vo u'trdcrl
Krrgrzlann reislerine A-jo denmekte idi 6. A-jo'dan sonra
ikinci derecede kabile beyleri ve ondan sonra da Kara-
budun yani halk gelmekte idi. Bunlardan aga$rda bir ktile
srmfmrn bulunduSu anlagrlmaktadu 6. Bir tzf kurulur ve bu
tufun alunda herkes toplamrmrg ve krrmrzr renge hiirmet,
ibadet ederlermiE. Krgrn samur ve kunduz derileri giyerlermiq.
Burasr Sibirya'nrn giineyi oldufiu igin kiirklii hayvanlar
pek boldu. Islim memle&.etlerine de ttirt ihrlq ederdi ?.
I Wcn-luicn T'ung-kao, s. z7l4b; Yakinev, I, s. 354.
t Yakinef, aynr yr; ayrrca bk. B. Ogel, $ilu Usa lazttt, Fr.llleten,
59' s. 375.
E Wcn-luim T'tmg-kao, aynl yer; Yakinev, s.
35r.
I lfcn-fuicn, 2724, b; Yakinev, s. 352.
n Ayttt eser, aynr yr.

' Berngtam'rn gemasrnda btiyle bir srnrf g<triilmemektedir (Sot. ekon.,

s. r5g). Berngtam, yalntzca iki srnrf kabul etmigtir. Bu netice tabii olarak
politik gayelerin etkisi ile olmuptu. Meseli gu kayrt bize i.igiinci.i srnrf olan
koleleri izah eder: \
l
t'Gccc htrwldn aardt. Gilndfrz sahlanzrlar. Ktrgvlar onlan yakalayp-k1h
olarak Mlanrlar" (Wen-hsien, 2724 c); Yakinev, i'i4k lwllantrlar" diyor,
s'354.
7 Hudhd al-'Ahm, s,
96 v.d.

j
j
lt
l

l
 KIRGIZLAR aog
-
Reisleri, Iugrn kege gapka ve yaztr. da altrn diiSmeli bir nevi
qapka giyermig. Hallan qapkalan ise hep kegeden imig. Her-
kesin kemerleri ve buna takrlan brgak ve bilegi ta$la'rr varmrq 8.
Kadrnlar yiin qayaktan veya Qin ipeklilerinden elbiseler gtyer-
lermiq. fran ve Araplarla gok srkr bir kiirk ticarcti temasr
kurduklan anlaqrlmaktadrr. Kegeleri birleqtirerek reisleri igin
gok biiyiik bir gadrr, yani ota$ kurarlarmrq. Kabile reislcri ise
onun etrafinda daha ktiqiik qadrrlarda otururlarmr$. Halk,
reislerine fare, samur ve yegil fare ktirllerini lergi olarak verir-
lermig. Sihirbazlanna. t'gan" yaai Kam derletmig. Di.i$tinleri
qok btiyiik olurmug. Bazzri bin koyun kadar hediye verilirmig.
Oltilerinin etrafinr Ewirip aSlarlar ve sonra da onu yakarlarmrg.
Kemiklerini toplar, bir sene sonra da kemiklerin iizerinden
atlar ve sonra da mezar yaprp giimerlcrmig. Bundan sonra
btiyiik bir qenlik ve toy yaprlrmrq. Evlerinin bir krsmr ta$tan
ve bir krsmr da agaqbn gitlerle yaprlmS imig. Evlerin iizerini
de aSag kabuklarr ile kapatrrlarrruf. fa4lan, Qin kaynaklanna
gtire Uygurlannki ile aym imigo. Bilindi$i tlzere,. baslangrgta
Uygurlann yazilan da Gtitttirk elfabesi ile aynr idi. Krgrzlann
ceza sistemi gok sertti. Memleket meseleleri iizerinde miinakaga
yapanlar ve haydutluk edetrlerin ba;lan kesilirmig. Hrrsrz
gocuklarrn kesilen baqlan" babasmrn boynurra tal<rlrr ve baba
kuru kafayt iimriiniin sonuna kadar qrkaramazmrg. Siivariler
tahtalarla grhlar yapar ve bacaklarrru korurlarmr!. Ayrr"a
oklann bile batamadrfir yuvarlak zuhlar da omuzlara konur-
mug. Iftrgra baya*I.annn da gok bol olduSu anla5rlmaktadu.
Krrgrzlarrs tlo!'usrndaki bazr Giiktiirk kabileleri lrlryn ka2ak
kullanmakta idiler. Bu sebcple Qinliler bu kabilelere tahta
atlr Giiktiirkler adr vermektedirler.
Krrgrz iilkesinde eskiden beri tig rk mevcuttu. r. Cermen fqdrn
rtrp$U
rrklan: Krrmrzr sagh ve mavi giizlo olan bu rrk Qin kaynak-
lannda da zikredilir. qok eqki devirlerden beri buralarda ya$ar-
lardr. r. Mongoloid uk: Bu rk bilhassa Baykal giilti kena,r-
lanndan, M.6. III. asrrdan sonra buralara gelerek yerlqti.
3. Tiirk rrkr: Bilhassa Hun ga$rndan itibaren gerek
8 Wcn-hsicn, 2724 c.i Yakinev, s. 354.
e aynr eier, alrm yer.

O* AAs, rt
 2IO ORTA ASYA

Kem vidisinden ve gerekse Altaylardan srzmaga baqlamrgdr.

Gitktiirk gagmda Kirgrz iilkesinde bir Ti.irkleqme meydana
.geldi. Bizce bu Ttirkleqme krsmi idi. Ti.irk olanlar daha ziyade
idare eden ziimre idi.
$h.Xqu Yenisey-Krrgrzlannrn tilkesinde bulunan Qin paralarr,
ntnlcLtl,?ti
Krgrz ve Qin miinasebetlerini en iyi gekilde izah eden vesika-
lardr. Bu sebeple Prof. Kiselev, bu konuya ayrl bir etiid tahsis
etmigti 10. Ku$z tilkesinde brilunan en eski paralar, M.s. 5++
tarihlerine aitti. Ondan sonraki paralar ise gu tarihleri taqr-
maktadrr: M.s. 6zr, 66r-663, 68z, 758-759, 7Bo, B4o, 846,
roor, 162r, r6e8. Gttkttirk ga$rmn baqlangrclnda Qin kiiltiirii,
Yenisey btilgesine olan niifuzunu btisbtitlin artum$tr. Qin yazrh
bir plika bunun en agrk bir iirne$i idi tt.

z. Buluntulara giire Krrgrz kiiltiirii

n'sxi xuRcANLAR
fopo Bu buluntu yeri, Yenisey kryrlanndaki Bograd brilgesinde,
bdr.rdrt
geni$ig'i roo m. ve uzunlu$u da 5oo m. olan bir mezarhktr (Lev.
zo,4). Elde edilen eserler, M.s. VI-IX. asrrlarrn hususiyetlerini
giistermekte idiler ls. Ele geEen keramiklerin go$u Isa'dan iinceki
devirlere ait Tagar ve TaEtrk ktiltiirlerinin karakterini taqryor-
lardr. Geriye kalan Krrgrzlann tipik vazolarrydr. Kopen mezar
lrfrnda bulunan eEyalar yalntzca Krrgrz devrine ait eserleri
ihtiva etm'yordu. Mezarlann iqinde Eok eski devirlere ait olan-
lan bulunduf'u gibi, M.s. IX. asrlara ait olanla.n da vardr.
Fakat ekseriyeti M.s., VI-VIII. asra aitti. Kopen mezarlamnrn
en iinemli mezan, iEinden alnn kaplar grtan prens mezan idi.
Kopen mezarlanrun Tiirk kiiltiir tarihi balamrnda{r rinemli
olan hususiyeti, Gdktiirk a[fabesi ile yazrlmry, Tiirkge yaTfilar
bulunan bu kaplann qrlmaudrr rE. Av sahnelerini ve giivalyeleri
10 Kiselev, KSIIMK, XVI, rg47, s. 94-96.
rr Kiselev, DIYS, s. 57o, Pl. LIII, e.
12 Milli KtitUp-
Bu kurganlann hafriyat raporlarrnrn mikrofilmlerini
L. Evtyuhova,
hane vastasr ile Rusya'dan getirmek mtimkiin olmugtur:
S. V. Kiselev, Trudi GlM, XI; Evtyuhova, KSIIMK, XVI, rg47,
s. 158-164; Tr. GlM, VIII, s. rra.
rt Kiselev, DIYS, Tbl. LV, LVI, LVII, LVIII, LIX.
 . KIRGIZLAR 2rr

tasvir eden bronz levhalar ve nihayet altrndan yaprlmrg tiirlii

si.is eEyalanhep Kopen mezarlannda bulunan eserlerdi. Bu
mezarlar yukanda da sriyledifimiz gibi Ttirkge konuEan Ti.irk-

'MfiFffiryWfflflfiffi

Levha ao Krgrzlara ait muhtelif buluntular: r. Yeri bilinmeyenler;

- 2. Uybat I ve Uybat II; 3. Kazire; 4. Kopen.

Krrgrz beylerine aitti. Bu mezarlarda sunulmug etlerin ekseri-

yetini koyun etleri tegkil ediyordu. Bunlarrn yannda at, sr$rr,
geyik etleri de giirtiliirdti. Eski ga!'larda, mezarlarda at cti daha
Eoktu. Sonradan yava$ yavaE azalmaSa bagladr. G"yrk etleri ise
 2t2 ORTA ASYA

oftadan busbtittin kalku. Muahhar mezarlarda kuE ve bahk.

Iann da sunuldu$unu giiriiyoruz. Huhsa Kopen kurganlan,
Gtikttirk gaSrnrn TiirkEe konugup Tiirkge yazan Krrgrzlarr-
run, TUrk kiiltiir tarihi bahmrndan bir hazinesi idi.
Uylr Uybat kurganlan Prof. Kiselev tarafindan bulunmuE
lelonldrn
kazrlmrg ve negredilmigti 14. Bu kurganlar, tizerlerinde btiytik
taglar dikilmiE ve Qaa-Tas denen tipte mezarlar idiler. Kapgal
kurganlarrnda oldu$u gibi burada da a$agtan yaprlmrg kolun
hcykcllcriw rasthyoruz. Bilhassa iizeri gizgilerle siislenmiq kUpler
ve vazolar lGrgrz devrinin bu sahadaki en karakteristik eserleri
idiler. Aynca Tang stilAlesi dewine ait bir Qin iizengisindz bulun-
masr da bu buluntularrn l:ryrnetini bir kat daha axtrrrugtr 19.
Qanak ve giimlekler Hun ga$rna ait kurganlann tesirleri altrnda
gok kalmrglardr (Lev. zo,z).
Efl rr;Fl Kapgal kurganlanndan Prof. Kiselev krsa olarak bahset-
fsFnlc
migti re. Bu kurganlann geniq bir Eekilde tasvir ve tetkiki, rg5e
de V. P. Levagova tarafindan yaprlmrgtr 1?. Mezarla.r beyzi
olarak yaprlmq ve iizerleri taqlarla doldurulmugtu. Mezarlarda
bol miktarda koyun kemikleri ile koytn figiirleri bulunmugtu.
Figtirler a$agtan yaprlmrgtr (Lev. zr,r). I. Kapgal kurganlan,
VII-IX. asrlara ait mezarlardr. lglerinde Giiktiirk ga{ana ait pek
gok sser de bulunmug ve bunlarrn yamnda IX. asrr eserleri de
gtiriilmekte idi. Fakat bunlar, miktar balorrundan daha azdt.
Tip itibarile Hun ga!'r-Yenisey mezarlarura da benzemekte
idiler. Fakat iglerindeki eserler, Kopen buluntulan ile aym
zamar.z aittiler. Diier yandan Kafkasya'da Baltr buluntu-
lanna da gok benziyorlardr. Bu ktilti.irlerin hepsi Gitkttirk
ga$na aittir 18.

u .Kiselev, Egegodnik Minusinskogo Mvzeya, r9zg, IV, a; DIYS,

Tabl, LIV, LIX,26,27.
r5 Kiselev, OIVS, faUt. LIV, re. Uybat mezarlan igin bk. V. P.
Levagova, 24, tg12, s. r35.
lc DIYS, Tabl. LIX, 17-25, 28, go; LlY, g, 4.
r? MlA, 24, s. rrr-136.
re MIA, a4, s. r*8; Levagova'ya gcire bu kultiiriin bu kadar yaygn
olugu Ttirk halklannrn yayrLgrna atfedilmelidir.
 KIRGIZLAR *13

MUAIIHAR KURGANLAR
Minusinsk dolaylannda, Ysaz:ne ne,hri kenanndaki bu Irtr[t,[dc
hllds
kurgan buluntulan bilhassa Krgrz-Yenisdy ktilttiiiiniin soruaki
devirlerini karakterize etmesi bakrmrndan btiyiik bir iinemi haiz-
di (Lev. 2o,g). Buluntulann btiytik bir ekseriyetini kayrq siisleri
tegkil etmekte idi. Bunlar arasrnda, tipik tokalara, ok uglarrna,
at gemlerine, baltalara" oraklara rastlamaktayz. Bu geg Kugrz
kiilttirii, daha eski olan Kopen buluntulan ile btiyiik bir
ya.lcntrk gtistffmekte idi. IX. ve X. asrlara ait Altay ktiltiir-
leri ile dc yakntrk giistermeleri, Kugrzlann giineyle srkr temas-
la:rmn bir ifadesidir. Difer yandan, DoBo Tiirkistan'daki
Budist san'atr ve Turfan'daki Maniheist iislfip da Krrgrz
biilgesinde kendisini $dstermektedir r0. Bu kiiltiirtin, Altaylann
muahhar ktiltiirleri arasrnda sayrlan Srotski kurganlarr ile de
ilgisi vardr. Muahhar Krgrz kiiltiiriinde, M. iinceki Giiney
Sibirya kiiltiirlerinin de an'amesi devam etmekte idi. Bununla
beraber, bu ga$ san'atr realist bir san'at anlayrgrna sahipti.
Bilhassa Qin ktiltiiri.inii benimseyerek kendisine mal etmig ve
bu suretle kargrmrza grkmrga m.
Muahhar Krrgrz kiilttirtine tesir eden ikinci ktilttir gevresi
de, Semipaiatinsk'deki Zmievka kurganlan idi. Bu akra-
bahk da bize IX-X. asulardati Krgrz kiilttiriiniin giineyle
ilgisini iznh eder. Muahhar Krgrl kiiltitriiniin menSclerini arayacak
olurs.ilr, gene kargrmrza Altay bdlgesi grkar. Biraz da Qin'den
gelen Ajur tclsdfi ile iglenmig madeni eseder, bu gafda Altty
ktiltiirunti tarakterize etmekte idi. Altay ktilttirii gittikge
inkigif ederek Krrgrz kiiltiiriinti de tesir sahasrna
almrqtr. Bu durum Qrta Asyah O[uz ve Tiirkmen-
lerin, kiilttir tistiinliigiinii ele gegirdiklerini giiste.
riyordu.
Muahhar kapS.t kurganlann en biiytiftini.in gapr 4.5 m. tulLrr fi6rl
fugrdrn
idi. (Ler.ar,e) Bunlar eskitipkurganlara nzzataln daha ktiqtik
kurganlardr. Kurganlarda ele gegen yedi brgapn hepsi de iililntin
sa$ tarafina konmugtu. Baalarr da solda idi. Yani istisnalar da

10 Kisclev, DIYS, s. 631436, Pl. LXI-LXIII.

ro Salmony, ESA, IX rg3g
2r4 ORTA ASYA

bulunuyordu. Oltiterin sa$rnda, oklar ve tirkes kzhntrlarrna da

rasthyoruz. Bunlardan bagka bir Eok ziynet eqyalan da bulun-
muEtu. Bu kurganlan kazan arkeolog V. P. Levalova, mezar'
lardan grkan egyalarrn gayet sistemli ve genig bir gemasrnr yap-
mrEtr.2l KapEal kurganlan muhariplere ait mezarlardr. Halbuki
Kopen kurganlarr, prenslerin mezarlan idi.

b*F
ee
Kapqal'da koyunlar da iiliilerle birlikte giimiilmtiglerdi. Bu
mezarlarda bol miktarda a$agtan yaprlmrg koyun heykellerine
de rastladr$rmrza giire, bu koyun kurbanlarrntn da dini bir
mAnasr olsa gerekti. I. kapEal tipindeki aazolar bu Ea$da da
devam ederler. A$rzlan genig, kannlan gigik ve ytilsekge idiler.
Ayrrca ziraatgrlara mahsus siuri kiirekler de ele geEmiqti 22.
Bunlara, Orta Asya Tiirk ki.ilttirtintin yayrlmrg oldu['u btittin
btilgelerde rastlamaktayrz a. Tokalar ve madeni siis pilAkalarr
I. ve IL kapgal kurganlartnda hemen hemen hiq de$igmemiyi'
II. Kapgal kurganlarr IX. astra ait mezarlardrsa.
tr V. P. Levagova, MlA, e4, Pl. e.
3t Aym eser, PI. 5, 24, 35.,
s Meselenin miirrakagasr igin bk. MIA, a4, s. t35.
l{ Aynr eser, s. r35 v.d.
 KIRGIZLAR 2r5

Yukarrda da siiyledi$imiz gibi II. Kapgal ve Tuyuhtyansko D{cr nuhhr

lduolo ycrlai
kurganlan muahhar Krrgrz kiiltiiriintin en iinemli merkezleri
idi. Bunlardan baqka Abakan25, Bateni, Tes2? kurgan-
lannda da muahhar Krrgrz kiilti.iriinii bulmaktayrz.
Radlov, Abakan kurganlarrm, r. ve z. Demir dewi ol- Rrrllov'u Lu.
&! fu4rulu
mak tizere ikiye ayrmrqtr. Biz de, G6kttrk Ea$r ve muah-
har ga$ olmak iizere iki devir kabul ettik. Birinci dewe ait
Abakan kurganlarr genel olarak btiytik Eapta yaprlmrglardr.
Bazr gukurlarda bir yr$rn iskelet birden ErkmrEtr. Cesetler iki
veya i.ig srra olmak iizere birbiri iizerine yr[almrgtr. Qukr:run
kenarlan taqla dtigenmiq ve aralan ise tahta Eitlerle aynlmrgtr.
Mezarrn iizeri ise kayrn a$acr kabuklan ile kaplanmrgtr. Mezar-
larda yanrk izlerine de rastlanmrgb. Bu btiytik m&arlar, "miiS-
terek melarlar" adt ile adlandrrrlmrglardr. Mizarlarda minyatiir
silihlar da giirtilmiigtii 8. Eserlerin demirden yaprlmrq olma-
larrna ra$men gekilleri bronz dewi tiplerinde idi. Bu Eekilde
hanger ze, brgak 30, ok 3r ve mrzrak uElarrna 32 gok rastlamaktayv,
Radlov, taqtan duvarr olan mezarlarrn Ttirklere ait ol-
duiunu ilcri siirmiiqttss. Bu kurganlar, dryarrdan yeni gelen
bir halka aitti. Ttirklere aidiyeti iizerinde rsrarla durulursa.
Abakan steplerindeki bu kurganlanri gapl umumiyetle trrllov'u lu.
Qr nrlhr
3 m.yi gegmemekte idi. Nehirlerden ve oturma yerlerinden tuqrdrr
uzakta idiler. Iskeletlerin baglarr batrya konmugtu. Mezarlarda
oldu\Sa btiytik boyda toprak kaplar ele gegmiqti. Bulunan
aletlerin hepsi demirdendi. Radlov, krz Eocukla,nn kadrnlarla;
erkek Eocuklann ise erkeklerle giimiildiiSiinti ileri siirmiiEtii 85.
e5 Radlov, Aus Sibirica II, s, rer v.d,
!c Teplouhov, Oprt Kls., IV, vlp. 2.
27 Kiselev, Materiah, vrp, 2.
28 Bk. B. Posta, Arch. Shtd., s. e6r v.d.
29 Tallgren, s.
/aoussc., 75.
30 Aynr eser, s. 44.
31 Aynr eser, s.
49.
32 Aym eser, s. 49.
ss Olii yakma adeti igir-r bk. Spitzin, Ko,llcktianrya mogilt o ocrlwaltah
Enisqa iQulima,,Zapiski R-ussk. Arh. Obg., XI, r34-
ir Radlov, Aus Sibirbn, II, s. re3.
* Aynt eser, II, s. r2r-r4g.
 2'r6 ORTA ASYA

At ve insan mezarlan .da muahhar devirde birbiriniten ayrrl-

rrulu. Ikinci ga$da gelik kalitesi de gok ilerlemiEtiso. Hatra
Rr:s hurdacrlan, bu demirleri gok sertlif'i sebebile almryorlarmrg.
Bulunan e*erler, at kogumlan, aletler, keski aletleri, zrrhlar,
gakmat taglan, tanm aletleri ve stis eqyalan idi. Kemik ve
aSag eserler pek goktu.

3. Butuntutarra tahlili
Iqr u'rfru Krrgrz san'atrun inkiEifrnda baqlrca iki tesir gok iinemli
lmilirctrtrlcl
rol oynamrqtr. Bunlardan birincisive en kuwetlisi eski Iskit
san'atradan gelen anr'ane idi. Diiederi ise VI-VIII. asrlarda,
Qin'don ve lran'dan gelen tesirlcrdi. Iftrgrz san'atrna ait
bazr koyun heykelleri bize Ordos bronzlannr hatrrlatryorlardr s8.
Bu dEtan gelen tesirlerin yamnda birinci derecede rol, qtiphesiz
ki eski Gtiney Sibirya ve Altay kiiltiirlerine aitti. Krrgrzlar
arasrnda rastladrfrmrz Qin esederinin go$u da, Qin'den ithal
stretile gelen egyalardrs0. Htilisa olarak diyebiliriz ki, Krgrz
san'atr kendisinden tinceki ve kendi ga$rndaki
kiiltiirlerden gok geyler almrg olmasrna ra$men,
kendisine mahsus bit iizelliSe sahip ve Gtiktiirk
ktilti.irti ile akraba idi.
Gt*lllrtLd&d
yrh gblg
Itc
Kopen kurgarunrn en iinemli eserleri, giiphesiz ki iki
DqAF giimiig ma$rapa ile bir giimiig tabaktr4o. Bu eserler krymetli
taglarla siislenmig, iizerlerine oyma tekni$i ile kug ve gigek
motifleri hnkkedilmiqti. Gerek taqlar ve gerekse taba$a oyulmug,
karqftkh olarak duran cennet kugu motifleri, feniksler, bize
T'ang siililesi (M.s. 6ro-9o9) Ealrna ait Qin ktilttirtinii hatr-
latryorlardr. Bilindifi iizere cennet kuglan hem Qin san'atrnda
ve hem de Qin mitoldisinde gok biiytik bir iineme sahipti.

; ifi H: ll: I l;3:

s Kargrlal Kiselev, DIYS, TabL LIV, g-S.
te
Qin rozetleri igin bk. Kilelev, ayru esr, Tabl. LIX, &ro; ejder
motifleri: Tabl. LIX, 9.
.o Aynr escr, Tabl. LVI.
 KIRGIZLAR 2r7

Qin kiiltiiriiniin bu agrk tesirlerine ra$men eserleiin,l.esarlann

daki siislerde, eski Sarmat san'atrrun izleri de gdriiliiyo:du:
Yenisey-Ihrgrz kiilti,if gevresinin igtimai hayatrnr giisteren e eyr fegr.
eserlerden birisi de bir, t'av gahnesi"ni tasvir eden tablo idi ar.
rsrqrhdcl
Boya ile yaprlan bu resimler, a$aqtan iki eyer kagr tizerine
y4prlmrgtr.,Her iki eyer kay iizerindeki sahrreler de rnahryet
ve tislfip balamrndan birbirlerine qok yakrn ve tamamlayto idiler
Bu sahnelerde, iki siivari bir tepenin yamacrnda dtirt nal
gitmekte ve arkalanna diinmiig olarak ok atmakta ve siivari-
lerin arkalannda da arslanlar havaya slqramry olarak kogmakta-
drrlar. Stivarilerin tiniinde ise kogan kaplan, yabani domuzlar,
da$ koyunlan ve da$ kegileri gtirtilmektedir. Atlarrn e)er ve
kuskunlarr, bize daha ziyade, Qf nlde T'utlg devri eserlerini hatr
latrrlar. Atn -hamJe yaprg geklini Qin'de Han devri i.islfibu
ile mukayese edebiliriz. Siivariler kahn bir kaftan giymiglerdir.
Pantolonla;n ise. bu kaftamn yrtmaandan gtiriiltir. Bu gekildeki
av sahneleri, bilhassa Sasani san'atrnda gok yayrlmrg ve
sevilmigti. Bu sebeple, Iran'daki Tak-r Birstan'da.ki Sasani
eserleri ile Orta Asya ve Giiney Sibirya'daki at sahncleri daima
mukayese edilmig ve lran'rn lehine neticelere varrlmrgu. Giik-
ttrk gagrna ait Kudrrge kurganlarrnda da biiyle sahnelerin
gtiriildti$tinii kendine ait bahiste kaydetmigtik (Lev. r 3,e ) . Sasani
tesirlerinin mevcudiyeti inkir edilemez. Fakat eserde hAkim olan
tislfrp ve tcknik d.e, Yenisey-Krgrz tislfrbu ile Qin tesirleri idi.
Uzerinde Giiktiirk alfabesi ile bir yazrt bulunan bir kaya f,ryrlrn 9ldl.
uhrvdslcl
i.izerinde de enteresan bir av sahnesini giirmekteyiz. Yazfita
"benkii kala" yzni ebedi taE tdbiri de bulunmaktadr. Bu eserin
de en karakteristik tarafi btiytik bir av sahnesini ve bu arada
Yenisey-Krrgrz btilgesinin hEwanlar dlemini tasvir etmesidir.
Bu tabloda, gft hiirgiiglii develere, da$ kegilerine, koyun-
lanna ve btiytik ren geyiklerine, tilkilere, kaplanlara rast-
laamaktadrr. Bilhassa iki ayak iizerine kalkmrg ve ellerinde
sopa tutan ayrlar tetkike gok deferler a2. Bundan anlaqrhyor ki
ar Kiselev, DIYS, Tabl. I-VIII, r.
{r H.N.Orkun, F;hi Ttuk lazttlan, III, r93;Appelgren-Kivalo,
Ahaltaisclu fig. 3rz; R. Radlof, Aptfrrk, Inschr.,3. Lief., s. 4g5;
Kiselev, DIYS, s, 63o'v.d.
 7
1
{
ji
I

2r8 ORTA ASYA

sah-neler'yaln:zca avlan tasvir etmiyorlardr. Dini- bir mina-

larr da vardl.
Yairoy. Krg1r Uybat nehri hyrlanndaki Ktrgu buluntularrnda bazr gtizel
fcnofflcri
kiipeler, vazol-ar v.s. de ele geqmiqti (Lev. zo,z). ElIe yaprlan bu
eserler, VI-VIII. asrrlara ait kurganlardan grkm$tr. Eserler
kilden yaprlmrgtr. Bunlar arasrnda Qin porscl,enlerine de rastlan-
rultr. Porselenler daha ziyade Han devrine ait eserlerdi. Krrgrz
keramikleri tizerine Hun qa$r eserlerinin tesirleride goktu. Esa-
sen Hun ga$rnda da keramikler, Orhon btilgesi ile Qin kera-
miklerine gok yakrnhk giistermekte idiler a3. Bu benzeyiq daha
ziyade vazo gekillerinin benzeyigi bakrmrndan iinemli idi.
Grikttirk ga$rndaki I(rrgrz vazolanmn tezyinatr daha ziyade
gizgi demetleri ile tegkit edilmig hatlardan m{iteqekkildi. Krrgrz
keramiklerini, VII-VIII. asra ait Giiktiirk ga$r keramikleri ile
de mukayese edenler vardr aa.
f,qrd.r& Yenisey Krrgrzlarrnrn demir cevherleri topladrklarrna dair
ndcrcllll
kayrtlan Qit kaynaklarrnda bulmaktayrz a5. Daha sonraki
Islim kaynaklannda da Krrgrzlann kendi memlekettlerinde
demir istihsal ettiklerinden bahsedilirdi {6. M.iinceki Tagar-
Taqtrk dewinden itibaren Yenisey biilgesinde bol olarak giirtilen
demir aletler ve ileri bir iqleme tekni$i, bu biilgedeki yaygUr de-
mircilik zenaatt hakkrnda bize bir fikir vermektedir. Bu biilgenin
{s Btiyiik Hun devleti gafrna ait keramiklerin umumi iizellikleri igin
bk, A. N. Berngtam, K uoposu o sols. stroe Yost. Hunnu, PIDO, rg35,
Nr. g-ro.
1{ Altay'da Kuray buluntularr ile mukayesesi igin bk, Evtyuhova,
Krgtzkoc poalmie u s. Malu Kofont, KSllMK, XVI, s. 16o; Krrgrz keramifi
ile ilgili diSer ettidler: Kiselev, s. 58g-59o; Evtyuhova, Trudr GlM,
VII, fig. t, 4, Si Evtyuhova-Kiselev, Qaa-Tas, s. 28, 3o, 3r; Teplouhov,
Opt klass., Tabl. II, ro; Levagova, Iz dalekogo proglgc, Tabl. XIV, fig. e.
II. Kapgal kurganlannda bulunan muahhar vazolar, I. Kapgal tipinde
idiler. Bunlann aSrzlan geniq, karrnlan az 9i9ik ve boylan da oldukga yiiksekti
(MIA, a4, I, 32, 33). Bu tip vazolar Krrgrz eserleri idi. Ust-Tes kurganlarrnda
da bunlara rastlanmrqtr (Kiselev, Makriah, Ris. 7z).
15 Yakinev, I, 352-35A.
rt Hudild al-'Alam, s. 96; Krrgrzlarrn iktisadi ve igtimai hayatlarr igin
bk. J. Marquart, Ubcr das Vokstum dcr Komona,s. 65-68; Barthold, rfir-
gizi, istprQcski2 ogak, Frunze, r9l7; Berngtam, Sotsialiu ckorcmigcski2 skqt,
s. l48-r7r; N. Aristov, JS, r89r4, 1896.
 KIRGIZLAR 2r9

yakrn bir komgusu olan Altay ve Sayan da$larrnda da zengin

demir cevherleri bulunduSunu kendi bahsrnda siiylemiqtik.
HAlen, Yenisey b6lgesindeki d.emir cevherleri, Abakan ve Tuba'-
da bulunmaktadrrlar. Bu demir cevherlerine yalrn yerlerde,
eski demir ocaklan da bulunmugtuaT. Bunlardan anlaqrhyor ki
Krrgrzlar, bu biilgelerde cevher istihsal etmekle kalmamrglar;
bu cevherleri iqleniekte de gok maharet kazanmrqlardr. Yiiksek
vasrfta miknatisli demir cevherleri daha ziyade Tuba nehri
kenarlannda ve Oznegannaya giineylerinde idi 48.

KrRcrz sir,AnLARr
Arkeolojik buluntularda ele gegen Kugrz silihlan zamar.
bakrmrndan baghca iki krsma aynlrr.dr: r. Giiktiirk ga$rna,
yani M.s. VI-VIII. asra ait buluntular; z. Giikttirklerden son-
raki devirlere, yani Uygur ve Ttirgeg Eaf'rna ait eserler. Sonun-
cular daha ziyzde IX.X. astrlara tesadiif ediyordu. SilXhlarr
daima bu iki qall gtiziiniinde tutarak tasnif edece$iz.
Birinci, yani Giiktiirk gaSrna ait ok uElarr dilimli idi 4e. Kr43u otgulrn
Brgak gibi yassr ve uzunca idi, dilimler gok keskinlegtirilmigti.
Ikinci gaga ait ok uqlan ise, daha kaba ve kiigeli idiler. Bu
uglar Altaylardaki Gtikti.irk ve Tilrgeg ga$r eserleri ile Eok biiyiik
bir yakrnhk giistermekte idiler 60.
Krrgrz demircili[inin en tirnek eserleri muhakkak ki Kugrz Krydu dt
hhg vc hragclr
krhglan idi. Bo-go sm. uzunlu!'undaki bir Krrgrz meginin her
iki tara{i da keskinlegtirilmiEti. Megin kabzanrun a$agtan yaprl-
rruq olmasr gok muhtemeldi. Megin gtizel bir korkululu da ele
gegmiqti. Tek a$rzh; fakat boyca meglerden daha ktigtik krhg-
lar da bulunmugtu. VI-VIU: asrlara ait han1nler datra ziyade
r? Kiselev, s. 523-525; G. Merhart, ESA, IV, rgeg.
rE Kiselev, aynr yer; V. P. Levag ova, Dalckogo, s. 4&5r I Evtyuhova,
Arh. panyatniki, s. 9698.
a0 Krrgrz ok uElarr igin bk. Kiselev, DIYS, s.577; Tabl. LIII,8;
LXIII,, r; LIX, zr-a5. Giiktiirk ga$rna ait Krrgrz ok uglarr: Kiselev,
Tabl. LIX, rz.
60 II. Kapgal ok irglarr, daha sonraki Tiirk ok uglannr karakterize
etmc bakrmrndan gok enteiesandr. Altay'daki ok ugianna benzedikleri gibi
Altrn Ordu buluntulanna da gok benzerler (Grekov-YaLubovski) (olotaya
' Orda, L., rg37, s. rrr, ris. 3).
 OR.TA ASYA

tek a$rzh ve brgaklara benzemekte idiler51. IX-X. asra ait,

mesela Uybat ve Qaa-Tas hangerlcri ewelkilere nazaran daha
geniq afrzh idiler:- Ve her iki tarafi da keskin olan a$rzlan, bir-
birine simetrik idiler62. II. Kapgal mezarlannda muhtelif boy-
larda hangerlere de rastlanmrqu s. Hangerlerden birinin rramhsr
ile sapr yekpare idi. Saplyeri kiigiik bir profille ayrt edilmiqti.
DiSer bir hangerin de ucu gok luvnku. Bu tip brgaklara
VLVII. asr kurganlannda qok rasthyoruz. Aynr mezarhkta
bulunan iki aSrzh bit kama ise, IX. asra ait muahhar bir lrarakter
giisteriyordu 6a

f,lr;rdltcbrf Gtikttirk gafrna ait Kugrz mi!'ferlerine rasthyamryoruz.

$
Yalmzca kaya resimlerinde mi$ferli stiva.riler giirmekteyiz 55.
Bunlardan anhyoruz ki Kugrzlar harplerde rniSfer de kullaru-
yorlardr.
Iirp rrttrrn
Qin kaynaklarr, Yenisey-Krrgrzlarrmn aSagtan yaprlmq
zrrhlr elbiseleri bulundu$unu vd ayrlca atlanm da bu tip'-zrrh-
larla koruduklanru kaydetmektedirler tr. Kopen buluntulannda
da bize kadar gelen bir zrh tasvirini giiriiyoruz. Karayiiz-Sulek
biilgesinde, kaya iizerine yaprhorE resimlerde de aym zulun bir
tasvirine rastlamaktayrz ts. Bu zuhlann demirdcn yaprlmrg
olmalarr da qok muhtemeldi. Bunlar lran'daki <incir zthlara
gok benzemekte idiler. Halen Minusinsk miizesinde, bu tipteki
zincir zrrhlarrn 2oo paxgasl mevcuttu. Bu dururn,. lftrgrz btilge
sinde bu tip zrhlann ne kadar gok yaplmrg olduiunu bize
gihterir. A[ag 4rhlara daha ziyade Tungwlarda ve Japonya'da
rastlamaktayrz. Bunlar birbirine halklarla tesbit edilmiq tahta
pargalanndan meyda,na gelmigti.
!t Kiselev, DIYS, LIX, rz,
ot Ayttt eser, LXIII, r.
5!
MlA, a4, s. e8-3o, 3r, 33.
t{ M[A,24,5,3r; aynca bk. Kiselev, DIYS, s.577, Tabl. LIII, r;
LXIII, r; LIX, rz.
s Kiselev, s. 578; App.-Kivalo, 77, %, 8r, 93, 34e.
tc Yakinei II, s. g5o - 352; B. Laufer, Chhvn clq figutcs, S. eaz,
fig. gs.
o? Kopen buluntulan igin bk. Evtyuhova-Kiselev, Qaa-Tas u s.
kopctn, ris. 54; DIYS, s. 578.
tt Sulek yazrh kayasr igin bL. App.-Kivalo, 93.
 KIRGIZLAR 221

KrRGlz AT KO$UMLARI
Kug[ Srordlcri
Klrgrz iizengileri umumiyetle birbirlerine benzemekte
idiler. U"zenginin Lb.t t elseriya dtz ve genirce 1d..|t! $3mir-
leri old.ukEa ince ve kayq yerleri de bazan hasit bir halka ve
bazanaa rist krsmr oldukEa yi.iksek bir baS deli[.i levhasr qeklinde
idi. Gttkti.hk dewinde, Yenisey'de Qin ilzengitcriaa de iastla-nmrqtrse.
60, kayiga
Uzengilerin muahhar,, yani IX-X. asra ait olanlanmn
baf ian yerinin i.ist lssmr biraz genigge bir tabgld halinde- idi.
ffajU"li atiktUtt devrine ait olanlarda btiyle'bir siis tablasr
yeri 6di bir halka fklildg yaprlmrgtr' funa.lenzer
yoktu. K*yrE'tarzrnr
ti" i"t\ai Gtiney Rusya'da 61 ve Macarilgn-'da $1
giirebiliyoruzoz. I. ve II. Kapgal kuganlanndaki her-iki
Lla"a" iizsngi tipleri aynr idi ve bir de$igme yoktu6' Rus
Uifgi"i Levagova;ya giire sade ve tezyinatsrz iizengiler,- M's'
I.Ii. as'lardi btittin Orta Asya ve Avnrpa'da moda.-idiler.
Uzerinde stis plikasr bulunan ve gok stislenmiE iizengiler ise
ve Semi-
ein deki T'ani siililesi dewinde, Sibirya Mogolistan
iqi dfg*indI yaplmrglardroa. Bu gtiriigte geiEet payr qot olsa
gerektir.
frgnlru rr
Gitkttirk gaf:na tesadtf eden Yenisel-Kr1S1z "t. S;"Tl,uti gohd
ile daha sonraii-qaglara, ait gemler arasrnda gok.btiytik'farklar
giiriilmektedir. i""it"y-fttgrz at gemlerini, Giikttirk05. ga$t
l" igiti Uybat kurganla^nnda bulunan gemler temsil ve
,orrru.li devri ise Tuyuhtyansko gemleri ifade ederlerdis.
Kugu gemlerinin mti$erek hususiyetleri, a$lrz yanlannda iki
t""i"rtiii dcmirinin bul'nmasr ile igtihnr eder. Aralanndaki
u, I.IV, tl.
Qin iizgngrsi igin bk. Kiselev,
' to i{uahhar-tiple" iEo bk Kopem, *. 37, 43; Evtyuhovz, -K allgron
o kanunnh f*ganai, tt1. 8; Teploubov, Opt klassif*atsii, ris' 8; DIYS'
t"J t. 5' Bobrinslriy, Pacypdn*i kltd, ls'd&R,34, VII, ris' 15-16;
t. b97,
f.ittur
Hazat ilzelrgileri igin bL. Trudr'Arh. syezd, I, Tabl' XXII, ris' lor-Io2;
eituy ti"."frr-ti: ft.udenko, Iilogilnik Kudtrge, ris' 16'4'
3r Mukayesesi igin bk. DIYS, s. 58o v'd'
cr MlA, 24, r, s. 3gF42i v, 45-55.
cr MtAr' 14, s. r.e6 v.d.
lo i<iselerr, Tabl.' LVIII, .4 :_
c'Aynr eser, LXIII, r; Evtyuhova, K vbprosut s' t2, ns' 9''
 222 ORTA ASYA

di$er farklar qok azdr. Ayrrcri yanda bulunan bir halkaya dizgin
takrlmakta idi. Kapqal kurganlanndaki I. ve II. deweyc ait
gemler a^r4srnda gok az farklar vardr. I. Kapqal gemleri daha
fazla siislenmiqti 6;. Tuyuhtyansko'daki *ou.hir- fernlerde a$rz
demirleri biraz btiktilerek eSrilmijti s. Ayru gekildeki gemlere
II. Kapqal da da rastlamaktayrzos. Aradaki ufak benzerliklere
raSmen, Krrgrzlann Giiktiirk qafr gbmleri ile muah-
har gernleri arasrnda btiytik far.klar yoktu.
KTRGTzLARDA zin.rar xtir,riinti
Yenirey-Krrgrz kiiltiiriinde, orak, ktirek, siwi kfirek btiyUk
bir yer tutmakta idi. Saban demirleri esas itibarile..iki givi
vasrtasr ile saban'iizerine tesbit edilmigti. Bu tip saban demir-
lerine Yenisey-Krrgrz kiiltiirtinde gok rastlamaktayv. Orak
tipleri daha eski devirlerin, meseli M. iinceki Tagar ktiltiiriini.in
tipinde idi. Yenisey Krrgrzlarrnrn gok eski zamanlardan beri
ziraatgr bir halk olarak yasadrklan bilinmekte idi. Bol miktarda
buldu$umuz ziraat aletleri de bu fikri teyid etmektedii?o.
Krgrzlann vatamnrn iklim gartlan, Gi.iney Sibirya'run iklim
hususiyetlerini taqrmakta idi. Birgok btiytik ve ki.igilk nehirlerin
geqtifi Minusinsk stepleri bazr, yerlerde aqrlan kanallarrn yar-
drmi ile sulanmrqtr. Bunlar arasrnda Uybat bozkrrn{a aErlmrq
.olan ve zamailmtza kadar gelen Bey nehri kanah kayda de!'er
bir kanaldr. Srrf sulama maksadr ile agrlmrgtr.

s? MlA, a4, s. 36, gB :

6s Kiselev, LXIII, r.
oo MIA, 24, s. 44.
?o Ki.ir;kler igin bk. Kiselev, Tabl. III; Kartsov, Maraiah, IV,
ris. 39. Oraklar saplanna giire baqhca iki krsma ayrrlrrlar. Birinci tip, oluklu:
ikinci tipler ise sapa gakrlan bir gekitde yaprlmrgtr.
 F

VII.
HAZARLAR
IJazarlann annoPolojisi

A. F. Bogdanov O gacpc i Kaokazskih dolmewa i gcrcpah.iz Kukazkik

Kurgawa ; trugit, Antropolog. Vutavka III| r, rBgT; Jittli drcottih^Bolgar
-Knninlagigcskiln
po pnznakam, Airtropolog: Vrstavka, III, 1879; 9:-.P*
Ue*, gcrtfi 2 Ycrhnt-Saltoaskogo tutogiiftiku' Antropologiya, IV, lzd' YU.+N'
Ki"v, i93r; G. Debets, T. A, Trofimova, N' N. Qeboksatov, Probhnt
naseleni2i Earopt po arhzohgigcskim' dannm, Pnishijdaile gdowka i lanec
rassclcriia gclooEestua, M, r95r, s. ++8; V. V. Ginzburg, AntropologQcskic
trutcriah k pobhnc proistnidenit nasclcnila Haiatkngii Kagutata, SMAE, r3'
rg5l, s. g99-+r7; danu fu ctmgmezu Hazar, SE, a, 1946, s. 8r-86'

r. Yerlegik flazarlar
sARKEL $EHRi
M. Artamon ov, Sarkcl ytri hafti2ah (Rusga), SA, IV; Srcdne aeko'
vnltc posahni2a na Nijrum Dont, Irv. GllMK, I35,' r935i K: I'.Popov,
eai namaAas Gazarskaya krcpo* Sarkd?' Trudr, IX, Arh. syezda, I, s' e7r';
V. l. Srzov,' Rarkopki a &ruh gorodigah blk Tsimlianskol, Trud1 V.{, Arh'
Syezda, IV, OAK, za r88z-t888, str. CLXXVII; V. G' Vasilevski,
O postrouuii krcfusti Scr*al;JMNP, t899, s. a73 v.d,
Sarhel gehrinin bulunmasr, Hazarlarrn tarihini biraz daha
Eekici ve:aydrn bir hale soktu. Ne yazrk ki burasrnr kazan
Rus
a,rkeologlart Avnrpah mesleltaglag kadar miitehassrs defiillerdi.
Negrettikleri raporlax tatminkaf olmadr$r gibi, raporlarda
mimarhk amtlanndan baEka, bulunan difer eEyalar hakkrnda
bilgi: bulmak da imknnsrzdr. Biz raporlatd"F bl bo$u$u'
dqsrmk olara( negedilem. di$er buluntula,ra dayanarak miimkiin
oldu$u kadar timamlamda gahgaca&z
Sarkel gehrinin ba$tct tig yerinde hafriyat yapllmrl ve bu
kzztlar iig:sene devam etmigtir. Birinci kazryz, $ehrin kuley
d.oiusundaki bir tepeden baglanmr$u- trkinci kazr, meyilli bir

I Hafriyat raporu igin bt. Ariamonov, SA, IV'

 ORTA ASYA

yamaqla ovaya inen kuzey batr btilgesinde yaprlmrg; iiEiinctisii

de gehrin bulunduSu tepenin nehirle kesilen-lusmrnda, yani
giineyinde yaprlmrqtr (bk. Lcv. zz).
Kazrlar srrasrnda, qehirde srk srk meydanlara d.a rastlan-
mqtr. Harabeler, bilhassa nehrin krvnmrnd.aki burunda gok
kesif bir hal almakta idi. Savunma hatlannr teEkil eden tugla
duvarlar ise, tepeyi kaplaya^n gehrin etrafinr baqian baya Ewir-

Levha zz Hzzarlarrn baqkenti Sarkel qehrinin plinr.

. -
migti. $ehrin gevirdifi'i sahaya giire, Sarkelin uzunlu$u r8o m.
ve genigli$i ise rz5 m. idi. $ehir sr:runun eskiden, nehir sahilin-
den gok uzakta olmayan bir yerden getgif'i anlaqrhyordu.
Nehir zamznla surun bir ktigesini nkm5 ve surdan kopardr$r
pargalan siiriikliyerek uzallJrara gdtiirmii$ti.i. Bu sebepie Don
nehrinin yataklannda tuSla pargalarr v.s. giireh Rus kiiyliileri,
eskiden Don iizerinde iskele .yaprldrf,m ve bu pargalann da
 HAZARLAR 225

o iskelenin kahntrlanndan olduklanm s6ylemekte idiler. Bu

inaruglann tabiidir ki ilmi higbir kryrneti yoktu. $ehir surunun
drgrnda da ban iskin izlerine iastlanmrgtr. Bazlbilginler buna
dayanarak halkrn bir krsmirun gehrin surun-un drgrnda oturdu["u
neticesine varmrglardt. Sur, dahi ziyade tehlikeli zamanlarda
iqe'yaramakta idi. Difer giinlerde, ziraat ve hayvancrhkla
meggul olan halk drganda oturmakta idi. DrEarrda oturan halko
igeridekilere rrazarar. d,aha azdr. Mildafaa duvarlarr umumi-
yetle tesviye edilmiq toprak iizetrine ybprlmrEtr. Civardaki ktiy-
lerin halen buradan Erkan tuflalarr ingaatlarrnda kullanmalan
sebebile surlar yava's yzuaq azalmaktadrrlar. Bu surlardaki
tu$lalar diirt kbEe ve bi.iyiikli.ikleri de o.2+xo-qg m. idi TuE-
lalar iizerinde yerli igEiler tarafiirdan vurulmuq
damgalar da vardr 2. Bu damgalan, Tuna Bulgarlarrna
ait yapr taglan i.izerindeki damgalarla da mukayese ederrler
goktur 3. Sarkel'deki bu sembolik igaretler hayvan ve insan
resimlerine benzerlerdi. Sarkel'de kerpig de qok kullanrlmrqtr.
Surun her ktiqesinde 7.go X 7.9o ni, btiytikltifiinde birer kule
vard.r. Kulelerin arkasrnda da hububat depolarrnrn izlerinc
rastlamaktayn. Hazaxlann muhasara srralarrnda hububat stok
lan yaptrklarr, bu depolardan anlagrlmaktadrr. Kalenin .biiyiik
giriq kaprsr heniiz daha bulunamanu$trr.
'Biitiin surlarrn ve iEindeki binalann ayu zamanda, ini
bir miidafaa ihtiyacr sebebile ]4prlmrE olmalarr gok muhte-
meldi.:'Oyle anlagrhyoi ki Sarkel kalesi, M.s., 834 sralannda
do$udan gelen,g.iigebelere kargr iincii bir kale olarak yaprl-
mrgtr. Bu kale, Hazarlann batrdaki arazilerini do$uya ba['h-
yordu. Bu sedepb Sarkel kalesi, strateji bakrmrndan bi.iyi.ik bir
6neme sahipti.'$qda bir gergektiki, Sarkel baqlangrqta yzlntzca
askeri girnizonlardan ve depolardan baqb bir gey ihtiva
2 Hazzr damgalan hk. en 6nemli ve en son etiid: M. l. Artamonov
Nadpisi na baklajkah Nooof.e*assbgo Muzrla, SA, XIX, s. 163 v.d.
3 M. l. Artamonov, aynr esbr, s. e63-r68; Ogcrki drcmclryE istaii, L.,
1936, s. 85v.d.; S, R. Stangev, SA, s, r3r; V. N. Qernetsov, SE, VI-VII,
..-ioa; K. Miatev, IAI, VIU, s. 23o; F. Altheim, Hmniselu Ruwn,}Ialle,
1948; SA, rg s. 2Zg; V. V. Mavrodin, tzd. LGU, rg4or"s. 4I; V. V. Bar-
thold, O pistan u l:Iazar, Sb. "Kultura i.Pismenost Vostoka", Kn. IV,
Baku, rgrg; tenkidi igin bk. SA, 19, s. 278.
: Arr4 AOo, ,s
 t26 ORTA ASYA

etmiyor ve bir.nevi krgla m,ahiyetini ta$ryordu. Sonradan ticari

bir merkez olma$a baqlamrg ve bir lqsrm halk buraya griq
etmigti.
Srrtol 6cftrldn
illrei leltn
Sarkel gehrinin baghca iki iskin dewesi vardr. Birincisi
am?rt bundan ewelki bahiste inceledi$,imiz garnizon mahiyetindeki
iskinr idi. Ikincisi ise tam manasr ile bir gehir olarai inkiqAf
etmesi ve eski askeri mahiyetini kaybetme ievresi idi. X. asra
dof"ru Saikel'in miidafaa duvarlarr yrkrlmrqtr. Bu duvar-
lann yerini, a$aEtan ve kerpiEten evler kaplamrqtr. Birinci iskAn
dewesine ait binalardan grkanlan tu$lalar, yeni yaprlan evlerin
yaprlannda kullanrlmafa baqlanmrgtr. Bu deweye ait buf.day
amlarlarr, un ii$iitmef'e ait birEok aletler, oraklar ve hububat
kalrntilan Sarkel'de oturanlann baghca megguliyetlerinin zir aat-
grlrk oldu$unu giistermekte idi. Zbaatgiliiten baqka hayvan da
besliyorlar ve avcrhkla me$gul oluyorlardr. $ehrin yakrnrndaki
Don nehrinde bahk avlanrygr ve bu suretle Sarkel bir balrk-
gr.lrk merkezi halini airyordu. Buluntulara giire, Sarkel
gehrinin Orta zamanlarda iinemli bir san'at ve endiistri
gehri oldu$unu da gtiriiyoruz. Kilden yaprlmrE bir vazo,
madeni stisler, kemik ve taglardan yaprlmrg egyalar Eok gayanr
tetkikti.
MAvATSKo $enni
M. Artamonov, Srcdne uckooEn pos. na Nijrcm Donu, Izv. GllMK,
I35, I935i W. A. Babeako, Patryatniki Hazankot kulturt na yuge Rossii,
Trudr, I, s. 467; A. Milyutin, Raskopki r@ C., na Ma2atskom GomdiSc,
Izv. Arh. Komm., e9, s. 153-163; Otget, Arh. Komm., r89o, s. r7 v.d.;
N. E. Makarenko, ArluologQukiz'.&sJ. r9o7.i9o9 g, Itv. Arh. Komm.,
LXIII, s. I43 v.d.; A. Zaharov, W. Arendt, AH, XVI, 1935, s. 46 v.d.;
S. N. Zarrlyatnir., Atluologipskiz razacdki a Alcksauskom i Valuiskom ucldah,
Voronej, rger.
Iskeletlerin antropolojisi igin bk. G. J. Quguk alo, Qcrepa iz Vnhrc.
Saltoas*i1 katakombnyi mogilni*, VIII-X. v., Vestnik Harkov,skogo istoriko-
Fitologigeskogo obg(estva, III, r9r3, s. r-t5; R. Jendik, Szaski Alanski
cz VIILIX. z1a*u, Kosmos Seri, Lwow, rg3o.
Mayatsko Eehri gerek mevki itibarile ve gerekse tabya
bakrmrndan, Don nehrinin saS sahilinde bulunan ve agaf,ada
a Meseli X. asrrda, inci taklitleri ile stislenmig kiipelerin yaydrg saha-
larl igin bk. G. F. Korzuhina, KSllMK, r3, 1946, s. 45-53, harita r3.

t
a

,
t
:4
:l
I
.i.:
'!
 HAZARLAR

krsa olarak giizden gegirecefirniz kasabalara benzemekte idi.

Tahkimatrn bir tarafi ugurumla takviye edilmiqti. Di$er tarafr
ise derin dereler ve Eukurlarla korunmuqtu. $ehir plinr esas
itibarile bir diirtgen Eeklinde ve uzun cephesi ise 79 ile II5 m.
arasrnda idi. $ehrin iig tarafinr hendekler sanrugu. Bu hen-
deklerin eni 7 ile 8.5 m. arasrnda dg$rqmekte, giinry-do$u
istikametinde ise hendeSn, deriniifi ile 5.5 m.ye kadar in-
mekte idi. $ehrin gegit'yerlerinde ise hendekler yaprlmamrqtt.
$ehrin bir tek kaprsr vardt. Yaprlan kazrlardant elde edilen
bilgilere giires, kesme ve blok taglarla yapr yapmak bu qe.hirde
de gok revigta idi. Drg sur, ig sura nazaran daha muazzamdr'
Duvarlartn [ahn1[l 6.4o m.yi: kadar grkniakta ve her iki tarafr
kahn ve iyi yoniulmyq yerli kalker tagrndan bloklarla iiriil-
miiEtii. Bu taqlar genigli$ine veya iki s1a o-l1ak dizilmigti.
Harg hig kullarulmamrgtr. Tag bloklarrn biiyiikltifii, o'5 x'o.36
Xo.27 den o.72xo.4oxo.36 m.ye kadar grkryordu. Tuna
Bulgarlarrnda da, bu gibi blok.taqlarla yaprlan inSa'-
atrn ne kadar revagta gldufunu giistermiEtik (s,'264)'
Sarkel gehrinin surlan gibi bunlar da bir temel tizerine
yapilmar,nrqtr.-Ta{ duvarlar btigiin tamame-n a$rnm{ ve za'
*urrm tahribatrna uSrarruqtrr. Sarkel kalesinde giirtilen kiige
k u I e I e r i burada yoktu. Aboba-Pliska' daki Bulgar harabelerinde
de kulelervardr 6 (s.264). Gtiney dofudaki lehri3 ig krs4ma tesa-
di.if eden evler d.uvarlira bitiqik olarak in{a edilmigti 7. Bu bina-
larrn bulundusu yer, ig taraftanikinci bir duvarla sanlmrq ve iki
sua blcik :ta{tan yaprlmrqtr. Iki srra blok tagrn orta knmr ta.E
ve kalker parqalan ile doldirrulmugtu- Bu i9 kale roo m2
kadar bir yer tutuyordu. Bu hsimlarda bazt diiqeme kd'hntr-
larrna da rastlanmrEtr. Bunlardan birinin gerriqliSi IXB'5 sm'
idi. Bruada da hububat ambarlan bulunmuEtu. Yrkrntrlar ara-
srnda giirtilcn drin gukulann mahiyeti de iyice izdh edile-
memigtits. Bu btilgede toprak oyuklarrndan yaprlan mes'
kenlerin mevgudiy.eti ve bu tip evlenn gok yayrknrg oldu$u da
6 M. Artamonov, lzv. GllMK, r35, 1935, s. 80.
c G. Feher, AII, VII, Pl. 3, 5- '
z G. Feher, .Y- o"r, t. 5O
".a. XVI, s.
8 Tafsilat'igin bk. Zaharov, AH, 46'
 228 ORTA ASyA

maltrmdur. Hazarla.rrn germesi ile, daha do!-rusu Hazar

haki-
miyetinin buralarda iyice yerleqmesinden ;;; ;;k
yava{ fran ve Bizaru'tan mesken yaprmr Uut<r*roa.. ;;"r,
dirg"t
iylo ti$"renmig ve muntazam Eehir evleri yapmaia
r----o- muvaffak
olabilmiglerdi.
ko gehrinin biiyiik kaprsrrun gtiney-batr istikametinde
bulunmasr gok muhtemeldi s, Mayatsko'fu ta$lar iizerine
yaprhuq olan at ve egek-gibi hayvan resirrrleri,
,tirr-ii*r .,r"
insan gekilleri tetkike d"g";. Diser Hzzar-.5ehirlerinde
oldufu gibi burada da pek E"t a"*lalara rartlilmrgtrri.-
Mayatsko mezarlarr, Saltovo'daki rili.i giimme adetlerine
-btiyiik bir yalanhk giisterirler. Oltilerin y-ri.,d. ;;;;;
""
bulunan egyalar ve at tarnmla.rr da saltovo mezarlanndaki
eserlere gok bcnzerler.
lnl otrryrn ;A,rtamonov'un makalesinin sonundaki Fransrzca htirdsa-
unlyohr
srnda giiyle bir krsrm vardr: ....,eui ,apro*r"*]"
,r.*f"r-
matio:r de la population aborigdne des steppes sud_est, connu
so_us le nom de Sarmates. Le peuple port",r,
de la'.,rir*"
Mayatskaya garda son nom.anciln Acii'ou yaci,,tt. ar[rl-o-
nov, bu izahafi ile GiineyRusya tairihini iyi bilmedigini'rreya
dgqru siiylemenin iqine gelmejigi"i g;rte.*".kt"dir. Esasen
bu
eskimiE y:.a;zanye kendisinin defil; V. f. Miller'indirr.
giire bu btilgeleri tarrramen lranrr ve Kafkash kavimler
O;
kapla-
makta idi. Hazar devretini temsil ve teqkil rr"ruu' trlr,r,
veya oset saymak-gerekmekte idi. Bununl."a" r"r.u", t, *"-
riyelere ilmi deliller ileri siirerek kargr gelen bilginler de
yok de!'itdi 13. Ta.rih ve etnoloji bilgileri ;";;;
""iTp.rrgr*
t Milyutin, Otget Arh. Komm., rg9o, s. ri7 v.d.
Bk. A.
Lo Zabatov, aym escr, s. 46.
rr M. Artamonov, SA, VI.
u Alan ve Kafkas nazariyeleri igin bk. A.
A spitzrn , Istoriko-ariuoro-
gQcskb raziskania, Jurnal.ministentva rr".odrrogo
;r*;;;;;,- r*i q
J. V. Gotye, gelcsnt2 o1! o ystaery f*@,1i., i93o; i. C.'e9".1i"u,
Doa fugrabni2a oremeni Alarc-Haiarrfo2 *uti*, u ia.,Li.,
r9e8, s. 4t7-4rg.
r-ai'V.- lr.,
rs Zaharou., AH, XVI, s. 4r.
 HAZARLAR 22g

ise, bir tarihEi igin hayli garip olan listeler yapm$ ve bazr neti-
celere varmrqlardrr ra.
Ha1ar devletinin kiilttirtine,Kafkas uruurlanrun girdi$i
cle giiphesizdi. Qiinki.i Hazar devleti, Onogur-Bulgar d"rrti-
tinin yrlantrlan tizerine kurulmugtu. Bu birtit, daha ewelce
Kuzey Kafkasya'yr hnkimiyeti altrnda tutuyordu (s. z 36) . Awupa
Hunlanrun ,ve eski Hun kavimlerinin kahnulan da Onogur-
:
:r:
Bulgar birliSinin kiilttir temelini tegkil ediyordu. Hazar ktiltiirii
Kafka,r tesirlerinden bagka, fran, fslAm ve hatta Iskandinsv
ktilttirlerinden birEok t"rirl", bile almrgu. Bu kiiltiirlerin mecze-
dilmesinden meydana gelen Hazar kiilti.iri.ini.in iginde, Orta
Asya menEeli krhglar, baltalar, okla.r, yaylzr gibi harp aletleri
ve at koqumlan bulunuyordu. Bunlar, Hazar devletinin kuru-
culanrun Orta Asyah oldukla.rrm gtisteren birer miyardr rs.

Diden xtiguK $EHinr-rR

t Sarkel dolaylannda, Don ve DoneE .boylarrnda bzzr
kiiy harabelerinin Hazaylarz ait olma$ gok muhtemeldi. Bu
iskin yerleri de baqhca zirazi ve hayvan yetiqtirmekle meg-
guldii. Onlar da, IX. .rsrrda Sarkel ile birlikte kurulmug-
yederdendi. Bu kasabalarrn ekserisi tahkimatsrzdr. Bu sebeple
Sarkel'in z. ' IskAn devresine tesadi.if etmeleri . gok
muhtemeldi 16. Don nehrinin saS sahilinde, Stanitsa Tsimli-
arukaya'ya 7 km. mesafede kiigiik ve miistahkem, fakat di['er-
lerinden tamamen ayrr bir gehir daha vardr. Bi.iyiik blok taqlarla
yaprlmrg btiyUk bir sura sahipti rz.

rr Meseli bk. G. J. Qubukalo,

Qncpa iz Ve.rhrc-Salt., MAU, II;
R. Jendik, Szaski, s. re7 v.d.; AII, XVI, s. 39.
ri W. W. Arendt, Das landbn dat (fngarn, s. 7o v.d.; Ein altttirkische
Waffenfund aus Kertsch, Zeitschrif. Hist. Waffen-und Kosttimkunde, N.F.,
IV, H. e.
r0 Bu gehirler igin bk. Artamonov, Srcdrc s.8o v.d.
oakoui2e,
1? V. l. Srzov, Raskopki, Trudr, Vf, Arh. Syezd., IV.
r'
 /
230 ORTA ASYA

e. Giigebe ffazarlar
SALTOVO BUI-UNTULARI
W. A. Babenko, Drcaru Salbaski2c pridonyeskit Okraint fqiw-i Rossiy,
. Trudr, XIII, Arh. Syezda, I, s. 434146o; Qto dali woogo posladnia rq$kapki
a Vahrum-Sahpua, Trudr, XIII, A. S., f, s. 381-386; Drconk raskofuk o
Vcrlavm-Saltoac proizacdmih l ryo5-rg6, Trudr, XIII, A. S., I, r. 387-393;

s.3g4-4ro; Noaryc istzmatigcski2c issl.cdoooti2a Verha+Salaaskago kataleombrcgo

Mogilnika, rgo8, Trudr, XIV, A. S., III, &,216 v.d-; Prodo.lyntla sistemati-
geskih rarkopok a Vcrhum-Saltou2a, Trudr, XIV, A.'S., III, s. z3B; A. S,
Fedorovskiy, Virhne-Saltaoskiy katakombn2i nugiltih, VIII-X. v,, Vestnik
Harkovskogo ist.-filologigeskogo obgestva, III, rgr3, s. r-r5; J. V. Gotye,
Kto bli obitatili Verhrcga-Saltaoa?, lzv. GIIMK, Y, r9?7, s.77 v.d,;.t M.
Pokrovskiy, Valau Saltooski Mogilaik, Trudr, XII, A. S., I, s. 465 v.d.;
A. Zaharov, W. Arendt, AH, XVI, 1935.
Antropolojik tetkihler igin bk. G. J. Qugukalo, Qcrcpa iz Vntuv-
Sahoaskogo mogilnika, Materiah po antropologii Ukrayni, II, Harkov; 1926.

rB99 da Harkov eyAletinin Volgarsk kazasrnrn Saltovo

. k<iytinde, Babenko adh bir iiiretmen gok geniq bir sahayr kap-
,-. layan bir mezarhk keqfetmigti. Drqandan bakrhnca mezarlaxm
mevcudiyeti pek farkedilemiyordu. Mezarhf,rn yanrnda aynca
bir qehir harabesi de vardr. Aragtrrmalar neticesindg burada
birgok eserler ele gegti. Bilhass? Macar bilginleri, eski Macar
ki.ilttirtine bi.iyiik bir benzerlik giistermesi sebebile bu ktiltiir
i.izerinde ehemmiyetle durdularle. Bu yerr.Saltovo kiiltiiri.iniin
yerlegik tlazar devletinin etraflnda yaqayan Tiirk kitlelering ait
bir merkezi olmahydr. Macarlar ve onlarla akbaba kavimler
giiphesiz ki bu hallun krymetli bir krsmr idiler.
x"'tl"fr': Mezarlar umirmiyetle derin kuyulardan ibaretti. o.6o ile
h tclilhsr
o.7o m. geniElikteki blr koridor vasrtasr ile I m. yiikseklikteki
bir de!i['e gidiliyordu. Ve bu ag*hk, eqas mezar odasr igin bir
nevi kapr vazifesini' g6riiyordu. Koriilorla bu. menfezin yiik-
sekli$i he*"t hernen aynr idi. Esas mezar odasr 4 m. kare
kadardr. Yiiksekli$i de e m. kadar tutma.kta idi. Odarun tavanr
kubbe idi, Mezarlar, birkag metre 'arahkla 'yaprlm$tr.
Cesed, mez4r koridorurra uzatdmi$u. Dwa.rlarda pergin

' ls Saltovo sakinlerinin dini inanrglan igin bk. J. V. Gotye, lzv.

GllMK, Y, rgz7, s. 77 v.d.
 TIAZARLAR 23r

geklinde qiviler kullanrlmrg ve mezarlar, tag hhlar, tahtalar

kerpice benzer yapr malzemesi ile yaprlmrEtr. Koridortur tabaru
da dtiEenmiEti. Mezarlarda umumiyetle iki iskelet bulunuyordu.
Biri erkek, di$eri kadrn veya bir erkek iki kadrn ve gocuk ihtiva '
eden mezarlara da rastlanmrqtr. Nezredilen egyalarrn kondu['u
/erler haklanda da umu5ni bir kaide siiylenemez. Umumiyetle
yerde birgok kaplar bulunmugtu ve bu kaplann yakrnrnda da
sr$rr v.s. kemiklerine rastlaninrgtr. Hemen her erke$in yaruna
krnh veya krnsrz bii brgak ko4mugtu. Di$er silihlardan demir
miBferlere ait pargSlar, balta$p, mrzraklar Eok bulunmakta
idi. At koqumlanna, ait eserler bilhassa goktu. Saltovo'da
atla birlikte insanlann giimiildtiklerine de rastlanrnarrufu. Bu-
nunla beraber bazan atlar iqin hususi rrrezzrlar da yaprlmrqtr.
Daha sonraki Pegenek ve Kuman mezarlannda da insanlarrn
atla biplikte giirriiildiiklerini gtirememekteyiz. At-
lar bazan koEumlan ile beraber giimiilmi.igtii.
Saltovo kurganlanrun meqhur kigifi ve arkeoloSu, Ba-
benko idi. Ikinci derecedeki tetlikatErlann bagrnda ise
Polrovski bulunmakta idi. Bu btllgede hafriyat yup^n bi.itiin
bilginler, maalesef elde edilen egyalarrn pek azrrun fotoSralim
negretmiglerdir. Bu sebeple Saltovo kurganlan iizerinde Eahgma
imkinlarr gok azalmrgtrr. Zaharov'un kurduiu kronoloji le,
srrf Macar kronolojisi ile bir,benzerlik bulmak gayesi ile biraz
tahdit edilmiq ve krsrlmrgtr. Bu b<ilgenin kronolojisine esas tegkil
eden qiyarlar Sasd.ni, Abbasi ve IslAm sikkeleri ve dirhem-
leriydi. E$Ti krlrglar da kronoloji tesbitinde ige yanyorlardr.
Saltovo krlr.glarr Macar krlrglarrndan daha muahhar
idiler. Salto;o'da iiltilere krhE nezredilmezdi m. Aynca Salto-
vo'da lasa meg Eeklinde luhglara da rastlanmamr$tr.
rglo da kazrlan bir mezarrn koridorunda, gayet iyr mu- ilcr'r
hafaza edilmig bir gift iizengi, at kogumlarrna ait halka, toka
ve plikalar bulunmuqtu. Egyalann hepsi iskeletlerin yamnda
idiler2l. Aym scne"iqinde kazrlan diSer mezarlarda, hem erkek
ve hem de kadrn is.ketetleri bulun'du Mr:nfezden girilince mezg

le A. A. Zaharov, AH, XVI, s. r3-r4.

lo Aynr eserr'aynr yer.
2r Trudr, XIV, III, s. 242.
I
232
. ORTA ASYA

odasrnrn sol kciqesinde, altrndan yaprlmrq muhtclif' tezyinat.

plikalan bulunan bir at takrmt ele geEmiqti. Tezyinatlann
kalb ve iiqgen geklinde olanlarr da vardr. Atlarrn baglanna ait
siislerden, atrn bagr iizerindeki sorgucu tutan bir kaide de ele
gegmigti (Lev.z j, r )Baqhiln tist knmr altm saFihalarla kaplanmrqtr.
Bunevi sorguElu at baglrklarr Pazurk'tada bulunmuqtu
(s.zor). Erkek iskeletinin tam sa$rnda demirdcn bir harp bal-
tasl vardr. Giimiiqle siislenmig bir krn ve brga$r ile ayaklannrn
altrnda kiiqtik bir ktirek kemi$i qrkmrqtr. Iskeletin bel krsmrn-
,da, bronTdan diiki.ilmiig grngrraklar, madeni tokalar ve yanm
ki.ire geklinde iki kap bulunmugtu 22.
- Yukandaki mezarlardan bir sene sonra bulunan bir me-
zatda,65 sm. geniqlikteki bir dromos, 3 ffi. kadar bir derinli$e
iniyordu. Mezar odasr da oldukEa geniq ve yiiksekti. Zemin bir
ktimiir tabakasr ile kaplaninrqu. Bu tabakanrn kayrn a$acr
kabu$u olrnasr gok muhtemeldi. Mezard.a iki kadrn ve ikisi:de
erkek olmak iizere baqlarr gtineye'do$ru qevrilmiq diirt ttlti
vardr. iskeletlerin sol tarafrnda bir at koqumu, at baghklarrna
ait'siister.ve plikalar sagrlmrgtr. Kad:n cesedinin kafasr civannda,
madenden yaprlmrg bir ayna ve bir gerdanh$a ait inci taneleri
bulunuyordu. Sol kolunun yamnda telden yaprlmrq bronz bir
dtiSme ve parmaklarrnrn yanrnda da giimiigten bir halka ve
bir taE vardr. Erkek iiliiniin hemen bagrmn yanrnda, demirden
bir harp baltasr vardr. Uzunlu$u .r7 sm. idi: Ayrrca bir kiirek
ve eiri bir krlrg da bulunuyordu. Saltovo'nun.en meqhur
e!-ri luhcr da bu lnezardan qrkmrgtr 2.3.
rqte senelerinde kazrlan mezarrn duva"rlan yrkrlmrg ve
iEeriye dolan toprak epeyce tahribat yapmrgtr. Iskeletler. Do$u
ve batr istikametlerinde konmuqlardr. Mezar odasr g m2 kadardl-
Iskeletin beli hizasrnda 4trn plikalar, tokalar ve-Erngrraklar
bulunmuEtu. Ayak dibinde de iiltiniin ayakkabrsrna. ait siisler
duruyordu. Bu mezann en ijnemli buluntularr at takrmlan. idi.
At sorguglarmrn taktlmasrna yaraya4 delikli kaidelere burada da
rastlamaktayrz. Ikinci tnrz,arda bir kadrn vardr. Kadrnrn baEr
hizasrnda akik ve inci taneleri bulunmuqtu. Yanm 1ii1sr,!ek-
22 A. A. Zaharov, AH, s. 13-14.
23 Zaharov, aym eser, s. 16 v.d.
 HAZARLAR

lindeki kaplar. kuzeyde K4zan ktiltiirti ile yakrnhk giisterir-

Ierdi 2a. Ugiinci.i mezarda bir gocuk vardr. Bu rnezard.a bulunan
iki giimtig cser'tetkike de$er eserlerdi. Biri halka qeklinde ve
tag pandantifli idi. Bulunan at baghklarr cta gok tetkike de$er
eserlerdi. Bunun da tepesinde testi a$nna benzeyen bir sorgug
tabam veya deliSi vardr. Bu krsrm, esas tiagh$a perginlerle
tutturuhnugtu 25. Iki qrngrak, altrn stiiler m, bronz plika ve
tokalar, yarrm ki.ire qeklinde bir kap ve bir Eift demir iipngi de
tetkike deser eserlerdendirz?.
IgI r de Baberrkolnun kazdr$r kurganda, krm giimiiglerle
siislenmiq krhglar, demir bir mi$fer,. erkek iskeletlerinin
yanrnda bulunan kiipeler ele geEmigti
rgo8 de kazilan bir mezarrn tamamen atlara ait oldufu Atlrn dr
gtiri.ildii. Atrn ayaklarr karmna doSru toplanmrg ve boynu at niliLr
takrmlannrn tizerine konmugtu. Aun bagh$,rnda sorgug talal-
masr iEin giimi.igterr tas Eeklinde bir kubbe bulunmuEtu.
Uzengilerin taban krsmr diizdii. Dif,er halka ve tokalar da
Saltovo tipinden idiler. Mezar bir gukurdan ibaretti.
Ikinci at mezan, ewelkine nazaran biraz daha derince
idi. At, mezara btittin takrmlarr ile birlikte giimiilmtigtii. Bunun
bagrnda da giimiigten bir sorgug tabarrr vardr. At iskeletinin
yamnda grngrraklar ve bir de mrzrak bulunmugtrl. Ugiincti at
rr,.aze$'t bundan ewelkilere gok benzemckte idi. Bundan anla-
grlryor ki Saltovo'da ut mtiEterek taraflan goktu.
^n*l^rmn
rgog senesinde kazrlan bir mezarda, 20 tane iilii bulun- fp& ilillt
mu$tu. Btinlar arasrnda bir kadrrun elinde ayr.a ve erke$in tndrrLt
yanqnda da bir harp gekici var.l,. Bronzd.an siislerle stislenmiE
. brgaik krm ve grngrraklar bu mezarlann iizel eserlerindendi.

KAFKAS BULUNTULARI
W. A. Babeglio, Pamlntniki Ha4arskolt kultun, na yoge .Rosrdl, Trudr, I,
s.46V', B. Posta, Arch. Studirn, II, Leipzig-Budapest, rgo5; Fr. Hangar,
per Irhalt eircs kobaw . Katahombcngabcs lm wiewr V\tkcrkunde Musanm,
2! Zaharov, s. 18; Trudr, XII, I.
2nZaharov, Pl. I, r..
rc Aynr eser, Pl. I,
3-4.
a? Aynr eser, 2, 2,
 ORTA ASYA

Mitteilungen der Antropologlschen Gesellschaft in Wien, LXIII, i933'

s. 34-46; R. Jendik, Szaski Atinski ez VIILft.
a., Kbsmos Seri LWOW,
rg3o; P. F. Igerikov, Alanskiy nogitnik bliz g. $tzrlitama,ta, KSIIMK,
1952, s. 78-Bz; A. P. Kruglov, Arh. Raskopki u Qegnn-Ingusetii lrt,'ry36 g.,
Groznry, r93B; Otget Imp. Arheologigeskoy Kommissii, 1895, ris. Ioo-
rro; E. G. Pgelina, Dva pogrebmia uenwd Alaw'Hazarskoy kultun a sel-
Lat<, Trudr, V, r9z8, s. 4r7; N. B. $eyhov, Pogrebalnt2 obrjtad u rannt'e
yednc ackoaekoaoni Dagcstarc, kak istori4eskt, istognh; KSIIMK, XLVI, 195e,
s. rol-Iog; L. P. Semenov, Arh. razacdki u A,ssinskom ugelc, XLYI, rg5z,
s, I lo-r2I; K. F. Smirnov, Alagkatinskil mogilnik-Paayalnift fla2arskolt
kultun, KSIIMK, 38, r95r. K. F..S.mirnov, Arlunlogigukic isslcdoaanilta o
Dag*tane o rg4&rg5o g., KSIIMK, XLV, rg52, s. 93; P. S- (Jvarova,
Matarialt po ailuologii Kattkaza, VIII; A. .Zaharov, W-' Arendt, AH,
XVI, I935.

Hazar devletinin niifuz sahasr, Sarkel gehrinden ta Kaf-

kasya:mn kuzey krsrmlarrndaki Kuban btilgesine kadar gzam:
yordu. Hazarlard,an ewelki Onogur-Bulgar devleti; onlardan
sonra buraya gelerek yerleqen gtigebe Ti.irkler bu biilgeyi hem
siyasi ve hem de kiiltiir bakrmrndan tesirleri alulda tutmu$-
latdr. Bu sebeple Saltovo'daki Hazar kiilti.iriine Kuban ktilttir-
leri gok yakrn benzerlikler giistermekte idilera. Kafkasya'da
elde ed.ilen bu ese-rler knmen ne$edilmi$tis;'Assin adh bir
daf gegidinden Erkan bir krhg, Saltovo'daki krhglara gok ben-
ziyordu. At.kogumlanna ait siisler de Hazar eserlerine gok berr-
zer 30. Gene Assin geqidindeki Feldmarqalsliaya Stanitza_kiiyiinde'
ki buluntular,Hrazar kiilttiriiniin birer ursuru idiler. (Lev, z3,I)
Burada da ge4e Saltovo'daki at baghklarrmn sorguglarrna
mahsus tabanlara bol olarak rastlamaktapz. Difer <inemli
buluntular da harp baltalarr idi. ESri bir Tii* ktha, Qzngtraklar
ve ii4ngiler bize Hazar eserlerini hatulatmakta idiler. Mezar-
larrn derinlipi fazla deSildi.
Qmi buluntulan da Feldmafqalskaya.buluntulan ile biiyiik
bir benzerlik gtisteriyordu. Burada Sasani parahq da bulun-
multu. Paralartn diirt taneyi I. Hi.isrev'e (58r-6oz);yedi tanesi

2t Zaharov, AH, XVI, s. z4; MAR, VIII, s. 90 Y:d.

ts Zaharov, Pl. I, V.
' XLVI,
.I, 3; L. P. Sernenov,
so Zdnarov, Pl. KSIIMK, I95q,
s. t ro-r21.
 HAZARLAR

ise II.
Htisrev'e (5gr.6bB) aitti. VIII. asra ait rr parga dirhem
de bulunmugtu3r.
Kamunta buluntularr da Kuban kiiltiirleri ile akriba
idi. Burada VI. ve VII. asra ait eserler bqlunmugtu. Bundan
baqka Bizans imparatoru Mihael'in IX. asra ait sikkeleri de
ele gegmigti

$Q q@

v@
044[e@
' Levha zg Hazarlara ait bazr 'buluntular:
-
. Feldmars4lskaya; z, Vorobyevo.

Valta buluntularr: Burasr da K\zey Kafkasya'nrn Feld-

marlalskaya kiilti.iri.i iginde mtitalea edilmelid.ir. bu ktlrtiri.in
de e$er siisleri, halkalarla yaprlmrg 4rhlur, at sorguglanna
art kaideler baEhca eserlerini tegkil ediyorlardr. VIII. asra ait
Abbasi dirhamlninin yanrnda Saltovo tipindeki baltalann" ele geg-
mesi ktiltiir tarihi bakrmrndan gok dnemliydi s2.

Goliat buluntulan: Kuzey Kafkasya'nrn, Saltovo,daki

Hazar kiilttrii ile dkraba bir merkezdi. Bu buluntular, Samok-
vasov tarafindan tisadtifen ;;e;l;il il;lkl",-r;ur,r.-
"k d"lik, iki t n" idi.,,Bu demekti
lanna mahs's sorgug kaidesind"ki
ki, buradaki at baqhklannda iki tane sorgug vardr. Aynca
atlann ahnla.rrna t.i.rLt siisler de ele'gegmigtis3.
l

8r P. S. IJvarova, MAK, VIII, s. rl3.

Bu epyalann biiyiik bir k$-
mrnrn do$udan, yani tshm drinyasrndan gelmig olmalan gok muhtemeldi.
Kuban buluntplan"igin bk. Fr. rlangar, Mitteilungen der Antrop. Gese[-
schaft in Wien, LXIII, 1933, s. g4-45.
' rr MAK, VIII, s. r3o.
s Sainokvasov Lollelsiyonu igin bk AH, XVI, s. e5 v.d.
 236. ORTA ASYA

Novoros,sisk,buluntulan: Buradaki insan mezarlarrnda

atlar da bulunmuEiu. Buluntular iyi bir Eekildc 1ei1g{itme-
miglerdir. Burasr da Saltovo ktilttiriiniin bir benzeri idi3a.

DoN vn piNYEPER BULUNTULARI

W. A. Babenko, Dramiltc Saltooskilc pridon2ukile Okraint Tujnolt
Trudr, XII, Arh. Syezda, I, s. 434-4fio1 B. Posta, aynr eser, s'
rRoss12,
rg4 v.d.'; Bobrinskoy, Kurgant i sh4aniln ailwtogi4esk$e nalwdki bli'z m'
Slila, lll, Spb., rgoT; Otgeti, lmp. Arheol'ogigeslgy Kommissii, i895'
ris. roo'rrol M. R.udinski, Poslidi na PoltnEgini, Vse-Ukranski arh'
Komitet, Kiyef, lgzT; A. Zaharov, W. Arendt, Alf,'XVI, 1935.
Wmlycrc Burasr Hazar devleti igindeki Tiirk halklannrn ktiltiiriinii
lohntd.rr
temsil eden en tinemli merkezlerden birisi idi. B. Posta, bu kiilttirti
Volga Bulgarlanrun ktiltiir gevresi iginde miitalea etmigti e5.
Fakat sonradan Hzzaj ktiltiiriiniin btitiin hususiyetleri ile ortaya
grkmasr ile bu fikir krymetini kaybetmigti. Vorobyevo veya
Vorobyevka, bugtnkii Voronej eyiletinde BoguEar nahiyesinde
idi. Blde edilen-egyalarso giimiigten yaprlmrq lonk bir gtimiig,
ytizti! tizengiler, krhg krm' ve 'kabzelerine ait pargalar, ok
uglarr v.s.den ibaretti. (Lev. zg4) Bilindigi tizere Saltovo ye
Kuban'daki Ti.irk luhglannur kabzelerinde diken qeklinde siisler
bulunuyordu. IQibzelen iizerindeki aym dikenlere Vorobyevo
krlrglannda da rastlamaktayLzsT. K&g ktalannda,tf liislem: mo'
tifleridebs, Altaydaki Giikti.irk ve Saltovo'daki Hazat
motiflerine gok'benzem-ekte idiler.,
Ilrlov
lduuhrr
r8g3 senesinde Harkov biilgesindeki Smela'da ele gegen
Br par.Ea
-
gtimiigkaplamah eserlerdeki telmik ve rnotifler, Saltovo
.lre frib"n ktilttiilerine
Eok biiyi.ik yalonl'klar giistermekte
idiler sg.

,3' MAK, VIII, roo; P. S. Uvarova tarafrndan yaprlan bu hafriyatlar

ilmi bir negredilmerniqtir.
gekilde \
t5 B. Posta, aym eser, s. rg,4;.Otget, 1895, ris. roo-rro; Moskovskiya
Vyedomosti, Nr. ro3.
80 B, Posta, Abb. le9; Zahatov, Pl. V' 3t
3? Zaharov, Pl. I V.
sE Zaharov, Abb. 8.
s Bk. Bobrinskon Kurgatu, III, s. r47, Pl. XIV.
F

' Poitava'da Klimovka biilgesinde de $altovo kiiltiirlerine lo&rvr

lolslrlm
benzer bir merkez bulurrmuEtund. Bu bulwrtu yeri d'aha ziyade
ganak' ve'qdmleklqri ile nazan diklati iizeri'ne gekmigti.
lt[r
Ingulets btilpsinde bulunan eserler Saltovo ve Kuban'- Xard hhtrlrsr
daki Hazar kiiltiiriinii haurlatmakta ve bu Litilttir, BuE nehrine
kadar uzamakta idiar.

gA,zAn riiLTURUNiiN KUzEY ucu

'

Saltovo ktiltur qevresinin kuzey ucu Liada idi. Tamborr

eyaletindc buhuran bu merkez birqok bakrmlardan Shltovo,
Voroblevo ve Kuban ktilti.irlerine berrzeyern bir tizellik gtister-
mekte idi. Bitkilerin iisl0plan*r4masr ile meydar-ra gelen tezyi-
natrn me4;einin Hazar kiiltiirii olmasr gok muhtemeldi. I-;iada'da
da gok gtiiiilen bu iisltrp, sonradan Rus Kinazlrklarrnrn
tezylnatrna da tesir etmiqtiar. Bir motiflerin yayrlmasmda Islim
Alemi ile olan ticari mtinacebetler de miies3ir oknugtu.

s M, RudinsLi, Doslidi, s. r48, Pt XXXII.

I Trudr, VIII, UI, s. 9,6 v.d.
'r Yastrebov, Iitdinskiy i Totmikaoshi tuigilnihi tambousknlt gubanii,
SPb., 1893; N.E. Makarenko, Ot4ct, r9o5, III; Vcrhw Saltnki twgiln*,
JAK, 19, s. I*o;rPgelina, Doe pogrcbat$a, s. 424 v.d. Bitlcili tczyinatn
yayrlrgr igin bk. T. J. Arne, I4 Suide ct I'Orittt, c rr7 v.d.
 VIII.
VOLGA BULGARLARI
l

r. Brrlgarldr Giiney Rustq'd"

prnumi eserler: N. de Boulitschov, antiqui,#s, de la Russic Oirinlalc,
oskva, rgoz; Bela Posta, Atch. shtd.,. Bupapest-teipzig, I9o5; V. Holnl-
sten, Lunnitst.im. Rosiltskago isinrigcsktigo'muaya, OP.M, ryg Istoriya Tataii
',
t tlokuntntahi'matcrialgh, lnstitut istorii Akad. Nauk, Moskovl, lgfZi S. K
Kuznetzoq' Russkay istorigeskaya geogrqfi2a, Moskova, rgro; A. N. Kurat,
Bulgarlar,IA, [I, e36; V. A, Kazarinov, opisanie bil2arskih i Baranskago
gorodig., IAIEK, Ili, 89; I. 1. Kaufm ann, Ruskiy tU,es lcgo.razoitit i proi-
ishojdcnie, Zapis.ki numiimitigeskago Otd. l.
'R. Arh. Ob99., I, 19o6;
B. Khanenko,. Dreanoiti pri.dnleproaya, IV-V, Kiyef, tgor - r9o8; A. F'
.Lihagev, Bdavu pamiatniki rtelikoy Bulgarii, Trudr I[, go arh' syezda,
Pl, II; Dragotsyennty kJad, naydeiny a Kazanskitlt gubcnii u rBSz g., Ttudt,
VII, go arh. syezda, I[, Pl. IV, 8; OAK, r8g5, R: Io6; OAK, r89r, 4;
r8g4, 5; r8g7, 3; N.'Makarenko, Hudojestunnrye sokrouiSga Imp: Ermitaja,
. Kratkiy putevoditel, SPb., 1916; A. Markov, Topografi2a kladou ws-
tognih mowt, SPb., lglo; Matzriah fo ohrane rcmontui restawatsii pamyatni*oa
TSSR, I-III, Kazan, rg27;.N. D. Polonskaya, Istoriko kulturnE atlas
po Russkoy istorii, I, Kiyell rgr3; M. Radiggef, Staro-Tablonskiy nngilni*',
Trudr Saratovskoy ,rg.l arh. komm., rgr4;'D. l. Samokvasov, Dneanik
raskopok u okrestnosah s. Gogeaa, Moskova, I9I5; V. F. Smolin, Arluologi-
' pikiy ogerk Tatrcspubliki, MlT^tarstana, ll, Kazan, lge5; rf otkritiyu spiska
ngincni2a lbn Fadlana, Vestn. Naugn. Ohg. Tataroved, 3, Kazar., 1925;
A. A. Spitzrn, Arluologigeski2 albom, ZRORAO, fr, r9r5, zz5; ZRORAO,
Vltrf, r-4, s. e64 v.d.; N. N. Surnev, .Isbrigeskiya mdh srcdryago ! nijni2ago
powlj4a i htltarnlc yqa uspchi Rossi2a, Polnoe Geogr. opisaniye, II, IV, I I I;
Tereggenko, Drcudk rhanti2a Eurgarca o orkstrostltah goroda Tsarcaa a
gubfinii,Jurn. min. vni-rtr. dyel., z-8, 1844, 4, t843, s. t22-r3o;
Saratoasko2
Z. Y. Togan, Ibn Failan's Rcbcbaieht, Bcrlin:Leipzig, rg4o; V. J. Tol-
.. magev, Drtttllrlsti i2 oosbgngo llrola, Zapishi Uralskogo Ohg., XXXY,
r5r, rgr4; M; Yedem'cbi, O starihl brgooih putyah na sauarc, ZRORAO,
9, l9I6
Bulgarla.r csas itibarile Giiney Rusya'mn eski kabilelerin-
den Kutrigur'lann bir nesli sayrlrlardr. VIL asnn ikinci yan-
srna dog"ru Bulgarlar, Kafkasya'run kuzey-batrsrnda oldukga
kuwetli bir birlik kurmafa muvaffak oldular. Fakat az zamaxr
-devletinin
sonra bu birlik Hzzar tazyiki altrnda iki lcrsma
btiltintir. Krsrmlardan biri Hazarlarrn hiliimiyeti altura girer
 ORTA ASYA

ve di$ederi ise reisleri Asparuh idaresinde Besarabya'ya gegerler

ve oradan da Tuna luyrlanrra inerler. Hazar hAkimiyetine
girenler "Volga Bulgarlan"m ve Besarabya'ya inenler ise
"Tuna Bulgarlian"ru tqkil edeceklendir. Bulgarlar Giiney
Rusya'da iken birgok a*raba kavimlerle tenras etmiglerdi. Bu
temaslar neticesinile Gtiney Rusya kiiltiirti, kendini daima
sonraki Bulgar ktiltiirlerinde ya{atru{tl. Bulgar Ve Avar ktilttir-
leri ile ve gene Bulgar ve Macar kiiltiirlcri arasrndaki benzer-
likler hep bu temaslann hatualan idi. :.
I Gtiney Rusya'da hAkimiyet kuran Gti-lttirkler, Bulgarlar da
dahil olmak iizere birEok Ttirk halklanna ktiltUr ettit"rina"
bulunmuqlar&. Gdkttirk yazrlannr anduan Bulgar damgalan
da bu devrin hAtrralan olarak kabul edilebilirler

l.
Bulgarlar Kazan biilgesinde
. Z. A, Akgurina, A. M. Efimova, A. P, Smirnova, Raskopki
oclihih Bolgar, KSllMK, 33, r95o, s. 75 v.d.; pela posta, aynr eser;
A. S. Baqkirov, Pamyahtiki Butgaro-Tatarskqt kultun na Volgc, l(azan,
rgeg; A. Bilig, Eulgarskiy4 gotodige gistopolskq;m kantone TSSR, Ycsta. natryt.
oby. Tatanvad, rga6; A. O. Heitel, Antiquitis dc la Sibhb Occi.dmtah,
MSFOu,4, r8g4; M. Hudyako.v, A. F. Lihagca hak arkcohg, Muz. vestnik,
rgea; P. A. Ponomarev; IOAIE,3, r92o; N. F. Kilinir., Matcrakpo
isbrii Tatarii, f, Kazan, ry48; Ekspeditstld p zapadwm *l*r*r, Tataniol
/S,S& KStlMK, XLIV, r95*, $. 52 -66; A. F. Lihage v, O nlnbtonh
i Kaztmskq g66rfr, Trudr VII, go arh. syezda, II,
arluologi4cshih nahodhsh
rog-ra4; Pcrao2ciadanb arluologigtskogo etlasa A. F. Lilugca, Kazan, rgr3;
S. Malov, Bolgarckaya zohtala gasha s TurcLskolt nadpigu, Ka"an, [2,r".
Vestn., ,g24, t-2; N. V. Pervuhin, Olgal artuotogigcskogo isslehoani2a
Glazooskogo ayz. Vlatrkay gltbcnii, Mat. po arh. Vosf guU. tt; Mosk;,
19o6; V. Polivanov, Muanski nugilnik, lzv. Ktu,. Obgg., 9, rg93, zrg-
127. A- P..Qmirnov, Noaic arluilogigcshb dmnu o stoje* iutti-irrArfU
Bolgar, KSIIMK, .XL, rg5r, s, r6-e7; A. p. Snirnov i V. A. Tihimi-
Artunlogr{ofu paayaAt*i beobcrjya Votgi, lstoriLo-arheologiges}iy
"-qr.,.-
sborni\ M., 19,48, s. r88 v.d.; A. P. Smirnov, Suvar, Trudr Gl-tri; 16,
M, rg4r, s. 16r v.d.; Yoljshie Bulgan, M., rg5r; SA, 17, rg53,r. oOo-oA+;
!:P!y*k"_ isshdoaania ry5o goda v zotu stroitalstpo f$irgco*oy CES,
KSIIMK, XLIV,- 1952, s. rZ-29; V. F. Smolin, AbiaSiski2 nugilnik
t:ry*r, rgaS; O. A Krivtsova:Gratova, Abalcuski1 r-6nfn*, XSlfIfAf,
XVII; V. F. Smolin, E aoprant pftist4jdatii:ua*Ai*i fa^rf+Voli*;n
Bol3y.Y*,^rgar;_A. A. Spitzrn, piwakhiy kre, Mzt: po ft , l*r.
1ub., {.,_-r,
tSgy Dnarcsti basulttuo ryck Oki i Kari, IvtAIi, 25, rgor;
hcausti K*nkot. Qud; po *othktnt Tcplrllomh, lrfen" eO, rg,i; it"Air;i_
 VOLGA BULGARLARI 24r

ltarh. Komm. 15, r9o5i Cnzloosm kwgott o raskopkah,

skilc hngaa4
S.' l. llarh. Komm., 15, rgo5; (a Uralsleila dranila: g6od*gc'
Sergeyeva,
ZRORAO, 7, 19o6; Iz kolt*,tsi2 irgotorshryo Ennitaja, ZRORAO, 7,
ryp6; Kratkil kattkig nuztya, IRAO, SPb., rgro9; Togouc Pati Kbos@
noC, SUo*ik statey posv. S. F. pla$onovu, SPb.; rgrt; $ananr*ie izoba'
jcnita, 7.R:ORAO,' 7, 19o6; S. M. $itcvskiy, Ihcwit gotoda i &ugb Balgso-
Tatarski.c pamlahrilei o'Kazanslal gubcmii, Kazan, r8?7,:; M. Tallgrcn,
-!-
Cotltclion /aousiailou u, Maslc Histotiiur th Finlatdt, II, Helsinki, t9r$;
Dua rwgikiha jctizaego a*a p Kazatukom il1cz:dc, lzv, Kazans. tJniv., 3o,
rgoT; P. A. Tretyakov, Pam2atniki QwaSskogo naroda, (lebolsarr, t948,
s. r+ v.d.; Pmyaniiki istorii Quvagskogo powljy, $boksan, 1948,
s. r88 v.d.; V. A. Tihomirova, bk. Smirnov: N. F. Vrssotski, -ipas-
kolko shr o drautustyai Voljskol Bulgaii, lKazan. Ob99., e4, l9o8; s. p4o v.d.;
N. V. Yastr ebov, Lladanskilt i Tonnikouskiy trugilniki Tanbousko2' gubcralii,
MAR, ro, 1893.
A. P. Bogdanov, Jitali drconih Bolgat po
Bulgarlarrrr antropolojisi:
kraniologQeskiri priznpkam, Antrop. Vrrtavka, III, 1879; G. F. Debets,
Turko-fiwkiz ulaiwo oha.gattya o loooljc fo danm Pahoantrophgii, Antrop. .

Jurnai'r, .r93r. Burta"ia.in .nt.opoloji"it v' V. Bunak,'AntropohgQcshi2' ,,

7p Mmtla4 Cusskiy Antrop. Jurnal, 13' 1924; G. F. Debets, Qcrcpa iz
Fintkih Mogilni*oa, SMAE, 6, rgr4I; N' S. Srsak, Anlropohgi1cskay hcrak-
tcristika nasclni2a tak nniwattrul BurtasskoJt hultun, KStEr I4, 1952' s. 9l-95;
T. A. frofimova, Qtepa Lttgooskogo twgihiha Ananinsko2 kaltttn, Tnrdr
lnst. Antrop, 6, tg4r.
Bulgarlarrn bugiinkii Kazan qehri dolaylarrna gelmelerile, :*y-
Lrtrarn
yerti ttiitiir birdin"bire dipcBi ve inki$af etm{e basladr.
Katna boylanna kadar grkan Bulgarlar yerli halk ve kiiltiir'
lerle gok qiddetli bir rekabet ve miicadelrye girdilef. Bu yerli
kiiltiiriin Arap kayna,klannda Burtas adr ile gegen kavme ait
olmasr: got muhtsneldi r. Bulga,r gehrinin Bulgarlar tarafrndan
nasrl knruldufunu V:u:e izah eden en yeni bufuntular, rg53 de
Dobriyinsh civabnda&i Tabon denc'n yerdc ele gegmiEti
n{.s. iX-XV. asra ait Bulgar kiilttirtinti ihtiva eden Tabon,
ayru zamanda gogebe lJazzu. kiiltiiriinii temsil eden Saltovo
gibi rnerkoelerle dc bcnzcrlik gdstcrmckte idi t. Bu gagda,
Luzeydc Oka ve Kama'nehirlerinin-kavgaklannda, Kafkas
1 Burtaslar hk. yeni filrirler igin bk. A. l. Alihov a, K oopou o Butasah,
SE, rg49, Nr, r; V. V. Golmsten, Btntan, KSIIMK, 3, r946i l. N. Smir'
nov, Mordua, lzv. Ohg. brh. istorii, etnografii Kazan. IJniv., ro, tt, t2'
r89z.r8gr4; HztdrTd al-'Alan, s. 83, lgt.
2 V. A. Oborin, KSllMK, 65, s. r t8.
.. .., Ott4Aqa;r6
 242 ORTA ASYA

ktilttirlerinin izlerine s+ $k ratlanrnaga baEladr. Bu yayrlrglar da

Bulga.rlann kuzeyc dosru gitgrerini bize izah itr,"tt"o.r.
Tabon htilttirtintin bulunugun&:rn qok 6nce dq Bulearlann yurt
kurma ga$ma ait eserleri z2rrn tr zarna;n'ele gegmiir ve krsmen
de- nqredilmiqlerdis. Bu eserlerden krhg torlif*Lr, riir-pa-
.kalarr ve pandantifli kiipeler na,an diii{iati gekmiq ve Macar
serleri ile biiyiik bir yakrnft&Iar 'gtieterdikleri agrk olarak
gtiriilmiigtti 0. Palmiye dallanru andrran siislcr ise Gtiney Rusya
ve Bizans motiflerini hatulatmakta idiler?. qatal tuyruttu ve
kiipe$etenzer garip hayvan figrirreri ile Kaf&as esederi arasrnda
biiyiik pir y^lunlk vardr 8. Ele gegen eserler arasmda, Avar
eserleri ile mukaycse edilebilecek tirneklere de boi ,r,in-a"
rastlanmakta idi $.
Volga'da Bulgar kiilttirtiniin baqlangrg ga$rna ait buluntu
-
yerlerinden sayrlan Bulimer veya. nyaimer-, a.dh.merkez,
bilhassa iilii giimme adetlsi bakrmrndan Macar ki.iltiiriine
yakrnhklar gtisteriyordu. oltileri yakma adeti, Hunlara ve
Cermenlerden girmiS bir an,ane idi u. Bu adeq
Y":*l*1
Tiir! v9 Cermea kavimlerinin bulunduS.u sahalara da yayrlmri
vc Bulgarlar vasrtasile Kazan btilgesine kada.r gjmigti rz.
$3zan brilgesindeki Burgar. kiiltiirii,'ba$ran$gta tui'vetti ui"
Fin ve Cermen tesiri altrna girmigti-.
Bqu r6!&t Bulgarl_a.nn Kazan tiilgesine gelerek yerlqme$e baqlad*_
aio torcy rur . ..
{rklarr gafda, derhal etrafa yeni bir ktiltiirtin yayrtrnatta ot-
du$unu giiriirtiz. Bulgarlara ait olan bu yeni ktilitirtin t"""),
yun Zagrebinskoye adh buluntu y"ri il" nihayet ererd,i.
Burasq Qud kiilttiriiniin Bulgar ktitttirti ile miinasebcte geldifi

s A..-P. Smirnov,
KSIIMK, XL, s. e6..
. Smirnov, KSIIMi! XL, s. rg-ag; J. R. Arpelin,
_ Ca,talogu, s.
78rz-784.
5 Lihagev, Trudr, VlI, go arh. ryezda,T. I.
I Bela Polta, s. 3o8 v.d.
't Aynt eser, Abb. r9g,
t Aynt eser, Abb. r94. I
t Aynt eter, s. 3r3.
ro P. A. Ponomarev,
rr Bela Posta, s. v.d.
Konska2 Vo$sho2 Bulgarii., III, r89r.
rt Aynr eser, Pl r g 78
.
 VOLGA BULGARLARI 2+3

bir saha idi 13. Bu mezarlarda iskelet bulunmamrgtrr. Ele gcgen

bol miktardaki egyalar arasurda, kumaq ve silih kahntrlan,
lcadrnlara aitkcgeden yiprlmrg bag siisleri, bel' kayrglanna
takrlan deri gantalar ve nihayet bohga i;inde saklarian bir
krhE zikre degertr. Bu buluntuhr arasrnda Tiirk kiiltor tarihi
ba.lumrndan endnemli egya giiphesizki ganta idir5. Kiipelove
zincirlerr?, Macar kiipe ve stisler ise Sasanirs
motiflerine ve bazrlari'da Qud"it"irloit";-bazr
rD eserlerine beruemekte idiler.
Bulgar kiiltiiriini.in kuzey doSu'sintn ise Kama nehri boyunca
igcJcre ka'lat uzanmakta idi *. Kazan triilgesine hentiz daha
yeni gelmig olan Bulgarlar, buralarda yagayan Qudlara kiiltiir
bakrmrndan birgok geyler vermiElerdi 2r. Bulgarlar da, Qudlar
vasrtasr ilc Fin ve Iskandinav kiiltiirlerinden gok geyler almrq-
lardr t2. '
Kazan biilgesine yerlgen Bulgarlann kiiltiir izlerini Orta Grncv .*
ve Agqsr Volga l{ryrlarunda da giirtyoruz. Kazan btilgesindeki
Bulgar kiilti.irii, bilhassa baglangrg ga$nda, Saltovo ve Ma-
yatskokiilttirlcriilebtiytikbirbenzerlit1gihtermekteidi.
Bilindifi iizere bu merkezler Hzzat devletindeki giigebe
Tiirk ktilttiriini.i temsil etmekte idiler 8. Bulgarliarrn' gelme-
sinden iincc, burada eski ve Sarmat ktilt{irti karakterinde bir
kiilti.ir vardra. Gdgebe Tiirk kulttiriintin Kazan bdl-
gesine Bulgarlarla beraber gitmig olmasr gok muh-
teq.eldi. Bundan ba$ka, AEaf,r Volga bd'lgesinde Qarigin ve
rf Tallgre n, Cnl!. /llrltss., Helsingfors, lgrS; Otget, r89r, s. ro4.
rt Spiizrn, MAR, 26, tgoc,.
ls Kary; AE, rggr,r,56; Hampcl, Ujab, T,36; Fehcr Geza, AfI,
VIII, fig. 87;, Bfuo TOr6&6k Szrcpe, T. K
Hampel, A Horfogl., CIII, 5.
u Bela Posta, Abb. rer.
ls Aynr eser, Abb. 163.
rr Tallgren, SlI. /aows., t. zz.-
ro Miinakasast igin bk. B. Posta, r. r49 v.d.
t C"lt. Zao,,t<., s. 22.
,, *\S, Teplouhov, Penmt.-Crrdi, Pirm, r89z; Apelgren-I(ivalo,
Grundziiga, SMYA, e6, r.
r! A. P. Smirnov, KSltMK, rg5r, s. 18 v.d.; KSllMK, 93, s. 33 v.d
tr V. A. Tihomirovai'Smirnov, Ist.-Arh. Sboni*, M., r9r48, Igr48,
s. r88.
 244 ORTA ASYA

Sarepta kurganlan da l(azan'daki Bulgar kiiltiirlerine gok

benzerlerdi 6.

3. lslimiyetten iinceki Bulgar gehri

A. S. Bagkrrov, Patyatai*i Balgqo-fturshot Mtu,n.na Vrilge, Kazan,
, r92g; M. Hudyakov,.Rcecdhi o nbarc*i titan ttgts g.r'1r.,, .Oeln, 3o,
I9r9; N. F. Katanov, Epigdfipsk! Paryatn* VoljskaL Butgaii, lzv. Oblg.
Arh. Kaz. Ul., rgo5; A. F. Lihagan, pdoou Pdryatsiki-Vali*oy Bulgarii,
Spb., 1876; P. A- Ponomarev, Datmr2a o goodrt Kan*a-Voljskoy Bulgaii,
III, Kazan, r8g3; V. F. Smolin, Buwgu Bulgat twablcri arannda, Terc;
I. Remzi, Kazan, rgor; A. P, Smirnov, Issb*honiln rg5o goda a zoru
stroitcktua KuybiSetskol G.AS, XLIV, r952r s. r7-agj S. tvt.
$pilevski,
Draniyc goroda i dragie Bulgarsk*Tatarslcie panyatnihi o Kazadn2 gabenit,
Kzzaoa fi77.
Bizim buradaki konumuz daha ziyade ldnmiyetten tinceki
Bulgarlarla ilgili oldufundan, Bulgar $ehdnin ldim ga!,rna ait
krsrmlan haklanda gerug bir. bilgi vermiyecepiz. rg5o de-Bulgar
Eehrinde yeni hafriyattar yapai bilsinl'r, i"rri""ilurisr.fij"i
' pyle tesbit etmiglerdirzG:
r. Kat: Bulgarlann ltulesme gapna ait kat.
2. Kat: XI. ve XII. asrrlara ait olan bu kat, bilhassa kera-
mikleri ile 3. kattan aynlmaktadrrlar; 3. fati XI. ve XII.
asrrlardan XIV. asra kadar gelen ga$; 4. Kap: XV-XVI. asu
Kazan HatrhE'r g+; S. Kat: XVI-XIX. asrrlara kadarki Rus
ga$r; 6. Kat: bugiinkii Bulgar kiiyii.
Burada bizi itgilendiren katlar daha ziyade r. ve 2. kat-
lardrr. Bu katlann en orijinal buluntulan keramiklerdi.
9!* Bulgar ki.iltiiriini.in Volga. boylanndaki ilk yayrhgrnr giister-
E ilrLtL.
mesi bakrmrnda^n keramikler, btiytik bir ehemmiyeti haizdiler.
Yurt kurma galn keramikleri umumiyetle elle veya kahplara
diiktilerek yaprlmrglardru. Bulgar gehri yalurlannda tulla ve
gtimlck ocaklanna da rastlanmakta idi. M.s. . X-XIII. asular
arasrnda gittikge inkigAf eden kqamik teknifi, XIV. asuda en

si B. Posta, s. e35 v,d.

Et A. P.
Smirnov, Isshdooaniln ry5o goda a zorc shoihlstua, Kuybigevskoy.
GES, X-LIV, rg52, s. r7-2g.
r? A. P. Smirnov, Kuybigewkoy
GES, XLIV, rgsc, s. l7-ag; O. S.
Hovans&aya, MIA, 4oi', ,g5i c a4,o.,.868.
 VOLGA BULGARLARI 245
!

ytiksek seviyesine varmr$tr, Bulgarlann ycrleqme gaSrna ait testi

ve si.irahiler i.izerinde, gqitli damgatara da rastlanmakta idi s.
Volga Bulgarlanmn tahkimat t:rtzr, bize onlann etnik A*cl t-Lll'--t
men-geleri tral*rnaa d,aha'aErk bii bilgi vermektedir. Volga
Bulgarlan dan Tuna Bulgarlannda ve Avarlarda cldufu gibi,
tabyalanm, kalaslardan yaprlmrg gitler arasrna toprak doldur-
mak suretile yapryorlardr. Bu gitler bazan gehirlerin etrafiru da
qevirirdi. Bunlann arasrnda gdzetleme kuleleri de bulunur ve
bu kuleler de aym teknikle yaprlrdr2e.
Bulgarlann bina yapma teknigi hakkrnda gok yazrlmrgur.
Fakat Bulgarlann yerlegme devrine ait teknik hakkrnda bilgi-
miz gok azdr. Bazr seyyahlar Bulgar evlerinin ahsap oldu!"unu
yazarlarso. Fakat umumi binalann ta,S ve tuf'lalarla yaprldrfr
anlaErlmaktadrr. Bulgar mimari tekni$ini,eski mengei ile miina-
sebete getiren hususiyet, tu$lalard r Hazax tuflalanna ben-
zeyen bruuar- iizerinde damgalar da giiri.iltiyot6,tst (bk. s. zz6).
Bulgar hamamlan burada konumuzu do$rudan do$ruya ldtu brnanlrrr
ilgilendirmemektedir. Fakat bu konu tizerindeki yeni Rus
negriyatrru verme[i de faydah buluyoruz 32. Esasen Bulgar
hamam mimarisine Batr Tiirkistan ve Ozbekistan'rn tesirleri

' tt Smiinov, KSllMK, XL, rg5r, s. 18-23,

2e O. Flovanskaya, Noou .dannit o krapostnth norujeni2ah g. Bolgara,
KSttIvIK, 62, tg56, s. r29-rg4; N. M. Korobka, Stena bchgo gmoda, lst'-
Arh. Sbornilq M., i948, s. r6-ez; F. Laskovskiy, Mai,teiah dlla i;tarti uomn'
injncrwgo iihasstaa a Soisii, SPb., 1958; A. L. Mongayt, MIA, 3r, 1952,
s. 96; A. P. Smirnov, VoSshie Bulgim, M.. r95r, s. e34 v.d.
& Ahgap binalar ve bunlara ait ru yollarr igin bk. B. B. Jeromskiy,
Podgona2a shbada godo Bolgan, iz rabot v zone str. Kyubigevskoy GES,
KSllMK, rg53, s. 55{e.
' ot lallgrei, COll. (airss:,. II, s.45; F. Geza, AH, VII, fig. rol.
Alrgap ingaat telnifi ilc mutayesesi igin bk. A.'M. Efimova, Dramic inje-
wrnu soqrqjcniya b &cpblilu bcrcga i gorodc Bolgan, KSIIMK, XLIV, rg5z,
3. 4r-45.
8r A. S. BagLirov' Patryatniki Balgaro-Tatarsko2 kultura' na Volgc,
Kazpn, rgzg, r,77 v.d.; O. 3. Hovanskaya, Bani goroda Bolgara, MIA;
4e, 1954, s. Sgr-4c3; Ras@i bani rugala XIV vcka na Bolgarskom gomdiy,
XIIV, Igjq, !r. 46 v.d.; N. F. Kalinini, A. P. Smirnov, fukotutr*lsiya
Bolgatskot rafr; KSllMK, r3, 1946, s. z&3e; A. P. Smirnov, Vo$shic Bulgart,
M., r95r, s. er8 v.d.; Batrya XIV. a. v Vclihih Bolgarah; KSllMK, VI, r94o.
 246 ORTA ASYA

qok biiyi.ikti.i 38. XIII. aslr Rus hamaml,airna da kuwetli tesirler

veren llr Bulgar fu2p2s1lenrun Eekli, daha sonra Altln Ordu dev-
letinde de giirtilecektirs. XIV. asrda Bulgar gehrinde.pel
gok hamamrn bulunduEu anlaErhyel4o. Ig5o-52 senelerinde
yaprlan hafriyatlarda diirt hamarn izine birden rastlanmrqtr. -
Bu hamamlann hepsinin de ayn ayn kiithanlart ve su yolliarr
vardr. Aynca ortalannda oyulmug gadrrvanlar da bulunmakta idi
fr[rrldr
drr: t LdIl
XIV. asra ait Bulgar sulama tesislcrinin kahntrlan pek
goktu. Kiregle yaprlm4 su yollan, su ter"ziine mahsus a$agtan
yaprlmrg tesisler ve aiagtan oyulmug su oluklan bunlar arasrnda
bi.iytik bir yekfin tutuyordu. .Esasen XIII. ve XIV. asrrlara ait
Rus gehirlerinde de gok yayrlmrg olarak gtiriilen86 bu tedslea !u
Sag'daki Islav ve Ti.irk ileminin karakteristik kiilti.ir eserleri idiler.
Dd'ultrtr
|mhrtlft-
rg5g senesinde Bulgar gehrinde yaprlan hafriyatlarda
XIII-XIV. asulara ait .demir eritme ocaklarrna qok rastlan-
mrgtr. Dernir, bu ocaklarda eridikten sonra, potalardan kahp-
lara akrtrhyordu. Bu potalardan biri, igindeki demir tortusu ile
birlikte ele gigmiEtir 3?.
3s
Tiirkistan hamamlarr igin. bk. Arhitcktwnu panyatniki ,lfio, Trudr
Yojno-Ttrkmeniitarskoy Arh. Ekspedisii, Aghabad, Ig4g; V. L. Vorohina,
ob Uzbckskih banltah, SE, I, I95I, s, rl4 v.d.; Tiirkistan ve Bulgar hamam-
larrnda kubbe camlan bk. Hovanskaya, MIA, 4z, 1954, s. e97; E. A.
Davidovig, Stckh iz Jrr6.r, trudr Yoj. Ttirk. Arh. Eksp., Agkabad, rgr4$,
s.38g v.d.; Azerbaycanla mukayesesi igin bk. S. G. Ovanesov, Staitmu
oodofurooo& 4 nulu, Iza. Ob-aa obshdoaa.niya i 5, tgl8.
izttg. Azcrbaycana, Baku,
. tf Rus hamamlan igin bk. I. A. Orbeli, Bani i skonaohi, XII" V:
Sboilik pimyatnikov'epohi Rustavelf;, L., rg3gr L. Musheligvili, Rar-
kopki u dimanisi, SA, VI, s. 273i A. L. Yakobson, Sradncackoaqt Hcrsotus
(XII-XIV. w.), MlA, 17, r95o, s. 79.
s F. Ballod, Piao$skh Pdmpci, M.-L., I9e3, s. e9.
st A. M. Efimova, Gidrotclnitakie soantjcniXa drcwcgo Bolgara, lvllA,
42, ,954, s. 369-39r;'!-'{. t. Falkovsk iy, Istoila wdosnabjonilt u Sassii, lvtl-L',
O. S. Hovanskaya, Vodonabjcnic i kanalizatsila Bolgarglay Dazd, Kyubipev-
skoy,GES,,-KSIIMK, 50, 1953, s. 69-76; A. F. Medvedev, Vodootaotlnu
iurujnila drcawgo Naugorcda, KSIIMK, XL, r95t, s. 5r-23; A. P. Smirnoy,
Drconit Gi.dratetmi4cshit soor4lcni3'a Moslah, Sbornik po tmsse metropervo!
,69eredi", M.-L., 1936, s. r4g-rs2; M. G. Rabinovig, Rrl,k;pki u htoskac'
a rgso g., KSIIMK, XLIV, r9S2, s. l16-re5.
8? Bulgar demircilifi igin en Onernli etiid: A. M.
'dannu o Bolgarskol Matnlhngii, KSllMK, 62, 1956, t. r35-i4o.
Ffimova, Noou
 VOLGA BULGARLARI 247

4. Bulgarlara ait egyala'r

gehri keramilrleri igin bk.
V. F. Gayduke vi.g, Antqnu kcra-
.Bulgar
nigcikit obygatclau pcgi, lzveiya GAIMK, &, 1934, s. lo4-rog; O. S.
-
H ov a nok a ya, Poghtitchaya sfusobrcst giswkkih
fuiamo* grin,' Kazan,
tg3z; Gongarnoc KSllMK, 4L, !954, s.'3ao_g6S; G. l.
dclo gotoda Bolgara,
Gonlaluc M drcwwso Mingcaawa, KSllMK, 24, 1949, s.4r; A. E.
!ys1,
Makovetskiyn flovanskaya, Abogdycnga gi;a fotuifrtit;A jU,*or*a
-Himilotefinotogigcskogo"
i cgo, Trudr Kazanstogo i*iitrrt"
-a&@tc
(KHTI), Nr. 3, Kazan" ryg4; Ottsntii glint obgigonmi gaz.atni, Trudr KHTI,
N. *-!, 1935; B; A: Rrbalov, Rcr?utlo dreivy Rusi, M., r94g, s. r75-rgr
(Rus keraurifi ile mukayesesi); A. p. Smirnov,-fSIiUA, Xl,'ig5r,
r. r&a3; KSlltvtX, XLIV, 1952, s. er (tugla ocaklarr hk).; A. L. y"-
kobson, Gongamu pcgi ri&uackowgo Ho;o;a, gSfIMK, X,'rjal ,. 5";
-
layystcduackory gongarnie fcai o aostagrcm Krnmu, KSIIMK, i+, ,gs+,
s. r64-t7z; G. l. Yone, Gongarnir pagi drcanego Mingegaura, tcSlfIrdt<,-24,
rg4g, 3, 42-55.
". -ioo;turenlKivalo,
Dic Grundz'ngc deq SUt*ch-per*i;r; Ornantnt-
1ilai SMYA, XXVI, rgre; T. J. Arne, La nidc et l,Orient, Upsala,-O.[tf,
r9r4;
M, Hudyakov, Kitaltsktlt llarfm iz raskopote rgr4 a Bolgarah, i"".
'Romatooa,
30, rglg; V, Golqubtsov, Okow boyarina Mihaila NikiQa
lAK, 53, 40; N. F. Katanov, Opisinic odnogo rnctaltQiiago zcrkala s
Arabsloy nadpislu, Izv. Kazansk. Obtg., r,r, r8gg, 66r; F. A. Lihagell
Dtagotsnaty klad, Tndr Arh. Syezda, I, s. 169-197; Olshausen, Bitrag
an Gcschichu dcs Haar-kamws, ZFE, XX*I, 169; .E. Lentz, Inpaatorskiy
-O
ErnitCi, .I., 'sobraniya orujiya, SPb., r9o8; V.' prohorov, drmtih
sab$ah s- GrcAcskiini, Trud1, II, Arh. Syezda, II, r95; J. t. Smirnov,
Vosbqnc Scrcbm, SPb., rgog; V. F. Smolin, Qay s olcrcn iz Bolgar, Kazan:
Muz. Vestn-, r, 2, rg25; Klad wstogdrt zobnh prchtutou iz Bolgarslcogo
Gtoda Cub-Tan,. Vestn. Naugn. Oh. Tataroved., 3, r925i Slugaya2a
nalbdha bnzmrt pndrubo o Eazotkom leray, Ycrltn. Naugn. Qbfg. Tataro-
ved., 4, r9ts4.

Tetkik edecesimiz :eserler arasrnda Bulgarlarrn IslXmiyet

ga$na ait bazr egyalan da bulunacaktr. Bunlann mCnge itibarile
Idamiycttcn iinceki devirlerin bir devamr olmasr sebebile
btrray* al,&k. Baltalar umumiyetle muhtelif devirlerin tesit-
lerini tagryor.lardril. Meseli Bulgar Eehrinin ilk kurulug devir-
lerine ait baltalarui yanrnda Mogol gagma ait batrtalara ve
hatta DoSu Rusya'mn ta taf devrinden beri kullarula gelen
balta tiplerine; Cermrih ve Iskandinav balta qekillqrine kadar

s Tallgren,.&il. /aouss. Pl. III, r-4; 18.

248 ORTA ASYA

defiigen esertere rastlanrdr 30.

Islirni deue ait baltalar' iizerinde
ise bilhassa nebati tezyinat gok gdriiliirdii4o. Bulgar dewine
ait gekiglerin sap yerl,eri biraz EiEkince ve genel olarak kiigi.ik
gapta idiler{r. Ki.ireklerin yukarr kenarlan isc ige doiru biraz
krvnktr. Bu ktirekler Anadolu'da "bel'1 denen ktirek tiplerine
yakndrar (Lev. z4).
Bulgar gaflnda'bahk oltalarrnrn gok' bulunugu bal*
avcrh$nrn gok revigta oldu!'unu gtisterrrrektedir4, Zauss4ilol
kolleksiyonunda sadece 3Ig tane demirden yaprlmq ok ucu
vardr. Bu okldhrn ekserisi, Sibirya'da, Orta Asya'da Ve Maca-
ristanr'da rastlanan tiplere beruiyorlardr. Hususi bir Eekilde
ku; avlan iEin yaprlan ok uglanmn ug krsrmlan catal geklinde
idi4 (Lev. z4). Bulgarlann yukan Volga vidilerine gelmeleri
ile ,Illinskoye, Viyatka v.s. gibi yerlerde efri Ttirk krhglan
giiriilmeie bagladr.. Spassk, Sviaysk, Biliarsk ve Kazan gibi
Bulgarlara ait kiiltiir gcvrelerinde bulunmug d<irt krhgtan ikisi
e["ri krhglardr ri.
Hiicum eden diiqman ordulannrn atlanntn ve piyadelerinin
ayaklanru tiikezlerle yaralamak ve hareketlerini aksatma&
igin, tiikez ve kapanlarrn kullanrldrklanm da giiriiyoruzad.
Volga Bulgarlan giirz denerr silahr da gok kullanmrElardraT.
Giirzlerin topuzlan iizerinde iSneler bulunmakta idi.
Bulgar tizengileri de diSer Orta Asya tizengilerinin tipinde
idiler. Yalnu tabal losrmlan birirz diha genigtis. Bulgar

so Aynr .ese1 Pl. III, ,l-4.

{0 Aynr eser, s. 16; SpitTrn, dckorat;onie te/Ni*i, Zapiski RORAO,
XI, zzz.
{1
Tallgren, aynr eser, Pl. IY, g8:3g.
r! Aynr eser, Pl. IV, 95.
rs Tallgren, aynr eser, Pl. VI, gi, g3.
rt Aynr eser, Pl. IV, r3.
{5 A1nr iser, Pl. IV, I-4.
{ Aynl eser, Pl. IV, 2r.
a? Aynr eser,'P.1, IY,
97; Lihagev, Ettoau Pamyatni*i aalikolt Bulgaii,
Trudr II: go arh. syezda, Pl; II.
as Zarevgin iizengisi: B. Posta, ebb. ri8; Bulgar iizengileri: Tall-
gren, Coll. laouss., II, Pl. IV, le; kargrla: Tuna Bulgarlarrna ait iizengiler:
AH, VII, fig. gl. Saltovo ve Vorobyevo iiaengilerinden ayrr tiptedirler.
 VOLGA BULGARLARI

,kiiltiirlerinde at gemlerine de gok rastlarurdr. Prof. Tallgren,

diiz bir demir pargasrndan ),apilmry olan bir gemin, iikiizlere
ait oldugunu kaydederae. DiSer gemler de iki pargadan miite-
gekkil ve mafsalh idiler 50 Kayr5 tokalanrun takrlacagr yerlerde
biiytik halkalan vardr. Vorobyevo gemi adr ile adlandrnlan
gem tlplerindcn aynlrdrsr. Zarevqin tipi gemlerine daha
yalan idilcr6z, Ozei olarak qunu diyebiliriz ki, Bulgargemleri,
daha ziyade Giiney Rusya veya gqagi'Volg. bcilgesindeki gem
tiplerine benzemekte idiler.

Bulgar eserleri arasrnda pek gok asma kilitlere de rastla-

maktayrz 8. Bazr miietliflere gtire Bulgar kilit tipleri, daha
zryzde Kiyrf kilitlerinin tesirleri altrnda idilers. Bunlann
Kiyeften ithal mah olarak gdmiq olmalanndan ziyade Kazan
biilgesinde yerli ustalar tara.findan yaprlmrg olmalan daba
muhtemeldi06. Daba muahhar Bulgar ve Tatar kilitlerinde
d'. Coll. <4ottts., II, PI V, r.
s Otget, 1895, rb. ro'6.
tr Zthatov, AH, XVf, Pl. V, 3.
!t B. Posta, Abb. r4a; Spitzrn, Tcphulwa, PI. XXV, 14.
5t Tallgren, aynr ser, Pl. V, l4-a8.
sf Spitzrn, Toryovic futi Kiaskoy,Rzn, s. 19.
6! Arne, In Sutdt ct L'Oriint, s. 2oo; Kiycf kilitleri igin bk. Sobaniya
t;

9' Khana*o, V, Pl. V, fu; muahhar kilitler igin monografyi: V. Goloubtsov,

Okoo boyriu, s. 4o;,hayvan geklindeLi kilitler igin bL. Treteski, fI, s. ge v.d.
t,
t
II
il
f

k
t
k.
H-
iI
i50 ORTA ASYA

hayvan motifleri gittikge go$almafa bagladr 56. Ticaret yolu ile

Brrlgar kiiltiir gewesine Arap. kilitleri de gelmiqtis?.
Qakmak demirleri, baghca iki tip halinde giiriiniirlerdi.
Bunlardan birinci tip, daha ziyade Doiu Rusya'run demir
Eafirna ait Qakmak.taqr tipler{ne.ya}:rndrs. lkincisi ise do$'ru-
dan do$ruya yerli rutalar tarafindan yaprlmrg eserlerdi te. Bul-
gar ktilttir gewesinin kara"kteristik eserlerirolan bu demirlpr,
Ferm btltgesinde, Orta Rusya'da, Batr Sibirya'da gok yaygrn
ola.ra,k gdriiliirlerdi 60. .

Il{utfak eqyalarr arasrnda kdyda den eserler, bil}ussa

kazan kulplan ile kazan diplikleri idilersr. Bulgar killtiiriinde
stig egyJan da btiyi.ik bir yektn tuarlardr. Prof. Tallgren, siis-
lemede kulla.rulan motifleri baqhla iki lusma ayrmaktadu62:
r. ksrmda, oyma ve kaba.rtma noktalarla meydana getirilmiE
iiggen.Fklindeki siisler gok bulunuyorduB. Tallgren bu motif-
lerin Araplardan gelmig olmasr ihtimali iizerinde durmaktadu.
z. krsrmdaki motifler ise daha ziyade bitkilerden teEekkiil etmi;
ve tam minasile Bulgar kara&terini tayyan eserlerdi. Bu ikinci
mtiimaeU motifler,. M.s; Boo tarihinden itibaren giirtilmq$e
baqlaxlax ve Islim san'atrrun Bulgar kiiltiira iginde en yiilaek
mwkii aldrl, dewe kadar devam ederlerdi. Bu ilk 'Bulgar
motifleri Sasani ve Orta'Asya san'attnrn btittin husu-
siyetlerini giisteriyordu. IVlotif olarak kullanrlan baqhca bitkiler;

si
Bulgar gehri ve Mejetk" kilitleti: Spitzrn, lAK, 53, s. ro5; Artrahan,
Krrrm, Kerson b6lgesi:1 Otget, r89r,4; 1894, 54; 1897, rtl; Perm biilgesi
ve Kiyw: Spitzrn, Tepilouhov, Pl. XIX, rgi a: dramh lursonskih zar*ah i
kbutah, lzv, lAK,42, s. I3I; kdpek ve inek geklindeki kilitler igin bk. N. Fl
Vrssotski, Nleikolko sloa o drcanostyahVo$sho1 Butgarii,Lzv. KAz. Ob99. XXIV,
s. 347-
Tallgren, Coll; lnuss., II, s. gz'g3l' Macaristan kilideri igin bk.
62
Hampel, Altt"ttunal, I, s. rle.
!t Tallgren, Coll. (aouss., II, Pl. V, 5'
5t Ayru eser, II, V, 5-rz.
' 6 Aynr eser, ff, s. 33; Perm gakmak demirlerinin gark tipleri: Spitzrn,
Ath. Atbom, ZRORAO, rr, IgI5, s. 237i Appdgren Kivalo, SMYA,
r9r5, 20.
. 31 Tallgren, aynl eser, [[, s. 33; Lihagev, Tndt, II, Pl.,lr.
aynr eser, II, s. 36.
" Tallgren,
rs Tallgren, aynr eEer, II, Pl. VII, 36.
 VOLGA EULGARLARI 35r

a;a boynuzu veya kenger ve iiztim yaiiraklanydr. Ural biilge-

sindeki kiilttirler, Irtiq boyu yollan ile Tiirkistan'dan gelen
san'at tesirleri altrnda da kalmrElardr. Prof. Tallgren'in fikir-
lerine giire, bu kiiltiir tesirlerinin yukarr Volga- btilgesine
kadar niiftrz edebilmesine, Hazar devletinin de
biiyiik yardrmlarr olmugtuoa. Giineyden gelen Bulgar-
lann bu kiiltiir unsurlanm da giineyden getirmig olmalan
ihtimali haurdan grkanlmarnahdu.
Volga Bulgarlanmn stis eqyalanna Viking'lerin dc biiytik
tesirleri va.rdr 65. Gtimtiq dii$meler, ay geklinde ve noktalarla
siisleumiq madalyonlar, sag iirgiisii geklinde yaprlmrg gerdan-
hklar Iskandinav ki.iltiiriiniin eserleri olabilirlerdics. Bagrnda
bir haltra bulunan i$nelerin de baudan ve lskand.inavya'da',
gelmiq ticaxet mallarr veya o mallann taklidi sirretile meydana
getirilrnig eserler olmalan gok muhtemeldio?. Volga Bulgarlannrn
batrsrndaki ktiltiirler, Kiyev Kinazhsr ile Vareg kiilti.irlri idi.
Yiizi.ikler ve bile2ikler Bulgar kiiltiiriiniin ep bct olarak
ele gegen eserlerinden idiler. Ytiziiklerin biiyiik bir krsmr,
bugiin "giivalye yiiziik" dedi$imiz tipten idileros. Bazrlanrun
tizerinde ince bir altrn sifiha bulunuyordu00. Islim dqwi
yiiztillgri bizi burada ilgilend.irmemektedir. Prof. TallgreJin
fikrine gtire bilezikler baghca iki txsrna ayrrlula"rdr: t. ti"me
bilezikler; z. yekpare bileziklen Orme bilezikler, gilmiig, bronz
veya giimtig kangrmr di$er madenlerden yaprlmrg tellerle iirtil-
mtiglerdi. Bu tip bileziklere, Bulgar ve Biliarsk gehirleri dolay-
larrnda,gok rastlanrrd.r?0. Bu eserler oldukg geg zarnanlara
kadar yaEadrlar. Altrndan yaprlmrg bu tirmi bite"ikteri, Prof.
Tallgrcn M.s, rroo tarihine kor?r. Gene Tallgren'in ne6rettifii
bu tip bir bilczifin uglannd,a, at bagr figtirleri de giiriiliiyorduzr.
t{ Tallgren, aynr eser, II, s. 37.
'5 Arno, 4ynt.qler, s. r59, fig. ezo,.grg.
it'Tallgren, ayEl qrcr, s. 37; Spitzrn, Priualshiy kra1t, Materiab p
arh. Vost. Gub., I, Pl. XII, ee' .

" Tallgren, aynl eser, II, s. 37b.

. ts Aynr eser, PI. VII; a8; Lih agev, Dtagotgrcturl2,
II, Pl. IV, 8, s. r76.vd.
. ct' Tallgrenr'aynr 9ser, II,.s, 37,rn.r.
?o Tallgren, aynr Eser, Pl, VII-.
?r Aynr eser, Pl. VII, a8; Lihagev, Dragotyany, Pl. ry, 8, s. 176.
?t Tallgren, aynr eser, II, PI. VII, ro; metin, s.
38.
252 oRTA ASYA

Pandantifli ktipeler Bulgal kiilttirUnde gok yayrlmrg

eserlerd.i. Kzzan bolgesine .ilk.defa biiytik kavimler gtiEii.sua-
srnda gelen' bu kiipeler's, daha zlyade Macaristau'da,'Macar'
Iarrn yerleEme kiilttirlerini karakterizer qden en dnemli eser-
lerden biri idi ?a. Bulgarlarda kiipe olarak bazr biiyiik halkalar,
da kullanrlmakta idi ?5. Tallgreq'e gtile bu halkalann menqei
Hind.u (?) idi. Hindistan'dan Sibirya'ya ve sradan da Bulgarlara'
gegmiqtit6'. Bu fikir oldukga qiiphelidir. Bir ha&ikat varsa, o &
bu halka ktipelerin Viyatkadan:Kaf,kasya'ya kadrir yayrldrSr ve
Tiirk halklan arasrnda da gok &ul1nrt&gftr
Mtiteferrik eqyalardan, kadmlairn' ava&ka-brlannrn
iikgesine qakrlan iikge demirleri de zilce d{erdi 18. Elbilelenin
iizerine konan muhtelif madeni stislen de btiyiik bir' yektn
tutardr.
Aynalara gelince, bakrr veya kalay ka.rrErmrndan yaprl-
mrg aynalara, gerek Bulgarlann ilk devirlerinde ve gerekse
son devirlerinde gok rastlarnaktayrz. Arkalagnda muhtelif
gekilde stisl6r bulunan bu aynalann bazrlarinda {a ejdefra
motifferi bulunurdu. Ejderhah aynala'nn Qin'den gelmig olma-
lan gok muhtemeld.i. Do[u Rusya-daki aynalarrn biiyiik bir
l:rsmrmn drgandan ve bilhassa Orla Asya'daa gelmig olmasma
ra$men, Bulgar kriltiir Eewesindeki aynalann biiytik krsrru ise
yerli olarak yaprlmrglardr 7e.
Kernik egyalarrn Bulgar dewinde gok moda olduklanru
gii,riiyoruz. Bilhasl klmikten yaprlmrq Bulgar ok uglari tetkike
?s Aynr eser, s. 38b.
' 74 Hampel, UjaD, Pl,
-96. -
?6 Tallgren aynr eser, 38b.
t. CU".iy Rusya,da yayGr igitt bk. S. K. Kuanetsov, Russha2a Islori*
gcsk:aya M., rgio; s. 86; Kaftasya'da: Veselovski, O{zl, 1896'
gcografi2o,
, ?? Eski Orta Asya halklarrnda da, ktipc aok yaygndr' Meseli Ttang
.rut.Viou*.t"ri Krrgrzlarda kiipenin b,rt"na"grrttokaydetmektidirler. Kiipeyi
yalnrz kadrnlar de$il, erkeklei de takmikta idiler'
zs Tallgren, aliu eser, Pl. VIII, 38-39; Tallgren, Antiqui&s da la
Sib4ric Occ., SMYA, XXIX,'4, Pl. VI, 21,22.
ze Tallgren, aynl eser, II, s. 4rt n'3; Katanov, Opisanic o&ngo
mctallijcshago zQrkala s Arabskolu nadtiry, lzv. Kazans.- ob$g',--XIV, 1898,
6Or; iiftagev, Skifsktlt slycd; gene Lihagev'in atlasrnda Pl' IV'
 .i

VOLGA BULGARLARI

de$erlerdi 80. Kcmik taraklar da Bulgar ktiltiirtintin karakte-

ristik eserlerindendirsr. Brgaklarrn saplan'da, iki bronz sap
mtistesna, kemikten yaprlm6lardr 8e.
Oyun ilefleri iginde ise kemik dama taElano baqta gel-
mekte idi s. Qocuklara ait oyun ilederinden agrklara da Eok
rastlanmakia idi 8{. Aynca, ince bir qekilde oyulmuq kernikleriir
siis egyasr olarak kullanrtdrklarrnr da giiriiyoruzst. Aspelin'in
fikirlerine giire, Bulgarlar Fin 5l(mi ile gok s*r bir temas
halinde idilel. Bunun delili de kemik egyalarrn qok bulunuqu
idi. Bizce, !u, kuwetli bir delil olamazdr. Qiinkrl buttin-Orta
Asya kavimlerinde kemik egyalar birinci derecede tinemli bir
yer tutuyordu. Bulgarlarrn bu bakrmdan Kiyef liilgesi ile de
srkr bir mtinasebet halinde olduklan anlaqrlmaktadrso.
Volga Bulgarlarrntn paralarr, dlEiileri ve qanak Eiimlekleri
(Lev, z4) hakhrnda daha epey malzeme vardrr. Avrrca, Bulgar
Eehrinin ve di$er merkezlerin harabelerinin plAnlarr ve mima'
risi de ayn birer konu tegkil ederlerdi. Btittin bu bihisler, esali
itibarile Islim dewi Buliar medeniyeti ile ilgitidirler. Bizim
bu kitabrmrztn konusu ile alikalart azdu.

80Tallgien, PI. VI, 9-ro.

8rTallgren, aynr eser, s. 34; Vrsotski, Nlesftolko slou, lzv. 'Kzaansk.
Obgg., e4, r9o8, Pl. VII; Olshausen, Bcihag zur Gcschichtc des Haarkammes,
zEi,, gl r ,09.
8t Tallgren, s. 35a; Spitzrn, Teplouhov, Pl. XXI, zzl Dreonosti
bassqtnou rych Oh i Kamt, MAR, 25, rgoI, Pl, XXII, B.
Es Bu gibi oyurilarrn Tii,rk halklarr arasrndaki yeri igin bk. Savenkov,
K aqpron ob cwl2utsgt gahtaauay igtt etnog. afigeskoe obozryenie, XLIV; I,
s. 53 v.d.; Tallgren, SMYA, 4, Pl. t7, 3.
8a Tallgren, aym eser, II, s. 34b.
85 Keririk si.isler igin bk. Vrssotsk i, DrnrcstSrah Votjsko2 Bulgaii, Pl' VII.
86 Tallgren, aynr eser, II, s.
35b.
l$: :.
 IX. .

TUNA BULGARLARI
' Bulgar adr ve nlengei: H. Howorth, Tlu et2mahg and etlnic wdng
of the nimc "Bulgarian", Academy, I889/9o; D. Detschew, Dat ostgt-
man*ctu tJrcfiung d.es Bulgarisilun Volkmanwts, Zeitschrift ftir Ortsnamen
Forschung; 2, t827, rg8-er6; G. IVforavcsik" Dcr Name dcr Bulgarcn in
eiun giechisclun ' 1936, t lg-re8i
Pafimrs, KCsA,. G. Nemeth, La pooe-
-da
iunu nom BuIgar, Symbolad grammaticae in honoiem Ioannis Roz-'
wadowski, II, Krakowi, rg27' 2r7:'22e; I. D, $i'manov, L'Et nnlogit
du rum "Bulgare", KSz,4, I9o3, 47-85, 334-363, 5, I9o4, 88-lro.
Bulgarlarrn mengei: B. Arnim, /ur Geschichtc dcr' Onoguren und_Urbul-
garen, Zeitschrift fiir-Slav. ro; tgg1, 34g'3491 Agmarrn, Bolgai i
Phil.,
Qwagi, Izv. Kazansk. Obqq. Arh. ist. i'etnografii, 18, rgoe,
I;I32; D'
ilo*.ayskiy, Vopros o narodnasti Rum4 Bolgar i Guuna, ZMNP, ar5, r88r,
r-g4; Dofolnitclnaya polemika po aoprosati Vatyago-Russkomu i Bolgaro'Gunn-
skimu, M., 1886; C.A. Macartney, On ttu black Bulgars, BNgJb, I93o'
r93r, t5o-r58; G. Morravcsik, lur Geichichtt dcr Onoguren, UJ, ro, r93o'
53-go; B. Munkacsi, la Volgai Bolgarotral, Ethnograpbia, 14, r9o3,
66-76, r47-r52, 26I-165; K. $korpil, Matcriaux pour seruir a l'aclaireis-
senunt dcs Quaioins suiaantos: "Sort des Protn Bulgares" ct hs"Scucricns" ct
"oigitus des Bulgares d'aujourdthai,,, Byzantiono-Slavica, 5, t933134' l6e-82'
Bulgar dil ve kiiltiiriiniin Tiirkoloji bakrmrndan tetkiki: B. V. Arnim,
Attbulgarisctu "Sin", (f, r5, 1936, 385-388; V. Beqevliyev, BZ, gz,
rg32, tg-rs; G. Feher, Die Spractvutc dcr DonauProto Bulgaren. "Da Tfir-
hisclun Bulgarcn", Izv. na Blagarskiya arh. Inst., 5, rgz8-rgag, r27-r58;
BZ, 96, 1936, 58{t; J' Marquart, Diz altbulgarisclun Ausdriicla in der
Iwffi oon Qatalar utd dct bulgadsclun Fbstenliste, Izv. Russk. Arh. Inst.,
r5, rgrr, i-go;J.J. Mikkola, War ist Karcr Tjgin?' Sb. vgestna V. N.
'Zlatarski,' Sofia,-rge5, rlr-r33; St. Mladenof, Ycstiges dt la langw dcs
Protobulgarx Touqiau d'Aslaflh cn Bulgara ,r$dcrnct Revue des Etudes
Slavesn I, rg2r, g&5g; G. Moravcsik, Dr'a Namatlisu dcr Bulgaisclun
Gesandtrn am lonzil fitt J. 69So, lzv. lst. drujestvo v Sofia, I3r I933r
8-r3; KC,sA,2, r92Glgg2' 4g6-44a; G. Nemeth, Die Hakunft dcr Namm
Kobrat nd Es@h, KC-aA, z, rge6-rg3e, 440'447 i 'W. Voigt, Philohgisclu
Woclnuclvifi, 56, 1936, r r35-r 136.'
Bulgar ve istav miinasebetleri hakkrnda tetkikler: I' Duygev, Prob-
bulgares ct Slnes, Annales de L'irutitut de Kondakov, ro, 1938, r45'r54t
Ch. Gerard, Ias Bulgarcs dc Yolgg ct lq Slaocs du Danubc, Paris, t939;
J. Melich, Bolgamk cs Szlaaok, MNy, 17, rgar, 65-78; G. Tzenov, Gobn
und Bulgarcn, Leipzig, rgr5. Abstamnung dcr Bulganh uad die Utluimat dcr
.iJauan, Berlin-Leipzig, r93o
256 ORTA ASYA

Bulgar ve Macar miinasebetleri: E. Darko, (ta Fmga dn urmaglta-

risclun and ubulgarisclwn Bezielwngen, KCsA, ,, ,9ar-r9o5, lgr_3oe; G.
Feher, Bulgarisch-ungnisclu Bezichungdn k [en V-*1. Jir]'rc5l,, il*,
yszr| A Bolgar rcp Astirtenete, Turan, q, Lgzt, ,g-30; n. Darko,'{ur",
fCre, ;, ,grr_ogo5,
Fragc der urmagyariscfun und urbul.garisclua Bczbhungm,
2g?-3ol; G. Rohonyi, A Volgarokrol, Turan, z, tgt7, 4o_S;, a6--g+,
13z-136; G. Supka, Arfuiotogiutu Randba,rkangq zu.
J.n. itolony,it Studien
"ilbct dic Bulgaren", Turan, 2, tgt7, 9zz-9z6-
Bulgarlar, Tuna'nrn giineyindeki bugiinkii yurtlanna gel-
meden iince ziraatr ft:rsmen ciirenmiqlerdi- Bununla beraler
giigebelifi de tamamen brrakmamqlardr. Eski, gdgebe hayat
tarzlar4 onla,' tesiri altrnda b'akmrEu. Fakat igtinni biinye;rre
tegkilit bakrmrpdan Bulgaristan'rn yerli istav hatt r'dan tirrUrr-
dtiler. $ehirlere yedegen Bulgarlar d.a, uztur zzLm,.,- eski 'idet-
lerini kolayhkla unutamamrglar ve giigebe an'anelerini uzun
zam^n yaFtmrllardr. Bulgarlann Balkanlara geligleri biiytik
!3'grkhklara sebep oldu. Bu ka'Erkhklara ra!'men, Bulgarlann
Balkan yanmadasrmn orta ve kuzey-doBu lusrmlanndaki Islav
kitlelerinin tegkilatlanmasrnda rolleri btiytik oldu. Eski kaynak-
lar, Islavlann tegkilAtlanma kabiliyeti olmadrSrru yazmakta
idiler. Bulgarlar buna raSmi:n, onlan tegkilAtlandrnp igtimai bir
rizama sokabiidiler
Bizans kaynaklan. Bulgarlan gok vahqi bir, kitle olarak
tavsif ederlerdi. Halbuki maddi kiilti.ir buluntulan, bunun bize
tamamen aksini giistermektedirler. Buluntulara giire Bulgarrann
oldukqa ytiksek bir kiilttire sahip olmalan lAzrmdr

r. Bulgarlar Tunatde
Bilhassa Bulgaristan'da, Yeni-Pazar,da ele gegen yeni
briluntular, ilk Bulgar kiiltiirii hakkrlds bize aqrk Uir iilir
verebilmektedirler. Bu buluntulara giire (Lev. z5) ilk Bulgar
keramiSi, do$"rudlan doFuya Gtiney Rusya'daki Hazat ktilttirti
ile ilgili idi. Hazar damgala*na benzeyen iEaretler, Hazar ve
Gtiney Rusya kuyumculuk tekni$ ile yaprlmrg inci dizisi bor-
dtirlii ve kaqh eserler, kemi.k yay pargalan v.s. Bulgarlann
liiney Rusya mengelerini ispat ediyorlardr. Tuna'da-Bulgar
kiiltiirtiniin en eski eserleri toprak tabyalardr. Bu tabyalar
sayesinde, Bulgarla'n Besarabya ve Dobruca'da.ki faaliyetierini
 TUNA BULGARLAR.I 257

takip edebiliyoruz. VII. asra ait bir Bizans kaynafir, Bulgar-

larrn reisi Aiparuh'un Dinyester nehrini geqerek Tuna |ryr-
larrna gelip yerleqtifini yazryordu r. Bizans ordusunu mafltp
ederek kovalayan Bulgarlar, Tuna'yr gegerek Balkan da$lanna
kadar uzanan araziyi iggal ettiler. Tuna'yl heniiz daha geg-
meden ijnce Besarabyalda otulan -Bulgadann bu bcilgeyi
ihtimamla tahkim ettiiderini giiriiyoruz. Buradaki Bulgar tab-
yalan, Prut nehri kenarrndaki Leovo kiiyiinden baglar ve
Bender qehri civarrndaki GUney Dinyetter'e kadar uzarurdt.
Hende$in derinti$'i 3 m., geniqlifi ro m. ve toprak yr$-rrumn
ytiksekli$i ise e m. idi. Ikinci tabya ise, Prut kenarrndaki Vadul-
isak'tan baqlar ve Sasik (Kunduk) gtiliine kadar uzamrdr.
Bunlardan bagka daha kiiqtik tilgiide ,ntirtuhk"* mevkiler
de vardr. M.s. 679 da, Bizans irrtparatoru Konsrjntin Pogonat
Bulgarlara karqr biiyiik bir donanma ile ordu giinderdi. Bizans
ordusu karqrsrnda geriye qekilen Bulgarlar, mtistahkem mevki-
lerine girdiler. Gii'ller, Tuna nehri ve batakhklar Bizans ordu-
sunun ilerlemesine mani oldu. Bu saynrz manialar kargrsrnda
daha fazla ilerliyemiyen Bizans ordusu kagma$a mecbur kaldr.
Onlarr tikip eden Bulgarlar da bugiinkti Bulgaristan'a girerek
yerlegtiler.
Demekki, Tuna'da r. Bulgar devletinin tabyalarr, Dobruca
ile Besarabya arasrnda bulunuyordu. Srnrrlar boyunca uzaruun
tabyalardan bagka Tuna kenarrnda Nikolisel kalesi gibi tek
miistahkem mevkiler de vardr. Nikolisel'in etrali iiE derin tabya
hende$i ile gewilmiqti. Bu tabyalann loprak yrSrnlanmn yiik-
sekli$i'a m. ve geniglikleri de Bm. idi. Burafladifer tabyalann
aksine olarak, siper yr$rnlannda. toprak yerihe,moloz taqlarr ve
tu$la kullanrlmqtr.
Kitabrmrzrn Avarlara ait bahsinde, Avar tabyalanndan Bul!.drr.o'a.
Bulgr t.ft&iE
bahsetmiqtik. Volga Bulgarlanna ait bahiste de, Tuna'd.aki
tabyalara benzeyen istihkAmlarrn mevcudiyeti kaydedilmigti,
Avar ve Volga Bulgarlarrna ait tabyalarr gOrdiikten sonra, Tuna
Bulgarlanna ait tabyalann menqeini kolayhkla anhyabilmek-
teyiz. Geza Feherlin fikirlerine gcire, bu tabyalarrn hepsinin
l Geza Feher' AH' vII' s' 8 v'd'
otta Arra,,7
 258 ORTA ASYA

merrlei Qin idi. Bulgarlarr4 Hunlarla; Hunlarrn da Qinlilerle

olan miinasebetlerine dayanan bilginler bu neticeye varmakta-
drrlar. $ehirlerin etrafina yaprlan Hun tabyalanndarn Biiyi.ik
Hun devleti bahsrnda krsa olarak bahsermiEtik. Esasen Qin'de de
mi.istahkem mevkilcrin duvarlarr Eamurdan yaprhrdr. Qamurun
igine gakrllar, kamrg pargalan ve ufki olarak dal demetleri
konur ve ondan sonra bunlar tazyi.kle bastrnhrdr. Ve bu suretle
yaprlan duvarlar, fevkalAde dayamkh olurdu. Qin seddi buriun
agrk bir <irne$i idi.

ffi
l.,/

I[

iil

Levha z5 Tuna Bulgarlarrna ait eserler ve bir tabya Eemasr.

-
Avar miistahkem mevkileri, memleket iEine krsrm krsrm
yayrlmr$ardr. Halbuki Bulgar tabyalan biittin Bulgar tbprak-
lannr igine almakta idi. Eski Bulgarlar bu tabyalara "Agul"
demekte idiler. Bu, TiirkEede "ailul" stizii ile aymdrr.
$nlgry rir..bi
Yc ert Ltl
Bulgar mimarisinin .mengei meselesinde, giiphesiz ki .en
tinernli sciz Prof. Bogdan Filov'undur. Filov'a giire, Bulgar
mimari tekni$i, Bulgarlann geliginden ewelki Bulgaristan mi-
marisinden tamamen ayrr ve orjinaldi. Binalann duvarlarr ve
kemerler biiyi.ik kesme taElarla yaprlmrgtr. Halbuki; daha ewelki
Roma ve Bizans binalannda, tuSla ve moloz tag kulla.mlmakta
 TUNA BULGARLARI 259

idi. Bu yeni mimari tarzrnrn, Bulgarlarrn eski yurtlanndan gel-

nresi qok muhtemeldi. Filov'a giire bu yeni tarz, Sasani mimari
tarzr idi. Eski Sasani saraylarrnda Ayvan denen btiyiik bir
salon vardt. Bu ayvanrn iki yamnda da koridorlar bulunrudu.
Pliska sarayr da aynr plinla yaprlmrqtr 2. Filov'a gtire Bulgar-
lann mimarisi argitektonik bir esasa sahipti. Bt mimari tarzr,
Bulgar devletinin i.iq biiyi.ik merkezi olan Preslav,' Pliska ve
Madara'da aynr idi.. Pliska sarayrnln taqlarr iizerinde, bski
Gitktiirk alfabesini hatrrlatan damgalar da vardr, Madara ve
Preslav'daki binalarrn taglannda ve su yollanna ait borular
iizerinde de bu damgalar gtiriili.irdii. Binalann gatrlarr, kahnhfr
az olan tuilalarla kaplanmrqtr Bu qatrlan kaplamak iEin bazan
kurgundan ince tabakalarda kullanrlmrEtr. Piqmiq kilden yaprlan
su borulan, Bulgar kiiltiiriinde btiyiik bi.r yer tutardr. Taglarrn
ve tuilalartri arasr kahn bir harEla kaplanmrgtr. Harg balan
krmta idi. Taqlarrn hemen hepsi, Bulgarlar tarafrndan ocak-
lardan kesilerek hazrrlanmrgtr. Binalardaki taqlarrn'aym iilgi.ide
olmasr bunun bir delili idi.
Bulgarlar do$u tarzrna uyarak, binalarda Eok bi.iyi.ik
taqlar da kullanmrglardr. BunJarr da kendi zevklerine gtire
kestirmig ve i$emiglerdi. Bu nevi kesme taqlarla yaprlan bina-
lara ve mimari tarzrrra Volga Bulgarlarrnda da rasthyoruz.
'Hazar devletinin merkezi Sarkel gehrine ait bahsimizde,
tu$la ingaabnrn ne derece revagta oldu$unu ve bu bahmdan
Bulgar mimarisi ile, bilhassa Pliska ile, ne kadar ya}m ali-
kalar g0rterdrlini giirece$iz (bk. s. zzr). Bulgar tu$lalarr i.ize-
rinde de Tiirk damgalanm giirmekteyiz.
Bulgarlann ileri seviyedeki ta! ve tu$a tekniklerinin
yanrnda, bir de duvarlan mtnncr lethalarla kaplana san'atr yer
ahyordu. Binalann tabahlan ise, btiyiik diiqgme sallarr ve
tu$lalarla kaplamyordu.

. r B.' Filov, Dcr tlrsprung der Ahbulgarisctun Kunst, BZ, So, rg29. rg3o,
s. 5e3 v.d.; Bulgarcasr: Proizhodna Stnobatgarsko izktustw, Zlatotog, X, r9z9;
I*s Palais vieux-Bulgarcs et les Palais Sassanides, Recueil Th. Uspenskiy, Paris,
rggo. Fitov'un fikirleri dafrnrk olarak diSer eserlerinde de vardrr. Bk.
Genhichtr dcr Altbalgnisclun Kunst, s. 7 v.d.
 z6o ORTA.ASI'A TARIHI

. kiilliirii
2. Bulgar krralhfil
KRUMr$ HAN gAdr vn rsnnLBni
' Feher Geza, Tiirko.Bulgar, Macar aa bunlara akral,ba olnn millctlerin
kiiltiirii, Istanbul rg37, "II. Tii.k T.tih Kongresi zabrtlart"; Ezikat na
prabalgaitc, Ugil, Pregled Igzg; Panunisite na prabalgarskata kultura, lzv-
Bulg. Arh. Inst., 3, Ig25, s. 7g: A Bolgar-Tdrdkdk Szctcpc, Budapest, l94o;
' Les Proto Bulgarcs, AH, VII; B. Filov, Dic altbalgarisclu lfzast, Bern, r9t9;
Starobolgankoto iskustao, Sofia, rge4; Rhnskato oladQcsttto a Blgarilta,-Blg.
istorigeska Bibl.,'I, 1928, t, s. zz; Der Ursprung dcr- Altbulgarischen Kunst'
VZ,3o, rg2g-Ig3o, s. 523i Geschichte der altbulgarisclun fznst' Berlin-Lqipzig,
rg32; A. Grabar, Recherclus sur les i4fluenccs oricntales tans I'art Balianique,
Paris; rgzS; N. Mavrodinov, Prabalgarskata 'ludojcshtcna tdutrila' Sbor-
nik Madara, II, s. 186 v.d., zz6 v.d.; Miatev, Blgarskob iskusstao ptez
U i X uek, Blgari2a rooo godini, I, Sofia, Ig2g, s. r39 v.d.
Tuna Bulgarlarrnrn san'atr ile ilgili mukayeseli yeni negriyat: M. I.
Artomonov, N.adpisi na baklqikah Nouogerkasskogo Mulela i na kannyah
. Mayatskogo gorodiSao SA, rg54, s. 263-e68; K. Musianowicz, Kabtaaki
skrani,oac ptoba typologti. i ihronologii, "Swiatowit", 20 (rg48"rg49), Varlova,
s, rr5 v.d.; S. R. Stangev, DomaSnatit leeramika ot Prcslau, 'RP, III, Sofia
rg48, s. rzg v.d.; Kerumika ol Gol2amata magila u Pliska pteduilelno Soob-
.Sofia,
gcniya, P.P', III, 1948, s. aa7; IAl,- xvIII, Sofia, lg5z, s. 229;
Naary pamltatnik rannry Bolgarskolt kultun, K ooprost o prabolgarah, SA, 17,
r957, s, to7-t32.
Bulgarlann antropolojisi: G. F. Debets, T. A. lrofimova, N. N'
Qeboksarov, Prbblcmt zaseleniya Ez:ropt po arluologigcskim danntm, Proishoi-
dmi2e gcloaeka i drcunea rassclcnic gclogastaa, M., I95t, s. 448; Stanqev,. SA,
27, 3. r3o.
Bolgar san'atrnrn en yi.iksek devri Omurtag Han Ea$rdrr.
Omurtag Han zamaru bir sulh ve si.ikOn dwri idi. Daha ewelki
devirler, mesela Krumrg Han gafr bir harp, daha do$rusu
devletih inkiqAf devri idi. Bu sebeple KrumrE Han gafrira ait
btiytik eserlei yoktu.
xnuslru&ri Tiirk halklannrn yayrldrSr b6lgelerde mezarlann bagrna
Pnd$ dikilen ve tag nine adr vJilen f,eykellere Bulgarlarda da
rastlailr. Pliska ile $umnu arasmdaki yolun tizerinde tetkike
def'er heykelcikler de bulunmuqtu (Lev. zB). Bunlar arasrnda
kadrn heykellerinin taranm4 ve tuvaletli saglan ve onuntizerinde
de bag iirtiileri veya baqhklan bulunmakta idi3. Erkek heykel-
8 G. Feher, fig.
+l-+g; Izvestiya na Nar. Etnografski Muzey v Sofia,
VI, Iga6, 88; B. Filov, Gcich. dn. Altbulgarinlun Kunst, s. 14 v.d. G. Feher,
 TUNA BULGARLARI e6I

lerinin baqhklan daha ziyade baga gegirilmig bir ba$ manzarasr

gtistermekteidi. Ba$, ahnla baErn arkasrnr kaplamakta ve tepe-
den gelen bir askr ile birlegmekte idi 4. -
Bulgarlarln meqhur kabartmasr Madara'dadrr. Yiiksekli$i Xnmrg Eu
lrbiftrur
z3 m. kadardr. Kabartmada, yiizi.inti bize do$ru gevirmig, saglair
omuzlarrna kadar diikiilmi.ig ve elbisesi bazr hvrrmlar yaparak
dizlerine kadar dtiki.ilen bir stivari vardrr (Lev. z6,z). Srrtrna kargr
saplanmrg bir arsian ise, siivarinin atlnrn ayaklarr altrnda bulun-
makta ve atrn arkasrndan da bir av kripefinin koqtuSu giiriilmekte
idi. Kabartmanrn etra{inda Grekge bii yant vardr. Bu kabart-
mayr, Giiktiirklerdeki atalar namrna dikilen heykellerle mukayese
etmek isteycnler de vardrs. Siivari, elinde bir kadeh tutmakta
idi. Eski Ttirk heykellerinin de elinde bir kadeh vardl6. Kar-
grnln ucuna eski Tiirk tu$larrnda oldu$u gibi bir at kuyruiu
ba$lanmrgtr ?.

Bu eser Krumq tarafindan yaprlmbmrEtr. Omurtag Han;

babasrnrn hA.trrasrna arma$an olarak bu kabartmayl yaptumq
ve etrafina Yunanca kitabe yazdrmrgtr s.
, Giiney Bulgaristan'da bugi.in Starazagora denen yerde Stutm
t$rrterLn
bulunan kabartmalar, Bulgar kiilttirtintin Asya mengeini gtistere-

fig. Sg-54; bk. Filov, aynl'eser, s, r5, Bulgarlarda, baqlarina keten bezinden
bir. 9ey sairnak adeti varmrg. Mtinakagasr igin bk. J. Chr. von Engel,
Fortsetgung dzr allgcnciwn Wclthistairc der Netpren (eiten, Halle, 1797, s. 335i
A. Gilferding, Sobranic Soginenii, I, SPb., 1868, s. a7; Begevliyev, Belleten,
IX, s. .zeJ v.d, Bulgarlarda Kadrnlann baqlarr itrtiilti idi: Begevliyev,

IYazilir kaynaklarda, Bulgarlann idollere kurban kesip giiti.irdtikleri

kaydedilmektedir: Begcvliyev, aym eser, s. z4ov.d. Bulgarlaida heykellerle
mibetlerin gok yakrn ilgileri vardr: K. $korpil, Alababi rtalasi, lzv. Russk.
Arh. lnst. X, Bg; I. Velkov, Sb. Madara, t, rg-34, s.87 v.d.
5 G. Feher, AH, VII, s. roav.d.l Begevliyev, aynl eser,s, z4o v.d,
0 Bu hususta G6ktiirklere ait bahsimizde genig bilgi vardrr. Kargila:
Begevliyev, s. e57 v.d.
? Kargrla: Beglvliyev, aynr eser, Engel, Fortsetzang,s, 335;
H. Vambery, Dic Primitioa Kultur des""r-io4;
Turko-Tatarisclun Volkcs, Leipzig
r9Tgi Der UrsPmg dcr Magyaren, Leipzig, r88e, s.56; E. Krohn, Voisla-
misclus in cinigm aord*aiatisclm Sckttn tnd Dmoisclwrdm, F,thnologische Stu-
dien, I, rggr, $. eeg v.d.
1 B. Filov, Geschichtt drr Akb. Kunit., s. l4 v.d.
 ,.
262 ORTA ASYA

bilmeleri balcmrndan biiytik bir iinemi haizdilere. M.s. VII-

VIII. asrrlara ait olan bu kabartmalar arslan, Eift ba$r kartal
kargdrkh duran Eift stiltinler, kug baqh ve kanath bir grifondan
ibarettilerl0. (Le". z6,I ) Uzun koyt*kl t arslan kabartmasr, N.gy-

J
'rYr
{t
Levha z6
YY
Tuna Bulgarlarrna ait yaz:Jt kayalar: r. Muhtelif
' - armalar; z. Madara athsr; 3. Damgalar.

Szent-Miklog arslanrna Eok benziyordu 11' Grifonlar, Sasani

spn'atrndan gok ilham almrqlardrtz. Qift baqh kartallar ise Ana-
dolu'da Selguk devri kaitallarrna qok benziyorlardr. N.gy'
Szent-Miklog kartah ile bir ilgisi yoktu.
Arslan viicutlu, kanath ve. kulakh, arslan baqh bir grifon
Lrlrrmrlrrr
kabartmasr agrk olarak Sasani'shn'atr ile benzerlik giistermekte

s G. Feher, s. rlo.
.ro B. FilovrtGeschichtc d$ Altb. Kunst, s.2r v.d., Taf' 8-9; Altb. K.,
s. 5 v.d.; N. P. Kondakov,-Ognki i zamctkt po istatii' sredrwaekoaago i.skusstua,
Prag, rgeg, Ior v.d., r3I v.dd.
11 Bk. Filov, G. d. Albt. K., s. 2r'
L' Geza,fig.6i; Filov, Taf. Bb. IIun ve Bulgar efsanelerindeki Grifon
ve kartallar igin bk, Beqevliye v, Belleten, IX, s. e6o-26r.
 TUNA AULGARLARI 26s

idi rs. Pengelerinde yuvarlak bir Eey tutan bir tavus kugu
kabartmasr da enteresandr ra . Bu da Novozagora'dan gelmig bir
stitun bagh$r iizerine oyulmuEtu. Tavus kuglu siitun baghsrnrn
di$er ytiziinde de, bir tilki baqr kabartmasr vardr 15. Tilkinin
ciniinde de gene bir grifonun tasvir edilmiq bulunmasr, ta$m
gok silik olrnasma ra$men, Eok muhtemeldi.
Bagta Filov,olmak tizere, birEok bilginler bu kabaqtmalann
M.s. VII-VIII. asrrlaia konmalanna taraftardrlar. Filov ve taraf-
tarlan,-bu stituq baghklannin gok iince oyulmug olduklannr ve
bilAhare Hrristiyan Bulgarlann da bunlarr kullanmrg olduk-
lanru ileri siirmektedirler 16. Daha ewelki ririiellifler ise bunlann
Hrristiyan yaprlarrnda kullanrlmrg olmalar.rna bakarak, M.s.
XII. asra koymuqlardr.
Pliska civarrnd.a bbzr muazzzrm ta$lannbirbirleri tizerine
korrmug olduklarr giiriildii r?. Bunlarrn dini bir mina ifade
ettikleri muhakka]<tr. Bazr bilginlerin fikirlerine giire bunlar,
Goktiirklerin balbal taglan ile aynr idi. Bu husus oldukga
fiiphelidir te.
Orta Asya Tiirk devletlerinde, diigmanlarrn kafatasrndan X.ftru.lu
tglt tdchbrl
yaprlan kadehlerle igki iEme idetinin ne kadar yay$n oldu$u
bilinmekte idi. Bu eski Ttirk an'anesinin Bulgarlarda da devam
etti$'ini gdrtiyoruz. Krumrg IIan, Imparator Nikefor'un baqrm
kestiriyor ve kafatasrndan bir iEki kadehi yaptiliyor ve Islav
reislerini bu kafataslarrndan igki iEme!'e zorluyordu 1e. Ku-
manlarda da aynr Adet giiriilmektedir.
Bulgar yazr.lan umumiyetle LAtince ve Yunanca yazrl- (ruo4'r eit
tuatl[
mrgtr. Eski Bulgarga adlar veya kelimeler de aynen transkrip-
ra fig.
G; Feher,-figf 68.
r-{ Aynr eser, 7o,
15 Aym eser, fig. 7r.
1o Filov, Altbk. K.,.s. 5 v-d.; G. d. AItb. K., s. zz v.d.; Kondakov,
Ogerki i zatrttki, s, ror w.d, Kondakov XlI. asra kor. Mtinakagasr igin bk,
G. Feher, aym ser. s. r 14. v.d.
1z I. Volkov, I, rg34, s. 87; Begevliyev, aynr eser,
Sb. Madara,
s. zrB v.d.; K. $korpil, Izv. Russk. Arh. Inst., X, rgio5, s.373 v.d.
. rt G. Feher, aym eser, s, rr8;.karlrla: H. Vambery, Das Tiiilvnoolk,
Leipzig,
- 1879, s. z4g.
t,-Se levliyarrr-"y.rr eser, s. 22Z.
264 ORTA ASYA

siyon edilerek yazttz ahnmrgtrr. Bulgar yazrtlanntn en eskisi ve

bu sebeple de en ijnemlisi Bulgar hanlartntn isimlerinin liste-
sfr,i ihtiva eden yazrttr. Bu yazfita birgok bilinmeyen tarihi
kayrtlara rastlandrg-r gibi, eski Bulgar ki.iltiirii hakkrnda da .bilgi
bulabilmekteyiz. Islav mengeli olmayan ve baqka bir dille dc
ifade edilemiyen bu yazftt^l<t esrarengiz ifadeler, bazr bilginler
tarafindan izah edilmef'e qah5rlmqu s. Bunlar daha ziyade on
iki hayvanh Tiirk takvimine ait tAbirlerdir. Bu yazrttaki Bul-
garca kelimelerin tetkikinden qrkanlan netice, Sulgarlar ara-
srnda umumi lisamn Bulgarca olduSudur. Bu dil, bugiinkii
Quvaggaya gok yakrndr
Krumrg devrine ait veya o devrin hususiyetlcrini tagryan
eserlerin bagrnda, Madara'daki a t I r kab a r t mayr saymrqtrk 3r.
Bo4-Br4 seneleri arasmda ya$am$ olan Krumrg iildiikten sonra
yerine gegen Kigin-Kavhan, bu kabartmayr oydurmug ve
yukansrndaki sa$ ve sol kitabelerini yazdrrtmrqtr. Kiqin-Kru-
mrg'rn erkek kardegi idi.
Yazrtrn sa$rnda, Krumtg ile Bizans imparatoru Nikefor
arasrndaki harpten bahsedilmektedir. Bu krsrm oldukga silin-
migtir.
Yazrtrn solunda, birinci satrr, Imparator V. Leon'dan
bahseder. Leon, KrumrE'a kargt hileli bir siyaset kullanmrq ve
bu sebepten dolayr Krumrg ona itimat edememigtirzz. Yazrtta
Tiirk hukuku bakrmrndan tinemli olan bir nokta da Tervel
adh Bulgar Hantntn, Bulgarlar ii4rine Tann taraftndan reis blarak
getirildi[inin kaydedilmesidir2s. Bu, Orta Asya ve bilhassa
Tiirklerin "hikimiyet mefhumu"nun en iinemli bir prensi-
bidir. Yazrtta. aynca Krumrg Han ile kardeqi Kigin-Kavhan'rn 24
ro Mikkola, Die Chrorclogra, MSFOu, XXX, r9r4; Zakir Kadiri,
Tiirk Yurdu, rg3o, Nisan, Mayrs ve Hazitan sayrlarr; Moravcsik, Magyar
Nyelv, XVII.
21 G. Fehe r, Dic Inschrift des Reiteneilefs aon Madara, Sofia, l9z8.
2s Te rvel,Bulgar reisi lsperih veya Asparuh'un selefi idi. Bulgarlarrn
bugi.inkii Bulgaristan'a yerleqmelerinde biiyiik bir yardrmr olmuqtu: Jirc-
gek, Gcschi.chu, s. I4o.
K. Miiller, Uigurischt
,rs Buna benzer Ti.irk iinvanlarr igin bk. F. W.
Ghsscn, Hirth Festschrift, s. 3r3-3r7; Fuat Kdpriilii, Tiirk Hukuk ve
lktisat Tarihi mecmuasr, I, s. 6.
 TUNA BULGARLARI 265

Edirne'de bulunduklanndan bahsedilir. Krumq, Edirne'ye

seferi dolayrsiyle gitmigti 25. Maalesef yazrt gok :tozulmuqtu.
Krumrg Han, Bizans imparatoruna kary agtrfr bir harp neti-
ceye ermeden iiltiyor 6. Yazrtrn son satlrr, Krumrg Han'rn
iiliimii dolayrsile verilen Esmedeme'den bahseder. A\len euvagga
kiiklere benzeyen bu kelimel er "igrne" 8 ve ")eme"den baita
bir gey delildiler. Eski Ttirk an'anelerine gcire, rili.i g<imtildtikten
sonra bir de ziyafet verilirdi. Tuna Bulgarlannda da aynr ddetin
bulundu$u anlaErhyor. Aynr ddetin Volga Bulgarlannda da
bulunmasr gok muhtemeldi s. Orta ve Kuzey Asya'daki eski
Ttirk halklanna ait mezarlann bagrna dikilen heykellerin elinde
garap kadchinin bulunmasl, bu fikri teyid eder mahiyettedir.
Kabartmada Krumrq'rn elinde de bir kadeh'bulunmakta idi.
Yukanda da siiyledi$imiz gibi Bulgarlarrn siyasi merkezleri IXd yalcn tr.
Pliska ve dini merkezleri ise Madara gehri idi. (Lev. z7) tirn'& pral
otl blr
Madara'da ath kaya kabartmasrnrn kuzey batmrnda dik drirtgen
Eeklinde bir binanrn temelleri bulunmuqtu. Tu$la, kiremit ve
kesine taglarla yaprlan bu binada bol miktarda-damgalara da
rastlanmakta idi. Taprnafrn kiigesinde bir kule vardr. Do$u-
sunda ise etrafi duvarlarla Eevrilmiq mukaddes bir kaya bulun-.
makta idizo. Bulgar ve Macarlann mukaddes taqlanndanso
bagka bir qey olmayan bu tagrn, hususi olarak yaprlmrg bir salo-
nun iEinde bulunmasr Eok muhtemeldi.
Madara'daki kavahklarda pek gok ma$ara vardr. Bunlann k&-
yakrnlarlnda prehistorik eserler bulunmug ve Bulgar devrin- t{E rh''
den kalma bina kahntrlanna da rastlanmrltl. 50 m. yiilsek-
liliteki bir ma$arada da Gttktiirk harflerine beinreyen'iEaret.
2{ M aiqua r t, " Kaolt4n" iinvarunr, Gti}.ttirklerin,, Kapagan, iinvanr
ile birlegtirmektdir (Dic Ctvonolagic, $, 40, n.r; s. ro9). Mtinakagasr igin bk.
G. Feher, Die Insclwifl, s. 52.
25
Jiregek, Gcschichlc, s. t44i Begevliyev, aynr eser, s. z4B v.d.
co Kartrla: G., Feher, AH, VII, s. r48.
' s? G. Feher, Dir htschift des Rcitticlitf, s. 5o.
29 Bu Adetlerin. mtinakagasr igin bk. G;' Fehel, aynr eser, s. 53. Be9-
evliyev, s. e56.
30 G. Feher, AH, VII, s. 69.
3o Begevliyev, s. tr7-219.
 266 ORTA ASYA

ler bulunmugtu. Bu rna$aralar, eski Orta Asya Ttirk devletle'

rindeki rna$ara ki.iltlerini bize hatrrlatmaktadrrlar 3r.
Ite&nrh liilt Madara'da su yolundan ayrrlan bir kol, 3.5 metre en ve.
hrw boydaki bir havuza'gidiyordu. Burada da Gtikttirk harfltrine
benzer iqaretlerin bulunmasr, bu havuzun Bulgarlardan kaldrfir
' fikrini bize vermekte idi. Bazr bilginlbr bu havuzun iyinler iqin
kullamldrklarrna inanmrqlardtr. Bu iddialarrnr teyid etmek iqin
de Bizans. kaynaklarrnda zikredileir bir hidiseyi g,tisterirler.
Bulgar Hanr Kiumrq Han, fstanbul'u muhasara ettiii zaman,
Tannya bir kurban vermiqtis2. Ondan sonrada qrplak aya$rnr
denizin suyuna batrrmrg ve yrkanmrqtr. Kendisini akrglayan
askerleri ona su serpiyorlardr. Eski Bulgar dininrgiire, su insam
safla$trran bir fazilet iksiri idis. Proto.Bulgarlarur muhtelif
kurban iyinleri de vard.r. Bunlar arasrnda en tetkike de$er
olanr kiipek kurbanr idi3r.
81 G. Feher, AH, VII, s. 67.
, 32Bu havuzlarrn daha ziyade muahccle ve yeminlerde igc yaradrklarr
. anlagrhyor. Yemin eden 6h kimseler ilkin yere bir bardak su dtikerlermiq '
(Beqevliye v, s. 253). Krumrg Han deniz suyu ile yiiziinti yrkryor ve asker-
' lerine su serpiyor (Beqevliyev, s. 24g).
38 G. Feher, AH, s. 7o.
3{ Bulgarlar hem kiipese tapar ve hem dc onu kurban olarak kesellcrdi.
Kaynaklar igin bk. Beqevliyev, s. e6e r"d. .{yrrca k<ipekler igin de kurban
kesilirdi- Beqevliyev, s. e36. G. Feher, Pamztnisi na Prablgarite kultura
Izv. Bulg. Arh. Inst. III, rge5; Pismenni pametnisi na prablgarite u A[adara,
. Sbornik Madara, I, Sofia, 1914,i.373 v.d.; Ethnographia,3S, tgzT; Raz'
kopki u mrstnosta Kiika nad s. Kaligerllca, Sb. Madar, II, s. ro5 v.d- Madars-
kiyat kqnnik, Pogrebalni obigai na prabtgar!!.1, Izv. Etnogr. Muzey, VI. 19z6;
A Bolgar-Tarakdk Szercpe, Budapest, I94o; J. Gb-spodinov, Prcslaa,.$umnu,
' rgzS; Raskopki zt Patlelna, Izv. Bulg. Arh. D-vo, IV; r9r4, s. II3 v-d.; G.
Kacarol] Madmskiyat Konnik, Sofia, r9z5; V. Mikov,- Posledni mogibiki
nalndki, Sb. Madara, I, s. 4eg v.d K. Miyatev, Blgarskota Isskustao Pres
IX, X. uek, Blgariya looo g., I, Sofia, 1929, s. i39 v.d.; Staroblgarski zlaten
na*i.t ot Madara, lzv. B. Arh, tnst.; I, tgz6.z7; Preslaskata keramika,sofia
1996; Der Grosse Pal.ast in Pliska, Actes [V Congr6.int. etudes Byzantines, II,
lzv.B. Arh.,Inst. X, 1936; P. Rafail; Sb. Madara, l, t3-r4; K. $korpil,
Plizka, Izv. Russk. Arh. Inst., ro, rg2.r' s. ror; Preslao; Izv. Varn. Arh'
D-vo, 3, Igr4, s. rot 4' IgI4, s. tz4. I. Velkov, Germania, t9, 1935,
s. r4g; B. Filov, Arhitektuni2at tipna golemlta duores u Aboba, Sp. Blg. Akad.,
LV, i937;,Th. Uspenskiy, K. $korpil; Materiah' dl2a Bolgarskih dreatwstel,
Aboba, Pliska, Izv. Russk. Arh. Inst., X, Igo5, s. r'

l
1
t
I
;
j
d

-t
t
 TUNA BUI,GARLARI 267

Tiirk tarihinin her dewinde en iiiieinli problemlerden biri, GELtil* brt-

laiu f,em
giiphesiz'ki devletin resmi dili ile hallan konugtu$u dil arasrn- t{.Ftlcr
daki aynhku. Meseli Anadolu Selguklulanna ait kitabelerin hepsi
ArapEa ve bazan Farsga idi. Bu, Selguk devletinde konu$ulan
dilin Farsga veya Arapga oldu!'unu gdsteren bir delil deSildi.
Bulgar devletinde de resmi dil Yunanca ve halkrn konugtufu
dilise Bulgarca idi. Eski Bulgar yaprlannrn hepsinin iizerinde
taElarq tu$lalara hikkedilmig rtnik igaretlere rastlamaktayrz 35.
Bazt bilginlerin fikirlerine gdre, eski Bulgar gahsiyetlerinin
adlan da riinik karakterlerle ifade ediliyordu. Madara yazrtrnda',
Yunanca transkripsiyonlarr yaprlin adlann irniine, aynca riinik
bir iqaret de konmakta idi. Bu igaretlerin qaluslann adlan ile '
ilgili olmalan gok muhtemeldiss. Volga Bulgarlannda da bu
igaretlerin Eok bulunmasr, an'anenin Sskili$ hakbnda bize bir
fikir verebilir3T. MaEaralarda da bol miktarda rastlarran bu
igaretlerin yamnda, gimdiye kadar hig tanrnmamrE bir yazr ile
yazrlmrg beq harfli bir kitabe de bulunmugtu. Bu kitabenin gok
eski bir lslav yazrsr olmasr Eok muhtemel gdriilmiigtiir 3s.

oMURrAc HAN ga6l,VE ESERr,eni

-
Bulga,r medeniyetinin en muhtegem eserleri ta:tan yaprl-
mrq birralardr. Bu eserlerin biiyiik bir lusmr ise, Omurtag Han
zamamnda yaprlmrqtr. Kendiiinden ewel gelen Flanlarrn siyasi
-ve askeri faaliyetleri ve bunun neticesi olarak devletin kendi
zzmarnndz iktisaden yiilselmiE olmasr, bu eserlerin meydana
gelmesine yardrrn etmiqti.. Transilvanya'nrn MaroE tuz maden-
leri ve Krumgr Han zamanrnda Bulgarlarrn eline gegen Avar
devletinin do['u biilgeleri, Bulgar devletini herbakrmdan kuwet-
lendirmigti. O4urtag Hzn dewi, sulh ve si.ikirn iqinde gegmiEti.
Bizarula iyi gcEfurmig ve Franklarla dostane miinasebetler kur-.
maSa gahgmr$tr. Onun dewinde kangrk meselelerin hallinde,
ordudan ziy4de mahir diplomatlar rol oynamrgtr. Bu sebeple,
s5 Znaki na stroitelnom materiale, tzv, Russk. Arh, Inst., X, s. e5o;
Begevliyev, s. 22o.
' tc G. Feher, Inschift, s. 49; AH, VII, s. r5o.
3? Meselenin mtinakagasr igin bk. G. Feher, AH, VlI, s. rr5.
' EE K. $korpil, tzv. Rust. Arh, Inst., X, r9o5, s. 166.
 268 ORTA ASYA

Omurtag Han'rn elgileri, srk slk Bizans ve Frank saraylarrruL

gitmiqlerdi. Bqlga.r devletini kuran ve genilletenler, Omurtag
Han'rn selefleri idi. Bulgar devletinin ktilttir ve rnedeniyeti
ise Omurtag Han'rn eserleri idi.
$ohlr rulrn, vc Omurta$ Han'rn tahkim edilmiq sarayr' Pliska qehrinde
trlclor
idi 3e. Pliska, bugtinkii $umiru civannda, Aboba kiijrti yakrnrnda
idi. Aboba kiiyiinti de igine alan bir sur, bu eski devlet merkezinin
etrafim sarmr$tr40. Duvarrn batr tarafinln uzunlu$u 7BB m. idi.
Kuzey ve'gi.iney tarafrndaki duvarlar, hemen hemen birbir-
lerine eSitti. Duvarlarrn gen\li$i ise 2.6 m. kadardr. Biiyi"ik
kesme taqlarla yaprlmrqtr. Saraylarrn etrafinr Eeviren bu surun,
her kiigesinde silindir geklinde birer kule yaprlmrqtr art lki yan
d.uvarlard.a birer btiytik kapr; kaprntn yantnda ise dik diirtgen
qeklinde iki kule vardr a2.
Pliskadaki kiigiik saray hakkrnda bilgi verirken, saray bbl-
gesini geviren duvarlarr da hatrdan grkarmamahdrr. Anlagrl-
drfrna giire bu surun yillcekli$i evlerin ve sarayrn ytiksekli$in-
den qok daha f;azla idi. Duvailarrn nigin bu kadar yiiksek yaprl-
dr$r hakkrnda bir fikrimiz yoktur.
Prcrhv qchrl
Pliska gehri, Omurtag Hanrn oturduEu,bir devlet merkezi
idi.r Preslav qehri ise, daha ziyade dini bakrmdan iinemi olan
miistahkem bir mevki idi. Bizans Imparatoru Nikefor'un iiniin-
den kagan Bulgar ordusu, Bulgar Hanlarrna miistahkem bir
mwkinin ltizumunu iyiden iyiye kabul ettirmiqti. Bu sebeple
Omurtag Han'rn Bizars ile otuz yrlhk bir sulh yaprp babasrmn
baSladr$r surlarr tamamlama$a gahgtr$im gtiriiyoruz' Bu surlar
rBgT de ilk defa Zlatarski tarafrndan tetkik edilmeSe'baglan-
mrqtr. Zlatarski'nin kazrlarr maalesef negredilmemiqtir. r9o5 de
'Preslav'tn qimal kaprsr bulunduas. 1927 de yaprlan yeni bir
hafriyatta ise bir su terazisi ile Hristivanhk devrine ait bir kilise
ele geqtiaa. Preslav suru, yapl tekni$i ve qekil,bilkrmrndan
Pliska surlarrna gok benziyordu (Lev. z7)' Bu surlann
' 80 Bk. G. Feher, AH, VII, s. 4.
ao Aynr eser, Pl. e.
ar Aynr eser, fl. 3,
{r Aynr eser, Pl. z.
rs G. Feher, AH, VII, s. 53.
'{{
$korpil, Prcslu, s. Ior-I46.
 TUN.C. BULGARLARI 269

M.s. Bzl-Bee seneleri'arasmda Omurtag Han tarafindan yaprl-

m4 olmalarr Eok muhtemeldi. Bulgar garr Simon dewinde
de Preslay'rn biiyiik bir itnemi vardr-

Lerrha z7 * Tuna Bulgarlanna ait buluntu yerleri' {

./
Prn Ffrli
, Pliska tabyalannrn lerrresi z+ km.-!1$ardr' Difer Bulgar tlyrtn
tatyahn gibi iopraktan yaprlmqlardr.- Pliska tabyalannl elraf-
taki tepecikler, y"bttt"t ve diigman giizlerfurdeo saklardr'.T"bf-
la.rn ku"ey l.**, en iyi muhafaza edilmiE taraflan idi' Drq
lusrmdafti tabyalar Omurtag Han'dan daha ewel, yaprlmrg
olmakla beraber, omurtag Han zamamnda da tamir gtirmiiq
ve kullamlmryr Kesme taqlarla yaprlmrg i9 lqsmrndak-i tabyalar'
omurtag Han zama.runda yaprldrktan sonra di$ederi laymetini
kaybetti.
' rya EUgc
Omurtag dewi tabyalan daha ziyade Biza'ns imparator- ultd.n
lu$unur deniz kuwetlerine'kargr yaprlruEu. Bu sebeple Bulgar-
 27O ORTA ASYA

lar baghca limanlara, nehir a$rzla.rrna ve gemilerin girebilecesi

ve bannabilece$i yerlere tabyalar yapmrylardr. Varna civa-
rrnda, Frndrkhdere'nin mansabrnda, Giizeken dolaylannda bu
gibi tabyalarrn bakiyelerine rastlamaktayv Mevzii tabyalardan
Yenikiiy, Malko-Germe, Spaseno v.s. tabyalarr gok iinemli idi.
Bizansla olan Bulgar srrun btiytidtikqe, Trakya'nrn kuzeyinde
Bulgarlar iEin yeni tabyalar yapmak ihtiyacr baE giistermiqti.
Bu'yeni tabya, .Burgaz'dan Merig'in kolu Sazhdere'ye
kadar uzanryordu. Uzunluf'u r4o km. kadar&. Batrda Isker
tabyasr 58 km. kadardr. Tuna iizerindeki Ostrovp'dan baglar
ve Araba-Konak denen yere kadar uzamrdr: Biiiiik kuzey tzbya-
sna gelince, bu istihkimlar, Gtiney Romany"'y, baln b.g.
katetrnekte idiler. Vidin'in batrsrndan. ba$ur ve Tuna'nrn
dofuya d6ndii$ii yerdeki Braila suyuna kadar uz4nrrdr.
Uzunlufu 6oo km. idi.
Tqbyalar yaprluken yollann stratejik d.urumu da 96z-
iiniinde tutulmugtu. O zamanrn baElrca yollarr, biri Var-
na'dan baghyarak batrya giden ve dif,eri de Tuna i.izerinde
Silistre'den grkarak Istanbul'a uzrulan iki yoldan ibaretti. Bu
iki yolun birleqtifi ytr, o ga{'rn iktisadi ve askeri bakrmdan
en miihim bir merkezi.idi.

oMURTAG HeN'A Ait seRAlZLAR

Plbtrt ttytt Omurtag Han'rn btiyi.ik saxayrmn yalntzca temelleri ele
mJr
Segmi$i. Btiytiklii$ii 52 x 26 m. idi. Drg duvarlarur kahnhlr 2.5
m. ve ig duvarlarrn ise r.5 m. kadardr. Koridor ve mihrap krs.
mlnln do$u ve batrdaki drg duvarlannda beger tane menfez vardr.
Bu menfezlerin kargrsrndaki ig d.uvarlarda ise, koridorlara gir-
meyi timin eden kaprlar bulunmakta idi. Bu kaprlann kemerli
olmala^rr da gok muhtemeldi. Vaktile binanrn bir iist katrmn
bulunduiunu gtisteren delilter de vardr. Bu'sebeple bir merdi-
venin mevcudiyeti qok muhtemeldi. Bazr kubbe kalrntrlanndan,
salonlann ,kubbelerle kaplanmrq olmasr ihtimali de ortaya
grlcmaktadr (Lev. zB).
Pltrr'&H tibrtl Ki.igi.ik sarayrn d.a iginde bulundu$u bir mahalleciSi, kahn
my
duvarh ve tufladan yaprlmrg bir sur gevirmiEi. Surun kuzey
I ta.rafina bitiEik ola,rak inga edilmig olian biiyiiL saray, baghca
 TUNA BULGARLARI

t.
:-
t

Levha z8 Tuna Bulgarlarlna ait esetlcr: Bina harabesi,

- arslan ve insan heykeli ile kaplar.
 ORTA ASYA

iki salondan mtiteEekkildi. Binalann ortasrnda ehli hayvan

kemikleri ve yemek kaplanna rastlanmr$tr. Biiyiik kesme tagiarla
yaprl4n krsrm, sarayrn en ihtiEamh bdttimti idi. Binarun batr
krsmrnda siitfrn ve bazr bina tezyinatrna ait unsurlar 6"'gtiriil,
mtiqtii. Bazr bilginlere giire bu krsrm, harem dairesi btittimti
olmahydr. Mutfak lusmr da batr tarafinda idi, saray ve civarrnrn
etralina gckilen surun, muhtelif yapr malzemesi ire siislenmig
olmasr na;an dikkati qeken bir nokta idi.
Pndrv anyr
Omurtag Han'a ait Qatalar yazrtrnda da bir preslav
saraymd,an bahsedilmektedir. Bu yazttta, aqca presIav sara-
yrrun siitunlu ve girig avlusurrun da arslanlarla siislenmig oldu$u
kaydedilmektedir a5. Yaprlan kazrlarda, gerlekten bir sarayrn
kalintrlan bulunmugtu. Bu arada mrra;zzamrtitunlata ait taban-
lar, mermerden siitun baghklan da ele geqmiEti. Fakat bir tiirlii
saraym temelleri tam olarak tesbit edilememig ve bu sebeple de
pliru yaprlamamr$tr. Omurtag Han'rn sarafarrna ait olmasr
gok muhtemel harabeler, ig kalede bulunuyorlardr. Ve iki
saraydan mtitqekkil olmasr da Eok muhtemeldi..Eski olan lasrm,
dik diirtgen qeklinde ve do$uya dtigmekte idi 46. Batrdaki saray
bakiyesine benzeyen krsrm ise, sonradan ilive edilmig olmahdrr.
tduruqn Bu sarayrn Omurtag Han devrine ait olup olmadrsrnr
bilmiyoruz. Fakat harabelerde Omurtag Han dewinin stitun
v.s. gibi hususiyetlerini bulmaktayrz. Btiytik ve kesme taglarla
inEa edilmig olan bu snray, sonradan muhtelif iglerde kulianrlmrE
ve binaya miiteaddit iliveler yaprlarak Adeta ash kaybedil-
miqti. Orhon alfabesine benzer riinik iEaretlerin mevcudiyeti ve
bir krsrm temellerde eski Bulgar mimarhk teknilinin g<iriilmesi,
bize binamn Bulgarlara ait oldu$unu gtistermektedir-. Sa"qayrn
yakrnrnda da su borulan ve tera{leri vardr. Borular iizerinde
harfler bulunuyordu. Esas timeller, milidm ilk asrrlannd.an
kalma bir kilise harabesi iizerine kurulmu5tu.
ftu lnp Omurtag Han'rn daimi olarak oturdufu yer, Pliska idi.
Fakat Tarnovo yazrtrnda, luna civarrnda Omurtag tarafindan
yaprlmrg giizel bir ikametgA'lun mevcudiyetinden de bahseditir.
Bazr bilginler bu sarayr Tutrakan ile Silistre arasrnda, Kadrktiy

{5 G. Feher, aynr eser, s.

56.
{6 Aynr eser, Pt. r7.
 TUNA BULGARLARI 273

civarrnd.aki harabelerle birleEtirirler. Sarayrn etrafindaki sur-

lann, Omurtag gagi yaprlan olduklan Omurtag'a ait bir ya:zrtrn
bulunma3rndan anlagrlmaktadrr. Bu yazrtta, Krumrg IIan ile
Bizans Imparatoru Nikefor arasrndiki bir harpterr bahsedilir.

oI$uRTAc HAN'A nit YAztTLAR

Madara yazttr: G. Feher, Dla Insclvift dcs Reikrrclicfs .wn Madara,
Sofia. rgzS;' Madarskiyat konnik, Pogrebalnt1fi;e1t prablgaritc, lzv' na Nar'
Etnografski Muzey v Sofiya, VI, 1916;.R' Popov, G' Feher i G' Ka'
Madarskiyat konnik, SoIia l9e5; Izvestiya Russk. Arh' -lnst', X,
".ro*r,
,tgo5, 4oo v.dd.; N. P. KondaLov, Ogerki i zametki
s. po isbrii sreduznkovaga
iskusshia, Prag rgz9, s' 86 v.d. ve s. I29 v.d.; K. Miatev, Madarskiat
Konaik, lzv. Arh. lnst., V, r9l6/e9, s. 9o v.d.; Ethnographia, XXVIII'
tg27, s. 2r-22.
" "q^rur^ryazrtr:
G. Balaggev, Minalo, I. I9to,'s. 33o v'd.; V, Be19v-
liyei, Km Prablgarcleiti nadpisi, Godirnik na Sof. Llnivenitet,, fgt.-Filol.
Fak., XXIII, r9a7; s. 7 v.dd.; G. Feher; A Bolgu Tdrnk6k, Budapest,
rg4o; AH, VIi,; 75 v.d.; Th, Uspenskiy, izv. Russk. Arh. [nst', X,
rgo5, s. 545 v.d.; V. Zlatarski, Istarila na Blgarskata drjwa, l, r, t9r8,
s.44r v.d.; B. Filov, G. d. Altb. /f', s. ra v.d.
Tarnovo yazrtrt G. Baqgev, aynl eser.' s. 22r; G- Feher, AH, VII'
s. r43 v.d.; Th. Uspe nskiy, Izv. Russk. Arh' lnst., VII, r9o2' s. 5-v.dd';
V. Zlatar"ki, Sbmnik za Narodni unmtroucnila, XV, 1898, s. r3r; htari2a,
f, r, s. 444 v.d.
Melemir Han yazrtr: V. Begevliyev, Godisn. Narod. 'Muze1, .Sofia,
rg22-rgr5, s.4r4i V. Zlatarski, Sbornik, XV, I,B9B, s. I38 v.d.; Istor;1a,
I, r, s. 335.
KrumrE Han. gafrna ait, Madar: a'daki ath tabartma Urtn yroi
iizerinde bulunan yzzrtJzn giizden gegirmi{tik. Athurn sa$rnda
ve solunda. bulunan bu yazrtlann altrnda, tig kolon tizerine tig
yazfi dahzvardrr4?. Burada'yailtm tam metinini vermeyi li.i.
zumsuz buluyoruz.
Birinci kolonda, Krumrq Han'rn kendi adamlanna ne
kadar para dafntu[mdan bahsedilir. g' saqrda Bizans Impara-
torrront Krumrq Han ile anlaqtrfa yaziu ve aldrfr haraElardan
bahsedilir. lkinci kolonila, gene KiumrE Han'rn hediyelerinden
bahsedilir ve Omurtag'In babasr tarafindan miihim bir mevkie

{? Bk. G, Feher, Db lrcchift, s. ra8-r3r.

' Oila Asta, 18
 274 ORTA ASYA

tayin edildi!'i yazrluat. Bu kolonda da Harun ziyafetlerinden

bahis geger ae.
Ugi.incii kolon, Omurtag Han'rn en kiigiik oSlu Melemir
veya Malamrr tarafindan tamamlarrmrgtr. Bu sebeple kolonda
Melemir Han'rn methiyesi yaprlrr. omurtag Har'rn bir oslunun
' dldiigii il ve Hamn o$lu igin a!'ladrsr zikredilir. son satuda ise
Gtikttirklerin " tcngriteg tcngride,, tibirinin karyrlrg, olan,,, Tann\a
bcngcr tann tarafindan (tahta pkartlmns) Melcntir.r.,a tdbiri geger.
Bulgarlann. bu driEiintiEri ile Gtikttirkleri" Aa*;ng,a. iytu*,
arasrnda yalun bir benzerlik vardr.
qlld,rr yutr Omurtag Han'a ait olan bu yant oldukqa bozulmuqtu.
Mealen terci.imesi Eiiyledir: "Do{dulu yer liiliindc, Tann tarifzn-
dan (tahta pkanlmts). Han omurtag, pliska. ooasrnda ikamet eierek
Trgq tablanru yaptt;rdt ue Bizansla Islaalara karst. ludrcti ile kary
ko.ydu. Tiga ii<erinde $ikek bir san'at cseri otlan bir kAprU yaphr&.
Bundan baska .kalenin rginc diirt siitun diktirdi ue siituniani irorroo
iki arslan ko2durttu6r. Tann, bizzat tann tarqfindan (tahta g*anl-
mS) hiikiimdara intlette.bulundukga, Tiga nefui aknkga, Bizans Impa-,
ratorunu alaklan altmda elcrek, diismanlannt h6kimi2cti altma ildt.
roo sene rnesat ae nescli olarak laSadf '.
Bu saraylar hakkrnda yeri geldikge bilgi vermefe gahg_
m$tlk.
I.mvo Jrutr rz3o da Tannovo'da inga edilen Krrk-$ehid kilisesinin bir
siitunu iizerinde bulunan bu yazrtrn, meilen terciimesi giiyledir:
"Omr4rtag Han, eski yerindc oturarak, Tuna iizeri:ndc kcndisincltruh-
tesern bir ikametgdh 2aphrdt. Iki muhtegem ika:metgilh arasmda da
bir tiimiiliis irya etti. Bu tiimiiliisden, bcnim eski tab2ama kadar olan
mesafe zo bin bras'dr62. Tuna'ya kadar dazo bin bras idi. Bu tiimiiliis.
6ok muhtegcmdi. Bu ynlci iiQtiiidiikten sonra, bu Jazth )a<dndtm.
8 "Kdnar" iinvanrigin bk. Ethnographia, 28, 1927, ,r-rrrG. Feher,
Dic Insclrift, s. ro6 v.d. ".
ro Bu arada gegen bir gahrs adr igin
_ bk. G, Feher, AH, VII, s. r49;
Die Inschrift, s. lo8 v.d.
!0 ojlunun adr svinik idi. Tiirkge
domuzun Islavcayb terciirne
edilmig gekli idi: G. Feher, Dic Invhrift, s. r14 v.d.
61 Arslanlar haktrndaki
miinak4ga igin bk. G. Feher, A Bolgar T6r6knk,.
T. III.
tl +o.ooo bras, 74 km. idi: G. Feher, AH, VII, s. 75.
 TUNA BULGARLARI 275

faEalan ae iilen; tekrar dolan ae d.aha sonra do{acak insanlar, bu

)tazrtt giirerek (hiniiliisii) laptran hahrlyacaklardr.. Hanm adr,
Tanrmtnyiil sene hayat itudn ctti[i Onurtag Han'dNr"$.'
Omurtag Han'rn oSIu Melemir Han'a ait de, bir kag yazrt rdori nu'e
rir vut
vardr n. BuJardan ikiiini htilAsa ederck meilen ,r"r"."gi" r
"Mclemir Han, Tann taraftndan tahta pkanlmts bir htikilmdardn.
Onun ihtiltar Bo.yla lSbul Kaihan't, bu geSmeyi laptrarak hiikrtmdara
armalan etti. Hiikiimdar, birkag defu Batgartara igki a;e lemek zilafCti,
Boyla u.s.leresa 4s \6;;;2iik hediyeler aerdi. Tann, Tann taraftndan
(tahta pkanlms) htikiimdara isbul Kafian ite birlikte 1ift senc
)'al,amail igin i)miir ihsan etti".
Melemir Han'a ait silind.ir geklindeki bir yazrtm terciimesi
ise qiiyle idi: "Melemir Han, Qepa Bogotorn, Bo2la Kuluar idi57.
Va hiikiimdarlar iginde, tann nimeti ile m fazla pcntnde olmuslu.
Hasta diistii ae iildii. Onun hdtnast igin bir .. . . . 2aphrdtm"..
Orhon ve Yenisey bcilgesindeki balbal ya.z*lal:r ile mu-
kayese edildi$i taktirde, aralannda qok yakrn bir benzerlik
giiriilecektir

BULcAR rrneirri6i
Bulgar qanak g<imlekgili$ine ait buluntular, krsmen sonraki
devirlere, meselA X. asua aittiler. Preslav'rn Z km. giiney
do$usunda, Patleyna kilisesi harabelerinde, brylq, ',r" iitdigi
rerrginde, suh ve boyah" bir qini nev'i ele gegmiqti u?. Bo tipteki
Einilere, IX. asnn sonundan itibaren mstlanm:lga baElar. Bu
eserlerin teknif,i, o zamanki Bizans ve Islim serami$inden daha
yiiksek bir kalitede idi. Eserlerin kimyasal analizlerinden, kil
topra$rnrn daha ziyade Preslav civanna ait oldu$unu anhyoruz.
Bu giniler, duvarlan kaplamak igin kullanrhyordu. Biiyle bir

5t Aynr eser, s. r43,

5{ Beqevliyev, GodiSa, s.
4t4.
' t; Bulgar devletindeki btiytik bir memuriyet .iinvanrdrr.
60 "Bahadrr" olmalrdri.
. it Bu.0nvanrn mahiyeti bilinmiyor.
58 Bibliyografya igin. bk. J. Gospodinov, Razkopki u Patlqma, lzv.
Blg: Arh. D-vo, fV, $. rr3.
276 ORTA ASYA

yoktusr. Bu daha ziyade Yakrn do$u

stisleme tarzr Bizaru'ta
san'atrna mahsus bir hususiyetti. Nitekim Bulgarlarda lran
ve Irak'tan gelmig birgok eserlere' de rasthyorud. Hatt6 bu
qinileni, Yakrn do!'udan gelmig ustalarrn yapuklarr da
siiylenmektedir oo.

6t G. Feher, s. rqi Filov, Stuirolg. Iss/r., s.'16.

oo G. Feher, s. rg5 v.d.; Graber'in imi gegen
 x.
.PEqENEKLER
Peqenek k\iiltiiru
Appelgren-Kivalo, Dia Gnndziige dcs Sk2thisch-Petmisclun Oma'
mcntstilcs,. Zeitsch. der finnischen Altertumsgesellschaft, 26, lgrr; N.
Arzyutov, Makriah po arluotogii pozdnih kogcanikoa nijwgo Powlic, Voljkoe
obl. Naugn O$9. Kraevedeniya; A. Bobrinskby, Dokladt gitannie na
Londanskom mijdwaro&nm kongrcsse istordkort a Marte r9r3 9-, MAR' Nr. 34
(Igr4), s..rre v.d.; Feher Qeza, Izs nunufiuflts dc la eultura Protabulgare,
AH, VI[, s. r23-r29; B. Filov, Gcschichte dr Ahbulgarischcn Kuwt, Berlin-
Leipzig, r93r; S. J. Hampel, Da GoldJund aon Nagt-Szcnt'Mikh6 sogcn-'
nanten "schatz des Aitilas", Budapest, 19855; Horvart,'T., Dit Aoaisclun
Griibufetder oon Uth und Kisk}riis, Budapest, t935, s' ro4 v.d'; L. Jebe,
Dic Inschri.fl atf der Beuta-Schalc oon N..Szent'MikhS, Strzygowski festschrift,
s. r47 v.d.; G. Illiirskiy, Vcstnik Naugrnt obsestua tataroacdenilta, Nr. 8,
rge8, s, rz3; Keil, Repertorium f0r'Kunstwissenschaft, XI, 1888, s. e5;
Kondakov, Gcschichte und Dathndln dcs byzantinischcn Emails, SPb., t89a'
s. 39; Latigev, Sbornik prcpskih nadpisE, SPb., 189'6; J. Meszaros, Dra
Liinng dcr Kerbinsclnifien dts Schatzcs aon N.'5.-Miklos, Ethnographia, t9I6,
s. r2o; M'aldendv, Ungarisclu Jatrbiltlw, VII, tge7, s.33t; H.M6te'
tindt, D-er Schotzfurrd aon N.-5.-Miklos, UJ, 5, 1925,. s. 364-391-;_G. von
N"gy, A Ma\gar rumaet tihtcwt, I' Budapest, 1896, 332; J. Nemeth,
Die huchri.ften dts Schatas oon N.-5.-Miklos, Leipzig-Budapest, r93z; H. N.
Orkuir, EskiTihkyazrdcn, lstanbul, rg38, II, s. IB8-2rB; Pora-Leonovig,
g., Bisnik Odeskoy Komm.,
Ra"tkopki kurganoo a Orkcsttust2ah Othssa letom rg,z3
Kraezn., 21,, rg211' F. Pulszky, Magltarorlzag arhazologiaya, B' II' s. 55'64;
M. Rosenberg, Das Ratsel fus Goldfmdzs uon N. S. Mihlos, Monatsheften
ftir Kunstwissenschaft, g, tgt6, s, rol; J. Strzygowski, Altai-Iran ad
Vdlkzrwanderung, I*ipzig, r9l7; G. Supka, Riittel ilcs Goldfimdes oonN. -5.'
Miklos, Leipzig, 1916, s. r3; G. Supka, Buddhistisefun Spnen ind$ Vdlka-
wardenmgszcit, aynr yer, Io, rgIT' s.2t7; (ur Hirkunft dcr Titrschal"an im
Schatz aonN. S. Mikhs,J. Strzygowski, zum 6o. Geburtstage; W. Thom-
sen, Ilu de la ttowaillz d'or dc "ff. -S.- Mikhs, Saml. Arh., III'
95? v.d.;
-Crundlaga
E. H. Zimermann, Kunstgcwctbc &s friilun Miltclaltas, Auf
dcs nathgclarscnn, Ma.tcriak wn A. Riegct bcarbcilzt, Wien, r9a3.

Hazar devletinin etra{inda ya$ayan kavimlerden biri olan

PegeneHerin, hsr giinkii hayatlannda kullarrdrklan iletler ve
silahhr, at kogumlan Orta Asya menleli eserlerdi. Bunlar
Pegeneklerin karrmi kiiltiirlerini temsil etmekte'idiler. Nagy-
Szent-Miklos hazinesinde bulunan eserlerin ise, Peqeneklerin "
veya onlarla akraba olan gtigebe Ttrk kavimlerinin yiilsek
 278 ORTA ASYA

san'at gahgmalannr ve bu sahadaki zevklerini gdstermesi ihti-

mali gok kuwetliydi. Bu eserlerde Bizans, Islav r/e lran tesir-
' lerini gtirenler de vardr. Bunun yamnda, Avar ve -Orta Asya
kavimlerinin diikme teniklerini gtirmek de mtimkiindtir

r. Eserlerin iislfrp ve tekni$i

Bu hazine iizerinde, iislfip ve teknik bakrmrndan yaprlan
incelemelerin baqrnda. H am p e I r, Ko ndako v 2, M ti tefi n d t 3,
T. Horvatha, Bobrinskoys gibi bilginlerin eserleri gelmbkte
idi. Bu etiidlerin sahipleri mtikemmel.birer arkeolog ve san'at
tarihgisi olduklanndan, eserleri btyrik bir anlayrE ve vukufla
ele almrglardr. Tek kusurlarr Orta Asya tarihini ve bu sahaya
ait meseleleri az bilmeleri idi.
t u.. Umumiyet itibarile estetik ydnden biiyiilc bir de$er taEryan
rdrs
=** * rro
kulpt siirahiier, muhtelif ktilttirierin ayrr unsurlarrnr ihtiva et-
mekte idiler. Bu siirahiler, Macaristan'da Kundomb'da
bulunan bir Avar toprak testisi ile mukayese edilmiqti 6. Bu
kulpsuz Avar testisi, iqe dofru basrk bir kanna ve oldukga
genig ve biraz da biqimsiz bir a$rza malikti. A$zrmn kenarlarr,
Pegenelc hazinesindeki ibrik ve gii$iimterin a$rzlarrna benze-
mekte idi. Kann ktsmrnrn ortasrnda, yuvarlak madalyon gek-
linde bir siis vardr. PeEenek haainesinde ise bu madalyonlann,
iginde, atL muha.ripler ve kulakli kartallar bulunuyordu,
T. Horv4th'a gdre, bu qekildeki ganak qdmlek tipleri ve siisle-
' meler, tama.rnen Do$u Ti.ir\istan ile ilgili idi. DoSu lran.
san'atrnda da bu tip ganak ve giimleklere rastlamaktaynT.
Avar san'atr da bu tip motiflerle dolu idi. Avar san'atrnda bu
bu tip motifler, biraz da Biza.ns san'atirun tesiri altrnda meydana,
gelmigti. Meseli Gyiir'de bulunan bir Avar kabtnrn kann'
krsmrnda, yuvarlak bir qergeve igine stisler yaprlmrqtr. Bu
I Dcr GolQfund, Budapest, 1883; Altarttiirur, I, s. 153-16r .
2 Byz, Enuils, s.
4o v.d.
t UJ, 5, r9e5, s, 36.4 v,d,
a Db Atarisclun Grdbcrfcldcr aon fillii und Kiskiirds, Budapest, i935.
" , Dokladt gitannu na lanfunskom Mejdunarodmm Kongresse istarikov o Marle
r9^r3, MAR, Igr4, s. rra v.d,
' t Kunrtgcwabe dcs fralun. Mittclalttrs, ll, Wien, r9e3, s. roo v,d,
? T. Hovarth, aynr eser, s. lo5 v.d.
 PEQENEKLER 27s

misille,ri go$althak da mtlmkiindiir. Bu sebeple, bu tip Avar

madalyonlannrn menqelerini, tamamen Bizarua baflamak da
do$ru olartrraz. Kiskiiriis'de de ka.rm basrk toprak kaplar bol
miktarda elde edilmigti E. Biraz rxzunca aya$r olan ve topraktan
yaprlmq bir Avar kisesi, Pegenek hazinesindeki uzun ayakh
kadehfere gok benzemekteydi. Bu eser de Gater mezarh[anda
bulunmuqtue. Bu benzerlikler bize gunir ifade etmektedir:
PeEenek hazinesindeki eserleri altrndan yapan
ustalaran Orneklik eden bazr tipler vardr. Bunla.r dalOrta Asya
menEeli toprak kaplar olabilirlerdi. Bu toprak kaplarrn da,
Avar kaplarr olmasr.. gok mirhtemeldi. Bilindi$i tizere
Avar toprak kaplan, Gi.iney Rusya'daki Pereggepina altrn kap-
lanna. da gok benzemekte idiler.
Avar san'atrnda, bitkiti motflenz btiytik bir yer tuttu$unu Eulatr
uodll*l
kendine ait bahiste uzun uzun izah etmiEtik. Bu motiflerde drE
tesirler hemen 'hemen yok gibiydi. Bu i.islfip, Avarlann en
ytiksek devirlerine aitti. Bilhassa yapraklardan tegkil edilmig
rinsolar, Avar san'atlmn en karakteristik motifleri idiler. Aynr
motifi, Pegbpeklerin kulplu siirahisinin a$Sz siisle-
rinde de gtirmekteyiz.
Palmet moffi, bilhassa Kiskdriis'de gok bulunmug bir Arrar
motifi idi. Difer rnerkezlerde bu motife rastlianmaz. Bu motif,
Kiskiirds'de tam minasile Avarlagmrgtr. Bu motif Pegeneklerin
hazinesinde de giirtiliir. Palmetler, bazan rinsolann igine iglen-
migti. Ath muharibin bulundu$u kabrn tizerine iglenmig olan lile
kiikii ve yapraklan, palmet motifinin iisl0plandurlmrg karakte.
ristik bir iirneSi idi. Uq yapraktan miitqekkil olan palmet mo-
tifleri de, Pegenek hazinesinde ve btittin Gtiney Rusya'da gok
giiriilmekte idi. Bu motil Sasani devletinin hem baglangrg ve
hem de son devirlerindc fcvkalide gok yayrlmrg olarak bulunu-
yordu. Bu motiflcr iizerinde, qiiphesiz ki Bizans tesirlerinin de
rotii biiyiiktii. Esascn Bizarshlann di gerek kiilttirel ve
gerekse siyasi bakrmdan miinasebetleri qok srk olmugtt. Buna
ra$men, Avar san'abnda lran tesirleri daha goktu. Bu tesir de,
O r ta Asya' d a n g e lm e k t e i d i. Nagy-Szent-Miklos hazinesirr-

s Aynr ercr, ayil yer.

e Kisk0rih buluntulan igin bk. Hampel, Ujabb, Budapat, r9o7.
 ORTA ASYA

de lran tesirleri qok aqrk olarak gtiriiliir. Hatta bu eserler,

Riegl-Zimmermann tarafindan 10 I ran bs er ler i m ey an r n da
giisterilmigti. Macar eserlerinde de $E yaprakh palmet motifleri
gtirtiltirdii. Nagy-Szent-M klos hazinesi yukanda izah ettifiimiz
balsmlardan, Avar ve Macar motifleri ile btiytik bir ilgi
giisteriyordu.
XrLrld lsl ISabartma suretile yapdmq noktalar, Gtiney Rusya yolu
f,ilA tayUu
ile gelmiE ve Orta Asyah kavimlerde btiytik bir rol oynamr$tr.
NagT-Szent-Miklos hazinecinin kulplu siirahisinin a$zr da, inci
dizisi ile siislenmigti. Aym teryihat; Arnavutluk'tq bulunmug
diier bir altrn hazineye dit testide de vardr. Bu sebeple Avus-
turyah san'at tarihEisi J. Strzygowski, Arnavutluk hazine-
sine btiyiik bir tinem vermiq ve Orta Asya motifleri balumrn-
da,rr bunlan tetkike tibi tutmugru.
Kdrll bid
uodllsl
Bu hususta, ta rg47 de bir'eti.id yapmrgtrklr. O zaman
ileri stirdii$0miiz fikirlerimizden qimdi de vazgegmiq de$iliz.
Bu motifte Hint Garuda'stnrn tesirleri Eok btiyiiktti. Fakat
bu Garuda motifi, altrn tizerine Gtiney Rusya t;knigi ile .iglen-
migti. Bu motiq Pegeneklere-Do$u Ti.irkistan yolu ile gelmigti 1s.
Appelgren-Kivalo, Kartal motifinin Budist san'abrun tesirinde,
olduf'unu siiylemekle beraber, Ural da$lanndan' Baykal gtili.ine
hadar qok yayrlmrg oldu$unu da itiraftan geii kalmamaktadrr r3.
Art ruhrrlplcr Bir si.irahi iizerindeki atrn sargrsrirda bir insan bagr asrlmrq;
zuhh vemi$ferli bir muharip ise bir esiri sol eli ile tutarak gtitiir-
mektedir. Eser her bakmdan madenden yaprlmrE Sasani eser-
lerine benzer. Bundan ewelki bahislerde Sasani san'atrnrn, Orta
Asya'daki kiiltiirlere ne derece btiytik tesirler icra ettiklerini
gtiimiigti.ik. Ister Orta Asya, isterse Avrupa Tilrklerinin kiiltiir-
lerini anlayabilmek iqin, Sasani sa4'atrru da iyr tanrmak lizrrndrr.

2. Buluntulann tarihi iinerni

Arnavutluk'ta Avar ve Macar eserlerini andrran, daha
do$rusu Orta Asya ile ilgisi qok muhtemel olan bir hazinenin
r0 B. Ogel, Erzurum anttlannda Altalt Tiirk san'altntn izlcri, Erzurum,
1947r s. 5'
1r llugo Miitefindt, UJ, 5, r9a5, s. 364-39r.
rs Appelgren-Kivalo, Dic Grundztigc, s. tt v.d.
. ls Mtitefindt, aynr eser, s. 378 v.d.
 PEQENEKLER z8r

bulunmasr, Orta Asyah gtigebelerin Balkanlarda ne derqce

kdklii bir faaliyette bulunduklannl bize anlatmrEtr. Mentegeli
ve mentelesiz, kayrg ucu siislerinden ibaret olan bu bulun-
tular, Avarlann bitkili rinsolarryle biiyi.ik bir benzerlik gcister-
mekteydiler. Gene bu buluntular arasrnda ele gegen ytilsek
ayakh kadehler ve yandan kulplu tabaklar, Nagy-Szent-Mi-
kols'taki eserleri hatrrlatmakta idilerra. Arnavutluk'taki
hazine, Tiirklere ait olmasa bile, Orta Asya san'a.
trhrn Cermeh ve lslavlar -iizerindeki agrk tesirlerini
giistermesi bakrmrndan btiytik bir ehemmiyeti haizdir.
Poltava'da bulunan Peregqepina hazinesi de Tiirk
kiilttir tarihi bakrmrndan btiytik bir tineme sahipti. Bu hazine,
Nagy-Szent-Miklos hazinesinin Giiney Rusya'daki bir eqi idi.
Poltava hazinesinde, Pegenek hazinesinde oldu$u gibi yalnrzca
tabaklar ve igki talamlan de$il, kuEak siisleri ve at koEurnlanna
ait muhtelif siisler de ele geqmilti. Poltava'daki siisler, bize
gbne Avar eserlerini hatrLatmakta idiler. Burada gok enteresan
bir tarihi hakikat ortaya grkmaktadrr. Demek ki Avarlar ve
Pegenekler, aynr ktlttirden miigterek olarak tesir
almrglardr. Bu kiiltiir merkezi neresi olabilirdi? Giiney
Rusya'da,kuwetli bir siyasi birli$e ve k<iklii bir ktilttire sahip
olan Hazarlar, Giiney Rusya'dan gelip gegen Tiirk kavim.
lerine, kendi kiilti.irlerinden bol-bol tesirler vermiglerdi. B6yle
clmasaydr bile, Pegenekler gtiney Rusya'da Poltava'yr
da iEine alan bir devlet kurmuglardr.
Pegenek eserlerile di$er Orta Asya'h kavimlerinin san'ailarr
arasrnda miiqterek olan taraflan qtifle hiilisa edebiliriz:
r. DtikmetekniSi ile yaprlmrg olmalarr.
z. Basma (prcs) tekrlrr$i ile siisle'nmiE olmalarr.
3. Savat (Nielto) teknifii ile iElenmig olmalarr.

rr J. Nemeth, Dic
,Iwchriftcn des Schatzcs oon Nagt-Szcnt-Miklos, s. 25.
 XI.
MACARLAR
Bazr Macar bilginleri, Yukan Volga vadisine grkan Bu[ar- Vfgr fOgrrtrn
lh XrqrLnn
lann kiilti.irleri ile Macaristan'daki, Macarlann yurt kuima [5151 -tq.
devirlerinb ait eserler arasrnd.a bazr benzerlikler ve hatti akra- f.d6l
bal*lar kurabilmiglerdi. Bu bilginlerin bagrnda deserli eserin-
den srk srk istifade etti$imiz Be la Postar gelmekte idi.-Ondan
baEka, G. Nagyz ve N. Fettich de bu benzeyig iizerinde
durmuqlardr. Bu giiriiglerin dayandr$r baEhca deliller Eunlardr:
r. Bulgarlara ait Byelimer buluntulannda ele gegen bir
Iskandinau krlrctna, Bela Posta tarifindan btiytik bir ehemmiyet
verilmiEti s. Avrupatda Iskandinav ktilttiriinii yayan kavimlerin
bagrnda Norrnanlar geliyordu. En son tetkikler, Norman
kitlelerinin Bozkrr kavimleri,ile temasa gegig tarihlerini IX. asrr
olarak gtistermektedirler. Bu tarihten az sonra Macaristair'a
'girg'err Macarlar, yeni yurtlarrna Norman san'atrnrn bu unsur-
larrnr da .beraberlerinde giitirmiiqlerdi. Normanlar, Macaris-
tan'da da bu kiiltiir tesirlerine devam etmiqlerdi. Norman-
Ttirk mtinasebetlerinin bir hitrrasr olmau muhtemel olan .bu
luhg, Bulgar ktiltiir gevresinin kuzey slnlnru gtistermekte idi a.
r. Bele takrlan gantalar, Orta Asya Ti.irk kiiltiiriiniin en
kaiakteristik eserlerinden biri idi. $ekil itibarile Orta Asyah
olan Macar gantalan, yaprhg itibarile Norman ve Bizans tek-
ni$inin tesirleri altrnda kalmrgu.
g. Zagrebinskoye
Q4ntasrnrn ka2zyndaki siklcrlc, Macar
buluntulanm mukiyese eden Bela Posta, bize inandrncr deliller
giistermigti 5.

r Arch Studicn a4f russisclum Bodcn, Budapat, II, rgo5.

! G. Nagy, Kont Eugn (iclry'nin iigiincii Aga seyahah, (Macarca), AB,
196,
- 85 v.d.
i, ArI, IX, s.
4g.
F
L ' { N. Fettich,-(ur archiieologie dcr mgarisclun Landmahnwzcit, AH, r9gr,
$.3to.
6 B. Posta, s. r27.
 28q ORTA ASYA

4. Macar kiipeleri ile Zagrebinskoye ve civarmdaki6. bdl'

gelere ait kilpeler de birbirlerine Eok benzemekte idiler Bil-
hassa ktipe pandantifleri, Macar san'atrnda btiytik bir yel tut-
makta idi. Alnr biiyiik pandantifli kiipeler, Sasanilerin giimiig
"Pandantifleri, kiipe halkasrnrn
eserlerinde de giiri.iltiyordu ?.
EiEmesi suretile kendisinden y+Pftntq kiipeler de, Yukarr Volga
biilgesinde ve Macaristan'da birbirlerine qok benzemekte idiler8.
5. Zagrebinskoye ganta kayrgrnda bulunan agma kiistekler,
Macar san'atr bahmrndan bir hymet tagyorlardr e' Bu ktistek-
lerin Perm san'atmda da iinemli bir yer tuttuftr;ru belirtmiqtik.
lfranlu vc
Macar kiiltiirti, Giiney Rusya'mn pek gok buluntu yerleri
Gtuoy f,uyr
I6ftd.rt ile akrabahk ve benzerlik gdsteriyordu. Bu buluntu'yerlerini
bolgelere ayrracak olursak gO;vle srrahyabilirie: I' Volga Bul'
g*iun ktilttir Eewesi; z.Hazar ktilttir Eewesi; 3. Kafkas kiiltiir
qewesi. Fakat Macar ktilttirtindeki. en kuvvetli Giiney Rusya
damgasq gene Norman tesirleri idl Bazr Macar bilginleri,
Giiney Rusya'daki Hzzar ki.ilttirlerini bile Macar kiilti.irlerinin
bir iinciisti, prototipi olarak kabul ediyorlardr- Halbuki onlar,
Gi.iney Rusya'yr kaplayan giiqebe denizinin ancak bir unsuru
idiler. IX. asnn bagrnda Normanlar Giiney Rusya'nrn birEok
biilgelerine kuzeyden getirdikleri kendi tekniklerini yava{ yaval
yaymbsa baglamrglardr. Di$er yandan, aynr )asrrn ilk yarrsrnda,
Iskandinav kiiltiir qewesinde de do$udan ve Giiney Rusya'dan
. gelmiq eserler giirtilme$e baglanmrgtr ro. Hazarlar, kuzey ktiltiir
qevresi ile Eok hararetli bir ahg verile girmiqlerdi. Bilhassa
Qernogov, Kiyev ve Gnezdovo dolaylan, karaktgristik Norman
kiilttir unsurlarr ile dolmafi'a baqlamrgtr 1r.
N. Fettich, Bezded'dg bulunan bir gantamn i.izerindeki
madeni stisleri ve'bunlann igleme teknifini, Gnezdovo'daki
Norman iislfrbu ile miinasebete getirmiqti tr. Teknik, Tiirkgedp
savat dedi$imiz Nictlo ter*ntgi idi. Bilhasa palmet motifleri,
6 B. Posta, s. 166.
? B. Posta, Abb. Io4.
t B. Posta, Abb. rrI.
o B. Posta, Abb. r75.
t0 T.
. J. Arne, Ia Stttde ct l'Oritnt, s. 14.
tt Aytrt eser, s. 285.
12 AE, rg3t, s.
3ro.
 MACARLAR o8s

karakteristik Normin tezyinatlannr andrnyordu. Aym siisle-

meye, Bii2iik Karl'm kiltn drye amlan meghur krhcrn iizerinde de
rasthyoruz. r93B de neEredilen Gestered buluntulannda da,
bu tezyinatrn karakteristik drneklerini gdriiyoruz 13. Bezded
gantasrnda bir de hag tasvin vardr. N. Fettich, bu sAlibin mev-
cudiyetini lfunm yanmadasrndaki Kerson kilisesinin tesirlerine
atfediyordu ra. Bu srralarda Bizans kilisesi, Giiney Rusya'da
biiyiik bir niiftra sahibi olmugtu.
Macaristan'daki buluntular arastnd.a, en mi.ihim Norman
tesirlerini ta{ryan eserler diiq hhglardt Hampel, bu krhg-
lard.an birkaq karakteristik tipi neqretmigti i5. $u husus da
gdz iiniinde tirtulmahdrr ki, Macaristantda Wiking eserlerine
de Eok rastlanmakta idi. HattA Paulsen, bunlann bir haritasrm
bile qizmigti 16.
Macar buluntulanna ait yaprlan neqriyatr, monografralar, lrm tran&ar yurl
rh*rilo
hafriyat raporlarr ue .,morhi eserlei olmak tizere iiq lasma rir l[rol*u
ayuabiliriz. $tiphesiz ki bunlarrn bagrnda Hampel'in eserleri Doluntuhn
Belirrz. Kitabrmrzda srk slk ismi gegen Bela Posta'nrn kitabr da,
meqgeleri arama bikrmrndan biiyiik bir ehemmiyeti haizdi 18.
Kendisinden ewelki gahqmalartn sonuqlarrna, orijinal fikirlerini
de katarak bize sunan N. Fettich'ih gahgmalan da zikre
defer 19.
Macaristan'd.aki baEhca buluntu merkezleri gunlardr:
Bereg Megyevel b, Zemplenben 2r Szabolcs Megyeben 22,

tt AH, XXIV, Lev. XI.

rr AE, rg3r, s. 3r2,
1r flampel, Ujaib Tanulmorynk,
53, 88, gl-g3.
tt AH, XII, s. 56.
17 Altertilmer aesfrWn Miuclaltas in (lngam, I-III, Braunschweig, r9o5;
Onamcntika a honfoglalasi kor cmhkin (Yurt kurma devrine ait abidelerde
tayinat), AE, r9o4, s- Io5-r52; Ujabb Tanutmanlok a ho4foglalasi kor'cmlai-
(Ywt kurma devri Abideleri tizerinde gahgmalar), Budapest, rgo7.
keirdl
rE B. Posta, ayru esr, s. r5o.
rs Diz Mctallk1nst ttn Lanfuuhnmden lJngarn, AH, XXI, Budapest,
rg37t <ut Archiiatogiz dcr Ilngaisclwn Landnahmezcit, AE, rg3I, s. 3o5.
20 AE, rgoo,
398-4or,
n AE, rgo4, s. 233.
sE AE, rgoo, s. et4-22+; rgoz, zg7.zg8; Igo4, I?5.
 286 ORTA ASYA

Hajdu Megyet 8, Biharban 2{, Bekesben 25,

Csongrad Megye-
tliil26, Bacs Megyebent?, Tororttal Megyeven2b, Csanad Meg-
yebiilte, Pest Megyeso, Borsod Meygebensr, Heves Meygetsr,
Nograd Megyebcns, Komarombansa, Gyiirs, Esitergnm-
bolse, ZalaT7, Feherss, Baranyat0, Tolnaa0, Somogylt,
Sopronae, Veszprem{3, Mosony{a, Bezd"4o, Jaszfenyszaru{6,
Kenszlii a7, Gesztergd ae v.s.
bir qekilde nesre-
Arhacologiai Ertcsita mecmuasrnda sistcmli
dilen bu hafriyat raporlannr, Hampel umumi bir tasnife tibi
tutmug ve ilim ilemine krymeti hig kaybolmayac.ak bir eser
kazandrrmqtr.
tcttuar il6 Bezded mezarlanndan birinde, hemen kafatasrmn altrnda
ldre L.ilql
bir iizengi bulunmuqtu. Kafatasrnrn yiiz krsmtna yahrn ye1-
lerde de elbiselere ait siis tef,erruab, sol kulak kenarrnda ise

'cs
AE, tgoe, 437.
tr AE, 1899, 36o; r9q, 66i6?, 4o5-4re.
s AE, rgo5, 4oi 1905, 66-7o..
{ AE, r9o5, 35-42i igo3, 168-e7e.
r AB, r9or, 424-428; r9oo, e65.e6?; Igo3, fu.
s8 AE, rgo4, 417-4et; t9o7, 266-a97.
so AE, r9or. e85.
to AE, rgoa, 3o5,
3I AE, rgoe, joo.
3t Aynt yer.
33 AE. tgoe, ato.
ir AE. rgoe, 3oe,
3t AE, rgo3, 37. \
so AE,. rgoe,
438.
t? AE, r8g9,r78.
38 AE, rgoe,
314.
30 AE, rgoz,
3t4.
ro AE, Igoe,
3r5; 19o6, 85.
rr AE, rgot, 367.
ts AE, rgo4, 36.
48 AE, r9o4, 4r.
r{ AE, rgoe, 436.
6 AE, lgo5, 186.
a! AE, rg3r, 3o6.
r? Aynr yer.
't AH, XXIV, Igo8.
 MACARLAR 287

birkaE ok ucu ele gegmiEti ae. lskcletin aEafir krsrmlannda

gakmak ve bile$i taslart,parmaklann yanrnda kagh giimtigten bir
lfrziik ve giizel bir Orta Asyz hha, kollannrn alunda ganla
kahntrlan, bir at kafasr ile bacak kcrnikleri bulunmuqtu. At
kemiklerinin mevcudiyetine ra$men bu mezarlar, Macarlarur
ilk yurt kurma devirlerine ait desildi. Yurt kurma ga$rndan
en az bir asrr sonraki gaSlara aitti s. Krsmen muahhar devir-
lere ait olan Kenezlii mezarlarrnda at kemikleri, tizengiler
ve nezredilmig yemek kahntrlarr. ele geqmigti. Kadrn mezar-
lannda da at kemiklerine rastlanryordu. Gene Kenezlii mezar-
lanndai muhariplere mahsus ddin inerasimi ile gtimiilmiig beq
veya altr yaglannda gocukl3l bulmaktayrz. Baqka bir mezarda
ise, iilii, eyer iizerine konmugtu. Eyer a$ag ve demirden yapil-
mrlu 5r.

Eski tip mezarlar, daha ziyade Szolnok ve Bihar bOlge-

sinde idi. Bu mezar'larda bulunan eserler Gtiney Rusya'daki
Hazar ktiltiirii ile qok bi.iyiik yakrnhklar gtisteriyordu. Ottilerin
g6miilme gekli ve nezredilen eserlerin nevileri, Giiney Rusya'daki
Tiirk edctlerine tam olarak uygun idiler 62.

'r N. Fettich, AE, XLV, s.. 49 v.d.

60 N..Fettich, AE,.XLV, s. 3o6-907.
5l Aynr escr, s. 3r7.
ot
Jangs Janto'dan naklen: Ii{zmpel, Ujabb Tanulmanlnh, tabla :oo.
:
XII.
ii
t' KIPSAK VEYA KUMANLAR
t:

I
p r. Buluntular
L
ts
r! XIILXIV-, litorigeskiy arhiv, III,
S. Annen skiy, Iztestilta o Tatarah
'rg4o, s. 87 v.d.; N. rlristov, O zemle Pohaeskolt, lstoriko-geografigeskiy
ogerk, Kiev, 1877; W. Barthold, Noul trud o Polousah. Russkiy istorigeskiy
fi Jurnal, 7, s. r4B; Otgel o poeztlke u vednyuitu Aziltu s naugrc1' scfuu o t&g3'tBgl gg',
s. I2o; R. B. Ahmerov, Mogilnik bliz g. Sterlitamaka, SA, XXII' t955'
F
s. 153-176; N. E. Brandenburg, Kakomu pletwni mogut bil pripisant te iz
yztgeskih mogil Kieuskoy gubernii, a kotorih vmestc s pokolnikami pogrebent ostottt
E 'ubiah loSadeL, Trudr X arh. syezda, I, Ilarkov, 1899; O raskoltkah u Kieaskolt
F gubernii a t\g4, Arheol. lzvestiya, 1894, s. zeo v.d.; G. F. Debets, Qnclti
kogeanikoa, Antropologiya, [II, Kiev, 1929, s. 9I ; Paleoantropologila, M"L',
t rg48, s. 25I-25g; D. I. Evarnitskiy, Raskopki kurganou a predelah Ekateri'
f iriorrkolbubirnii, Trudr XIII, AC, T. I, I9o7, s. I15; Publignc Lektsii
$ po arluologii Rorsi, SPb., t8go, s. 43, 6t-65 O. A' Grakova, Pogrebeniya
F pozdnih iogeanikoa iz raskopok .a Orenburgskom uezde 1927 g-, RAIVION, IV,
r9e8; V. A. Gorodtsov, Bttouala arheologi.lta, M', r9ro, s' 4ro'4z8; Rezultatt
H arluologigeskih issledooaniy a Bahmutskom uezde _Eka.terin l:r:!rt gu.b.eltii ,i9,o5 9',
Trudr XIII, Arh. syezd., tgo7, L, s. 272; Rezultatt arheologigeskih issledouni2
t a lzlumskoy uczde Harkoaskol gubernii rryr g-, Trudr, XII, Arh' sI9o5, I,
h s. 2rr;Dneanih arluohgogeskili issledouani2 u Bahmutskom uezde, Ekaterinos-
I Iaoskoy gubernii, Trudr, XiI, Ath.olog. Syezd., I, s. 3zI; lzvestiya NVIKT,

i
VII, Saratov, 1936; N. F. Katanov, O pogrebalnth obryayah Tlurkskih
-urcnun
plnrun s drnnzysii do nasih dnel, Izvestiya OAIE Kazanskogo un-ta,
XII, e, 1894, s. tao-r4q; L. R. Krzlasov, Pam2atniki pozdnih kogduni*oa
Tscntraluigo Kazahstaru, lzv. AN Kaz' SSR, Seriya arh., 3, rg5l; K' V'
Kudryagov, Poloacskrya stzp, ZVGO, novaya seriya, II, M., 1948, s' r34
v.d.;J. MarQuart, tlbadas Yolkstum dcr Komaun, Berlin, r9r4; P' Meli-
o..rrikiy, Ttneskit chmcnh o )az*c "Shaa o polht lgorcuc", IORYS Akad'
Nauk, VI[, s. 2gG3or ZYO, XIV, XXII; F. D' Nefedov, Oqet ob athz'
otogigaskih isslahaaniah proizwdcnh htom r@ i rM) gg., MA]:qlf-III'
M, rggg, T. e; T' N. Nikolskaya, Kurgan Vcrhney Volgi X-XIII aa',
KSIIMK, 23, r9&, s. roe-io4; Otget ckspeditsii Sarctaaskogo Muzqta,
Arhiv LOllMK, t,89, 26-27,k. n; S. A. Pletneva, Kogeuniki fujrcrusskih
stcpq IX-XULI., itr'., rg5e; A. Ponomarev, Kuman'Poloar, VDI, r94o,
Nt.- g-+; D. Rossosov skiy, Proi'slujdznit poloasea, Seminarium Kondako-
ui"rrri*, VII; D. Ya. Samokr,trorr, Mogilnu draarnsti Ahksandroaskogo
uczde. Ekatcriwslauskoit gubernii, Trudr VI, Arh. I, s. ao6; E' A' Simonovig;
Pogrebeni2a X-XII ao., Kamenskogo mogilnika, KSllMK, 65, 1956, s' 99-ro6;
Otta Asta' t9
 29o oRTA ASYA i
K. F. Smirn ov, Rabot, parwgo Nijncwtjskogo otrlada Statiryradsho2 eksp- I
dtritt, KSIIMK,55, 1954, s. 73 v.d.; I V. Sinitzro, Arheilogqeikic issle-
dooanfita zaaoljskogo otryaida Stali.ngradskol chspcdi*ii, KSlllyIK, 55, s. 93 v.d.;
A. A. Spitzrnr. Tatarskie kurgam, lzv.-'Iavr. ob-va istorii, arheologii i I
etnografii, I, Simferopol; rg27; ZRAO, VIII, s. 44,.47i MAR, Nr..eo,
Tabt. XlI, 7,81 Dreunosti Kanskolt qdi, MAR, Nr. e6,.s.44 v.d.; Kurgant I
Khaskih Torokoa i Bercruleca, ZRAO, XI, r-2, s. l5&t6o; P. D. Stepanov,
EtwgrqfQukoe izugcnie Iujnoy gruppt t Saratooskyr i Kujthgeuskoy oil*Eoh,
SE, r94o, Nr.4, s.2tr, res. r, r; M. $arapova, Pohutst, M., rg5r; B. P, I
Trefilev, Kurgant s kameuumi' babami Kup2anskogo uezda Harkoaskoy gubcrnii,
Trudr XII, Arh, syezd.; I, M., rgo5, s. r4r; T. A. Trofirnova, Antropolo- I
gigeskic materiah iz Alans:kogo mogilni*a wzh \tditanakn u Baptirr, KSIE, 1
XVII, r95r; Veselovskin OAK, rgo2, s. 74, k. zz; L. Yu. Yaku-
bovski, K uoltrosu o proishojdcnii remahnnol ponnlbnsti. Saray Berka,
ICelUt<, VIII, z-3, t93r; L. P. Zyablin, O ,,Talrrrskih,, kwganah,
SA, XXII.I, 1955, s. 89,96; Arhcologigukie panryatniki X-XIV oa.
Voslognol lvf., rg5a.
I
fmnhmtrdt Kumanliann tarih sahnesinde ilk grirtiniiElerine ait prob-
rrlmrlub 96.
r0Dtttql lemler hAli aydurlanmrg deSildir. Bu moseleyi derin olarak
inceleycn Alman nlimi J. Marquart, Kumanlarrn kendi adlarr
ile, ilk olarak rr2o-tr2r senelerinde tarih sahnesine q*t*laxrru
I
giistermegc muvaffak olmugtu. Fakat Rus kronikleri b-u tirihten I
I
gok ewel, yani XI. asrdan itibaren Kumanlan zikredegel-
1
miElerdi. Kumanlar baqlangrgta umumitetle giigebe idiler.
Sonradan Eehirlerin' etralinda yagaya yalaya yerleqik hayatr I
j
kabul etmege baglamrglardr.
Imdrru Mtisltiman co$raffacrlart, XI-XV. asular arasulda, Giiney i
.ru{utr y6lcr l
Rnsya bozkrrlanna "DeSt-i Kzpgak" yani "Krpgak bozkrn" adrnr I
-vermiglerdi. Eski Rus vc Bizans kaynaklarr ise, bu btilgeyi
do$rudan dofruya "f,urnan" adr ile adlandrrmrglardr. Bu bOlgq i
Dinyeper nehrinden baqlamakta ve Volga nehrinin do["u 1
tara{ina kadar uzamakta idi. Kumanlann Giiney Rusya'daki j
yayrl$ sahalanmn haritasrnr gizmek, gi.iphesiz ki gok zor ve .l
.j

tetrlikeli bir iyir. Bazr son tetkiklere giire 1, Kumanlarm y4qa-

drlr sahalar qiiyle idi: Trura ile Dinyeper arasr; Dinyeper kiirfezi; ,j
Dinyeper ile AEagl Don biilgesi arasr; $arukan, Sugrov ve
i
Salin Eehirleri; Don havzas ve Orcl ile Samara arasurdaki a.

biilger.
r K. V. Kuclryagov, ZVGO, 2, s. tS4.
2 Kargrla: Yakubovski, Altrn Ordu, H. F-ren terciimesi, s. 6.

4
1
 KIPQAK VEYA KUMr\NLAR 2{)I

Bilindigi iizere M.s. 965 de, Hazar devleti istiklilini kaybet- Ilrldl .vc
Kmedrr
migti. Hazarlar zamamnda, AEaSr Volga btilgesinde .kurulan
gehirler ve Eehirler btrafindaki tarlalar ve nihayet yerleqik hayat
birdenbire kaybolmamrEtr. Iqte Giiney Rusya'da yayrlan ku-
manlar, biiyle zengin bir miras iizerine konmuglardr' H,azar
tiiccarlarr, Kazan qehrinden'Iran'a kad,ar olan ticareti ellerinde
tutuyorl,ar ve Kunianlar onlardan Eok qey 0$reniyorlardr._Yavaq
yava! Kumaalar da bu hayatr benimseme[e bagladrlar. Hazat'
lar, dil ve kiiftiir bakrmrndan siir'atle Kumanlagryorlardr.
Kunrllrr n
Hazar devletinin merkezinin, l{uslar tarafrndarr imhasrn unrh Gtrey
F dan sonra, Saksrn bu. btilgenin birinci dcre.edc iine nli Busye

phri olmugtu. Volga nehrinin a$zrnda, Ejderha'mn yalunlannda

t bulunmasr gok'muhtemel olan bu qehirs, Kulnanlarrn bir nevi
bag qbhxi idi. Saksrn qehrinin eh,seriyetini Guzlar te;kil etmekte
I idiler, Gtiney Rusya ticaretini elinde tutan Saksrn, kuzeydeki
F
E
Bulgar gehrine rekabet etmekte idi. Kumanlarrn di$er iinemli
F gehri Sudak idi. Yahn Do[u ve Ttirkiye iie yaprlan btitiin
t
F
ticaret buradan yaprludr a. Kumanlar da Hazarlar gibi, gelip
]
giderr btittin gemilerden ve kervanlardan vergi alrlardr. Bu
r
sebeple Kumanlar gok zengin idilr.
I(l.ffDLr
Kumanlardan ijiice ve sonra, Giiney Rusya'mn en iinemli lortuilo yollr
I
F
yolu, Volga nehri ve Hazar denizi yolu idi. Bu yolun bir
P
ucu Bulgarlarda ve di$er ucu da Kumanlann elinde bulunu'
i yordu. Ikinci yol ise, Kurm yanmadasr vasltasr ile Kumanlara
gelen Karadeniz yolu idi. Krnm'a giden yol uzun bozkrlar
a'
iginden gegiyordu. Bu sebeple 6nemi birinciye nazara\dabaazdt.
Xrninla6
' Yazrh ka)tnaklax umumiyetle Kumanlann beyu rrktan urotdoJlL
stdukLu:rnr ve mongoloid olmadrklanru kaydederler. Kuman rlflctl
dewi mezarlanndan grkan islrctetler de bu fikri teyid etmekte-
dirler. Kumamlar, daha ziyadc Sarket gehrinde )'b$ayan Hazav
lara berrziyorlardrs. Bize giire brurtat Tiirk ukrndan idiler.
Bazr Kuman mezarlaqnda, birka4 mongoloid cesed de bulun-
mugtu6.

s Yakubovski, aynr eserr s. 9.

r.
z { Sudak gehri igin bk. Yakubosvki, aynt e:ter, s. 19'
F
"t
o:G. F, Debets, Antropologiya, III, s' 9I; Paleoantropologiya SSR,
F
s. 2$l-2t$;
E
.'8. A. Simonovig, KsllMK, 65, s' to6'
Il
l.
!
i.
F!

3.
tr
E.
tli:
 292 oRTA ASYA

l[lFr Kiyev qehri yakrnlarrnda bulunan g<igebelere ait ta$ mezar-

bulutulro
lard.a, at <iitileri'ile gemleri de ele geqmilti. Mezardan grkan
di$er eserler, X-XIII. asrrlara ait Kuman mezarlarrna mahsus
hususiyetler giisteriyordu ?. Daha ewel mEhur Rus arkeolo$"u
Spitzrn da kazrlar yapmr$ ve buldu$u kiilttirleri Kuman ad:
ile' adlandrrm4u 8.
Ilhycpct
bolurulln
Diriyeper nehrinin kollarurdan Konki suyunun dik sahil-
lerinde, Kumanlara ait olmas kuwetle muhtemel 78 mezar
bulunmugtu e. Buluntular X-XIII. asra ait iizellikler gtisteri-
yordu. Oltilerin baglan umumiyetle bauya.do$ru geqilmigti ro.
Spitzrn da, Tatar kurganlannda bagrn umumiyetle battya do$'ru
gewildi$ine inamryordu 11. Fakat Goktiirkler dewinde baglar
do$uya konurdu. Kurganlar umumiyetle ta$tan yaprlmri kiigiik
tip mezarlardr. HaE qeklinde bir siis egyanmrn ele geqmesi, bu
mezarlardaki Kumanlarzn Hristi2anlQr iizerinde Eiiphe uy?n-
drrmrqtr 12. Mezarlarda bulunan bir makasrs, bronzdan yapil-
mrq bir a)nar1, iizeri siislenmiq kemikten yaprlmrS bir okluk
pargasrls tetkike de$er eserlerdi. Alna, T'arrg siililesi devrine
ait bir Qin aynasr idi 16.
Oraburg
bulnnhhn Orenburg bOlgesindeki Qkalovsk'daki kurganlar da, Ku-
man Ea$mrn btitiin hususiyetlerini tagrmakta idiler r?. Bilhassa
at gemi tiplcri, difer Kuman meza.rlanndaki tiplerle miiqterek
dzellikler gristermekte idiler.
Hrrkoy
buloltubn
Harkov bOlgesindeki l:zyurn'daki- mezarlarda da, bol
militarda at iskeletleri. bulunmakta idi 18. Slavyansk bcilge-
sinde lzyum buluntulanna benzer eserlere gegmiqti rg. Kupi-
? N. E. Branden.burg, Trudr, X, Harkov, l89g.
t A. A. Spitzrn, Kurgani-Kievskih Torkoh, ZRAO, XI, s. 156 v.d.
0 E. A. Simonovrg, KSIIMK, 65, s. 99 v,d; SA, s. 85.
ro E. A. Simonbvig, KSIIMK, 65, s.
99.
1r KSIIMK, 65, s. roo, res
34, rB.
12 KSttMK, 65, res.
38, 20.
ls KSllMK, 65, s. ro3, res. 35.
1{ KSIIMK, 65, s. ro4, res.
36. Karqrla: KSIIMK, 55, s 93, res. 38.
15 KSllMK, 65, s. lo3; karqrla: Okladnikov,
SA. XIII, r95o, s. r7r.
tu Ay* eser, aynr yer.
u Brandenburg, Trudr, X, s,,8 v.d.
ls Gorodtsov, Trudr, XII, I, M., lgo5.
19 Gorodtsov, Bilnoa2a arfuologiya, lzd. Arh. 'L1-Ta, I\i., rgro.
 KIPQAK VEYA I(UMANLAR 293

yansk brilgesindeki at mezarlannrn iizerinde taS nineler de

bulunmakta idi 20. Kupiyansk buluntularr bilhassa Kiyev me-
zarlarrna qok benziyordu.
Aqa$r Vdlga, Astrahan bolgeleri giiphesiz ki Kumanlann Aruehrn
buluritobn
en falla yayrldrklarr bir saha idi. Astrahan bdlgesinde rgegzr,
rgg422 ve rg35 23 tarihlerinde yaprlan kazilar kiiltiir tarihi
balamrndan da gok faydah oldu. Mezarlar iizerine kapatrlmrg
giigebclere mahsus araba ktszmlan, Eadrr arabalar hakkrnda bize
daha agrk bir fikir verebilmigdi. Buna benzer araba krsrmlarrnao
I)bvo-Moskovsk2a ve Bahmutsk2s ve Kuban'daki kurganlarda
da rastlanrnrgtr. Bu kruganlann hepsi muhariplere aitti. Bu
arada arabalara ait madeni krsrmlar ve tezyin edilmiq parEalar
da elege(migti. Altrn-Ordudevletindenrincrki d.evreye ait olan
bu kurginlard.an Erican istkeletlerin biiyiik bir krsmr, Tiirk
rkmdan idiler. Iglerinde seyrek olarak tam mongoloil iskeletler
de g<iriiliiyordu.
AgaSr Volgalda, X-XIII. asra ait buluntulan iyi bir gekilde Aqatr Volgr
boluntuhn
izah eden, yazrlmrg bir tez de vardr 26. Bu btilgedeki ktilttirtin
Kumanlara veya onlara Eok yakrn akraba olan bir Tiirk kav-
mine ait oldu$unda gtiphe yoktu. Stalingrad btilgesinde de me-
zarlardan siislti kemik pargalarr ele geEmiqtir 2?. Ayr.rca toprak
kaplar da bulunmugtu.
Sterlitamaka b<ilgesindeki buluntular, Kuman kiilttirii Brqtudirru'rtr
Kllm'tiiltatr0'
bakrmrndan btiyuk bir ehemmiyet tagryorlardr 28. Rus arke.
ologlan bu ktilttirti umumiyetle Alan adr ile adlandrmrglardr.
Vakra Kumanlar dewinde Kuzey Kafkasya'da oturan Aianlar
bilhassa ticaret hayahnda bi.iytik-bir rol oynamakta idilerse.

?o Trifilev, Trudr, s. r4r

-XII, v..d,
2r Olget ckspditsii Sarataoskogo lliluzEa, Arhiv, LOiiMK.
2t Aynr eser, d. e63, Gr. _r, K.
?.
ts lzvestiya NVlKr, VII; Saratov, 1936, Kurgan Nr. r4, z.
2a XIII, A.s., f, s. rz3.
Trudr,
25Spitzrn, ZRAO, YIII, s. 44-47.
26T. N. Nikolskaya, KSIIMK, 23, s. ro2-ro3. \
27K. F. Smirnov, KSIIMK, 55, rg54, s. 64-67; I. V. Sinitsrn,
KSIIMK, 55, s. 77-94.
18 R. B. Ahmerov, SA, XXII,
1955, s. 153-176.
29 Yakubovski, Altrn Ordu, s.
7. .
 294 ORTA ASYA

Fakat BaEkudistan'daki bu muahhar k0ltiirlerin hepsini, onlara

mal etmek de do!'ru olamazdr. Bu mezarlarrn, Macarlann
atalanna veya muharip Ttirklcre ait olmasl Eok muhtemeldi.
MezarJarda bulunan uzun, qfri hhglar, bize iste.r istemez bu
fikri agrlamaktadv'o. Pany'antifli kiipelcrar vG bir nilfersz bu
fikrimizi btisbtittin tey;d ederlen, Hafriyatr yapan,arkeologlar,
ok uglannr Yenisey-Krigrz ok uglan ile mukaycse ederler.
Qanak Erimlek tipleri ve bunlar iizcriudeki siirler ise Huiar
ktilttirtinti hatrlatr.rlarm. Antropolojik tetkikler ise, bu mezar-
larrn sahiplerinin mongoloid olmad*lannr giistcrmektedirler s.
l(umr f,qgao. Gtiney Rusya'daki mezarliarrn, lrangiterinin Kurnanlara
lrm uul
setllrhi veya Krpgaklara ait olduklarrm nasrl tesbit edebilecSiz? Bunrur
iqin yeni arkeologlann kullandlklan en srhhath miyAr, mczar-
larda at iiliilerinin mevcudiyetldirtt. Bu iizelliii taqryan, Altm-
Ordu devletinden iinceki buluntulann hepsi Kumanlara aitti.
Daha ewclce Rus arkeologlan "Tatar Kurganlarr" diye yanl$
bir tlbir kullani.uglardr. Kuman ve Alan mezarlan, iEinden
Altrn Orclu paralanErkan mezarlarss,' Altrnordudan sonraki
kurganlars? ve hatti XVIII. asra ait kurganlar bile38 "Tatar
kurganlan" adr ile adlandurhyorlardr. Bu, tamarnen yanhq
bit tAbirdi. ilmi defildi. Masum arkeologlarrn yanrnda, fikir-
lerinde biraz da politik gayeler talryan bazr nazariyeciler ortaya
qrkmrqtrse. Onlara g1ire, Gtiney Rusya ki.ilttirii, Kuman ve
Tatarlardan ewel de aynr karakteri muhaf;aza ediyord.u. Meseli
Alan mezarlan da aynr iizelli$i tagrmakta idiler. Orta Asya
ile ilgileri yoktu. Orta Asyah giiqebelere mahsus bir ktiltiiri.in
30 Bk. KSIIMK XXII, s. r54, ris. z.
\
tr SA, XXII, s, r55, ris. I.
32 Aynr cser! s. 157, ris. 4.
33 Aynr eser. s, 164, n.e.
rr Aynr eser, s. 166 v.d.;'l'. A. Trofim ova, Antropologilcskic materiatt,
KSIE, XVII, t952.
st Bu meselenin miinakagasr igin bk. N. D. Mets, K oopon o Torkah,
KSIIMK, XXIII, 1948, s. 45-49.
sc Samokvasov, Trudr, VI, I, s. zo6 v.d.
a? Evarnitskiy,. P.ubhgnte hktsii po arh. Rossii, s. 6r-65.
38 Gorodtsov, Bttoaala, s. 4,to-irB.
s0 Zyablin, SA, XIX, s.
916.
 KIPQAK VEYA KUMANLAR Ygs

mevcudiyeti kabul edildikten Bonra, bu giiriigi.in krymeti kalma-

maktadu.
Dinyeper kurganlarrnda bulunan kemikten okluk pargalan .:*h*f :
tizerinde geyik resimleri giiriilmekte idi. Bilhassa oktoki*rr,t
siislenmecinde kullanrlan bv, kanik pilflkalan, Saratovao ve
Orenburgar dolayla{rnda da buluyoruz. Bu bufturtu yerlerine,
Ekaterinoslav civannda&i Bahmutskar vC yeni agrlan Stalin- \
gradas kurganlannr da katabiliriz. Dinyeper boylannda,
eskidenberi yaprlan kzziaxdz bu plikalara rastlanmakta idi 41.
Itiiyle iglenmig kemik plAkaful', c2a siislcri iEin de kullarulrdr.
- z. Otii giimme ldetleri
Bundan eWelki bahislerde Mogollann istilisrna kadar,
Giincy Rusya'ya'hAkim olan Orta Asyah kavimlerin kiilttirtinti
bir ki.il olarak giizden gegirmigtik. Bu kiiltiirler, M.s. XIII.
asra kadab devam etmiEti. Pegenek, Uz ve Kuman libi Orta
Asyah Ttirk kavimlerino ait turganlan kat'i olarak tefrik ve
tesbit etmek imkim yoktu. Birbirini takip ederek .gelen bu
kabilelcr, Giiney Rusya'da az bir :zlman lralmrglar
"rr"
Ortu
Avnrpa'ya gegmiqlerdi. Buna raSmen Pegeneklerin siyasi rolle-
rine ve kurduklan siyasi birliklerin srmrlanna bakarak kiiltiir-
leri hak&rnda hakikata yakrn bazr bilgiler vermiqtik (s. zZ+).
Kumanlar, diferlerine nazarrlan Gi.iney Rusya'da daha
uzun zarnan yaqamrqlardr. Mogol kiiltiirtine takaddiim etmesi
rebebi ile de' onlann ktiltiirti hikkrnda bazrfikirler ileri stirmek
miimkfin olmaktadrr. Ayttca Mogollara giden seyyahlar, bu
bOlgelerdem gegerken onlarr gitrmti$lq ve onlann idet ve an'ane-
leri hal'funda biic bilgi vermiglerdi. Meseli, meEhur serTyah
Rubruk Kuinalilarrn iilii giimme idetleri hakkrnda bize gu
bilgileri vcrmektedir :

'o ZRAO, XI, r8gg, !. 3rs.

{rNefedov, MAVG& III, M., l8grg, Tabl. z.
ft Gorodtsov, Rcallartt, Trudr, XII, r9o7, f, s. e7l, rir.7l; keza bk,
KSllMK, 65, s. ro5.
rt Smir-nov, tiSIluX,55, rg54rc. 79 v.d.; Sinitzrn KStlMK,'55,
s. 93 v.d.
{ Samokva *ciiv, Mogih Russko2 zcrrli, M., rgo8, s. z4o; Evarnitskiy
Trudr, XIII, I, rgon r. rr5.
296 ORTA ASYA

"Kumanlar iiliilerinin i.izerine btiytik bir tepecik yaparlar

ve onun iizerine d.e.bir insan heykeli dikerlerdi. Heykelin yiizii
daima do$uya doiru qewilirdi. Heykel elini gii$siiniin iizerine
giitiirerek bir kadeh tutardr. Zenginler btiyiik bir ehram da
yaptrnrlardr. Bu, bir nevi kiigtik bir evcikrcn ibaretti. Tu$ladan
evlere rastladr$rm gibi, bazan'da o civarda hig tag buhunmadr$r
halde- taEtan yaprlmrg kuleler giirdtim. Heniiz iilmiiq birinin
mezaxurrn etrafina dikilmiq yiiksek srnklann iizerine on altr at
d.erisi asrlmrqtr. Onlarrn hlr- biri, ayn bir ciheti giisteriyordu.
Mezara iiliiniin iqmesi igin krmrz ve yemesi -igin.de et koy-
mu$ardr. Bundan baqka hituasrm yidetmek igin de bir geyler
siiyliiyorlardr. Baqka bir yerdeki mezann ciheti doSuya dof'qu
idi. Bi.iytik taq pargalanyle inqa edilmiEti. Baznr diirt kiige,
bazrsr ise yuvarlaktr. Mezar sathnmn etrafrna ddrt uzun ta$
dikilmiqti. Bunlar da ayn ayrr cihetleri giistermekteydiler." a5
$iiphesiz ki bu mezar tasvirlerinin hepsi, ozbeoL Kuman-
lara ait de$illerdi. Esasen Rubruk'un verdi$i bu bilgiler epey
giipheli giiriilmiig ve bilginler tarafindan tenkit -edilmiqti 6.
Bu zamanda Gtiney Rusyadaki Tiirk kavimleri Kuman-
lardan ibaret de$ildi. Bruada Krpgak neslinden gelen bir Eok
kabileler yardr. Bunkrrn kiiltiiTtine gelecek bahiste goz gez-
direcefiz. Rubruk'un verdi$i izdhat, Tiirklerin 6lii gtimme
idetlerine uymakta idi. Mezarlar iizerine insan heykeli dikil-
mesi ile ilgili Adetler iizerinde, Grlkttirkler bahsinde genig ola-
rak durmuqtuk. Mezar iizerine evciklerin yaprlmasr idetini de,
Gtikti.irk bahsinde mi.inakala etmigtik. Mezarlar iizerine at
derisi asrlmasr ideti de son zamanlara kadar Altaylarda de-
vam edegelmiqti. Mezara yemek ve iqki konmasr Adeti de eski
bir'Ortaasya giirene$i idi. Mezarlarrn d.o$uya do$ru cihetlen-
dirilmesi de Ortaasya dinlerine giire tabii sayrlmah idi. giinkti
gi.inegin do[du['u cihet dofu idi. Gtirtiliiyorki Rubruk'un verdi$i
izatrat Tilrk idetlerine tamamen uymaktadrra?. Gtiney Rusyada
45 F. Risch, Wilhzln aon Rubruk, s. 23; A, Inan, $amanizm, s, r7g;
keza kargrla: Barthold, Tlirklerdz ue Molollarda defin mnasimi, Belleten, 43;
s. 5r5-539.
{6 F, Risch, aynr eser, s.
47.
a? F, Risch, dtr
Johann de Ptano Car|ini, Gcschichte Mongolcn und Rci-
scbcricht tz45-47, s. 84,
 KIPQAK VEYA KUMANLAR 297

pek gok taq baba denen heykelcikler ele ge4miqti. Bu sebeble

bunlarrn hangilerinin Kr.{manlara ait oldu$unu bilemiyoruz.
P. Carpini, Mogollara yaptrfr seyahati srasrnda, Gtiney
Rusyada ve Orta Asyadaki kavimlerin iilii gtimme Sdetleri
hakkrnda de$erli hilgiler vermektedir. Fakat bunlarrn Kuman-
lara ait olduf"u gok giipheli idi. Ona giife, devletin ileri gelen-
lerinin iiltileri gizlice lara g6ti.iriili.ir, orada btiytik bir 9u-
kur egilerek gcimiiliirdii. Mezar gukurunun yanma kazrlan
ikinci gukura da iiltiniin en sevdi$i cariyeleri gcimi.iltirdti{8.
Mezann yamna ikinci bir Eukur agrlma Adeti, Tiirkler igin ya-
bancr defildi. Gitktiirk Eafrnda bunun miiteaddit irrheklerini
giirmtiEpiik. Bugiinkti miisliiman Krgrzlarda da bu tip mezar-
lara rastlamaktzytz. Esas mszar qukuruna ufki olarak ikinci
bir mezar dahakazarlarmry. Bu ikinci koridorun ciheti Mekke'ye
do$ru olurmugae.
Yukardaki izzhlan g6rd.iikten sonra bilhassa Kuman
devrinde iinemli bir nokta iizerinde durmak istiyoruz. Her
nekadar Mogollarla Tiirkler uz:un zamzn yanyana yapmrf
idiyseler de; kiiltiirleri aradrnda gene bazr farklarr gilrebiliyoruz.
Mogollann Adetleri, Ti.irklerinkine nazaran daha iptidai idi.
Bu sebepfe Kumanlann idetlerinin Tiirklerinkine mi yo]sa
Mogollarurkine mi yakrn oldu$u iyice bilinememektedir.

{8Sven Hedin, Durch Asien Wikh4 Leipztg, 1899, [, s..2r7.

, a0At nezri igin bk. Katanov, Ueber diz Bestattungsgcbriiucly bei dett
Tiirkstdmtncn /artral-and Ostasims, KSz, I, s. ro6, e7g; Radlov, Aus Sibiicn,
[,'s. 3er; A.'Inan, $amanigm, s. rg8 v.d.
I

a.

i.

t
,,.

I
?

!
I,

t-
I
E

i7
l
t
f

l
6
i
?
i
r-
I
;:
E
F
t
t
i:

t
l
i
i.
(.
t
i
;.
t.
/I
I
I
;

I
t

i;

t
 XIII.
IX-X. ASIRLARDA,dLTAYLAR
L. A. EvtyuhoVa i S. V. Kiselev, Otget o rabotah Sa2aw-Attqskol
o t9?S g., Trudr GlM, XVI, s. 99 vd.; DIYS, s. 55o-557; M. P.
ekspeditsii
Griaznov, Drcanie hdturt Aha2a, Norosibirsk,' rg3o; MlA, 48, 1956,
s. t45-t52; A. Zabarov, Mahrioit po arluolngii Sdiri,'Trudr GlM, I,
s. Ioo v.d.; Zaharov und A. Arendt, AH, XVI, s. a7.

M. s. IX.-X. asrlarda Altayda iiliilerini eqyalanyle bir-

likte giimme tdeti devam ediyordu. Tabit olarak kiiltiir hayatr
eski dwirlere rtazatar. Eok ilerlemi$ ve madni aletleq de, eski
devirlerc nazaran gok mtiterakki bir halo getmigti. Bu Eatda,
bu btilgelerde yaEayan kavimler kimlerdi?'Bu mescleye kat'i
olarak cevap vsrmek gi.igttir. Ttirkge konugan ve Gdk-
tiirk harfleri ile yazl yazan Krrgrzlarrn olmasr gok
muhtemeldi. Bununla beraber Kimeklerin doludaLalan
kabileleri de olabilirlerdi. (bk. s. 333) Altayda bulunan bu mu-
ahhar kiilttirleri E<iyle nrahyabiliriz :
Bu buluntu yerinin ktilttir tarihi bakrmrndan en dnemli Urr.Sm;rtryr
toboLn
eserleri, VIII. Konstantin (grg-grg) ve Romen (grg-9er)
gibi Bizans lmparatorlanna ait paralardr. Bu pa^ralann, bu
bOlgeye ha,ngi yolla geldikleri nnalirm de[ildir. Hazat devleti
yolu ile gelmesi gok muhtemeldi r.
Kuray ova$nda Gdltiirk gafun ait pek qok mezann fcry
lelurdrn
bulundu$rinu :siiylemigtik,'Brr meza,rlann yamnda X. asra ait
kurganlan da bulabiliyoruz. Bu muahhar kurganlardan ele
gegen bir rl de$irnmi, X. asra ait bir iizellik giisterme&teitir.
Bu mezarlar, Gttktiirk devrindekilere nazaran daha kiiqiik
boyda idiler. Bunlardan birinde bir kadrn cecedi srrt iistii ya-
trrrlmrg ve bagr da do[u1a dofiru konmugtu. Kadrnm sa$ tara-
lina bir kiittik,konmuq ve bu ktitiiftin yanrna da bir at'cesedi
brralcrlmrgu. Cesedin d,i$er yamnda, demirden'yaprlmrE bir brsak
ye bir orak bulunmrrytu. Siislii dii$meler ve giimiig pilekahr,
r Kiselev, DIYS, s. ggo, Naludha aetiguh i Bizanliskih twut tu Altae,
VDt, r94o,'3-4, s. 36e v.d.
 /

3oo ORTA ASYA

yere hlettayin saqrlmrEti t' At gemlerinin qekli, aqrk olarak Giik-

itirk ga$rndan aynlinakta idi. Daha btiyiik olarak yaprlmrg ve
uglanna da halka ta.krlmrqdrs. Bu devirdeki Altay gemleri
gekil itibariyle Orta Avrupada giiriilen Avar ve Macar gemle-

$0$
AIL

004
A
r
A
QE
*a @
t,rl @
Ue

' . Levha e9
sffi@ %
Altaylarda Srotski kulganr buluntularr'
\$
>/'y'
e.,

-
rine benzemekteydiler. Bu tip gemler, meseli Katanda kurgan-
larrnda VIII. asrrdan itibaren gok giirtilmeye baglarlar a'
tlzengilcre gelince, Altayda Kuray iizengileri muahhar di$er
iizengilerin miiqteiek bir tipini teEkil ediyorlardrs. $unu-da
stiylernek lizrmdrr ki, Altaylardaki bu kyganlar Macaristandaki
buluntirlara n^zararr daha eski ifiler' Bize g'6re Feqenek, Ku-
man ve Uz kiiltiirlerini de en iyi gekilde karakterize eden kiil-
tiirler bu muahhat Altay kiiltiirleri idi.
2 Kiselev, DIYS, T. L, fig. 9, ro. .
3 Evtyuhova i Kiselev, Otget, s. 99, ris. e5; DIYS, 55r.
{ Zaharov, Trudr GIM, f, s. roo v.d'; DIYS, s. 55r.
5 Kiselev, DIYS, s. 55r.
 IX.. X ASIRLARDA ALTAYLAR 30r

Alrry'& gtwt Ll
Srotski kurganlau, islimiyeti kabul eden T{irklerin kiiltiir-
lerini kara.kterize edeb:lecek bir dewe ait olmasr balamrndan,
- fevkalide ehemmiyeti haiz idiler Bu mezarlarda yatanlar uzun
ve e[Ti krhEh muhariplerdi. Awupap istili eden OSuz, Ku-
man, Peqenek devrine; Karahanhlar devletinin kurultrS ve
ytikselig devirlerine tesadiif eden bu mezarlardaki silihlar ve
egyalar sayesind.e islimiyete gi'ren Tiirklerin ktiltiirlixini izah
edebilmekteyiz. (Bk. Lev.zg).
Batr Altayda Katun suyu kenannda ki Srotski kiiyii ya-
krnlarrnda bulunan bu mezarlar, ilk def;a M. D. Koprtov
taralindan bulundu. Buradan grkan egyalar Bryisk miizesinde
saklanmaktadrlar. Bu buluntular hakkrnda ilmi bir hafr,iyai
raporu yoktur. 1956 da M. P. Griaznov, buluntularrn btiytik
bir lcrsmru negretmilti 6. Srotski buluntularrnda Qin ktiltiir
ve sam'atrmn tedrleri buytiktti. Bu mezarlarda Tang devrinin
paralan da bulunmuqtu. Bu demekti ki, Giikttirk qaSrndan, X-
asra kadar gelen Qin niiffrzu halfl mevzubahis edilebilirdi'
Mezarlardan qrkan, Yak iikiizi.ine binm-ig ve baqrnda
Budanrn nur hAlesine benzer bir hilesi bulunan insan figi.iri.i,
pandantifli iki kiipe, ki.iltiir tarihi b+t'rmrndan gok iinemli idi-
ler. Hazarlarrn Saltbvo buluntularrna benzer eserlerdi ?.
Irorrll Ldrylrn
Srotski kurganlarrnda yatan muhariplere ait bu krhq- n rc{d
larrn, Orta zarrrar, kiiltiir ta.rihinde qok biiyiik iinemleri vardr.
Srotski krhqlan iizerinde baqhca iki ki.ilttiriin tesirleri gtiriil-
mekte idi. Prof. Kiselev, krhglar i.izerindeki siislere ve arslan
fig*rlerine bakarak daha ziyade Sasani tesirleri iize,rinde
durmugtus. Fakat bu tesirin yanrnda, Qin ktilti.iriiniin izleri
de gok agktre. Bize kalrsa bu iki ki.ilttiriin birleqerek meydana
getirdi[,i bii OrtaAsya kiiltiiriivardr. Bu iislfrp, Gtiney Sibir-
yadan Turfana kadar uzamakta idi 10.
8 Drcan. Eultun Ahaya, s. 8 v.d.
? A. A. Zaharov, AH, 28, n.r7.
8 DIYS, s.
554.
t Zabarov, AH, XV[, s. e8 v.d.
ro Prof. Kiselev de ister istemez bu krhglardaki siislerin Turfan iislfip-
lanna benzedi[.ini sii,ylemektedir (DIYS, s. 557). Gryaznov, bren. Kult-
ris. r7o; DIYS, s: 552.
 3oz ORTi\ ASYA

Srr&t'& o&
Ok uglarr baEhca iki macldeden yapiludr: Dernir ve kemik-
rflo
ten. Demir temrenler, kemiklerden daha btiytik ve i.iq dilimli
idi. Bilhassa kemik temrenler, qok tetkike deien sserlerdi. Kemik
temrenler rshk qalan oklara aitti. Osmarrhlarrn gaws oku dedik-
leri whk galan oklar gibi delikli idiler. Bu ok uqlart, Tuyahta
ve Kuray kurganlanndaki eski Gitktiirk ok uglanna beqzi-
yordu. Bunlarrn yanrnda, mrzrak.ucu $eklinde ktigeli olanlar
da vardr. IX. ve X. asrlarda en qok yayrlan ok ucu tiplcri
bunlardr.
lFtr&i'& ll Tokalar, Altaydaki eski Gitktiirk tiplerini andrrrnakta
lopohurr&
ddp idiler. Difer toka tipleri isc ince ve ustahkla yaprlnrqtr. Sivri
iSneli tokanrn kenarlarr da kabarrktr ve ii1'lece tezyin cdilnigti tt.
Bu devirde dizgin ve gem kayrqlarrnr siislcyen pllakalar da bol
miktarda bulunmakta idi. Bu siis pilikalarr iyi perdahlanmrg
ve dtiz yaprlmrEtr. Bunlar da GOkttirk ga$t cserlcrine bcnziyordu'
Altrndan yaprlmrE kemer ugldn qjurlu idi.

I
I

I
I
1

l
 *^*l;]iLAR
Orta Asya'daki biiyiik Tiirk kitlelerinin islimiyete giriqleri
hakhndaki bilgilerimiz, lazrLt kaynaklarda maalesef gok azdr.
Bazr Tiirk kabilelerinin zamarr zamar^ kitle halinde islimiyete
girdikleri kaynaklarda sirih olarak gdriilmektedir 1. Fakat
bu devirde, ls I im ki.ilttiriintin Orta Asya'daki'yayrhy haklcrnda
hiE bir bilgimiz yoktur. Sirderyanrn dofu sahillerine. yayrlan
O$uzlar ve Talas vadisinin iitesindeki Qu nehrinin yaylak
ve lrSlaklannda ya$ryan Karluklar, lslim kiiltiirlerinden nasrl
ve ne z.ama;la miiteessir olma$a baglamrElardr? Bu soru Eim-
dilik tamamile cevapsrz kalmaktadr
Bize kalusa,.bu sorunun cevabrnr bulabilmek igin, kabi-
leler ve kiilttirlerinin tespitinden iince , btilgelerin kiilttiri,inti
tetkikle ige baElamak lizrmdu. Ewelf, bu bOlgede lslim kiil-
ttirti bakrmrndan nizrm rolii oynayan ktilttir merkezini bulahm.
Ondan soffa, bu merkezin etrafirra ne derece tesir edebilip
edemedi$ini araEtrahm. OrtaAsya'da yerleEik islAm kiiltiirii ile
giigebe Karluklarr birbirinden a)nran en tinernli merkez,
Taraz veya Talas gelui idi. Zengin Talas vadisinde bulunan
bu gehir, bir yandan Batr Ttirkistan ve Sernerkand; difier yan-
dan da Fergana ile temasta idi.

r. IX-X. asrrlarila Taraz'da Islirniyet ve Karluklar

Islim da bildirdi[i gibi, bu Eehirde hcm
miisltimanlar ve hcrn de Ttirkler yagnakta ve burasr rfar-
luk kapn adrnr tagrmakta idP. Oyle anla5rhyor ki, Miislii-
man Tiiccarl,ann Orta Asyada gidebilecekleri en son mcrhale
de bu Eehirdi. Bu sebeple Taraz Eelui, bir nev'i tiiccar
Eehri mahiyetinde idis ve Tataz'da daha ziyade Bau Ti.ir-
r Oguzlarrn lsEmiyete giritleri igin bk. F. Siimer, X.fiqilda Olazlo,
D.T.C.F. Dergisi, XVI, 3-4, s. I45.
2 Hudud al-'Alam, s. trg.
t Aynt eser, aym yer; Berngtam, MIA, e6, s. 156.
 3O4 ORTA ASYA

kistan ve Semerkand kiiltiirii hnkimdi. Burad,a, Samanoful-

larinrn ktltiirilni.i de zama\ zzman miigahede etmekteiyiz.
Bu devre ait miihim eserlerden bir hamam, Burana
-"r.idi,
Babacr-Hatun veya Ayge.Bibi ttirbesi zamarrtmrza kadar gele-
bilmig eserlerdendi a. Eserlerde hikim cilan ingat malzemesi
tu{la idi. Bu devirle ilgili bir qanak ilzerinde Kfrfi yazr ile ya-
zrlmrg bir kitabe giiriiyoruz 6.Taraz kaamiginde bilhassa samani-
lerin tesiri Eok btiytiktn. Motfln dc tzmzmen Mtisliiman.Iran
karakterinden yani bitkilerden ve geometrik gizgilerden miire-
6" Halbuki Taraz'rn dofusunda,
Eekkildi Karluklann yayrldr$r
biilgelerde, hili insan ve hayvan resirnleri kullamrmakta idi.

z. Karluk kiiltiiriiniin ii2eHitttefi

Kdollrru ldta Isrggiiliin bahsrnda, Qu vadilerinde yayrlan Karluklann
Lfitrtrfiu trqr
uubvcrel&d gehirleri, Islam kaynaklanmn bildirdifine giire, Tiirk iilkeleri-
nin en mirnur ve miireffeh yerleri idi. pek gok akar sulan
ve mutedil bir iklimi vardr. Karh'lilapp bUytik bir krsmrmn
gdgebe olmasrna ra$men, bir goklan da kasaba ve kOylerde
oturuyorlardr 7.
Karluklann Qu nehri vadisinde ele geEen IX-X. as rlara
ait buluntularla yalan ilgileri vardr 8. cerqit lslim kiilttirti,
Qu nehri vadisine kolayhkla ni.if0z edememiqti. eu vadisinde
gtigebe Ttirklere ve eski Sq$dlulara ait kiiltiirler, Ishm kiiltii-
riine kargr uzun zaman mukavemet edebilmiglerdi. Bu muka-
vemet daha ziyade motiflerin de$igmesinde olmugtu. Bu dewc
kadar hayvan ve insan figiirlerine btiytik bir yer veren bu biilge,
(Lev. go) Taraz gehrindeki ishriri ktilttir gewesi kargrsrnda
ma$tp. olup yavag yaval gerilemeSe bagladr. Insan figtirleri
kayboldu ve onlarrn yerini bol bol nebat motiflai ve gcomctrik
gizgiler- almafa bagladr (Lev. 3r.33).

a Berngtam, SA, Xf, s.

378. Hamam igin bk. Ban2a dreowgo Taraza
i. ec dati'rorka, TovE,-IL Eserlerde xI-xII. csra ait muahhar iiiveler de
vardr (Berngtam, SA, XI, s. 378).
. r Betnstam, MlA, z6; s, 156.
6 Aynr eser, s. t57.
r Hud6d al-'Alam, s, 97.
s Bu buluntular igin bk. Berngtam, SA, XI, s.
374-ggl; MIA, a6,
s- 153-16o; Istoriko-kshurrue proghe Scaerno2 Kirgizii pi iit"r;ot * Aobogo
Quyskogo Kanala, Frunze, rg43.
 KARLUKLAR 3o5

Qu vadisinde bulunan ve IX-X. asrrlara .idiy"ti btiyiik bir KduL Lcreml$

ihtimal dahiliude olan kaplar, Karahanhlarl dewine kadar

Polikron de$illerdi e. Te2yinat balcmrndan Sogd kerami-
$inde olduf'u gibi, Qu havzasrndaki kaplarda da hayvan hey-

@ffi
@ffi
#ffi
ffi@
Levha 3o Karluk gaSr Eanak ve g<imlekleri
-
kellerine (Lev. 3r) 10 ve resimlerine Eok rastlanmakta idi. Bu
hayvan heykelcik ve resimlerinin, Islim dininin (Lev. gz-33)rr
tesirleri altrnda kaplarda yava| yavaq gtiriinmemef'e bagladr$rnr
agrk olarak miigahede etmekteyiz 12. Hayvan figiirleri.ile yaprl-
mq olan eski testi kulplan artrk ortadan kaybolmug dtiz ve
bir qekil alma$a baqlamrgtr (Lev. 3r)13
Karluk di:vri kaplannda kendini gQsteren en <inemli husu-
siyet yaprgtrrma tekni$i idi. Ksmen st2lise olmuS kuS ae gejk
figtirleri (Lev.3o-3r), ince bir tabaka Eeklinde ayn bir gamur-
dan yaprlrr ve testinin iizerine yaprgturlrrdr la. Ewelce tam bir
s MlA, e6, s. r57b.
10MlA, 26, s. r54, ris. 67, r-4. Koyun fig0rlerinden yaprlmrg kulplar
igin bk. MlA, e6, s. r53, n,r-4: N. Ostroumov, PTKLA, 1896; OAK,
r8g8; G. V. Grigoryev, Ot4ot ob arluologQcskoy raandlce a Tangi2ulskiy rajnn
U^uSSi a 1934 8., Tagkent, ry35; Kratkiy otget o rabotah Tangiltulsko2 arluologi-
geskoy ekspeditsii tg37 g., Tagkent, rgr4o.
11 Berngtam, Osnoanu etapt, SA, XI, s)
37r, ris. r7.
12 Bernltam, MlA, 16, s. r53, ris. 67.
13 Berngtam'rn kesin olarak ortaya. attrgr bu (MIA,
nazariye ve 16,
ris. 67) de verdi$i tema, tamamen kabul edilecek bir durumda deSildir.
Bununla beraber bdyle bir inkigaf tarzrnrn mevcut oldu$u da bir gergekti.
14 SA, XI, s.
3Zr, ris. 17.
Orla Atta, 20
 306 ORTA ASYA

koyun olarak tasvir edilen bu yapEtuma saplar, uzuvlan belli

olmayan bir koyun $em:Lsr qekline girdiler (Lev. 3r-32). Ve koyu-
nwryalmzca ayal*lar4 baqr veya boynuzlarr kaldrrs. Figiirler,
rtrk rcalizm den grkrp, gematik bir gekle giriyorlardr.
Yapqtrma tekni$i, esas itiban ilc So$d, keramiSine ait
bir hususiyetti. 'Bu teknife di$er Tann da$arr kiilttirlerinde 16
ve Talas vadisinde de 1? rasdarnaktayrz. Saplan hayvan figiir-
leri ile yaprlmrE kapldr, umumiyetle karm genig ve aEzr aErk
eserlerdi (Lcv. 3r). Daha sonrakiler ise emzikli testi veya ge-
niq a[rzh ma$rapa qeklinde idiler (Lev. 32-33). Bilhassa kulp-
lan sag tirgiisii geklinde olan bu ma$rapa bigimindeki kaplar
iizerinde durulma$a dder eserlerdir (Lev. 3I) t8. Kulptaruun
alt ksmrnda, bir de yonca yaprafr vardr. Bazr bitginler bu
kaplann siislerini insan giyiniEleri ile nukayese ederlerdi. Fa-
kat btiyle bir iddia siibjektivdir ve zor kabul edilebilir le.
rrd*rlxrcr Yukarda da stiylediiimiz gibi Taraz qehrindeki lslim
kiiltiirii, Qu vadisi ve Tarrn da$lanndaki islAmi olmayan
Uygur motiflerini siir'atle ortadan kaldudr. Qabucak silinen
motifler datn ziyade insan resimleri idi. Yolaa hayvan
tasvirleri .bu btilgede daha uzrrn z:rm,un yaqamrElardr m. Isl6.m
kiiltiiriiniin Kaxluk btilgesindeki motifler i.izerindeki ikinci
tinemli tesiri, nebat motiflerinin bollagmasr ile oldu. Bu
temiyiil sonradan Hrtai denen motiflerin dofma-
$rna yol agacaktrr (Bk, Lev. 34). Sogdlulardan beri
gelen ve Uygurlarda btisbiittin inkiEff eden realist motif-
' ler silinmefe ve onlann yerine siisleme (oraemental) tarzt
yerle$me$e baqla&. Motiflerden yava$ yava; silinen hayvan
t
ta MlA, 26, s. r54; Grigoryev, Kratki2 otget o rabotah Tangijrulsko2 arh.
Ertsp., TaSkent, t94o; lzv. UzFAN, igr4o.
' 16 Be rngt zm, Pamyatniki. starin lliysko2 Dolim, lzvetiya AN, Kaz.
SSR, ser. arh. up. I; Sukuluk buluntularr igin bk. MlA, 26, s. t55a.
r? Berngtam, Arluologipskie rabott v Kazalutane i Kirgizii, VDI,
4,
rgggl Parnyatniki staint Talasskol dolim., Alma-ata, rg4r; Trudt Semiregcnsko2
arluologQakq ekspcdixii, Talasskaga dalina, AImAta, rg5o; MlA, 26, s. r55.
18 Berngtam, MIA, e6, ris. 68.
le Aynr eser, s. r55.
Karlrla:'E. M. Pegereva, Gongarnoe proizaodstuo u gornh
20 Tacikoa,
Izv. SAGU, XIX, Tabl. r, ris. z; MlA, 16, s. r55.
 KARLUKLAR

tekilleri, yavag y-aval kap biqiminde giiriintir oldular. Ordck

geklindeki kiigiik k^pl"t, Qu vadisinde ve Tacikistanda gok
' yayldrlar (Lev.3r-33) 2r. Bu gekildcki kaplara Tiirkiyede oidelr
dernemiz de iizcrinde durulaca.k bir noktadrrs!.

s@6940
&BO
\-J#ail
6%d
--
Levha 3r
-
&e'
Karluk ga$ ganak ve gtimlekleri.

Karluk dcrrrinde qok gtirtilen siislerdendi a

Gcyik motitleri de
(Lev. 3o). Bu geyik motiflerini gtiriip dc Orta Arya ve Sibirya-
daki Hun ve Giiktiirkdqvrinin Hayoan UsWba eserlerini hatr-
lamamakimkinsrzdu. I(abartma inci dizisi motifleri desa bize,
Taraz'daki Hun-Got eserlerini hatrrlatrrlar.
Giiney Kazakistarrda,ki Qangal mevkiinde, oldukga yeni KsS &vrl
Kullrrn t&1.
devirlere ait ok uglan, tirkeg pargalan ve kama sapla.rr bulun- rttrl,.rl
2r E. M. Pegereva, lzv. SAGU, XIX, Tabl. r.
rs Anadolu'da bu kaplar daha ziyade idrar igin hullanrhr.
' It Bk. Lev. 3o; SA, IX, s. 37r v.d.
2. SA, IX, s. ris. 17.
37r,
 308 ORTA ASYA

mu$tu. Bruada Karluk dewi ktilttirlerinin yarunda, Altrnordu

tesirleri de gdriiliiyordu s.

3. Karluk kiiltiiriiniin yayrknasr

Fergana, Karluklann arazisinin drgrnda kalmaktayd.r. Fa-
kat Ifurluk dewine ait Qu vadisi Liilti.irleri Fergana iizerine
gok kuwetli etkiler yapmaktan geriye kalmamrElardrr. Karluk
ga$rndaki baghca buluntu yerlerinio tctkikgilerimize faydah
olur zannr ile aEaSrya veriyoruz
f,a! qchd
hufo&cl
' Bu Eehir Kuqan dewinden itibaren iskin edilme$e bag-
lanmrg ve bilhassa Gtikttirk gafrnda biiytik bir iinem kazan-
m{tr. X. asra ait Kasan keramikleri, Qu vadisindeki Karluk
eserlerine qok benziyorlardr. Bu sebeple Rus arkeologlan bu
keramikleri "Karluk Keramiii" adr ile adlandrnyorlardr 26.
ASr Ahsrket, XL-XII. asrrlarda Ferganamn merkezi idi. Bu
hrnlrlcrl
sebeple Ferganamn bilhassa muahhar kerami$i, Samano$ul-
lan ve Karluk eserlerine gok benzerlik gtisteriyordu. Qamura,
basma suretile elde edilen reliyef siisler, bu devir kerami$ini
karakterize edcn hususiyetlerdi 2?. Bu tekni$e Peykend ve
Samara' da da rastlam aktuF.
llov-lkn Nov-Kent'le birlikte, Haylama, Kurgagur-Tepe, Gulga-Tepe
frelclcl
vs. gibi X. asrr hususiyetleri gtisteren bir gok harabelcr daha
vardrr s. Maalesef bu tepeler iyice kazilmamrglardrr.

!s l. V. Sinitzin, KSIIMK, XXXII, rg5o1' Arhacologigeskic isskdooani2e

o Nijncm poooljc i (apaihon Kazalutaw, KSIIMK, 37, r95r, s. ro4 v.d. Bu
ktiltti'riin Ofuzlara ait olmasr daha muhtemeldir.
s0 Berngtam, MlA, a6, s. a3a-e44i Dreorynya Fergana, KSIIMK,
XXI; VDl, 4, rg48; N. $erbina.Kramarenko, Po Munilmawkitn sayattn-
2am Srcdrqt Azii, Spruvognaya knijka Samarkandskoy oblasti, IV, otd. IV,
s.49; N. Bryan-ov, O shdah drcmcgo goroda Kasana o Fcrganskolt oblasti, Proto-
kolr TKLA za r8g8.r8gg gg., s. 146; W. Barthold, Twkastan, II, s. 163.
t? Berngtam, MlA, 26, s. 244-247.
tt Berngtam, MlA, e6, s. e49-e53; M. M. Dyakonov, Ncskolka
nadpisq na Ka2rakah iz Khgizii, EV, II, rg48.
 KARLUKLAR go9

Peykend'dc yaprlan hafriyatlar, Samara'daki keramik tek- Pcvrcrr tm'

ni$i hakkrnda ilim-ilemine epey rErklar verdize. Basma tek- ,ffiTi
niEi ile yaprlan bu keramik, bilh"r* Sirderya boylanndaki rcl'
O[uz Eehirlerinde to gok yayrlmrgtr (s. gzS). Samara'daki motifler,
Peykend'den ziyade Sirderyamn iitesindeki a!'ag ve kemik oy-
malara daha gok benziyordu
Bu biilgede maalesef Karluk ve Karahanh keramifiini ldt-
kesin hatlatt" Uitbirirrden ayramamaktzytz. Bu tipteki kJra- ;ffi-*t
miklere rastladrSrmrz baghca merkezler, Qargelinsl, $ir-
dakbegsz ve Manakeldis harabeleri idi (s. r7z).

2r M. M. Dyakonov, Eaant*a paykmla, KSIIMK, zB, rg4g, s. 8g-g3;

R. Kerati (V. N. Kesaev), Ras@ki gorodiga pa2lsentla, SA, III; N. Ki-
parisova, SA, X; Yalubovskiy, Krc*i1 polcaoy ot4et o rabotah larqfsanskol
arhalogijcsko2 ckspditsii Ermitajai IIrt, rygg g., TOVE, II, s. 5r-69; KSIIMK,
fV, rgr4o.
e Oguz gehirleri igin bk. S. P. Tolstov, Goroda Guzou, SE, rg47,3.
r. 57 v.d.; Ogu, PcAcntgi, Morc Daukoa, SE, rg5o, 4, s. 5o v.d.
!1 Berngtam, MlA, e6, s. 98.
rr Aynr cser, s. to6.
x Aynr c!cr, & rr2._
 xv'
KARAHANTI TUTIURUNUN BA$LANGIqLARI
vE Ynnr,n$IK HAYAT

Karahanh devletinin kurulugunu tam olarak izih edebil-

mek iEin kaynaklarrmrz kifi de!'ildir. Kaynaklarrmrzrn azh[nna
raimen Qtr, Nann ve Talas ladileqinde yayrlan -ve Ttirk halk-
lan arasrnda miimtaz bir ziimre olan Karluklarrn oynaya;
bilecekleri btiyiik rolti azrmsamak imkinsrzdrr. Bu sebeple
biz bu eserimizde Karahanh kiiltiiriinii,. Karluk ki.ilttiriiniin
bir devamr olarak kabul ettik. Eserimizin konusu lslimiyete
kadar geldifi igin, Karahanhlarrn yiiksek devirleri bizi ilgilen-
dirmemektedir. Biz,' burada daha ziyade Karahanh ktiltiiriiniin
oluq devresini incelemek istiyoguz'
Inbr*
Karluk dewi kerami$ini tetkik ederken insan ve hayvan faDU
figiirleiinin siir'atle nasrl kayboldu$unu ve bunun yerini iebat
notiftcrinin stllisi bfu gekilde nasrl kapladrlrm giistermiqtik.
Karahanh dewine ait eserler umumiyetle karnr dar veya geniq
aazolar ae tabaklar& (I.ev.3e). Karluk dewinde, polikrom, yani
Eok renkli kaplara rastlamak mtimkiin de!ildi.
Halbuki Kara-
tr"t* aednde, Eok renkli kaplar birden bire Eo$almakta ve
yegil, kahverengi, tiirk mavisi bol olarak giiriilmekte idi' Ta-
baktann siislemeleri,, umumiyetle birbirine bbnzer bir pirensip
tizerine yaprlmrEtr. Stisler, ekseriyetle etrafa bir yelpaze geklinde
da$rlmakta idi (Lev. 3 3) Tabalrn kenarlannda da siislemelel veya
kfrii yazrsr ile bii yazr bordtirii bulunuyordu. Bu suretle mer-
kezden etrafa do! r dilimli bir tezyinat yayrhyordu. Bu dilim-
lerde, biraz d^ Qk tesdri mevcuttu. QQeklcr qok stilize idi' Bu
motifler, sonradan Hrtai adlm verecdimiz teryinatrn bag-
langrcr idiler.
Vaulann Sekline gelince, bu bahmdan da gene Qin tesirleri
galebe qalmakta idi. Kaplarrn karnmdan yukan krsrmlarrn-
da, umumiyetle bir teryinat kemeri bulunuyordu' Vazonun
tizerine lilettayin serpigtirilmig rozet vs. gibi stislere de rast-
 (,
L)

6e6w F
Fl

a
b#wu
Levha 3a Karahanhlarrn baglangrg devirlerine ait ganak ve g<imlekler.
-
 KARAHANLI KULTURUNUN BA$LANGIqI-ARI 3T3

d0flo
g $oa
O\3 EO
@ e ffimA
G
lu
\J
----->

7U a,

@A&@ffi
Levha 33
.
Karahanlrlarrn baglangrg devirlerine ait buluatular:
l.- Qanak ve gdmleLler; z. $era$lar ve rozetler..
 3r+ ORTA ASYA

lanyordu 1. Stilize yapraklar ve gigeiler siislerin ekseriyetini

teqkil ediyorlardr. Geometrik siisler bile gene stilize olmug
ve riyazi manalanm kaybetmiglerdi.
Geometrik siisler, nebati motiflerin ilnvesi ile mahiyet-
lerini kaybetmiglerdi. Bu sebeple, bazr Rus bilginleri, bu tipte-
Li Karahanh motiflerini "Nebath-geometrik" adr ile adlan-
drrmrqlardrrz. Bize giire, ilk Karahanh motifleri, Ana-
doludaki Selguk devri aEag eserlerindeki "tabla
.iglari" tezyinatrnr andrrryorlardrs. Bu motiflerle, Doiu
ve Batr Tiirkistandaki aSag esederin stisleri ve iqleme tek-
nikleri biiyiik bir yaki.hk giisteriyorlardr. Esasen Or ta-A s ya' da
aEag igqilifiin giigebe Ti.irklere ait bir sar'attr. Bu
a$ag tekniSi kendisini hem mimaride ve hem de
keramik tczyinatrnda giistermiEdia.
Dllil trdrr
Bigpek (Frunze) biilgesinde bulunan bir taq stitfin, Kara-
hanhlar mimarisinden bir parEap veya unsuru giistermesi
bahmrndan btiyiik. bir ehemmiyeti haizdis Bu qekildeki taq
siihurlara Orta Aryamn muhtelif btilgelerinde rastlanryorduG.
Bu dikili stit0nun manasr ne idi? Dini bir ifadesi mi vardr?
Aga$r krsrmlannda kemer geklinde bir siis bulunuyordu. Or-
tasrnda bir de madalyon miigahede edrliyordu. Daha sonraki
dwirlerde, Ttirkistamn fuuhtelif yerlerinde, aSag stitfinlara
rastlamak miimkiindii

r Bk. Lev. 33,r1 Berngtam, MIA'.e6, s. r6r-r6e.

't Aynr ixer, s. r57 v.d.
Ayttt eser, s. 165, ris. 7e.
{ Karfrla: Aynr eser, ris. 7e; SA,. IX,'s. S79, ris. ez.
5 MlA, e6, s. r58,
i Talas biilgesindekiAk-Tepe'de: P. lvangv, K uopmn o drcuus|tah
o urluvyah Talasa, Sb. S. F. Oldenburga, L.r r934i Sayram'da: M. Mas-
son, l( wprosu o' Foislujdcnii pamyatnikoo draarclt dcrcryamoy afiitchnn, Sb.
"Po Ticikistanu", Ta.gkent rgeT; Oburdan buluntusu igin bk. M. Andreev,
Sb. "Po Tacikistanu", c. r i Qtulqus rrrlwrrunts da bois scalptl du Twlu*an
occidcntal, AI, II, rgg5, t-2, s. 69 v.d. Gene M. Aidreev, Darcqtwma2a
kolotma v Mat4a, lGAlMK, IV, Tabl. IIL Muahhar agag siitunlar igin bk.
G. A. Pugagenkova, O nzmh &rcryamfi kolotmah XIV-XV oa. og. Twhcstdw,
lzv, KazSSR, ser. arhitekturanaya, Nr. r; O hamanth kolomah k Tatassko2
hlint, Trudr lYall t<irgFAN, T. II.
 KARAHANLI KULTUR(INONBA$LANGIg-ARI srs

Karahanh devrine ait pel Sok "gerat"; yani y"E lanba-

lan da bulunmugtu ?. Brurlann biltursa iipht";
-a*a -F
nr"
*
rindc bir tezyinat pilikasr bulunuyordu. (Lev. 33,e) Bu piHta-
larda bol olarak l(arahanh dwir motiflerini gdrebiliyoruzs.
$u ecerlerin topraktan olmalanna ra$men, onlara madent bir
ga,til v.erilmek istanmigti 0. Ilatlar da gok keskindi. Esas giivdeye
nazaran qok uzun bir gaga anziSi vardr.

ffiW@@l
#ru&ww&
ww @ffiffiw
Lcvha 34 Karahanhlann baglangrg devirlerinc
-ait ganak
gdmlct siisleri.

Efu ldtl
Grifon ayaklan ile siislsnmig gamdanlar, Balasagun ve ;ddr rr
Sukuluk'ta gok bulunmuqtu. Bunu Sasanilere adedenler de {E .irh
yok de$ildir. Fakat bu gekildeki ha1ruan uzuvlanna ilk isltm
eserlerinde de rasthyoruz.

? Berngtam, MlA, nq ris. 7a.

I Aym eser, aynr yer.
1 Ay"t eser, a 166.
ro Raimlcri igin bk. SA, IX, Berngtam'm lcrrha$: Nr. 235-e39. Aynca
bk. MlA, 16, s. r58, n.r-4.
 XVI
KARLUK $EHIRLERI
W. Bartold, O Hristiantsae a Twkcstana do Mongotskilt pniod, Spb., 1893,
s. 15, (ZVARAO, VIII); Otpt o poedzlc o Sreilnyu2u Azi.2u s naugqru tse!ru'
r8g3-g4, Zapiski AN, VIII, sr.-, I, {, Spb., 1897, s. 39; rf aopront ab yaakah
Sogdrsko i Toharskom, Sbornik "Iran", I, rge6, S. 36; Four studies on tlu
history of Central Asia, Leiden, 1956, s. 8r; A. N. Bernqtam, Nckonru itogi
artuohgQeskih rabot u Semirege, KSIIMK, r3, 1946, s. tro;
TyurgeSskie monett,
TOVE, Ig4o; Arlwologigeskiy oguk Settanoy Kirgizli, Frunze, r94li -r
II,
MIA, r4, rg5o;
Noaq tip Tlntrgc.gskih mawt, Tyurkologigeskiy Sbornik,
I, rg5r,1 B. Denike, Iskusstuo Sredne.y Azii, M., rge7, s. Arhitekturnqt t6;
ornamcnt Srcdrcy Azii, M. -L., s. z4 vd.; P. P. Ivanov, Materiah po
193g,
arluologii kotlooint Isnk-Kulta, Trudr Kirg AN, III, 1957, s. roz-ro6; Izvestiya
Sredazkornstarisa, I, Taqkent, 1926, s. IB-4e; III, r92B, s. re8: L. N. Kr-
zlasov, Rnskopki drewugo Balasaguna, Vestnik Mosk. Univ., M', ig53,
tr, s. r5g; SA, rg54, g, s. go: Rabott Qulskogo ,arhaohgi'geskogo otryada u
rgSg-s4 gg., KSIE, 26, rg1:,, B8-g6i lssledoaanilti na Ak'Besimc a 1953'54 gg.t
Trudr Kirg. arh. -etn. ekspeditsii, II, I95g, s. 155-242; P. N. Kojemyako,
Rannesredrcaekouu goroda i posclcni7a Quysko2 doli.nt, Frwver I959i A. H. Mar-
gulan, 'Iz istorii gorodou i stro2telnogo iskusstaa dreonego Kazalutana, Ahna-Ata,
r95o, s. rzz; M. E: Masson, Izvestiya Sredazkornstarisa, III, Tagkent,
rge8, s. z7r; Kratkilt ogerk istnrii iztqmila Srefuv1 Azii a drluologigeskom otno'
gczid, Trudr SAGU, LXXXI, re, Tagkent, 1956, s. z3; OAK, t8g5' s. 75;
OAK, IBB9, s. go; OAK, r8g7, s. 7r; OAK, 1889, s. 75, tr2i A. P. Oklad-
nikov, ArtuohgQukie isslcdooania o Kirgizii, Vestnik AN, 1959, 9, s. 5o-55i
Rabou Kirgizi,olt komplekxw2 arh.-ctwgr. ekspeditsii o 1953 9., SE, 1954, r, s.
r53; N. F. Petrovskiy, K stata o Hristiantsae,o Turkestan, ZVORAO, VIII,
r8g3{4, s. r5o; ESe zametka o stah V. Bartalda, ZVORAO, ibid., s- 354-
gSZ; fff<f.e, za pervry god ego deyatelnosti, Tagkent, 1896, s. +z; O. l-
Sil,i.oorr, TynSrStki" truttcu, lJgeniya Zapiski In-ta Vostokovedeniya AN,
16, r95g,54t; A. M. $erbak, op., cit., s.57r; K ist. -Arh. izugmia Kazals'
tana i Kirgizii, VDI, rg3Br. t:2' s. 2o+i M. A. Terentyev, O razoalini krc-
posti Tur*ul p Tokniahsbm zazderTrwdr IV, arh. sye,da,Kazan, t88+ X:IV;
A I. Terenojkin, Arluotogigeskie rapedkc Qu a tgzg, PIDO, 1935, 5-6,3.
I48-r4g; Z. Y. Togan, Balasagm, IslAm Ansiklopedbi, II,.s. 26g'272i
On yedi lataaltt'yhri, Istanbul, 1934; V. A. Vasilye v , Proekt orogenia dolint.
r. Qu o Sanircgenskoy oblasli, Spb., r9r5; N. Yadrinisev, Arluologi'geskie
lzukaniya i otkritia d-ra Poyarkooa bliz Tokmaka, Zapisi<t AN, 52, z, Spb.,
1886, s. I54-r5g; B. Zasrpkin , Athitekturnu pamyatnilci Sre&u! Azii, M.,
rgr8, s. a84.

Gitktiirk devleti zanuuunda ve daha sonraki Karluk ga-

gnda, Qu havzasr biiyiik bir iinem kazanmrqu. $unu itiraf
3r8 ORTA ASVA

etmek lizrmdrr ki, Eok eski devirlerden beri iskAn edilmiq olan
bu biilgenin yerlegik halkr, So$dga konuqan ve Ti.irklerin
So$dak dedikleri kavimdi. Sogdaklir," Ortaasyanrn btiyiik
ticaret yollarrnrn gegti$i bu gehirlerde oturuyorlar ve kervan-
cihkla geginiyorlardr. Bu gergeSi itiraf ederken qunu da belirt-
mek lizrmdrr ki, Qu havzasrnda Gtikttirklerden ewel kurulmug
olan iskAn yerlerio gok az ve mahduttu. Gdkttirk devletinin ku-
rulugu ve yi.ikseliqi ile bu biilgedeki mesk0n sahalar, birdenbire
eskisi ile mukayese edilmiyecek derecede Eo$ahp biiyiidtiler.
AEaSrda sralayaca$rmrz gehirlerde elde edilen buluntular,
bize bu gerge$i kesin olarak do$rulamaktadrrlar. Soldaklann
bu-qehirlerdeki mevcudiyetini . inkir etmek nasrl ilmi haki-
katlere.aylan ise; G6kti.irk ga$rnda genig bir qekilde go$alan ve
vadilere serpilen iskin yerlerinde, Ttirklerin bulunmadr[aru
siiylemek de o kadar garip olur. Bu hususu yer yer giisterece-
!'imiz delillerle teyid edece$2. So$daklann Giilttirk ve Ti.ir-
gegler iizerindeki tesirleri her zaman biiyiik olmuq ve_iki kavim
arasrndaki miinasebetler de dostane olarak "devam etmiEti. Bu
sebeple Goktiirk Kaganlarr, Bizansa giinderdikleri elqileri
So$daklardan segmiqler ve Tiirgeg Kaganlarr da sikkelerini
So[d alfabesi 'ile yazdrrmrglardr. So$daklar her bakrmdan giigebe
Tiirklerin yerlegik lrayata gegmelerine )ol giistermig ve rehberlik
etmiglerdi. VIIL asnn ikinci yansrnda, Karluklanir Qu havza-
srna gelmeleri ile, bu btilgedeki ahAli daha da qoSaldr. Bu se-
beple IX. ve X. asrrlarda, Qu nehrinin kollarr tizerindeki iskAn
sahalarrnrn srklaqtrklanru g,iiriiyoruz. Karluklarrn yavaq yavag
yerleqik hayata gegtiklerini ve ziraatgrhk yapmafa baqladrk-
lannr giisteren kat'i delillerimiz vardrr. Qu vadiiinin yukan
lrsrmlan, giiqebeler igin emsilsiz bir otlak tegkil ediyordu. Bu
sebeple Karluklarm bir krsmr, bir mtiddet daha giigebe hayata
devam etmiqlgrdi. Karahanhlar devrinde bile, Karluklann
hepsinin yerlegik hayata ddnmelerine mini olunmug ve btiylece
muharip kalmalan istenmigti. $ehirli ve giiEebe muharip Ttirk-
ler, bu suretle Karahanh devletinin kurulmasr igin miisait bir
zemin hazrrlamrglardr. Karahanh devletinin doSmasr ile birlik-
te, Qu havza.smdaki biiyiik gehirlerin etra{inda, bir gok yeni
iskin yerlerinin birdenbire peyda olmasrru bu hazrihk devresine
hamletmeiiyiz Kara-Hrtay istilisr, bu brilgenin hayatrnda
 KARLUK $EHTRLERI 319

talihsiz bir devir agtr ve bunun neticesi olarak Qu havzasrndaki

i
i;
ntifus, yava! yavaq azalmaSa baqladr. Kara-Hrtay dewinden
E.
zamarrnilzz gelen eserlerin saytst da gok azdtr. XII. aur so-
h nunda, iskin yerlerinin biiytik bir go!'unlufunun hayatr sona
IF erer. Buluntular, bu gergesi bize kesin olarak do$rularlar.
r
t rz59 da buraya $elen Qinli bir seyyah da, Qu havzasrmn in-
hitatrna iqaret etmig ve bir gok harabelere rastladr$rru kaydet-
rniltir. Bu sebeple, W. Barthold'un da dedi$i gibi, Timuriler
qa$rnda, Qu havzasrnda qehir denebilecek bir iskAn yeri kal-
mamrqtr. Bu biilge, Tiirklerin gelmesi ile parlayan ve gitmeleri
ile de stinen tirremli bir medeniyet sahasrdr.
Agpara gehri, Giikti.irkga$rndad.a tinemli bir rol oynanul
ve Qinliler burasrm A-gi-pu-lai, Islim co$rafyacrlarr ise Asbara
adr ile adlandrmr$lar& 1. Qu vad'sinin en batrdaki gehri olan
bu yerden, yollar Taraz'a giderdi. Islim co$rafyacrlarrrun eser-
lerinde, Agpara'run batrsndaki Kiilin ve Mirki gibi Karluk
L

gehirlerinin adlan da geger. Fakat bu yerlerin, gimdiki harabe-

belerin hangilerine tekabtil ettiklerini tabii olarak bulamryoruz.
g
$ehir, Qu nehrinin.Aspara kolu iizerinde kruulmuEtu2. Gtiney
x
ve batr tarafr nehir ile gevrilen gebrin ig kalesi, baghca tig btilti-
me aynlmrg ve kalenin tamanu hendeklerle tahkim edilmigtir.
Elde edilen buhurtulara gilre, gehir Gdktiirk ga$rmn sonu ve
F
Ttirgeg devrinde biiytimefe baqlamrg, Karluklar zamamnda
l
da en btiytik Eeklini almrgtrr. Giiktiirk ga$rndan ewele ait eser-
ler ele gegmemigtir. VIII-IX. asra ait keramikler ve diSer
eserler, Balasagr:n buluntulan ile yakrnhk giisteriyorlardr 3.
Kayrnda gehri, Aqparamn do$usunda, Carh'Kayrnda
suyu yakrrundadrr. lg kalesinin btiyiikliigti, 6oxrgo m. dir.
Etrafi su hendekleri ile gewilmigtir. Gtiney'doSu tarafinda
biiyiicek bii de havuz izi vardu. 19 kalenin drytnda ise, eski
iskAn yerlerinin izleri giiriiltir. rg,4r a. ve 1954 5 senelerinde
r E. Chavarrtres, Documents sltr hs Tou-kiue Occidtntaut, s' rol W'
Barthold, Die alttrakitctun lwchifun nn dic Arabischen Qgll'cn, s. 17, n' 7;
Tomaschek, WZKM, III, r88g, s. ro6-ro8: Barthold, Otget, s' r8-4t'
s Bern;tam, MlA, 14, s; 24 vd.; Pl. III, l.
8 KojemyaLo, Aynr esr., s. 84-88.
{ MIA, 14, s. ro3, Pl. 18.
6 Kojemyako, Aym esr., s. 88; Barthold, Ot1ct' s' t8'
 ORTA ASYA

Ruslar tarafindan kazl yspllryak araqtrnlan qehirde, bilhassa

Karluk Eaf,ana ait pek qok ganak Eiimlek bulunmugtur. $ehrin
hayatr Gitktiirk qaSrnda, yAni VII. asrrda baglamrg vc Karluk
ga$rnda, X. asrr.ll sona ermigtir.
$iE-Tiibe veya Niizket, kayrnda'nrn d.o$usunda, Ka-
ra-Baltr suyunun tizerindedir. Bu qehri Rus bilginlerinden A.
N. Berngtam, Arap co$rafyacrlanmn eserlerindc bir Karluk
gehri olarak adr geqen Niizket gehri ile birlegtirrniqrirG. Bu
ayniyetin sa!'lam ve ilmi esaslara dayanmamrg olmasrna raimen,
okuyucularda tarihi bir bilgi ve tasavvur uyanduabilmek
igin, qehirleri eski adlan ile beraber yazmaSt faydah giirii-
yorvz, $ehir, Karahanhlar zamanrnda yaprlmrg olmasr Eok
muhtemel, iE. iEe iki biiyrik surla Eewilmiqtir. Surun iq hsmr
o zamarrbir ziraat sahasr idi 7. Bu sebeple pck gok kanal izlerine
de rastlanmrgtrr. Bu kanalldrr besleyen iki de biiytik havuz
gtirtiliir. 57ox465m. btiytikltigiindeki ig kalc, baghca iki la-
srmdan meydana gelmigtir. IE kalenin giiney batr kciqesind.e bir
saray bulunmu$tur 8. iqinde Zerdigt dinine ait eserlerin bulun-
masl, bu sarayrn Soidaklara ait olduSunu gristermektedir.
Bu saray Grikttirk ga$rna, yani VI-VII. asra aittir. $ehrin inkiqaf
ga$r, XII. asnn baErdrr. Burada, Karluk devrinde ancak giiEebe-
ler yagryordu e. Bununla beraber gehirde, Karluk Ea$r kerarni-
$ne de rastlanmrghrro.
Kara.Baltr ve Ak-Su nehirleri arasrnd.aki kervan yolu
i.izerinde, bir Eok kervansaray ve kiigiik Eehir harabeleri d.e
bulunmuEtur. Bunlar iginde en ijnemlisi, bugiinki.i Rus kiiyii
Poltavka yakrnrndakl6ittt. Qanak giimlekler, daha ziyade
IX-XII. asra ait bir 6zellik giisterirlerdi. Bu iskAn yerinin
Karluk devrinde kurulmuq olmasr muhtemeldir. Bu )erin az
do$usunda, 56 x z5 m. btiytiklti$tinde kiigiik bir ig kalesi tulunan

o MIA, t4, r)24, 76. $ehrin pilAnr igin bk. Trudr Inst. Ist., 4, 1958,
s. r36.
? Kojerhyako, Aynr esr., s.
Zg.
e MIA, r4.
s Hudfrd al-'Alam, (Minorsky terciirnesi), s.
79.
10 Kojemydko, s. rB3-184.
tt Ay* or., ,. izz-rr5.
tt Ay* sr., s. r22-r25, Pl. 29.
e
E KARA-
f M. S. GOKTUR.K KARLUK HANLI
KARLUK
F. $EHtRLERI vI. VII VIII: I)L X. XI. XII XIII:- XX.

A,gpara X X X X
t
Kayrnda X X X X

.:
gir- Tiib X X X X X
I

Poltavka X X X X X X X

Ak-Ba;-At X X X X

Ak - Su (Belovod) X X X .X

Aleksandrovka X X X X X

Harran - Cqvan (Ak - Tepe) X X X

Tolek X X X

Ak - Tepe (Sretensk) X x X X x x X

SUKULUK X X X x

CUL (Cil-Ar*) X

,Alamedin vadisi X X Y

Qumrg X x X X

Novo - Pokrovsk X X X

SARIG X x X X X

KRASNO-REqENSK X X X X X X X

KLYUqEV X X x X X X

'KISMIqI ffakahil) X X x X X X

Ak- Tepe (Stepinsk) X X X X

Tunuk X x x X XTII

-T-* '-x .,,.:.:..iF

- x-- &s-,"#.

Cumgal ? X X X -i:

? X X X
$ird:rL. - Bck X

( l:rlcln'ar X X {
I'okuz - Tarav ? X X X

At - Baq ? X Y. X x

ccdvel r,-KARLUK $EHIRLERININ KRONOLOJIT CnoVnr,l

 M.6. KARA:
o;*vz EFTALIT QOKTURK KARLUK HANLI
$nntnr,nnl
.IV V.VI VI
IV.I M. s.
VIII. IX. X, XI. XII. XTI - XX
VII
Otrar X x x X X X x x X

Altrn - Tege Y x X

Tokay - Tc,pe X X

I. Qaplak-Tepe X X

II. Qaplah- Tepe X

Prga[gr- Tepe X x X X

SUTKENT X X X X X

Bayrr - Kum X X X X X x
Ak - Tepe X X x
OKSUZ X X X X X X X X

Kavgan- A-ta X .X X XIV.

Artrk ?epe ? X x
' X

Buzuk-Tepe x x xv.
SARDASI X X X

Ak- Tepe X X

Kuyruk- Tepe X X X X x x x

SIGNAK. X X X X X X X X

SAVRAN X X X X X x.* x
N{ir - Tepe X X .X

lSkan X X X xvI.
gornak- Tgpe X x .XVI. x
Sadrk - Ata- Tepe x X 'x X X

Quy - Tcpe X >.1

kan I
I
'l 'I x\.
I

Kar:i,plr:t - fept: ?
X XI\;,

rrvan -'fepe ( X X x XIV.

cedvet Ir-- ()e;Lt )EHIRLERININ KRONOLOJIK CEDVELI

*"t

rl

KARLUK $EHIRLERI 32t

:l
:l
bir harabe daha vardrr. Burasr da X-XII. asra ait bir Karluk-
il Karahanh rib'atr olmahdrrrz. Bilhassa bu biilgede, insanlann
hi
atlarla birlikte gomiildii$ii, Gdkti.irk ga$rna ait gcigebe Tiirk
mezarlarr bulunmuqturrs. Bu yerin kuzeyinde, Ak-Bag-At
adh yerde, So$daklara ait eserlerin yanrnda, Karahanhlann
baglangrcrna ait eserler yanyanz giiriilmtigtiir. Htilisa ede-
cek olursak, burasrnrn da Gtlktiirk ga$rndan itibaren isk6.n
edilme$e baqlandr$r anlaqilrrra.
Ak-Su ve Sukuluk nehirleri arasrndaki btilgede de ol-
dukga srk isknn yerleri giirtiliir. Ak-Su'nun hemen dofusundaki
kervan yolu iizerinde,rusqa Belovod, .yani Ak-Su adrnr tagryan
genig duvarlarla Eevrilmiq kiiEiik bir kale, Griktiirk ga$rnrn
baqrnda kurulmuq ve Karahanh devrine kadar devam etmigti 15
Buluntulara gcire qehir krsmr, Gciktiirk ve Karluk Ea$rnda
kurulmug olmaLydr. $ehrin duvarlarr su hendekleri ile tah-
kim edilmrgtir. Ak-Su qehrinin do$usundaki Aleksandrovka
adlr yerdeki kfigiik kale kahntllarlrG, Kara-Hrtay mezartlT.
ile budist Qin eserlerini ihtiva etmesi bakrmrndan bir <inem
tagrr. Burada Karahanh qa$rna ait qok miktarda ganak gdmlek
bulunmugturr8. Bu yer de'Giiktiirk Ea$rnda kurulmugtu. VIII.
astrdan iince iski4 edildiSi Ei.iphelidirle.
Harran-Cuvan gehri, Islim co$rafracrlannrn eser-
lerinde gegmektedir. Ak-Su nehrinin do$usunda, falen Ak-
Tepe adrnr ta$yan oldukga geniE bir harabe, bazr bilginler
taralindan eski Harran-Cuvan'la birlegtirilmek istenmiEtirm.
Bir surla eevrilen qehrin ortasrnda, bir sarayla bir havuz bu-
lunmuqturer. Bu buluntulara giire, burasr da Gtikttirk gairmn
r? MlA, t4. s.25, roe; Kojemyako. s. r37.
ls MlA, 14, s. ror.
14 MIA, 14, s. ror-ro2.
16 MIA, r4, s.
98; Kojemyako, s. 97-99, Pl. r3.
ls MIA, 14, s. Kojemyako, s. Pl. ro.
98; 95-96,
17MIA, 14, s. 98.
18 MIA, 14, s
98; Ak-Su'da bulunan yazrtlat igin bk. Berngtam,
KSllMK, 17, rg47.
r) Bernptam, Istoriko-kulturnoc prosloc, s. zt.
20 MIA, t4, s. 2+i Kojemyako, s.
99.
2r MlA, r4, PI. IV, 3.
Orla Aqa, zt
 ORTA ASYA

son devirlerinde, VIII. asrrda kurulmuq ve XI. asra kadar

devam etmig bir iskAn yeri olmahdrr.
Tolek adh harabe, Ak-Tepe vc Ak-Su'nun epey kuzc-
yinde, Ak-Su ve Sukuluk nehirlerinin kavga$r tizerinde kurul-
muqtur2z. Bu biilge, Karluklarrn siiriilerini yaydrklarr otlak
yerleridir. Harabeler, zamarumtza kadar az tahrip edilmig
olarak gelmigtir. Qu havzasrrun kuzeyi, giineye nispetle ol-
dukEa geg zamanda iskin edilmigtir. Bu yeni iskin hareket-
lerinio Karluklarrn yerlegik hayata tedrici olarak geqi-
gine hamledebiliriz. Buluntulara grire, IX. ve X. asrrlarda
kurulan bu gehir, XII. asra kadar yalamqtr. Karahanhlar
devrinde yaprlan duvarlar, nehir kavqafrnr da iginc almrqtr.
Kuzey lr;rsmrnda ise ziraat yaprlmrq sahalar vardr.
Ak-Tepe harabeleri - ki Ruslar Stepinskoe derler-, bil-
hassa drg duvarlanna bakrlacak olursa, oldukga biiyiik bir
qehir manzarasr giisterir? Bugiinkii Kazakistanla Krrgrzistan
arasrnda bulunan bu qehir, kryrsrnda kuruldu$u Ak-Su nehrin-
den kanallarla su ahnrnak suretile sulanabilen genig bir ziraat
*.hurrr,r sahipti. IE kalesi gok kiiEiiktiii. Oyle anlaqrhyor ki
Karluklann yerleqik hayata gegmesi ile, IX. asrda kurulmug
ve XII. asnn iqinde de insanlan bafindrrmrg, sonra boEalmrqtr.
$ehrin ve kalenin inqa tarzt , Balasagun ve $iq-Tepe gibi Qu
havzasr qehirlerine benzemektedir.
Sukuluk gehri, adrm sa$ kryrsrnda bulundu$u Sukuluk
Eayrndan afu. Zamammrzda iE kalesinden ve drq duvarlanndan
pek az bir hsmmrn kalmrg olmasma rafmen, yaprlan sistemli
kaztlar.sayesinde burada elde edilen buluntular, Orta Asya
medeniyet tarihine iinemli faydalar sa$lamrqtrrza. Biz, bu
kitabrmrzda, Sukuluk buluntularrna btlytik bir bir tinem ver-
dik (bk. s. r7o). tevhalanmrzda, Giikti.irk ve Karluk dEvrinin
So$daklanna ait figiirleri, ossuariumlan, Doiu Tiirkistan sana-
trrun bu b<ilgedeki tesirlerini giisteren numune eserleri ve motifleri
hep Sukuluk'daki buluntular iEinden segtik (Lev. go-33). Bilhassa
Giiktiirk galrnda btiytime$e ve geliqme$e baqlayan bu qehir,
r8 Kojemyako, s. t r$-rzz,Pl.26,e7; Trudr Inst. Ist.,4, 1958, s. I42;
ts Kojemyako, s. rI4-lrB; Trudr Inst. Ist., aynr esr., s. I3g.
3a Berngtam, MlA, 14, s, g3Ag7; Istoriko-kult. proghc, s. 23.
 KARLUK SEHIRLERI 323

Giiktiirk, Karluk, Karahanh kiilt{irlerinin birbirlerini nasrl

takip ederek inkiEif ettiklerini sinesinde tagrd{r eserlerle- bize
safha safha giisterebilmektedir. Karahanh devrinde Islim
kiiltiiriiniin, giiEebe Ti.irklerin san'atrndan insan ve hayvan
figi.irlerini nastl attr$rnr ve veni bir EiEekli Ti.irk tezyinatrmn
,ris,l m.ydana geldi$ini gene hep Sukuluk buluntulart ile an-
hyabiliyoruz. Sukuluk yakrnrnda Karluk ve Karaharth Ea$rna
ait kiigiik bir iskin ycri daha vardrrts.
C u t gchri Isldm co$rafyacrlarrrun eserlerinde geqer.
Barthold, bu qehrin adrmn TiirkEe "Qiil" kelimesinden geldi$i
kanaatrndadtrzd. Bu qehre'Cil-Arrk'da denir2?. Cul'un bugiinkii
Piqpek yakrnlannda olmast Eok muhtemeldir. Bazr Rus bilgin'
leri, Piqpek'in batntndaki Qola-Kazak hatabeleri ile birleq-
tirmek istemiqlerdir 28. Bu birleqtirrne tabiidir ki nihayet bir
tahminden ibarettir. Qola-Kazak kalesi, iq ve dtg kaleden mey-
dana gelmigtirze. $ehrin etrafi genig bir zitaat sahast ile gevril-
miq ve bu saha drq duvarlann iginde kalmrqtrr. Surlar iginde,
Qinlilerin Tang siililesine ait paralar ele geEmigtir. Giiktiirk
g.grrrdt, VII. isrrda kuruldu$'u anlaqrlan bu gehir, XII. asnn
iEine kadar devam etmiq ve ondan sonra bogalmrgtrr.
Alamedin suyu, Piqpek'ten kuzeye do[-ru akar. Bu su
iizerinde de Karluk devrinde iskan edilmiq bazr yerler gtiriiliir.
Bu kiigi.ik qehirciklerin de, ktiglik birer kalesi ve etraflannda da
ziraat btilgeleri vardt 30. Alma-Ata'ya giden iinemli yol bura-
dan aynlrrdr. Bu sebeple Karluk devrinde, bu yol tizeri de iskin
edilmiqti; Bu qehirlerden en iinemlisi Qumrq idi.
Qumrq btilgesinde, biiyiiklii kiigi.iklii dtirt harabe vardrr31.
Bunlann hepsi de Karluk gaSrnda kurulmuq, Karahanhlara
2t Kojemyako, s. I58. Pl. 65.
"zr Ayru esr,, aynr yer.
Minorsky, Aynt esr., s. 292'
t8 Berngtam, MlA, I4, s. e5 vd.; arhcologigcskil ogcrk Seuermy Kir-
gizii. Frunze, Ig4l.
gs MlA, I4, Pl, III, e; Koemyako burasrnr Klyugev adr ile adlandrn-
yor.
Kojemyako, s. rt5 vd., pl. 3o.
.so
sl Kojemyako, s. rIr, t37-r4r' P. P' Ivanov, Trudr Inst. fst',
Kirg. AN, III, rg57, s. roz-ro6; Terenojkin PIDO 1935 5'6 s. 139.
 l
ORTA ASYA

ait iskAn yerleridir. IX. asrrda kurulan bu kasabalar, XII.

I
I

asudan sonra terkedilmiqlerdir. Bilhassa Qumrq adr ile anrlan 1

I
bir harabenin surlan, qok muntazam bir diirtgen.geklini..arze-
der. Gene d6rtgen qeklinde yaprlmrg olan ig kalesi de, aErlan su I
hendekleri ile iyice tahkim edilmigti. l
I

Novopokrovsk diye, rusga adr ile anllan ve Piqpek'den 4

I
Tokmak'a giden yol iizerinde bulunan bir harabe, Giikttirk i

ga$rnda kurulmug olmakla beraber, bilhassa Karluk dewi iqin :

tinemli eserler ihtiva qtmekte idi ee. Bu yerin yalanlarrnda i

Gciktiirk ga[rna ait, riliilerin atlarla beraber giimtildiikleri gii-

Eebe TUrk mezarlanna da rastlanmrqtrs, Karahanh devrinde
de rinemli bir merkez oldu$u anlagrlan bu gehirde, uygurca
yazrlarsa ve arapga yazrlmrg miihiirler ele gegmiqtirs5. $ehrin,
etrafi burglarla siislenmiq, dik diirtgen geklinde bir kalesi ve
yat:rnlannda da, muntazam bfu qekilde aqrlmrq kanallarla'sula-
nan bir ziraat b6lgesi vardt.
Sarrg, bugtinkii Piqpek'in do$usunda, ruslann Krasnaya-
ReEka (Krzrl-Su) dedikleri gehir harabesidir. Kasaba bir oba
igine kurulmu! ve giineyi tepelerle gevrilmiqtir. X. ve XI.
asrlarda yaprlmrq olan bu surlar, z km. kadd.r bir uzunlukta-
drr. Kalenin iE krsm4 aralan duvarlarla aynfan baEhca iiE
biiliime biiliinmiiqtiirs6. .Gdktiirk gafrnda, gehrin gi.ineyinde
atefperest So$dak'lar oturuyorlardr. Bu sebeple aynr yerde bir
So$dak saxayl da bulunmugtu. Bu sarayrn iEindeki mezarlar-
da, iiltilerin kemikleri Zerdiiqt dinine giire ossuariumlar iqine
konmugtu 8?. Buluntulara balalusa, tepeler VI. asrrdan itiba.
ren iskin edilme$e baglanmrqtr. Fakat asrl qehrin kuruluq tarihi,
VIII. asra, yani Giikti.irk qa$rnrn sonuna ve Ttirgeq clewine
rastlar. Sangorn giiney batrsrndaki bir kervansarayrn iEinde,
Karahanh htikfrmdan Arslan Han'a ait sikkeler bulunmtrE-
SIMIA 14, s. go-gr j Kojemyako, s. ro7-r'rr, Pl. rg; Trudr, 4,
r958, r47; Barthold, OQet, s. zo vd.
s.
38 MIA,
14, s. 9r.
8a Berngtam, Noou epigrdQeskie nahodki iz Semirc7ya, EV, II, s.
36 vd.
85 A. I. Terenojkin, Aym esr., s. r4o.
vd.
$ MtA, 14, s. ro-r4, Pl. VIII; Kojemyako, 7r1 Terenojkin,
Aym esr., s. r4o vd.
s? Sang Ossuariumlarr igin bk. MlA, r4, s.34; Barthold,, O4ct,
eo.
 KARLUK $EHIRLERI s2s

tur. Kervansarayrn yapr tarzt Karahanh devri ile ilgili-

dir. Aynr yerile, iizerinde Uygurca el yazrlarr bulunan piEmig
toprak parqalarr da ele gegmiqtir 38.

Sarrg'da bulunan bazr miisliiman mezarlarrnda, hali

giigebelerin tilii gtimrne adetlerinin- cAri olduklarrnr gtiriiyoruz.
Bu mezarlarda iiliiler, s'lis eqyala.rr ile birlikte gdmtilmti$erdi 3e.
Bu da bize giisteriyor ki Karahanhlarln resmen islApiyeti ka-
bul etmiq olmalanna ra$men, halA eski an'aneleri halk iqinde
*"?*iit
eehri, Yaka-Kent veya Krsmisi adr ile de amlrr.
Qu nehrinin iizerinde kurulmuq olan bu qehir, oldukga genig
surlarla qevrilmiqtir 40. Evler umumiyetle sama.nh kerpigten
yaprlmrgtr. Burada bulunan en ijnemli eserler, VIII. asra ait
bir Tiirgeq parasr ar ve Gcikttirk Ea$rna ait diiz kaplar, bronz
bilezikler, d9mi1 brqaklarlardrr. Yakahg'da ategperestlere ait
topraktan yaprlmrq insan ve hayvan figiirlerinin de bol olmasr,
buradaki.-So$dak kolonisinin kesif oldu$unu bize giistermek-
tedir a2. Gitkttirk ga$'rnda kurulup inkigAf eden bu Eehir 48,
Timuriler dewine ait eserleri de ihtiva etmekte idiaa (s. 169).
Burana qehrinin adr, arapga minare kelimesinin lftr-
grzca telAffuzundan ibarettir 45. Burana'da bir gok islAmi abide
vard.rr a6. Islimi abidiler burada eserimizin konusu igine gir-
memektedir. Nedense Karluk ve Grikttirk ga$ura ait eserlere
rastlayamamaktayn. Bu sebeple Burana'mn, Ka,rahanhlar
devrinde kurulmug bir qehir olmasr gok muhtemeldir.
Balasagun, Kaqgarh Mahmud'un Kuz-Ordu veya
Kuz-Ulug adr ile andr$r meqhur qehirdir. Biz burada yalnrzca
ss Bernqtam, (J2gurckaya epigrdika Scmiregta, EV, II; MlA, PI.27.
3s MlA, t4, s. XIII.
46-47, Pl.
ro $ehrin pilim igin bk. MlA, 14, Pl. III,
3 .
4r MlA, 14, Pl. XXVII, r.
$ MIA,'14, Pl. XVII, e-5.
fs Berngtam, Arluologigukiy ogerk s. 83-84.
41 MIA, r4,.s. 27,
' a5 Burana igin bk. Z.58. Togan, lslam Ansiklopedisi, II, s. 169 vd.
{E Bu abideler igin bk. Berngtam, Arluologi4askiye pamyatniki Kirgizii,
M. .L., rg5o, s. 4z; i:illA,, 14, tt1' BaSnya Burana, Frunze, 19146; Barthold,
Ot4ct,s. ro-4r; N. Yadrintsev, Zapiski AN, 5e, e, r886, s, t54-r59; PTKLA.
1896; s. 4z-4li B. Denike, Iskusstw Sredn. Azii, s. r5 vd.
326 ORTA ASYA

Balasagun'da bulunan, islimiyetten iinceki devirlere ait eser-

leri Ti.irk kiiltiir tarihi bakrmrndan kymetlendirece$imizden,
gehrin genel tarihi ile ilgilenmeyece$iz 47. Balasagun'un, Tok-
mak gehri ya&rmndaki Ak-Pegin harabeleri ile aym olabile-
cefini i]k defa W. Barthold ileri siirdii a8. Biri diSerinin valumnda,
Biiyiik ve Kiigiik Ak-PeEin ad: ile amlan bu harabeler, bir gok
bilginler tarafrndan ziyaret edilmig ve kazrlmrqtu 4e. Balasa'
gun qehrinde, difer Qu havzasr kasabalannda olduf'u gibi,
Giiktiirkler, Karluklar ve hatta Karahanhlar devrinde genig
bir SoSd kolonisinin yaqadr[rnr gtiniyoruz. Kaggarh Mahmud
bile, Batasagunlulann So$dga ve Ttirkge konugtuklanu yaz-
maktadr 50. Bu sebeple, Balasagun Eehrinin kiilti.ir hayatr
tetkik edilirken, Soidaklarrn mevcudiyeti de nazan itibare
ahnmahdrr. Di$er yandan, Eehrin Qine giden ticaret yolu iize-
rinde bulunmasr sebebile, bilhasa Gitktiirk qa[,rnda, Buda
dinine mensup ahali de burada yaqryordu. Balasagun, bir kag
defa Qin hakimiyeti altrnda da bulunmugtu. Aynca Kara-
Hrtay devletinin merkezi olmasr sebebile, Ka.ra-Hrtay'larrn
geligine kadar, bir Miisliiman-Tiirk qehri olarak inkigif etmig
iken; Kara-Hrtay'Iardan sonra, Uzado!'u'dan gelen dinlerin,
ve ktiltiirlerin istilisrna u$ramrqctr. Balasagunun gegirdi$i bu
tarihi dewelerin rqrfrnda hareket etti$imiz takdirde, bu gehir-
deki Tiirk kiiltiirii ile yirbancr unsurlan birbirinden ayrmamrz'
gerekmektedir. Karabalgasun'da bulunan her eser Tiirk kav-
mi ile defil; ancak tarihi ile ilgilidir. gtinkii bunlan yapan-
lar Tiirkler.de$il; onlan idare edenler Ttirklerdi. Tiirgeg Ka-
ganr'larrna ait paralann qekli Qin, yazrldrklarr alfabe SoEd ve
dili ise Tiiqkge idi. Bu paralann go!'u da Balasagun'daki .Buda

{? Balasagun'un giizel bir tarihgesi igin bk. Z. Y. Togan, lslam

Ansiklopedisi, II, s. a6g-e7e
s W. Barthold, otgct, Zapiski AN, ser., I, Nr.4, Spb., 1897, s.'39-
4a1 Kooprosu ob yz*ahsogdiskoi Toxarskom, Sbornik'llran", I, 1946, s. 36.
40 M, E. Masson, lzv. Sredazkomstarisa, II, 1918, s. 17; A,,1. Tere-
nojkin, Arhzolagipskic razacdki, PIDO, 1935, 5-6, s. r48-r49; Berngtam,
Arh. ogcrk Seucrn. Kirg., Frunze,.r94l; MlA, 14, igso; L. Krzlasov, f.
Vest"iL MGU, rg53, rr, s. r59 vd:; SA, rg54, 3, s.9oi KSIE, XXVI, 1956.
5o Divan, I, 3o,
,//

KARLUK $EHIRLERI 327

mabedinde bulunmuqtu 5r. Bu durum bize, dili ve kendrsr

Tilrk oliin Ttirgeg Kagantnrn, So$dak ve Uzakdo$ulu olan
tebaalarr ile ne kadar anlaqmrq ve onlann tesirleri altrnda kalmrg
oldu$unu giisterir. Gene aynr Buda mabedinde, tamamile Or-
ta-Asyadaki gdgebe Ttirklere mahsus silihlar ve tiirlii aletler
ele geErnigtir 52. Orta-Asya qehirlerindeki giinltik hayatta bu
eserlerin yeri yoktu. $ehirlilerin aletleri, gekil ve tip bal:rmrndan
tamamen ayn idi.'Bu giiEebe aletlerinin burada ne igi vardr?
Bundan anlaqrhyor ki, yavag yavag yerleqik hayata girme$e
hazrrlanan giigebele/in, qehirlilerle stkr temaslan vardr. Bala-
sagun, Do$u Ttirkistan'daki budist medeniyet ve san'atla,
Batr Tiirkistan'daki ate$perest ki.iltiiriin ortaslnda kalmrq ve her
iki ilemin medeniyet unsurlarrnr ke4dinde toplamrqtr' Mese-
li, Giiktiirk gairna ait, Balasagun'daki Budist Mabedinin ga-
tlsrnrn a$agtan olmasr ve mabedin geirel pilini, OrtaEaS Qin
Budist mabetlerini hatrrlatrr. Aynr mabedin inga tarzr, blok
taqlar ve tu$la koyma gekilleri ise, Batt Tiirkistan'daki Zerdiigt
mimarisinin izlerini taqrr. Balasagun'daki budist an'ane yalnrz
bir mabedin varh$r ile yetinmemiql sonraki lslim mimarisine
de tesirler yapm4trr. Meseli aym mabedin kubbe geklinin,
IslAm kiimbetlerinin prototipi oldu$unu iddia eden Rus bil-
ginleri vard,rr s. Gerek G<ikttirk ga$rnda ve gerekse Kara-
Hrtay'lar tarafindan Balasagunda yap.trrrlan budist mabet-
Ierinin inqa tarzlarr, pencere gekilleri vs., qok muhtemel olarak
Tirmiz Eehrindeki, XI-XII. asrrlara ait islim abidelerine de
tesir etmigti 5a.
$ehrin umumi pilAm, doSuda ig kale ve batrda da Eehir
krsmr olmak iizere, baghca iki biiliimden meydana gelmiqti-
Bu pillnin heyeti umumiyesi, Gtikttirklerin son devrinde ve
Karluk Eafrnda geligmigtir. Surlar, bilhassa Karahanhlar
5r Balasagunda bulunan Tiirgeq paralan igin bk' O. I. Smirnov,
Ugeniya Zapiski Vost., 16, 1958, s.54r vd.; A.'M. $erbak, Aynr yer, s.
561 vd.; Bu hususta tenkide Jnuhtag Krzlasov'un fikirleri igin bk. Trudr
Kirg. arh, -etn. exspedisii, II, rg5g, s. 196. :bk. s.
62 Krzlasov, Aym esr., s. 2I5, res, 44.
58 Aym esr., s. rB8.
5a lslAml abideler igin bk. B. N. Zasrpkin, Arhibkturnu pam2atniki
Srednel Azii, M., r9a8, s, 277 vd,; aynca bk. Krzlasov, s. r98.
328 ORTA ASYA

devrinde daha da geniElemigtirt'". Yukarrda adr igcqen, Gok-

tiirk ga$rna ait budist mabedi, Balasagun'un giindy batrsrndaki
bir tepede bulunmugtu, Ayt t tepede Karluk keramiklerine de
rastlanmqtrr tu. lE kalede, 76o senesine ait Qin paralarr ve
V-X. asrrlara ait her tiirlti buluntular elde edilmiqtir. $ehirde
ve ig kalede Eok muntazam agrlmrq caddeler de giiriilmtigtiir.
Gokttirk gaSrna ait Nestori lurrstiyan mabedi ilc daha muahhar
devirlere ait, Stiryani alfabesi ile yazrlmrg Tiirkqe kitabeler,
gehrin dofu krsrnilannda bulundu$una giire, burasrmn Hrns-
tiyan mahallesi olmasr ihtimal dahilindedir. Kara-Hrtay dev'
rine ait iskin yerleri de gehrin do$u duvan kenarrnda olma-
hdrr. Qi.inki.i bu dewe ait eserler hep do$uda bulunmugtur.
Hiilasa edecek olursak, Balasagun'daki bizimle ilgili eseller,
V-XIII. asulara ait idiler 5?. Bu qa$larda, Balasagun'daki
gehirli kiirtiiriini.in yanrnda, bol miktarda gtigebe eserlerine de
rastamak miimkiindti.
Ktiqtik Ak-PeEin adr ile amlan kiigfik qehii harabesi,
Balasagun'un z km. kuzey batrsrndadrr 58. Burasr daha ziyade
Karahanhlar devrine ait bir iskAn yeridir. Elde edilen bulun-
tular, yalmz,ca X.ve XII. asrrlara aittir5e. Ge4e Balasagun'un
yalunrndaki, Ruslann Eski Pokrovsk dedikleri harabelerde
d.e Giikttrk Ea$rna ait eserler bulunmugtur 60. Kasabantn
geliqme gaS, Karahanhlar devrine tesadtf eder. Bunlardan
baEka aym biilgede Karahanhlara ait daha bir gok harabeler
mevcuttur.

Talas'da Karluk ga$r buluntulan

Karluklarrn Qu havzasrna gelmeleri ile, Talas vadisinin
en btiytik gehri olan Taraz'daki Islim ktilttirti, Karluklann
giigebe ile an'aneleri milcadeleye .ballamrgtr. Taraz gehrinden
dofluya gidilince, Karluk tilkesi ve Kiilan, Mirki gibi Karluk
65 Muahhar surlar igin bk. Kojemyako, s. 72, fig. z.
63 Kojemyako, s. 76.
5? Aynr eser., s. ?2.
5E Aynr eser., s. tg2.
ot Aynt eser., s. r3z.
'o Aynr eser., s. I33.
 KARLUK $EHIRLERI 329

gehirleri geliyordu6r. Gene aym sebepten olacak ki, Taraz'a

=
"Karluk Kaprsr" adr verilmiqti oa. Igt bu gitgdbe Karluklann
varhklarrndan dolayrdrr ki, TaL,as vadisindeki $arvaghf adh
harabede, IX. ve X. asrrlara ait eserliFa'rasrnda bile pek az
islAmiyet izlerini tayyan buluntulara rastlanmrqtrr6s. Taraz
qehrinin iginde de, Karluk ve KarahanJrlara ait keramikler bol
miktarda giiriilmiiqtiir. Bilhassa bu devre ait bir testi oca$r
tetkike de$er6a. Yukarr Talas vadisindeki Hamukat, Atlah,
Cuva-Ttibe, May-Ti-ibc; vadinin yukarrstnda $elci, Susr,
Kul ve Tekabket, Karluk kiiltiirii ile ilgili buluntu yerle-
ridir65. Gcikttirk devrinden beri, gerek-Talas ve gerekse Qu
vadilerindeki Sof'daklar arasrnda, gi.inliik hayatlarr ile ilgili
ktiltiir farklan qok azdr 66. Bunun gibi, bilhassa Karluk Eafrnda
her iki'btilgedeki giigebe Tiirklerin de ktiltiir ayngmalan pek
tinemsizdi. Buna mukabil Taraz'daki mimari tarzr ve kera-
mik san'atr, islAmiyet dolayrsr ile Batr Tiirkistan'la srkr ba['lar
kurmug ve Qu havzaslndan ayrrlmrgtr. Ancak Karluklarrn is-
limiyeti kabul etmeleri ve Karahanh devletinin kurulmasr ile,
Talas ve Qu havzalan arasrnda bir kiiltiir birli$i kurulabildi.
Fakat bu birlik, Karluklara ait bahsimizde de stiyledi$imiz
gibi, yalmzca IslAm ktilttirtintin lehine neticelenmedi; aynr
zamanda giigebe ve Do$u Ti.lrkistan'daki Ttirk ktilti.irti de
Karluk kaprsrm, yilni Taraz'r altp Islim iilkelerine girdi.
Tanrr dallarrnda Karluk buluntulan
Kaxluk dewine ait iskin yerleri, yalntzca yrrkarrd"a ey-
drfrmrz guhavz:l$ndaki gehirlerden ibaret de$ildir. Isrg-giil'tin
batrsrndaki Cargelan gehri de, hem Gokttirk ve hem de Kar-
luk ve Karahanhlan iginde banndrrmrg bir qehirdi6?. Isrg-giil'
. . tr Berngtam, Kiilin ve Mir'ki gehirlerini Qu havzasrnrn batrsrnda
bulunan bazr harabelerle birleqtirmigtir. Fakat bu nazariye kuwetli delil-
lere istinat etmemektedir: MIA, 14, s. ee vd,
62 Minorsky, Aym esr., s. II9.
!3 Rempel, Trudr [nst. Ist. arh. ietn., I, 1956, s.69.
6{ Ratsevig, Aynr yer, s. 76-83.
c5 Berngtam, VDl, 2, g, rg3g; .MIA, r4, s. 15.
86 Barthold, Four studies, s. 83.
.? MIA, e6, s. 97-98.
33o oR'fA ASYA

tin batrsrndaki Cumgal qehri, bilhassa bulunan qantik

ve qiimleklere bahhrsa, XIXII. asulara ait bir qehir olmahydr o*.
Onun doffusundaki Aga$r-Barshan harabeleri, VI. asrrd-an
baqlamak suretile, XII. asrln sonuna ,kadar biitiin kiiltiir
katlannr agrk olarak ihtiva .etmekte idi. Daha Giineydeki
At-Bag biilgesinde de Karluk gehirleri vardr6e. Bilhassa Nann
nehrine diiktilen At-Baq suyr ili Arpa sulan arasrndaki yerlerde ,
Karluklara ait iskin sahalarr oldukga srk olarak giiriiltir. Bu
bOlgedeki Karluklara ait en iinemli buluntu yeri, $irdak-Beg'-
dir?o. Cergetal'da da iinemli Karluk kurganlarr bulunmuq-
tur?l. Daha batrya Sidecek olursak, bugiinkii Kazarman ya-
krnlarrndaki Qaldrvar kalesinin de geliqme devri Karluk
ga$rdrr?z. Bu iskin yerlerinin qoSunu Giikti.irklere ait bahsi-
mizde izih ettiSimizden, burada teferruat iizerinde daha fazla
durmayaca$rz (bk. s. r 7z).
Bilhassa Balasagun ve Tokmak gibi yerlegik Karluk mer-
kezlerinin giineyinde vc Isrg-gdl'tin batrsrnda bulunan yayla-
lardan, Krzart, KoEkor vc Cuvan-Ank vadileri, g<igebe Karluk-
larrn yagadr$r biilgelerdi. Bu dolaylardaki Karluk kurganlarr,
bir nev'i Gtikttirk kiilti.iriini.in devamr mahiyetinde oldukla-
rrndan, her iki dewi birbirinden aytrmak oldukEa giiqlegmek-
tedir. Bununla beraber, Kiik-Bulak kurganlarrndaki X-XII.
asrrlara ait buluntulan, Gcikttirk qa$rndan kesin olarak ayrrabil-
mekteyiz?3. Gcne IsIg-giil'iin bitrstnda, Qolpon btilgesindc,
Altrn-Arrk kurganlan arasrnda da, Karluk mczarlartna rast-
Ianmrq?a ve Qolpon'un az kuzeyindeki Koqkor'da da
tinemli Karluk eserleri elde edilmiqtir. Muhtelif bilginler ta-
rafindan ziyaret edilen vc Orta-Asya killtiir tarihinde Eok meq-
hur olan Koqkor veya KoEkar ?.5, VI-IX. asrrlara ait g6gebc
Ttirklerin tinemli bir buluntu yeri idi.
6E Aynr esr., s. 98.
Ge Aynr esr., s. Ioa.
?o Aynr esr., s. ro3-ro8.
?1 A, K. Kibirov, l-rudr Kirg.
?2 Aym esr., s.
98.
?3 Aynr esr., s. 76.
?{ Aym esr,, s. Kibirov, Aynr esr., s.65.
Z5 vd.;
?6 Kogkor'da yaprlan ilk tinemli kazr, A. M. Fetisov'undur: .Ras-
za rSgr g., Spb., r8g3, s. rog-r17; MIA,
kopki-a Semiregenskolt oblasti, OAK,
16, s.68 vd.; En yeni kazdarigin bk. Kibirov, Aynr eser., s.69vd.
 KARLUK SEHIRLERI 33r

Qu nehrinin kollanrun kaynaklannr aldrklan da$lardan

biri olan Susamrr silsilesi buluntulan, gerek G0ktiirk ve ge-
rekse Karluk qa$rnda, giiEebe Tiirklerin siirtilerini yaydrklan
da$lar iizerinde elde edilmeleri sebebile, hususi bir iinem tagrr
lar?6. lri-Su kryrsrndaki bir tag ninenin yantnda aErlan diirt
Karluk mezannda, iiliiler kerpigten yaprlmrq bir btilme igine
konmuE ve iskeletlerin baElarr da kuzey yiiniine yerleqtirilmiqler-
di. Mezann kerpiEle cirtilmesi, bizq Qatkal ve Qu havzasrndaki
giiEebe Karluk mezarlannr hbtrrlatmaktadr??. Kerpiqle
ryezar yapmak adeti biraz da heniiz yeni yerleqmiq Kar-
luklara mahsus bir an'ane idi. Bundan anlagrltyor ki, iiliilerin
hali gdqebe adetlerine giire gdmiilmelerine ra$men; mezarlarr
gehirdeki yapt tarz:u..a uyularak kerpigten yaprhyordu. Susamrr
daglanndaki Tunuk gehrinin de bir Karluk iskin yeri oldugu
anlagrlmaktadr?8. 6oox6oo m. biiytiklti[iinde bir kalesi olan
Tunuk, Iri-Su nehri kenannda kurulmul ve etrafi da genig
bir zfuaat sahasr ile gevrilmiEti. $ehrin, XIII. asra kadar insan-
lan barrndrrdr$r anlagrhyor ?e. Bu izahattan da anlaqrhyor ki,
Giikttirklerin yaylasq olan Susamr, Ti.irk gafrndan itibaren
iskin edilme$e baqlanmrq ve $ingiz istilisr ile de boqalmrqhr.
Qatkal silsilesi, Fergana'nrn kuzey batrsrm baEtanba.qa
kaplayan bir yayladrr. Aynr adr taqryan ve Talas ile Qatkal
da$lanm birbirinden ayrran vadi de, Gitktiirk ve Karluklann
stiriilerini yaydrklarr bir yerdir. Qatkal'rn kuzeyinden akan
ve Qatkal suyunun l:ryrsrndaki Tyuzagu, Qatkal'rn kolla-
nndan Ak-Su iizerindeki Aygrr-Cal, Bile Qatkal vadisindeki
Qaar-Tag,. Qukurcak, Sahk-Bulak gibi buluntu yerleri,
yalnrz Karluklann de$i180; Gitktiirk ga$rna ait giigebe Tiirk
kurganlanm da ihtiva eden yerlerdir. Bu biilgeden gegen ve
Tann d.a$lan ile Fergana'yr birbirine baflayan tica.ret yolla-
rtnrn da, gtigebelerin buralara srzmalarura yardrmr olmuEtu.

.?6 A. K. Kibirov, O ukotatrth itogah arlwohgi4cskiy obsledoaaniya Su-

samtra, Trudr Kirg AN, Inst. Ist., l, tg55, s. rz8.
zz MlA, 14, s.
34i Kibirov, Arluologigukiltc pamyatniki. Qatkala,Ttudr
Inst. Yizrka i Lit., Kirg AN, 5, rg55.
' ?8 Kibirov, Aym esr., s. r34.
?o Aym esr., s. I35.
80 Kibirov, Qatkal, s. r7-a8.
332 ORTA ASYA

Qatkal'rn kollanndan olan Qakmak-Su'yun. }:ryrlarr, giigebe

Tiirk kurganlannrn gok bulundu$u biilgelerden biridir 8r
Burada da Giikti.irk qa[r ile Karluk mezarlarr birbirine kanq-
mrq bir vaziyette idi 82. Rus bilginleri de bu mezarlarrn, bu-
ralarda siiri.ilerini otlatan Gitktiirk ve Karluklara ait oldu$un-
da mi.ittefiktirler 83. Karluk mezarlannd,aki ganak ve gtr*.
lekler, Gciktiirklerinkine nazaran'daha inkigif etmiq bir durum-
dadular. IX-X. asra ait Qatkal buluntularr, Qu vadisindeki
Karluk. eserleri ile de benzerlik gtisterirlers. Karluk kurgan-
Lannrn yanmda, Karahanhlara ait mezarlar da bulunmuqtur.
Bu btilgede, bilhassa Karahanhlar qafrnda bir gok yeni iskin
yerleri kurulmugtu. Bunlar arasrnda, Uy-Bulak, Qangar-
Han, Ki.ilbes-Han, adlan burada zikredilmefe de$er yer-
lerdendir.

sl MlA, 26, s. eoz-lo6; Kibirov, Aym eser., s. e8 vd.

8r Kibirov, Aynr eser., s.
36 vd.
.

88 Aynr es!.r s.
37i Berngtam, SA, XI, 1949, s. 367,
s{ Kibirov, Aynr eser., s, 47.
 XVII.

E. l. Ageveya, K istnrii izugmi2a artuologigcskih pamyatnikoa vcdncgo

lc4cnila Sir Dai. lzv, ANKaz, ar.h., 2, Ig5o, s. r35-r4e.(QimXent'ten Qili
vc Karatav'a kadar buluntular hk.); Ageyeva ve G. I. Patzevig, /s-
torii osettlih poselmii i gorr)doa yjwgo Kazahslana, Trudr lnst. arh. i etn., T.
5, arh., rg5B, s. g-aro; Ageyeva i L. Y, Malovits, !iv. KazAN,arh;,2,
r95o; W. Barthold, Otgct o poczdke u srednyu2u Aziyu s tuugno selltu t) r8g?94
gg., Zapiski Akad. Nauk, Spb., ser. B, r, r8g7; Dogadka o proSlom Otrara.,
Turkestanskie vedomosti, igoo, nr. 3; A. N. Bernttam, Pam2atniki stainz
Talasskol dolint, Alma-Ata, rg4l ; Problcmt drcanqt islaii i ctnogcneza Tuj'
nogo Ka4lutana, Izv, KazAN, h, ry152; E. K. Betger, rospis staQami
zamelkam po nrheologii i isbni Sredney Azii, Turkesnskie Vedomosti, 4! Apr.
rBTo; A. P, Fedgenko, (anctki. o slcpi Kvtl-Kun lzv. Turkestan. otd.
Russk. geog. obg., z, XII, Igte, s, e42i'8. M. Florinskiy, Arheologigeskiy
Muzey Tomskogo lJniversiteta, Torlxk, rB93; A. K. Geins, Sobraniz
likratunth tradoa,'ll, $Pb., 1898, s. 225, z6e, 266; V. D. Gorodetskiy,
K arluologii $imkcntskogo Uezda, lzv. Turk. otd. Russk. geogr. ob9., Tagkent,
15, rg22, s.99-ro8; B. N. Grakov, Bli.jalsic zailagi arluologigcskogo izugmia
Kazalutanq, Alma-Ata, I93o, s. g; G. B. Grigoryev; Kauttgi-Tepc, Tas-
kent, rg4o; Jiaopisnaya Ros;i1ta, Spb. X, 1884, s. rr33; V.. D. Jukovn
Arfuotogigeskie nob$udmiyo na trqsse Botsogo Fdgaiskogo Kanaia, Izv. UzbAN,
Ig4o, Io, s. z5; V. A. Kallaur, Drctnic mcsttusti Aulie-Atinskogo tuzda na
drcanem karaoanrmm puti iz Tarag, P.TKLA, g, Tagkent, t9o4, s. r-9; I. A.
Kastanye, Dreunosti Kirgi*oy slepii i Orcnburgskogo kra2a, Trudt Orenb.
ug. arhiv. kom., 22, Orenburg, Igro; K. A. Klare i A. Qerkasov,
DTcanlt Otrar i ruskopki, proi4edmltc a ra2oalinah cgo a rgp4 g., PTKLA, IX,
Taqkent, rgro4, s. rg; V. A. Kolosovskiy, I/ Karatovskih gorah $imknbs-
kogo ucala, PTKI-A, VI, Tagkenq rgor, s. Bg-gZ; P. A. Komarov, O
Baroldayskihpismcnah, PTKLA, X, Tagkent, I9o5; N. V.
Kovalev, Ostat-
ki tlreonqt kultna a guah.Ala-tau $imkentskogo wzda, Turkatanskie vedomosti
19o6,46; P..P. Lerh. Arhalogigcska2a pezdka u Turkstanski kray a 1ff 7 g.;
Spb., r87o; o
Arlwlogita*ir. isshdoaaniya o Tuiluslanskonz krca tdl7 g.,
OAK, za 1867 g., Sbp., 1868; N. Lrkogin, Dogadka o proSlom Otrara,Twr-
kestanskie vedomosti, 1899, 94i Ogcrk arhcologigcskih izukariy a Turkestans- -
kom krae, SAVr'1896r: 6, s. r:j3'; 9i s. I-26 ; t, Ya. Malovitskayz, Tam-
diniki2 kurgannty nogilnik,'Izv,KazAN, l, tg5o;67, s. rr9-I2tI A. H. Mar-
gul an, Osedbe poschniya VIII-XilI w.na scacrnih skhnah Karataa, lsv. KazAN,
I, 1948,46, s. rog.rt5! M, E. Masson, Slarry Sa1nam,. lzv. sredazkomstarisa,
Tagkent, 3, rg28, s.2g-42i Matzch2, Haea Ahnudc Taseui,Talkent, Ig3o;
Monetnte naltndki, Materiah uzkomstarisa, 5, T4gkent, I933,.s. 18; OAK,
: za r8B8'g., Spb,, r89f, s. 44; OAK za r8g8, Spb., r9oo, s. 78; OAK za
I
rgoo, Spb., rgoc, S. rz4; N. P. Ostroumov, Arluologigcska2a fuczdka a

i:\
I

I
F

i.

!
t.
334 oRTA ASYA

sclcnie Mamaraky, PTKLA, IV, Tagkent, I8gg, S. rIg-Ig7; P. L Patino,

Twkestanskil kray u tffi g., Spb., 1868, s. 59-6r; G. i.
Patsevig, Otgetob aft,
razaedkc a Cuaalinskom ruyow fujwgo Kazahslanskolt oblasti a rgSg g-, lzv. Ka-
zAN; t, tg&, 46, s. 9e:97i.PTKLA, IV, Tagkent, I8gg, s. It8:tg7: E. T.
Smirnova, PTKLA, III, r8g8, s. 178; PTKLA, II, r8g7, s. r-r4; A. O.
Rudnev, /abroymry ugohk, Turk, Vedomosti, Igoo, s. r5; -, FTKIA, V,
rgoo, s. 57:62; -A. A. Spitsrn, lz kollo*idy Imparatnrskogo Ermitqja, Zapisli
otd. Russ. i Slav. Ru.$*. arh. obg.i $pbi; r,.VIII, tgoB, S. 4g-zSB; S. P.
Tolstov; Coroda Guznar'SE, rg47, g, s.'66; A: Yu. Yakubovskiy, Razualint
Stgna*a, Soob. GAIMK, II, rgeg; s, 1i.g.

X. asrda, Sirderya'mn sa$ ve sol $ahilleri, Kara-Tav'rn

gi.ineyi O$'uzlarla mesk0ndu. Bu biilge , Gtiktiirk Devletinin
kurulmasr ile geligme!'e b.aglamrg ve niesk0n yerlerin ,sayrsr
birdenbire artmr$tr. Karluk gafirnda, y'ani VIII. asnn sonu
ile IX. asrda biisbiitiin biiytik bir inkigffa mazhar olan bu btil-
ge, btiytik o$uz kitlelerini barrndrrabilecek sayrda qehir ve
kiiylere sahip olmugtu. Bu O$uz i.ilkesini, biilgelere ayrrarak
ve eski qehrrlenni birer birer incelelecl$iz :

Otrar (Yangr - Kent) btilgesi

Otrar biilgesindeki ha.rabelerin d.urumunu, tarihin gi-
digi iginde rakamlarla hiilisa eddcek olqryak, kqrgrmrza giiyle
enteresan bir netice grkar: VII. asrrda, yani Gdktiirk qa$rnda,
Otrar biilgesinde ro mtistahkem kale vardr. VII. ve IX. asrr-
la,l arasrnda bu kalelerin.sayrsr 14 e grkmrqtr. X. ve XII. asrr-
Iar arasrnda isen bu btilge biiyuk bir inldqif devresine eriqmiq ve
kale sayrsr z4 e yiilselmigti. XIII. asuda inhitat devri baglamrq
ve iginde insan yagayart yalntzca 4 meskfin yer .kalmrgtr. Aynr
btilgede, X-XII. asra ait 13 kervansaray tespit edilmig iken;
XIII. asrrda bunlardan ancak iki tanesinin haliikirda oldu$u
giirtilmiigtiir. Bu rakamlar bize giistenirektedir ki, bu biilge
Kara-Hrtay devleti.nin kurulugu ve bilhassa Qingiz istilisr ile
bogalma!'a ytiz tutniugtu. Bu yerlerden bzzrLan, XII. asrrn son-
lannda, insanlar tarafrndan terkedilmig ve bazrlarr da zamanr-
mrza kadar btiytik veya kiigilk birer iskin yeri olarak gelmiqti.
Bu bahsimizin konusu, yalnlzca X-XI. asra kadar olan devre
iEindeki buluntulardr.
Otrar ge\ri, O$uzlar devrinde, Yengikent veya Yangr-
kent adr ile amlmakta ve OSuz Yabgu'lannrn kryla$rm tegkil
ft'
Yt'
?

,:
i

oGuz $EHlRl,ERl 335

etmekte idi 1. Bu Shir, Etftatitler gafrnda gok iinemsiz bir iskdn

yeridir. Burada daha iincekirdevirlere ait buluntular ele geg-
memigtir. $ehrin inkigif devri, V. ve VIII. asrrlar drasrna, yani
Giiktiirk ve Ttirgeg gaSrna tesadiif eder 2. Otrann 4oo x 3oo m.
bi.iyiiklilgtinde bir iq kalesi ve oldukEa da'genig duvarlan vardu.
$ehirde, gimdiye kadar ilmi bir kazr yaprlmamrytrr. Br3-BrB
dc .drap istilisrna u!"rayan gehir, X. asrrda tekrar inkigif etmiq
ve iiyle anlaErllyor ki, en mes'ut devrini Karahanhlar zamanrnda
ya$am$ttr. Mogol istilisr srastnda u$radr$r feliketin izlerine
hali rastlamr. Kervansarayrmn temellerinin.ne zaman atrldl$r
heniiz tesbit 'edilememiitir. Otrar qehri, muhtelif yiinlerden
bir Eok bilginler iEin enteresan bir tetkik konusu teqkil
ctmiEtir 3.

Altrn-Tepc harabeleri, Otrar gehrinin 7 km. kuzcy

bahsrnda bulunur. g5ox5oo m. bi.iyi.iklii$tinde bir drq duvara
ve IooxI6o m. lik bir de iq kaleye sahiptir. Iq kale bir tcpe
tizerinde kurulmuqrur. tlk katlannda, Eftalitlerden tinceki
devirlere ait eserlcr de bulunmuttur. Bu iskin yerinin kurulug
tarihi, Tiirk qa$rndan evvelki devirlere aittirr.
' Tokay-Tepe, Ouar'rn i3 km, giiney dofusunda ki.igtik
bir iskAn yeridir i. Arrs nehrinin Sirderya'ya diiktlldii$ti yerde
vc Arrs'rn sa$'kryrsindadr. Surlanmn btiyiiklii$i.i 38oXe8o m.
dii. Nehirden ahnan'sularla, gehrin etrafi hendeklerle tahkim
edilmiqtir. Kalenin ortasrnda sunri bir tepe vardrr. Bu gehrin de
temellerinin qok eski olduSu ve Harezm'clen tiirlii kiiltiir tesir'-
leri aldr$r, elde cdilen buluntulardan anlaqrlmaktadrr. $ehir
X. asrrda da mevcuttu.
QaplaklTepe adr ile anrlan iki qehir harabesi tanryoruz.
Her ikisi de Otrar ovasrndadrr, Birincisi Otrar'rn ro km.. batr'
snda6 ve ikincisi ise gene Otrarln r5 km, giiney do$usunda ve
r laruk Siimer, X, Ytryttde O$ualar, s, r35.
e Ageyeva, Trudi lnst. arh. i dtn., 5, arh., 1958, s. 8o.
s Otrar igin- bk, K. A. Klare, A. Qerkasov, PTKLA, IX, s. I3 vd'
Barthdld, FrIKLA, IV, s. l7l; K. A. Klare, Dreonil Otrar, s. tg vd-
Mtinakagalar igin bk, :Bernptarir, Problemt &evvq htmii vs. , s' 87.
a Ageyeva, Aynr eser, s. Bo.
o Aynt eser, s. Bg, Pl. 95.
o Aynr eeer, s. 88, Pl, 94.
336 ORTA ASYA

Arrs suyunun saf luyrsrndadrr?. Birinci harabede, X. asra ait

buluntular ele gegmigtir. Buluntulara giire, burasrnrn bir rib'at
ve askeri garnizon olarak kullanrldr$r anlaqrlmaktadu. Ikinci
harabenin temelleri Eftalit devrinde atrlmrq ve Islim istilisr
ile tinemini kayb'etmiqtir. Bununla beraber burada da bazt
miisliiman mezarlarrna rastlanmrgtrr.
Altrn-Tepe, Otrar'tn I km. kuzey batrsrnda bulunan
ki.iEtik bir dik diirtgen geklindeki
gehir harabesidir. Muntazam
xsoo m. dir8. Eftalitler qafrnda
drg duvarlannrn bi.iyi.ikliiSii 95o
kurulmug ve Giikttirk ga$rnda geliEraigti. O$uzlar dewinde
burastnrn mesk0n olduSu biraz gi.iphelidir.
PrEakqr-Tepe, Otrar'm 4 km. giineyindedir. Bir tepe iize-
rine kurulan kalenin etrafindaki ova, Ans nehrinden :ah{ran
karnllarla sUlanmrgtr e. Rus aragtrrrcrlin bu kanah , muazzam
(majistral) olarak vasrflandrrmaktadrrlar. Elde edilen bulun.
tulara giire bu gehrin Karluk ve OSuz Ea$rnda mesktrn olduSu
anlagrlmaktadrr.

Siitkent ve $ardarr biilgesi

Siitkent ve Qardan biilgesinde, Giikti.irk qa$indan itibaren
9 harabe giirtilme$e baglanmrgtu. X. ve XII. asrrda, bu btilge-
ler en parlak devirlerini yagamrglardr. r r harabe ve 4 kervan-
saray kahntrn hep bu deweye aitti. l XIII. asrrda, meskfin
yerlerin sayrsr B e ve kervansaraylannki ise z ye dtiqtii.
' Stitkent,' taruirmrg
.OEu-, Eehirlerinden biridir r0. Siit-
kent'te, biri biiyi.ik ve di$eri de ktigtik olmak iizerc, duvarlarla
gewilmig iki harabe vardr, Araltmcilar tarafindan, bunlardan
btiytiftine Siitkent I ve kiiqii$iine de Siitkent II adr veri]ir.
Sir deryamn sol luyrsrnda buluiran biiyi.ik gehir, goox8oo m.
btiyi.iklii$iinde bir kaledir. Burglarla ve kahn duvarlarla Eevlil-
miEtir. Surhnn kuzey batrund.a, qok gtizel tahkim edilmiE
bir iE kalesi vardr. Gerek ig kale ve gerekse drg surlar, su hen-
? Aym eser, s.
fu, PI. 36.
I Aynr eser, s. 83, Pl. a9.
'roAyn eser, s. 84, Pl. 34.
Faruk Sumer, Aynr eser, s. r4l; Hudid al-'Alan, s. rr8.
 oguz $EHIRLERI 337

dekleri ile muhafaza edilmigtirtr. Siitkert II ise 24ox2oo m.

btiytiklti$tindedir. Duvarlan da gok kalrn olarak yaprlmrE-
trrlt. Elde edilen bulwrtrrlara giire, (arluk ve OSuz ga&nda
geniE bir gekilde iskin edilen gehir, zamammrza kadar SJtni$-
tir. O$uzlardan sonra Siitkent civannda terkedilmig harabeler
de vardr.'Bunlardan bir kagrm burada kaybdetmlfi faydah
buluyoruz .
Bayrr-Kum, Si.itkent'in eG km. kuzeyindedir rs. goo x2o<)
m. biiytikli.ikteki kalesi, gift duvarla tahkim edilmig ve duvar.
lar arasrndam da genig bir hendek gegirilmiEtir. Iginde aynca
mtistahkem bir ig kalesi de vardrr. Gtiktiirk qa$rnda kurulan
bu iskin yeri, en parlak dewini IX. ve X. asrrlarda ya$amrt
ve bundan sonra gehirde hayat sona ermigtirl{.
Ak-Tepe, Stitkent'in e5 km. yahnrnda ve Sirderyanrn
yataga iizerindedir. 3fu x z6o m. btiytiklti$tindeki ;ehir, VIII.
ve X. asular arasrnde insanlan banndrrmrq ve ondan sonra
bogalmrgtrrls.
Oksiiz, Bayrr-Kum yakrnrnda ve Sirderya krysrndadrr.
Iki tepe iizerine kurulmug, ig ve drq kaleleri vardrrls. Bu iskin
yeri qok eskidir u. Bununla beraber Karluk, OSuz ve Kara-
banh devirlerine ait buluntular, ewelkilerle mulayese edile-
miyecek dericede goktur. $ehir zamantmrzda da iruanlan
banndrrmaktadrr:
Kavgan-Ata, Oksiiz'iin 25 km. kuzey batrsrnda ve
Balta-Krrl adh yerded;rta. Qok eski devirlerde, bir tepe tize.
rine kur-ulmug ve duvarlan gok tahribata uEramrgtrr. X. asuda
parlak dewini yagayan gehir, XIV. asrrda da iinemli bir yerdi.
rr A. O. Rudnev, PTKI-A, V, s. vd,; Ageyeva, s r2,rPl. 59.
57
rt Ageyeva, PI. 6o.
'r Rudnev, Turtestamkie vedomosti, s'. r5 vd; PTI(I.A, V, s. SZ
vd. Aynca bk. A. P. Fcdgenho, lzv. Turk. Otd. R,islr. Geogr. Ob., 2,
XII, s. a4a.
u Ageyeva, s. rt2, Pt. 6r.
15 Aym esr., s. rr8-rr9, Pl. 58.
ro Aynr esr., s. r23, ft. 03.
1? Berngtam, Problemr, s. 84 vd,
b Rudnev, PTKLA, s. 57 vd.; Ageyeva, r. r2S, Pl. 64.
One Aq, n
338 ORTA ASYA .

Artrk-Ata, Kavgan-Ata rr*'ro km. kuzeyinde, Ak-Kul

adh yerdeditle. Bu qehir de,. bilhassa X. asrrd'a geliqm\ ve Ti.
murlular zamamnda da iinemini kaybetmemiqti,
Buzuk-Tepe, Artrk-Ata'mn yakrmndadrr. Buluntular,
bu qehrin X. ,rt kV, agriarde de var olduSunu giistermektedir.
Qardarr, Siitkent'in g -iineyinde ve Sirderyanrn sol sahi-
lindedirs. Bir tepe iizerine kunrlmqt olan phir, 3lox24o m.
bii)fokliig{indeki drg ve r4oxl2o m. lit bif i9 kaleye sahiptir.
$ift kalenin, duvarlan arasrnda_.su
duvartarla tahkim edilen 'tepe
hendeii ve ortasrnda da bir vardir. lBuldntular, VIII.
ve X. asrrla,ra aitti $ehir, zamarumrzi kadar gekgigtir'
21

Ak-Tepe, Qardarr:nrn t6 km. ya}mrnda ve Sirderya'nrrl

yata[,r iizeiindedirtt. Vaktile Sirderyadan ahnan sukula ig
lateiltr etrafi EewilrniEti. Buluirtular, IX' ve XI. asulara ait
idiler.
Kgta-Tav {Karaguk)rn giineYl
O$uzlann meqhur yaylasr Karaguk, yani blgunkii Kara-Tav
silsilesinin guneyr ile :Sirderya arasrnda, G<iktiirk qa[rna ait
ba6hca tig ismn yeri vardr. VII. ve IX. asrrlar ara$rnda, bu
biilgedeki gehirlerin'adedi r I e yiilselmiqti. X. ve XII. asrlarda,
gehirlqrin sayrsl g a diiEerken, yeni olarak 4 kervan$arayln
yaprldr[r giiriilmektedir. XIII. asuda, inhitata doiru giden
bu biilgede, artlk kervansaraylar da kaybolma$a baEladr ve
-asrdaki
ve X. canh hayat izleri yeva$ yqvat siliur-neie ytiz
tuttu. Kara-Tav bolgesi de bir gok'bilginler tarafrndan ziya-
ret edilmi$tir ".
Srgnak veya Kaggarh Mahmud'a giire Su$nak ryhri,'
Ogqzlann meqhur kasabalanndan biri idi 2a. Bir qok bilginler
lo Ageyeva, s' t26, PI' 6S'
'o Z. V. Togan; Twk iti hdritast.
2r A.. P, Fedge nko, /ametk*, s-..242 vd'; Ageyeva, s. it7, P.l' S6'
. c? A geyeva, s. lt6, Pl. ss"
!8 Bibliyografyamzdaki A' K. Geins, P. P'' Lerh, A. O' Rudnev,
V. A. Kologovski.y, A. Itr. Margulano A. N. Berngtam'tn eserlerine
bakrnrz.
,t Didmii Ugil il-Tiirk, B. A'talay terc., I, s. 47r.
 oeuz $EHIRLERI 33e

tarafrnd ret edilen bu qehir s, bugi.in Sunak-Ata denilen

Qiyli ve Ttimen-Ank arasrndadr. $ehir, baqhca bir ig kale
ve bir dc genig surlardan meydana gelmiEtir. Ig kalesi, 2T1xgzo
nr, ve drq duvarlarr ise 65o ve 4oo m. biiytiHi.i$iindedirs. Eftalit-
ler devrinde de meskfrn olan bu gehir, Giikti.irkler devrinde
qok geniqlemigtir. Gdkti.irk ve Tiirgeg ga$rna ait buluntular,
biiytik bir yekffn teqkil ederler. Asil inkigif ga!r, Mogol isti-
lisrndan sbnra olmug ve duvarlarr yeniden tamir edilmiEti.
Savran da, Kaggarh Mahmud'un Sepren dedigi OSuz
gehridir 27. Srgnak qehrlnin gtiney do$"usunda bulun4n Sav-
ran, Sirderyamn sa$ sahilinde bir tepe iizerine kurulmug ve
Boo:< 55o m. btiytiklti$iinde bir surla qevrilmiqtir 28. Sur, burg-
larla si.islenmig ve qehrin iki biiyi.ik kaprsr hali yerinde durmak-
tadrr. Surun etrafi da su hendekleri ile gevrilmiEtir. Buluntu-
lar, bilhassa Srgnak'la btiyiik bir benzerlik giistermekte ve bu
iki qehrin tarih boyunca hAli miinasebette bulund.uklanru izAh
etmektedirler. Giikttirk gaErnda kurulan qehir, OEuz'Ea$rnda
.
qok inkigaf etmigi.
' Mir-Tepe, Savran yakrnrnda, surlarla gevrilmiq, kiigiik
bir iskin yeridir. Elde edilen buluntular, X. ve XI. asra airtir 2e.
lqkan, Yesi (TUrkistan) qehrinin a5 km. kuzeyinde, Ata-
Bay adlr b<ilgededir. Burasrnr, Makdisi'nin $agilca.n adr ile
,andr$r Eehirle birlegtirmek isteycnler olmuqturso, Fakat bu
birleqtirmeler nihayet bir tahminden ileri gidememigtir. Igkan,
ii"'
; Savran'la Yesi arasrndaki kervan yolu iizcrindedir. Kiiltiir
bakrmrndan $avran'a ba$h olan bu yer, buluntulara gcire,
i
:r
X. asrrda ve Timuriler devrindc mesk0ndu.
$ornak-Tepe, Savran'rn B km. yakrrunda, diirt kriqe,
1.

::.

. kiigtik bir kaledir. Buluntular azdrr ve iyi tarihlenememigtir.

a

l
L
Kalcnin yaprhq tarzrna bakrhrsa, burasr bir O$uz gehri idi.
r s5 Bibliyogralyamrzdaki'
,
r.
. 1u miielliflerin eserlerine bakrnrz: Barth-
!
:.-
old, Kallaur,- Kastanye, Lerh, Yakubovski.
i
28 Ageyeva, s. 96, Pl. 38,
,
F. r? Faruk Si.imer, r\ynr eser, s. r47.
F
I
7 - 28 Savran hakkrndaki en ili rapor: P. Lerh, lrh. Poezdka, S. ea-23;
t B. M. Florinskiy, Arh. Muz. Tomsk. Univ., 1893.'
i 3e
t. Ageyeva, s, roz, Pl. 4o.
i
F lx A. K. Geins, Sobr. Lit. Trud., II, s. r6e vd.
I
t/
E.

E
,r

,,
f.
4'
ts
E
r-

I
E'
 ORTA ASYA

Sadrk-Ata-Tepc de Savran'rn yakrntnda idi. Gdk-

ttirk gairnda geliqmig ve XI., :XII. asrilara kadar insanlar!
igind.e banndrmrgtr. Bu yer, O$ualarrn 'Karnak Eehri ile bir-
legtirilmek istenmigtir0r' Iskin yerinin kiisiikliig'tine bal<rlrsa'
Karnakla' aynr olmasr az muhtemeldir.
Yesi qehri, Kara-Tav'rn gi.ineyindcki cn iincmli O{uz
qehirlerind.en biridir. Gitkttirk Ea$rna ait izlcrc pek rastlan-
mamaktadrr
Quy-Tepe, Yesi'nin B km. gilneyindedir' Buluntular,
IX. vi kI. tst.'ait eserlerd.ir. Bu gehrin sulama kanallarr da
qok meghurdur3z. Surlarr srk olarak yaprlmrg, burglarla stislen-
miq ve ig kalesi de bir tepe iizerine kurulmugtui-
Ikan harabeleri de, gene Yesi'nin yakrnrndadrr. Orta'
biiyiikliikte bir kalesi vardrr. Ikan'rn hemen yarundaki. Yanr-
Asar harabeleri, daha cski bir tjzellik gtistermekte vc burada
Eftalit dewi eserlerini bile bulabilmelrteyiz.
Karaspan-Tcpe, B5ox6oo m' btiytikli"i$tindc, kahn
surlarla qewilmiq, iinemli bir iskAn yeridir. Ortastnda, sun'i
bir tepe iizerine kurulmuS iq kalesi vardrr. Surlaun iginden bir
kanal geger ve qehir iginde b?zr hlaw;r, izlerine de rastlanmrqtu.
Ele gegen buluntular, bilhassa IX. ve X. asrlara aittir, $ehrin
-byrtt XIV. asra kadar devam etm\tir33.
Cuvan-Tepe, kiiltiir katlarr bakrmrndan Karaspan'Te-
pe'ye qok ben"ei. Cuvan-Tepe, oldukEa iyi araqtrnlmrq ve bir
iok kaztlar yaprlmrgtrr ?a. Marrlayev biilgesinden olan bu qehir,
daha ziydd" frfi.al kiilttir Eevresine aittir.

Sayrarntla Taraz arasrndaki gehirler .

Sayram qehri, O$uzlartn srmnnda id.i35. Busebeple Sayra-

m'r bir O$uz gehri olarak kabul edemiyoruz- Bununla beraber,
sl Ageyeva, s. ro4, Pl. 4e.
' t* Aynr sr., s.
94, Pl. gZ.
* Aynt esr., s. ro8, Pl. 48.
' .Qa Ageyeva, G. tr. Patzevig, Otget o rabotah, s. 33-6o; N. P.
Ostroumov, PTKLA, IV, s. I.
a5 Hfrdud al-'Alan, s.
3lr-3r2; Faruk Sumer, s' I34'

..:_. i5EL
 oduz $EHIRLERI g4r

gerek Kaggarh Mahmuds ve ger'ekse lstam Cogtafracrlarrs?,

Sayram'da Eok miktarda giigebe've yerlegik Tiirlilerin yagadrk-
lan hakkrnda qahidet etmektedirler. Bu sebeple Sayram biil-
gesinin dc lcsa bir arkeolojik tasvirini yapmayr faydah bulu-
yoruz. Muhtelif Ea$larrn ktilti.irleiini kendinde tgPlaYan
bu qehir38, Gitktiirkler zamamnda biiyiimtiq ve Samani-
lerin eline gegmigti te. $ehrin Giiktiirk ga$r buluntulan haklcn-
da, qimdiye kadar yazrlmrg bir aragtrma vokturao. $imdiki
Sayram kalesinin tasvirini de kitabrmprn konusu drErnda
buluyoruz al.
Bulak-Koval adh kalede de, IX. ve XII. asrrlara ait
iinemli buluntula^r ele geqmiqtiraz. Burasr, Ak-Su nehrinin sol
sahilindeki Man-Kend yakrnrndadrr.
Turtkul-Tepe, Ti.il-Kubas yakrnrndadrras. Burada da
IX. ve XII. asra ait Karluk ve Karahanh keramili bulun-
mugtur a{.

-Cuvalin biilgesinde, iig gehir harabesi vardrras. Evliya

-Ata ve Cambula yalm olan bu harabelerden birincisi, Giiktiirl
ga$rnda kurulmuq ve X. asrrda geligmigtir. Oldan sonra-ikinci
qehir iinem kazanmrg, Karluk. ve Karahanh dewinde geliqmiq-"
tir. UEiinci.i gehir ise, XI. ve. XII. asrrda biiyi.imtigtiir. Biitiin
bu qehirler, Sayram ile Evliya'Ata arasrndaki kervan yolu
-
iizerinde idiler.'

3s Diuanii Lilgat it-Tiirk, I, s. 3o.

e7 Hudfrd al-'Alam, s. IIg.
3s W. Barth old, Istmia kulturno2 jizn Turlscstana, L., 1927, s. 68.
sr S'amani devri buluntulan igin bk. M. E. Masson, Stary Sa2ram,
s, e3 vd.
{o Berngtam , Probl.cmt, 73, 74.
ar Sayramrn en g0zel tasviri igin bk. P. P. lvanov, K ooprosu ob isto-
rigeskolt tofuglafii starogo Salnama, s. I5I-r7o.
a2 Ageyeva, s. I3I, Pl. 68.
{3 Aynr6er.; s. r33-r54, Pl.'69"
aa Aym eser,, s. r38, Pl.
73.
{5 Aynr eser., s. r38-r4r.
 KIMEK VE qIGILLER
lrtig havzasrndaki kimek kiiltiirii
N. Abramov, Drcanu kwgan i &replnila o Scmheginskoy oblarlyah,
IRA o\., r87a, VII, r-3, s. 6o-63; S, l. Ageyeva, A. G. Maksimova,
Otgct patloduskol tles@ilali I9S5 g., Trudr Kaz AN, Inst. Ist. Arh. 7, t959,
s. 3e,58; Ageycva, Margulan, Arlwihgigcskie rrtott i ndltodki na hrrinrii
[(a2., Izv. Kaz. AN, s. t3,t; V. M. Florinskiy, Topgrafigcskiyc socdenila
o Mgaaah tzv. Tomsk. Univ,, 1889, I, r. 6 vd.; A. H.
Scrnifialatinskoy oblastey,
Margulan, Ras@i Frybatita ooya XIV oakd a doli.u ra,ti Vuz, Trudr
Kaz AN, 7, r959r s. z5t vd.; M. E. Masson, Screbqrunu ttwrun XIV uka,
Trudr Kaz AN, 7, rg59, s. a6tn65; V. Nikitin, lzvestiya Arh. Kom., r9o*
z, s. to3- i r t ; .OAK, za tSgB g., s. 594o; W. Rad lov, Sibirskiz tkcarosti, r&96 ;
OAK, za 1866 g., XXI.XXII; Matcrinh p ailuotogii fto.rsdi r5, s. 57, I23.
Orta Asya'daki gdgebe ktiltiirii, IrtiE nehri boyunca ku-
zeye dogru srzmr$ ve bilhasa .bugiinkti Pavlodar btilgesini,
Orta Asya ktilttir levresi iginde miitalea etmek ltizumu hasrl
olmuqtur. Bu biilgenin kuzey Altaylann batrsrnda ve aym arz de-
recesi iizerinde bulunmasr; aynca Islimiyetin buraya geg ve
az yayrlmasr sebebile, bilhassa Agafr lrtig boylarrnda, g<igebe
&Ulttirii uzun zannan yapyabilmigdi. Bilhassa Macar ve Fin
bilginleri, eski Fin-Ugor luitti"terittin doSu uclulu tegkil etmesi
sebebile, buraya hususi bir ehemmiyet vermiqlerdi. 1866 da
Radlov, Pavloda,r btilgesini gezmiq ve kazrlar yapmryur6. On-
dan sonra da bir gok bilginler tarafindan ziyatet edilen bu
balgenin, AIt"y daglanndaki kiilttirlerle yakrn bir ilgisi oldufu
anlayldr. Atlann insanlarla birlikte gitmiildiigii mezarlarda,
totaliar, kemer siisleri, aynalar, bilezikler, kiigiik grnguaklar,
dik ddrtgen geklindeki demir ok uglarr, gerda,rrhk vs.lerd7, bir
yandan Altaylann tarunm$ Giiktiirk ktiltiir merkezlerinden
Kuduge buhintulan ile beruerlik giisterirken; diSer yandan
da Karluklann '$u h4vza$ndaki kurganlannda ele gegen
eserlerle rnukayese edilebiliyorlar&s. Ormanhk btilge iginde

v , Sibir*ic &cutosti, l, 3; Mataiali Fo arh. Rosii" 15, SPb.,

r8gr4,
'i s.W.i7,Radlo
r23.
"OAK, za 1898, $ 59.
l. Ageycva, A. G. Maksimova, Trudr
's E. kur Ist.,Arh. i'etn,
1 arh. tg5g s. gg.-

i_-

Ia
;
344 oR'IA ArjYA

bulunan mezarh, genel olarak a$aqlarla yaprlmrqtr re. Gdkttirk

ga[,rna ait mezarlarda, tiliilerin baqlarr giincy do$uya do$ru
konmugtu. $unu d.a unutmamahdrr ki bu b,ilg., eiruy a""g-
lanndaki Ti.irklerdcn n-e kada"r rriiitecssir olmuqsa, en az o kadar
.da Fin-Ugor ktiltiirlerinden tesirler almrgtr.'grl *ikt"rJr
"f.
gegen baht motifleri, Fin-Ugor tesirlerini teyid edcn i.e lillcrdirig.
VIII. ve XII. asra ait mezarlarda da, insanlarla atlar
beraber g<imiilmiiqlcrdi. VIII. .asrdan itibaren, Mogolistan;-
daki Tola nehrinden, ta Rusyadaki Kama nehrinc kadar uza-
nan Giiney Sibirya'da, mtigterek bir kiilttir do$ma$a baEla-
rru$tr. Bu mtgterek kiiltiirtin do$ugunda Gtiktiirk hbkirniyeti
birinci dereced.e rol oynamrEr. X. vc XII. asrrda kiilttir bagiarr
daha kuwetlendi. Hazar'lann ktiltiir merkczi ,olan Saltovo
da bu zincirin bir batr halkasr 'O; ;r (bk. s. zz8).
XIV. ve XV. asrrda da, bu bolgcde gciqebc kiilttirti ka1,-
bolmamrgtr. Meseli Yamrqcvka kurganlarrnda halt at-
larla insanlar-beraber geimiilmiiqlerdi tr. Oliilerin baqlarr cla
Gtikti.irk Ea$rnda oldu$u gibi, giiney-do$uya dogru konmuqru.'

, Nura nehri buluntularr

Bugiinkii Kazakistanrn kuzeyind.e, Karaganda qehri
yakrnlanndaki Nura suyu ile batrsrndaki Ala-Tav bulun-
tulan, Kimek'lerin yaqadrklarr bcilgelerde elc geEmiqti tB. Mu-
hariplere ait olan bu mezarlarda, iiliilerin solunda, a$ar; ka-
buklanndan yaprlmrq tirkeqler vc e$ri krhqlar bulunmuqtu tt.
TirkeEler, ucu sivri ve yassl olmak ozerc, av vc harp maksacl.r
ile kullarulan muhtelif tiptc oklarla dolu idi. Ayrrca tokalar,
iizengiler ve ttirlii madeni siisler, bu kurgaglann cizelliklcrini
teEkil ed.iyorlardr. Bu mezarlarrn, Giiney Rusyadaki Krpgak
ktilttiiiintin do$u ucunu regkil etmeleri bakrmrndan, muka-,
yeseler srasrnda daima Kuman ktiltiiriiniin birinci dercccdc
ae Ageyeva, Aynr escr., s. 46.
50 Aynr eser., s. 47.
51 Aynr eser, s.
5r-56.
52 Gryaznov, Arh. dss/., s.
3o; Rikman, KSllMK, 57, 1954, s. go.
68 Hudud al-'Alam, s. gg-roo, 3o4-3og,
54 A. H. Margulan, Raskopki pogrebeniya uoltna XIV aekti u doline reki
"lfnn; Trudr Kaz AN, 7, rg59, s. 25r.
E'.'
F
'

F
f
rg

rluor vn glcll'lnR
giiz. iiniinde tutulmasrn4 sebep oldu 55.
Kimekolerin'kt&, .:..3|rg
vcriqleri yaptrklan di$'er tjnemli komgularr da Krrgrzlardr,
lslim kaynaklarr da, Kimek'lerin hrgrz adet ve an'anelerini,
almrq olduklarrnr. yazmaktadrrlar 66. Bu tarihi temaslardan
dolayr, Krrgrz ve Kimek eserleri'arasrnda btiytik benzerlikler
giize qarpryord.us?. DiEer yand.an IX. ve X. asrrlara ait Altay
ltilttiti..il": de , akrabahk giisteriyordu. Bu kiilti.irlerin baynda,
qiiphesizki'srbtski kiilt0rti geliyordu (bk. s. zgz). Nura suyu
kurganlarrnda, bir ipekli parEasr ile, Tarmagirin'e $gz6-t3g4)
ait bir kag sikke de bulunmuEtu 5s.
Isrg-giil'de Qigil rnezarlan ',
'

rg5g da neqredilen raporlara nzzaran,Isrg-giil?iin kuze-

yinde, X.-XII: asrrlara ait grigebe mezarlarrna bol miktarda
rastlanm$tr5e. [,limizdeki tarihi kaynaklara giire, bu biilgede,
aym ga$da, Qigil adr ile amlan ve Karluklarrn bir kolu sayrlan
giigebe Ttirk kabilesi vardr. Buluntular, Koy-Su ve Ruslarrn
'Dolinka adrm verdikleri yerlerde ele .gegmigti. Ttirk kiiltiir
tarihi bakrmrndan btiytik bir ehemmiyeti haiz olan bu kurgan-
larin, bilhassa Altaylarda ve Yenisey-Krrgrz biilgesindeki aynr
devre ait buluntula.rla btiytik bir yakrnhl gtistermesi, X-XII.
ve hatta XIII. asrlarda Orta Asya'daki gtigebelerin Islimiyetin,
biiyiik tesirlerine raSmen, eski kiilti.ir ve an'anelerini muhaf;aza
ettiklerini giisterir. Mezarlir, bazan tek ve bazan da qift ola-
rak yaprlmrqtr. Oltilerin baglarr, umumiyetle kuzeye konmuqtu.
Gitkti.irk ga$rnrn karakteristik sili,hlarrndan i.ig kiigeli ok ve
mrzrak uqlan, iizeri pilAkalarla siislenmiq bel kayrglan, oklar,
brqaklar, Krgrz ve Altay kiiltilrlerindeki eglerine benzeyen tizen-
gi ve kaplar, bu kurganlarrn baghca Tiirk karakterini meydana
getiriyorlardr. Igin asrl enteresan olian tarafi, iskeletlerde en ufak
,bir mongoloidlik izinin. bile bulunmamasr ve iiliilerin Anadolu-
daki Tiirk tiplerine benzemesiydi. Koy-Su buluntularr, diSerine
nazaran bb:raz daha yeni ve XII-XIII. asrrlarla ilgili idi.
;s Aynr eser., s. 252 ve 255.
5s Liudid ol-{Alom,"i. \oo,."'
5? Margulan, Aynr eir., s, 255.
5't M. E. Masson', Serebrlanie manch XIV aeka,Trudr Kaz AN, 7, 1959,
s. z6e-e65.
50.L' P. Zyzblin, Sredneaekoau kurgant na Is*-Kuh, Ttadr Kirg.
Arh.-Etn. Ekspeditsii; tI, 1959, s. 139-154.
 w

i;,

F
B
k
il
 xrx
, :
UYGURLAR

A r n o I d,-S i r'l' h o m as, Suro iaals o,f S assanian and fuIanichaean ar t in Per-
sianpainling,Oxford. Clarendon, rgr4; Carte r, Th. F.. Thr inocntion
of prinling in China nnd its Spread Wcstumd, New York, Igz5; Fouch-
er. A., L'Art Crcrc-Bouddhique du Gandhara, Paris, r9I8; Ttu hgin-
ning of Budtthist art arul otlur cssays in Indian and Ccntral Asian arche-
ologlt. London-Paris, r9r7; Godard, A., J, Hackin ve J, Godard,
Les anliguitis boaddhiqucs dc Bamiyan, II,, r9a8; Grilnwedel, Al-
b e r t, Alt- Buddhist icstv Kukiiitkn in Chinesisch;Turhistqn, Berlin, r g r e,
Beticht tibcr archtiolog. Arbciun in lttikutschari, Abhdlg. d. Kgl. Bayer.
Ak. d. Wiss. I. Kl. XXIV, Bd. L 19ro6; Altlcutsclu, Berlin, Igeo;
Huth, A., Die Masikinstrumenk OshTurkcslans bis zum tr. Jtitht-
hundert n. rir., Berlin, rge8,
53; Laufer, 8., Der Clclus dcr re
. T6ich, TP, rgog; F-Iedin, Sven,
Tiere a4f eincn alttar*cstanisclvn
SoutlurnTibct) Stockholm, rgez; Le Coq, .A,lbert von, Clmtscho,
' Berlin. rytg Die Bufuthistisclu Spitantihe in Mitklasicn,6 cilt, Berlin,
rg r-rgrB, 7 cilt. I{38; Biltlerailas zul Kunst-rntd KulArycschictt* Mit-
tclasicns, rg2i, ro7 s. (silAh vc elbise tarihi hakkrnda, sathidir);
Auf Hetlas Spurcn in Osllurkestan, Leipzig, 19 e6; Von Land und
Leuhn in Ostlwhcstan, Leipzig, r9r8; Mi.iller, F. W- K.', Dcr lufstaat
I eincs Uighurm*dnrgs, Festscfuiftv. Thomsen Leipzig, ioll; Monne-
re-t. de Villard, R., l9e3; Oldenburg, S. von,
Arte martichca,
Russkqya Tu*:attuukalta ekspedikiya, St. Petersburg, . r9r4i Pelliot,
' P., Les frasqucs dc Touen trIouang ct lcs fruqucs de Eumorfopulos, Revtre
des art Asiatiques, Paris, B: gi Trois ans cn Asic Ctnnah, Bulletin
du com. de I'Asie Frangaise, Janvier, rgro; Rapportda M,P.Pelliot
zur sa mitsion en Asie Centrale ( 19o6- r 9o9), Comptes Rendus de
I'Acad. Inscr. vs, r9ro, 58 v.d.;I*s Grotks dc Town-Houang, ?aris,
tgz2-tge4'. Prip- Miil le r, Chinese Buddhist Monastcrics, Kopenhag,
Ig37, 396 s; Radlov,' W, Atlas dn Atbtilmer dq Mongolci,
Petersburg, r89e-r8grg, r rB levha (Birinci Uygur devletinin kiiltiirii
bakrmrnd4n 6nemlidir); Stein, M. A., Sffiadia',5 cilt, Oxford,
lgzt; Sand-buiied ruins of Klutant, Lindon, rgg4; ,Aneiant .Klutan,
Oxford. rgoT; Anciatt Buddhist paintings fron tlu Caucs of tlw
Thousand Bnddhas, .London, rg2r; Ruins of dcsart Cathayr e cilt,
London, rgtzl Innamost Asii, 4 cilt, Oxford rgaS; Waldsch-
mid t, E., Gqndhara. Katscha, Tudan, Leipzig, rgz5 ; Z atur pan skiy,
Ch., Rdsaucge und -Ergcbnisse dcr Dcutsclun Turfan-E*fuditioun,
Orientalisches Archiv; lII, Leipzig, r9r3.
 .l
I
I
348 ORTA ASYA

r. Uygurlar Orhon'da
I
I
Biiyiik Hun devletinden itibaren, Orhon ve Selenga nehri I
ktyrlanndan Aral giilii kenarlanna kadar yayrlan ve zaman
zamar. muhtelif adlarla amlan bir Tiirk kavmine rasthyoruz.
Daha ewelce Ttjles ve daha sonra da Dokuz O$uz adrnr taltyan I
ve kendilerini di$er Ttirk ziimrelerinden -meseli Gtiktiirkler- I
den- ayrran bu kabileler 1, daha sonraki Uygur devletini kura- I
caklar ve Tiirk tarihinde qok iinemli bir yere sahip olacaklardr.
1
244 senesinde, merkezi Orhon hyrlarrnda olmak iizere, Uygur I
devletini kuran bu Dokuz Oguzlar , M" S. 84o senesine kadar
bu biilgede yagamrqlardr. KrElan gok uzun ve ziraatz dz az
elveriEli olan bu btilge, yava$ yava!'Uygurlan tatmin edemez
I
I
I
olmug ve Uygurlar ister istemez dikkatlerini giiney btilgelerine
gevirmiElerdi. Gdktiirkler zarnan zamar. Giineyden gelen ttirlii iI
tesirlere mani olabilmiq ve Ttirk cemiyetinin yumularnatrmn !
tini.ine gegebilmiElerdi 2. Fakat Uygurlar g(iney iklimlerinden I

gelecek her tiirlti tesirlere pegin olarak kaprlarrnr aqmrElardr. 1

J

Bunda, Uygot bagkentinde bulunan So$d'lularttr da Utiytitr I

bir tesiri olmuqtu. Uygurlar, Griktiirk devletinin hem maddi I
ve hem de manevi mirasr tizerine konmuglardr. Gttkti.irk alfa- ;
besi ile yaziran Uyg*r yazr dili, Giiktiirk devrindeki seviyesini I
I
pek apmamrEtr. Fakat soniadan temas edilen pUney kiil.tiir- I
I
leri, Ttirk yazr dili ve alfabesini tamamen ayrr ve verimli bir
geligme yoluna stirtiklemiE ve Ttirkge, i.iq, diirt alfabe ile yazrlrr
ve okunur olmugrir. Artrk Tiirk edebi dili, bir kac ta{ yazlt i4

iizerindeki edebi iirnekler olmaktan kurtulmug ve tiiiUptra- j

neleri dolduran bir edebivat ve kiilti.ir dili olmugtu"' i
'_t

Uygurlann giineyde temas ettikleri baEhca kiiltiirler, 1

Qin ve Do$u Ti.i'rkistan kiilttirleri idi. Uygurlann Qinle ,{

olan temaslan daha ziyade siyast bft gaye giitmekte idi. El-
lerinde de Maniheizm gibi kuwetli bir din ve ktiltiir silAhr var- 1

dr. Mani dinini kabui eden ve hatta rahiplik mevkilerini d.e j

r it
Uygur kiiltiiriine ait muhtelif meseleleri, ayn etiidlerimizde incelemig
oldufumuzdan burada kaynaklan vermefi liizumsuz buluyoruz. Bu etiidler i
\tleten, XII, 1948, l: 79s4eg j Ilgulann mzny
)
ignr bk. Ilh Totet bqhrt, j
:,
Qfsuusi, D.T.C.F. Dergisi; VI, 1947, s: t7-2+i Kutfuk Bilgc Kfil Kagn, tt

Belleten, V, r95r, s. 36r-379; (t4gur dcoletinin tegit*Ua *,ilirk

{qry:
thuri, Br;lleten, XIX, s. 33r-976. ' -
t Bu meselenin mii.akatasr igin bk. O. Franke, Gcscbichtu, s.
.ll, 442.
 UYGURLAR 349

ellerinde tutan Uygurlar, yavaq yava! Qinin uzak biilgelerine

kadar yayrhyorlar ve lvlani'mabetleri kurmafa, bu miinase-
betle de Mani dinini yayma{a Eahqryorlardr. Uygur Kaganr
da bu din adamlanrun faaliyetini siyasi nii{hz ve kuweti ile
dcstekliyordu.
Kuga ve Turfan gibi Dog'u Tiirkistamn kiiltiir merkez-
lerinc karqr ise; Uygurlarrn siyaseti tamamen ayn bir mahiyet
tagryordu. Denebilir ki Uygur devletinin gi.iney srmn, bu qehir-
ler ile yanyana idi. Ktiltiir miinasebetlerinin de Uygur dev-
letinin tegekkiil devirlerinden itibaren baglamrq olmasr gok
muhtemeldi. Uygurlar, bu qehirleri kendi himayeleri altrna
almrqlardr. Zaman zamar. Tibetlilerin bu gehirlere kargr
olan hiicumlarr da, gok kanh olarak Uygur kagam tarafindan
piiskiirtiilmekte idi t. DoBo Ti.irkistandaki bu kiiltiir gehirleri
igin, Uygur ve Tibet rekabetinin epey devam etti$i anlagrhyor.
Bu qehirler igin meydana gelen en btiytik Uyg,r" veTibet gar-
prgmalan, M. S 794a' ve Bo5 5 tarihlerine aitti. Bu sonuncu
Earp4ma, bu biilger'in gelecekteki talihini oldukqa agrk olarak
tayin etmigti. Giiriiltiyor ki Turfan ve Kuga qehirleri,
IX. asrrn baglangrcrndan itibaren, Uygur hnkimi-
yeti altrna girme!'e baqlamrgtr. Oyle anlagrhyor ki Uy-
gurlar, Do$'u Tiirkistan gehirlerine karqr daha hiirmetli ve daha
muhabbet dolu olarak bakryorlardr. Qtinkti, Uyg* manevi
hayatrnr tanzim eden fikirler ve din adamlarrhep bu gehirlerden
geliyordu. Bu sebeple de Do!'u Tiirkistan qehirlerinde,
meseli KuEa'da, Uygurca vesikalarr B4o senesinden gok ewel
bulabiliyoruz 6.
Uygurlar, M. S. 762 tarihinde, yani BOgti Kagan ?.^ma- Uygu L,filtii.
rtnna go$c.
runda, Maniheizmi resmi din olarak kabul etmiqlerdi ?. Mani dolc frdhtL.
mezhebi, Suriyede do$muE, Iranda inkigaf etmig ve biitiin Dh rott
Orta Asya ve Qinde de yayrlmqtr. Uygurlann Mogak I dedikleri
aslen-Iranh olan Mani rahipleri Uygur baEkentine gidiyorlar,
3 Belleten,
75, s. 365.
3 Belleten,
75, s. 36a.
5 Belleten, 75, s. 365.
6 A. von Gabain, in Ankaradaki konferansrnda.
? Bu neselenin miinakagasr igin bk. Belleten, 75, s,
354-359.
t Bu meselenin miinakagasr igin bk. P. Pelliot, JA, r9r3, r, s. roo.
 ORTA ASYA

ve Uygur Kaganr Bi;gti'ye resmen Mani dinini kabut ettiriyor-

Iar e. Bundan sonra Karabalgasun Eehrinde bir Mani mabedi
yaprhyor, 'ayrrca Uygur Kaganr, iinemli meselelerde daima
Mani rahipleri ile miiqavere ediyordu.
Mani dini, esas pirensipleri bakrmrndan, Tiirklerin daima
hareketli olan iqtimii diizenleri ve faal geqen gtinltik hayat-
larr ile taban tabana zrt bir mahivet ta$rmakta idi. Maniheizm'e
grire, akgam yemeiinden baEka yemek yemek yasak idi. Bu dini
kabul edenler, daima sebze yiyorlar ve kat'iyen siit igmiyoi-
lardr. Halbuki siit ve et Tiirklerin ana grdalan idi. Btiytk Mani
rahipleri, yerlerinden bir kaq sene lamrldamazlarmrq. KtiEi.ik-
leri ise, bu dini yaymak iqin miitemadiyen geziyorlarmrg.Islim
kaynaklari, Maniheizmin uygurlan geasettigini ae cesaretlerini kiir-
lettilini yaqarlarr0. GerEekten ise, Maniheizm, tiiccarlara .ve
gehirlilere mahsus bir dindi. Koyul ve at siirlerinin peqlerin.
den giden; krgrn krqlaklara inip, yaznr. yaylaklara Erkan ve-
tabiatrn her tiirlti zorluklanna' kargr koyma$.a mecbur olan l
Uygurlarrn bu din ve diinya giiriiqti ile anlagabilme-
leri Eok zordu. .Bu sebeple bu dinin, Uygur baqkentinde
Kag"o ve miiyeti ile kiigi.ik'bir mtinewer ziimresindln bagka
Uygur kitlelerine yayrlmrq olmasr az muhtemeldi. Nitekim,
Maniheizm'in Uygurlar tara{indan kabul ediliginden iki asrr
sonra gelen Qin seyyahlarr, Turfandaki Uygurlarrn bile hali
giigebe hayatr yagadrklannr kaydetmektedirler rr. Oyle anla-
Erlryor ki Uygur olan Mani rahipleri, memleket iginden ziyade;
yurtlannrn drqrnda faaliyette bulunuyorlardr. Bu arada, Uygur
Kaganr Qin baqkentinde bile, Mani Maberlerinin yaprlmasr
igin bizzat tegebbiiste bulunuyordu re. Qinde yaprlan Mani
mabetlerinin inqaatrna ise, bizzat Uygur ustalarr nezaret
ediyorlardrrs. igte bu suretle entellektiiel hayata girmiq olan
Uygurlar, I\{ani dinini yayma bahanesi ile kiilttir merkezleri
arasrnda mekik dokuyorlar, Orta Aiya ve Uzak gark tarihinde
s Belleten,
75, s. 36e v. d.
10 Marquar t,
Osteuroptiisch-und Ostasatisehe Streifziige, s. 9e; Belteten,
75, s. 359.
11 St..Julien, JA, 1847, s. 6o-64
u Belleten, 75, s. 366.
rs A. von le Coq, Auf Hctlas Spucn, s. 42.
7
F
Ei
E
*
t:
E

UYGURLAR 35r

qok iinemlibir fakttlr olmafa hazrrlamyorlerdr. Qingiz ve hatti

|: Akkoyunlular ve Fatih devrindeki Orta Asya ve Yakrn doiu
saraylarrnda ktilti.ir elgilikleri ve hocal* yapan Uygurlann
ts

:
4..

a
t bu vazifeleri gok eski devirlerden beri gelmekte idi.
b"

i-. z. Uygurlar Turfsn btilgesinde

BULUNTU YENT,BNi
Turfan ovasr eias itibarr ile Tann daflannrn eteklerinde tu&' rqxl
bulunuyor ve bu sebeple kuzeyden, Selenga ve Orhon biilge'
lerinden gelen Uygurliann yagam4$ igin.goh rrrtisait imkinlar
tagryordu. Turfamn kuzeyindeki da$ar ve vadiler, Uygur'
larrn asrrlardanberi. ahgtrklarr giiEebe hayatlannr devam ettir-
meleri igin fevkalide yaylalar teqkil ederken, gtineydeki mtin-
bit ovalar onlarr bir an ewel yerleqmefe ve bu suretle yerlqik
hayat siirmefie tegvik ediyorlardr. Bu ovalardan elde ettikleri
maddi zenginlikler ve yeni yeni edindikleri manevi inanglar
onlann kuwetlerini daha da la. Turfan
fazilalaqtrnyordu
bdlgesinin bu tabii avantajlarr, Uygurlarrn bu
bolgeye ni.gin gelip yerleEtiklerini bize izah etme'&-
tedirler (Lev. 39).
Turf;an ova3rnrn en 6nemli hususiyeti, bilhassa yaz'ayla'
rrnda hiikiim s{iren miithig kurakhp idi. Bu kurakhktan hemen
hemen btittin seyyahlar bahseder olmuqlardr. Ovadaki wleri
alrp giitiiren btiytik yafmurlar ve seller de yok de$ildi rr. Bu
sebeple Turfan biilgesindeki btittin hayat sahibi c.anhlar, bu
kurakhfa kary cephe ve tedbir almrglardr. Ashnda, Turfan
gehri Tann da$lanrurr eteklerinde bulunuyordu. Bu da$lardan
gelen kar sularr hep bu ovaya iniyordu. Aynca bu ova, sincsinde
asrlarca bir qok medeni gehirler beslemigti. Gene seyyahlardan
iifreniyoruz ki, topraSrn yiiziinde hiikiim stiren kurakh!'a raf-
men, ovanrn altrnda pek gok yeraltr sularr mcvcuttu. Saytsrz
kuyular ovadaki tarlalan suluyorlardr r0. Aynca yeraltr Sarrugla-
nna da gok krymet verilmigti tz.
it Aynr esr, aynr yer.
r5 Aynr eser, s.
48.
rr A. Stein, Inwrmost.lsia, s. 586
1? St.
Julien, JA, 1847, s. 56; A. Stein, aynl escr, s. 583' 59t.
 352 ORTA ASYA

Tanrr da$lannrn ,doSu ucunda bulunan Turfan btilgesi,

ayrrca Orta Asya ile rniinasebeti tesis'edebilecek kolay gegitlere
ve yollara da sahip bulunmakta idi.
Turlu ovean. Turfan ova$, esas itiban ile Bogdo-Ola da$larrnrn Bulayrk
ddrl qehirlcr
vc 0ygurlrr yamaglarrna yakrn bir yerde bulunuyordu. Bu da$lar, Tanrr
daf'larr silsilesinin doSu ucuydu. Ovamn o tasrnr, do$u-batr
istikametinde kiiEtik ve almmr$ tepecikler kesmekte idi. Uy-
gurlara ait eserler bilhassa bu biilgede bulunmakta; Burasr,
ilmi kitaplarda Krzrl adr ile adlandrnlmakta idi. Bu tepecik
silsilelerinin Karahoca denenlcsrmlanrunete$inde iki qehir
harabesi giiriili.iyordu. Bunlardan ovamn iqinde olanr, Kara-
hoto qehri; tepeciklere yakrn olanr ise meqhur Hogo gehri
idi. HoEo, bir uygur qehridir.
Ilo9o q.hrl Bu qehre "Idikut gehri" de denirdi. Bu gehrin btlyle
adlandrrlmaslnln sebebi, Uygur devletinin merkezi olmasr
ve Uygur Kaganlannrn orada oturmasr idi. Bilindif'i i.izere
Uygur Kaganlarrna "ldikut" tinvanr verilirdi. $ehrin en mii-
kemmel tdrif ve tavsifi, Prof. Griinwedel tarafindan yapil-
mrgtrr8. Griinwedel'in biraz hatah olan pilAlrr, A. Stein
tarafindan yeniden hazrlanm4 ve daha istifadeli bir gekle kon-
mugtu le. Bu Eehirdeki kazrlarr ile en iinemli sonunqlarr elde
eden bilgin ise giiphesiz ki A. vonLe Coq'dueo.
Harabeler, mluazzarn bir surla Eevrilmiglerdi. Bu surlar
da Qin seddi ve di$'er Qin duvarlau gibi krsmen srkrqtrrtlmrq
qamur ve krsmen de tagtan yaprlmrgtr. Bazr yerlerde yiiksekligi
20 m. ye kadar yiikseliyordu. Surlann kenarlarrnda bir qok
kubbe kahntrlarr da gririiltiyordu. $ehri geviren cldrt duvarrn
her birisinin ortasrnda birer kapr bulunmasr gok muhtemeldi.
Kale kaprlarr geklinde biiyiik olarak yaprlmrg- olan bu kaprla-
nn etrafi iyice tahkim edilmiglerdi. $ehrin kuzey-batr ktigesinde
bir kaprya daha rastlanrnaktadrr. Yrkrlan binalar sokaklan
kaplamrg ve sokaklarrn tespiti de imkAnsrzlaqmrgtrr. $imdiye
kad1r yaprlan tetkiklere gtire, . kuzeyden giineye inen iki cad-
18 Bcricht iiber arch. Arbeiten in ldikutschahri und lJngebung, Abh. Bayr.
Akad. Wiss., 19o6, 196 s.
re A. Stein, Innermost Asia, cilt, Oxford, rget, s. 5Be.
4
2o Clutscho, Berlia, rgr3. Difer eserleri igin bibliyografyaya bk.
 l
Harezm Qi' On Asya
Kuzey Kazakistan Orta Kazakistan Batr Kazakistan

.Lugern. Gorod

Kustanay Canbaz- Kala

I.Aydabul
Turgay

Tel- Halaf
Obah Ubeid
Kiikge -Tav

I" Kelteminar Ch'i - Cbi4 IV. Uruk

Qangalt
San -.Aydrn
II. Salsavul
I.-Ur.
Ural - Say (?) II. Saksivul II. Kelteminar
gelgi - Zagem
Kontu Yang -,shao ve
Lung- sha
Kiilttirlcr

$rdertr, BaYgrna, Brlkrl-

dak' Kiirpe'TaY ,

Kiikge - Tav Dan&bay I, Bugqh I' ' Alekseyev Shang SiiLlilesi III. Ur
Qelyabinsk Bay - Bala I, KrfCtik: KustanaY (r5e3. r3oo)
Ala - Kul . Koytas, Ust ' Kamene: Ulu. Tav
.Bet - Oba (Karaganda) gorsk, Kttk'$klTav
. Alen - Aul, QunibaY' Kasitler
Ngr l Kiikge III
Begaza, Sangr| :San ' Uz - Boy
Su, Tag - BaY .Bulaln
Taze - Ba$ Ying SiilAlesi
l
Bel-Asar, Ak-Su-A- (r3oo - rozo)
Malo" Mrsc vuh ,
Kanay
KustanaY San - Kol
Sang, SemiPalalinsk
'
Tomsk Koytas --------.-"'
Drndr- Bay, (Kangan- ElAm ve Asur
Borova Kara - Uze[ C,hou Siilnlesi
da),Kipel' Kanati Tas, Emir -Abad
Ala - Tav Kara-Yal (roeo - l4o)
Elti. Bek, K4naY ,i-.-
Qelyabinsk Trupik
Malo - KarasnoYarsk Karkarah, AYna: Kiil,
Mina Sohr, Krzrl-Es'
p"o, Biqt II,l
! ,::si. ,-\ ,.*.'-S;.
-;.:.-r =iia':-*i
-:-.-r:r,+;i6ti;*},!

ZmeinogorsL

I vnnLentNtN KRoNoLoJtK cEDvELl

[.a VttI. asra kadar)
r
 Tanu Da$larr ve
Badr Tiirkistan Ygnisey Havzasr 'Altay DaSlar4 Baykal Gcilii. gevresi Fergana

Alt Tefik - Tag Kokorev SrotSki Buret Kaytak - Kum

Palcolitik (Neandertal) $igkin (Musterien)
Emrr - lemlf Malta Aman - Kutan
(Musterien) (Musterien) Krzrl - Kala

Ust Hoca- Gor Afontova - Gor Qil-Qor-8"t-"

Paleolitik Ank - Tav

Ncolitik Zaruvt-Qay Sisim 'Kuyum Kejemskaya

Lepegkin Barabin Bratskiy - Kamen
Ceytun Minusins!

M. -6. r a, t b. Anau Isakovo Qagr I. I(avungr

I. NAMAZGAH (Neolitik)
3500

M.6. II. Anau AFANESYEVO .Kuyum Serovo Qair

ONCEST (^\eolitik)
3ooo I, Tepe (?)
$ah - Qudastkaya - Gor
Bqurtak Yan. Ulagan
II. NAMAZGAH
Ust'Sobakin

M'6' III. Anau AFANESYEVO.gAGI Kurot 'KIroY qACI III. Kavungr

25Oo III. Hisar .. Kuyum Ulan - Hada Tarrrn (Eneolit)
II. $ahtepe :
Suda - Balagan
Ak-Tepe (BRONZ gAcr)
NamazgAh - Tepe

M.6.
20@

tToo II. GLAZKOVO San - Kol

I. ANDRONOVO Sarr - Bulak
Kilepili (Eneolit) Arpa
Sayantuyisk Kayrndi' .,

Tologoy (BRONZ,gAcr) {
Fofanova (Selenga) lg

r5oo lrkutsk
I
t200 Namazgih - Tepe !I, KARASUK qAGI
Zanaln- Baba, Sanka:
nr$r A,gkabad, Akga - II. ANDRONOVCI $IVERA qACI SaymahTag g

I)erya, Gurdug, Tahir - Kamrgenka Tunke Kanalr j

Fqrgand
Bay, Tekkem-Tepe III, Krzrl-Ya1 Kyahta Qu Havzasr ,.1
Avgin - Tepe Srrrtai ...,.-.-...;.".--..-:.. qit .-...---.---------.-----. ..-.-.-.:.--.-.-.-------------.{

$e-.1 Koto - Kel I. Kargah

-
fV. Anau, Merv, Mur-
gAb,Yagdli-Tepe, Gi- bdverzin
*
vur - Tepe, Elken - T.,
Yass- T.,.Yaz I
.IT:!CllR,,CAilL, :, -., 'T
- --q
,j

Ccdrel III - ORTA ASYA BULUNTU YER

(Tag deqinden M.0. V

.. ,,#
''rggfFry**i-
 UYGURLAR 353

denin bulundu$u anlaErlmaktadrr. Batrdan doSuya gelen cad-

deler, bu iki caddeyi kesiyorlardr. Bu btilgede ise Maniheizme
ait eserlerin bulundu$'u bi,r saray vardr 21. Bu sarayda A. von
le Coq tarafmdan bir qok Uygut ya;zma ve basma eserleri
bulunmugtu.
Minart teknigi bakrmrnd.an binalar: baqhca iki krsma ay-
rrlmakta idiler.
' I- Kesme ta$tan yaprlmrq kubbeli binalar: Biiyiik kemer-
ler de bulunan bu binalar, daha ziyade Sasani mimarisilrin
tesiri altrnda kalrnarak yaprlmrg eserlerdi.
2- Budist Hint mimarisinin tesiri altrnda kalmrg olan
Stupa tipindeki binalar. Bunlardan bagka qehirde kiigiik bir
nekropol de vardr. $et(rin pilinrm Roma castrumlarrna ben-
zetenler de vardr 22. Oyle anlaErhyor ki iinceleri gehirde pek
gok duvar resimleri varmr$. Fakat bunlar sonradan gok biiyiik
bir tahribata u!"ramrg. Bazr bina ve eserler ise, mezar hrrsrzlan
ve hazine arayrctlarr tarafindan, araqtrrrcrlar igin istifade edile-
miyecek derecede tahrip edilmiqtir. Sulama kanallarrnrn trkan-
masr sebebi ile sular mecrilanm de$igtirerek gehri basmrq ve
bir qok krsrmlanm esash bir qekilde yok etmiqti. Ara$trrcrlairn
"K" harfi ile igaret ettikleri zengrn kiitiiphane de bu sellerin
tahribatrndan kurtulamamrEtr. Rutubet ve su, ki$rtlan giiriit-
miiq ve bu suretle duvarlara asrlarak odalan siisleyen resim
levhalarr da ortadan kaybolmuglardr. Bu resimler, Japonlann
Kakernono'lanmn prototipleri mahiyetinde idiler IX. asnn
ortalannda, qehrin ini bir felikete u$radr[nnr giisteren izler de
vardra. Gr{inwedel'in pilAmnda "Y" harfi ile giisterilen mer-
divenli mabet de, tetkike de$er eserlerden biri idi. Cephesi
20 m. olan bu mabedin bir gok odalann da boyah ve yaldrzh
resimler bulunmuqtu. Krymetli madenler hazine arayicllarr
tarafindan stikiiliip qahnmrEtr. En karakteristik olan nokta,
Qin mimarl eserlerinin bulunmayrqrdrr. Zve Bharf-
leri ile iqaret edilen yerler, Uygurlar ve Uygur Maniheizmi
!l Belleten, 75, s. 366.
ss A. Griinwedel, Altbtt&listisclvn Kulxtdtbn, s. r48.'
' t! Aynr eser, s. rr4; A. von Le Coq, Von Land wd l*utcn in Ostliirki'stan,
s I 14'
oila As.a, zg
 N
I

l!
Levha 95 Uygur isilleri ve rahipler.
-
 UYGURLAR 355

bakrmrndan qok iinemli harabelerdi. A. von Le Coq'un "Cio-

tscho" adh albtmiindeki eserlerin biiyiik bir krsmr bu biilgede
bulunmugtu. .,
Pmf. Grtinwedel, hilen meskirn olan bu yerde, dokuz Eotgb
lelurulm
tane harabe tespit etmigti. Bir su kenarrnda oldu$u iEin, Sengim
ASrz diye adlandrnlan bu yerdeki I. ve 2. numarah harabeler,
Ti.irk kiiltiir tarihi bakrmrndan biiyiik bir krymet ifade etmi-
yorlardr. Fakat zengin bir buluntu yeri olan 7 Nr. h harabe,
tam manasr ile Uygur ga$rna ait bir merkezdi. Mabet
dtlrt kiige idi. Batrsrnda bir kapr vardr. Kaprdan geqilince bir
koridora ve ondan sonra da esas mabede giriliyordu. Bu bina,
pilin bakrmrndan, eski SelEuk mescitlerini qok hatrrlatmakta
idi. Harabenin sa! tarafinda, bol miktarda topraktan yaprl-
mq dernon heykellerine rastlanmrqtr. g Nr. h harabe ise Eok
biiyiikti.i. Tahribata gok uSamrqtr. D6rt k<ige idi ve kahn du-
varlarla Eewilmigti. Giiney krsmrnda tiE tane kule vardr. Bu
ktilelerin mtidafaa kuleleri olup olmadrklanm bilmiyoruz.
Orta krsrmda muzzzam kaprh bir mabet bulunuyordu. Bu
krsrmda bir sarayrn bulundu$u da ileri siiriilmiigtii 2a. Bu bina,
7 Nr. h mabetle benzerlik gcistermekte idi. Mabedin kuzey
doSu kiigesinde, bol miktarda U2gurca el )azna bulunmugtu.
Uygurca yazmalarrn bulundufu difer iinemli mabet de, ro Nr.
h bina idi. Burada bir kaq boyah fresk de elde edilmigti.
Duvarlardaki resimlere kiniye olarak halk tarafindan uo*nf firr&I3
loluolrrr
Bezeklik dene:n bu yer, bir Eok Avrupah ara$tuma heyetleri
tarafindan tetkik edilmiEti. Burasr da zelzele, ya$mur vs. sebebile
Eok harap olmugtu. Kayalar alasura yaprlmrg, muazzam mimari
bir heyetin iginde, qok karakteristik Uygur eserleri bulunmug-
tu. Kesme taglardan yaprlmrE giineydeki bir bina, Adeta bir
s:uay azametinde idi. Buradaki 9 Nr. h mezar da gok iinemli
idi. Bu binamn sa$rnda, B Nr. h rnabet bulunuyordu. Burada
da boyah resimler vardr.
Iginde iki kiiEiik adacrk bulunan bir giiliin etrafi, hara- S*trg6l
lololrrbn
belerle dolu idi. Bu harabelerdeki mabetlerin btiytik bir lcrsmr
Senggim aizrndaki harabelere benzemekte idi. Iglerinde, daha
sonraki t1*r devirlerine ait olan eserler de yok degildi. Giiliin
2a Clntscln, s. tg.
 ORTA ASYA

3
(t
k
tr
CI

a
k

k
p
C)

--/ / h
[)
(,
,o
.4
(6
h
k
bo

)
I
(o
6)
C'
t
o
F1
=g

UYGURI-AR 357

iEindeki adacrkda da bazr harabeler giirtiliiyordu. Bu adada

bir miktar heykeller, tiimeler ve el .yazmalarr bulunmuqtu.
Bir dere, Qrkkan-giili.in bir ucundan girip, diSer ucundan qrk-
makta idi. Bu suretle giiltin suyunun kurumasrnrn tjniine gegili-
yordu. Adadaki mabetler, daha ziyade Uygur ga$rndan ewelki
devirlere aitti.
Toyok vadisi, Turfan ovasrnrn en zengin ve giizel bir yeri
"Isldmi l?*
t**
id.i. Turfan ovasrnln do$usuna diigen bu-yerde d"rrr"
ait eserler de gok giirtilmekte idi. Vadinin sol sahilindeki mabet
harabelerinde, pek gok Uygur elyazmalan ele geEmiqti. Gene
Toyok vadisindeki bagka bir mabette, o kadar Eok Uygur el
yazma$ ele gegmiqti ki, aragtrrrcrlar burasrnr "El yazmalar evi"
adr ile adlandrrmrqlardr. Bunlann iEinde en cinernlisi, Gtiktiirk
harfleri ile yaz:lmrg el yazma idi 25.

g. DoBu Tiirkistan'da eski hiiltiirler

Biiyiik Iskenderin lram zaptediq ve diiniigiinden sonra, T:tIu
ta&lcr icui
Kuzey iran'da kalan bir krsrm Yunanhlar, cski Yunan run'auru
yaqatmrElar ve yerli san'atlardan da bir gok yeni geyler alarak
Greko-Budist adr ile adlandrrrlan yeni bir iislfrp meydana
getirmiglerdi. Bu yeni san'atrn en iinemli merkezi Eiiphesiz ki
bugiinkii Afganistandaki Gandhara Eehri'idi. Sonradan yerli
halk ve bilhassa Kugan devleti, bu tislfibu yerli zevk ve
an'anelerle birleqtirerek btiytik bir san'at okulu haline getir-
miglerdi. Sonradan, Budizmin yayrhgrna muvazi olarak DoSu
Tiirkistan'a da yayrlan bu iislfrp; orada da uzun zaman
yagamafia muvaffak oldu. Tabii olarak bu eserler, Uygurlar-
dan ewelki dwirlerc ait idiler. Do$u Tiirkistanm batrsmda
bulunan eserler de daha eski devirlere aitti. Br.rrrun sebebi de, bu
btilgenin Greko-Budist san'atrn merkezlerine yakrn olmasr idi.
Do$uya gidildikge, bu mektebe ait eserler daha sonraki devir-
lerde giir{ilmef'e baghyorlardr. Meseli Kuga'daki Krzrl adJr
yerde, V. ve VI. asrrdan itibaren bu eserler Eof'alma$a bagla,r-
15 A. von Le Coq, Kdktiirkisclus aus Turfan, SBAW, rgog, s. rzoz-tzrB1
W. Thomsen, Dr. M. A. Strin's Mss. in Trkish"Runic" scnll, JRAS, r9rr,
s. r8r-ae7; Ein Blatt in tiirkischer "R{?.n" Jhnrt}, SBAW; rgro, s. 296-3o6.
Les antiQuitls Bouddhigos dt Bamyan, II, Paris, rga8.
 358 ORTA ASYA

lar. Gene bu btilgedeki Maral-Baqr Tumgu.k'unda da oldukga

eski eserler giiriiliir.
tm *'rtur lran ile budist Alemin, birbirlerine co$rafya balumrndan
r..h &Ei
komqu olmalan sebebi ile kargrlrklr ktiltiir tesirleri de gok ol-
mu$tu; Bal<niyan, Kuqanlann tesiri ile kolayhkla Buda dinini

1
A (?. .[o

f{ffifl

Levha 37 Uygur gairndan muhtelif tipler: r. Uygurlar; 2, 3, 4,

Mani-rahipleri; 5, 6. Qlnliler; 7, bir lranh veya Arap (?).

kabul etmig ve M. S. VI. asuda Budizm, bu biilgedetam mana,sl

ile yayrlmrE bulunuyordu. Sasani hiikfimdari I. Hiisrev bu btil-
geyi zaptetmiEti. Az zamaln sonra Giiktiirklerin d.e bu btilgeyi
ele gegirdiklerini gtiriiyoruz. Baktriyan'da ele gegen Bamyan
 .'/

r
z.
UYGURI.AR
E

E freskleri, Gitktiirklerin zaptmdan ewelki devirlere aitti.

F
E Semerkand bOlgesinde. bulunarl Pencikent vs. fre*kleri ise
[' daha muahhar devirlere, VIIL asra, yani Arap istilisr devirlerine
E
h aitti. Gtirtiliiyor ki Batr Ti.irkistan'da, oldukga geE devirlere
E
E
kadar fresk 'an'anesi devam ede gelmiEti. Kuga qehri ya.krnla-
F
nnda, bir boyacryr tasvir eden bir freskles; yakalarr ktiqeli,
H krhglan uzun insan figi.irleri, Iran iislfrbunun karakteristik
tF.
eserleri olarak kabul edilmiglerdir2?. Bilhassa A. Stein'rn
b
E
F
Hotan yakrnlanndaki Dandan-Uyluk'da buldu["u freskler
I bize lran iislfibunu aErk olarak giisterirler 8. Krzrl'daki freskler,
Ik VI. ve-VIII. asulara aittirze. Tuyok'dakiler ise biraz daha
sonraki devirlerle ilgilidirleq. Bu eserlerde Qin tesiri hig
E
r
E
3
t
t-
yoktu. Qin tesirleri Uygurlarla beraber gelecekti.
F
F
t 4. Uygur santatrnrn baglangrcr
-
F:
i_ Do$u Tiirkistan san'atl muhtelif bilginler .tarafrndan
E

Ir
tetkik ve tasnif cdilmigtirao. Bunlann iginde en ilmi ve muteber
F
i
olam Prof. A. Griinwedel'in tasnifidirsr. Prof. Grtinwedel'in
tg tasnifi gtiyledir: r- Greko-Budist devir; z- iran san'atrnrn
l:,
{ tesir dewi; g- Uygur dewi. Eserimizde biz de bu tasnifi kabul
r-
etmiE bulunuyoruz. Uygur dewinin aynca baglangrg ve ol-
i
a gunlagma dcwi olmak iizere iki qa$r vardr.
L
t
M. S. B4o tarihinde Orhon kryrlarrndaki Uygur devleti
F yrkrhnca, devletin srklet merkezi Beg.Bahk ve Turfan biil-
9:

F gelerine nakledildi. Gergekte ise Uygurlar bu qehirlerin kiil-

t ttirleri ile M. S. 76e tarihinden iince miinasebete gegmiglerdi.
P.'
r Uygotlu" tarafmdan Maniheizmin kabulii baqkentleri Karabalga-
t
!
e
sunda (Lev. 38) bir Mani mabedinin yaprhgr ve daha sonra Uygur
z
ll Mani rahiplerinin Qine yayrhqr ve Qinde mabetler vs. yaprs-
I
r lan, onlann gehirli kiilttirlerine nasrl intibak ettiklerini anlat-
i
, tc R. Grous set, Les ciuilisationsdc l'Oicnt,III, s. 163 v.d. A. von Le
i. Qoq, Von land ,&d Lcutcn, s. t6g.
!? A. Stein, Ancbnt Klutan, II, Pl. LXtr.
s A. von Le Coq, Spdtantilee, III, s, rr; Tuyok'daki eserler igin bk.
Gri.inwedel, Kul*tiittcn, s. g2Z.
. le Bk. OZ, rgtg.r9r6, s. +gf OZ, 1933, s. r55 v.d.
to ZE, r9o9; A. von Le Coq, Spau*ik, III, s. re.
?r Spfltettti*c, III, s. e3.
360 ORTA ASYA

makta idi. I!d. S. B4o dan sonra Tur n bdlgesi kiiltiirti karrgtk
bir karakter arzetmefe baglar.' Bu swetle yeni bir tislirbun
meydana Erktrfir anlaqrlrr. A. von Le'Coq'un "'Mischkarakter",
yani karrgrk karakter adr ile 'adlandrrdr$r bu iisltrptt, DoBu
Tiirkistarun I . ve z. devirlerinden de gok geyler tagrmakta
idi. Bu yeni tisl0bun en iinemli iizelli$'i, Qin san'atrndan
Eok geyler ta$masr idi.Yepyenibir gigek teqinatt, kendisini eski
devirlerden tamamen ayrmakta idi. Daha ziyade Turfan
ovasrnda Eok giiriilen bu iislfip, yava$'yavag Kumtura, Kirig
ve $orguk'a da yayrlma$a baqladl. Bu yerler, Uygurlarrn ilk
yayr h q b ti I g e I e ri ni giistermesi bakrmrndan qok enteresandr.
Uyg* san'atrmn baglangrg devrinin en tjnemli hustrsi-
yeti, Budist Gandhara san'att ite Qin iisltrbunun imtizaca bag-
lamasr ve yepyeni bir cereyamn meydana gelmesi idi. Kum-
tura'daki bir Nirvana ma$arasrnda, Brahmi yazrsl ile yazrlmrq
Uygurca ve Qince yazfilara da rastlamaktayn. Hatti bu ma-
Saranrn Uygurlardan ewelki Tiirklere ait oldu$unu siirenler
bile vardr. Uygur san'atrntn baglangrg devrine ait dif'er iinemli
eser, gene Kumtura mabedinde Budanrn iiliimtinti tasvir eden
eserdir. A. von Le Coq'a giire bu esero M. s. 75o-B5o senelerine
ait olmahdrr 33. BaglangrE dewine ait di$er iinemli esero $orEuk'-
da Ming-Oi denen yerdedir. Kirin ma$arasrnda bulunan
ve Uygur pirerslerini tasvir eden bu tablonun VIII. ve IX.
asrrlara ait olmasr gok muhtemeldi.
Bu devirdeki eserlere lusmi bir gergeue yapma tcmayiilti
vardrr. Maf'aralann tavanlan gQeklerle kaplanryor ve kitabe]erle
siisleniyordu. Giytniqler de oldukga defiEme$e baglamrgn. Ar-
trk eski Tiirkistan kryafetlerine rastlanmryordu. GOgebe an'ane-
.

leri goSalrna$a baglamrgtrsa. (Bk. Lw. 37,r).

Bazr bilginlerin fikrince, Uygurlann lcrhEh muharipleri,
Pencikent buluntulanna giire, IX. ve K asrrlaraalmak lAzrmdrr.
Kargrla: A. M. Belenitskiy iz arheologigeskih rabot Pyancikente
rg5r g. 5-A, rB, 1953, s. 3zB-29, tis. 3.

s2 SPatanti*e, III, Taf. r3a.

83 s. 2g, n,2,
Aym eser,
A. von Le Coq, Von Land und l*uhn h
sa Ostturlustan, s. 166 v.d.;
B. Ogel, D.T.C.F. Dergisi, VI, 5, s. I3r.

_-/
( -l.-
F
E

I
I

t
t
t-

UYGURLAR g6r

5. Uygur san'atlmn olgunlaqrna devri

GerEek Uygur iislfibu, IX. asnn sonundan itibaren gtirtil-
mefe baqlarn X. asrrda geliqir. XI. ve XII. asrrlarda ise tam bir
olgunlu$a kaVugur. Artrk bu devir her balcmdan bir Uygur
ga$drr. Uyg,rt san'atr, Uzak $ark ktiltiiriiniin bir parqasr idi.
Bu sebeple bu dewi, A. von Le Coq, t'Ttirk-Qin,, adr ile
adlandrrrr.

uycuRLAR gu vAnisiNoB
Uygurlarrn siyasi balumdan Qu vadisine ni.ifirz edip
etmedikleri belli de$ildir. Fakat iiyle anlagrhyor ki Uygurlar
GtiEebe ve yerleqik Karluklara qok kuwetli"Kiilti.ir tesirleri ver-
miqlerdi. Qu vadisinde Budist buluntu yerlerini temsil
eden baqhca iki merkez vardr. Bunlar Qul ve Sarrg idi (s.
3r4-
S). Qul ve Sang'da bulunan Budist mabetlerinin duvarlannda
bulunan freskler Eok harap bir qekilde ele gegmigti. Mevzu
itiban ile oldukqa karanhk olan bu eserler, renkleri balcmrndan
bize bir fikir verebilmektedirler. Bu eserlerde, Uygurlardan
ewelki mor renkleri gcirebilmekte isek de; agrk penbe, aErk san
ve agrk kahve renkleri bize ister istemez Uyiur-devri tisi0bunu
hatrrlatmaktadrr. Mor renklerin karakteri de daha ziyade agrk-
maviye yakrnd,r.
Grigebe Karluklar, uzun zaman Islimiyetin eu
vadilerine niiffizuna mini olmuglardr. Bu sebeple
bu btllgede Budizm epeyce yaqayabitmigti.
UYGURLAR BE$.BALIK,TA
Uygurlar, BeEbatrk Eehrinde de dnemli bir koloni meyda-
na gtirmiglerdi. X. asnn sonlannda bile giigebe bir hayat
ya$ayan Uygurlar, yaztn daha ziyade Tann daElannrn kuze-
yindeki biilgelerde yaEryorlardr. So!.uklar gelinc-g krglamak
igin de giineylere, Turf;an btilgesine iniyorlardr. 865 senesinde
Begbahkta oturan uygur reisin ordusunu alarak ribetliter tizerine
ytirtiyor ve Kansuyu .ele geqirerek Kuku - Nor'a kadar onu ko-
s Berngtam , Omaunu ctapt, SA, XI, g77178; renkli resirnleri igin bk.
ris. eo-er. Meselenin yeniden miinatratasr igin bk. MlA, 26, s. r5o-r53.
362 ORTA ASYA

vahyor36. Oyle anlaqrhyor ki bu harpler neticesinde, Urymgi

ve Turfan'daki Hoqo gehirlcri tamamen Belbahk Uygurla-
ruun eline gegmigti s?. 865-66 senesinden itibaren Turfan,
Kog",'Hami ve Bqbahk gehirleri Uygrulann elinde idiler.
Qinli selryahlar Be$bal* Uygurlanndan btiytik bir sitayi$e
babsederlerdi. Onlar, yalnuca do$ru ve namuslu'insanlar
olarak kalmryorlar; aynr zamanda gok zeki, her geye miis-
tait ve bilhassa maden iglcri ilc difer igqiliklerde
gok mahir idilerse. A. Stein grbi btiyiik se1ryah ve bil-
ginlerin de dedi$ gibi, Uygurlann sam'atlara ve zcnaata
kargr olan istidatlan, Orta Asya'da eskiden beri yayrlmry olan
kdklii bir kiilti.iriin devamr olarak s,ayrlabilirdi rr. Uygurlar
bu san'atkfuh$r Turfan btilgcsine indiktenr sonra de$il; gok
eski devirlerdcn beri ii$renmig vc tatbik edegelmiglcrdi. Genc
Qinli seyyahlarrn bildirdiklerine giire, Begbahk'tz Budist ma[ara
nabetlcri ve san'at eserleri de vardr. Bilhassa iiE Budist mabpdi,
Trufandaki egleri kadar zengin ve buytikrniil. M. S. 6.ff de
kurulan bu mabetler Islimiyeto kadar devam etmigtiav. Bil-
hassa Bqbalrk'rn atlan gok meEhurdu. Bu gehirde ve civarla-
rurda o kadar gok at beslenirdi ki, bu yi.izdcn atlann fiyatlan
Eok aga$r bir seviyeye dti6cr4irt. Begbahk'rn meyvalan ve hubu-
bau da tanrnmrfa.

HITAY DEvLeti vn uYcuRLAR

M. s. B4o d,an ewel, yasi Orhon kryrlanndaki Uygqf
devleti yrhlmadan iince, Hrtay devletini kuran Kitan kabileleri
Uygurlara tibi idiler. Bu sebeple Uygurlardan gok derin tesirler
almrglardr. Hatti Hrtay (yani Liao) devletini kuran ailenin
bile Uygurlarla gok yakrn lan ve ki.ilttir ba$lan vardraz.
DoSu Ttirkistam zapteden Kara-Hrtayl'an, Uygrrr Kagaru btiyiik
bir merasimle kaErLyor ve kcndisine hog geldin &yo" Kar.a-
t Jj R. Hamilton, ks Ouighousrs. 15, n,a.
tt Ayru esetr, s. 14; lar$ta: O. Franke, Gcschichu, III, s. 4r5. 4
s r84i, s. 5&64; A. Stein, & 584. {
tf JA,
.a
'4
A. Stein, s. 584, nr3.
' j1
)

'o Karyrla: Frante, III, 4r5; Bartho.ld, Vorhangcn, s. 49. -4

.t JA, 1847, s. 56-64; A. Stein, r. 58+ ;
\ !--
'r Wittfogel, s. 441. e
.4

:n
:i
.a
{
l:q
{
.:tr
3)

I
FF?iFFIl-'rr'-.irT'fr rr, i
'qf

d
O
c
F
F4

Levha 38 Uygurlarrn bagkenti Kara Ba[asun'un bir gitriinii5ii.

-
(J9
o,
Crt
 364 ORTA ASYA

Hrtay'lara roo deve, 6oo at ve 3ooo koyun hediye olarak ven-

yor. Bu kargrlama miinasebetile Qin kaynaklan, Uygurlann
Hrtay devletinin kuruluqundan beri onlarla' dostga gegindik-
lerini kaydediyorlar a3. Hrtay dwletinin merksz tegkilAtrnda
Uygurlarrn gok tinemli mevkiler aldr$rnr giiriiyoruz aa. Kara-
Hrtay'lann son Gur Han'I, kendi o$ullanmn terbiyesi igin bir
Uygur hAkimini Eaf'uryor ve bu iEe onu memru ediyoras. Bazr
Kitan tinvanlan da hem Uygurlarda ve hem de Hrtay devle-
tinde giiriiliiyor 46. Bu da miinasebetlerin ne kadar srk olduiunu
bize giisteren bir delildir.
Ertry lcvlctinin
Uygu yrlm
M. s. 9o7 den evvel, yani Hrtay veya Liao devletinin ku-
hbd aafti rulugundan iince, Kitan kabilelerinin hem Uygur ve hem de
Qin yazrsrnr bildikleri ve bunlarr kullandrklarr anlagrlmaktadu.
Hrtay devletinde, iki ttirlti yazr vzrdr: "Ktiqtik yazr" denen
iqaretler Uygur yazrsrndan; !'Biiytik yazf ise Qin yazrsrndan
miilhem olarak meydana gelmigtiaT. Bu yazilann meydana
grkrq tarihi, M. s. 9eo idi. M. s. g24 tarihinde, Hrtay devle-
tinin kurucusu, Orhondaki eski Uyg* bagkentini ziyaret edi-
yor; Bilge Kagan yarfiinrn silinerek yerine kendisine Kitan
dilince, Tiirkge ve Qince bir kitabenin yazrlmastm emrediyoraE.
Oyle anlagrhyor ki Hrtay hiiktrmdarrnrn bu emri yerine getirile-
memiqtir. Qiinki.i getirilseydi, Bilge Kagan yazftr zamanlmrza
kadar gelemezdi. Hrtay dwleqi, Gitkti.irk ve Uygurlarla her
bakrmdan ilgilenmekte idi.

giNci z DEvr-E'ri vE uYcuRLAR

Qingiz devletinin kurulugund.a ve gerekle bu d'evletin
etrafa siir'atle yayrhgrnda, Uygurlarin-tflsrri Eok btiytik olmuqtu.
Qingiz Hamn gtihretini duyan Uygurlar, derhal Kara-Hrtay'lann
as Liao-shih,
5h-b; Wittfogel, s. 636.
3o,
on LS,
47, Wittfogel,
rra; s' 445; ro69 senesinde ki bir uygur igin
bk. LS, 47, tra; Wirtfogel, s. 494, n.r8.
15 Wittfogel, s. 665a.
46 Yii-yueh iinvanr igin bk. Sung'shih,49o, 9ai tS, r3, lb; Wittfogel,
s. 432, n.73.
a? Wittfogel, s.
443a'
nt LS, z, 4b-5a; Wittfogel, s; 576.

I
 / =
:,)/

, frrcURLAR s65

ileri gelealerini iildtiriiyorlar ve Mogollara tabi oluyorlardrae.

Kara-t{rtay Gur Han'rnr rildiirenler, Turf,an - yani Kao-
c!'ang-Uygurlan idi m. Ci.iveyni veRegideddin gibimiiverrih-
lcr Uygurlara btiytik bir laymet veriyorlardr. Uygurlarur daha
errvelce Qingiz'le temas temin etmeleri gok muhtemeldir. lz53-
5u5 seneleriade Uygurlardan bahseden Rubruk, onlam hAli
Budaya taptrklaruu kaydediyor. Bununla beraber Uygurlar
arasrn@ epeyce nesturi ve rniislilmamn da bulundu['unu ilive
ediyor5r. Plano Carpini'nin Karakurum'u ziyaret ettiSi
n45-46 senelerinde, Mogollann Uygur yazrsrnr kabul ettikleri
bu seyyalun ifadelerinden anlagrlmaktad.rrsz.
Durumu htilAsa edecek olunak diyebiliriz ki, Qingiz dev-
letinin bir cihan devleti gekline gelmesinde Uygurlarrn btiytik
rolleri olmugtu.
Uygurlarrn maden iggilikleri haklanda gir seyyahlan Uy;urtrul
-
da sitayigkir , siizler siiylemiglerdi 63. Kitan kabilelerinden &utrdtrS

I-la'lar, demircilikte ve di$er zerraatlarda Eok ileri idiler. Bu

L:,abilenin reisi Uygurlarla gok yal:rn kan ba$larrna sahipti.
'Bu sebeple Kitanlann demircilikldrinin Uygurlarla ilgili olmasr
gok muhtemeldiil.
M. S.g4o scnesinde, Tung-huang Uygurlanndam iki Uygc lrdrn

heyct Hrtay imparatoru nezdine gidiyor. Imparator, bu

heyetlerden Uygu. dansl;anmn yaprlmasrnr emrediyor s. Bu
danslann mahiyeti hakkrnda tabii olarak bir bilgimiz yoktur.
XIII. asrrda, Kuzcy Qine pamuk, umumiyetle Orta-Asya- Ugulrn p-
ul vo gmut.
dan geliyordu. Bilhassa Turfamn pamuklu k}maElarr gok lul.n
meghurdus. 9Br5t, rragm ve r22r senelerinde Uygurlara

'e SMng-um Ch'in-cluttg lu chiu-lw,48a; Wittfogel, s. 66r.

@ ffnn-shih, r, rsa; Wittfogel, s. 65r.
. tr Rockhill, s. I4r; A. Stei.n, Inurmost lsia, s. 585.
5r Rockhill, s. I47-r50.
63 Wittfogel, s. r4za.
or LS,
{, 4b-5a; Wittfogel, s. e55.
65 Liang-slw, b4, Apai T'ang-shu, llr A, p; Sung-shih, 4gb, ro-ab.
' E Sug-shih, 4go, rob.
6? Wittfogel, s. r57. n.
os Wittfoiel, aym ser, aynr yer.
 s66 ORTA ASYA

gelen Qinli sc)ryahlar, Uygurlann muhtelif gcqitlerdc&i kumay

lanndan bahsedcrler 59.
ltdr Han siililcsinden beri Turfan btilgesinde iiztim yet\tirme
rEbdd!
1rnt!fif ve larapgft&, yaprhyordu. 647 scnesinde Giikttirk yabgusu, qin:e
iiziimler gdndcriyor vc bu iiziimler Qinliler taralindan gok
be$eniliyordu. Bnndan sorua $in'de garap imili, Orta - Asya'da
Tuifan bdlgesinde&i usullcre giire yaprlma$a baglandrm.
Qin kaynaklannda, Turfan garaplarr halckrndaki bahislcrc srk
srk rastlantrsr.
u1w Hrtay dwletinde seyahat oden Qinli serTyahlar, karpuzlara
f.ndn
rastlamrglar VG karprrz ziraaUnrn Hrtay dcvletine Uygurlardan
g.eldi.Siy iEaret etmiElerdiror. Karpuz, buradan da Qine
grhr$U.
Uygnllr n Uygurlann, ticaret hayatrnda da gok iinemli fraliyctler
d6rtl
gdstcrdikleri anlagrhyor. Hrtay devletinin baqkentinde, Uygur
tticcarlanna maluus bir mahalle vardrs. lo55*ro65 senelcrinde,
Uygurlara bakr ve demir cevhslerinin satrlamryacaSr ha&hnda
bir emirname grkanlmrEtrM. Ayrrca Qin baqkentindc ticaret
)'aPan Uygurlar da vardrod.
Ittl;d.d. Orta Asya devletlerinde, umumiyetle l5 yagrndan 50 ya$na
e*rdL '
rt[.t llfd kadar herkcs askerdi. Ve her asker igin aL Lia" o-larak- iki
veya iig ata sahip olmasr gart kogulurdu. Qinde Sung daninc
ait bir $inli gair, 5.ooo Uygur siivarisinin ro.oooatr bulundu-
lunu kaydetmektedirs _-_-
U;6c rdur
Qinli seyyah Wang Yen-t, Beg-Bahk'taki Uyg,u atlapn-
dan sitaFgle bahsetrnig-ti 6?. Bilhassa Hrtay dcvletine verilen
* Wittfogel, aym yer. Pamuklu kumagtarr igin bk. i B. Laufer,
Sino-lranicq, s. 4gt.
'o Siwilranica, s. egz-zgg.
'r Aynr escr, s. gg3 v.d.
rr B. Laufer, uy- s.
3r LS, "r"", 438-439.
37, 5a; Wittfogel, s. r7g.
s Wittfogel, r. r88.
. (tn rog3 tarihli Sung devri kayrtlarrna g6re: Wittfogel, s, r79, n.
Wittfogel, s. 559, n.l.
r?
JA, 1847, s. 56-64.
IJYGIJRI,AR. s6z :.

'.:
!,)

t)
-x
,u

a
o
l
I
U
*t
a
A
*!'
F
I
O)
tr'
d
3
E
d
 ORTA ASYA

haraglar arasrnda mcgh'r krsrakla'n da zikri geEmigtir. Meseli

ro5z$ ve ro8960 da gdnderilen krsraklar U""f"" arasrnda
zikre de$er. Kansu'dalci uygurlar ise roo6 di hediye olarak
arap atlan giindermiglerdizo.

ce LS, zo, 7a; Wittfogel, r. 36r, n.67.

eo LS, i5, 3a; Wittfogcl, r. 36r.
?o Ta-shih atlan:
Wittfogcl, s. 355, n. 46-48
IN KRoNoLoJIK CEDVELI
e'.lFL*uol
+_
 KAIU -;
HANLIi IqAd['l HUNTAEDA!{i oitbbf; rTxti tlt,.{'a Tt

:
UY
jr'," t'n :.IYi

1'
T{filt
fbyuhtyanrlo, Kopen II. I. ttl
tipcpt,, II. Kapgal Tagat Tagar
z
II. pybat III; TAGAR a
E
H

i;:l i I Resim li II. Tap r I. Tag 14>

i i I Mezarl ar Mezarlar Mezarlar u) tl

NOYUN - ULA BF
ZY
SROTSKI FOMTNSK Fr:rehod Odintovsk Berezovsk BIYISK Bolteregenek

KUDIRGE i
i
YAKO - NUR KURAY

KATANDA L
i PAZIRIK PAZIRIK Sol. Belka

Tqyahta I. F
i
KATANDA MAYEMIR
KURAY Karakol Aragol Ust - Kuyum
:i
ii
iii: Bagadar Zmeinogorsk U
:ii: >
::
:i Tottil Kanah , l
. Var4ilonka o
ii:i
ii:: rr
BEREL I Zeregnoe
ii"
:: F
-:i $IBE TUYAI{TA
ii
:;
r. i :!
:.:
I r ,'r! ' .,,,i l
.): I
KUROT
,1,
'\ ,
!
I.
(o:0o
,i {io,i-
otoio '.sitrc |p
g
i7 ())
'tri(Jr (t) \}c
'oolo i_, o
o : t-ii
O:O oioio o o Kumurtuk o
o o I o i .At o: o:o c
o-
i,:
: n^ i I *ito: :i F
3: : folanovska
:,,
:i: i i ItmoyaydlFadi - oio:
oioi i:
:: ,t,
7. "1
i d,-
iKt i Verhne - Udinsk
iiii
o tiii
i i Aqagr -,Ivolgi I lvolgi
>H
.:
::::
! : ;

>u)
n( ALAMI$IK
o'P
dE
,:9 r.
Manakeldi;,
ffr"'
G6k - Bulak KENKOL ' Sokolov Kara-Gudrq,II Krrgin
P
ilx C z
i
,ffi? z7 ? Ara:K,6,1 - I
F
Qargelan f .-i i Krz - Art Bagasin
I QerSe-Tal
#rr :
l{P x t{
': i
,ff8 s Qumgal J ) Altrn - Arrk i
Qerges lj\IAzuN U
h__
r..3{f;-, ..,rSld[,.:rt;r
.-..-
., rr*:..l ,
:
I
i t
 lNDEKS
I.
rlql, YER VE KAVIM ADLART
A
. Abakan, t7,2oT, zts, 2r9. Akkoyunlular, 35r.
Abbast, Abbasller, a3r. AL-Kul' 338.
Aboba-Pliska, iz7, e46. Akman, FI-IV, el5.
Aberg N., Io8. Ak-Molla, bk. Akmolinsh, z.
Abi-Garm, H-IV, r4g. Atmolinsk, bk. At-Molla, 2, $).
Abony, rz3. Ak Pegin, 326; Kugiik, 3a6, 3e8;
Aburdin, H-IV; t49. Btiytik,3d.
'. Acii; bk. Yacii, eag. . Ak{u, 39r 4r, r73, glt, 322, g4t.
Aginsk, H-IV, r. Atiuat, a.
Agit-Nur,45. Ak-Sumbe, H-IV, 3r7.
Agura, 45. Ak-Tepc, er, r83, Bt*,322,323,337.
' Adahkes, bk. Adahket, zoI. Ak-Tepe (Qardan), H-IV, 334.
Adahket, bk. Adahkes, H-IV, 197. At-Tepe (SUtLent), H.IV' 333'
Adamh-Kala, H-IV, 36. Ak-Tepe, bk. Stepinstoe, 3lr.
- Adrianov, A. V., 34, 86. Ak-Tura, 89.
hdzergage, tgz. Ak-Yayla, H-IV' 67.
Afanesyevo, 13, rB. Ak-Ytis, 45.
Afganirtan, 6, 7, 8e, t$z, r84, g57. Ak-Rabat, 4.
'Afrika, Io8. Alabuki nehri, 39.
Ahsrket, r8o, 155. Alamanlar, r22.
Ahtrn, rgo. Alamedin nehri, 323, 364.
Aibugir, H-IV, 8e. Alamrgrk, 39, 76, tS+, t78, 2+o.
Aiga, roo. Alanlar, 98, roe, to4, ro5, 228, eg3,
Ak-Ba9-At,3rr. 294.
Ak-Biit, H-IV, r9r. Alaq-Orda, z.
Ah-Begim, bk. Ak-Pe9in, H-IV, 357. AIa-Tau, 344.
Ahcar,.2. Alattyan, re3.
Akga, H-IV, r73 Alay, I5.
Ak-Qatr, 146. Alelsaadrovl,a, 3er, H-IV, 35o.
Ak-Hunlar, 92, rr7, 2oo. Alfdldi, A., fu, rot, ro4, ro5, Io7'
Ak-Kala, H-IV, 7r. to8, tt9, r2o, t2I.
Ak-Kesene, zoo. ALb, H-IV, r ro.

H-IV rumuzu ilc giioterilenler, IV. haritadali yer adlanna aittir.

Ot,. At t, 2t
 :: - ..;!

s70 ORTA,ASY,{

Alpet$4q, g$'3g, rrlp; 2731 3eg:., 'Arne, :r.J.. ro.

atp Arrten, oo3. : Arpa nehri, *4. r77, neo.
Altrn:Arrk, r5r, r5ti z4p' 3zt. : :Arslan.Bob. H-lV" er6.'
Altrn-Asiir,, 8li g4,:,1o8. :' 'Arslan-Han. Karaharilr hiilitimclarr.
AltrnHadru, tl3.'. .
324.
Altrn'I(61;: 4r. , , Art-Gumbaz. H-IV.65.
Altu,O'!drr, : er9,.igli, . Artamorror', ee6-
Altrn-Tep9; 365,. 596,. !!IV,,3ea. ArtrkAta, geB.
, ,'4lt*ytdq$|*r-t;'.tlj tail rr, rg,' .rG- Artsit' 133. 1

': '"3, 25 zi.go, gq-4r,43,64.65. Asparuh: Bulgar Hanr. z4o. a.i7.

68, 6, 1.e-i+, is-lb, e9, 9", r t". .
264.
. ..
rtl, .I15, r17, I2gb r35, r39, 'tsrin gegidi. e34.
: 14r., L47, r*g, l5e, r54; 16z;, .$trah3n._6'9?;293._- __-
. r:.,,-. Giiaqf''AtrqF',.d,,: r44; Kuzey, $a&-Srslalt 33o' H-IV; zg5:
,' 34, r*6; nai, 16*; Bati,7':, I+i; ,4pBr lvotgi, bk' Nijne:lvolgi' rr39'
. iot- isg, i-&,' 163-16,8, t7z, t76, A4i:bwlai, trk' '\para, 3r9'
r78," 199, ,o2, 2o7, 2ro. 2I3, AEp3ra qehri' rrg'
' ,,ni6, *ie; qi,g; 2351 3oo. .1"83 qehri, r73. 32o, H:IV; e36'
Altaylsayan daS:lan,7. fta-lt1'.2'
Ata-Tiirk-Kala' H--IV' ag'
a-na."y" nehri. 6.'i, r8G rss.
Amul, ri.Iv, rq. Atlah' zor' 329'T--I--v'3o3'
'A*ffi;ioi.,=-,-,''' Atlah. zor. 3zs, H-IV.3o3'
Anadolu Selgukltrlarr, a67. 'll'ilt:zt' 9'l' It3' r19'
eor.
Anadolu Yoriikleri, l3o. Atuk-Taf' 5'
Aur'Kanav, tt' a4'
I;;;;;-';.;;;;;";:;o;
;g:.irt" .:
en".r, oii IV.
rL Anarr.
Ar,*.., rs. 56, 73,-ro7' tog' I I3-I25'
: - '\varlar,
;.:;;. ''-"
257'278' z8o' 3oo'
Anderrba,J. G.,39,54 --
$il'h:ii
Andronovo,
_2+,
27, e8, eg. reg.
";;l
:':
n"..,1'ft,
Il;,?1,13,,";'',1ft';.
,Ii, ,.n. rro. rr4. rr8.
lll:
.Angara, g, 26. Avrupa 'l'iirkleri":Bo'
Aneka-Kala- H-IV. cz. rgl.
Avusturya. loe, e8o.
An-Yang, 3s.
;n".d;-"*ivato, e8o. '\Yasuz' 2'
nii-iir, 'ii. :\Ygrr-cal' 33I'
A;;-;i;i; ri-tv, o+g.
iii:,":"=1""fi|
Aragol, 3b, 45,
lil'Ilfr:?'; '"
S, A1'vaca'
;;i;;i";';"is,-3ae. '8s'
Araplar,335, 359. R
Arga-Bulak, H-IV, lo4.
Argal, r3a. Babenko. e3o. e3r.
Ans,336. Babrp-Mullah, H-IV. lo;,.
Arrz, rz9. Bacs-Megyeben, aB6.
Arnavutluk, a8o, a8t. Bahmursk. 2g3, 2g5.
 iNoms t7r

.Bahp, 84. l Bhbudi, H-IV, r8t.

Bahtr, a, Behlu, H-IV, 3or.
Bain-Ulan-Hada, tgz. Bckesben, 186.
Bakarh, H-IV, gr5. Bela Posta, ror, to8, 236, e8r.
Baktiryan, 4r, gr, 358. g6lenitshiy, A. M.,' r84; 96o.
Balahk-Tepe, eoo. Belevli, H-IV, ro4.
Balasagun, bk. Ak-Perin, Kuz-Ordri, Belcuvan, H-IV, r5e.
I I

Kuz-Ulug, r7r, 263. gt1, Z2z, Belh, H-IV, r68.

3r5, 3n6, 318, 3go. Bel hu, roI.
Balin, ego. Belgrad, lri.
Balkan da$lan, zre, a56,257. Belovod, bk.,Aksu, H:IV; g+g.
Baltr, ere. Beninger, to8,
Bamyan, 3i8. Bereg,285.
Barahga, r85.
gerel, lg, 64, 7r, 7e; Berel t, t59-
Barak-Tam, H-IV, 93.
Berensniki, roo.
Baranya, 186. Berezovka, 45,70.
Bargeka, r3e. Berhozovka, 96.
Barhg,45. Berk-Kara, bk, Berkkarrn, 76, H-IV,
Barnaul, tr, 29, 78, H-IV, 45. 3og; Berk-Kara i,76.
Barshan, I73. Berkkarrn, bk. Berk-Kara, 77, gg.
Bar'ganr, H-IV, r97. Berkut-Kala, H-lV, 4o.
Barthold, W., 319, 3et. Bernqtam, A. N.; 39,.93, rje, r79,
Barzo\ Il-IVo r3r. r92,32O.
Bagadar, 38, 39. Besarabya, e4o, 256, 257.
Ba;kaus, 88, 8g, !93, 294. B$.Ab, H-IV, re3.
Ba$udistnh, egr4, BeS-Bahk, g59, 361, 36a, 356.
Bateney, bk. Bateni. r8. Beg-Tam, H-IV,95.
Baten, bk. Bateney, 215- Be$-Ti.ib, H-IV. 80.
Batr Tiirkistan, r, 5, 15, rg, 20, eZ, Bezded, zB4.
28,92,39,38, 4r,66,,66, 8o, B2, Brstriyansk, 45,7o-.
83,84, gr,92, g8, rl7, t7i, t76, Bryglak, 45.
r84, Igr, 2oo, 244, 252, Zo2, gt+, Bihar, lB7.
327. Biharban, e86.
Bay-Tal,45. Bilge Kagan, I3I, I34, r35, 364.
Bayrn-Gol,45. Biliarsk, 248, 35g:
Bayrr Kum, 337. Bingol, 93.
Baykal-grili.i, 9, r r, 13, 22, 26,2,7, 28, Biq-Kent, i86, H-IV, r48.
30, 3t, $1, 49, ie, I38-t3g, 2o2, Biqpek, bk. Frunze, 314.
co9, e8o; goneyi, 6tesi, y<iresi, Biyanayman, rgr.
52. Biyisk, 23, 7o, 7r.
Bayrak-Tepe, H-lV. eo. Bizans, ro2, rto, rt6, iet, rla, r8g,
Bazar-Kala, H-lV, 38. e68, z7o,3lB.
Bedeikent, H-IV, 57. ;
Blijnih-Elban ah, r47,
Begram, r84. Bobrinskoy, A. e78.
Begre, H-IV, 55. Bogdo-Ola daglarr, 35a.
 372 ORTA ASYA

Bogolovskiy, e. j,j
c
Bograd, elo. I
Bogugar,236, Cagrtay, r3z. 1

Bolgaya-Regka, 45. Cagrtay-Gol. 45. I

Bolgeregensk, 37. Qagan-Qolu, bk. Tsagan-eolu. rqa.

Borkorbaz, H-IV, zl5. Cambul, 34r. :]j
Borovka, 59, 133, r3B. Cana-Kala, H-IV, 39.
Borovogo g6li, 94, r7z, Canbaz-Kala, H-IV, 39. .:

Borsod Megyeben, e86.

;
Car-Tepe, H-lV, 339.
Bosaga, H-lY, r74. Cargelan, t52, 2g2, 32g.
Boyla lgbul Kavhan, Bulgar reisi, Carh-Kayrnd a, 3rg.
275. Carnuntum,, ro4,
Boyla Kuluvr, Bulgar reisi, 275. Carma, z.
Bdgri Kaga.n Uygur hiik0mdarr, Carpini, P., seyyah, eg7.
349.
Braila nehri, r7o. Cayrlma, H-IV, ego.
Bryuhanova, 99. Cend, bk. Can-Kala, ro6.
Bugy, ree.' Cerges, H-IV, rB7.
Bu[ nehri, 237. Cergetal gehri, bk. eergetal, 39;
33o,
Bugu-Kala, l5r. H-IV, z3r.
Buhtarma nehri, e, 34. Ccrmcn kavimleri, 34, toe, ro8-rro,
Bulak, H-IV, roe. rr7, rrg, .t2r-124, 247,.29t.
Bulak-Koval, 34r, H-IV, 343. Ceti-Asar, 94.
Buldumsaz, H-IV, 75. Ceyhun nehri, bk. Amuderya, reg.
Bulgaristan, r58, a6r. Chen-fan,54.
Bulgarlar, toz, rt7, ttl, zz7, z3B- Chih-chih Shan-yil, Hun hijkrimda-
z4z, z5o-256, 2621 267.
rrr gr.
Bulimer, bk. Byelimer, e4z.
Crldrk, H-IV.48.
Bulun, H-IV, 45.
Cigiri-Bent, H-IV, e3.
Burana, 3u5, H-IV, 358.
Cil-Arrk,3z3.
Burcarr, H-IV, 326.
Cilana, 4!. Citif,rt,'H-IV, r45.
Buren-Gol, r3z. Girgak, 45.
Burgaz, z7o. Csak, A., l19.
Buima-Qap, 24, 76. Csanad Megyeben, eB6.
Burma-Qap I, H-IV, 233. Csengtid, rze.
Burma-Qap II, H-IV, e34. Csongrad Megyebtil, z86.
Burtaslar, z4r. Cul gehri, t7Z,285,323. 363.
Buzagr, H-IV, r8e. Cumgal gehri, 33o.
Buzuk-Tepe, 338. Cuva-Tiibe, 329.
Biiyiik Hun devleti, 5, gg, 36, Cuvalin,34r.
4o,
49; 57, 75-77,95,96, gg-gr, 164, Cuvan-Arrk, 33o.
r77, 348, 357. Cuvan-Tepe, 34o, H-I\/, 27g, 542.
Btiytik lskend.r, gsZ. Concesti, lo7.
Byelimer, Bk. Bulimer, z5o, z}z. Ci.iveyni, 365.
 fuotrrs 313

q Qinli seyyahlar, 3r9.

Qim-Bay, H-IV,86.
Qaa-Tas, zzo.
Qimuzr, H-lV, z7t.
Qaar-Tag,33r.
Qingildr, H-IV, e75.
Qadrr-Kara-Sug, 45.
Qingiz Han, 35r.
Qafan-Qolu, r38.
Qingiz devleti, 364.
Qagan-Nor, bk. Tsagan-Nor, l3e.
H-IV, r95.
Qingiz-Tam, 77.
Qakan-Kale,
Qingiz-Tau, z4-77.
Qakmak-Suyu, 42, 7g,2to, gg2.
Qirik-Ribit, H-IV, 97.
Qakul nehri,45, I34.
H-IV, $iyli, 339.
Qaldrvar gehri, 3zo, a3g.
Qkalovsk, zgz.
Qalkar-G<il, e.
Qmi, e34.
Qangar-Han, 332;
Qola-Kazat, 3n3.
Qangal, 77,3oT.
Qolpon, 3oo.
Qaplak-Tepe, 3r5.
Qon-AIay daSl4rr, 42, 7gt, 8o,. 177.
$ardarr, 836, 338, H-IV, e55.
H-IV, 35r.
qargalanta, r38. Qornak-Tepe,
Qubar-Tam, e.
Qargelan, bk. Cargelan, 3o9.
Q,rd, 99.
Qarlg-Kurgan, r.
Qudatskaya da[r, r r.
Qangin, 95, {43.
Qu nehri, 24,29,33, 39, 4tr T6, t2g,
Qarkov, 45. r49, r5g, t62, t7o, t7r-t7gr 2o2,
Qaq-Kala, H-IV, eB.
3o3,3o5, 3o8-gr l, gt7,3tg, gze,
Qatalar, z7e. .

9z6, 328,33e, 361.

Qatkal da$larr, I79, r99, 1;3r,832.
Qu kanah, 4r.
Qelyabinsk, e.
Quka-Tepe, r79.
Qepa-Bogotor, Bulgar Hani, a75.
Qukurcak, 33r.
Qergetal, bk. Cergetal, 39.
Qrihgman, 38, 88.
Qerilde, bk. Tgerilde, r3z.
Quhm nehri, 78.
Qerki. e.
Qumgal, bk. Cumgal, l5r, H-IV,
Qernogov, 284, . 242.
Qrkhan-Gol, 248, 24g.
z. ! Qumrg gehri, 3zg, 324, 366.
Qrldrrtr-Suv,
H-IV, r77. Qungarya, r.'
Qrrakgr,
Quviket, H-IV, 3oo.
Qigerlik, r3z.
Quy-Tepe, 33r.
Qigil kavmi,. 343.
Qiil, 3r4.
Qigirgik, r 77.
Qik kavmi, eo7.
D
Qikil, H-IV, 3o3.
gil-Bek, H-IV, a9o. Dandan-Uyluk, 35g.
Qiliktinskiy, e. Daraut-Kurgan, 8o,. H-IV, eoo.
Qiling-Say, r 79. Dareyhlamrn, r3z, r38.
Qilpek, H-IV, 79. Dargan-Ata, H-IV, ze.
Qin, rg, 30,3r, 35, 36,43,4g-i3,57, Da$-Kala, H-IV, 16.
6o, 66, 75, 76,79,br 85-89, r6e, Dagin-Cil, r3r.
166, r85, rgr, 2t3, g48; Kuzey Daudan-Kala, H-IV, 59.
Qin, 3e, 35,365. Debets, G. F., 48, 64,
37+ ORTA ASYA

Pelti ItpCaL, 29o. Eres-Kala, H-IV,94.

Dev'Kala, H-IV, 64. Erilsson, J., 55.
Dev-Kcsken, H-IV, 73. Ermihalyfalva, ree.
Devlet-Abad, b[, Faryab, 169, H-IV, Er$i, H-IV, erg.
r72- Eski-Pokrovsk, 3a8.
Digoria, ror. Esztergombol, 186.
Dinev, H-IV, t3o. Eurnorfopoulos, G., 54.
Dingli-Grr, H-IV, I. Evliya-Ata Eehri, bk. Taraz, tS'1,
Dinyeper nehri, ror, rts, 236, 2gror.
295. r
Dinyester nehri, e57. Fznzr, t3z.
DiyaLo,nov, M. M., 83. Farab, H-IV, r85.
Dobriyansk, e4r. Faryab, H-IV, l7e.
Dobruca, 256,257. Feher, Geza, 157, e86.
Dogu Tiirkfutan, I, 3, t3, 85, 87, Feldmargalskaya, 2g4, s35.
168, r7e, 176" 184., ztg, 278, Fenek, r 18.
3r4, 322, 327, 348,. 349, 357, Fergana, 5, 6, t5, 33, {2r 78,.79, &,
359, 362. t7Z, t76, rB3, r99, 3o4 ggt;
Doh-Nucikes, eoo, H'IV, 298. ' Kuzey Fergana, rggl GiineY
Dokuz Oguz kavmi, r|go, g4B. Feigana, I73, r99.
Dolinka, 345. Fergana Kanah, 33.
Dolon-Hara, r3e. Fetisov, A. M., t48, 33o.
Don nehri, 25, too, ro5, ro6, log, Fettich, N., t2t, 283.185,
arg, ri6, a9o. Feyz-Abad, H-IV, r37, 157.
Dondok-Tergune, t32. Frndrkh-Dere, 269,
Doneg nehri, aeg. Filov, 8., 2Sg, 263.
Dunapentele, rz5. Finle, e4r, e53.
Durbelci, r3l, 138. Fin-Ugorlar, 7, 16, 96), t@, t47,543,
Duruhan, r33, 344.
Dogcmbe, bk. Stalin-Abad, H-IV, Fominsk, 45.
I35' Fotanovska, r39.
Dzurr, l3l. Fdnlak, rat.
Franklar, rzr,267.
E Frunze, bk. Pigpek, 3t4.
Ebert, M., 59. G
Edirne, e65.
Elirasiyab gehri, 17, 28, 93; Efrasiyab Gabain, A. von, 349.
l,4r' Gandhara, 357.
Eftalit dcvleti, r85, 335' 336. Garnata, log.
. Ejderhan, ego. l Gater, lee.
Ekaterinoclav, eg5, Gavur:Kala, 77, H-tV' 63'
Elcik, H-IV, 3. Georgiyevka, l.
Elegca nehri,45, t98. Gepidler, rrn.
Emir-Abad, 3r. Geqztered, 286.
Erdeni-Dzu, r3z, Geyik-Ta;, 4r.
 INDEKS

Gld,zkovo, e6. Hampel, J., z7B, zB5.

Glyadenova, grg. Hamukat, bk. Hamuket, 349:
(inezdovo, zB4. Hamuket, bk, Hamukat, H-IV, 3or.
Gobi 96lii, S, 4g, rr7. Han, bir Qin siililesi, 366.
Gotlar, too, Itr2. IroB, Iog, rt8. Haq-Kan, Qin ressamr, zo4.
Goliat kurganlarr, 235. Hara-Balgasun, bk. Kara-Balgasun
Gok-Bulak, r49. Ordu-Bahk, r3z.
Giiktiirkler, 28, 56, 69; 73. 76, 83, 84, Hara-$ilu, r3e.
89, r4o. r4r, r.+3, 146-149, I54- Hara-Gol, t3e.
16o, 164-r7a, r75, r8o-186. l8B, Harezm, Io, rg, r5, 16, lgr 2or 27,
: r9e, rg5, eaa, eo&2t2,2t5-z2e; . zB, g2, 42, {h,8I, 94,.176, !8r,
136, z5g, 16r, .26j, 274, 2g9, r83; ro3, ga5.
30r, 3o7, 3r7, 3r9, 32-I-325, Harezm$ahlar, eo3.
,330-335, 34i, 344,348, 364' Harkov, 23o, 2g61 2g2.
Gdzeken. 269.
.Harrarr-Cuvan, 297, 32t.
Gland, I33. I35. Haydr.r-l\tegyct, e86,
(lriinn'cdel, A.. 352. 353, 35g. Ha1'lama. 3o8.
Gryaznov. N{. P., 39,62,69, 7o. Ha1'lama, 3oB.
(iugcrceli. H-lV, rg. Hayr-Han, I32, r38.
Gugurth, H-IV, zr. Havvan-Kala, H-IV, 84.
Gul-Krllak, rBo. Haziiasb, H-IV, 3o,
Gulga, bk. Gulga-'Iepe, Bo, t7i, HazarLar, 163, zog, zzbzgo, zg4-
H-I\j.
roq.
Grrlqa-1'epc. bk. Gulga, 3o8.
. 23g, c5{, 256, 27j, Zbr, Zgr,
299,30I.
Gulistan. H-IV,
r33.
tlazar denizi, z9r.
(iundremming.\, toe. i

Heikel, 9e.
Grrr Han, Kara Hrtay hiikiimdarr,
' l Hentze, C., 59.
36+. 36;. Herodot, 34.
Gurban-Bucrr. 45. :
(ir-rrek, So$cl reislci'indcn, r84. Hcves, i\'legyet, eB6.

(iuzlar, bk. O$uzlar, Hrtay devleti, bk" Liao, 362, 3p4,

'.rgL
366.
Guzal. 33.
Hindistan, r5e.
GUmii;-Tcpc. zr,
F. (itiney Rtrsy'a, 7, 17, 26, 35,35, Hindu, e5r.
39, -tlisar, r85, H-IV, I94,
(
r' 56. jZ. 6o, 78, 84, 93, 97, 9B, Hive, H-IV, 3r.
lo2. ro3, ro8, Ilo. rrr. r14-
t_
F.
- 'rr8, r24, ri8, rlg, i76, zel,
Hockricht, r66.
i Hoqo qehri, 352, 36'2.
t , asll, 236, q3g, 248, 256, 27g, Ho-han-yeh, Hun reisi, gr.
F
. q83-, 2BZ, 2gr, rg5, 2S, 344.
Hongor, I3a.
Gyiir, e8t; Ho-pei, 54.
Horasan, 8e, r83, t9t.
H Horvarth, T., e78. ;

Habarovski, 164. Hovaling, H-IV, r5I.

Hallstatt, 32., Hsuan-hua, 55.
Hami,36a, Hulm,4r.
376 ORTA ASYA

Hunlar, 99-39, 4o-43, 5o-56, 9r, gr4, lskodar, [I-IV, reo, rr8.
rt5, tt8, r2r, 2og, zg8, go7, lspanya, tog.
Huttal,84, I85. lsperih, Bulgar reisi, n64.
Hi.isrev [, Sasani hiikiimdarr, 358. Istanbul, 6o, z7o.
Hiisrev II, r4r, 234, 23b. Itim, a.
l9kan, 339, H-IV, g4r.
I llkfuim, H-IV, r58. .
Igkem, 45,
Isrg-giil, 7, 76, rS2, r57, r59,.168; ttalya, r 19.
176, 3o8, 3r9, 345. lvanskoe, r8g.
Igrlq H-IV, r9o. lvolgi, 5o-5e, 89.
Issrk, H-IV, l7o. lzyum, zge.
Islevlar, 2+6,256, z0gr 264, z67r'zBr.
J
t
Japonya r39,353.
ldikut gchri, bk. H99o, 352. Jaszfenyszaru, 286.
lgkilik, H-IV, r89. Jehol, Qin'di bir eylrlet, 54, 55, ,

lhe-Alrk, t37, r3B. Juan-Juan'lar, re8.

the-Aman, r3z, r38. Jullak-Tepe, H-IV, 3a4.
lh$id $bpir, So[d reislerinden, r84. Jutas, I23.
llran, g4,o. Jiistinyen, Bizans imparatqru, l2l,
tJa kabileii, 365.
llgumen, 164. K
lli nehri, 76, r7o, zor.
lllinskoye, e48. Kagka, Ioo.
Illirya, rog. Kadrkriy, e7e.
llrnovaya-Padi, 5o, 89. Kadrrgan, r 38.
Inan, Abdurt adir, 68, Ki,fir-Kala, 183.
lngiltere, 55. KAfirnigan, 83,'H-IV; 136.
Ingulets, n37, Kafhasya, 30-33, 56, 92, roo, lot,
Irah, r5, 37, 57t +e-4s, 87, ga-gg, toz, 2t2, zz8, zg4 24r, 242,
93, r42, t84, zzg. 252, e93; Kuzey Kafkarya, 9e,
lrbit, a. ' gB, zzg,235, 196.
lri-Su,33r. Kaganovig-Abad, H-IV, t4z.
lrkutsk, 19. Kainda, H-IV, 346.
lro-Kum, r3e. Kala-i Mir, 4r,8+.
trtig nehri, t, 4t 24, z8-go, 34-956,77, Kala-i Diri Peng, r58.
25t, 322. Kala-i Bobl, H-IV, rte.
lsatovo, rg. Ikla-i Humb, H.IV, r54..
lsfara, bk. lsfarin, lsfare, lgg, Kala-i Vamr, H-IV, r55.
hfare, bk. tsfarin, lshra, r77. Kalah-Krr, bk. Galah-Gr, Kalalr-
tsfarin, bk. lsfara, tslirre, 8i, 83. Grr, 4r, 8r, H-IV, 60, 69.
lsficab, 34o. Kalbrn-Tav, rer. .j
't
trlrandinavyahlar, 2ag, z+7, z1t, 28g. Kalmanka, 45. I
lrkitlcr, 7, 33-37,5g-5S, 8r, ro4. Kama nchri, r 14, r 16, z4t, z4g, g44. '1

i
'i

it
-c
-1i
 i,l

INDEKS 377

Kamenogorsk, a3. Kara-Yuz-Sulek, 45, 16r, aeo.

Kamrgcnka, e8. Karga, H-IV, 35.
Kamrgensk, 45. Kargah, gg, H-trV, a67; Kargah I,
KamrEh, H-IV, e. 3o; Kargah II, 76.
Kamunta, e35. Karkarah, e.
Kamugrn, 96. Karlgren, 8., sinolog, 56.
Kanal, 34p. Karluklar, rgo, r72, r7g, t1g, 2o5,
Kanay buluntulan, e4. 34r,36r.
Kansu, 54, 36r, 368. Karluk Kaprsr bk. Taraz, Evliya-Ata,
Kant, r73. 3o8,363,3o9, 3tZ, ?2o,3o3, 329.
Kao-ch'ang, bk. Turfan, 365. Karnak, 34,o, H-IV, 3r8.
Kapagan Kagan, Gdktiirk .hiikiim- Karoy, r53, H-IV, e8z.
darr, 165. Karpat daflarr, r 15.
Kapgal, 45, er2, zr5, zr8-222. Kartaca, I ro.
Karaagag, gg.. Kaggarh Mahmurl, 197, 338, 339,
Kara-Asar, H-IV, rr4, 3+r-
Kara-Aul, e. KisAn, 8o, r78, r8o, l8l.
Kara-Balgasun, bk. Hara-Balgasun, Katanda, 6o, 6r, 64, 7g, 116, r53,
t32, 35o,35g, 363. r59-161.
Kara-Baltr, r73, 32o. Katta-Kurganr, 92, r9t.
! Karabinsk, z. Katun nehri, ro, 35, Zo, gor.
ti
Kara-Qako, 76, H-IV, e76. Kaungi-Tepe, bk, Kavungr, 5.
t
I Karaguk, bk. Kara-Tav, 3gB, Kavat-Kala, H-IV, 49.
Karadeniz, 99, 29r. Kavgan-Kala, gg7, gg8.
Kara-Dag, 45. Kavungr, bk- Kaungr-Tepe, 84, r 75;
Karahanhlar, teg, t73, 3or, 3o5, 3og, Kavungr t, rr, r5r 84.
gro,. 314, 3r5, 318, get, g28, Kayrnda, 319.
33o, 337' 34r. Kayrrma, H-IV, e43.
Karahoca gehri, 35e. Kazakistan, 2, S, 7, to, t r, rg, rg-23r'
Kara-Hoto gehri, 352. 25, 27, 2g, 3g-42r 4g, 76, 78, 136;
Karaganda, 2,244. t7g, g22i Batr Kazakistan, 77i
Karagan.Tepe, zr, DoEn, 77, r47, t79i Giiney, 6,
Kara-Gol, 45. 77, tzg, go7.
Kara-Gucrr, H-IV, e4o. Kazaltrk, H-IV, 345.
Kara-Kalpak-Kala, H-IV, 94. Kazin gehri, roo, rgg, z4r-e44,248,
Karakol, 38, 7o-7t, 76. 265,29r.
Kara-Oba, 176, Kazarman, 33o, H-IV, at8.
Kara-Su, 45. Kazirer 2tr, at3.
Karasuk, 54,49. Kegen, H-lY,274.
Karaspan-Tepe, 34o, H-IV, 3a3. Keheyli, H-IV, 85.
Kara-Tag, H-IV, rz8. Kelegei, r 18.
Kara-Tav, bk. Karaguk, 26, 338, Kelif, H-IV, 169.
340 Kelt, ro9.
Kara-Tavalgatl, H-IV, za7. Kelteminar, tr, t1r 27.
Karavan, I79,.H-IV, e48. Kem nehri, 88, zo7, zro.
3?B ORTA ASYA

Kemgik nehri, r98. Kiselev, S. V., 34, 62,..7o-7r, rg8,

Kenezl<i, e86. r6o-r64, t92, 2ro, 269, 30r.
Kenbulrrn, r73, 189. Kiqin'Kavhan, Bulgar krrali, e64-
Kenkol, 4g, 75, 93, gog. Kiskdr<is, 279.
Kerg, tot, to2. Kiqm, H-IV, r59.
Kerki, H-IV, r75. Kitanlar, bk, Liao, Hatay devleti,
Kesken, H-IV, rrr. 362, 365.
Keszthely, rrB, tzo, rzt. Kitap, H-IV, r79.
Keszthely-Gati, r03. Kiyev qehri, 35t, 289, ag2,
Keq, bk. $ehr-i Sebz, H-IV, r79. Klepik, 23,45.
Ketmengi, H-IV, r8. Klimovla, *g7,
Ketnrcn-Ttibe, 4e. Klyagtornry, $. G.n Rut ttirkologu v
Keykubad-$ah, 8I-83. tarihgisi, r99.
Krhq-Kala, H-IV, Bg. Kyugev, H-IV, 35r,.
Krpgak, r3o, 2go, e94; I44. Kobacliyan,H-IV, 144.
Krrgin, 39, 74-76, r53, r54, i8r. Kog-Bulak, H-IV, I3o.
Krrgrzistan, 24, gz2. Kogkar, bk. Kogkor, rr5r r47r.r48,
Krrgizlar, 56, 65, 86, 88, 98, I t 7, 330.
tgo, t+7, r48, r55-r57, r6e, 163, Kogkar-Baqr, H-IV, 263.
rffi, l96, eo7-er r, 2r3, 2t5- Kok-Su, e.
ee2, zg7,2gB, 345, Koko.Nor, 84.
Krrrm, 99, tor, roe, to7, rto, tl8, Kokpekti, l.
Kolpagevo, z.
r25, 29r.
Komaromban, a86.
Krrk-Kaz, H-IV, 44. Kondakov, 85, r78,
Krrk-$ehid, 274. Konki nehri, a9r.
Krsmrgi, bk. Yalcahg, Yaka-Kent, Konstantin VIII, Bizans lmparato-
tl2, 325, H-IV, e66. ru, 2grg,
KrE-Tiibe, H-IV; r16. Konstantin Pogonat, Bizans Impara-
Krytrm, e. toru,257.
Krzart, 73-75, 33o. Kopal, H-IV, z7g.
Krz-Kalia, H-IV, 7, Kopen, I8, r48, rig,:ro3, 2to-ztz,
Krzrl gehri, 352, 357, 359. 220.
Krzrl-Daraut, 4a. Kore,.6o.
Krzrl-Kala, H-IV, 55. Korgan-Tube, H-IV, r3g.
Krzrl-Kurgan, H-IV, zo7. Korgan-Ttibe rr, ll-[V, r4o.
Iizrl-Majahk, 45. Koska r, r57.
Krzrl-Su, bk. Krasnaya regka, ge4, Kog-Kala, H-IV, 13,
Krzrl-Tuu, H-IV, eor. fiop-Qaydam, r3z.
Krzrl-Yar, r8, t3, e8, r8r. Kogoy-Kurgan, H-IV, e15.
Krzla.sov, L. P., 196, r97. Koy-Su, 345.
Kimekler, 299, 343, 345. .1 Koylrk, H-lY,277.
Kin-shi-so, 5r. Kozlov, P., 58, 6o.
Kirin, 36o. Kdk-Bulati . bt.- Suytb; 3go, .l{-IV,
Kirmirau, H-IV, e6r. n6s.
 INDEKS 379

Ktigmen daglan, ao7. Kuray, 37,. 48, l+2, r55-t6a, 165

Ktihne-Kala, 84. r68.
Kiik-Kesene; eor. l
Kure-Beysi, r3,:.
Kiik-lt{erdan, H-lV. 3e9. Kure-Navan-Tseren, r 3e.
K0k-Oguz. H-IV, r7. Kurc-Zashr, r3a.
Ktik-l'ap. H-IV. r38. Kurgan, n.
K6kge-l'ar'. l. Kurganga-Kala, H-IV, go.
Kt;k-l'iibe. ror. Kurgaqrn-Kala, H-IV, 41.
Kdzeli-Krrl, bk. Kuzeli-Lirr, 4r. H-' Kurgaqrn-Tepe, 3oB.
lv, 68. Kunkanlar, 66, eor, eo7.
Krasnal'a rcgka. bk. Krzll-Str, 324.
Krrrot, 17, 38, 70, 164; Kurot rrr,
Krasnorcgcnsk. 356. 70.
ri" Kuqan devleti, 8r, 83, 84, r7z, t7g,
Kronbcrg, ro3.
r8o, 3o8, 357, 358.
Krumrg Han, Brrlgar.hanr. rtio:e64, Kustanal,, t.
267. 273. Kutiha, 45.
Kubadirr'. rB3: Ktrl.ratlir.e r, 4r, 133; Kutrigurlar; lo7, rr8, rto.
Kubaclirr. r l. Bl; Kubadil'e Kuyum, to, tr, 17.
r I r. Br, 811. r8g. Kuyuk, H-IV, rre.
Kubadlah. g,o. Kuva, H-lV, el8.
Kuban. 2q4. 2,17. 2gq, Kua-Ordu, bk. Kuz-Ulug, Balaba-
Kuqa. rgr. 349, 3J9. 362. gun, 325.
Kudrrge. ti5-ti7. 88, rr8, r39-r4r,. Kuzey .\frika. r ro.
r56-163. ro3. Kuzc'r.(lhou siililesi, r85.
Kuk-Yakh, H-l\r. eo6. Kuzsink;'. V,, rzo.
Kuku-\or. bk. Koko-Nfi. Ki.igi.ik-Karaman, r<r4.
3Or. Kril-.\b, H-IV,
Krrl. 3r9. H-IV, 3o6. r5g.
KulvAb. H-IV, r5z. Kiili-n, 3ro, 328, H,IV, r94.
Ii.rrmanlar, 23r, 263, r8g, :196, 3oo, Kiilbes-Han, 33e.
Kiit-Tepc, r8r.
30r, 344.
Kumbrikcr, H-IV, a64. Kiil-'l'egin, r3l, r46, r95.
Kum-Kala, H-IV, ro7. K0nerli-Kala, H-IV, 58.
Kum-Tepc, Be, 84, iB3, H-I\/, 3rr. Ktizeli Grr, bk. K6zeli-Krr, 4r, H-
Kumurtuk, 38, 45, 7o, IV, 68.
Kunagota. r2t.
Kundomb, e78. L
Kunduk, bk. Sasik, 157. Le Coq, Albert von, 136.
Kungey ,\la-'Iav, r49. Lena nehri, 163.
Kungrad, H-IV, 88. Leon V, Bizans Imparatoru, 164.
Kunustr, H-IV, 3r5. LeBsi, 2.
Ktrnya-Uaz, H-IV, 6r. Levagova, V, P., 2t2, 2t4, 12t'
Kunya-Urgeng,' H-IV, 7G. Liada, zg7.
Ktrpiyansk, egr. Liao, bk. Hrtay devleti, Kitanlar,
Ktrrak, H-IV, ao3. 36r, 364.
Kurak, H-IV, to3, Lipp, W., rr9.
38o ORTA ASYA

Litvinskiy, B. A., rg9, Melemir Han, Bulgar ham,273:e75.

Liyakan, H-IV, zl3. Merig nehri, z69.
Lombardlar, IIg, r25. Mertviya Soli, gB.
Loo, C. T., 54. MerV, 93, r85.
Lou-lan, 87. Megekli, H-IV, 17.
Luan-p'ing, 55, 56. Mezar-r $erif, H-IV, I65.
Mezdband, Iez.
M Mrg-Pogo, bk. Mrg-Pogo-Tepe , ar8.
Mrg-Poqo-Tepe, bk. Mrg-Pogo, let.
Maaga, H-IV, eoz, Mihael, e34.
Macaristan, g4-to2 .Io5-I Io, I t4, Miller, V. F., zrg.
rr6, rrg, rzz, r96, I42, r59- Minayeva, 916.
t&z, 2zt, 2Sz, zB2. Ming-Oi, 36o.
Macarlar, 56, 73, 2go, 23i, 24o, Ming-Tepe, 42, H'IV, a46, s56.
e8o, 283, zg4, gao., g+9. Minn$, E. H- 54.
Madara pehri, 267, 173, Minusinst, 29, 36, 37, 40, 42, 50,
Mainz, ro4, ro5.
Makdisl, Arap co$rafyacrsr,
5r, 85, 2o7, ztg, 22o, zz2,
339. Mirki, 3rg, 3e8
Malamrr Han, Bk. Melemir Han,z74. Mir-Tepe, 339.
Malaya Pereggepina, rr8. Mogen-Buren, 45.
Malazgirt, eo3. Mogentiana, rrB, I2o.
Malinovka, r98. Mogolistan, 3, 4, 13, gt, 47-49, t32,
Mamayev, 34o. rSS, r37, r5g, rffi, g44i Ig Mo'
Manaka, z. golistan, g; Dt M., 3i.Kuze!1
Manakeldi, r78, 3og.
M., 58, 89, 136; Gtiney M., 29.
Mangurya, 6o. Mogollar, 30, 49r 55, 2o4, 295, 297,
Mankend, 34r.
335, 339.
Mangrr-Kala, H-IV, 7o, Moldavya, ro7.
Manjurek-Kemgik, 45. Mor, lo.
Manyah, r88. Miitefindt, e78.
Mao-tun, 42, 43, 49, 50, 5rt 74. Mugur-Aksr,45.
Maral-Bagr, 35o.
Mug-Tepe, r8o.
Marog, 167. Muiz-Ata-Tepe, H-IV, to.
Maryinsk, r. Mungak:Tepe, r8t, e6o.
Maslovka, roo. Mungag, 45.
Matga, H-IV, re5. Murga, ror,
Mat-Qay, H-IV, zrr. Murgib, 2t, gl.
Ma,yatsko, 226, 227, e4g. Murtuk Bczeklifi, 55.
Mayemrr, 34-39, 40, 4r. Miislimova, bk. Miislyumova, gg.
May-Ttibe, 3lg. Mi.islyumova, bk. Miislimova, ro5.
Mautan-Tag, z.
Mazdeizm, 87.
N
Mazlum-Han, 78.
Mchter-Kala, H-IV, ga. Nagy, G., z9l.
Megycbcn, r85. Nagyszelsoc, ro5, ro7.
Megyevel, a85. Nagy-Szent-Mitlog, e6z.
 tNoerS 38t

Nainde-Sume, bk. Nainte-Sumi, I3o- Oglaktr, 83, 86, 87.

I 38.
Namazgih-Tepe, 20, zr,
Nan-$an da$lan, 85'
Narrn nehri, 39,76, r54, 169,
H-IV, e3B.
Narrm, e, 34.
Narkrz, 5.
Narincdn, H-IY,47.
Naukal, H-IV, zer.
Navan-Tseren, r3z, l3B.
NemAngan, t8o.
Nemetsiirii, rla.
Neva-Ket, H-IV, e6z.
Nigke, H-IV, 245.
Nijne-Bagkun9ak, 97.
Nijne-Dobrinko, 96.
Nijne-Ivolgi, bk. Aqa$r
Nijne-Rugar loo' ror'
Nikefor, Bizans ImParatoru,
c64, e68, z7g.
Nikolisel kalesi, a57.
Nograd, e86.
Nomogun, r3l.
Normanlar, z8a, e83.
Novket, go8.
Novogrigoryevka, toI, Io2, Io3, ro5.
Novo-Moskovsk, rg3.
Novo-Pokrovsk, 324, H-IV, 351'
Novorossisk, t36.
Novosibirsk, 13, 25.
Novozagora, z6z,263.
Noaun-Ula, 48, 50, 5r, 57, 59, 6c,
75, 85, 87, r57.
Nukus, H-IV, 8r.
Nura nehri, 334.
Nu-shih-pi'ler, Giiktiirk kabilesi, eoo.
N0zket, bk. $i$-Tiibe, 3ao, [I-IV,
r8g.
o Osmanhlar, Iig.
Orta AvruPa, t9.
Obi nehri, r3r 23, 44.
Obinskoe, r7.
Oddsa, roz.
Oluz iilkesi, 334.
82. O$uzlar, I30,2I3' 239,3o3' 3o9,
336' 337,339' 34o'
3tl, Oka nehri, Ioo' 24o.
Okladnikov; A. P., zoz, zo4.
Olbia, roz.
Ohn-IIan, r3e, r3B.
Olotu,. 168.
Omsk, e5, 78'
Omurtag-Han, Bulgar hanr, 260,
z0r, 267-268.
Onugug, 163.
Ongin, 136.
Ongite, r3e.
Onogur-Bulgat, 229, 234'
On ok kabilesi, re8.
lvolgi, I39.
Ordos, 29, 30, 37, 54,79'
Orel gehri, e9o.
263,'
Orenburg, 99,292,294.
Orgit, 136.
Orhon nehri, {5 ror r4t t8, 72, 73,
84, rt7, r3I' r33, r3B, r55-r57,
16o, r6e, r'63, 166, t68, zo7,
2r8, 248, 275, 348, 964'
Ort-Tepe, H-IV, B'
Orta-Asya, t, 4, 5, 7, t6, zo, z4-29,
85, 9r-94, 99-ro3, Ir5-rI8, r24-
r29, r48, r54, r56, r59, r6o,
166, 166, t7r' t77) r79, rBe,
r84, r87, r89, r9o, r92' ?o5'
213, 2t4' 229, 2+7, 25O' 252,
26t, 263, e65, 266, 2i8, 279-
z9r, 287, 293, 294, 298, 3o3'
3o7, 3r4, 33o' 343' 345' 349'
352, 365,366.
Orta-$ara-Hubu, r3.
Ortotokoya, r4B.
Osetl,er, ae8.
O9, H-IV, ta3.
Oganin, L. V., 5.
Otrar, bk. Yengikent, Yangrkent,
334, 335, H'IV, 33o.
982 ORTA ASYA

Oznagennaya, 45, 2r9. Pulcay, 157.

ova' 4s. Pulcay, H-IV, 99.
Oy-Bulak, 152, rt3' II-IV, e83. Pusztatoti, t2r.

6 R

Olstiz whri. 337. H-IV, 3eB. Rabapordany. tog.

On-Asya, zo. Rabat-r Melik, 176.
Ozbekistan, c45. Raben-Sav, H-IV, rl3.
Rib'at. 336.
P Radlow, W.. Za, r33, z16.
Rarz. H-IV, rze.
Paldorak,H-IV, Ie6, Ralid ed-Din, t97.
Pamir, 6, 7, 4r, 42. Ribaqe, r49.
Pantikapaenon, t02, Ri6gl-Zimmermann. e&o.
Paris, 54. Rivak, H-lV, t96.
Part, 87. Roerich, 84, 85.
Patm, H-IV, IB8. Rohatr, H-IV, t3t.
Pazrrrh, 35, 38, 6t-Gg,77, r5t. 163, Roma, rIo, rtg.
r85, zo3. Romanya, e7o.
Paulsen, 285. Romen (9r9-9al), Bizans lmPara-
Pavlodar, 2, g4j. toru, 299.
Pecs-Uzstig, ro3, Roska, to7.
Pegeneklcr, zgr, 277-z9r, 2g5, 2gg' Rostovtssev, M.. loB.
Pekin, 54. Roqestveno, too.
Pencilent, 84, r4c, r8o, rBl. rB4. Ro*Kala, H-IV, r94.
359, H-IV, r77. Rubruk, selyih, 295' 365.
Peregcepina, e8r. Rudenko. S.1., 37, 38, 6e.
Prrn, gg, ro7. IrI, tr5. a81y, Rus Co,frafya Krrrtrmrt. .iB.
Pert Megye, 286.
Petropavlovsk, 2, Ig6. s
Petroosa, 95.
Peykend, 3o9, HJV, rB3. Sadr\-Ata-Tepc. 34o,
Prgakgr-Tepe, 336. Sakalar, 4, 5, Br, Bz, r5r. l5r.
Pit-Kala, H-IV, 46. Saksavul kiiltiirii. r 3.
Pis-Art. H-IV, rg8. Saksur. agr.
Pilpek, 323, 32't: Sahl-Bulak.33r.
Plano Carpini; seyyAh, 365. Salingak, t63.
Pliska, 163, e65-26g. Salmon;-, .{.. 54.
Pottava, r37. .Saltovo, 22B., 2?o. 2gI, 23i. s't7.
Poltawl H-IV, 348. 24t, 243, 3ot, 344.
Pokrovsl, 96, gE, z3r. Samano$ullarr, I8o, 3o4.
Preslav nehri, e68, 169, Samaia qehri, roo. zgo. go8. 3og.
Prohovsk, 6, Sandrk-Tav, z.
Proto-Bulgarlar, ?O6. Sangin, I33, l38.
Prut, r57. Sangin-Dalay. r3a.
 lnoms aBs

Saratov, 95, g6, 97,2g5. Srgnak, bk. Su$nak, 338' 339.

Sarepta, 244. Sibirya: Gtiney' t-5' ro' t3, t7, 2o,
Sarr-Bulak, 23. 2t, a4, 25, eZ, t8-3t, 35, 97,98,
Sarrg, rz9, t7t, r73,325,336, H-IV. 47, 48,52, 6r, 62, 87, M' l 15,
259. t84, ct1, z16, 247, 25r, 3ort
Sarr-Kol, 2, 24, 77. 3o7, 344i BaV, 4, 22, 25,56,
Sarr-Kurgan, H-IV. e14. 98, rr5, tr7, r43; KuzeY, t39;
Sarr-Tag, H-IV, tr7,. DoEu,4, gg.
Sarr"Su, 2. Silistire, 27o, e72.
San-Tam, H-IV, 96. Simmering, tog, Io4.
Sarkel, zeg, a27, 229, 235, 29t. - Simon, Bulgar krrah, a69.
Sarmatlar, 34, 7o., 77, B4r 92, Ilo, Sinistan, H-IV' rgc.
. er7, zz8; f)o["u Sarmatlar' 7o. Sirderya, bk. Seyhun, 4, 6, 92, I88,
Sart,15. 3or, 3o9, 334, 335,337.
Sara-Taq, 24. Sirmiyum, ro8.
Sasaniler, riz, zr7, a43. 3or, 358. Sir-Tardullar, 2oB. .

Sasik, bk. Kunduk, e57. Slavyansk, z9e.

Savran, 339, 34o, H-IV, 33i. Smela, 236.
Sayan da$lar\ S, 70,85, zoc,, zo7, Sogd, bk. SoPdak, t2g, 173, 176,
2O9,2I9. r79. l8z, r87, 188, Ig2,2ot,3o4,
F'
t
Sayantuyisk, 16. 348.
I Sayat, H-IV, 146. Sogdak, bk. Sogd. 3r8, gzo, gz4,
I Sayga$rn, H-IV, r87. 326' 329.
t Saymah-Ta5, 33, H-IV, eeg. Sokolovka, H-IV' 185.
i Sayram, bk. lsficib, 333' 335' H-IV, Solonehnaya-Belk4' 35.
t, 326. Somogy, e86.
r
,. Sazhdere, e6,8. Sopron, e86.
Schubert, Johannes, 196. Spassk, lo7,
Sebestyen, K. von, ro4. Spitzrn, A. A., zge..
Seelman, 97. Srotski, 45, 7r, tsg' 162, 2r3, 294'
Selenga, rg, 26, Q7, 48,49, 5r, 89' 296, 337.
164, zo7. Stalingrad, 95, 293, 295.
Seleti-Suv, e. Stanitza, a34.
Semerkand, 27, 28, g?, 2g8, 299. Stein, A., 19, 152,359, 36a.
Semipalatinsk, 2, 24' 35, 36, 77' Stepinskoa, bk. Ak-TePe, 3zl'
78,2r3. Stepnoe, H,IV, ege;
Semiregi, bk. Qu nehri, Yedi-Su, Stepnyak,. a.
13, 77, 16g. Sterlitamaka, lg3.
Senggim, 355. Strzygowski, J., r48, a8o.
Sengir-Tam, H-IV, 98. Sverdlovsk, t.
Scn-Rabat, R-IV, t2. Sviyask, 448.
Sepren, 939. Szabolcs, *85,
t: Seyhun, bk. Sirderya, lag. Szent-Endre, tao.
t.
Shan-pan-ch'eng, 55' Szolnok, 287.
i
Srda, r8. Suginsk, 94.
5'
i-

r,
F-
i'
 s8+ ORTA ASYA

Sudak, z9r. $ilezya, rrr.

Suggi, r3e. $emaha-Kala, H-IY, 74.
Sulnak, bk. Srgnak, 338. $ipovo, 94, 95.
Sukuluk, t24, t72, r73, r89, r9e, $ipunovo, 45.
3o6, 315, 32r, 322. $irdak-Beg, 3o9, 33o, H-IV, z3r.
Sulek, eeo. $irin-Qay, 177.
Sulino, ror. $irvan-Kala, H-lY, 72.
Sume, r33, r38. $i9ikman, r64.
Sunak-Ata, 339. $iqkino-Troitskoe, 2.
Surhob, r99. epe, 322.
Drt-.r
Suriye, 349. $i9-Ti.ibe, gzo, H-lY, 247.
Susamrr, rgg, 33r. $orguk, 36o.
Susr, r9g, 3eg, H-IV, 3o5. $ornak-Tepe, 339.
SuyAb, bk. K6k-Bulak, H-IV, 265. $otora, r84.
Su-Yargan, 27, zB. $umnu, e6o, 268.
Siitkent, gg6, gg7, H-IV, 3eB. $uracan, H-IV, 33.

$ T
$aar-Tuz, H-IV, r47. Tabgag Kagan, 168.
$abbaz, H-IV, 45. Taborr, 24o, 242.
$abuktay, r3z. Tacikistan, 84, 186, 3o7.
$adrinsk, e. Tagar, 18, 47 ) Tagar r t , 37, gB, 4t ,7o,
$agilcan, 339. Tahiltu" r3e.
$ahri-Nav, H-IV, re9. Taht-r Kuwid, r85.
$ah-Scnem, H-IV, 6u. Takacs, Zoltan, rrg.
$alpak-Asar, H-IV, II 5. Takaspadak, SoSd krrah, rB4.
$altak, 177.
Tik-r B0stan, r4o, 217.
$ansi,49,.55. Talas nehri, 3g, 4r,9r, 92, 93, 96,
$anzr-Sug, 45.
$ara-Muren,
98, r06, r29, r54, r55, r79,
5o. r98, 2oo, 20r, 3o3, 306, 3r.t,
$arap-Hana, e54.
3r4, gz8, 329, 33r.
$artsvo, 7g.
Talay-Han-Ata, 66.
$art, 42, H-IV, eo5.
$arukan, aB4.
Taldr-Kurgan, H-IV, r7B.
Talgar, H-IV, z68.
$arvaglrk, 2ot, I2g.
Tah-Barzu, 83, r7o, r8r; Tah-Barzu,
$aq, r8r.
$avgar, 3zr.
V, VI, r83.
$ehri Sebz, bk. Kep, H-IV, r78. Tallgren, A. M., 87, 95, roo, 25t,252.
$elci, zor, 329, H-IV, 3o4. Tambov, e37.
$rbrrgan, H-IV, r7r. Tamdr, H-IV, 3ro.
$rgnak-Say, rlg. T'ang stililesi, Qin'de, r66, 3or, 323,
$ibalirna, l. Tanrr da$larr, rr 5, 7, 2c,, 29, 25,
$ibe, 38, 45, 6r, 64, 66, 68, 69,7o, 29, 3or 38, 39, F, 74i 75, q5,
r64. rr5, r28, rz9, r36, r47, r4g,
$idotu, r3e. r54, r55, r6o, r6z, 168, r73,
 INDEKS g85

r77, r78, 2j4, .275, 9o6, 3eg, Tolek, 3zz, H-IV, zgg
33r,36r. Tolna, 186.
Tannu-Ola, 86. Tologoy, e6.
Tara, 2. Tolstov, S.P,, 3e, 81.
Taraz, 2ot, BoI, 3o4, 3o6, go7, gz\, Tombak-Asar, H-IV, ro9.
. 32g, 34o, H-IV, agg. Tomsk, 2, 25, 77,78, Bg.
Tarduglar, rz8. Ton Yin, 54.
Tareytrn-Hrt, I32, I38. Tonyukuk, r95.
Tarhun, So[d krrah, r84. Toprak-Kale, Bz, I{-IV, 50, 87.
Tarhun Divastig, So$d kuah, r88. Torontal Megyeben, z86.
Tarhg, Toulen-Tologoy, tg2.
45.
Tarmagirin, 345. Toyok vadisi, 357.
Tarmaqirin, H-IV, 3re, Tdlesler, gI, 348.
Tag-Akrr, H-IV, rI. Tiitii, 89, r64.
Tagkent, S, r1t 24, 33, r73, r77i Tnakya, z7o.
H-IV, e53. Transilvanya, ro8, a6B.
Trever, C., Sg.
Tagtrk, Bg, 87.
Troitsk, r.
T^tarlar, 294.
Tavda, z.
Troitskosavsk, !i.
Tsagan-Qolu, r3e.
Taze-BaS, 27.
Tsagan-Nor, r33.
Teeli, 45. Tgerilrle, t3z.
Tekabket, 3e9, H-IV, 3o7.
Tuba, 45, zr9.
Temir-Kapr, H-IV, 176.
Tuguruk-Boman, H-IV, rg3.
Temir-Sug, 45.
Tula, bk. Tola, 14, 4g, 7.3, 136,
Teodosyoa, Bizans Imparatoru, ro6. rg7, t38, tS5, r57, r6o, r6e, r63.
Tepe-Gulga, 79.
Teplouhov, 87.
Tuna, ro2, tzt, 2+o,256,257, e7o,
27+, 29o.
Ter, tot.
Tervel, Bulgar krrah, e64. Tung-hu'lar, bk. Tunguzlar, 50.
Tes, 18, 87,88, zr5. Tun-huang, 365.
Tibet, 18, 84, 85, 349i 36t. Tunguluk-Sume, 132.
Tiga tabyasr, e74.' Tunguzlar, bk. Tung-hu, 26, 4U5o,
Tihonov, 59. 57'
Tik-Turmaz, eor. Tunuk,33t.
Timuriler, 3I9, 339.
Tupeyken, H-\Y, zzz.
Tirmiz, 2oo, g27, H-IV, 168. Turan, 45.
Tisa, rel. Turfan, r14, 156, 168, tge,2r3,3or,
Tobolsk, 2, 78, 9g. 349, 35r, 357, 36o, 36r, 36a,
Togogrn, I3n. 366.
Togusrk, l3z. Turgag, bk. Turgar, I84..
Toharistan, eoo. Turgan, H-IV, e7t.
Tokay-Tepe, 335. Turgar, bk. Turgag, t84.
TokmaL-Tepe, 16. Turgulau, r3z.
Tokrau, z. Turinsk, e.
Tolak, bk. Tula, 116, 344. Turpak-Kala, H-IV, t4, 25.
Oila As1a, z5
F
386 ORTA ASYA

Turtkul, I5, H-IV, 3r. Urton_Hara-Drrlanr r33.

Turtkul-Tepc, 34I, H-IV, 344. Urton-$ara-Hgbu, r38.
Tutrakan, 272, Uspenskoe, a.
Tuva,. ra6, 156-16o, 168, 196. Usrugana, I85.
Tuyahta, 56, 37, 38, 45, 7t, t46, Ust-Qarrgskaya, z9g.
r55, r57, 16o, 163, 3or. Ust-Quhm, e.
Tuyok, 359. Ustrk, H-IV, n.
Tuyuhtyanslo, et1,.2r5, 22t, 222- Ust-tqim, e.
Ttibet-Tepe, H-IV, gt3. Ust-Kamenegorsk, r.
Tii,l-Kubas, 34r. Ust-Kuyum, 35.
Tii,men, z. Ust-Kyahta, 5o.
Tiimen-Arrk, 339. Ust-Tes, ar8.
Tiirge$er, t72, r7g, zig, 324-928, Ug-Kuduk, H-IV, rol.
339. Uybatr. 45, 2rr, 2t8, 22o, 222, 26,4:

Tiirkistan, bk. Yesi, g3g, H-IV, 3rg. Uy-Bulak, 33a.

TiirLler, 3, a5, 55-52, ?94. Uygurlar, 163, I73, r98, 348, 349,
Tiirlmen bozkrrr, 6. 359-368.
Tiirkmenler, er3. Uy-Tala, 169.
Tyuzagu, 33r. Uyut,45, rg8.
Uyuk-Arjan, bk. Uyug-Arhan, r97.
U Uyug-Tarlrg, 45.
Uzak-Do!"u, 43, rrl, 35o, 36t.
Ug-Kerscn, H-[V, r5. Uzboy, 27.
Ug-Pristansk, a3. [Jzgen, H-IV, rc4.-
Ufa, z. Uzlar, a95, 3oo.
Ukrayna, 98. Uzun, H-IV, r4r.
Ulan-Hada, t38. IJzun-Ahmet, H-lY, 247.
Ulan-Hat, t32. IJzun Ata, H-tV, e57.
Ulan-Hucrr, I38.
Ulan-Kom, 45. U
Ulan-Ude, r39.
Ulug-Kem, tg8. Ulenii-Suv, l.
Umehara, S., 60, 68.
Ungar, r79, H-IV, l4g. v
Ungetu, r33, r38.
Untersiebenbrunn, Io2. Vadul-lsak, 257.
Ural daBlarr, 4,7t 29, a6, 6r, 77,98, Val4uman, Krral, IB4.
gg, r?6, t77, 28o. Varna, t7o,
Ura-Tiibe, H-IV, zro. Vavilonka, SB' 44.
Utcat, 2.. Verhne-Udinsk, 53.
Urga, r3e, Verhne-Uralsk, e.
IJrgemu, r3e. Veszprem, e86.
Urgeng, H-IV, 43. Vidin, a7o.
Urmi-Tav, H-IV' tt9. Viyana, rog.
Ursul nehri, r7, 36, 38, 68, 7r, 164. Viyatka, 45, 248, zS2.
Urton-Argalc, t33, Vladikafkasya, tor.
 ::..
-. .:I

!_,
!r INDEKS 38?
lri.

.: Volgansk, l3o. Yanr-Asar, 34o.

Volga nehri, 27, 36, 78, g4,95, 98, Yan-Ulagan kurgant, rr.
ro2, 106, rto, r16, ttTt 147, Yao-lien kabilesi, 49;
:.:r;
b" 24t, 247-25O, 283, 29O, 29I; Yassr Kugat, I?7.
.
fua$r Volga, 6, 95, g2, roo, ro4, Yassr-Tepe, 4r.
to', 242, e48, cg3i Orta, 6, Yazrh-Kaya, aeo.
95, 242i Yukarr, 95. YazJTepe, 4r.
Volg" Bulgarlarr, t55, 238,,2{:o. Yetts, P., 6o.
Vorobyevo, 2g4, 296, 237, 24g. Yedisu, bk. Qu, Semircgi, tzg, tZ2,
Voronej, 136. r8r, I89, l9e.
Vorogolov-Abad, H-IV, t43. Yedi-Tam, c.
Voruh, 8e. Yekaterinburg, e.
Yeniktiy, 269.
w Yeni-Pazar, 156.
Yeniseysk, 45.
Wang-Yent-t'e, Qinli seyyah, 366. Yesi. bk. Tiirkistan, 33g, 34,o.
Wannieck, 54. Yi$it-Kala, 6.
Wcill, D., 55. Yohg-Tegin, 168.
Wikingler, ro7, 25r, 285, Yunanr 82.
t: Wu-sunlar, gr, r5r, r52, zor. Yiic-giler,8r, 176.
F:

; Y z
Yabgukat, H-IV, 186. Zagrebinshoy e, 24t, a83,'a84.
Yalutrowk, z. Zaharov, Tt.
E- Yacii, bk. Acii, ae8. Zahmat-Abad, tzr.
i-
Yakahg, bk. Yaka-Kent, Krsmrgi, Zala, 286,
169, r7o, 3e5. Zamatryar, H-IV, 56.
Yaka-Kent, bk. Krsmrgi, Yakahg, Zarevgrn, a5o.
325. Zaysttt, z.
Yakrn-Do$u, fu, ffi, ggt, 35I. Zaysan giilii, z, rr.
Y4ko-Nur, 3'B, 44,45, ?I, r59. Zemarhos, r8g.
Yakutlar, roa. Zemlenben, e85.
Yaman-Kala, H-IV, gl. Zere$an, 6, 7, 15,4trr88.
Yamrgevka, 344. Zlatarski, e68.
Yangrkent, blc Otrar, 334. Zmeinogorsk, 35.
Yangr-Yul, 5, r5. Zmievka, lt3.

F;
F'.
tq.
i.
i'
L
F
J:,.
 II.
DEYIvrrnn

A
Abbasi dirhemleri, e35. Andronorro insanl, 7.
Afanesyevo ga$r, ro, rt, 17. Andronovo tincesi gaf, zo.
Agul, bk. Avul, 258. Aplike teknigi, kege ve kumaqta, 6o.
A$ag: doktim kahplarr, r14; duvar, Araba: Bayrakh, zo4; gadrrli, eo4.
64; eserlerr 50, r5r, r5e, rB3, rB4 zgg; dayakh, ro4; evli, r65;
eyer kagr, zr5; fincan, r4gt iki tekerlekli, eo4; Kao-ch6'lar.da
iqgiligi, e16; kap, 59,6o, 74, r55, zo4; katarlan, ao4; keqe <irtiili,i,
2o2, 2t21, Koyun heykeli, ele; ro4; Klrrrkanlard.a, zo4.
Kupa, 94; oyma, 6r, 69, 7r; Arabah gadrrlar, bk. Kibitka,3r.
tabut, 38; torna, 64;, yazftlar, Arap: dili, 267.
r9B; zrrh, zzo. Arap istilALsr, r 79.
A-jo, K:r:gtzlann reislerine verilen ad, Arap kaynaklan'4 z4r.
zo8. Arap motifleri. z5o.
Ajour teknifi, t48, zr3. Argali koyunu, 55.
Aile, 46. .drma : Arslan, gift bagh kartal, gift
Akdeniz rrkr, 5, rgo. siiliin, a6a-
Akik, z3z.
Arpa, eo, eo8.
Ak-kiin, bir Ti.irk adr, 146.
Algr : Olii maskesi, 86, 87; eserler, Arslan: 2tS,262; heykcli, I3:); re-
20. . simleri, 93.
Altrn : At sorgucu, e3e; pasma tek- Asiller, 46.
nigi, 96; bilezik, z5o; di.igme, Asil kabileler, 34.
zo9; endiistrisi, e3; eserler, z5; Asiatik rrk, 48.
iqgilifi, rro; madeni, eotl; kak- Askeri garnizon, 336.
ma, 61, 69; kaplama, 96, ro8; Askeri tahkimat, 241;,, 257.
kemer uglarr, go2; pilikalar, Askeri garnizon, e48.
e3, 59, 94; sifihalar, 97; siisler, Agrk kemigi, e53.
69, 93; tag, 96; toka, e3e. At: alrn si.isleri, 2g5; avr, zo5; birclcn
Altt, oba, tg9. fazla binme, eo4; boyun pi.is-
Altrn ilim, rg9. ktilii zor; grngrragr, e33; cti, e5:
Altrn-Ordu, 246. at eti nezri, zr r ; figiiri.i, e5r; fi-
Amuderya rrklarr, r3o. yau, 96z; gdgiisliig.i.i, 65; gti-
Anahtar, rB3. regi, 56; krrbacr, 66; krzakla-
Anau kiiltiifii, bk. Anau, eo. rr, 2o4; koqumu, 59, 69, 7r, 72,
Andronovo gai1, 7, rt, t;, 22, 2g, 73, rrS, l16, r3B, r4o, t73, z16,
25, 26, 18, 31, 39. 229,2gt, 292, 2SS, a8r; kuskunu
 lNorrs sBg

65, 2r7; kuyrugunu baSICma, Avrupah rrk, .r.

iplc biikme, zo3; maskesi,.66;
resmi, zr8l z:rht, z2o.
At cinsleri :
Andronovo, z5; Afla-
nesyevo, iB; Fergana, Bo; Ha-
tu,m; 27; Karasuk, 3r; Katanda,
6t; Krrgrz, 66, ro8; Kurrkan,
66, zoe; Uygur, 337 v. d.
At eyeri, bk. eyer, 7r, rg9,. zr7,
At gemi, bk. gem, dizgin, 69; gg,
r 15, r 16, r r7, t46, tg7r 2rS,3o2.
r\t mezarr : zz9, zgz, gzt, 324; Be-
rel'de, 72r lherAhk'da, t37;
lli'de, zor; Kantlda, r73; Ka-
tanda'da, 6r;
Kimeklerde, 343,
544;' Kumanlarda, 294; Ma-
carlarda, zB7; ,Oglaktr'da, 87;
Pazrnk'da, 64; Saltovo'da, 2gr;
Seelman'da, 97; Tuyahta'da, 7r.
At nezri : Aygrrdan, 68; insanlarla
beraber, 234;' ayrt, t42, I54;
kadrn mezarrnda, z9e; kuyru$u
batrya, 36; kuzeye, 98; kuruk
ve kulafi kesik, 68.
r\t sorgucu : r6.q. zgzr 2g3, 2g+,235:
iki delikli. 2gg-235; giimii$ten,
233; perginli, 233.
At yelesi : diqli, 163; tarakh, lo3.
Ateq : rge; .iizerinden atlama, r8g.
Ateqperestler : rgo, 2or.
Ateqden, Zerdilqtilerin ateq yaktrsr
kaplar. rgo.
Atqgede : rgo; giigebe Ttirklerin
araba ateSgedeleri, rgo; kiigiik,
r90.
Attz, rg8.
Atlas, kumaq nevi, r4o.
Atlr gcigebe, tB4, e7g.
Atmaca, eo8.
Avcr kuqlar, 55.
Avcr kavimler, 13, 15, t7, tB, 29,
55, 2o5.
Avlar: at, 2o5; ay\ t4o; bahk, rz6;
geyik, eo5; kaplan, ao5; tav-
$an, 2o5.
Av sahneleri i t4o, r4r, 2r7, zto;
Qin'de, zr7; Gilney Sibirya'da,
zr7; Kudrrge ve Sasanilerde,
- '2r7.
Aaul, bk. Agul, z5B.
Ayakkabr: qarrk geklinde, 93; ttk-
geli, e5a.
Ayr: ar7; avr, I4o.
Ayna: e4,34, 15, r47,2oS,2gg,2g5;
. bronz, 34,9Bi Qin, 5r,65, r45,
t72, t7Z, zgo;.ejderhah, z5z1
madeni, z3z.
Ayge-Bibi mescidi, 3o4.
Ayvan, z5g.
Azilien rrk, bk. rrklar, 3.
B
Babacr Hatun mescidi, 3o4.
Bakrr: brgak, rB; biz, r81 eserler,
2t,-21, e7; ki.ipe, r8, 38; tel, r8,
Bakrr cevheri, 366.
Bakrr ga$r, 5r.
Balbal, r3r, 146, r5g, t66, 196, 2or,
2o2, 263, 275.
Balrk : Avr, zo5, zz61 kurbanr, erol
oltasl, e4B.
Bahkgrhk, 13, 15, 26, 35.
Bahk srrtr motifi, bk. Motiller, ro,
95, rot, r07.
Bahk srrtr motifi, bk. Motifler, ro
95! rori r07.
Balta : e4, 35, 38,55, tr3, 229,29r,
z3i, 247, 248; Cermen baltasr,
247 ; harp, e3a ; Iskandinav, 247 i
. Saltovo, 235.
Bark, bk. Ev, mezar, r3r, 165, 195.
Basma teknigi, bk. Pres tekniSi, e8r.
Bayrak, bk. Tug: Araba bayra$i,
eo4l at kuyru$undan, e6r I diirt
k69e, eo5; ipek, zo5; Krrgrz,
. eog; krzak bayraSr, zo4; Ku-
nkan, 2o5; kurt batlt, 16l;
' mrzrlkh,.169; siivari, 163, ro5;
tug, 26r; iig dilimli, rc5.
 ORTA ASYA

Bcdizgi, ressdm dekoratdr, r3r, 166. Brakisefaller : 6, 7, 47; $ltay'da,6;

Bcy kanah, bk. Sulama kanah, ?zl, Amu ve Sirderya'da, 47; Andro-
Bcyaz rrk, bk. Irklar: +, 5,7, tt, 92, novo'da, z5; beyaz rrktan, 6,
47; Ahaylarda, 3t, 36; 47,62, 47, r96i Kazakistan'da 7; Mon-
' 64; Baykal g6lii gewesinde, r3; goloid rrktan, 48.
heykellerde, 169; Kumanlarda, Broaz Asma .sosler, 55; ayna, g4;
:
2gt, zg+l Tanrr daSlannda, 39. balta, z4; brgak, 39; bilezik, 38;
Brgak : r t, tg1 23r 29, 3<r;35, 55, r45, tbg, t72; diigme, 55; gerdanhk,
et.I, 2g4; baku, I8; bronz, 39; 55; igne; 37; inci, 55; kaplar, 59,
demir, 75, ri2, r7e,325; kemili, rrr I
kemer si.isleri, 73; kutu,
18; kemik saph, e5e1 krnh, r44, ,8o;kiipe;e,
' toka, r7r; ok uglarr, 94;
23r; bronz krnh, a3r; giimoE 52, 55i yiiziik, 5e.
krnh, r3e; klnsrz, e3r1 Bronz ga$r: 6r, er5; Altay'da, zB;
Rus. brga$r, 163; tek afrzh, tg7, Harezm'de, 27, 28) Kazakis-
tan'da,. 19, 7?i Oglaktr'da, 87;
Sibirya'da, 24.
Bryrk, 168.
Buda: r4o, 36o; mabedi, 327; nur
Bilegi taqr, r8|.
hilesi, 3or; tasviri, r79,
Bilezik: 22, Sr, rto, r72, 325, 343i
Budist : Alem, 358; ikonografyasr,
altrn, z5r; at bagr figiirlii, e5l;
r84; sahneler, rB4; san'at, 176,
bronz, 38, r54; boncuklu, I73;
ar3, 358. 347.
Cermen, Iog; kemik, r8, 3r;
Budizm, 358.
6rmeli, 37, 38, rog, :5t; yek-
BuSday, eo, zoB,
pare,25r.
Bulgar kiiltiirii, e4z v.d.
Bina, bk. Ev, r95, Burana mescidi, 3o4.
Biron Iongicornis, rI. rr yazr, l\'rta
Biiyiik Kitan veya Hrtay dev-
Bison priscus deminitus, rr. letinde, 364.
Biz: Bahr, r8; kemik, rB; Mayemir,
34; Sol.-Belka, 34; Sukuluk, 14.
c
Bizans: 257, 274i kaynaklarr, 156, Cam: Boncuk, r7g; inciler, 97.
eb7, 29o) mimarisi, zz8; mo- Castrum, Roma'da; g53.
tifleri, z4z; paralan, 235; te- Cenaze merasimi, bk. Yog, matem,
' sirleri, rr8, r25, 126, z7B, 209.
Cennet kuqu, bk. Feniks, Cin; r48,
Bo$a: Bagr, 84; tasviri, 85,.
r7z, t7S, r16; Qin'de, rge; lran'
Boocuk: r4o; inberden, rro; cam- da, rge.
dan, r73; dik d6rtgen, tog; Cermen . kiiltiiriiniin tesirleri, l4r.
k0giik, 34. Cezelar : Krrgrzlarda, ao91 hrrsrzlar
Botanik tetkikler, 89, 164. rgrn, 2o9.
Boya, bk. Renkler : Qin kaplarrnda. Cilih tag devri, bk. Neolitik, 3.
681 krrmrzr, Ir, rB; iiliilerde, Ctibbe; Ktrklii, r56.
r8; tabutlarda, 59.
Boynuz, bk. Kiipe, r 7.
q
Bozkrr kavimleri, e83. Qadrr: Araba ilzerinde, zo4, zs,
Biin mezhebi, Tibet'de, 85. Ch'iung-lu, *o4; Gtiktiirk, 164;
Btirk, bk. $apka, 169. Hiiktmdar gadrrr, ao91 Hun-
 ,:..:.q
-- ll

F
F
lnoers 39r

Iarda, 2o4; tege, 2o4o .2ogi rro, 216, 3or, 328; porseleni,
krzakh, ro4; Kurrkanlarda, eo4; et8; rozetleri, et6; seddi, 54,
kiigiik, eog; sivri, 2o4; yuvar- 352; ta$ iggilifi, 166; tesirleri,
Iak, qo4. 5?, 55, 57, 76, r48, 166, Z16,
()akr, bk, Brgak, 55. 30r, 3rr, 35g; ustalan, r66;
E $akmak demiri, t44, 2So. iisltbu, 37; iizengileri, 2t2, 22r
F: (lakmak talt, ro, rI, r5, t8, t44, . y'azttlafi, 7t, 2ro; ziraatr, 89.
F t57, z16, z8z.
F Qin kaynaklan, 4, 66, 8o, 88, 164,
(lam apao, zo8. r77,. 196, Ig9, 2oo, 2o2, 2o3,
(ianta: I35, r45i ba$h, r57; gift, 2O9, 22O.
r57; deri, e43;heykellerde, r57,
Qivi, r83.
F r66; kayrgr, e84; Macaflarda, Qizme : Deriden, 65, ao5; kegeden,
' z8g; Tibet'te,85; yuvarlak, I57; 205.
Zagrebinskoye'de, aB3.
Qobanhk, rB, 35.
$atalar yazrtr. bk. Yaatlar, z7z. Qorap: Kegeden, 65.
(.atr, bk. Ev. mezar, zog.
Qud kiiltiirii, 24t, 242.
Qavdar, ro. Quvagga, e6e.
Qavuq oku. bk. oklar', 3oe,
Quy, 59' D
Qekig: e45; harp gekici, :r33.
$elik : 163, ar6.; sert, ro8. Da$ kegisi, er7.
(;engel, boynuzdan, t r. Dama tagr : Kemikten, 253.
$erag : Karahanlilarda, 3r5. Damgalar ; tg+, 136, zz5, z6r;
Qcrgcve, 360. binalarda, e64; . Bulgarlarda,
Qrngrraklar, zg2, 2gq, zgi. 24o, 245, s55; Hazarlzrda,
Qiqekli motifler, bk. Atlotifler ,re4, 225, 228, 255i tagla-
rz6, r48, r53, 3r5. 'flrezar
rrnda, tg7 PlisLa'da, 258;
Qin: Ajur tekniSi, zr3; astrolojik su borularrnd?, 2591 272i yapt
scmbollerr r48; arslanr, r36; taglarrnda, 25g; tuflalarda, e43,,
av sahrrileri, er7; aynalan, 65, 259.
r40, r45, t57, 172, 173, 252, Dan, eo8.
zgo; ceirnet kuglarr, er6; egya-
larr, 6o, 87; eyeri, 16r; feniks- Def,irmen i 226i ayak, ao8; el, lgg.
leri, 66; heykellcri, 168; hay- De$irmen tatr, Bg, 146.
van heykeli, 168; mezar hey- Demir : r53; at gemi, 52, 97; brgak,
kelleri, r68, r69; imparatoru, 93, tS2, 1721' gakmak, t4e;
l3r; kaplarr, rrr; lAkeli kap- 56; krlrg, 7r;
egyalar, 30, 52,
larr, 6,8; . kaplumba$asr, 136; mi$fer, a3r; ok uglan, r4o;
kerami$i, 3r r; kervan yolu, demir potasr, 24li saban de-
93; krhcr, 85; koyti, rg9; ku- miri, 89; tortusu, 146; iizengi,
maqlan, Sr, 87, r37, 156; kus- eggl zrrh, 72, z2o.
kunu, 65; Liiltiiri.i, 3, t3, 27i
l)emir cevheri, zr8, erg, 366.
mallarr, 43; maskesi, 87; mo- I)emirciler, r63.
dasr, 46; motifleri, r38; para- flemircilil, zt&, 245; perqin tek-
r
larr, 17, 53, r47, r54, r72, ni$i, e58; Uygurlarda, a58.
E
F
t
E
E

F
E
':
392 ORTA ASYA
Demir ga$rl Kazakistan'da, 77; Ma-
yemir'de, 34; Tann da$larrnda,
30; Verhne Udinsk'te, 5e,
Demir dokiim yerleri, r3g,
Demir eritme oca$r, r39, t1T, 2tg,
246.
Demir madeni, zo8.
Deri : Qizrne, 2oS; kaplar, I55;
Kunduz derisi, eo8; pantolon,
93; Samur, eo8.
Deve : 2o, 964; Qift hdrgiiglii, er7;
giiregi, 56; tasviri, 55.
Devlet reisi, 46.
Dev taglarr, 263.
Drg kale, bk. Sur, ig sur, r8o.
Dikili taglar, bk. Silttn, 314.
Din,'bk. Gan, $aman, $aminizm,
Gitk dini : $amanizm,86; Bul-
gar dini, e66; Giik dini, 46.
Dinsel : Ifavuz, 266; maske, 66;
merasim, r65, 266,
Dirhem: Abbasl, r35; Eftalit, rB5.
Dig motifleri, bk. Motifler, reo.
Dolikosefaller, bk. Irk, mongoloid-
ler, Tunguzlar : 6, 7; Fergana'-
da, r5; mongoloid, 48.
Domuz : Avr sahnesi, t4t; tasviri,
55; yabani, er7.
Ddfiinlemek, 68.
Duvar, 4 bk. Mezar, ev, fresk, r48.
Duvar freskleri, bk. Fresk, r8a.
Dii$me : gr, r55; altrn, zogl altrn
kakmah, 6r; giimiig 249; siislii,
299.
Diif,,iin hediyesi, eog.
Diilgerlik, 165.
E
Ehli hayvanlarr 2e..
Ejderha: Ayna iizerinde, a5e.
Elegeg yazrtr, rg8.
Elbise, 3r, r55, 2o5, gfu; Qin ipe-
$inden, eog; deriden, 86, 93i
dikig yerleri kaytanh, 156; giim-
lek, 65; heykellcrdc, 168; kaf-
tan, 651 kiirklii, r55; Orhon'da,
r35; Pantolon, 93i sarr, I43;
stisleri, 541 yakastz, 156; yaka-
lan krvrrk, r56; k<igeli, 359;
yegil, t4gt Uygurlarda, 359;
uzun kollu, I56:
El yazmalar evi, Uygurlarda, 357.
Eneolit gaS, r3, eo.
Er, zoz.
Erkek cesedi, rI.
Egek resmi, zz8.
Egmcdew, 263.
Ev,.bk. Bark: 3r, r4B,268, 274;
ahgap, zog, 244; Araba ize-
rinde, 165; gatrsr a$ag kabu$un-
dan, eog; depolu; 229; diirt
ko!e, 20i Gokttirklerde, 164;
kuleli, rB3, ze5; mabed, 165;
mezar iizerinde, 165; mii$te-
rek, 3z; samanh kerpigtcn, 3e5;
ta$tan, 2o7i tavanr a$ag, r8z;
topral. oyuSundan, 227i yu-
varlak, gz.
Eyer, bk. At eyeri : 7t, tgl, zr71
Qin, r4o, ro6, eo3, ar7; kemik
pil6kah, e95; Krrgrzlarda, 66,
16z; Kurrkanlarda, eo3; Kus-
kunu, 16r I tirtii;iiL, tiz; Pazt-
nk'ta, 66; piisktill0, 65; Sasani,
r62 ; siisleri, r 6e; Tiirklerde,
203.
Eyer karr, bk. aSag, eyer, kemik:
65, t6e,2r7,287.
F
Farga, 267.
Feniks, bk. Cennet kulu, .Qin, kege:
66, r48, eI6.
Fibeller, rog.
Figiir, b|. Heykel, 6I.
Fincan, afagtan, I49,
Fresk: r83, r84, r85, g5g; Cul'da;
r73; Dogu Tiirtistan'da, r7l;
Pencikent'de, r8z; Sarrg?da, r7i;
Turfan'da, t4e.
sffi'

lNours 393

G r33; kaplama, 2361 kayrg ucu,

Garr, bk. Din. ;;aman, $amanizm, 2og.
95; krn, 232; mafrapa, r43,
. 146, er6; pilAka, 95, r4g, gor;
Garuda, e8o.
si.isler, 7z; yiJzik, 236, 287.
Gegit gaSr, transition, B7-BB.
Giine;, rg2.
Gcm, bk. At gemi : 52, 69, 99, r 15, G0neq kiilti.i, I65.
r16, rr7, lg5, 2r3, 3o2; Altay- Gi.irz : Ilneli, 248:
larda, 66; Gdkturklerde, 22r,
zzz; Kl'r.grzlarda, 22t; Tuvuht- H
1'ansko'da, zet; Vorobyevo'da,
e4g; gubuklu, r6o; diiz, e491 Hikimiyet mefhumu, e6a.
halkah, 16z, z4g, 3oo; hayvan HAkimiyet sembolu: Stitfrn dik-
figiirlii, 66; kantarmah, 2tg; tirmek, ttimi.iliis, arma, 274,
oki.izlere ait, 246. Halka: boynuz, 17; bronz, 52; gti-
Geomctrik tezyinat, tts, r24, go4. mi.if, 232.
Gcrdanhk, bk. Madalyon: g4g) Hamam : a45; Rus hamamr, 146.
bronz, 55; inci dizili, gz, z3z; Hanger : 3r, 35, 38, z151 demir,
istiridyeli, 37: Roma, r ro; iir- 37; geniq aprzh, zzo;' iki a$rzh,
meli, z5r; sedef, r54. 22o; Iran, g7; kabzeli, 3r;
Gergcclan, eo8. sapr, goi; ucu krwrk, e2oi
Gcvik: Avr, r4o, zo5; ceddi, r34; yekpare, aeo.
gcyige binme, eo4; diqleri, eg; Halp baltasr, bk. Balta, e35.
figtrii, 3o5; krza$r, 2o4; mas- Harp gekici, bk. Qekig, 233.
kesi,66; ren geyigi,.zIT; Sayga Havan ve dibek, er,
geyiSi, t3; siyah kuyruklu, 2oB; Havan eli, 64.
tasviri, 55, r36, 295, go7. llavuz, bk. Dinsel : 32r, 34o; mu-
Glaskovo kiilti.irii, r9. kaddes havuz, 166.
Got kuyumculu$u, 99. Hayvan motifleri, bk. Motifler, rz3
Got sau'atr, roI. t24'
Grigebeler, Sj, t64, 243; Tiirkler, Hayvan iislfibu san'at\ +, ZS, t2g,
I64, IBg, zot, 3t4. - 307.
GciEebelik, 256, 927, gzg. Hayvan yemi, eo.
Gii,k dini, 46, 55. Heykel : r3I, I5B, 166, r95, eg7,
G<tktiirk allhbesi, r916. 355; a$agtan, 6t, 66, 2r2; ars-
Gttkttirk gagr, I, 7, 7I, rr4, rz$-. lan, r35, 27ti baf iirtiilti,
r3a, r36, t?7, tg8, 2o2, 218, e6o; brgakl, ^t,55;
169; bryrkh, 168;
263, t6g, z7z. bronz, 55, 66; erkek, e58;
Greko Budist, 66, 67, !89, 2eo, hayvan, 6r, 3o5; Giiktiirklerde,
26r,317,359. r r6, r65; Greko-budist, 2oo;
Grifon:' 65, t46; gatal kuyruklu, insan, 2Zr; kadrn, r65, .I69,
e42; karL^th, e6z; kdpek gibi, rBg; kadehli, r55, 169, eg6;
242; Kuq ba'L, e6z; gamdan Kaftanh, 156; kaplan, 55; kap-
ayakh,3r5. lumbafa, t36; Karluk, r7e;
Giig.iim, e7B. krhgh, r59; Krrgrzlarda, 169;
Giimiig : At sorgucu, e33; dtiSme, koyun, qr2; kiigtik, 169; Ku-
z5r; gerdanhk, z5r; halka, z3z, manlarda, 293; kiipeli, rToi
394 ORTA ASYA

mermer, 165, 166; ma,at iize- Igme, 265.

rinde, r3r, 165; mongoloid, 169;
Orhon'da, 166; Sofd, 168, 169,
t89, tgoi Sibirya'da, 166; taglr,
rgol Tuva'da, 168.
Hrnstiyan, bk. Nest0ri, .:69,
Hrrcrzhk, 2o8, 2og.
Hrtai tezyinat, 3o6, 3rr,
Ho Chri-pri1t steli, !o4.
floroz, rg2.
Hotoz, zo5.
Hububat, bk. Ziraat, 20.
Hun galr, 7, 38, 39, 47-5r, 5{, 66,
73-?5, 77, 8o, 85, 88, 89, 91,
94, 97, gg, roo, ro2, 106, ro7,
t44, 164, 165, i85, tge, 2t2,
218.
Hun-Got miinascbetleri, So1.
Hun kuyumculuSu, gg.
Hun portreleri, 59, eo1, zg4.
Ffun san'atr, g7, 99, too, to6,
Ito, rr8.
I t57; kemha, r58; krrruzr, 93;
Inang, Tiirk iinvanr, r99.
Irlrlar :5-8, ,17-50, rz6-rz8; Akdeniz,
5; Andronovo, 7, 23, t29; Atia-
tit, 8; Altayd^,7, tt, e3; Azilien,
3; Batr Tiirtistan'da, 6, 7, rgo;
Cermen, rog; Qinli, 3r,
Qigillerde, S+S; lki rrmak arasr,
rrkr, r3o; lran'der, l; Kafkasya'-
da, 8; Kazakistan'da, 7; Krrgrz,
eo7; kumral, 87; Mogolirtan'da
13; Orhon'da, r3; OSuz tipi,
4, re&rgo; Pamir'de, 7, t28;
Igt*i bcdizji, has dekorat6r, tag
oymacr, t66.
Igtimal hayat, r44" rr6,
Idare eden a$mre, 164.
e68. lgne : 55; bronzdan, 37; kemikten,
r8, a5,3r.
lg bagr, 38.
luim aeg4iu:ryli, e7.
llonorafya, Greko-budist, t89.
Iktisadi hayat, 218, 267.
ilehe, r4a.
lnci : r3e; istiridyeden, BZ; ta;tan,
25, 52.
Inci dizisi bordiirii, a56,
lnci dizisi motifi, gs, 94 {26, 3o71
kabartmah, a56, 28o.
lncrustation, bk. Katrma, Hun ku-
yumculuSu.
lnsan figiirii, 3o4.
ro7, lnsan resimleri, 3o6,
lpek, bk. Kumag: Atlas, r4l; bag
tirtiisii, 93; Bizans, r58; elbise,
kumag, gr4o r58, aog.
Ipek yolu, r8r, r88.
lran, bk. Sasani: t+3, 2r7i an'ane-
leri, e8, $4; at kusLunu, 65;
elbiseleri, 6r ; eyeri, r6e; hangeri,
77t 37; ullarr, 7; lrcrami$i, e78;
kumagr, r37, r55; kiipeleri, r84;
malian, r4q; mezhebleri, r8e; 5
mimarisi, zl8; mitolojisi, r89. .a
-t;
rg2; motifleri, r4o;.parasr, 234; :]
n
taglarr, r45r rgoi tesirleri, 33, :l
46, 84, r18, r19, tg2, 277,
:1

Tiirk rrhr, 55, r3o, 2o8, 2og; 279, zfh., 3581 359; tiiccarlarr, .i
I
Tunguz, 4,8. 79.
!
Islav terirleri, rz5, 277.
lsakovo hiiltiirti, rg.
Isl* galan ok, bL. Ok, oL uglan,3oz.
lsLandinav kiiltiirti, 243.
1,

.i

lrkit tcsirleri, al6. :\

.lt

t lsBm cod;rafyacrlarr, e9o, 3rgL, 32r, 4

'4

g
lbritq ez8.
lg Lale, bk. Sur, ig sur, l8o.
323, 34I.
lslimiyct, 22g, BoS, 325, 3r9.
;
lgli, 163. I.nmt abiaaer, gz5. .2
''j
,l
 lNnnrs
lslim istilisr, 336. Karpuz, 366.
lslim kaynaklarr, zrB, 3o3. Kartal : Armasr, 38; gift bagh, a6z;
lslim kiiltiiri.i, 3o4. kulakh, 278, 2Bo; ktiltii, 17
lslAm san'atr, 250. pengesi, r7,
I
lstiridye kabuffu, 37. Xa.e, a7a.'
Kaq koyma tekniSi, bk. incrustation,
K kuyumculuk, g4r 95, rro, 256.
Kaglr eserler, gz, zB7,
Kabartma, bk. Resimti kaya, pilAka, Kagrk: 55, r83; tagtan, 25.
' 2tir. Kav, 157.
Kadeh: 2o2, 26r; hcyktllercle, r57, Kavimler muhacereti, 95.
169, r7z; kafa tasrndan, 163; Kaya resimleri, 15, ?r, r38, 16r,
uzun ay.akh, e79. 169, 2oi, zo1, 2a4.
Kadrn: Ayakkabrsr, z5z; cesedi, rr; Ka1'rn agacr : 7z; LabuSu, t4o; 232i
deri pantolonu, 94; clbisesi, ro9; kaplar, r55; kayaklar, zog.
heykeli, r7r, r9r. Kaytg ucu : mentegeli, mentetcsiz,
Kafkas ki.ilti.irii, 284. 28 r.
Kaftan, bk. Dlbisc: r5{t; kaltn, zr7; Kazan, t73.
yrrtmagh, ar7. Kazma : 55; kemik, 69.
Kakemono. 353. Kege : Aplikeli, 6o; gadrr, 165,
Kakma, bk, Incrustation, altrndan, 2og, forap, 65; G,iiktiirklerde,
69. 137;gapka, zog.
Kalay madeni, zo8. Kegi, eo, 55.
KaIe, bk. ig kale, dr5 kale, sur, r 73, Kelteminar kiilti.irti, ro, t5, rg, ao.
Kalkan : Qit qeklinde, 67. Kement, 1o5.
Kam, bk, Gan, qaman anlamrna, eo9. Kerner, belbaSr :. r59, tog,; heykel-
Kama, bk. Hanger, leo. lerde, t56, r 70; siis pilikah,
Kamgr: Orta-Asya, 66; Hun, 66. r56,345.
Kanal, bk. Sulama kanah, t'4r:., Kemer, mimaride : Sivri, rg3,
222, 32+. Kemer stisleri, 97, 99, rog, rffi,
Kap : A$ag, 6o, eor; altrn, ero; 2t3, t8t, 349.
rrr; deri,157; kayin
bronzr 59, I(emer uglan:,t15, r16, t22, t4o,
a$acrndan, r55; kulplu, r55; r44, r46; ajurlu, gol; altrn,
kulpsuz, r55; tirdek, 3o7. So2; d6rt kiiqe, r48; geomcrik
Kapr: ait, ea5, 269, 27o.
Surlara tezyinath, rs3; giimiif, 95; ne-
Kaplan :.r42, 2tT maskesi, 66. batl tezyinath, re3; Orhon'da,
Kaplumba$a, 15, 136, r35; tezyinatb, tezyinatsrz, r9B1
Kara budun, avam .halk anlamrna, Turfan'da, r56.
208. Kemha: Bizans, 156.
Karagam, 6t, 72. Kemik : brgak sapr, p53; biz, r8,
Karahanh gaSi, r7r, soo. 3r; eierlei, 71, r84,2t6; eyer
Karahanlr motifleri, 3r4. siisleri, ag5; i$ne, 18, 25, gr;
Karasuk kiilttirii,. 29, 30, 32. iggiligi, z5g; kazma, 69; koyun,
Karluk ga$r, t7r, r72, rgr, 2oo. r8; Kuyum'da, ro ; kiirek
Kargr, bk. Mr-rak, e6r. ro4; rnrz-
.&emi$i, e3r;, levha,
396 ORTA ASYA
rak ucu, 13; ok ucu, 34, 78,
2Sg; oymaclhgr, 294; pilAka,
eg5; silindir, I52; tirket, 2g2;
yay, 16o, tB4, 256.
Keramik : rB, t7z, z7t, 274; a$ag
modelli, 59; Afanesyevo'da, 231
a$zr dar, r55; genig, r55; ajur-
lu, 3oa; Altaytda, 29, 154; II.
Anau'da, zB Andronovo'da, zB;
Antropomorf, rB9, r9o; Arpa'da,
e!; Avar, 278; bal* srrtr mo-
tlfli, 24, r55, rB3; Barnaul'da,
tr; boynu uzun, gr, 391 krsa,
IBol basma teknikli, 25, 27,
r9o, 3o8, 3o9; bordtlrlii, 3I I1
btiytik, rr5; garkla yaprlan,
rB3; geraglar, r53; gigekli, I53;
Qu vAdisinde,39; Qitt, e6,
6il; Qin i.islobunda, 5r; Qincc
yazrhr 5t; Daraut'da, Bo; dil
motifli, r83 ;.DoSu Ttrkistan'da,
r3; duvar ginisi, 275; diiz ta-
banh, r7, 25, z8; firrnr, IB31
fincan, r8o; elle yaprlan, rB3,
244; emzilrJJ, 3o6; geyik figiir-
li.i, go5; Gulga'da, Bo; giimiiq-
ten, r43; harezm'de, zB; hay-
van figiirlii, 35r; inci dizili
motifli, rgo; insan figiirlii, I7r;
Lrian, 276; kahve renkli,.3rr;
kahph, 244i kapgal'da, 2r4i
. Karahanhlarda, t7z, S2t, g2g;
Karakol'da, 38, 7r; Karasuk'-
d., 3r; Karluklarlarda, t7g,
3o8, 3zo, 922, g4o; karnr genig,
3o6; yuvarlak, 3ri Karoy'da,
r53; Kisan'da, r8ol Kazakis-
tan'da, .2o, 26; kemerli, 3Ir;
Kenbulun'da, r73i Kenkol'da,
krrgrzlarda, rI5-zr8; krr-
' 93;
mrzr, 28;' Krzart'da, 74; kilden,
ee6; koyun figi.irli!, 3o5; kulplu,
r7I, r8o; kulpsuz, a5; Kopen'de,
zro; Kumanlarda, zg41 Kurot'-
da, t7; kug figtirfti, 3o5; kiigiik
306; kiip geklinde,5rr I83;
Iikeli, 68; madalyonlu, 278;
mendirekli, 25, z7;. Merv'dc,
rB5; Peykend'de, 3o8; Pres-
lav'da,, 275; reliyefli, 3o8; ro-
zetli, rgo, 3oB; Ruslarda, 247)
Sar,nara'da, 3o8; sarr, z8i Sa-
rrg'da, r7r; sivri tabanh, I5,
r 7 ; siyah, :8, r54; Su-Yargan'da,
28; Tacikistan'da, I86; Tali
Barzulda, 841 Taraz'da, Io4,
339; Tagkent'de, ryg; Tiirk
mavisir 3rr; Uybat'ta, 2r2; iig
ayakh, 26; yaprgtrrmah, I90,
3o5, 3o6; yeqil, 39; Yonca yap-
rakh, 3o6.
Kerpig, 83, 227.
Kervan yolu, 77, g4r.
Kervansaray, 124, 32;,, 336, 338.
Krhg, gB, rr5, 2oo, zz9, 3or, 36o;
Qin, 85; demir, 7e; eSri, 6t,
99, r4r, r59, t73,.23r,232,
234, z4B, zg4; giimi.iqlii, 2Sg;
heykellerde, r67; Hunlarda, I05;
iskandinav, eB3; kabzesi, I59,
eIg, 236; krnr, 72, tSg, 233,
e36;'korkulu$r, r59, z4z; ku-
samtr, r59; kiigiik, zrg; Macar-
. larda, z3 r ; meggeklinde, t46,
I59; Saltovo'da, 2lr; siislii, j
a33; tek agn\, 97, ao2; Tibette, 1
85; uzun, 2g4i Wiking'lerde, !
i
ro7.
Krmrz, zgr. i
Krn, bk. Krhg.
Krrbag bk. Kamgr, 66.
Krrgrz idetleri, eo8.
Krrgrz beyleri, 2rt.
Krrgrz ki.iltiirti, 5r, zo3.
Krfmrzr boya, bk. Boya, rB.
Krrrmzr renk, bk. renkler : mukad-
des, zo8,
Krsrak, 357.
Krgla, zz6.
 -1S:'
"F.
E -:,
s.-
6-
E

TNDEKS

Krzak, bk. Kayak : Ath, bayraklq Kurt bap, 55, 295.

gadrh, geyikli, kegeli, ktipekli, Kuskun, bk. Eyer, 65, zr7.
.2o.4. Kursak,bk, Kuqak, t54.
Kibitka, bk. Araba, 3r. Kug : Kurbanr, zto; motifleri, re5,
Kilise, 17r. 305.
Kilit : Arap, asma, hayvan geklinde, Kupak, bk. Kemer, kurgak, 73, 146.
Kivev, Tatat, 24g, 25o. Kutrr,79, t54.
Kirit, bk Yay, ro4, 36o. Euluz, bk, Hotoz, eo5.
Kirpi,'55. Kuj,umculuk, e5z.
Kitoy kiiltiiri.i, rr., rg. Kiip, bk. Keramik, r83.
Kogbagr figiirti, 3o. Kiipe: 25, 3r, 52, 146, r8g, zr7,
Koridor, 169. e43i askrh, I20; tioynuzdan,
Koyun i ee, 75, 964; afag heykeli, r7; erkeklereait, t42, 17r,
2t2i Altay'da, 35; Anau'da, 2gZ; halkah, r58, r7o, 252;
lo; Andronovo'da,, a5; Argali heykellerde, I67, r7o; incidi"
cinsi, 55; dag koyunu, 2d, zili, zz6; ka.;lr, l7o; pandan*
2r7i kurbanr, 2tt; mezarl, tifli, 158, rjo, z4z, z!c,,' 284,
aro, rr.l, zt4i nez'ri, a14; resmi 294; sePetli, r20.
55; rar!, 2o8; Yiinti, 20, 3 r. ' Kiirek: r45,..t46, 164; sivri, al4n
Kt4ak, zo4. 248; uzun, 89, 248.,
K6le kabileler, 46. Kiirk ; r4z, 156, 156; kunduz, zo8;
Kiile srnrfi, 146, 206. samur, no9; yegil farer'
. 2og.
Kopek: zo; kabartmasr, 262; krzak- Kiirk ticareti, eog.
Iarr, ao; kulbanr, a66' Ki.itiiphane, 353.
Kdpgiik, 2oS. L
Ktistek, 279.
Kolk, rr,7t. Lamba, bk. Qera$' 3o6, '3I4.
Ktiy, t39. Le cag, Albert .vpn, 35er 353.
Kristd pirit, l8r. Liao, Hrtay devleti, 364.
Kule, bk. ev, sur, rSgt 225' 2271' Limanlar, e7o.
g6zetleme, 2+5, 268.
Kumaq :6o, e43; aplikeli, 65; atlas, M
r4,o; Bizanr, 156; cennet kuglu,Mabed : e65; Ategperest gdgebele-
Ig?; Qin, 5o, 87, t37, I56; rin, .rgo; Baratrga'da, r85; Bu-
Dokuma tekni$i, 6o; horozlu' dist, 3zB, 36r; HrrrstiYan, 328;
r9r; ipekli, Sg, 7I, 94, r4r:., mafar.a, 165; 'Mani, 359; Nee-
r56, 345i lran, t!/r I56; pa- tirri, 3a8;
muklu, 365; ya$h, 59; Ytin, Pencikent'tc, r84.
65, eog; yepil, 6r. Madalyon, bk. Gerdirnhk, l5I.
Kunduz derisi, zo8, Madara athsr, z6e.
Kurban: at, 296; bahk,
166, 222; Madara Labartmasl, e64.
cro; geyik, rrt; insan, e97; Maden ga['r : Angarakrtfasrnda, 16;
koyun, tS4, 2rt, 2t+; kbPek, Baykal g6liinde, e6; Harezm'de,
266; kug, zIo. . ro;.Kazakistan'da l$;Sukuluk:-'
Kunkan tiilturti, eos v. d' da; 24.
398
Maden d6kme teknigi; rb,r;278,
a8r; bronz, t r5; .agag kahplar,
I I.5.
Maden iqleyen aletler, rB.
Magara; 267, 36o; mabcdi,
Makas, e9e.
Man'as dcstanr, rgl.
Mani dini, bk. Manilreizm,
Mani rahiplcri, 349, 35o.
Maniheizm, st3: 353, 359.
Mar, rahip veya reis antamrna, rg7.
Masa : 64; ayaklarr, 59;
Maske : At meskesi,66; Attila Hun-
larrnda, rro; Qin'de, tl7; boy-
' nuzlu, 66; gcyik, 616; kaplan,
66; Oglaktr'da, 86.
Magrapa: Giimti$ten. r4i, :rrti;
ztth, t46, 156. z 16.
Mitem, BB.
MAtem alimeti : At ktryru$u kesme.
68; yagh kuma;, 59.
Mayemir ki.iltiirii, 36.
Mazdeizm, 88, rBg.
Meg, bk. Krhg : 3or; aSaq kabzcli,
ergl,krsa, a3r; korkuluklu, er9.
Megalit kiiltiir, 24.
Megalitik eserler,' menhir, 84. '
Mentege, l2t,
Mermer : r48; hcykel, 166; lwha,
259'
Meyva, lo8.
Meyvacrhk, 36e.
Mezar, aileye ait : Krz
'z15;
kadrnlarla, erkek gocuklar,
erkeklerle,' z r 5.
Mezar, asillere ait Bitge Kagan'rn
r3r, r35, r96,; Ki.il Tegin'in
r35, r96, r95; muhariplerin, e14,
344i Pirenslerin, 58, 6r,
86, 94; Sogdaklarrn, 336; Ton-
yukul'un, r95; Ttirllerin,
r89'
Mezar, atlara ait : Ath, 34, r97i
atsrz, r97.
Mez.ar, balbalh, bk. Balbal, r3r,
ORTA ASYA
gocuklara ait.: 18, 3,.r, t3.4,
l0ud:ezar,
zt5, zgg, 287.
Mezirr, gok tiliilii, bk. 6liig6mmc:'
be.l Oltilti, 17; bir <ili-ilii, r7, r,{1.
265. zg3, zB7, 2g7, g45i miiltt:r'ck,
23, Sr, 34, 86, 88, 93, ri4.
Mczar, drq qekli bakimrnclan : Boz-
'krr mezarr, r33,
35o. r34; bi,ivi.ik,
6r, 215; Qaa-Tas tipi, ttz;
Qud mezart, 133; d<irt kiipc,
:t96; ehram peklinde, 6; .iizcri
halka qeklinde taqlarla qevrilmiq,
r45, 146l Kereksur mezarr,-r33,
. rg41' Kule qeklinde, e96;.ktigiik,
{il, l5z; talr jt, rgz, z96; taq
,
dizili, gr; tat yrgrlr. l.4, 73,
1'a- r53, 2to; ti.imsekli (Grab-
16B,
hiigel), r33; tiimiilus tipindc,
274; yuvarlak, 296; yiiksek, 24.
Mezar, erkeklere ait : rg7.
Mezar evi. bk. bark, 1.11, 165, lg5.
Mezar, heykdli, bk. Heykel : r,rr,
rg5; 165. rg51 arslan,135; ko-
)'un, 2ro, 2t4.
IVlezar hrrsrzlarr, 6r, 73.
Mczar, ig pkli bakrmrndan: llt'1'zi,
.
152, et2.; dcrin gukurlu, 25, gBi
d6rt k<ige, r45; dromoslu, *32;
iki h0creli, 76; katakomblu,
tg7; koridorlu, z3r; krrbbc t4-
vanh, z3o; kuyulu, e3o; rriqli,
' 74, 76, 94, tSoi tabanr kdmiirlc
gocu&larr diiqenmiq, e3c; dethipli, 5{1.
Mezar, kadrnlara ait : 93. r4g, r97.
z8?, zgg.
Mezar, msuariumlur'. bk. Ossuarium,
r 7r.
Mczar, sandukah, bk. Sancluka; rg5.
?g, Iltezar, sunakll, bk. Sunak, 13r,
r35.
rge, Mezar tagr, bk, Yazrt.: Biiytik, zre; ,]
I
dikili,4r, 166, 168, 196; Qin, 4r. .1
iglenmemi;, r34; kavmi dam- lj
Bah, rM, r35; perdahlanmrq.
r34; resimli ve yazrh, rB4. . x
j
,1
j
!
l
I
 ..:i=..ffi

lNoers
Mezar, ttimiiliisli.i, e7o. Mimari tarzlan, r8g, rB5, 186, e58,
Mezar, yapr teknifi bakrmrndan : 329'
ABag, 59,6r, r5z1 'Mimari teknigi : B3,zz5; blok tagla,
gatrsr a$ag,
tSt, g27; Diilger teknigi ile, ez7, zzg,259; kesme tagla, e59,
r5*, 165; duvarr a$ag,64; e65,'26g, 2?2. 353,355; kiie-
duvarr tahta, er5; duvarr tag, mitle, z65g mermerle; 259; mo-
85, r53, er5, er6; duvarr tom- . loz tagla, e58; samanh kerpig-
ruk, 6r, 69, 86; kayrn a$acr le, 3e5; tufla ile, 259, 265, 3o4.
kabufu, er5; kerpig, 2gt, 927:. Mimarl tesirleri : Bizans, lz8, l5B;
srvah, 86; tag blokla, 3a7; lran, ae8; Roma, e5B; Sasani,
tag levha ile, r45, 23r; tavanr 256.
24i kege, 64; tufladan; Mimarl tipleri : Stupi tipi, g5g.
^E^g, Mimarl ungurlar : Avlu, 168; harem
327.
Mez.ar yazrtr, bk Yazrt, ,r3r. dairesi, e7z; koridor, 268; Lub-
Mezar y<inii, bk. Oltiyti yiinteme: be, z7:o1 mihrap, r7o; mutfak,
r95; 6li.ini.in bagr batrya, lg; . 272;, salon, 27o, 222;' siitun
d@uya, 17, $4; kuzey-dd- bagh$r, e63; tabanr, z7r.
uya, 17; Mekkeye, tg7. Mogak, Uygur rahibi, 34g.
Mogol gdgebeleri, 3o.
Mezarlarrfi tasviri.: Llan, 97, zg4;
Monguk, zot.
Aiagol,l3g; Barnau, rrl Berel,
Mongoloid rrk : r4; Baykal goltinde,
7e1 Cermen, ro9; Concesti, ro7;
4iI; Kazakistan'da, 50; Ken-
. Giik-Bulak, r49;' Giikttirk, rg5, kol'da, 56; Kuray'da, 49; Ma-
33a; Ilarezm, r51 H,azar, zz81 caristan'da, lo4; $ibe'de, 7o;
Hun, 58, 23, ro5i' lli vadisi, 'Tann da$lannda, 4gn le8; Tu
2o2; Karahanh, t73; Kara- . va'da,9r4; Tuyahta'da, 37; Ye-
Ilrtay, 3211 Karasuk, 3t; Kar- nisey'de, tl,
luk, 33r, 332; Katanda, 64; Mongoloid tip : 32, 48, 49.
5, tfig, zgg, zg41
Katta, 9z; Kenkol, 93; Krrgrz, heykellerde, 169; Hunlarda, 48;
2og-2r5; Krzart, 79; Kuman So$d paralarrnda, I85.
2gt, egoi Kuyum, ro; Noyun-. Monoteizm, 55.
Ula, .5g; Oglaktr, 86; Pazrrrk; Motifler : Arap, z5o; Ayr boynuzlu,
64; Pegenek, egrl Pencikent, 25r; bitkili, t2lt 25o, 259,
r89; Saltorot 232) $ib., 6g; 27g, 3o4, gr4; gige}li, t48;
Tagar, 4r1 Tatar, l9o; Tula, geometrik, 3o4, 3t4i hayvanh,
73,; Tuyahb, 38, r43; Tuva, go4; flrtal, 3I r ; inci dizili,
rg7; Uygur, rg7; Volga Bul- r40, eS6, e8o, BoTt kenger
garlan, e43; Yan-Ulaga\ e4S. yaprakh, e5I; madalyonlu, 278,
Mezolitik QaE, 19. r79; palmetli, 278, z7g, 284;
Mezocefal, 48. . rinsolu, z8r I iiziim yaprakh,
Mrzrak, bk. Kargr, 24, 16r, 2gtr zgg. 28I.
Mrzrak uglart, 13, 24, zt1. Muharipler, 17, 34, 38, 79, zr4.
Mi$er: 35, 2o5, 22o, 229, zg+. Mumya, 63, 68, 69' 86, 87'
Mihrap, bk. Mimari unsurlar, z7o, Musteriyen, I r.
Milrrolitik eserler, 27. Mutfak egyalan, z5o.
Mimarl, askerl, r83, e57. Mi.ihur, ara6a, 3t5.
400 ORTA ASYA

N ,6
Nagy-Szent-Mikloq hazines i, 277-
6ktiz baqr figiirii, 55.
z8l. Olgti aleti, a53.
Nekropot, Pencikent'de, r8o. Olii : Etini kemikten sryrrma. 92.
Neolitik ea( t7, 15 ro-IZ. t7r, rB2, tgot ge4.
Nest0ri mezhebi. Olti : Gomme, 3o, zr8; zg5.
3e8.
Niello, bk. Savat tekni$i, r8t, e84.
6lti : Boyama. rB.
Nirvana ma$arasr, 36o. Olti : Dogtinlemc, 68.
Novozagora kabartmasr, 263.
Olti : Kefenleme, 87.
Olii : Mezara kontrq 6ekli; dizleri
bukiik, eg; elleri gapraz. r7i
o karrn iizerine, tB; safi tara-
Ocak, demir eritmek igin, 15, l3g, fina, ag, 37;. setly.e iizerine, 6o.
t47.
Oli.i : Mumyalam4, bh. Mumya, 63,
Oguz tipi, bk. Irklar, 3, 4, I30.
68, 69, 87, 93.
Ok : eo5, 2tg, 22g, e45; aSacr, 16o; olii: Nezirleri, 299; at,'34r 287,
gavuq oku, 3oz; rshk calan ok,
eg9;.brgak, 2t3; egg; et, z96;
insan, *97 ; Karahanhlarda, 3eji
3o2; temreni, t6o. krhg, 344; tirkeq, 344.
Okluk, bk. Tirkeq, l4o. Olti : Yakma. 7t, :-2,87, BB, 97, 98.
Ok uglart, 52, I15, ar3, nr5,. e36n
ro5, r07,2o9,2r5.
24o, 287, 2g+, 3o2, 3o7, Olii : Yiinlerne, bk. Mezar y6no;
3131
gakmak tagrndan, i8; gatal :48;bagr batrya, r5r, r53, r97.
delikli, a5; dik dtirtgen, 34a; 2r51 292; yiizti batrya, 29;
iki dilimli, r15; kemik tS, 34, ba;r do$uya, 37, h, t4g, t54,
78, 2Se, zg7; .keshin dilimli, 2o2. 29)9; giineye, 232; giinc)'-
'rrg; sivri, 944; taitad, . a5; cloiuya, 344; kuzeye, 5I, 98.
uzun, 2tg; iig dilimli, 37, 96, ' r49, r50, r.14.33r.
97, r15, r3g, r4o, t44, 3O2i 0rdek I Avr, ro.1; yabairi. eo8.
yassr, 2r9, 344.
Olta, bk. Bahk, e4B. P
Omay, Ttirk * tanrrgesi, t42. Paleolitik gag. ro, rr. r3, r:).
Ordos bronzlarr, 54. Palmet, bk, Motifter, 278. 284. l
Orak, 89, tB4, zr3, 222, 226. 22g. Palmiyc, bk. Motifler, z4e. l
i
299. Painir rrklarr, bk. Irklar.7, I30. j
Orhon alfabesi, z7z. Pami.rk. 365. tj
'i
Oss uariuml l7r, t7g,, tga, Ie+i Panter baqr, 38. t
-.!
. lran'da, .r8r; Kapagr llayvan Pantolon: 2r7; deriden, 94; kadrn
figtirlii, rgo; yuvarlak, r89; igin, 94; kurhlii. r56.
kt\eli, rge; resimli, rg2, Pencere, 3e7.
OtaS, bk. Qadrr, zog. Perdahlamak, r66.
Otgr, r46. Perm san'atl, e84.
Oymacrhk, bk. Agag, 6r. Para:37; Abbasi, a3r1 Arap, r7t,
Oyun aletl6ri: A,Ek, *53; dama r84; Bizans, tg5, cag.; $in, 55,
talr, 253. r47, r54, t72, zto, 3gr, 318;
 lNiners 4:ol

lshmi, t1i, 2gt; Pencikent, r83; Sanduka, bk, Mezar, tabut : deli$i,
Sasani, t3r; r. Hiirrev, e34;suna$r, taS levhalarr, yazttri
SoSd, r84, rB5; Tarmagirin, Ki.it-Tegin ve Tonyukuk'un san-
g41i Tiirgeg, r7r, r72,2ot, dukalarr, I93.
S2S, 327; Volga Bulgarlan, Saray: z68, 27o, ?72, 276, gzti
253. Pliska, z5g; Madara, Preslav,
Pilikalar: rr4, 23r, 2gei altrn, Tuna, l7e;.
2I, 37, 59, 94r ro6, 1916; ay So$d, r7r.
$cklinde, ro8; bahk srrtr motifli, Sarnrg, 343.
g4, roTi diiz, ro7; eSer siisld- 9a.\ani, bk. lran : Armasr, 16r; mi:
rinde, 2g5; giimiii, 95, r44, marisi, 259, 353; san'atl, 25o,
29g; incl dizili, 38; kemik, e95; . t8o; paralan, 13r.
pullu, ro7; zrrh igin, 72, 78. Savat, bk. Niello teknifi, z9r, 284.
Pirit, r84. Sayga geyigi, 13.
Pranidhi sahnesi, r4a. Seroro ki.ilti.irii, rg.
Pres tekni$i, bk. basma. a8r. Sedel, 154.
Sr$rr, r5, eo, z1r 26, 28r 3r, 35, 87,
R Sttlamak, zog.
Silih deposu, ro4.
Ren geyigi, 18, rg, io4. Silihlar, bk, Kalkan, krhg, mrzrag,
Renkler, bk. Boya: krrmzr, ao8; hargr, ok, yay, 33, 68, r39,
krrmrzr maske, 87; ipek, ve I59, 2o5, 2I5; 2t9t 2+3.
kefen, 93; mor 36r. Siyaviig efsanesi, t84.
Resimli kayalar, 48, r34, et7, 22o, Sogd ga!r, bk. So['dak, t7r, 306.
i re8, 16r.
Ressam, bli. Bedizci, r3r.
Sof,d koloniteri, t69, r7r, r88, r8g.
So[d sarayr, I7r.
Rib'at, 3rr. SoBdCa vesitalar, r88, 3r8, 3e6.
$
* Rinso, z8r. Sorgug : zgzl atlara ait, zog, zg2.
l So$tit a$acr, zo8.
Roma kiilturii, tog, tr8, t2o.
Rozetler: 3rr;Avar, r17; Qin, 116. Starazagora -kabartmasr, 16r.'
Rus hurdacrlar4 zt4. Su yolu: e66; agag oluklu, e46;
Rus kinazhklan, zg7. borusu, 259, e7zi kiregten,
Rus kronikleri, zgo. 246; terazisi, z7z.
Ri.inik harflar, bt. Gitktiirk alfabesi, Sugarn*, zo4.
267, z7z. Sulama kanah, b&. Kanal, r4o,
164, r8o, 2ee, g1g.
s Sunak, tgI, 166.
Sur, bk. $ehir, tabya i 224,226,227,
Saban demirir Bg, 164, zzz. e2g; 168, 3er, 3S2; drt sur,
Sa9 iirgiis0 : 87; Qinli, kahn, yivli, 227, 27O, 272, 32t, 322t 32+,
topuzlu, r58;' [6y1.11"rde' 169. 325, 328,335-339; ig sur, ll7,
Sag, loo. 27o, i72, gzt, 922, .924.328,
Sakal, r58. 935-339; agagtan, 245; tagtan,
Saksafan, ro8. 227.
Samur deriri, lo8. Sur hende.i' 22?, 323'3oo,
$ Attya,c6

-t
4a2 ORTA ASYA
/,
Sur kulesi, q68; kitte kulesi,. ar7; Ta9: Alctl'er, r71 eserler, I84;figtir-
grizetleme kulesi, 245. ler, a8;'kagrk, a5; mrzrak ucu,.
Siiliin, e6r. r3; mukaddes kaya, e65j si.i-
Siingi.ig, bk. Mrzrak, kargr, 16l, tun, 3r4.
Siirahi, r79. Tag mezarlar ga$r, Mogolistan'da, 48,
Siiryani, alfabesi, 3zB.
Taq oymacnr, 168.
Si.is egyalan, tB, 25, 97, 69, 72, t4o,
Taq nine, bk. heykel, balbal, 168,
r73, 196, 214,216,344. rfu, rg6, 2oo, 2or, z6o, eg3,
.':297.
i
Siitun : z7z; dikme! 274; tatt^r\, Tagtrk ktiltiiri.i" 88, ero, er8.
. kemerli, mukaddes, 314. Tatar kurganlarr, egi4.
Siitun baqh[,r, a63, Tatovierurrg, bk. Dii$iinleme,
:
68.
Tavan, rgg.
$ Tavgan avl, 2o5.
Tavus kugu, 163.
$ad, bir Tiirk iinvanr, 146, r99.
Tavga kiilti.irii, tg, e7.
$adrrv-an, 246.
Tel, yivli, log.
$apka: r57-169; bork, r55, 169j Tencere, r44.
kege, zo9.
Testi kulplarr, 3o5.
$aman, 166. Ticarit, 49, zog,25o, 2gr, 3e6, 366..
$amanizm, 85. Tilki, er7, 263.
$amdan, grifon avakh, 3r5. Tirkeq .bk. Okluk: r4S, .2o5, 2g4.
$arapgrhk, 366. 3o7; agagve kayin kabugundan,
r4o, 344; kapakh, 16r; kemik.
T 2g2.

Tabut : Toka: 55, t4.o, 152, tS4, tg7, et1.

75, 116, r95; kaplanresimli, '2t4, 23t, 232, 343,344;Avar.:
38, kumagh,- 59; taftan, tg+- ro9, r16, re3; basrk, rc4; beyzl,
r37; tezyinath, rg. .
rog; bronz, 52, l7z; ddrtgen,
Tabak, 2.16, 3r r. roB; Got, roB; gtimtis, 95;
Tabya: Avar,.z57; Qin,'157; Hun, 'heykellerde, t67; kaEli, roSl
157; kesme tagla, e6g; Tiga, kemik, r rB; yeqim talr, t?z:
r74; toprali, e69; Tuna Bulgar- yuvarlak, ro& - '
lrarrnda, 2571' Yolga Bulgarla- Tong kertifi, kirigin yaya bagtan-
rrnda,. e57. dr$r. yer, r7z.
Tag : Altrn, 96; DoSu Tilrkistan, Tonoz, r83.
I9z1 lran, r9o:r93i Kudrrge, Torba, t44,
r93; Ug dilimli, rgo. Totemizm, 55.
Tagar kiiltiiro:38,7o, zto, zr8; Tripolje kiilttrii, lg.
I., II., III. Tagar, 4r; rrr, TuS, bk. Bayrak, eo5, eo8, z6r.
Tagar, 38. Tu$la : 2e., 225, ?59, e65,3o4; dam-'
T'ang vekayinamesi, 88. gah, 24,5; frrrry r44; giine$te
Tann, bk. DlN, 264, e74 pigmig, eo.
Tanrr o$lu, 46. Tundra kiiltiirleri, r.
Taralr, 65, 146, 166 253. Turanl tip, bk. Irklar, 6;
 .r:,i.ffi

INDEKS 403

Turfan freskleri, r4e, v

Tuz madenleri, e67.
Ti.iccarlar, tBB, g5o; miisli.iman, 3o3; Vareg kiiLltiiri.i, e5r.
Uygur, 366. Yazor 2r8.
Vergi, eo9.
Tiiccar kolonileri, 8o.
Tiimiiliis, 274. Y
Tiirbe, r86.
Tiirgeg paralarr, r7t, 2or. Yabani domuz, 15.
Tiirgeg siiriileri, eor. Yabgu, bir TOrk i.invanr, $4, 366.
Tiirk-Cermen miinasebetleri, 34, Yak ttkiizii, 17, 18, tos, 3or,
Tiirk - Qin iisl&bu, 36o. Yaka, i56.
Tork dili, Ilg. Tahg, zog.
Tiirk rrkr, bk. Irklai, 7, 2o9. Yangrn tabakasr, 97.
Ti.irk-lsltm ga[r, r8o. Yay i 75, qo5, !ag; aftacr, 16o; Alan,
Tii,rk hukuku, e64, ro4; geyik boynuzundan, to4i
Tiirk kii,ltiirii, r, 69. Hur5 5b, ro3, ro5; lubzesi,
Tiirklerin atalar4 7, 47. r7e; kemigi, 50, 96, g7,98, r44,
Tiirklegme, q7. 16o, r8g, rog, 1561 siniri, tfo;
Tiirk takvimi, 264. tong kertigi r7z.
Tiirk yazrsr, bk. Yazrtlar, 6o.
z
U Zah^rou, A. A., l3r.
(In, zo8. Zerdil'gt an'aneleri, r9o.
Uygur atlan, 366. : 85, 142, tge, eoo,
Zcrdiigt dihi
Uygur gafr, r88. g2o, 3:e4i Manas destanrnda,
Uygur danslan, 365. l9I.
Uygur freskleri, r2g. Zerdtigtitik, r89.
Uygur mahallesi, Qin'de, 366.
Zrptrn ucu, 26.
Uygur ustalan, 35o. Zlrln: z16, l8o; a$ag, 22o; atrz2oi
bacak, aog; demir pilikah, 7e,
u 22o; halkaL, 235.
Zincir, SS, z4g.
Uzcngi: 98, r15, r4o, 146, r54, Ziaat, 2or 34, 88, r39, 229,962.
zStt 233t 248, 287, g9o, g4,4ri Ziraat aletleri : r84, z16; degirmen,
Altay'da, ee r ; Qin, erz, 22r ; z16; de$irmen tatr, 89; hu-
demir, 233; genig tabnnh, c4B; bubat deposu, ze5; ktirek, aez;
halkalr, rg7, 22r; K.,rgrz, 22ti orak, 89, .226; saban demiri,
tablah, tg7, z2ri tezyinath, 89, rez; sivri ktirek, bel, er4,
a2Iyassr demirli,
; ze r. 248.
IJziim, 20, 366. Ziyzfet, 274.
Fiyatr : 1250 Lira