HEJDEN VAJT

METAISTORIJA
ISTORIJSKA IMAGINACIJA U EVROPI
DEVETNAESTOG VIJEKA

Preveo sa engleskog
RATKO R A D U N O V I
I

Struna redakcija
U R IC A KRSTI

CID
PODGORICA
 SADRAJ
P r e d g o v o r ...................................................................................................................................... 9
U vod : POETIKA ISTORIJE........................................................ .................................................. 15

Prvi dio
PRIHVAENA TRADICIJA: PROSVJETITELJSTVO I
PROBLEM ISTORIJSKE SVIJESTI
Glava 1
ISTORIJSKA IMAGINACIJA IZMEU METAFORE I IRONIJE.......................................... 57
G la v a 2
HEGEL: POETIKA ISTORIJE I PRAVAC IZVAN IRO NIJE.................................................. 91

D rugi dio
ETIRI VRSTE REALIZMA" U ISTORIJSKOM
PISANJU DEVETNAESTOG VIJEKA
Glava 3
MISLE: ISTORIJSKI REALIZAM KAO ROMANTIKA.......................................................... 139
Glava 4
RANKE: ISTORIJSKI REALIZAM KAO KOMEDIJ A .................................. ........................... 165
G la v a 5
TOKVIL: ISTORIJSKI REALIZAM KAO TRAGEDIJA............................................................ 191
G la v a 6
BURKHART: ISTORIJSKI REALIZAM KAO SATIRA............................................................ 227

Trei dio
ODBACIVANJE REALIZMA" U FILOZOFIJI ISTORIJE KASNOG
DEVETNAESTOG VIJEKA
G la v a 7
ISTORIJSKA SVIJEST I PONOVNO ROENJE FILOZOFIJE ISTORIJE............................. 261
Glava 8
MARKS: FILOZOFSKA ODBRANA ISTORIJE U MODUSU M ETONIMIJE.................... 273
Glava 9
NIE: POETSKA ODBRANA ISTORIJE U MODUSU M ETAFORE...................................... 317
G l a v a 10
KROE: FILOZOFSKA ODBRANA ISTORIJE U MODUSU IRO N IJE............................... 359
Z a k l ju a k ....................................................................................................................................... 407
B iblio g r a fija ......................................................................................................................................415
In d e k s .................................................................................................................................................... 421
 PREDGOVOR

Ovoj analizi dubinske strukture istorijske imaginacije prethodi jedan

metodoloki Uvod. U njemu pokuavam da izriito i sistematski izloim
principe tumaenja na kojima je zasnovan ovaj rad. Iitavajui radove kla
sika evropske istorijske misli devetnaestog vijeka postalo mi je oevidno da
potreba da se oni smatraju formama prezentacije istorijskog razmiljanja
istovremeno iziskuje i formalnu teoriju o istorijskom radu. Stoga sam u
Uvodu pokuao da stvorim jednu takvu teoriju.
U toj teoriji istorijski rad posmatram onako kako se on uglavnom i treti
ra i kakav najvema i jeste: kao verbalnu strukturu u obliku narativnog pro
znog diskursa. Istorije (kao i filozofije istorije) podrazumijevaju sjedinjenje
izvjesnog broja podataka11, teorijskih pojmova i tumaenja i objanjenja11
ovih podataka, kao i narativnu strukturu njihove prezentacije ukupne slike
pretpostavljenih dogaaja u prolim vremenima. Stavie, drim da one po
sjeduju i duboku strukturalnu sadrinu koja je generalno poetske i naroito
lingvistike prirode, i koja slui kao prethodno prihvaena paradigma onoga
to bi posebno ,,istorijsko objanjenje trebalo da bude. Ova paradigma
funkcionie kao metaistorijski11 element u svim istorijskim djelima koja su
po opsegu uglavnom sveobuhvatnija od jedne monografije ili arhivskog do
kumenta.
Terminologija koju sam koristio u karakterizaciji razliitih nivoa na ko
jima se istorijska svjedoanstva odvijaju, kao i u definisanju tipologije istori-
ografskih stilova, moe se pokazati kao obmanjujua. No, prvobitno sam po
kuao identifikovati oigledne - epistemoloke, estetske i moralne - dimen
zije istorijskog rada, i tek potom prodrijeti u dublje nivoe na kojima ove teo
rijske operacije zasnivaju svoje implicitne, prethodne argumente. Za razliku
od ostalih analitiara istorijskog pisanja, ja ne smatram da se metaistorij-
ska podstruktura istorijskog djela sastoji od teorijskih pojmova koje ekspli-
citno koriste odreeni istoriari ne bi li svojim naracijama podarili aspekt
objanjenja11. Vjerujem, naime, da takvi pojmovi objedinjuju jasne nivoe
djela ukoliko su u stvari prikazani na povrini11 teksta i ukoliko se obino
mogu identifikovati bez mnogo problema. Meutim, razlikujem tri vrste
strategija koje mogu koristiti istoriari kako bi doli do razliitih oblika
efekta objanjenja11. Stoga ove tri posebne strategije oznaavam kao obja
10 METAISTORIJA

njenje formalnim argumentom, objanjenje emplotmentom* i objanjenje

ideolokom implikacijom. U svakoj ovoj strategiji postavljam etiri mogua
modusa artikulacije pomou kojih istoriar moe doi do svojevrsnog efekta
objanjenja. Za argumente postoje modusi formizma, organicizma, mehani
cizma i kontekstualizma; za emplotmente postoje arhetipovi romanse, kome
dije, tragedije i satire, dok za ideoloke implikacije imamo taktike anarhi
zma, konzervativizma, radikalizma i liberalizma. Specifina kombinacija
ovakvih modus ini ono to nazivam istoriografskim ,,stilom specifinog
istoriara ili filozofa istorije. Pri tom sam teio iroj formulaciji ovog stila u
mojim studijama o Mileu (Michelet), Rankeu (Ranke), Tokvilu (Tocquevil-
le) i Burkhartu (Burckhardt), od istoriara, i o Hegelu (Hegel), Marksu
(Marx), Nieu Nietzsche) i Kroeu (Croce), od istorijskih filozofa Evrope
devetnaestog vijeka.
Da bih povezao ove razliite stilove i doao do elementa jedinstvene
tradicije istorijskog razmiljanja, bio sam primoran da poem od pretpostav
ke o dubljem nivou svijesti na kome istorijski mislilac bira pojmovne strate
gije pomou kojih razjanjava ili prezentuje svoje podatke. Na tom nivou,
vjerujem, istoriar se odaje izvoenju onoga to je u biti poetska radnja, u
kojoj on predoava itavo istorijsko polje utvrujui ga kao domen u kome
e primijeniti specifine teorije kojima e objasniti ,,ta se doista dogodilo
u njemu. Ovaj akt prefiguracije moe se izraziti u brojnim formama, odno
sno tipovima za koje su karakteristini lingvistiki modusi u kojima su oni
prvobitno dati. Slijedei tradiciju tumaenja koja potie jo od Aristotela, ali
koju je nedavno razvio Viko (Vico), modemi lingvisti, kao i teoretiari knji
evnosti, ove tipove prefiguracije oslovljavam nazivima etiri tropa poet
skog jezika: metaforom, metonimijom, sinegdohom i ironijom. No, s obzi
rom na to da e ova terminologija biti strana veini mojih italaca, u Uvodu
sam razjasnio zato sam je koristio i ta mislim ovakvom kategorizacijom.
Jedan od mojih prvjenstvenih ciljeva, osim identifikacije i tumaenja
glavnih oblika istorijske svijesti u Evropi devetnaestog vijeka, bio je utvri
vanje tih jedinstveno poetskih elemenata u istoriografiji i filozofiji istorije u
kojoj god eri da su bili primjenjivani. esto se govori daje istorija mjeavi
na nauke i umjetnosti. Meutim, dok su noviji analitiki filozofi postigli
uspjeh u razjanjavanju stepena do kojeg se istorija mogla smatrati vrstom
nauke, vrlo malo panje bilo je posveeno njenim umjetnikim komponenta
ma. Otkrivanjem lingvistikog podneblja u kome su date istorijske ideje
iskovane, potrudio sam se da utvrdim neizbjeno poetsku prirodu istorijskog
rada i blie oznaim element prefiguracije u istorijskim izvjetajima po koji
ma su teorijski pojmovi u njemu preutno afirmisani.
Kao polaznu taku stoga uzeo sam etiri najglavnija modusa istorijske
svijesti, i to na osnovu prefigurativne (tropoloke) strategije poto se tako

* Emplotment {plot = zaplet) je bukvalno neprevodiva istoriografska kovanica Hejdena

Vajta upravo u ovom njegovom radu. U pitanju je niz istorijskih dogaaja objedinjenih u jednu
naraciju kroz svojevrsni zaplet. - Prim. prev.
PREDGOVOR 11

omoguue karakterizacija i sutina koje su bitne za svaki od tih modusa -

metaforu, sinegdohu, metonimiju i ironiju. Svaki ovaj modus obezbjeuje
osnovu specifinog lingvistikog protokola pomou koga se istorijsko polje
moe prefigurisati i na ijoj se osnovi specifine strategije istorijskog tuma
enja mogu uzeti kao sredstva njegovog objanjenja44. Tvrdim da se priznati
majstori istorijske misli devetnaestog vijeka mogu razumjeti, i da se njihove
meusobne veze kao kreatora ustaljene tradicije sistematskog istraivanja
mogu ustanoviti kroz objanjenje razliitih tropolokih modusa koji proi
maju i karakteriu njihov rad. Ukratko, moje je miljenje da dominantni tro-
poloki nain i njegov pratei lingvistiki protokol ine nesvodljivu meta-
istorijsku44 osnovu svakog istorijskog rada. Takoe smatram da ovaj meta-
istorijski element u djelima velikih istoriara devetnaestog vijeka utemeljuje
filozofije istorije44 koje, pak, implicitno ovjekovjeuju njihove radove i bez
kojih oni ne bi mogli stvoriti takvu vrstu djela.
Na kraju, pokuao sam da pokaem kako se djela glavnih filozofa isto
rije devetnaestog vijeka (Hegela, Marksa, Niea i Kroea) razlikuju od onih
koje potpisuju njihove kolege u oblasti koja se ponekad naziva pravom
istorijom44 (Mile, Ranke, Tokvil i Burkhart) samo po zanosu, a nipoto po
sadrini. Ono to ostaje sveobuhvatno kod istoriara jednostavno je izneto
na povrinu i kategoriki branjeno u radovima velikih filozofa istorije. Nije
ni udo, stoga, to su glavni filozofi istorije takoe sutinski (ili se to tek
docnije otkrilo) bili i filozofi jezika. Upravo zbog toga su i mogli da doseg
nu - manje-vie samosvjesno - ono poetsko i, u najmanju ruku, lingvistiko
tlo na kome su naune44teorije istoriografije devetnaestog vijeka stekle svo
je porijeklo. Dabome, dotini filozofi su traili da ih oslobode optubi za lin
gvistiki determinizam kojim su obiljeavali svoje protivnike. Meutim,
neosporno je, po mom miljenju, da su svi oni razumjeli sutinski zakljuak
do koga sam htio doi: u bilo kojem polju djelovanja koje jo uvijek nije
svedeno (ili uzdignuto) na status prave nauke, misao ostaje zavisna od lin
gvistikog modaliteta u kome trai da prigrabi obrise objekata koji naselja
vaju polje njene percepcije.
Generalni zakljuci koje sam izvukao iz svoje studije o istorijskoj svije
sti devetnaestog vijeka mogu se saeti na sljedei nain: (1) ne moe posto
jati prava istorija44koja u isto vrijeme nije i filozofija istorije44; (2) potenci
jalni modusi istoriografije isti su kao i potencijalni modusi spekulativne filo
zofije istorije; (3) ovi modusi su, u stvari, formalizacije poetskih uvid,
shvatanj koja im analitiki prethode i koja osnauju odreene teorije koje
istorijskim svjedoanstvima ili prikazima daju aspekt objanjenja44; (4) ne
postoji neoborivo sigurno teorijsko polje djelovanja na kome se legitimno
moe bilo koji od ovih modus proglasiti jedino realistikim44; (5) sljed-
stveno tome, primorani smo na izbor izmeu raspoloivih strategija tumae
nja koje uvijek treba da odraavaju opteprihvaenu istoriju; (6) odatle, pak,
proistie daje u krajnjem sluaju najbolje odabrati konkretnu istorijsku per
spektivu na osnovu ocjene njene estetske ili moralne prirode, prije nego epi
stemoloke; (7) potreba za naunom obradom istorije predstavlja samo naj
12 METAISTORUA

podobniji iskaz specifinog modaliteta istorijske konceptualizacije, iji je

osnov bilo moralni bilo estetski, sve dok epistemoloko opravdanje ne bude
ustanovljeno.
U predstavljanju mojih analiz radova priznatih istorijskih mislilaca de
vetnaestog vijeka, po redu u kome se pojavljuju, pokuao sam sugerisati da
njihova misao znai i mogunost topoloke prefiguracije istorijskog polja
primjenom poetskog jezika. Stvarna razrada ove mogunosti je, po mom vi
enju, ono to je i gurnulo evropsku istorijsku misao u ironijsko stanje uma
osobeno za kraj devetnaestog vijeka, a to se katkad naziva i krizom istori-
cizma. Ironija od koje je ova ,,kriza dobila oblik fenomena nastavila je bu
jati kao dominantni modus akademski kultivisane profesionalne istoriografi
je. Ovo je, vjerujem, ono o emu mislimo kao o teorijskoj tromosti najboljih
predstavnika modeme akademske istoriografije, koja obuhvata i one brojne
buntove protiv opte istorijske svijesti koji su obiljeili knjievnost, drutve
ne nauke i filozofiju dvadesetog vijeka. Autor se stoga nada da e ova studi
ja razjasniti razloge kako ove tromosti tako i pomenutih buntova.
Moda nee proi neprimjeeno da je ova knjiga sma po sebi obliko
vana u modusu ironije. Meutim, u pitanju je ironija koja nas obavijetava
da je savreno svjesna sebe i da, s tim na umu, predstavlja nasrtaj ironijske
svijesti na smu ironiju. Ukoliko dokae da skepticizam i pesimizam u okvi
ru kompleksa savremenog istorijskog razmiljanja imaju svoje porijeklo u
ironijskom pogledu na svijet, i daje taj pogled na svijet, u stvari, samo jedna
od mnogih moguih perspektiva ovjeka pred istorijskim zapisom, uspjee
se makar i u maloj mjeri u odbacivanju sme ironije. I na taj nain bie djeli-
mino raien put za rekonstituisanje istorije kao oblika intelektualne ak
tivnosti koja je istovremeno poetska, nauna i filozofska u svojim intereso-
vanjima - to je i bila tokom zlatnog doba istorije u devetnaestom vijeku.
 UVOD
POETIKA ISTORIJE
Ova knjiga je istorijat istorijske svijesti u Evropi devetnaestog vijeka,
premda joj je u isto vrijeme cilj da doprinese tekuoj diskusiji o problemu
istorijske nauke. I kao takva, ona predstavlja hroniku razvoja istorijskog raz
miljanja u odreenom periodu svog razvoja, kao i hroniku opte teorije
strukture misli tog modusa koji se naziva ,,istorijskim .
Sta u stvari znai razmiljati istorijski, i koje su jedinstvene karakteri
stike specifino istorijske metode istraivanja? O ovim pitanjima diskutovali
su tokom itavog devetnaestog vijeka istoriari, filozofi i teoretiari drutve
nih nauka, ali obino u kontekstu pretpostavke da se moe doi do nedvo
smislenih odgovora. ,,Istorija je smatrana specifinim modusom, odnosno
nainom postojanja; istorijska svijest specifinim modusom kontemplaci
je, a istorijska nauka autonomnim domenom u spektrumu humanistikih i
fizikih nauka.
Kako god bilo, u dvadesetom vijeku razmatranja ovih pitanja preduzeta
su sa donekle manje samopouzdanja, suoena sa poimanjem daje moda ne
mogue doi do definitivnih odgovora. Mislioci kontinentalne Evrope - od
Valerija (Valry) i Hajdegera (Heidegger) do Sartra (Sartre), Levi-Strosa
(Levi-Strauss) i Miela Fukoa (Michel Foucault) - iskazali su ozbiljne sum
nje na raun vrijednosti posebne ,,istorijske svijesti, ukazavi na fiktivni ka
rakter istorijskih rekonstrukcija, izazivajui pri tom tvrdnje istorije da bude
uvrtena meu ostale nauke.1 U isto vrijeme, angloameriki filozofi stvorili
su brojnu literaturu o epistemolokom statusu i kulturnoj funkciji istorijskog
razmiljanja, literaturu koja, uzeta u cjelini, opravdava ozbiljnu sumnjia
vost o statusu istorije kao striktne nauke i istinske umjetnosti.2 Posljedice

1 Vid. moj lanak The Burden of History , History and Theory, 5, br. 2 (1966): 111-34, za
diskusiju o uzroku ovoga bunta protiv istorijske svijesti. a neto novije argumente, vid. Klod Le-
vi-Stros, The Savage Mind (London, 1966), str. 257-62; i idem, Overture to le Cru et le cuit, u
Structuralism, priredio Jacques Ehrmann (New York, 1966), str. 4 7 ^ 8 . Dva rada Miela Fukoa
takode se mogu konsultovati: The Order o f Things: An Archeology o f the Human Sciences (New
York, 1971), str. 259 i dalje; i L Archologie du savoir (Paris, 1969; [prevedena kao Arheologija
znanja, Plato, Beograd, 1998 - prim. prev.]), str. 264 i dalje.
2 Sutina ove debate kompetentno je rezimirana u Louis O. Mink, Philosophical Analysis
and Historical Understanding", Review o f Metaphysics, 21, br. 4 (June, 1968): 667-98. Veinu
 16 METAISTORIJA

ova dva pravca istraivanja odrazile su se u utisku daje istorijska svijest ko

jom se zapadni ovjek ponosio od poetka devetnaestog vijeka moda tek
neto vie od teoretske osnove za ideoloki stav sa kojeg je zapadna civiliza
cija sagledavala svoje veze ne samo sa kulturama i civilizacijama koje su joj
prethodile, ve i sa onima koje su joj savremene i geografski bliske.3 Ukrat
ko, mogue je sagledati istorijsku svijest kao specifino zapadnu predrasudu
prema kojoj je mogue retroaktivno pretpostaviti superiornost modernog, in
dustrijskog drutva.
Moja analiza dubinske strukture istorijske imaginacije u Evropi devetna
estog vijeka namijenjena je stvaranju jedne nove perspektive u tekuoj debati
o prirodi i funkciji istorijske nauke. Ona funkcionie na dva nivoa sistemat
skog istraivanja. Prvo, strijemi analizi priznatih majstora evropske istoriogra-
fije devetnaestog vijeka, a potom prikazu radova najistaknutijih filozofa istori-
je iz tog perioda. Generalna svrha joj je da utvrdi srodne karakteristike razlii
tih koncepcija istorijskog procesa koji je, u stvari, posebno naglaen u radovi
ma klasinih naratora. Drugi cilj joj je da prepozna najrazliitije teorije kojima
filozofi istorije toga vremena opravdavaju tokove istorijske misli. A da bih
ostvario ove ciljeve, istorijski rad tretiram onakvim kakav on uopteno i jeste
- kao verbalnu strukturu u obliku proznog diskursa kojim se pretpostavlja da
se model ili ikona prolih struktura i proces sastoje u interesu objanjavanja
onoga to su oni bili, tako to ih i sm predstavlja.4 Moj metod je, prosto ree-

stavova koje su zauzeli glavni uesnici u debati predstavljena je u William H. Dray, prireiva, u
Philosophical Analysis and History (New York, 1966).
3 Vid. Foucault (Fuko), The Order ofThings, str. 367-73.
Ovdje, naravno, naginjem razmatranju zasigurno najkomplikovanijeg problema u moder
noj (zapadnoj) literarnoj kritici, problema realistike11 literarne prezentacije. Za diskusiju o ovo
me problemu, vidjeti Renea Veleka (Ren Wellek), Concepts o f Criticism (New Haven and Lon
don, 1936), str. 221-55. U sutini, moj lini pristup ovom problemu u kontekstu istoriografije sli
jedi primjer Eriha Auerbaha (Erich Auerbach), Mimesis: The Reprsentation ofReality in Western
Literature (Princeton, 1968). Cjelokupno pitanje aktivne" prezentacije realnosti" detaljno je ob
raeno, i sa specijalnim uvidom u vizuelne medije, kod Gombriha (E.H. Gombrich), Art and Illu
sion: A Study in the Psychology ofPictorial Reprsentation (London and New York, 1960). Sm
Gombrih dri da porijeklo piktorijalnog realizma u zapadnoj umjetnosti lei u naporima grkih
umjetnika da na vizuelni jezik prevedu narativne tehnike epova, tragedija, kao i radove sopstvenih
istorijskih autora. Poglavlje 4 knjige Art and Illusion govori o razlikama izmeu konceptualne
predodreenosti mitski orijentisane bliskoistone umjetnosti i narativne, antimitske umjetnosti
starih Grka koja moe biti uveliko poreena sa famoznim prvim poglavljem Auerbahovog Mime-
sisa, koji pak narativne stilove Petoknjija (prvih pet jevrejskih knjiga u Bibliji) suprotstavlja Ho
meru. Nije neophodno istai da se te dvije analize razvoja realizma" u zapadnoj umjetnosti, koje
nude Auerbah i Gombrih, prilino razlikuju. Auerbahova studija je totalno hegelijanska i apoka-
liptina u tonalitetu, dok Gombrihova djeluje u okviru neopozitivistike (i antihegelijanske) tradi
cije koju najbolje predstavlja Karl Poper (Popper). Meutim, dva spomenuta rada obraaju se op-
tem problemu - prirodi realistike" prezentacije, koja jeste primami problem modeme istorio
grafije. Ali nijedan od njih tom prilikom ne pristupa analizi kljunog koncepta istorijske prezenta
cije, iako obojica uzimaju ono to se moe nazvati istorijskim osjeajem" za centralni aspekt re
alizma" u umjetnosti. Ja sam, u nekom smislu, preokrenuo njihovu formulaciju. Oni postavljaju

niki" elementi ,,reali$Ji|

sam zavisio od dvojic i
UVOD 17

no, formalistiki. Ja neu pokuati da odluim je li djelo odreenog istoriara

bolja, ili u mnogome tanija, hronika datih zbivanja ili segmenata nekog isto
rijskog procesa, od njihovog prikaza drugog istoriara. Naprotiv, moj cilj bie
identifikovanje strukturalnih komponenti tih prikaza.
Prema mom vienju, ovakva procedura opravdava koncentrisanje na
istoriare i filozofe specifino klasinih dostignua, onih koji jo uvijek slu
e kao prepoznatljivi uzori po ijim se modelima shvata istorija: to su istori-
ari kao Mile, Ranke, Tokvil i Burkhart, i filozofi istorije kao Hegel,
Marks, Nie, i Kroe. Razmatrajui djela ovakvih mislilaca, usredsrijediu
se na onaj sluaj koji predstavlja najprecizniji pristup izuavanju istorije.
Njihov status moguih uzora istorijske prezentacije ili konceptualizacije ne
zavisi od prirode ,,podataka koje koriste da bi podrali svoje generalizacije
ili teorije kako bi objasnili te podatke. Prije e biti da njihov status najvie
zavisi od dosljednosti, usklaenosti i prosvijetljujue moi njihovih vizija na
polju istorije. Upravo zbog toga oni ne mogu biti ,,opovrgnuti , niti njihove
generalizacije mogu biti ,,oborive, kako zahtjevom za novim podacima koji
bi mogli iskrsnuti u narednim istraivanjima, tako i razradom neke svjeije
teorije o tumaenju hronike dogaaja koji ine predmet njihove prezentacije
i analize. Na kraju, njihov status uzora za istorijsku naraciju i konceptualiza-
ciju zavisi prevashodno od prekonceptualne i specifino poetske prirode nji
hovih vienja istorije i njenih procesa. A sve ovo radi opravdanja formali-
stikog pristupa izuavanju istorijske misli u devetnaestom vijeku.
S tim na umu, odmah postaje oigledno da radovi ovih mislilaca pred
stavljaju alternative i, naizgled, suprotstavljene koncepcije istih segmenata
istorijskog procesa i zadataka u istorijskom razmiljanju. Uzeti kao isto
verbalne strukture, njihovi radovi kao da posjeduju radikalno drugaije for-

Nortrop Fraj (Northrop Frye), The Anatomy o f Criticism: Four Essays (Princeton, 1957); i Kenet
Berk (Kenneth Burke), A Grammar o f Motives (Berkley and Los Angeles, 1969). Takoe sam te-
dro koristio francuske strukturalistike kritiare: Lisjena Goldmana (Lucien Goldmann), Rolana
Barta (Roland Barthes), Miela Fukoa i aka Deridu (Jacques Derrida). Kako god, volio bih na
glasiti da su ovi potonji, sutinski, zarobljenici tropolokih strategija tumaenja na nain na koji
su to bile njihove kolege iz devetnaestog vijeka. Fuko, na primjer, kao da nije svjestan da su kate
gorije kojima se koristi u analiziranju istorije humanistikih nauka tek neto vie od formalizacija
tih tropa. Na ovo sam ukazao i u mome eseju, Foucault Decoded: Notes from Underground", Hi-
story and Theory, 12, br. 1 (1973): 23-24.
U mome vienju, itava diskusija o prirodi realizma" u literaturi tavori u nemogunosti da
kritiki procijeni od ega se originalno istorijska" koncepcija realnosti" u stvari sastoji. Uobiajena
taktika je da se istorijsko" namee povrh mitskoga", u smislu daje prvobitni izraz realno empirij
ski, a potonji nita vie osim konceptualnog, a zatim da se locira podruje aktivnog" izmeu ta dva
pola. Literatura se onda sagledava kao vie-manje realistika, zavisno od srazmere empirijskog u od
nosu na konceptualni element sadran u njoj. Takva je, na primjer, Frajeva taktika, kao i taktike
Auerbaha i Gombriha, iako se mora navesti da je Fraj bar detaljnije prouio taj problem u sugestiv
nom eseju, New Directions From Old", u Fables ofldentity (New York, 1963), o odnosima izmeu
istorije, mita i filozofije istorije. Od filozofa koji su se suoili sa elementom aktivnog" u istorijskoj
naraciji, naao sam da sljedea imena tome najvie doprinose: W. B. Gallie, Philosophy and the Hi-
storical Understanding (New York, 1968); Arthur C. Danti al Philosophy o f History (Cam-
bridge, 1965); and Louis O. Mink, The Autononly of.. irstanding", in Philosophical
Analysis and History, priredio Dray, naroito str. 179J
 METAISTORIJA

malne karakteristike i kao da se ne pridravaju predvienog koncepta koiim

jasnjavaju identine skupove podataka vezane za fundamentalno razliite
naine. Na najposn ijem nivou, na primjer, rad j e d n o g ^ S T n S S
dyahronican i proceduralan (naglaavajui injenicu promjene i transforma
nu " : f 3 r ? SU>i d0k rad drag0g -nozi i m a S S l
U 1 statiku formu (naglaavajui cinjenicu strukturalnog kontinuiteta^
Drugim rjecima, gdje jedan istoriar moe uzeti za svoj zadatfk daprizove u
Sdre rza do S Sk0
dogaaja ne bi li razotkrio
,duh,,zakone
Pr01 g d0ba dl^ - oiji jee lduh
ili ,,principe d Esamo
^
spoljavanje odreene forme ili fenomenski oblik Ili, da s p o j e m jo jednu
ndamentalnu razliku, pojedini istoriari zamiljaju svoj rad prvenstsveno
kao doprinos osvetljavanju tekuih drutvenih zbivanja i sukoba dok drugi te
ze da prigue sline brige u prezentaciji, pokuavajui da utvrdestepen do ko
ga se dati period prolosti razlikuje od njihovog sopstvenog vremena u okvi^
onoga sto se uglavnom moe nazvati ,,antiki p o g L na s f i j S
atko, najcesce smatrane kao formalne verbalne strukture istoriie
razliite koncec^1Znatl deve,naesto8 viJ * > P ^ j u radikalno
razliite koncepcije onoga od ega istorijski rad treba da se sastoji Znai
da bismo ldentifikovali zajednike karakteristike razliitih vrsta istorijske
ili devetnaestog vijeka, neophodno je prvo utvrditi od ega se idealno-ti
? ^ rada/ HOe sast j ati-1 iln bi ta^va idealno-tipi-
asneb f hnn J Ja blh uPotriJ'ebio mjerilo za odreivanje onih
aspekata bilo kojeg istonjskog rada ili filozofije istorije koji se moraju raz-
te Potom hih ' ; entlt'kUjem njeg jedinstvene strukturalne elemen
te. Potom bih, rasporeivanjem transformacija po nainima na koje istorijski
Lrasporeuju ih pom u
tt e at obJasnJen ja , bio u poziciji da izradim mapu
undamentalne promjene u dubinskoj strukturi istorijske imaginacije za pe-
od u pitanju. Ovo bi, zauzvrat, dozvolilo izuavaocu da karakterie razlii
te istorijske mislioce tog peroda u terminima njihovog zajednikog statusa
uesnika u svekolikom univerzumu diskursa u 'k om etu drukji ! ^ v i
istonjskog razmiljanja bili mogui.

Teorija istorijskog rada

skomPradW lP d T eV ljedeih nivoa konceptualizacije u istorij-

menta i (5) m dUS emPlotmenta; (4) modus argu-
enta i (5) modus ideoloke implikacije. Uzeu ,,hroniku i priu da bih
(! '1 elemente u istorijskomprikazu; meutim ijedno i
1Zb0ra i-ra? 0reda POda,aka iz G r a e n ih to
ne S . mpls! ucmll razumljivijim auditorijumu odree-

ostaUm , s^
UVOD 19

Pre svega, elementi na istorijskom polju organizuju se u hroniku na

osnovu slijeda dogadaj koji se moraju obraditi u vremenskom redosljedu
njihovog zbivanja; potom se hronika oblikuje u priu kroz dalje organizo-
vanje dogadaj u komponente predstave" (spektakla) ili procesa deava-
nja, za koji se utvrdi da ima uoljiv poetak, sredinu i kraj. Ova transfor
macija hronike u priu sprovodi se karakterizacijom pojedinih dogaaja u
hronici u terminima poetnih motiva, nekih drugih dogaaja, u smislu za
vrnih motiva i, najzad, nekih treih, u terminima prelaznih motiva. Izvje
sni dogaaj naprosto zabiljeen da se dogodio u odreeno vrijeme i na od
reenom mjestu sopstvenom karakterizacijom transformie se u poetak
zbivanja: na primjer: Kralj je otiao u Vestminster 3. juna 1321. godine.
Tamo je dolo do sudbonosnog sastanka izmeu kralja i ovjeka koji e
potom osporiti njegovo mjesto na tronu, iako j e u tom trenutku izgledalo
kao da su ta dva ovjeka predodreena da budu najbolji prijatelji..." Prela-
zni motiv, s druge strane, itaocu stavlja na znanje da ne puta mati na vo
lju kad je rije o znaaju relevantnog zbivanja u svojevrsnom stanju neiz
vjesnosti, sve dok ne otkrije zavrni motiv: Dok je kralj putovao ka Vest-
minsteru, njegovi savjetnici su ga obavijestili da ga tamo iekuju neprija
telji, kao i da su izgledi za sporazum u korist krune prilino jalovi." Zavr
ni motiv ukazuje na oigledno razrijeenje ili krajnji ishod nekog procesa
ili kritine situacije: estog aprila 1333. godine vodila se bitka kod Beli-
boma. Kraljeve snage izvojevale su pobjedu, a pobunjenici natjerani u bi
jeg. Potonji sporazum u zamku Hout, potpisan 7. juna 1333, donio je mir -
premda e se pokazati da je to bio krajnje nesiguran mir, izgubljen zbog
pogroma i verskih sukoba sedam godina docnije." Kada je dati slijed doga
aja oznaen prema motivu, itaocu je predoena pria; hronika zbivanja
pretvorena je u upotpunjeni dijahronini proces, o kome zatim italac mo
e postavljati pitanja kao daje rije o sinhroninoj strukturi veza.5
Istorijske prie prate sekvence dogaaja koje teku od poetka do (pro
vizornih) zavretaka socijalnih i kulturnih procesa na nain na koji to u kro
nikama ne mora da se ini. Strogo uzev, hronike imaju otvorene krajeve;

5 Razlikovanja izmeu hronike, prie i zapleta koja sam pokuao razviti u ovom odeljku si
gurno imaju vie vrijednosti kad je u pitanju analiza istorijskih djela nego kad je rije o izuava
nju knjievnih fikcija. Za razliku od knjievnih fikcija kao to je roman, istorijska djela su sai
njena od zbivanj koja postoje van poimanja svijesti datog pisca. Dogaaji u romanu, s druge stra
ne, mogu biti izmiljeni na nain koji ne moe niti treba da bude prisutan u istoriji. To samo ote
ava mogunost razlikovanja izmeu hronike dogaaja i prie koja se pripovijeda u knjievnoj
fikciji. Donekle se pria koja se, recimo, nalazi u romanu kao to su Budenbrokovi Tomasa Mana
prosto ne moe razlikovati niti izdvojiti od hronike" dogaaja u tome tekstu i pored toga to mo
emo napraviti razliku izmeu ,,hronike-prie i ,,zapleta (koji je, inae, ironijska tragedija). Za
razliku od pisca, istoriar se suoava sa haosom istinitih zbivanja odve utvrenih, iz kojih, zatim,
mora odabrati elemente pomou kojih e ispriati svoju priu. A svoju priu on tvori tako to u
nju ukljuuje neke elemente a iskljuuje druge; na primjer pojedine naglaava dok ostale baca u
zapeak. Ovakav proces iskljuivanja, naglaavanja i podreivanja izvodi se u interesu konstitui-
sanjaprie odreene vrste. Bolje rei, on ,,emplotuje svoju priu. O razlici izmeu prie i zaple
ta, pogledati eseje klovskog (Shklovsky), Ajhenbauma (Eichenbaum), i Tomaevskog (Toma-
chevsky), predstavnika ruske kole formalizma, u Ritssian Formalist Criticism: Four Essays, prire
dili Lee T. Lemon i Marion J. Reis (Lincoln, Neb., 1965); kao i Frye, Anatomy, str. 52-53, 78-84.
 20
METAISTORIJA

u principu, nemaju poetak, ve jednostavno poinju" u trenutku u kome

hromar pone da biljei zbivanja. U njima takoe nema kulminacije ni raz-
njesenja. Bolje rei, mogu se protezati u nedogled. Prie, meutim, imaju
uoljiv oblik (ak i kad je to slika nekog haotinog stanja) kojim se dogaaji
sadrani u njima izdvajaju od drugih manifestacija koje se eventualno mogu
pojaviti u sveobuhvatnijoj hronici datih godina na koje se odnosi njihov sli
jed dogaaja.
Ponekad se kae da je cilj istoriara da objasni prolost tako to e
pronai", identifikovati", ili otkriti" one prie" koje lee zakopane u
hromkama; kao i to da se razlika izmeu istorije" i fikcije" nalazi u inje
nici da istoriar pronalazi" svoje pripovijesti, dok autor fikcije izmilja"
svoje. Koncepcija istoriarevog zadatka, na kraju krajeva, prikriva stepen do
koga izmiljanje takoe ima udjela u istoriarevim operacijama. Jedan isti
dogaaj moe posluiti kao druga vrsta elementa sainjenog od razliitih
istorijskih pria, zavisno od uloge koja joj je povjerena u odreenoj linoj
karakterizaciji sklopa kome on pripada. Smrt jednog kralja moe biti poe
tak, svretak ili jednostavno prelazni dogaaj u tri razliite pripovijesti. U
hronici, ovaj dogaaj prosto je tu" kao element takvog redoslijeda dogaa
ja, ali on ne funkcionie" kao element prie. Istoriar, naime, preraspodje-
ljuje zbivanja u hronici po znaenjskoj hijerarhiji tako to odabranim doga
ajima dijeli razliite funkcije kao elemente prie da bi obznanio formalnu
usklaenost cjelokupnog toka dogaaja sagledanog kao savreno shvatljiv
proces sa primjetnim poetkom, sredinom i krajem.
Preraspodjela odabranih dogaaja jedne hronike u priu postavlja u prvi
plan onu vrstu pitanja koja istoriar mora anticipirati i na koja mora odgovo
riti dok konstruie sopstvene pripovijesti. Ta pitanja mogu biti: ta se po
tom desilo?"; Kako se to dogodilo?"; Zbog ega su se stvari dogodile na
ovaj nain, a ne drukije?"; Kako je sve ispalo na kraju?" Ovakva pitanja
odreuju pripovjedake taktike kojima se istoriar mora koristiti pri sasta
vljanju svoje prie. Ali takva pitanja o slinosti dogaaja od kojih nastaju
elementi prie koju je mogue pratiti trebalo bi razlikovati od pitanja druge
vrste: Cemu sve to?" i Kakva je svrha svega toga?" Ova pitanja sad ve
ukazuju na strukturu itavog slijeda dogaaja na koji se gleda kao na upot
punjenu priu i koji pozivaju na sinoptiki sud o odnosu izmeu date pripo
vijesti i ostalih storija koje mogu biti naene", identifikovane" ili otkrive
ne" u toj hronici. Na njih se moe odgovoriti na brojne naine. Ja te naine
nazivam (1) tumaenjima putem emplotmenta, (2) tumaenjima argumen
tom, i (3) tumaenjima ideolokom implikacijom.

Tumaenje putem emplotmenta

Obezbijediti znaenje" prii tako to e se prethodno identifikovati
vrsta prie koja je upravo ispriana naziva se objanjenje putem emplotmen
ta. Ako je pripovjedakom toku svoje prie istoriar snabdije strukturom za
pleta jedne tragedije, on ju je objasnio" na jedan nain; u sluaju da ju je
UVOD 21

tretirao kao komediju, on ju je objasnio" na drugi nain. Emplotment je na

in na koji se sled dogaaja oblikovanih u pripovijest postepeno otkriva ne
bi li ukazao na priu odreene vrste.
Pratei misao Nortropa Fraja iznetu u njegovoj Anatomiji kritike,
identifikovao sam najmanje etiri razliita modusa emplotmenta: romansu,
tragediju, komediju i satiru. Mogue je da postoje i drugi modusi, kao to
je ep; meutim dati istorijski prikaz najvjerovatnije e sadrati prie obli
kovane po jednom modusu u ime aspekata ili faza itavog skupa pripovije
sti emplotiranih po drugome. Dati istoriar svakako je prisiljen da emplo-
tuje itav skup pria, na taj nain konstruiui svoj narativni tok kao sveo
buhvatan arhetipski oblik pripovijesti. Mile, na primjer, predstavlja sve
svoje istorije u romantikom modusu, Ranke svoje predstavlja u komi
nom, dok se Tokvil, pak, slui tragikim modusom, a Burkhart satirom.
Epska struktura zapleta izgledala bi preteno kao implicitni modus sme
hronike. Veoma bitan momenat jeste da e svaka pojedina istorija, ak i
ona ,,najsinhronizovanija i ,,najstrukturisanija , biti ipak na neki nain
emplotovana. Satiriki modus omoguio je formalne principe pomou ko
jih se navodna nepripovijedaka" Burkhartova istoriografija moe identi
fikovati kao pria" odreene vrste. Jer, kao to je Fraj pokazao, prie
predstavljene u ironijskom modusu, od kojih je satira fiktivan oblik, posti
u svoje dejstvo ba tako to osujeuju normalna oekivanja oko tipova
razrijeSenj koje pruaju prie predstavljene u drugim modusima (romansi,
komediji, ili tragediji, zavisno od njihove namjene).6

6 Svjestan sam da se, sluei se Frajevom terminologijom i klasifikacijom strukture zapleta,

izlaem koplju kritike onih teoretiara knjievnosti koji se ili protive njegovim naporima klasifi
kacije ili, pak, posjeduju sopstvene klasifikacije koje nude namjesto Frajevih. Nemam elju da ka
em kako je Frajeva kategorizacija jedino mogui kriterijum u klasifikaciji anrova, modusa,
mythoi-a, i njima slinih oblika; ipak mislim d aje ona korisna naroito za analizu istorijskih rado
va. Glavna kritika Frajeve knjievne teorije izgleda da je, iako njegova metoda analize prilino
dobro funkcionie u domenu knjievnih anrova drugog reda - kao to su bajke i detektivska sto
rija - ona je isuvie kruta i apstraktna da bi se mogla primijeniti na tako tekstualno bogata i vie-
znana djela kao to su Kralj Lir, U traganju za izgubljenim vremenom, ili ak Izgubljeni raj. To,
naime, moe biti istina, a vjerovatno i jeste. Meutim, Frajeva analiza glavnih oblika emplotmen
ta mitske i bajkovite knjievnosti slui za razjanjenje jednostavnih oblika emplotmenta sa kojim
smo se suoili u takvim specifinim11 umjetnikim oblicima kao to je istoriografija. Istorijske
,,prie imaju tendenciju da potpadnu pod Frajeve kategorije ba zbog toga to je istoriar motivi-
san da se odupre konstrukciji kompleksnih peripetija koje, u stvari, predstavljaju glavno oruje pi
saca i dramaturga. Ba zbog toga to istoriar ne pria (ili tvrdi da ne pria) pripovijest samo pri
e radi , ve je sklon da emplotuje svoje prie u najkonvencionalnijim oblicima - kao bajku ili
detektivsku storiju u jednu ruku, odnosno romansu, komediju, tragediju, ili satiru u drugu.
Valja se setiti injenice da se normalno obrazovan istoriar devetnaestog vijeka kolovao na
glavnom korpusu klasine i hrianske literature. Mythoi sadrani u ovakvoj vrsti literature snab-
djeli bi ga fondom oblika prii koje bi on mogao uzimati u pripovjedake svrhe. Meutim, bila bi
greka pretpostaviti daje ak i suptilan istoriar kao Tokvil bio u stanju uobliiti te oblike pria za
onu svrhu koju udesni pjesnik, nalik Rasinu (Racine) i ekspiru (Shakespeare), moe osmisliti.
Kada istoriari kao Burkhart, Marks, Mile i Ranke govore o tragediji'1ili komediji11, oni obino
imaju suen pogled na to ta ovi pojmovi treba da predstavljaju. Drugaije je sa Hegelom, Nie-
om, i (dodue u manjoj mjeri) Kroeom. Kao estetiari, ova tri filozofa imala su daleko komplek-
sniju koncepciju anra i kao rezultat toga napisali su daleko sofisticiranije istorije. Istoriari u glo-
 22
METAISTORIJA

Romansa je u sustini drama o samoidentifikaciji, gdje je simbolizovana

junakova transcedencija u svijetu iskustava, njegova pobjeda nad samim so
bom, kao i na koncu, njegovo krajnje osloboenje od svega - vrsta drame
vezana za legende o Gralu ili prie o Hristovom vaskrsnuu u hrianskoj
mitologiji. To je drama o trijumfu dobra protiv zla, vrline spram poroka
svjetla spram tame, kao i konane ovjekove transcendencije nad svijetom u
kome se nalazio bukvalno zatoen zbog biblijskog pada u grijeh. S druge
strane, arhetipska tema satire je suta suprotnost ovoj romantikoj drami o
iskupljenju; re je o drami o rascijepu, o drami u kojoj dominira poimanje da
je ovjek, na kraju, zatoenik svijeta a nipoto njegov gospodar, kao i shva-
tanje da ce, u konanoj analizi, ljudska svijest i volja uvijek biti nedorasle
zadatku da u potpunosti nadjaaju mrane sile smrti, koje naposljetku pred
stavljaju vjenog ovjekovog neprijatelja.
Komedija i tragedija, meutim, sugeriu u najmanju ruku mogunost de-
hmicnog oslobaanja od pada i privremenog izlaska iz podijeljenog stanja u
kome ljudi zive na ovom svijetu. No, ovakve privremene pobjede drukije su
zamiljene u mitskim arhetipovima zbog kojih se strukture zapleta komedije i
tragedije smatraju uzvienim oblicima. U komediji se nada prua zarad privre
mene pobjede ovjeka nad svijetom oliene kao povremena izmirenja prisut
nih sila u drutvenim i prirodnim svijetovima. Ovakva izmirenja simbolizova
na su prilikom svetkovina koje pisac komedije tradicionalno koristi ne bi li
okonao svoje dramatine slijedove dogaanja promjene i transformacije. U
tragediji ne postoje svearski momenti, osim onih lanih ili iluzornih; umjesto
toga, ima prisnosti stanja u ljudskoj podjeli koja su grozomomija od onoga to
je prvobitno i potpirilo tragiki agon (tj. stalnu tenju za pobedom u takmie
nju) na poetku drame. Ipak, poetski pad protagoniste i uzdrmanost svijeta ko
ji on naseljava na samom kraju tragike drame ne javlja se kao nadasve prije
tei za one koji preive agonini test. tavie, dolazi do progresije u svijesti
pratilaca takmienja. I upravo se za tu progresiju mislilo daje sadrana u poja
vljivanju zakona koji upravlja ljudskom egzistencijom i koji je u sutini i iza
zvao junakove napore u njegovom nadjaavanju sa svijetom.
Izmirenja do kojih dolazi na kraju komedije su izmirenja ljudi sa ljudi
ma, ljudima sa njihovim svijetom i njihovim drutvom; stanje drutva prika
zano je kao daje postalo istije, lucidnije i zdravije kao rezultat konflikta iz
meu oevidno neizmjenjivo suprotstavljenih elementa u svijetu; za ove ele
mente otkrivamo da su, na duge staze, u meusobnom skladu, izjednaeni sa
samima sobom i sa drugima. Izmirenja koja se dogaaju na kraju tragedije u
mnogome su melanholinija; najee posjeduju svojstvo rezignacije ljudi
zbog stanja pod kojima moraju da pate na ovom svijetu. Za ova stanja s dru
ge strane, kategoriki se tvrdi da su neizmjenjiva i veita, ime se podrazu-

Za F r d , ! t SU kritiki nastrJeni Prema SV0J 'm izvorima, najee su naivni pripovijedai

238 O v t ? er ZaCffrU 0Vmh struktura zaPleta vid begovu Anatomiju kritike, str. 158-
Frye u kniizi W f ey *Jartmn' Ghostller Dmarcations: The Sweet Science of Northrop
s t 2 1 BeyondFormallsm: Llterary Essays, 1958-1970 (New Haven and London, 1971),
UVOD 23

mijeva da ih ovjek ne moe promjeniti ve da mora raditi uprkos njima.

Ona postavljaju granice do kojih se moe strijemiti i na ta se legitimno mo
e ciljati prilikom potrage za sigurnou i razboritou u svijetu.
Romansa i satira izgleda da upoljavaju meusobno iskljuujue naine
emplotmenta proces realnosti. Sami pomen romantike satire predstavlja
smisaonu protivrjenost. Moja malenkost opravdano moe zamisliti jednu
satirinu romansu, no ono to bih tim terminom podrazumijevao bio bi oblik
prezentacije sa namjerom da, sa ironijskog stanovita, podvuem stupidnost
romantike koncepcije svijeta. S druge strane, ono o emu moja malenkost
moe govoriti jeste komina satira i satirina komedija, ili satirina tragedija,
kao i tragika satira. Meutim, ovdje se mora zapaziti da je veza izmeu
anra (tragedije ili komedije) i modusa u kome je ona (satiriki) uobliena
drugaija od one koja funkcionie izmeu anra romanse i modusa (komedi
je i tragedije) u kome romansa moe postojati. Komedija i tragedija predsta
vljaju kvalifikacije romantikog vienja svijeta u nekoj vrsti procesa, sa ci
ljem da se ozbiljno shvate sile koje se suprotstavljaju naporima ljudskog is
kupljenja naivno izdignutog u vidu mogunosti za ovjeanstvo u romansi.
Komedija i tragedija konfliktima prilaze ozbiljno, ak i ako je prvome kraj
nja vizija konanog izmirenja suprotstavljenih sila, a potonjem otkrivenje
prirode sila protivu ovjeka na drugoj strani. Takoe je mogue za pisca ro
manse da asimiluje istine o ljudskoj egzistenciji otkrivenoj u komediji i tra
gediji u strukturi drame o iskupljenju koje on ima u svojoj viziji konane po
bjede ovjeka nad svijetom iskustava.
Meutim, satira predstavlja drugaiju vrstu kvalifikacija za nadanja,
mogunosti i istine o ljudskoj egzistenciji otkrivenoj u romansi, komediji i
tragediji. Ona gleda na ova nadanja, mogunosti i istine ironijski, u atmosfe
ri koju je stvorila bojazan zbog bespogovome nepodesnosti nae svijesti da
sreno prebiva u svijetu ili da ga iole bolje shvati. Satira, stoga, pretpostavlja
krajnju nepodesnost vizij svijeta podjednako dramatino predstavljenog u
anrovima romanse, komedije i tragedije. Kao faza u razvoju umjetnikog
stila ili knjievne tradicije, napredak satirinog modusa oznaava predubje-
enje daje svijet veoma star. Kao i sama filozofija, satira slika svoje sivilo
na sivoj pozadini41u poimanju vlastite nepodesnosti u ulozi valjane slike ove
realnosti. Na taj nain se priprema svijest za sopstveno odricanje od svih so
fisticiranih konceptualizacija svijeta i anticipira povratak mitskom razumije
vanju svijeta i njegovih proces.
Ova etiri arhetipska oblika prie omoguavaju nam karakterisanje raz
liitih vrsta relevantnih uticaja kojima istoriar moe strijemiti u oblasti pri
povjedakog emplotmenta. Oni mu takoe dozvoljavaju da razlikuje izmeu
dijahronikih, ili razvojnih, naracija od vrsta koje su stvorili Mile i Ranke,
kao i od sinhronikih, ili statikih, naracija po kojima su poznati Tokvil i
Burkhart. U onim prvim, osjeanje strukturalnog preobraaja dri najvie
mjesto u primarnoj prezentaciji. U potonjoj preovlauje osjeanje struktural
nog kontinuiteta (naroito kod Tokvila) ili zastoja (stz, kod Burkharta).
Meutim, razlikovanje izmeu sinhronijskih i dijahroninih prezentacija
 24
METAISTORIJA

istorijske realnosti ne bi trebalo uzimati kao zajednike i iskljuive naine

emplotovanja istorijskog polja. Ovo razlikovanje samo ukazuje na drugaije
naglaavanje u posmatranju veze izmeu kontinuiteta i promjene u datoj
prezentaciji istorijskog procesa kao cjeline.
Tragedija i satira su modusi emplotmenta u sazvuju sa interesom onih
istoriara koji u kompleksu mnogobrojnih dogaanja sadranih u hronici sa
gledavaju trenutnu strukturu veza ili vjeni povratak istoga u razlinome.
Romansa i komedija naglaavaju iskrsavanje novih sila ili stanj proisteklih
iz proces koji na prvi pogled izgledaju ili nepromjenljivi u svojoj biti ili
promjenljivi u svojim pojavnim oblicima. No obje ove arhetipske strukture
zapleta podrazumijevaju kognitivne operacije pomou kojih istoriar namje
rava da objasni ta se zbilja dogodilo tokom procesa koji mu obezbjeu-
je sliku svojeg pravog oblika.

Tumaenje formalnim argumentom

Pored nivoa akcije pomou koje istoriar emplotuje svoj narativni ma
terijal onoga to se dogodilo, postoji jo jedan nivo u kojem on moe po
kuati da na kraju pojednostavi svrhu svega toga ili emu sve to. Na
ovom nivou razlikujem operaciju koju nazivam objanjenjem formalnim,
eksplicitnim, ili diskurzivnim argumentom. Takav argument omoguuje ob
janjenje onoga to se desilo u prii tako to priziva principe kombinovanja
koji slue kao pretpostavljeni zakoni istorijskog objanjenja. Sledstveno to
me, na ovom nivou konceptualizacije istoriar razjanjava dogaaje u prii
(ili oblik dogaaja koji im je on nametnuo putem svojeg sopstvenog emplot
menta u datom modusu) tako to konstruie nomoloko-deduktivni argu
ment. Ovaj argument moe se analizirati u okviru silogizma, ija se gornja
premisa sastoji od nekih tobonjih univerzalnih zakona uzronih veza, od
donje premise ogranienih uslova u kojima se primjenjuje zakon, kao i od
zakljuaka u kojima se dogaaji koji su se doista zbili odreuju na osnovu
premisa putem logike nunosti. Najpoznatiji od tih tobonjih zakona je vje-
rovatno Marksov takozvani zakon veze izmeu nadgradnje i osnove ili infra
strukture. Po tom zakonu, gdjegod postoji bilo kakav peobraaj u infra
strukturi (koji uzrokuju inioci produktivnosti i modusa vez izmeu njih),
postojae i peobraaj u osnovnim dijelovima nadgradnje (drutvenim i kul
turnim institucijama); toga, na primjer, nee biti u obratnoj vezi (promjene u
svijesti, na primjer, nee uzrokovati promjene u infrastrukturi). Drugi pri
mjeri slinih tobonjih zakona (kao, lo novac istiskuje dobar novac**, ili

Rije je o ortodoksnoj marksistikoj koncepciji koja opisuje veze izmeu ekonomije (in
frastruktura) i politike, prava i ideologije (nadgradnja). Prim. prev.
Famozna fraza Ser Tomasa Greama (1519-1579), finansijskog savjetnika kraljice Elizabe
te I, iz vremena u kome kraljevi, imperatori i vlade u vjenoj trci za novcem nisu prezali od sniava
nja vrijednosti sopstvenog novca. Iz upotrebe bi povukli kovani novac koji sadri pravilnu koliinu
metala i zamijenili bi ga daleko lakim kovanicama sa mnogo manje metala (dobar" novac i ,,lo
novac), razliku, dabome, stavljajui u svoj dep. Ova tendencija za sniavanjem vrijednosti novca ne
bi u se dobar novac odstranio iz cirkulacije, jo se naziva i Greamovim zakonom - Prim. prev.
UVOD 25

ak takvih banalnih opaski kao to je, ono to se vine ka nebu mora pasti na
zemlju ) obino su u najmanju ruku preutno prizvani tokom istoriarevih
napora da objasni takve fenomene kao to su Velika ekonomska kriza ili pad
Rimskog carstva. Zdravorazumska ili konvencionalna priroda ovih potonjih
uoptavanja ne utie na njihov status pretpostavljenih donjih premisa nomo-
loko-deduktivnih argumenata koji objanjavaju dogaaje u datoj prii. Pri
roda ovih generalizacija ukazuje jedino na protonauni principijelni karakter
istorijskog objanjenja, ili na neadekvatnost drutvenih nauka iz kojih se
ovakve generalizacije, iskrsavajui u podesno izmijenjenom i nadasve rigo-
roznije utvrenom obliku, mogu pozajmiti.
Bitna odrednica glasi: bar to se tie istoriarevog nuenja tumaenja
pomou kojih se konfiguracija dogaaja u njegovoj pripovijesti objanjava
putem neega nalik na nomoloko-deduktivni argument, takva tumaenja se
moraju razlikovati od eksplikativnog djelovanja vlastitog emplotmenta nje
gove sopstvene prie kao prie odreene vrste. Ovo se ne deava zato to
neko ne mora tretirati emplotment kao vrstu tumaenja putem nomoloko-
-deduktivnih sredstava. U stvari, emplotment tragedije moe da se tretira kao
primena zakon koji u izvesnim situacijama upravljaju ljudskom prirodom i
drutvima; i, ukoliko su sline situacije odve utvrene u odreenom vreme
nu i mjestu, te se situacije mogu smatrati objanjenim prema principima na
koje se aludira, i to na isti nain na koji su objanjena prirodna zbivanja pre
poznavanjem univerzalnih uzronih zakona za koje se pretpostavlja da ruko
vode njihovim vezama.
Mogao bih rei da je, kad je u pitanju istoriar koji obezbjeuje za
plet" pomou kojeg je dogaajima u prii koju on pripovijeda data neka vr
sta formalne usklaenosti, on ini istu stvar koju i naunik kada identifikuje
posebne elemente nomoloko-deduktivnog argumenta u kome njegovo obja
njenje treba da bude oblikovano. Meutim, ja ovdje pravim razliku izmeu
emplotmenta dogaaja istorije za koje se smatra da su elementi izvjesne pri
e, kao i karakterizacije onih zbivanja kao elementa u okviru pretpostavlje
nih uzronih veza u posebnim podrujima vremena i prostora. Ukratko, na
trenutak u zdravo za gotovo uzeti tvrdnje istoriara da oni ujedno stvaraju i
umjetnost i nauku, kao i razliku koja se obino ini izmeu istoriarevih is
traivakih operacija u jednu ruku, i njegove pripovjedake operacije, u
drugu. Prihvatiemo da je jedna stvar predstaviti ,,ta se desilo" i zato se
tako desilo", a da je sasvim druga stvar obezbijediti verbalni model, u obliku
naracije, pomou kojeg se tumai proces razvoja koji vodi od jedne situacije
do neke druge, tako to e se prikloniti optim zakonima uzronosti.
Meutim, istorija se razlikuje od nauke ba zbog istoriarevih neslaga
nja, i ne samo zbog toga kakvi su zakoni drutvenih uzronosti koje oni mo
gu prizvati ne bi li objasnili dati niz dogaaja, ve i zbog pitanja oblika koje
nauno" tumaenje eventualno treba da zadobije. Postoji i duga istorija ne
slaganja oko toga da li prirodna nauna i istorijska objanjenja moraju posje
dovati identine formalne karakteristike. Ova debata pokree problem da li
one vrste zakona koje su moda relevantne prilikom naunih tumaenja mo-
 26
METAISTORIJA

gu biti sline onima u domenu humanistikih ili drutvenih nauka, kao to su

sociologija i istorija. Fizike nauke kao da napreduju zahvaljujui vrlini usa-
glasavanja, kome lanovi cenjenih naunih zajednica pristupaju s vremena
na vrijeme, uvaavajui samo ono to se smatra naunim problemom ili ob
likom koji nauno objanjenje naposljetku mora zadobiti; ovo se odnosi i na
vrste podataka kojima e biti dozvoljeno da se ubroje kao dokazi u pravi
nom naunom opisu realnosti. Meu istoriarima ne postoji takvo usaglaa-
vanje niti je ono ikada postojalo. Ovaj podatak samo odraava protonaunu
prirodu lstoriografskog posla, no veoma je bitno imati na umu to uroeno
neslaganje (ili nedostatak usaglaavanja) oko onoga to se smatra specifino
storijskim tumaenjem bilo kojeg datog niza istorijskih pojava. Ovo inae
znai da su istorijska tumaenja predodreena da budu zasnovana na razlii
tim metaistorijskim pretpostavkama kada je rije o prirodi istorijskog polja,
pretpostavkama koje generiu razliite koncepcije one vrste tumacenj to
mogu biti koriene u istoriografskoj analizi.
Istonografske diskusije na nivou ,,tumaenja u stvarnosti se vode oko
vjerodostojne" prirode istoriarevog posla. Istorija ostaje u stanju konceptu
alne anarhije u kojoj su prirodne nauke postojale tokom esnaestog vijeka, ka
da je bilo onoliko razliitih koncepcija naunog posla koliko i metafizikih
stanovita. U esnaestom vijeku, razliite koncepcije onoga to bi ,,nauka tre
balo da bude najposlije su uslovile razliite koncepcije ,,realnosti i razliite
epistemologije koje su nastale kao njihov proizvod. S tim na umu, diskusije
o o toga ta bi istorija trebalo da bude takoe su odraavale sline ili pro-
menljive koncepcije pravinog istorijskog objanjenja, to treba da podrazu
mijeva drugaije koncepcije - koncepcije istoriarevog zanata.
Ne treba rei da na ovom mjestu nije rije o onim vrstama rasprava ko
je niu na stranicama recenzenata u strunim asopisima, u kojima se erudi
cija i preciznost izvjesnog istoriara moe dovesti u pitanje. Govorim o
onim vrstama pitanja koja se javljaju kada dva naunika, bezmalo iste erudi
cije i teoretske dubine, dou do alternativnih, iako ne sasvim suprotstavlje-
nih tumaenja istog skupa istorijskih zbivanja, ili do razliitih odgovora na
pitanja kao to je kakva je istinska priroda renesanse? Ono to je ovdje
upleteno, makar na nivou konceptualizacije, jesu razliita miljenja o prirodi
istorijske realnosti i odgovarajuem obliku koji istorijski prikaz, smatran za
formalni argument, treba da ima. Pratei analizu Stivena C. Pepera iz njego
ve knjige Svjetske hipoteze ( World Hypotheses) poeo sam razlikovati etiri
paradigme od oblika istorijskog objanjenja koje se inae dri diskurzivnog
argumenta i za koje se moe zamisliti da posjeduje: formistiku, organici-
stiku, mehanicistiku, i kontekstualistiku tezu.7

7 Primjedbe s potovanjem upuene Fraju u fusnoti 6 mogu se primijeniti, mutatis mutan-

, na Peperovo miljenje o osnovnim oblicima filozofske refleksije. Zasigurno najvei filozofi -
Platon, Aristotel, Dekart (Descartes), Hjum (Hume), Kant, Hegel, Mil (Mili) - odupiru se svoe
nju na arhetipove ciji je izvornik upravo Peper. U najmanju ruku, njihova misao predstavlja po
sredovanje izmeu dvije ili vie vrsta doktrinamih stavova koje navodi Peper. Peperovi idealni
uzorci ipak obezbjeuju veoma podobnu klasifikaciju uproenijih filozofskih sistema ili svjeto
UVOD 27

Formistika teorija o istini usmerena je na spoznaju jedinstvenih karak

teristika objekata koji nastanjuju istorijsko polje. U skladu sa time, za formi-
stu je jedno objanjenje potpuno samo ako je dati skup objekata podesno
identifikovan, ako su mu odreeni klasa, rod i ostali specifini atributi, kao i
ako mu se priiju etikete o njegovim osobenostima. Objekti na koje se aludi
ra mogu biti individualiteti ili kolektiviteti, partikulariteti ili univerzalizmi,
opipljivi entiteti ili apstrakcije. Tako zamiljen, zadatak istorijskog tumae
nja jeste da razbije poimanje o takvim slinostima za koje ispada da ih dijele
svi objekti u polju djelovanja. im je istoriar utvrdio jedinstvenost odree
nih objekata u polju, ili raznolikost one vrste elementa koje to polje manife-
stuje, istovremeno je omoguio i formistiko objanjenje o takvom polju.
Formistiki modus tumaenja moe se pronai kod Herdera, Karlajla
(Carlyle), Milea, a zatim i kod romantikih istoriara i znamenitih istorij-
skih pripovjedaa kao to su Nibur (Niebuhr), Momzen (Mommsen), i Tre-
velijan (Trevelyan) - u svakoj istoriografiji gdje su deskripcije raznolikosti,
boj i obilnosti istorijskog polja uzete kao izvorni cilj istoriarevog posla.
Da bi bio siguran, formistiki istoriar moe biti sklon da ini generalizacije
o prirodi istorijskog procesa kao cjeline, nalik Karlajlovoj karakterizaciji
sri beskonanih biografij . Meutim, u formistikim koncepcijama isto
rijskog tumaenja, jedinstvenost razliitih izvrilaca, sredstava i akata koji
pak sainjavaju zbivanja" koja vrijedi objasniti, centralna je bit nauniko-
vog ispitivanja, a ne ,,tlo ili scena" nasuprot kojih se uzdiu ovi entiteti.8

nazora, onu vrstu generalne koncepcije realnosti koju pronalazimo kod istoriara kada govore kao
filozofi - bolje rei, dok prizivaju odreeno generalno miljenje o sutini neega, ili tee za nekim
optim teorijama o istini i dokazivanju, i tako izvode etike implikacije na osnovu vjerovatno
utvrene istine, i tome slino. Veina istoriara rijetko kad nadvisi taj nivo filozofske prefinjeno-
sti kao kod Edmunda Berka (Edmund Burke). Taj grandiozni vigovac zasigurno je imao svoj po
gled na svijet, no sumnjam da se to ba moglo prepoznati kao filozofija". Isto je i sa veinom
istoriara, ne izuzimajui ak ni Tokvila. U suprotnosti sa tim, najvei filozofi istorije imaju ten
denciju da razvijaju filozofiju, kao i da podrobno iskazuju svoj pogled na svijet. U ovom smislu
oni su vie kognitivno odgovorni" od istoriara, koji uglavnom jednostavno zauzmu jedan pogled
na svijet i tretiraju ga kao da je u pitanju kognitivno odgovoran filozofski stav. O osnovnoj svjet
skoj hipotezi" vid. Stephen C. Pepper, World Hypotheses: A Study in Evidence (Berkeley and Los
Angeles, 1996), dio 2, str. 141 i dalje.
8 Zakljuio sam da kritika terminologija Keneta Berka najvie pomae u mojim pokuaji
ma da karakteriem ono to sam nazvao istorijskim poljem", prije nego to sam preao na anali
zu i njegovu prezentaciju od strane istoriara. Berk dri da sve literarne prezentacije realnosti mo
gu biti analizirane u terminima petougaonika hipotetikih gramatikih" elemenata: scene, izvri-
oca, akta, sredstava i svrhe. Naini na koji su ovi elementi karakterisani, kao i relativna teina ko
ja im je posveena u obliku uzronih sila, u jednoj drami" iji su oni protagonisti, otkrivaju po
gled na svijet implicitan u svakoj prezentaciji realnosti. Na primjer, materijalistiki pisac naveden
je da naglasi element scene" (miljea, ma kako zamiljenog) prije elemenata kao to su izvri-
lac", akt", sredstva" i svrha", ne bi li ovaj potonji skup uinio da, na utrb scene", izgleda tek
kao propratna pojava. Za razliku od njega, idealistiki pisac motivisan je da svrhu" vidi na sva
kome mjestu, dok e smu scenu" preobratiti u neto malo vie od obine iluzije. Vid. o optoj
diskusiji, Burke, A Grammar o f Motives, str. 3-20.
S obzirom na to da su od pomoi kao sredstvo karakterizacije istoriareve koncepcije neis-
tananog istorijskog polja", Berkove teorije imaju i negativnu stranu jer karakteriu istoriareve
utiske o sopstvenom polju djelovanja tek poto je ono gramatiki" ifrovano. Njegova knjiga
 28
METAISTORIJA

nn n i ! ? 1 Se Peperovim terminima, formizam je sutinski vie ,,rasut

p nalitickim operacijama koje primenjuje na podatke, nego to je obiedi-
jujuci kao orgamcistika i mehanicistika tumaenja. Na taj nain, iako
ormisticka eksplikativna strategija naginje velikodunosti u ,,obimu - op
s u j e u onim vrstama posebnosti koje identifikuje kao najistaknutije u po-
ns f t T L ?, V0pStavaiVa 0 Procesima primjetnim u polju izazvae ne
dostatak konceptualne preciznosti". Romantiki istoriari a svakako i naj-
ec broj narativnih istoriara", skloni su uoptavanjima u itavom polju
orije i znaenju lstonjskih procesa koji su toliko ekstenzivni da naposljet
ku imaju veoma malu vrijednost kao stavovi koji mogu biti potvreni ili
nr: i kPn T anjem empinjske P datke- Takvi istoriari, meutim, obi-
o nadoknauju ispraznost u uoptavanju ivopisnou rekonstrukcija poje-
ih zvrsilaca, sredstava i akata predstavljenih u njihovim naracijama.
rgamcisticke svjetske hipoteze i njihove teorije o istini i argumentu re-
t vno su vise objedinjujue" i time ue u svojim dejstvima. Organicista na-
s i S k i f n m 3Ze ? i 0 en0Stl prepoznatlj ive u polJu istorije kao komponente
vp7f P a' Srcu 0rganicistike strategije nalazi se metafizika oba
veza prema paradigmi o mikrokozmiko-makrokozmikoj vezi; organicistiki
n rn rSV ! biti sklon da ugleda individualne entitete kao komponente
p esa koji se skupljaju u cjeline vee ili kvalitativno drugaije od skupa nji
hovih dijelova. Istoriari koji primenjuju ove strategije tumaenja, popu^Ran-
ffon^fheTr na^ " a 'stlckih istoriara srednjih decenija devetnaestog vijeka
! 5 (1[ n SyJbel] Momzen, Trike [Treitschke], Stabs [Stubbs], Mejt-
lend [Maitland], itd.), imaju tendenciju da strukturiu svoje naracije kao da
kavaju konsolidaciju ili kristalizaciju naizgled razbacanih dogaaja u ne-
f ISaT en e ljl je znaaJ vei od biI kakvih drugih individual
nih entiteta analiziranih ili opisanih u toku pripovijedanja
Idealisti, u principu, kao i dijalektiki mislioci, a naroito oni kao He-
istoVijskomapolju aV PnStUP Pr0blemu tumaenJa proces razaznatljivih u
No, istini za volju, pie Peper, istoriari koji rade u ovom modalitetu
zamteresovaniji su za karakterizaciju integrativnih proces nego za prikazi
vanje njegovih individualnih elemenata. Istorijskim argumentima oblikova
nu u ovom modusu u stvari se ukazuje na njihov apstraktni" kvalitet.

u L0S Angf V ? 65! namiijena ispitivanju moralnih dimenzija

neramoj prezentaciji, kao i Langiiage as Symbohc Action (Berkeley and Los Anseles 1QfiSi sL

j . simbologija, koje su same po sebi u potpunosti alegorine prezentaciie realnn

is to r iL S ? A j ^ Usavrsi Fraj- Smatrane ka oblik kognitivno odgovornog diskursf

moralni traktat o ltg T e d ffe d ^ PeperovojTerminolog|. I, s m r k lo
UVOD 29

tavie, istorija napisana u ovakvom modusu sklona je orijentaciji prema

utvrivanju kraja ili cilja ka kojima, kako se pretpostavlja, bukvalno svi pro
cesi pronaeni u polju istorije strijeme. Istoriar kao to je, dabome, Ranke
svjesno e se oduprijeti tenji da specifikuje ono to moe biti telos itavog
istorijskog procesa i zadovoljiti se naporom da utvrdi prirodu izvjesnih pri
vremenih teloi, posrednim objedinjujuim strukturama poput ivlja", naci
je" ili kulture", koje on tvrdi da percipira u tekuem istorijskom procesu.
Ranke je miljenja da se odreivanje krajnjeg cilja cjelokupnog istorijskog
procesa moe naslutiti jedino u religioznoj viziji. Iako se Ranke istie po
svom detaljnom opisivanju dogaaja, njegovim naracijama je data struktura
i formalna usklaenost u vidu objanjenja proces koje opisuje prevashodno
zbog njihove opteprihvaene privrenosti organicistikom modalitetu pode
snom za istorijsko objanjenje, modalitetu utkanom u vlastitoj svijesti kao
paradigma onoga to bi bilo koje valjano tumaenje bilo kog procesa na svi
jetu trebalo da bude.
Karakteristino je kod organicistikih strategija objanjenja da namjer
no prenebregavaju potragu za zakonima istorijskih procesa, ukoliko se ter
min zakoni" koristi u smislu univerzalnih i nepromjenljivih uzronih veza u
maniru njutnovske fizike, lavoazijeovske hernije, ili darvinovske biologije.
Organicista je sklon da govori o principima" i idejama" koje proimaju i
vode individualne procese percipirane u polju kao i sve procese uzete kao
cjelina. Ovi principi ili ideje vieni su kao projekcije ili predoavanja kraja
kome tei proces kao cjelina. Oni ne funkcioniu kao uzroni izvrioci i
sredstva, osim kod istoriara snane mistike ili teoloke orijentacije, zbog
ega se procesi obino tumae kao manifestacija Boje volje i Njegove krea
cije. U stvari, takvi principi i ideje funkcioniu kod organiciste ne kao ogra
nienje ljudske sposobnosti da uvidi specifini ljudski cilj u istoriji (kao to
se za zakone" istorije moe pretpostaviti da funkcioniu u mislima mehani-
cista), ve kao garancije sutinske ljudske slobode. Na taj nain, iako organi
cista pokuava da nae smisao u istorijskom procesu tako to prikazuje inte
grativnu prirodu istorijskog procesa kao cjeline, on ne donosi one pesimi-
stike zakljue koje je striktni mehanicista motivisan da obznani na osnovu
svojih kontemplacija o nomolokoj prirodi istorijskog bia.
Mehanicistike hipoteze svijeta na slian nain su objedinjujue i inte
grativne u svom cilju, no ipak su sklone suavanjima prije nego sintetizova-
nju. Ili, prema terminima Keneta Berka, mehanicizam naginje posmatranju
akata" onih izvrilaca" koji naseljavaju istorijsko polje kao manifestacije
vanistorijskih sredstava" ije je porijeklo u sceni" u kojoj se odmotava
akcija" (razvoj radnje) prikazana u naraciji. Mehanicistika teorija tumae
nja odbacuje traganje za zakonima uzronosti koji bi odreivali ishode
proces otkrivenih na istorijskom polju. Objekti za koje se misli da nastanju
ju istorijsko polje zamiljaju se u okviru modaliteta pola-pola vez, ije su
specifine konfiguracije odreene zakonima za koje se pretpostavlja da
upravljaju njihovim interakcijama. Na taj nain, mehaniciste kao to su Baki
(Buckle), Ten (Taine), Marks ili, naroito, Tokvil, izuavaju istoriju ne bi li
 30
METAISTORIJA

mtativno sagledali zakone koji u sutini upravljaju njenim dejstvima- oni

pisu storiju kako bi u narativnom obliku prikazali njene uinke i dejstva.
n(ir,;,-raganje za zakona koji upravljaju istorijom i odreivanje njihove
specifine prirode moze biti manje ili vie izraeno u prezentaciji onoga ta
stu Nn d v U ISt0r'JSk0m Procesu u odreeno vrijeme i na odreenom mje-
. No, dok se ispitivanja jednog mehaniciste izvode tokom istraivanja za
ovakvim zakonima, njegovom poimanju e zaprijetiti ista tendencija ka ap-
dmlnT? t ttJe U0Stam- Pnsutna 1 kod organiciste. On smatra da su indivi-
1 entiteti manje bitni kao dokazi nego kao vrsta pojave kojoj oni mogu
pripadati; meutim ove vrste zauzvrat su njemu manje bitne od zakon koji
sh]Vo h ^ man StUJU n J l W nePraviInosti- Najposlije, za jednog mehanici-
tu objanjenje se smatra potpunim jedino kada on otkrije ,,prave zakone
S , 7 l t0,,)1' - t 23 Zak ne flZlke P o v i j a da upravljaju
p rodom. Zatim on primjenjuje ove zakone na podatke kako bi postigao da
tnmpT H>nt raC1J<r budu razumljive u ulogama funkcija tih zakona. Prema
me, kod lstoricara kakav je Tokvil, odreeni atributi date institucije, obia
ja, prava, oblika umjetnosti, i slino, manje su bitni kao dokaz nego to je to
rsta, klasa i rodne tipicnosti koje, nakon analize, mogu predstavljati odgo
varajue primjere A ove tipicnosti Tokvil zauzvrat smatra - a sa njim sva
kako i Baki, Marks i Ten - manje bitnim od zakona drutvene strukture i
svesrdno S v ^ 6 t0k0m 1St0rije Zapada ijim 86 deJ'stvima ni, inae,
. .v?gledno j f !ako.se odlikuju konceptualnom preciznou, da su meha-
lcisticke ideje istine i tumaenja bukvalno raspoluene zbog nedostatka
obima i tenje ka apstrakciji, na isti nain kao i kod njihovih organicistikih
savremenika. Iz perspektive jednog formiste, i mehanicizam i organicizam
ktn YSU , ad Je rec 0 raznolikosti i boji individualnih entiteta u
istorijskom polju. Ipak, da bi se povratio eljeni obim i vrstina, ne bi treba
lo pribjegavati pretjerano ,,impresionistikoj koncepciji istorijskog tumae-
vUStalr 0U formizmu- Ponajprije treba prigrliti kontekstuali-
IZ t koji, kao teorija o istim i tumaenju, predstavlja funkcionalnu"
oncepciju znaenja ili smisla dogaaja percipiranih u istorijskom polju.
sniti tJ ^ PretP stavka]kontekstualizma jeste da se dogaaji mogu obja
sniti tako sto bi se umetnuli u kontekst" njihovog zbivanja. Zbog ega su se
ni dogodili na dati nain bilo bi objanjeno otkrivanjem specifinih veza
koje su imali u odnosu na druga zbivanja koja su se odvijala u okruenju nji
hovog istonjskog prostora. Ovdje, kao i u formizmu, istorijsko polje uzima
nnal pre, ? va osno bogato spletena goblenska mrea kojoj, na prvi
pogled, nedostaju stancanost i jasnoa, a i svaka druga percipirajua funda-
tTtete prosto
titete nrostHzbog
hnra' 23osobenosti
njihove raZKkU d iformiSte k0j ijeste
jedinstvenosti, sklon zbog
odnosno da uzima en
njihove
ono to i d anIICH? Stahh e? lteta U POlju ' kontekstualista insistira da se
, -| 0 ^02 obJasmtl specifikacijom funkcionalnih veza iz-
vremenu Ca * SredStaVa kojl naseljavaju istorijsko polje u odreenom
UVOD 31

Odreivanje ovih funkcionalnih meuveza odvija se pomou operacije

koju su neki moderni filozofi, poput V. H. Vola (W. H. Walsh) i Isaije Ber
lina (Isaiah Berlin), nazivali koligacijom".9 U ovoj operaciji cilj tumaenja
je da identifikuje ,,niti koje povezuju pojedinca ili instituciju u pitanju sa
njihovom varljivom drutveno-kultumom sadanjou. Primjeri ove vrste
strategije tumaenja mogu se nai kod svakog istoriara vrijednog svoje vo
kacije, od Herodota do Hojzinge; ona vidi izraz prevashodno kao dominant
ni princip objanjenja u devetnaestom vijeku u radu Jakoba Burkharta. Kao
strategija tumaenja, kontekstualizam tei da izbjegne radikalno disperzivnu
tendenciju formizma kao i apstraktne tendencije organicizma i mehanicizma.
Umjesto toga, kontekstualizam strijemi relativnoj integrisanosti pojave koja
postoji u ogranienim sferama istorijskog fenomena u smislu usvojenih
pravaca" ili generalnih fizionomija datih perioda ili epoh. Dosadanja pre-
utna pravila kombinovanja radi odreivanja srodnih karakteristika entiteta
koji naseljavaju ograniene sfere istorijske pojave, ne tumae se kao ekviva
lenti univerzalnih zakona uzroka i posljedice od kojih polazi mehanicista niti
kao generalni teleoloki principi organicista. Ponajprije su ta pravila protu
maena kao prave veze za koje se pretpostavlja da su postojale u specifi
nom vremenu i mjestu, iji se prvi, krajnji i materijalni uzroci nikad ne mo
gu saznati.
Peper nam govori da kontekstualista nastavlja tako to izoluje pojedine
(u stvari, bilo kakve) elemente istorijskog polja kao predmet svog izuava
nja, bez obzira na to da li je element obiman poput Francuske revolucije"
ili neznatan poput jednog dana u ivotu odreene osobe. On zatim nastavlja
da izdvaja niti" koje povezuju dogaaj koji vrijedi objasniti sa razliitim
oblastima u kontekstu. Te niti se potom identifikuju i smjetaju u sveopti
prirodni i drutveni prostor u kome se taj dogaaj zbio. Obje te stvari pome-
raju se unazad, kako bi se utvrdili zaeci" samog dogaaja, a onda unapri
jed, kako bi se odredile njihove posljedice" i uticaji" na budua deavanja.
Ova operacija lociranja okonava se u taki na kojoj niti" ili nestaju u
kontekstu" nekog drugog zbivanja", ili se uzajamno zbliavaju", izaziva
jui pri tom pojavu nekog novog dogaaja". Nije podsticaj integrisati sve
dogaaje i pravce u polju istorije, nego ih prije svega povezati u lanac provi
zornih i restriktivnih karakterizacija u okviru ogranienih oblasti koje su ja
sno ispoljene kao znaajne" pojave.
Trebalo bi da je oigledno da se kontekstualistiki pristup problemu
istorijskog tumaenja moe posmatrati kao kombinacija disperzivnih podsti
caj a koji stoje iza formizma, sjedne strane, i integrativnih podsticaj a organi
cizma, s druge. Ali, u stvari, kontekstualistika koncepcija istine, tumaenja
i verifikacije izgleda daje sasvim skromna u onome to trai od istoriara i

9 Vid. W. H. Walsh, Introduction to the Philosophy o f History (London, 1961), str. 60-65;
Isaiah Berlin, The Conception of Scientifc History" publikovano u Philosophical Analysis and
History, priredio Dray, str. 40-51. O koligacij i generalno, vid. Minkove primjedbe u -
tomy , str. 171-72. [Colligation: spajanje izolovanih injenica u generalnu hipotezu. - Prim.
prev.]
 32
METAISTORIJA

zahtijeva od itaoca. Ipak, na osnovu svoje organizacije istorijskog polja u

razliite oblasti zbivanja, po ijoj osnovi se meusobno mogu razlikovati do
ba i epohe, kontekstualizam predstavlja vieznano rjeenje problema kon
strukcije narativnog modela proces percipiranih u polju istorije. Kontekstu-
alista zamilja protok" istorijskog vremena kao talasastu oscilaciju (ovo je
posebno naglasio Burkhart) u kojoj se za izvjesne faze ili kulminacije smatra
da su sutinski osjetno znaajnije od drugih. Operacija lociranja pojav na
nain koji dozvoljava razlikovanje smjerova u procesu sugerie mogunost
naracije u kojoj bi mogle prevladati slike razvitka i razvoja. Ali, u stvarnosti,
kontekstualistike strategije tumaenja vie se oslanjaju na sinhronijske pre
zentacije segmenata ili sekcija procesa ili, bolje rei, idu noem direktno po
vrh zrna vremena. Ova tendencija ka strukturalistikom ili sinhronijskom
modusu za prezentiranje oznaava sutinu kontekstualistike svjetske hipo
teze. A ukoliko istoriar naklonjen kontekstualizmu sjedini razne periode to
je izuavao u jedan shvatljivi pogled na istorijski proces, on se mora izvui
iz kontekstualistikog okvira, ili prema mehanicistikoj redukciji podataka u
terminima ,,vanvremenskih zakona za koje se pretpostavlja da upravljaju
njima, ili prema organicistikoj sintezi tih podataka u terminima principa"
za koje se misli da otkrivaju teloi ka kojima cjelokupan proces napreduje to
kom dugog vremenskog perioda.
Prema tome, bilo koji od ova etiri modela tumaenja mogue je koristiti
u istorijskom poslu kako bismo obezbijedili neto nalik formalnom argumentu
istinitog znaenja dogaaja opisanih u naraciji, ali oni ipak nisu uivali pod
jednako uvaavanje poznatih profesionalaca u ovoj disciplini u poetnim dani
ma njenog ulaska u akademsku sferu u ranom devetnaestom vijeku. U stvari,
kod akademskih istoriara formistiki i kontekstualistiki modeli gotovo da su
prevagnuli kao primami kandidati za ortodoksnost. Kad god bi se organicisti-
ke ili mehanicistike tendencije pojavile u radu priznatih gospodara ovog za
nata, kao to su Ranke i Tokvil, one su ocenjivane kao nesreni propusti nasu
prot pravilnim formama koje mogu iznedriti tumaenja u istoriji. tavie, kad
je podsticaj za tumaenjem istorijskog polja u preteno organicistikim i me
hanicistikim terminima poeo da biva dominantan kod mislilaca kao to je
bio Hegel, s jedne strane, i Marks, s druge, ovaj podsticaj bio je protumaen
kao razlog za njihov pad u opaku filozofiju istorije".
Ukratko, to se tie profesionalnih istoriara, formizam i kontekstualizam
predstavljali su granice izbora moguih formi koje moe imati karakteristino
istorijsko" tumaenje. Mehanicizam i organicizam predstavljali su, podjedna
ko, primjere neodgovarajue istorijske misli. To je bar bilo miljenje glavnog
toka profesionalnih istoriara i njihovih branilaca meu filozofima koji su fi
lozofiju istorije" smatrali mitom, grekom ili ideologijom. Na primjer, uticaj-
na knjiga Karla Popera Bijeda istoricizma sastoji se od malo ega vieg no to
je dosljedna osuda ova dva modusa tumaenja u istorijskoj misli.10

10 Karl Popper, The Poverty o f Historicism (London, 1961), str. 5-55. Prevedena kao Beda
istoricizma (Dereta, Beograd, 2009). ..........
UVOD 33

Meutim, osnova odbojnosti profesionalnih istoriara prema organici-

stikim i mehanicistikim modusima tumaenja ostaje nejasna. Ili, bolje re
i, razlozi za ovu odbojnost pokazae se da lee u okvirima specifine vane-
pistemoloke vrste. Naime, s obzirom na protonaunu prirodu istorijskih stu
dija, ne postoje apodiktine epistemoloke osnove za davanje prednosti jed
nom ili drugom modusu tumaenja.
Ima i miljenja, naravno, da se istorija moe ratosiljati mita, religije i
metafizike jedino iskljuivanjem organicistikih i mehanicistikih modusa
tumaenja iz svojih operacija. Po optem uverenju, istorija se stoga ne moe
izdii u beskompromisno preciznu ,,nauku, iako vlada miljenje da se, u
najmanju ruku, ovim iskljuivanjem, mogu izbjei opasnosti ,,scijentizma -
dvoline imitacije naunog metoda i nelegitimnog prisvajanja naunog auto
riteta. Jer tako to e ograniiti sebe na tumaenje u modusima formizma i
kontekstualizma, istoriografija e bar ostati empirijska" i oduprijee se pa
du u onu vrstu filozofije istorije" osobenu za Hegela i Marksa.
No, ba zato to istorija nije beskompromisno precizna nauka, ovo ne
godovanje zbog organicistikih i mehnicistikih modusa objanjenja izgleda
da se odnosi samo na predrasudu u jednom dijelu profesionalnog establi-
menta. Ako je dozvoljeno da organicizam i mehanicizam doista daju i uvi
de u bilo koji proces u prirodnim i drutvenim svjetovima koji se ne mogu
postii formistikim i kontekstualistikim strategijama, onda iskljuivanje
organicizma i mehanicizma iz kanona ortodoksnih istorijskih tumaenja mo
ra biti zasnovano na vanepistemolokim razmatranjima. Obaveza prema dis-
perzivnim tehnikama formizma i kontekstualizma ukazuje jedino na odluku
istoriara da ne pokuavaju onu vrstu integracije podataka koju organicizam
i mehanicizam odobravaju kao samo po sebi razumljivom. Ova odluka, po
tome redosljedu, kao da poiva na unaprijed donijetim stavovima o formi
koju nauka o ovjeku i drutvu mora da ima. A ova miljenja, isto tako, iz
gleda da su generalno etika i, po prirodi, specifino ideoloka.
esto se smatra, naroito u krugovima radikala, da je tenja profesio
nalnog istoriara prema kontekstualistikim i formistikim strategijama tu
maenja ideoloki motivisana. Na primjer, marksisti tvrde da je u interesu
specifinih drutvenih grupa da odbiju mehanicistike moduse istorijskog
objanjenja zato to e objelodanjivanje pravih zakona istorijske strukture i
procesa otkriti istinsku prirodu moi koju uivaju dominantne klase i omo
guiti saznanje o neophodnosti da se spomenute klase otjeraju sa njihovih
pozicija privilegije i moi. Radikali smatraju da je u interesu dominantnih
grupa da kultiviu poimanje istorije u kojoj jedino pojedinani dogaaji, kao
i njihove veze sa njihovim najneposrednijim kontekstima, mogu biti poznati,
ili kojima je, u najboljem sluaju, dozvoljena preraspodjela injenica u laba
ve tipizacije, poto se takve koncepcije prirode istorijskog saznanja prilago-
avaju individualistikim" predrasudama o liberalima" a zatim i hijerar
hijskim" predrasudama o konzervativcima".
Za razliku od njih, tvrdnju radikala da su oni otkrili zakone" istorijske
strukture i procesa liberalni istoriari takoe smatraju ideoloki motivisa-
 METAISTORIJA

nom. Smatra se da se takvi zakoni obino izlau radi promocije nekoe nro-
grama drutvene transformacije u radikalnom ili reakcionarnom pravcu
Eksphcitnoj potrazi za zakonima istorijske strukture i procesa to daje nepri
atnost neke vrste kune atmosfere i donekle umanjuje znaaj uenja onih
stoncara koji tvrde da tragaju za takvim zakonima. Isto se moe primijeniti
P m0Uk0J'ih idealistiki filozofi istorije ele daTb asnl
znaenje istorije u njenoj apsolutnosti. Slini principi", na kojima inae
insistiraju pobornici kontekstualistikih, mehanicistikih i formistikih kon
tumaenja uvijek se nude kao pomo ideolokim s ta Z im a koU
retrogradni ih opskurni u svojim namjerama. k0J1 SU
. - se u. f van obznanjuje jedna izrazita ideoloka komponenta svakoe
istorijskog prikaza stvarnosti. Drugim rijeima, to je d n o sta Z S i da t o
rija nije nauka, ili je u najboljem sluaju ekvivalentna protonauci sa specifi
^ odreenim nenaunim elementima u svojoj osnovi Upravo u to m fse sa-
oji tvrdnja daje ona u stanju percipirati neku vrstu formalne usklaenosti u
lstonjskoj evidenciji ime se dolazi do teorije o prirodi i s t o r i j s k o g S i o
samom istoryskom saznanju, uz ideoloke implikacije vezane za^pokuaje
zumijevanja ,,sadasnjosti, kako god ta sadanjost" bila definisana Ili
dragim rijeima, sama ta teza o razlikovanju prolosti od sadanjeg svijeta
loe Jvheta PrakSe l a 1 odreivanJe formalne usklaenosti tog pro
tu f ,,P [ aZUmem koncePcUu oblika koju saznanje o sadanjem svi-
j tu treba da prihvati sve dok je u kontinuitetu sa tim prolim svijetom Po-
svijecenost odreenoj/ saznanja unaprijed odreuje vrste generalizacija
oze
K steciSiz njih,
* aamf H d0i
otuda 0 Sadanjem
i one SVijetU
vrste projekata to 0ne vrste logino
se mogu osmisliti
se

S d X o ? f e SadainJ S,i radi "jen 0g besk c" 8 odravanja u svojoj

Tumaenje ideolokom implikacijom

Ideoloke dimenzije istorijskog prikaza odraavaju etike elemente u
stoncarevom stavu prema prirodi istorijskog saznanja, kao i u implikaciia
M h S Z PS d0?.a? a U Cilju b0lJ eg raz mij ^ " j a ovih sada-
c a teologija ciljao sam na zbir regula o zauzimanju stava o
sv S ^ S ^ ene prakse pod njenim uticaJem (u namjeri da se taj
jet promijeni ili odri u postojeem stanju); takve regule prate argumenti
Ka,r : ^ U " SlatUS koji je iznad nauke" .J-ealiJna-. S
stava S r l' n|C80V:11 U eo ,S j i i u topiji, polazim od etiri ideoloka
stava, anarhizam, konzervativizam, radikalizam i liberalizam.11

ideologij k , i njima
reprezentativno idealnih tipova'1politike sviit^tf I cientific Pohtics, Manhajm navodi pet
vijeku, od kojih su dva vrste knnyervlt J j J 'LSU se J avl11 u devetnaestom i dvadesetom
ne bi kebalo 1 ^ ? ^storicistiki). Ovdje
da je nadmona "" * moe redi
UVOD 35

Postoje, dabome, i drugi metapolitiki stavovi. Manhajm navodi apo-

kalipticizam ranih modernih religioznih sekti, stav reakcionara, kao i stav
faista. Meutim, ovi stavovi su u sri znaajni na nain na koji gore po-
menute ideoloke forme devetnaestog vijeka nisu. Apokaliptiar svoje re
gule za djelanje zasniva na autoritetu boanskog otkrivenja, reakcionar na
nekoj klasnoj grupaciji na koju gleda kao na vjeno validni sistem drutve
ne organizacije, dok se faista dri nepobitnog autoriteta nekog harizmati-
nog voe. I, iako se pobornici ovakvih gledita mogu ukljuiti u polemiku
sa zagovornicima drugih stavova, njima generalno nije stalo da se zalau
za sopstveni kognitivni pogled na svijet, bilo po racionalnim bilo po nau
nim osnovama. Na taj nain, iako mogu ponuditi specifine teorije o dru
tvu i istoriji, te teorije se ne smatraju odgovornim za kritiku sa drugih po-

sformiu ili odre status quo apelom za specifinim koncepcijama u istorijskom procesu. Koliko i
sm znam, nijedan istoriar niti filozof istorije nije pisao u korist jednog, recimo, birokratskog
konzervativca . U svakom sluaju, poto sam definisao konzervativizam ne toliko kao odbranu od
idealizovane prolosti ve pre kao odbranu od sadanjeg drutvenog poretka - konzervativni
istoricizam" koji je osmislio Manhajm moe se sagledati kao prirodno utoite jednog birokrat
skog konzervativca . Vid. Manhajmovu Ideologiju i utopiju: Uvod u sociologiju saznanja (New
York, 1946; Nolit, 1978), str. 104 i dalje; i idem., Conservative Thought" u Essays in Sociology
and Social Psychology [Manhajmovi eseji prevedeni su kao Eseji o sociologiji kulture, Stvarnost,
Zagreb, 1980; i Eseji o sociologiji znanja, Novi Sad, 2009 - prim. prev.], priredio Paul Kecske-
meti (New York, 1953) str. 71-164.
Manhajm je ukljuio i faizam" u idealne tipove modeme politike svijesti. Ja se nisam
sluio ovom kategorijom jer bi bila anahrona u sluaju da se primijeni na mislioce devetnaestog
vijeka. Umjesto toga, koristio sam kategoriju anarhizma" koja je, po Manhajmovom miljenju,
karakteristini oblik devetnaestog vijeka koji tada usvaja apokaliptiko politiko miljenje. Pod-
sjetiu da u eseju The Utopian Mentality" Manhajm navodi etiri idealna tipa utopijskog milje
nja koji predstavljaju razliite faze u evoluciji modeme politike svijesti. To su, orgijastiki ilija-
zam (milenaristika tradicija anabaptista u esnaestom vijeku), zatim liberalno-humanistika ide
ja, konzervativna ideja, i socijalistiko-komunistika utopija. Vid. Ideologija i utopija, str. 190
222. Anarhizam je bio sekularizovani oblik koji je imao orgijastiki ilijazam u devetnaestom vi
jeku, dok je faizam oblik ponikao u dvadesetom vijeku. Vid. ibid., str. 23. Ono to ini anarhi
zam jedinstvenim u istoriji apokaliptine politike jeste injenica da, za razliku od ilijazma i fai
zma, on trai da bude kognitivno odgovoran - odnosno da obezbijedi racionalno opravdanje za
svoje iracionalne stavove.
Moje je gledite da je anarhizam ideoloka implikacija romantizma, to je nastala gdje god
se romantizam javljao tokom devetnaestog vijeka i gdje je zatim, vremenom ga opskrbljujui do
datnim komponentama, prerastao u faizam u dvadesetom vijeku kao, uostalom, i romantizam.
Manhajm je sistematski pokuao da povee romantizam sa konzervativizmom kada su, u stvarno
sti, u njihovim ranim manifestacijama u devetnaestom vijeku, oni jedva paralelno postojali. Filo
zofija istorije koju je stvorio romantiki mythos ne zamilja ideju o potpuno integrisanoj zajednici
koju je mogue ostvariti u istorijskom vremenu a koja nadahnjuje konzervativca panegiricima o
drutvenom status quo-u. Ono to je jedinstveno kod romantizma jeste njegov individualistiki
kvalitet, onaj egoizam koji nadahnjuje vjeru u poeljnost savrene anarhije. Taj kvalitet moe biti
prisutan kod pojedinih samoproklamovanih konzervativnih mislilaca; meutim, ako su oni doista
istinski konzervativni, taj kvalitet bie prisutan kao ideoloki manevar da bi odbranio privilegova-
ni status neke odreene grupacije u trenutnom drutvenom poretku protiv zahtjeva za program
skom promjenom koja dolazi od radikala, liberala, ili reakcionara. U sutini, konzervativac ne
moe tolerisati autentino anarhistiku ideju svijeta vie nego to moe podneti provjerenu radi
kalnu koncepciju. On brani svoj status quo tako to ga prikazuje kao integrisano, organsko zajed
nitvo o ijem dosezanju anarhisti i radikali jo uvijek sanjaju.
 36
METAISTORIJA

S o S i ' S ^ S opteno niti za kon,rolu putem io8ifaog mjeriia p-

No, u svakom sluaju, etiri osnovna ideoloka stava koje je identifiko-
vao Manhajm predstavljaju sisteme vrijednosti koji zahtijevaju autoritet -
uma , nauke , ili realizma". Ovaj zahtjev ih preutno vezuje za javni dis-
kurs ostalih sistema koji se pozivaju na sline vrijednosti. To ih ini episte
moloki samosvijesmm na nain na koji predstavnici spomenutih autorita
tivnih sistema to nisu, ah ih i upuuju na to da uine razumljivijim podat-
a L ,s ? Je iSr !, V1Stralteljl drutveng Procesa polazei od alternativnih
gledita. Ukratko, forme anarhizma, konzervativizma, radikalizma i liberali
zma devetnaestog vijeka su kognitivno odgovorne" na nain na koji njihovi
autoritativni" srodnici nisu.12
Na ovom mjestu valjalo bi naglasiti da su termini anarhista", konzerva-
ivac , radikal i liberal" imali da slue namjesto pokazatelja usvojenog ge
neralnog ideolokog stava samo kao amblemi odreenih politikih orijentaci
ja b obzirom na mogunost svoenja izuavanja drutva na nauku, kao i po
eljnost stvaranja takve stvarnosti, oni predstavljaju nadasve razliita milje
nja, razliite ideje o lekcijama kojima nas ue humanistike nauke; razliita
poimanja poeljnosti odravanja ili promjene postojeeg drutvenog stanja-
razliite predstave o smjeru u kojem bi promjene u tom stanju trebalo da idu
kao i o sredstvima koja bi uticala na takve promjene; razliite vremenske ori
jentacije (ka prolosti, sadanjosti ili budunosti kao skladitu za paradigmu
idealnih oblika drutva). Takoe bih naglasio da emplotment datog istoriara
o istorijskom procesu ili nainu njegovog tumaenja kroz formalni argument
ne bi trebalo smatrati funkcijom njegovog svjesno zastupanog ideolokog sta
novita. Prije se za formu koju on daje vlastitom istorijskom zapisu moe rei
da posjeduje ideoloke implikacije saglasne sa jednim ili drugim od gore po-
menuta cetin stava. Kao to je svaka ideologija praena nekom karakteristi
nom misiju o istoriji i njenim procesima, drim d aje isto tako svaka ideja o
istoriji praena specifinim ideolokim implikacijama.
Cetin ideoloka stava o kojima govorim okvirno se mogu okarakteri-
sati u sljedeim terminima. U vezi sa problemom drutvene promjene, sva
cetin stava potvruju vlastitu neizbjenost iako, meutim, predstavljaju
razliita stanovista prema sopstvenim poeljnostima i optimalnom koraku
12
Utisak o kognitivnoj odgovornosti" stekao sam od Pepera. On ga koristi da bi nravio
razliku izmeu filozofskih sistema posveenih racionalnoj odbrani njihovih hipoteza svijeta od
T i ? ' P r eni Prlmjeri 0,ih - n i c i z i antofe L i
skepticizam sto su, u nekoj tacki njihovih argumenata, osueni da se vrate na ideje otkrivenja
autoriteta, ili konvencije. Iako specifini mistici, animisti i skeptici mogu obezbijediti racionalna
u sto ll e ^ V T i T f lm stavovima istiu nasuprot realnosti, takva opravdanja obino su
n e m lw h ! hlperraclona|izma njihovih oponenata. Pozitivni sadraj njihovih doktrina
ma T 0Sn0Vi 6 krajU krajcva oni ^giraiu autoritet samog razu-
World Hypotheses, str. 115-35. Ekvivalente takvih sistema u politikoj misli
vriipHn t J 31 - U ! 11 okovanl sopstvenim tradicijama; reakcionar, koji negira svaku
ljednost sadasnjosti ili budunosti; i faista ili nihilista, koji odbija i razum i ideal o usaglaeno
sti u polemici sa svojim protivnicima. usaglaseno-
UVOD 37

promjena. Konzervativci su, naravno, najvie sumnjiavi prema program

skim transformacijama drutvenog status quo-&, dok su liberali, radikali, i
anarhisti, uopteno gledajui, relativno manje rezervisani kad je re o pro
mjeni i, s tim na umu, manje su ili vie optimistini u pogledu izgleda ubr
zane transformacije drutvenog poretka. Kako Manhajm navodi, konzerva
tivci imaju tendenciju da sagledavaju drutvenu promjenu kroz analogiju
biljnih stupnjevitosti, dok su liberali (u najmanju ruku, liberali devetnae
stog vijeka), naklonjeni da ih promatraju putem analogije sa prilagoeno
stima, ili kroz fino podeavanje" odgovarajueg mehanizma. U obje ideo
logije fundamentalna struktura drutva zamiljena je kao razumna, dok se
neke promjene jasno uviaju kao neizbjene; meutim sama promjena
smatra se najefektnijom kada su odreeni dijelovi u totalitetu, prije nego
strukturalne veze, izmijenjeni. Radikali i anarhisti, meutim, vjeruju u neop
hodnost strukturnih transformacija; ovi prvi ine to u interesu obnove dru
tva na novim temeljima, a oni drugi - u interesu ruenja drutva" i nje
gove zamjene zajednicom" individu koju na okupu dri istomiljeniki
osjeaj o njihovoj zajednikoj ljudskosti".
to se pak tie eventualnih promjena, konzervativci insistiraju na pri
rodnom" ritmu, dok liberali favorizuju ono to bi se moglo nazvati drutve
nim" ritmom parlamentarne debate, ili edukativnim procesom i izbornim
nadmetanjem partij predanih nadgledanju utvrenih zakona upravljanja. Za
razliku od njih, radikali i anarhisti zamiljaju mogunost kataklizmikih
transformacija, premda su oni prvi svjesniji moi potrebnih da se podstaknu
te transformacije i daleko osjetljiviji na inertni uticaj naslijeenih institucija,
pa su stoga vie zabrinuti zbog primjene mera to e iznuditi takve promjene
u odnosu na ove druge grupacije.
Ovo nas, pak, dovodi do elementa drugaijih vremenskih orijentira raz
liitih ideologija. Prema Manhajmovom miljenju, konzervativci su skloni
da istorijski razvoj sagledavaju kao postepenu razradu institucionalne struk
ture koja trenutno preovlauje i koju, inae, posmatraju kao utopiju" - to
jest, kao najbolju formu drutva kojoj se ljudi realistiki" mogu nadati, ili
kojoj, u tom trenutku, mogu legitimno strijemiti. Za razliku od toga, liberali
zamiljaju vrijeme u budunosti kada e ova struktura biti znatno unaprije
ena; meutim, oni projektuju to utopijsko stanje u daleku budunost, i to na
nain koji obeshrabruje svaki napor da se na tome poto-poto poradi u sada
njosti. Radikali su, s druge strane, skloni da na utopijsko stanje gledaju kao
na neto to je iminentno, to inspirie njihovu brigu za sprovoenjem revo
lucionarnih mera ne bi li tu utopiju omoguili istog trena. Naposljetku, anar
histi idealizuju daleku prolost prirodne ljudske nevinosti odakle je ovje
anstvo palo u korumpirano drutveno" stanje, u kome inae trenutno tavo
ri. Zauzvrat oni projektuju ovu utopiju, u stvari, u bezvremenu ravan, po-
smatrajui je kao mogunost ljudskog dostignua u bilo koje vrijeme, samo
ako bi se ljudi usudili da preuzmu kontrolu nad sutinom svoje ljudskosti,
snagom volje ili inom svijesti koji unitava drutveno obezbijeeno vjero
vanje u zakonitosti trenutnog drutvenog ureenja.
 38
METAISTORIJA

Vremenska odnjeenost utopijskog ideala zbog koga i postoje razliite

ideologije, dozvoljava Manhajmu da ih klasifikuje po redu njihove tendenci
je ka drutvenoj jednakosti", sjedne strane, i drutvene transcendencije", s
druge. Konzervativizam je ideal sa najvie drutvene jednakosti"; liberali
zam je relativan u tom pogledu; anarhizam je veinom drutveno transcen-
dentan ; radikalizam je relativno takav. U stvari, svaki od ovih pogleda na
svijet predstavlja mjeavinu elemenata drutvene jednakosti i drutvene trans-
cendentnosti. U ovoj taki, njihove meusobne razlike vie su stvar prena-
glaenosti nego sadrajnosti. Svi oni ozbiljno uzimaju u obzir motive za pro
mjene- To je ono to i podrazumijeva njihov zajedniki interes za istoriju,
kao i brigu da omogue istorijsku opravdanost sopstvenih programa. Slino
tome, to vai i za njihovu spremnost da se diskutuje u kognitivno odgovor
nim terminima, dok su, kao argumenti, sporedne stvari poput brzine poeljne
drutvene promjene i sredstava kojima bi se valjalo posluiti radi ostvarenja
te promjene.
, . U pitanJu u stvari, saglasnost oko vrijednosti koju uvaava trenutni
drutveni upravljaki vrh jer je ona kljuna za postojanje razliitih koncepci
ja kako oblika istorijskog razvoja, tako i oblika koji istorijsko saznanje even
tualno treba da dobije. Po Manhajmovom miljenju, problem istorijskog
napretka" razliite ideologije tumae svaka na svoj nain. Ono to je na
predak" za jednu, to je dekadencija" za drugu, s tim to sadanjost" takoe
ima raznovrstan status, kao vrhunac ili kao najnia taka razvitka, zavisno
od stepena otuenosti u datoj ideologiji. U isto vrijeme, ove ideologije slije
de razliite paradigme tumaenja kad su u pitanju relevantni argumeni koji
ma se objanjava ono to se dogodilo u istoriji". Ove razliite paradigme
tumaenja manje-vie odraavaju scijentistiku" orijentaciju raznovrsnih
ideologija.
Tako, na primjer, radikali sa liberalima dijele vjerovanje u mogunost
racionalnog" i naunog" izuavanja istorije, ali obje grupacije imaju razli
ite koncepcije o tome od ega bi racionalna ili nauna istoriografija trebalo
da se sastoji. Radikali tragaju za zakonima istorijskih struktura i procesa, a
liberali za generalnim pokretima ili matinim razvitkom. Kao radikali i libe
rali, i konzervativci i anarhisti vjeruju, drei se generalnih predrasuda de
vetnaestog vjeka, da se znaenje" istorije moe otkriti i prikazati u koncep
tualnim shemama koje su kognitivno validne a ne samo autoritativne. No,
njihova koncepcija specifino istorijskog saznanja ponajprije zahtijeva vjeru
u intuiciju" koja je plodno tlo na kome se pretpostavljena nauka" o istoriji
moe konstruisati. Anarhista tei sutinski empatinoj tehnici romantizma u
svojim lstorijskim prikazima, dok je konzervativac naklonjeniji integrisanju
nekoliko svojh intuicija o objektima u istorijskom polju u sveobuhvatni or-
gamcistiki prikaz itavog tog procesa.
. P mom miljenju, ne postoji vanideoloko tlo na kome se moe arbitri
rati meu zavaenim koncepcijama istorijskog procesa i istorijskog saznanja
kome bi se priklonile sve ove razliite ideologije. Naime, otkad te koncepci
je imaju svoje porijeklo u etikim razmatranjima, pretpostavka datog episte
UVOD 39

molokog stanovita prema kome se moe suditi njihova kognitivna ade-

kvatnost kao takva predstavila bi samo jo jedan etiki izbor. Ne mogu tvrdi
ti da je jedna od koncepcija istorijskog saznanja koju favorizuje odreena
ideologija vie realistika" od drugih, poto se one ne slau ba oko pravo
valjanog kriterijuma realizma". U isti mah, ne mogu tvrditi ni da je jedna
koncepcija istorijskog saznanja vie nauna" od druge, bez prethodne pro
cjene problema vezanog za ono to bi karakteristino istorijska ili drutvena
nauka trebalo da budu.
U devetnaestom vijeku generalno priznatu koncepciju nauke predsta
vljao je mehanicizam. Meutim, drutveni teoretiari meusobno se razliku
ju kad je re o pitanju zakonitosti mehanicistike nauke o drutvu i istoriji.
Formistiki, organicistiki i kontekstualistiki modusi tumaenja nastavili su
da se ire u humanistikim naukama u devetnaestom vijeku zbog ozbiljnih
razlika u miljenju povodom neadekvatnosti mehanicizma kao strategije.
Zato nisam zabrinut ni zbog rangiranja razliitih koncepcija istorije ko
ju je proizveo devetnaesti vijek kad je rije o njihovom realizmu" ili sci-
jentizmu". Na isti nain, nije mi cilj ni da ih analiziram kao projekcije datog
ideolokog stava. Jedino to me zanima jeste da ukaem kako su ideoloka
razmatranja upadala u istoriareve pokuaje da objasni istorijsko polje i da u
naraciji konstruie verbalni model njegovih procesa. Ali, isto tako, pokuau
da pokaem kako ak ni radovi onih istoriara i flozof istorije ija su inte-
resovanja preteno nepolitike prirode, kao to su Burkhart i Nie, imaju
specifine ideoloke implikacije. Smatram da su ti radovi u najmanju ruku
saglasni sa jednim ili drugim ideolokim stanovitem vremena u kome su
napisani.
Takoe smatram da se etiki trenutak istorijskog rada odraava u mo
dusu ideoloke implikacije pomou koje estetika percepcija (emplotment),
a i kognitivna operacija (argument) mogu biti kombinovani da bi se izvukle
normativne potvrde iz onih koje na prvi pogled izgledaju kao isto deskrip
tivne ili analitike. Istoriar moe objasniti" ta se dogodilo u istorijskom
polju tako to e identifikovati zakon (ili zakone) koji upravlja skupom zbi
vanja emplotovanog u prii kao drama sutinski tragikog motiva. Ili, obrat
no, istoriar moe nai tragiki motiv storije koji je emplotovao (pretvorio)
u otkrie zakona", koji pak upravlja sekvencom razrade itavog zapleta. U
svakom sluaju, moralne implikacije datog istorijskog argumenta trebalo bi
da budu izvuene iz veze za koju istoriar, sjedne strane, pretpostavlja daje
postojala u okviru skupa dogaaja koje razmatra, i izmeu strukture zapleta
pripovjedake konceptualizacije i oblika argumenta ponuenog kao ekspli-
citno nauno" (ili realistiko") tumaenje skupa zbivanja, sa druge.
Skup dogaaja emplotovan kao tragedija moe biti objanjen nauno"
(ili realistiki") tako to bismo se priklonili striktnim zakonima uzronog
odreivanja ili, na primjer, zakonima ljudske slobode. U prvom sluaju im
plikacija glasi da su ljudi vezani neizbjenom sudbinom na osnovu svog
uestvovanja u istoriji, dok u drugom sluaju implikacija glasi da se oni mo
gu ponaati na taj nain kako bi kontrolisali ili, u najmanju ruku, uticali na
 40 METAISTORIJA

svje sudbine. Ideoloka sila istorij izdignutih pomou ovakvih alternativ

nih naina generalno je konzervativna" ili, esto, radikalna". Ove implika
cije ne iziskuju formalno unoenje u sm istorijski prikaz, ali e moi da se
identifikuju po intonaciji ili tonalitetu po kome je zamiljeno razrijeenje
drame i stupanje na scenu inae zastupanog zakona. Razlike izmeu ove
dvije vrste istoriografije koje na taj nain raspoznajemo su one koje smatra
mo osobenim za rad Spenglera s jedne strane i Marksa s druge. Mehani
cistiki modus tumaenja pengler koristi kako bi opravdao intonaciju ili to
nalitet istorij emplotovanih kao tragedije, ali na takav nain da podvue
ideoloke implikacije koje su drutveno prilagodljive. Kod Marksa, meu
tim, sline mehanicistike strategije tumaenja koriste se zbog primjene tra-
gikih prikaza istorije koja je po intonaciji herojska i militaristika. Razlike
su veoma sline onima po kojima se Euripidova tragedija razlikuje od Sofo-
klove ili tragedija Kralja Lira od one u Hamletu.
Karakteristini primjeri iz istoriografije mogu se ukratko navesti pre-
vashodno zbog ilustracije. Rankeove istorije su dosledno oblikovane u mo
dusima komedije, u formi zapleta koji za centralnu temu ima ideju izmire
nja. Nalik tome, dominantni modus tumaenja koji on koristi bio je organici-
stiki i sastojao se od otkrivanja integrativnih struktura i proces koji, kako
je on vjerovao, predstavljaju fundamentalne moduse veze u istoriji. Ranke se
nije bavio zakonima" ve otkrivanjem ideja" u izvriocima i sredstvima
koja je smatrao iteljima istorijskog polja. Takoe tvrdim da je ona vrsta tu
maenja za koju je on mislio da omoguuje istorijsko saznanje epistemolo
ki srodnik estetskog poimanja istorijskog polja koji, meutim, ima formu
kominog emplotmenta u svim Rankeovim naracijama. Ideoloka implikaci
ja ove kombinacije kominog modusa emplotmenta i jednog organicistikog
modusa argumenta izrazito je konzervativna. Za forme" koje je Ranke raz
likovao na istorijskom polju mislilo se da postoje u onoj vrsti harmoninog
stanja koje se prigodno pojavljuje na samom kraju komedije. itaocu se pre
puta da razmilja o usaglaenosti istorijskog polja koje se, inae, smatra
potpunom strukturom idej" (drugim rijeima, institucija i vrijednosti), i to
na nain na koji to ine gledaoci jedne drame koja je dosegla krajnje komi
no razrijeenje svih oevidno tragikih konflikata u njoj. Boja glasa - ili in
tonacija je prilagodljiva, tonalitet je optimistian, a ideoloke implikacije
konzervativne, sve dok se opravdano ne zakljui iz tako predstavljene istori
je da svi ti elementi naseljavaju najbolji od moguih istorijskih svijetova ili,
u najmanju ruku, najbolji od onih kojima se realistiki" moemo nadati, s
obzirom na prirodu istorijskog procesa koji je, inae, opisan u Rankeovom
prikazu.
Burkhart predstavlja drugu varijaciju ovih istih mogunosti kombinaci
je^ Burkhart je prije svega bio kontekstualista; sugerisao je da istoriari ob
janjavaju" dato zbivanje tako to ga umeu u bogato tkanje slino percipira-
juim individualitetima koji naseljavaju njihov zaokrueni istorijski prostor.
Negirao je mogunost izvoenja zakona iz izuavanja istorije, kao i poelj
nost podvrgavanja istorije tipolokoj analizi. Za njega oblast istorijskog zbi
UVOD 41

vanja predstavlja polje deavanja koje je manje-vie bogato u blistavosti

sopstvenog ,,tkanja i manje-vie podlono impresionistikoj prezentaciji.
Za njegovu knjigu Kultura renesanse, na primjer, konvencionalno se smatra
da uopte ne posjeduje ,,priu niti liniju naracije . Bolje rei, narativni
modus kojeg se on dri jeste satiriki, tzv. satura (ili ,,pasti), koja inae
predstavlja fiktivni modus ironije i postie neke od svojih glavnih efekata ta
ko to odbija da obezbijedi one vrste formalnih usklaenosti koje ovjek
oekuje da nae iitavajui romantinu pripovjest, komediju ili tragediju.
Ova narativna forma, koja je u sutini estetski srodnik specifino skeptine
koncepcije saznanja i njenih mogunosti, prikazuje se kao tip svakojakih na
vodno antiideolokih koncepcija istorije i alternativa onoj filozofiji istorije
koju su podjednako primenjivali Marks, Hegel i Ranke, a koju je Burkhart
lino prezirao.
Meutim, intonacija ili tonalitet satirine naracije ima karakteristine
ideoloke implikacije - liberalne44, ako posjeduje optimistiku intonaciju,
ili konzervativne44, ako je intonacija rezignirajua. Na primjer, Burkhartova
koncepcija istorijskog polja kao teksture44 individualnih entiteta meusobno
povezanih malo ime vie osim svojim statusom komponenata istog domena
i blistavosti u nekim manifestacijama, i kombinovanih sa njegovim formal
nim skepticizmom, preteno je destruktivna za napore njegovog auditoriju-
ma da se poslui istorijom kao sredstvom poimanja sadanjeg svijeta u ka
kvoj god terminologiji osim konzervativnoj. Burkhartov lini pesimizam u
pogledu budunosti ima dejstvo podsticaja kod italaca da zauzmu onaj stav
sauve quipeut (spasavaj se ko moe). Mogue je podstai takva miljenja
u interesu liberalnih ili konzervativnih ciljeva, zavisno od aktuelne drutve
ne situacije, ali zato ne postoji apsolutno nikakva mogunost zasnivanja ra
dikalnih argumenata na toj osnovi, tako da su njihove krajnje ideoloke im
plikacije, u smislu u kome ih je koristio Burkhart, striktno konzervativne,
ako ne ak i naprosto reakcionarne44.

Problem istoriografskih stilova

Utvrdivi tri nivoa na kojima istoriari pokuavaju da izazovu efekat tu
maenja u svojim naracijama, prelazim na razmatranje problema istoriograf
skih stilova. Po mom miljenju, istoriografski stil predstavlja karakteristinu
kombinaciju modusa emplotmenta, argumenta i ideoloke implikacije. Ipak,
razni modusi emplotmenta, argumenta i ideoloke implikacije ne mogu biti
olako kombinovani u nekom radu. Na primjer, komini emplotment ne slae
se sa mehanicistikim argumentom, kao to ni radikalna ideologija nije kom
patibilna sa satirikim emplotmentom. Obino postoje razni afiniteti prema
pojedinim modusima koji se mogu koristiti da se doe do efekta tumaenja
na razliitim nivoima kompozicije. Ti afiniteti zasnivaju se na strukturalnim
uklopljenostima koje se opaaju u moguim modusima emplotmenta, argu
menta i ideoloke implikacije. Ti afiniteti grafiki se predstavljaju na sljede
i nain:
42 METAISTORIJA

Modus Modus Modus ideoloke

emplotmenta argumenta implikacije
Romantiki Formistiki Anarhistiki
Tragiki Mehanicistiki R ad ik alni
Komini Organicistiki Konzervativni
Satiriki Kontekstualistiki Liberalni

Ovi afiniteti ne bi trebalo da se shvate kao kombinacije modus kojih bi

se dati istoriar morao pridravati. Naprotiv, dijalektika tenzija koja karak-
terie rad svakog velikog istoriara ponaosob obino nastaje iz napora da se
zdrui modus emplotmenta sa modusom argumenta ili sa ideolokom impli
kacijom koja je neuskladljiva sa njima. Na primjer, Mile je pokuao kombi-
novati romantiki emplotment i formistiki argument sa izrazito liberalnom
ideologijom. I Burkhart se takoe koristio satirikim emplotmentom i kon
tekstualistikim argumentom ne bi li nekako doao do ideolokog stanovita
koje je naposljetku ispalo izriito konzervativno i krajnje reakcionarno. He
gel je emplotovao istoriju na dva nivoa - tragikom i mikrozminom i ko
minom i makrokozminom - i oba je opravdavao pripadnou modusu ar
gumenta koji je sutinski bio organicistiki poto je izazivao utisak radikal
nih ili konzervativnih ideolokih implikacija koje je italac, inae, nepobitno
sticao izuavajui njegov rad.
Meutim, u svakom sluaju, dijalektika tenzija koncentrisana je u kon
tekstu koherentne vizije ili primame slike formi cjelokupnog istorijskog po
lja. Ovo daje koncepciji tog polja individualnog mislioca svojevrsni aspekat
samosvjesne cjelovitosti. Ova koherentnost i dosljednost pruaju njegovom
radu posebne stilistike atribute. Tu je problem odrediti osnove ove kohe
rentnosti i dosljednosti. Sa mog stanovita, ove osnove su, po prirodi, prije
svega poetske i specifino lingvistike.
Prije nego to je istoriar u stanju podacima sa istorijskog polja podre
diti konceptualni aparat kojim e se sluiti kako bi ga predstavio i objasnio,
on mora predoiti to polje i konstituisati ga kao objekat mentalne percepcije.
Ovaj poetski in nimalo nije drugaiji od lingvistikog ina u ijem je polju
bio pripreman za tumaenje kao dati domen karakteristine vrste. Drugim ri
jeima, prije no to dati domen moe biti protumaen, on prvo mora biti ras-
tumaen kao tle koje naseljavaju oigledne figure. Ove figure, zauzvrat, mo
raju biti osmiljene tako da se mogu klasifikovati kao specifini redovi, kla
se, rodovi i vrste pojava. tavie, moraju biti osmiljene tako da budu svoje
vrsni nosioci veza ije bi transformacije konstituisale ,,probleme koji se ri-
jeavaju tumaenjima i objanjenjima11 obezbijeenim na nivoima emplot
menta i argumenta u naraciji.
Drugim rijeima, istoriar se suoava sa poljem istorije na manje-vie
isti nain na koji se gramatiar suoava sa novim jezikom. Njegov prvi pro
blem jeste da nae razliku izmeu leksikih, gramatikih i sintaksikih ele
menta u tom polju. Jedino tada on moe preduzeti trumaenje onoga to tre
UVOD 43

ba da znai bilo koja data konfiguracija elemenata ili transformacija njihovih

meusobnih veza. Ukratko, istoriarev problem je da konstruie lingvistiki
protokol, dopunjen leksikim, gramatikim, sintaksikim i semantikim di
menzijama, po kojima bi mogao okarakterisati polje i njegove elemente svo
jim sopstvenim terminima (umjesto terminima u kojima elementi dolaze obi
ljeeni u dokumentima) i na taj nain ih pripremiti za tumaenje i prezenta
ciju koju e on na kraju ponuditi u svojoj naraciji. Ovaj unaprijed zamiljeni
lingvistiki protokol e se, sukcesivno - na osnovu svoje sutinski predoe
ne prirode - odrijediti terminima dominantnog tropolokog modusa u kome
je i zamiljeno da bude oblikovan.
Za istorijske prikaze tvrdi se da su verbalni modeli ili ikone specifinih
segmenata istorijskog procesa. Meutim, takvi modeli su neophodni zato to
arhivska dokumentacija ne prikazuje savreno nedvosmislenu sliku strukture
zbivanja koja su pohranjena u njima. Kako bi saznao ,,ta se doista desilo u
prolosti, istoriar, dakle, prethodno kao mogui objekat saznanja mora pre
doiti itav skup dogaaja zabiljeenih u dokumentima. Ovaj predoavajui
in je poetian koliko je i prekognitivan i prekritian u ekonomiji same isto
riareve svijesti. Poetian je i sve dok se konstitutivno odnosi prema struktu
ri koja e naknadno biti zamiljena u verbalnom modelu ponuenom istori-
aru kao prezentacija i objanjenje onoga to se doista desilo u prolosti.
Meutim, on je konstitutivan ne samo u odnosu na domen koji kritiar moe
tretirati kao mogui objekat (mentalne) percepcije. Konstitutivan je i u odno
su na pojmove koje e on koristiti kako bi identifikovao objekte koji naselja
vaju taj domen i okarakterisao one vrste veza koje mogu odravati jedna
drugu. U poetskom inu koji prethodi formalnoj analizi istorijskog polja,
istoriar kreira svoj objekat analize i predodreuje tonalitet konceptualnih
strategija kojima e se sluiti da bi ga objasnio.
Meutim, broj moguih strategija tumaenja nije beskonaan. Postoje,
u stvari, etiri glavna tipa, koja korespondiraju sa etiri glavna tropa poet
skog jezika. Prema tome, uvidjeemo da se kategorije za analizu razliitih
modusa miljenja, prezentacije i tumaenja sastaju u takvim nenaunim po
ljima kao to je istoriografija u tonalitetima samog poetskog jezika. Ukratko,
teorija tropa nam obezbjeuje osnovu za klasifikovanje dubokih struktural
nih formi istorijske imaginacije u datom periodu njenog razvoja.

Teorija tropa
Tradicionalna poetika i teorija modernog jezika prepoznaje etiri
osnovna tropa za analizu poetskog ili figurativnog jezika: metaforu, metoni
miju, sinegdohu i ironiju.13 Ova etiri tropa dozvoljavaju karakterizaciju

13 Dva vodea eksponenta tropoloke koncepcije nenaunog (mitskog, artistikog, i oniri-

kog) diskursa jesu strukturalisti Roman (Osipovi) Jakobson i Klod Levi-Stros (Claude Levi-Stra-
uss). Ovaj potonji slui se metaforiko-metonimijskom dijadom kao osnovom za svoju analizu nazi
va sistem u primitivnim kulturama, a i kao kljuem za razumijevanje mitova. Vid. Claude Levi-
-Strauss, The Savage Mind, str. 205^t4 [Divlja misao-, Nolit, Beograd, 1966; 1978-prim. prev.];
 44 METAISTORIJA

za ekspoziciju o toj metodi vid. Edmund Leach, Claude Lvi-Strauss (New York, 1970), str. 47, i
dalje. Jakobson koristi istu dijadu za osnovu lingvistike teorije poetike. Vid. njegov maestralni
esej Linguistics and Poetics u Style in Language, priredio Thomas A. Sebeok (New York, Lon
don, 1960), str. 350-77, kao i uveno peto poglavlje knjige Romana Jakobsona i Morisa Hela
(Morris Halle), Fundamentals o f Language [Temelji jezika, Globus, Zagreb, 1988 - prim. prev.],
(s-Gravenhage, 1957), iji je naslov Metaforiki i metonimijski polovi , pretampano i u Criti-
cal Theory Since Plato, prir. Hazard Adams (New York, 1971), str. 1113-16. Za slinu primjenu
ove dijade vidi Jacques Lacan (ak Lakan), The Insistence of the Letter in the Unconscious", u
Structuralism, prir. Jacques Ehrmann (New York, 1966), str. 101-36.
Levi-Stros, Jakobson i Lakan zamiljaju metaforu i metonimiju kao polove" lingvistikog
ponaanja koji predstavljaju kontinualne (verbalne) i nekontinualne (nominalne) osovine govornih
radnji. U Jakobsonovoj lingvistikoj teoriji stila, sinegdoha i ironija se tretiraju kao vrste metoni
mije, koje se zatim posmatraju kao fundamentalni tropi realistike" proze. Tako, na primjer, Ja
kobson pie: izuavanje poetskih tropa preteno je upravljeno ka metafori, i takozvana realisti
ka literatura, intimno vezana sa metonimijskim principom, jo uvijek se odupire tumaenju, iako
je identina lingvistika metodologija, koju inae poetika koristi kada analizira metaforiki stil
poezije romantizma, u potpunosti primjenljiva na metonimijsku teksturu realistike proze". Vid.
Jakobson, Linguistics and Poetics" [pogledati Oglede o poetici, Presveta, Beograd, 1978 - prim.
prev.], str. 375. U stvari, analizu istorije realizma u romanu posredstvom njegovog sutinskog me-
tonimijskog sadraja izveo je Stiven Ulman (Stephen Ullmann) u studiji Style in the French Novel
(Cambridge, 1967). Ulman demonstrira progresivnu nominalizaciju" sutinski verbalnog" stila
romantikog romana od Stendala do Sartra.
Poto se metaforiko-metonimijska dijada pokazala nadasve plodonosnom kada je u pitanju
analiza lingvistikih fenomena, njen okvir za karakterizaciju knjievnih stilova je, meutim, bar
prema mom miljenju, prilino ogranien. Sklon sam korienju etvorostruke koncepcije tropa,
uobiajenih jo od renesanse, kako bih nainio razliku izmeu stilistikih konvencija unutar jedne
tradicije diskursa. Kao to je Emil Benvenist (Emile Benveniste) opazio u svojem otroumnom
eseju o Frojdovoj teoriji jezika: Bie da prije moemo stil nego jezik uzeti za termin uporeiva-
nja sa osobinama koje Frojd otkriva kao indikativne u onirikom jeziku... Nesvjesno se koristi
stvarnom 'retorikom, koja, kao i sm stil, ima svoje figure, stari katalog tropa snadbio bi inven
tar prigodan dvoma tipovima izraza (simbolikom i znaenjskom)". Emil Benvenist, Remarks on
the Function of Language in Freudian Theory", u Problems o f General Linguistics (Coral Gabels,
Florida, 1971). U ovom eseju, Benvenist slama distinkciju izmeu poetskog i proznog jezika, iz
meu jezika snova i jezika budne svijesti, izmeu metaforikih i metonimijskih polova. Ovo je sa-
glasno mojoj tvrdnji da su slinosti izmeu poetskih i diskurzivnih prezentacija realnosti isto toli
ko bitne koliko i njihova razlinost. Sa realistikim" fikcijama je, naime, isto kao sa snovima:
Priroda sadraja ini da na vidjelo izrone svi varijeteti metafore, jer simboli nesvjesnog preuzi
maju svoje znaenje i svoju sloenost iz metaforikog preobraaja. One takoe upoljavaju ono
to tradicionalna retorika naziva metonimijom (krinju za sadraj) i sinegdohom (dijelom cjeline)
[sic], i kad sintaksa simbolinih sekvenci bude prizvala jo jedno sredstvo prije nego neko dru
go, to postaje elipsa." Ibid. ' "
Dio sloenosti pri prelazu sa lingvistike ka stilistikoj karakterizaciji u formama realistike
literature mogue je da lei u neuspjehu da se istrai konvencionalna retorika distinkcija izmeu
tropa i figura s jedne strane, i tropa i shema sa druge. Retoriari esnaestog vijeka, pored Petera
Ramusa (Peter Ramus), klasifikovali su stilska sredstva u terminima etiri tropa (ili modusa): me
tafore, metonimije, sinegdohe i ironije, meutim bez naglaavanja njihove uzajamne iskljuivosti,
na taj nain obezbjeujui savitljiviju koncepciju poetskog diskursa, kao i suptilnije isticanje
razlik meu knjievnim stilovima nego onima koje je nudio dvopolni sistem modernih lingvista.
Zadravajui osnovne binarne razlike izmeu metafore i metonimije, pojedini retoriari su poeli sa
gledavati sinegdohu kao vrstu metaforike upotrebljivosti, a ironiju kao vrstu metonimijske. Ovo je
dozvoljavalo razlikovanje izmeu integrativnog jezika, s jedne strane, i disperzivnog, s druge, jo
uvijek doputajui dalje raslojavanje stepena integracije ili redukcije ciljanog na razliite stilske kon
vencije. U knjizi The New Science, 1725, 1740 [Naela nove znanosti, Naprijed, Zagreb, 1982 -
UVOD 45

prim. prev.] ambatista Viko (Giambattista Vico) upotrijebio je etvorostranu distinkciju meu tro
pima kao osnovu za razlikovanje faza svijesti kroz koje je ovjeanstvo prolazilo od primitivizma do
civilizacije. Umjesto da tu ugleda opoziciju izmeu poetske (mitske) svijesti i prozne (naune) svije
sti, Viko je zapazio kontinuitet. Vid. Thomas G. Bargin i Max H. Fisch (prevodioci), The New Scien
ce o f Giambattista Vico (Ithaca, N.Y. 1968), knj. 2, str. 129, i dalje, o poetskoj mudrosti". O retori
koj teoriji renesanse i o katalogu standardnih stilskih figura, kao i o tropima, vid. Lee A. Sonnino, A
Handbook to Sixteenth Century Rhetoric (London, 1968), str. 10-14; 243^4-6.
Razlikovanje izmeu shem i figur u konvencionalnoj retorici nastalo je na sljedeoj osnovi:
shema (da li su u pitanju rijei [lexeos] ili misli [dianoia]) je red prezentiranja koji ne ukljuuje ira
cionalne" skokove ili zamjene; u suprotnosti s tim, figura tano ukljuuje takve iracionalne (ili, u
najmanju ruku, neoekivane) zamjene, na primjer u frazi hladna strast" gdje bi se prije oekivao
pridjev vrela". No, staje racionalno i ta je iracionalno u lingvistikom jeziku? Bilo koja stilska fi
gura je racionalna ako proizvodi komunikativni efekat na koji cilja njen korisnik. Isto se moe rei i
za sheme, bilo daje re o rijeima ili mislima. Kreativno korienje jezika priznaje, bolje rei zahti
jeva, odvajanje od onoga to svijest prilikom ina itanja, razmiljanja ili sluanja anticipira na osno
vu konvencije. To bi se isto moglo rei i o realistikom" proznom diskursu kao to je poezija, ma
koliko ona bila romantiarska". Ono to formalni terminoloki sistemi zamiljaju, poput onih to su
osmiljeni zbog oznaavanja podataka koji se tiu fizike, jeste uklanjanje sveukupne figurativne
upotrebe, konstrukcije perfektnih shema" rijei u kojima se ne pojavljuje nita neoekivano", a u
cilju imenovanja objekata koji se izuavaju. Na primjer, pristanak da se kalkulus koristi kao termino
loki sistem za diskusiju Njutnove fizike realnosti predstavlja shematizaciju diskursa te ere, premda
ne u vezi sa milju kod objekata izuavanja. Misao o fizikom svijetu ostaje sutinski figurativna,
napredujui pokraj svih vrsta iracionalnih" skokova i granica iz jedne teorije u drugu - ali uvijek u
okvirima metonimijskog modusa. Problem za kreativnog fiziara je da obrazloi svoja zapaanja,
ostvarena figurativnim sredstvima, u shemi rijei karakteristinoj za komunikaciju sa ostalim fizia
rima podreenu matematikom terminolokom sistemu koji je obezbijedio Njutn.
Fundamentalni problem realistike" prezentacije u onim oblastima iskustva koji nisu ter
minoloki disciplinovani na nain na koji fizika jeste, sastoji se u obezbijeivanju adekvatne she
me rijei zarad prezentacije sheme misli koja se uzima kao istina naspram stvarnosti. Ali, kad je u
pitanju karakterisanje jedne oblasti iskustva oko koje ne postoji osnovna saglasnost oko toga od
ega se sastoji ili ta moe biti njena istinska priroda, ili kad je cilj konvencionalna karakterizacija
fenomena kao to je revolucija - otpada distinkcija izmeu onoga to je legitimno oekivati" i
onoga to nije. Misao o objektu da bi bio prezentovan i o rijeima kako bi bile koriene u prezen
taciji bilo objekta bilo misli o objektu podreena je upotrebi u figurativnom diskursu. Imperativno
je, meutim, u sluaju analiziranja pretpostavljene realistike" prezentacije stvarnosti utvrditi
dominantni poetski modus u kome je njen diskurs oblikovan. Kroz identifikovanje dominantnog
modusa (ili vie modusa) diskursa, ovjek prodire do onog nivoa svijesti na kome je svijet isku
stva konstituisan prije nego to je analiziran. I, tako to e nastaviti sa korienjem etvorostruke
distinkcije meu superiornim tropima", kako ih naziva Kenet Berk, ovjek moe razvrstati razli
ite stilove misli" koje se mogu pojaviti, manje ili vie skriveno, u bilo kojoj prezentaciji stvar
nosti, evidentno poetskoj ili proznoj. Vid. Burke, Grammar, dodatak D, str. 50317. Upor. Paul
Henle, prir., Language, Thought, and Culture (Ann Arbor, Mich., 1966), str. 173-95. Literatura o
tropima je izuzetno raznolika i krcata neslaganjima. Neki od tih problema na koje se nailo prili
kom analize tropolokih dimenzija diskursa mogu se javiti u raznim karakterizacijama tropa datih
u Princeton Encyclopedia ofPoetry and Poetics, prir. Alex Preminger et al. (Princeton, 1965).
Zadravanje etvorostruke analize figurativnog jezika posjeduje dodatnu prednost odupira
nja padu u esencijalno dualistiku koncepciju stilova koja unapreuje dvopolnu koncepciju stil-
-plus-jezik. U stvari, etvorostruka klasifikacija tropa doputa korienje kombinacije mogunosti
binarne klasifikacije stilova. Njihovim korienjem mi nismo prisiljeni, kao to je to, recimo, Ja
kobson, da podijelimo istoriju knjievnosti devetnaestog vijeka na romantiarsko-poetsko-metafo-
rike tradicije, s jedne strane, i realistiko-prozno-metonimijske tradicije, s druge. Obje tradicije
mogu se sagledati kao elementi u zasebnom pristupu diskursu u kome su prisutne sve tropoloke
strategije lingvistikog korienja u razliitim stepenima kod razliitih pisaca i mislilaca.
 46 METAISTORIJA

objekata pri razliitim vrstama indirektnog ili figurativnog diskursa. Oni su

pogotovo korisni za razumijevanje operacij pomou kojih se sadraj isku
stva koje se, pak, zasniva na opisu kristalno jasnih proznih prezentacija koje
prefigurativno mogu biti spoznate i pripremljene za svjesno poimanje. U
metafori (doslovno, prenoenje"), na primjer, pojave se mogu karakterisati
u terminima njihovih slinosti i razlik u maniru analogije ili poreenja, kao
recimo u frazi moja ljubav, jedna rua . Putem metonimije (doslovno,
promjena naziva), naziv jednog dijela neke stvarice moe se zamijeniti
imenom cjeline, kao u frazi pedeset jedara" u onome to upuuje na pede
set brodova". Sa sinegdohom, koju pojedini teoretiari dre za oblik metoni
mije, jedan fenomen moe biti karakterisan tako to e se koristiti da simbo-
lizuje neki kvalitet za koji se pretpostavlja daje inherentan u totalitetu, kao u
izrazu on je pravo srce . Konano, posredstvom ironije entiteti mogu biti
karakterisani tako to se negiraju ili im se protivrijei na figurativnom nivou
to se, pak, pozitivno ogleda na bukvalnom nivou. Figure oigledno apsurd
nih izraza (katahreze), poput slijepih usta, i eksplicitnih paradoksa (oksi-
morona), poput hladne strasti", mogu biti uzete kao simboli ovog tropa.
Ironija, metonimija i sinegdoha vrste su metafore, ali se razlikuju jedna
od druge u vrstama redukcij ili integracij, koje su podsticajne na bukval
nom nivou njihovih znaenja i vrstama prosvijetljavanja uperenih ka figura
tivnom nivou. Metafora je sutinski prezentativna, metonimija je reduktivna,
sinegdoha je integrativna, a ironija je odrina.
Na primjer, metaforiki izraz moja ljubav, jedna rua", potvruje pri
kladnost jedne rue kao simbola voljene osobe. Time se insistira na tome da
slinost postoji izmeu dva objekta u naliju evidentnih razlika meu njima.
Meutim, identifikacija voljene osobe sa ruom samo je bukvalna tvrdnja.
Ova fraza namijenjena je da se zdravo za gotovo uzme tek figurativno, kao
indikacija kvaliteta ljepote, vrijednosti, delikatnosti, i tako dalje, ime je vo
ljena osoba opsjednuta. Termin ljubav" slui kao znak odreene individue,
dok se za termin rua" podrazumijeva da predstavlja figuru" ili simbol"
kvaliteta pripisanih voljenoj osobi. Voljena osoba je identifikovana sa ru
om, ali na takav nain da potencira karakteristinost voljene osobe ukazuju
i pri tom na kvalitete koje ona (ili on) dijele sa ruom. Voljena osoba nije
svedena na ruu, to bi bio sluaj da se ta fraza itala metonimijski, niti je
sutina voljene osobe uzeta kao identina sa sutinom jedne rue, kao to bi
izgledalo daje ovaj izraz shvaen kao sinegdoha. Takoe oevidno, nije pla
nirano da se dati izraz protumai kao implicitno odricanje od onoga to je
nedvosmisleno utvreno, kao to bi se dogodilo u sluaju ironije.
Slina vrsta prezentacije sadrana je u metonimijskom izrazu pedeset
jedara" umjesto pedeset brodova" to bi bilo njeno pravo znaenje. Ali ov
dje je termin ,jedro" zamijenio termin brod" na nain da bi cjelinu sveo na
jedan od njenih dijelova. Dva razliita objekta se implicitno porede (kao u
frazi, moja ljubav, jedna rua"), no objekti su eksplicitno osmiljeni da
stvore vezu dio - cjelina. Modalitet ove veze, meutim, nije mikrokozmi-
ko-makrokozmiki, to bi bilo daje termin ,jedro" namijenjen simbolizova-
UVOD 47

nju kvaliteta koji dijele i ,,brod i ,,jedro, pri emu bi to onda bila sinegdo-
ha. Bolje rei, sugerisano je da se ,,brodovi na neki nain mogu identifiko-
vani sa tim dijelom sebe bez kojeg inae ne mogu ni funkcionisati.
Kod metonimije se pojave implicitno spoznaju po uzajamnoj vezi u
modelitetu vez dio-dio, na osnovu kojih se moe izazvati svoenje jednog
od dijelova i dovesti do statusa aspekta ili funkcije onog drugog. Da bi se ra-
zumjeo bilo koji dati skup pojava u modalitetu vez dio-dio (ne kao u meta
fori, u vezama objekat-objekat) potrebno je da se misao podredi zadatku
razlikovanja izmeu onih dijelova koji jesu reprezentativni dijelovi cjeline i
onih koji su samo njeni aspekti. Tako je, na primjer, izraz tutnjava groma
metonimijski. U ovom izrazu cjelokupan proces kod kojeg se proizvodi zvuk
groma podijeljen je na dvije vrste pojava: uzrok, s jedne strane (grom) i po
sljedicu, s druge (tutnjava). Potom, poto se dolo do ove podjele, grom je
povezan sa tutnjavom u modalitetu uzrono-posljedinog redukovanja. Zvu
ku tipiziranog terminom ,,grom pridodat je aspekat ,,tutnjave (karakteri
stina vrsta zvuka), koja dozvoljava da se (metonimino) govori o gromu
koji tutnjavu izaziva .
Metonimijom je, zatim, mogue istovremeno spoznati razliku izmeu
dvije pojave i svesti jednu na status manifestacije one druge. Ova redukcija
moe imati oblik veze izvrilac-djelo (grom tutnji), ili uzrono-posljedi-
ne veze (tutnjava jednog groma). Prema redukcijama koje su izveli Viko,
Hegel i Nie, svijet pojav moe se naseliti mnotvom izvrilaca i sredstava
za koje se pretpostavlja da postoje iza njega. im je jednom svijet pojava
podijeljen na dva reda postojanja (izvrilaca i uzrok na jednoj, djela (ino
va) i posljedic na drugoj strani), primitivna svijest je opskrbljena iskljuivo
lingvistikim sredstvima kao takvim, zajedno sa konceptualnim kategorijama
(izvriocima, uzrocima, utvarama, sutinama) neophodnim za teologiju, nau
ku i filozofiju civilizovanog odraza.
No, sutinski spoljanja veza za koju se pretpostavlja da karakterie
dva reda pojav u svim metonimijskim redukovanjima moe se, uz pomo
sinegdohe, tumaiti u maniru jedne inherentne (unutranje) veze meusobno
dijeljenih kvaliteta. Metonimija prepoznaje razliku izmeu pojava zamilje
nih u maniru vez dio-dio. Taj ,,dio iskustva koji se, inae, percipira kao
posljedica14 povezan je sa onim dijelom11 koji se posmatra kao uzrok11 u
maniru jedne redukcije. Tropom kao to je sinegdoha, meutim, mogue je
objasniti dva dijela u maniru jedne integracije u okviru cjeline koja je kvan
titativno drugaija od zbira dijelova i kod koje su ti dijelovi samo mikroko-
zmine replike.
Da bih ilustrovao sve ono to je upleteno prilikom korienja sinegdo
he, analizirau izraz on je pravo srce11. Kod njega postoji ono to naizgled
moe biti metonimija - odnosno, naziv dijela tijela upotrijebljen je ne bi li
okarakterisao itavo tijelo jedne individue. Meutim, termin ,,srce mora se
figurativno shvatiti; on ne ukazuje na dio tijela, koliko na kvalitet karaktera
konvencionalno simbolizovanog terminom srce11u zapadnoj kulturi. Za ter
min srce11ne misli se da ukazuje na onaj dio anatomije ija se funkcija mo
48 METAISTORIJA

e koristiti za karakterizaciju funkcije itavog tijela, kao pedeset jedara" za

pedeset brodova". Prije e biti da njega vrijedi protumaiti kao simbol kva
liteta karakteristinog za datog pojedinca i smatrati ga kao kombinaciju fi
zikih i duhovnih elemenata koji zajedno obrazuju kvalitet u modalitetu mi-
krokozmiko-makrokozmike veze.
Tako je u izrazu on je pravo srce", sinegdoha kombinovana sa metoni
mijom. Ako bismo izraz shvatili bukvalno, on bi bio beznaajan, ali ako bi
se tumaio metonimijski, bio bi reduktivan, sve dok bi jedino priznavao pre
poznavanje centralnosti srca nasuprot funkcionalnosti jednog organizma ka
ko bi ak i figurativno postao sugestivan. No, ako bi se tumaio sinegdohi-
ki - odnosno, kao izjava to sugerie kvalitativnu povezanost elemenata jed
nog totaliteta - on je vie integrativan nego reduktivan. Za razliku od meto-
nimijskog izraza pedeset jedara" koji se koristi kao figura za pedeset bro
dova", on je podreen ukazivanju ne samo na promjenu naziva", nego i na
promjenu naziva namijenjenog totalitetu (on") koji posjeduje pojedine kva
litete (dareljivost, dobrodunost, itd.) koji se ire i eventualno konstituiu
sutinsku prirodu svih dijelova od kojih je i satkana. Kao i kod metonimije,
ovim izrazom pretpostavlja se veza izmeu razliitih dijelova tijela koja se
meu tim dijelovima mora spoznati u terminima centralne funkcije srca. Kao
sinegdoha ovaj izraz, prije svega, pretpostavlja vezu izmeu dijelova jedne
individue, vezu koja je u prirodi prije svega kvalitativna i u kojoj uestvuju
svi njeni dijelovi.
Ova tri do sada diskutovana tropa smatramo jeziki omoguenim para
digmama operacija pomou kojih je svijest u stanju predoiti oblasti isku
stva koje su kognitivno problematine ne bi li ih naknadno izloili analizi i
tumaenju. Hou rei, prilikom same lingvistike upotrebe, misao je snab
djevena alternativnim paradigmama tumaenja. Metafora je reprezentativna
na nain na koji se formizam moe vidjeti kao takav. Metonimija je reduk-
tivna u mehanistikom maniru, dok je sinegdoha integrativna na isti nain
kao i organicizam. Metafora sankcionie predoavanje svijeta iskustva u ter
minima objekat-objekat, metonimija u terminima dio-dio, a sinegdoha u ter
minima objekat-cjelina. Svaki trop takoe unaprijeuje kultivisanje jedin
stvenog lingvistikog protokola. Ovi lingvistiki protokoli mogu se nazivati
jezicima identiteta (metafora), spoljanjosti (metonimija) i unutranjosti (si
negdoha).
Nasuprot ovim tropima, koje karakteriem kao naivne" (s obzirom na
to da se mogu koristiti samo ako se vjeruje u kapacitet jezika da spozna pri
rodu stvari u figurativnim terminima) trop ironije stoji kao sentimentalni"
(u Silerovom osjeanju samosvjesni") savremenik. Sugerisano je daje iro
nija sutinski dijalektika, jer predstavlja samosvjesnu upotrebu metafore u
interesu verbalnog samoodricanja. Osnovna figurativna taktika ironije jeste
katahreza (doslovno, zloupotreba"), istaknuto apsurdna metafora kreirana
da podstakne ironijsko promiljanje povodom prirode okarakterisane stvari
ili neadvekatnosti same te karakterizacije. Retorika figura aporia (doslov
no, sumnja"), u kojoj autor unaprijed ukazuje na pravu ili simuliranu nevje-
UVOD 49

ricu u istinitost sopstvenih izjava, moe se smatrati omiljenim stilistikim

sredstvom ironijskog jezika, kako u fikciji ,,realistikije vrste tako i u istori-
jama koje su napisane u samosvjesno skeptinoj intonaciji ili su, pak, relati-
vizujue u svojim namjerama.
Cilj ironijske izjave jeste da preutno potvrdi negativnost onoga to je
na bukvalnom nivou potvreno kao pozitivno, ili obratno. Njome se pretpo
stavlja da italac ili slualac odve zna, ili je u stanju da prepozna, apsurd
nost karakterizacije neke stvari prikazane posredstvom oblika metafore, me
tonimije ili sinegdohe. Na taj nain, izraz on je pravo srce postaje ironijski
im se prozbori odreenom intonacijom glasa ili u kontekstu u kome ciljna
osoba oevidno ne posjeduje kvalitete koji joj se pripisuju korienjem ove
sinegdohe.
Odmah se moe primijetiti da je ironija u jednom smislu metatropolo-
ka poto se razvija u samosvijesnom prepoznavanju eventualne zloupotrebe
figurativnog jezika. Ironija pretpostavlja navalu ,,realistike perspektive na
stvarnost, koja moe dovesti do nefigurativne prezentacije svijeta iskustva.
Ironija, tako, predstavlja fazu svijesti u kojoj se prepoznaje sama problema
tina priroda jezika. Ona ukazuje na potencijalne nesuvislosti svih lingvisti
kih karakterizacija stvarnosti, kao i na apsurdnost vjerovanja koje ona paro
dira. Ona je, stoga, dijalektika, kao to je naveo Kenet Berk, ali ne toliko
zbog anticipacije svjetskog procesa koliko zbog kapaciteta jezika da naini
nerazumljivim vie nego to bi pojasnio bilo koji akt verbalnog oblikovanja.
U ironiji se figurativni jezik lomi sm od sebe i dovodi u pitanje sopstvene
mogunosti za remeenje percepcije. Zbog toga karakterizacije svijeta obli
kovane u ironijskom modusu esto se smatraju sutinski prefinjenim i reali
stikim. One kao da prognoziraju sputanje misli u datoj oblasti izuavanja
na nivo samosvijesnosti na kome istinski prosvijetljena41 - odnosno, samo
kritina - konceptualizacija svijeta i njeni procesi postaju mogui.
Trop ironije tada omoguuje lingvistiku paradigmu u modusu misli
koji je radikalno samokritian ne samo u pogledu date karakterizacije svijeta
iskustva, nego upravo u onom istinskom naporu da se valjano oslika istina
stvari u jeziku. Ukratko, re je o modelu lingvistikog protokola u kome su
skepticizam u misli i relativizam u etici izraeni konvencionalno. Kao para
digma oblika u kome prezentacija svjetskog procesa treba da se ogleda, ona
sutinski ometa ,,naivne formulacije formistikih, mehanicistikih i organi-
cistikih strategija tumaenja. S druge strane, njena fiktivna forma, satira,
sutinski je antagonistika prema arhetipovima romanse, komedije i tragedi
je kao modusima koji predstavljaju oblike samog ljudskog razvitka.
Egzistencijalno projektovana u validni pogled na svijet, ironija kao da je
prije svega transideoloka. Ironija se takoe moe koristiti taktiki u odbranu
liberalnih ili konzervativnih ideolokih stavova, zavisno od toga da li onaj ko
ironise govori protiv utvrenih drutvenih formi ili protiv utopijskih" refor
mista u potrazi za izmjenom postojeeg stanja. Nju takoe mogu uvrijedljivo
koristiti anarhisti i radikali u pokuaju da omalovae ideale svojih liberalnih i
konzervativnih protivnika. Meutim, kao osnova pogleda na svijet, ironija ima
 50 METAISTORIJA

tendenciju da ralanjuje itavo vjerovanje u mogunost pozitivnih politikih

akcija. U svojoj anticipaciji fundamentalne gluposti ili apsurdnosti ljudskog
stanja, ona strijemi izazivanju vjerovanja u ,,ludilo same civilizacije i inspiri-
sanju bezmalo mandarinskog prezira prema onima koji tragaju za poimanjem
prirode drutvene stvarnosti, bilo u nauci ili umjetnosti.

F aze u istorijskoj svijesti devetnaestog vijeka

Teorija tropa prua nain za karakterisanje dominantnih modusa istorij
ske misli koja je svoj oblik dobila u Evropi u devetnaestom vijeku. I, kao
osnova opte teorije poetskog jezika, ona mi doputa da karakteriem dubin
sku strukturu istorijske imaginacije tog perioda smatranog, inae, za fazu ili
trenutak u okviru tradicije diskursa, koja sa metaforikog, preko metonimij-
skog i sinegdohikog pogleda na istorijski svijet, prodire u ironijsku antici
paciju nesmanjene relativnosti cjelokupnog saznanja.
Prva faza u istorijskoj svijesti devetnaestog vijeka dobila je svoj oblik u
kontekstu krize istorijske misli kasnog prosvjetiteljstva. Mislioci kao Volter,
Gibon, Hjum, Kant i Robertson najzad su poeli gledati na istoriju ponajvie
u ironijskim terminima. Takozvani preromantiari - Ruso (Rousseau), Ju-
stus Mozer (Moser), Edmund Berk, vajcarski pjesnici prirode, pobornici
pokreta Sturm und Drang, a pogotovo Herder - protivili su se ovoj ironijskoj
koncepciji istorije u korist samosvjesne ,,naivne koncepcije. Principi ove
istorijske koncepcije nisu bili dosljedno razraivani niti su ih dopunjavali
razliiti kritiari prosvjetiteljstva, premda su svi oni dijelili zajedniku anti
patiju prema njenom racionalizmu. Oni su vjerovali u ,,empatiju kao metod
istorijskog istraivanja, a njegovali su i simpatije prema onim aspektima
istorije i humanizma na koje su prosvjetitelji gledali s mrnjom i nipodata-
vanjem. Kao rezultat njihovog otpora, odmotala se prava kriza istorijske mi
sli zbog dubokog neslaganja oko stava kojim se moe pribliiti izuavanju
istorije. Ova izma neizbjeno je pojaala interesovanje za istorijsku teoriju,
pa je do prve dekade devetnaestog vijeka problem istorijskog saznanja" po
stao glavna briga filozofa istog perioda. "
Hegel je bio filozof koji je ovom problemu dao svoju najozbiljniju for
mulaciju. U periodu izmeu njegove Fenomenologije uma (1806) i Filozofi
je istorije (1830-31), on je precizno identifikovao glavne uzroke ove izme:
uporne razlike izmeu ironijskog i metaforikog modusa shvatanja istorij
skog polja. Stavie, u svojoj filozofiji istorije Hegel je ponudio razumne raz
loge zbog kojih ju je utisnuo u modus sinegdohe.
U istom tom periodu, svakako, racionalizam prosvjetiteljstva poeli su da
mijenjaju u smjeru organicizma francuski pozitivisti. U radu Ogista Konta
(Auguste Comte), iji se djelo Cours de la philosophie positive poelo poja
vljivati 1830. godine [Kurs pozitivne filozofije, Univerzitetska rije, Niki,
1989 - prim. prev.], mehanicistike teorije tumaenja prosvjetiteljstva priklju
ene su organicistikoj koncepciji istorijskog procesa. Ovo je dozvolilo Kontu
da emplotuje istoriju u vidu komedije, dezintegriui na taj nain satiriki
mythos koji je odraavao pesimizam u kasnoj istoriografiji prosvjetiteljstva.
UVOD 51

Tako su, tokom prve treine devetnaestog vijeka, tri razliite ,,kole
istorijske misli zadobile svoje obrise: ,,romantika , idealistika" i poziti
vistika". I, iako se meusobno nisu slagale oko najpravinije metode izua
vanja i tumaenja istorije, bile su jednoglasne u svom negiranju ironijskog
stava sa kojim su se racionalisti kasnog prosvjetiteljstva pribliili izuavanju
prolosti. Ova zajednika antipatija prema ironiji u svim njenim formama
velikim dijelom oduevljeno se prihvatala kad je re o istorijskom izuava
nju, to je bilo karakteristino za tu eru kao i za samouvjerenost u intonaciji
u istoriografiji ranog devetnaestog vijeka, koja je, uprkos bitnim razlikama,
zadobila prevagu u oblasti metodologije".
Ona je takoe vinovnik karakteristine intonacije u istorijskoj misli to
kom njene druge - zrele" ili klasine" - faze, koja je trajala od oko 1830.
do otprilike 1870. godine. Ovaj period karakterisala je otvorena diskusija o
istorijskoj teoriji i neprekidna produkcija narativnih prikaza kultura i druta
va prolosti. Upravo tokom ove faze naa etiri velika majstora" istoriogra
fije devetnaestog vijeka - Mile, Ranke, Tokvil i Burkhart - napisali su svo
je najvee radove.
Ono to najvie skree panju u istoriografiji ove faze jeste stepen teo
rijske samosvijesti u kojoj su njeni predstavnici sprovodili svoja izuavanja
prolosti i sastavljali odgovarajue istorijske izvjetaje i svjedoanstva. Bez
malo su svi oni bili podstaknuti uvjerenjem da stvaraju svojevrsnu perspekti
vu istorijskog procesa koji e u tolikoj mjeri biti objektivan" koliko je u su
tini bio objektivan prirodni proces pod lupom naunika, i koji e biti reali
stian" koliko su dravnici tog perioda rukovali bogatstvom velikih nacija.
Tokom ove faze, meutim, debata je imala tendenciju da skrene na pitanja
kriterijuma po kojima se moe suditi o autentino realistikoj" koncepciji
istorije. Kao i njihovi savremenici u romanu, istoriari tog doba vodili su ra
una o stvaranju slika istorije koje bi bile osloboene apstraktnosti njihovih
kolega iz ere prosvjetiteljstva, kao to su bile slobodne od iluzija njihovih
romantikih prethodnika. No, isto tako, kao njihovi savremenici u romanu
(Skot, Balzak, Stendal, Flober i braa Gonkur), uspjeli su da stvore samo
onoliko vrsta realizma" koliko je bilo modaliteta za analizu svijeta u figura
tivnom diskursu. Pored protivljenja ironijskom realizmu" ere prosvjetitelj
stva, osmislili su i brojne aktivne realizme" od kojih je svaki bio projekcija
jednog ili drugog modusa metafore, metonimije i sinegdohe. U stvari, kao
to dokazujem, istorijski realizmi" Milea, Tokvila i Rankea sastojali su se
od malo ega vieg osim kritikih razrada gledita i perspektiva koje su
omoguavale tropoloke strategije prikazivanja iskustva na specifino poet
ske" naine. I u Burkhartovom realizmu" italac moe uvidjeti jo jedan
pad u taj ironijski stav od koga je sm realizam" trebalo da oslobodi istorij-
sku svijest tog doba.
Ralanjivanje ovih raznorodnih modus istorijske konceptualizacije
bilo je praeno, a u znatnoj mjeri i uslovljeno, daljim uticanjem na filozofiju
istorije. Tokom ove druge faze, filozofija istorije imala je tendenciju da na
pada Hegelov sistem, ali, uopte uzev, nije znaajnije razvila misao o istorij-
 52 METAISTORIJA

skoj svijesti iza take na kojoj ju je on ostavio. Izuzetak od ovog uoptava-

nja je, dabome, bio Marks, koji je pokuao da sjedini Hegelovu strategiju si
negdohe sa metonimijskim strategijama politike ekonomije tog vremena
kako bi stvorio istorijsku viziju koja je istovremeno bila dijalektika" i
materijalistika" - odnosno, istorijska" i mehanicistika".
Sm Marks predstavlja najdosledniji pokuaj u devetnaestom vijeku ko
ji je izmijenio istorijsko izuavanje i pretvorio ga u nauku. tavie, za njega
je bio karakteristian trajni napor u analizi veze izmeu istorijske svijesti, s
jedne strane, i stvarnih formi istorijskog postojanja, s druge. U njegovom ra
du, teorija i praksa istorijske refleksije su najue vezane za drutvenu teoriju
i praksu u kojoj su i ponikle. Vie od bilo kog drugog mislioca, Marks je bio
osjetljiv na ideoloku implikaciju bilo koje koncepcije istorije koja je doka
zivala opravdanost ideje realistike" vizije svijeta. Marksova koncepcija
istorije ponajmanje je bila ironijska; meutim on je uspio u otkrivanju ideo
lokih implikacija svakog istorijskog pojma. Time je takoe obezbijedio vie
nego plodno tlo za silazak u ironiju koja e, pak, obiljeiti svijest posljednje
faze istorijske refleksije te ere - takozvane krize istoricizma do koje je dolo
u posljednjoj treini tog vijeka.
No, istorijskoj misli nije bilo potrebno d aje Marks projektuje u njenoj
treoj, kriznoj, fazi. Krajnji uspjeh istoriara iz druge faze bio je dovoljan da
istorijsku svijest gume u ono stanje ironije koje je u stvari bilo istinska sadr-
ina krize istorizma". Stalna razrada jednog broja podjednako opirnih i
vjerodostojnih, a opet uzajamno iskljuujuih koncepcija istovetnih skupova
zbivanj, bila je dovoljna da povjerenje u zahtjev istorije za objektivou",
naunou i realizmom" ne dobije podrku. Ovo gubljenje povjerenja ve
se naziralo u Burkhartovom radu, esteticistikom po duhu, skeptinom po
pogledu na svijet, cininom u intonaciji i pesimistikom u svakom naporu da
se doe do prave" istine o stvarima.
Filozofski srodnik modaliteta koga je zastupao Burkhart u istoriografiji
je, razumije se, Fridrih Nie. Meutim, estetizam, skepticizam, cinizam i pe
simizam koje je Burkhart naprosto podrazumijevao kao osnove svoje karak
teristine vrste realizma", Nie je samosvijesno prisvojio kao probleme.
tavie, shvatao ih je kao manifestacije stanja duhovne dekadencije koja e
dijelom biti prevaziena osloboenjem istorijske svijesti od nemogueg ide
ala transcendentalno realistike" perspektive svijeta.
U svojim ranim filozofskim radovima, Nie je uzeo kao svoj problem
ironijsku svijest svog doba i, samim tim, specifine forme istorijske koncep-
tualizacije koje su je odravale. I, poput Hegela prije njega (iako u drugai
jem duhu i sa drugaijim ciljem u perspektivi), eleo je da ralani ironiju, a
da prethodno ne upadne u iluzije naivnog romantizma. Meutim, Nie je u
velikoj mjeri doista predstavljao povratak romantike koncepcije istorijskog
procesa sve dok je pokuavao asimilovati istorijsku misao u predstavu
umjetnosti koja metaforiki modus koristi za svoju paradigmatinu figura
tivnu strategiju. Nie je govorio o istoriografiji koja je svjesno metaistorijska
u sopstvenoj teoriji i superistorijska" u svom cilju. Njegova je odbrana, pre
UVOD 53

ma tome, bila odbrana samosvijesne metaforike spoznaje istorijskog polja;

drugim rijeima, ona je samo metaforiki ironijska bila u svojim namjerama.
U Nieovim razmiljanjima o istoriji, psihologija istorijske svijesti otvoreno
i spremno iekuje analizu; tavie, njeno porijeklo u specifino poetskim
poimanjima jasno je obznanjeno. Kao rezultat toga, Nie je, koliko i Marks,
osmislio osnovu za taj pad u krizu istorizma" dokle se inae srozala istorij-
ska misao njegovog doba.
No, tek kad je odluio da odgovori na krizu istorizma, Benedeto Kroe
je sproveo svoje monumentalno eprkanje po dubinskoj strukturi istorijske
svijesti. Poput Niea, i Kroe je prepoznao daje kriza odraz trijumfa sutin
ski ironijskog stava u tadanjoj svijesti. I, kao i on, nadao se da e iistiti
istorijsku misao od ove ironije tako to e je prevashodno utopiti u umjet
nost. Meutim, tokom tog procesa Kroe je bio motivisan da stvori karakte
ristino ironijsku koncepciju same te umjetnosti. U naporima da asimiluje
istorijsku misao za umjetnost, samo je, na kraju krajeva, postigao to da isto
rijsku misao sprovede u dublju svjesnost njenog sopstvenog ironijskog sta
nja. Naknadno je pokuao da je spase od skepticizma koji je ova uzdignuta
samosvijest unaprijedila utapanjem istorije u filozofiju. Meutim, jedino u
emu je uspio jeste unoenje istorijskih elemenata u filozofiju, na taj nain
uinivi je ironijski samosvjesnom u pogledu sopstvenih ogranienja, to je
kasnije postala i sama istoriografija.
Tako zamiljen, razvoj filozofije istorije - od Hegela, preko Marksa i
Niea, do Kroea - moe se porediti sa evolucijom istoriografije od Milea,
preko Rankea i Tokvila, do Burkharta. Isti ti osnovni modaliteti
konceptualizacij pojavljuju se i u filozofiji istorije i istoriografiji, premda u
razliitom nizu svojih potpuno artikulisanih oblika. Sutina je u tome to se,
uzeta kao cjelina, filozofija istorije okonava u istom ironijskom stanju do
koga je stigla i istoriografija u posljednjoj treini devetnaestog vijeka. Ovo
ironijsko stanje razlikovalo se od svog ekvivalenta iz ere prosvjetiteljstva je
dino po prefinjenosti sa kojom je opisano u filozofiji istorije, kao i po opse
gu uenja koja su pratila njenu razradu u istoriografiji vremena.
 GLAVA 1

ISTORIJSKA IMAGINACIJA IZMEU

METAFORE I IRONIJE
Uvod
Evropska kultura devetnaestog vijeka svuda je izraavala gnjev zbog
realistikog shvatanja svijeta. Termin realistiki44, naravno, znaio je mno
go vie od pukog ,,naunog poimanja svijeta, iako su izvjesni samoprokla-
movani ,,realisti, poput pozitivista i socijalnih darvinista, izjednaavali svoj
,,realizam sa onom vrstom poimanja prirodnih procesa koju su omoguava
le fizike nauke. No, ak i ovdje termin realizam44 imao je konotacije koje
su navodile na zakljuak d aje u tome kudikamo vie sudjelovalo neto dru
go osim proste primjene naune metode na podatke o istoriji, drutvu i
ljudskoj prirodi. Naime, uprkos njihovoj generalno naunoj44 orijentaciji,
realistike44 aspiracije mislilaca i umjetnika devetnaestog vijeka bile su ute
meljene na saznanju daje bilo kakav napor za razumijevanje istorijskog svi
jeta izazivao posebne probleme i potekoe koje se esto nisu iskazivale u
pokuaju da se svijet spozna kroz isto nauni proces.
Najhitniji od ovih problema stvorila je injenica da su poslenici istorij
skog procesa bili zabarikadirani u njemu ili upleteni u njega na nain na ko
ji, recimo, uesnik prirodnih procesa nije bio. Postojalo je osjeanje u kome
je individua legitimno mogla prihvatiti da se ovjek nalazi i u prirodi i van
nje, da uestvuje u prirodnom procesu, ali i da moe prevazii taj proces u
svojoj svijesti, zauzeti mjesto van njega, i vidjeti ga u njegovim manifestaci
jama na onim nivoima prirodne integracije koji su dokazivo bili neljudski i
preljudski. Meutim, kad je re o odraavanju na istoriju, inilo se da jedino
ovjek od svih prirodnih bia ima istoriju; u tu svrhu, istorijski proces44je
postojao samo u obliku opteg ljudskog procesa. A poto je ovjeanstvo44
sainjavalo jedinu zamislivu manifestaciju tog procesa koji se zvao istorij
ski44, inilo se nemoguim da se o njemu kao cjelini donose takve generali
zacije koje se mogu opravdano donijeti o prirodi44 u njenim isto fizikim,
hemijskim i biolokim dimenzijama. Realizam44 u prirodnim naukama mo
e se izjednaiti sa naunim metodom44 koji nije poeo da se razvija prije
Njutna kad je u pitanju analiza prirodnih procesa. No, ono od ega se reali-
58 METAISTORIJA

stika koncepcija istorije mogla sastojati bio je problem, ba kao to su pro

blemi bili i definicije slino iluzornih termina kao to su ovjek", ,,kultura
i drutvo41. Svaki pojedini bitniji kulturni pokret i ideologija devetnaestog
vijeka - pozitivizam, idealizam, naturalizam, (knjievni) realizam, simboli
zam, vitalizam, anarhizam, liberalizam, i tako dalje - isticao je da je najdalje
otiao u realistikom41 poimanju drutvene stvarnosti. ak i simbolistiko
miljenje da svijet jeste uma simbola11, kao i nihilistiko negiranje vjere u
bilo koji mogui sistem saznanja, bili su praeni argumentima zasnovanim
na realistikoj11prirodi takvog svjetonazora.
Biti realista11 znailo je jednostavno sagledati stvari onakvim kakve
one doista i jesu, i izvui najpodesnije zakljuke na osnovu takvog kristal
nog razumijevanja stvarnosti odvijanja tako shvaenog ivota. Tako zami
ljeno posezanje za sutinskim realizmom11 istovremeno je bilo epistemolo
ka i etiko. Bilo je mogue navesti isto analitiku ili perceptivnu prirodu
neijeg realizma11, kao to su to inili slikari impresionizma, ili moralne i
normativne implikacije neije vizije, to su inili neomakijavelisti povodom
politikih teorija, poput Trikeove. Ali tvrdnja da se polazi od realistike11
pozicije u vezi sa bilo kojom stvari zahtijevala je odbranu od takvog stava u
najmanje dvije take - epistemoloke i etike.
Iz nae superiorne perspektive osme dekade dvadesetog vijeka*, u stanju
smo vidjeti da su najznaajnije teorijske i ideoloke diskusije koje su preplavi
le Evropu izmeu Francuske revolucije i Prvog svjetskog rata, u biti bile ras
prave razliitih grupa oko toga koja od njih ima pravo da utvrdi od ega rea
listika11 predstava drutvene stvarnosti treba da se sastoji. Realnost11jednog
ovjeka bila je utopija11 za drugog, a za ono to se inilo d aje kvintesencija
realistike11pozicije oko jedne dileme, mogla je biti kvintesencija naivnosti11
iz druge perspektive o toj istoj stvari. Ono to je najinteresantnije za itav taj
period, ako ga shvatimo kao okonanu dramu izuavanja i tumaenja, jeste iz
vjestan generalni autoritet sa kojim je gledite realizma11 samo sebe predsta
vljalo. Za sva doba, ak i ona najreligioznija, kao to je era srednjeg vijeka, to
gledite dosee svoju integralnu dosljednost kroz predubjeenje o sopstvenim
kapacitetima da jednostavno zna realnost44 i da prema njenim izazovima rea-
guje realistiki44podobnim odgovorima. Irazita elja da se bude realistian41
ne mora, naime, odraziti ni specifinu koncepciju onoga ta je u stvari sutina
realizma44 ni ta znai biti nerealistian14. Problemi realistikog11 pristupa
stvarnosti, naime, preteno su slini onima sadranim u idejama o lucidnosti11
i zdravlju11. Takve ideje umnogome je lake defmisati pomou onoga to su
ljudi datog vremena i mjesta prepoznali kao njihove suprotnosti - ludilo11 i
bolest11. Na taj nain, specifinu sadrinu koncepcije realizma14 nekog doba
takoe je lake defmisati slijedei postulat koji je ta era u cjelini smatrala
nerealizmom44 i utopijom44. A, kad je u pitanju pokuaj da se karakterie
istorijsko miljenje jednog doba u kome se mnogo razliitih koncepcija isto-

* Treba imati na umu daje Hejden Vajt publikovao ovu svoju knjigu 1973. godine. - Prim.
prev.
IZMEU METAFORE I IRONIJE 59

rijskog realizma nadmee za hegemoniju, neophodno je upitati ta je to o e

mu su se te razliite koncepcije realizma" sloile kad je re o nerealizmu i
,,utopiji u generalnom istorijskom miljenju.
Teoretiari istorije devetnaestog vijeka u sutini su se slagali da su
glavni oblici istorijske misli perioda koji im je direktno prethodio - perioda
prosvjetiteljstva - omoguili modele opasnosti sueljavanja sa bilo kakvom
istorijskom teorijom koja polae pravo na autentini realistiki" pogled na
svijet. To ne znai da su potpuno odbijali sve istoriografske rezultate misli
laca prosvjetiteljstva. U stvari, izvjestan broj filozofa, a ponajprije Volter,
nastavio je da iri veliki uticaj u periodu romantizma, a sm Volter smatran
je za ideal vrijedan podraavanja u krugovima istoriara kakav je bio, na pri
mjer, Mile. No, bez obzira na sve, uopteno gledajui, ono emu je strijemi-
la istorijska misao devetnaestog vijeka u realistikoj" istoriografiji najbolje
se moe okarakterisati kroz zamjerke te misli prethodnicima iz osamnaestog
vijeka. A ono emu se u najveem broju istoriografskih radova u prosvjeti
teljstvu zamjeralo bila je njihova sutinska ironija, ba kao to se veini tih
radova u domenu kulturne refleksije zamjeralo na skepticizmu.
Treba, meutim, naglasiti, da se nije zamjeralo onome to se obino
smatralo glavnom karakteristikom prosvjetiteljske filozofije istorije ili, bo
lje, njenim pretpostavljenim optimizmom" i doktrinom napretka koja ju je
obino pratila. Istorijski mislioci tokom veeg dijela devetnaestog vijeka ni
su bili nita manje zainteresovani od svojih kolega iz osamnaestog za dola
enje do osnov za vjerovanje u mogunost napretka", s jedne strane, i do
neke vrste opravdanja istorijskog optimizma", s druge. Za veinu njih poj
movi napretka" i osjeanja optimizma" bili su kompatibilni sa realisti
kim" pogledom na svijet i sa njihovim nadama da e mu svojim istorijskim
pisanjem samo pridonijeti. Za njih je bitna stvar bio podatak da pojam na
pretka i neizbeni pojam optimizma jo uvijek nisu imali odgovarajue kog
nitivno opravdanje. Neki od njih - pogotovo Tokvil i Burkhart - strahovali
su da upravo takvo opravdanje nikada nee biti moguno pa, zbog toga, do
nekle depresivna intonacija i odlikuje njihova djela, za razliku od one koju
pronalazimo u krajnje optimistikim duama kao to su Mile (njegovi rani
radovi) i Marks (svi njegovi radovi).
Iz opteg ugla, realizam" istorijske misli devetnaestog vijeka sastoji se
u potrazi za valjanim tlom podesnim za vjerovanje u optimizam i za udalja
vanje od punog, nerazblaenog poimanja o neuspjehu istorijskih mislilaca
osamnaestog vijeka da to isto omogue. Ako bi trebalo razumjeti specifinu
prirodu istorijskog realizma devetnaestog vijeka, smatranim inae matricom
nainjenom od zajednikih vjerovanja razliitih kola istorijske misli tog
vremena, onda se prvo mora tano orediti priroda neuspjeha istorijske m isli
devetnaestog vijeka. Taj neuspjeh, po mom miljenju, nije bio u nedostatku
naunog dostignua - drugim rijeima, nedostatku znanja - niti u neadekvat
noj teoriji istorijske refleksije. On se sastojao od ironijskog modusa u kome
su nauna istraivanja i teorijske sinteze oblikovali izuzetni istorijski mislio
ci prosvjetiteljstva.
60 METAISTORIJA

Dijalektika u istoriografiji prosvjetiteljstva

Istorijska refleksija osamnaestog vijeka nastala je u pokuaju da se
sprovedu metonimijske strategije redukovanja na istorijske podatke kako bi
se opravdalo vjerovanje u mogunosti ljudske zajednice zamiljene u modu
su sinegdohe. Drugaije reeno, prosvjetiteljstvo je pokualo da opravda or-
ganicistiku koncepciju idealne ljudske zajednice na osnovu analize drutve
nog procesa koji je po svojoj prirodi u sutini mehanicistiki. Na taj nain,
prema tome, prosvjetiteljstvo je kritikovalo drutvo kroz optiku ideala koji je
bio moralan i principijelan, iako se ta kritika pokuala predstaviti kao ista
analiza uzroka istorijskih procesa. Sledstveno tome, zavrni dio u kome je
istorijsko predstavljanje trebalo da bude koristan doprinos, nije bio u skladu
sa sredstvima koja su doista koriena u konstruisanju istorijskih naracija.
Rezultat ovog sukoba izmeu sredstava istorijskog predstavljanja i zavrnog
dijela kome je ono mislilo da doprinese, kasnije e odvesti misao o istoriji u
poziciju koja je prenaglaeno i militantno ironijska. Ono to je zapoelo kao
kreativna tenzija u ranoj istorijskoj misli prosvjetiteljstva izmeu kominih i
tragikih koncepciji zapleta u istoriji, izmeu mehanicistikih i organicisti-
kih koncepcija njenih procesa, i izmeu relevantnih konzervativnih i radikal
nih implikacija, postepeno je degradiralo u nejasnou i, na kraju, u ambiva
lentnost, bar to se tie svih glavnih problema istoriografskog predstavljanja
i generalnih drutvenih ciljeva. Do posljednje etvrtine osamnaestog vijeka,
ova ambivalentnost pretvorena je u ironiju koja se izraavala u istorijskoj
epistemologiji, inae velikim dijelom skeptinoj i etiki orijentisanoj, koja je
bila inspirisana oevidno relativiziranim skepticizmom. Do kraja prosvjeti
teljstva, mislioci kao to su Gibon, Hjum i Kant efikasno su razbili razliko
vanje izmeu istorije i fikcije na kome su raniji mislioci poput Bela (Bayle) i
Voltera zasnivali svoje istoriografske aktivnosti. Zamjeranje fikcionalizaci-
ji istorije i ovom ironijskom stavu prije postavljanja kljunih ,,naunih za
dataka bilo je ono to je najvie interesovalo istoriare osamnaestog vijeka, a
protiv ega su bili Herder, Berk i pokret Sturm und Drang. No, prije no to
se ova pobuna uopte moe razumjeti, mora se doi do tropoloke dinamike
istoriografske tradicije kojoj se ona protivila.

Konvencionalne koncepcije istoriografije

U osamnaestom vijeku, mislioci su konstantno razlikovali tri vrste
istoriografije: bajkovitu, istinitu i satirinu. Bajkovita istoriografija bila je
ist rezultat mate; injenice su se izmiljale i predstavljale sub specie hi-
storiae, ali samo da bi zabavile ili zadivile neim u ta je imaginacija bila
spremna da vjeruje kao u bitan aspekt stvarnosti. Nepotrebno je rei da je
misliocima poput Bela i Voltera ova vrsta histoire romanesque bila ispod
svakog nivoa i neto to istoriar ne moe da pie a ozbiljan ovjek da ita.
Istina je bila ono ime se istorija izriito bavila i nita osim toga - ili je ta
ko, bar glasila teorija. U tom smislu je Bel, na primjer, napisao u svom
Istorijskom rjeniku:
IZMEU METAFORE I IRONIJE 61

Istorija je, generalno govorei, najsloenija literarna kompozicija kojoj se

jedan autor moe posvetiti, ili bar jedna od najsloenijih. Ona iziskuje ubjedlji-
vost miljenja, plemenit, ist i koncizan stil, besprijekoran integritet autora,
mnogo izvrsnog materijala, kao i vjetinu njegovog slaganja u zavidan redosljed
i, pored ostalog, mo odupiranja instinktu religioznog uzbuenja, koji nas pod-
stie da naprosto viemo ono za to mislimo daje istina [tom I, str. 170].
S obzirom na to da je istina dua istorije, smatram da je za istorijsku
kompoziciju od velikog znaaja da bude liena svih lai. Ona treba da odie i
svim ostalim istotama i savrenstvima da bi bi bila istorija a ne puka bajka ili
romansa liena istine [173],
Istoriar, zatim, mora na svaki nain da izdubi put do istine, izbjegava
jui pri tom, koliko je god to ljudski mogue, bajkovitost" po svaku cijenu,
i priguujui sopstvene predrasude i partijske interese strahujui da e mo
da postati rtva zbog blaenja. Bel u tom smislu kae:
Negativno ponaanje veoma je izraeno i kod onih ljudi koji su ivjeli po
svijetu kao i kod onih van njegovih tokova, tako da to ovjek vie tei da bu
de verodostojan i istinit, utoliko vie upada u opasnu situaciju da ga optue za
objavljivanje pisanih kleveta [Istorija i satira"].

Bejlov cinizam ne bi smio proi neopaeno. Bel sugerie da je svaki

iole istiniti iskaz o ljudskoj civilizaciji predodreen da zadobije etiketu kle
vete jednostavno zato to je uobiajena struktura nae civilizacije vie nepo
tena nego plemenita, i to je sama istina zbog toga izloena mogunosti da
zadobije aspekte klevete.
Piui jednu generaciju kasnije, Volter je reagovao na slian nain:
Istorija jeste rcital podataka predstavljenih kao istina. Bajka, nasuprot to
me, jeste rcital podataka koji su predstavljeni kao fikcija {Djela, X, 61).
Sve je prilino simetrino. Ipak, Volter povlai liniju izmeu istinite prezen
tacije ljudskih greaka i nesuvislosti, i onih istorija napisanih da bi blatile
kroz falsifikate. Spominjui izvjesna lana sjeanja41 (objavljena pod ime
nom gospoe de Mentenon), Volter je zapazio:
Gotovo svaka stranica uprljana je lanim i zlobnim izjavama o carskoj
porodici i ostalim vodeim porodicama u kraljevstvu, bez i najmanjeg autoro
vog pokuaja da svoje klevete bar malo prekrije lanim bojama. Ovo nije pisa
nje istorije; ovo je pisanje kleveta koje zavrijeuje stub srama [Fil. rje., Dje
la, X, 86-87], ' ' '
Naravno, u djelima kao to je njegova Filozofija istorije, Volter nije
prezao od uvrtanja injenica ili komentara povodom njih zbog cilja za koji
se borio: istina protiv neistine, razum protiv gluposti i prosvijeenost protiv
sujevjerja i neznanja. Meutim, ovdje je polemiki interes bio oigledan i
njegova razmiljanja o istoriji svijeta zadobila su aspekt kritikog eseja prije
nego nauno traganje o istinitosti datih injenica. injenice su koriene sa
mo da se ukae na daleko optije istine koje je Volter htio da rasprostre pred
svoje itaoce u prigodno obojenoj formi.
62 METAISTORIJA

Pristup je sasvim drugaiji u radu kakav je Volterova Istorija arla XII.

I ovdje injenice slue kako bi podrale teoriju o gluposti" jednog vladara,
ma koliko on bio svemoan i darovit u svojim tenjama za vjenom sla
vom" kroz osvajanja i vojevanja. Kako istie Lajonel Gosman (Lionel Gos-
sman), ova istorija napisana je kao lani ep, to, pak, znai da se u njoj
opisuju dogaaji koji od arlovog ivota tvore bezmalo tragediju koja napo
sljetku ne uspijeva da to i bude, ba zbog gluposti" ciljeva koji su motivisa-
li protagonistu. Naime, Volter nikada nije proputao priliku da komentarie
krajnje nesuvislosti onoga to se moglo nazvati arlovim projektom ili pute-
estvijem, niti da ta zbivanja opskrbi slikama to su uglavnom sugerisale i
taocu izvjesne stvari koje uopte nisu morale biti izriito reene. No, bez ob
zira na sve, injenice su tretirane kao struktura objektivnih vez koje istori-
ar ne mora da povrijedi. Volter je doputao da date injenice mogu dovesti
do razliitih zakljuaka; ali dolaenje do podataka, kao i do istine o tim po
dacima, instistirao je on, moraju se drati dalje od istina - moralnih, estet
skih i intelektualnih - koje tuma eli da odvoji od razmiljanja o podacima,
kako najposlije on ne bi bio optuen za pisanje bajkovite" ili satirine"
istorije, ve hvaljen zbog opisivanja istinitog".
Naravno, tu postoji i vieznanost sadrana u poreenju istinite" istori
je sa bajkovitom" istorijom, sjedne strane, i sa satirinom" istoriografijom
s druge. Ovo navodi na zakljuak da postoje tri vrste roda istorijskog pisa
nja", dva nestabilna i jedan stabilan, sa razlikama koje su i te kako oigled
ne. Kako god bilo, u realnosti je oevidno da se mora pretpostaviti postoja
nje i etvrtog aspekta istorijske svijesti ako se za ove razlike moe pretposta
viti da su ispravne. Drugim rijeima, metaistorijska svijest je ta koja stoji
nad njima i sudi o tome koja se od tri vrste istoriografije (bajkovita, satirina
i istinita) moe staviti pred itaoca. Ukratko, oita razlika izmeu tri vrste
istorijskog pisanja, osmiljena ne kao suprotnost savreno istinitom i potpu
no izmiljenom, ve kao razliitost kombinacija istine i imaginacije, predsta
vlja oiglednu dobit u istorijskoj svijesti i svojevrsnu prednost nad istorij-
skom svijeu prethodne ere - na koju prosvjetiteljstvo slobodno moe sta
viti svoj peat.
Stav prosvjetiteljstva prema istorijskom pisanju uopte bio je ironijski.
To nije bilo samo sluenje istorijskim saznanjem radi politikih ili polemi
kih ciljeva - to je bila praksa u svim prethodnim erama - ve se to inilo sa
punom svijeu o mogunosti izbora izmeu takvog naina korienja i
prakse, i uprkos svemu, ili radi same istorije. Pisanje istorije u svrhu slube
samoj istini praktikovali su mnogi poznavaoci antike iz osamnaestog vijeka,
Ludoviko Antonio Muratori i La Kim de Sent-Palej (La Cume de Sainte-Pa-
laye), izuzetni predstavnici filoloke istoriografije, koji su prije svega brinuli
o redigovanju i kritikom sagledavanju dokumenata na osnovu naunih prin
cipa. Meutim, kritiki principi po kojima su se moral i intelektualne istine
mogli saznati izuavanjem hronika ili anala, sami po sebi ne bi predstavljali
pouzdane iskaze o onome to se dogodilo" u prolosti, da to prethodno teo
rijski nisu uinili spomenuti velikani.
IZMEU METAFORE I IRONIJE 63

Racionalisti ere prosvjetiteljstva - Bel, Volter, Monteskje, Hjum, Gi-

bon i Kant - i onaj ekscentrini neracionalista, ambatista Viko, prepozna
li su potrebu za kritikim, odnosno metaistorijskim principima pomou ko
jih uoptene istine izvuene iz kontemplacija o prolim podacima u njiho
voj posebnosti i materijalnosti mogu biti dokazane na racionalnim osnova
ma. To to one nisu dovele do stvaranja odgovarajuih principa nije bio re
zultat njihovog metoda razmiljanja, nego same sutine problema. Osam
naestom vijeku je nedostajala odgovarajua psiholoka teorija. Filozofija
ma je prijeko bila potrebna teorija o ljudskoj svijesti u kojoj razum nije do
minirao nad imaginacijom, kao u sluaju stava o istini nasuprot stavu o
greci, ali u kome je kontinuitet izmeu razuma i fantazije bio prepozna
tljiv, i u kome se mogao traiti modus njihove veze izmeu dijelova daleko
uoptenijeg procesa izuavanja dobro poznatog svijeta, kao i procesa u ko
me je imaginacija doprinosila otkrivanju istine u istoj mjeri u kojoj je i sm
razum to mogao.
Prosvjetitelji su vjerovali d aje osnova svake istine razum ali i njegova
sposobnost da sudi o proizvodima ulnog iskustva i da iz takvih iskustava
izvlai istinsku sadrinu nasuprot onome to je sugerisala imaginacija. Vol
ter, na primjer, u svojoj Filozofiji istorije, kae kako se ini da je u istoriji
prilino jednostavna stvar praviti razliku izmeu istine i lai. ovjek samo
treba da upotrebi svoj zdrav razum da bi odvojio istinito od bajkovitog, pro
izvod ulnog iskustva na koje upuuje razum, i isti takav proizvod u istorij-
skim zapisima nastalim pod utiscima imaginacije. Na taj nain dolazilo se u
priliku da se razdvoji istinito od bajkovitog, i zatim da se napie istorija u
kojoj e se jedino istiniti elementi smatrati injenicama41 pomou kojih se
onda mogu izvoditi optije intelektualne, moralne i estetske istine.
To je znailo da su itave grupe podataka iz prolosti - sve ono to je
ouvano u legendama, mitovima, bajkama - izostavljene kao potencijalni
dokaz u odreivanju istine o prolosti; drugim rijeima, govorimo o aspektu
prolosti koji su te grupe podataka direktno predoavale istoriaru koji je po
kuavao da rekonstruie ivot u svoj njegovoj cjelini, a ne samo u terminima
sopstvenih racionalnih manifestacija. S obzirom na to da su sami prosvjeti
telji bili posveeni razumu i zainteresovani da uspostave njegov autoritet
protiv sujevjerja, neznanja i tiranije njihove ere, nije bilo mogue da priute
bilo ta vie od svjedoenja o sutinskoj iracionalnosti prolih vjekova u
onim dokumentima u kojima su ti vjekovi dokumentovani svojom istinom u
mitovima, legendama, bajkama, i slino. Sm Viko je u svom vremenu bio u
stanju da uvidi kako je istorijski problem bilo upravo u nalaenju mjere do
koje isto bajkovito11 ili mitsko11poimanje svijeta moe biti primjereno, po
kriterijumu bilo kakve racionalnosti, kao osnova za razumijevanje specifi
nih istorijskih dogaanja.
Taj problem je, kako g a je Viko vidio, bio otkriti implicitnu racional
nost ak i u najiracionalnijim ljudskim zamislima, sve dok te zamisli u stvari
slue kao osnova za opisivanje drutvenih i kulturnih institucija po kojima
su ljudi mogli ivjeti svoje ivote sa prirodom i protiv same prirode. Pitanje
 64 METAISTORIJA

je glasilo: kako je racionalnost (njegovog vremena) urasla u veu iracional

nost, a potom je i prerasla, nagonei nas da pretpostavimo kako je davna
njeg ovjeka ona vodila u stvaranju posebnog oblika civilizacijskog posto
janja? Prosvjetitelji, ba zato to su vezu razuma i fantazije posmatrali kao
antagonistiku prije nego kao vezu ,,dio-cjelina, nisu bili u mogunosti da
formuliu ovo pitanje na istoriografski koristan nain.
Prosvjetitelji istovremeno nisu negirali zahtjeve za fantazijom u ljud
skoj svijesti, ali jesu tvrdili da je problem u odreivanju onih oblasti ljud
skog izraza u kojima je punopravno prisustvo fantazije moglo biti logiki
dozvoljeno i u kojima joj je prisustvo bilo zabranjeno. Oni su pre bili skloni
da misle kako je jedina oblast u kojoj je fantazija mogla ispoljiti svoj znaaj
oblast umjetnosti16, sfera koju su oni postavljali nasuprot samom ivotu11, u
bezmalo identino kontroverznoj vezi, koja je, kako su smatrali, bila osobe-
na za vezu izmeu iracionalnosti11 i racionalnosti11. ivot11 nasuprot
umjetnosti11, morao je biti voen razumom, pa je ak i umjetnost11 morala
da se ostvaruje u punoj svijesti o razlikovanju izmeu istine11 i fantazije11.
I, s obzirom na to daje istorija prvenstveno bila ivotu11, dok je umjet
nosti11 to bila tek sekundarno, morala je biti sroena ne samo pod vodstvom
razuma ve je, u njenoj najiroj perspektivi, morala biti i razumu11, kori
stei pri tom sva mogua saznanja nerazumu11 da bi potencirala razum
kao element u ivotu i umjetnosti.

Istorija, jezik i zaplet

U tekstu o figurativnom jeziku11 u svom Filozofskom rjeniku, Volter
je napisao:
Revnosna imaginacija, strast, elja - najee prevarena - dovodi do fi
gurativnog stila. Ne priznajemo ga u istoriji jer isuvie metafora moe biti ko
dljivo, i to ne samo zbog jasnoe, nego i zbog istine, jer bismo govorili vie ili,
moda, manje o toj samoj stvari [Radovi, IX, 64],
On je napao crkvene oce zbog njihovog pretjeranog korienja figura
tivnog jezika kao sredstva prezentacije i objanjavanja svijeta i njegovih
procesa. Tu zloupotrebu figurativnog jezika poredio je sa njegovim pravil
nim korienjem u djelima klasinih pjesnika kao to je Ovidije, koji je znao
kako da razlikuje knjievno istiniti i bajkoviti svijet i koji se, kako je Volter
naglasio, sluio tropima i figurama na takav nain da ne zavara11 nikoga
(ibid., 73). Istoriarev jezik, kae Volter, mora biti striktan koliko i sm ra
zum koji ga je vodio prilikom potrage za istinom o prolosti, doslovan prije
nego figurativan u njegovoj prezentaciji svijeta koji vidi pred sobom.
Meutim, isti kriterijum korien je i za utvrivanje vrijednosti doku
menata koji su iz prolosti naili u oblandi figurativnog jezika. Za poeziju,
mit, legendu, basnu nije se smatralo da posjeduju bilo kakvu istorijsku vri
jednost. im su prepoznati kao produkti fantazije, svjedoili su jedino o la
kovjernoj prirodi imaginacije koja ih je stvorila ili o stupidnosti onih koji su
ih uzimali kao istine. Iz ovog razloga istorijski prikazi o dalekim erama koje
IZMEU METAFORE I IRONIJE 65

su stvarali prosvjetitelji smatrani su gotovo samo kao puki komentari ili pri
kazi istorijskih radova doista stvorenih u ta daleka doba.
Izuavanje istorijske dokumentacije obavljano je, naravno, na visokom
nivou, o emu svedoe djela velikih erudita tog perioda. Meutim - kao to
je pokazala Gosmanova studija o La Kim de Sent-Paleju i naunim krugovi
ma u kojima se on kretao - ovi ljudi nisu imali nikakav kritiki princip po
kome bi podatke iz svojih hronika o starinama saeto uklapali u opte istorij
ske prikaze procesa opisanih u tim hronikama. U najboljem sluaju, u istori-
ografijama tog doba - ak i u radovima velikog Edvarda Gibona - postoji u
osnovi samo komentar o knjievnim ostacima volebnih istoriara klasine
ere, komentar koji je manje-vie ironijski i u skladu sa Gibonovim percepci
jama racionalnosti istoriara iji rad on parafrazira i komentarie.
U stvari, koncepcija prosvjetitelj o problemu prezentiranja istorije u
verbalnom modelu kroz prikaz svijeta prolosti, jedva da je bila izdignuta
iznad nivoa svijesti vidljivog u njihovoj brizi - treba li ijedan dati skup
istorijskih dogaaja da bude emplotovan kao ep, komedija ili tragedija.
Problem izbora podesnog modusa za prezentaciju - u vidu jedinstvene al
ternative - odgovara razlici nainjenoj na epistemolokom nivou izmeu
bajkovitih, satirinih i istinitih prikaza prolosti. Oblik epa, prema optem
miljenju, ne odgovara prezentaciji istorijskih dogaaja; stoga Volterovu
Anrijadu, epsku poemu o karijeri Anrija IV, iako generalno ocijenjenu
kao tour de force - poetski trijumf, ne bi trebalo uzeti ozbiljno, ni kao
model valjan kako istoriarima tako i pjesnicma. Prosvjetitelji su intuitiv
no osetili (i to prilino tano) d a je oblik epa postao podrijeen kosmolo-
giji izraenoj u Lajbnicovoj filozofiji, sa njenom doktrinom o kontinuitetu
kao vodeem ontolokom principu, i njenom idejom da su sve promjene
samo siune transformacije ,,prirode, tipa korak-po-korak, iz jednog sta
nja ili oblika u drugi, i da se njena sutina uopte ne mijenja. Sve ove ide
je bile su u oitoj suprotnosti sa logikom protivrjenosti i principima iden
titeta u okviru naela da je racionalnost osmiljena da izrazi dominantnu
misao tog doba.
Ipak, izbor izmeu komedije i tragedije, kao jedina alternativa u pisanju
narativnih prikaza prolosti, sm po sebi, ponuen je u ironijskom modusu -
kao kod mislilaca poput Mablija (Mably), ija se knjiga De la manire de
l crire l'histori (O nainu pisanja istorije) pojavila krajem vijeka. Veina
prosvjetitelja naprosto nije mogla da pojmi kako je istorija mogla nuditi tako
mnogo prilika za emplotment u tragikom modusu, i sve to, kako je Bel ra
nije istakao, uz veoma izraenu iskvarenost ponaanja... jer to vie ovjek
strijemi vjerodostojnosti iskaza, to vie dolazi u opasnost da stvara pisane
klevete. Najvjerovatniji Volterov kandidat za sie tragike istorije bio je
ari XII, ali najbolje to je uspio da stvori, razmiljajui o zbivanjima iz i
vota dotinog vladaoca, bio je prozni lani ep, zato to je, po recima Ed-
mona de Gonkura (u knjizi koju je napisao), to doba neprestano tragalo za
,,istinom o stvarima i, im bi je nalo, jedino to je moglo uiniti jeste da -
oajava.
 66
METAISTORIJA

Skepticizam i ironija
Skeptini oblik u kome se racionalizam odrazio imao je tendenciju da
inspirie isto ironijski stav prema prolosti, u periodu u kome se njime slu
io kao principom istorijskog razmiljanja. Modus kojeg su se pridravali
svi autori velikih istorijskih radova toga doba bio je ironija; to je dovelo do
toga da se u svima njima strijemi formi satire, najveem dostignuu knjiev
nog senzibiliteta te ere. Kada se Hjum okrenuo od filozofije istoriji jer je
osjeao daje filozofija postala nezanimljiva zbog skeptinih zakljuaka koji
ma je i sm bio sklon, u svoje izuavanje istorije unio je isti taj skeptini
senzibilitet. Mislio je da je, i inae, veoma sloeno zadrati svoje interesova-
nje u jednom procesu koji je posmatrao samo kao vjeno ponavljanje iste
gluposti ali u razliitim formama. Za njega je istorijski izvjetaj bio tek neto
malo vie od izvjetaja o ljudskoj gluposti. To je naposljetku uinilo da mu i
istorija postane dosadna, to se prethodno dogodilo i sa filozofijom.
Ne treba sumnjati u ozbiljnost Hjumovog velikog savremenika Gibona,
ali, naravno, ne treba ni suvie lako zanemariti Gibonovu ocenu sopstvenog
djela Opadanje i propast Rimskog carstva kao plod pokuaja da se on sam
razveseli i sebi malo skrene panju na tu temu. Gibon nam, naime, govori da
se priklonio ovom grandioznom projektu nadahnut ironijom ideje neobrazo
vanih kaluera da svoje sujevjeme obrede dre u crkvi koja se nalazila na
mjestu na kome je nekada stajao paganski hram. Navedena anegdota ne sa
mo sto otkriva Gibonov stav prema ovom zadatku, ve predoava i formu
njegove naracije o padu Rimskog carstva. Njegov opis prelaska od onoga to
je on smatrao najsrecmjim dobom prije njegove ere nije bio tragian opis
vec prije prikaz najveeg dostignua koncentrisane ironije u istorijskoj lite-
ratun. Opis se okonava 1453. godine prikazom pada Vizantije pod vlast fa-
f ? U 1^ n,-,skom predosjeaju trijumfa jednog fanatizma nad
ugim fanatizmom. Ovaj predosjeaj je, meutim, u punom skladu sa Gibo-
novim linim saznanjem o oivljavanju misli i nagovjetaja u Zapadnoj
Evropi sto je kasnije dovelo do renesanse i utrlo put dobu razuma, koje je
upravo Gibon predstavljao. S tim na umu, renesansa je zamiljena kao pro
dukt lronijske cmjenice koja zavisi od prevage jednog fanatizma nad drugim
, r !Za jl sf dovelo do preseljenja naunika iz Konstantinopolja u
Italiju ne bi li sa toga mjesta irili znanje o klasinoj antici, to e naposljet-
u posluiti (ironijski) da se zbaci i potpuno preokrene hriansko sujevjerje
srednjem v ljeu 6 ^ '^ koristil na nain na su to inili kalueri u
Ove ironije, jedna preko druge, koje je Gibonova istorija predoavala
tU7 enJa 1 prezentaciJe nisu mgle iznedriti nita
go do ironijskog stava, bar sto se tie vrijednosti i ideala kojih se sm Gi
bon drao. Na kraju, one su dovele do istog poraavajueg skepticizma pre-
? ?ie8 Je " to j pobjegne kako bi p S l
ucavanju istorije ali koji g aje doekao i na tome mjestu, smetajui ga u
sferu dinamike i misli o cjelokupnoj prolosti. J
IZMEU METAFORE I IRONIJE 67

Jedna od oiglednijih ironija Kantovog intelektualnog razvoja bilo je nje

govo naglo interesovanje, u starijim danima, za moralne implikacije istorij
skog znanja, to je bio predmet koji ga, u najzrelijoj fazi njegove filozofske
karijere, nije ni najmanje zanimao. Njegova briga kao filozofa, prisjetiemo
se, bila je da eventualno uklopi Hjumovo i Rusoovo miljenje u okvire razu
ma, sjedne strane, i legitimnosti emotivnih pretenzija na razum, s druge. Na
suprot Hjumu, on je nastojao da brani misao protiv totalnog skepticizma pozi
vajui na podruja na kojima je nauka manifestovala svoj uspjeh tvrdei da se
svijet moe racionalno spoznati. Nasuprot Rusou, tragao je za mjestom koje u
ljudskoj prirodi treba da imaju emocije i strasti, kako bi ih na taj nain osnaio
kao svojevrsne inioce moralnog i estetskog suda, ali da tom prilikom ne na
kodi autoritetu istine utvrene na naunim i racionalnim osnovama. Intere
santno je primijetiti kako su se ti stari suparnici okrenuli, u odgovarajue izmi
jenjenim formama, ka opsijedanju Kanta u poodmakloj starosti kada je on, na
veden Herderovim idejama o istorijskoj misli i istorijskim zbivanjima revolu
cije, bio prinuen da iskae svoje miljenje o epistemolokim osnovama, mo
ralnoj vrijednosti i kulturnom znaenju istorijskog saznanja.
Prijetnja skepticizma bila je prisutna pred Kantom u injenici da su lju
di nastavili da izuavaju istoriju ak iako je bilo jasno da ovjek iz istorije
nije mogao nauiti nita to prethodno nije mogao nauiti iz izuavanja hu
manizma u njegovim raznim inkarnacijama u kojima su, kao predmeti prou
avanja, imali prednost jer su direktno bili otvoreni za opservacije na nain
na koji istorijska zbivanja to nikada nisu bila. Rusoova sjenka rairila je svo
je pipke u itavom periodu Kantove sarosti kroz ubjeenje - a pri tom se
razvijajui u periodu Revolucije i njenog zaokreta prema teroru i odailjui
utiske da se svijet polako pretvara u ruinu - da itav istorijski proces u stvari
predstavlja neizbjenu degeneraciju iza fasade napretka ili gledita (karakte
ristinih za ironijske pristupe kasnih philosophes). Naime, iako se stvari mo
gu promijeniti, generalno ne postoji nita novo pod ovim nebeskim svodom,
tako da plus a change, plus c est la mme chose.*
Kao Bel i Volter prije njega, Kant je razlikovao tri koncepcije istorij
skog procesa koje je mogue prigrliti kao istinu o procesu kao cjelini. On ih
naziva eudemonistikom, teroristikom i abderitikom koncepcijom. Prema
prvoj, istorija opisuje proces neprestanog napretka u materijalnom i duhov
nom smislu ljudskog postojanja. Po drugoj, istorija predstavlja stalnu dege
neraciju ili neprekidan pad u odnosu na prvobitno stanje prirodnog ili du
hovnog sklada. Trea se odnosi na stanovite stare abderianske sekte filo
zofa cinika, po kome iako izgleda da se stvari razvijaju, u stvarnosti svi po
kreti predstavljaju jedino preraspodjelu primitivnih elementa a nipoto fun
damentalnu izmjenu u domenu ljudskog postojanja.
Trebalo bi napomenuti da ova podjela, po implikacijama u vezi sa tu
maenjem i pisanjem istorije, odgovara onim ranije korienim modusima

plus a change, plus c est la mme chose (franc.) = to se vie mijenja, to je vie ista
stvar; poznati epigram an-Baptista Alfonsa Kara - prim. prev.
 68 METAISTORIJA

komedije, tragedije i epa. Razlika izmeu Kantove formulacije epistemolo

kih osobenosti bajkovite, satirine i istinite istoriografije - sastoji se u tome
to je Kant smatrao da su sva tri modusa zasnivanja istorijskog procesa isto
toliko bajkoviti" i fiktivni". Za njega su oni predstavljali dokaze sposob
nosti uma da namee razliite vrste formalne usklaenosti istorijskog proce
sa i razliite mogunosti njegovog emplotmenta, to jest, produkte razliitih
estetikih poimanja istorijskog polja.
Meutim, Kant je isticao moralne implikacije ovih estetskih izbora i
uinke koje je odluka o emplotovanju ili stvaranju istorijskog procesa na
specifian nain mogla imati za nekoga ko je ivio istoriju - implikacije tih
izbora zbog naina na koji se zamilja sadanjost i projektuje budunost.
Istorijsko saznanje ne rjeava u veoj mjeri problem generalnog razumijeva
nja ljudske prirode jer nam ne kazuje nita o ovjeku to se ve ne moe sa
znati prouavanjem stvarnih, ivih ljudi kao pojedinaca ili grupa. Ali ono to
nam to omoguava jeste prilika da se dokui problem moralnog elementa sa
mog kraja ili svrhe zbog koje bi ivot trebalo ivjeti.
Kantov stav je otprilike glasio: nain na koji zamiljam istorijski pro
ces, inae shvaen kao proces prelaenja iz prolosti u sadanjost, u formi u
kojoj ga ja shvatam, omoguuje orijentaciju uz pomo koje se okreem bu
dunosti sa veom nadom ili veim oajem, iako se pri tom suoavam sa
perspektivama koje tom pokretu daju smisao kao pokretu prema poeljnom
cilju (ili udaljavanju od nepoeljnog cilja). Ako istorijski proces zamislim
kao manifestaciju degeneracije (a ja zamiljam daje taj proces, iznad svega,
saznanje o predstavi" koja prolazi i o reviziji pred istoriarevim oima), ja
u ivjeti takvu istoriju kako bih istorijski proces doveo do izopaavajueg
kraja. Slino tome, ako zamislim da je predstava bilo ta vie od vraijih
stvari to se kotrljaju jedna za drugom", reagovau tako da preokrenem eru u
kojoj ivim i pretvorim je u statinu eru, to jest onu u kojoj e napredak biti i
te kako mogu. Ali ako, s druge strane, zamislim predstavljanje istorije, sa
svim njenim glupostima, porocima, sujevjerjem, neznanjem, nasiljem i pat
njom, kao proces u kome sama ljudska priroda menja tu svoju sposobnost da
stvara ova zla u sposobnost da na njih reaguje moralnim razlogom u jednom
jedinstvenom ljudskom projektu, tada u i sam reagovati da bih sproveo ovu
transformaciju. tavie, postoje izvrsne vanistorijske osnove za prihvatanje
ovakvog gledita o istoriji po kome je ona ivjela i bila osmiljena u misli.
Ovakve osnove omoguila je filozofija u kojoj se pojam razuma koristi kao
opravdanje za stvaranje prirode ovjeka koja je bila u stanju da dosegne do
svojih uroenih moi jo od svojih poetaka.
Takva koncepcija istorije koju je razloio Kant jeste ironijska, ali njena
ironija je ublaena principima filozofskog sistema u kome je skepticizam za
ustavljen na korak od odbacivanja samog razuma. Ipak, Kantova zamisao
istorije u znaajnoj mjeri ostaje u okviru prosvjetiteljskog racionalizma. Mo
dalitetu suprotstavljenosti kojim su stvari u istoriji povezane i srodne u mi
sli, nije dato mjesto pored modaliteta kontinuiteta i naizmjeninosti, koji su
sami mogli dovesti do odgovarajueg uvaavanja materijalnosti, individual
IZMEU METAFORE I IRONIJE 69

nosti i ivopisnosti istorijskih zbivanja razmatranih samo zbog njih samih.

Kant je gledao na istorijske podatke kao na pojave kod kojih se, kao uosta
lom i u prirodnim pojavama, smatra da je priroda podreena zakonu (ili,
tanije, univerzalnim i konstantnim zakonima uzronosti). To znai da je on
istorijsko polje tumaio metonimijski, kao suprotnost uslovljenu uzrono-
-posljedinom, drugim rijeima spoljanjom vezom. Nije postojao nauni
razlog, bar za Kanta, za pokuaj, kao to je Lajbnic uradio, sinegdohikog
raspoznavanja dijelova tog polja u njihovoj funkciji komponenata cjeline.
Kada se sve uzme u obzir, Kant je shvatio istorijski proces manje kao sazri
jevanje od jednog stepena do drugog u ivotu ovjeanstva, nego samo kao
nerjeivi meusobni sukob vjeito suprotstavljenih principa ljudske prirode
- racionalnog, sjedne strane, i iracionalnog s druge. Zbog toga je i bio pri
nuen da zakljui, jo jednom u skladu sa tradicijom prosvjetiteljskog racio
nalizma koji su afirmisali Bel, Volter, Hjum i Gibon, da u krajnjoj analizi
istorija mora biti sagledana prije sa estetskog nego sa naunog stanovita.
Jedino se tako ona moe preobratiti u dramu, ije se rijeenje prije moe za
misliti kao komino razrijeenje nego kao tragiki poraz ili bezvremeni ep o
sukobu sa bilo kojom naroitom problematikom uopte. Kantovo rasuiva
nje o izboru kominog utiska u vezi sa znaenjem cjelokupnog procesa, na
kraju krajeva, imalo je etiku svrhu. Predstava istorije morala je biti osmi
ljena kao komina drama, inae ljudi ne bi bili u stanju da prihvate te tra-
gike projekte kojima su sami mogli haos pretvarati u znaajno polje ljudske
preduzimljivosti.
Glavni tok racionalistike istoriografije prosvjetiteljstva zaet je u sa
znanju da istorija ne bi trebalo da bude pisana samo da zabavi, niti prosto u
interesu trenutno prioritetnog konfesionalnog ili politikog cilja. Racionalisti
su shvatili d aje neophodno imati kritiki princip kao uputstvo za razmilja
nje o istorijskom izvjetaju, ako ve planiraju da stvore neto vie od pukih
hronika ili ljetopis. Oni su poeli svoj rad svjesno se suprotstavljajui ro
manesknim ili galantnim14 istoriarima (historiens romanesques ou galants)
prethodnog vijeka, tanije onoj vrsti zabavne44 istorije koju su pisali Abe
de Sen-Real (Abbe de Saint-Real) ili ari de Sen-Evermon (Charles de Sa-
int-Evermond), ti najuoljiviji predstavnici libertinske44 istorijske teorije i
prototipa estetske44 istoriografije koju su, docnije, zastupali Valter Pater
(Walter Pater) i Egon Fridel (Egon Friedell). Istorija je, kako su uvidjeli fi
lozofi44 {philosophes), morala biti istinita44 kako bi mogla tvrditi da poua
va i prosvijetljuje44 itaoca, istovremeno ga zabavljajui i oduevljavajui44.
Ono to je sr problema, pak, jeste doi do najpravinijeg kriterijuma po ko
me bi istinu bilo najlake spoznati. Ili, ukratko, kakav je oblik istina trebala
da zadobije? ta bi bila paradigma istine u optem smislu, u odnosu na ono
pomou ega bi istinito svjedoanstvo o nekim pojedinostima trebalo da bu
de prepoznato?
Kako bismo razumjeli odgovore racionalista na ova pitanja, nije dovolj
no samo ukazati na njihovo razlikovanje bajkovite44 i satirine44, s jedne
strane, i istinite44 istorije, s druge. Nije dovoljno ni samo ukazati na optu
 70 METAISTORIJA

zamisao o istini izraenoj u njenoj formalnoj odanosti principima empirij

skog ustrojstva podataka, niti na racionalnu kritiku ocene dokaza i narativne
prezentacije njihovog ,,znaenja u dobro ispripovijedanoj prii. Moemo
razumjeti ta se time imalo na umu samo ako razmotrimo vrste istorijskog
miljenja koje su racionalisti odbacili ili nedovoljno cenili kao alternative
njihovim ironijskim predrasudama i skeptinim tendencijama.

Glavne forme istoriografije pre ere prosvjetiteljstva

U svom klasinom djelu o istorijatu istorijskog pisanja, Geschichte der
neuren Historiographies, Eduard Fiter (Eduard Fueter) je uoio etiri glavne
strukture u istorijskoj tradiciji Evrope sedamnaestog vijeka na osnovu kojih
se, i uprkos kojima se, razvilo ono to je on nazvao ,,odraenom ili kriti
kom istoriografijom prosvjetiteljstva. To su bile crkvene (i uglavnom -
fesionalne) istorije; etnografske istorije koje su pisali misionari i prouava-
oci novih svjetova koje je era istraivanja i otkria pribliila naunom i isto
rijskom izuavanju; istoriografije o velikim eruditama iz raznih perioda sta
rine, veinom filoloke u svojim pristupima i obino posveene stvaranju
tanih hronika i ljetopisa o dalekoj i bliskoj prolosti; i, naposljetku, histori
ographie galante ili romanesque, zasnovane na romanima intrige i ljubav
nih afera napisane u otvoreno beletristikom duhu (Fiter, 413). Za ove po
sljednje, koje je Fiter u svojoj ozbiljnosti uenog njemakog pozitiviste mo
rao prebrzo da odbaci, smatralo se da imaju istu onu vezu sa humanistikom
istoriografijom renesanse koju je salonska mitologija rokoko pjesnik do
vela do robustnog neznabotva velikih pjesnika renesanse (i b i d 412). Bio
je to, kae Fiter, istoriografski ekvivalent galantnog stila u muzici toga
vremena (ibid.).
Ono to je upadljivo kod etiri strukture u istorijskoj misli sedamnae
stog vijeka do kojih je doao Fiter jeste stepen u kome su prve dvije - crkve
na istorija i etnografska istorija - inspirisane munim osjeanjem fatalne i-
zme u ljudskoj zajednici, religioznom podijeljenou u pogledu konfesional
ne istorije, i rasnom i prostornom separacijom u pogledu etnografske istorije
(one vrste koju su pisali Las Kazas [Las Casas], Ovijedo [Oviedo], Herera
[Herrera], itd.). Tu je rije o istoriji pisanoj uprkos zebnjama od podjela koje
su bile najoigledniji dokaz fatalnog zaustavljanja razvoja cjelokupne ljud
ske civilizacije.
FIroniarska forma koju je istorijsko pisanje planiralo da stavi u ruke
velikim istorijskim eruditama toga vijeka - Mabijonu (Mabillon), Tijemonu
(Tillemont) i, malo kasnije, Muratoriju - predstavlja karakteristino istorio
grafski pokuaj da se razumije ona vrsta kontinuiteta koja bi mogla biti stvo
rena kako bi od te ralanjene realnosti sainila jednu sasvim shvatljivu cje
linu. U hroniarskim formama istorijskog pisanja ja sam naslutio ne samo
krajnji napor da se uspostavi neka vrsta poretka nego i preutnu sugestiju da
bi poredak sa temporalnom uestalou mogao biti jedini imperativni princip
u iznalaenju bar nekog smisla. elja za istinom i samo istinom, kao i pri
IZMEU METAFORE I IRONIJE 71

nudna potreba suoavanja sa zbivanjima jedino u njihovim spoljanjim

aspektima - kao funkcijama u jednom dosljednom poretku - bile su u sutini
osnove kritikih principa pomenutih erudita. Istovremeno, ta elja je posta
vila i granice njihovoj koncepciji istorijskog shvatanja. Kao oblik istorijske
prezentacije, hronike su predstavljale napredak u kritikoj svijesti nasuprot
radovima istaknutih konfesionalnih istoriara (kao to je Don Foks [Foxe])
i velikih etnografa (kao to je Las Kazas). Autori hronik nastojali su da se
izdignu iznad predrasuda i pristrasnih licemjerstava ispoljenih u istoriografi-
jama punih religioznih rasprava i opisa rasnih sukoba u prvom planu. Mani
hejskoj prirodi ovih potonjih, oni su se opirali poretkom vremenske dosljed
nosti kao modusom prezentacije koji je bar istoriara liavala mrlje subjekti-
vinosti i nesuvislih izgovora. Pokuavali su biti hladni i neometani svojim
materijalom nasuprot konfesionalistima i etnografima, koji su u potpunosti
bili lino upleteni u istorije koje su pisali. Meutim, na kraju su bili u stanju
samo da stvore materijale pomou kojih se mogla napisati prava istorija, ali
ne i prava istorija u pravom smislu te rijei. Isto se moe rei za njihove na
sljednike - ak i za La Kima de Sen-Pelea - u narednom vijeku.
Ono to se mjerilo moralnom strau konfesionalista i hladnoom hro-
niara, i ono kultivisanje isto estetike istoriografije osobene za galantne
istoriare, ini se d aje manje retrogradno od onoga u ta nas je ubijeivao
Fiter. Ako je Sen-Real uinio mrvicu vie od toga da preusmjeri" svoje i
taoce opisujui zabavne i dirljive" dogaaje, njegove istorije, na primjer
Don Karlos (1672) i Zavjera Spanaca protiv republike Venecije 1618 (Co
njuration des Espagnols contre la rpublique de Venise 1618 (1674), u naj
manju mku nastojale su da dosegnu kritiku perspektivu koja e istovreme
no izdvojiti pojavu koju vrijedi predstaviti, i ujediniti pojave u shvatljivu
cjelinu, ak i ako bi ta cjelina bila malo ta vie od jedne interesantne prie.
Pa ipak, specifinost koju posjeduju Sen-Realove istorije jeste upravo pria,
osmiljena kao jedva neto vie od sredstva za postizanje retorikih efekata.
Njjegove istorije su inae imale taj nedostatak, kako i on sam kae, to nisu
predstavljale istinu" o prolosti, ve samo fikciju" o tome kakve su inje
nice mogle ispasti. Na taj nain, injenice su mogle ispasti i sasvim dugaije,
a isto tako i biti predstavljene kao dijelovi prie (ili jednog broja pria) sa
svim druge vrste.

Lajbnic i prosvjetiteljstvo
Hroniarska forma istorijske prezentacije zapravo je svoju prefinjenu
teorijsku osnovu nala u Lajbnicovoj filozofiji. Fiter je smatrao daje Lajbnic
tek neznatno primijenio metodu pisanja istorije osobenu za ove hroniare, ali
za razliku od njih, nije uspio da osmisli hronike carske Njemake", jer se
ograniio na stvaranje genealogija i hronologija beznaajnih dvorova i neza
visnih dravica kao to je Braunvajg. Prema Fiteru, on je sakupio materija
le, ali ih nije obradio" (ibid., 393). Meutim, Fiter je propustio da pravino
procijeni viziju koja proima Lajbnicov rad. Hroniarska forma istoriografi-
72 METAISTORIJA

je bila je saglasna sa njegovim idejama o kontinuitetu u prelaznom stadiju-

mu beskonano malenih stupnjeva, o harmoniji cjeline uprkos rasprenosti
elemenata ili dijelova u vremenu i prostoru. Lajbnic, moda jedini od svih
velikih figura svog vremena, imao je valjane osnove za vjerovanje daje hro-
niarska istoriografija filozofski opravdan modus istorijske prezentacije.
Njegova Monadologija (1714), sa svojom doktrinom kontinuiteta, teorijom
postepenog razvoja, i koncepcijom vezanom za karakteristine dogaaje kao
mikrokozme jednog makrokozma predstavlja formalnu odbranu onog modu
sa shvatanja koji nazivamo sinegdohom. Ovaj modus shvatanja odgovara
mikrokozmiko-makrokozmikoj vezi kao paradigmi svakog tumaenja i
prezentacije stvarnosti. U Lajbnicovoj istorijskoj misli kao da se uoava
uvjerenje d aje prezentacija jednog dogaaja u njegovom punom kontekstu,
s obzirom na to daje sm kontekst osmiljen kao ukupnost pojedinanih zbi
vanja ujedinjenih u svojim razlikama, odgovarajui nain uobliavanja zna
enja datog dogaaja i njegovog odnosa sa cjelinom.
Kosmos, kako gaje Lajbnic zamislio, predstavlja ukupnost pojedina
nih monad, svaka savrena za sebe i svaka jedinstvo izraeno u samostal
nosti cjeline shvaene kao proces beskonane kreativnosti. Savrenu har
moniju cjeline, koja prevazilazi i unitava utisak sukobljavanja i spoljanje
uzronosti, i koja naizgled onemoguuje svaku sutinsku vezu izmeu raz
liitih dijelova, potvrdila je Tvoreva estitost, ije, pak, dobroiniteljstvo
jeste takvo da je On prosto neraspoznatljiv meu sopstvenim kreacijama.
Ovakav nain osmiljavanja svijeta i veze njegovih dijelova sa cjelokupno-
u opravdava hroniarsku prezentaciju proces istorije, a nita manje i
prirode, uzetih u obzir u njihovim pojedinanim materijalnim stvarnostima
kao i u trenucima sveukupnog procesa koji samo djeluje raspreno u vre
menu i prostoru, tako d aje Lajbnic mogao napisati istoriju u formi hronike
poto je vjerovao d aje rasprivanje pojava najee prividno. Po njegovom
miljenju, svijet je jedan i neprekidan u svim svojim dijelovima. S tim na
umu, njegova koncepcija istorijskog procesa, u kome se tranzicija u najma
njim zamislivim stupnjevima moe pretpostaviti u hroniarskim prikazima
ogranienog podruja dogaanja, nije iziskivala razlikovanje izmeu veih
i manjih podruja. Isti taj proces preobraaja u jedinstvo, a i samo jedin
stvo u tom preobraaju, nalazi se u svim dijelovima, bilo d aje pojedinani
dio zamiljen kao osoba, vladajua porodica, kneevina, nacija, kraljevstvo
ili cjelokupna ljudska rasa.
Meutim, upravo su takvu viziju sutinskog jedinstva ili jedinstva itave
ljudske rase prosvjetitelji i uzeli kao ideal koji tek treba ostvariti u istorijskom
vremenu. Oni ga nisu mogli uzeti kao pretpostavku za sopstveno istorijsko pi
sanje, ne samo zato to ga podaci nisu opravdavali, ve i zato to nije bio u
skladu sa iskustvima u njihovim linim drutvenim svjetovima. Za njih je je
dinstvo ovjeanstva predstavljalo ideal koji se moe projektovati tek za bu
dunost, ali pri tom nisu bili u stanju koristiti taj ideal kao paradigmu za isto
rijsko tumaenje i istorijsku prezentaciju, jer je u sklopu tog ideala bilo, prije
svega, da oni izuavaju i piu istoriju kao udio u njihovim zajednikim napori
IZMEU METAFORE I IRONIJE 73

ma da omogue jedno takvo sjedinjenje. Svijet koji su oni poznavali kroz is

kustveni in, zahtijevao je od njih da prizovu paradigmu o prezentaciji i tuma
enju koja je, pak, podrazumijevala injenicu izme i razdvajanja, sukoba i
patnji, kao optepoznatih realnosti. Sukobljenost sil, od kojih su izma i su
kob najjasnije izraeni, utvrdila je modalitete njihovog iskustva istorije zami
ljene kao proces prelaenja iz prolosti u sadanjost. Prolost je stoga za njih
postala nerazum, a sadanjost je bila sukob razuma i nerazuma, dok je sama
budunost predstavljala vrijeme koje su oni mogli da osmisle kao trijumf ra
zuma nad nerazumom i kao savreno jedinstvo i iskupljenje.

Istorijsko polje
Kada je Lajbnic razmatrao daleku prolost, na njenoj pozornici ugledao
je one iste sile koje je vidio svuda oko sebe i u sadanjosti, i to u istim raz-
mj erama. Ove sile nisu bile sile ni razuma ni nerazuma, ve sklad suprotsta-
vljenih dijelova - koje su od razuma i nerazuma tvorile samo razliite izraze
iste jedinstvene sile ili moi koja je naposljetku bila boja. Kada su prosvje
titelji razmatrali daleku prolost, obuzela ih je opsjednutost razlikama izme
u nje i svijeta koji su sami naseljavali, i to u tolikoj mjeri da su gotovo bili
spremni da idealizuju svoju eru i krenu da je uporeuju sa dalekom prolo
u kao njenom antitezom. Iako su se najposlije spasli te namere - premda je
dio njih (prevashodno, Tirgo i Kondorse [Turgot, Condorcet]) podlegao is
kuenju da to doista i uini - vrijedi znati da im je u tome pomogao skeptici
zam koji je osmislio njihovu kritiku savremenog zla. Ali osjeanje odbojno
sti bilo je dovoljno snano da obustavi rasipanje neke vee tolerancije ili
simpatije prema drevnom ovjeku, osim u rijetkim prilikama kada su, kao u
sluaju Gibona, vjerovali da u prolosti mogu uoiti izvjesni prototip one vr
ste ljudi kakvom su zamiljali sebe ili kakvom su eljeli kasnije postati. Ka
ko je njihova veza sa dalekom prolou osmiljena u duhu metonimijske
paradigme, to jest, u modusu razdvajanja ili spoljanjeg protivljenja - i kako
je modus tumaenja koji je metonimija nalagala za objanjavanje veze izme
u suprotstavljenih aspekata cjeline bio tipa ,,uzrok-posljedica, prosvjetite
lji su sve te prole ere shvatili kao uzrono determinisane i pune gotovo
krajnjeg neznanja, sujevjerja i nasilja.
Oni nisu imali potrebe da posvete iole veu panju prezentaciji zbivanja
u dalekoj prolosti (kao, recimo, u sluaju prie o Jevrejima iz Starog zavje
ta) poto su svi ti dogaaji proglaeni za jednostavnu istinu o apsolutnoj od
lunosti ljudskog roda tog doba. Sve je zamiljeno kao ispoljavanje jedne
sutinski nepomuene strasti, neobrazovanosti ili iracionalnosti (Volter je to
nazvao ludilom). Posebna panja mogla se usmjeriti ka prezentaciji nekog
prototipa racionalnog ovjeka, hvaljenog kao ideal svog vremena; no oni su
znali da vie nije mogue govoriti o takvim racionalnim ljudima usred pot
pune iracionalnosti, to je bio sluaj i sa idejom o uzdizanju razuma iz sa
mog nerazuma. Obje ove stvari su podjednako bile ,,udesne iako se na ovu
drugu gledalo kao na dar samog provienja", sve dok se sadanje doba, kao
i budunost, mogu zamisliti kao pozitivni korisnik napretka u doba razuma.
74 METAISTORIJA

Treba, meutim, znati da je uzdizanje razuma iz stanja nerazuma kraj

nje ,,iracionalno, budui da se na izvornu iracionalnost ovjeka ne moe ra
unati kada je u pitanju teorija o sutinski racionalnoj prirodi same prirode.
Jer, ako prirodom vlada razum i ako je ona, sama po sebi, sutinski ureena i
harmonina u svojim funkcijama, zbog ega onda prvi ljudi o kojima imamo
podatke, ljudi koji ive u okruenju prirode, nisu sami pretpostavljali da su
racionalni? Shvaeni kao neposredni proizvodi racionalnog sistema nepre
kidnog lanca uzroka, za prve ljude sigurno se pretpostavljalo da su bili racio
nalni u svom modusu postojanja koliko i sama priroda. Ali oni ne samo to
su oevidno iracionalni, ve su, kako se vidi iz zabiljeaka o dalekoj prolo
sti, izraeno iracionalni. Kako se ovo moe objasniti?
Taktika prosvjetitelja bila je da pou od pretpostavke o postojanju sta
nja prije primitivnih era o kojima imamo zapise, kada su ljudi bili racionalni
poput same prirode, ali iz koje su ispali zbog svog neznanja i stanja oskudice
do kojeg je dolo usled porasta njihovog broja, to je, pak, bilo rezultat bla
gonaklonosti i plodnosti same prirode. Uslovi oskudice izazvali su ljudsku
jagmu za sredstvima za ivot koja neadekvatna tehnologija nije mogla obez-
bijediti u dovoljnim koliinama. To je, zauzvrat, dovelo do ,,stvaranja dru
tva, koje je silom regulisalo ljudske sukobe i vladalo ljudima uz pomo reli
gije, s tim to je ona takoe bila plod sklopa elja i neobrazovanosti. Na taj
nain, stanje samog drutva u isti mah postalo je prepoznatljivo kao uzrok i
manifestacija nerazuma u svijetu. A napredak je bio zamiljen kao postepe
no razobliavanje iracionalne prirode drutvenog stanja kroz delanje male
grupe racionalnih ljudi sposobnih da prepoznaju sutinski despotsku prirodu
upravljaa. Prema tome, znaenje istorijskog procesa moglo se otkriti ne u
uzdizanju razuma iz nerazuma, nego u isto kvantitativnim terminima, kao
vid irenja jednog izvorno ogranienog razuma u podruja iskustva formal
no zaokupljenog strastima, emocijama, neznanjem i sujevjerjem. Nije, dakle,
uopte bila rije o procesu preobraaja.
No, to je ipak znailo da je - u skladu sa djelujuim mehanicistikim
principima - rast razuma morao biti koncipiran kao neto to e se dogoditi
na raun neeg drugog. To drugo bila je sama prolost, izraena u sadanjo
sti kao tradicija, obiaj, a i kao institucije, zakoni, kulturne tvorevine - pro
lost koja je zahtijevala potovanje samo zato to je bila stara. Prosvjetitelji
su, stoga, pisali istoriju protiv same istorije, ili u najmanju ruku protiv onog
segmenta istorije koji su oni doivljavali kao ,,prolost. Njihovo razumije
vanje prolosti, konano, kako je zapisao i Volter, dosezalo je samo do bli
ske prolosti, gdje su pronalazili stvari kojima su se mogli diviti i koje su
mogli potovati jer su prilino liile na njih same. Ovo traganje u bliskoj
prolosti za elementima korisnim za pozitivnu istorijsku prezentaciju dozvo
ljavalo je filozofima njihove malobrojne ekskurzije u sinegdohiku (organi-
cistiku i simpatiko-tipoloku) prezentaciju.
Meutim, ak i ovdje njihove sposobnosti za razumijevanje i toleranci
ju bile su ometane njihovim negacijama nerazuma jo uvijek prisutnog kod
svakog racionalnog ovjeka. To je naroito bio sluaj u njihovom razmatra
IZMEU METAFORE I IRONIJE 75

nju ljudi od akcije, poput arla XII. U Volterovoj predodbi, ari je predsta
vljen kao najdarovitiji i najtalentovaniji vladar u svjetskog istoriji; no i dalje
je bio fatalno unakaen svojom iracionalnom strau za slavom koju daju
osvajanja", koju je Volter inae smatrao ostatkom varvarske prolosti i stu-
pidnog rezonovanja da je rat velika vrlina. Ovaj nedostatak nije uopte bio
tragian nedostatak a ni funkcija arlove briljantnosti; bila je to samo mrlja,
nepravilnost u srcu koje se, inae, nalazilo u besprijekorno zdravom organi
zmu. arlova propast, dakle, nije bila tragina ve patetina. Otuda je njego
va istorija sainjena u maniru oplakivanja zbog moi nerazuma koji prodire i
preobraa ak i najjae ljude.
Ono to je Volter neopozivo mogao zakljuiti iz razmatranja arlove
karijere jeste d aje nerazum neraskidivi dio svijeta i ovjeka, neosvojiv i ne
sumnjiv kao i sm razum, mo koju je vremenom naprosto nemogue uklo
niti, ali koju treba ukrotiti, oplemeniti i usmjeriti u kreativne i humanistiki
korisne kanale. On i pored toga nije bio u stanju razmotriti ovu mogunost
jer je, zajedno sa svojom erom, zastupao mehanicistiku koncepciju o ljud
skoj psihi, koncepciju nuno zamiljenu kao bojno polje na kome su se su
protstavljeni i alternativni oblici svijesti - razum i nerazum, suoavali u
vjenom razdoru sve dok jedan potpuno ne skri mo drugog. Najblie to
su Volter i drugi istorijski geniji tog doba - Hjum i Gibon - prili razumije
vanju kreativnih potencijala nerazuma bilo je njihovo ironijsko kritikovanje
sebe samih i svojih sopstvenih napora da u istoriji nau smisao. To ih je, u
najmanju ruku, dovelo do toga da sebe sagledaju kao potencijalno nesavre
ne, nalik bogaljima za koje su smatrali da defiluju na pozornici istorije.

Istoriografsko dostignue prosvjetiteljstva

Poto sam ukazao na prirodu napretka koju racionalistiki istoriografi
prosvjetiteljstva prikazuju drei se usvojenih obiaja istorijskog razmilja
nja koji su vaili prije njega, i poto sam naglasio nedostatke i ogranienja
pomenute istorijske vizije, prelazim na izlaganje o pojedinostima sadrine
tog napretka. Istoriografija sedamnaestog vijeka poela je sa shvatanjem
istorijskog polja kao haosa suprotstavljenih sila, meu kojima je istoriar
morao da bira, stavljajui se u pisanju svoje istorije u slubu jedne ili vie
njih. Ovo je bio sluaj sa konfesionalnom istoriografijom sedamnaestog vi
jeka i etnografskom istoriografijom misionar i konkistadora. Ova istorio
grafija kljune izme pridravala se dvije sopstvene alternative. Jedna od
njih, tradicija eminentnih istoriara daleke istorije, proistekla je iz elje za
savrenom objektivnou, koja je pak dovela do stvaranja hroniarskog mo
dusa tumaenja i prezentacije, za koji je osobena koncepcija poretka i jedin
stva kao pukog redosleda ili niza pojava u vremenu. Lajbnicova pritajena
odbrana ovog modusa istorijskog pisanja u njegovoj Monadologiji i doktrini
kontinuiteta, podrobno definisanoj u tom radu, bila je u sutini suprotna kon
cepciji filozofa drutvene stvarnosti koja se shvata kao neto to je prirodno
okrnjeno i podijeljeno, i najee usitnjeno. Nasuprot tome, Lajbnicova dok-
 76 METAISTORIJA

trina sutinskog sklada suprotnosti izgledala je koliko naivna toliko i ideali

stika4'. Druga reakcija na istoriografiju kljune izme bila je isto estetske
prirode, a njeni akteri su historiens galants (galantni istoriari) koji su, ak i
da su eljeli da se uzdignu iznad pristrasne istorije, smatrali da to mogu ui
niti poricanjem da je istoriografski poduhvat samo dio opsenijeg traganja
za istinom"4koja je motivisala nauku i filozofsku misao toga doba.
Alternativa svim ovim istoriografskim konvencijama bio je ironijski
modus shvatanja istorije koji su razvili filozofi, zalaui se prvenstveno za
objektivnost i, bar preutno, za prepoznavanje nemogunosti ostvarenja tog
cilja. Nadvladani pojmom racionalizma izvedenog iz (njutnovskih) fizikih
nauka, oni su pristupili polju istorije kao tlu podesnom za prikaz uzrono-
-posljedinih veza zasnovanih na silama razuma i nerazuma, sa posljedica
ma koje su, imajui to u vidu, shvatali kao neto to su osmislili prosvijeeni
ljudi, sjedne strane, i oni sujevjemi i neobrazovani, s druge.
Leksiki44 elementi ovog sistema odnosili su se na ljude koji se pona
aju kao pojedinci i kao grupe, poto su gramatiki44bili podobni za klasifi
kaciju u bitne kategorije nosilaca sujevjemih ili iracionalnih vrijednosti, a
samim tim i prosvijeenih i racionalnih. Sintaksa44 na osnovu koje su ove
dvije klase istorijskih pojava povezane sastojala se u neprekidnom sukobu
suprotnosti. Semantiko znaenje ovog sukoba, pak, nije bilo nita drugo do
trijumf potonjeg nad prvobitnim, ili obratno. Meutim, ak ni dokazi koje je
nudilo razmiljanje o tom vremenu, a ni oni koje je nudilo opte razmiljanje
0 istoriji, nisu bili podobni za definitivno usvajanje ili opozivanje ove kon
cepcije istorijskog znaenja. Usled toga, istorijski misaoni pristup glavnoj
tradiciji prosvjetiteljstva bio je sve vie odvajan od njenih prvobitnih meto-
nimijskih shvatanja svijeta, i upuivan ka ironijskom shvatanju, to su inae
ti dokazi i zahtijevali s obzirom na uslove u kojima je izuavanje izvorno i
zamiljeno. Zato, ako poem od toga da je polje na kome se odvija ljudska
istorija podruje zbivanja kojim dominiraju uzrono-posljedine veze, znai
da moram, u krajnjem sluaju, sve na tome polju to se odnosi na bilo kog
ovjeka, instituciju, vrijednost ili ideju, posmatrati samo kao posljedicu44
neke uzrone veze. Drugim rijeima, kao relativnu (i, samim tim, ustano
vljenu) stvarnost, i na taj nain iracionalnu u njenoj sri.
Uprkos ovoj neminovnosti, prosvjetiteljska misao bila je, kao uostalom
1 istorijska misao prethodnog vijeka, rukovoena miljenjem d aje istorijsko
pisanje neka vrsta umjetnosti. No, poto je koncepcija prosvjetitelja o umjet
nosti bila neoklasina - postavljajui umjetnost i sve njene zakone u sm
centar svog poimanja svijeta, na isti nain na koji je to uinila i nauka - isto-
riografija tog doba morala je biti podstaknuta na usvajanje isto satirikog
modusa prezentacije, ba kao to je to bio sluaj i sa knjievnou. Ta era ni
je porodila nijednu veliku tragiku istoriografiju i iz istog tog uzroka nije
stvorila nijedno tragiko pozorite. Osnove vjerovanja u herojsku tragiku
greku, zamiljenu kao krajnji opseg vrline, u potpunosti su nedostajale tom
dobu. Poto se za sve to se dogodilo moralo pretpostaviti da ima i neophod
ne svrsishodne uzroke, ideja o jednom egzistencijalnom paradoksu, o dija
IZMEU METAFORE I IRONIJE 77

lektikoj protivrjenosti proivljavanoj prije no stoje zamiljena, teko daje

uopte mogla biti ideja umjetnika i mislilaca tog doba. Upravo je zato kome
dija, stvorena u toj eri, ak i Molijerova, imala tendenciju podudaranja sa
novom, i to prije nego sa starom atikom komedijom; bila je slinija Menan-
drovoj farsi nego visoko mimetikoj Aristofanovoj ozbiljnosti, ija je kome
dija zasnovana na prihvatanju istina tragedije prije nego bijega ili odstupa
nja od tih istin, to je obino bio sluaj sa Menandrovim i Molijerovim ko
medijama.
Verlen (Verlaine) je, kako se tvrdi, primijetio da su divne dame koje su
slikali Rejnolds i Gejnsborou (Reynolds; Gainsborough) podsjeale na bogi
nje koje nisu vjerovale u sopstvenu sreu. Isto se moe rei i za pisce, istori-
are i filozofe iz ere prosvjetiteljstva. Meutim, to nije zato to oni nisu vje
rovali u sreu, nego zato to nisu mogli da zamisle sebe kao bogove - ak ni
kao heroje. Njima ni komina ni tragika vizija istorije nije bila prihvatljiva,
tako da su se najposlije vratili satirikoj i ironijskoj prezentaciju svijeta u
kome su ivjeli i proces od kojih se taj svijet sastojao. Ovo, meutim, ne
treba uzeti kao prost izbor s njihove strane. S obzirom na to da su se pret
hodno odluili za sliku svijeta kao podijeljenog polja, sa uzrocima, s jedne
strane, i posljedicama, s druge, tako da nikakvo jedinstvo vie nije bilo mo
gue, oni su sve vie odbacivali ideal na utrb stvarnosti. Ova stvarnost im
se predstavila kao nesvodljiva mjeavina razuma i nerazuma, kao okaljana
ljepota i, na kraju, kao mrana sudba koja je bila koliko neshvatljiva toliko i
neosvojiva.
Dolazimo sada do aspekta istorijske misli prosvjetiteljstva kao cjeline.
U glavnom toku primjeujem utvrivanje paradigme o istorijskoj svijesti u
modusu metonimije ili o uzrono-posljedinim vezama, u ijoj su slubi
metaforika identifikacija (imenovanje objekata na polju istorije) i sineg-
dohika karakterizacija pojedinaca, u smislu njihove vrste i roda, potrebne
za razumjevanje njihovog znaenja koje je, konano, po svojoj specifinoj
sadrini, ironijsko. Takoe mislim daje u ovom sluaju ironijskopoimanje
bilo plod metaforikog i sinegdohikog istraivanja polja to je praktino
bilo shvaeno i, prema tome, izgraeno u modusu metonimije. Pretvoreno
u pravilo, ono bi dovelo do sljedee generalizacije: onaj ko istoriji prie
kao polju sainjenom od uzrono-posljedinih veza putevima logike lin
gvistikih operacija, neminovno e to polje poeti da shvata u ironijskoj
terminologiji.
To znai da se istorijska misao prosvjetiteljstva u svom modusu tuma
enja kretala od nomolokih poimanja do tipolokih shvatanja; stoga, najbo
lje to je mogla ponuditi istorijskom razumijevanju bio je neprekidan niz ti
pova" ovjeanstva, sa tendencijom ralanjavanja u pozitivne ili negativne
klase - u ovom sluaju, u razum i nerazum. Modus prezentacije zaet u ep
skom preoblikovanju istorijskog polja, bolje rei u poimanju velikog nadme
tanja izmeu moi razuma i moi nerazuma, nadahnut je nadom da e istori
ja pokazati trijumf herojskih moi nad blokirajuim figurama namijenjenim
tenziji osobenoj za dinamiku pokreta u cjelini. Meutim, istoriari su ubrzo
 78 METAISTORIJA

prepoznali da, kad su u pitanju boanska nadigravanja, neto apsolutno mora

biti izgubljeno ili dobijeno u tom konfliktu, to inae niukom sluaju ne
predstavlja jednostavnu preraspodjelu snaga u polju, to jest, shvatili su da ni
ivot a ni istorija nisu igrarija. To je, zauzvrat, dovelo do traganja za even
tualnim kominim ili tragikim nainima na koje cjelokupni istorijski proces
moe popustiti pod tim traganjem. Meutim, naposljetku je priznato da se
komina prezentacija istorijskog zbivanja moe odrati jedino na dogmat
skoj osnovi, kao to su Tirgo i Kondorse pokuali da dokau, a nikako na
empirijskoj, kao to su to Bel i Volter pokuavali.
Ovakva percepcija zahtjevala je razmatranje ostvarljivosti tragikog
emplotmenta istorijskog procesa. To je, meutim, jo od poetka bilo podri-
veno koncepcijom ljudske prirode shvaene samo kao polje uzronih deter
minacija, ime je svaki mogui tragiki nedostatak nekog protagoniste bio
oznaavan kao istinska mana prije nego vrlina koja se ekscesno pretvorila u
porok. Tako su istorijska misao i filozofski i knjievni senzibilitet tog doba
prosto naterani u modus satire koji je, u stvari, ,,fikcionalni oblik ironije.
Satira se moe koristiti - i ovdje se selim u oblast ideolokih implikaci
ja - u konzervativne ili liberalne svrhe, zavisno od toga da li je ismijavani
objekat drutvena sila u nastajanju ili to nije sluaj. Istorijska misao prosvje
titeljstva, sa svojim najboljim predstavnicima, mogla je biti koriena u libe
ralne ili u konzervativne svrhe, ali ne zbog snanog efekta ve zato to je u
ironiji ta misao prepoznala izvjesne istine koje je sama utemeljila kao nedo
voljno defmisane i nepouzdane, a da pri tom nisu iznedrile nikakve naroite
opte istine, ve samo potvrdile floskulu plus a change, plus c est la m
me chose (to se vie menja - sve vie ostaje ista stvar). Na kraju krajeva, si
le demokratije koje su se pomolile u tom periodu filozofima su izgledale
neodgovorno i zastraujue, uostalom, kao i sile aristokratije i privilegije ko
jima su se u poetku protivili konstruiui svoju stvarnost; na taj nain nisu
bili u stanju povjerovati u mogunost istinskog preobraaja bilo ega dru
tva, kulture i njih samih. .
Kantova odluka da istorijsko shvatanje tretira kao fikciju sa jasnim mo
ralnim implikacijama predstavljala je dolazak do svijesti o ironijskoj predi
spoziciji tog doba. I, ba kao u njegovoj filozofiji, njegova ironijska odbrana
nauke utabala je put idealizmu, kao to je njegova ironijska analiza istorijske
misli utrla put preporodu one organicistike koncepcije stvarnosti koju je za
stupao Lajbnic. Kant nije volio Fihteov idealizam, u stvari ekscentrino usa
vravanje njegovog sopstvenog sistema, ba zato to je nauku sveo samo na
projekciju subjektivne volje. Ono to, pak, nije odobravao u Herderovom or-
ganicizmu koji je, s druge strane, oivio Lajbnicovu doktrinu kontinuiteta
preobrativi je u osnovu nove filozofije istorije, bio je njegov (Herderov) po
duhvat da od promjene i preobraaja naini izriitu osnovu ivota ija je pri
roda, u tom sluaju, zahtijevala da se ne postavlja pitanje da li istorija uopte
napreduje.
U radu na koji u se kasnije detaljnije osvrnuti kao na jo jedan primjer
korienja ironijskog pristupa istorijskom saznanju (Nieova studija O kori
IZMEU METAFORE I IRONIJE 79

sti i teti istorije za ivot*), podvuena je razlika izmeu tri vrste istorijskog
senzibiliteta - antikog, monumentalnog i kritikog - nainjena na osnovu
toga ta se moe nazvati dominantnom formom vremenske udnje koja
karakterie svaku tu vrstu ponaosob. Antika istorija, kae Nie, apsolutnu
vrijednost pripisuje svemu to je drevno samo zato to je staro i to snai o
vjekovu potrebu za osjeanjem da su mu korijeni u prolom svijetu, kao i
njegove sposobnosti za iskazivanje potovanja bez kojeg on ne bi mogao da
ivi. Monumentalna istorija, za razliku od antike, ne traga po drevnom ve
ponajvie po znaajnom i herojskom, to potom istie kao primjere ovjeko
ve stvaralake moi da transformie sopstveni svijet. Ona je stoga orijentisa-
na ka budunosti, nema potovanja za antiko i ne zanimaju je praktine bri
ge sadanjosti. Kritika istorija, s druge strane, uputa se i u teme naslijee
nih pijeteta i utopijskih snova o budunosti, funkcioniui u slubi trenutnih
potreba i elja i tabajui put ka kreativnom zaboravljanju, kultivisanju spo
sobnosti zaborava14, bez koga razvoj i aktivnost u sadanjosti uopte nisu
mogui.
Osamnaesti vijek je stvorio predstavnike sva tri tipa istorijskog pisanja,
ali je bio najjaloviji u uzdizanju monumentalne, herojski nastrojene forme.
Koncepcija istorije kao prie o herojima, i istorijskog procesa kao sutine
bezbrojnih biografija44, kako e je Karlajl docnije prekrstiti, bila je posebno
dostignue romantikog doba u ranom devetnaestom vijeku. Meutim, pro
svjetiteljstvo nije proizvelo nita nalik tome zato to nije imalo mnogo po
vjerenja u individue; u ovjeanstvo, da, ali u pojedinane ljude, ne. Razlog
je leao u perspektivi iz koje su prosvjetitelji gledali na sopstvene pokuaje
pisanja istorije u antikoj, monumentalnoj ili kritikoj formi.
Prosvjetitelji su doli do izuavanja istorije preko etvrtog nivoa svje
snosti koji je sm Nie nastojao da uzdigne - to jest do metaistorijske ironij-
ske svjesnosti o onoj ogranienosti koju priroda namee svakom ljudskom
pokuaju da spozna svijet bilo u konkretnim mislima bilo u imaginaciji.
Ipak, oni nisu u potpunosti istraili svoje poniranje u ovaj nivo svjesnosti.
Nisu vjerovali u svoje moi snijevanja, koje je njihova ironijska samosvijest
trebalo da oslobodi. Za njih je imaginacija bila prijetnja razumu i jedino se
mogla davati svijetu u krajnje racionalnim dozama.
Razlika izmeu prosvjetitelj i Niea bila je u tome to je ovaj drugi bio
svjestan aktivne44 prirode svojih linih ironijskih percepcija, zbog ega je i
okrenuo svoje onirine moi protiv njih, polazei sa neistorijske44 pozicije
sa koje je mogao nadgledati napore istoriara da nau smisao44 u istorij
skom procesu u antikim, monumentalnim i kritikim terminima, kao pola
zitima iz kojih se prelazi na nadistorijske44pozicije odakle se mogu stvarati
novi istorijski mitovi44protkani ivotom, umjesto smru.
U poreenju sa njim, prosvjetitelji se nikada nisu uzdigli do pune svje
snosti kreativnih mogunosti sadranih u njihovqm sopstvenom ironijskom
---- *;------O koristi i teti istorije za ivot, Fridrih/SPSfev.
Nie; Beogifad, Grafos, 1977; 1990 (2. izd). -
Prim.prev. / ^ $ ^ 1

f
80 METAISTORIJA

poimanju ,,aktivne prirode istorijske refleksije. Zbog toga oni nikad nisu
uspjeli u razumijevanju ,,aktivne prezentacije istine date u mitovima, legen
dama i bajkama prolih vremena. Nisu ni razmiljali o tome da bajke mogu
biti forme pronalaenja istine koje su samo nedovoljno dobro shvaene, iako
su esto mogle sadravati lai koje su nedovoljno dobro skrivene. Na taj na
in, oni se nikad nisu prepustili tom mitskom uivljavanju u istorijski proces
zamiljen kao boanska misterija, koju je Herder inae slavio u svojoj filo
zofiji, a ni poetskom uivljavanju u istoriju zamiljenu kao ljudska misterija
koju je, na primjer, Viko slavio u svojoj Novoj nauci.

Herderova pobuna protiv istoriografije prosvjetiteljstva

Herderova misao je ,,mitska poto on eli da od metonimije i njene
ironijske posljedice pobjegne u daleko osnovniju vrstu tumaenja i prezenta
cije, to je polazite za smo mitsko poimanje naivne metafore. Meutim,
Herderova misao nije ,,naivna: ona je svjesno usmjerena ka oporavljanju
specifinosti nekog zbivanja u njegovim partikularitetima, i jedinstvu i ma-
terijalnosti u posebnim skupovima metaforikih identifikacija. Na taj nain
se za Herderovu misao moe rei daje poela od poimanja istorijskog polja
kao beskonanog skupa pojedinosti, ije se porijeklo ili uzroci tretiraju kao
sasvim nepoznati razumu - pa su otuda i udotvorni - i ija cjelina se njemu
uinila kao ustalasani, uznemireni okean oevidno uzronog djelovanja. Ali
Herder nije mogao da se zadri na pukom oivljavanju ove nasuminosti kao
krajnje stvarnosti. Insistirao je - iz religioznih i metafizikih razloga - na to
me da ovo polje djelovanja ima svog ontolokog prethodnika i duhovno po
lazite ili svrhu koja osigurava nagovjetaj konanog jedinstva, integraciju i
usklaivanje dijelova.
Herderova misao tragala je za principom u domenu vrline u kojoj se
ova prisnost harmonije i integracije mogla opravdati, ali tako da se otkloni
potreba za njenim specificiranjem u isto fizikim ili uzronim (odnosno,
metonimijskim) terminima. Ovo je bilo potrebno da bi se izbjegao silazak u
ironiju koju takva specifikacija neopozivo povlai za sobom im se u potpu
nosti dokae njen pravi zavretak. On se zadovoljio otkriem ogranienih
formalnih usklaenosti individualiteta koje je zamiljao kao elemente istorij
skog polja onakvog kakvo je neposredno dato; drugim rijeima, uivljavaju-
i se u ono to se moglo nazvati stvarnim univerzalnostima, koje se svode
samo na vrste i rodove zbivanja pronaenih na polju istorije, ali shvaenih
kao stvarni individualiteti: nacije, ljudi, kulture. Zbog toga se njegova kon
cepcija istorije moe vidjeti kao individualistika i tipoloka. Time se obja
njava i zato se cjelokupni Herderov sistem misli legitimno moe povezati
sa romantizmom, s jedne strane, i idealizmom, s druge.
Kao filozofski sistem koji je zadobio svoj oblik nakon reakcije na me
hanicizam prosvjetiteljstva, Herderova organicistika filozofija zahtijevala je
u isto vrijeme prvenstvo i nesvodljivost individualnog ljudskog bia, kao i
odreivanje veza izmeu tipova pojedinih modusa. Herder nije mislio da je
IZMEU METAFORE I IRONIJE 81

potrebno odluiti da li je konkretna individua ili tip koji ona predstavlja on

toloki vie izvorna, jer je individuu i njen tip zamiljao kao podjednako -
alne. To dvoje je na isti nain izraavalo duhovne sile ili moi Boga, koji
je, na kraju, odgovoran za integritet individualnog i integritet tipa, kao i za
njihovo usklaivanje u okviru vee, kosmike cjeline u protoku vremena. Iz
istih razloga, zaetak i prolaznost (odumiranje) individue i vrste, kao i roda
koji one predstavljaju, nije bio problem za Herdera, jer je on pretpostavljao
da se ovaj proces zaetka i prolaznosti ne moe posebno defmisati ni kao
prirodan ni kao duhovni proces, ve kao proces koji je ujedno i prirodan i
duhovan. Zaetak i prolaznost su njemu podjednako bili neprocjenjivi kao
sredstva u odnosu na koje jedinstvena organska sila postie svoj zadatak, na
pokon integriui bie sa samim sobom.
Na taj nain ak ni smrt nije predstavljala okonanje za Herdera; ona
nije stvarna, ukoliko je tu rije o prelaznoj taki iz jednog stanja integracije
u drugo. Na primjer, u Ideen zur Philosophie der Geschichte des Mensch-
heits (1784-91, Ideje za filozofiju istorije ovjeanstva) on kae:
Sve je u prirodi povezano; jedno stanje tei dolasku drugog i priprema
dolazak tog drugog stanja. Ako, dakle, ovjek kao posljednja i najuzvienija
spona zatvara, kao to i izgleda, lanac zemaljskog ustrojstva, on takoe mora
zapoeti i lanac najvieg reda stvorenj kao svojih najniih spona. On je, tako
gledajui, sredinji prsten izmeu dva susjedna sistema kreacije... Ovakav po
gled na stvari... sm po sebi daje nam klju za boanstveni fenomen ovjeka i
otud moda za moguu filozofiju ljudske istorije.
Ako, naime, imamo na umu ovo gledite, bie nam lake da rasvijetlimo
karakteristine protivrjenosti koje su neodvojive od ljudskog stanja. ovjek
smatran za ivotinju dijete je zemlje i privren je za nju posredstvom svojeg
prebivalita; meutim, ako ga shvatimo kao ljudsko bie, kao stvorenje ovje
anstva, on u samom sebi skladiti sjeme besmrtnosti, a ono iziskuje saenje u
drugo tlo. Kao ivotinja, on moe zasititi svoja htjenja; postoje ljudi koji ne
ele nita vie od toga i otud mogu biti savreno sretni gdje god prebivali. No,
oni koji tragaju za plemenitijim ciljem nalaze da je sve oko njih nesavreno i
nepotpuno, jer plemenito nikada nije poduzeto da bi se okonalo do samog
kraja, dok je ono najistije rijetko kad uspjelo da dugo tavori na ovoj zemlji.
Ovo je ivopisno ilustrovala istorija nae vrste kroz mnoge pokuaje i podu
hvate koje je ovjek preduzimao, kao i dogaaje i revolucije koje su ga zausta
vljale u radu. S vremena na vrijeme, mudar ovjek bi izronio da poseje ideje,
propise i djela u plimu vremena. A sve bi to jedva i uskomealo vodu... Budale
svejedno nadglasavaju savjete mudrih a raspikue obino naslijeuju bogat
stva znanj koja su sakupili njihovi prethodnici... ivotinja koja bi odivjela
taj ostatak svog ivota, ak i ako bi godin bilo premalo za to da dosegne i one
bar malo uzvienije ciljeve, njena najdublja svrha bi svakako na kraju bila po
stignuta; njene vjetine su te to jesu i sve ispada onako kako je i zavjetano.
Samo je ovjek meu svim drugim stvorenjima u sukobu sa samim sobom i sa
svijetom. I pored toga to je najsavreniji meu njima u uslovima svojih mo
gunosti, on je takoe najmanje uspjean u njihovom razviu do krajnjih gra
nica, ak i na kraju svojeg dugog i aktivnog ivota. On je predstavnik dva svi
jeta odjednom, i iz ovoga proistie oigledna bipolarnost njegove prirode...
 82 METAISTORIJA

No, ovoliko je bar sigurno: u svakoj od ovjekovih moi lei beskonanost ko

ja se ne moe razviti u njegovom trenutnom stanju u kome je suzbijaju druge
sile, ivotinjski porivi i apetiti, koji ga pritiskaju, uopteno govorei, tegobama
i neumoljivostima naih svakodnevnih obaveza... Lajbnicova izreka daje um
ogledalo univerzuma, sadri daleko dublje istine nego to se to na prvi pogled
ini. Naime, sile univerzuma koje naizgled skrivene lee u umu iziskuju samo
organizaciju, ili niz organizacija, da bi poele da djeluju... Nekom umu, ak i
u trenutnim okovima, prostor i vrijeme su samo isprazni pojmovi. Oni samo
premjeravaju i naznauju odnose tijela, a uopte se ne osvru na vjenu spo
sobnost uma koji proima prostor i vrijeme. [Herder, Idem, 146-49 (Bamar-
dovprevod, 280-281); kurziv dodao autor],
U ovom odlomku moemo vidjeti kako je Herder uspio da u poimanje
velikodunosti i sveukupnog sklada - i njegovog neutralisanja - doe do
onog ironijskog zakljuka koji mora vaiti za isto metonimijsko poimanje
svijeta, ako je cilj dosljedno razmiljanje i uvianje svih do kraja izvedenih
implikacija. ,,Protivrjenost ljudskog stanja,paradoks d aje ovjek najuzvi-
enije od svih stvorenja i u isto vrijeme da je u neprestanom sukobu sa sa
mim sobom, da posjeduje najvee sposobnosti a d aje istovremeno jedini i
votinjska jedinka u neprekidnom ratu sa svojom okolinom. Osim toga, ironi
ja je da su najplemenitiji primjerci njegove rase i najnezadovoljniji sopstve-
nim srodnicima i ponajmanje djelotvorni u svojim naporima da sami sebe
oplemene. To je jasan dokaz oigledne bipolarnosti" ljudske prirode koja
je, s druge strane, pretvorena u osnovu vjerovanja u ovjekovo nastanjivanje
dva podruja, prirodnog i duhovnog, izmeu kojih on formira kariku i most,
i odakle ga njegove tenje i nadanja kao ovjeka motiviu za uzvienije ni
voe integracije van prostora i vremena. Sve ovo samo potvruje dvosmjernu
stazu kojom hodi Herderova misao u razmatranju istorijskog procesa: njego
vo poimanje strukture istorijskog polja u modusu metaforike identifikacije
pojedinanih entiteta, ljudskih bia i grupa, koji to polje sainjavaju svojom
neposrednou, kao i njegovo shvatanje ovog polja kao procesa, ili kao
strukture u tom procesu artikulisanja u pravcu integracije svih dijelova u du
hovnu cjelinu.
Herder je odstranio neophodnost metonimijske karakterizacije istorij
skog polja kao prostora uzronih deavanja, izvlaei injenice iz onoga to
se u mehanicistikim filozofijama istorije mora tretirati kao kljuni problem
- problem promjene. U isto vrijeme, nije porekao opravdanost ironijskog za
kljuka kome je prikljuena metonimijska analiza, to jest, oevidno protiv-
rejna priroda ljudske istorije. Jednostavno je uzeo tu ,,protivrjenost kao
oevidnu" realnost, kao stvar koja ne iziskuje objanjenje, sem koliko da se
rastumai kao prosta sklonost prema pretpostavljenom usklaivanju dijelova
u cjelinu u duem vremenskom periodu. Zato mu je misao oscilirala izmeu
poimanja individue u njenoj sveoptoj materijalnosti i integritetu kao svoj
stva obiljeenog svrhom i kretanjem prema cilju, to ga je kod romantiara
koji su ga slijedili uinilo voljenim, s jedne strane, i shvatanja cjeline kao
skupa izvedenih tipova koji upuuju na progresivnu idealizaciju ukupnosti, s
IZMEU METAFORE I IRONIJE 83

druge, to ga je uinilo dragim idealistima. No, ono to je Herdera izloilo

anatemi pozitivistikih filozof njegove ere (kao to je Kant, koji je u svojoj
naunoj filozofiji konstituisao poetak filozofski sigurnog pozitivizma) i
onih koji su doli nakon njega (poput konteanaca) bila je njegova kategorija
uzronosti koja nije u potpunosti odgovarala analizi ljudskih fenomena, ili,
prije, bila je relevantna samo u analizi fizike i ivotinjske prirode, kao i
onih aspekata ovjeanstva koji potpadaju pod (sada epistemoloki nebitne)
zakone materijalne uzronosti.
Ali, ako je ovaj uvid u sfere koje kontroliu razliite vrste nauka (fizi
ke nauke s jedne strane, i humanistike nauke s druge) priklonio Herdera
idealistima i neokantovcima s kraja devetnaestog vijeka, a i naeg vremena,
on je kod Hegela primljen sa daleko manjim oduevljenjem. Veliki kritiki
idealista Hegel prepoznao je daje Herder i ostali nalik njemu tano uoio da
je promjena fundamentalna kategorija istorijske analize, ali je takoe opazio
da ni Herder, kao ni apsolutni idealisti (Fihte i eling), a ni pozitivisti, nisu
stvorili racionalnu teoriju koja bi se uklopila u defmisanje onoga to je ova
promjena uopteno unosila u ljudski ivot, ukljuujui njeno znaenje, njen
smjer i krajnju svrhu.
Herder nije samo vidio plan itave istorijske drame kao komian, ve je
za njega svaki in te drame bio komini komad u minijaturi, majuni, samo
bitni svijet u kome su stvari uvijek tano onakve kakve bi trebalo da budu i
kakve oigledno i jesu. Pa ipak, ova karakterizacija istorijskog postojanja
kao ,,protivrjenosti i paradoksa preutno negira ono to je on dosledno po
navljao kao nepobitnu istinu. Time se otkrivaju moralna ogranienja Herde-
rove koncepcije istorije i formalizma kome je ona teila kao najuzvienijoj
moguoj vrsti saznanja u pokuaju njenog shvatanja. Ovaj formalizam, koji
je inae bio Herderov odgovor ironijskoj istoriografiji poznog (skeptinog)
racionalizma, ova rijeenost da prekine sa poimanjem formalne usaglaeno-
sti u istorijskom procesu, podstakla ga je da mitski rekonstruie polazite
istorijskog tumaenja i prezentacije i tako moda dopre do nove paradigme
istorijskog shvatanja.
Herder je ovu elju za novom paradigmom osmiljavanja istorijskog
polja dijelio sa onom generacijom pisaca i mislilaca koji su se u to doba po
javili irom Evrope (,,preromantiari i pobornici Sturm und Drang pokreta),
generacijom eljnom da raskine sa svim postavkama racionalizma prosvjeti
teljstva u filozofiji i nauci, kao i sa neoklasicizmom u umjetnosti. Njihova
elja da prekinu sa racionalizmom (bar onim u mehanicistikoj formi) i ma
terijalizmom (bar onim bez razvojne dimenzije) nagovijestila je predstojeu
kristalizaciju nove paradigme na osnovu koje su tumaenje, prezentacija i
ideoloka implikacija trebalo da se ostvaruju na tako ,,haotinim poljima
djelovanja kakva su mogla biti samo ona istorijska. Uinivi zato promjenu
u svom sistemu kategorinom, i tek djelimino je izvodei iz jedne uzviene
i nepromjenljive moi, Herder je valjano odgovorio neophodnoj potrebi svo
je generacije da ponovo otpone traganje za optim fenomenima istorijske
promjene. Poto je odbio da precizira te vie i odluujue inioce, oni koji su
 84
METAISTORIJA

usvajali njegovo shvatanje istorijskog polja kao gungule stvarnih individua

liteta upletenih na mnogo nama u proces svoje sopstvene artikulacije - mo
gli su koristit! njegov nain shvatanja istorijskog polja u razmiljanju o indi
vidualitetima na tom polju kao i o uzvienijim jedinicama o kojima su svje
doile njihove spsobnosti samoartikulacije.
,9vdJe ,se Pokazuje vanost Herderovog metodolokog pristupa istoriji
istoncar koji se mteresuje samo za individualitete na istorijskom polju vie-
rovatno ce napisati istoriju u romantikom modusu. Takva mitska priroda
neposredno ce se ukazati onim upornim realistima" sljedee generacije kao
s o su Vilhelm fon Humbolt, Ranke i Hegel. Istonar koji eli da izuavaTn-
dividualitete na polju da bi odredio prirodu tajanstvenog ,,duha o ijem po-
\ru !JV f SVJf dol samo nJhovo postojanje, to su inili Fihte, eling
i Vilhelm fon Slegel (Wilhelm von Schlegel), napisae idealistiku istoriju,
cija ce mitska priroda podjednako biti oita onim istim realistima" sljede-
, eijeracije. Ako, meutim, istoriar odvoji Herderove tehnike istraivanja
od daleko opstijih duhovnih interesa koje je uzimao u obzir, i istovremeno
pojmi stvari u njihovim pojedinostima i formalnom skladu sa objektom svog
izuavanja u istorijskom polju da bi definisao specifino ,,istorijsko tuma
enje kao opis formalne usklaenosti izuavanog individualiteta, bilo kao je
dinke ili skupa jedinki - napisae istoriju u modusu ,,istorizma, na koji se u
posljednje vrijeme gleda kao na poseban pogled na svijet, praen ideolokim
implikacijama, msta manje nesvodljivim od onih ,,mitskih sistema protiv
Kojm su se u poetku predlagali svojevrsni protivotrovi. 1

H erderova ideja istorije

Prije izlaganja o porijeklu istoricizma i karakteru njegove paradigme i
razliitim tonalitetima artikulacije, bie rijei o nainima funkcionisanja
Herderovog pogleda na svijet kao polazita jedne mogue metodologije isto
rijskog izuavanja. Poeu uobiajenim opisom Herdera kao istorijskog mi
slioca. Kasni herderovac iste sinegdohike inteligencije koja je krasila Her
dera (i, stavise, onaj k o je unaprijedio svoju filozofiju u slinom duhu tran-
scendentne ironije svog doba), Emst Kasirer (Cassirer), rekao je da je Her-
der razbio im analitikog pristupa i principa identiteta koji su misao pro
svjetiteljstva drali u ropstvu uzrone analize u istorijskom razmiljanju"
Istorija kako ju je Herder zamiljao, pie Kasirer, razbija iluziju identiteta-
0^ sutinski ne: poznaje nita stoje identino, nita to se ponavlja u istom
obliku Istorija iznosi na vidjelo nova stvorenja u neprekidnom nizu i sva-
om od njih daje, po nekoj vrsti prava steenog roenjem, jedinstveni oblik i
nezavisan modus postojanja. Svaka apstraktna generalizacija je, na taj nain
nemona u poreenju sa lstorijom, i nijedna posebna ni opta norma ne mo
e obuhvatiti pojam njenog bogatstva. Svako ljudsko stanje ima svoju karak-
ensticnu vrijednost; svaka pojedina faza istorije ima svoju sveprisutnu pu
novanost 1 nunost" (Kasirer, 231). Ipak, istovremeno, Kasirer dodaje: Te
aze nisu odvojene jedna od druge; one postoje samo radi cjeline. Meutim
svaka faza je podjednako neophodna. Upravo iz takve opte heterogenosti
IZMEU METAFORE I IRONIJE 85

izranja pravi sklad koji je zamisliv samo kao jedinstvo procesa a ne istovjet
nost postojeih stvari (ibid.).
Herderovo osjeanje raznolikosti ivotnih oblika, njegov smisao za
sklad u toj raznolikosti, i njegova zamjena procesa strukturom kao modusom
razumijevanja istorije u njenoj cjelovitosti, predstavljaju njegove doprinose
istorijskom smislu devetnaestog vijeka. Ali, dok je predstavljao svoj sistem
u delu Ideen zur Philosophie der Geschichte des Menschheits (Ideje za filo
zofiju istorije ovjeanstva) ini se daje pokuao previe. Hteo je da ujedini
sfere prirodnog i istorijskog u okviru istih uzronih cjelina. S tim u vezi vri
jedne su panje nie navedene konstatacije na kraju njegovih razmiljanja o
uzrocima propasti i pada drevnog Rima.
Zakon koji odrava svjetski sistem i formira svaki kristal, svakog crva,
svaku snijenu pahulju, takoe formira i odrava i ljudsku vrstu: od sopstvene
prirode nainio je osnovu svog trajanja i progresivnog dejstva, sve dok ljudi bu
du postojali. Sva boja djela sama su po sebi stabilna i u divnom skladu zato to
se sva temelje, u okviru svojih ogranienja, na ravnotei suprotstavljenih sila uz
pomo uroene energije koja ih dovodi u red. Voen ovom injenicom, lutao
sam lavirintom istorije i svugdje sam nazirao boansko harmonino ureenje:
ono to se negdje moe dogoditi, doista se dogaa; ono to moe funkcionisati,
doista i funkcionie. Ali razum i pravda jedini opstaju: ludilo i glupost unitava
ju Zemlju i sebe same [Herder, Ideen, 419 (Manuel izd., 116-17)].
Ovaj pasus odaje sliku sistema koji je istovremeno i bujan i uredan, i
energian i stabilan, i aktivan a ipak nepomian, razvojan a sistematian,
beskonaan a opet ogranien, i tako dalje, sve u smislu ideje uravnoteeno
sti. Zakljuak na osnovu ovog pasusa je da sve to je ikad postojalo odgova
ra uslovima takvog postojanja. Herder se oduevljava injenicom da ono
to se negdje moe dogoditi, doista se dogaa; ono to moe funkcionisati,
doista i funkcionie41.1 na osnovu te konstatacije ukazuje itaocima da nika
ko ne podlegnu impulsu zaprepaenja brigom dalekovide ili retrospektiv-
ne vrste (39). Stvari su uvijek onakve kakve treba da budu, ali ta neophod
nost nije nita drugo osim veze izmeu njih samih i njihovog okruenja:
sve to moe biti, jeste; sve to moe doi, doi e, ako ne danas, onda su
tra44. Predstava zaetka postojanja i prolaznosti (odumiranja) koje istorijski
zapis otkriva svijesti za Herdera nije prilika za oajavanje. Vrijeme mu nije
bilo prijetnja jer ga nije shvatao ozbiljno. Stvari odumru i prou kad doe
njihovo vrijeme, a ne kad vrijeme to zahtjeva. Vrijeme je intemalizovano u
pojedincu; ono nije iznad organske prirode: sve je procvjetalo na zemlji to
je moglo procvjetati, i sve to u svoje vrijeme i u sopstvenom miljeu; sve je
to izblijedilo i prolo, da bi zatim nanovo procvjetalo kad mu doe vrijeme44.
Herder se nije usuivao da se postavi iznad svega to je sretao u istorij-
skim zapisima. ak i prljavi domoroci sa udaljenih obala zemlje Kalifomije,
o kojima su stizali prikazi misionara, u njemu su podsticali vie uzbuenja
nego gaenja koje bi sigurno ophrvalo Voltera. Uprkos tome to su mijenjali
mjesta svog prebivanja moda stotinu puta u jednoj godini44, i to su spavali
gdje god bi to morali, ne obraajui ni najmanju panju na neistou ze-
 86
METAISTORIJA

mije, niti nastojei da se uopte zatite od opasnih tetoina41, hranei se zr-

nevljem koje bi ako su bili u nudi, vadili iz sopstvenih ekskremenata11 -
Herder je i dalje u njima nalazio bar mrvu kvaliteta. To je bilo prevashodno
zato to su ti ljudi bili uvijek veseli; uvijek skloni obijestima i smijehu; lije
po graeni, uspravni i aktivni11; podizali bi kamenje i ostale stvari sa tla sa
mo sa dva svoja najmanja prsta obje ruke11, a kad bi se probudili iz sna,
smijali su se, priali i meusobno zadirkivali11 bez ikakvih prekida, sve
dok, iznureni godinama, ne doekaju smrt sa spokojnom ravnodunou11
(181 [9]).
Herder nije sudio ni o emu. Za one stvari za koje se inilo da su istin
ski zle, satkane od patnje i sasvim pogrene, uvijek je smatrao da presuuju
same sebi; njihovo iskorijenjivanje bio je njihov konani sud - one prosto
nisu istrajale. I, prema Herderovom miljenju, to isto je u potpunosti vailo i
za slavne inioce istorije i za one malene, za Rimljane kao i za skitnice u
Kaliforniji. Rimljani su11, pie on, bili tano ono to su mogli da postanu:
sve to je bilo shodno nestanku a u njihovom domenu, nestalo je, a ono nji
hovo to je bilo osueno da traje, ostalo je (394 [267-68]). Nita nije posto
jalo zbog neeg drugog, ali je zato sve bilo nerazdvojivo od cjeline; zakon
cjeline bio je pravilo i svakog pojedinog dijela: istorija prirode nije prigrlila
nijednu prednost iz filozofije krajnjih uzroka, iji su zastupnici morali da se
zadovolje nagaanjem, umjesto strpljivim istraivanjem: a tek koliko je ma
lo izvukla istorija ovjeanstva, sa svojom beskonano zamrenom maineri
jom uzroka meusobno nahukanih jedan na drugi (393 [266-67]; kurziv
dodat). U istoriji, kao i u prirodi, zakljuuje Herder, i sve i nita, sasvim je
sluajno; i sve i nita, sasvim je samovoljno... Ovo je jedina filozofska me
toda sagledavanja istorije, i nju ak i nesvjesno primenjuju svi ivi umovi11
(392 [264-65]).
Dabome, za Herdera nita nije bilo sluajno ni samovoljno. Vjerovao je
da vladajue sredstvo koje je svaemu davalo formu koju treba da ima nije
inherentno istorijskom procesu; u samom procesu, kroz interakciju elemena
ta, stvari se oblikuju u ono to bi izvorno i trebalo da budu. Sva sredstva u
istoriji nose u sebi pravilo svoje artikulacije, i predstavljaju in posvjedoen
formalnim usklaenostima koje su pojedinane stvari odista uspijevale da
dosegnu. Uzdranost pred viestrukou ovih formi treba da odlikuje istori
ara kao i filozofa, a u Herderovoj koncepciji to je takoe i naunikovo pro-
ceduralno pravilo. Posmatran iz ugla samog procesa a ne van njega, kroz ge
nerike pretpostavke, istorijski svijet je izobilje jedinstvenih formi i stvarnih
cjelina, i nijedna od njih nije poput druge, ali zato svaka potvruje prisustvo
vodeeg principa u okviru cjeline.
Granica ove koncepcije istorije i te kako je primjetna. Lavdoj (Love-
joy) ukazuje na to da je Herderu nedostajao svaki princip koji bi mu omogu
io da objasni zbog ega, ako sve uvijek odgovara onome to priroda zahti
jeva, stvari uopte moraju da se mijenjaju (Eseji, 181). U nemogunosti da
poveze injenicu promjene sa injenicom trajanja na bilo koji teorijski ubje-
dljiv nain, Herder je bio primoran, pie Lavdoj, da izdigne i promjenu i
IZMEU METAFORE I IRONIJE 87

trajanje na nivo svete tajne, i razmotri ih kao pojave tajanstvene moi i uje
dinjene organske sile pred kojom je naizmjenino bio sveden na pobono
utanje ili irokogrude panegirike. U svojoj recenziji djela Ideen, Kant, taj
neumoljivi pronalaza metafizike, lakonski je podvukao nenauni karakter
Herderovih refleksija o prirodi i istoriji. Kant je smatrao da ideja o ujedinje
noj organskoj sili samokonstituisanoj u mnogostrukosti svih organskih
stvorenja i naknadnom reagovanju organa u skladu sa njihovim razlikama,
kako bi se dolo do to veeg broja rodova i vrsta", lei ,,u potpunosti van
polja empirijske prirodne nauke". Takva ideja" pripada iskljuivo spekula
tivnoj filozofiji", mislio je Kant, dokazujui da bi, ako je uopte i planirala
da bude primljena na jedno takvo mjesto, ona time unosi veliki nered u pri
hvaene koncepcije" (Kant, O istoriji, 58). elju da se sve povee sa svaim
nauka je odbila, kae Kant; i u duhovitom pasusu o Herderovom pokuaju
da izvede zakljuak o funkcijama dijelova tijela iz njihove opte strukture,
Kant je razgolitio metafiziki nasrtaj cjelokupnog Herderovog sistema:
Htjeti odrediti raspored glave, spoljanji, kad je rije o njenom obliku i
unutranji, kad je rije o mozgu, prije svega povezano sa tendencijom usprav
nog stava; tavie, htjeti utvrditi da tako jednostavna organizacija usmjerena
iskljuivo ovim ciljevima moe posjedovati sposobnost rasuivanja (hajka u
kojoj, dakle, uestvuje i zvijer) - otvoreno prevazilazi sav ljudski razum. Ra
suivanje, tako osmiljeno, klati se na najvioj preki fizioloke ljestvice i sa
mo to ne krene pravcem metafizikog okrilja [38-39],
Ono to je Kant prepoznao u Herderovom sistemu kao greku, bilo je
upravo ono to je ilo na ruku istoriarima i filozofima istorije koji su slije
dili Herdera. Prije svega, injenica da je Herderov sistem prije metafiziki
nego nauni bila je manje bitna od modusa shvatanja istorije koju je on pro
pagirao. Metafiziki aspekti sistema bili su rezultat uoptavanja ishodine
metafore* to ju je podupirao i odobravao poseban poloaj prije cinjenic o
postojanju, s jedne strane, i datog modusa prezentacije prirodnog i istorij
skog procesa, s druge. Spomenuti poloaj prije injenica koji je on naglaa
vao naroito je privlaio ljude koji su proivjeli period revolucije i ono to je
uslijedilo nakon nje, i koji su oduevljeno udjeli za nekim principom kojim
bi potvrdili adekvatnost njihove sopstvene proivljene realnosti nasuprot
ekstremnoj kritici te iste realnosti koja je dolazila od reakcionara, s jedne, i
radikala, s druge strane. Herderovo prihvatanje stava da svaka realnost u su
tini posjeduje svoje sopstveno pravilo artikulacije moglo se proiriti i na sa-
vremeno drutvo, kao i na prole drutvene slojeve, u duhu prihvatljivom i
konzervativnom i liberalnom spektru politike ideologije. Stav koji je poslu
io kao osnova istorizma usmjerenog ka prolosti bio je identian onome ko
ji je sluio za osnov realizma zavisnog od sadanjosti. Identina sveobu-
hvatnost zahvalnosti i razumijevanja" kojoj se Herder vraao u vezi sa sva

* root metaphor = ishodina metafora (oblast empirijske opservacije a istovremeno i taka

porijekla svjetske hipoteze) kovanica Stivena Pepera iz ve spomenute knjige World Hypotheses
(1966) - prim. prev.
88 METAISTORIJA

kim aspektom prirode i ranije istorije postao je duhovno raznolik kao to su

Hegel, Balzak, Tokvil i Ranke postali pioniri specifino realistike istorijske
samosvijesti. Najzad osloboen ekstremnih tvrdnji da je oblik naunog tu
maenja i da je podran kao stav, organicizam je stvorio itav skup
perspektiv u prolosti i sadanjosti koje su posebno dobrodole predstavni
cima utemeljenih klasa u drutvenom poretku, bez obzira na to da li su sami
sebe smatrali liberalnim ili konzervativnim.
Ocjenjujui Herderovu istoriju treba ukazati i na razliku izmeu per
spektive ili stajalita odakle je on odmjeravao istorijske inioce i sredstva, a
potom i glas kojim se obraao svojoj publici, formalne teorije organicizma
koju je nudio kao objanjenje zbivanja u istoriji, prie koju je pripovijedao o
istoriji, i strukture zapleta koja podupire ovu priu i ini je pripovijeu od
reene vrste. Utvrujui te razlike, zakljuujem da je Kant, iako je nesum
njivo u pravu sa izoptavanjem Herderovog organicizma kao metafizike te
orije, samo potkopao jedan od pet razliitih aspekata Herderovog cjelokup
nog sistema. Kao pripovijeda, Herder je dao model za nain prikazivanja
istorije koja se mogla odvojiti od svoje formalne teorijske osnove i o kojoj
se moglo suditi kroz sopstveni metodoloki protokol koji su podjednako pri-
hvatali i romantiari i realisti i istoristi, a ije bi prihvatanje uinilo istorijske
mislioce - bilo da su romantiari, realisti ili istoristi - predstavnicima jedin
stvenog skupa stavova.
Prije svega glas kojim je Herder predstavljao svoju koncepciju istorije
bio je glas svetenikog mistika usred boanske misterije, a ne proroka koji
opominje svoj narod zbog pada u grijeh, podsjeajui ga da se dri crkvenog
zakona. Herder je govorio vie u prilog a ne protiv klevetnika ovjenosti,
ali ne uopteno i samo zbog ovjeanstva; govorio je za, i u ime, svoje sa-
vremene publike, kojoj se direktno obraao, dijelei njihove stavove i vrijed
nosti. Druga stvar je perspektiva koju je Herder nudio kroz svoje materijale;
to je bilo stajalite ovjeka koji svojim dignitetom ne stoji ni iznad a ni ispod
njih. Isto tako, Herder nije mislio da su on i njegovo sopstveno doba samo
poremeena tvorevina neke plemenitije ere niti da predstavljaju nepotpunu
anticipaciju doba koje tek treba da uslijedi. Iako je njegov stav prema pro
losti bio stav kojim se slavi njena inherentna vrlina, on je proirio taj stav i
na sopstveno vrijeme, tako da se za vrlinu prolih vremena, ali i buduih, ta-
koe pretpostavlja da e biti sveprisutna i u njegovom vremenu. Tree, pria
koju pripovijeda je pria o zaecima i prolaznosti stvari u njihovom vremen
skom toku; to je pria organizovana oko motiva promjene i trajanja, sa tema
ma o generacijama, rastu i ispunjenju, iji su motivi i uvjerljivost zavisili od
prihvatljivosti analogije izmeu ljudskog ivota i biljnog ivota kao ishodi
ne metaforike identifikacije u sreditu samog rada. Upravo je odustajanje
od ove metafore priutilo Herderu specifino organicistiku filozofiju, sa
svom prateom strategijom tumaenja i kriterijumima istine, koju je Kant
kritikovao u svojoj recenziji kao nenaunu i metafiziku. I, konano, struk
tura zapleta ili podloga mita koja je Herderu dozvolila da povee teme i mo
tive svoje prie u shvatljivu pripovijest odreene vrste bila je struktura koja
IZMEU METAFORE I IRONIJE 89

je svoj arhetip imala u komediji, to jest u mitu o provienju. To je, pak, na

velo Herdera da primijeti kako, kad se ispravno shvate, svi dokazi o razdva
janju i sukobu prikazani u istorijskim zapisima sastavljaju dramu o boan
skom, ljudskom i prirodnom izmirenju one vrste koja defiluje dramom o is
kupljenju u Bibliji.
U Herderovom cjelokupnom sistemu se, zatim, mogu uvidjeti razlike u
nainima na koje on prilazi istorijskim podacima i pretvara ih u dokaze, s
jedne, i naina na koji ih objanjava i prikazuje, s druge strane. Njegov pri
stup podacima bio je pristup potovanja prema njihovoj raznovrsnosti i i
votnosti, to mu je omoguilo da od njih naini priu u kojoj su ta raznovr
snost i ivotnost istaknutiji od objanjenja. Raznovrsnost i ivotnost za njega
nisu bile sekundarne ve primame kategorije, a vrste zbivanja koje prikazuje
u prii o svjetskoj istoriji bile su namijenjene predstavljanju ove karakteristi
ke koju je takoe trebalo protumaiti. Ona je protumaena tako to su u dvo
struki poredak strategija smjetena tumaenja teorijskih i metafizikih ele
menata, sjedne strane, i poetskih i metaforikih elemenata, s druge. Tako, u
Herderovom djelu Ideen (Ideje) italac doivljava dvoslojnu ravan tog tuma
enja: metafiziku teoriju, sukobljenu sa formalnim filozofiranjem, a naroi
to sa kantovskom kritikom njegovog doba i metaforikim izjednaavanjem
doktrine o provienju sa ivotom bilja, to omoguuje redigovanje pripovje
dakog materijala u oblik tipine komedije.

O d Herdera do romantizma i idealizma

U karakterizaciji istoriografije osamnaestog vijeka razlikujem etiri
modaliteta istorijske konceptualizacije. Glavnu tradiciju racionalizma oka-
rakterisao sam kao metonimijsku i ironijsku u njihovim poimanjima istorij
skog procesa, pokazujui pri tom i kako je ovaj pristup istoriji opravdao su
tinski satiriki modus prezentacije, ije su se apsurdne implikacije savreno
podudarile sa skepticizmom u misli i relativizmom u etici, to je na kraju si
gurno dovelo do dosledno mehanicistikog poimanja svijeta. Nasuprot ovoj
tradiciji, ustanovio sam kao subdominantnu konvenciju istorijske misli, koja
je ustrajavala tokom itavog vijeka, od Lajbnica do Herdera - postojanje
metaforiko-sinegdohikog modusa istorijske konceptualizacije kojim se fa-
vorizuju organicistika ideja tumaenja i komini modus prezentacije, pra
en specifino optimistikim implikacijama, ali koji je istovremeno i sutin
ski vieznaan po svojim moralnim i politikim, odnosno ideolokim, impli
kacijama. Obje ove konvencije suprotstavljaju se konfesionalnoj" istorio-
grafiji prethodnog vijeka koja pretenduje na objektivnost i na hroniarski
modus prezentacije za koji bi bilo ispravno da se pridrava elemenata ivo-
pisnosti, konceptualizacije i sugestivnog tumaenja, to obuhvata i beletri-
stiku koncepciju istoriarevog zadatka koji je bio tako popularan kod histo
riens galants ili romanesques iz doba rokokoa. Po mom miljenju, potpun
preobraaj mehanicizma u ironiju, s jedne, i organicizma u duhovnu samo-
pouzdanost, s dmge strane, izazvao je izmu u istorijskoj svijesti toga doba
90 METAISTORIJA

ispoljenu kao prijetnja mitologizaciji, prijetnja na koju je Kant odmah upo

zorio, navodei da oblik istorijskog procesa, iz moralnih razloga, treba stva
rati na estetskim osnovama.
Ova tendencija ka mitologizaciji istorijske svijesti javila se radi odbra
ne individualnog protiv kolektiviteta u romantizmu, kao i radi odbrane ko
lektiviteta od individualnog u idealizmu. Oba ova pokreta predstavljala su
reakcije na moralnu ironiju u koju su Bel i Gibon odvukli racionalistiku
istoriografiju, zajedno sa ideolokom vieznanou u koju su sinegdohike
postavke Herderove organicistike misli njega odvele krajem 1790-ih.
Romantika istorijska misao moe se zamisliti kao pokuaj preispitiva
nja problema istorijskog saznanja u modusu metafore, kao i problema istorij
skog procesa kao volje pojedinanog, zamiljenog kao jedinog aktera uzro
ne efikasnosti u tom procesu. Idealizam se moe posmatrati u slinom svje
tlu jer takoe predstavlja pokuaj da se istorijsko saznanje i istorijski proces
osmisle u modusu metafore. Kako god bilo, u idealizmu je jedini inilac u
istorijskom procesu - um, ne u njegovoj individualnosti, ve u njegovoj ge
nerikoj sutini, poput svjetskog uma u kome se sva istorijska zbivanja vide
kao djelovanje udaljenih, prvobitnih i krajnjih duhovnih" uzroka.
 GLAVA 2

HEGEL: POETIKA ISTORIJE I PRAVAC IZVAN IRONIJE

U vod
Hegelova misao o istoriji poela je u ironiji. On je istoriju sagledao kao
izvornu injenicu svijesti (u smislu paradoksa) i ljudske egzistencije (u smi
slu protivrjenosti) i zatim preao na razmatranje o tome ta metonimijski i
sinegdohiki modusi shvatanja mogu nainiti od takvog poimanja svijeta. U
tom procesu on je metonimijsko shvatanje otpremio do statusa polazita za
fizika nauna objanjenja svijeta, i dalje ga ograniavajui na tumaenje
onih zbivanja koja legitimno mogu biti opisana kao uzrono-posljedine
(mehanicistike) veze. On je zamislio da sinegdohika svijest posjeduje ve
u optu primenljivost u odnosu na podatke iz prirode i iz istorije - sve dok
se i fiziki i ljudski svijet mogu realno pojmiti kao hijerarhija vrsta, rodova i
klasa, ije su meusobne veze sugerisale mogunost sinhronizovane prezen
tacije stvarnosti, sagledane generalno. Tim prije, to je i sama po sebi ona
hijerarhijske prirode, iako je on negirao da ta hijerarhija moe biti osmilje
na tako da vremenski izie na vidjelo u fizikom svijetu. Ova pozicija bila je
saglasna sa naukom Hegelovog doba, koja nije dozvoljavala pripisivanje
sposobnosti za razvoj ni fizikoj ni organskoj prirodi. Uopte uzev, on se za
lagao za stalnost vrsta.
Hegel je stoga bio primoran da zakljui kako je formalna usklaenost
koju ovjek opaa u fizikim predmetima samo to i nita vie; drugim rijei
ma, ona je formalna i predstavlja ishod jedne razvojne veze izmeu njih za
koju ovjek misli da se ogleda samo u funkciji umnog napora da se shvati
kako je svijet sainjen od isto prostornih veza u skladu sa fenomenom vre
mena. Ovo znai da je Hegel, sve dok se drao doktrine prirodnog razvoja,
to inio samo kroz logika razmatranja. Um temeljno organizuje prirodni
svijet zamiljen kao hijerarhija najsveobuhvatnijih formi - od individualnog
i od vrsta, do rodova i klasa - u emu ga motivie pomisao o mogunosti po
stojanja klase nad klasama, to bi pak bio formalni aspekat cjelovitosti bia.
Meutim, ovjek nema osnova da optereti ovu hijerarhiju formi jednim raz
vojem od nieg ka viem, ili od vieg ka niem u vremenskom odnosu. Sva
ka ostvarena formalna usklaenost samo je logina pretpostavka one iznad
92 METAISTORIJA

nje, kao to je ona sama logina posljedica one ispod nje. Zato ipak ni jedna
nije stvarni prethodnik one druge jer se u prirodi same vrste ne mijenjaju niti
evoluiraju; jedino pojedinci to mogu initi, i oni se mijenjaju ili evoluiraju u
pravim linijama (kao kod gravitacionog pada), ili u ciklusima (kao u organ
skim procesima reprodukcije, raanja, rasta, odumiranja i smrti). Drugim ri
jeima, oni se razvijaju u granicama specifinih formi, a ne kroz sve posto
jee vrste.
Za Hegela, svaki stupanj oplodnje meu vrstama predstavlja degenera
ciju, iskvarenost vrste, prije nego poboljanje ili viu formu ivota. Priroda
je, dakle, postojala za ovjeka u modusu metonimije i sinegdohe, a ovjeko
va svijest je odgovorna za potpuno shvatanje njegovih modus postojanja
kada on primjenjuje uzrone pojmove da bi objasnio promjene u prirodi i ti
poloke sisteme koji karakteriu formalnu usklaenost sa nivoima integraci
je, ili rasprivanje koje priroda nudi percepciji voenoj razumom i estetskim
smislom. Meutim, sasvim je drugaije sa istorijom, za koju uzrona tuma
enja i tipoloke karakterizacije njenih podataka predstavljaju mogue mo
duse opaanja daleko primitivnijih nivo dogaaja koji su, pak, ako su obu
hvaeni sopstvenim shvatanjem, izloeni opasnosti od mehanicizma, sjedne,
i formalizma, s druge strane.
Hegel je ogranienja isto mehanicistikog pristupa istoriji smatrao oi
glednim, ne samo zato to je takav pristup neopozivo vodio zakljuku d a je
istorijska cjelokupnost potpuno odreena, ve i zato to se nijedna znaajnija
promjena u istoriji ne moe objasniti bez razmatranja oiglednog razvoja
ljudske kulture u tom kontekstu, paralelno sa preraspodjelom sastavnih ele
menata i njihovih razliitih kombinacija. Takav pogled uinio je veoma jalo
vu uslugu vidnom razvoju religiozne, umetnike, naune i filozofske svije
sti, a pogotovo evoluciji samog drutva. Ovaj pristup mogao je dovesti do
zakljuka da, u stvari, nije dolo ni do kakvog kvalitativnog napretka u o
vjeanstvu, niti ikakvog bitnog napretka u kulturi i drutvu, jo od vremena
divljatva pa do Hegelovog doba - to je zakljuak sm po sebi apsurdan.
Formalizam je predstavljao neto sasvim drugo. Nalazio je smisao u
istorijskom procesu na osnovu razlikovanja viih i niih vrsta ivota u pri
rodnom i istorijskom postojanju. Ali, otkad je prihvatio formalnu povezanost
u smislu u kome je ovo razlikovanje shvaeno kao sutinski bezvremeno,
formalizam nije vie imao nijedan princip po kome bi mogao objasniti svoj
razvoj od niih ka viim formama integracije i nijedan kriterijum pomou
koga bi bio u stanju procijeniti moralni znaaj razvoja uoenog u sferi istori-
je. Kao i mehanicistiki pristup istoriji, formalistiki pristup bio je prisiljen
da bira izmeu zakljuka da su se formalne povezanosti u istoriji nasumino
pojavljivale i nestajale, ili da su predstavljale vjena dogaanja istog skupa
formalnih povezanosti u neogranienom vremenu. Nijedan realni postepeni
razvoj nije mogao biti uoen ovakvim razmatranjem.
Na taj nain, formalizam i mehanicizam podjednako prisiljavaju na izbor
izmeu totalne nepovezanosti svih istorijskih proces (shvaene kao ista slu
ajnost) i njihove totalne povezanosti (u smislu njihovo preciznog odreivanja).
HEGEL 93

Meutim, formalizam je bio opasniji od mehanicizma u Hegelovoj per

spektivi poto je duhovna atmosfera tog vremena znaila privrenost njenim
modusima primene u odreenom vidu poimanja totalne povezanosti ili pove
zanosti dva dominantna kulturna pokreta tog doba, romantizma i subjektiv
nog idealizma, koje je Hegel inae prezirao.
U uvodu u svojoj Filozofiji istorije Hegel je istakao jedan tip rasuivanja
koji se slui jedino formalistikim procedurama u nie navedenom smislu:
...Razvijen je proces rasuivanja u vezi sa pravilnom postavkom da se genij,
talenat, moralne vrline i osjeanja, kao i pobonost, mogu pronai u svakoj zo
ni, ispod svih politikih ustrojstava i uslov, u potvrdu ega primjera ima u iz
obilju [65],
Ovo je ona vrsta poimanja iz koje je Herder razvio svoje organicistike za
kljuke o prirodi istorijskog procesa. Hegel, meutim, nastavlja primjedbom:
Ako u ovoj postavci, pratea razlikovanja budu odbaena kao nevana
ili nebitna, razmiljanje se oigledno ograniava na apstraktne kategorije, za
postavljajui predmet (njegove specifine osobine) koji je u pitanju i koji zasi
gurno ne potpada ni pod jedan princip koji takve kategorije priznaju [65-66].
A potom je ukazao
...da intelektualna pozicija koja usvaja takve isto formalne poglede na svijet
predstavlja iroko polje za ingeniozna pitanja, uena gledita i otroumna po-
reenja [66],
Meutim, po njemu su takve refleksije briljantne11jedino
...u srazmjeri sa neodreenou subjekta na koji se pozivaju, pa su zato podlo
ne novim i raznovrsnim formama u obrnutim proporcijama prema bitnosti za
kljuaka koji se mogu izvui iz njih, i pouzdanosti i racionalnosti njihovih
spornih pitanja [ibici.].
Po tom osnovu, insistirao je Hegel, nije moglo biti sigurnosti oko pita
nja da li je ovjeanstvo uznapredovalo tokom vremena kreui se iz jedne
forme civilizacije u drugu. tavie, takav formalizam postaje rtva moralnog
relativizma kome je on, inae, epistemoloki blizak.
Slian je i u odnosu na onu drugu vrstu formalizma koja podstie ro
mantiara i koja pojedinca posmatra u njegovoj vrstini u jedinstvu, kao for
malnu povezanost umjesto kao vrstu, rod i klasu kojoj taj pojedinac pripada.
Hegel je takoe ukazao na sutinski amoralne implikacije ovog pogleda na
svijet. To neto tek je formalno, sve dok ne cilja ni na ta vie osim na ana
lizu teme, kakva god ona bila, kroz njene sastavne dijelove, kao i na njeno
shvatanje njihovih logikih definicija i formi11 (68). Otuda kod onih (roman-
tikih) filozofa koji tvrde da nalaze genij, poeziju, pa ak i filozofiju11 svu
da, i u jednakom izobilju (ili u ravnomjernom nedostatku), postoji propust u
razlikovanju formi i sadrine, kao i u identifikaciji ovog potonjeg kao jedin
stvenog partikulariteta i kao neprocjenjivog dokaza o ravnomjernoj raireno
sti u svijetu (67). Istina je, kazao je Hegel, da pronalazimo meu svim
 94 METAISTORIJA

svjetskim istorijskim ljudima, poeziju, likovnu umjetnost, nauku, ak i filo

zofiju"; meutim, pri tom je insistirao na tome da
...ne samo to, uopte uzev, postoji raznolikost u stilu i smjeru, ve, to je jo
vanije, i u temi; i to je raznolikost najhitnije vrste, jer utie na racionalnost te
teme [69].
Sasvim je beskorisno", prema tome, da pretenciozna estetska kritika
zahtijeva da na fini uitak ne treba da stvori pravilo o temi - i o znaajnim
dijelovima njene sadrine - i podri stav da je bitna upravo ljepota forme
kao takve, volebnost njene arolikosti, i tome slino, emu inae tei lijepa
umjetnost, a to mora biti razmatrano i doivljavano kroz liberalan ukus i
kultivisan um (ibid.). Zdrav intelekt ne moe, mislio je Hegel, da tolerie
takve apstrakcije", zato to ne postoji samo klasina forma, ve i klasini
poredak tematike-, i u umjetnikom radu, forma i tema su takoe blisko po
vezane pa ova prva jedino moe biti klasina do granice do koie ie i potonia
to isto (70).
Sve ovo dovodi do osude onoga to se sada naziva komparativni me-
tod istorijske analize, to je u stvari forma koju metaforika svijest prima
kada se teorijski projektuje u metod. Hegelove primjedbe na raun metafo-
rikog modusa predstavljanja istorije bile su daleko otrovnije nego njegove
zamjerke metonimijskom modusu, zato to su posljedice formalistikih tu
maenja na osnovu ovog modusa i epska struktura zapleta koje koristi za ka-
rakterizaciju pric moralno pogibeljnije. Mehanicistike teorije tumaenja i
emplotment zasnovan na apsurdu, bar ne zahtevaju prikazivanje beznaajnih
proces koji se razjanjavaju kroz ono praznoslovlje koje obino skree pa
nju svojim razglabanjima o ljepoti" svega. One mogu posluiti ak i kao
osnova za izvjesnu vrstu tragikog poimanja svijeta - vrstu tragedije koju su
stvarali Grci, u kojoj se sudbina shvata kao slijepa sudba" - koja, zauzvrat,
moe sluiti i kao polazite za stoiko rjeenje. Pa ipak, na kraju, mehanici
zam i vrsta tragedije apsurda, zamiljeni kao princip umjetnikih prezentaci
ja, mogu, kao to se radilo u staroj Grkoj, unaprijediti epikurejski i stoiki
moralni odgovor. Ukoliko ne postoji neki princip na osnovu kojeg se itava
predstava ljudske sluajnosti i determinacije, slobode i uzdravanja, moe
preobraziti u dramu, sa specifino racionalnim i u isto vrijeme moralnim
znaenjem, u ijoj je ironijskoj svijesti misao Hegelovog doba poela da se
razvija - ta ideja morala bi se okonati u oajanju - ili u nekoj vrsti egoisti-
kog ugaanja sopstvenim hirovima koje bi dovelo do kraja same civilizacije.

Jezik, um jetnost i istorijska svijest

esto se pominje da se Hegel bavio istorijskim pisanjem i itavim pro
blemom istoriografije (umjesto istorijom filozofije) mnogo izraajnije u svo
joj Enciklopediji i Predavanjima o estetici nego u Predavanjima o filozofiji
istorije. Nauka" istorije koju je inae nameravao da oformi u Filozofiji isto
rije bila je, po Hegelovoj koncepciji, proizvod /?as/-istorijske svijesti o fiilo-
HEGEL 95

zofskoj refleksiji u radovima ,,reflektivnih istoriara. U Estetici je, meu

tim, Hegel razradio svoju teoriju o samom istorijskom pisanju kao jednu
granu verbalnih umjetnosti koja zato pripada imperativima estetske svijesti.
Stoga je korisno razmotriti ta je Hegel imao da kae o istorijskom pisanju i
istorijskoj svijesti u ovom kontekstu, kao nekoj vrsti razjanjavanja specifi
ne sadrine svoje teorije istorijskog rada.
U treem dijelu svojih Predavanja o estetici, Hegel obrauje umjetnosti
rijei. Poeo je optom karakterizacijom poetskog izraza i nastavio da utvr
uje razlike izmeu poezije i proze. Poezija je, kako kae,
...starija od umetniki usavrenog proznog govora. Ona je iskonsko predsta
vljanje istine, to jest znanje koje [1] jo ne odvaja ono to je opte od svoje i
ve egzistencije u onome to je posebno, koje [2], naime, zakon i pojavu, cilj i
sredstvo jo ne suprotstavlja jedno drugome [3] kako bi ih zatim putem razmi
ljanja ponovo dovela u vezu; [4] ona jedno od njih shvata samo u drugome i
pomou drugoga [IV, 22 (njemako izd., 240); kurziv dodat].*
Ovakva karakterizacija poezije kao oblika saznanja je u potpunosti ista
kao Vikova; drugim rijeima njome se poezija zamilja kao metaforiko p o i
manje svijeta, koje u samom sebi sadri potencijal za stvaranje ostalih
modus tropoloke redukcije i rasta, metonimije, sinegdohe i ironije. U tom
smislu Hegel kae: Karakter ovog modusa poimanja, ponovnog opremanja
i izraavanja injenica isto je teorijski [rein theoretisch]. Pravi predmeti po
ezije nisu toliko same injenice i njihove kontemplativne postavke, koliko
slike [Bilden\ i govor [Rederi\ (ibid. [241]). U poeziji, nadalje, ono to je is
kazano prosto je korieno radi sticanja predstave o idealu verbalnog samo-
izraavanja. On je kao primjer poetizacije injenice uzeo dvostih koji je
Herodot zabiljeio, i u kome Grci odaju poast izginulima u Termopilskoj
bici - istorijskom dogaaju. Taj natpis glasi:
Hiljade junaka etir, sa puna miliona tri
Vodahu borbu ovde na ovom istom mestu.
[Herodot, Istorija, tom II, knj. VII, pogl. 228, str. 218]**
Hegel je istakao d a je sadrina ovog dvostiha prosta injenica da se e
tiri hiljade Peloponeana sukobilo sa tri miliona neprijatelja u odreeno vri
jeme i na odreenom mjestu. Primami znaaj tog dvostiha, meutim, jeste
,,kompozicija natpisa koji komunicira sa savremenim ivotom i buduim
naratajima putem istorijske injenice, i stoji striktno samo zbog te namjene
{Estetika, 23 [241]). Modus izraavanja jeste ,,poetski, rekao je Hegel, zato
to natpis samome sebi svjedoi o junakom djelu [poiein, 7toisTv], koje,
pak, otkriva sadrinu u svojoj jednostavnosti i istovremeno iskazuje tu sadr-
inu sa izriitim ciljem . Jezik u kome je ta ideja ovaploena toliko je va
an" d a je uinjen pokuaj da se ona namjerno razlikuje od standardnog go-
vora, pa stoga imamo dvostih umjesto jedne reenice (ibid.). Sadrina re

* Citate iz Predavanja o estetici preveo Nikola Popovi. - Prim. prev.

Preveo: Milan Arseni. - Prim. prev.
96 METAISTORIJA

enice je, zatim, data da bude ivopisnija i da jo neposrednije zrai nego to

bi bila d a je izraena jednostavnim proznim prikazom kakvog zbivanja u od
reeno vrijeme i na odreenom mjestu. Prozni" iskaz iste injenice ostavio
bi sadrinu nepromijenjenom, ali se zato ne bi predstavio kao to najue je
dinstvo sadrine i forme prepoznato kao specifian poetski iskaz.
Prozni govor, dokazuje Hegel, pretpostavlja prozni" modus ivota, za
koji se smatra da se razvio posle one faze ljudske svijesti u kojoj je govor
bio poetski bez [svjesne] namjere" da bude takav (ibid.). Prozni jezik pret
postavlja razvoj postmetaforike svijesti, one koja se generalno bavi ogra
nienim stanjima i objektivnim svijetom, to jest ogranienim kategorijama
nauke ili razumijevanja" (24 [242]). Svijet u kome se razvio prozni iskaz
mora se smatrati svijetom u kome je iskustvo usitnjeno i lieno svoje ideal-
nosti i iz kojeg su proizili sve njegovo bogatstvo i sva ivotnost. Protiv ova
kve prijetnje usitnjenosti i uzrone odreenosti, svijest je izgradila trei na
in poimanja svijeta - spekulativnu misao", koja te kategorije sjedinjuje u
slobodnoj ukupnosti" (25 [243]). Prema tome, projekti sinegdohe - u svom
svojstvu antiteze svijetu osmiljenom u metonimijskom smislu - jesu novi
svijet", ali zato to taj novi svijet postoji samo u svijesti a ne u stvarnosti (ili
se, u najmanju ruku, ne osjea da tamo postoji). Problem svijesti je stoga da
taj novi svijet dovede u vezu sa svijetom realnih stvari. Pjesnikov zadatak,
zakljuio je Hegel, jeste da izmiri svijet koji postoji u misli sa svijetom sai
njenim od realnih stvari, tako to e predoiti univerzalno u terminima po
sebnog, a apstrakcije u terminima stvarnog.
Poetski izraz, stoga, traga za ponovnim uspostavljanjem svijesti u nje
noj inherentoj idealnosti u proznom svijetu. U ranija vremena, kada razliko
vanje izmeu poezije i proze nije bilo tako izraeno kao posle razvoja nauke
i filozofije, pjesnik je imao daleko laki zadatak; drugim rijeima, jednostav
no je trebalo da pronikne u sve to je znaajno i oigledno u oblicima stan
dardne svijesti". Meutim, u razvijenijim civilizacijama, u kojima je proza
ve uvukla u svoj nain shvatanja cjelokupnu sadrinu duha, pa je svemu i
svaemu utisnula peat tog svog shvatanja, poezija se mora angaovati oko
potpunog pretapanja i preoblikovanja te sadrine" (26 [244]). Ovo znai da
ona ne mora samo da se
...oslobodi onih okova kojima je obino opaanje vezuje za ono to je ravno
duno i sluajno, i da posmatranje one povezanosti stvari zasnovane na razu
mu uzdigne na stupanj uma ili da spekulativno miljenje ponovo izrazi u fan
taziji, takorei u samome duhu, ve isto tako mora zbog svega toga da preo
brazi uobiajeni nain izraavanja prozne svesti u poetski nain izraavanja,
pa da i pored sve reenosti koju takva jedna suprotnost nuno izaziva ipak u
potpunosti sauva izgled one spontanosti i iskonske slobode koje su svakoj
umetnosti neophodno potrebne [ibid. (244-45)].
I, ukazavi na sadrinu i formu poetske svijesti, Hegel je produio da
istorizuje" samu poetsku svijest, smjetajui njene periode briljantnosti i
onemoalosti u opti okvir istorije svijesti objanjene u Fenomenologiji du
ha, Osnovnim crtama filozofije prava i Filozofiji istorije.
HEGEL 97

Poezija je, tako, roena prilikom odvajanja svijesti od samog njenog

predmeta i potrebe (i pokuaja) da se jo jednom doe do jedinstva sa njima.
Ova sutinska razlika stvara dvije glavne vrste poezije: klasinu i romanti
arsku, ime se naglaavaju opte i posebno, kao i objektivni i subjektivni
izraz. Zauzvrat, tenzija izmeu ove dvije vrste poezije ostvaruje tri osnovna
tipa poetske kompozicije: epski, lirski i dramski, gdje prva dva predstavljaju
spoljanjost i unutranjost kao nuno stabilne perspektive svijetu, s tim to
posljednji tip predstavlja napor poetske imaginacije da predvidi pokret po
mou kojeg e ova tenzija biti razrijeena da bi se postiglo jedinstvo subjek
ta i objekta.
Hegel je kazao da nam ep doputa obimnije slikanje spoljanjih stvari
kao i due zadravanje kod epizodnih dogaaja i podvig, usled ega jedin
stvo celine pored poveane samostalnosti njenih dijelova ne izgleda tako kor
jenito." Lirika, vodei rauna o svojim razliitim rodovima, prihvata tako
isto najraznovrsnije naine predstavljanja, tako da as pripoveda as izraa
va samo oseanja i razmiljanja, a as se opet pri nekom vie-manje mirnom
razvoju pridrava izvesnog jedinstva u kome su delovi tenje povezani, dok
opet u neobuzdanoj strasti moe da luta tamo-amo, s predstave na predstavu,
sa oseanja na oseanje, prividno ne vodei rauna ni o kakvom jedinstvu".
Za razliku od epa i lirike, drama zahtijeva izvjesnu strou saetost" spolja-
nje realnosti, iako u specifinom izvoenju moe usvojiti klasinu ili ro
mantiarsku perspektivu kao svoj konstitutivni princip (37 [256-57]).
Hegelova rasprava o poeziji poela je temom o govoru kao instrumentu
ovjekovog posredovanja izmeu sopstvene svijesti i svijeta koji naseljava;
rasprava je potom produila do teme razlikovanja razliitih modus u kojima
svijet moe biti spoznat, a odatle do razlike izmeu poezije i proze, izmeu
klasinih i romantiarskih formi oba ova anra. Okonala se potom raspra
vom o drami kao umjetnikoj formi u kojoj je zamiljen modalitet pokreta
kojim je zacijeljeno ovo raslojeno stanje. Od velikog je znaaja to je, im je
to zavrio, Hegel odmah zapoeo raspravu o istoriji kao proznoj formi, po
svojoj neposrednosti najblioj poeziji u optem smislu, a naroito drami. U
stvari, Hegel nije samo istorizovao" poeziju i dramu, on je poetizovao i
dramatizovao samu istoriju.

Istorija, p o ezija i retorika

Hegelova formalna rasprava o istorijskom pisanju kao umjetnikoj for
mi smjetena je izmeu njegovih rasprava o poeziji i o govomitvu. Ovakav
razmetaj ovih formi - jedne preokupirane izrazom imaginacije u zbilji, a
druge pragmatinim korienjem lingvistikih alatki - sugerie njihovu sli
nost sa dramom, koja je (kako je gore navedeno) oblik posredovanja dobij en
u umjetnosti izmeu epskih i lirskih senzibiliteta. Istorija je prozna prezenta
cija dijalektike razmjene izmeu spoljanosti i unutranjosti na nain na ko
ji je proivljena ta razmjena, na apsolutno isti nain na koji je drama njena
poetska prezentacija, onako kako je zamiljena. Hegel, u stvari, tako ostavlja
 98 METAISTORIJA

veoma malo sumnje da su, prema njegovom miljenju, formalni aspekti isto-
rijske i dramatske prezentacije potpuno isti.
Sto se tie istorije, kae on, ne moe biti sumnje da u njoj nailazimo
na brojne prilike za jedinstveni aspekt izrazito umjetnike aktivnosti" za
...razvoj ljudskog ivota u okviru religije i drave, i opis dogaaja i udesa iz
ivota onih najistaknutijih linosti i naroda koji su u tim oblastima aktivni i
koji u njima ostvaruju velike ciljeve ili doivljuju propast svojih poduhvata:
taj predmet i ta sadrina istoriografije mogu biti vani kao takvi i valjani i in
teresantni, te ma kako da se istoriar mora truditi da ono to se u stvari dogo
dilo pomno reprodukuje, ipak o toj raznovrsnoj sadrini dogaaja i karaktera
mora da naini sebi predstavu i da je sa stanovita duha preradi i prikae tako
da o njoj i drugi mogu stvoriti sebi predstavu [38 (257)].
Ovo, iznad svega, znai da se istoriar ne moe zadovoljiti golom po
rukom o jednoj karakteristinoj injenici", ve da mora strijemiti da zdrui
ovaj materijal u usklaenu cjelinu; on mora osmisliti i prigrliti posebna obi
ljeja, pojave i postupke u jednom jedinstvenom konceptu" (ibid.). Zdrui
vanje takvih sadrina sa formom prezentacije u kojoj su one podesno priku
pljene, dozvolie istoriaru da oformi naraciju iju e razradu nositi tenzija
izmeu dvije realne manifestacije konkretnog ljudskog ivota. Ove manife
stacije mogu biti i posebne i opte.
Velika istorijska naracija one vrste koju su proizveli Herodot, Tukidid,
Ksenofont, Tacit ,,i nekolicina drugih" - zamilja istu sliku nacionalne pri
padnosti, vremensku epohu, spoljanje stanje i duhovnu veliinu ili slabost
pojedinaca ukljuenih u taj ivot, kao i karakterizaciju svega toga"; u isto
vrijeme, ona od takvih realnih entiteta zahtijeva asocijativnu vezu" u kojoj
se razni dijelovi slike" pretvaraju u shvatljivu cjelinu idealnog istorijskog
znaenja" (ibid. [258]). Ovo podrazumijeva da istorijska analiza nastavlja
kako metonimijskim tako i sinegdohikim putem, istovremeno ralanjujui
temu na realne manifestacije uzronih sila za koje se mora pretpostaviti da
su posljedice i da idu u pravcu povezanosti koja te entitete vezuje u hijerar
hiju progresivno produhovljenih cjelina. Pa ipak, istoriar ne moe da pro
dui, kako sa slobodom" kojom se moe zadovoljiti pravi pjesnik, tako ni
sa svrsishodnou jednog oratora. Ovaj prvi je slobodan da izmilja injeni
ce" onako kako misli da treba, a potonji da se selektivno slui svojim inje
nicama u svrhu diskursa koji sastavlja. Istorija stoji negdje izmeu poezije i
govomitva, iako je njena forma poetina, a njena sadrina prozna. Hegel to
ovako obrazlae: Nije jedino bitan nain na koji je istorija pisana, nego je
bitna i priroda njene sadrine koja je ini prozom" (39 [258]).
Istorija se bavi prozom ivota", materijalima sainjenim naroito od
zajednikog ivota" (Gemeinwesen), bez obzira na to da li se posmatra kroz
opta religiozna uvjerenja ili dravni poredak sa njegovim zakonima, institu
cijama i instrumentima za nametanje privrenosti vrijednostima opteg do
bra (ibid.). Iz takvog zajednikog ivota, kako Hegel kae, stvaraju se one
sile koje vode ili do ouvanja ili do promjene", i zbog kojih moramo pret
postaviti postojanje pojedinaca spremnih za oba ova zadatka. Ukratko, isto-
HEGEL 99

rij ski proces je prevashodno proizvod sukoba u kontekstu zajednikog stila

ivljenja i itavog skupa takvih zajednikih stilova ivljenja, sukoba izmeu
dostignutih formi sa silom koja nastoji da ih preobrazi, ili sa postojeom mo
i odreenog pojedinca koji joj se protivi u skladu sa sopstvenim osjeanjem
za samostalnost i slobodu. Ovdje se, drugim rijeima, sreemo sa klasinom
situacijom iz klasine tragedije kao i iz klasine komedije.
Drutveni ivot ovjeka nije samo ivotni ep koji, i pored itave svoje
dinamike, boje i nasilja, preteno ostaje ono to je uvijek i bio. Veliki poje
dinci iskrsavaju u prvi plan, nasuprot zajednikom ivotu kroz koji na isti
nain prolaze obini ljudi; oni pretvaraju ovu epsku situaciju u tragian su
kob u kome ne trijumfiije ni ista ljepota ni puka snaga, ali u kome dva su
protstavljena prava, dva podjednako opravdana moralna principa, postaju
ukljeteni u borbi kako bi odredili kakav oblik ljudskog ivota u specifinoj
drutvenoj inkarnaciji moe biti. Ba zbog toga, Hegel je zamislio tri osnov
ne kategorije glumaca u istorijskoj drami: velike, male i loe (heroje, obine
ljude i zloince).
Ove linosti su velike i izvanredne ako se pokae da po svojoj individual
nosti odgovaraju onom zajednikom cilju koji ima osnov u unutranjoj sadrini
postojeih prilika; male su i neznatne ako se pokae da sprovoenju tog cilja ni
su dorasle; ako se pak one, umesto da se bore za ostvarenje optih ciljeva svoga
vremena, posveuju samo svojim sluajnim individualnim interesima koji sa za
jednicom nemaju nikakve veze, onda su one rave i tetne [40 (259)].
U ovom katalogu tipova istorijskih" linosti nalazi se rekapitulacija
kategorija u obliku analize same poezije, ali u modusu metonimije, to jest
uzrone djelotvornosti. Ali, kako Hegel ukazuje u Osnovnim crtama filozofi
j e prava, istorijsko polje ne treba da bude zamiljeno samo kao polje brutal
ne sile. Naime, tamo gdje takva sila dominira, gdje ona nije u sukobu sa
mnogo irim principom - drugim rijeima, sa zajednikim ivotom41 u gru
pi - ne postoji pravi istorijski sukob i, sljedstveno tome, nikakav karakteri
stian istorijski dogaaj". Hegel je ovo razjasnio u pasusu koji se nastavlja
na prethodno navedeni. Tamo gdje bilo koje od tri pomenuta stanja prelazi u
generalno stanje, gdje imamo tiraniju jednog ovjeka, tiraniju obiaja (to je
u stvari tiranija obinog ovjeka), ili tiraniju haosa, vie ne posjedujemo
istinsku [istorijsku] sadrinu niti stanje svijeta koje smo ustanovili u prvom
dijelu naeg istraivanja kao sutinski vanu za umjetnost poezije", to je
inae stanje specifino ljudske kreativnosti (ibid.), zato to
...i kod velikih linosti, naime, onaj sutinski cilj kome se one posveuju jeste
vie ili manje dat, propisan, nametnut; i utoliko ne dolazi do onog jedinstva u
kome ono to je opte i to je celokupni individualitet treba da su potpuno iden
tini, predstavljajui samo cilj za sebe, to jest neku zatvorenu celinu. Jer ak i da
su te linosti same postavile taj cilj, predmet istorije ipak nije individualna slo
boda njihovog duha i karaktera, to jest posebni individualni ivi lik, ve njen
predmet ini ostvareni cilj, njegovo dejstvo na zateenu stvarnost koja predsta
vlja neto za sebe, neto to je kao takvo nezavisno od pojedinaca [ibid].
 100 MET AISTORIJA

tavie, dodaje Hegel, u istoriji nalazimo mnogo veu raznovrsnost,

mnogo vie sluajnosti, vie subjektivnosti prikazanih izrazima strasti, linih
miljenja i sudbine, to u ovom proznom modusu ivota govore o daleko
vie krajnosti i varijacija no to to ine uda poezije, koja uprkos irokoj ra
znovrsnosti moraju ostati nepromjenljiva onome ko je valjano i opravdano
na svim mjestima i u svakom vremenu" (ibid. [259-60]).
Konano, istorija ima veze sa projektima i ciljevima koje izvode i posti
u pojedinci i grupe, a to iziskuje neveseli posao potrage za sredstvima koja
odgovaraju tom zadatku, prije svega proznom, prevashodno zbog koristi od
takve aktivnosti, s tim to dokazi u toj sferi moraju biti vidljivi u istoriare-
vom prikazu. Ova panja prema detaljima praktinih aktivnosti, svakako po
ugledu na izuavanja istorijskih svjedoanstava uopte, osobena je za istori-
ara u poetskom ili spekulativnom tonalitetu, i ini da je njegov rad daleko
vie prozan nego rad nekog pjesnika ili filozofa.
Sljedstveno tome, a prema Hegelovom miljenju, istoriar nema pravo
da brie prozne karakteristike onoga to stvara niti da ih pretvara u neto
drugo, poetinije-, njegova naracija prinuena je da prigrli ono to stvarno
lei pred njim, i u obliku u kome on to zatekne i pri tom bez ikakvog poja
avanja [ohne umzudeuten] ili ak i najmanje poetske transformacije" (41
[260]). Koliko god njegova misao mogla pogrijeiti pri saznavanju ideal
nog znaenja oblika bezbrojnih dogaaja koje opaa, njemu nije dozvolje
no da odstupi od tih uoenih stanja, likova i zbivanja, inae sasvim spored
nim u odnosu na njegovu svrhu" - iako, recimo, moe iz svog prikaza od
straniti ono to je samo ista pretpostavka bez iole ozbiljnog znaaja"
(ibid.). Istoriar, sve u svemu, moe dozvoliti da se ta zbivanja odraze u
cjelokupnoj njihovoj objektivnoj sluajnosti, zavisnosti i tajanstvenoj hiro
vitosti" (ibid.). To znai da se istoriareva imaginacija mora kretati isto
vremeno u dva smjera: kritikom, na nain koji bi mu dozvolio da odlui
ta se moe odstraniti iz datog svjedoanstva (premda ne moe izmiljati ni
dodavati nautrb optepoznatih injenica); i poetskom, to bi mu dopustilo
da opie, u nesmanjenoj ivotnosti i individualnosti, mjeavinu zbivanja
kao da su se doista tako odigrala pred itaoevim oima. U svojoj kritikoj
funkciji, istorijska svijest jeste djelotvorna samo kao sredstvo iskljuiva
nja. U svojoj sintetikoj funkciji, ona djeluje jedino u vidu sposobnosti da
obuhvati ono to je potrebno obuhvatiti. Jer, ak i ako istoriar moe doda
ti svojim svjedoanstvima sopstvene refleksije kao filozof, pokuavajui
na taj nain da dokui apsolutne osnove takvih zbivanja... on e u svakom
sluaju naii na prepreku u vidu zvanine potvrde zbivanja kad je re o i
njenici od najvee vanosti, to nije sluaj sa poezijom koja na to ima is
kljuivo pravo kao poezija" (42). Istoriar ne mora da zapadne u metaisto-
riju, iako moe spekulativno da spozna osnove po kojima je metaistorijska
sintetika vizija mogua jer:
...jedino poeziji pripada sloboda da nesmetano raspolae datim materijalom
kako bi uinila da on i po spoljanjosti bude u skladu sa unutranjom istinom
\ibid\.
HEGEL 101

S ovim na umu, i govomitvo ima veu slobodu od istorije, zato to, s

obzirom na to da je oratorska vjetina razvijena kao sredstvo postizanja
praktinih ciljeva, kao to je pjesnikova nastala za postizanje idealnih, orato
ru je dozvoljeno da se slui istorijskim injenicama kao eljama, selektivno i
u odgovor cilju koji je zamislio (43).
Prema tome, Hegel se ponovo poziva na razlikovanje, pomenuto na po
etku njegovog uvoda u Filozofiju istorije, izmeu izvornog" i reflektiv-
nog (onog do ega se dolo refleksijom), na razlikovanje po osnovu sutin
ski poetske prirode prvoga i preteno prozne prirode potonjega, a u okviru
reflektivne istoriografije, po osnovu razlikovanja izmeu univerzalnih, prag
matikih i kritikih tipova. Univerzalna ili opta istorija je, kao to je on za
pazio, najpoetinija jer za svoju temu uzima itav poznati istorijski svijet,
oblikujui ga kao odgovor na uoene idealne forme, posredstvom metafore,
u usklaenu poetsku cjelinu. Pragmatika istoriografija, napisana pod impul
som da slui nekom praktinom cilju, uzdie se iznad univerzalne raznovr
snosti, kreui se od poetskog do oratorskog modusa prihvatanja svog zadat
ka, od vizije idealnosti cjeline do svjesnosti o nivou do koga se vizija cjeline
moe primjeniti. Brojnost takvih suprotstavljenih vizija istorijskog procesa
podstie kritiko" razmiljanje o samom istorijskom pisanju, to zauzvrat
omoguuje uspon u svijesti eventualne idealnosti cjeline kroz misaoni pro
ces u modusu sinegdohe. Ovo je otvorilo put Hegelovoj istoriji filozofije,
koja je trebalo da razjasni postavke i oblike naina razmiljanja putem kojih
istoriarevi sutinski poetski uvidi mogu biti zdrueni u svijesti i pretvoreni
u kominu viziju cjelokupnog procesa. Meutim, ovo je zadatak filozofa
istorije, a ne pukog istoriara. Kao i Tukidid, istoriar moe ostati blizak po
etskom modusu poimanja, blizak metaforikoj identifikaciji sa svojom te
mom, ali u isto vrijeme mora biti vie samokritian, vie svjestan naina
shvatanja korienih u preobraaju poetskog uvida u sadrinu daleko racio
nalnijeg saznanja.

M ogue strukture zapleta

Ovo me dovodi do Hegelove teorije o istorijskom emplotmentu. Kad god
se okrenem ovoj temi, krenem od razmatranja istorije kao objekta izvjesne sa-
drine i forme koji istoriar treba da percipira i preobrazi u naraciju, pri emu
mogua forma, sa napisanom naracijom, postaje sadrina, objekat refleksije
na osnovu koga se istina o optoj istoriji moe dokazati na racionalnim osno
vama. Ovo, pak, postavlja problem sadrine te istine i forme koju njena afir
macija zahtijeva. Hegelovo rjeenje ovog problema moe se formulisati na
sljedei nain. Istine koje prednjae u istorijskim naracijama najuzvienije vr
ste jesu istine o tragediji. Te istine, meutim, samo su poetski prisutne na tom
mjestu kao oblici istorijske prezentacije, ija sadrina obuhvata stvarne ivot
ne drame koje proivljavaju pojedinci u odreeno vrijeme i na odreenim
mjestima. Stoga, to iziskuje filozofsku refleksiju kako bi se izluila istina sa
drana u formi u kojoj su predstavljena istorijska svjedoanstva. I kao to isto
riar umjetnosti za predmet svog izuavanja uzima razliite forme umjetnikih
 102 METAISTORIJA

djela izloenih i sagledanih u svjetskoj istoriji, tako i filozof istorije za svoje

predmete uzima razliite forme onih istorija koje su napisali istoriari u toku
same istorije. On sagledava ove istorije kao formalne sisteme koji mogu prui
ti svjedoanstvo o ivotu u bilo kojem od etiri modusa: epu, komediji, trage
diji i satiri, ili u bilo kakvoj njihovoj kombinaciji.
Meutim, ep nije podesna forma istoriografije, sudei bar prema Hege-
lu, poto se njime ne pretpostavlja neka znaajnija promjena. Isto se moe
rei za satiru koja, iako priznaje promjenu, ne zamilja bitan nain na osno
vu koga se predviene izmjene mogu ocijeniti. Za ep je, dakle, sve promje
na, zamiljena u odnosu na osnovno poimanje bitne nepromjenljivosti. Za
satiru, sva je nepromjenljivost zamiljena u svjetlu percepcije znaajne iz
mjene. (Vid. Hegelove primjedbe o Volterovoj Anrijadi, 131-32.) To se i
dogaa u mjeavini anrova (modeme) romantiarske tragikomedije, koja
nastoji da posreduje izmeu kominih i tragikih vizija svijeta, ali to ini sa
mo frma'no 7 tako to predstavlja svijet u okvim same akcije protagonista
razliitih optih nazora, nikada ih ne objedinjujui niti izjednaujui, nego
ostavljajui svijet razdvojen i u poloaju u kojem ga je prvobitno i zatekla,
bez ikakvog uzvienijeg principa jedinstva koji bi svijest mogla preobratiti u
predmet razmiljanja u cilju podsticanja punog razumijevanja svijeta, tako
rascjepkanog u svojoj unutranjosti. Dakle, samo su komedija i tragedija
ostale kao prigodni modusi emplotmenta istorijskih procesa, a glavni pro
blem je rijeiti njihove meusobne veze kao razliite faze samosvjesne re
fleksije na relaciji svijesti prema svijetu.
Hegel je smatrao da filozofska mudrost, poto se okrene istoriji, ima isti
odnos i prema istorijskoj mudrosti, a poto se okrene istorijskim injenica
ma, izjednaava se sa kominom odnosno sa tragikom vizijom. Dmgim ri
jeima, filozofija posreduje izmeu stvarnih otjelotvorenja ljudskog istorij-
skog postojanja predstavljenog u odreenim istorijama kao sadrine za koju
treba nai valjanu formu prezentacije i modus emplotmenta, to kasnije i
pronalazi u samoj kominoj viziji. Komedija je oblik do koga je razmiljanje
dolo poto je asimilovalo istine tragedije kao takve.

Tragedija i kom edija kao gen erike strukture za p leta

Dramska akcija", pie Hegel, nije ograniena na prosto i neometano is-
poljavanje beskonane svrhe, ve u potpunosti zavisi od stanja sudara ljudskih
strasti i karaktera, dovodei na taj nain do akcija i reakcija, koje onda, zauz
vrat, zahtevaju neko dalje rjeavanje sukoba i razdora" (249). Dramska akcija
posjeduje tada identine formalne karakteristike kao i istorijska akcija:
Zbog toga ono to pred sobom gledamo jesu u stvari ciljevi koji su se in-
dividualizovali u obliku ivih karaktera i situaciji punih sukoba i koji, kao ta
kvi, tee da se istaknu i odre jedni protiv drugih, utiu jedni na druge i uza
jamno se odreuju - i sve to u interakciji trenutnog ispoljavanja; tako isto gle
damo pred sobom, ,,u samom sebi" dati krajnji rezultat cele te ljudske vreve
koja se i pored svih zaplet ipak rasplie i dospeva do smirenja blagodarei
volji i delanju tih karaktera [249-50 (475-76)]. "
HEGEL 103

Prema tome, dramska akcija izdie se, obuhvatajui ih, nad epskim ili
objektivnim, kao i nad lirskim ili subjektivnim pogledima na svijet; drama
kao takva ne uzima za svoje polazite ni jedno ni drugo, nego se kree izme
u njih na takav nain kako bi ih oba drala prisutnima u svijesti. Zato se
moe rei da se drama kree u modusu same ironije, dok dijalektike raz
mjene pogleda na svijet nisu nita ee od onih koje nudi ova ironijska per
spektiva (251-52; vid., Berk, Grammar, 51-17).
Prema Hegelovom miljenju, drama poinje poimanjem aspekta jedno
stranosti svih perspektiva stvarnosti, tragajui za rjeenjem te jednostranosti
sila koje otkrivaju svoju stabilnost u dramskom karakteru" (Estetika, IV,
255). I, kako dodaje Hegel,
...bilo da se te snage neprijateljski suprotstavljaju jedna drugoj, kao u tragediji,
bilo da deluju kao snage koje same sebe neposredno ukidaju, kao u komediji
[256], '
Ovaj posljednji pasus je vaan jer sugerie da Hegel tragediju i komedi
ju ne smatra oprenim nainima gledanja na stvarnost, ve jedino konflikt
nim situacijama koje nastaju sa razliitih pravaca akcije. Tragedija se primi
e kulminaciji neke akcije izvedene sa odreenom namjerom sa take stano
vita njenog izvrioca koji vidi da se pred njim ukazuje svijet koji je ujedno i
sredstvo i zapreka u ostvarenju cilja. Komedija se osvre na posljedice tog
sudara van sfere rjeenja koje je tragika akcija ponudila uesnicima, ak i
ako akcija nije uticala na protagonistu, nego g a je potroila" u toku procesa.
Otuda, kao i kod istorijske situacije, dramska situacija poinje poimanjem
sukoba izmeu svijeta ve formiranog i podeenog u smislu pojedinanih i
drutvenih aspekata (svijet neposredno prikazan u epu), i svijesti koja se od
nje razlikuje i koja je individualizovana kao sopstveno u procesu spo
znaje sopstvenih ciljeva i zadovoljavanja sopstvenih potreba i elja (unutra
nji svijet izraen u lirici). Meutim, umjesto da zastane u razmiljanju o
ovom stanju odvajanja, dramski umjetnik nastavlja da se bavi modalitetom
sukoba koji su rezultat ove asimptotike veze izmeu individualne svijesti i
njenog objekta. Ovaj modus i dubina mudrosti izraena u njemu proizvee
tri vrste akcija postepskih i nelirikih oblika drame: tragediju, komediju i
(srodan satiri) drutveni komad, to je u stvari mijeoviti anr iji je cilj da
posreduje izmeu uvida tragedije i uvida komedije.
Sadrina tragike akcije, pie Hegel, identina je istorijskoj: m ije od
mah opaamo u ciljevima tragikih likova, ali je u potpunosti shvatamo sa
mo kao svijet onih sil koje u sebi nose svoju opravdanost i koje se istinski
ostvaruju u dobrovoljnoj aktivnosti ovjeanstva" (295). Ovaj neimaginami
svijet je svijet porodice, drutvenog, politikog i religioznog ivota u civili-
zovanom drutvu, svijet u kome se u najmanju ruku implicitno prepoznaje
legitimnost individualnih aspiracija ka svjesti o nezavisnom postojanju, s
jedne strane, i zakonima i moralnim normama kolektiviteta, s druge. Porodi
ca, drutvo, religija i politika omoguuju osnove onih akcija koje nazivamo
herojskim". Rije je o pouzdanosti i temeljitosti usklaenim sa porodicom,
104 METAISTORJJA

drutvom i religijom od ega su sainjeni istinski tragiki likovi. Oni su to u

potpunosti, i samo su ono to im sutinski uvid u njihov lik omoguuje i na
lae da budu. Oni nisu samo arolika cjelina razastrta u nizu vizur kao u
maniru epa. Nisu ni samo trenutni individualiteti, ve linosti koje odlikuje
sklad karaktera koji im dozvoljava da budu predstavnici razliitih aspekata
zajednikog ivota ili slobodni strelci koji tragaju za vlastitom samouvje-
renou (295-96). U tragikom sukobu, pak, kao u istorijski znaajnom su
kobu, zajedniki ivot ili linost koja traga za sopstvenom samouvjerenou
izaziva sm taj sukob.
Tragika drama, meutim, nema sm sukob kao svoj predmet (kao kod
epa), ve je njen predmet stanje odluivanja u kome doivljavaju preobraaj
i heroj i zajedniki ivot, koji se, opet, nalaze na drugoj strani tog sukoba:
U tragediji se pojedinci meusobno unitavaju zbog jednostranosti svoje
sutinske volje i svog karaktera, ili pak moraju rezignirano prihvatiti ono emu
se na sutinski nain samo suprotstavljaju [301],
Komedija se, meutim, pridrava vizije tog izmirenja kao pobjede sa
svim linog duevnog ivota, a iji smijeh sve razrijeava u okviru mediju-
ma takvog ivota (ibid.). Ukratko, opta osnova komedije jeste svijet u ko
jem je ovjek, svojom svjesnom aktivnou, sm sebe nainio potpunim go-
spodarem svega onoga to se inae shvata kao sutinska sadrina njegovog
saznanja i njegovih dostignua; to je svijet iji su ciljevi, sljedstveno tome,
izvrnuti zbog sopstvenog nedostatka materije (ibid.).
Uzalud se moe tragati za boljom karakterizacijom svijeta koji se u Fi
lozofiji istorije razmatra sa stanovita filozofskog razmiljanja o tragediji po
jedinanih istorijskih ivota. Sutina komine vizije nee se pronai u sati
rikom pristupu kontrastu izmeu onoga ta jeste i onoga to bi trebalo da
bude - kontrasta koji je u stvari osnov moralnog sukoba u okviru herojske
teme. To e se prije postii kroz beskonanu blagost i povjerenje kojima se
moe uzdii do nivoa sopstvenih protivrjenosti, ne doivljavajui pri tom
nikakvo ogorenje ili osjeanje neuspjeha (302).
Komino raspoloenje je stanje subjektivne blaenosti i sree u kome
je pojedinac siguran u samog sebe, sposoban da podnese ruenje svojih cilje
va i njihovo neostvarivanje" (ibid.). Zbog toga, sugerie Hegel, akcija kome
dije iziskuje ,,rasplet, i to gotovo vie nego u tragikoj radnji (304). ,
po Hegelu, protivrenost izmeu onoga to je po sebi istinito, i individualne
realnosti ispoljava se u kominoj radnji kao neto jo produbljenije nego u
tragikoj radnji (ibid.). A razlog za ovo lei u injenici da, kao prava
umetnost, komedija ne sme predstavljati ono to je po sebi umno, kao ne
to po sebi izopaeno i to usled toga propada, ve, naprotiv, kao neto to
se pobedonosno suprotstavlja budalatinama i ludostima, lanim suprotnosti
ma i lanim protivrenostima, te im ne samo ne dozvoljava da u stvarnosti
pobeuju, ve ni da se u njoj odraze (ibid.). To je ona vrsta svijesti koju
dugujemo Aristofanovim komedijama, koja nikad ne kleveta nita to je od
izuzetno etikog znaaja ,,u drutvenom ivotu Atine, ve se samo ali na
HEGEL 105

raun izopaenosti njene demokratije iz koje su iezli stari obiaji i stara

moralnost" (ibid.). Isto tako, rije je o svijesti koja vodi u filozofiju istorije
iz koje je prava sadrina koja odgovara svom vremenu iezla. Ako se, pak,
ono sto je samo po sebi bez sutine, liava jedino sopstvenog prividnog po
stojanja, onda subjekat i u tome ukidanju igra glavnu ulogu i ostaje neuzne-
miren i prijatno raspoloen" (305).
D a je ovo modus specifino filozofskog shvatanja istorije vidi se po to
me to odgovorna svijest mora da se rukovodi razumom, koji je, pak, antite
za ironije. To ukazuje na Hegelovo doslovno negiranje statusa istinskog
dramskog anra u satirikoj formi dramatske prezentacije. Satirika drama,
po njegovom miljenju, rezultat je neuspjeha u stvaranju bilo kakvog jedin
stva suprotstavljenih strana ljudskog postojanja, subjektivnog i objektivnog.
Najbolje to omoguuje prastara satira i, prema Hegelovom miljenju, mo
dema (romantiarska) tragikomedija nije sueljavanje ili izmjena ovih pro-
tivrjenih pogleda na svijet", ve zajedniko prilagoavanje" koje otupljuje
silinu takvog protivljenja" (306). Postoji tendencija u takvoj drami, kao i u
onoj kavaljerskoj istoriografiji" koja inae pripada istom anru, da se vre
iskljuivo line, psiholoke" analize karaktera ili da se konkretna stanja"
peobrate u odluujue inioce u razvoju radnje, tako da nita plemenito",
najposlije, ne bi moglo da se dokazuje niti osporava kad je rije, na primjer,
o plemiima (307). To je tako sa istoriografijom modernog romantiarskog
doba. Istoriar tog doba traga za pribjeitem od realnosti elementa linosti i
od takve sudbe" koja ne znai nita dmgo do zajedniki ivot" koji je kao
pojam nastao uz pomo sentimentalnog pristupa psiholokim motivima pro
tagoniste, sjedne strane, i materijalnosti svog stanja, s druge.

Isto rija p o seb i i istorija za sebe

Na poetku uvoda u Filozofiju istorije, Hegel je istakao razliku izmeu
tri klase istorijske svijesti (izvorne, reflektivne i filozofske), dok su njegove
primjedbe o ovoj drugoj, vezane za ogranienja mehanicizma i formalizma,
takoe relevantne. Ove tri klase istorijske svijesti predstavljaju razliite faze
istorijske samosvijesti. Prva odgovara onome to se moe nazvati potpunom
istorijskom svijeu (istorijska svijest po sebi)-, druga odgovara istorijskoj
svijesti koja prepoznaje sebe kao takvu (istorijska svijest za sebe), dok trea
odgovara istorijskoj svijesti koja ne poznaje sebe samo kao takvu ve palji
vo razmatra oba stanja svoje percepcije, to jest sopstvene veze sa svojim
predmetom (prolou) i sa optim zakljucima o prirodi itavog istorijskog
procesa, koji moe proizii iz racionalnog pristupa njegovim raznovrsnim
proizvodima, specifinim za istorijske radove (istorijska svijest po sebi i za
sebe).
Potpuna istorijska svijest, iji je proizvod izvorna" (urspriinglich) isto-
riografija, razvija se iz proste svjesnosti o samom istorijskom procesu, osje
anja protoka vremena i svjesnosti o mogunosti razvoja ljudske prirode.
Nje ima kod mislilaca kao to su Herodot i Tukidid, ije su deskripcije
106 METAISTORIJA

uglavnom ograniene na djela, zbivanja i drutvena stanja koja su imali pred

sopstvenim oima i iji su duh dijelili. Oni su sve ono to se odvijalo u svije
tu oko njih prosto prenosili u podruje prezentativnog intelekta . Prema
Hegelovom miljenju, takvi istoriari rade poput pjesnika koji djeluju po
materijalu koji im pruaju emocije, projektujui ga u sliku namijenjenu poj
movnoj sposobnosti [fiir die Vorstellung] (Fil. ist., 1 [njem. izd., 11]). No,
treba rei da su se ovi istoriari vjerovatno sluili svjedoanstvima o djelima
koja su napisali drugi ljudi, koristei ih na isti nain na koji se koristimo
ve utvrenim jezikom14- drugim rijeima, samo kao sastojkom. Za njih ni
je postojala razlika izmeu istorije koju su sami ivjeli i istorije koju su pisa
li (ibid. [12]).
Ovdje Hegel cilja na to da izvorni istoriari11 prevashodno djeluju u
modusu metaforike karakterizacije: oni povezuju kratkotrajne elemente
prie i izlau ih kao dragocjenosti u Mnemosininom hramu44 (ibid., 2 [12]).
Njihov modus ili nain tumaenja jeste poetska prezentacija, iako sa jednom
razlikom: izvorni istoriar sadrinu rada smatra podrujem stvarnosti -
onim to se vidi ili to se [u principu] moe videti11, a ne podrujem snova,
fantazije i iluzije (ibid.). Ovi poetski11 istoriari zapravo stvaraju11 (schaf-
fen ) zbivanja, djela i drutvena stanja14kao posao (ein Werk) pojmovne spo
sobnosti [Vorstellung] (ibid.). Otuda su njihove naracije skuene u izrazu i
ograniene u vremenu. Njihov glavni cilj je da naine ivotnu sliku44
zbivanj o kojima znaju direktno ili iz primarnog izvora ili, pak, od verodo-
stojnog autoriteta. Rasuivanja44nisu za njih poto oni ive ,,u duhu [svoje]
teme11 (ibid.). A s obzirom na to da dijele jedan te isti duh koji inae prua
sliku dogaaja koje prikazuju, u mogunosti su, bez imalo brige o kazni kri
tike, da umeu detalje u svoju naraciju - kao to su govori koje je Tukidid
stavljao u usta svojih protagonista po svom nahoenju, sve dok ti detalji pri-
janjaju uz duh cjeline (ibid.).
Takva poetska istoriografija rijetka je meu modernim istoriarima (ka
ko kae Hegel), to vai i za istoriare koji se bave antikom. Nju su mogli
stvoriti jedino duhovi koji su imali talenat za praktine stvari i poetski tale-
nat, i koji su uestvovali u zbivanjima, to je bio sluaj sa kardinalom de Re-
com (de Retz) ili Fridrihom Velikim. Dopiranje do sutinskih istina u rado
vima koje su napisali ti izvorni istoriari11 iziskuje dugotrajno izuavanje i
strpljivo rasuivanje (zakljuuje Hegel) zbog toga to njihovi radovi predsta
vljaju formu istoriografije koja je istovremeno istorija i originalno svjedo
anstvo vremena u kome su one i napisane. Ovdje je identifikacija istoria-
reve due sa zbivanjima o kojima on pie (i u kojima je uestvovao) potpu
na, i ako elimo upoznati neto od ovoga - poeziju, dogaaje, ili istoriareve
radove - moramo nastojati da ih upoznamo sve. Valja dodati da ih moemo
itati zbog poetskog nadahnua ili intelektualnih potreba, ali da ih pri tom
podvrgnemo kriterijumu kojim se koristimo za procjenu modeme reflektiv-
ne istoriografije profesionalnog naunika, koja, kako pretpostavlja Hegel, i
sama moe nita manje biti indikacija loeg ukusa koliko i neshvatanja va
nosti naune kritike.
HEGEL 107

Neke vrste izvornih istorija kao to su radovi monaha u srednjem vi

jeku, mogu biti kritikovane zbog njihove apstraktnosti ili formalizma, ali
ova ogranienja nastaju zbog udaljenosti ivota onih koji su ih napisali od
dogaaja o kojima su pisali. Mi nemamo razloga ni da saosjeamo sa tim ra
dovima ni da ih kritikujemo; oni su nam potrebni kako bismo iz njih saznali
za bilo kakve relevantne injenice i iskoristili ih za rad na naim sopstvenim
istorijskim prikazima prolosti.
Druga klasa istorijskih radova, ,,reflektivna istorija - istorij za sebe -
napisana je ne samo zbog poimanja o protoku vremena, nego i radi potvrde
svjesnosti razumijevanja distance izmeu istoriara i njegovog predmeta iz
uavanja koju on svjesno pokuava da zatvori. Ovaj napor da se zatvori dis
tanca izmeu sadanjosti i prolosti zamilja se kao poseban problem. Duh
reflektivne istorije stoga prevazilazi [istoriarevu] sadanjost41, pisao je He
gel, a razna teorijska sredstva koja istoriari koriste da zatvore procjep koji
ih odvaja od prolosti i zakorae u tu prolost, doseui njenu sutinu ili sa-
drinu, ukazuju na postojanje raznih vrsta reflektivne istorije.
Hegel je razlikovao etiri vrste reflektivne istorije: univerzalnu, prag
matiku, kritiku i konceptualnu (Begriffsgeschichte). Sve etiri vrste - kako
on navodi - usvajaju metonimijski ili sinegdohiki modus shvatanja. Uni
verzalna ili opta istorija bavi se samo pukom neminovnou svoenja svo
jih materijala na apstrakcije i minimalizacije; ona je arbitrema i fragmentar
na - ne samo zbog obima svoje teme, nego i zbog potrebe da bez velikih
razloga prepie uzroke i sroi tipologije na osnovu nepotpunih dokaza. Prag
matike istorije proizvode istu vrstu slika o prolosti, ali to ine prije u inte
resu percepcije cjelokupne prolosti (koja ima prevlast nad univerzalnom
istorijom). One imaju tendenciju da slue sadanjosti, ne bi li je osvijetlile
tako to e se pozvati na analogije iz prolosti, a i da bi izvukle moralne lek
cije za savremene ljude. Takve istorije, kao i njihovi univerzalistiki srodni
ci, mogu biti veliki umjetniki radovi ili, kao u sluaju Monteskjeovog rada
L 'Esprit des lois ( duhu zakona) istinski prosvijetljujui. No, njihov
autoritet je uglavnom ogranien, ne samo zato to su istine na kojima zasni
vaju svoje lekcije za sadanjost fragmentarne i apstraktne kao i one u univer
zalnoj istoriji, nego i zbog toga to nas iskustvo i istorija ue da ljudi i
upravljake strukture nikad nita nisu nauili iz istorije, niti su ikad reagova-
li po principima izvuenim iz njih (6). Hegel je ovako mislio zato to:
Svako vreme ima svoje toliko osobene okolnosti, ono je takvo pojedina
no stanje da se o njemu mora i jedino moe odluivati na osnovu njega samog.
U vrevi svetskih dogaaja ne pomae opti princip, ne pomae seanje na sli
ne prilike, jer tako neto kao to je bledo seanje uzalud se bori protiv ivota i
slobode sadanjosti [ibid].*
To g a je navelo da artikulie jednu od svojih najpoznatijih izreka:
Bledo seanje uzalud se bori sa ivotom i slobodom sadanjosti [ibid].

* Citate iz Filozofije istorije preveo Boidar Zec. - Prim. prev.

108 METAISTORIJA

Pol Valeri (Paul Valry) je daleko ogorenije primijetio, i to gotovo i

tav vijek kasnije, da nas istorija uglavnom niemu ne ui . Hegel bi, meu
tim, prije naglasio ono uglavnom". italac univerzalnih i pragmatikih isto
rija najvjerovatnije e biti ,,zgaen njima, reagujui na njihovu arbitrer-
nost ili njihovu beskorisnost, ili zbog sklanjanja u razonodu jednostavnog
pripovijedan]a koje, pak, ne usvaja nikakav naroiti pogled na svijet.
Ono to sam do sada mogao protumaiti iz Hegelovih radova svodi se
na sljedee: od istoriara ne moemo nita u potpunosti nauiti o samoj isto
riji, niti moemo doi do bilo kakvog korisnog rjeenja naih sopstvenih
problema. Sta je, dakle, uopte svrha pisanja istorije, osim estetskog uiva
nja u poetskoj kreativnosti to obino prati pisanje ,,izvome istorije, ili mo
ralnog osjeanja sluenja cilju koji oduevljava pisca pragmatike istorije?
Pored ovakve karakterizacije druge dvije forme ,,reflektivne istorije,
ini se da, po Hegelu, razlog pisanja istorije valja traiti u preobraajima svi
jesti. Njeni pokuaji u tom smislu upravo i odgovaraju namjerama ovakvih
istoriara.
Kritika istorija strijemi uzvienijem nivou istorijske svijesti koja se
ogleda u drugim dvijema vrstama reflektivne istoriografije jer se problem
premoavanja procjepa izmeu prolosti i sadanjosti podrazumijeva u sa
mom tom problemu. Drugim rijeima, u problemu ije rjeenje ne bi trebalo
da omogue opta i praktina razmatranja (kao u univerzalnoj i pragmatikoj
istoriografiji), ve to treba da uini samo teorijska inteligencija. U kritikoj
istoriji, naime, istoriar kritikuje i izvore i ostala istorijska svjedoanstva o
temi koju izuava, u pokuaju da iz njih izvue njihove vjerodostojne sadr
aje, ne bi li na taj nain izbjegao zamke arbitremosti, fragmentamosti i su
bjektivnog interesa koji je remetio prethodne tipove istoriografije. Prema
Hegelovom miljenju, kritiko istorijsko pisanje moda bi bolje bilo zvati
istorijom istorij. Meutim, Hegel tvrdi d a je ova forma istorijskog rasui
vanja bila izgraena u odsustvu bilo kakvog utanaenog kriterijuma pomou
kojeg bi se utvrdila veza izmeu napisanih istorija i njihovih predmeta. Ona
ima tendenciju da troi svu istoriarevu energiju na kritike operacije, tako
da, umjesto istorije odreene teme, italac dobija istoriju koja govori o isto-
rijama razliitih istoriara o toj temi. Sutinski formalistiku prirodu ovog
poduhvata pokazuje injenica da je takozvana visoka kritika Hegelovog
sopstvenog vremena u Njemakoj prevashodno nadomjestila sve vrste su
bjektivnih fantazija zbog konceptualnog aparata koji prava kritika istorija
ne bi samo istakla ve bi ga i branila racionalnim argumentima:
...zamislima koje su utoliko valjanije ukoliko su smelije, to jest ukoliko se te
melje na to oskudnijim pojedinostima i ukoliko vie protivree najzasnovani-
jim injenicama istorije" (7).
Na taj nain, kada doemo do posljednje vrste reflektivne, to jest kon
ceptualne istorije (istorije umjetnosti, religije, prava, i slino), nemamo raz
loga da se iznenaujemo injenicom to ona naglaava svoj fragmentarni
karakter na samoj svojoj povrini" (ibid.). Konceptualna istorija prihvata
HEGEL 109

apstraktnu poziciju, no ona takoe usvaja [i] opte stajalite". Na taj na

in ona omoguuje osnovu za prelaz ka filozofskoj istoriji, toj treoj klasi
istorijskog rasuivanja za koju je sam Hegelov rad trebalo da propie princi
pe (7-8), poto ogranci dravnog ili narodnog ivota, kao to su umjetnost,
zakoni i religija, stoje u najuoj vezi sa cjelokupnim kompleksom njenih
istorijskih biljeki", to jest sa podrujem drutvene i kulturne prakse u op-
tem smislu. Otuda konceptualna istorija nuno postavlja pitanje poveziva
nja, to jest odnosa u cjelini" (der Zusammenhang des Ganzen), a to dravna
istorija predstavlja kao zbilju a ne samo kao ideju koju tek treba ostvariti, ili
samo spoznati kao apstrakciju, ve koju treba doista proivjeti (9 [19]). Prin
cipi pomou kojih se moe formirati predstava o sadrini narodne istorije,
kao i ona o idealnom poimanju naina ivota, mogu se ostvariti uz pomo
tih biljeki", kao i naina na koji se veze izmeu svega toga mogu tumaiti.
U tome se i sastoji cilj tree klase istorijskog rasuivanja - filozofskog, koje
je istovremeno i predmet [Hegelove] aktivnosti" o kojoj je rije (8).

Isto rija p o sebi i z a sebe

Sada je oigledno da etiri vrste reflektivne istorije omoguuju tipinu
hegelijansku karakterizaciju faz istorijske svijesti u okviru klase istorijske
svijesti za sebe. Izvorna istorija jeste proizvod istorijske svijesti po sebi, dok
je filozofska istorija rezultat iste te svijesti po sebi i za sebe. Reflektivna
istorija moe se rastaviti u kategorije po-sebi (univerzalna istorija), za-sebe
(pragmatika istorija), i po-i-za-sebe (kritika istorija), kao etvrti tip (Be-
griffsgeschichte) koji predstavlja prijelaz ka novoj klasi - filozofskoj istoriji,
inei i njenu osnovu. Ta etvrta vrsta, naime, poinje u (ironijskoj) spoznaji
nuno arbitremog i fragmentamog karaktera itavog vjerodostojnog istorij
skog saznanja o odreenim dijelovima istorije.
Kako je Hegel kasnije tvrdio, istoriari moraju imati posla sa zbivanji
ma i temama u njihovoj stvarnosti i odreenosti, jer e u suprotnom izdati
svoj poziv. Meutim, ovo znai d a je njihova perspektiva uvijek ograniena i
skuena. Ta ogranienost je cijena koju oni plaaju zato to pokuavaju da
predstave proli ivot u itavoj njegovoj idealnosti i stvarnosti; zato najbolje
slue vlastitoj svrsi kada ne trae da se izdignu iznad puke rekonstrukcije
prolosti i pokuaju da svojim poznavanjem stvarnog dogaaja predoe uni
verzalne principe koji povezuju specifini proli ivot sa njegovim cjelokup
nim kontekstom.
Filozofska istorija, meutim, postavlja pitanje neophodnosti relevantnih
principa, ne bi li razluila prezentacije onih dijelova istorijskog svijeta koji
omoguuju razliite reflektivne istorije. Filozofska istorija, rekao je Hegel,
moe biti defmisana jednostavno kao ona do koje se dolazi logikim raz
matranjem" (idie denkende Betrachtung) istorije (ibid. [20]). Drugim rijei
ma, nije rije o korienju razuma prije nego pojedinanih istorijskih inje
nica u interesu predoavanja novih injenica, ili o ispravljanju zapisa koji
pruaju reflektivni" istoriari izvravajui svoje legitimne iako ograniene
110 METAISTORIJA

zadatke. Rije je o kritiki prosuenom razmatranju" radova koje su istori

ari stvorili. Hegel je pretpostavio da, ukoliko se radovi istoriara ne mogu
sintetiki izraziti u svjetlu optih principa razuma na nain na koji, recimo,
radovi fiziara ili hemiara to mogu, istorija uopte ne moe pretendovati na
status nauke. Naime, ako bi istoriar tvrdio d a je doprinio naem saznanju o
ovjeanstvu, kulturi, ili drutvu u istoriji koju je napisao, a onda porekao da
pravovaljano i iskreno miljenje moe (iako nepotpuno) sintetiki izraziti
znaaj struktura i procesa predstavljenih u datim istorijama - to bi znailo
isto to i ograniiti istoriju na miljenje koje ni nauka ni filozofija ne mogu
odobriti.
Treba navesti daje, prilikom ukazivanja na fragmentarni i arbitremi ka
rakter svakog istorijskog rada istoriara, Hegel zauzeo stav drei se ironij-
skog gledita do kojeg je bilo stiglo razmiljanje doba prosvjetiteljstva u
svom poimanju arbitreme prirode istorijskog rasuivanja. Meutim, namje
sto da zakljui, kako su to inili romantiari, da se tako od istorije moglo na
initi ono to mu je bilo u planu, Hegel je insistirao na tome d a je sam razum
onda morao pretendovati na prednost u dolaenju do istine (ma koliko djeli-
mine) iz tih nesavrenih prikaza prolosti i njihovog meusobnog spajanja
u osnovicu stvarne istorijske nauke - ali samo teorijske osnovice te nauke.
Kako on kae - jedino miljenje koje filozofija prinosi istorijskoj kontem
placiji, jeste jednostavni pojam razuma; razum moe biti gospodar svijeta a
istorija svijeta nam, na taj nain, moe predstaviti [aspekat] racionalnog pro
cesa" (ibid.). Ovo uvjerenje, upozorava on, predstavlja hipotezu u domenu
istorije u njenom pravom znaenju" (ibid). Nije tako u filozofiji, koja, izu
zev ako se prethodno apsolutno ne koncipira, ne bi ni bila mogua. Tip isto
rije Begriffsgeschichte koja predstavlja prelaznu fazu izmeu reflektivne i fi
lozofske istorije, mora biti shvaena u modusu jednostavne samosvijesti -
kao filozofska istorija sama po sebi. Hegelov problem bio je da artikulie
principe istorijske samosvijesti za sebe - drugim rijeima, u modusu Be
griffsgeschichte, bacajui sjenku na svoje sopstvene ideje i veze sa svojom
temom.
Da bi se ovaj problem shvatio, mora se prei iz naivne ironije i modusa
istorijske refleksije kojim se jednostavno pretpostavlja arbitremost i frag
mentarna priroda nalaza, u onaj modus koji dosee one unutranje poveza
nosti koje omoguuje izvestan istoricizam. Ovaj napor nuno e misao dove
sti do razmatranja o metaforikim, metonimijskim i sinegdohikim karakte-
rizacijama objekata istorijskog polja, kao i o odnosima meu njima (uzro
nim i tipolokim), sve do vie faze ironijske refleksije o sutinskom znae
nju istorijske svijesti i istorijskog bia njihove osnovne prirode. Tako zami
ljen, cilj filozofije istorije je da odredi usklaenost istorijske svijesti sa nje
nim objektima na takav nain da se istorijsko znaenje" zamilja i kao i
njenica svijesti i kao proivljena realnost. Jedino e tada istorijska svijest bi
ti podignuta iznad ironije, do stupnja refleksije u kojem nee samo biti u sa
moj sebi i zarad same sebe, nego i uz i za sebe, to jest u skladu sa svojim
objektom.
HEGEL 111

Dabome, sve ove postavke vezane za nivo iznad ironije po kojima se

istorijska svijest moe uzdii, artikulisane su kod Hegela uz punu svijest o
nemogunosti da se ikad dopre do takvog stanja integrisanosti teme i objekta
u sklopu istorijskog vremena. Istina vieg nivoa o istorijskoj svijesti i istorij
skom biu, koja se potom mora podrediti istini o vladavini razuma nad isto-
rijom, kao i o racionalnom aspektu koji istorija, kao dovoljno reflektivna, u
tom smislu mora da ima da bi dosegla svoju sutinu, jeste, na kraju, istina o
filozofiji. Iako umjetnost moe doprijeti do ove istine u svoj njenoj stvarnosti i
formalnoj usklaenosti, i iako je religija moe nazvati istinom o Bojoj vla
sti nad Njegovim svijetom, sama filozofija je tako nikada ne moe nazvati,
jer, kako Hegel tvrdi, filozofija zna d a je istina cjelina" i apsolutni ivot".
Ali sva ova razmatranja irelevantna su za daleko umjereniji cilj ostvari
vanja osnova na kojima se nesavrene i fragmentarne istine koje otkrivaju
pojedini istoriari pravovaljano mogu razmatrati kao teme istorijske nauke.
Isto tako, od njih je znaajnija injenica da nam jedino istorijski proces omo
guuje onaj neophodni dio materijala na osnovu kojeg moemo pojmiti nau
ku o ljudskoj prirodi. Filozofija, pie Hegel, nije nita vie do pokuaj da za
dovoljimo elju za racionalnim uvidom" (10). To nije ambicija nagomila-
vanja prostodune hrpe steenih znanja" ili pribiranja podataka koji treba da
se pretpostave" kao vlasnitvo svakog poslenika neke odreene discipline
(ibid.). Ako jasna ideja o razumu unaprijed nije sazrela u naem umu u sa
mom poetku izuavanja univerzalne istorije, u najmanju ruku moramo ima
ti vrstu vjeru da tu razum doista postoji i da svijet razumijevanja i svjesnog
htjenja nije preputen sluaju, nego da se mora pokazati u svjetlu ideje koja
sama sebe spoznaje [sich wissenden\ (10 [22]).
Pa ipak, naglaava Hegel, tu nema obaveze da se istraje na bilo ka
kvom slinom prethodnom uslovu tipa itaoeve vjere", zato to bi ono to
sam tim povodom napom enuo... trebalo smatrati... sumarnim pogledom na
cjelinu, na rezultat traganja i krajnji cilj" uspostavljanja nastavka istorijsko-
-empirijskog sagledavanaja karaktera" (ibid.). To znai da se mora vjerno
usvojiti sve to je istorijsko" kao materijal za refleksiju, iako su termini
vjerno" i usvojiti" krajnje vieznani (11). Takve hipoteze vezane za kraj
nju racionalnost svjetskog procesa moraju se primijeniti na podatke istoria-
ra do kojih se dolo kroz razne moduse" u kojima istoriari razmiljaju
(ibid.). Hegel u tome nije vidio razlog za uzbunu jer, u istoriji kao i u nauci,
ak i najnepristrasniji" istoriar koji vjeruje i javno izraava da samo po
drava usvajanje onoga do ega je doao okruujui se prikupljenim podaci
ma, nipoto nije pasivan u svojoj moi kontemplacije. On svoje kategorije
nosi sa sobom i pojave koje je vidio svojim mentalnim okom iskljuivo pro
matra upravo tim sredstvima" (ibid.). Filozof koji razmilja o istoriji mora
biti siguran da odrava svoj razum savreno aktivnim tokom itavog traga
nja. S obzirom na sm njen razlog, rezultat mora biti racionalno prikazivanje
istorije kao razumno shvatljivog procesa. Za onoga ko svijet promatra kroz
racionalnu optiku, svijet zauzvrat predstavlja racionalan prizor. Ta veza je
pri tom uzajamna" (ibid.). Bitno je da racionalni prizor ne bi trebalo uzeti
 112 METAISTORIJA

kao potpun formalni sklad. Zakoni istorije moraju se spoznati kao sutinski
uklopljeni u sam istorijski proces koji tee, na isti nain na koji se, u nauci,
stvarne funkcije prirode razumno uoavaju u obliku zakon koji se koriste u
njenoj konceptualizaciju ( 12).
Nivo iznad ironije vodi putem koji zaobilazi naivno ili religiozno uvje
renje da istorijom vlada provienje, sve do naune, to jest racionalne i empi
rijske demonstracije boje prirode istorije, ali ne kad je rije o ivotu poje
dinca ili grupe, nego o ivotu svih postojeih vrsta. Hegel smatra da je pri
vlanost vjerovanja u provienje zabranjena jer nauka kojom se moramo
pozabaviti posjeduje tu osobinu da sama dobavlja i oprema dokaze ne potpu
ne i apstraktne istine (o toj doktrini) ve o njenoj ispravnosti nautrb datih
injenica/ 4 A ova ispravnost nautrb datih injenica11 iziskuje od nas da
ponemo priznavati d a je empirijski uoeno polje deavanja samo ovjean
stvo, prije svega voeno strastima. Ovo, pak, znai da se svako objanjenje
istorije mora odnositi na strasti ovjeanstva, genijalnost, preduzimljivost i
sile koje imaju svoju ulogu na toj grandioznoj pozornici14. Mora se i racio
nalnim i empirijskim putem pokazati da se ovaj haos satkan od injenica
moe zamisliti ne samo kao form a ve i kao manifestacija svojevrsnog plana
(.Endzweck - 13). Otkriti opti aspekt ovog plana, ukazati na krajnje struk
ture svijeta44, nagovjetava apstraktnu definiciju44 sadrine44 (Inhalt) tih
struktura, kao i moginost pribavljanja dokaza o njihovom ostvarenju ( Ver-
wirklichung) u vremenu (16 [29]).
U narednim pasusima ukazau na Hegelova shvatanja prirode tog du
ha44 koji je on zamislio kao nosioca ironije misli, osjeanja i postojanja koje
iskuava ovjek, i koje se konano pretau u poimanje integrisanja svijesti
sa sutastvom. Ovdje u samo u kratkim crtama govoriti o nacrtu njegove
doktrine duha, s obzirom na to d a je o tome bilo rijei na drugim mjestima -
u njegovoj Fenomenologiji duha, Logici i Filozofiji prava. Bitno je d a je on
zapoeo ovu raspravu o duhu pojmom radikalne antiteze izmeu duha i ma
terije. Termin svijet44, kae on, ukljuuje fiziku i psihiku prirodu44. Pri
znao je, recimo, da fizika priroda igra ulogu u svjetskoj istoriji, a istovre
meno je prihvatio kao gotovu injenicu da se opis njenih mehanikih opera
cija mora omoguiti tamo gdje je i uticao na njegovu temu. Meutim, njego
va tema bio je duh ija se priroda44 mogla prikazati u smislu njegovih ap
straktnih karakteristika44: sredstvima44 kojima se sluio za ostvarenje sop-
stvene ideje ili aktuelizovanje duha u vremenu i obliku44 koje njegovo savr
eno utjelovljenje prima na sebe.
Duh se, kae Hegel, moe shvatiti kao suprotnost materiji i njegova se
priroda potvruje neim to nije vezano za njega. Duh je samostalno biv
stvo44 (bei-sich-selbst-sein); drugim rijeima sloboda44, jer sloboda nije nita
drugo do nezavisnost ili autonomija, nedostatak bilo kog elementa od koga
bi ona zavisila, ili uzroka koji bi se nalazio van nje. Samostalno bivstvo, na
stavlja on, je i samosvjesnost - svijest o sutastvu, odnosno o onome to je
mogue postati. Hegel je apstraktnu definiciju samosvijesti shvatio kao ana
lognu apsolutnoj ideji istorije: za svetsku istoriju moe se rei da pokazuje
HEGEL 113

kako duh saznaje ono sto je on po sebi (17-18). I, ukoliko je istorija proces
i ostvarivanje u vremenu, ovo saznanje o tome staje duh potencijalno, jeste i
aktuelizacija ili realizacija onoga za ta je on potencijalno sposoban. S obzi
rom na to da je samosvijest samo sloboda, mora se pretpostaviti da aktuali-
zacija duha u vremenu uobliava razvoj principa slobode. Hegel zato kae
da istorija svijeta nije nita drugo do napredak svijesti o slobodi". Ta po
stavka, kako je naveo, dovela ga je do prirodne podjele univerzalne istorije
i predloga za moduse njene rasprave" (19).

Istorijsko p o lje kao struktura

Postoje dva kljuna pasusa u uvodu za Filozofiju istorije u kojima He
gel karakterie istorijsko polje kao problem koji se mora rijeiti u svom
aspektu skupa pojava ije se tumaenje moe oekivati od kritike inteligen
cije. Ove karakterizacije imaju sasvim razliitu prirodu i iziskuju pomno i
detaljno izuavanje.
U svojoj prvoj karakterizaciji istorijskog polja, Hegel ga razmatra kao
strukturu, shvaenu istovremeno kao haos strasti, sebinosti, nasilja, unite
nih nadanja i beznadenih planova i projekata. U drugoj karakterizaciji isto
rijskog polja, sagledava ga kao dijahroni proces, kao oblast koju kao da odli
kuje potpuna promjena. Prva karakterizacija treba da poslui kao osnova za
niz pojmova prema kojima se to polje, vieno kao haos strasti, moe shvatiti
kao manifestacija svrsishodnosti. Druga karakterizacija, pak, treba da poslu
i formiranju skupa pojmova prema kojima je istorijsko polje haos promje
na, pa se zato moe shvatiti kao proces razvoja.
Prva karakterizacija istorijskog polja, kao polja pojav, data je u meta-
forikom modusu, to jest, ne kao potpuna pojava ve kao specifino imeno
vana pojava. Hegel je okarakterisao istorijsko polje rekavi da se ono nudi
spoljanjoj i fenomenalnoj" intuiciji, u smislu svoje estetske forme, kroz
moralne implikacije filozofskog pitanja koje spomenuta kombinacija eventu
alno pobuuje. Dakle, kae on,
Prvi pogled na istoriju uvjerava nas da akcije ljudi proistiu iz njihovih
potreba, njihovih strasti, njihovih karaktera i talenata, i ostavlja na nas dojam
uvjerenja da su takve potrebe, strasti i interesi jedini podsticaji za akciju i naj
djelotvorniji agensi na ovoj pozornici aktivnosti [20],
Istina, Hegel je primijetio da i na ovom nivou shvatanja slobodno mo
emo razlikovati akcije i projekte preduzete zbog privrenosti ciljevima li
beralne ili univerzalne vrste" kao to su dobronamjernost" ili plemeniti
patriotizam"; meutim, takva valjana i opta stanovita su bezmalo nebitna
u poreenju sa svijetom i njegovim poslovima". Sm razum moe razotkriti
svoje uinke razumijevanju, ali na osnovu samih podataka nemamo razloga
da opovrgavamo da najdjelotvorniji podsticaji za akcije ljudi" jesu strasti,
privatni ciljevi i zadovoljenje sebinih tenji" (ibid.).
Kada razmiljamo o tom spektaklu stafti^'$$ehauspiel der Leiden-
schaften), uviajui sutinsku iracionalnos^u;'i f i i ^ ^ ^ b r i m kreacijama i
 114 METAISTORIJA

pravinim ciljevima, kad vidimo zlo, porok, rasulo sto je ophrvalo najbuj-
nija kraljevstva koja je ovjeiji um mogao osmisliti", jedva da moemo
sprijeiti svoj pad u sutinski apsurdnu koncepciju te drame. Cjelovitost ova
ko sagledane istorije moe zato djelovati kao obeleena igom iskvareno
sti44 i, ukoliko to truljenje nije proizvod puke prirode, ve [prevashodno]
ljudske volje", moralne ogorenosti41 (einer moralische Betriibnis) i revol
ta dobrog duha sa poprita u nama44- taj utisak moe jo prije iskrsnuti u na
ma (20-21). Tek u toj mjeri estetska ili, to je vie-manje ista stvar, Je d n o
stavna i istinita kombinacija nesrec koje su preplavile najplemenitije nacije
i reime i najpotovanije primjere ljudske vrline44, u stanju je da formira sli
ku takvog uasavajueg aspekta44 (furchtbarsten Gemalde), i izazove uzruja-
nost i tako duboku sjetu, da smo primorani da, u gaenju, pribjegnemo fata-
lizmu ,,i uputimo se u daleko prikladnije okruenje naeg linog ivota, u
nau sadanjost privatnih ciljeva i interesa44 (21).
No, ovaj moralni odgovor na samu estetsku percepciju inspirie razmi
ljanje o pitanju koje samo od sebe iskrsava u svakoj svijesti u kojoj razum
ima neku ulogu. Pitanje glasi: kakvom su principu, kakvom su krajnjem ci
lju ponuene ove enormne rtve?44 (ibid.).
Kad stignemo do ove take, kae Hegel, standardna procedura je da se
pokrene ona vrsta traganja koja je obeleena kao reflektivna istorija44, - to
jest, kao uzrone i tipoloke redukcije pomou kojih polje moe postati
arbitrem o44 ili fragmentarno44. S druge strane, Hegel se opirao takvim re-
duktivnim strategijama smatrajui da su to pojave koje odaju izuzetno su
gestivnu sliku turobnih emocija i razboritih refleksija kao pravo polje
[Hegelov kurziv] koje samo izlae sre d stv a [kurziv dodat] za shvatanje...
sutinske sudbine... ili... pravog rezultata svjetske istorije44 (ibid.). M oralna
refleksija, insistirao je on, ne moe da koristi kao metod istorijskog razu
mijevanja. Uzrone i tipoloke redukcije istorijskog polja nadahnute ta
kvom moralnom refleksijom, iako namijenjene rasplinjavanju depresije
kroz razumijevanje, u najboljem sluaju mogu samo opravdati pojave koje
se namjeravaju razjasniti a, u najgorem, mogu samo potvrditi nae straho
vanje zbog sutinske apsurdnosti te slike kao cjeline. Istorija je ste panora
ma grijeha i patnje44, i bilo kakav pogled na nju koji iziskuje poricanje ove
opaene injenice podjednako ne slijedi principe umjetnosti, nauke i mo
ralnosti. Hegel je prema tome vrsto zastupao ideju istorijskog polja kao
panorame grijeha i patnje44, ali je svoju percepciju o ovoj panorami smje
stio u okvir sredstava i ciljeva na kojima je insistirao kao iniciranim u svi
jesti posredstvom moralne refleksije (kakvom su principu, kakvom su
krajnjem cilju ponuene ove enormne rtve44).
Ukratko, grijeh i patnja44 moraju se posmatrati kao sredstva ostvarenja
nekog principa kojem su pretpostavljeni. Tome superiornom principu nije
dato da ukljui i percepciju, ali se smatra da se generalno koristi u transcen
dentalnim dedukcijama kategorij, i to one vrste dedukcija do kojih je Kant
doao u sferama prirodnih pojava i nauke. Hegel je okarakterisao svretak
itavog procesa kao princip - osnovni stav - zakon44, koji je, priznao je,
HEGEL 115

skrivena, nerazvijena sutina koja kao takva, ma koliko istinita sama po se

bi, nije u potpunosti stvarna [wirklich] (22 [36]). Najverovatniji konani
uzrok ili princip koji tek treba da se materijalizuje mora biti uoen kako kao
krajnje neraspoznatljiv nauci tako i kao nepokretan elemenat u procesu
ostvarivanja u istoriji. Misao stoga mora poeti od podataka prije samog
procesa i sa njihovim poimanjem kao sredstvima radi nekog veeg cilja.
Hegel je na taj nain kao istinitu prihvatio tu predodbu o istoriji koja
je filozofe dovela do oajanja, a romantiare oduevila - prevashodno inje
nicom da je ba ,,strast neposredni uzrok svih istorijskih zbivanja. Apso
lutno moemo potvrditi", rekao je on, da bez uea strasti nita veliko u
svijetu ne bi bilo postignuto [nichts Grosses in der Welt ohne Leidenschaft
vollbracht worden ist] (23 [38]). Istoriar, prema tome, kao svoj predmet
izuavanja ima tano ono to se pojavljuje pred njim: panoramu grijeha i
patnje. Meutim, on ima i svoj koncept" (Begriff), to znai vezu tipa
sredstva-ciljevi", koja posjeduje ideju" (Idee), dakle svoje puno ostvare
nje putem stvarne aktuelizacije svih bia koja se pojavljuju u istoriji kao pre
poznatljivo istorijska, nasuprot samo prirodnim entitetima, pomou kojih se
iz ove panorame izvlai znaenje. I metonimijska redukcija i ironija treba da
se izbjegavaju spajanjem podataka (o panorami grijeha i patnje) sa koncep
tom podobnim za njihovo poimanje izvjesnih sredstava za postizanje odre
enog cilja:
Dva elementa, dakle, ulaze u predmet naeg istraivanja; jedan je ideja, a
drugi su ljudske strasti; jedan je osnova, a drugi je potka velikog, pred nama
prostrtog tepiha svetske istorije [ibid.].
Na taj nain, strast, koja se inae [konvencionalno] smatra zloud
nom" i vie-manje nemoralnom stvari", ne prepoznaje se samo kao injeni
ca ljudske egzistencije, nego se uzdie i do neophodnog i poeljnog instru
menta za postizanje ciljeva veih no to je pojedinac ili grupa ljudi rukovo
enih linim interesima ili svojim karakternim sklonostima u stanju da po
stigne. Odvajanje strasti od uzvienijih ljudskih ciljeva koje pojedinci i gru
pe vremenom zaista ostvaruju je, na taj nain, prebroeno. Dualizam razuma
i strasti koji su prosvjetitelji propustili da prevaziu (metonimijskom anali
zom) nadvisio je - zajedno sa (romantiarevim) lanim monizmom vladavi
ne strasti nad razumom i lanim monizmom subjektivnih idealista - ideju
apsolutne hegemonije razuma nad strau. Instrument posredovanja izmeu
strasti i razuma, kako kae Hegel, jeste drava - ne dravni mehanizam koji
je samo sredstvo takvog posredovanja u stvarnom postojanju, ve drava u
svom idealnom sutastvu, drava kao opredmeena moralnost. Konkretna
sredina i jedinstvo" ideje i strasti jeste moralna sloboda u dravi" (ibid.).

D rava, p o jed in a c i tragiki p o g le d na istoriju

Hegel primjeuje da je idealna drava ona u kojoj su lini interesi nje
nih graana u savrenom skladu sa zajednikim interesom, gdje pojedinac
nalazi svoje zadovoljenje i ostvarenje u drugom pojedincu" (24). Ali svaka
 116 METAISTORIJA

stvarna drava, ba zato to je u sutini materijalni i stvarni mehanizam i ak-

tualizacija, a ne samo mogunost ili ostvarenje idealne drave, ne uspijeva
da dosegne ovo harmonino izmirenje individualnih interesa, elja i potreba
sa zajednikim dobrom. Neuspjeh bilo koje drave da utjelovi idealno i bude
entitet koji opravdava slavlje prije nego oajanje, i jeste ta nejednakost izme
u privatnih i javnih interesa koja otvara prostor za primjenu specifino
ljudske slobode. Ako bi svaka drava bila savrena, ne bi postojala legitimna
osnova za takvo nezadovoljstvo koje ljude proima nezavisno od drutvenih
i politikih zasluga, kao ni za moralnu indignaciju zbog nesklada izmeu
onoga to ljudi ele za sebe i onoga to osjeaju. Oni, naime, i pored insisti
ranja na onome to treba da poele, trenutno osjeaju samo kriterijum prava
i potrebu da im elje prevashodno budu moralno opravdane u sklopu zajed
nice u kojoj su se rodili i u kojoj treba da proive svoj ivot. Ljudska slobo
da, kao specifino moralna sloboda, nastaje u okolnostima u kojima nijedna
sadanjost nikad nije valjano pripremljena za ostvarenje ciljeva koje ljudi
smatraju zakonitim i pravednim. Uvijek postoji nepovoljan kontrast izmeu
stvari onakvih kakve i stvari onakvih kakve bi trebalo da budu (35).
Meutim, ovaj preduslov slobode je i ogranienje njene primjene; svaki po
kuaj da se ispravi ili pobolja drava, reformom ili revolucijom, uspijeva je
dino ako se ustanove neki novi mehanizmi koji, ma koliko superiorni prema
onome to je postojalo prije njih, imaju slinu ogranienost u svojoj podob
nosti da izmire privatne (line) interese i elje sa zajednikim dobrom i po
trebama.
Hegel je, inae, sugerisao da cilj treba da bude ouvanje svijesti o iro-
nijskoj (to jest, paradoksalnoj i kontradiktornoj) prirodi ovog jedinstveno
ljudskog stanja koje je, u stvari, proizvod upravo tog razlikovanja izmeu
privatnih i javnih interesa. Samo takav cilj dozvoljava svijesti da vjeruje u
mogunost sopstvenog primjenjivanja slobode i u legitimnost utiska nezado
voljstva usmjerenog ka usavravanju formi jedne ljudske zajednice u kojoj
se svi privatni interesi i javno dobro mogu prepoznati.
Kako Hegel ukazuje, nita nije bilo toliko uobiajeno u njegovom vre
menu, koliko aljenje zbog toga to ideali koje imaginacija postavlja nisu
ostvareni i to ta divna snovienja razara hladna stvamost (ibid.). Takve
albe su, meutim, insistirao je on, samo proizvod sentimentalnog karaktera,
ukoliko oni koji to ine proklinju drutveno stanje kao takvo samo zato to
njihovi ideali nisu ostvareni u njihovom vremenu. Lake je, kae Hegel, nai
nedostatke u pojedincima, dravama i cjelokupnom istorijskom procesu ne
go razlikovati njihov znaaj i vrijednost" (36). je zato to je u ovoj pu
koj potrazi za nedostacima zauzet ponositi stav, ne vodei rauna o tome da
je istovremeno predvien i pozitivni aspekt svake istorijske situacije vezan
za ispunjenje zahtjeva potrebnih za ostvarenje ograniene slobode (ibid.).
Hegelova lina perspektiva trebalo je da otkrije kako je stvarni svijet, sa
svojim suprotnostima i sukobima, ogranien slobodom i patnjom, i da je
onakav kakav i treba da bude u odnosu na postizanje ljudskih ciljeva po
mou sredstava koja odgovaraju datom zadatku (ibid.). Duh ove primjedbe
HEGEL 117

saglasan je sa Senekinom izrekom kojom Viko (pogreno citirajui) okona

va svoju knjigu 5. Nove nauke: Pusilla res hic mundus est, nisi id, quod qu-
aerit, omnis mundus habeat (Ovaj svijet je beznaajna stvar ukoliko sav
ostali ivalj u njemu ne pronae ono za im traga, 1096: 415).
To ne znai da pojedinac izvan tragike sudbine nije u potrazi za svojim
ciljevima. Naprotiv, to znai da oni koji strastveno tragaju za svojim ciljevi
ma, voljom i inteligencijom podesnom za neposredno ostvarenje - drugim
rijeima, sa eljom da istinski preobraze svoja drutva u svjetlu svojih linih
koncepcija o tome kako dobar ivot treba da izgleda - postaju tragine li
nosti. Obian ovjek, kae Hegel, vrsto se dri onoga na emu njegovo dru
tvo insistira kao na ogranienju u kojem on dolazi u priliku da spozna svoje
elje i line interese. Kriminalac se trudi da izbjegne zakone i ogranienja
koja propisuje javni moral, i to ini prevarama ne bi li ostvario svoje line
tenje za materijalnim koristima, ali se pri tom trudi da ne izaziva bilo kakve
sutinske promjene u kanonima javnog morala i zakona (Fil. ist., 28-29). Za
razliku od njega, heroji istorije tipino su oni ija strastvena vjera u praved
nost njihovih linih ciljeva i interesa jeste takva da oni ne mogu trpjeti nika
kav nesklad izmeu onoga to oni ele za sebe i onoga to javni moral i za
konski sistem zahtijevaju od svih ljudi. Cezar je, na primjer, u nastojanju da
ostvari svoje idealne koncepcije, uspio da potpuno rekonstruie rimsko dru
tvo. Veliki ljudi, kako Hegel zapaa, formiraju svrhe kojima zadovoljava
ju sebe, a ne druge i oni su upravo ti koji ne ue od drugih ve od kojih ue
drugi (30). Veliki sukobi izmeu individualne volje, valjano obdarene za
svoj zadatak, i drutvenog reda, iji sljedbenici tee da odre ve postignutu
formu, tvore centralne dogaaje u svjetskoj istoriji, prevashodno obeleene
irokim odnosima" sa kojima svjetska istorija u takvim susretima mora
imati posla (29).
Iz ovog razloga, predstava istorije, u procesu njenog odvijanja, posma-
trana iznutra, sa take gledita nadmonog pojedinca sposobnog da u stvar
nosti promijeni formu ivota ljudi ili velikog broja narod - ili, moe se do
dati, sposobnom da se odupire ulaui herojske napore za sline preobraaje
- shvatljiva je kao specifino tragika drama. Samo na osnovu istorijske svi
jesti, bez dodavanja hipoteze filozofskog naina razmiljanja o istoriji - to
jest, samo na osnovu kombinacije estetskog i moralnog senzibiliteta - mogu
e je istoriju svijeta, umjesto kroz apsurdno orijentisani ep o nerazumnom
sukobu i razdoru, prikazati u formi tragike drame sa specifino etikim
znaenjem. Hegel u tom smislu kae:
Ako bismo se osvrnuli na sudbine istorijskih linosti... neemo biti u pri
lici da naiemo ni na jednu srenu. Oni nisu doivjeli nikakav poseban uitak;
itavi njihovi ivoti u sutini su bili satkani od rada i tekoa; cjelokupna nji
hova priroda bila je svedena na njihovu dominantnu strast. Kada bi se domogli
predmeta svojih elja, otpali bi poput ljutura sa praznih mahuna. Rano bi po
mrli, nalik Aleksandru, ili bi ih ubili, kao Cezara, ili bi ih, kao Napoleona, od
veli na Svetu Jelenu [31].
 118 METAISTORIJA

Ukratko, ivjeli bi svoje ivote poput heroja iz neke ekspirove tragedi

je. A opasnost od moralne refleksije o njihovim ivotima je u tome to se
moe doi do zakljuka, nalik onome koji proizlazi iz svakog jednostavnog
i istinitog zapisa sa istorijskog polja, da su njihovi ivoti bili beznaajni i
prolazni, kao uostalom i ivoti onih obinih ljudi koji su ostali zadovoljni
ulogama koje im je sudbina dodijelila.
Takav pogled, meutim, jedino je mogu kroz metonimijski modus
shvatanja koji, zasnovan na lanoj analogiji izmeu prirode i istorije, svaku
akciju opaa samo kao rezultat nekog preanjeg, mehanicistikog, uzroka.
Na taj nain, subjektivni impuls iza toga ina - volje, razuma, ili emocij
pojedinca koji strijemi neem velikom - sveden je na istu osnovnu prirodu
koja je osobena i za obinog ovjeka, koji pak uopte ne tei niem znaaj
nom i stoga ne ostavlja nikakav trag u istoriji osim svojom funkcijom jedini
ce neke skupine. No, pravo je malo udo, kako Hegel dodaje, to su oni koji
polaze od pretpostavke da je istorija samo priroda u razliitoj preobui, vo
eni logikom modusa tumaenja same prirode, doli do zakljuka da istorija
ne posjeduje nikakvo znaenje,
...jer stanjem prirode [u stvari] najvema dominiraju nepravda i nasilje, nesa-
gledivi prirodni impulsi, neljudska djela i osjeanja [41],
. . Ako ve<" ovjek samo i jedino priroda", onda ne bismo mogli obja
sniti civilizacijsku evoluciju - pripitomljavanje" u normalnom toku ovje
anstva, kao to nismo u mogunosti da objasnimo ni zaetak te drutvene
drave", tog izvornog instrumenta ove evolucije. tavie, morali bismo za
kljuiti da su najvea dostignua pojedinih genija u umjetnosti, nauci, religi
ji i filozofiji proizvod svijesti koja sutinski nije drugaija od one karakteri-
ne za ovjeka u njegovom poludivljem stanju, i koja podrazumijeva samo
reorganizaciju, a ne progresivno usavravanje ogranienog broja elemenata
za koje se mora pretpostaviti da su postojali i u poludivljem stanju.
No, istina je da poludivlji ovjek ne stvara nita to je posebno viso
ke kulturne vrijednosti, osim religije i rudimentarnog oblika drutva. To
nam dozvoljava da zakljuimo kako oblik religije" odreuje oblik drave
koja nastaje na principima svijesti koja je inspirie (51) i prua kulturi lju
di njen specifini spoljni izgled (50). Ali pretpostaviti da isti oblik svijesti
to karakterie poludivlji um karakterie i civilizovani um, znai usmeriti
terazije analize u korist otkrivanja samih istovrsnosti, kad ono to je u
stvari prijeko potrebno jeste procjena i objanjenje razlika izmeu dva sta
nja svijesti i njihovih plodova. Takva potraga za istovrsnostima na raun
razlik lei u osnovi svih onih mitova o Arkadiji, mitova o sretnom pri
rodnom stanju, koje je morilo mislioce prosvjetiteljstva a inspirisalo ro
mantiare u njihovom grozniavom traganju za oslobaanjem od bolova
trenutne egzistencije to je mogue samo na niijoj zemlji u kojoj nema
nieg drugog osim beskrajne sree.
Problem je, onda, kako objasniti principe po kojima se razvoj ovjean
stva kroz istoriju moe shvatiti. Ovaj razvoj, sagledan u dijahronikom
HEGEL 119

aspektu, ukazao bi se kao prijelaz od nieg stanja ka viem, a u aspektu sin-

hronizovane strukture, kao povezani sistem pretvaranja principa divljatva u
princip civilizacije.

Istorijsko p o lje kao p ro ces

Ovo nas dovodi do nivoa shvatanja na kojem sinegdohika svijest za
mjenjuje objanjenje uzroka tipolokim objanjenjem, na kojem je slika pot
punog haosa promijenjena i postala slika sukcesije form i ili tipova kulturnih
dostignua, ije je neposredno poimanje dato u aspektu tragedije. Ba ovdje
je Hegel nainio primjedbu koja je veoma esto pogreno koriena kao do
kaz o sutinski formalistikoj prirodi njegove filozofije istorije:
Istraiva mora biti upoznat a priori (ako to tako elimo nazvati) sa ita
vim krugom pojmova kojima, pak, pripadaju principi u pitanju - kao to je i
Kepler (da navedem najglasovitiji primjer ovog naina filozofiranja) morao bi
ti a priori upoznat sa elipsama, kockama i pravougaonicima, kao i sa idejama
o njihovim odnosima, prije no to je mogao otkriti, posredstvom empirijskih
podataka, one njegove besmrtne ,,zakone, koji nisu nita drugo do forme misli
koje pripadaju tim klasama pojmova. Onaj ko nije upoznat sa naukom koja ob
uhvata te apstraktne elementarne koncepcije bezmalo nimalo nee biti u stanju
- premda je moda itavog ivota gledao u svod i zapaao kretanje nebeskih
tijela - da razumje te zakone, a kamoli da ih otkrije [64; kurziv dodat].
Ovdje Hegel pravi razliku izmeu kruga pojmova" i ,,princip karak-
terizacije, i izmeu formi misli" i klasa pojmova" koje oblici misli sadre
u procesu tumaenja razliitih vrsta podataka. Principi i klase pojmova koji
su dozvoljeni u karakterizaciji istorijskog procesa proistiu iz kruga koncep
cija prema kojima su razliite forme misli istodobno diferencirane i poveza
ne jedna sa drugom. Ako treba izbjei isti a priori metod pomou kojeg je
prvobitna pretpostavka, inspirisana predrasudom, jednostavno nametnuta
istorijskom zapisu kroz tumaenje tog zapisa, trebalo bi da postoji neki prin
cip pomou kojeg se data forma misli moe usmjeriti na artikulisanje klasa
pojmova neophodnih za razlikovanje izmeu onoga ta je sutinsko" i ega
nema u uoenom aspektu svjetskog procesa. U krugu pojmova, determinant-
nost i sloboda zamiljeni su da stvaraju principe, oblike misli i klase pojmo
va dovoljno dobrih za karakterizaciju i razumijevanje prirodnih i istorijskih
procesa. Upravo se ovdje misao o istoriji izlae opasnostima od mehanici
zma usled zabune oko istorijskog i isto prirodnog procesa, kao i usled for-
malistike prijetnje jednostavnim prepoznavanjem sukcesije formalnih pove
zanosti u istorijskom procesu.
Pojmovi koje zahtijeva razmatranje istorije kao procesa razvoja jesu
poetak, sredina i kraj, ali ne zamiljeni u modusu u kome se takvi procesi
zapaaju u fizikoj prirodi - to jest, jedino kao poetak, irenje i zavretak.
Istorijski proces mora se smatrati analognim onim vrstama potpunih moral
nih akcija do kojih dolazimo pri rasuivanju o najuzvienijim kreacijama
umjetnosti i religije koje, kao procesi, imaju svoje porijeklo u poetku", a
 120 METAISTORIJA

zatim se produavaju kroz dijalektiku" transformaciju izvorne sadrine i

forme, da bi kulminirali u konzumiranju ili razrijeenju koje se istie vie
od prostog zavretka.
Fizika priroda, kao takva, ne posjeduje poetak, sredinu i kraj; ona je
zauvijek i neprestano ono to mora da bude. Mogue je zamisliti kako ona
postaje u odreeno vrijeme i kako se zavrava u odreeno vrijeme, ali se ona
u svom toku ne razvija od jednog trenutka do drugog, zbog ega kaemo da
priroda postoji jedino u prostoru (72). Organska priroda, istina je, doista
predstavlja onu vrstu razvoja koji se moe smatrati ostvarenjem mogunosti
sazrijevanja sadranog u sjemenu. Meutim, pojedinac moe ali ne mora
ostvariti ovaj potencijal. Ako to uini, on dolazi do kraja koji je predodreen
prirodnim zakonom - na takav nain d a je svaki proces sazrijevanja doveden
do svog zavretka savreno isto kao i svaki drugi, poto tu ne postoji nikakav
razvoj od jednog pojedinca do drugog, niti bilo kakav razvitak u cjelokup
nom organskom ivotu od jedne vrste do druge. U tom sluaju, sve dok uop-
te postoji kretanje, ne postoji razvoj ve samo ciklino ponavljanje.
Znaajne promjene u istoriji, meutim, donose onu vrstu koristi ije
prisustvo esto moemo naslutiti ak i kad nismo u stanju blie oznaiti nje
nu sadrinu na kraju tragikog komada ili filozofskog dijaloga u dijalekti
kom modusu. U njemu, kad neto umre, rodi se neto drugo; ali ono to je
roeno nije samo sutinski identina kopija onoga to je umrlo, to je sluaj
u biljnom i ivotinjskom ivotu. U pitanju je neto novo u emu je ranija
forma ivota - akcija komada, argument u dijalogu - sadrana u kasnijim u
vidu njenog materijala ili sadrine; drugim rijeima, u potpunosti je svedena
na sredstva ostvarivanja uzvienijeg cilja koji je tek maglovito nasluen u
poimanju krajnjeg razreenja.
Ovaj uvid u prirodu istorijskog procesa zasnovan je na sinegdohikom
proirenju metaforiki spoznatog i metonimijski shvaenog dogaaja na
istorijskom polju prvobitno zamiljenom kao panorama grijeha i patnje".
Dinamika ovog sinegdohikog zahvatanja naglaena je u Hegelovoj drugoj
bitnoj karakterizaciji cjelokupnog istorijskog polja, zamiljenog sada ne sa
mo kao haos ve i kao promjena.
Hegelova druga karakterizacija istorijskog polja poinje njegovom u
venom izrekom: .......
Opta istorija je, dakle, razvoj duha u vremenu, kao to je i priroda raz
voj ideje u prostoru [ibid.].
Rije koja se u engleskom jeziku obino prevodi kao razvoj" u ovom
kontekstu je na njemakom Auslegung, ili doslovno rasprostiranje ili ire
nje", sa sekundarnim asocijacijama na tumaenje, izlaganje, razjanjenje, ob
janjenje - od latinskih korijena i plicate koji, zdrueni, daju utisak izgla
ivanja (peglanja)" nabor, kao na izguvanom listu hartije ili komadu tkani
ne. Konotacija svega je razmotavanje ili razjanjavanje latentne sadrine.
Ali poimanje ovog procesa zbog onoga to on odista i jeste ne moe
omoguiti samo sinegdohiko proirenje. To je ukazano u pasusu koji slijedi
HEGEL 121

i u kome je saet isti prijelaz svijesti od estetske, preko moralne, do intelek

tualne percepcije na koju nailazimo u Hegelovoj izvornoj karakterizaciji
istorijskog polja u modusima metafore i metonimije:
Ako se potom osvrnemo na svjetsku istoriju, vidjeemo ogromnu sliku
promjena i djela [Taten], beskonano raznovrsne forme drava, pojedinaca,
grupa, u neprekidnoj sukcesiji [Aufeinanderfolge] [ibid.].
Spomenuti spektakl sukcesije form i pobuuje emociju prilino drugai
ju od one koja pothranjuje prvobitno opisani spektakl haosa'.
Sve ono to moe potpuno obuzeti duu ovjeka - sav na senzibilitet
prema dobroti, ljepoti i veliini - ulazi u igru [ibid.].
I dalje moemo primijetiti dominantnost ljudske akcije i patnje, no
isto tako vidjeti i neto nama srodno to pobuuje nae stavove za ili pro
tiv", bez obzira na to da li to ,,neto privlai nau panju ljepotom, slobo
dom i raznolikou" ili, pak, samo svojom energijom" (ibid.).
Katkad primijeujemo da jedna ira skupina nekih optih interesa napre
duje srazmemo sporo, sve dok na kraju, prije no to se raspri i skona u ato
mima, ne bude rtvovana ogranienom kompleksu nitavnih okolnosti. Deava
se i da zbog neije male sposobnosti i loe produktivnosti, doe do kakvog
krajnje trivijalnog ishoda, kao i da od onoga to se ini nebitnim nastaje neto
jako veliko. Na svakom koraku susreemo se sa najraznovrsnijom vrevom de-
avanja to nas privlai u krug razliitih interesa, a kada jedna kombinacija i
ezne, naredna se namah pojavi na njenom mjestu [ibid.]
Prva opta misao koja nastaje u odgovoru nautrb ,,na-taj-nain-spo-
znatog spektakla" - kategorija koja se odmah pomalja u ovoj nemirnoj mu
taciji individu, egzistirajui neko vrijeme a potom iezavajui" - potie od
opte promjene" (die Vernderung iiberhaupt). Ovakva spoznaja se zatim
brzo preobraava u osjeanje tuge" koju doivljavamo zbog krhotina neke
velike drave poput Rima, Persepolisa, ili Kartagine. Ali zato sledea nepo
sredna spoznaja protkana je utiskom o istoj promjeni koja nastaje posred
stvom prepoznavanja formalnih povezanosti vienih u ovom spektaklu. Ona
glasi: dokle god promjena dovodi do razvrgnua, ona istovremeno uplie i
dolazak novog ivota - jer dok je smrt predmet ivota, ivot je takoe pred
met smrti" (72-73). Problem koji se odmah ukazao Hegelu odnosio se na
modalitet po kome ovu sukcesiju formalnih povezanosti treba shvatiti; dru
gim rijeima, kako sekvencu form i treba emplotovati. I u pasusima koji slije
de moe se uoiti razliitost tri strukture zapleta koje se koriste u karakteri
zaciji ovog procesa zamiljenog kao sukcesija formi koja se razlikuje od ep
ske strukture zapleta koriene za emplotovanje spektakla potpune promjene
u izvornom poimanju istorijskog polja kao haosa.
Vraajui se prirodi (odnosno, metonimijskom modusu karakterisanja
promjen kao takvih), ova sukcesija formi moe biti zamiljena na jedan od
dva naina i oba se mogu nazvati tragikim poto se dre injenice da je u
ljudskoj prirodi, u najmanju ruku, smrt predmet ivota, a ivot takoe pred-
122 METAISTORIJA

met smrti (kurziv dodat). Na primjer, sukcesija formi moe biti emplotova-
na kao prijelaz sadrine u novi oblik, kao u orijentalnoj doktrini o metamor
fozi; ona takoe moe biti shvana ne kao prijelaz ve kao neprekidno po
novno raanje novog ivota iz pepela starog, kao u mitu o ptici feniksu (73).
Hegel je to shvatanje iz orijentalnih koncepcija svijeta nazvao velianstve
nim", ali mu je porekao status zasluenih filozofskih istina, i to iz dva razlo
ga. Prema prvom, to shvatanje (dok je smrt predmet ivota, ivot je takoe
predmet smrti) samo je generalno istinito kad je rije o prirodi, ali ne i spe
cifino istinito kad je rije o pojedinostima u prirodi. Prema drugom, jedno
stavne predodbe o prijelazu i sukcesiji ne daju uvid u raznolikost ivotnih
formi koje istorijski proces, za razliku od prirodnog procesa, moe prikazati.
Hegel u tom smislu kae:
Duh - potroivi omota vlastitog postojanja, ne prelazi jednostavno sa
mo u drugi omota, niti se, podmlaen, izdie iz pepela svoje preanje forme;
on dolazi kao izdignut [erhoben], glorifikovan [verklrt] i istiji duh [ein rei-
nerer Geist]. On svakako ratuje protiv sebe - troei sopstveno postojanje; no
prilikom ove zaista velike destrukcije, on prerauje to postojanje u novu for
mu, i svaka sledea faza zauzvrat postaje materijal na kome se on izdie [er-
hebt] do novog stupnja [Bildung\ [ibid.].
Jo jedan razlog itav taj proces jo uvijek liava priznanja da je u sta
nju da unaprijed predoi komino razrijeenje. Principi koji su vani u poi
manju zapleta sukcesije formi jo uvijek ostaju nerazjanjeni. Njihovo tuma
enje iziskuje pogled iz perspektive u sam proces, kako se on ne bi shvatio
samo kao puka sukcesija formalno podjednakih povezanosti, nego kao vrsta
autonomnog procesa samomanipulacije i primjena razliitih modus i pra
vaca", u kojima prethodna forma slui kao materijal i podsticaj za stvaranje
svog nasljednika (ibid.). Iz ove perspektive -
...apstraktni pojam potpune promjene daje mjesta misli o duhu koji manifestu-
je, razvija i usavrava svoje moi u svakom smjeru koji njegova viestruka
priroda moe pratiti [ibid., kurziv dodat].
Moi koje duh za koga se pretpostavlja da rukovodi ovim procesom po
svojoj prirodi posjeduje, mogu se saznati jedino ,,u varijetetima proizvod i
formulacij odakle one i potiu" (ibid.). To znai da se istorijski proces mo
ra sagledati ne kao puko kretanje, promjena ili sukcesija, nego kao aktiv
nost" (72 [99]). Na taj nain, proces je poeo sa istorijskim individualiteti
ma, tim traginim herojima koji su kroz svoja pregnua uspjeli da ostave
svoja drutva u najmanju ruku donekle preobraenim. To je sluaj i sa ita
vim narodima, koji su ujedno i korisnici i zatoenici duhovne forme u kojoj
se manifestuje njihovo pregnue protiv svijeta i za svijet. Time se podrazu
mijeva da je ivot svakog naroda, kao i ivot svake herojske individue u
istoriji, samo tragedija. A prigodni modus datog emplotmenta, njegovog poi
manja kao istorijske realnosti, jeste modus tragike drame. U stvari, Hegel je
emplotovao istorije svih civilizovanih formi koje je uspio razabrati u svjet
skoj istoriji u tragikim terminima. A u njegovoj Enciklopediji filozofskih
HEGEL 123

nauka, kao i u Predavanjima o estetici, predoio je osnove tog modusa em-

plotmenta kao najvieg nivoa reflektivne istoriografije.
U Filozofiji istorije, meutim, on je jednostavno primijenio ovaj modus
uvida u procese zaetka, uspona, raspada i smrti na pojedine civilizacije.
Istodobno nije pokuao da opravda tragiki modus emplotmenta, nego je
jednostavno pretpostavio da je to podesan nain za ocjenu proces razvoja
prepoznatih u ivotnim ciklusima civilizacija kao to su grka ili rimska. To
je mogue jer u njemu svaku sveobuhvatnu istoriju civilizacije, iji je rok
trajanja istekao, svaki profesionalni istoriar moe rutinski emplotovati. Fi
lozofski nesvjestan istoriar, meutim, mogao bi izvui pogrene zakljuke
razmiljajui o obrascu uspona i pada iz aspekta sudbine i neminovnosti.
Mogao bi zakljuiti da ovaj obrazac ne bi smio biti drugaiji i da se, zbog
onoga to je on u sutini, moe shvatiti samo kao tragedija velikih razmjera.
Razmiljanje o istorijskom procesu doista doprinosi njegovom poima
nju kao niza tragedija. Ono to se prvobitno javilo kao epski spektakl stra
sti", preobrazilo se u niz tragikih poraza. Svaki od tih poraza, meutim,
znai pojavu zakona koji rukovodi cjelokupnim nizom. Pa ipak, ovaj zakon
istorijskog razvoja nije zamiljen kao analogan onim vrstama zakona koji
odreuju evoluciju ili interakciju, a takoe i razvitak fizikih tijela; to nije
prirodan zakon. Prije je rije o istorijskom zakonu koji je i zakon o slobodi u
svakom ljudskom projektu ija je kulminacija u tragikom razreenju. A
ovaj zakon prednjai u krajnje kominom ishodu itavog niza formi koje su
neposredno opaene u aspektu tragedije.
Hegelova namjera je da objasni prijelaz od tragike prirode svake spe
cifine civilizacije ka kominom poimanju tekue drame o cjelokupnoj istori
ji. Na isti nain na koji je u Fenomenologiji duha tvrdio da je Aristofanova
komina vizija superiornija od moralnog uvida svojstvenog tragikoj viziji
Euripida, prilikom sagledavanja svjetske istorije on je eleo da obogati cje
lovitost istorije kominim znaenjem koje je inae zasnovano na implikaci
jam a isto tragike koncepcije odvijanja istorijskog ivota uopte, koju mo
da i prevazilazi.

O d tragedije do kom edije

U ciklusu moralnih stavova komedija je logino dola poslije tragedije,
jer predstavlja afirmaciju ivotnih potreba i prava nasuprot tragikom uvidu
po kome su sve postojee stvari u vremenu osuene na propast. Smrt civiliza
cije nije striktno analogna smrti individue, ak i ako je u pitanju heroj pojedi
nac. Jer, kao to heroj nalazi vrstu besmrtnosti u promjenama koje prouzroku
je u ivotnim formama ljudi koji ga podraavaju, tako i herojski narodi nalaze
vrstu besmrtnosti u promjenama koje izazivaju u ivotnim formama odreene
rase. Veliki narod ne umire prostom prirodnom smru", pisao je Hegel, poto
narod nije samo posebni, pojedinani entitet, ve opti duhovni ivot". Smrt
itavih civilizacija vie lii na samoubistvo nego na prirodnu smrt, nastavlja
on, zato to oni, kao rodovi, u samima sebi nose svoja sopstvena svojstva - ,,u
iskljuivo takvoj neodreenosti koja ih i karakterie" (75).
 124 METAISTORIJA

Ljudi sebi postavljaju izvjesni zadatak koji bi, uopte uzev, prosto tre
balo da bude neto prije nego nita. itav njihov ivotni put odlikuje se
specifinim formalnim povezanostima izraenim u njihovoj posveenosti
tome zadatku (istovremeno svjesnoj i nesvjesnoj). No, kao zadatak, taj na
por da on bude neto zahtijeva sredstva ija se posebnost podrazumijeva u
stvarnosti njihove primjene na specifine prije nego na opte probleme.
Opti zadaci, kao to su prosto odravanje sklada u tijelu i dui, reproduk
cija, staranje o djeci, uvanje samog sebe od raznih inilaca, aktivnosti
pretcivilizovanih naroda, nastaju kao odgovor optim ljudskim sklonostima
i instinktima predstavljenim u obiajima kroz poglavito spoljanju, ulnu
egzistenciju koja je prestala da se poletno ubacuje u svoj objekat (74- 75).
Ali, ako bi se htelo neto naroito i nimalo nalik na sveoptu struju ovje
anstva, ljudi moraju sebi postaviti idealan zadatak kao i izvjesne praktine
zadatke poto je najvii domet u razvoju naroda - doi do koncepcije sop-
stvenog ivota i stanja, i svoje zakone, svoje ideje o pravdi i moralnosti
svesti na nauku (76). Ovdje je jedinstvo idealnog i realnog postignuto u
mjeri u kojoj sama priroda ljudskog duha to dozvoljava. Ono se nijednom
nije sasvim ostvarilo, i u toj asimetriji izmeu opte namjere i specifinih
sredstava i aktivnosti korienih za ostvarenje tog jedinstva i lei tragiki
nedostatak koji nalazimo u svakom obliku civilizovane egzistencije. Ovaj
nedostatak, shvaen onako kakav zaista jeste, osoben je za kasne faze civi-
lizacijiskog ciklusa. Drugim rijeima, kad ovaj nedostatak postane uoljiv
zbog onoga to on zaista jeste, sama civilizacija e ukazati na oblik iskva
renog ivota prije no to neposredno pone da umire. Kad taj nedostatak
postane uoljiv zbog onoga to zaista jeste, to jest kao protivrjenost izme
u ideala koji civilizacija utjelovljuje i ostvarenja tog ideala u konvencio
nalnom, institucionalizovanom, drutvenom, politikom i kulturnom ivo
tu, cement koji drutvo dri na okupu i privrenost tome idealu, osjeanju
pijeteta, dunosti i moralnosti, poinju da se rue. I
...u isto vrijeme meusobna otuenost pojedinaca i izolovanost od cjeline stu
paju na scenu [ibid. ].
Ljudi poinju da priaju o vrlini umjesto da se po njenim pravilima pona
aju; neprestano zahtijevaju da im se kau razlozi obavljanja dunosti i najpo-
slije nalaze razloge da ih ne obavljaju; poinju ivjeti ironijski, javno govorei
o vrlini a privatno se odajui porocima - ali nikad otvoreno (76-77).
Pretvaranje normalnog ponaanja u porok, meutim, predstavlja odva
janje ideala od stvarnosti koje je, pak, samo po sebi, proiavanje ideala,
njegovo oslobaanje iz problematine mree aktuelizovane egzistencije i
prilika za znaajne umove da sutinski dosegnu taj ideal, da ga konceptuali-
zuju i adekvatno prikau. Na taj nain oni pripremaju ideal za njegovo oslo
baanje iz stega vremena i prostora u kojima se ostvario, spremajui ga za
njegovo prenoenje preko granica vremena i prostora do drugih naroda koji
e ga, sa svoje strane, koristiti kao materijal za dalju razradu prirode ljudske
idealnosti u njenoj sutinskoj istoti.
HEGEL 125

Kako kae Hegel, ako prieljkujemo da steknemo odreenu ideju o to

me ta su stari Grci stvarno bili, moraemo se obratiti izvjetajima u kojima
oni uproeno otkrivaju moduse svojih praktinih veza u drutvu. Ako, pak,
hoemo da saznamo neto o toj ideji u optem smislu, o njenoj pravoj ideal
nosti, moramo je potraiti kod Sofokla i Aristofana, kod Tukidida i Plato
na" (76). Izbor ovih svjedoka idealnog nije sluajan; oni predstavljaju kasni
je forme grke svijesti izraene u tragediji, komediji, istoriografiji i filozofi
ji, i zato ih moramo temeljno razlikovati od njihovih naivnih" pretea (Es-
hila, Herodota, predsokratskih filozofa). Razumijevanje idealnosti nekog na
roda ili civilizacije posredstvom svijesti jeste in koji je istovremeno kon
zervira" i uzdie". Dok ljudi padaju u nitavilo i sluajnu katastrofu, prei
vljavajui moda kao pleme, ali opadajui u moi (u politikom i kulturnom
smislu), duh njihovog naroda se tako spasava kroz svoju svijest u misli i
umjetnosti kao idealnim oblicima.
Duh koji, sjedne strane, ponitava realnost ija je stalnost ono to jeste, s
druge strane dobija sutinu, misao, univerzalni element onoga to on iskljuivo
jeste i bio [77].
Razumijevanje sutine ogranienog modusa aktuelizacije duha kod he
rojskog naroda mora biti sagledano ne samo kao puko ouvanje ili mumifi-
kacija ideala koji ona predstavlja, ve prije kao modifikacija duha samog na
roda - uzdizanje principa kojim se on rukovodi do Jednog, u samoj stvari
daleko vieg principa". Ba ovo uzdizanje ideala, posredstvom svijesti i u
svijesti, do vieg principa koji omoguuje vjeru u krajnje kominu, u sudbin
sku prirodu panorame grijeha i patnje" jeste ono to percepcija trenutno
pronalazi u istorijskim podacima kao prosto istinoljubivu kombinaciju"
cinjenic. Hegel je ukazao i na to da je od velike vanosti" da razumijemo
misao ukljuenu u ovo preobraanje" [dieses bergangs]. Misao" na koju
se cilja nalazimo u protivrjenosti ljudskog razvoja i uspona, i ona je ta koja
se, iako individualno ostaje jedinstvena u svim stupnjevima razvoja, doista
uzdie do vee svijesti o samoj sebi i, u stvari, prodire od nie i restriktivnije
svijesti do vie i sveobuhvatnije. Na isti se nain, kae Hegel, i narod razvi
ja, napreac ostajui ono to je sutinski bio kao odreeni narod, istovreme
no se razvijajui dok ne dosegne stupanj univerzalnosti". Na ovoj taki, za
kljuuje Hegel, nalazi se fundamentalna i idealna neophodnost promjene
[ Veranderung], a to je dua, sutinsko sagledavanje, filozofskog razumije
vanja istorije" (78).
Ovo razumijevanje" je, onda, utemeljeno na poimanju istorijskog pro
cesa kao razvoja ka univerzalnosti, dok se duh, u optem smislu, uzdie i
upotpunjuje do samorazumijevajue totalnostiu (ibid.). Neophodnost kraj
njeg unitenja svake civilizacije sopstvenom rukom zgusnuta je u poimanju
njenih institucija i modus ivota, shvaenih jedino u smislu apstraktnih na
ina organizacije u kojima su ostvareni njeni ideali. Nisu u pitanju vjene re
alnosti, i zato oni ne bi trebalo da budu posmatrani u tom smislu. Njihova
prolaznost, dakle, treba mnogo manje da izaziva retrospektivnu zabrinu-
126 METAISTORIJA

tost nego, recimo, smrt prijatelja ili ak smrt onih traginih heroja sa ijom
se briljantnou moemo identifikovati do te mjere da njihovu smrt poisto
vjeujemo sa nagovjetajem nae sopstvene.
Hegel je predstavio svoje opaanje propadanja institucija i modus i
vota u sljedeoj metafori:
ivot nekog naroda dozrijeva poput nekog voa; njegovo djelovanje stri-
jemi punom ispoljavanju principa koje taj narod utjelovljuje. Samo to se ova
voka ne vraa njedrima ljudi koji su je uzgajili i izgradili; naprotiv, ona im
postaje otrovni napitak. A oni taj otrovni napitak ne mogu tek tako prevideti
ba zato to imaju nezadrivu udnju za njim: ukus tog napitka njihovo je kraj
nje unitenje, premda je u isto vrijeme i nastajanje novog principa [ibid. \ .
Poreenje ovog pasusa sa onima u kojima je Hegel iznio svoje milje
nje o znaaju Sokratovog ivota i smrti za kulturu Atine kao cjeline, osvje
tljava nain korienja metafore otrovni napitak" koja, jednom upotrijeblje
na, okonava stari ivot i utvruje princip novog, uzvienijeg. Sokratova
smrt bila je tragiki spektakl smrti jednog estitog ovjeka i otkrivanje protiv-
rjenosti njegove veze sa atinskim narodom, kojeg je poduio novom princi
pu moralnosti. Sokrat je, kako kae Hegel, bio izumitelj moralnosti" i nje
gova smrt je sagledana kao jedno od djela koje taj princip potvruje kao
praktino pravilo ivota, a ne samo kao ideal (269). Ta smrt je ujedno bila
smrt Sokrata uitelja i uzdizanje principa po kojem je ivio i umro u istin
skom modelu moralnog ponaanja. Njegova smrt pokazala je ne samo da
ljudi mogu ivjeti po moralnom principu ve da ga, kad umru zbog njega, i
transformiu u ideal po kojem i drugi mogu ivjeti. Prepoznavanje njegove
smrti" takoe je i sredstvo preobraavanja ljudskog ivota i same moralno
sti do nivoa samosvijesti vee od ivota" koji je doveo do toga. To je za
Hegela bio inspirativan uvid u kominu viziju i najpunije mogue shvatanje
istorijskog procesa do koga ogranieni um moe teiti. Komina vizija, pie
Hegel u Fenomenologiji, prevazilazi strah od sudbine". Sudbina je -
...povratak svega univerzalnog u definitivnost samstva, defmitivnost koja, kao
ishod, znai potpuni gubitak straha od svega udnog i stranog, i potpuni gubi
tak sutinske realnosti onoga to je strano i spoljanje. Takva defmitivnost je
ste stanje dobrog duhovnog zdravlja i stanja samoodricanja od toga na raun
svijesti i na nain na koji se ona, osim u vrsti [aristofanske] komedije, nigdje
vie ne moe nai [748-49],
Posljednja primjedba - da se stanje dobrog duhovnog zdravlja i stanja
samoodricanja od toga"... nigdje vie ne moe nai osim u izvjesnoj komi
noj viziji, navodi na zakljuak da se komina priroda samog istorijskog pro
cesa moe uoiti (ali ne i shvatiti, osim u apstraktnom smislu) jedino kao ve-
rodostojna mogunost na osnovu racionalno obraenog istorijskog dokaza
velike vjerovatnoe, jer se, kako Hegel navodi u uvodu svoje Filozofije isto
rije, istorija samo bavi prolou i sadanjou; o budunosti ona ne moe
davati nikakve izjave. Pa ipak, na osnovu naeg shvatanja istorijskog proce
sa, to je progresivni razvoj koji je, jo od davnih vremena, doao do nae sa
HEGEL 127

danjosti kao dvojaka priroda istorije shvaene kao ciklus, i do faze u kojoj
je progresija razjanjena samoj svijesti. Zato zakljuujemo
da ivot sveprisutnog duha i krug progresivnih utjelovljenja na koji gledamo iz
jednog aspekta i dalje postoje jedan iza drugog, dok se, gledajui ih iz druge
perspektive, oni pojavljuju jedino kao prolost [Fil. ist., 79],
Ovo znai da stupnjevi za koje se ini da ih je duh ostavio za sobom
nisu izgubljeni i naputeni, nego su jo uvijek ivi i nadoknadivi u bezdani
ma sadanjosti" (ibid.). Ove rijei i ova nada, kojima Hegel zavrava svoj
uvod u Filozofiju istorije, odjekuju zavrnim paragrafom u Fenomenologiji
duha kojom je otvorio zrelu fazu svoje filozofske karijere:
Svrha tog redosljeda je apsolutno znanje ili duh koji sebe prepoznaje u
tom svom svojstvu i koji nalazi svoj put kroz podsjeanje na duhovne forme
onakve kakve su one po sebi, i kako ostvaruju strukturu svoje duhovne kralje
vine. Njihovo ouvanje, posmatrano iz aspekta njihovog slobodnog postojanja
u obliku odreene pretpostavke - jeste istorija. Posmatrane iz aspekta svoje in
telektualno spoznate strukture, pak, te duhovne forme predstavljaju nauku o
nainima na koje se javlja znanje. No, uzete zajedno, a i sama istorija, istovre
meno podsjeaju na golgotu apsolutnog duha, realnost, istinu i izvjesnost nje
nog prestanka, bez ega bi taj duh bio beivotan i usamljen. I jedino...
Penuavi pehar ovog kraljevstva duhova
prinosi Bogu njegovu sopstvenu beskonanost.*
Sada je mogue prikazati dimenzije i mo Hegelove koncepcije istorij
skog saznanja kao modusa tumaenja, prezentacije i ideolokih implikacija.
Poeu ukazujui na to da je njena cjelovitost u stvari uzdrani napor da se
ostane pri sutinskoj ironiji stanja ljudske svijesti a da se pri tom ne upadne
u skepticizam i moralni relativizam koji su obuzeli racionalizam prosvjeti
teljstva, s jedne, i solipsizam u koji je utonuo romantiki intuicionizam, s
druge strane. Ovaj cilj je postignut u preobraaju same ironije u metodu ana
liziranja, u osnovu prezentacije istorijskog procesa i u sredstva dokazivanja
sutinske vieznanosti ukupnog realnog znanja. Hegel je time izdvojio me-
tonimijske (uzrone) i metaforike (formalistike) strategije redukovanja
broja pojava prema redosljedu modaliteta sinegdohikih karakterizacija, s
jedne strane, i samorazrijeavajuih sigurnosti ironije, s druge. Najvaija si
gurnost do koje se stiglo, meutim, jeste intelektualna sigurnost, to jest ona
vrsta sigurnosti koja raa ponos zbog iznalaenja mogunosti da se doe do
apsolutne istine o cjelini. Jedine apsolutne" istine o doputenim granicama
inteligencije jesu one opte", kao to su istina je cjelina" i apsolutno je
ivot", a obje su vie oslobaajue nego represivne istine sve dok preutno
pokazuju da apsolutnom istinom ne raspolae nijedan poseban pojedinac.
No, ovakva vrsta sigurnosti razrijeava se tako to unaprijeuje onu drugu
vrstu sigurnosti - moralnu samosigumost potrebnu radi ivljenja zaista slo
bodnog" ivota. Za egzistencijalnu istinu vano je da sve bude onako kako

* Preveo Nikola Popovi. - Prim. prev.

128 METAISTORIJA

treba da bude, to pak znai da se pojedincu daje mogunost da svoje elje

smatra svojim pravom usmjerenim protiv drutvene cjeline, sve dok takav
posjeduje volju, energiju i sredstva da to uini. U isto vrijeme, to znai d a je
volja grupe ili shvatanje kolektiviteta o tome ta bi trebalo da bude, a to
je obino identino onome to jeste", podjednako opravdana, tako da se o
sukobu ogranienih individualiteta u istorijskom smislu ne moe unaprijed
suditi po kriterijumima njihovih intelektualnih ili moralnih vrijednosti koje
su postojale prije tog sukoba, ve po podrci koju su dobili njihovi zahtjevi
za sticanje autoriteta i lojalnosti kod masa. Na kraju se moe vidjeti d a je i
tava Hegelova filozofija istorije pola od izvorne metaforike karakterizacije
svjetskog procesa i da je, preko metonimijske redukcije i sinegdohike pro-
irenosti procesa objanjavanja modusa njegovih meusobnih veza - dola
do ironijskog shvatanja viestrukosti znaenja" svjetskog procesa, sve dok
se konano nije zaustavila u optijoj sinegdohikoj identifikaciji cjelokup
nog procesa kao drame sutinski kominog znaaja.
Na taj nainje ovaj modus tumaenja svih istorijskih zbivanja trenutno
i metonimijski i sinegdohiki, to samo opravdava karakterizaciju bilo kojeg
specifinog cjelovitog ina drame kao redosljeda formalnih povezanosti ko
jim a vladaju zakoni uzronosti (iako oni moraju biti zakoni duha, zakoni
slobode, prije nego zakoni prirode ili zakoni odreenosti). Shodno tome, em-
plotment bilo kojeg datog segmenta itavog procesa mora biti izveden u tra
gikom modusu, to je inae modus u kome se sukob izmeu bivstva i svije
sti rijeava u uzdizanju same svijesti na vii stepen svjesnosti o sopstvenoj
prirodi i, istovremeno, prirode bivstva, dakle pojave zakona. Meutim, tako
formirane i tako emplotovane ideoloke implikacije istorije imaju vie zna
enja jer u kauzalnom sistemu ne postoji ni ispravno ni pogreno, ve jedino
uzrok i posljedica, dok u formalnom sistemu ne postoji bolje ili gore, ve je
dino kraj formalne povezanosti i sredstva za njegovo ostvarenje.
U ovakvom meusobnom djelovanju uzrok i posljedic, kao i sredsta
va i ciljeva, ironijska svijest opaa posljedice koje su rezultat meusobnog
uticaja ovih elemenata, dok su sredstva njihov zavretak. U stvari, rije je o
progresivnom uzdizanju samog ovjeanstva kroz ostvarenje viih formi sa
mosvijesti, prepoznavanje njegovih razlika u odnosu na prirodu, kao i o pro
gresivnom razjanjavanju zavretka nacionalnog prosvijetljenja kroz oslobo
enje i integraciju koje proces kretanja od prolosti do sadanjosti prikazuju
kao nepobitnu tenju. Dakle, itav niz patetikih, epskih i tragikih drama
sadranih u istorijskom zapisu upija se u dramu sutinski kominog znae
nja, u ljudsku komediju, u teodiceju (opravdavanje Boga) kao obrazloenje
ne toliko bojih puteva ka ovjeku koliko kao razjanjenje ovjekovih pute-
va prema samom sebi.
Tako se, u sutini, postavilo pitanje pristupa kominom, kao krajnje in
tegrativnom i izmirujuem stanju prema kojem strijemi itav proces. Ovo
potvruje estetski smisao kao formu koju istorijski proces dobija u svijesti;
moralni smisao ovo potvruje kao neto to ljudsko samopouzdanje zahtije
va, a intelektualni smisao koji predstavlja razum principijelno tumai tako
HEGEL 129

da se obje te stvari - percepcija i elja, smatraju vjerovatnim. U krajnjoj ana

lizi, najvie to svijest moe izvui iz rasuivanja o istoriji, samo je estetsko
poimanje zasnovano na dobrim moralnim i racionalnim osnovama. Zakoni
cjeline a takoe i forme koju na kraju cjelina dobij a, mogu biti odreeni mi
lju samo u najoptijim crtama.
Penuavi pehar ovog kraljevstva duhova
prinosi Bogu njegovu sopstvenu beskonanost.
Meutim, Minervina sova poinje svoj konani let tek u suton. Do ta
da, misao se moe ovaplotiti iz istine istorije jedino u ogranienim oblastima
znaenja i oekujui vremena u kojima e istina o cjelini biti prije proivlje
na nego prosto promiljena.

Z a p let svjetske istorije

Sada bi bilo relativno jednostavno objasniti specifine principe tumae
nja i emplotmenta kojima se Hegel na odgovarajui nain sluio u svojoj Fi
lozofiji istorije. Sami po sebi, oni su bitni kao rezultat dubokoumne i izuzet
no nadahnute istorijske inteligencije, a njihova adekvatnost kao i uenost jo
vie opravdavaju samo to izuavanje. Meutim, njihova najvea vrijednost
lei u teksturi naracije u kojoj Hegel rasvijetljava neku pojedinost najednom
mjestu, ili naznauje neki kontekst na drugom, ostavljajui rasuivanje i
spekulaciju po strani, kako bi docnije generacije godinama morale raditi da
bi dostigle do zakljuaka u svom arogantnom gospodarenju istorijskim zapi
sima, opravdanom jedino visokim stepenom umnosti. Pa ipak, u prilici smo
da se s razlogom zadrimo na jednoj ili dvijema takama u tekstu, ali ne sa
mo da bismo prodrli u Hegelova stanovita o prirodi istorijskog tumaenja i
prezentacije uopte, ve i da bismo pokazali usklaenost kojom je on obla-
gao svoje vrste principe istorijske analize.
Hegel uobiajeno dijeli istoriju bilo koje civilizacije, i civilizacije kao
cjeline, na etiri faze: period raanja i prvobitnog rasta, period zrelosti, pe
riod starosti i period raspada i nestanka. Tako se istorija Rima zamilja u
svojoj prvoj fazi kao proces utemeljivanja koji traje sve do Drugog punskog
rata; u drugoj fazi, od Drugog punskog rata do Cezarevog uvrenja princi-
pata; u treoj, od principata do trijumfa hrianstva, a u posljednjoj fazi, od
treeg vijeka nove ere sve do pada Vizantije. Ovo kretanje kroz etiri faze
predstavlja etiri nivoa civilizacijske samosvijesti; faze po sebi, faze za sebe,
faze po i za sebe, i faze od, po, i za sebe. Te faze se mogu posmatrati kao
obiljeja elemenata klasine drame, sa njenim fazama patosa, agona, spa-
ragmosa i anagnorisisa, koje pak imaju svoje prostome srodnike u utvriva
nju i propadanju elemenata rimskoga duha: sukob sa spoljnim neprijateljem,
ekspanzija van sopstvenih granica u stvaranju imperije, povlaenje u sebe i
propadanje koje je poploalo put za prispijee nove sile - germanske kultu
re, za koju je sm Rim bio istovremeno i povod i rtva.
Vrijedi napomenuti da se ove faze mogu shvatiti kao indikativne egzi
stencijalistike veze, kao naini da se objasne te veze, da se predstave ili
 130 METAISTORIJA

iskau kao naini simbolizovanja njihovog ,,znaenja u cjelokupnom proce

su rimskog istorijskog razvoja. Bitna taka za Hegela jeste da se Rim u bilo
kojoj fazi svog razvoja nije posmatrao samo u terminima onoga to jeste ra
dio, niti posljedica mnobrojnih cinilac, ili u smislu formalne povezanosti
(to bi bio generiki sluaj) i samostalne sveukupnosti vez. Drugim rijei
ma, prepoznavanje istorijskog stanja stvari u okviru faze ije se objanjenje
svodi na karakterizaciju relevantnih formalnih atributa i veza koje ta faza
odrava sa ostalim fazama cjelokupnog procesa, da bi sve one bile sagledane
kao podjednako vrijedni elementi ukupne karakterizacije - dakle, u okviru fa
za cjelokupnog procesa u kome se ta stanja pojavljuju. Dabome, za one koji
misle da Hegel primenjuje samo apriorni" metod istorijske prezentacije, svi
ovi naini karakterizacije jedne faze u istoriji civilizacije izgledaju samo kao
projekcije kategorija dijalektike: po sebi (teza), za sebe (antiteza), po, i za
sebe (sinteza), praenih poricanjem sinteze koja sama podrazumijeva novu
tezu (to ne znai nita drugo do novo po sebi), i tako dalje, do beskraja.
Tano je da se moe doi do takve koncepcijske redukovanja Hegelove
metode analiziranja, i na neki nain to ne mora uvrijediti Hegela poto je i
sam smatrao ove kategorije fundamentalnim za logiku i ontologiju i kljuem
za shvatanje bilo kog procesa bivstva ili svijesti.
Meutim, kako ja shvatam njegovo miljenje o lingvistikim modusima
i karakterizacijama ne samo faz bivstva i logike, ve i istorije, sklon sam da
te faze sagledam kao konceptualizacije razliitih modus vez uopte, do ko
jih Hegel dolazi uvidom u nivoe na kojima je jezik, a time i sama svijest,
morao da funkcionie.
Ostae zapameno da je Hegel okarakterisao Rim kao prozu ivota",
nasuprot iskonskoj divljoj poeziji" Istoka i harmoninoj poeziji" grkog
naina ivota (Fil. ist., 288 [350]). Ova karakterizacija podsjea na Vikovo
shvatanje starosti bogova, junaka i ljudi. Rimljani nisu ivjeli prirodnim"
ve prije formalnim" ivotom; drugim rijeima, ivotom bez prisustva
srodnosti, i u vezama kojima vladaju prisila i ritual; ivjeli su odsjeenim"
ivotom kojeg u cjelini dre jedino najmunija pregnua u praktinim sfera
ma politike, pozitivnog ivota i rata, koje istovremeno ostavljaju veoma ma
lo energije ili volje za stvaranjem visoke umjetnosti ili duboke religije ili fi
lozofije koje su Grci stvarali. Ukratko, Rimljani su svoj svijet shvatali u mo
dusu metonimije (u smislu bliskosti), smatrajui ga isto sinegdohikim si
stemom veza. Rimska realnost" svodila se iskljuivo na polje sile, na ideal-
nost itavog jednog svijeta formalno ureenih veza - u vremenu (oboava
nje predaka; sinovi, ene i erke kao im ovinapaterfamilias-a; zakoni naslje
ivanja, i tome slino) i prostoru (drumovi, vojska, prokonzuli, zidine i tome
slino). Ironino, ta realnost kasnije je pala kao rtva pogleda na svijet i du
ha koji se drao nje i njenog ideala u sasvim oprenim terminima. Hrian-
stvo predstavlja negiranje efikasnosti sile radi osvajanja prostora i vremena,
kao i vrijednosti bilo kakvih poglavito formalnih veza. Hrianin sagledava
svijet kao izraz metafore iji je drugi i dominantni izraz onaj kojim su svije
tu dati njegovo znaenje i identitet za koji se zamilja da postoji i u drugom
HEGEL 131

svijetu. I, daleko od toga da prizna postavke metonimijskog i ironijskog

shvatanja svijeta, hrianin tei pevazilaenju svih tenzija izmeu ideala i re
alnosti koje ba ovi modusi shvatanja nagovjetavaju.
im smo dokuili dinamiku sistema pomou kojeg Hegel karakterie
date faze svjetskog istorijskog procesa, moemo jasnije i u dananjem smi
slu razumjeti kako je on stigao do svojih uvida o porijeklu i razvoju svjetske
istorije i zbog ega ju je podijelio u etiri kapitalna perioda. Ova podjela po
dudara se sa etiri modusa svijesti predstavljene modalitetima same tropolo-
ke projekcije. N a primjer, stanje divljatva moe se povezati sa onom fa
zom u kojoj su za ljudsku svijest nepojamne sutinske razlike izmeu sop-
stva i prirodnog svijeta; u kome obiaj diriguje ivotom bez ikakvog prepo
znavanja unutranjih tenzija koje mogu nastati u drutvu u sferi prav poje
dinca da tei neem drugaijem od onoga to nalae obiaj; u neznanju, su-
jevjerju i strahu, bez ikakvog osjeaja za specifini cilj u okviru plemena
kao cjeline; dakle, bez ikakvog uvida u istoriju koja je u tom sluaju beskraj
na sadanjost; bez ikakvog smisla za bilo kakvu apstrakciju koja bi stvorila
religijsku misao (nasuprot mitskoj) i misao o umjetnosti (nasuprot vjetini),
kao i o filozofskom (nasuprot supstancijalnom) rasuivanju; sve to u stanju
represije prije nego moralnosti, to podrazumijeva i nemogunost izbora i
nepostojanje bilo kakvog zakona osim zakona jaeg.
Prijelaz od divljatva do velikih civilizacija Istoka i Bliskog istoka, do
arhainih kultura, moe se porediti sa buenjem svijesti o mogunosti meta-
forikog poimanja, koje je samo po sebi nadahnuto osjeanjem razlike izme
u poznatog i sasvim nepoznatog. Metafora je u tom sluaju modus za pre-
vazilaenje jaza izmeu dva poretka spoznate stvarnosti, pa se u civilizacija
ma starog Istoka nalaze primjeri sutinski metaforikog modusa ivota i svi
jesti. Istok je, pie Hegel, neodraena svijest - sadrinska, objektivna, du
hovna egzistencija... koji subjekat povezuje u formi vjere, povjerenja i po
kornosti" (105). Na taj nain, kad poredi Istok sa periodom djetinjstva u
istoriji, Hegel u stvari hoe da kae - kao i Viko pre njega - da modus shva
tanja svijeta koji se javlja na tom prostoru i u odreeno vrijeme predstavlja
jednostavnu metaforiku identifikaciju subjekta sa objektom.
Prijelaz od djetinjstva istorije do njene adolescencije u Centralnoj Aziji,
izraava se u individualnosti subjekata kroz estinu" i turbulenciju"
plemen nastalih na tom prostoru, sa njihovim monolitskim poretkom koji
im namee vladar u ime jedinstva koje, iako postoji, jo uvijek ne proistie
iz zajednike samosvijesti (ibid., 106). Prijelaz grkog svijeta do adolescent-
ne faze nastavio je da se odvija od poimanja izdvojenosti invidiualnog u
okviru metaforike identifikacije jedinstva, do afirmacije idealnog kao indi
vidualiteta shvaenog kao samostalni uzrok ili metonimijska redukcija. He
gel tim povodom kae: to je na Istoku podijeljeno u dva ekstrema - sa-
drinsko, kao takvo, i individualno, apsorbovano njime - sastaje se na tom
mjestu. Ali ovi razliiti principi samo su neposredno jedinstveni i, shodno
tome, podrazumijevaju najvii stupanj protivrjenosti" (107). Zbog toga je u
Hegelovom vienju grka civilizacija samo djelovala kao sadrinsko jedin
132 METAISTORIJA

stvo; zbog toga je procvala prilino brzo, samo da bi ubrzo uzmakla i uvela
prije no to je dosegla najvii stupanj. Njoj je nedostajao princip koji je
omoguavao modus osmiljavanja jedinstva kao dijela cjeline. Rim je bio
svjestan ovog modusa veze, to jest sinegdohe, ali samo formalno, apstrakt
no, u vidu dunosti, moi ili snage. Njegova ozbiljnost" predstavljala je
prelaenje istorije u period zrelosti. - Djela istinske zrelosti nisu u skladu
sa samovoljom nekog despota, niti su povrgnuta njihovoj milosrdnoj samo
volji; ona postoje u korist sveobuhvatnog cilja, onoga u kome pojedinac i
ezava i svoj sopstveni cilj shvata kao dio tog opteg cilja {ibid.).
Do sada sam opisivao prve tri faze klasinog tragikog zapleta, s tim
to prva faza predstavlja patos, ili opte stanje osjeajnosti kojim se zapoi
nje akcija; druga predstavlja agon, ili sukob, i ona akciju odvodi dalje; trea
se odnosi na ralanjavanje (cijepanje) subjekta, na sparagmos, i ona stvara
uslove za rasplet (dnouement) i odvodi akciju ka razrijeenju (anagnorisis).
Tri faze ove drame nee se, meutim, razrijeiti u modusu tragedije ak i
ako svaka faza predstavlja matricu tragikog uspona i pada. Faza izmirenja
(poravnanja, anagnorisis) u koju je akcija odvedena kroz sutinsku protiv-
rjenost rimske civilizacije i njenog duha obiljeena je ne pojavom gvozde
nog zakona vjere ili pravde koji je klasina grka tragedija zahtijevala kao
svoje razrijeenje, ve, prije, ograivanjem od onoga to se javlja kao takav
zakon u hrianskoj (kominoj) viziji krajnjeg osloboenja ovjeka od ovog
svijeta, i njegovog konanog izmirenja sa Bogom. Tragika vizija je ponite
na u viziji cjeline, koja pak prevazilazi pretpostavljenu ironiju u razrijeenju
klasine tragedije koja je - kroz dolaenje novoga iza koga je uvijek u poza
dini jo vea misterija - u stvari sama sudbina.
Iako faza istorije predstavljena kristalizacijom nove civilizacije u Za
padnoj Evropi moe izgledati kao ulazak ovjeanstva u starost", ovakav
zakljuak bio bi opravdan samo ako bi analogija koja odgovara istoriji bila
prirodni proces. Meutim, kako kae Hegel, istorija je iznad svega ,,duh,
to znai da je u istoriji, nasuprot prirodi, starost" vrsta snage" i J e d in
stva" nasluena u hrianskoj viziji izmirenja" postajanja sa Tvorcem
(109). Tragika vizija je na taj nain preobraena u poimanje itavog svjet
skog procesa po analogiji, ali ne analogiji sa prirodom ili klasinom tragedi
jom, pa ni sa klasinom komedijom (koja samo dokazuje zakonitost ivota u
odnosu na viziju sudbine prikazane u tragediji), ve sa hrianskom boan
stvenom komedijom" u kojoj, na kraju, kao i u Danteovoj epskoj ekspresiji
vodee ideje, sve na kraju dolazi na svoje mjesto u hijerarhiji bivstva. Meu
tim, hrianska vizija je, sama po sebi, samo metaforiko poimanje istine
cjelovitosti. Njena artikulacija mora se izvoditi posredstvom agona i sparag-
mosa njene veze sa svijetom, koja pak zapadnu civilizaciju odvodi, preko
sukoba crkve i drave u srednjem vijeku i sukoba nacij u ranom modemom
periodu, do one take na kojoj je itav proces istorije shvaen u principu kao
drama sjedinjenja ovjeka sa njegovim sutastvom. Drugim rijeima, drama
sjedinjenja slobode i razuma koje ukazuje na vrijeme u kome e savrena
sloboda biti savren razum, a razum sloboda i istina cjelovitosti, koja jeste
HEGEL 133

apsolutno i, kako kae Hegel, nita vie do samog ivota u punom smislu
onoga to on jeste.
Ovo znai da je Hegel mogao smjestiti" svoje sopstveno vrijeme u
perspektivu koja je po prirodi oigledno bila oportunistiki sudbinska, ali
koja se, slijedei svoje principe, nije svodila na naivnu vjeru ili konvencio
nalno uvjerenje, ve je svoju osnovu imala i u empiriji i u racionalnom poi
manju onoga to empiriko treba da oznai. Period revolucije za njega je
predstavljao kulminaciju jednog munog perioda u kome su se nacije raspale
i uruile u svoju drugost, ali su nastavile sa svojim principima unutranje po
vezanosti i meusobnih odnosa. Ovi principi, u formama sinegdohikog
shvatanja u kojima ih je Hegel poredao kao dijelove cjeline, predstavljali su
osnovu za vjerovanje u krajnje sjedinjenje svijeta u novi oblik drave, oblik
koji se poblie mogao odrediti samo teorijski. Amerika i Rusija zamiljene
su kao modeli razvoja novih vrsta drava u budunosti; meutim, istorijsko
saznanje kao i filozofsko shvatanje ove vizije istovremeno su naili na bari
jeru olienu u potrebi razmatranja samo onoga to se ve dogodilo i to je
trenutno u toku. Zato se uglavnom moglo govoriti o mogunostima budueg
loginog irenja pravaca uoenih u itavom procesu, i o formama kroz koje
razvoj mora proi u svom prelasku od materijalnog utjelovljenja ljudskog
duha iz drave-nacije do integrisane svjetske drave.
Hegel je uoio da e ove forme, u kontekstu vieg nivoa integracije svi
jesti i bivstva, posjedovati modalne veze sline onima osobenim za pojedine
faze cjelokupnog istorijskog procesa i za itav taj proces u cjelini. Po njemu,
to je moralo biti tako im su te forme u stvari bile forme same svijesti. Svjet
ska istorija moe biti shvaena samo u tom smislu, poto je to smisao i sa
mih modaliteta svijesti u njihovim sferama inteligencije, emocije i volje.
Unutranja dinamika samo jedne faze u ovom procesu uobliava dinamiku
cjelosti.
Na primjer, struktura" istorije Istoka sama po sebi je bliska analizi sve
etiri faze. Hegel je opisao njeno formiranje kao raskid sa striktno organ
skim procesima egzistencije u divljatvu u kome je dolo do rasprostiranja
jezik i formiranja ras. Istorijska svijest kao takva ne poznaje i ne moe po
znavati ovu primitivnu egzistenciju. A ovjek je jedino poznaje kroz mit i
moe je (kako nagovjetava Hegel) shvatiti jedino u modusu mita - drugim
rijeima, intuitivno, metaforiki. U svakom sluaju, im je ustanovljeno je
dinstvo ovjeka sa prirodom posredstvom istog obiaja, i sama svijest i poi
manje svijeta oslobaaju se mitskog (ili naivno poetskog), shvatajui svijet
kroz optiku udaljenosti izmeu svijesti i njenog objekta (to je, pak, pretpo
stavka naivno prozne egzistencije). Na taj nain, moe se rei d a je to poe
tak mjerodavne istorije jer je istorijski razvoj, nasuprot primitivnoj promjeni
i evoluciji, jedino mogu u kontekstu percipirane protivrjenosti izmeu svi
jesti i njenog objekta. Ljudska svijest doivljava ovu tenziju kao nedostatak
koji ona pokuava da prevazie nametanjem poretka, ije se etiri forme ja
vljaju kao meufaze orijentalnog istorijskog razvoja: kineska, indijska, per-
sijska i, na kraju, egipatska meufaza.
134 METAISTORIJA

Sukcesija ove etiri faze civilizacije Istoka moe se shvatiti i kao tra
gika drama u etiri ina, a i kao proces u kome svijest prelazi od poglavito
metaforikog poimanja svojih civilizacionih projekata, kroz metonimiju i si-
negdohu, do ironijske podjele i nestanka. Cjelokupni proces moe se perci
pirati, prema Hegelovom miljenju, kao dostignue poretka kroz nametanje
arbitreme volje ljudskom materijalu (111). Kina je tako opisana kao teo
kratski despotizam koji funkcionie u modusu (metaforike) identifikacije
(politikog) subjekta sa nezavisnom dravom. Pri tom se ne pravi nikakva
formalna razlika u kineskoj civilizaciji izmeu privatnih i javnih sfera ivo
ta, izmeu moralnosti i zakonitosti, izmeu prolosti i sadanjosti, ili izmeu
unutranjih ili spoljnih svjetova. Kineski vladari su svoju vrhovnu vlast nad
svijetom uvrivali samo u naelu, iako su bili nemoni d a je kao takvu i is-
polje. To je jedan svijet krcat subjektivnou, iako se ta subjektivnost sva
nalazi ne u pojedincima koji ine kinesko carstvo, nego u vrhovnom drav
nom poglavaru41koji je sm potpuno slobodan (112-13).
Hegel meutim kae da u drugoj sferi - indijskoj - moemo vidjeti je
dinstvo politike organizacije... u razgraivanju; naime, neke drutvene sile
kao da su odvojene i ralanjene, i nevezane jedna za drugu11. Kaste su ne
promjenljive i fiksirane, no kad je rije o religioznoj doktrini koja ih uteme
ljuje, za njih je osoben aspekt prirodnih distinkcija11. One postoje u modusu
jedne determinisane razdvojenosti, to jest metonimije - i u konstantnoj su
agonskoj tenziji, za razliku od patosa koji formalno objedinjuje vladaoca i
mase kojom vlada - to odgovara subjektu i objektu u metaforiki orijentisa-
noj kineskoj sferi. U Indiji je despotizam prepustio pijedestal teokratskoj ari
stokrati] i, sa slinim nepostojanjem reda i upravljanja. Poto se za razdvaja
nje vjeruje d a je sutinski sastavni dio i primarna priroda univerzuma, onda
u totalitetu ne moe postojati ni red ni zajedniko upravljanje. Princip ove
civilizacije ovaplouje najoporiju antitezu - koncepcije isto apstraktnog
jedinstva s Bogom i poglavito ulnih moi prirode. Veza izmeu to dvoje je
samo neprekidna promjena - neumorno hrljenje od jednog ekstrema do dru
gog i uskomeani haos neproduktivnih varijacija, koji se pokazuje kao mah
nitost u odnosu na adekvatno regulisanu inteligentnu svijest11 (113).
Princip po kome se ovo razdvajanje moe prevazii i ijim se posred
stvom jedinstvo ljudskog bia moe uspostaviti na osnovici koja odgovara
njegovom prevoenju u drutvene i politike principe - na osnovici (sineg-
dohikog) poimanja duhovne prirode svog sutastva - pojavio se u Persiji,
gdje je, meutim, taj duh11tada jo uvijek bio shvatan u smislu njegove ma
terijalne istovrsnosti i iste blistavosti. Zato Hegel kae:
Kina je neobino orijentalna; Indiju moemo porediti sa Grkom; Persi-
ju, s druge strane, sa Rimom. [Ibid. ]
Naime, ne samo to je teokratska sila iznikla u Persiji u vidu monarhije,
ve je princip primjene vlasti bio duhovni princip, ali materijalno tumaen,
te se na taj nain ostalo bez ikakvih sredstava da se ovaj ideal svjesti osmisli
kao vladavina zakona kojima bi se doslovno dozvolilo priznavanje dostojan
HEGEL 135

stva subjekta. Persijsko jedinstvo bilo je osmiljeno u terminima blagotvor

nog sunca koje podjednako obasjava sve inioce, povezujui dijelove u cje
linu, u isto spoljanju vezu koju su, meutim, subjekti zamiljali i doivlja
vali kao nadasve blagotvornu (114). Kao i u poglavito formalnoj povezano
sti u kojoj se princip veze dijela sa cjelinom razumije kao fundamentalni,
persijsko carstvo je omoguavalo formiranje i razvoj pojedinih naroda, na
primjer, idova, u zabludi da se tim dijelovima moe dopustiti razvoj bez
izazivanja opasnosti od razbijanja duhovnog jedinstva cjeline (ibid.).
D aje razvoj nekog dijela bez ugroavanja jedinstva cjeline naprosto ne
mogu, pokazuju dva primjera: pobuna onih Grka u Joniji koji su, kao apso
lutnu vrijednost, mnogo vie cijenili individualnost nego varljivu univerzal
nost, i pobuna Egipana, koji su se ponovo vratili materijalnosti, napustivi
varljivu duhovnost.
U Egiptu su, kako kae Hegel, antiteze u svojoj apstraktnoj formi pro
bijene prodorom izazvanim njihovim potiranjem (115). Egipani su poimali
svijet putem ironijskog pristupa kao izmatino stanje u kome je razdvajanje
duha od materije doivljavano kao beskrajan bol i tjeskoba. Otuda se egipat
ska kultura prikazuje kao kompleks najprotivrjenijih principa jo uvijek
nepodobnih da sami sebe usaglase, iako je pri tom postavljen cilj da problem
ove harmonije valja rijeiti1, kao zagonetku" za nju samu i za druge. Ova
zagonetka na kraju e se i rijeiti - obezbijedivi time princip prelaska u no
vi svijet - u Grkoj. Rjeenje zagonetke", dabome, bilo je rjeenje do koga
je Edip doao odgonetajui zagonetku Sfinge, koju je susreo na raskru tri
puteljka pred ulazom u Tebu (220-21). Zagonetka koju Egipani nisu mogli
da rijee bio je ovjek", ali injenica d a je rjeenje bilo naeno ne na Istoku
ve na Zapadu (u mitu o Edipu, Sfinga je putovala u Grku), navodi na za
kljuak d a je obogaenje ljudske svijesti kroz tragiki uspon i pad jednog ili
drugog, i kroz inkarnaciju ovjeanstva u specifinoj kulturi, ali ne u datoj
kulturi, ve u onoj poslije nje - znai da kultura u samom svom ustrojstvu
uspijeva da razrijei zagonetke" koje stvara ironijska svijest zakona. Karak
terizacija zagonetke ljudske egzistencije jo je jedan nain ukazivanja na su
tinski kominu prirodu itavog istorijskog izuavanja.
Ovdje je neophodno suoiti se sa potpunom artikulacijom drame ljud
ske istorije koju je Hegel obradio u Filozofiji istorije. Bitna pojedinost lei u
tome to nas je Hegel zamolio da sagledamo sebe kao glumce u drami u ko
joj se, i pored nepredvidljivog kraja, prikazuje red i kontinuitet fino iskova
nog igrokaza ili dijalektikog argumenta, koji nam stoga prua dobre razloge
da vjerujemo kako razrijeenje ove drame ne samo to nee biti beznaajno,
nego ak ni tragiko. Tragikoj viziji je data uloga sredstva za prosvijetlje-
nje izvjesnih aspekata i faza nae egzistencije i, posebno, za razvoj specifi
ne kulture i civilizacije uopte. Meutim, ta vizija uklopljena je u jednu viu
perspektivu komine prirode cjelosti. To je sluaj i sa razliitim modusima
ijim posredstvom spoznajemo svijet i shvatamo ga u svijesti; modusima
metafore, metonimije i sinegdohe, naime, data je uloga sredstava za doseza-
136 METAISTORIJA

nje jedne vie svijesti ija je priroda nesavrena i fragmentarna u bilo kom
shvatanju svijeta zasnovanom na ironiji.
Sa ovim ironijskim stavom ne moemo ui u nauku s obzirom na to da
postojimo u istoriji, te tako nikad ne moemo saznati krajnju istinu o istoriji.
Ono to, meutim, moemo, jeste da naslutimo form u koju e ta istina imati
- kao sklad, sloboda, jedinstvo svijesti i bivstva koje je intuitivno prisutno u
religiji, metaforiki zamiljena u umjetnosti, metonimijski karakterisana u
nauci, sinegdohiki shvaena u filozofiji i ironijski distancirana i nainjena
predmetom irih napora za razumijevanje u samoj istorijskoj svijesti. Doka
ze o ovim velikim naporima vezanim za proces poimanja, uz direktnu ironij-
sku svijest o njihovim neizbjenim ogranienjima, omoguuje sama umjet
nost u kominoj viziji haosa formi i ovijalnih afirmacija cjeline.
Kretanje od percepcije svijeta kroz njegovo religiozno, umjetniko, na
uno, filozofsko i istorijsko shvatanje (pri emu svako shvatanje uzima ono
prethodno kao prosto poimanje) odraava sutinski napredak bivstva u isto
riji u njegovoj sopstvenoj aktuelizaciji i svijesti o linom ostvarenju. Istorij-
ska svijest je sama po sebi roena istovremeno sa specifino istorijskim mo
dusom postojanja u istoriji ovjeanstva. Od Grka pa do Hegelovog vremena
ova istorijska svijest oformila se za sebe, odvojivi se od ostalih formi svi
jesti, da b ije potom pojedinani istoriari koristili radi stvaranja raznorodnih
vrsta ,,reflektivnih istorija. Realno pisanje istorije omoguuje nastanak tre
e vrste istorijske refleksije, to jest, refleksije o prirodi same istorijske svije
sti i o njenoj vezi sa istorijskim bivstvom, unapreujui na taj nain ono to
su oevidni preduslovi za uzvieniju vrstu svijesti u okviru religijske, umjet
nike, naune i filozofske svijesti.
Sama religija, umjetnost, nauka i filozofija izraavaju se u razliitim fa
zama razrijeavanja veze odreene civilizacije (i svijesti uopte) sa svojim
predmetom (koji je, kad je rije o svijesti uopte, isto bivstvo). One mogu
biti koriene u datoj kulturi za karakterizaciju kvaliteta poimanja i shvata
nja samih sebe i vlastitog svijeta u procesu razvoja u modalitetima po-, za-,
po-i-za, i po-za-i-od sebe. To sa svoje strane omoguuje dolaenje do modu
sa karakterisanja etiri faze kroz koje prolaze sve civilizacije od roenja do
smrti. Dodue, filozofsko-istorijsko poimanje prirode ove etiri (Hegelove)
faze, u stvari odraava uspon jednog daleko vieg poretka svijesti koja dose
e do polazita za prevazilaenje ,,ironijske prirode povezanosti svijesti sa
bivstvom uopte, kao i do refleksije o odnosima civilizacije sa njenim ova-
ploenjima u svjetskoj istoriji. Ovaj novi modus svijesti predstavlja uzdiza
nje do poimanja komine vizije svjetskog procesa, koji sada ne samo to
proglaava prvenstvo ivota nad smru u sueljavanju sa svakom tragikom
situacijom, nego poznaje i razloge tog proglaavanja.
 GLAVA 3

MILE: ISTORIJSKI REALIZAM KAO ROMANTIKA

Uvod
Hegel, kritiar svakog istoriara koji mu je prethodio, bio je istorijska
svijest ere koja je dola poslije njega. Niko mu se nije ni pribliio po otro-
umnosti i dubini istraivanja istorijske svijesti, pa ak ni Kroe, filozof koji
mu je, sudei po temperamentu i irini interesovanja, najvie nalikovao. No
tada je tek nekoliko istorijskih mislilaca nastojalo da dublje pronikne u sop-
stvena predubjeenja o istoriji i vrsti znanja do koga se dolazi u njenom pro
uavanju. Oni koji su prouavali istoriju u uim granicama profesije bili su
isuvie zauzeti pisanjem istorije da bi se poblie upoznali sa teorijskim osno
vama svojih aktivnosti. Obrazloenje istorijskog saznanja za kojim je Hegel
teio inilo se izlinim i nepotrebno razvuenim. Izuavanje istorije bilo je
profesionalizovano upravo u godinama u kojima je Hegel razmiljao o pro
blemu njenog teorijskog zasnivanja kao posebne forme svijesti, istovremeno
pokuavajui da definie njen odnos sa umjetnou, naukom, filozofijom i
religioznim senzibilitetom. I ova transformacija istorije iz opte oblasti izu
avanja koju su amateri, diletanti i strunjaci za antiku kultivisali u profesio
nalnu disciplinu djelovala je kao sasvim valjan osnov za odvajanje istorio-
grafije od beskrajnih spekulacija filozof istorije14.
Katedre za istoriju osnovane su na Berlinskom univerzitetu 1810. i na
Sorboni 1812. godine. Drutva za obradu i tampu istorijskih dokumenata
ustanovljena su odmah potom: drutvo Monumenta Germaniae Historica
1819. godine, Ecole des Chartes (1821). Dravne subvencije ovim drutvi
ma - nadahnute nacionalnim duhom toga vremena - redovno su isplaivane
ve tokom 1830-ih. Sredinom vijeka poeli su da izlaze i veliki nacionalni
asopisi u domenu istorijskih studija: Historische Zeitschrift 1859, Rvue hi
storique 1876, Rivista storica italiana 1884, English Historical Review
1886. Profesija se na taj nain sve vie akademizovala. Formirana su vijea
obrazovanih ljudi sa ciljem promovisanja i kultivisanja drutveno odgovorne
istoriografije, obrazovanja mladih naunika i podizanja standarda izuzetno
sti. Ta vijea su bila aktivna i u domenu profesionalne komunikacije i, uop-
te, uivala veliki ugled u drutvenim i humanistikim naukama na univerzi-
140 METAISTORIJA

tetima. U ovakvom razvoju istorijskog polja Engleska je kaskala za konti

nentalnim nacijama. Oksford je utemeljio katedru uvoenjem zvanja kraljev
skog profesora istorije, koje je prvi poneo Vilijem Stabs (Stubbs), ali tek
1866. godine. Kembrid je (1869) osnovao istu katedru. Meutim, sve do
1875. engleski studenti nisu se mogli specijalizovati u istorijskim studijama.
Pa ipak, iako su istorijske studije u ovom periodu bile profesionalizova-
ne, njihova teorijska osnova kao discipline ostala je nejasna. Transformaciju
istorijskog miljenja od amaterske u profesionalnu aktivnost nije pratila ona
vrsta koncepcijske revolucije koja je bila osobena za oblasti kao to su fizi
ka, hernija i biologija. U nastavi vezanoj za istorijski metod sutinski se
nastojalo na najrafiniranijim filolokim tehnikama u kritici istorijskih doku
menata kao i na posebnim uputstvima o tome ta istoriar ne bi smio da po
kuava da zakljui na osnovu kritikovanih dokumenata. Na primjer, ubrzo je
postalo klie gledite da istorija nije ogranak metafizike ni religije poto je
njihova mjeavina sa istorijskim saznanjem izazvala pad istorijske svijesti
u jeres filozofije istorije. Umjesto toga smatralo se da istorija treba da bu
de sagledana kao kombinacija ,,nauke i umjetnosti". Meutim, znaenja
termina kao to su ,,nauka i umjetnost44 bila su neodreena. Da bi u tom
pogledu bio siguran, istoriar je trebalo da bude (nauno) struan44 u svom
traganju za dokumentima kako bi uspjeo da pronikne u ono to se doista
desilo44u prolosti, ali i da svojim itaocima na umjetniki44nain predstavi
prolost. Meutim, vailo je opte pravilo da istorija nije precizna44 i rigoro-
zna nauka - disciplina koja funkcionie po naelima, ili ta naela otkriva na
nain na koji to ine fizika i hernija. Drugim rijeima, istorija nije pozitivi
stika nauka, tako da bi istoriar trebalo da se zadovolji bekonovskim, empi
rijskim i induktivnim koncepcijama naunikog zadatka, to je znailo da
istoriografija treba da ostane prenjutnovska nauka. Isto to je vailo i za
umjetnike44 komponente istorijske prezentacije. Iako je rije o umjetnosti,
istorijsko pisanje ne treba smatrati onim to se, na poetku devetnaestog vi
jeka, zvalo slobodnom umjetnou44 - to jest, kreativnom umjetnou ko
jom su se sluili romantiki pjesnici i pisci uopte. Kao forma umjetnosti,
istorijsko pisanje moe biti poletno44 i stimulativno, pa ak i zabavno44, sve
dok se istoriar-umjetnik ne usudi da koristi bilo ta vie osim tehnik i sred
stava tradicionalnog pripovijedanja. U tom smislu karakteristian je uvod u
prvom broju asopisa English Historical Review (EHR, Engleski istorijski
asopis): Daleko od toga da mislimo kako je prava istorija nezanimljiva, mi
vjerujemo da je nezanimljiva istorija uglavnom loa istorija, tako da emo
cijeniti one saradnike koji su u stanju da predstave svoja istraivanja u lako
shvatljivom i djelotvornom obliku.44
Opta ideja je bila da, s obzirom na jaz koji se otvorio izmeu rigoro-
znih (pozitivistikih) nauka i slobodnih44 (romantikih) umjetnosti tokom
prve polovine devetnaestog vijeka, istorija s pravom moe traiti da dobije
neutralno, srednje podruje na kome se dvije kulture44 mogu udruiti radi
zajednikih ciljeva civilizovanog drutva. Ili, kako se kae u uvodnoj rijei
pomenutog asopisa:
MILE 141

Vjerujemo da istorija, ak i u veoj mjeri no to to generalno priznaju nje

ne najvee pristalice, jeste centralna nauka meu humanistikim naukama, spo
sobna za prosvijetljavanje i obogaivanje svih ostalih [Stem, Varieties, 177],
Meutim, da bi se postigao cilj prosvijetljavanja i obogaivanja znanja,
istorija je morala da bude oplemenjena u duhu vanstranakih interesa i kon
fesionalnih predanosti. To je znailo da su istorijska istraivanja i generali
zacije morali biti u granicama sutinske skromnosti, izbjegavajui opasnosti
od stijenjenosti na jednoj strani i neodreenosti na drugoj. Kao to se u
EHR-u ukazuje, do polovine vijeka preovlaivala su dva pogleda na funkciju
istorije; prvi - da je u pitanju samo jo jedan vid politikog komentara i, dru
gi, da je u pitanju komentar o svemu to se ljudima ikad dogodilo. S tim na
umu, predloeno je da se izbjegavaju oba ekstrema tako to su saradnici hra
breni da budu poslenici svakog pojedinog odjela" (175) istorijskih studija, a
iznad svega, urednitvo je odbijalo priloge koji raspravljaju... o starim pita
njima sluei se sadanjim kontroverzama" (176).
U ovom predlogu EHR je pratio liniju na koju je ukazao francuski aso
pis Rvue historique (Istorijski asopis) - kloniti se savremenih kontrover
zi, tretirati tem e... sa metodolokom rigidnou i odsustvom politikih pred
rasuda, pri tom ne tragajui za argumentima za ili protiv doktrin koje su sa
mo indirektno upletene u temu" (173). No, ovoj sklonosti prema metodolo
koj rigidnosti" i neprivrenosti strankama nedostajao je opti uvid o tome
od ega se ona moe sastojati. U stvari, cilj je bio, kako proizlazi iz predgo
vora prvom izdanju nemakog Istorijskog asopisa (Historische Zeitschrif),
odvojiti istorijsko izuavanje od radikalnih i reakcionarnih tendencija sa po
litike scene, kako bi ono posluilo - kroz stvaranje discipline istorijskog iz
uavanja - interesima i vrijednostima novih drutvenih poredaka i klasa koje
su stupile na scenu posle perioda Revolucije.
Historische Zeitschriftje insistirao na tome d aje nauni" asopis i da
mu je cilj da predstavi vjerodostojnu metodu istorijskog istraivanja i ukae
na njegove devijacije". Pa ipak, kako je naglaeno, politika asopisa nije
usko povezivanje sa starom istorijom niti sa aktuelnom politikom. Nije nam
cilj", pisalo je u predgovoru prvog broja, da raspravljamo o nerazrijeenim
pitanjima dnevne politike, niti da se obaveemo nekoj posebnoj politikoj
partiji". Meutim, nije im zvualo protivrjeno" da kao legitimne pristupe
istorijskom prouavanju iskljue stanovita feudalizma, koji namee bei
votne elemente naprednom ivotu, a zatim i radikalizma, koji subjektivnu
arbitremost zamjenjuje organskim razvojem, kao i ultramontanizma, koji
podvrgava nacionalni duhovni razvoj autoritetu nebitne Crkve" (171-72).
Sve ovo je znailo da profesionalizacija istorijskih studija jeste imala odre
enih politikih implikacija i da teorija" na kojoj je bila zasnovana njena
scijentizacija nije bila nita drugo do ideologija srednjih slojeva drutvenog
spektra koji su predstavljali konzervativci, sjedne strane, i liberali, s druge.
U samoj stvari, i u Francuskoj i u Njemakoj u svojim akademskim prikazi
ma ljeviarski istoriari i filozofi istorije iskazivali su svoje oduevljenje i razo
arenje u premisama samog radikalizma. To je znailo da je njihova snaga
 142 METAISTORIJA

uglavnom slabila. Viktor Kuzen (Cousin) i Gizo (Guizot) otputeni su 1818. sa

Sorbone zbog uenja o idejama" umjesto o injenicama44 (Liar, , 157-59).
Fojerbahu i Davidu F. trausu je osporena karijera u njemakoj Akademiji zbog
njihovih radikalnih44 ideja. Sloboda predavanja uskraena je 1850. godine na
francuskim univerzitetima u interesu zatite drutva44od prijetnje ateizma i so
cijalizma44(234). Mile i Kine (Quinet) i poljski pjesnik Mickjevi (Mickiewicz)
otputeni su, zabranjene su opasne knjige44, a naroito je istoriarima nareiva
no da ne odstupaju od utvrenog hronolokog reda prilikom predstavljanja svog
materijala (246). Ovog puta su Kuzen i Luj Adolf Tjer (Thiers), i sami ranije r
tve politike diskriminacije, podrali te represivne mjere (234). Interesantno je
daje pjesnik revolucionar Hajne (Heine) namenio neke od svojih najotrijih upa
dica za profesionalne istoriare i oplemenjivae akademskog humanizma.
Piui u izgnanstvu u Parizu, Hajne je nasrnuo na akademsku zajednicu
koja je svoju podrku represivnim reimima skrivala iza maske objektivnog
izuavanja prolosti. Na taj nain je otpoeo ofanzivu protiv akademskog
uenja koju e nastaviti Marks i Nie, sa ljevice i desnice, to e kulminirati
u posljednjoj dekadi vijeka u optem revoltu umjetnika i poslenika drutve
nih nauka protiv tereta istorijske svijesti uopte.
Svijet i ivot su isuvie fragmentarni!
Otii u do njemakog profesora,
on zna da sklopi ivot
i naini od njega razumljiv sistem;
pomou svojih nonih kapa i krpica
zapuie rupe pri stvaranju ivota.*
Hajne je smatrao da su svi bili upleteni - filozofi istorije, filozofi prirode,
Geteom inspirisani estetiari i pametnjakovii44iz Istorijske kole; svi su se oni
zavjerili da prigue troletnu groznicu za slobodom kod njemakog naroda44.
Naroito su istoriari bili gmizavci i spletkaroi44(.Ranken and Rnken, 98), ko
ji su uzgajali prikladno umirujui fatalizam44kao protivotrov za politiku brigu.
ak ni romantiarski pjesnici nisu bili poteeni ovog napada. Dok su istoriari
usmjeravali svijest ka razmatranju prolosti, pjesnici su je projektovali u nedefi-
nisanu budunost, okreui sadanjost jedino u maglovitu anticipaciju onoga to
e se moda dogoditi, sugeriui da ivi ljudi nisu ciljevi sami za sebe, ve sa
mo sredstva za postizanje nejasno percipiranog ,flum anitaf-a (ovjenosti). Ni
nauna44istorija a ni estetska44poezija, kako kae Hajne -
ne usklauju se sa naim ivotvomim osjeanjem ivota. S jedne strane, mi ne
elimo da budemo uzaludno inspirisani i da ulaemo najbolje to imamo u
beskorisnu prolost. S druge strane, zahtijevamo i da trenutak sadanjosti bude
odvagan kako zasluuje i ne bude samo sredstvo za neki daleki cilj. U stvari,
smatramo da smo mnogo bitniji od sredstava za neki cilj. tavie, vjerujemo
da su sredstva i cilj samo konvencionalni pojmovi do kojih je inteligentan o
vjek doao u prirodi i istoriji, i o kojima Tvorac ne zna ba nita. Svaka krea
cija je, naime, sama sebi svrha i svako zbivanje je samozahtjevno, i sve - itav
vrli svijet - jeste ovdje, u punom svom pravu [izd. Ewen, 810].

Sa njemakog prevela Dobrila Begenii. - Prim. prev.

MISLE 143

Hajne je okonao svoju tiradu izazovom antiseptinim pojmovima o

istoriji koje su zastupali profesionalni istoriari, sjedne strane, i filozofi i ro
mantiarski pjesnici, s druge:
ivot nije ni sredstvo ni cilj. ivot je pravo. ivot ite da nasuprot pro
losti ozakoni ovo pravo protiv tvrdnji o zapanjujuoj smrti. Ova opravdanost
ivota jeste revolucija. Elegina ravnodunost istoriara i pjesnika ne bi smjela
da paralie nae energije dok smo poneti ovim poduhvatom, niti bi romantike
vizije onih koji nam obeavaju sreu u budunosti smjele da nas zavedu da r
tvujemo svoja interesovanja za sadanjost i odustanemo od neizbjene borbe
za prava ovjeka, za pravo na sm ivot [809-10].
U svom suprotstavljanju prava ivota idejama o mrtvoj prolosti i jo
neroenoj budunosti, Hajne je anticipirao Nieov napad 1870-ih na sve for
me akademske istoriografije, napad koji je prijetio da postane klie u knji
evnosti 1880-ih (Ibzen), 1890-ih (id, Man) i ranih 1900-ih (Valeri, Dojs,
Prust, D. H. Lorens).

K lasici istoriografije devetnaestog vijeka

Ipak, period izmeu 1821 (godine kad je Vilhelm fon Humbolt napisao
rad istoriarevom zadatku", i 1868 (godine Drojzenovog Historika), do
nio je radove koji e posluiti kao modeli modernog istoriografskog dostig
nua, koliko profesionalcima toliko i amaterima. Jednostavno hronoloko
nabrajanje djela etvorice neospornih majstora istoriografije devetnaestog
vijeka bie dovoljno da nagovijesti i obim i veliku dubokoumnost njihovih
napora da se shvati prolost na nain koji je istovremeno unijeo svjetlo i u
savremene probleme. Majstori o kojima je rije su il Mile (1798-1877),
prvak romantike kole istoriografije, istoriar par excellence i paradigma
akademske istoriografije; Aleksis de Tokvil (1806-1859), osniva drutvene
istorije i prototip modernih sociologa istorije Emila Dirkema (Emile Durk-
heim), i Maksa Vebera (Weber); i, naposljetku, Jakob Burkhart (1818
1897), arhetipski kulturni istoriar, uzgajiva estetske istoriografije i zastup
nik impresionistikog stila istorijske prezentacije. Njihovi radovi su:
1824, Ranke, Istorije latinskih i germanskih naroda {Historis o f the
Latin and Germanie Peoples)
1827, Mile, prevod Vikove Nove nauke {The New Science)
1828, Mile, Kratak pregled moderne istorije (Prcis o f Modem Histor)
1829, Ranke, Istorija srpske revolucije (History o f the Serbian Rvolution)
1831, Mile, Uvod u univerzalnu istoriju {Introduction to Universal
Histor)
1833-44, Mile, Istorija Francuske {History o f France), 6 tomova o
srednjem vijeku
1834-36, Ranke, Istorija pap {History o f the Popes)
1835-40, Tokvil, Demokratija u Americi {Democracy in America)
183947, Ranke, Njemaka istorija u eri reformacije {German History
in the Age o f the Reformation)
144 METAISTORIJA

1846, Mile, Narod (The People)

1847, Ranke, Devet knjiga pruske istorije {Nine Books o f Prussian Hi-
story)
1847-53, Mile, Istorija Francuske revolucije (History o f the French
Rvolution)
1852-61, Ranke, Istorija Francuske u XVI i XVII vijeku (History o f
France in the Sixteenth and Seventeenth Centuries)
1853, Burkhart, Doba Konstantina Velikog (The Age o f Constantine the
Great)
1856, Tokvil, Stari reim i Revolucija (The O ldRegime and the Rvolu
tion)
1859-68, Ranke, Istorija Engleske u XVII vijeku (.History o f England in
the Seventeenth Centur)
1860, Burkhart, Kultura renesanse u Italiji (Civilization o f the Renais
sance in Ital)
1872-73, Mile, Istorija devetnaestog vijeka {History o f the Nineteenth
Century)
Sledei radovi velikog broja drugih istoriara, nita manje uvaenih,
mogu se prikljuiti ovoj listi: na primjer, oni klasinih istoriara kao to su
Grote,* Drojzen, Momzen i Fistel d Kulan (Fustel de Coulanges); zatim
medijevalistiki istoriari Stabza i Mejtlend; nacionalisti kao to su Zibel i
Trike; takozvani doktrinari kao Tjer i Gizo; ili radovi filozofa istorije
Konta, Spensera, Bakla, Gobinoa (Gobineau), Hegela, Fojerbaha, Marksa,
Engelsa, Niea i Tena (Taine). Ali nijedan od njih, osim moda filozofa
istorije, uopte ne moe pretendovati na autoritet i presti etvorice majsto
ra - Milea, Rankea, Tokvila i Burkharta. Dok su svi ostali zalazili u iro
ke oblasti izuavanja i tako postali predstavnici razliitih pravaca istorij-
skog miljenja devetnaestog vijeka, samo spomenuta etvorica jo uvijek
slue kao primjeri izrazito moderne istorijske svijesti. Mile, Ranke, To
kvil i Burkhart, naime, ne samo to imaju originalna dostignua u pisanju
istorije, ve pruaju i alternativne modele onoga to bi realistika44 istori-
ografija mogla biti.

Istoriografija nasuprot filozofiji istorije

U svojoj Filozofiji istorije Hegel je pokuao da doe do teorijskog
obrazloenja tipa istorijske refleksije koju je smatrao jedinstvenom za mo
derno doba. Ono to je on nazivao izvornom istorijom44 postojalo je jo u
vrijeme starih Grka. Svaka od etiri vrste reflektivne istorije koja se pojavila
u razvoju istorijskog miljenja jo od starih Grka, predstavljala je visoku for
mu istorijske samosvijesti. Sama filozofija istorije, kako ju je Hegel zami
ljao, nije bila nita vie od tumaenja princip koji ine podlogu reflektiv-

Hugo Grote, Kroz Crnu Goru i Albaniju, u prevodu Dobrile Begenii, objavio CID,
Podgorica 2006. - Prim. prev.
MILE 145

ne istorije i njenog sistematinog pristupa problemu pisanja univerzalne

istorije u jednom viem i daleko samosvjesnijem ,,reflektivnom maniru. On
nije predlagao da sami istoriari pokuaju da napisu takvu univerzalnu isto-
riju, ali je insistirao da ostave svoju kompoziciju filozofima jer su upravo fi
lozofi bili dovoljno umjeni da shvate ta se podrazumjeva pojmovima re-
flektivne istoriografije i uzdizanja njenih epistemolokih, estetskih i etikih
principa do svijesti - principa koje oni potom primjenjuju na problem istori
je ovjeanstva uopte.
Takav nain razlikovanja izmeu istoriografije i filozofije istorije gene
ralno nije bio razumljiv ili je to bio, eventualno, samo istoriarima devetnae
stog vijeka. Za veinu istoriara filozofija istorije predstavljala je podu
hvat pisanja istorije na osonovu filozofskih pretpostavki koje su iziskivale
,,prilagoavanje dokaza nacrtu do koga se dolo rasuivanjem samog istori
ara. Istorijska metoda - kao to su klasini istoriografi devetnaestog vije
ka razumjeli taj termin - sastojala se od spremnosti za rad u arhivama bez
ikakvih predrasuda, za izuavaje dokumenata u njima, a zatim za pisanje pri
e o zbivanjima o kojima svjedoe postojei dokumenti i to tako da pria u
pitanju predstavlja objanjenje onoga to se desilo u prolosti. Ideja je bila
da objanjenje prirodno proistekne iz samih dokumenata, a potom da se nje
govo znaenje razlui u formi storije.
Pomisao daje sm istoriar ,,emplotovao zbivanja zabeleena u doku
mentima bila je samo letimino dotaknuta u radovima mislilaca osjetljivih
na poetski elemenat prilikom pokuaja narativne deskripcije. To je, na pri
mjer, uradio istoriar J. G. Drojzen a takoe i jo samo filozofi poput Hegela
i Niea. Sama sugestija da je istoriar emplotovao svoje storije sigurno bi
uvrijedila veinu istoriara devetnaestog vijeka. Mogunost da se razliiti
pogledi na svijet efektivno mogu podrediti prolim dogaajima nije bila
iskljuena, ali se smatralo da su ti pogledi na svijet neto toliko lino da bi
mogli bili potisnuti, pa su shvatani vie kao poetske perspektive koje prosvi-
jetljuju u istoj mjeri u kojoj i zamagljuju stvari. Ideja je stoga bila ispriati
priu" o tome ta se desilo bez znaajnog konceptualnog taloga ili ideolo
kog preformiranja materijala. U valjano isprianoj prii objanjenje onoga
to se desilo istaklo bi se u naraciji na isti nain na koji se detalji nekog
predjela istiu na dobro iscrtanoj mapi.
Istorija bi mogla imati komponentu tumaenja, kao ,,legendu na mapi,
ali je ta komponenta morala biti dopremljena do mjesta na periferiji same
naracije, na isti nain na koji je ,,legenda smjetena na mapi. ,,Legendu ne
ke istorije trebalo je smjestiti u specijalan okvir, najee u okviru optih
primjedaba. Pravo tumaenje lealo je u pripovijedanju prie, precizne u
svojim detaljima u mjeri u kojoj je i ubjedljiva u svom znaenju. Meutim,
tanost u detaljima esto je brkana sa istinom vezanom za znaenje prie.
Nije bilo sluajeva da je znaenje prie bilo omogueno modusom emplot-
menta odabranog tako da pria predstavlja storiju odreene vrste. Isto tako
nije se shvatalo daje izbor modusa samog emplotmenta odraavao posvee-
 146 METAISTORIJA

nost filozofiji istorije, kao ni to da je Hegel ukazivao na taj elemenat u ras

pravi o istoriji kao formi literarne umjetnosti u svojoj Estetici.
v U emu je, onda, bila razlika izmeu ,,istorije i filozofije istorije?
etiri velika istoriara devetnaestog vijeka dali su razliite odgovore na ovo
pitanje, ali su se zato sloili da prava istorija treba da se pie bez ikakvih
predrasuda, objektivno i sa usmjerenjem samo na injenice o prolosti i ni na
ta vie, kao i bez spremnosti za uklapanje injenica u formalni sistem. Pa
ipak, najupeatljivije obiljeje istorija na koje su ukazali ovi velikani bilo je
formalno povezivanje injenica, njihova konceptualna dominacija istorij-
skim poljem. Od njih etvorice, Burkhart je najbolje uspio da prenese utiske
ovjeka koji je naprosto dozvolio injenicama da govore same za sebe, za
dravi pri tom principe naracije u potpunosti zapretene u teksturi svojih ra
dova. Meutim, ak i u Burkhartovim impresionistikim istorijama ima nje
govih sopstvenih formalnih povezanosti tipa ,,satire kroz koju hiperosjetlji-
va dua ukazuje na pogreke svijeta.
Sa izuzetkom Tokvila, nijedan od ovih istoriara nije stavio formalni
eksplikativni argument u prvi plan naracije. Trebalo je, dakle, izvui princi
pe na osnovu naznaenih implikacija onoga to je reeno u zapletima istorij
koje su oni pisali. To, meutim, znai daje teina eksplikativnog efekta pre
baena na modus emplotmenta. I, u stvari, taj ,,istoricizam po kojem se Mi
le, Ranke, Tokvil i Burkhart sad prepoznaju kao podjednako vrijedni prika
zivai, moe se jednostavno opisati kao zamjena emplotmenta argumentom
koji je u slubi eksplikativne strategije. Ali kada su, u maniru Rankea, uka
zali da prosto priaju ono to se doista i dogodilo i da objanjavaju pro
lost tako to pripovijedaju njenu ,,priu, oni su eksplicitno prigrlili koncep
ciju tumaenja kroz prikazivanje, iako su u stvari primjenili umjetnost tuma
enja emplotmentom. Svaki od njih priao je razliitu vrstu prie - romanti
ku, tragediju ili satiru - ili su u najmanju ruku poli od jedne ili druge forme
pric kao generalni okvir za segment istorije koji se podrobno opisuje. Filo
zofije istorije koje su oni predstavljali morale su tada biti shvaene ne samo
u terminima njihovih formalnih strategija tumaenja, ve i u terminima
modus emplotmenta koji su odabrani za uokviravanje ili za priu koju su
pripovijedali.
No, jo bitnije od modus emplotmenta odabranih za formu pria koje
su priali jeste modus svijesti u kojem su oni unaprijed predoili istorijsko
polje kao domen i kao stav koji su prethodno o tome zauzeli, ukljuujui i
lingvistiki protokol u kojem su ga okarakterisali. etiri velika istoriara de
vetnaestog vijeka predstavljaju razliita rjeenja problema pisanja istorije,
nakon izbora modusa romantike, komedije, tragedije i satire kojim e je oi
gledno emplotovati. Meutim, oni su zauzeli razliite ideoloke stavove o
polju istorije - anarhistike, konzervativne, liberalne i reakcionarne. Imajui
to na umu, recimo da nijedan od njih nije bio radikal.
Lingvistiki protokoli u kojem su unaprijed predoili ovo polje bili su
na slian nain razliiti: metaforiki, sinegdohiki, metonimijski i ironijski.
MILE 147

Rom antika istoriografija kao realizam u metaforikom modusu

U uvodu za moje poglavlje o istorijskoj misli osamnaestog vijeka, su-
gerisao sam da se ,,realizam te misli u devetnaestom vijeku uglavnom sa
stojao u pokuaju da se obrazloi vjera u napredak i optimizam pri izbjega
vanja ironije kojoj su filozofi bili odvedeni. Pokuau da obrazloim da ro
mantika istoriografija predstavlja povratak metaforikom modusu karakte-
risanja istorijskog polja i njegovih proces, ali bez usvajanja organicistike
strategije tumaenja kojom ju je Herder opteretio. Romantiari su se odrekli
svih formalnih sistem tumaenja pokuavajui da do eksplikativnog efekta
dou primjenom metaforikog modusa kako bi prikazali istorijsko polje i
mythos romantike kao elemente njegovih procesa.

Istorijsko polje kao haos bivstva

Ovaj razvod od svih formalnih sistema tumaenja ne bi trebalo da se
prihvati bez rezerve, prevashodno zato to je veina romantiara polazila od
teorije spoznavanja koja je odgovarala njihovoj karakterizaciji istorijskog
polja, a to je bilo ono to je Karlajl nazvao haosom bivstva po kome je
istoriar mogao zauzeti stav i kao posmatra i kao izvrilac procesa. Kod ro
mantiara kao to su Konstan (Constant), Novalis i Karlajl - uzmimo samo
tri primjera - ovaj haos bivstva14 kao stanovite o istoriji inspirisao je tri
razliita stava, a svaki od njih nagovijestio je razliito stanovite o istoria-
revom zadatku. Konstanova pozicija predstavlja romantiku varijantu ironij-
skog pogleda na svijet naslijeenu iz kasnog osamnaestog vijeka, ali ju je
uinio nihilistikijom44zbog nijanse u svojoj reakciji na dogaaje vezane za
Revoluciju i Reakciju. Jedna od njegovih karakterizacija istorijskog svijeta
moe se uzeti kao izraz osjeanja zebnje, koji je istorijsko miljenje njego
vog doba namjeravalo da preobrazi. U svom eseju religiji44, Konstan je
napisao:
ovjek, pobjednik u sukobu iji je sm zaetnik, gleda na svijet raseljen
posredstvom nadmonijih sila, i fasciniran je sopstvenom pobjedom... Njego
va imaginacija, trenutno mirna i usamljena, okree se k sebi. On shvata daje
sm na zemlji i da ga ona moe progutati. Na ovoj zemlji jedna generacija sli
jedi drugu, kratkovjenu, sluajnu, izolovanu; generacije se pojavljuju, pate i
umiru... Nijedan glas onih rasa kojih danas vie nema ne uje se u ivotu rasa
koje jo uvijek ive, dok e glasove ivih rasa takoe uskoro obuzeti ista vje
na tiina. ta je ovjeku raditi, bez sjeanja i nade, izmeu prolosti koja ga
naputa i budunosti koja se zatvara nad njim? Njegovo dozivanje niko ne u
je, njegove molitve vie se ne usliuju. On je prezrivo odbio svaku zamislivu
pomo kojom su ga okruili njegovi preci; sveden je na svoje vlastite snage.
[Navedeno u Poulet, Studies, 212.]
Ovaj pasus je oevidno ironian. Njegova sutinska ironija podstaknuta
je poetnom reenicom gdje je oito pobjedonosno44 ovjeanstvo opisano
kao fascinirano44 ostvarenjem onoga za ime je udjelo i za ta se uspjeno
izborilo. Meutim, ova pobjeda okrenula se protiv samog ovjeka, jer je sa
 148 METAISTORIJA

da on ,,sm na zemlji i itelj je svijeta koji ga moe progutati. Prijetnju

pred kojom se sada ljudi nalaze Konstan vidi kao posljedicu otkria bezna
ajnosti istorije i zebnje od bezlinog niza generacija koje slijede jedna dru
gu, kratkovjene, sluajne, izolovane; one se pojavljuju, pate i umiru. Nita
ohrabrujue se ne moe predoiti iz refleksije o odnosima meu generacija
ma: ,,glasovi prolih generacija ne pruaju nikakvu pomo ni savjet ivima;
a ivi se moraju suoiti sa svijetom u kome e i oni uskoro biti potroeni i
obuhvaeni istom vjenom tiinom. ivi ljudi su na taj nain smjeteni iz
meu prolosti14 koja ih naputa11 i budunosti11 koja im je zatvorena11;
oni su primorani da ive bez sjeanja, bez nade11. Sva standardna pomo11
ivota u zajednici je dezintegrisana i ovjek je sveden na vlastite snage11; no
ove sile, kako se naglaava, nedovoljne su za izvrenje zadataka koje su sva
preanja drutva nametala sebi. Ljudska svijest je na taj nain prikazana
kao nepodesna da shvati realnost i primjeni bilo koje djelotvorno sredstvo
kontrole nad njom. Ljudi su prosto bili preplavljeni istorijskim morem koje
je sad postalo prijetnja svijeta prirode sa kojom su se primitivni ljudi suoili
u svom neznanju i slabosti u praskozorju ljudskog postojanja.
Upravo su ovakav ironijski stav prema istoriji dominantni filozofski si
stemi ranog devetnaestog vijeka pokuali da prevaziu i zamjene ga teorijski
daleko opravdanijom koncepcijom o ovjekovim sposobnostima da kontroli-
e sopstvenu sudbinu i da njegovoj istoriji prue znaaj i smjer. Cilj metafi
zikih tendencija tog doba, izraenih u velikim sistemima idealizma, poziti-
vizma i romantizma, bio je da razvrgnu onu vrstu ironijske pozicije koju su
mislioci poput Konstana, u oajanju, uzeli kao jedinu formu koju bi reali
zam11trebalo da usvoji u postrevolucionom dobu.
Odgovor romantiara na ovaj tonalitet zebnje {angoisse) dobio je dvije
forme, jednu preteno religijsku, drugu estetsku. Jedan primjer religijskog
odgovora prua Novalis, koji je, suoivi se sa skepticizmom i nihilizmom
kasnog perioda prosvjetiteljstva i poetka postrevolucionamog doba, prosto
potvrdio - na isti nain na koji je i Herder to uradio - ukazao na pozitivnu
prirodu samog istorijskog procesa. Dogmatizam potpunog skeptika Novalis
je zamijenio fideistikim dogmatizmom. U eseju Hrianski svijet ili Evro
pa11 {Christendom or Europe) izjavio je da uznemirenost njegovog svijeta
potie od neuspjeha u prepoznavanju manjkavosti bilo kojeg isto sekular
nog ili, u cjelini, ljudskog rjeenja drutvenih problema:
Neka paljivi posmatra spokojno i nepristrasno razmilja o novoj eri ko
lapsa drava... Svi vai rekviziti isuvie su slabi ako vaa drava zadrava vla
stitu usmjerenost prema zemlji. Ali poveite njene uzviene pretenzije sa ne
beskim rajem, dajte joj relevantnost sa svemirom, i dobiete neprolazno pro
ljee i uvidjeti da se svaki va napor bogato nagrauje [56].
Novalis je prieljkivao novu formu hrianstva, ni katolikog ni prote
stantskog, ve kosmopolitskog i objedinjujueg. I jo je vjerovao da se obra
zloenje ove nade moe nai u studiji o istoriji. Skreem vam panju na
istoriju11, rekao je. Potraite u njenim instruktivnim povezanostima paralele
MILE 149

vremena i nauite da koristite magini tapi analogije" (ibid.). Na taj nain

je ovjek najzad mogao otkriti duh hrianske rijei i prevazii beskonane
supstitucije jednog ,,slova drugim. Da li e jedno slovo pokazati put do
drugog? pita se on. Da li traite sjeme razdora i u starom poretku, u sta
rom duhu? I da li zamiljate da se nalazite na pravom smjeru da razumijete
bolji duh? {ibid.). Spasenje, insistirao je Novalis, ne lei ni u sentimental
nom povratku starog poretka, ni u doktrinamoj privrenosti ,,slovu novog
poretka, nego u vjeri koja je uzela ,,duh same istorije za uzor.
O, ne bi li da te duh duhova ispuni da bi se odupro ovom budalastom na
stojanju da ukalupi istoriju i ovjeanstvo, i da im zatim prui svoje smjerni
ce! Nije li taj kalup nezavisan, nije li samoovlaen, onako kako je i bezgra
nino ljubak i proroki? Zar ga ne bi izuavao, ne bi li ga slijedio, uio od nje
ga, iao u korak s njim, vjerno pratei njegova obeanja i nagovjetaje - o to
me niko i ne razmilja [ibid.].
Novalisove ideje su ,,mitske nita manje od Konstanovih; drugim rije
ima predstavljaju tonalitet, stav due uzdignut do statusa istine. Istorijski
misticizam jednih je u direktnoj suprotnosti sa istorijskim pironizmom (kraj
njim skepticizmom) drugih ideja, ali su obe podjednako dogmatske. Ovaj
potonji je nastojao da rijei problem ivota potvrujui beznaajnost istorije,
a onaj prvi, izjavljivao da jedino znaenje koje ivot moe imati mora poti
cati od nekritikog povjerenja u mo istorije da omogui znaenje, kao i vje
rovanje da ljudi moraju ,,slijediti istoriju na isti nain na koji su, u prolosti,
slijedili religiju. Isto ono stanje koje je Konstan doivio kao komar, Novalis
je spoznao kao materijal o snu izbavljenja.
Treba napomenuti, meutim, da, ovako koncipirana, ova dva stava
stvaraju istu vrstu istoriografije. U oba sluaja pojedinani dogaaj zadobio
bi vrijednost koju ne bi mogao da ima u istoriografiji pisanoj prema nekom
kritikom standardu u kome je istoriar prinuen da razlikuje izmeu bezna
ajnih i znaajnih zbivanja u istorijskim zapisima. Za Konstana je svaki do
gaaj podjednako beznaajan kao prilog ovjekovoj potrazi za znaenjem;
za Novalisa su svi dogaaji podjednako znaajni kao prilozi ovjekovom sa
znanju i pomo u otkrivanju suvislosti ljudskog ivota.
Na slian nain estetska, ali etiki odgovornija forma romantizma poja
vila se u Karlajlovom eseju Bosvelov Donsonov iv o t. Tu je Karlajl defi-
nisao svrhu istorije kao pokuaj da se porekne sudbinski edikt, kako vrije
me u potpunosti ne bi, i ne vie od nekoliko vjekova, dobilo suverenost nad
nama. Istoriareva svrha, prema Karlajlovom miljenju, bila je da preobrazi
glasove velikih ljudi iz prolosti u savjete i nadahnua za ive. U izuzetnom
istorijskom dokumentu napisao je da su oni kojih vie nema i dalje prisutni:
iako skriveni svakako se ukazuju, iako mrtvi oni ipak zbore. Ovdje je isto-
riarev zadatak zamiljen kao palingenezija (preporod) i puna potovanja re
konstrukcija prolosti u sveukupnom njenom integritetu, iji je duh nastavio
da dominira nostalginom istoriografijom sve do danas. Inspiraciju treba da
prui osjeanje o kome G. B. Nibur kae: Postoji jedna stvar koja prua
sreu - nanovo uspostaviti zaboravljenu i previenu veliinu na poziciji na
 150
METAISTORIJA

kojoj ona moze biti prepoznata. Onaj kome srea ovo dozvoli prepoznaje
povezanost srca sa odavno preminulim duhovima i osjea se blagoslovlje
nim kada se slinost djel i uvstava ujedini sa svjeu o njima, svjeu ko
jom on velikog ovjeka voli kao bliskog prijatelja." (Navedeno u Neff Poe-
try o f History, 104-05.) ^
Meutim Karlajlova koncepcija istorije, kao uostalom i njegova kon-
cep<;.lja fllozofije, vie je aktivistika nego kontemplativna, etiki odlunija i
izricitija, i iznenaujue otpornija na nostalgino samozadovoljstvo nego to
je to sluaj sa istorijskim filozofijama ranih romantiara. U eseju istoriii
on kaze da stvar - J
...nije u odigranoj, koliko u zapisanoj istoriji: prava zbivanja ni na koji nain
nisu jednostavno vezana jedno za drugo kao roditelji i njihov porod; svaki za
sebni dogaaj je porod ne jednoga, ve sviju drugih zbivanja, preanjih ili sa-
vremenih, i on e se zauzvrat zdruiti sa drugima kako bi izrodio novi: re je o
svezivom, svefunkcionalnom haosu bivstva, u kome se oblije za oblijem
stvara od nebrojenih elemenata [59-60],
Sa ovim haosom bivstva" - kae Karlajl u svom eseju biografiji" -
lstoncar se mora suoiti u duhu koji je on okarakterisao kao nauan i poetian:
Nauan: jer svaki smrtnik ima pred sobom problem egzistencije koji je,
osim toga, u sutini i u najveem broju sluajeva problem slonosti duha i tije
la; u izvjesnoj mjeri on mora biti sasvim jedinstven; pa opet, istovremeno, mo
ra biti i nalik svakom drugom pa je u tu svrhu, kao na vlastiti, prevashodno
instruktivan, s obzirom na to da smo se mi dogovorili da emo ivjeti tavie
naroito treba biti poetiniji jer se ista ta borba ljudske slobodne volje sa mate
rijalnom neminovnou, koju ivot svake individue, istom sluajnou da o
vjek produava da ivi, vie-manje pobjedonosno istie; to je ono to je iznad
svega, ili ono to sadri sve ostalo, to priziva milosre smrtnih srdaaca u pr-
V1 P'an; * odigrana, ili predstavljena u pisanoj formi, ono nije samo poeziia
vecjejedmoi mogua kao poezija [52-53],
.. Za razliku od Novalisa i religioznih romantiara, Karlajlova pobuna
protiv skepticizma ukljuivala je i odbijanje bilo kakvog truda da se iznae
znaenje ljudskog ivota van samog ovjeanstva. Ljudski ivot u njegovim
individualnim inkarnacijama ima za njega najuzvieniju vrijednost, tako da
storicarev zadatak nije samo jednostavno slavljenje samog istorijskog pro
cesa, la Novalis, ve darivanje svjesti ljudskom ivotu o njegovoj potenci
jalnoj herojskoj prirodi. '
Meutim, Karlajl je odbacivao svaku mogunost napretka izvan (meta-
orickog) pristupa daje svaki ivot kao i svaki drugi" i istovremeno ,,u pot
punosti jedinstven". Odbacivao je mogunost onoga to se prepoznaje kao
posebno lstorijsko objanjenje" svijeta. Ako je svako posebno zbivanje is-
od... svih drugih dogaaja, preanjih ili savremenih", a d a je istorijsko
polje haos bivstva, u kome se oblije za oblijem stvara od nebrojenih ele
menata , onda se ini daje prosto nemogue zamisliti bilo kakav nain da se
umanji ovaj haos" poretka. Prema Karlajlovom miljenju, meutim, shvata-
MILE 151

nje istorijskog polja omogueno je dvojakim kretanjem misli i imaginacije,

ili ,,nauke i ,,poezije, prema kome se stvari prvo spoznaju u njihovoj isto
vrsnosti sa drugim stvarima i tek onda razumeju u njihovim jednoznanosti-
ma ili razliitostima. Ono to je Karlajl uradio jeste da zdrui naune i poet
ske spoznaje svijeta u modusu metafore kako bi osmislio vezu izmeu njih
kao prirodni transfer44 pojmova. Metaforiki modus tumaenja istorijskog
polja, prethodno predoen kao haos bivstva, iziskuje da istoriar jedno
stavno smjesti sebe pred tim poljem u stavu iekivanja i anticipacije bogat
stva koje e mu ono obznaniti, inei to u vrstom uvjerenju da je, poto je
ivot svake individue kao i svaki drugi, on ,,u tu svrhu, na vlastiti i da je,
dakle, neposredno pristupaan svijesti svojim integritetom kao i svojim od
nosom sa bilo im drugim.
Ova ideja o istoriji se, prema tome, razlikuje od Herderove, iako sa
njom ima mnogo slinosti u injenici da se polje doslovno smatra haosom;
ono se ne sagledava kao oevidni haos koji bi funkcionisao iskljuivo u
pravcu totalne integracije njegovih beskonano brojnih komponenata. U
stvari, kao i veina kasnijih romantiara, Karlajl je uoio je da je ovaj haos
potpuno djeljiv na dva reda bivstva, ije su prirode omoguene kategorijama
slinosti i razlika pomou kojih je on u pomenutom pasusu nainio razliku
izmeu naunih i poetskih shvatanja. Istorija kao proces predstavlja jednu
beskrajnu borbu mase protiv izvanrednog ovjeka, heroja. Za Karlajla se,
onda, istorijsko saznanje dobija jednostavnim preispitivanjem haosa biv-
stva kako bi se odredile take na kojima su izvjesne izvanredne individue
iskrsle i nametnule svoju volju indolentnoj i nepokornoj masi. Pojavljivanje
heroja predstavlja pobjedu ljudske slobodne volje nad neminovnou44. Za
datak istoriara na ovom mjestu je da izumi pobjedniku himnu u ast hero
ja, ali ne kao to to ini Novalis, kako bi ispjevao panegirik istoriji uopte44.
Karlajl se, ukratko, drao kritikog principa, onog to je izdvajao poje
dinanog heroja, ovjeka koji je postigao neto nasuprot istoriji, i tako defi-
nisao pravi predmet ovjeno odgovorne istoriografije. Haos bivstva44 koji
Konstan spoznaje kao stravinu prazninu, a koji Novalis sagledava kao neiz-
diferencirani kompleks vitalne snage, Karlajl osmiljava kao situaciju sa ko
jom se suoava herojska individua u vidu polja kojim vrijedi dominirati, bar
samo privremeno i u punom saznanju o konanoj pobjedi koju e taj haos44
slaviti nad ovjekom koji udi da njime dominira. Istorija44, u Karlajlovoj
misli, obogotvorena je veim sutinskim znaenjem no to je ono Konstano-
vo. A ljudski ivot je obogotvoren veom vrijednou i to do onog stepena
do kojega ga individua uzima na sebe kako bi formu nametnula ovom hao-
su, ne bi li istoriji dala obiljeje ovjekove aspiracije da ona bude neto vi
e od tek pukog haosa.
Meutim, haos bivstva44 kao stanovite istorije, u najmanju ruku ima
prednost u vidu oslobaanja istorijske svijesti od one vrste determinizma ko
ji je istorijsku misao racionalizma prosvjetiteljstva kasnije odvukao u ironiju
i satiru, i od istorijskog polja i istorijskog procesa nainio panoramu dogaa
ja u kojoj je akcenat na novom i nadolazeem, umjesto na postignutom i na
152 METAISTORIJA

slijeenom u kulturnom ivotu. Od istorije je nainjena arena na kojoj izra

njaju nove stvari, i na kojoj se stari elementi beskrajno preraspodjeljuju u
ograniene skupove moguih kombinacija. Ali se time nije dolo do bilo ka
kvog pravila po kojem pojedini elementi to iskrsavaju u polju mogu biti
zdrueni tako da ohrabre svaku vrstu povjerenja u to da cjelokupni proces
ima razumljivo znaenje. Samo se, naime, dolo do istorijskog polja kao
smjee formi" kojoj inspirisani pjesnik tri u zagrljaj da bi provjerio svoje
sposobnosti za razumijevanje i uvaavanje.

Mile: istoriografija objanjena kao metafora

i emplotovana kao romantika
Konstan, Novalis i Karlajl su oito romantiarski" mislioci, i njihove
istorijske refleksije stimulisale su njihova poimanja istorijskog polja kao
haosa bivstva" koje su oni, potom, nastavili da shvataju jednostavno kao
haos, kao ukupnost kreativne sile, i kao polje sukoba izmeu herojskih ljudi
i same istorije. Ovakva shvatanja, meutim, nisu bila posebno definisana,
koliko se prosto insistiralo na njima kao istinama koje treba prihvatiti i kao
vjeri u razliite poetske senzibilitete. Francuski istoriar i filozof istorije il
Mile, predstavnik je drugaijeg stava u pokretu romantiara ukoliko je re o
njihovim koncepcijama istorijskog procesa. Kao prvo, Mile je otkrio sred
stva pomou kojih se romantiarsko poimanje svijeta moglo uzdii na nivo
naunog uvida. Za njega je poetski senzibilitet, kritiki samosvjestan, omo
guio pristup specifino realistikom" poimanju svijeta.
Mile je naroito negirao podatak daje bio romantiar. Pokret romanti
ara, kako on kae u svojim pismima, naprosto g aje mimoiao; iako je po
kret cvjetao, on sm je bio zauzet u arhivama, irio je svoje znanje i misao
da bi doao do nove istorijske metode, u kojoj se Vikova Nova nauka mogla
smatrati prototipom. Tu novu metodu" opisao je kao metodu koncentracije
i odjekivanja". Prema njegovom miljenju, ona ga je podarila plamikom
dovoljno intenzivnim da rastopi sve oevidne razlike i da ih ponovo usposta
vi u istoriji u jedinstvu koje su imali za svog ivota". Pokazalo se da ova no
va metoda nije bila nita drugo do osmiljavanja implikacij modusa meta
fore, shvaene kao postupak omoguavanja istoriaru da se doista identifi-
kuje sa onim to izuava, da ga vaskrsne i ponovo proivi ivot prolosti u
njegovoj cjelokupnosti.
Mile je krenuo sa eljom da pobjegne od ironije tako to je odustao od
taktika metonimije i sinegdohe, i to je zauzeo vrst stav u prilog adekvatno-
sti metaforike karakterizacije istorijskog polja i njegovih procesa. Mile je
odbacivao sve blisko mehanicistikim (uzronim) redukcijama i formalisti-
kim (tipolokim) integracijama istorijskog polja. Metaforiko poimanje su
tinske istovjetnosti stvari nadjaava svako drugo razmatranje u njegovom
pisanju, i potpuno ga razdvaja od Karlajla i ostalih romantiarskih sljedbeni
ka individualizma. Upravo mu je ovakvo poimanje istovjetnosti dozvolilo da
svojim strastvenim karakterizacijama istorije prida status naunih istina, i
to na isti nain na koji je Viko zahtijevao nauni status za svoje sutinski
MILE 153

poetske" koncepcije istorije. Mile je strijemio simbolikom zdruivanju

razliitih entiteta to naseljavaju istorijsko polje, prije nego sredstvima za
njihovu karakterizaciju kao pojedinanim simbolima. Kakva god jednozna-
nost postojala u istoriji, nju je Mile sagledavao kao jednoznanost cjeline,
ali ne i dijelova koji ine cjelinu. Individualnost dijelova oigledna je sama
po sebi. Njihov znaaj proistie iz njihovog statusa kao simbol sklada po
kome sve - kako u istoriji tako i u prirodi - nastoji da postane.
Meutim, puka injenica da uopte postoji nastojanje u svijetu navodi
na zakljuak da ovaj sklad treba da bude cilj koji treba postii, prije nego
stanje koje treba okarakterisati. A to ima dvije implikacije za Milea. Jedna
od njih je da istoriar mora pisati svoje istorije tako da unaprijedi ostvarenje
sklada po kome sve nastoji da postane. Druga je da se sve to se dogaa u
istoriji na kraju mora procijeniti u terminima doprinosa ostvarenju cilja ili
stupnju do kojeg dogaaji na to utiu. Mile se stoga vratio modusu emplot-
menta romantike kao narativne forme koju vrijedi koristiti ne bi li se ikako
dolo do smisla istorijskog procesa zamiljenog kao borba sutinske vrline
protiv otrovnog, ali krajnje kratkovjenog poroka.
Kao narator, Mile je koristio taktiku jednog dualiste. Za njega su po
stojale samo dvije kategorije u koje se pojedinani entiteti koji naseljavaju
istorijsko polje mogu smjestiti. I, kao i u svim dualistikim sistemima misli,
nije postojao nain u njegovoj istoriografskoj teoriji za koncipiranje istorij
skog procesa kao dijalektikog ili, jo vie, krajnje postepenog napretka pre
ma eljenom cilju. Jedva daje postojala naizmjeninost sil poroka i sil vr
line, tiranije i pravde, mrnje i ljubavi, uz povremena sjedinjenja, kao to je
bila prva godina Francuske revolucije, pa je to odralo njegovu vjeru da je
taj konani sklad ovjeka sa ovjekom, sa prirodom, a i sa Bogom, i te kako
mogu. U okviru krajnjih granica ljudske tenje, Mile je zamiljao dolae
nje i do krajnjeg simbola, do metafore nad metaforama, koja uslovno moe
biti spoznata kao priroda, Bog, istorija, individua, ili ovjeanstvo uopte.
Nain funkcionisanja modusa metafore i mita o romantici u Mileovoj
istoriografiji moe se uoiti u njegovoj Istoriji Francuske revolucije. Njegov
opis duha Francuske u prvoj godini Revolucije u stvari je sekvenca metafo-
rike identifikacije koja se kree od svoje karakterizacije, kao probijanje
svjetla iz mraka, do vlastitog opisa kao trijumfa prirodnog" strijemljenja ka
bratstvu povezanom sa artificijelnim" silama koje su mu se dugo protivile,
da bi se okonale u sopstvenoj kontemplaciji kao pukom simbolu. Francu
ska, pie on, hrabro napreduje kroz tu mranu zimu [1789-90] prema elje
nom proljeu koje svijetu obeava novu svjetlost". No, Mile se pitao, kakva
je to svjetlost?" To vie nije, kako kae, svjetlost maglovite ljubavi prema
slobodi", ve prije svjetlost sklada o zaviaju" (440). Ljudi, odlutali i iz
gubljeni, poput djece... najzad su pronali svoju mater" (441). U nestanku
provincijalnih stalea u novembru 1789, upozorio je, sve diobe izmeu o
vjeka i ovjeka, ovjeka i ene, roditelja i djeteta, bogatih i siromanih, ari
stokrata i obinih ljudi, takoe doivljavaju slom. I ta preostaje? Bratstvo
je uklonilo svaku prepreku, pa e sve federacije strijemiti konfederaciji, a je
154 METAISTORIJA

dinstva skladu. - Neemo nove federacije! One su beskorisne, samo je jedna

trenutno neophodna, a to je Francuska; ona, pak kao daje preobraena u jul-
skoj slavi (441 42).
Mile je zatim upitao: da li je sve ovo kakvo udo? A njegov odgo
vor, dabome, bio je, da, a najvee i najjednostavnije od svih uda je povra
tak [ovjeka] prirodi", a poto je fundamentalna osnova ljudske prirode
drutvenost", trebalo je doi do itavog jednog svijeta pronalazaka nasuprot
prirodi kako bi se sprijeilo da ljudi ive u zajednici" (442). itav Ancien
Rgime (Stari reim) vien je kao vjetaka barijera pred prirodnim impul
som ljudi da se ujedine. itava komplikovana struktura obicaj, dunosti,
porez, zakon, regulisanja, mjer i novca; cjelokupni pokvareni sistem po
drobno poduprijetih i odravanih" rivaliteta gradova, zemalja i korporacija
- sve te prepreke, ti stari grudobrani, sruili su se i propali u jednom jedinom
danu" {ibid.). A kada se sve to srui, ljudi potom motre jedni na druge, uvi
aju meusobne slinosti i zapanjeni su to se toliko dugo nisu poznavali.
Oni ale zbog tog bezosjeajnog animoziteta to ih je toliko vjekova drao
razdvojenim, i okajavaju ga tako to hrle jedan drugome u zagrljaj, obuzeti
zajednikom toplinom srca" {ibid.). Ne postoji nita drugo, kako kae Mile,
...osim onoga to uliva istu ljubav za sklad... sama geografija je istrijeblje
na. Vie ne postoje nikakve planine, rijeke, barijere izmeu ljudi... Takva je
mo ljubavi... Vrijeme i prostor, ti materijalni uslovi kojima je ivot podre
en, ne postoje vie. udnovata vita nuova, eminentno spiritualna, inei od
sopstvene Revolucije neku vrstu sna, ponekad ugodnog, a katkad uasnog, sa
da poinje za Francusku. Ona niti je poznavala vrijeme niti prostor... Sva sta
ra obiljeja poinju da blijede, dok nova dobijaju sve manje znaaja. Bez obzi
ra na to da li se ljudi na krtenju zaklinju na starome oltaru, ili pak polau za
kletvu pred slikom apstraktne slobode - istinski simbol lei na drugom mjestu.
Ljepota, grandioznost, vjeni arm tih svetkovina, u tome je to je simbol
sasvim iv.
Jer ovaj simbol za ovjeka jeste ovjek [444-45],
A potom je, okreui se glasu koji je ujedno njegov vlastiti kao i glas
ljudi koji su toga dana vjerovali u Revoluciju, Mile napisao:
Mi, idolopoklonici budunosti, koji svoju vjeru stavljamo u nadu, i po
gled okreemo istoku; mi, ija nas je izopaena i krivo tumaena prolost, sva
kodnevno postajui sve sumornija, izbacila iz svakog hrama; mi koji smo, za
hvaljujui naem monopolu, lieni hrama ili oltara, i tako tuni u naim izolo-
vanim mislima, toga dana dobili smo svoj sopstveni hram - i to hram kakav
nikada vien nije! Nije to nikakva vjetaka crkva, ve u stvari univerzalna cr
kva; od Vogeza do Sevena, i od Alpa do Pirineja.
Bez ikakvoga konvencionalnog simbola. Ve puka priroda, puki um, pu
ka istina [450-51]!
Sve je to, kazao je, velianstvena raznolikost... u savrenom skladu"
(452).
Mile je emplotovao svoje istorije kao drame otkrivanja, oslobaanja
duhovnih sila u borbi za sopstveno izbavljenje od sil mraka, drama isku-
MILE 155

pijenja. Koncepcija njegovog zadatka kao istoriara bila je da bude zatitnik

onoga to se iskupljivalo. U svojoj knjizi Narod, objavljenoj 1846, piui o
svojoj koncepciji istorijske prezentacije, kae: Neka moja uloga u buduno
sti bude ne da dosegnem, koliko da oznaim, cilj istorije, i to nazivom koji
jo niko do sada nije dao. Tjer gaje nazvao naracijom, a M. Gizo analizom.
Za mene je to vaskrsnue, i neka taj naziv ostane (citat kod Stema, Varieti-
es, 117). Ova koncepcija istorije kao ,,vaskrsnua moe se primijeniti na
strukturu zapleta u istorijama koje je Mile napisao sa ciljem da ukae i na
eksplikativne strategije koriene u njima. Ona je odreivala i sadrinu Mi-
leovih istorij i njihove forme - u stvari, njihovo znaenje", tumaenje i
prezentaciju. Ali poto je Mile smjestio makroistorijsku taku razrijeenja u
kojoj tokom Revolucije sam narod postie savrenu slobodu i sklad kroz
dezintegraciju ili razvrgnue svih antirevolucionamih procesa nanizanih pro
tiv nje, intonacija njegovog istorijskog rada je morala biti vie melanholina
i elegina, kao to su se uostalom i ideali Revolucije u njenoj herojskoj fazi
povukli u pozadinu meu drutvene klase i politike elite koje su ih u poet
ku i izrodile.
Mile je dominirao poljem istoriografije u Francuskoj tokom Julske
monarhije (1830-1848); njegova modema istorija (Prcis d histoire moder
ne, 1827) bila je standardni prikaz evropske istorije u francuskim kolama
sve do 1850. godine, kada je novi talas reakcije pomeo liberalizam u vlastitu
konzervativnu fazu i u tom nasrtaju raspolutio Mileovu karijeru na univer
zitetu. Njegova Istorija Francuske revolucije (u sedam tomova, publikovana
u periodu uskovitlanih strasti koje su u godinama 1847-53. obuzele Francu
ze na svim stranama) ima predgovor u kome preovlauje elegini ton koji
autora podsjea na smrt oca u jeku bolnog umiranja i ideala Revolucije. Nje
gove istorijske refleksije, kako pie, bile su proete atmsferom nesnosnih
okolnosti koje mogu pratiti jedan ljudski ivot izmeu roenja i groba - kad
se onaj koji je preivio, i sm djelimino mrtav, nalazio na razmeu dva svi
jeta" (Mile, Rev., 14). Mileov romantiki emplotment istorije Francuske
sve do doba Revolucije stoga je bio smjeten u okvire jedne traginije svje
snosti o nadolazeem rasipanju. Ovo ostvarivanje tragike prirode vlastitog
vremena dalo je Mileu jo jedan osnov da afirmie svoju titulu realiste. Nje
gov pristup doveo ga je do stanja u kome se potpuno identifikovao sa posto
jeim stanjem u Francuskoj u 1780-im.
Prcis se okonava uoi noi Revolucije, karakterizacijom razgloblje-
nog stanja u koje je do toga vremena potpalo itavo francusko drutvo. Ili,
kao to gaje Mile opisao:
itav svijet je bio zainteresovan narodom, oboavao je narod, pisao za
narod; la Bienfaisance tait de bon ton, on faisait de petites aumnes et de
grandes ftes [395].
Meutim, dok je visoko drutvo" iskreno privodilo kraju comdie
s e n tim e n ta le veliki pokret svijeta" produio je u smjeru koji e ubrzo
transformisati sve.
 156 METAISTORIJA

Istinski miljenik javnosti, Bomareov Figaro iz dana u dan postaje sve

ogoreniji; iz komedije se okrenuo satiri, iz satire tragikoj drami. Kraljevske
linosti, plemii, parlamentarci, svi se oni gegaju od slabosti; itav svijet kao
daje pijan [comme ivre, 395-96].
Sarna filozofija postala je bolesna od ,,uboda Ruso i ilbera (Gilbert).
Niko vie nije vjerovao ni u religiju ni u nereligiju, iako bi svako, meutim,
vie voleo da vjeruje; oni elinog duha su tajno eljeli da vjeruju u Kaljo-
strove i Mesmerove iluzije." Kako god bilo, i u Francuskoj i u ostatku Evro
pe vodio se beskrajan dijalog racionalnog skepticizma: protiv Hjumovog
nihilizma podigao se oevidan Kantov dogmatizam i svuda se mogao uti
snani poetski glas Getea, harmonian, neuzdran i ravnoduan. Francuska,
pometena i puna tjeskobe, nita od ovoga nije razumjela. Njemaka je okon
ala nauni ep; Francuska je stvorila drutvenu dramu" (396). Komina sjeta
{le triste comique) tih posljednjih dana starog drutva bila je rezultat kontra
sta izmeu velikih obeanja i sveopte nemoi onih kojih su ih davali:
,,L impuissance est le trait commun de tous les ministres d alors. Tous pro
mettent, et ne peuvent rien (ibid.).
Komino razrijeenje koje je naslijedilo ovo razglobljeno stanje bila
je sama Revolucija. Nadmetanje koje je ubrzalo Revoluciju odigralo se kao
borba izmeu dva principa, dva duha - starog i novog" (Mile, Rev., 22).
A novi duh, duh pravde, dolazi da udovolji a ne da unitava" (ibid.).
Stari duh, duh nepravde, uglavnom je djelovao nasuprot novome. I taj prin
cip radikalnog oponiranja dao je Mileu osnovu za karakterizaciju Revolu
cije u jednoj jedinoj reenici: Revolucija nije nita drugo do zakanjela
reakcija pravde na vladavinu nepotizma i religiju oprosta" (27). Revolucija
je bila preokret, smjena apsolutne tiranije savrenom pravdom. Ali ovaj
preokret bio je manje protumaen no to je, kao takav, karakterisan. Bilo je
to iskupljenje naroda u ijoj je istoriji Mile itavo vrijeme indirektno
uestvovao.
Jo jedna simbolika slika kojom se sluio Mile kako bi opisao revolu
ciju bila je slika procesa raanja. Meutim, raanje koje je on zamislio do
godilo se vie carskim rezom nego prirodno. Najednom svom putovanju oti
ao je da proeta oblinjom planinom. Razmiljajui na planinskom vrhu ko
ji se probijao navie iz dubokog zemljinog stomaka", Mile je bio podstak-
nut da pomisli: '
Kakve li su onda bile podzemne zemljine revolucije, kakve li su se moi
sukobljavale u njenim njedrima, kad je tolika jedna masa, razvaljujui planine,
probijajui se kroz stijene i drobei granitnu povrinu, mogla tek tako da na
hrupi uvis? Kakve li su tek konvulzije i kakve agonije iz sredita planete potie-
rale taj golemi jecaj! [28] '
Ovakva razmiljanja, kae on, unela su pravu patnju u njegovo srce, jer
ga je priroda isuvie dobro podsjetila na istoriju". A istorija" ga je zauz
vrat podsjetila na pravdu" i njeno dugogodinje pokopavanje u zatvorima
tmine:
MILE 157

Ta pravda, koja je hiljadama godina morala da nosi tu planinu od

[hrianskih] dogmi na svom srcu i, zdrobljena pod njenom teinom, brojala
sate, dane, godine, toliko mnogo izgubljenih godina - izvor je beskrajnih suza
za onoga ko je poznaje. Onaj ko je kroz medije kao to je istorija uestvovao u
tom dugom muenju, nikada se u potpunosti nee oporaviti; to god da se do
godi, on e biti tuan; sunce, sva radost ovoga svijeta, vie mu nikada nee
pruiti utjehu; on je isuvie dugo ivio u emeru i pomrini; i samo moje srce
krvarilo je razmiljajui o dugotrajnom pomirenju sa sudbinom, o krotkosti,
strpljenju i naporima ovjeanstva da poto-poto zavoli taj svijet mrnje i pro
kletstva ispod koga je bio zgnjeen [ibid.].
Ovdje bi trebalo ukazati na sutinsku razliku izmeu Herderovog i
Mileovog pristupa istoriji. S jedne strane, Mile se sigurno nije ustezao
da sudi o raznim likovima koje je prepoznavao u istorijskom pejzau. ta-
vie, on nije gledao na istorijski proces kao na sutinski sklad koji je o
vjeanstvu prikazivao svoju dobrotu i blagonaklonost u svim svojim ma
nifestacijama. Poput Rankea, Mile je borbu i sukob smatrao neizbjenim
aspektima istorijskog postojanja. U pitanju je, naime, jo jedan ozbiljan
elemenat njegovog realizma". Ali, kada je razrijeenje te drame smjestio
u period i u skup zbivanja kojima je neprestano bio uskraivan njihov sta
tus idealnih formi ljudske zajednice - drugim rijeima, u Revoluciju i njen
popularni (i, za njega, anarhistiki) stadijum - Mileovo sutinski roman
tiarsko shvatanje istorijskog procesa postupno se bojilo alosnim poima
njem zbog sve vee beznaajnosti koja je postala princip oko koga se isto
rija uopte mogla organizovati. On je nastavio da brani svoju vjeru u idea
le Revolucije i drutvenu viziju koja ih opravdava; meutim, njegova in
tonacija postajala je sve vie deprimirajua kada su zbivanja u 1789. poe
la da jenjavaju.
Istorijska situacija iz koje se on osvrnuo na prolost, na period Revolu
cije, situacija u kojoj su se sile tiranije ponovo domogle kontrole nad nacio
nalnim i meunarodnim ivotom, nametnula je Mileu pojaano ironijsko
poimanje istorijskog procesa i osjeanje trajnog povratka zla i rascjepa ljud
skog ivota. No, on je ipak odvano tumaio ovaj trajni povratak zla i ras
cjep ljudskog ivota kao privremeno stanje ovjeanstva vienog u duoj
perspektivi. Njegova sumnja inom volje pretvorila se u neko predstanje po
godno za nadu - u stvari, identifikaciju sa nadom. Mogao je samom sebi re
i, kao to je uostalom i rekao govorei o narodu" u predveerje Revoluci
je, kada je svima ivot sigurno izgledao najmraniji:
Ne budite uzrujani sumnjom svojom. Ta sumnja ve je vjera. Vjerujte,
nadajte se! Pravo, iako odloeno, ipak e doi; doi e da sudi, o dogmi i o
svijetu. I taj dan velikog Suda bie nazvan Revolucijom [30].
Na taj nain, romantiarska struktura zapleta cjelokupnog istorijskog
procesa ostala je netaknuta. Okolnosti tragedije i ironije mogli su biti fiksira
ni kroz stadijum itavog procesa, ali samo da bi ih vatra Revolucije sagorela
iako su u njegovim istorijama one inae imale da budu sauvane.
 158 METAISTORIJA

Za razliku od Herdera, koji istoriju zamilja kao postepenu transforma

ciju ovjeanstva iz jednog skladnog skupa detalja u drugi, Mile je zamilja
kao niz kataklizmikih preokreta iji su uzrok dugotrajne i sve vee tenzije
koje su ovjeanstvo podijelile u suprotstavljene tabore. U ovim preokreti
ma lana pravda zamijenjena je vjerodostojnom pravdom, nepostojana lju
bav zamijenjena je istinskom ljubavlju, a lana religija ljubavi, hrianstvo -
tiranin koji je zapljusnuo svijet morem krvi - zamijenjena je njenom istin
skom antitezom, duhom Revolucije (31). A kao svoj lini cilj Mile je naveo
svoju ambiciju da bude pravi svjedok protiv kraljevskih i svetenikih laska-
vaca, svjedok koji treba da udavi lanu istoriju i sljedbenike zloina i za
tvori njihove laljive gubice (33).
Simbol stare monarhije bila je, po Mileovom miljenju, Bastilja; ona je
bila simbol ironijskog stanja u kome je vladavina oprosta pokazala svoju
pozitivnu prirodu" i naprasno dozvolila za novac, lettres de cachet, svojim
miljenicima kao i neprijateljima pravde da se iskupe. Najstraniji zloin sta
rog reima bio je osuda ljudi na egzistiranje koje nije bilo ni smrt ni ivot,
ve negdje na granici izmeu ivota i smrti; bila je to osuda na beivotan,
pokopan ivot u Bastilji, u svijetu organizovanom iskljuivo radi zabora-
va. I ba je taj pokopani" ivot Revolucija ekshumirala i prizvala da posta
ne sudija. Revolucija je bila politiko i moralno vaskrsnue svega dobrog i
ljudskog koje je stari reim pokopao.
Tako zamiljena, Revolucija je predstavljala osvetu sjeanja - to jest,
istorije" - za selektivno rtvovanje ivih ljudi i za ponitavanje prava mr
tvih. U Bastilji ljudi nisu prosto ubijani, pisao je Mile; oni su - to je za
njega daleko uasnije, naprosto zaboravljani".
Zaboravljen! Kakve li grozne rijei! Da nikad ivlja dua tek tako iezne
meu drugim ivim duama! Da nije nju Bog stvorio samo s pravom da nam i
vi u mislima? Kakvu jedan smrtnik goru kaznu moe izrei ak i onom najkri
vljem grijeniku, tu najgoru od svih smrti - da bude vjeno zaboravljen? [73]
No, u pasusu koji otkriva njegovu koncepciju svetosti istoriarevog za
datka, Mile insistira:
Ne, nipoto ne vjerujte u nj. Nita nije zaboravljeno - ni ovjek ni stvar.
Ono to se jednom zbilo, nikako se dakle ne moe ponititi. Ovi zidovi prosto
ne zaboravljaju, ak e i kaldrma postati saveznik i otkriti znake i komeanja;
vazduh sm nee zaboraviti [ibid.].
Prije no to se upustio u ironijske kontemplacije o samom ivotu kao o
zatvoru, Mile se potrudio da se prisjeti" ivih mrtvaca i ideala Revolucije,
sa namjerom da ih vrati na njihovo zakonito mjesto meu ivima.
U predveerje Revolucije - kao i u svijetu u kojem je Mile morao da
ivi posle ponovnog rtvovanja revolucionarnog ideala u vladavini Napoleo-
na III - svijet je bio zastrt zatvorima, od pilberga do Sibira, od pandaua
do Mon Sen Miela; svijet je bio zatvor! (Ibid.) I piui istoriju toka Revolu
cije, Mile je milosrdno zaao u narodni pokret i umirio ga pre no to e
ubrzo eksplodirati u nasilje protiv ove uvrede i sjeanja i ivota:
MILE 159

Od svetenika do kralja, od Inkvizicije do Bastilje, put je prav, ali duga

ak. Sveta, sveta Revolucijo, koliko li ti samo treba da doe! - Ja, koji sam
na tebe ekao bezmalo hiljadu godina u ancima srednjeg vijeka... ta! moram
li jo ekati? - Ah! kako li vrijeme samo sporo prolazi! Ah! kako li sam samo
brojao sate! Zar ti nikad nee stii? [79]
A kada su ene i djeca nahrupili na Bastilju da oslobode svoje zatoene
mueve, sinove, ljubavnike i brau, Mile je ushieno uzviknuo: Francu
sko, spaena si! O svijete, spaen si!
Ovo osloboenje dovjelo je do ukidanja svih razlika meu ljudima, me
u mukarcima i enama, starima i mladima, bogatima i siromanima, to je
konano transformisalo jednu naciju u narod. Ovo stanje savrene integraci
je bilo je simbolizovano slikom Jovanke Orleanke: Jo jednom se okreem
nebesima ka mojoj mladolikoj srenoj zvijezdi u koju sam toliko dugo pola
gao svoju nadu - Jovanki Orleanki. Ali onda, u drugom lirskom izlivu, u
koji je uneo i razum i nauku, ali ne i metaforu, Mile kae: Zar je bitno to
je slukinja, promijenivi svoj pol, postala mladi, Hoh, Marso, uber ili
Kleber {ibid.).
U svom oduevljavanju zbivanjima koje je opisivao, Mile je opovrgao
svako osjeanje razlike izmeu ljudi, institucija i vrijednosti. Njegova meta-
forika identifikacija stvari, koja kao da je sasvim drugaija, nadjaala je
svako osjeanje razlike meu stvarima, to je inae bila i prilika za poetak
korienja metafore. Sve razlike bile su negirane u njegovom poimanju skla
da cjeline. Mile je tako napisao da najratobomiji ljudi postaju znamenje
mira, dok oprost, u ije ime nas je tiranija zdrobila, posmatra kao konstan
tu identinu pravdi. Osmiljena kao proces, Revolucija je samo reakcija
prirodnog prava i zakanjelog dolaska vjene pravde; po svojoj sutini, ona
je istinska ljubav, istovjetna sa oprostom (80).
Ovakva stapanja jedne apstrakcije sa drugom nisu bila dijalektiki
opravdana; prevashodno su samo branjena kao takva. Ali zato ih Mile nije
doivljavao ni kao apstrakcije ni kao stapanje, ve kao identifikaciju one su
tine to je ujedno i bivstvo istorije i uzrok u ije je ime on funkcionisao kao
istoriar. ,,Ljubav i ,,oprost su za njega bili pravda", a nju je jo zvao i
svojom majkom", dok je pravo" nazivao svojim ocem". Meutim, za nje
ga su ak i pravda i pravo bili isuvie upeatljivi, pa je naposljetku obje stva
ri identifikovao sa Bogom (vi to ste sad jedno s Bogom!"). {Ibid.)
Najposlije je Bog podrao Milea u njegovoj slubi istoriji i osigurao
njegovu objektivnost koja je samo bila drugi oblik pravde" i oprosta". Na
kraju uvoda u Istoriju Francuske revolucije, Mile se neposredno obratio
Bogu, kao to se ranije obraao revoluciji":
I s obzirom na to da si Pravda, podrae me u pisanju ove knjige, na
mjestima gdje je moja staza obiljeena emocijama mojeg srca a ne linim inte
resima, niti bilo kakvom milju o ovom prolaznom (zemaljskom) ivotu. Ti
budi pravian prema meni, a ja u isto tako biti pravian prema svima. Zbog
koga sam drugo napisao ovo, osim za tebe, Vjena Pravdo? [Ibid.]
 160 METAISTORIJA

Ne moe se porei da intonacija i pogled na svijet u Mileovom radu

stoje u izrazitom kontrastu sa njegovim vie realistikim" srodnikom iz
Njemake, pronicljivim Rankeom, koji se dosljedno uzdravao da uopte
sudi" o prolosti ili da stvara zakone za budunost. Meutim, kad je rije o
objektivnosti", razlike izmeu Milea i Rankea vie su povrinske nego
stvarne. One su u injenici da su principi ljubavi, oprosta i pravde, koji su
pratili Mileov pristup izuavanju istorije, bili odve poznati i jasno izraeni
u stavovima o naciji, narodu, i revoluciji", a ne preutno slavljeni i izjedna
avani sa dravom, crkvom i defmisanim drutvom" kao kod Rankea. Mi
le nije bio nita manje zainteresovan za vjerodostojno prezentiranje prolo
sti, u svoj njenoj podrobnosti i skladu, nego to je to bio Ranke; pri tom je,
meutim, vjerovao da ovjek moe pisati istoriju ne zbog bilo kakvog li
nog interesa" niti zbog kakve ideje o ovom prolaznom ivotu", ve jedno
stavno latei se pera i kreui se stazom obiljeenom emocijama [svog] sr
ca". To to je Ranke tvrdio da ga vodi udnja da se uzdigne iznad takvih
emocija , ne treba da zamagli podatak da njegove istorije o pojedincima ni
su nita manje obiljeene dokazima o linim sklonostima ili politikim pred
rasudama nego to su to bile Mileove. Bitno je da su se oba ova istoriara
osjeala kao uvari sjeanja na rasu, izjanjavajui se protiv bilo ije tiranije
koja bi mogla povrijediti to sjeanje kroz sistematsko potiskivanje istine.
Mile je zamiljao daje istoriarev zadatak savreno nalik zadatku onih
ena to su se sjatile na Bastilju ne bi li povratile prava njenih zaboravlje
nih" zatvorenika. Istoriar, kae Mile u jednom od svojih najsamokritikijih
trenutaka, nije Cezar niti Klaudije; on u svojim snovienjima vidi najprije
rulju ljudi koja plae i tuguje zbog svog stanja, rulju onih koji jo uvijek nisu
pomrli, a koji bi htjeli da nanovo oive [qui voudraient revivre]1' (fragment
napisan 1842. godine, a citirao ga Barthes, 92). Ovi mrtvaci ne iziskuju sa
mo umu i suze", i nije dovoljno samo ponoviti njihove uzdahe". Ono to
oni zahtijevaju, kako pie Mile, jeste:
...jednog Edipa koji e za njih rijeiti njihovu zagonetku, koja njima samima
uopte ne znai nita; oni trae onoga ko e im objasniti znaenje njihovih
sopstvenih rijei i njihovih postupaka koje oni sami nisu razumjeli [ibid.].
Ovo, ini se, navodi na zakljuak da istoriar, dok pie o m rtv im ^ pie
i za mrtve, a ne za odreenu ivu publiku u sadanjosti ili budunosti.
No onda je Mile jo jednom promijenio sliku, i figuru Prometeja za-
mjenio Edipom. Kao Prometej, istoriar e mrtvima donijeti dovoljno raz-
gorjelu vatru da otopi led u kojem su njihovi glasovi" bili zamrznuti, tako
da e oni biti u mogunosti da jo jednom progovore" u svoje ime.
^ Pa ak ni ovo nije bilo dovoljno. Istoriar mora da uje i razumije rije-
^ kJe nikada nisu izgovorene, rijei to su ostale u ambisima srca [onih ko
jih vie nema]". Istoriarev zadatak, najzad, jeste da uini da istorijske tii
ne prozbore i oglase se tim snanim orguljskim tonovima [points d orgue]
koji se vie nikad nee oglasiti, a koji su doslovno njeni najtraginiji tono
vi . Jedino ako su glasovi mrtvih i njihova tiina vraeni u ivot -
MILE 161

...mrtvi e mirnije poivati u svojim grobnicama. Tek e onda oni moi da

shvate svoje sudbine, moduliraju svoje disonance u blau harmoniju, i moi e
sebi rei posljednje Edipove rijei: Budite sreni za vjek vjekova41. Sjenama
se salutira i udovoljava. One dozvoljavaju da se njihove ume zatvore... Dra
gocjene ume iz zaboravljenih vremena nose svetenici istorije i prenose ih sa
dubokim pijetetom i obazrivou... kao da nekim sluajem nose pepeo oca
svojega ili sina. Svoga sina? Zar to ne nose sami sebe? [Ibid.]
Ponovo, 1872. godine, pri kraju svog ivota, u predgovoru knjige Isto
rija X IX vijeka (Histoire du XIXe sicle, II, 11), Mile govori o ulozi istori
ara kao sutinskog uvara sjeanja11na mrtve.
Da, svaka mrtva osoba ostavlja neto malo imovine - svoje sjeanje, i
zahtijeva da se neko pobrine za to. Za onoga ko nema prijatelja, neki uvar se
mora pobrinuti za to. Za zakon, pravda je daleko sigurnija nego sve nae zabo
ravljene njenosti i nae suze koje se brzo sue.
Taj uvar je istorija... Nikada nisam u itavoj svojoj karijeri izgubio iz
vida tu istoriarevu dunost. Mnogim mrtvima, tako brzo zaboravljenim, pru
io sam pomo koja e uskoro i meni samom biti potrebna.
Ekshumirao sam ih zarad dmgog ivota. [Citirao Barthes, 91.]
Ova koncepcija istoriareve dunosti ni na koji nain se ne sukobljava
sa Mileovom idejom o neophodnosti istoriareve iskrene i ivahne pristra-
snosti za pravo i istinu11. Lana pristrasnost ula je u istoriju jedino kada su
istoriari pisali u strahu, ili u nadi da ine uslugu utvrenom autoritetu. Naj-
estitiji istoriar, insistirao je Mile 1856. godine, u zakljuku svoje Istorije
Francuske, mora da izgubi i najmanje potovanje11 prema izvjesnim stvari
ma i odreenim ljudima samo da bi bio sudija i iskupljiva svijeta. Ali ovaj
gubitak potovanja dozvolie istoriaru da uoi stupanj do koga se u cjelini
vjekova i potpunom skladu ivota ovjeanstva {dans l ensemble des si
cles et l harmonie totale de la vie de l humanit) injenice i pravo poduda
raju u dugom periodu vremena, nikada ne protivrijeivi jedno drugom.11
Ali, upozorio je on,
...detaljno unoenje u neki sukob ovog fatalnog opijuma filozofije istorije - te
vodee snage lanog mira - znailo bi unijeti smrt u ivot, ubiti istoriju i mo
ralnost i imati potrebu da se kae, u maniru ravnodune due: Sta je zlo? ta
je dobro?11 [90]
Mile je iskreno priznao postojanje moralne11 orijentacije svog posla,
ali njegovo istraivanje, insistirao je, dozvoljavalo mu je da uoi vjernu fi
zionomiju11 vjekova koje je prouio; u najmanju ruku, prenijeo je pravi uti
sak {une impression vraieu) o njima {ibid.).
Mile je citirao Vika kao mislioca koji je stvorio teoriju interakcije svi
jesti i drutva pomou koje se injenice puke sukcesije drutvenih formi mo
gu ocjeniti kao sudbinski proces isto sekularne prirode. Vikova teorija do
zvoljavala je Mileu da ralani sve oevidno formalne kolektivitete u parti-
kularitete i, nakon toga, da u striktno metaforikim terminima karakterie
sutinsku prirodu tih partikulariteta i jednog ireg procesa u kome su oni
 162
METAISTORIJA

imali svoje mjesto. Podozrivost prema teorijam velikih razmjera bilo koje
vrste navela je Rankea da stane sa svojim traganjem za znaenjem i poret
kom u istoriji, zazirui od gotovih formi drutva i kulture osobenih za njego
vo vrijeme i ne elei da ih koristi kao standard za bilo kakvo znaenje koje
u optem smislu istorija moe imati. Na taj nain, ova dva istoriara, sa
mnogo toga zajednikog u nainu shvatanja istorijskog polja i njegovih pro
cesa, bila su sklona alternativnim modusima karakterizacije, pa im je to do
pustilo da pobjegnu od prijetnje ironije.
Mile se zaustavio u modusu metafore, i emplotovao je istoriju kao ro
mantiku jer se njegovo osjeanje za povezanost cjelokupnog procesa odra
valo uvjerenjem u jedinstvenu prirodu dijelova. On je dosegao sutinsku ta-
ku do koje je stigao Viko u svakoj specifino istorijskoj koncepciji ljudske
realnosti - a to je, prije svega, da sile koje su prevaziene u bilo kom napret
ku u drutvu, ili u samoj svijesti, slue kao materijali od kojih e se sagraditi
novo drutvo i nova svijest. U tom smislu Mile u uvodu svog rada o Novoj
nauci - Principi filozofije istorije (Principes de la philosophie de lhistoi
re"), kae da je vjera u sudbinsku prirodu istorijskog procesa osigurana, ne
zahvaljujui uvjerenju daje to tako, koliko energiji samog drutva:
udo temelja [drutva] lei u injenici da u svakoj od njegovih revoluci
ja, upravo u pokvarenosti preanjeg stanja, drutvo nalazi elemente nove for
me koji su podobni da to prolo stanje iskupe. Zato je neophodno potrijebno
da se drutvu pripie mudrost koja je vea i od samog ovjeka... [au-dessus de
I homme] [xiv].

Ova mudrost" ipak nas ne vodi pozitivnim zakonima", nastavio je, ali
slui samoj sebi tako to regulie one primjene koje slobodno slijedimo".
Dakle, Mile je zakljuio da centralni princip istorijskog razumijevanja lei
u idejama koje je Viko iznio u Novoj nauci'.
Sami ljudi su nainili drutveni svijet onim to jeste [tel qu 'il est]; no
ovaj svijet nita manje nije proizvod jedne inteligencije, esto kontradiktorne i
uvijek superiorne zbog odreenih ciljeva koje su ljudi postavili sebi [xlv].
On je zatim ponovio listu javnih dobara (podstaknutu lino projektova-
nim interesima) to je obiljeila tok ljudskog napretka od divljatva do civi
lizacije, i zakljuio je primjedbom da ak i kada nacije pokuaju da unite
sebe, one se raspruju u osamu... a feniks drutva se nanovo raa iz pepela"
(xlvi).
Ova slika ptice feniksa bitna je jer ono na ta ona ukazuje - vjeni povra
tak, govori o sutinski antiprogresivnoj tendenciji koju nalazimo u svakom si
stemu tropoloke karakterizacije koja nije inspirisana vrstim dijalektikim
osjeanjem. Metaforiki modus pospjeuje degeneraciju koncepcije istorij
skog procesa u haos formi" kada postavka o metaforikom integritetu istorije
poinje da blijedi. Cim je Mileova vjera u trijumf prava i pravde poela da se
raspada, u vrijeme u koje su antirevolucioname sile poele da preovlauju, ni
je preostalo nita drugo do pada u melanholinu refleksiju o porazu ideala iji
je prvobitni trijumf on ispripovijedao u svojim ranijim istorijama.
MILE 163

Sada se mogu istai glavne razlike izmeu Mileove i Herderove koncep

cije istorije. Herder je karakterisao predmete u istorijskom polju u modusu
metafore, a potom je nastavio do sinegdohike integracije tog polja primjenju
jui organicistike strategija tumaenja i emplotujui strategije komedije. Mi
le je poeo na isti nain, ali strukturni ablon integracija koje je on razlikovao
u tom polju bio je predstavljen iz perspektive njegove sopstvene ironijske
svjesnosti kojom je tumaio njihove letimine i prolazne prirode. Romanti
ka" borbe francuskog naroda protiv tiranije i podjela, i njegov uspjeh u posti
zanju savrenog sklada u prvoj godini Revolucije, podrobno su prikazani za
hvaljujui sve dubljem uvjerenju Milea u mogunost ponovnog (bar privre
menog) oivljavanja i pozitivnog ishoda u borbi sukobljenih sila. Mile je na
stavio da pie istoriju kao branilac nevinih i pravednih; no, iako je njegova po
sveenost njima vremenom ovrsla, njegovo shvatanje injenice da eljeni is
hod tek treba da se postigne, uinilo je tu posveenost realnijom". Za razliku
od Herdera, koji je umeo da vjeruje kako je svako razrijeenje istorijskog su
koba bilo poeljno samo zahvaljujui tome to je u pitanju razrijeenje ili od
luka kao takva, Mile je prepoznao da istoriar mora zauzeti stav za ili protiv
sil u komadu u razliitim inovima ili aktima istorijske drame. Njegovo lino
shvatanje izvrilaca i sredstava u istorijskom procesu bilo je ironijsko; on je
pravio razliku izmeu dobrih i zlih, ak i ako je bio voen nadom daje sukob
izmeu njihovih predstavnika trebalo da ima trijumfalan ishod za sile dobra,
za koji je, pak, mislio daje postignut u Francuskoj 1789. Navodni realizam"
njegove metode sastojao se od ovjekove volje da prikazuje bitne osobine
predstavnika oba tipa suprotstavljenih sila u istorijskom procesu i to jezikom
teko optereenim metaforom. Za razliku od svojih prethodnika iz osamnae
stog vijeka, Mile je osmislio svoj zadatak kao istoriara kao zadatak uvara
mrtvih, bez obzira na to da li ih smatra dobrim ili zlim. Krajnji interes samog
istoriara trebalo bi da bude udovoljenje onoj pravdi u kojoj su dobri konano
osloboeni iz zatvora" ljudske zaboravnosti.
Iako je Mile na sebe gledao kao na liberala, piui istoriju tako da slui
liberalnom cilju kako gaje sm razumio, u stvarnosti su ideoloke implika
cije njegove koncepcije istorije bile anarhistike. Kao to se vidi iz naina na
koji je okarakterisao stanje do kojeg je francuski narod stigao 1789, u svojoj
Istoriji Francuske revolucije, Mile iznosi da je idealno stanje ono u kome
su svi ljudi prirodno i spontano ujedinjeni u zajednicama sa istim emocijama
i aktivnostima koje ne iziskuju nikakve formalne (niti vjetake) smjernice.
U tom idealnom stanju ovjeanstva distinkcije izmeu stvari kao takvih, i
izmeu stvari i njihovih znaenja, u potpunosti su nestale, kako on kae, u
jednom skladu i savrenoj ljupkosti. Na svako dijeljenje ovjeka od ovjeka
gledalo se kao na stanje opresije, koje e oni pravedni i virtuozni pokuati da
rastoe. Razni posredni entiteti koje uspostavljaju drave, nacije, crkve, i
slino, a koje su za Herdera bile manifestacije sutinske ljudske zajednice, a
za Rankea sredstva izjednaavanja, za Milea su bili prepreke do eljenog
stanja anarhije koje je, po njemu, samo po sebi znailo podvig ili dostignue
prave ovjenosti.
 164
METAISTORIJA

S obzirom na Mileovu koncepciju jedino mogue idealne forme ljud-

^jedm ce, crni se malo vjerovatnim daje on mogao govoriti o bilo kojoj
specificnoj formi drutvene organizacije u istoriji koja bi predstavljala bar
neki daleki ekvivalent tog ideala. Herder je, drei se logike sopstvene kon
cepcije istorije, bio primoran da prihvati sve, da ne kritikuje nita i da hvali
, ,sta am zat0 t0 t0 Jeste- Mile, s druge strane, nije bio u mogunosti
sljedei logiku svoje koncepcije istorije, da nae vrlinu u bilo emu osim u
jednom trenutku istog sjedinjenja za koji je mislio da ga je uoio u istoriji
Francuske tokom te jedne godine - 1789. Na kraju je bio u stanju da pohvali
one linosti koje je identifikovao kao vojnike u slubi tog ideala, i da posveti
svoj ivot pripovjedanju njihovih pria u intonaciji i tonalitetu koji uzdie
pomenuti ideal za budunost. Sve u svemu, sam taj ideal nikad se nee
ostvariti na vrijeme, u istoriji, jer je prolazan, kao uostalom i stanje anarhije
koje je pretpostavka za ovo ostvarenje.
 GLAVA 4

RANKE: ISTORIJSKI REALIZAM KAO KOMEDIJA

Uvod
U pasusu koji je postao kanonski u ortodoksnoj vjeri istoriografske pro
fesije, pruski istoriar Leopold fon Ranke definie istorijsku metodu, iji je
on sm bio osniva, u smislu svog protivljenja principima prezentacije kori-
enim u romanima ser Valtera Skota. Ranke je naprosto bio oaran i zadi
vljen Skotovim slikama ere vitetva. One su u njemu inspirisale elju da jo
vie upozna pomenuto doba i da ga iskusi daleko neposrednije. Tako se on
vratio izvorima srednjovjekovne istorije, dokumentima i modernim prikazi
ma vota toga doba. Isprva je bio okiran time to su Skotove slike najveim
dijelom bile produkti mate, kao i time da je pravi ivot u srednjem vijeku
bio daleko fascinantniji od bilo ega to je neki fiktivni diskurs mogao pri
kazati. Ranke je, naime, otkrio daje istina udnija od fikcije i, njemu samo
me, mnogo primamljivija. Stoga je odluio da se ubudue ogranii samo na
prezentaciju onih injenica koje su potvrene pismenim dokazima, ne bi li
tako potisnuo ,,romantike impulse sopstvene sentimentalne prirode, i napi
sao istoriju u kojoj bi se istaklo samo ono to se u prolosti doista i desilo.
Ovo odbacivanje romantizma postalo je osnova Rankeove vrste realistike
istoriografije, one vrste koja je, jo od Majnekeove (Meinecke) popularizaci
je tog termina, poela da se naziva ,,istorizmom, i koja i dalje slui kao mo
del onoga emu prigodno realistika i profesionalno odgovorna istoriografija
treba da strijemi.
Meutim, Rankeova koncepcija istorije nije se zasnivala samo na odba
civanju romantizma. Bila je protkana i nekim drugim odbijanjima: Hegelo-
vog apriornog filozofiranja, mehanicistikih principa tumaenja koji iroko
vae u fizikim naukama, zatim pozitivistikih kola drutvene teorije tog
doba, kao i dogmatizma zvanine religije. Ukratko, Ranke je odbacivao sve
to jednog istoriara sprijeava da jasno sagleda istorijsko polje, neposredno
i u svim njegovim aktivnostima i svoj njegovoj ivopisnosti. Za njega je pri
godan realistiki istorijski metod bilo ono to je svijesti preostalo da uini
kako bi predstavila zbivanja, odbivi pre toga metode romantike umjetno
sti, pozitivistike nauke i idealistike filozofije tog svog vremena.
 166 METAISTORIJA

To nije znailo, kao to su zakljuili neki Rankeovi tumai, da je ova

koncepcija objektivnosti bila u neku ruku bliska onoj koju zastupaju naivni
empiriari. Tu je mnogo vie rije o pogledu na svijet koji je od tada postao
poznat kao istoricizam. On je bio ojaan jednim brojem prethodnih koncep
cija karakteristinim za specifine djelove akademske zajednice Rankeovog
vremena. Radi razlikovanja karakteristinih koncepcija realizma" koji je taj
pogled na svijet gajio u to doba, i razlikovanja njegove line romantiarske,
idealistike i pozitivistike koncepcije ,,realizma, ja u ga definisati kao
doktrinarni realizam44. To inim zato to posmatram realizam kao perspek
tivu koja ne proistie iz bilo kakvih specifinih predubjeenja o prirodi svi
jeta i njenih procesa, ve iz pretpostavke da stvarnost moe biti realistiki"
doarana svjesnim i dosljednim nepriznavanjem formi u kojima se pojavlju
ju specifina moderna umjetnost, nauka i filozofija.

Epistemoloke osnove Rankeove istorijske metode

Cesto se ukazuje na to daje Rankeova koncepcija istorijskog tumaenja
i prezentacije uglavnom bila utvrena do otprilike 1850. godine, ali i da ni
ta znaajno nije promijenila ili razvila (u stvari, imala je tendenciju da se
degenerie u mehanicistiki primijenjeni sistem) u narednih tridesetak i vie
godina. Revolucije u periodima 1848-51. i 1870-71. nisu bitnije djelovale
na njega; nisu mu sugerisale postojanje bilo kakve slabosti ili sutinski nedo
statak u sistemu drutvene i kulturne organizacije koju je iskovala Evropa
tokom 1830-ih i 1840-ih kroz bezmalo dvije hiljade godina neprekidne bor
be. Komina vizija ostala je nezamraena, to je, uostalom, Drojzen jasno
vidio u svom uvaavanju Rankea 1868. godine.
U predgovoru u svojoj knjizi Istorija latinskih i germanskih naroda od
1495. do 1514, koja se pojavila 1824. godine, Ranke je tvrdio da je njegova
svrha pripovijedanje istorije narod ,,u njihovom skladu (Stem, 56-57). Ali
do shvatanja o tom skladu moglo se doi jedino kroz uzimanje u obzir odgo
varajuih pojedinosti. Doputao je daje njegova koncentracija na pojedino
sti" mogla stvoriti opor, nepovezan, bezbojan i zamoran" utisak o njegovoj
naraciji. Ali uzvieni ideal" kojem se njegov rad priklanjao, kao zbivanje
u svojoj ljudskoj jasnoi, skladu i raznolikosti", mogao se uoiti jedino kre
tanjem od pojedinosti ka generalnom, a nikada obrnutim redom (57). Kasni
je, u fragmentu napisanom tokom 1830-ih naroito je obratio panju na dva
naina dolaenja do znanja o ljudskim pitanjima" dostupnim isto sekularnoj
ljudskoj svijesti; to su bili: ono to je prolo preko percepcije pojedinosti" i
ono to je nastavilo preko apstrakcije". Prvi nain, kako on kae, bio je
metod" istorije; drugi je bio filozofski (58-59). Osim toga, ukazao je na to
da ono to je on osmislio u stvari predstavlja dva kvaliteta" bez kojih niko
ne moe pretendovati na katedru istoriara - a to su ljubav prema pojedino
stima radi njih samih", i otpornost prema autoritetu unaprijed predoenih
ideja" (59). Jedino e pomou refleksije o pojedinostima" opti tok razvit
ka svijeta... postati oevidan" (ibid.).
RANKE 167

Ovakav razvoj ne moe, meutim, da se okarakterie kroz one univer

zalne pojmove" pomou kojih filozof legitimno moe djelovati. Drugim rije
ima, zadatak istorije je promatranje onog ivota koji se ne moe uvideti
posredstvom jedne misli ili jedne rijei (60). U isto vrijeme, ne moe se po
rei da je svijet izloio dokaze o tome da njime upravljaju duhovne sile u
kojima pojedinosti istorije u krajnjem sluaju moraju nai svoj sklad u dije
lovima cjeline (ibid.). Prisustvo ovog ,,duha opravdalo je vjerovanje da je
istorija vie od puke predstave brutalnih sila. A priroda tog duha moe se
uoiti jedino uz pomo svijesti inspirisane religijom, u kojoj se ne moe tra
iti rjeenje za specifine istorijske probleme. Ali sublimirana forma tog re
ligioznog poimanja svijeta neophodna je radi valjanog uvaavanja dijelova i
njihovog odnosa sa cjelinom. Ranke je u tom smislu konstatovao (tokom
1860-ih) da izuavanje pojedinosti, ak i samo jednog jedinog zbivanja,
ima svoju vrijednost, ako je valjano odraeno... Ali... specijalizovano izu
avanje takoe e uvijek biti vezano za iri kontekst... Konani cilj - jo
uvijek nedosegnut - uvijek e biti i ostati koncipiranje i komponovanje jed
ne opte istorije ovjeanstva44(61).
Specijalizovano izuavanje moe, dabome, zamagliti jedinstvo cjelo
kupnog istorijskog procesa; meutim, naprosto nema potrebe, kako insistira
Ranke, da se plaimo da emo zavriti u nejasnim specifinostima sa koji
ma su bive generacije bile zadovoljne44. U stvari:
Posle uspjeha marljivo i efektivno izvedenih izuavanja preduzetih na
svakom meridijanu, ove specifinosti nisu vie mogle napredovati. Isto tako,
nismo se mogli ni vratiti onim apstraktnim kategorijama kojima su se ljudi ra
nije povremeno sluili. Svojevrsno nagomilavanje istorijskih biljeaka, sa po
vrnim sudom o ljudskom karakteru i moralnosti, isto tako nee biti u potpu
nosti dovoljno da nas dovede do podrobnog i zadovoljavajueg znanja [62].
Na taj nain, istorijski rad je istovremeno morao da se nastavi na dva
nivoa: na nivou traganja za efektivnim iniocima u istorijskim zbivanjima i
na nivou razumijevanja njihovih univerzalnih odnosa44. Shvatanje cjeline44
dok se pokorava diktatima egzaktnog istraivanja44 uvijek e biti i ostati
idealni cilj jer jedino to moe dovesti do vrsto zasnovanog razumijevanja
itave istorije ovjeka44. Istorijsko istraivanje nee patiti, zakljuio je on,
zbog svog odnosa sa univerzalnim44poto bi, bez tog odnosa44, ono omli-
tavilo44. U isto vrijeme, bez egzaktnog istraivanja, koncepcija o univerzal
nom degenerisae u sablast44. {Ibid.)
Ovakve primjedbe esto se citiraju kako bi ukazale na opseg do kojeg
je Rankeov ideal ugrozio metodoloke principe koji su ga vodili u njegovim
istraivanjima. Na primjer, fon Laue je pravio razliku izmeu krupnijih za
kljuaka u Rankeovoj istoriografiji, njegovih religioznih sugestija i filozof
skih ambicija da razumije boanske namjere istorije44, sjedne strane, i njego
ve metode44, s druge, tvrdei da je njegova metoda, za razliku od njegovih
zakljuaka i ambicija, uspjela da preivi. injenica je, kae fon Laue, da je
Ranke napustio veliku kolu istoriara sa njenim zajednikim standardima
objektivnosti. Svuda su akademski istoriari insistirali na potrebi kritikog
168 METAISTORIJA

izuavanja originalnih izvora, prodiranja u sve detalje, stvaranja generaliza

cija i sinteza osnovnih injenica. Oni se jo uvijek ne odvajaju od ideala
objektivnosti i zavisnosti istoriara od materijala koje izuava" (138).
Sve je ovo istina, ali ne ukazuje valjano na stepen do koga se objektiv
nost", kritiko izuavanje", prodiranje u detalje" i generalizacije osnov
nih injenica" dovode do koncepcije prirode istine i realnosti na kojima se
ovi krupniji zakljuci" - za koje je, pak, Ranke tvrdio da potiu iz njego
vog izuavanja materijala - uopte mogu opravdati. Rankeova izuzetna pro
duktivnost (njegova sabrana djela broje vie od ezdeset tomova), podjedna
ko odraava i visok standard istraivanja i talenat za narativnu prezentaciju,
i razumljiva je jedino u uslovima sigurnosti koji karakteriu njegova razma
tranja materijala i njegovu ubijeenost u valjanost miljenja kojima se sluio
pri razdvajanju znaajnih i beznaajnih istorijskih dokaza na kojima je radio.
U stvari, njegovo povjerenje u sopstveni kriterijum, ija je priroda osmilje
na i radi ukazivanja na razliku izmeu njegovog pristupa istoriji i pristupa
pozitivista, romantiara i idealista, bilo je ono to je skrenulo panju mnogih
istoriara - konzervativaca i liberala, profesionalaca i amatera njegovog vre
mena, pa je tako on postao model realistike" istorijske svijesti.
Ranke je intuitivno shvatio da istoriograflja novog doba, ako ve plani
ra da slui svrsi koju njene vrijednosti iziskuju, mora da otpone sa odbaci
vanjem metonimijskog modusa kroz svoje mehanicistike koncepcije uzro-
nosti i kroz sopstvene ironijske implikacije u sferi vrijednosti i uzvienih
ideala. Ovo odbacivanje nije se moralo formalno braniti poto ga je Herder
ve unaprijed opravdao. tavie, Revolucija i reakcija su potvrdile bankrot-
stvo svakog apstraktnog pristupa drutvenoj realnosti, dok je romantizam
demonstrirao zasnovanost iracionalnih impulsa kod ovjeka i u njegovoj po
eziji i umjetnosti. Meutim, istorijska misao nije se mogla okrenuti poglavi
to metaforikom modusu karakterisanja istorijskog polja, pa se i dalje zala
gala za svoj nauni" nivo koji je Ranke inae prepoznavao kao sutinski
potreban ako joj se ve moralo dozvoliti da uspostavlja autoritet koji bi bio
vei od pukog subjektivnog miljenja. U isto vrijeme, ona se nije smjela isu-
vie urno ubaciti u sinegdohiki modus shvatanja koji je, u stvari, odobra
vao traganje za formalnim usklaenostima u istorijskom sistemu, pri tom ne
odraavajui bilo kakvu potrebu za jaanjem napada idealizma, koji bi za
njega bio nita manje fatalan od nasrtaja samoga romantizma. Ranke je zato
unaprijed predoio istorijsko polje u modusu metafore, koji potvruje
osnovni interes za zbivanja u njihovim pojedinostima i jedinstvenostima, u
njihovoj ivopisnosti, boji i raznolikosti; on zatim predlae usvajanje svog
sinegdohikog shvatanja kao polja formalnih usklaenosti i kao krajnji sklad
na koji bi upuivala i analogija sa prirodom dijelova. Ovo nije Rankeu samo
olakalo traganje za univerzalnim uzrocima i zakonima koji vladaju u odno
sima u istoriji izuavanoj u okvirima sinhronike (pozitivistike) ili dijalek
tike (hegelijanske) orijentacije, ali mu je dozvoljavalo da vjeruje da naj-
uzvienija vrsta tumaenja kojoj istorija moe strijemiti jeste narativna de
skripcija istorijskog procesa. Ranke, meutim, nije uoio d aje mogue pro
RANKE 169

sto odbaciti romantiki pristup istoriji u ime objektivnosti, ali da je, dok se
god istorija zamilja kao tumaenje naracijom, nuno da se njome uspostavi
arhetipski mit ili, ponajpre, struktura zapleta pomou koje bi se naraciji mo
gla dati forma.

Istorijski proces kao komedija

Komini mitos je posluio kao struktura zapleta za veinu Rankeovih
istorijskih radova i kao okvir u kome je svaki od njih mogao biti koncipiran
kao pojedinani akt u makrokozmikoj drami. Ovaj mitos je dozvolio Ran-
keu da se usredsrijedi na pojedine detalje u scenama o kojima je on pripovi
jedao, ali i da sa nesmanjenim samopouzdanjem nastavi kroz poplavu doku
menata do sigurne selekcije onih znaajnih i onih koji su, kao dokazi, bezna
ajni. Njegova objektivnost, kritiki principi, tolerantnost, kao i podjednak
stav prema svim stranama u sukobima na koje je nailazio u istorijskim zapi
sima ostvarivali su se u sve zgusnutijoj atmosferi unaprijed predoenog me-
taistorijskog istorijskog polja kao skupa sukob koji se neminovno moraju
okonati u usklaenim razrijeenjima u kojima je ,,prirodu najzad izguralo
drutvo" koje je u isti mah i pravino i stabilno. Tako, u svom eseju Veli
ke sile Ranke pie:
Svjetska istorija ne predstavlja onakvu haotinu vrevu, ratobomost i ne
planiranu sukcesiju drava i naroda kao to to na prvi pogled izgleda. Isto ta
ko, ni esto dubiozni napredak civilizacije nije njeno jedino obiljeje. Tu po
stoje sile, uistinu duhovne, plodne i kreativne sile, u stvari sm ivot, kao i
moralna energija iji smo razvoj u stanju da vidimo. One se ne mogu definisati
ni uklopiti u apstraktnu terminologiju, ali ih istoriar moe promatrati i prou
avati... One se odmotavaju, osvajaju svijet, pojavljuju u raznim formama, su
kobljavaju se, kontroliu i nadjaavaju jedna drugu. Upravo u njihovoj inter
akciji i sukcesiji, u njihovom trajanju, prilikom njihovog pada i podmlaiva-
nja, dolazi do njihovog irenja ka veoj potpunosti, uzvienijoj bitnosti i stup
nju u kome lei tajna svjetske istorije [fon Laue izd., 217],
Ovdje je metafora koja preovlauje oito organicistika, dok je nagla
sak na samom procesu; ali navedeni proces se ne sastoji od prostog nastanka
i umiranja stvari u njihovom vremenu. Smo vrijeme ima vrijednost zahva
ljujui percepciji napretka prema cilju, ak i ako sm taj cilj ostaje nenazna-
en i karakterisan jedino kroz formalnu povezanost i optu usklaenost.
Kraj ili cilj cjelokupnog razvoja je, meutim, odreen u Rankeovom
Dijalogu o politici". Ukazujui na pojedine nacionalne drave koje su se
formirale u duem vremenskom periodu, od srednjovjekovne ere pa do Re
stauracije, Ranke se posluio metaforom nebeskog sistema kako bi prikazao
ishod istorijskog procesa u Evropi.
Ove mnogobrojne odvojene teritorijalno-duhovne zajednice podstaknute
moralnom energijom, rastui nezadrivo, napreduju kroz sva previranja svijeta
prema idealu, svaka na svoj nain! Gledajte ih, ta nebeska tijela, u njihovim
ciklusima, u njihovoj zajednikoj gravitaciji, u njihovim sistemima [180]!
170 METAISTORIJA

Ovdje je organicistiki uvid, iskorien za karakterizaciju procesa rasta

i razvoja, prepustio mjesto mehanistikoj, daleko adekvatnijoj karakterizaciji
sistema ravnotee. Slika solamog sistema bolje izraava kontinuitet kretanja
u sistemu. Istorija se ne zavrava u Rankeovoj eri, ali su u njoj karakteristi
na kretanja bitnih prava i organizacija. Re je o kretanju u ijim je granica
ma ostvaren sistem veza koji se, sm po sebi, vie ne moe percipirati kao
izmijenljiv.
Ranke je vrijeme prije Francuske revolucije shvatio kao period u kome
odgovarajue sile prvenstveno nastoje da pronau svoje pravo mjesto u si
stemu. Sm sistem se sastoji, ili se sastojao, od kompleksa sukoba i posredo
vanja. Ranke je osmislio svoje doba kao postrevolucionamo, kao eru u kojoj
je sistem najzad stvoren i u kojoj je postao konano samostalan mehanizam.
Kretanje, rast i razvoj osmiljeni su tako da traju, ali na osnovi znatno druga
ijoj od one koja je postojala prije no to su svi elementi konano konstitui-
sani. Drutvo je najzad zamijenila priroda kao medij u kome je istorija mora
la funkcionisati da bi ostvarila svoj stalni cilj - dostignue punopravnog o
vjeanstva.

Gramatika istorijske analize

Za Rankea je istorijski proces, sam po sebi, kao bitno drugaiji od
ukupnog svjetskog procesa, predstavljao stabilno polje (iju je stabilnost ga-
rantovao Bog), naseljeno razboritim jedinicama (ljudskim biima, koja je,
pojedinano, stvorio Bog) koje se udruuju i kombinuju u zasebne entitete
(ljude, koje takoe pojedinano stvara Bog), koji zauzvrat tvore specifine
institucije (crkve i drave) iji je cilj ostvarenje sopstvenih sudbina kao
nacij. Ljudska bia, kao pojedinci, stvorena su da bi njima vladala prirodna
ili ivotinjska strast koja ini da su prirodno neorganizovani i destruktivni.
Meutim, po Rankeu, u dvijema institucijama - crkvi i dravi, omogueni su
instrumenti kojima se besciljne energije ovjeka mogu kanalisati u ljudski
korisne projekte.
Ranke se nije zatrpavao beskorisnim spekulacijama o porijeklu crkava i
drava, kao ni o nainima na koji su one stvarane u samim poecima. Gene
ralno koristan karakter ove dvije institucije posmatrao je kao istorijsku i
njenicu, istinu utvrenu ne samo kroz istorijsku refleksiju ve i kroz svaki
danje iskustvo. Intimno je bio uvjeren da je ove institucije utemeljio Bog
kako bi nametnuo red neorganizovanom ovjeanstvu. Isto tako mislio je da
je nepristrasno izuavanje istorije potvrdilo uglavnom blagonaklonu ulogu
ove dvije institucije u ljudskom ivotu koja pokornima nagovijetava njiho
vo boansko porijeklo. Nije, meutim, bilo neophodno vjerovati u njihovo
boansko porijeklo da bi se cijenila njihova komandna funkcija u ivotu lju
di. Te dvije institucije predstavljaju jedine imperativne principe u vremenu
istorije; upravo preko njih ,,ljudi mogu usmjeravati svoje duhovne i fizike
energije prema konstituisanju samih sebe kao ,,nacije.
Tako zamiljene, sile reda i nereda izraene kao osnovni termini u
svjetskom procesu dobijaju svoje istorijske forme u crkvama i dravama na
RANKE 171

jednoj strani i u ljudima na drugoj. Ove kategorije ne iskljuuju jedna drugu,

jer crkve i drave rukovode ljudskim biima kao to ljudi dijele meu sobom
zajedniko mjesto ivljenja i zajedniku kulturu kroz jezik, specifine obia
je i pravila ponaanja, i slino. Posljedica ove injenice jeste da crkve i dra
ve ne djeluju uvijek u ime principa poretka i mirnodopskog napretka, ve s
vremena na vrijeme nastoje da prekorae prirodne sfere svoje vlasti. Na pri
mjer, kler moe pokuati da prigrabi dravnu vlast, to dovodi do toga da
politika snaga naroda primjetno opadne. Isto tako, dravnici mogu pokuati
da prisvoje sav duhovni autoritet, pa tako sva duhovna energija naroda spla
sne, a privatni ivot graana i moralnosti uopte postanu izopaeni. U takva
vremena nacija upada u graanski razdor i priziva osvajae iz susjednih dr
ava koje su postigle daleko adekvatniju ravnoteu politike i crkvene vlasti
kroz usklaenost svojih specifinih nacionalnih ,,ideja. To im daje bolju
mogunost stvaranja jedinstvenije forme i smjera i jaa njihov uroeni im
puls za rastom i irenjem na raun oslabljene nacije. I ukoliko tako ugroena
nacija ne pribegne rezervama svojih duhovnih i fizikih snaga u slinim kri
znim periodima, ne uvede reforme i ne promijeni odnos izmeu crkvenih i
politikih institucija (to zahtijeva njena vodea ,,ideja), dolazi do sveop-
teg kraha, i ljudi te nacije iezavaju iz istorije, da se nikad vie ne pojave.
Specifina koncepcija drave ili crkve moe pridobiti i preteranu mo
nad imaginacijama ljudi na svim stranama, proirujui se izvan granica naro
da kome ona odgovara i uspostavljajui se kao univerzalna crkva (kao to
je Rimokatolika) ili univerzalna drava" (kao to je Sveto rimsko carstvo
njemake narodnosti Sacrum Imperium...). Ovo se, kako je vjerovao Ran
ke, u stvari i dogaalo u srednjem vijeku, to je - kako on kae - dovelo do
usporavanja mirnodopskog napretka" i razvoja ljudi u nacija, kao i do tavo
renja kulture u gotskoj pomrini kolebljivosti i straha. No, na kraju, pojavili
su se reformatori meu onim ljudima koji su inili evropsku civilizaciju koji
su slono napali ideju o univerzalnoj crkvi i univerzalnoj dravi. tavie,
dok su se drali sutinske istine o hrianskoj religiji i sutinskog jedinstva
evropske kulture, ovi reformatori su stvarali forme crkvene i politike orga
nizacije i njihovih meusobnih odnosa koje su odgovarale specifinim potre
bama samih naroda, u skladu sa njihovim posebnim nacionalnim idejama11.
To je bio pravi znaaj renesanse i reformacije, kao i perioda vjerskih ra
tova koji su potom uslijedili. U tom periodu iskrsla je ideja" o naciji kao o
samosvjesnom vladajuem principu naroda Evrope koji su sami ustanovili
svoje posebne nacije sa jedinstvenim istorijskim sudbinama, utemeljivi svo
je crkve i drave u smjeru sopstvenih energija kanalisanih racionalnim i
ljudski korisnim metodama.

Sintaksa istorijskog deavanja

im su se evropski narodi konstituisali u nacije, sa crkvama i dravama
prikladnim njihovim specifinim potrebama, u generalnom evropskom kon
tekstu meusobnog dijeljenja prema vjerskim i kulturnim atributima, evrop-
 172
METAISTORIJA

ska civilizacija zala je u kvalitativno novi stadijum istorijskog razvoja. Ute-

meljivanje evropskih naroda u razliite nacionalne drave stvorilo je predu-
slove za pojavu potpuno autonomnog, progresivnog i samoreguliueg siste
ma kulturne organizacije. im su ,,ideje o raznim nacijama postale pristu
pane evropskim narodima, automatski je ustanovljena kontrola regulisanja
meunarodnih odnosa, kao i kontrola crkve i drave u nacijama, sjedne stra
ne, i meu tako konstituisanim nacijama, s druge. Takav sistem nije u potpu
nosti funkcionisao gotovo tri vijeka i, prije nego to je bio usavren, morao
je pretrpjeti napade sekularnih savremenika starijeg, srednjovjekovnog, uni-
verzalistikog koncepta drutvene organizacije, kao i pokuaje evropske, pa
ak i svjetske hegemonije politikih voa kao to su Karlo V, Filip II, Luj
XIV, jakobinci i Napolon. Ali ove pretenzije na politiku hegemoniju bile
su osujeene funkcionalnou principa raznolikosti u jedinstvu koji je
Ranke shvatio kao poseban modus drutvene organizacije evropskog sistema
nacionalnih drava. Ovaj modus je naao svoj oevidni izraz u principu rav
notee moi kao nunoj posljedici nacionalne diferencijacije.
Kao to je nacija pronala u svojoj ,,ideji mehanizam za podeavanje
unutranjih odnosa - meu ljudima, crkvom i dravom, tako je i ,,ideja o
Evropi funkcionisala kao vladajui mehanizam za prilagoavanje spoljnih
odnosa raznih ,,nacija koje su se oformile iz amorfnog i heterogenog svijeta
srednjeg vijeka. Za razliku od mnogih arhainih konzervativaca koji su u
Francuskoj revoluciji vidjeli samo zlo, Ranke je smatrao d aje mnogo dobra
proisteklo iz nje. Na primjer, kao rezultat Revolucije, nacije su dole do ko
nanog stadijuma samosvijesti; velike sile su nale zajedniku svrhu u odr
avanju sopstvenog statusa meu ostalim velikim silama, a evropska civili
zacija je konano zala u sopstveni milenijum, gdje je mirnodopski napre-
dak mogao biti neogranien, i bez realnog straha od revolucije u nekoj na
rednoj taki istorije, ili od ratova i totalnog unitenja koje bi dolo spolja.
Zbog toga je, u uvodu svog eseja Velike sile, Ranke napisao: Ako je
glavni dogaaj u stogodinjem periodu prije Francuske revolucije bio uspjeh
velikih sila u odbrani evropske nezavisnosti, glavni dogaaj perioda od toga
vremena bila je injenica da su nacionalnosti bile podmlaene, reaktivirane i
nanovo razvijene (215). Njegovo doba doivjelo je veliko izbavljenje, ne
samo u smislu razdvajanja nego prije svega u smislu kreativnog objedinjava
nja. Nije dovoljno rei d a je izbavljenje izazvalo nastanak velikih sila. Ono
je takoe obnovilo fundamentalni princip svih drava i svih religija i zakona,
i udahnulo novi ivot u principe svake pojedine drave (216).
ini se da je, za Rankea, konstituisanje zakonodavno autonomnih naci
onalnih drava, ujedinjenih u veem krugu odnos samoregulativne sile,
predstavljalo kraj istorije, onaj kraj koji su ljudi poznavali u to doba. Ukrat
ko, istorija se za njega okonala u sadanjosti; sa utemeljenjem Evrope sre
dinom devetnaestog vijeka, utvrena je i osnovna forma itavog budueg
razvitka. Sistem se nalazio u gotovo savrenoj ravnotei; s vremena na vrije
me iziskivana su podeavanja, kao to je i Njutnov sistem imao potrebu za
intervencijama nebeskog sajdije koji bi ga povremeno izbadario, i ta pode
RANKE 173

avanja bi obino imala formu neregularnih javnih metea ili kratkotrajnih

ratova meu dravama.
Oigledno je da se Rankeova koncepcija evropskog istorijskog razvoja
moe odvojiti od postulata njegovog opteg pogleda na svijet ocjenjenog
kao tumaenje ili shema organizovanog izuavanja evropske istorije. I, pri-
mjenjui njegovu metodu izvornog kritikovanja i objektivnog odreivanja
injenica, neki drugi istoriar mogao bi diskutovati sa njim o komponentama
istorijskog polja i odnosima meu njima. Sm Ranke bio je blagonaklon pre
ma kritiarima njegovog rada koji su panju usmjeravali ne samo na inje
nice" koje je on previdio prikazujui pojedine periode, drave, pojedince,
ideje, i tome slino - ve i na kategorije injenica, kao to su ekonomske,
koje njegov sistem izvorno nije prihvatao. Meutim, bitno je priznati da je
jedan element u njegovom sistemu istorijskog tumaenja funkcionisao vie
kao istorijski podatak: to je bilo njegovo stanovite o ideji nacije".

Semantika istorijskog tumaenja

Preopimost moje karakterizacije stanovita" o ideji nacije" diktira
na je funkcijom kojoj ovo stanovite slui u Rankeovom sistemu, poto
ideja nacije" nije samo jedna meu mnogim idejama o nainima organi-
zovanja ljudskog drutva. U pitanju je jedini zamislivi princip njihove or
ganizacije koja je namijenjena ostvarenju mirnodopskog napretka".
Ukratko, ideja nacije" je za Rankea bila ne samo podatak, ve i vrijed
nost; tavie, bio je to princip ija je primjena mogla sve u istoriji podrediti
pozitivnom ili negativnom znaenju. Ranke je nastanak ideje nacije" ob
znanio kao rezultat vjene i nepromjenljive misli boje. Konstatovao je da
ljudi mogu doi i proi, da crkve mogu nastati i nestati i da drave mogu
niknuti i ieznuti. Istoriarev zadatak je zato da uknjii i pribiljei njihovu
prolaznost i da ih kasnije rekonstruie u njihovoj jedinstvenosti i skladu.
Ali doi do njihove sutine, percipirati njihovu jedinstvenost i sklad, znai
uhvatiti ideju" koja ih je vodila, koja im je dala njihovo bivstvo, njihovu
istorijsku egzistenciju, i nai objedinjavajui princip koji je od njih napra
vio neto prije nego tagod. Ovo je omogueno samo zato to je ideja"
nacije bezvremena i vjena.
Meutim, u principu, ova ideja" se moe spoznati samo ako je ostva
rena u odreenoj istorijskoj formi - to jest, samo onoliko koliko ljudi doista
uspiju u formiranju odreene nacije. Ovo nagovjetava da svi ljudi i sve ci
vilizacije koji jo uvijek nisu stigli do faze samospoznaje u formi nacionalne
drave egzistiraju u nekoj vrsti protoistorijske noi prije dolaska odgovaraju
e istorijske zore u modemu evropsku istoriju u esnaestom vijeku. Prinose-
i ovu drevnu metaforu njenom loginom zakljuku, slijedi daje podne isto
rije locirano u Rankeovoj sopstvenoj sadanjosti, kada je, iz trauma Revolu
cije, samoregulativni sistem u potpunosti konstituisanih evropskih nacional
nih drava dostigao svoju krajnju formu. Ukratko, Ranke je od realnosti
sopstvenoga doba nainio ideal za sva vremena. On se zaloio za mogu
nost istinske transformacije, revolucije i konvulzije, samo za doba koje je
 174 METAISTORIJA

prethodilo njegovom; ali je zato budunost za Rankea bila poglavito neodre

eni produetak njegove vlastite sadanjosti.
Posto je stvaranje sistema samoregulativnih nacionalnih drava za Ran
kea bio cilj prema kome cjelokupno kretanje mora konano da strijemi - bi-
1 je potrebno da se svaka druga forma drutvene organizacije smatra nesa
vrenim pokuajem ostvarenja onoga to je ovjek uistinu postigao tokom
svoje egzistencije. Sljedstveno tome, morao je primijetiti da, im je sada
njost zadobila svoje obrise, nikakve dalje forme drutvene organizacije ne
smiju isplivati na vidjelo. Poput Hegela, Tokvila i Marksa, jedina mogua
forma drutvene organizacije koju je on mogao zamisliti, bila je internacio
nalna, ili transnacionalna, zasnovana na nekom kosmopolitskom ili univer
zalnom principu. On je, meutim, iskljuio ovu mogunost polazei od ade-
kvatnosti same istorije: takve univerzalne forme bile su iskuane u srednjem
vijeku - u univerzalnoj crkvi i Svetom rimskom carstvu - Sacrum Imperium
- kada je otkriveno da su manjkave, pa su zato naputene. Ranke je doputao
mogunost da se nanovo uspostave ove univerzalistike forme zajednice; i,
tavie, vidio je te pokuaje u pojavi liberalizma, demokratije, socijalizma i
komunizma. Smatrao je, ipak, da su ti pokreti, nalik ratu, slabe prilike za ja
anje i dalju artikulaciju vjeno odrive nacionalne ,,ideje.

Konzervativne implikacije Rankeove ideje o istoriji

U delu Razgovori o politici (Politische Gesprache) Ranke kae da rato
vi ne odreuju forme unutranje politike organizacije14, ve samo njihove
modifikacije". U radu Velike sile, pak, uporedio je svoje sopstveno doba
sa erom helenizma. Helenistiki period, pie on -
...omoguuje brojne slinosti sa naom visokorazvijenom optom kulturom,
vojnom naukom i djelovanjem u interakciji sloenih meunarodnih poslova,
kao i sa velikim znaajem trgovakih interesa i finansija, industrijskim rivali
tetom i cvjetanjem egzaktnih nauka zasnovanih na matematici. Ali te
[helenistike] drave, stvorene poduhvatima jednog osvajaa i razdorom meu
njegovim nasljednicima, nisu posjedovale niti su bile u mogunosti da ouvaju
bilo koji pojedinani princip egzistencije. One su prosto bile zasnovane samo
na vojnicima i novcu. I upravo su se zbog toga te drave ubrzo raslojile i ko
nano iezle [217],
Odudarajui od toga, Rankeovo vlastito doba bilo je okrijepljeno krea
tivnom moi moralne snage i principa nacionalnosti11. ta bi nastalo od
naih drava, upitao je, da nikada nisu dobile novi ivot posredstvom naci
onalnog principa na kojem su i zasnovane? Nepojmljivo je da bez toga bilo
koja drava uopte moe postojati.41 (Ibid.) Na taj nainje shvatljivo, nago
vijestio je Ranke, da sve dok se princip nacionalnog samoidentiteta moe
odravati, sistem samoregulativnih drava takoe nastavlja da postoji.
Ranke istie da istoriar, kad pie istoriju, treba to da ini tako da do
slovno uvruje princip nacionalnosti kao jedinu mjeru zatite od pada u
varvarstvo. I, u pasusu koji je kasnije odstranio iz sopstvenog izdanja Sabra
RANKE 175

nih djela, objanjava da bi za njega pria o sistemu nacionalnih drava, sli

no razgovoru bogova, mogla trajati zauvijek. A na pitanje da li je sistem na
cionalnih drava moda omeo razvoj svjetske zajednice, on odgovara da sa
ma civilizacija zavisi od razliitosti i podjela.
Neugodna jednolinost postojala bi jedino ako bi razliite knjievnosti
dopustile da njihovi junaci budu zdrueni u jedno. Nikako, poto jedinstvo
svega mora poivati na nezavisnosti svakoga ponaosob. Jedino tada oni mogu
podsticati jedni druge, poletno i zauvijek, bez ikakve dominacije ili povreiva
nja drugih.
Isti je sluaj i sa dravama i nacijama. Odluna, pozitivna nadmonost
jedne moe donijeti katastrofu ostalima. Mjeavina svih njih moe unititi su
tinu svake ponaosob. Iz odvajanja i nezavisnog razvoja izdie se istinski
sklad [218], '
Ukratko, Ranke nije doputao mogunost novih formi zajednica u koji
ma ljudi mogu biti politiki ujedinjeni i osloboeni ogranienja koja nameu
nacionalne drave i crkve. To je ujedno i mjera i forma njegovog konzervati
vizma. Poto ideja nacije funkcionie kao apsolutna vrijednost u njegovoj
teoriji istorije, upravo ova stanovita o univerzalnosti i individualnoj slobodi
sagledana su kao alternative same istorije. One su identifikovane - kao i kod
Kamija kasnije - sa principima totalitarizma, sjedne strane, i anarhije, s dru
ge. I, slino tome, ideja nacije funkcionie tako da obeshrabri bilo kakvu
(drutveno-naunu) potragu za univerzalnim zakonima ljudskog udruivanja
i ponaanja. Takva potraga bi neminovno dovela u pitanje vrijednost nacio
nalno obezbijeenih karakteristika i iziskivala da sama ideja nacije bude
tretirana jedino kao ideja. Drugim rijeima, to bi iziskivalo da ideja nacije,
u stvari, bude shvaena kao ono to i jeste, to jest kao koncept udruivanja
koji je zadobio oblik u odreenom periodu u svjetskoj istoriji, u odreenom
vremenu i mjestu. To je, pak, pretpostavljalo specifinu institucionalnu i
kulturnu formu izmeu esnaestog i devetnaestog vijeka, koja je, prema to
me, razumljivo mogla prepustiti mjesto nekom drugom konceptu ljudskog
udruivanja kao to su klasa, rasa, ili isto ljudskoj sposobnosti za sublima
ciju ovjekovih destruktivnih energija u budunosti.
Ranke je ljudske probleme smatrao rjeivim samo u kontekstu nacije i
institucija formiranih u naciji zbog onih ograniavajuih impulsa koje je on
smatrao neopozivo destruktivnim u neposrednim formama njihovog izraa
vanja. On je smatrao da sve to prijeti crkvenom autoritetu (kao to su mate
rijalizam i racionalizam), ili dravnom (kao to su socijalizam, komunizam,
ili ekumenska religija), radi o glavi i samoj civilizaciji. Svaki pokret koji bi
vjeru ogmuo osloboenom ljudskom prirodom on je vidio kao jedva neto
vie od sentimentalnog humanitarijanizma. I, sve dok su takvi pokreti nasto
jali da se utemelje revolucionarnim sredstvima, on je na njih gledao kao na
sile zbog kojih su drava i crkva bile stvorene da bi ih potiskivale.
Na taj nain, sve dok je Ranke posmatrao crkvu i dravu, na jednoj
strani, i narod na drugoj, kao neto garantovano u svom sistemu i kao racio
nalne entitete sa vidljivim i odredivim karakteristikama, kao i sve dok je na
 176 METAISTORIJA

lagao istoriarima da prepoznaju naine pomou kojih se ovi entiteti udruu

ju radi formiranja nacionalne zajednice pomou pojedinanih nacionalnih
,,ideja kao svojim principima formiranja, njegov ideal objektivnog14istorij
skog traganja bio je savreno zadovoljavajui. Ali, kad god su u istorijskim
zapisima o entitetima kao to su drave, crkve, narodi i nacije navoeni vie
kao problemi11 nego podaci11, njegova empirijska metoda nikako nije mo
gla funkcionisati. Istorijsko traganje moglo se nastaviti na osnovu Rankeove
metode samo tamo gdje su drutvene upravljake strukture prilino jako
utvrene i u stanju da ponude svoje koncepcije prave prirode ovjeka, dra
ve i crkve kao prethodno afirmisano pravilo istoriarevog prouavanja. Ta
mo gdje to nije bio sluaj, gdje takve strukture jo nisu poele da se formira
ju ili gdje nisu poele da slabe ili se kolebaju, i gdje su principi drutvene or
ganizacije prestali da budu oigledni, dok je problem najbolje forme ljudske
zajednice stavljen u prvi plan bile su potrebne druge metode za istraiva
nje sadanjosti i prolosti i druge koncepcije karakterisanja istorijskog pro
cesa. Traganje za ovim drugim metodama i koncepcijama dovelo je do stva
ranja novih drutvenih nauka u posljednje tri decenije devetnaestog vijeka.
Ove nove drutvene nauke, po pravilu, bile su upletene u istorijske proble
me, ali su bile podjednako agresivne i u onome to je u to doba poelo da se
naziva istorijskom metodom. U to vrijeme, naime, istorijska metoda je bila
rankeovska metoda, ne samo zbog svog naivnog indukcionizma, nego, prije
svega, zbog svoje pretpostavke d aje nacija jedino mogua (i poeljna) jedi
nica drutvene organizacije, ali i zbog predubjeenja da, shodno tome, naci
onalne grupe predstavljaju jedine izvodljive jedinice istorijskog istraivanja.

Istorija emplotovana kao komedija

Ostae zabiljeeno da je u jednom smislu Rankea mnogo lake podredi
ti generalnoj karakterizacij i nego Milea, a opet, u drugom smislu, to je pro
sto tee. U pitanju je injenica daje struktura zapleta istorije, data u modusu
komedije, formalno koherentnija na narativnom nivou prie nego na roman-
tikom. Zaplet u Mileovoj istoriji Francuske odnosi se na postepeni uspon
protagoniste (francuskog naroda) do punog smisla njegove sutinske prirode
i punog, iako prolaznog, dostignua njegovog sutinskog jedinstva usmjere
nog protiv struktura koje koe - linosti, institucije i tradicije - i koje nasto
je da onemogue njegov rast i samoostvarenje. Ali istota ovakvog uzlaznog
poretka zamraena je metaforikim karakterizacij ama njegovih komponena
ta, gdje svaka mora biti blistavija, ekstremnija, sveobuhvatnija i intenzivnija,
kako bi vjerno prikazala vii stadijum na koji protagonista stie svakim svo
jim trijumfom. Stavie, poto je Mile napisao istoriju o ovom uzlaznom
procesu vienom kroz njegovu kulminaciju, uz svijest o kasnijem padu sa
doivljenog vrhunca zbog izdaje ideala Revolucije - trud da se osvoji isto
ta, blistavost i svetost vrhunskog trenutka mogao je uspjeti samo kao naj-
lzvitoperenija poetska projekcija na poslednjoj obali na kojoj su se sama zbi
vanja izvorno i dogodila.
RANKE 177

Kao Ranke, i Mile je bio istoriar doba restauracije, iako je on doivio

taj period istorije o kome je pisao na nain koji je bio dijametralno suprotan
Rankeovom doivljaju iste te ere. Onim to je Mile iskusio kao pad od utvr
enog ideala kao postkoitusnu depresiju, figurativno govorei, Ranke se na
slaivao kao ispunjenjem, i to u doslovnom smislu te rijei. Nije tu bila rije,
kao u Mileovoj koncepciji revolucionarnog trenutka, o taki na kojoj je po
stignut sklad uklanjanjem vetaki postavljenih prepreka da bi se zabranila
unija naroda sa samim sobom, koliko o istinskoj integraciji elemenata u pret
hodnom svojevrsnom meusobnom sukobu, u sklopu jedne vie forme zajed
nice - nacionalne drave, i jednog meunarodnog sistema u kome svaka naci
onalna drava ima svoje mjesto i funkcionie kao neophodni dio cjeline.
Organicistiko poimanje istorijskog procesa koje je ponudio Herder jo
je bilo prisutno u Rankeovom radu u vidu metafore kao metode shvatanja
procesa kao cjeline. Ali je ono bilo podvrgnuto kominoj strukturi zapleta
prema kojoj priu o evropskoj istoriji treba razumjeti kao priu u kojoj se
nudi sasvim odreeno znaenje. Ovakva struktura zapleta je sama po sebi
sloenija od one koja je obeleila znaenje Mileovih romantikih istorija.
Mile je emplotovao istoriju u vidu manihejskog sukoba u kome su pro
tagonista i antagonista sklupani u smrtnoj borbi i u kojoj jedan ili drugi mo
raju biti eliminisani kako bi pria dola do svoje kulminacije i postala mani
festacija iskupljenja ili osude. Meutim, Ranke je smjestio predstavu sukoba
u poimanje irih jedinstava koja proistiu iz borbe izmeu protagoniste i an
tagoniste, naglasivi pri tom ta e drutveni poredak uopte dobiti injeni
com postojanja same te borbe. Predodba o konanom jedinstvu ovjean
stva premjetena je do take na samom kraju istorijskog vremena, sa ciljem
da slui kao vizuelizovani cilj koji vjera ili imaginacija mogu osmisliti ne bi
li proces potjerali u svom smjeru. Primami znaaj je, pak, dodijeljen forma
ma drutvenog sklada preteno postignutom u institucijama i nacijama stvo
renim u procesu milenijumskog sukoba koji je trajao od kasnog srednjeg vi
jeka do same restauracije.
Trostruko kretanje komedije iz stanja oiglednog mira, kroz otkrivanje
sukoba, do razrijeenja sukoba u upravljakoj strukturi iskreno miroljubivog
drutvenog poretka, dozvolilo je Rankeu da predstavi, samopouzdano i ubje-
dljivo, glavne jedinice vremena u koje se ukupni istorijski proces moe
smjestiti. injenica da se privremeni proces moe isto tako sigurno emploto-
vati uvjerila je Rankea da prihvati politike i drutvene forme svog vremena
kao ,,prirodne jedinice istorijske analize pomou kojih se mapa istorijskog
polja moe smatrati prostornom ili sinhronijskom strukturom.
Zapadnoevropska civilizacija podijeljena je u svoje latinske i germanske
sektore kulture, a oni se dalje dijele u razne porodice jezik. Ove porodice
evropskih jezika slue kao osnova simbiotske veze izmeu kulture i prirode
prema kojoj se narodi konstituiu. Zatim, u samim nacijama stvaraju se speci
fine forme politikog i crkvenog organizovanja koje odgovaraju karakteristi
nim vrlinama i snazi raznorodnih naroda. Meu samim nacijama, pak, stvaraju
se svojevrsni modaliteti vez - izraenih u ideji ravnotee sila - kao sredstvo
 178
METAISTORIJA

na koje ukazuju svi sukobi meu nacijama. Dijelovi se analiziraju poto su iz

dvojeni iz cjelina, a onda se cjeline ponovo stvaraju iz dijelova u toku naracije
koja je realno napisana, tako da se postepeno otkrivanje odnosa dijelova prema
cjelinama doivljava kao objanjenje uzroka stvarnih dogaanja.
^ Modus tropoloke karakterizacije koji odgovara ovim strategijama ob
janjavanja i tumaenja jeste sinegdoha. Metodoloka projekcija44 ovog tro
pa jeste onaj organicizam koji su moderni poslenici istorijske misli identifi-
ovali kao lstoricizam44 (Historismus). Rankeova objanjenja uzroka stvar
nog dogaanja stvari neodoljivo podsjeaju na Mileova, na nivou na kome
je dogaaj koji treba objasniti smjeten u linom kontekstu identifikacije
svih vlakana koja zbivanju daju teksturu44 odreene pojedinosti. Ali karak-
terizacija datog konteksta - kao to je onaj u kome se govori o srednjem vi
jeku , ili o reformaciji44, ili o sedamnaestom vijeku44, i tako dalje - otkriva
itaocu smisao niza formalnih povezanosti kroz koje akcija napreduje suge-
nsuci integraciju dijelova sa veom istorijskom cjelinom, to je, pak, forma
same evropske civilizacije u njenom krajnjem stadijumu.
Kao to naracija sadri elemente prie koji omoguuju odgovore na pi
tanja sta se dalje dogodilo44 i kako je sve ispalo na kraju44, takoe se i tu
maenje kree na dva nivoa. Najednom nivou pitanje ,,ta se dogodilo44 do-
bija odgovor u ukljuivanju odreenog dogaaja ili skupa dogaaja ime se
stvara utisak bogate teksture zbivanja koja nije podlona bilo kakvom nomo-
loskom tumaenju. Na drugom nivou, na pitanje zbog ega se neto dogo
dilo onako kako se dogodilo44, odgovara se kretanjem iz jednog ve formira
nog konteksta do drugog kako bi se prikazala potpunija integracija pojava u
svakom uzastopnom stadijumu - i to u modusu organicizma. Poricanje da
torma nad formama moe biti poznata istoriaru ima efekat jaanja posljed
njeg stadyuma procesa, onoga u kome je postavljena ve postignuta formal
na usklaenost lstoriarevog sopstvenog vremena sa statusom generalno
pretpostavljenog telosa, kraja, ili svrsishodnosti svih prethodnih stadijuma.
Ukratko, storijsko polje se izvorno posmatra kao kompleks ratrkanih zbi
vanja vezanih jedno za drugo samo vlaknima i koncima koji od njih ine go-
blensku mreu zbivanja - kontekst u maniru meusobnih vez. Polje se po
tom obiljeava u vidu strukturalnih abloni integrisanih cjelina koje odlikuje
mikrokozmiko-makrokozmika veza, to jest odnos dio-cjelina, i uvijek ta
ko da se stekne utisak kako je posljednja formalna usklaenost prepoznatlji
va u istoriji u stvari vrhovna forma drutvene i kulturne organizacije koja se
odista moze percipirati u cjelokupnom procesu.
Ranke je imajui to u vidu, istoriji prilazio u modusu sinegdohe. Preve
deno na metod, to mu je doputalo d aje emplotuje u modusu komedije i tu
mai u maniru organicizma. Ako, meutim, elja da formalno branimo oba
modusa modus emplotmenta i modus tumaenja, koji su posebno karakte
ristini za njegovu navodno realistiku44 nauku, onda se, osim Rankeovim
djelima, moramo okrenuti i na drugu stranu. Ove odbrane prihvatio se prili
no rano jos 1821. godme, dravnik, filozofi naunik Vilhelm fon Humbolt
u eseju (i predavanju u Berlinu) zadacima istoriara44.
RANKE 179

Form alna odbrana organicizma kao istorijske metode

Momiljano (Momigliano) je nazvao Rankea, zajedno sa Bekom
(Boeckh) i Drojzenom, idealnim uenikom Vilhelma fon Humbolta. U no
vije doba, pak, Dord Ajgers (George Iggers) je podrobnije pisao o slino
stima njihovih stavova o prirodi istorijske misli, dravi, drutvu i budunosti
evropske kulture (pogl. III-IV). Humboltov esej, meutim, proirie ovo
pomno ispitivanje kao formalnu odbranu eksplikativnih principa koje je
Ranke kombinovao sa svojim kominim emplotmentom istorije kako bi na
neki nain doao do konzervativnih ideolokih principa koristei se objek-
tivnim razmatranjem istorijskih podataka44.
Humbolt je poeo izriitim poricanjem istoriareve sposobnosti da tra
ga za nomolokim shvatanjem istorije; umjesto toga, na pitanje emu se isto-
riar moe nadati, on odgovara: jednostavnoj prezentaciji onoga to se doi
sta i dogodilo44 (57). To, meutim, ne znai daje istoriar poglavito prijem
iv za sve, daje samo pasivan prenosilac44. Naprotiv, on moe biti i aktivan
i kreativan44 zato to su zbivanja samo parcijalno vidljiva u ulnom svijetu,
pa ostatak treba dodati uz pomo intuicije, zakljuivanja i nagaanja44. Isto
tako, manifestacije jednog dogaaja su ratrkane, raslojene, izolovane, a
sutinski sklad44 tog arenila44 dogadaj potisnut je iz direktnog promatra
nja44 (57-58). Smo promatranje, naglaava Humbolt, jedino moe prikazati
okolnosti koje prate jedna drugu44; ono ne moe prodrijeti do unutranje
uzrone veze44 od koje unutranja istina44skupa zbivanja ,,u potpunosti zavi
si44 (58). Ono to promatranje otkriva jeste polje samo parcijalno percipira
nih predmeta i kompleksa odnos koji su oito dvosmisleni, i u kojima se
pojedinani skupovi zbivanja ukazuju onakvim kakvi jesu prije no to dobi
ju svoje oblike vidljive jedino na udaljenosti44 (ibid.).
Unutranja istina44 ovih skupova zbivanja jeste oblik44koji im istoriar,
sluei se ulom drugaijim od onoga kojim se koristi pjesnik, oito pripisuje.
I, kako kae Humbolt, istoriar se mora sluiti svojom imaginacijom44 kako
bi obznanio istinu o dogaaju prodirui u materiju, umeui i spajajui nepo
vezane fragmente direktnog promatranja44. No, za razliku od pjesnika, istoriar
se ne smije sluiti istom fantazijom44. Umjesto toga, moe se posluiti speci
finim istorijskim modusom shvatanja koji Humbot naziva vezivnom spo
sobnou44 (58-59). Ova sposobnost je rezultat istoriareve primjene zakona
neophodnosti44koji slui kao konica pri korienju ula intuicije44(ibid.), to
pak znai da istoriar mora u isto vrijeme slijediti dva metoda... u pristupu
istorijskoj istini; mora [voditi] egzaktnu, nepristrasnu, kritiku istragu o zbiva
njima... [i] prikljuiti joj ve istraena zbivanja44(59).
Meutim, vezivna sposobnost ne smije se proiriti na cjelokupan istorij
ski proces jer je istorijsko polje -
...nepregledna, zbijena vreva ovozemaljskih poslova, koji se dijelom izdiu iz
prirode tla, ljudske prirode i karaktera nacija i pojedinaca, a dijelom niu bez
malo niotkuda, kao da su na tome mjestu zasaeni pukim udom, zavisei od
nejasno percipiranih sila i uoljivo aktiviranih suprotnim idejama duboko uko
rijenjenim u dui ovjeka. Svi oni ine takvu neizmjemost koju na um nikada
ne moe pretoiti u posebnu formu [60],
 180
METAISTORIJA

A lstoriareva spremnost da se zaustavi nadomak nametanja posebne

orme nad itavim istorijskim poljem i da se zadovolji davanjem provizornih
tormalnih povezanosti srednjeg dometa nekoj ogranienoj oblasti u polju i
ni tu njegovu profesiju doista specifino realistikom".
Istoriar, kako kae Humbolt, mora nastojati da probudi i podstakne
senzibilitet za realnost". U stvari, kako on tvrdi, sutinski elemenat" u ko
me lstonari funkcioniu jeste osjeanje realnosti" koje je definisano kao
svjesnost o prolaznosti postojanja u vremenu i o zavisnosti od prolih i sa
danjih uzroka" i, u isto vrijeme, kao svijest o duhovnoj slobodi i prepozna
vanju razuma". Samo ovakva dvostruka svjesnost o kratkotrajnosti i uzro-
nosti, sjedne strane, i svijesti o duhovnoj slobodi, s druge, dozvoljava istori-
caru da sastavi narativna zbivanja na takav nain da itaoeve emocije bu
du obuzete njima kao i samom realnou". (Ibid.)
Najinteresantniji aspekt ove koncepcije istorijskog realizma je u tome
sto se i na svojoj povrini on jedva razlikuje od romantikog haosa bivstva"
kao shvatanja istorije koje je uveo Karlajl. Realizam istorijskog saznanja iz
gleda da se sastoji u istoriarevom nastojanju da itaocu predstavi paradoks
ljudskog ivota koji je istodobno i slobodan i unaprijed odreen. U stvari,
Humbolt je naroito poricao da se istorijsko saznanje moe koristiti kao na
uk za sadanjost koja se pita ta da radi i ta da izbjegava". Ali, u isto vrije
me, on je odbijao da prihvati stanovite da se istorijsko saznanje sastoji sa
mo od onog saosjeanja" koje romantika pjesnika" koncepcija stavlja u
samu iu. Istorija je, po Humboltu, korisna zahvaljujui svojoj moi da
okrijepi i oplemeni nae osjeanje reagovanja na stvarnost", ali ovaj njen
kvalitet se vie manifestuje u omoguavanju da se doe do forme privre
ne za zbivanja" nego do jednostavne spoznaje samih tih zbivanja (61). I ov
dje sinegdohike pretpostavke o njegovoj koncepciji istorijskog objanjenja
postaju oevidne. Istorijsko objanjenje se, po njemu, sastoji od prezentacije
lorme koju valja raspoznati u skupu zbivanja, prezentacije u kojoj je svako
zbivanje prikazano kao dio cjeline", a svako opisano zbivanje" kao puto
kaz za raspoznavanje forme istorije per se (ibid.).
Iako je Humbolt vjerovao da se istorijska prezentacija sastoji u otkriva
nju vjerodostojne forme zbivanja" i unutranje strukture" cjelokupnog
skupa zbivanja sadranih u naraciji, oigledno je d aje ono na ta je on mi
slio bio sinegdohiki pristup u kome su svi dogaaji osmiljeni u svojoj po
vezanosti sa cjelinom koja je i mikrokozmika i makrokozmika. On je ipak
pr 'jet' ,^a istorijska prezentacija, ili mimeza (podrugljivo podraavanje
tuih rijei - prim. prev.), mora biti reprodukovanje ne samih zbivanja u nji
hovim pojedinostima, nego formalnih povezanosti svih vlakana zbivanja
koja, ako se sprovedu, postaju filozofija istorije". Zbog toga on razlikuje
dvije vrste mimeze kod pukog kopiranja spoljnog oblika neke stvari i rasui
vanja o njenoj unutranjoj formi". U prvom pokuaju reprodukuju se samo
konture jednog predmeta, kao to to ini crta, dok se u onom drugom prua
model megcrnh proporcija i njegove simetrije, kao to to ini ozbiljan umjet
nik (61-62). Ova druga operacija zahtijeva da sm umjetnik omogui ide
RANKE 181

ju koja moe preobraziti glavni dio podataka u specifinu formalnu poveza

nost. Upravo je ova ,,ideja dozvolila Humboltu da razlikuje istinu o foto
grafskoj reprodukciji, s jedne strane, od vjerodostojnosti forme, s druge
(63). im je primijenjena na istorijsku prezentaciju, dabome, ova distinkcija
ini da istoriar postane otvoren onoj vrsti subjektivnosti i relativizma koje
su se drali romantiari poput Milea kako bi opravdali svoje nazore o ,,sao-
sjeanju kao prikladnom vodiu za istorijsko razumijevanje. Ali Humbolt
se odupirao ovom padu u subjektivnost tako to se upitao da li uopte po
stoje ideje kadre da vode istoriara i, ako postoje, koje su vrste" (ibid.).
U pasusima koji neposredno slijede za maloas citiranim, Humbolt je
obznanio sutinski klasine i krajnje aristotelijanske osnove svoje koncepci
je istorijskog saznanja, razlikujui ,,ideje u estetskom, filozofskom i istorij-
skom smislu. To je uinio da bi sprijeio izjednaavanje istorijskog saznanja
sa onom vrstom saznanja koje je Aristotel povjerio poeziji. Vrsta razumije
vanja koje istoriar ima o realnosti, kae on, nije vrsta umjetnika romanti
zma, za koga to nije isto subjektivno saznanje ili izraz linog emotivnog
stanja, ve poimanje svijeta koji bi mogao postojati u samim zbivanjim to
se pojavljuju u istorijskim zapisima.
Istoriari, govorio je Humbolt, tragaju za istinom o jednom dogaaju
slino umjetniku" koji trai vjerodostojnost forme (64). U istoriji, razu
mijevanje" je kombinovani proizvod postojanja [jednog dogaaja] i senzi
biliteta posmatraa" {ibid.). Postoji, kae on, lini afinitet kad su u pitanju
istorijska zbivanja i modusi shvatanja koje istoriar koristi. Istorijski doga
aji su manifestacije tenzij koje postoje izmeu ostvarenih formi ivota i
tendencija koje utiu na preobraaje tih formi; istorijsko shvatanje sastoji se
od dvojakog poimanja onih sila" koje doprinose inovacijama u drutvu i
kulturi, i onih pravaca" koji vezuju pojedinosti u vee jedinice miljenja,
osjeanja i volje (ibid.). Zbog toga istorijsku istinu", uopteno govorei,
vie ugroava filozofija nego umjetniki pristup" (ibid.).
Filozofija, po Humboltovom miljenju, uvijek nastoji na svoenju
ukupnosti na status ostvarenja jednog integrativnog procesa koji je po priro
di teleoloki. Istoriar, s druge strane, mora da se suoi ne sa konanou ili
okonavanjem, ve sa pravcima i procesima. I, tretirajui te pravce i proce
se, on ne bi trebalo da namee svoja stanovita o tome ta oni u krajnjem
sluaju mogu sugerisati u domenu znaenja; umjesto toga, idejama" koje
oni prikazuju u njihovoj formalnoj povezanosti trebalo bi dozvoliti da ispli
vaju na vidjelo iz gungule zbivanja, ili, preciznije, da se shvate kroz kontem
placiju o ovim zbivanjima prikazanim u pravom istorijskom duhu" (ibid.).
Istoriar, dakle, odmah mora dati" formu idejama" kroz svoj uvid" u zbi
vanja u svjetskoj istoriji i mora odvojiti" tu formu od samih zbivanja"
(ibid.). Ovo moda zvui kao protivrjenost", priznaje Humbolt, ali zapra
vo, kako kae, puno razumijevanje" pretpostavlja izvornu, preanju po
dudarnost subjekta i objekta"; ono se uvijek sastoji od primjene prethodne
generalne ideje o neem novom i specifinom" (65). I, u sluaju istorijskog
razumijevanja, ta prethodna generalna ideja odnosi se na reagovanje ljud-
 182
METAISTORIJA

skog srca koje obezbjeuje kako osnovu istorijskog postojanja tako i osno
vu svijesti neophodne za sopstveno shvatanje (ibid.). '
Samo bi najblagonakloniji kritiar mogao ovom argumentu pripisati bi
lo kakvu krutosti koja bi bila osobena za pravu filozofsku analizu. Ona, nai
me, otvara mogunost stvaranja naune koncepcije istorijskog objanjenja
samo zato da bi se ta mogunost ponitila u negiranju osnovanosti bilo kojeg
uzronog ili nomolokog tumaenja iji je cilj postizanje istorijske istine.
Ovo je bio primarni Humboltov pokuaj da odvoji istorijsku refleksiju od fi
lozofije i priblii je svojoj koncepciji umjetnosti kao striktno mimetikoj ak
tivnosti. On je smjestio istorijsko saznanje izmeu haosa podataka koje neo
braeni izvjetaji i zapisi nude percepciji, i ideala nauke i zakonitosti kojima
se taj haos podvrgava redu i racionalnom shvatanju. Time se onda istoriaru
uskrauje mogunost da tei bilo kakvom nomolokom shvatanju sil koje
dominiraju istorijskim procesom. On je stoga pribjegao analogiji izmeu
umjetnosti i istoriografije, koristei pri tom koncepciju umjetnosti kojom se
pretpostavlja podesnost ideja sadranih u operaciji predstavljanja formi
stvari uoenih u svakom pojedinanom biu. Dobijena teorija istorijskog sa
znanja bila je formistika po prirodi i tipoloka po implikacijama; meutim,
misterija istorijskog bia ostala je nerijeena i njegov haos sveden je na op-
^ rma^ u Povezanst one vrste koju je neoklasina umjetnost smatrala
najviim ciljem kome treba teiti. Romantiarska i subjektivno-idealistika
koncepcija bila je pri tom zapostavljena u mjeri u kojoj um namee formu
percepciji i u takvom izopaavanju realnosti postie svoju humanizaciju.
Humbolt je uporno tvrdio da je fikcija savreni sklad svijesti i bia, a za to
su se zalagali i Lajbnic i Herder, iako u mnogo manje metafizikoj i manje
nezgrapnoj formi.
Na taj nain, kako kae Humbolt, istoriar za sebe percipira generalnu
sliku form i povezanosti sa svim zbivanjima!1 iz koje moe izvui i sliku su
tinskih povezanosti svih zbivanj koja ine istorijski proces (ibid. ; kurziv
dodat). On je zato iskljuio tri koncepcije povezanosti u istoriji kao nepode
sne za shvatanje predmeta koji se izuava. Rije je o mehanicistikim, fizio
lokim i psiholokim pristupima istoriji koji su, po njegovom miljenju, kon-
centrisani samo na uzrone povezanosti radi objanjenja onoga to se doista
zbilo u istorijskom procesu (66-67). Humboltove zamjerke tim pristupima
odnosile su se na njihovu nepodobnost da dosegnu pogled na svijet koji bi
bio izvan podruja ogranienosti", odakle svaki dio svjetske istorije" mo
e biti shvaen i kontrolisan (67). Ovdje je ponudio sopstvenu doktrinu
idej, zasnovanu na konceptu neadekvatnosti generalizacija proisteklih iz re
fleksije o ukupnosti reagovanja ljudskog srca na ukupna zbivanja u svjetskoj
istoriji, shvaenih kao osnov specifinog istorijskog" poimanja realnosti.
Dijelovi svjetske istorije, kako kae Humbolt, mogu biti integrisani u vizi
ju cjeline, zamiljene na osnovu uvida u svjetsko upravljanje" ili na osnovu
ideje da cjelokupan istorijski proces izraava djelovanje jednog vieg principa
sklada, to jest precizne prirode koja ne moe biti specifikovana ali ije se po
stojanje moe nagovijestiti na osnovu dokaza koji je istorijski shvaen.
RANKE 183

Na taj nain proizlazi da istoriar prije treba da tei identifikaciji neop

hodnih stanja u sferi inovacija koje tek iskrsavaju nego odreivanju uslova u
kojima one nastaju. U principu se zahtijeva da se same okolnosti nikad ne
smeju kriviti zbog javljanja novih formi u istorijskom procesu. I, poto je
svrha nauke da odredi neophodne uslove za javljanje jednog zbivanja, ini
se da je istoriarevo traganje za takvim uslovima iskljueno jo u samom po
etku. Ono to istoriaru ostaje na raspolaganju kad razmatra takve inovacije
jeste teak zadatak njihove prezentacije", poto je on istorijski uslovljen
postojeim formalnim povezanostima.
Meutim, ako ova metoda odgovara poimanju nastanka takvih inovaci
ja u istoriji, njena uloga u njihovom potiranju nije velika, o emu svjedoe i
Herderove koncepcije.
Humbolt ovo ilustruje primjerima stvaranja energij, pojav za ija
objanjenja su pratee okolnosti prilino jalove, zatim sluajevima erupcije
umjetnosti ,,u njenoj istoj formi u Egiptu i iznenadnog razvoja svojevrsne
slobodnije umjetnosti41 kod Grka (68). Humbolt je naroito grka dostignu
a prikazao kao udesna; tu, naime, za njega nije moglo biti objanjenja44,
poto ona predstavljaju isto pojedinane44uspjehe individualnosti44. Istori-
arev zadatak, kad je rije o ovom udu, nije da ga objasni, ve da ga jedno
stavno predstavi onakvim kakvo jeste - to jest, kao manifestaciju sutinske
ljudske slobode (ibid.). U isto vrijeme, istoriar mora priznati da uticaj ovog
uda nije dugo trajao, i da je grka kultura potonula i preminula. Njen nesta
nak se pripisuje upletenosti njene ideje u forme fenomenoloke egzistencije;
ovo je kao materijalno i uzrono tumaenje preutno ponudio Humbolt.
(Ibid.)
To stanovite je veoma neobino, s obzirom na to da su pojave osmi
ljene tako da njima rukovodi jedno pravilo u procesu njihovog ostvarivanja,
a drugo u procesu nestanka, i to djelovanjem iskljuivo duhovnih44 sila u pr
vom sluaju i specifino materijalnih, fiziolokih i psiholokih, u drugom.
To za posljedicu ima klijanje novog procesa i njegov rast sa daleko veom
vrijednou nego to je to sluaj sa sazrijevanjem, degeneracijom i nestan
kom usljed neobine asimetrije koja se moe razjasniti jedino pretpostavkom
da istorijska svijest ima prevagu u naroito optimistinim i sigurnim uslovi
ma. Prvi korak, prvi odbljesak iskre44- to jest, iskrsavajua realnost - jeste
udesna44u grkoj istoriji, i u istom onom trenu u kome jedna odlazi u neja-
snost i tminu, nova obznanjuje svoje prisustvo. Bez ovog prvog koraka44,
kae Humbolt, korisne okolnosti ne bi mogle djelovati i nikakva duga prak
sa ili postepeno poboljanje, ak ni vjekovno, ne mogu dovesti do bilo ka
kvog uspjeha44. (Ibid.)
Vrijednost nadolazee inovacije dovodi do koncepcije istorijskog pro
cesa u kome se duh moe smjestiti iznad materije, kao forma u odnosu na
sadrinu, a njihova izmjena uvijek je posljedica dejstva neprirodne sile onih
prethodnih. Humbolt je htio da usmjeri osjeanje teine znaenja44 prema
ranim stadijumima procesa, ali njegova elja nije bila utemeljena na njego
voj karakterizaciji procesa raanja, rasta i opadanja u istorijskom vremenu.
184 METAISTORIJA

Ideja44 neke stvari, kae on, mora biti povjerena individualnoj duhov
noj sili. Njena individualizacija, meutim, povod je i njenog nestajanja, po
to upravo zbog te individualizacije duhovna sila potpada pod okrilje zakon
koji vladaju fenomenolokom egzistencijom. Njena unutranja vrijednost
odailje se u privremenu ogranienost i podvrgava procesu degeneracije. No,
insistira on, njena prolaznost u vremenu mora biti osmiljena ne kao dokaz
ustanovljene prirode istorijske egzistencije, ve prije kao pojava vjetine du
ha da trai sopstvenu artikulaciju u sferi fenomena. Ta artikulacija i nestanak
shvataju se kao dokaz o uzronosti u domenu nezavisnosti14 duha, a ne kao
dokaz o djelovanju uzronih zakona u njemu (69). Kretanje ideje do njene
pune artikulacije u vremenu i prostoru osmiljeno je ne kao razvoj u vreme
nu i prostoru, nego kao kretanje od unutranjeg44do spoljanjeg44bivstva.
Humbolt je nastojao da prepozna ovo kretanje od unutranjeg do spolj-
nog kao formu istorijskog razvoja, a da pri tom nije naznaio cilj kome ide
itav razvoj; stoga je upao u idealizam i filozofsku44 koncepciju istorijskog
saznanja. On je, u stvari, mislio da kae kako nam misao dozvoljava da sa
gledamo istoriju u idealistikom44 maniru ali da, s druge strane, ne shvata-
mo razliite forme istorijske egzistencije kao idealistike vizije cjeline. Ov
dje se susreemo sa onim formalizmom44 u istorijskoj misli koji je Hegel
prokleo zbog intelektualne i moralne dvosmislenosti. Ova dvosmislenost po
staje oigledna u Humboltovoj misli kada se, na kraju svog eseja, sloio da
je mogue zapaziti, povrh pravaca i nadolazeih energija u istoriji, i idealne
forme koje su, iako ne sainjavaju ljudsku individualnost, vezane za nju, ak
i indirektno41. Naveo je da takve idealne forme zapaa i u samom jeziku, koji
odraava44 i duh sopstvenog naroda44i raniju, nezavisniju osnovu44, koja je
uticajnija no to je podlona uticaju44, tako da svaki bitni jezik izgleda kao
jedinstveno sredstvo za stvaranje i prenos ideja11 (70). Poslije ove analogije
Humbolt je nastavio sa razmiljanjem o maniru u kome su izvorne i vjene
ideje o svemu to se moe posmatrati kao egzistencija i mo44prije svega i
stije i sveobuhvatnije: one znae ljepotu u svim duhovnim i tjelesnim oblici
ma, to vai i za istinu u neizbjenom djelovanju svake sile u skladu sa nje
nim sutinskim zakonom, kao i za pravdu u neumoljivim procesima zbivanja
koji beskrajno sude i kanjavaju sami sebe (i b i d kurziv dodat).
Meutim, on je negirao sposobnost ljudskog suda da percipira planove
direktnog upravljanja svijetom44. Najvie to moe, kako on kae, jeste da
ih intuitivno nadmai u idejama kroz koje se oni sami manifestuju44. (Ibid.)
To mu je dozvoljavalo da zakljui kako cilj istorije44 mora biti aktuelizaci-
ja ideje koju ovjeanstvo tek treba da razvije, na svaki nain i u svakom ob
liku, u koji ograniena forma moe doi u sklad sa idejom44. Cjelokupan pro
ces se jedino moe zavriti u taki u kojoj su ograniena forma44 i ideja44
sjedinjene i ,,u kojoj obe vie nisu podobne za dalju integraciju44 (ibid. ; kur
ziv dodat).
Vraajui se zatim na svoje originalno poreenje istoriara sa umjetni
kom, Humbolt primjeuje da kakvo god bilo umjetnikovo poimanje prirode
i... organskih struktura, ono je za istoriara jedino poimanje sila koje se po
RANKE 185

javljuju u ivotu kao aktivni i vodei [principi]". Ono to umjetnik sagleda

va kao proporciju, simetriju i pojam iste forme, istoriar vidi kao ideje
koje same sebe razvijaju... u spoju sa svjetskim zbivanjima, a da pri tom
ipak nisu dio [tih dogaaja]" (ibid.). Ovo je dalo Humboltu osnovu za njego
vo konano i najjednostavnije rjeenje za [problem] istoriarevog zadatka",
koji se svodi na prezentaciju borbi ideja da same sebe ostvare" (ibid.).
Naglasak treba d aje na rijei sukob", zbog toga to, kako kae Hum
bolt, ideja nee uvijek uspjeti da se ostvari u prvom pokuaju; ona se moe
iskvariti" u svom pokuaju da potpuno zagospodari aktivno opiruom ma
terijom" u kome ona trai sopstvenu aktuelizaciju (ibid.). Ali nz tragedij
kroz koje neuspjeh ideje da se ostvari moe proi, mora biti na kraju osmi
ljen kao komian proces, i to je bio njegov unaprijed odreeni zakljuak jer
nijedno zbivanje nije u potpunosti odvojeno od generalnog spoja stvari";
stoga cjelinom rukovodi sloboda koju dio samo nejasno predstavlja u svom
procesu aktuelizacije. Na taj nain, naglasak jeste pomjeren do slobode koja
postoji u cjelini - to jest, do pojava promjena i ishoda, omoguujui utoliko
jai razlog za odupiranje interesu za bilo kakvim traganjem za usklaenim
ablonom cjeline". Tragajui za ablonom cjeline znai pripisati joj mogu
nost odrijeenja.
Iz ovog razmatranja Humboltove koncepcije istorije moemo vidjeti
vezu koju Ranke i akademska istoriografja koju on predstavlja ima sa Her-
derovim organicistikim pristupom. Postoj ipak pomjeranje naglaska. To po-
mjeranje se sastojalo u smanjenom impulsu za nalaenjem dokaza o totalnoj
integraciji istorijskog svijeta koji je i dalje bio predominantan u Herderovoj
misli. Formistika koncepcija tumaenja bila je zamijenjena organicistikom
koncepcijom koju je Herder otvoreno podravao. Kao posljedica toga, po
stoje labavost u teksturi istorijskog polja i nejasnost u impulsu da se general
no razumiju procesi koji ga karakteriu kao totalno polje deavanja ili ue
stalosti pojava. Ali generalni okvir, mitski znaaj, sutinski komina priroda
modus pomou kojih ovi procesi treba da budu emplotovani, ostaju netak
nuti. Taj prijelazak se moe karakterisati kao modifikacija u kojoj je impuls
za objanjenjem zgusnut u elju da se prosto opie proces u svom odmotava-
nju pred istoriarevim pogledom. Znaenje procesa ostaje isto. Ono je zami
ljeno kao komina drama ije razrijeenje tek treba da se postigne. Ali odr
avanje kominog okvira, koje se tada pretpostavlja, dozvoljava spoznaju
zbivanja koja se dogaaju u tom okvira u specifino optimistikom tonalite
tu. Ostavljajui neodreenim svretak drame, istovremeno se potvruje neop
hodnost vjerovanja da cjelokupan proces uvodi na scenu dramu specifinog
kominog razrijeenja, u kojoj se borba i sukob mogu sagledati kao vjerni
elementi istorijske realnosti, iako se ni na koji nain tim elementima ne pri
pisuje, na duge staze, mogunost njihovog trijumfa u istoriji. Svaki poraz
jedne inspiracije smatra se samo prilikom za dalju razradu ideje sadrane u
njoj, tako da njen krajnji trijumf u realnosti moe biti siguran.
Zlo, bol i patnja mogu se sagledati poglavito kao prilike za duh da po
stigne svoje mogue aktuelizacije u vremenu. Negativni karakteri u istorij-
186 MET AIST0R1JA

skoj drami dovoljno su stvarni, ali njihova funkcija sada je shvaena kao pri
lika duha da bude uspjean u prevazilaenju uslova svoje sopstvene aktueli-
zacije. Svaki proli sukob ovjeka sa ovjekom, nacije sa nacijom, ili klase sa
klasom, moe biti izdvojen i prosuivan u potpunom samopouzdanju trijumfa
ljepote, istine i pravde na duge staze. Od kominog znaaja cjelokupne drame
ne pravi se predmet refleksije, kako to ini Hegel, nego se on jednostavno sa
gledava kao cilj koji moemo spoznati sa nae pozicije u istoriji, ije pravo
shvatanje mora ekati integraciju ogranienih oblika44u posljednjoj sceni po
sljednjeg ina. Kako cjelokupan proces funkcionie samo je generalno pozna
to i samo se generalno moe i upoznati. Najbolje emu istoriar moe strije-
miti jeste narativna prezentacija proces u kojima je dosegnuta privremena
formalna usklaenost u razliitim vremenima i mjestima u svijetu. Pojava no
vih formi ostaje ,,udo, predmet percepcije ali ne i shvatanja.
Rastapanje postojeih formi pripisuje se dejstvu njihovih rukovodeih
ideja u uslovima njihovog specificiranja; drugim rijeima, u uslovima zako
na fizike promjene i nestajanja. Meutim, Humboltovom sistemu ne moe
se pripisati uspon i trijumf onoga to je on nazvao abnormalnim stanjima
ivota, kao u nekim bolestima, poto je njemu praktino bilo nezamislivo
da zlo, zablude i nepravde mogu imati svoje ,,idealne forme na nain koji
vai za dobrotu, istinu i pravdu. Nesumnjivo je, kako on kae, da postoji ne
ka vrsta analogije izmeu abnormalnih44 i normalnih44 stanja ivota, analo
gije pravaca koji se iznenada ili postepeno javljuju bez ikakvih razjanjivih
uzroka, kao da slijede sopstvene zakone i ukazuju na skrivenu vezu izmeu
svih stvari44. No, on nije djelotvorno sagledao nain na koji ovi pravci mogu
biti dijelovi istorijske drame kako ju je on zamislio. Ova mrana strana isto
rijskog procesa njemu je ostala tajanstvena, pa je tvrdio da e protei jo
mnogo vremena prije no to njeni principi postanu korisni istoriji44 (69).
Razmatrajui prijelaz od Herdera preko Humbolta, pa sve do Rankea u
terminima naprijetka od organicistike do formistike strategije tumaenja,
uz sutinski komini modus emplotmenta koji ostaje netaknut, usudiu se da
napustim standardnu terminologiju koja je postala klie, i u kojoj su se isto-
riografski sporovi ranog devetnaestog vijeka uobiajeno raspravljali. Mogu
e je uoiti da se ona nije direktno okretala problemima suprotstavljanja in
dividualnog generalnom, niti materijalnog apstraktnom, a ak ni tome da li
istorija moe biti filozofski sagledana ili empirijski izvedena, ili da lije ona
vie nauka nego umjetnost. Predmet svih rasprava u kojima se ta terminolo
gija koristi odnosi se na pravo znaenje pojedinih termina i naine na koje se
umjetnost, nauka i filozofija sagledavaju, sjedne strane, i prirodu veze izme
u pojedinanog zbivanja i njegovog konteksta, s druge.
Zapravo, Humbolt je, kao i Ranke, smatrao daje istorija saznanje o po
jedinanom dogaaju u njegovoj materijalnoj aktuelizaciji i da je problem sa
kojim se istoriar suoava jedino u povezivanju pojedinanog sa kontekstom
u kome se ono pojavljuje i u kome ispunjava svoju sudbinu. tavie, on i
Ranke su smatrali daje istorija, na kraju krajeva, samo umjetnika forma, u
stvari specifino klasina umjetnika forma; drugim rijeima mimetika
RANKE 187

umjetnika forma zainteresovana za prezentaciju realnosti onoga to se ,,doi-

sta pojavljuje u datom vremenu i mjestu. Povrh toga, on je smatrao da je
svrha istorijskog izuavanja da nadahne razumijevanje itavog istorijskog
procesa, ali ne samo zato da bi se prikazao skup jednog niza slika prolosti,
ve i da bi se dolo do jedne vie konceptualizacije veza osvijetljenih u pro
cesu ije slike predstavljaju samo dijelove ili fragmente. Istorijska refleksija,
kae Humbolt, podstaknuta je specifino moralnim brigama, ovjekovom
potrebom da na neki nain sazna zato je njegova priroda takva, kako bi bio
u stanju da zamisli budunost koja bi bila daleko bolja no to to njegov ivot
trenutno omoguuje. Predmet rasprave bio je kako kontekst u kome se odvi
jaju istorijski dogaaji, tako i njihov odgovarajui okvir ili tlo treba da budu
osmiljeni, kao i da li se proces povezivanja zbivanj u vremenu moe osmi
sliti kao progresivan ili kao nazadan u svojim moralnim implikacijama.

Zakljuak
U Rankeovoj misli o istorijskom procesu susreemo se sa idejama koje
oznaavaju njegov definitivni raskid sa nekim najvanijim pretpostavkama
knjievnog romantizma. Romantiarski impulsi u Rankeovim istoriograf-
skim radovima, razumije se, ne mogu se porei; on sm je svjedoio o njiho
voj moi nasuprot svojim mladalakim razmiljanjima. Oni su prisutni u nje
govom interesovanju za pojedinane dogaaje u sferi njihove materijalnosti,
a ima ih i u njegovoj koncepciji istorijskog objanjenja kao naracije, kao i u
njegovom interesovanju da zae u svijest glumaca u istorijskoj drami i vidi
ih kao to su se oni sami vidjeli i da rekonstruie svjetove sa kojima su se
oni suoavali u svom vremenu i mjestu. Istovremeno, meutim, Ranke se
uporno borio protiv impulsa da likuje razmatrajui terevenke formi koje
istorijski zapis moe sugerisati nekritikom oku. Njegovo miljenje je da
istorija - uprkos svojoj oevidno haotinoj prirodi - doista prikazuje pravil
no usmerenoj istorijskoj svijesti znaenje i razumijevanje one potpune sigur
nosti u pogledu njenog krajnjeg znaenja koje je religijska senzibilnost spo
sobna da izvue iz refleksije o njoj. Ovo ,,znaenje sastoji se u poimanju
formalnih usklaenosti ogranienih segmenata istorijskog procesa i poima
nju struktura koje naslijeuju jedna drugu u vidu jo obuhvatnijih integracija
ljudskog ivota i drutva. Za Rankea je, ukratko, znaenje koje istorija pri
kazuje svijesti isto organicistike prirode. U pitanju, meutim, nije holisti
ki organicizam koji je Novalis nazirao u cjelokupnom procesu, ve je to fe
nomen ,,dio-cjelina koji posmatrau doputa da u mikrokozmu ugleda na
govjetaj vee usklaenosti koja postoji u cjelovitosti. Ranke je prikladno
poimanje prirode ove vee usklaenosti ustupio specifino religioznom sen
zibilitetu i uskratio ga pravilno osmiljenoj istorijskoj svijesti, ali je zato
istoriaru omoguio onu vrstu uvida koji raa znaenje ili izvjestan broj zna
enja, uvida koji moe prevazii Konstanov oaj, s jedne strane, i onu vrstu
naivne vjere za koju se zalagao Novalis, s druge. Pronalaenje formi u koji
ma istorijska realnost rjeava samu sebe u razliitom vremenu i mjestu, u na
poru jedne rase da shvati ljudsku zajednicu - bila je Rankeova koncepcija
 188 METAISTORIJA

istoriarevog zadatka. Ta organicistika doktrina je i obiljeila Rankeov

glavni doprinos teoriji po kojoj je istorija konstituisana kao autonomna di
sciplina u drugoj etvrtini devetnaestog vijeka.
Istina je da se rasprave kao one izmeu Rankea i Hegelovog uenika
Hajnriha Lea (Heinrich Leo) okreu problemima pristupa pojedinostima u
odnosu na generalno, ili generalnom u odnosu na pojedinosti; u ove rasprave
se, meutim, ulazi u okviru zajedniki usvojene pretpostavke daje istorijsko
polje mjesto u kome se generalno i pojedinano, univerzalno i individualno,
sastaju i objedinjuju u istorijski proces kao cjelinu. Pravo pitanje povezano
je sa zahtjevom za strogim pristupom konceptualizaciji, sjedne strane (to je
pozicija koju je zauzimao Hegel), i sa mogunostima odupiranja rigoroznoj
konceptualizaciji na osnovu istorijskog saznanja, s druge (pozicije Humbolta
i Rankea). U organicistikoj koncepciji tumaenja, nerazgovijetnost u nekom
dijelu analize jeste neosporiva vrijednost, i nju zahtijeva poimanje istorij
skog polja kao mjesta na kome se sutinske inovacije podvlae pod stanja i
impulse koje je sutinski nemogue spoznati. To je stvarna sadrina prava na
korienje empirijskog" metoda u istorijskom istraivanju koji su primje
njivali Ranke i njegovi sljedbenici. Meutim, ovaj empirizam" manje nadi
re iz rigoroznog promatranja pojedinosti nego iz odluke da se izvjesne vrste
proces tretiraju kao sutinski otporne na analizu, a druge kao sutinski
ograniene.
Ovakvo poimanje krajnje misteriozne (ili, moda, udesne) prirode
istorijskog deavanja ublaeno je ipak prihvatanjem sutinski komine
strukture zapleta koja se javlja u svakoj storiji isprianoj o istorijskom pro
cesu u njegovim makrokozmikim dimenzijama. Ovo poimanje krajnje ko
mine prirode procesa lei u osnovi takozvanog optimistikog pogleda na
,,istoristiku sliku svijeta. Ono to naznake rankeovskih istoristiki opti
mistikih" predrasuda ini nerazgovijetnim jeste opseg u kome se on doi
vljava poglavito optimistiki i djetinjasto, zanemarujui pri tom naelo ko
jim se opravdava vjera u njegovu istinu. U sinegdohikoj svijesti Humbol
ta i Rankea to naelo jeste predrasuda, i sama kritiki neanalizirana i neo-
brazloena, koja je prosto afirmisana kao stav kojim ljudi, iz moralnih ob
zira treba da posmatraju istoriju, ukoliko ve ne ele da padnu u depresiju.
Ali opravdanje za vjerovanje u njega omoguuju vjerodostojne prezentaci
je svjetskog procesa u kome komini emplotment ukupnog procesa prolazi
ogled vjerovatnoe.
Prijetnja kojoj je istoricizam bio izloen nije teoretska, poto je organi-
cistiku koncepciju tumaenja nemogue napasti van dometa njenih sopstve-
nih postulata. Ono to je bilo potrebno kako bi se podrili ovi postulati nije
argument po kome se istorijski zapis moe shvatiti pomou mehanicistikih,
formistikih ili kontekstualistikih modusa tumaenja, ve argument po ko
me isti proces, predstavljen kao komina drama u radu jednog istoriara mo
e biti predstavljen kao tragika drama ili apsurdni proces u radu drugog.
Kada su ovakvi alternativni emplotmenti ponueni javnosti koja je u velikoj
mjeri izgubila vjeru u vlastite mogunosti da obezbijedi komino razrijee-
RANKE 189

nje drame u kojoj ona igra ulogu glavnog protagoniste, interes za organici-
stika tumaenja istorije moe pruiti razloge da se posegne za mehanicisti
kim ili kontekstualistikim tehnikama tumaenja. To se i dogodilo u velikim
dijelovima uenog svijeta u posljednjoj etvrtini devetnaestog vijeka, to je
zaslugapozitivizma i marksizma, sjedne strane, i estetizma, s druge.
Meutim, u takvim okolnostima, organicizam ne treba odbaciti; neop
hodno je samo uiniti pomak od prezentacije istorijskog procesa kao komi
ne drame do njene prezentacije kao apsurdistike drame jer e se na taj nain
obelodaniti gubitak hrabrosti dominantnih klasa drutva i potpuni slom nji
hove vjere u svoje sopstvene sposobnosti naunog razumijevanja realnosti.
Upravo to je Burkhart i postigao.
Znaaj Humboltovog eseja lei ne u njegovoj koncepciji istorijskog tu
maenja, koja nipoto nije adekvatna ni po logikim ni po naunim osnova
ma, ve prije svega zbog njegove podrke organicistikom pristupu istorij
skog izuavanja. Po njegovom miljenju, ako su istorijske prezentacije dobi
le na snazi kroz uvjerenje o konanoj formalnoj usklaenosti cjelokupnog
istorijskog procesa, istorijska misao moe biti osloboena haosa bivstva
romantikog uvida, s jedne strane, i ideje o njenoj savrenoj razumljivosti
koju nagovijetavaju idealisti i pozitivisti, s druge. Ukratko, Humboltov esej
dao je prednost sinegdohikom modusu shvatanja.
Mythos sinegdohe jeste san o komediji i poimanje svijeta u kome su sve
borbe, razdori i sukobi nestali prilikom ostvarenja savrenog sklada, u poku
aju dostizanja stanja u kome se zloin, porok i zabluda najzad prepoznaju
kao sredstva za stvaranje drutvenog poretka do koga konano dolazi na kra
ju predstave. Meutim, komino razrijeenje moe imati dvije forme: trijumf
protagoniste nad drutvom koje onemoguava njegovo napredovanje ka ci
lju, ili ponovno uspostavljanje prava kolektiva nad individuom koja mu se
usprotivila kao definitivnoj formi zajednice.
Prva vrsta kominog emplotmenta moe se nazvati komedijom elje, a
druga komedijom dunosti i obaveze. Mile je pisao svoje istorije Francuske
sve do Revolucije u tom prvom modusu; Ranke je napisao istorije svih
evropskih naroda u drugom. Ono to ih je povezivalo kao predstavnike nove,
ili realistike" istoriografije druge etvrtine devetnaestog vijeka bilo je pre-
dubjeenje da e prosta deskripcija istorijskog procesa u svim svojim poje
dinostima i raznolikostima u prvi plan izbaciti dramu okonanja, ispunjenja i
idealnog poretka ime bi se od prianja prie dobilo objanjenje pravih uzro
ka dogaanja. Iza njihove namjere da se udube u haos podataka i zbivanja u
istorijskim zapisima, nalazilo se i njihovo uvjerenje da e taan opis dogaa
ja u njihovim pojedinostima dobiti ne u prikazu haosa, ve u viziji formalne
usklaenosti koju ni nauka ni filozofija ne mogu da spoznaju, a jo manje
verbalno prikau. Obojica su teila da dosegnu sutinu ,,ideje u srcu proce
sa razvitka i zarobe je u narativnoj prozi.
 GLAVA 5
TOKVIL: ISTORIJSKI REALIZAM KAO TRAGEDIJA
U vod
Postojanost Mileove istorijske misli proistekla je iz dosljednosti kojom
je on primjenjivao metaforiku karakterizaciju individue i proces prepozna
tih u polju istorije. Mileovo formistiko poimanje predmeta koji naseljavaju
istorijsko polje potpomogao je mit o romantici koji je on koristio za emplo-
tovanje redosljeda zbivanja iji je vrhunac dosegnut u Revoluciji 1789. Naj
vea nedosljednost u njegovoj misli lei u njegovom trudu da ukae na spe
cifino liberalne ideoloke implikacije koncepcije istorijskog procesa koji je
sutinski anarhistiki. Nikakva takva nedosljednost nije optereivala Ranke-
ovu misao i rad. Njegova teorija saznanja bila je organicistika, njegov mo
dus emplotmenta komian, a njegova ideoloka pozicija konzervativna.
Sledstveno tome, dok itamo Rankea, koliko god da smo impresionirani nje
govim uenjem i naratorskim moima, svjesni smo i izvjesne praznine u
svemu to je napisao o vrsti tenzije koja nas podsjea na veliku poeziju, veli
ku prozu i veliku filozofiju - pa ak i na veliku istoriografiju. To moe biti
objanjenje povremenog poveanog interesovanja za istoriare kao to je
Mile, to je, pak, na neki nain prosto nemogue kad je u pitanju Ranke. Mi
se divimo dostignuima ovog drugog, ali direktno i s punim razumijevanjem
reagujemo na agilnost prvog.
Kad je rije o izradi mape istorije ovjeka i drutva u velikoj razmjeri,
nikome se ne moe pripisati ona vrsta sigurnosti kojom je, ini se, proet
Rankeov rad. Znanje je rezultat rvanja ne samo sa injenicama44 koliko sa
samim sobom. Tamo gdje se alternativne vizije realnosti ne ostvaruju kao
generalne mogunosti, proizvod misli pluta prema otupjelosti i nezaslue
nom samopouzdanju. Zato emo se prije odazvati Rankeu nego to emo
morati da se odazovemo Geteu; nijedan od ova dva mislioca nije bio prinu
en da se upusti u neto to u svom srcu nije znao da e postii. Staloenost
koju intuitivno osjeamo u sreditu Rankeove svijesti bila je u funkciji skla
da izmeu njegove vizije i primjene te vizije na sopstveni rad kao istoriara.
Taj sklad nedostajao je kod Milea na nivou na kome je on nastojao da svoju
viziju istorije dovede do ideoloke pozicije kojoj je svjesno bio podreen
iako je protivrijeila samoj viziji. Njegov rad je stoga mnogo turbulentniji,
192 METAISTORIJA

strastveniji i neposredniji nama koji ivimo u doba u kome moralno samopo

uzdanje, ako je uopte mogue, u najmanju ruku izgleda koliko opasno toli
ko i poeljno.
Turbulentnost, vrtloenje, nalik onom koje sagledavamo kod Milea,
bitna je osobenost rada njegovog velikog savremenika i zemljaka Aleksisa
de Tokvila. Ova turbulencija ima svoj izvor u dvije emocije koje je Tokvil
dijelio sa Mileom: u velikoj sposobnosti za razumijevanje ljudi razliitih od
njega, i u strahu od unitenja stvari koje je on najvie vrednovao u svojoj
prolosti i sadanjosti. Ukazali smo da je Mile teio ironijskoj koncepciji
istorije shvaenoj generalno, dok je francuski politiki ivot sve dalje odmi
cao od stanja u kome je postignuto idealno jedinstvo nacije u euforiji 1789.
godine - bar prema Mileovim principima. Dok je taka vrhunca u francu
skoj istoriji polako odlazila u prolost, romantiarski mit kojim se Mile ko
ristio u oblikovanju istorije Francuske sve do 1789, sve vie je potiskivan
kao nagovjetaj onoga to tek moe biti ishod francuske istorije, ako bi isto-
riar bio u stanju da sprovede svoj posao rekonstrukcije i vaskrsavanja pro
losti u njenom integritetu, obojenosti, raznolikosti i ivotu. U razvoju To-
kvilove istorijske misli uopte, i posebno kad je rije o francuskoj istoriji,
svjedoci smo slinog prilaenja ironiji dok pratimo njegove radove, od De-
mokratije u Americi (1835) do Sjeanja (napisanih pred smrt, 1859). Ali ta
ka odakle je Tokvil poeo sa tom tendencijom drugaija je od Mileove. M i
le je poeo sa romantikom, proao kroz tragiko poimanje sudbin koje iz
daju ideale za koje se on borio kao istoriar, da bi se zaustavio u mjeavini
sublimisanog romantizma i neskrivene ironije kojom je promatrao francusku
istoriju posle 1789. Tokvil je, meutim, poeo sa specifino tragikom vizi
jom istorije i potom postepeno zapadao u ironijsko odstupanje, stigavi do
stanja u kome je mogao zapaziti samo malu mogunost za prerano ili preka
sno osloboenje.
Novije prouavanje Tokvila u potpunosti je objelodanilo intelektualne i
emotivne osnove njegove misli, ,,uticaje koje su na njega imali raniji i sa-
vremeni mislioci, kao i njegov stav o drutvenom i politikom svijetu orle-
anske Francuske. Njegov status kao znaajnog prethodnika modeme socio
loke misli prilino je dobro utemeljen, a njegovi doprinosi ideologijama li
beralizma i konzervativizma danas su optepriznati. Nije mi svrha da dopu-
njujem razumijevanje ovih aspekata Tokvilove misli, rada i ivota. Vie sam
zainteresovan za analizu njegove misli o istoriji kao modela specifinog stila
istorijske refleksije.
Ovaj stil nije iroko deskriptivan u smislu date ideoloke etikecije (kao
to je liberalna ili konzervativna) niti u smislu specifine discipline (kao to
je socioloka44). U stvari, moje je uvjerenje da je aktuelna logika implika
cija Tokvilovog rada kao istoriara - radikalna. Budui d a je izuavao istori
ju kako bi odredio zakone koji su bitni za njene manifestacije kao procesa,
on je, samim tim, bio posveen koncepciji manipulacije drutvenim proce
som koju povezujemo sa radikalizmom u njegovoj modernoj, materijalisti
koj formi. Ovaj preutni radikalizam odrazio se u tragikom mitu koji uka
TOKVIL 193

zuje na naglaeni makroistorijski kontekst u oba Tokvilova najznaajnija ra

da, Demokratija u Americi i Stari reim i Revolucija.
U ta dva rada, oevidna forma saznanja o drutvenoj realnosti jeste ti
poloka, to navodi na zakljuak d aje, na kraju krajeva, Tokvilova svrha bi
la da izazove formistiko rasprivanje ili organicistiko sjedinjenje proces i
sil prepoznatih kao de facto konstruisanih tipova. No, za razliku od Milea i
Rankea, ni neureeno mnotvo formi ni sintezu suprotstavljenih sila Tokvil
nije shvatao kao pravu mogunost budue Evrope. Za njega je bilo malo vje-
rovatno izmirenje ovjeka sa ovjekom u drutvu. Sile u istorijskoj igri, koje
od nje ine arenu neizbjenog sukoba, nisu sklone pomirenju i skladu ni u
drutvu ni u srcu samog ovjeka. ovjek, kako pie Tokvil, ostaje na ivici
izmeu dva ambisa, jednog koji ini drutveni red bez koga on i ne moe
biti ovjek, i drugog sainjenog od one demonske prirode u njemu koja ga
sprijeava da bilo kad u potpunosti postane ljudsko bie. U stvari, taj ovjek
se ka svijesti o ovakvoj egzistenciji na ivici izmeu dva ambisa neprestano
vraa na kraju svakog svog pokuaja da se uzdigne iznad ivotinje i ras
plamsa ,,anela u sebi, toliko potisnutog i sputanog.
Svaka Tokvilova misao lebdi u poimanju primordijalnog haosa koji od
poretka u istoriji, drutvu i kulturi ini koliko enigmu toliko i blagoslov. Kao
i njegov veliki savremenik, pisac Balzak, Tokvil je likovao uprkos misteriji
injenice da ovjek ,,ima istoriju. Meutim, njegova koncepcija mranih
ambisa iz kojih se ovjek izdigao i nasuprot kojima tvori ,,drutvo kao bari
jeru totalnom haosu, nije mu dozvolila da se, bar s vremena na vrijeme, nada
bilo emu vie do umjerenoj koristi od svog saznanja o silama koje na kraju
odreuju svjetski proces. Tokvilu je, naime (za razliku od Marksa), smo
bivstvo bilo misterija; on nije mogao svoju misao uzdii do kontemplacije o
pravoj nauci istorije koju je njegova tipoloka organizacija istorijske pojave
oevidno odobravala. Ovaj nesvarljivi ostatak misterije sprijeio je njegovu
konceptualizaciju zakona procesa, to bi mu, inae, dopustilo da zakljui ka
ko se moda sama istorija raspada u meusobno potirue tipove drutvenih
pojava sa povratnim dejstvom.
Meutim, za razliku od istih ironiara koji su mu prethodili u prosvje
titeljstvu i koji su ga slijedili do kraja devetnaestog vijeka, Tokvil nije do
zvoljavao sebi da vjeruje kako istorija uopte nema generalno znaenje. Ono
to tragini agon neprestano otkriva, jeste injenica d a je tajna istorije samo
u vjenom ovjekovom nadmetanju sa samim sobom. Misterija istorije je na
taj nain osmiljena as na eshilovski as na sofoklovski nain, prvo kao po
mo afirmativnoj akciji u sadanjosti radi bolje budunosti, a potom kao
podsjeanje na opasnosti preuranjene propasti povoljne prilike za ostvarenje
tek djelimino shvaenih drutvenih ili individualnih programa. Ta dvostru
ka perspektiva istorije bila je osnova Tokvilovog liberalizma. Tek na kraju
ivota njegova intonacija i tonalitet dobili su karakter ironijskog uvjerenja
jednog Evripida ili, kasnije, ekspira, prema kome ivot moda uopte nema
bilo kakvo znaenje. Kad je ovo uvjerenje ojaalo, Tokvil ga je bre-bolje
potisnuo, prevashodno iz moralnih razloga, iz straha od njegovih negativnih
194 METAISTORIJA

posljedica za ljude koji su prinueni da naporno rade najbolje to mogu, ne

bi li stvorili ivot od nitavnog materijala koji im je udijelila sudbina. On je
ak napao i svog prijatelja Gobinoa koji je, u ime istine, pokuao da doe do
koncepcije istorije koja bi pridonijela razbijanju sve veeg straha kao zadat
ka filozofa i istoriara.
Ako je Tokvil smatrao da istorija uopte nema nikakvog znaenja i da,
zapravo, ne nudi polazite za bilo kakvu nadu, ili, obrnuto, ako ima znaenje
koje u potpunosti moe biti znano ovjeku, moe se zakljuiti da bi on tada
bio podstaknut da se okrene ili reakcionarnom stavu njegovog prethodnika
Burkharta ili radikalnom stavu njegovog savremenika Marksa. No, on je e
lio vjerovati u sve to - i da istorija ima znaenje i da se ono moe nai u mi
sterioznoj prirodi samog ovjeka. Tu je u pitanju bila vrijednost koju je To
kvil podreivao toj misteriji, misteriji koja g a je i uinila protagonistom ide
olokog stava koji je postao poznat kao liberalni, uprkos injenici da ga je
njegova koncepcija nomoloke prirode istorijskog procesa mogla odvesti do
usvajanja radikalnog stava o veini drutvenih pitanja tog doba.
Tokvilovo nauno" izuavanje istorije zavravalo se u rasporeiva
nju istorijskih zbivanja u tipove, klase, rodove, vrste, i slino. Podaci su
pretvarani u znanje im je njihovo smjetanje u ogranieni skup tipova
drutvenih, politikih i kulturnih pojava bilo sprovedeno. Na primjer, To
kvil je analizirao dvije vrste drutva: demokratsko i aristokratsko. I njego
va koncepcija istorije modeme zapadne civilizacije, od kasnog srednjeg vi
jeka do njegovog doba, usmerila se problemu razvoja te dvije vrste drutva
u okviru te civilizacije, problemu prirode veze i njihovih interakcija, kao i
procjeni njihovih izgleda u budunosti. Pitanje na koje je Tokvil morao od
govoriti bilo je - kakva je priroda procesa u kome su se ove dvije sutinski
nepromjenljive vrste drutva razvile, reciprono djelovale, i sukobljavale
se jedna sa drugom?
Tokvil se zapravo nije direktno suoavao sa ovim pitanjem. Tvrdio je
da raspoznaje dugorone pravce politike, drutvene i kultumo-istorijske
prirode koji su po njegovim principima ukazivali na opadanje jednog od tih
tipova drutva (aristokratskog) i uspon drugog (demokratskog). Takoe je
naznaio d aje pad aristokratskog tipa drutva funkcija uspona demokratskog
tipa, to je pak znailo d a je cjelokupni istorijski proces vidjeo kao zatvoreni
sistem sa ogranienom koliinom korisne energije, u kome je svaki dobitak
morao biti plaen gubitkom u nekom drugom dijelu sistema. Sistem kao cje
lina, sagledan kao proces, zapravo je bio mehanicistiki osmiljen, a veze iz
meu dijelova bile su osmiljene u mehanicistiko-uzronim terminima.
Ako je Tokvil bio idealistiki (ili organicistiki) mislilac, onda je mo
rao biti podstaknut da u ovoj razmjeni energije uoi priliku za pozitivan raz
voj ljudske svijesti uopte, razvoj koji bi se mogao primjetiti u dubljem po
niranju u misli i pojave njegovog doba nasuprot svih prijethodnih era - u
maniru Hegela ili moda Rankea. Meutim, razvoj koji je Tokvil izdvojio u
procesu ne moe se otkriti u napretku svijesti uopte, nego prije u moi sil
koje same po sebi jaaju zbog pada aristokratije i uspona demokratije, to jest
TOKVIL 195

zbog jaanja moi centralizovane drave s jedne strane, i moi mas, s dru
ge. Ove dvije sile, po njegovom miljenju, spajaju se kao da upuuju ozbilj
nu prijetnju ne samo civilizaciji i kulturi njegovog tipa, ve i samom ovje
anstvu. Stavie, na razvoj ovih sila on je gledao ne kao na sporadian ili
prouzroen proces, nego kao na stalnu eroziju dragocjenih ljudskih resursa -
intelektualnih, moralnih i emotivnih.
Cjelokupni proces posjeduje neizbjenost tragike drame, i Tokvilove
rne ideje o istoriji i istorijskom saznanju bile su jasno defmisane u zadatku
istoriara kao posrednika izmeu novih sila koje se javljuju na njegovim ho
rizontima, i onih starijih, prisutnih u sve slabijim kulturnim idealima kojima
one prve prijete svojim usponom. Tokvilov svijet bio je rasparan svijet.
Njegov cilj bio je da mu slui najbolje to moe, kako bi napukline i naprsli-
ne u njegovoj strukturi bile zakrpljene, ako ne i potpuno zalijeene.
Tokvil je za iri kontekst svoje refleksije uzeo cjelokupnu istoriju za
padne civilizacije, smjestivi u nju svoje analize evropskih i amerikih vari
jacija relativno istih tipova sadranih u totalnosti u vidu mogue budunosti
sopstvene generacije. Shodno tome, obje ove stvari - njegov opti pogled na
istorije dva tipa, i intonacije u kojoj ih je pripovijedao, znaajno su se razli
kovale meu sobom. Stav prilikom razmatranja amerike demokratije je stav
posmatraa koji je superioran u odnosu na izvrioce i sredstva koji grade ta
kav tip drutva. Taj tonalitet odlikuje se manirom dobroudne ironije, bar u
prvom tomu njegove Demokratije u Americi, za razliku od radova kojima je
zbunjivao svoje evropske itaoce i u kojima je pisao o snazi i slabosti poten
cijala evropskog drutva kad je rije o izgledima za budunost. U poreenju
sa tim, u Starom reimu mijenjaju se i intonacija i pogled na svijet u smjeru
naznaenom u drugom tomu Demokratije u Americi, koji je daleko vie ana
litian u domenu amerikih institucija, tradicije i vjerovanja, i direktnije kri
tian kad je rije o prijetnji koju one predstavljaju u odnosu na mnogo vri-
jednije komponente evropskog kulturnog ivota. Na njegov pogled na svijet
daleko vie utiu uesnici u procesu iz koga poto-poto eli da istupi; pri
tom ukazuje na njegove opte karakteristike i tendencije, ne bi li anticipirao
njegov kraj ili smjer i upozorio one upletene u njemu gdje vrebaju najvee
opasnosti po njih. Intonacija se stoga promijenila kako bi bila podudarna sa
promjenom pogleda na svijet. Tonalitet je sad mnogo tmumiji a tragiki
mythos diktira formu naracije iznosei je blie povrini. Jezik je preteno
metonimijski, to je sluaj u drugom tomu Demokratije u Americi, dok su
slike procesa umnogome vidljivije, naglaavajui i potrebu vee osjetljivosti
za protok vremena i za razvoj.
Izmeu prvog toma Demokratije u Americi i djela Stari reim primetna
je bitna promjena u naglasku - od razmatranja strukture do razmatranja pro
cesa; naime, naglasak je sada vie na narativnom nivou prezentacije u ovom
drugom djelu. Proces zapadnoevropske istorije od reformacije do oko 1830-ih
godina bio je naprosto pretpostavljen kao kontekst za analizu strukture ame
rike demokratije u navedenom prvom tomu. U tom procesu amerika de-
mokratija djeluje kao rigidna struktura iji jedini pokret ili razvoj poiva u
 196 METAISTORIJA

artikulaciji njenih sastavnih elemenata i njenih veza. U poreenju sa tim, u

Starom reimu, razlika izmeu procesa i strukture bezmalo ne postoji. Poslje
dica je, sljedstveno tome, nadasve literamija, dok se za ideolokom posljedi
com, prirodno, vie tragalo. Ali implikacije ova dva rada sastaju se u zasebnoj
slici o stazi, odrijeenju, frustraciji, represiji i dehumanizaciji. Vodei impuls
u itavom Tokvilovom rad u je vizija zagonentnog poraza i oaja koja nadah
njuje ironijski mythos gdje god se pojavljuje. Tokvil je samo velikom voljom
sprijeio sebe da ne zapadne u ovaj oaj, u stanje koje bi ga natjeralo da nasta
vi da govori kao krajnji liberal, i koje bi sve to je ikad napisao o istoriji kasni
je odvuklo ka radikalnoj pobuni ili ka reakcionarnom nihilizmu

Antidijalektiar
U Tokvilovom radu, za razliku od Rankeovog, postoji veoma malo
osjeanja za dijalektiki preobraaj istorijskog polja; preovlauje osjeanje
odloenog pada sa vrhunca, i neuspjelog korienja raspoloivih moguno
sti. Dualizam istorijskih sila koje je Ranke vidio kao preduslov drutvenog
kompromisa doista i postignutog u njegovo vrijeme, Tokvil je sagledao kao
glavnu prijetnju samoj civilizaciji. U stvari, Tokvilovo cjelokupno istorio-
grafsko dostignue bilo je rezultat njegovog truda da utvrdi sve ono to se
moe spasti sveopte katastrofe sukoba sil koje su, kako ih je on vidio, iz
gledale nepomirljive.
Dualizam koji je kod Tokvila karakterisao istorijski proces ogledao se
(ili se projektovao) u njegovoj koncepciji same ljudske prirode. U tom smi
slu on pie jednom svom prijatelju 1836. godine:
^ togod radili, prosto ne moemo sprijeiti ljude da pomire tijelo i duu...
I sam zna da ivotinja u meni nije nita vie ukroena no to je to sluaj kod
veine drugih ljudi; no ja oboavam anela i dao bih sve da potpomognem
njegovu dominaciju. Ja sam, stoga, neprekidno u poslu da otkrijem srednji tok
koji ljudi mogu slijediti, a da pri tom ne postanu sljedbenici Helagabala ili
uenici svetog Jeronima; ubijeen sam, naime, da veliku veinu nikada nee
mo nagovoriti da se povinuju bilo kojem od ove dvojice, a naroito svecu,
iako mu je konkurent jedan imperator [Sjeanja, I, 318].
Identini dualizam prenet je u Tokvilovo shvatanje politike izazivajui
traganje za slinim srednjim tokom. O svom politikom stavu on je jed
nom primijetio: J
Meni pripisuju naizmjenino aristokratske i demokratske predrasude...
Ali moje roenje, sreom, olakalo mi je da se uvam i klonim oba... im sam
zakoraio u ivot, aristokratija bijae mrtva a demokratija jo uvijek neroena.
Moj instinkt me, dakle, nije slijepo mogao voditi od jednoga do drugoga... U
ravnotei prolosti i budunosti, bez ikakvih prirodnih instinktivnih sklonosti
ka jednom ili drugom, ja sam bez i najmanje napora spokojno mogao sagledati
obje strane svakog pitanja [ibid., II, 19]. '
Tokvil je podsjeao na Makijavelija po svojim uvjerenjima d a je njego
vo sopstveno doba patilo od nemogunosti da izabere svoj pravac izmeu
TOKVIL 197

alternativnih drutvenih sistema i kulturnih ideala. Jo od pada Napoleona,

vjerovao je on, Evropa se nalazila, bolje rei visila je, izmeu starog aristo
kratskog i novog demokratskog sistema; ona nikad nije sasvim napustila pr
vi, niti je u potpunosti prigrlila potonji; i dok je patila od nedostataka oba si
stema, nije uivala u prednostima ni jednoga od njih. Glavni problem, kako
g a je vidio Tokvil, bio je odmjeriti prednosti i nedostatke oba sistema, proci
jeniti njihove perspektive i ohrabriti izbor onoga to je prosto bilo neizbje
no, i to na nain kojim bi se najvie unaprijedile ljudske slobode i kreativ
nosti. Dio ovog projekta morao je imati istorijske konotacije; meutim, ni
jedno istorijsko preispitivanje nije valjano moglo sluiti potrebama tog doba.
Ta era je iziskivala istorijsku viziju koja nije bila, sama po sebi, ni aristo
kratska" ni demokratska", ali je zato bila sposobna da objektivno sudi o oba
sistema, i da za budunost spase sve to je bilo korisno u njima.
Slino tome, kultura njegove ere, kako je vjerovao Tokvil, kolebala se
izmeu idealizma starog aristokratskog perioda i materijalizma nadirue de
mokratske epohe. Prosvjetiteljstvo je kritikovalo aristokratski idealizam i
skrenulo je panju ljudi na realni i vidljivi svijet" kao prikladni predmet iz
uavanja. Isprva su misao i umjetnost bile iskljuivo koncentrisane na fiziki
svijet, svijet van ovjeka". Ali ova fascinacija prirodom nije bila jedina te
ma tog doba, niti mu je bila najprikladnija; ona je pripadala, kako kae To
kvil, samo periodu tranzicije". U eri koja je tek trebalo da doe, kako je
prorekao u Demokratiji u Americi, misao i imaginacija usredsredie se na
samog ovjeka" i, preciznije, na budunost ovjeanstva (II, 76-77).
Za razliku od aristokratij, koje idealizuju prolost, demokratije su op
sjednute vizijom onoga to e tek biti; u ovom smjeru njihova nesputana ima
ginacija raste i iri se izvan svakog poimanja" (78). Na taj nain, iako materi
jalistika i utilitaristika priroda demokratske kulture neizbjeno unapreuje
duhovno obezglavljivanje ovjeka, u isto vrijeme ona bar gaji nadu za budu
nou. Meu demokratskim ljudima poezija nee biti pothranjivana legenda
ma ili sjeanjima na nekadanje tradicije. Pjesnik nee pokuati da naseli uni
verzum natprirodnim biima u koje su njegovi itaoci kao i on sm prestali da
vjeruju, niti e on hladno personifikovati vrline i poroke koji su bolje primlje
ni ba onakvi kakvi su (80). Ogroman spektar moguih tema za poeziju koji
je nudila grozniava aristokratska imaginacija najednom je suen, a imagina
cija je satjerana u samu sebe, tako da pjesnik u ljudskoj prirodi nalazi svoj je
dini podesni predmet. Svi njegovi resursi ga iznevjeravaju, ali ovjek ipak
preostaje, i pjesniku ne treba nita vie od toga" (80-81).
Ako se od smog ovjeka moe nainiti predmet i mjera cjelokupne mi
sli i umjetnosti, isto bi tako bilo mogue, kako je vjerovao Tokvil, stvoriti
novu kulturnu viziju koja nije ni idealistika ni materijalistika, ve kombi
nacija obje - herojska i realistika u isto vrijeme. U tom smislu on pie:
Nema potrebe da obilazim zemlju i nebo da bih otkrio udesne predmete
satkane od suprotnosti, od bezgranine veliine i krajnje siunosti, od guste
tmine i blistave svjetlosti, podobnih da istovremeno izazovu sklonost, divlje
nje, grozu, prezir. Sve to treba da uinim je da pogledam u sebe. ovjek nie
 198 METAISTORIJA

ni iz ega, prevaljuje vrijeme i zauvijek iezava u prsima Boga; on jedva i da

je uoen, luta ivicom izmeu dva ambisa, a tu i nestaje [80],
Ova egzistencija na ivici izmeu dva ambisa proizvodi osjeanje je
dinstvene ljudske patnje ili oaja, ali isto tako stvara jedinstvenu ljudsku e
lju, impuls za znanjem i kreacijom.
Kad bi ovjek bio sasvim neupuen u sebe, u njemu ne bi obitavalo ni
malo poezije, jer je praktino nemogue opisati ono to um prethodno ne
osmisli. Kad ovjek oito nasluti sopstvenu prirodu, njegova imaginacija osta
je u stanju mirovanja i nema ta da doda slici na tafelaju. Meutim, priroda se
ovjeku sasvim dovoljno otkriva i omoguuje mu da sazna tota o sebi, ali
mu je isto tako i dovoljno nejasna da bi sve ostalo moglo biti porinuto u mrklu
tamu za kojom e on vjeno posezati, zauvijek bezuspjeno, samo da se doko
pa nekog sveobuhvatnijeg uvida o sopstvenom bivstvu. \Ibid]
Bilo je neophodno, predosjetio je Tokvil, u ivotu zadrati i oaj i tenju
radi ljudske svijesti, kako bi ljudski um bio usmjeren budunosti, ali u isto vri
jeme uz podsjeanje da bolja i daleko ljudskija budunost moe doi samo
kroz otpor najjezovitijoj patnji kroz najtei mogui rad i muku. Zato je za do
ba koje je trebalo doi on predvidio jednu umjetnost koja se kretala od modu
sa epa iz doba aristokratije, prola kroz lirski modus prijelaznog perioda i sti
gla do nove tragike percepcije ljudskog stanja. Takoe je uvidio da e se filo
zofija odmai od ranijeg idealizma, da e proi kroz materijalizam u doba
tranzicije, i najzad stii do novog, realistikijeg humanizma. Drutveni sistem
koji najvie odgovara ovoj novoj viziji ovjeka nije bio ni isto aristokratski ni
isto demokratski, ve kombinacija i jednog i drugog: ravnopravan, materijali
stiki i utilitaristiki, u skladu sa principima demokratije, i individualistiki,
idealistiki i herojski, u skladu sa principima aristokratije. Istoriarev zadatak
je bio da pomogne u stvaranju ovog novog drutvenog sistema tako to e po
kazati kako principi aristokratije i demokratije jesu u funkciji jednog poseb
nog istinskog impulsa u evropskoj civilizaciji, jedne elje za slobodom koja je
karakterisala zapadnu kulturu jo od njenih zaetaka.
Treba naglasiti da je Tokvilova koncepcija posrednike uloge istoriara
bila nagovijetena u ironijskom raspoloenju u koje je on sve vie tonuo to
kom svojih kasnijih istorijskih refleksija. Na poetku svoje karijere istoria
ra, on je ciljao na ostvarenje tragike vizije istorije koja pretpostavlja per
cepciju zakon koji vladaju ljudskom prirodom kroz njihovo nadmetanja sa
sudbinom i, jo vie, zakon koji rukovode drutvenim procesima uopte.
Ako je, u stvari, ovakve zakone mogue otkriti istorijskim ispitivanjem, on
da bi oni u principu mogli biti primjenjljivi i u naporu stvaranja situacija i
okolnosti neizbjenih u ljudskom razvoju uz minimum bola i patnje - kao
to je Tukidid predloio u svom uvenom poetnom dijelu Peloponeski rato
vi. Meutim, optimizam koji treba da podstakne mogunost otkrivanja ta
kvih zakon u istorijskom procesu fatalno je ogranien koncepcijom ljudske
prirode u ije su ime oni trebalo da budu primijenjeni. Ako je sm ovjek
osmiljen kao sudbinski nesavren, na primjer zbog prisustva iracionalnih
TOKVIL 199

sila u njemu koje unaprijed mogu sprijeiti njegove akcije u sopstvenom ra

cionalno osmiljenom najboljem interesu, otkrie zakon koji rukovode nje
govim akcijama kao drutvenog bia moe se sagledati i kao prosvijetljuju-
e, ne toliko u smislu sutinske slobode, koliko u smislu sudbinske odredlji-
vosti. I ba je ova koncepcija sudbinske nesavrenosti ljudske prirode, kon
cepcija ovjeanstva koje nikad nije za sebe, ve zauvijek, na neki nain,
van sebe - zabranjivala Tokvilu da se sa svog stanovita pomjeri na radikal
nu ideoloku poziciju prema kojoj ga je gonila njegova prvobitna potraga za
zakonima istorije.
U stvarnosti je Tokvil potisnuo radikalne implikacije svoje nomoloke
koncepcije istorije i sa traganja za zakonima sve vie se prebacivao na kon-
struisanje tipologija. Ovaj napredak do epistemolokog nivoa ogledao se i na
estetskom nivou slinim napredovanjem od strukture zapleta koja je bila
preutno tragika, do one koja je sve vie satirika. U kasnijim fazama svoje
misli, Tokvil je bio podstaknut da prikae stupanj do kojeg su ljudi povezani
stanjima u kojima moraju teko raditi kako bi stekli svoje kraljevstvo na ze
mlji, kao i da razjasni nemogunost da se ono ikada uistinu i stekne. A iole
vei pritisak na nalije ove ironijske percepcije potvruje njegov sutinski li
beralizam kao ideologa.
Tokvilove lojalnosti bile su - i ostale - aristokratske, to potvruje nje
gova form a mentis kao sutinski konzervativna po ocjeni onih koji su ga
prouavali u ovakvom svjetlu. Meutim, Tokvil se opirao tipinom zado
voljstvu jednog konzervativca situacijom u kojoj su stvari onakve kakve je
su. Na neki nain, o emu e nie biti rijei, njegovo neslaganje sa sopstve
nom erom bilo je slino neslaganjima reakcionarnog grofa de Gobinoa. Ali,
za razliku od Gobinoa, Tokvil nije pokleknuo pred impulsom da obelodani
imperativni razlog svog potovanja vrlina aristokratske kulture; prevashodno
je to bilo uvjerenje da je njegovo vrijeme predstavljalo apsolutni p a d u od
nosu na raniju idealnu eru. Kao i Kroe posle njega, Tokvil je dokazao da
primjeuje nedostatke u svakom prolom idealu ili drutvenoj realnosti koji
iziskuje druge, energinije forme istorijskog ivota. To je znailo da je ari-
stokratiju i demokratiju u krajnjoj analizi morao sagledati ironijski. No, ak
je i on odbijao da javno istakne implikacije sopstvenih ironijskih senzibilite
ta. Formalno je ostao posveen tragikom vienju istorije, ali ga je iznevje
rio svojom nevoljnou da precizira zakone istorije koji su se preutno pret
postavljali u njegovom emplotmentu toka evropske istorije kao tragine dra
me. To je potvrdio i svojim ustruavanjem da izvue radikalne zakljuke ko
je je nalagala njegova nomoloka koncepcija istorije.

Poezija i istorija u dva modusa

D a je Tokvil zamiljao istoriografiju kao sposobnu da popusti pred za
konima drutvenog procesa - la Marks - vidi se iz rasprave, u njegovoj
Demokratiji u Americi, o odnosu izmeu istorije i poezije i iz njegove kon
cepcije o tonalitetima istorijske svijesti obraene u drugom tomu istog djela.
200 METAISTORIJA

Kako je i sm ukazao, poto poezija traga za idealom ili za prepozna

vanjem ideala (75), istorija mora rei istinu o svijetu ljudskih pitanja i pri
kazati istinske sile objedinjene na ovaj ili onaj nain u svakom pokuaju da
se ostvari taj ideal; takoe mora popisati i realne mogunosti za budunost
drutva. Meutim, Tokvil je primijetio da ni aristokratska ni demokratska
ideja istorije ne mogu obezbijediti vjerodostojnu i potpunu viziju realnog, jer
aristokratski i demokratski istoriari nuno trae i opaaju sasvim razliite
stvari kad razmatraju istorijske zapise. N a primjer:
Kad istoriar aristokratskog doba razmatra svjetsku pozornicu, on ujedno
percipira veoma mali broj prominentnih glumaca koji vode itav komad na
sceni. Ovi veliki protagonisti u prvom planu pozornice grabe svu panju i pod
reuju je sebi; i dok je istoriar sklon tumaenju tajnih motiva u recima i rea-
govanju ovih linosti, one ostale izmiu njegovoj panji [90].
Aristokratski istoriari su prinueni da sve pojave podreuju odree
noj volji i karakteru odreenih individua; oni su vini da najhitnije revoluci
je pripiu sitniavim nezgodama" (ibid.). Sledstveno tome, dok su najee
sposobni da istrae i najmanji uzrok sa velikom otroumnou, deava im
se i da ne zapaze one najuoljivije uzroke" (ibid.). Prilino je drugaije sa
demokratskim istoriarima. U stvari, njih krase savreno suprotne karakte
ristike". Oni ne tee pripisivanju bilo kakvog uticaja pojedinca na sudbinu
jedne rase, ili graanina na sudbinu jednog naroda; s druge strane, meutim,
otkrivaju velike opte uzroke svakojakih malih dogaanja" (ibid.). Aristo
kratski istoriar, ak i ako mnogo manje idealizuje od pjesnika, jo uvijek se
istie u opisivanju stupnja do kojeg pojedinci utiu na sopstvenu sudbinu; on
nema osjeanja za sile koje djeluju na pojedinca, izigravajui ga, onemogu
ujui ga i podreujui ga svojoj volji. Za razliku od njega, demokratski
istoriar tei da otkrije neko vanije znaenje u masi sitnih detalja koje on
razlikuje na istorijskoj pozornici. Podstaknut je da skrene panju na sve, a
nikako na pojedince nego samo na velike apstraktne i opte sile. On na taj
nain tei da sagleda istoriju kao depresivnu priu o ovjekovoj nesposobno
sti da ovlada svojom budunou, nadahnjujui itaoca ili depresivnim cini-
cizmom ili neosnovanom nadom da e se stvari pobrinuti same za sebe.
Ove dvije ideje o istoriji po meni su formistika i mehanicistika, i one
funkcioniu kao dva modusa svijesti, kao metaforiki i kao metonimijski.
Tokvil je ironijski" razdvojio ova dva modusa istorijske svijesti, ukazujui
(pravilno) da, kako ih je on zamislio, n ijed an od njih ne moe biti odgovo
ran za istorijski razvoj, za evoluciju jednog stanja ili za uslove drugog, razli
itog stanja. Aristokratski pravac ne vidi nita osim pokreta, obojenosti i i
vosti u istorijskom polju i stoga ne moe vjerovati u trajanje, u kontinuitet.
Demokratski pravac vidi istu stvar kao cjelokupno opaeno kretanje i pro
mjenu, i zbog toga uopte ne moe percipirati bilo kakav razvoj.
Ono to je Tokvil predloio kao alternativu za ove sukobljene i neade
kvatne forme istorijske svijesti, nije bila neka trea forma ve, prije svega,
kombinacija aristokratskih i demokratskih formi. Svaka je, kako on kae, na
TOKVIL 201

neki nain ispravna, ali svaka mora biti relevantna radi analize specifine vr
ste drutva. Uvek postoji neka vrsta afiniteta prema izboru modusa istorijske
svijesti koja se moe koristiti u izuavanju i analizi datog drutva i drutvene
strukture nekog doba ili kulture. U stvari, Tokvil predlae dva reda uzrono-
sti koja fimkcionie u istorijskom procesu - jedan endemian, za aristokrat
ska, a drugi za demokratska drutva. U tom smislu on kae:
Mislim da u svako vrijeme jedan veliki dio zbivanj u ovom svijetu mo
e biti pripisan upravo optim injenicama, a drugi specijalnim uticajima. Ove
dvije vrste uzrok uvijek su u funkciji; jedino to varira jeste njihova proporci
ja. Opte injenice slue da objasne mnogo vie stvari u demokratskim nego u
aristokratskim erama, tako da se mnogo manje stvari radije pripisuju individu
alnim uticajima. U periodu aristokratije dogaa se obrnuto: specijalni uticaji
su jai, a opti uzroci slabiji, osim ako, dabome, za opti uzrok uzmemo samu
injenicu nejednolikosti stanja koja pojedinim individuama doputaju da zava
raju prirodne tendencije svih ostalih [91].
Ovo ukazuje na to da je Tokvil mislio kako nije ba neophodno birati
izmeu individualistikih, deterministikih, haotinih i sudbonosnih koncep
cija istorijskog procesa koje bi se nadmetale za prednost. Sutinski je to bilo
pitanje nalaenja dominantnog uzronog principa koji djeluje u vrsti drutva
koje se izuava. Tako su istoriari koji se trude da opiu ta se dogaa u de
mokratskim drutvima u pravu... kad uglavnom navode opte uzroke kao re
levantne i kad posveuju svoju panju njihovom otkrivanju. Meutim, uop
te nisu u pravu kad poriu specijalne uticaje pojedinaca zato to nisu u sta
nju da ih prate koliko je potrebno (91-92).
Ali problem koji nastaje u pokuaju da se ovaj princip tumaenja primi
jeni na istorijsko izuavanje j e u tome to se smatra da je rjeenje ono to je
u stvarnosti sm problem. Ako bih htio da objasnim uruavanje aristokrat
skog drutva, nee mi mnogo pomoi koncepcija prave prirode pojave koja
se analizira. To bi znailo nekritiki prihvatiti heuristiku korisnost ideologi
je o dominantnoj klasi datog drutva. Pored svega, Tokvilov problem je bio
da raseljenoj aristokratskoj klasi objasni zbog ega je raseljena, dakle pro
blem koji predstavnik te klase nije bio u mogunosti da rijei primjenom
modusa istorijske svijesti koja je za njega bila ,,prirodna zbog njenog ,,ari-
stokratskog svojstva.
Ovo je sluaj i sa problemom dolaska demokratije14 u moderno doba.
Ako je Tokvilova svrha bila da otkrije - podjednako i demokratama i aristo-
kratama - pravu prirodu ove nove forme drutva i da obrazloi njen trijumf
u postrevolucionamim vremenima, modus istorijske svijesti specifian za
drutva koja su bila odve demokratizovana ne moe posluiti kao objanje
nje za one pripadnike aristokratije koji su i drutvo koje se analizira i njegov
modus svijesti sagledavali kao iste katastrofe.
Tokvilova namjera bila je da na neki nain uvid dobijen iz sadrine jed
nog drutvenog sistema pretoi u termine shvatljive ljudima koji su prinue
ni da na svjetski proces gledaju iz perspektive koju nudi lojalna struja dru
gog drutvenog sistema. To je znailo d a je njegov zadatak da posreduje iz
 202 METAISTORIJA

meu dva modusa svijesti, metaforikog i metonimijskog, kako bi potvrdio

d a je vrsta realizma" oba ova modusa mogla biti odriva. S obzirom na To-
kvilove intelektualne prohtjeve, polazite sa kojeg je ovo posredovanje tre
balo da uzme maha bila je - ironija. Meutim, nije mu bilo mogue da di
rektno krene sa pretpostavkom o ironijskoj koncepciji istorije kroz moralna
razmatranja. Kominu koncepciju istorije, sa njenim odobravanjem sinegdo-
hike svijesti, on uopte nije mogao prihvatiti jer je njegov svijet bio svijet
drutvenih sila. Kominu viziju nije ak ni razmatrao kao opciju, a i njemu
samom, kao to to proizlazi iz Tokvilovih primjedaba o Hegelu i Fihteu, bilo
bi nedopustivo da jednu takvu ideju o istoriji kriom ugura u eru koja je bila
rastresena koliko i njegova.
No, to vai i za demokratsku" ideju istorije i njenu neospornu metoni-
mijsku svijest. Iako se Tokvil formalno posvetio traganju za razlozima koji
ma bi se objasnila specifina forma njegovog doba, smatrao je i dalje da je
traganje za generalnim uzrocima ogranieno, u smislu programa izuavanja,
moralnim obzirima koji bi mogli uticati na one koji ga prilino jednostrano
slijede. Zato je istakao:
Kad tragovi naih pojedinanih akcija u ivotu nacije budu izgubljeni,
esto se deava da ugledate kako se svijet kree bez oiglednog upliva sile na
gona. Isto tako postaje veoma sloeno raspoznati i analizirati razloge koji se, s
obzirom na to da funkcioniu odvojeno od volje svakog pojedinog lana zajed
nice, na kraju podudaraju kako bi pokrenuli itave mase. Ljudi, dakle, nuno
vjeruju da je ovaj pokret nehotian i da su drutva nesvjesno podreena nekoj
vioj sili koja upravlja njima. Ali ak i kad bi opta injenica koja upravlja li
nim htjenjem svih pojedinaca trebalo da bude otkrivena, princip ljudske slo
bodne volje i dalje ostaje nesiguran. Dovoljno irok uzrok koji moe uticati na
milione ljudi istovremeno, i dovoljno jak da ih sve upravi u istom smjeru, mo
e izgledati neodoljivo privlaan; vidjevi da mu ovjeanstvo doista povlau
je, u m je zato najblii zakljuku da mu ovjeanstvo ne moe odoljeti [92],
Istorijska misao njegovog doba, kako je Tokvil (pogreno) vjerovao,
uspjela je da stvori istoriju koja je poricala ideju prema kojoj skupina ljudi
uopte ima mo da promijeni sudbinu jednog naroda" i da sm narod posje
duje mo za izmjenu svog sopstvenog stanja" (ibid.). Istoriari sa svih stra
na vjerovali su da istorijom rukovodi ili nesavitljiva sudbina" ili neka sli
jepa nunost" (93). Tokvil se pribojavao da bi ova doktrina, ukoliko sa isto-
riara pree na itaoce, mogla ogubati masu zajednice" i ak paralisati ak
tivnost modernog drutva" (ibid.).
Tokvilova svrha je zatim bila da potvrdi dejstvo optih uzrok" u isto
riji, ali tako da se ogranii njihova efikasnost u odnosu na specifine vrste
drutava, s jedne strane i, shodno tome, u odnosu na specifino vrijeme i
mjesto, s druge. U demokratskom drutvu, kao to je ono to je uzelo maha u
Americi u njegovo doba, traganje za optim uzrocima bilo je opravdano jer
je smo drutvo bilo proizvod optih uzroka. U Evropi, za razliku od Ameri
ke, traganje za takvim uzrocima bilo je - ili je u najmanju ruku tako izgleda
lo 1830-ih godina - mjeavina demokratskih i aristokratskih elemenata.
TOKVIL 203

Za Tokvila je to znailo da je mogue analizirati ove procese u okviru dva

skupa zakona, opteg i specifinog, ili moda prije u okviru dvije vrste uzro
nih inilaca, optekultumih na jednoj strani, i individualno ljudskih, na drugoj.
Osjeanje sukoba izmeu ova dva uzrona agensa, s tim to su oba bila sma
trana podjednako legitimnim u moralnom pogledu u istorijskom procesu, pru
ilo je Tokvilovim ranim refleksijama o istoriji aspekt tragike vizije.
Tokvil je smatrao da je istoriarev zadatak sutinski slian onome koji
je Eshil video kao zadatak tragikog pjesnika: terapeutski. Djevianska isto-
rijska svijest pomogla bi da se istjeraju ostaci straha od starih bogova i da se
ljudi pripreme da preuzmu odgovornost za sopstvenu sudbinu, utemeljujui
institucije i zakone prikladne za kultivisanje sopstvenih plemenitih sposob
nosti. Kultivisanje ovakve istorijske svijesti, meutim, iziskuje specifino
spasavanje aristokratskog pogleda na svijet, ali ne u vidu osnove za drutve
nu organizaciju, nego kao moguu perspektivu realnosti i kao protivotrov
potreban za moralne nedostatke demokratske44 ideje istorije.
Aristokratska ideja istorije, prema kojoj ovjek, ako ve eli da bude
gospodar ovog tla i upravlja srodnim biima, prije svega mora u sebi da raz
vije svijest o potrebi da postane gospodar samog sebe44 - morala se suprot
staviti demokratskoj ideji prema kojoj je ovjek u potpunosti nemoan nad
sobom i okolinom koja ga okruuje44. Da li je bilo mogue, pitao se Tokvil,
kombinovati aristokratsku istoriografiju, koja je savjetovala ljude samo ka
ko da upravljaju44, i demokratsku, koja je propagirala princip da samo vrije
di biti posluan?44 Na kraju je zakljuio da je mogue ne samo spojiti ove
dvije koncepcije istorije u novu vrstu istoriografije, ve i ii i van njih i
uokviriti istoriju tako da se ona moe sjediniti sa poezijom, to vai i za sje
dinjenje realnog sa idealnim i istinitog sa lijepim i dobrim. Jedino bi tada,
kako on kae, misao mogla da probudi ula u ovjeku44 umjesto da upot
puni njihovu iznurenost44 (ibid.). Tokvil je stoga ponudio Demokratiju u
Americi kao knjigu u kojoj se pokazuje da njen autor ne slijedi nikakva po
sebna stanovita i... da nema ambiciju da slui ili da napada bilo koju stran
ku44. On nije namjeravao da na stvari gleda drugaije od ostalih, ve da sa
gleda dalje od njih44. Tvrdio je d a je istoriji dodao novu dimenziju, jer dok su
drugi istoriari bili zauzeti samo sutranjim danom44, on je svoje misli okre
nuo cjelokupnoj budunosti44 (I, 17). U stvari, pokuao je da budunost tre
tira kao istoriju.

Liberalna maska
Treba naglasiti d a je Tokvilova ocjena interesovanja za savremene isto-
riare zauzete samo sutranjim danom44 nasuprot njegovom linom intere-
sovanju za cjelokupnu budunost44 u naelu bila pogrena, ili da, u najma
nju ruku, predstavlja preuveliavanje. U stvari, vei broj znaajnih istorio-
grafija njegovog doba, osim specijalizovanih radova u kojima je iskljuivo
izuavana antika, bio je posveen objanjavanju sadanjosti i pripremi savre-
menog drutva za realistiki44 korak naprijed u budunost. No, razlikovanje
 204
METAISTORIJA

,St0n0ugrf ' J e 0 nepodesnoj budunosti i istoriografije koja se obraa

iib e ra ln 7 id e o fn m irS tr 6 d, Sn V kjoj Se moe knstruisati
lil i f g J, U jenoj Postrevolucionarnoj fazi. Ona istoriaru dozvo-
java da potencijale te budunosti razmatra nauno i objektivno to je nak
8 U utllltanstikim i pragmatikim razmatranjima njegovih dru-
kod T o k X - T savremenika. Mil (Mili) je prepoznao ovu pristrasnost
kv la kao 1 sutinski antilibertanjanske implikacije u njoj - u svojoi
recenziji djela Demokratija u Americi, 1836. godine J J
, , .Tokvil Je Pnznao da uopte ne sumnja u to da je budunost drueaiia
o i o ega spoznatog u prolosti ili sadanjosti, iole mogua. Na taj nain
ri koiif " zervativaca u kJe su Pnekad ubrajali komentato-
koji su samo nazirali njegovu elju da spase ono to je bilo vrijedno hvale
u starom Meutim, ideje da e budunost biti istorijska budunost i
neka vrstakofitmuneia sa sadanjou i prolou, a ipak toliko razliita od
t i ! r , ' n S a S U Predrasude kJe su ga konkretno priklanjale liberalnoj
tradiciji. On je u toj tradiciji uestvovao tako to je odbijao da predvidi pre
cizne forme koje ce budunost zadobiti, na ta g a je gonila njegova tendenci-
0 1'0810^ ? rCe opisivanJe svih moguih budunosti sa
kojima je bila suoena sadasnjost, a zatim da se vrati sadanjosti kako bi
! 3 ? JUdsk0g lzbora sPecif lne budunosti koja e zapravo i
izbora S ? Stl, 1St0riJskom milJ'u kak0 bi ljude uiveo u situaciju
ora, kako bi im podario mogunost izbora i obavijestio ih o tekoama
koje ce ushjediti nakon svakog izbora koji uine. Ovo neprestano kretanje
d slavljenja ovjekovih sposobnosti da sm satka svoju budunost, do pod
sjeanja na to da svaka akcija podrazumijeva izvjesne opasnosti i patnje - i
P -i0^ 0, vracanJa na slavljenje borbe i rabote, istovremeno je uinilo To
kvila i liberalom i tragikim ,,realistom.

Istoriografija socijalne meditacije

Je kao,svoJ zadatak vidio ne samo posredovanje izmeu altema-
vmh koncepcija drutva i izmeu prolosti i sadanjosti, ve i izmeu sada
njosti i budunosti. Izmeu polova aristokratije i demokratije nudile su se
rojne mogunosti za razmatranje, prostirui se od tiranije elite do tiranije
mase. Istoricarev zadatak bio je da pokae kako se ove mogunosti mogu is-
kristahsati u posebne alternative za budunost i kako ih mogu nadahnuti
07h i S t a 8, pnrode lstonj skg postojanja i odgovarajua mjeavina
sumniao i! toH " S& alteraativa - Tokvil ni za i a k nije
sumnjao u to da je demokratija u jednom ili drugom obliku neizbjena za
vropu ali pitanje kako e ljudi izgraditi svoju egzistenciju u toj demokrat-
s oj uducnosti ostalo je otvoreno. Ilije on bar tako vjerovao 1835. godine
ada je recenzentu svoje knjige Demokratija u Americi pisao da se jako tru
d i d a svoje itaoe pridobije za jednu budunost koja nesumnjivo dolaS-
n a d a ^ d ^ r 1 ^ lla bar djelimin0 Pzltlvna dt bi se moglo
ie dom inantna T m?;rsiratl prema ispunjenju svoje sopstvene sudbine. To
J nantna ideja u knjizi - ideja koja privija k sebi sve ostale {Sjeanja,
TOKVIL 205

I, 398). Ova ,,sudbina, kako se nadao, ne bi bila ni aristokratska ni demo

kratska, ve njihova kombinacija koja bi ouvala onu nezavisnost duha sta
rog reda i ono potovanje prava koje donosi novo vrijeme.
Tokvilovo nadahnue u to doba bilo je dijalektiko; on je traio nain
da opravda vjerovanje u mogunost uklapanja antitetikih elemenata u isto
riji. Meutim, metod analize kojim se sluio eliminisao je svaku mogunost
ovakve sinteze. U tom smislu predlagao je tipoloki metod analize, ali je
ipak osmislio reduktivnu, dualistiku tipologiju. Shodno tome, to je njego
va analiza bila savrenije izvedena, to je sve dalja bila mogunost bilo kakve
sinteze sukobljenih elemenata. Poto je istoriju shvatao u metonimijskom
smislu, njegova misao nuno je bila odvuena percepciji nemogunosti sje
dinjenja glavnih komponenata prepoznatljivih u analizi jednog pojmljivog
sistema misli ili prakse.
Sagledana na najpovrniji nain, Tokvilova Demokratija u Americi ne
odreuje se kao istorijska naracija. Hronoloki okvir naprosto se pretposta
vlja; podroban uvid u naraciju ne iziskuje razumijevanje kategorij analize
korienih u tumaenju pojav demokratskog drutva. Evolucija demokratije
u Americi prosto je uzeta kao data injenica; ideja evolucije nije, stoga, or
ganizacioni princip samog izlaganja materije. Sve to se dogodilo u Americi,
od vremena prvobitnih naseobina evropskih kolonizatora, sve do deksonov-
ske ere, jednostavno predstavlja proienje ili artikulaciju nepromjenljivih
elemenata u sistemu, tako da se ono to na kraju procesa proizlazi kao proiz
vod Tokvilovog doba jedva moe shvatiti kao homogeni sistem u kojem su
svi retstriktivni elementi u njemu izbrisani.
Tokvil u uvodu Demokratije u Americi kae da je taj rad napisao pod
uticajem neke vrste religioznog zanosa koji ga je obuzeo razmiljajui o
velikoj demokratskoj revoluciji" koja je vjekovima napredovala uprkos
svim preprekama i koja i dalje napreduje kroz ruevine koje je sama prou
zrokovala" (I, 3, 7). Sirenje demokratije sadri pojavu sudbinske injeni
ce... ona je univerzalna, trajna, i konstantno izbjegava svako ljudsko uplita-
nje i sva zbivanja; s druge strane, svi ljudi mogu doprinijeti njenom napret
ku" (6). Upravo je u prirodi tragike sudbine evropsko drutvo osjetilo prve
udare ove demokratske revolucije, ali bez one pratee promjene u zakoni
ma, idejama, obiajima i moralu koja je bila neophodna da takvu revoluciju
uini korisnom" (8). Evropa je raistila put ka novom drutvu, ali sada okli
jeva da zakorai u njega: unitili smo aristokratiju i preuzeli obavezu da sa
mozadovoljno sagledamo njene ruine i da ih prihvatimo" (11).
Prirodno je bilo za ljude da se uzdre od idealizovanih sjeanja na pro
lost nakon to se prvo revolucionarno oduevljenje ohladilo: smjeteni u
sredite jakog izvora, mi prkosno posmatramo ruevine koje se jo uvijek
mogu nazrijeti na obali koju smo upravo napustili, dok nas za to vrijeme
struja nosi jo dalje i odvlai natrag - ka ambisu" (7). Meutim, nije bilo
mogue vratiti se: Ubijeen sam da svako ko pokua, u eri u koju upravo
ulazimo, da svoju slobodu utemelji na aristokratskoj privilegiji - nee u to
me uspjeti, a to vrijedi i za onoga ko pokua da izvue i zadri vlast u okviru
 206 METAISTORUA

bilo koje klase (II, 340). Ovo je, sljedstveno tome, zahtijevalo i uvid u to da
je problem u sueljavanju sa novom erom, ne da bi se rekonstruisalo aristo-
kratsko drutvo, nego u tome kako da uinimo da sloboda proistekne iz tog
demokratskog stanja u drutvu u koje nas je Bog smjestio" {ibid.).
Tokvil se, meutim, nije zalagao za ono to je izgledalo neizbjeno.
Vjerovao je da je princip jednakosti" bio bremenit opasnostima za nezavi
snost ovjeanstva"; uistinu, ove opasnosti bile su nita manje grandiozne
od onih i najmanje oekivanih koje je budunost drala u rezervi" (348). Ali
ove opasnosti, nadao se on, nisu bile nesavladive. Ljudi u demokratskim
drutvima bili bi eljni normiranj" i umorni od nepromjenljivosti ak i
onog stanja koje oni zahtijevaju". Prevashodno bi bili eljni moi, skloni mr
nji prema onima koji su je imali, i veoma spremni da im izmaknu iz ruku
{ibid.). Pa opet, on je vjerovao da u svemu tome nije postojalo nita sutinski
uasavajue. tendencije", smatrao je, uvijek e se ispoljavati;... one
nastaju u temelju drutva koje nee pretrpjeti nikakvu promjenu-, dugo vre
mena one nee dozvoliti bilo kakvom despotizmu da naudi postojeoj vlasti,
i iskovae novo oruje za svaku narednu generaciju koja e biti na strani
borbe za slobodu ovjeanstva" {ibid.). Bilo je, prema tome, znaajno zami
sliti podesnu istorijsku perspektivu o tome ta se deava u sadanjosti i
...ne osuivati pri tom stanje drutva koje je sada poinjalo da ivi shvativi
stanje drutva koje vie nije postojalo; kako su ova stanja drutva bitno druga
ija u svojoj strukturi, ona se ne mogu podvrgnuti pravinom ili potenom po-
reenju. Jedva da bi bilo razumno od naih savremenika zahtijevati neke po
sebne vrline to su potekle u drutvenim uslovima njihovih predaka, s obzirom
na to da je taj drutveni uslov sm po sebi pao i u ruevinu odvukao i dobro i
zlo prolosti [351].

Bilo je nemogue unaprijed utvrditi da li bi stanje svijeta u nastajanju

bilo bolje ili gore od prethodnog; vrline i poroci podjednako su prisutni u
oba. Ljudi novog doba i ljudi starog bili su kao dva razliita reda ljudskih
bia, od kojih je svaki imao svoje vrijednosti i svoje nedostatke, svoje pred
nosti i svoja zla" {ibid.). U vremenu u kome ive, kako Tokvil primjeuje,
pojedini ljudi nisu uopte bili u stanju da shvate princip jednakosti osim
onih anarhistikih tendencija na koje je taj princip podsjeao". Oni su se ,je-
ili od sopstvenog sredstva slobode, strahovali su od samih sebe". Ostali su
drugaije sagledali perspektivu: osim one staze koja poinje principom jed
nakosti a zavrava se u anarhiji, oni su najzad otkrili put za koji se inilo da
ljude vodi do neizbjenog ropstva. Oni pri tom unaprijed pripremaju svoje
due u susret ovom stanju koje dolazi; i vapei da ostanu slobodni, oni svu
svoju poslunost u srcima ve uveliko posveuju gospodaru koji e uskoro
doi. Oni prvi naputaju slobodu jer misle d a je opasna; ovi drugi, jer misle
da je ona nemogua" (348). Tokvil je tragao za osnovom negiranja obje al
ternative. Tana i dovoljno iroka vizija istorije mogla je pokazati zabludu
naivne predstave o principu jednakosti kao i olakog straha od njega. Tokvil
je okonao Demokratiju u Americi izriitom porukom javnosti da se nada
TOKVIL 207

budunosti uz onu korisnu predostronost koja ljude nagoni da neprestano

prieljkuju i strijeme slobodi, a ne uz onaj prigueni i uzaludni strah koji
obeshrabruje i mlitavi srce (ibid.).

Sintaksa znaajnih istorijskih procesa

Tokvil nije, kako kae, uao u izuavanje demokratije u Americi samo
da zadovolji svoju radoznalost", ve, prije svega, kako bi osmislio sliku sa
me demokratije, sa njenim tendencijama, karakterom i predrasudama, i kako
bi u stvari nauio ega se imamo plaiti ili emu nadati tokom njenog napre
dovanja" (I, 14, 17). Drugi motiv mu je bio da obezbijedi osnovu nove nau
ku o politici" koja e biti potrebna novome svijetu" (7). Njegova prava te
ma bio je ideal slobode koji je vodio evropski kulturni ivot od samog poet
ka i kome su i aristokratija i demokratija, svaka na svoj nain, davale svoj
doprinos.
Pa ipak, Tokvilova koncepcija demokratije u Americi bila je neka vrsta
uasavanja". Za njega je amerika demokratija predstavljala razdor i izmu
u tkanju zapadne civilizacije, jednostrani i ekstremni razvitak tendencije ko
ja je postojala u Evropi jo od raspada feudalne zajednice u esnaestom vije
ku. Amerika je nudila primjer istog tipa demokratije; tamo su prvi put,...
teorije do tada neznane, ili smatrane nepraktinim, nainile spektakl za koji
svijet nije bio pripremljen u svojim prolim istorijama" (26). Ogromna pri
rodna dobra Amerike i nepostojanje bilo kakvog unaprijed utemeljenog dru
tvenog poretka omoguila su, za razliku od tradicije misli i akcije koja je u
Evropi bila u odstupanju, rast i cvjetanje svih potencijala kreativnosti i de
struktivnosti u idealu slobode. Tako je Amerika postala neka vrsta staklene
bate za puni razvoj drutvenog sistema koji je tada u Evropi tek poeo da
zadobija svoje obrise, premda je bio ,jo uvijek u oblandi ostataka svijeta
koji se raspadao zbog svoje sopstvene trulei" (II, 349). No, upravo je posto
janje ovih istorijskih ostataka starog drutva otvorilo mogunost da se u
Evropi stvori jedan drutveni sistem koji je bolji od onoga koji je uzeo maha
u Americi.
U vrijeme objavljivanja drugog toma Demokratije u Americi, ameriko
drutvo poelo je, po Tokvilu, da manifestuje izvjesne fatalne manjkavosti.
Najoiglednija od njih bila je tendencija da se ono mijenja bez ikakvog raz
voja. Tokvil je naao deprimirajuu stzu u amerikom drutvenom i kultur
nom ivotu, otpor prema inovaciji, nemogunost da se promjena preobrati u
napredak. Na taj nain, kako on kae, ameriki narod je sebe predstavljao
modemom posmatrau kao sutinski isto stanje u kome je i doao iz Evrope
dva vijeka ranije (7). Takoe g a je alostio endemini materijalizam u ame
rikom ivotu, a na nekim mjestima u tekstu on je izrazio bojazan da e plu-
tokratija koja uzima maha u Americi naposljetku, dok bude podrivala ideal
jednakosti, propasti u naporu da nadomjesti zdravu nezavisnu misao i akciju
koje su karakterisale aristokratiju u Evropi u njenoj ranoj, kreativnoj fazi.
Da su Evropi potencijalno prijetile sline opasnosti vidi se iz Tokvilo-
vog zakljuka da ne postoji nita ameriko" u amerikoj demokratiji. Svaki
 208 METAISTORIJA

aspekt amerikog ivota imao je svoje korijene, tvrdio je on, u Evropi. Zato
je napisao, ako paljivo ispitamo drutveno i politiko stanje u Americi na
kon izuavanja njene istorije, nesumnjivo emo uvidjeti da nema tog milje
nja i obiaja, a kamoli zakona, pa ak ni zapisanog dogaaja, koji [evropsko]
porijeklo tog naroda ne moe objasniti" (I, 39). Takoe je velikim dijelom
statini kvalitet amerikog ivota pripisao potrebi za demokratskom revolu-
c|j m na kojoj bi se utemeljeni drutveni sistem mogao podvrgnuti perio
dinoj kritici i procjeni, i iji bi se impulsi progresivnog preobraaja mogli
kultivisati (7).
Ba je ova potreba za revolucionarnom tradicijom generalno najvie
razlikovala ameriki od evropskog drutvenog ivota. Kako je u Americi de
mokratski ideal tek bio utemeljen, u Evropi je taj ideal morao da utemelji se
be nasuprot aristokratskom protivljenju i centralizovanoj dravi, koja je bila
neprijatelj i aristokratiji i demokratiji. Ovo protivljenje prisililo je neke ari
stokratske segmente kulture da prigrle demokratski ideal, to je dovelo do
stapanja principa jednakosti sa revolucionarnim impulsom, stvorivi na taj
nain onu tradiciju demokratske revolucije zbog koje je Evropa bila obdare
na potencijalom za progresivnim preobraajem koji je amerikoj demokratiji
nedostajao. Prema tome, budui da su se, uopte uzev, samo dva inioca mo
rala uzeti u razmatranje radi razumijevanja amerike istorije (vodei dru
tveni ideal i prirodno okruenje u kome se ona razvija), u razumijevanju
evropske istorije morala su se izuiti etiri inioca. To su bili aristokratski
drutveni ideal, demokratski drutveni ideal, centralizovana drava i tradici
ja revolucije. I ako je drama Amerike pokazala, u krajnjoj analizi, da pred
stavlja rvanje ljudi sa prirodom samo zbog utemeljenja principa jednakosti -
dakle, da je stoga patetina - evropska drama je sutinski bila drutveno-
-politika, uz sukobljavanje ideja o drutvu i uz djelovanje dravne moi ko
ja se suprotstavljala tim idejama koristei ih u svom interesu, kao i uz revo
lucionarnu tradiciju koja je, zauzvrat, bila oprena principu dravne moi i
periodino ga podreivala idealu slobode. Drugim rijeima, evropska drama,
nasuprot amerikoj, posjedovala je sve sastojke prave tragedije.

Semantika amerike istorije

Ova tema obraena je u prvim poglavljima drugog toma Demokratije u
Americi. Tu je Tokvil opisao glavne principe demokratske misli u Americi i
Evropi, sve do reformatora religije u esnaestom vijeku. No, on je ukazao
da, bez obzira na to to se duh nezavisnog ocjenjivanja i kritike nastavio da
razvija u Evropi - od Lutera preko Dekarta, do Voltera - on se u Americi
degenerisao u prihvatanju javnog miljenja. Tako, dok je u Evropi postojala
demokratska filozofska tradicija koja je njegovala i potpomagala revolucio
narnu tradiciju u kulturi, politici i religiji, u Americi jedva d a je postojala fi
lozofska tradicija i, uopte, interesovanje za filozofiju. Ameriko drutvo, iz
niklo u religioznim uvjerenjima, prihvatilo je ta uvjerenja bez prethodnog
preispitivanja" poto je imalo obavezu da ih prigrli kao neku vrstu moralne
istine meu mnogim istinama ija je osnova na ovaj ili onaj nain bila u reli-
TOKVIL 209

giji ili povezana sa njom (II, 7). U Evropi je, za razliku od Amerike, razvoj
i filozofije i revolucije bio nadahnut otporom principu jednakosti i aristo
kratskim klasama u centralizovanoj dravi. Shodno tome, tamo su obje - i
tradicija spekulativne samokritike i tradicija kritike - bile odravane u ivo
tu posredstvom revolucionarne akcije. One su nudile mogunost stvaranja
novog drutva koje je, iako u principu egalitaristiko, jo uvijek propagiralo
individualnost u miljenju i akciji, to je, pak, nedostajalo Americi.
Na kraju je, dakle, Amerika predstavljala vrstu grotesknog razvoja sa
mo jedne polovine evropske tradicije slobode. Evropska civilizacija je nasta
la iz sukoba dva drutvena ideala (aristokratskog i demokratskog) i dvije po
litike tendencije (dravne centralizacije i revolucije). U poreenju sa tim,
amerikoj civilizaciji je nedostajao aristokratski drutveni ideal koji bi joj
sluio kao potivtea dravnoj centralizaciji. Glavna opasnost za budunost
slobode u Americi leala j e u mogunosti sjedinjenja principa dravne cen
tralizacije sa demokratskim drutvenim idealom koji bi mogao dovesti do ti
ranije veine (13). U Evropi su tradicija aristokratske nezavisnosti i tradicija
revolucije nudile provjeru razvoja demokratskog ideala koji moe biti ili te
tan ili koristan, u zavisnosti od toga kako su te tradicije primjenjene. Tokvil
s tim u vezi ukazuje svojim savremenicima u Evropi da nacije nae ere ne
mogu sprijeiti ljude da postanu jednaki", no oni i dalje zavise od samih se
be s obzirom na to da li e ih princip jednakosti odvesti do robovanja ili do
slobode, do saznanja ili do varvarstva, do prosperiteta ili jada (352).
U Tokvilovim refleksijama o Americi postoji veoma malo toga to se
moe uzeti kao neosnovana hvala i mnogo toga to se moe uzeti kao kriti
ka. Njegov stav prema Americi bio je ironijski do ekstrema. On se drao iz
nad nje i sudio je o njoj u svim njenim aspektima, sagledavajui je kao kom
pleks stanj i proces koji su nudili veoma malo nade da Amerika moe pro
izvesti ita vrijedno za ovjeanstvo u optem pogledu. Tokvil je emploto-
vao ameriku istoriju ne kao romantiki uspon a ni kao tragiki uspon i pad
u kome protagonista obogauje svijest kroz patnju koju trpi. Demokratija u
svojoj amerikoj form i - drugim rijeima, bez ikakve povezanosti sa svojim
sutinskim impulsima u odnosu na tiraniju - mogla se razviti, kad je rije o
patetikom diskursu, samo dugim putovanjem kroz vrijeme.
No, istini za volju, Tokvil nas podsjea da nacije nikada ne vodi neka
nesavladiva i neinteligentna sila koja se uzdie iz prethodnih zbivanja, iz nji
hovog nadmetanja, ili iz tla i atmosfere njihovih zemalja". Tokvil je naroito
kritikovao vjerovanje u takve deterministike principe, nazivajui ih lanim i
kukavnim"; oni samo mogu stvoriti jalove ljude i malodune nacije". Kako
Provienje nije stvorilo ovjeanstvo kao potpuno nezavisno i savreno slo
bodno, mogue je zamisliti neku slobodnu oblast u kojoj svaki ovjek moe
biti sm svoj gospodar. Istoriarev zadatak je zato da pokae da, iako je oko
svakog ovjeka ocrtan sudbinski krug koji on ne smije prekoraiti, u irokim
granicama tog kruga on je punopravan, moan i slobodan". I ,,i kao to je sa
ljudima, tako je i sa zajednicama". (Ibid. ) Meutim, Tokvil je u svojoj knjizi
pruio veoma malo razlog za bilo iju nadu u budunost Amerike ili demo-
 210 METAISTORIJA

kratije, to se vjerovatno moe pripisati nedostatku interesovanja za njegov

rad u njegovoj zemlji u drugoj polovini devetnaestog vijeka. M ilje prepoznao
ovaj neizgovoreni animozitet prema demokratiji u Tokvilovoj misli, pa iako
g a je hvalio zbog dubokoumnosti njegovih istorijskih uvida i sociolokih raz
matranja, negirao je vrijednost implikacija tog francuskog aristokrate kad je ri
je o budunosti demokratije, kako u Americi tako i u Evropi.

Drama evropske istorije

Uz sve potovanje za dramu evropske civilizacije, Tokvil je vjerovao
d a je ivio u posljednjoj sceni prvog, aristokratskog, ina, i da je u Americi
vidio jedini zamislivi ishod poetka drugog, demokratskog, ina. Svrha mu
je bila da pokae kako taj in moe da se odigra u Evropi sa kominim
umjesto sa tragikim razrijeenjem. Njegovo prouavanje demokratije u
Americi trebalo je da bude ne samo hipotetika deskripcija evropskog doba
koje nastaje, ve i doprinos Evropi u njenom izbjegavanju d a je ponese mo-
nolitska demokratska sudbina.
Zapadna civilizacija njegovog doba, kako ju je on vidio, nalazila se u
raslojenom, izmatikom stanju: na jednoj strani Atlantika nalazio se ame
riki uas; na drugoj, Evropa pokidana sukobljenim idealima i nemoguno
u da meu njima izabere pravi, i nesigurna u svoje moi, a nesvjesna sop-
stvenih izvora za obnavljanje, i kolebljiva, nepouzdana i nesigurna. Zaklju
ivi svoju dijagnozu amerikog drutva i svoju prognozu njegovog nepo
srednog upadanja u tiraniju mase, Tokvil se okrenuo analizi evropskog dru
tva, ne bi li procijenio ta je opstalo a ta nije od njenih vjekovnih tradicija,
istovremeno odredivi njene perspektive za budunost. Njegov Stari reim i
Revolucija, prvi od mnogih planiranih tomova prouavanja uticaja Revoluci
je na evropsko drutvo, bio je namijenjen opravdavanju aristokratskih kul
turnih ideala. Strategija knjige bila je ista kao i u Demokratiji u Americi, ali
je zato taktika donekle bila drugaija. Izuavanje amerike demokratije bilo
je ubaeno u statiki svijet orleanske Francuske kao protivotrov za strah od
demokratije, na jednoj strani, i za nepromiljenu privrenost demokratiji, na
drugoj. Ono je trebalo da umiri strahove reakcionara tako to e im pokazati
stupanj do kojeg je demokratija bila endemina u evropskoj istoriji, i isto
vremeno da zauzda oduevljenje radikala tako to e im otkriti manjkavosti
u istoj demokratiji razvijenoj u Novom svijetu. To djelo imalo je slinu
dvostruku svrhu. S jedne strane, uskladilo je dio oduevljenja demokrata po
kazavi im kako je njihova dragocjena revolucionarna tradicija sama po sebi
kreacija aristokratskog drutva, i kako je (ironijski) Revolucija bila proizvod
upravo onog drutvenog sistema kojeg je pokuala da zbaci. S druge strane,
meutim, naglaavalo je (ironijske) elemente kontinuiteta starog i novog re
ima, pogotovo u irenju centralizovane drave, koja je prijetila principu
slobode zbog kojeg su se revolucionari i borili. Predubjeenje da se asov-
nik istorije vie ne moe vratiti protie itavim ovim djelom, a udnja da se
asovnik ipak vrati unazad suspregnuta je kad god bi sevnula u Tokvilovom
TOKVIL 211

umu. No, cijena koju ljudi moraju platiti za jednakost sagledana je hladno, a
gubici za ljudsku kulturu koja dobij a na drutvenom napretku kroz potrebu
za jednakou bili su pripisani svijesti.

L iberalno stanovite, konzervativna intonacija

U uvodu za Stari reim Tokvil je napisao da je njegova knjiga namije
njena da raisti po kakvim pitanjima [sadanji drutveni sistem] podsjea
na sistem koji mu je prethodio, i po kakvim se od njega razlikuje, kao i da
odredi ta je izgubljeno a ta dobijeno tim kompleksnim prevratom" (xi). U
tom smislu on pie:
Gdje god sam kod naih predaka nabasao na one vrline neizmjerno bitne
za naciju, a danas bezmalo iskorijenjene - duh zdrave nezavisnosti, prodornih
ambicija, vjere u sebe i u cilj - ja bih ih podvukao. Slino tome, kad god bih
naiao na tragove bilo kojeg od onih porok koji su poslije unitenja starog po
retka jo uvijek uticali na politiko tijelo, njih bih istakao; jer ba u svjetlu zala
kojima su se oni nekada pomagali da se uzdignu moemo procijeniti tetu koju
jo uvijek mogu nainiti [xii].
Ovdje jo jednom izuavanje starog reima nije namjenjeno poglavito
kao kolski primjer istorijske rekonstrukcije kao cilj sam po sebi; svrha je
bila pomoi Tokvilovom dobu da se oslobodi sterilnog gnjeva zbog onoga
to se uveliko dogaalo u prolosti, kao i od podjednako sterilnog i nekriti
kog zadovoljstva sopstvenim dostignuima u sadanjosti. Takvo stanovite
oigledno je bilo liberalno, ali je intonacija bila konzervativna. Tonalitet,
iako navodno objektivan, bio je usklaen kroz tragiko prihvatanje neizbje
nog uz ironijske napomjene sljedbenicima starog poretka da paze na sop-
stvene najbolje interese i postupaju u skladu sa tim.
Revoluciju Tokvil nije predstavio kao rezultat nekog neizbjenog me-
taistorijskog procesa niti kao jedinu mogunost koja odreuje budunost.
Naprotiv, revolucija je, insistirao je on, produkt ljudskog izbora uprkos al
ternativama koje nude prirodni i specifini drutveni uslovi. Revolucija je,
kao i stari reim, bila istorijski dogaaj koji se odnosio na specifinu pro
lost sa njenom karakteristinom fizionomijom i ivotnim stilom, sa poro
cima koji su za aljenje i vrlinama koje valja kultivisati. Kao i stari reim, i
Revoluciju su opravdavali njeni razlozi, razlozi da se okona i dobije oblik
koji bi bio prihvaen u umu ivih ljudi. Meutim, Tokvil je nastojao da po
kae kako se dogodio prijelaz iz starog reima u novi, ali ne dijalektiki,
ve ponajprije kataklizmiki, u procesu u kome se ljudska svijest pomirila
sa stanjem drutvene egzistencije, i uprkos posebnim namjerama aktera u
toj drami tranzicije.
Stari reim je, prema tome, bio esej o ouvanju. Tokvilova svrha nije
bila da Evropu okrene starijim vremenima ni da je zaustavi u sadanjosti,
ve da demokratsku budunost uini slobodnijom i humanijom. Ali ova hu
manija budunost bila je osmiljena u iskljuivo aristokratskim terminima.
U znaajnom komentaru o Berku, Tokvil je posebno naglasio taj svoj cilj:
212 METAISTORIJA

elite da iskorenite zloupotrebe vae vlasti rekao je [Berk] Francuzi

ma, zbog ega onda izmiljati novotarije? Zbog ega se onda ne vratiti staroj
tradiciji?44... Berk nije vidio d a je ono to se odvijalo pred njegovim oima bi
la revolucija iji je cilj upravo da svrgne ono praiskonsko evropsko obiajno
pravo41 i da tu nije moglo biti ni rijei o navijanju asovnika unazad [21].
Revolucija je cjelokupan drutveni sistem44 podvrgla sumnji; bio je to
pokuaj francuskog naroda da raskrsti sa prolou i da, po svemu sudei,
napravi rez u svom ivotu i stvori nepremostivi bezdan izmeu svega to je
bio do tada i onoga to se eljelo za budunost44 (vii). Bitno je, meutim, da
taj pokuaj nije uspeo, a dalje izuavanje e pokazati da je, iako radikalna,
Revolucija donijela mnogo manje izmjena nego to se najee misli44 (20).
U isto vrijeme, neuspjeh pokuaja da se u potpunosti raskrsti sa prolou ne
moe se sagledati kao argument pritiv Revolucije. Jer, kako kae Tokvil, ak
i da do Revolucije nikada nije ni dolo,
...stara drutvena struktura svakako bi, prije ili kasnije, svugdje bila satrvena.
Jedina razlika bi bila u tome to bi se, umjesto da se raspukne sa takvom bru
talnom naprasnou, ona raspadala komadi po komadi. U jednom obruava-
juem trenutku, bez upozorenja, bez ikakvog prijelaza i bez premiljanja, Re
volucija je dovela do onoga to je u svakom sluaju, makar i postupno, trebalo
da se dogodi. [Ibid.]
Za Tokvila je Revolucija bila najrazumljivija kao manifestacija vie lo
gike u istoriji, ali naroito u francuskoj istoriji: Bio je to neizbjeni ishod
dugog perioda inkubacije, nagli i nasilni svretak jednog procesa u kome je
est generacija igralo sporadinu ulogu44. Tokvil je stoga predstavio Revolu
ciju kao sutinsku realnost44 u starom reimu, prisutnu na samom pragu44.
(Ibid.) Daleko od toga da su voe prieljkivale radikalni raskid sa prolou
- to su, inae, vjerovali njihovi neprijatelji - Revolucija je zapravo prirod
ni ishod postojanja ba tog drutvenog reda koji je pourila da rasturi44. Tako
zamiljena, Revolucija nije bila ni boanski ni dijaboliki opredijeljena, ve
je bila kvintesencijalni istorijski dogaaj; drugim rijeima, proizvod prolo
sti i sadanjosti kao takve, ali i neophodan eljeni element svake budunosti
za Evropu. Zato je, dok je veina njegovih savremenika, liberala i konzerva-
tivaca, poela da se saglaava oko pitanja uzroka namjeravanog oslobaa
nja44 masa, a pogotovo njihovog oslobaanja tokom Revolucije, Tokvil na
stavio da kultivie potovanje jednog realiste prema Revoluciji i masama,
prevashodno zato to su one odista postojale (pa se, prema tome, sa njima
trebalo suoiti) i, drugo, zbog onoga to su otkrivale o ljudima uopte i o
neophodnim vezama izmeu pojedinaca, klasa i drutvenih sistema.

Tragiki sukob sagledan iz ironijske p ersp ektive

Protagonista u djelu Stari reim bio je sm stari reim, uhvaen izmeu
balasta sopstvene prolosti i sopstvene svjesti o promjenama neophodnim za
njegov dalji opstanak. Moda je pretjerano rei da je Tokvil zapravo perso-
nifikovao stari reim i uinio od njega tragikog heroja svoje pripovijesti,
TOKVIL 213

premda u sutini postoji kralj-lirovski kvalitet u dilemi njegove storije. To

kvil je monarhiju i njene pratee institucije prikazao kao da su nabijene na
rogove dileme koju je stvorila logika dravne centralizacije, sjedne strane, i
logika ljudskih namjera, s druge. On je pokazao kako je stari reim probao
brojne reforme radi poboljanja uslova pod kojima su ljudi svih klasa morali
da ive, kao i da su te reforme uvijek bile krcate protivrjenim oprijedelje-
njima u odnosu na odreene dijelove drutvenog poretka. Pokazao je i kako
je, kad bi se preduzela neka reforma u interesu ove ili one klase ili grupacije,
ona samo ukazivala na potrebu za daljim reformama u korist drugih klasa ili
grupacija. Uoi Revolucije, Francuska je predstavljala mreu protivrjenosti
i paradoks koji su u ljudima budili zajedniko osjeanje animoziteta prema
drutvenom sistemu koji je samo pokuaj sveopte obnove mogao primiriti.
S jedne strane, u pitanju je bila nacija u kojoj je preovlaivala ljubav pre
ma bogatstvu i luksuzu, a s druge, vlada koja je, konstantno podstiui tu
strast, istovremeno nastojala da je osujeti; ta fatalna nedosljednost je i zapea
tila njenu sudbinu [179].
Mnogo vjekova, pisao je Tokvil, francuski narod je osjeao
...udnju, nekontrolisanu i duboku, da potpuno uniti sve one institucije koje
su nadivjele srednji vijek i, nainivi mjesta za to, izgradi novo drutvo u ko
me nee biti razlika meu ljudima i u kome e njihov status biti to je vie mo
gue jednak, dozvoljavajui pri tom postojanje uroenih razlika izmeu poje
dinaca. Druga vodea strast, daleko skorija, a ipak doboko ukorijenjena, bila je
udnja da ljudi ive ne samo u jednakosti, ve i kao slobodni pojedinci.
Potrebu ruenja starog reima ove dvije strasti osjeale su podjednako
iskreno i stoga su bile podjednako funkcionalne. Kad je revolucija poela, one
su se zbliile, stopile jedna s drugom i, uzajamno ojaane, od revolucionarnog
ara nacije nainile lomau [208].
Tako predstavljena, Revolucija je bila proizvod sukoba izmeu ljudske
svijesti i drutvenog sistema; u najoptijem smislu, bila je izraz opravdanog
pokuaja da nanovo dovede do sklada izmeu misli i osjeanja, sjedne stra
ne, i zakonskih i politikih institucija s druge. To nije bio proizvod ni isto
duhovnih ni isto materijalnih inilaca, a ni manifestacija neke autonomne
ili odreujue metaistorijske moi. Glavni uzrok Revolucije bila je injenica
da su Francuzi odjednom shvatili da njihovi ideali nisu vie podudarni sa
drutvenim sistemom koji ih je valjano sluio prethodna dva stoljea.
Velikim dijelom, ovo odvajanje svijesti od drutva bilo je rezultat, kako
pie Tokvil, kritikog stava intelektualaca prema starom reimu. Njihove
utopijske vizije imale su za posljedicu otuivanje masa od drutvenog poret
ka koji je namjeravao da im slui najbolje to moe. Prema tome:
...pored tradicionalnog i zbrkanog, da ne kaem haotinog, drutvenog sistema
tog doba, u umovima ljudi postepeno je narastala vizija jednog idealnog dru
tva u kome bi sve bilo jednostavno, skladno, pravino i racionalno u potpu
nom smislu tih termina. Upravo je ova vizija savrene drave rasplamsala ma
tu masa i, malo-pomalo, odradila ih od sadanjice. Okrenuvi lea stvarnom
214 METAISTORIJA

svijetu oko sebe, one su se unijele u snove o neem boljem i zavrile ivei,
duhovno, u idealnom svijetu koji su izmislili pisci [146].

Ideal utopije nije opravdan, kako misli Tokvil, ne zato to stari reim
nije bio haotian (on je to stvarno i bio), ve zato to je objektivno stanje
francuskog naroda bilo bolje u godinama prije Revolucije nego u decenija-
ma posle nje. Uporedna statistika", pie T o k v il,,jasno daje na znanje da ni
u jednoj deceniji neposredno posle Revolucije na nacionalni prosperitet nije
nainio tako strelovite korake naprijed kao u dvijema to su joj prethodile"
(174). Paradoks" je bio u tome to je ovo poveanje djelovalo negativno na
reim koji g a je odnjegovao. Tako je u jednom karakteristinom pasusu To
kvil primijetio:
Uvjerenje da su veliina i mo nacije jedino rezultat njene administrativ
ne mainerije jeste, u najmanju ruku, kratkovido; ma koliko da je savrena ta
mainerija, sila koja njom rukovodi je ono to se rauna. Samo treba pogledati
Englesku, sa njenim ustavnim sistemom koji je daleko sloeniji, neujednaeni-
ji i iregulamiji nego to je danas francuski. Pa ipak, postoji li bilo koja druga
evropska zemlja ije je nacionalno blago vee; gdje su lini prosperitet i sta
bilni drutveni sistem tako blisko povezani? To se nije dogodilo zbog pogod
nosti koje pruaju bilo kakvi specijalni zakoni, ve zbog duha koji pokree"en
glesko ustrojstvo kao cjelinu. injenica da izvjesni organi mogu biti nesavre
ni ne znai gotovo nita ako ivotna sila u tijelu posjeduje toliku jedrinu [175],
Tokvil je zatim ukazao na posljedicu stalno rastueg prosperiteta" po
stanovnitvo Francuske neposredno prije Revolucije. Ovaj sve vei prosperi
tet svuda je izazivao stanje nestabilnosti. Javnost je, sve nezadovoljnija, po
stajala odbojna prema svakoj staroj instituciji; postalo je doista oevidno da
nacija hrli u revoluciju". (Ibid)
Tokvil se potom okrenuo razmatranju drutvene situacije u odreenim
regijama, poredei Il-dFrans, gdje je stari poredak vrlo brzo iskorijenjen
zbog potreba za reformama, sa onim oblastima Francuske u kojima su meto
de prolosti vrsto odravane. Upravo u tim dijelovima Francuske je i dolo
do najveeg porasta narodnog nezadovoljstva" (176). On dalje kae:
To moe zvuati nelogino; meutim, istorija je puna takvih paradoksa.
Stvar je, naime, u tome to revolucije ne izbijaju samo kad stvari idu od loeg
ka najgorem. Naprotiv, ee se dogaa da se ljudi, koji moraju dugo da trpe
represivnu vladavinu bez protesta, shvativi da vlada poputa svoj stisak, bre-
-bolje pribjegnu oruju. Na taj nain je drutveni poredak zbaen u revoluciji
uvijek bolji od onoga koji ga nuno slijedi, pa nas iskustvo ui d a je najopasni
ji trenutak za lou vlast uglavnom onaj u kome ona eli da izmiri raune. Sa
mo besprijekorno politiko liderstvo moe omoguiti kralju da spase svoj tron
kada nakon dueg vremena represivne vladavine on poeli da izravna raune.
Veoma dug period ugnjetavanja koji potpuno onemoguuje unutranji mir, do
vodi do gotovo neizdrljivih nedaa, a to, sa svoje strane, odjednom otvara
mogunost da one budu uklonjene. Sama injenica da su neke zloupotrebe
najzad uklonjene privlai panju tamo gdje to nije sluaj, te one tada postaju
bolnije; ljudi moda manje pate, ali je zato njihova osjetljivost pojaana. Na
TOKVIL 215

vrhuncu svoje moi sm feudalizam nije izazivao toliko prezira kao to ga je

bilo uoi njegovog pada. Za vrijeme vladavine Luja XVI najtrivijalniji ubodi
bahate moi izazvali su vie prijekora nego cjelokupni despotizam Luja XIV.
Kratkorono utamnienje Bomarea (Beaumarchais) okiralo je Pariz vie ne
go organizovana pogubljenja (dragonnades) 1685. godine.
1780. godine vie se uopte nije moglo govoriti o tome kako se Francu
ska nalazi na silaznoj putanji; naprotiv, inilo se da pred njom nema bilo ka
kvih prepreka. No ba tada su poele da kolaju teorije o ovjekovom nesagle-
divom savrenstvu i neprestanom napretku. Dvadeset godina prije prosto nije
bilo nade za budunost, a 1789. godine nije se osjeala nikakva uznemirenost.
Zaslijepljen mogunou neodsanjane sree, a sada najzad na korak od nje, na
rod naprosto nije bio svjestan najznaajnijeg poboljanja koje se upravo zbilo,
elei samo da se zbivanja ubrzaju [177],
Ovim pasusima se predlae koncepcija zakona drutvene promjene na
lik onoj sa kojom smo se suoili u grkoj tragediji. Rije je o zakonima po
kojima se oni ije se ivotno stanje osjetno poboljalo odmah spremaju za
dolazak neke nesree u bliskoj budunosti: to je obino rezultat konfuzije u
njihovim ogranienim sposobnostima za razumijevanje svijeta ili za real-
no sagledavanje samih sebe. U isto vrijeme, Tokvil se koristio organicisti-
kom metaforom kako bi ocrtao moi starog reima i sile to su popustile u
vrijeme njihove primjene.
Izgleda da u svim ljudskim institucijama, kao uostalom i u ljudskom tijelu,
postoji skriveni izvor energije, sm ivotni princip, nezavisan od organa sa razli
itim funkcijama potrebnim za preivljavanje; im ovaj vitalni plamen pone sla
bije da gori, cjelokupan organizam vene i odumire, pa iako se ini da drugi orga
ni funkcioniu kao prije, oni sutinski ne slue nikakvoj korisnoj svrsi [79].
Kada je ovaj skriveni izvor energije presuio, stari reim je baen na
stazu koja vodi njegovom samounitenju; i to god on inio, samo bi doprini
jelo njegovoj propasti. Njegovi napori da pobolja svoju siituaciju stvorili su
ono drutveno stanje usitnjenosti koje je ljude prirodno navodilo na pobunu.
im je graansko odvojeno od aristokratskog, a seljatvo i od jednog i od
drugog, i im se slino razdvajanje zbilo u svakoj od ovih klasa, raslojivi ih u
manje grupe od kojih je svaka ponaosob bezmalo bila ograena od susjedne,
bilo je neizbjeno, iako je nacija djelovala kao homogena cjelina, da se njeni
dijelovi vie ne dre zajedno. Nije vie bilo niega to bi ometalo centralnu
vlast, ali, istovremeno, i niega to bi je podupiralo. Zato je ova grandiozna
graevina koju su podigli nai kraljevi bila osuena da propadne kao kula od
karata, im je sam drutveni poredak na kome je bila utemeljena poeo da se
remeti [136-37],
Poslije ovakvih uoptavanja Tokvil je nastavio da ironijski ukazuje na
neuspjeh upravo njegove generacije da bilo ta naui iz navedenih iskustava:
Ispalo je da ova nacija, iako je izgledalo kao d a je mudro uila iz greaka
i nedostataka svojih prolih vladara, ipak, i pored svog zbilja impresivnog ra-
tosiljanja njihove dominacije, nije sposobna da se lii lanih ideja, loih navika
i zloudnih tendencija kojima su je oni darivali ili joj dozvolili da stekne. Po
216 METAISTORIJA

nekad, doista, uoavamo njen ropski mentalitet ba prilikom korienja svoje

slobode, kao i njenu nesposobnost da rukovodi sobom onako kako je bila ne
popustljiva prema sopstvenim gospodarima [137],
Ovi redovi otkrivaju Tokvilovu vjetinu da se kree sa ozbiljnom ubje-
dljivou od ekonomskih, pa do drutvenih, politikih i psiholokih inilaca,
sagledavajui ih kao razliite aspekte jedinstvenog istorijskog procesa i da
jui svakome njegovu odgovarajuu teinu i, u principu, ne izdvajajui nije
dan kao najaktivniju silu. Meutim, u tim redovima postoji i izvjestan broj
pretpostavki o akcijama pojedinaca izraenim kao funkcije iskljuivo stale-
ke pripadnosti, a takoe i znakova metodoloki ograniavajuih predubee-
nja o statinoj ljudskoj prirodi, ukljuujui i izvjesne nagovjetaje o stale-
koj lojalnosti i ideolokim sklonostima. Tokvil je tvrdio d a je u tom smislu
on iznad bitke, to je doista tano. Ali on nipoto nije bio obini empatini
posmatra svih sila upletenih u njoj. Prije e biti d a je bio nepristrasni sudija
pojedincima uhvaenim djelovanjem sila i situacija za koje nisu imali ni naj
manjeg razumijevanja.

Ironijski za vreta k revolucionarne dram e

Tokvil je, istodobno, prijelaz od staroga do novoga predstavio kao pro
ces u kome e najgori elementi prolosti preivjeti kao aspekti ostvarene sa
danjosti. Kao Mile i Ranke, Tokvil je otkrio linije kontinuiteta koje su po
vezivale njegovo vlastito doba sa linijama staroga reima. No, ovaj kontinui
tet se sastojao od dubioznog nasljea; od tendencije ka centralizaciji drave i
ljubavi prema jednakosti. Na nesreu, ukazao je on, ova dva inioca nisu an-
titetika. Francuska nacija, po njemu, bila je osuena da podnosi, u svakoj
vladi, praksu i principe koji su, u stvari, oruje despotizma samo dok ta
vlada povlauje i laska udnji za jednakou (210).
Jo jedna i daleko sloenija nit uoena je kako povezuje sadanjost sa
prolou, nit upredena od onoga to je Tokvil zvao eljom za slobodom
(ibid.). Dok su tenja prema centralizaciji drave i udnja za jednakou sve
vie rasle, elja za slobodom se i uzdizala i padala: U nekoliko navrata u
periodu koji je trajao od izbijanja Revolucije sve do naega vremena nalazi
mo da je elja za slobodom oivljavala, da bi zatim klonula i opet se vratila,
ali samo da jo jednom nestane i u trenutku ponovo zaplamti (ibid.). Ni
centralizacija ni ljubav prema jednakosti nisu nuno bile prenosioci elje za
slobodom, ovog puta iz oiglednih razloga. U ovom drugom sluaju, zato
to su borci za jednakost bili ustri, svojeglavi i slijepi, i esto spremni da
ine svakojake ustupke onima koji im povlauju (ibid.).
Gdje je, onda, leala nada za slobodom u budunosti? Tokvil je tvrdio
da je nalazi u neprirodnom karakteru samog francuskog naroda, karakteru
koji je stvorio a potom i pomogao tradiciju revolucije.
Jedva je mogue d aje ikad postojao neki narod toliko pun razlika i krajno
sti u svom djelovanju, gotovo u potpunosti voen samo emocijama, a tako malo
utemeljen u principima, uvijek se ponaajui ili bolje ili gore no to se to od nje
TOKVIL 217

ga oekivalo. Jedno vrijeme Francuzi bi se izdizali iznad norme humanizma, a

opet, drugi put bi padali ispod nje. I sve dok uopte ne razmilja o otporu, mogu
e je jednoga Francuza voditi na uzici, ali im se revolucionarni pokret pokrene,
nita ga ne moe sprijeiti da ne postane njegov pripadnik... Francuzi su zato
istovremeno i najbriljantnija i najopasnija nacija u Evropi, nacija koja ima sve
uslove da, u oima drugih naroda, postane predmet divljenja, prezira, saosjea-
nja, ili uzrujavanja - ali nikad predmet ravnodunosti [210-11],
Kroz svoju nepredvidljivost, beskonanu raznolikost i ekstremizam,
Francuzi su pruali sliku autentinog antitipa amerikog naroda, i Tokvil
nije nimalo skrivao da hvali ono najbolje to je nalazio u njima. Meutim,
on nije pripisivao francuskom narodu karakteristike boanske tajne, onako
kako je to inio Mile. Neobina priroda francuskog naroda imala je svoje
porijeklo u posebnim istorijskim uslovima, koje Tokvil, izmeu ostalog,
navodi i u svom Starom reimu. Ipak, on Francuze posmatra kao p a r excel
lence uitelje revolucionarne tradicije koja je Evropu mogla odbraniti od
anarhije i tiranije. Ova tradicija bila je rastvara za sve poroke egalitarija-
nizma u njegovim najekstremnijim formama, predstavljai protivteu eks
cesima politike centralizacije, protivotrov bilo kom impulsu vraanja u
prolost ili zadovoljstva sadanjou, i najbolji jem ac stalnog irenja ljud
ske slobode u budunosti.

Pokuaj odolijevanja ideolokim implikacijama ironijskog stanovita

Tokvil je vie vrednovao poredak nego slobodu, ali nikad nije dozvolio
da njegova ljubav prema poretku ima snagu znaajnog argumenta protiv
drutvene promjene, kao to je to Berk inio ranije a hegelijanska desnica u
Tokvilovo doba. U stvari, Tokvilovo divljenje Hegelovoj moralnoj filozofiji
bilo je ozbiljno podriveno kada je, tokom posjete Njemakoj 1854, vidio ka
kvim se sve sredstvima pruska vlast sluila uz pomo Hegelove misli. U pi
smu te godine istakao je da se hegelijanizam tumaio kao politiki smjer
usmjeren ka svim ustanovljenim injenicama i d a je upravo ta okolnost bila
dovoljna da se od privrenosti njima naini dunost" {Sjeanja, II, 270).
Ukratko, hegelijanizam, bar onaj na koji je Tokvil naiao etvrt vijeka posle
Hegelove smrti, kao d a je od postojeeg stanja pravio boanstvo. To se pro
tivilo Tokvilovom uvjerenju o sutinskoj istorijskoj vjerodostojnosti svega, o
pravu ljudi da sude o svemu to je prihvaeno iz prolosti i da to preispituju
u svjetlu izmjenjenih okolnosti i ljudskih potreba. Podjednako je bio zgaen
rasistikim doktrinama svog prijatelja Gobinoa, ali iz drugaijih razloga.
Gobino je od daleke mitske prolosti pravio boanstvo koje je u svakom po
gledu bilo despotsko kao i ,,hegelijanizovana Pruska tog doba.
Ironijska istoriografija kasnog prosvjetiteljstva nije odumrla u prijelazu
ka periodu Sturm und Drang i romantizmu; ona je prosto gurnuta u pozadi
nu. Ironijska koncepcija istorije ini podlogu de Metrovih (de Maistre) anti-
revolucionamih jeremijada, atobrijanovih deprimirajuih refleksija o uda
ljavanju Evrope od hrianske vjere, Kjerkegorovih (Kierkegaard) neoorto-
doksija, Stimerovog nihilizma i Sopenhauerove filozofije, to je mnogo vie
218 METAISTORIJA

od ironijskog odgovora Hegelovom kominom emplotmentu cjelokupnog

svjetskog procesa. Meutim, ironijski pristup istoriji nije uspio da se uteme
lji kao ozbiljna alternativa romantikim i kominim pristupima sve do sredi
ne vijeka, kada je, upravo kao i sama openhauerova filozofija, poeo da se
javlja kao alternativa ,,naivnosti istoricar kakvi su bili Mile i Ranke, kon-
cepcijski se suprotstavljajui filozofiji istorije" Marksa i Englesa. U atmos
feri realizma" koja je karakterisala evropsko akademsko obrazovanje,
umjetnost i knjievnost posle revolucija 1848-51, ironijska perspektiva isto
rije svuda je nadomjestila romantike i komine poglede kao dominantni
modus misli i izraza. I ova perspektiva je odobrila dravnu kolu nacional
ne istoriografije koju su predstavljali Trike i fon Zibel, pozitivistika" ko
la Tena, Bakla i socijalnih darvinista i estetistika" kola Renana, Burkhar-
ta i Patera.
Tokvil je u potpunosti prepoznao privlanost ironijske koncepcije isto
rije i predvidio njen uspon. Ranih 1850-ih video g a je u radovima svog prija
telja Artura Gobinoa i, shodno tome, pokuao da pronae alternativnu tra-
giku koncepciju istorije koja bi ga, dozvoljavajui mu da se prilagodi iro-
nijskom uvidu, to bi mu kasnije, u najmanju ruku, obezbijedilo polazite za
umjerenu nadu njegove generacije.

Gobinoova kritika
U svom u to vrijeme slavnom radu Ogledi o nejednakosti ljudskih rasa
(Essai sur l ingalit des races humaines) Gobino je potpuno odbacio mit o
napretku inspirisan kako romantikom tako i kominom percepcijom istorije.
Daleko od toga da neposrednu (revolucionarnu) prolost ili svoju sadanjost
sagledava kao kulminaciju duge drame ljudskog izbavljenja, Gobino je itavu
istoriju posmatrao kao jedan dugotrajni ,,pad od navodne ere rasne istote u
iskvareno stanje opte rasne imoralnosti i mulatstva". Glas kojim se Gobino
obraao bio je glas istokrvnog ironiara po insistiranju na maksimalnom rea
lizmu i bezrezervnom prepoznavanju injenica" ivota i istorije. Odgovaraju
i na kritike zbog iskvarene" prirode njegove knjige, Gobino kae:
Ako uopte i kvarim, onda kvarim kisjelinom, a ne parfemom. Vjerujte
mi da to nipoto nije svrha moje knjige. Ne govorim ljudima: puteni ste na
slobodu" niti osueni ste na zatvorsku kaznu"; ja im govorim: vi um irete"...
Ono to govorim jeste da ste proli kroz svoju mladost i da ste sada dosegli
doba vae propasti. Vaa jesen je nesumnjivo punija energije od onemoalosti
ostatka svijeta, no svejedno je to jesen; a kada zima doe vie neete imati dje
ce. [Gobino u pismu Tokvilu, 1856, iz Tokvilovog djela Evropska revolucija i
korespondencija sa Gobinoom, 284-85],
Kontrast izmeu tonaliteta ovoga pasusa i Konstanove intonacije, ranije
citirane kao primjer nihilizma postrevolucionamog oaja, i te kako je oevi
dan. Konstanova intonacija je melanholina, a Gobinoova perverzno hladna
i objektivistika. Gdje je god ovaj prvi iskazao samo svoju impresiju, ovaj
drugi je pokuao da utvrdi naunu istinu. Gobino je, kao i mnogi drugi isto-
TOKVIL 219

riari 1850-ih i posle te ere, ukazivao na to da samo slui kao dijagnostiar

drutvenih procesa, a ne kao pjesnik ili gatara:
Zborei vam o onome to se zbiva i to tek treba da se desi, da li vam ja
to neto oduzimam? Ja nisam ubica, a to nije ni doktor koji nekome saoptava
da mu se blii kraj. Uostalom, ako grijeim, nita nee preostati od moja etiri
toma. Ako sam, pak, u pravu, injenice nee trpjeti zbog elje onih koji prosto
nee da se suoe sa njima [285],
Tokvilove glavne primjedbe Gobinoovim teorijama bile su etike priro
de; on je strahovao od posljedic koje one mogu imati po duh njegovog do
ba. Tokvil je 1853. napisao Gobinou: Zar ne primjeuje da su u tvojoj
doktrini sadrana sva zla koja je stvorila trajna nejednakost: ponositost, me
usobno brutalno omalovaavanje bliskih ljudi i tiranija u svim njenim obli
cima?" (229) Gobinoove doktrine, smatrao je Tokvil, samo moderno zvue,
samo su materijalistike verzije kalvinistikog fatalizma (227). Da li doista
vjeruje", pitao je Tokvil Gobinoa, da e ovakvim popisivanjem greaka u
sudbinama ljudi zaista razjasniti istoriju? I da e nae znanje o ljudima po
stati daleko sigurnije kad napustimo praksu koje smo se drali od zaetka
vremena, mi i najvei umovi koji su tragali za uzrocima ljudskih zbivanja i
uticajima pojedinih ljudi, emocija, misli i vjerovanja?" (228) Razlika izmeu
Tokvilovog pristupa istoriji i Gobinoovog pristupa bila je, kako je insistirao
Tokvil, samo izmeu metoda koji je zavisio od injenici" i metoda koji je
zavisio iskljuivo od teorij" (pismo iz 1855, 268). Tokvil je podnosio isti
nu, a Gobino samo miljenje, tavie miljenje karakteristino za generacije
prinuene da se prilagode postrevolucionamim uslovima koji su dovodili do
depresije i pesimizma bez ikakvog podstreka istoriara (pismo iz 1853, 231).
Na ove primjedbe Gobino je odgovorio da je, naprotiv, on taj koji je
obavetavao o injenicama", ne iznosei moralne implikacije istin obzna
njenih kroz njegovo otkrivanje injenica. U pismu 1856. napisao je: Moja
knjiga je istraivanje, izlaganje injenica. Ove injenice ili postoje ili ne po
stoje. Drugo se nita ne moe rei" (Gobino Tokvilu, 1856, 286). Na ovo je
Tokvil odgovorio:
Ti si potpuno nepovjerljiv prema ovjeanstvu, u najmanju ruku prema
naoj vrsti; ti vjeruje da ona ne samo to je dekadentna, ve i apsolutno ne
sposobna da se ikada vie izdigne nad vlastitim emerom. Upravo nas krhkost
nae fizike kondicije, prema tvom miljenju, osuuje na to da vjeno budemo
u ropstvu. Zato je, dakle, prilino logino d a je potrebno, da bismo odrali bar
i najmanji red u takvoj masi, d a je vladavina maa i bia jedino emu ljudi kao
mi moemo da teimo i da se nadam o... to se mene tie, ne mislim da imam
pravo da gajim sline ideje o mojoj zemlji i o mojoj rasi, jer vjerujem da ih ne
treba gledati samo kroz prizmu oaja. Za mene su ljudska drutva, kao uosta
lom i pojedinci, postali neto vrijedno samo zbog njihove tenje za slobodom.
Oduvijek sam govorio d a j e mnogo komplikovanije stabilizovati i odrati slo
bodu u naim novim demokratskim drutvima nego u nekim aristokratskim
drutvima prolosti. No, svakako ne mislim da je to nemogue. I molim se
Bogu da me On nadahne idejom koja e mi uliti dovoljno snage da istrajem u
220 METAISTORIJA

tome, bar sve dok ne ponem da oajavam. Nipoto neu da vjerujem da je

ova ljudska rasa, kao nosilac svake vidljive kreacije, postala bastardno stado
jaradi kako ih ti naziva, i da nita drugo ne preostaje ve da ih bez budunosti
i bez ikakve nade dotjera malom broju pastira koji su, pored svega, nita zna
menitije ivotinje od nas samih, ljudskih jaradi, a koji, uistinu, mogu biti i
mnogo gori. [Tokvil Gobinou, 1857, 309-10].
Ovaj pasus ukazuje na sutinski etike osnove Tokvilove koncepcije
istorijskog saznanja, koja, daleko od toga da je nepristrasna u traganju za i
njenicama radi njih samih, u stvari, ne predstavlja nita vie do potrage za
nadistorijskim stanovitem koje inae pisac tragedije eli da usvoji i predoi
svojim itaocima, i ije razmatranje moe predstavnike raznoraznih partija
na politikoj areni da pomiri sa ogranienim karakterom ljudskog znanja i
provizornom prirodom svih rjeenja problema izgradnje drutva.
Ako komina koncepcija istorije stvara istoriografiju drutvenog prila-
goavanja, tragika koncepcija predstavlja osnovu onoga to se moe nazva
ti istoriografijom drutvene meditacije. Ironijska perspektiva sadri posred
niki aspekt ako je predstavljena u duhu dobroudne satire, to je, pak, sta
novite koje dolazi posle kominog razrijeenja. Ali, u optem smislu, ironij
ska istoriografija javlja se na drugoj strani tragedije kojoj pisac prilazi poto
je registrovao istine tragedije ak i ako je njihova neadekvatnost bila percipi
rana. Tokvil se trudio da se odupre padu iz stanja tragikog izmirenja sa
oporim istinama otkrivenim u razmiljanju o istoriji modernog doba, u ono
ogorenje osobeno za polazite Gobinoove ironijske istoriografije i za onaj
duh prilagoavanja stvarima onakvim kakve jesu koji je inae inspirisao
Rankeovu kominu istoriografiju.

Pad u ironiju
U svojim Sjeanjima, napisanim 1850, Tokvil se osvrnuo na istoriju
svoje zemlje od 1789. do 1830. godine. Ova istorija mu se ukazala, kako ka
e, kao slika jedne ogorene borbe koja se vodila etrdeset i jednu godinu
izmeu starog reima, njegovih tradicija i uspomena, njegovih nadanja i nje
govih shvatanja koja su zastupali aristokrati - i jedne nove Francuske koju je
predvodila srednja klasa (comme le tableau d une lutte acharne qui s tait
livre pendant quarante et un ans entre l ancien rgime, les traditions, ses
souvenirs, ses esprances et ses hommes reprsents p a r l aristocratie, et la
France nouvelle conduite par la classe moyenne). Do 1830, trijumf srednje
klase nad aristokratijom bio je definitivan". Sve to je preostalo od ancient
rgime, od njihovih poroka i vrlina, razvrgnuto je. Takav je bio opti izgled
ove epohe {physionomie gnrale de cette poque', 30).
Tonalitet Sjeanja razlikuje se o onoga koji preovlauje u Demokratiji
u Americi, objavljenoj petnaestak godina ranije. Isto tako razlikuje se od
onoga koji proima korenspondenciju sa Gobinoom. U Sjeanjima ironijska
perspektiva zamijenila je tragiko stajalite sa kojega je Demokratija u Am e
rici bila komponovana. U Sjeanjima se Tokvil potpuno preputa oaju koji
nije mogao predoiti Gobinou, a to g a je istovremeno sprijeilo i da doe do
TOKVIL 221

punog izraaja u svojim javnim refleksijama o francuskoj istoriji. Svrha te

knjige, pribiljeio je Tokvil, nije bila da postane une peinture que j e destine
au public (slika koju namjenjujem javnosti), ve prije svega odmor moga
duha a nikako literarno djelo (un dlassement de mon esprit et non point
une oeuvre de littrature^). Rad o Revoluciji (1789) koji je istoriar planirao
da stavi na uvid javnosti trebalo je da bude ,,objektivno ispitivanje onoga
to se dobilo i to se izgubilo samom Revolucijom.
U Demokratiji u Americi (1835-40), Tokvil je insistirao na tome d aje,
iako je mnogo izgubljeno bujanjem demokratskog principa u Evropi i
Americi, isto tako mnogo i dobijeno; i, u smislu potrebne ravnotee, uvjera
vao je, dobitak je bio vrijedan gubitka. Tako je, na primjer, razdor u godina
ma 1789-1830. u Evropi doneo ne samo novi drutveni poredak, ve i novu
drutvenu mudrost podobnu da vodi ljude ka ostvarenju novog i boljeg ivo
ta. Ali do trenutka u kome je Tokvil iskovao planove za pisanje drugog toma
svoje istorije pada ancient rgime i uspona Revolucije, njegova ranija nada i
stoika rezignacija koja ju je naslijedila ustupile su mjesto oaju, ali ne ona
kvom koji je bio osoben za Gobinoove refleksije o istoriji uopte.
Do 1856. godine i objavljivanja prvog toma Starog reima i Revolucije,
posrednika intonacija znamo je smanjena. Svrha tog rada bila je da raisti
na ta [sadanji drutveni sistem] podsjea i po emu se razlikuje od drutve
nog sistema koji mu je prethodio kao i da utvrdi ta je izgubljeno a ta dobije
no tim velikim prevratom41 (xi). Drutveni kontekst za koji se inilo da oprav
dava postojei optimizam 1830-ih nije se mnogo promijenio do 1850-ih, pa je
Tokvil sada imao tekoa da obrazlae osnove bilo ega osim osnove oba
zrivog pesimizma. Pa ipak, vjera tragikog pisca jo uvijek je bila iva. On
je bio ubijeen da su pad starog reima, Revolucija, i njene posljedice bili
odraz drutvenih procesa koji su, ako se objektivno definiu, mogli i dalje
biti instruktivni i ljekoviti za strasti i predrasude koje su prouzrokovali. I da
lje je postojalo odobravanje Revolucije i njenih ideala kao manifestacija
drutvenih procesa koji se ne mogu zapostaviti a ponajmanje prezreti kao za
blude koje bi se pokuale premostiti. Nada u prvoj knjizi ustupila je mjesto
rezignaciji u drugoj.
U svojim biljekama o Revoluciji, Tokvil je, meutim, napisao: Nova
i uasna stvar ugledala je svjetlost dana - potpuno nova vrsta revolucije iji
su najjai akteri bile najmanje obrazovane i najvulgarnije klase, dok su nju
samu podstakli i njene zakone napisali intelektualci44 (Evr. rev., 161). Neto
novo se rodilo, ali ne samoprilagoavajui i samoregulativni drutveni si
stem koji je Ranke prepoznao sa svog sigurnog mjesta u Berlinu, sa sasvim
druge strane Revolucije - te nove i uasne stvari44 sa svojim mogunostima
i za dobro i za zlo. Definisati prirodu ove nove i uasne stvari44 i zakon ko
ji su njom upravljali, da bismo intuitivno shvatili njen budui razvoj, ostao
je cilj Tokvilovog rada kao istoriara tokom itave njegove karijere. Intona
cija i tonalitet njegovog rada bili su dosljedno usmjereni ka ironiji i pesimi
zmu, ali je stajalite ostalo tragiko. Zakon koga se on drao u percipiranju
istorijske svijesti nije bio zamiljen u perverznom Gobinoovom tonalitetu
 222 METAISTORIJA

iskazivanja pustoenja i koji je predskazivao Evropi i svijetu, ve se sastojao

u neprekidnom naporu njegove svijesti da mu omogui da se okrene drutve
nom dobru.
Tokvil je do samog kraja pokuavao da se odupire impulsu da od odre
enog doba u istorijskim zapisima naini kriterijum po kome e se ostala do
ba suditi i proklinjati. Pokuao je da odri podjednaku nepristrasnost prema
svim drutvenim staleima. I, pored toga to je tvrdio da gaji neku ,,nadu za
nie poretke, nije imao mnogo vjere u njih. U maniru koji se jedino moe
nazvati dobroudni skepticizam, on je napisao:
Nae stanje je doista veoma ozbiljno; i dalje zdrav razum i opti pogled
na mase ostavljaju neto mjesta za nadu. Do sada je njihovo ponaanje bilo
vrijedno svake hvale; i da oni samo imaju voe koje su u stanju da ove pozi
tivne tendencije pretvore u stvarnost i zatim preuzmu njihovo rukovoenje, mi
bismo se brzo rijeili svih tih opasnih i neostvarljivih teorija, i postavili Repu
bliku na jedini trajni temelj, temelj slobode i pravinosti [Sjeanaja, II, 91].
Poto je bio liberal u svojim linim uvjerenjima (to je znailo da je u
naelu prieljkivao promjenu), a istovremeno i aristokrata koji je preivio
mnoge revolucije (i otud iz iskustva znao da bez patnje ne moe doi do pro
mjene), Tokvil je u svojim refleksijama o istoriji usvojio mnogo realistiki-
ji stav nego Mile. Ali, kao i kod Milea, intonacija njegovog rada je posta
la melanholinija s pribliavanjem kraja njegovog ivota i, samim tim, reak-
cionamija. Zato razlog to Tokvila nije toliko cijenila sljedea generacija i
nije teko shvatiti. Tragiki realizam koji je njegovao od samih poetaka bio
je isuvie dvosmislen za eru u kojoj vie nije bilo mjesta za dvoznanost.
Revolucije iz 1848. razorile su sredite na kome je liberalizam cvjetao jo od
osamnaestog vijeka. U eri koja je uslijedila, istoriari, kao i svi drugi, morali
su se oprijedeliti za ili protiv revolucije i odluiti da li istoriju da itaju kon
zervativnim ili radikalnim oima. Tokvilova vizija, kao i Hegelova, izgleda
la je isuvie fleksibilna, isuvie ambivalentna, isuvie tolerantna, za mislioce
koji su osjeali neophodnost biranja u filozofiji izmeu openhauera i Spen-
sera, u knjievnosti izmeu Bodlera i Zole, i u istorijskoj misli izmeu Ran-
kea i Marksa.

Zakljuak
Moja malenkost je hvalila Tokvila kao eksponenta tragiko-realistike
koncepcije istorije i kao nasljednika tog sintetiko-analitikog istoricizma koji
je svoj najvii teorijski izraz naao kod Hegela. Kao i Hegel, Tokvil je svoju
viziju okrenuo ka drutvenoj povezanosti kao primarnoj pojavi istorijskog
procesa, ali je u njoj poglavito naao taku na kojoj su se susretale ljudska svi
jest i spoljne nunosti, sukob i podbaaj u traganju za njihovim razrijeenjem
u sutinski progresivnom otkrivanju ljudske slobode. Svaka misao o natpri
rodnom i transcendentalnom uzroku bila je istjerana iz ovih istorijskih reflek
sija, ali se u isto vrijeme Tokvil odupirao iskuenju da objasni ljudske akcije
pozivajui se na psihohemijske pobude. Za njega je priroda igrala ulogu u
TOKVIL 223

istoriji, ali vie kao pozornica, preko svojih sredstava, pasivnim ograniava
njem drutvenih mogunosti, nego kao determinanta. Po njegovom miljenju,
ljudska svijest i razum i, nita manje, volja, funkcioniu kao glavne struje isto
rije, uvijek djelujui protiv drutvenog tkiva naslijeenog iz prolosti, traei
da ga radi budueg napretka preobraze u svjetlu nesavrenog ljudskog sazna
nja. Iako je bio individualista kad je rije o etikim, idealima, Tokvil se odupi
rao i prometejskim i sizifovskim koncepcijama ljudskih mogunosti koje su
vodile romantiku misao tokom njene dvije glavne faze. U svojoj koncepciji
istorije, kao i kod njegovog velikog savremenika u romanu, Balzaka, ovjek
proistie iz prirode, stvara drutvo koje odgovara njegovim nunim potrebama
pomou svog razuma i volje, i onda se uplie u fatalnu borbu sa njima i sa
sopstvenim kreacijama kako bi stvorio dramu istorijske promjene. Istorijsko
saznanje slui, kao to je sluilo i Hegelu, kao inilac ove borbe u dato vrije
me i na datom mjestu. Smjetajui ovjeka u njegovu sadanjost i obavetava-
jui ga o silama sa kojima i protiv kojih on mora da se bori da bi doao do
sopstvenog carstva ovdje na zemlji, istorijsko saznanje se kree od kontempla
cije prolosti kao da je ono u njoj ve mrtvo ali kao da je zato ivo za sada
njost, da bi ovjekovu panju svratilo na tog demona u njegovim redovima, i
pokualo da istjera taj strah iz njega, pokazujui mu da je njegova sopstvena
kreacija s tim i potencijalni predmet njegove volje. Tokvil je, meutim, na
kraju bio prisiljen da prizna kako drama ljudske istorije nije tragika niti ko
mina, nego da je to drama o degeneraciji, ona vrsta drame zbog koje je on
kritikovao njenu gobinoovsku predstavu namijenjenu javnom mnjenju.
Tokvilu je esto poricana ili umanjivana titula istoriara, a bio je i uzdi
zan na nivo sociologa, prevashodno zato to se njegovo interesovanje za isto
rijske detalje stalno i pomno pojavljivalo kao zanimanje za tipologiju, ili zato
to je bio vie fasciniran strukturom i trajnou, a manje procesom ili dijahro-
nikom varijacijom. No, dok takve distinkcije izmeu istoriara i sociologa
mogu biti od velike pomoi u istraivanju take nastanka novih disciplina u
istoriji humanistikih nauka, one su potencijalno negativne i gotovo uvijek de
struktivne u pravilnoj ocjeni doprinosa pojedinih mislilaca u ovim oblastima.
U Tokvilovom sluaju, pokuaj da se on definitivno smjesti izmeu istoriari
i sociolog prilino je anahron, s obzirom na to da u njegovoj eri nije postoja
lo nita nedosljedno u istoriarevom pokuaju da se uzdigne iznad istog inte-
resovanja za prolost do teorijske analize koja od pojedinanih zbivanja sai
njava elemente optih procesa. Ovaj pokuaj bio je u najboljoj tradiciji prero-
mantike istoriografije i savreno j e u skladu sa Hegelovom analizom onoga
to su istoriari u stvari radili pri konstruisanju svojih naracija. Jo vanije, iz
nad svega je hegelijansko bilo odbijanje da se bude zadovoljan pukom kon
templacijom o tome kako je neto izniklo iz neega u elji da se otkriju opti
principi koji povezuju proivljenu sadanjost sa poznatom prolou, kao i da
se da naziv onim principima u klasinom smislu izvedenom iz tragike svje
snosti o ovjekovoj borbi sa naslijeenim drutvenim formama.
Prije Tokvila, mnogi liberalni, konzervativni i radikalni istoriari bili su
zadovoljni da injenicu revolucije shvataju kao podatak i da stoga sebe sasvim
 224 METAISTORIJA

nesvjesno podrede koncepcijama raznih doktrinamo liberalnih, konzervativ

nih, radikalnih i reakcionarnih izvjetaja o tome kako se Revolucija (1789) do
godila i, u najboljem sluaju, zato se desila na nain na koji se desila. Tokvil
je debatu pomjerio jedan korak unazad, do prethodnog pitanja da li se Revolu
cija zapravo dogodila ili nije; drugim rijeima, do pitanja da li se neka revolu
cija doista zbila. Takoe je ukazao na ovo pitanje ne u vidu semantike pri
mjene ve kao na potrebu izvornog izuavanja konane prirode stvari u istorij-
skom svijetu i nacin na koje stvari treba da budu nazivane. Ova revizija slo
enih zbivanja kao to je (francuska) Revolucija ili amerika demokratija,
ovaj pokuaj da se ogole sloenosti zamagljene preuranjenim ili nesavrenim
lingvistikim korienjem, bio je prilino radikalniji no to to moe biti bilo
koji doktrinarni pristup onome ta se zapravo desilo u razliito vrijeme i na
razliitom mjestu. Jer, budui da potonja primjena ostavlja netaknutim ideolo
ke osnove neslaganja oko toga ta se zapravo dogodilo, poglavito sluei
kao afirmativni podatak za strane za koje je i u ije je ime sve i napisano, To-
kvilovo preispitivanje tradicionalnog lingvistikog korienja pri karakteriza-
ciji sloenih istorijskih zbivanja vodi misao do margina ljudskog izbora, a po
jedinca liava ugodnosti opteprihvaenog korienja, dok itaoca prisiljava
da sam odlui ta se zapravo dogodilo14 onako kako on eli da se dogodi u
njegovoj sopstvenoj budunosti, traei od njega da izabere izmeu ugodne
plovidbe istorijskim izvorima i rvanja sa njenim brzacima.
Tokvilove istorijske analize su, nasuprot standardnom vjerovanju da je
on socijalizovao istoriju, zapravo dematerijalizacije jezika u praksi. Takva i
jeste posljedica bilo koje prave ironijske koncepcije istorije. Naime, prilikom
interakcije komponenata njene manjkave vizije sadanjosti, ironija posebno
mami itaoca koji je sklon da sopstvene ideje nalazi u prolosti da bi tako iza
brao budunost u smislu neposredno odvaganih sadanjih potreba, udnji i
aspiracija. Nita toliko ne emancipuje kao Tokvilov posredniki istoricizam
jer on znaenje11 istorijskih zbivanja, kao to su Revolucija i uspon demokra
tije, smjeta ne u prolost ve u budunost, u budunost koju bira pojedinac
koja je proiena otkrivanjem sutinske dvosmislenosti prolosti.
Tokvilova intuitivna koncepcija istorijskog pisanja kao obnovljenog
kreativnog prepoznavanja koja dovodi do moralne dvosmislenosti naposljet
ku g a je uinila liberalom - i to zajedno sa njegovim velikim britanskim sa-
vremenikom Donom Stjuartom Milom. U svom eseju Priroda Mil pie:
Jedina prihvatljiva moralna teorija o Stvaranju jeste boji princip da je
nemogue odjednom i u cjelosti podriti moi zla, kako fizikog tako i moral
nog; isto tako, On ne moe smjestiti ovjeanstvo u svijet lien neophodnosti
za neprestanim trvenjem sa zlosutnim silama, ili ga uiniti nepobjedivim u
tom sukobu, ali ga moe, i najposlije gaje takvim i uinio, osposobiti da pove
de tu borbu sa potrebnom energijom i sa sve veim uspjehom [386].
v Takva teorija, smatra Mil, daje utisak da je primjenljivija radi bodrenja
[ovjekovog] pregnua nego radi neodreenog i neusklaenog pouzdavanja
u Tvorca dobrote koji bi takoe trebalo da bude i tvorac zla (387). I, u
TOKVIL 225

svom eseju Korisnost religije, Mil smatra da postoji samo jedna forma vje
rovanja u natprirodno" koje se -
...u potpunosti dri daleko od intelektualnih protivrjenosti i moralne dvosmi
slenosti. Upravo je to ono to, neopozivo napustivi ideju o svemonom Tvor
cu, prirodu i ivot ini ne izrazom zaokruenog moralnog karaktera svrsishod-
nosti Boanstva, nego ishodom sukoba izmeu prave estitosti i nesavitljive
materije, u to je vjerovao Platon, ili rezultatom djelovanja principa zla, to je
inae bila doktrina manihejaca [428],
Drei se te dualistike koncepcije svjetskog procesa, Mil pie da -
...edno ljudsko bie usvaja... uzvieni karakter pravog pregaoca u zajedni
tvu sa Vrhovnim, tog zajednikog borca u velikom nesporazumu, doprinosei
ono malo to je u stanju da uini, to, pak, u velikom skupu ljudi kao to je on
sm, dobija na brojnosti a time i na progresivnom uticaju i krajnjem i potpu
nom trijumfu dobra nad zlom na koje istorija neprestano ukazuje i emu nas
ova doktrina ui putem sagledavanja plana Bia kome dugujemo sve one mno
gobrojne prednosti na koje nailazimo u prirodi. [Ibid.]
Citirao sam ove Milove pasuse jer ih, uprkos njihovom besprijekornom
kvalitetu kao liberalnih izvora, isto tako moe potpisati i Tokvil. Tokvil je
naao mjesto u liberalnom panteonu zbog svog prilaganja istorijske dimenzi
je ovom tipino etikom manihejstvu. Tokvilova ideja istorije upuuje na
dualizam iji su sastavni termini dijalektiki povezani, ali u kojima nema
govora o konanoj sintezi koju bi bilo mogue odrediti. Ljudske prednosti
takvog dualizma su oigledne jer, kao to Mil kae govorei o manihejskom
kredu, dokazi tog dualizma su magloviti i nepotpuni (i nedogmatski), a obe
anja o nagradi koju on nudi ljudima daleka su i nesigurna (pa stoga ne dje
luju suvie privlano prostodunom koristoljublju).
Neko ne moe sumnjati u etike motive i ciljeve manihejaca. Nalazei
se usred sukobljenih sila i lien svake nade u laku pobjedu, onaj ko vjeruje u
ovaj kredo, bez obzira na svoje talente i profesionalne sposobnosti, stavlja u
slubu dobra samo ono to on sam vidi kao dobro. U isto vrijeme, on prepo
znaje legitimnost i istinu onoga to njemu izgleda kao zlo. Zaustavljen izme
u dva ambisa, on moe dozvoliti sebi da se okua u nedokazivoj hipotezi o
ivotu posle smrti; ali on na to gleda kao na mogunost koja nije nita manje
pristupana i njegovim neprijateljima. No, ako manihejac uspije postati libe
ral, on se odrie ove hipoteze i zadovoljava se sluenjem ovjeanstvu koje
nema ni poznato porijeklo ni pojmljivi cilj, ve samo skup zadataka koji su
neposredno pred njim, iz generacije u generaciju. Svojim izborom, liberal
sainjava dio ovjeanstva u vidu same njegove sutine. Samokritinou i
kritikom drugih on tei da osigura postepeni razvoj sloenih ljudskih tekovi
na. Stalnim prepoznavanjem, sukcesivnim otkrivenjima sloene realnosti ko
ja ini podlogu opte poznatim imenima, naslijeenim sa njegovim instituci-
onalizovanim prtljagom koji ona specifikuju, liberalni istoricista u pomo
poziva tragiko-realistiku viziju svijeta i, odriii se impulsa za apsolutnom
posveenou, on ironijski uporno traga za minimalnom ali moguom slobo
dom za svoje nasljednike.
 GLAVA 6

BURKHART: ISTORIJSKI REALIZAM KAO SATIRA

Uvod
Dok se odvajamo od romantikih i kominih i prelazimo na tragiko i
ironijsko predstavljanje istorije, i od procesne ili dijahronike do struktural
ne i sinhronike istorije, elemenat teme tei da bude prevazien elementom
zapleta, u najmanju ruku sve dok zaplet moe biti osmiljen kao strategija
artikulisanja i odmotavanja prie. Misle i Ranke su se suoili sa istorijom
kao sa priom koja se razvija. Tokvil ju je zamislio kao interakciju nepomir
ljivih elemenata u ljudskoj prirodi i drutvu i za njega se istorija kree prema
sudaru velikih sila u istoriarevoj sadanjosti ili u neposrednoj budunosti.
Burkhart, meutim, nije vidio da se bilo ta razvija; za njega su stvari srasta-
le jedna s drugom kako bi formirale tkanje veeg ili manjeg sjaja i intenzite
ta, manje ili vee slobode ili represije, manje ili vee pokretljivosti. S vreme
na na vrijeme, uslovi bi se zaverili sa genijem da bi priredili briljantan spek
takl kreativnosti u kome su ak i politika i religija zadobile karakter umjet
nosti". Ali, prema Burkhartovoj procjeni, nije postojao progresivni razvoj u
umjetnikom senzibilitetu, tako da na kraju nije ostalo nita osim opresije
to bi moglo proistei iz politikih i religioznih impulsa. Istine o kojima je
uila istorija bile su melanholine. One nisu vodile ni prema nadi ni prema
akciji. Nisu ak dale do znanja ni da e se smo ovjeanstvo uopte odrati.
,,Ironija, kae Viko govorei o tropima, nije mogla ni poeti sve do
perioda refleksije jer je satkana od lai posredstvom one refleksije koja nosi
masku istine (Nova nauka, 408: 31). U njegovoj teoriji ciklus {corsi) kroz
koje civilizacija prolazi od svojih poetaka do svojih svretaka (ere bogova,
heroja, i ljudi), ironija se nalazi u modusu svijesti koja oznaava konani
raspad. U tom smislu Viko u zakljuku Nove nauke, raspravljajui o vreme
nu kao to je kasno Rimsko carstvo, pie:
Koliko god drave i narodi postajali korumpirani, to se deavalo i sa filo
zofijama. One se strmoglavljuju u skepticizam. Obrazovane budale spale su na
grane klevetanja istine. A iz toga je proistekla lana elokventnost, uvek sprem
na da ,,nezainteresovano podupre bilo koje suprotno gledite. Otuda je zlou
potreba elokventnosti, nalik onoj osobenoj za tribuna pred plebsom, dovela do
 228
METAISTORIJA

toga da se kod rimskih graana javi nezadovoljstvo zbog bogaenja na osnovu

poloaja, a zatim i elje da stvore instrumente vlasti. I kao kad razjareni sje
verni vjetrovi za tren oka ustalasaju more, tako su i ti graani izazvali graan
ske ratove u svojim zajednicama dovodei ih u stanje metea. Svoje besprije
korno slobodne zajednice sveli su na besprijekornu tiraniju, na anarhiju ili na
nesigurnu slobodu osloboenih ljudi, to je u stvari najgora od svih tiranija
LI 102: 423],

Treba imati na umu daje Viko ironiju ukljuio u etiri superiorna tropa
pomou kojih se specifina vrsta lingvistikog protokola mogla izraziti kon
vencionalnom frazom - kazati jednu stvar a misliti na drugu. Ironija je,
kako on naglaava, iskovana od lai posredstvom refleksije koja nosi ma
sku istine" Dokazi o kristalizaciji ironijskog jezika u stvari odraavaju us
pon skepticizma u filozofiji, sofizma u javnom besjednitvu kao i one vrste
argumenata koje je Platon nazivao ,,eristinim (kontroverznim) u politi
kom diskursu. Podloga ovog modusa govora lei u prepoznavanju rastrijese-
ne prirode drutvenog bia, dvolinosti i samouvjerenosti politiara, egoi
zmu koji vlada u svim profesijama korisnim za drutvo, goloj moi (dratos)
koja caruje onamo gdje bi zakon i moralnost (ethos) trebalo da opravdaju
ljudske akcije. Ironijski jezik, kako je Hegel kasnije ukazao, izraz je -
srene svijesti ovjeka koji reaguje kao d aje slobodan ali zna da ga vezuju
moi van njega, moi tiranina koji jedva d aje zainteresovan za slobodu po
danika i, uostalom, i za dobrobit res publicae uopte.
Centralna tema ironijske knjievnosti, primjeuje Fraj, jeste iezavanje
herojskog (,Anatomija, 228). Element ironije postoji u svakom knjievnom
stilu ili modusu - u tragediji i komediji - usljed dvostruke vizije koja ih
nosi i stabilizuje; postoji u izvjesnoj mjeri i u romantizmu sve dok pisac tog
anra injenicu sukoba ne uzme dovoljno ozbiljno u obzir kako bi podsjetio
svoje itaoce na mogunost konanog trijumfa protivnih sila. Meutim, u
ironijskoj knjievnosti uopte, ova dvostruka vizija degenerie (ili se uzdie)
do one slabije druge prirode koja na svakom mjestu trai crva u voki vrline
- i u tome i uspijeva.
Ironija je neherojski talog tragedije", nastavlja Fraj, koja se usredsre-
uje na temu o smetenom porazu'1(224). U svojoj dobroudnoj formi, koja
se sree kod ranog Hjuma, ona prihvata shvatanje o ljudskoj osujeenosti i
neprilagoenosti u okviru opteg zadovoljstva trenutnom drutvenom vlada-
juom strukturom. U ovoj formi, ona naginje kominom modusu, koncentri-
sui se na razotkrivanje" zablude gdje god se ona javlja, i zadovoljavajui
se optom istinom da se ak i u najherojskijoj linosti mogu pronai dokazi
makar i najmanje zablude. U svojoj najekstremnijoj formi, meutim, dok se
uzdize u atmosferi drutvenog sloma ili kulturne propasti, ironija tei ap
surdnom svjetonazoru. Nita nije ironinije od rane egzistencijalistike filo
zofije Z. P. Sartra, u kojoj je naglasak uvijek na ovjekovoj osobini da bude
nedobronamjeran", da izda samoga sebe i sve ostale. U toj filozofiji se na
svijet gleda kao na brutalno samoporobljavanje, dok se obaveza prema dru
gima" smatra formom smrti.
BURKHART 229

Ironijski stilovi su generalno bili dominantni u periodu ratova protiv su-

jevjerja, nezavisno od toga da li se ono moda identifikuje kao naivna religi
ja, mo jedne monarhije, privilegija aristokratije ili buroasko samozado
voljstvo. Ironija predstavlja prijelaz doba heroja i sposobnosti da se vjeruje u
heroizam. Ovaj antiheroizam jeste ono od ega se sastoji ,,antiteza romanti
zma. Kad to pone, meutim, na drugoj strani tragiko poimanje svijeta, s
pogledom na ono to je ostalo posle herojevog agona sa bogovima ili svojim
sunarodnicima, javlja se tendencija da se naglasi mrana strana ivota vie
na ,,odozdo. Iz ove perspektive, primjeuje Fraj, ironija ukazuje na ljud
ski, isuvie ljudski aspekat onoga to je prethodno vieno kao herojski i de
struktivni aspekt svih oevidno epskih susreta. To je ironija u njenoj reali-
stikoj fazi (237). Tokvil je predstavio ovu fazu ironijskog pristupa u svom
posljednjem radu - Uspomenama i u biljekama o Revoluciji napisanim ne
posredno pred smrt.
Kad su implikacije ironije ,,s druge strane tragedije izvedene do svojih
logikih zakljuaka i kad je fatalistiki element u ljudskom ivotu podignut
do metafizikog, misao poinje da tei vraanju na staro i sagledavanju svi
jeta u simbolu toka, u vidu vjeitog ponavljanja i zatvorenih ciklusa iz ko
jih nema bjekstva. Ovo poimanje svijeta Fraj naziva ironijom ropstva ali je
tu prije rije o komaru drutvene tiranije nego o snu o iskupljenju, o de
monskoj epifaniji (238-39). Svijest se okree kontemplaciji o gradu gro
zovite noi i ironijski unitava svu vjeru u ovjekov idealni cilj i bilo kakvu
potragu za zamjenom izgubljenog ideala. Zato moemo rei, zajedno sa Fra-
jem, daje sparagmos, ili osjeanje da su heroizam i djelotvorna akcija od
sutni, neorganizovani i predodreeni da propadnu, i da konfuzija i anarhija
vladaju svijetom, to je arhetipska tema ironije i satire (192).
Lingvistiki modus ironijske svijesti odraava sumnju u podobnost sa
mog jezika da valjano prenese ono to prua percepcija i to misao stvara
kao prirodu stvarnosti. On se razvija u kontekstu svjesnosti o fatalnoj asi
metriji izmeu procesa stvarnosti i svake verbalne karakterizacije tih pro
cesa. Na taj nain, ovaj modus, kako navodi Fraj, dobija izgled neke vrste
simbolizma osobenog za romantizam. No, za razliku od romantizma, ironi
ja ne traga za krajnjom metaforom, metaforom nad metaforama, koja e
nagovjestiti sutinu ivota. Tako, ironija na kraju ima tendenciju da se
okrene igri rijei i postane jezik o jeziku, ne bi li na taj nain skinula
vradbinu svijesti izazvanu samim jezikom. Ona sumnja u sve formule, a
raduje se ukazivanju na paradokse sadrane u svakom pokuaju da se osvo
ji doivljaj u jeziku. Takoe tei odricanju od plodova svijesti u aforizmi
ma, uzreicama, gnomskim izrazima koji se okreu sebi i ponitavaju sop-
stvenu oiglednu istinu i adekvatnost. Na kraju, spoznaje svijet uhvaen u
zamku zatvora nainjenog od jezika, ujedan svijet poput ume simbola.
Ona ne vidi izlaz iz ove ume i zadovoljava se prskanjem svih formula i
svih mitova, u interesu iste kontemplacije41 i rezignacije prema svijetu
stvari onakvih kakve jesu.
 230
METAISTORUA

Burkhart: ironijska vizija

Njemaki filozofi istoriar ideja, Karl Levit (Lwith) iznosi gledite po
kome je tek od Burkharta ideja istorije najzad osloboena mita i daje rani
ja pogrena filozofija istorije izrodila smjesu mita sa istorijskim sazna
njem koja je dominirala istorijskom milju od ranog srednjeg vijeka do sre
dine devetnaestog (Znaenje u istoriji, 26). Levit nije vidio da su rafinira
nost, mata i tenja da se stvari vide onakve kakve jesu44 i da su reakcionar
ne implikacije saznanja kao isto ,,vienje koje je Burkhart propagirao sa
me po sebi elementi specifine vrste mitske svijesti. Burkhart je izbavio isto-
rijsko razmiljanje ne od mita ve samo od mitova istorije koji su preokupi
rali matu njegove ere, mitova romantike, komedije i tragedije. No, u proce
su spasavanja misli od ovih mitova, on je to razmiljanje prepustio drugom
mitu, mitu satire, u kome je istorijsko saznanje definitivno odvojeno od bilo
akvog odnosa prema drutvenim i kulturnim problemima sopstvenog vre
mena i mjesta. U satiri istorija postaje umjetniki rad, ali pojam umjetnosti
pretpostavljen ovom formulom sasvim je kontemplativan44- sizifovski, vie
nego prometejski, pasivan prije nego aktivan, vie rezigniran nego herojski i
naklonjeniji prosvijetljenju sadanjeg ljudskog ivota.
Generalno gledano, postoje dva pogleda o Burkhartu kao istoriaru. Po
jednom je on osjetljivi komentator degeneracije kulture kao rezultat naciona
lizacije, industrijalizacije i masifikacije drutva. Po drugom gleditu on je
istoriar istanane inteligencije i zastupnik neadekvatne vizije istorije kao
procesa razvoja i uzrone analize proistekle iz ne tako duboko pokopane o-
penhauerovske koncepcije ljudske prirode i svijeta i saznanja. Prvi pogled
ima tendenciju da previa Burkhartove nedostatke kao teoretiara u interesu
hvaljenja njegove percepcije41 i pretvaranja njegove doktrine vienja44 (An-
schauen) u jedan istorijski metod od najvee vrijednosti. Drugi pogled
usredsreuje se na Burkhartove manjkavosti kao filozofa i teoretiara dru
tva, kritikuje jednostranost njegovih istorijskih i etikih ideja, i tei da ga
svede na status pukog predstavnika svog doba, umjesto da ozbiljno razmotri
njegove ideje o prirodi istorijskog procesa.
Istina ne lei ,,izmeu ova dva pogleda ve ispod njih. to se tie pr
vog, pohvalna koncepcija Burkhartovog dostignua zamagljuje etike i ideo
loke implikacije epistemoloke pozicije ali priznaje originalnost njegovoj
koncepciji istorije i autentinost njegovog naina d aje napie. A druga, de-
rogatoma koncepcija njegovog dostignua, zamuuje estetsko obrazloenje
etikih principa koje, inae, pravilno izdvaja kao dokaze Burkhartovog su
tinskog nihilizma, egoizma i reakcionarne ideoloke pozicije.
Burkhartova istorijska vizija poela je u onom stanju ironije u kome se
Tokvilova zavravala. Oduevljenje romantike, optimizam komedije i rezig-
mranost tragickog poimanja svijeta nisu bili za njega. Burkhartov svijet bio
je svijet u kome se vrlina obino zanemarivala, talenat izjalovljivao, a mo
koristila u manje vrijedne svrhe. Burkhart je nalazio veoma malo valjanosti
u svom vremenu i bezmalo nita emu bi mogao iskazati bezuslovnu privr
BURKHART 231

enost. Njegova jedina lojalnost bila je ona prema kulturi stare Evrope.
No, on je o ovoj kulturi stare Evrope razmiljao samo kao o ruini. Njemu je
ona bila poput jednog od onih krtih drevnih rimskih spomenika koji su uvi
jek u prvom planu Pusenovih pejzaa, prekrivenih lozom i mahovinom u
svom odupiranju utapanju u ,,prirodu protiv koje je i bio podignut. Burkhart
uopte nije gajio nadu na restauraciju ove (evropske) ruine. Bio je prosto za
dovoljan samo sjeanjem na nju.
No, Burkhartov stav prema prolosti nije bio nekritian. Poput Herdera
(kojeg je esto citirao, odobravajui ga), on nije bio nekritiki zagovornik
svega starog. Za razliku od Rankea, nije gajio iluzije da e stvari na duge
staze uvijek ispasti onako kako i treba da bude, i to na nain kako bi line
poroke kasnije prevele u javnu korist. Za razliku od Tokvila, on nije guio
svoje najintimnije strahove u nadi da e razum i razboriti jezik moi doprini
jeti spasavanju neega vrijednog iz sadanjih sukoba. I - to je sasvim oi
gledno - nasuprot Mileu, nije osjeao nikakvo oduevljenje ni zbog ega,
pa ni zbog borbe ili nagrade. Burkhart je bio ironian doslovno u odnosu na
sve, ak i na samog sebe. U sutini, nije vjerovao ni u sopstvenu ozbiljnost.
U svojoj mladosti Burkhart je imao simpatija za liberalna shvatanja. Iz
gubio je protestantsku vjeru svojih oeva, i prilino rano poeo gledati na li
beralno nasljee kao na prikladnu zamjenu religije. Meutim, njegov novi li
beralizam bio je - kao uostalom i njegova ranija religiozna uvjerenja - prije
intelektualna nego egzistencijalna obaveza. Za politiku je mislio da ne odgo
vara ukusima jednoga dentlmena; kao i posao, i politika je skretala panju
ovjeka sa onog istrajnog kultivisanja ivotnog stila kome se on divio naro
ito kod starih Grka i renesansnih Italijana. Nikad ne bi trebalo, napisao je
1842, ni pomisliti da postanem agitator ili revolucionar44 (Pisma, 71). Tako
se, kroz itave 1840-e, u vrijeme liberalne euforije44, Burkhart upustio u iz-
uavaje istorije, muzike, crtanja i bel monde-a jednog Pariza, Rima i Berlina,
sve to vrijeme formirajui sebe kao liberala i sagledavajui duh slobode44
kao najuzvieniju koncepciju istorije ovjeanstva44 i tvrdei da je rije o
njegovom vodeem uvjerenju44(71).
Revolucije koje su se okonale 1840-ih uzdrmale su njegovu vjeru u
korijenu. Njegov voljeni grad Bazel, gdje je radio kao profesor univerziteta,
bio je obezglavljen graanskim sukobom, i sve to je on smatrao iole vrijed
nim u Evropi vidio je da biva premetano akcijama radikala44. O tim zbiva
njima je napisao, iako odve plahovito: Vi ne moete ni da pojmite kako
ovakve stvari mogu naruiti unutranji mir jednog ovjeka i potpuno ga iz
baciti iz kolosjeka. Zbog njih ovjek ne moe ni da radi, a kamoli da se upu
ta u neke daleko uzvienije stvari44 (93). I nakon to su ovi dogaaji istut-
njali, on je ogoreno primijetio: rije sloboda zvui raskono i predivno, ali
niko ne bi trebalo da je pominje ako iz prve ruke nije iskusio ropstvo pod
masama galamdija zvanih narod, i ko nije svojim oima vidio i izdrao
graanske nemire... Ja isuvie znam o istoriji da bih sada oekivao bilo ta
od despotizma mas osim budue tiranije koja e ujedno znaiti i kraj istori
je44(ibid.).
 232 METAISTORIJA

Kao mnogi njegovi ugledni liberalni savremenici, Burkhart se naglo

odvojio od svog izuavanja i izloio morbidnoj stvarnosti pijace u kojoj je
vladala ogoljena sila, i to saznanje bila je kap vode to je prelila au. e
lim pobjei od svih njih, pie on, od radikala, komunista, industrijalista,
intelektualaca, pretencioznih, razumnih, apstraktnih, apsolutnih... od filozo
fa, sofista, od drave, od fanatika, idealista, od svih tih moguih -ist i
-izmov (96). Jo jednom se zakleo, kao to je to uinio u mladosti, da na
mjerava biti dobra privatna individua, i posveeni prijatelj, i uvijek dobroga
duha... jer sa drutvom kao cjelinom ne mogu uiniti bukvalno nita (ibid.).
I toj zakletvi je dodao: Svi moemo nestati ali bar elim otkriti zastoje ko
risno da ja to treba da nestanem prevashodno za staru kulturu Evrope (97).
Zapravo, Burkhart se sakrio. Izolovao je sebe u Bazelu, drei predava
nja onom malom broju studenata koji su dolazili na univerzitet, takoe stalno
razdiran, da bi potom otkazao sve svoje veze sa uenim drutvima, odbijajui
ak i da bilo ta objavljuje posle 1860. Do tada je, meutim, njegova slava bi
la gotovo na vrhuncu. Ponude o daleko znaajnijim namjetenjima nisu pre-
stajale da stiu na njegovu adresu, ali on ih je sve glatko odbijao. Sa svog sta
nita na Gornjoj Rajni gledao je na Evropu kako hrli u sopstvenu propast, nad
zirao je krah liberalizma, uviao njegove uzroke i prorekao njegove posljedice
i pad u nihilizam. Pri tom je ipak odbijao da se i sm ukljui u borbu. Iz ovoga
razoaranja iskovao je teoriju o drutvu i istoriji koja je bila onoliko tana u
predvianju kriz u budunosti koliko i simptomatina za bolesti koje e je
kasnije izazvati. Burkhart je gledao na svoje povlaenje iz svijeta kao na po
stupak koji ga oslobaa bilo kakve dalje odgovornosti za nadolazei haos. Za
pravo, taj postupak je ukazivao na zatajenje hrabrosti i volje u evropskom
obrazovanom ovjeku koji na kraju nije stvorio nijednog protivnika silama
koje e najzad evropsku civilizaciju sjuriti u ambis totalitarnog terora.
Burkhartova glavna istorijska djela su Doba Konstantina Velikog
(1852) i Kultura renesanse u Italiji (1860), oba objavljena tokom njegovog
ivota, dok su druga dva - Povijest grke kulture i Razmatranja o svjetskoj
istoriji objavljena posthumno, na osnovu biljeaka sa njegovih predavanja.
Doba Konstantina Velikog, studija o kulturnom padu, svjesno je evocirala
poreenje pada Rimskog carstva sa pribliavanjem kraja evropske civilizaci
je. Renesansa je bila tour de force gdje je Burkhart bezmalo sm stvorio sli
ku pomenute ere kulturnog procvata i pruio je modernoj naunoj zajednici.
Obje knjige, jedna o onemoalosti, druga o preporodu, suoile su se sa jedin
stvenim problemom: sudbinom kulture u doba krize, njenog podreivanja i
izbavljenja od velikih neminovnih sila (Potenzen) svjetske istorije, koje je
Burkhart vidio kao religiju i dravu. Konstantin je pokazao kulturu oslobo
enu lanaca apsolutistike drave starog svijeta, ali sputanu okovima religije
srednjeg vijeka. Renesansa je govorila o slomu religioznog duha i procvatu
individualistike kulture renesanse prije utemeljenja moderne dravne sile u
osamnaestom vijeku.
U Burkhartovim knjigama heroji, predstavnici kulture, uvijek su dina
mine linosti voene svojom unutranjom vizijom svijeta, linosti koje se
BURKHART 233

izdiu iznad ustaljenh shvatanja vrline. Oni se (kao i on) povlae iz svijeta i
gaje svoje nesputane linosti u tajnosti ili se uzdiu iznad uobiajenog ljud
skog stanja svojim izuzetnim i odlunim postupcima, zamiljajui svijet iz
loen dominaciji njihovog kreativnog ega. Burkhart je ovaj tip poredio sa pi-
tagorejcima u staroj Grkoj i sa isposnicima srednjeg vijeka; drugi tip je
obino bio predstavljan kroz umjetnike i prineve renesanse. Ukratko, Burk-
hartova generalna tema bili su odnosi i djelovanja velikih linosti i neizbje
nih sila drutva, to je tema, kao teorija, u potpunosti zastupljena u njego
vim Razmatranjima o svjetskoj istoriji.
Burkhart je uvijek negirao da se dri filozofije istorije, i s prezirom je
govorio o Hegelu koji je pretpostavljao da e stvoriti svjetski plan ( Weltplan)
koji e navodno objasniti sve, i sve sloiti u prethodno organizovani intelektu
alni okvir. Pa ipak, u svojim pismima Burkhart je hvalio Tena, ija je opta
svrha bila identina Hegelovoj, i ija je filozofija istorije mnogo manje sup
tilna i elastina. Za Burkharta je sutinska razlika izmeu Hegela i Tena leala
u injenici daje prvome filozofija istorije bila podlona radikalnim zakljuci
ma, dok je filozofija ovog drugog naprosto zanemarila. Zapravo, Burkhart je
dobro znao, iz Rankeovog primjera, da porei vrijednost filozofije istorije u
stvari znai afirmisati drugu filozofiju, ali samo onu konzervativne vrste. Po
rei mogunosti filozofije istorije znai porei sposobnost razumu da utvrdi
obrazac zbivanj ili pravu volju da im nametne obrazac. Kao njegov uitelj
Ranke, i Burkhart je htio istoriju da izvue iz politikih arki tog doba ili bar
da pokae daje izuavanje istorije unaprijed iskljuivalo svaku priliku stvara
nja politikih doktrina na osnovu nje - a to je samo po sebi ono to ide u pri
log konzervativnoj stvari. Tako je Burkhart svoju filozofiju istorije nazvao
,,teorijom istorije, i predstavio je samo kao proizvoljan" raspored materijala
radi bolje prezentacije i analize. On nije mogao pokuati da odredi pravu pri-
rodu zbivanj jer mu je vlastiti pesimizam onemoguavao rasko pretpostav
ke da dogaaji uopte posjeduju bilo kakvu ,,prirodu. U Burkhartovom umu,
ovaj pesimizam je naao svoje intelektualno opravdanje u openhauerovoj fi
lozofiji. Ono to je Fojerbah bio za Marksa i politiku Ljevicu, openhauer je
bio za Burkharta i politiku Desnicu.

Pesimizam kao p o g led na svijet. openhauer ova filozofija

I pored toga to se u prethodnoj formi pojavila jo 1818. godine, open-
hauerova filozofija izazvala je prilino malo panje sve do 1840-ih. Nakon
1850, meutim, postala je arite evropskog intelektualnog ivota, ne toliko
za profesionalne filozofe koliko za umjetnike, pisce, istoriare i publiciste:
za intelektualce ija su interesovanja imala filozofske konotacije ili za one
koji su osjeali da ono ime se bave iziskuje neku vrstu polazita u formal
nom filozofskom sistemu. Sopenhauerova koncepcija svijeta naroito je go
dila potrebama intelektualaca tree etvrtine tog vijeka. Ona je bila materija
listika ali ne i deterministika; dozvoljavala je ljudima da se slue termino
logijom romantike umjetnosti i govore o ,,duhu, ,,ljepoti i slino, ali nije
iziskivala da ovim idejama bude priznat natprirodni status. tavie, koncep
234 METAISTORIJA

cija u pitanju bila je krajnje moralno cinina. Doputala je svako mogue za

dovoljstvo trenutnim opravdanjem shvaenim kao neophodni melem za otu
enu duu, ali je i dozvoljavala bol i patnju onih kojima bi izgledala da su
one isto tako nune i poeljne, pa im zato ne treba posveivati neku posebnu
brigu ili panju. ovjeka je dovodila u vezu sa ennui (dosadom, amom -
prim. prev.), osobenom za egzistenciju vie srednje klase, kao i patnjom naj
niih stalea. Takoe je bila ekstremno samoiva.
Sopenhauerova filozofija sastojala se, dakle, od poetne take i barijere
koju su mogli prevazii mnogi mladi pisci i mislioci posljednje etvrtine vi
jeka. Nie, Vagner, Frojd, Man, i Burkhart uili su od nje, naavi u open-
haueru uitelja koji je razjasnio nezadovoljstvo ivotom kod svakoga od njih
kao kreativnih umjetnika i prouavalaca osjeanja ljudske patnje. Od pome-
nute petorice, dvojica - Vagner i Burkhart - ostali su openhauerovi sljed
benici do samoga kraja.
Sopenhauer nije imao drutvenu teoriju a ni filozofiju istorije. Ipak, nje
gov cjelokupni sistem bio je uporan pokuaj da se pokae zato su drutvene
brige i istorijsko interesovanje suvini. Zato je imao negativnu teoriju i o
jednom i o drugom. Obezbijedio je alternativu istoricizmu u svakoj formi.
er Luka openhauera vidi kao ideologa njemake buroazije nakon
1848. godine, kada je liberalni humanistiki naturalizam Fojerbaha definitiv
no bio naputen i reakcionarni, pesimistiki i egoistiki pogled na svijet po
stao nuan u to doba i u situaciji u kojoj se zatekla njemaka srednja klasa.
Sopenhauer, meutim, nije bio jednostavan ideolog, kao to je, recimo,
Spenser bio u Engleskoj i Prevo-Paradol (Prevost-Paradol) u Francuskoj. Po
Lukaevom miljenju, Sopenhauer je bio indirektni apologeta naina ivota
klase koja je, uprkos svojim afirmisanim idealima, morala pronai neki raz
log svoje nemoi da reaguje, kao i - ne govorei prethodno o napretku i pro
svijeenosti - razlog negiranja mogunosti dalje reforme (Istorijski roman,
178-81).
U jednom smislu, dabome, Sopenhauer je bio bezobzirni kritiar buro-
askih vrijednosti - to jest, interesa za praktinom aktivnou, nagona za bez-
bjednou, i samo formalne privrenosti hrianskom moralu. On je negirao
frazeologiju laissez-faire kapitalistike teorije, kao i tradiciju Rankeovog
istoricizma proetog pijetetom - ideju da skrivena ruka upravlja drutvom
vodei ga ka ostvarenju opteg dobra, da nadmetanje naloeno zakonom
stvara saradnju, i tome slino. Umjesto toga, tvrdio je da prikazuje ivot
onakav kakav doista jeste: kao grozomornu, nerazumnu hajku za besmrtno-
u bez kraja, svrhe ili bilo kakve realne mogunosti za uspjeh. Na kraju
krajeva, openhauerov opti pogled na svijet uopte ne dotie bilo koji raz
log za ono to se moe desiti u neko odreeno vrijeme, podrivajui tako sva
ki impuls da uopte reaguje voen bilo kakvom motivacijom, sebinom ili
nesebinom.
Privlanost openhauerovog sistema za intelektualce kasnog devetnae
stog vijeka lei u stepenu u kome se on moe prilagoditi darvinovskoj shemi
prirode. Darvinova priroda nije imala cilj, a takoe ni Sopenhauerova. Iz to-
BURKHART 235

gaje proisticalo daje ovjek takoe besciljan. openhauerov drutveni svijet

bio je skupina atomiziranih individu, zatoenih, svaka za sebe, u svojim
sopstvenim udnjama; bio je to svijet prepun individua koje su se neprekid
no ukale i nasumino naletale jedna na drugu, ostavljajui utisak daje sva
ka od njih samo mogue sredstvo uzajamnog samoivog zadovoljavanja.
Marks je prepoznao ovo otuenje ovjeka od prirode, i od samog sebe; me
utim, on je to sagledao kao neto to se u krajnjem sluaju moe dovesti do
ponovnog pravog zdruivanja sa prirodom, sa drugim ljudima i sa samim so
bom. Njegova teorija drutvene promjene dozvolila mu je da vjeruje kako se
izvjesne privremene zajednice pregnua, misli i vjere mogu postii u odree
nim ogranienim sluajevima.
openhauer je sve to negirao: sve eventualne zajednice su puka iluzija i
zabluda; svako izjavljivanje ljubavi je prevara; sav napredak u stvaranju ve
eg ljudskog razumijevanja isti je mit. Marks je potkrjepljivao ovjekovu
otuenost specifinom vezom sa prirodom u specifino vrijeme i mjesto, i
zamiljao prevazilaenje ovog otuenja i pravovremeno ostvarenje univer
zalne ljudske zajednice. openhauer, meutim, ukazuje da je ovjekovo
odvajanje od ovjeka utemeljeno na ontolokim osnovama same prirode, i
da je na taj nain sutinski elemenat drutva. Takoe je ukazao na to da ovo
odvajanje moe jedino biti prevazieno kod samo nekoliko izolovanih geni
ja, koji ne opte sa drugim ljudima ve sa samima sobom u stanju svijesti
koje znai unitenje volje za bilo kakvu vrstu akcije.
openhauer se slagao sa Fojerbahom da su realnost i ulnost ista stvar.
I takoe se sloio sa njim daje ovjek ona faza prirode u kojoj ivot dosee
svijest. Ali za openhauera je svijest bila teret koliko i izbavljenje, jer je za
njega ona izvor razlikovanja izmeu sadanjosti i budunosti, dakle izmeu
iekivanja i kajanja i, na kraju krajeva, osnovnog ljudskog osjeanja patnje.
ovjek ne osjea samo bol, kao sve ivotinje, ve zna i da je to to
osjea u stvari bol - to jest, patnja i daje tako on rtva dvostrukog bola, bola
kao takvog, i saznanja da moda ne pati od tog bola. U pitanju je impuls da
se oslobodimo bola inom koji vodi specifino ljudskom trudu u svijetu.
Meutim, trud pomou kojeg se liava bola ili zadovoljava udnju postaje,
na kraju, potpuno samoporaavajui, jer je ili uspjean ili neuspjean. Ako je
neuspjean, on samo pojaava izvorni bol; ako je, pak, uspjean, on zamje
njuje izvorni bol, doivljen kao htjenje, kroz drugi bol koji se doivljava kao
prezasienost i njena desna ruka - dosada, zasnivajui tako jo jedan ciklus
traganja, sada za nekakvim osloboenjem od dosade koja se, inae, osjea
samo zato to se prethodno dobilo ono to se prvobitno eljelo.
Prema tome, sav ljudski napor se temelji na ciklusu ,,volja-djelanje
koji apsolutno nema nikakvu svrsishodnost ili znaenje, i koji je potpuno ne
zadovoljavajui, a opet neodoljiv, sve dok smrt ne otpusti individuu u zajed
niko prirodno tlo iz kojeg se kristaliu sve individualizovane volje. open
hauer je otkrio da je teiti {treberi), to je Fojerbah trijumfalno pripisivao
ovjeku kao temelj njegove ljudskosti i opravdanja njegovog ponosa, ujedno
i fundamentalna injenica i fundamentalni teret ljudske egzistencije. Ljudski
236 METAISTORIJA

razum i saznanje njemu nisu bili instrumenti u procesu ljudskog razvoja kroz
saradnike akcije niti ovjekovih afektivnih postupaka. Razum vas jedino
obavjetava o vaem unaprijed odreenom kvalitetu; on pronalazi volju u
vremenu i mjestu, sferu potpune odreenosti, i time u individui unitava sva
ko osjeanje da ona uopte moe postupati po svom nahoenju. Razum do
zvoljava ovjeku da sagleda svoje stanje samo teorijski, ali mu ne omoguu
je nadu u to da e svaki pokuaj oslobaanja patnje i bola biti uspjean.
Na osnovu snage ovog argumenta, Sopenhauer je morao razmotriti mo
gunost samounitenja kao nain izlaska iz ivota koji nije nita vie no osu
jeena udnja. Meutim, on je iskljuio ovu alternativu, sve dok, za njega,
ona nije postala i rjeenje za problem ljudske egzistencije a ne samo dokaz
da se ivot shvatao suvie ozbiljno. Samoubica voli ivot ali ne moe da
podnese uslove pod kojima se ivot mora ivjeti. On se ne odrie volje za i
votom; on predaje samo svoj ivot. Suicid porie jedino individuu, a nipo
to vrstu (Sopenhauer, 325).
openhauerov cilj bio je da porekne vrstu. Zato je ovjekovu volju za
slikovitim prezentacijama sagledao kao sredstvo kojim se ovo moglo postii.
ovjekova istinska sloboda lei u njegovim sposobnostima za stvaranje sli
ka. Volja nalazi sopstvenu slobodu u svojoj podobnosti da izgradi svijet iz
percepcija koje sama odabere. Ona doivljava svoju utemeljenu prirodu jedi
no kad zahtijeva reagovanje na osnovu ovih fantazija. Potom se ona dri
onoga daje najuzvieniji cilj individualne volje da iskusi svoju slobodu i da,
ako je mogue, to uini samo primjenjujui svoje aktivne sposobnosti, svoj
najbolji ivot - onaj koji se pojavama slui samo kao materijalom za ponov
no aktivno stvaranje.
Istorijska misao je primorana da zauzme drugo mjesto u ovakvoj shemi
jer pretpostavlja da tu postoji neto to je stvarno vrijeme i da su ljudski do
gaaji objektivna stvarnost, za razliku od svijesti koja ih samo opaa; takoe
pretpostavlja i da je mata ograniena na korienje uzronih kategorija u
traganju za smislom ovih dogaaja. Istorijska egzistencija je nepromjenljiva
igra udnje i napora da se zasiti htjenje ili doe do uspjeha (ili neuspjeha),
kao i podsticaj za ostvarivanje nove elje u sluaju da doe do uspjeha, od
nosno osjeanje bola pri neuspjehu. To je haos konfliktnih akcija, to se ina
e sve kriju iza motiva, izjava i formi koje analitiki mogu biti svedene sa
mo na slijepi i samoivi podstrek.
Spoljne granice ovog ciklusa iscrtali su bol i patnja. Ovo nagovjetava
da veliki drutveni dogaaji, kao to su ratovi, revolucije i slino, imaju svo
je stvarne uzroke u nekom nezadovoljstvu koje djeluje na individualne pod-
sticaje, i da su slogani pod kojima se nude na razmatranje ista fasada (152
53). No, po svojoj sutinskoj prirodi biti genije ne znai biti upleten u istorij-
ski proces, ve oznaava sposobnost da se ostane punopravni posmatra.
Cilj genija jeste da u svom umu upotpuni formu kojoj tei u datoj pojavi. to
se tie istorije, to znai da se sa istorijskim materijalima moe initi to god
se eli, prihvatajui ih ili odbacujui po linom nahoenju, da bi se od njih
nainila zadovoljavajua slika za razmiljanje.
BURKHART 237

Ovako zamiljeno, istorijsko saznanje samo je drugi stepen znanja, jer

poto svoju panju usredsreuje na stvari u njihovom detaljnom egzistiranju,
ono istovremeno ne doputa lagano kretanje od pojave do razmiljanja o nje
noj sveprisutnoj ideji. Istorijska refleksija je na taj nain opsenija u mjeri u
kojoj se procjenjuje poezija - odnosno, naputaju pojedinosti koje upuuju
na manjkavosti koje se uzdiu do kontemplacije o unutranjoj istini tih
pojedinosti.
Na taj nain, stari istoriari, poput Tukidida, koji su izmiljali govore
istorijskih aktera u skladu sa onim to je trebalo da kau u nekoj prilici,
umjesto da su ispriali ono ta su doista rekli, bili su prosvijetljeniji od onih
rankeovaca koji su prekidali naraciju na mjestima gdje se dokumentacija
okonava, ili su se ograniavali na rekonstrukciju onoga to se zaista dogo
dilo. Saznanje uliva osjeanja ponositosti i oslobaanja sve do stepena u ko
me je ono smo osloboeno injenica, sjedne strane, i razmatranja o katego
rijama koje povezuju stvari u njihovoj zajednikoj odrijeenosti u svijetu
vremena i mjesta, s druge.
Tako je openhauer klasifikovao umjetnosti u terminima stepena do
kojeg su one napustile pokuaje da kopiraju realnost i zapravo prevazile
prostorna i vremenska ogranienja.
Fantazija stoji iznad injenice, iz ega proistie daje poezija iznad isto
rije. U datoj umjetnikoj formi mogue je nainiti ovakvo klasifikovanje; ta
ko je tragedija superiornija od komedije, komedija od epa, i tako dalje. To se
odnosi i na likovne i vizuelne umjetnosti. Arhitektura je inferiornija od
skulpture, s obzirom na to da praktini interesi one prve onemoguuju njene
aspiracije da dosegne do formalne dosljednosti. A skulptura je inferiornija u
odnosu na sliku, jer je u skulpturi prostorna odrijeenost daleko vea. Na sli
an nain, poezija je superiornija od slikarstva, jer rijei mogu slobodnije bi
ti ureene od vizuelnih predodbi. Ali poezija je, s druge strane, inferiorna u
odnosu na muziku jer se potonja u potpunosti oslobaa rijei i potrebe za
kontemplacijom o istoj formi van vremenskih ogranienja. I tako se to na
stavlja, do najuzvienije umjetnike forme koja se nikad ne transponuje u
prostome termine niti se ikad artikulie; ona zato ostaje ista i neokrnjena u
umu umjetnika, doivljena kao sjedinjenje sa sutinskim formama svih stva
ri - to je inae svrha svijeta, koji tei da se ponovo sjedini sa samim sobom.
Oigledno je da je openhaueru bilo kakav pogled na spas ponuen in
dividui mogao biti jedino individualan, a ne kolektivan. Mi smo nepovratno
odsjeeni od ostalih individu, koje smo u stanju samo zamiljati kao protiv
ne volje koje na nas gledaju kao na predmete u njihovim vizuelnim poljima.
Sve drutvene institucije su, na taj nain, ogoljene u njihovim inherentnim
vrijednostima, dok se na sve njihove opte drutvene impulse gleda kao na
greke i manjkavosti. Meutim, openhauer je odbijao da vjeruje da bilo ko
ja opta teorija, fizika ili psiholoka, uopte moe posredovati izmeu ono
ga to jesmo i onoga to bismo voljeli da budemo. Nauka je iskljuivo provi
zoran i, sutinski, inferioran nain uvoenja realnosti u tonalitete vremena i
prostora kao i postavljanja kategorija odreivanja u postizanju nunih prak
 238 METAISTORUA

tinih ciljeva preivljavanja organizma. Antiteza nauke, umjetnost, nije inte

grativna ve razdvajajua, s obzirom na to da je umjetnika vizija ona vizija
ija je vrijednost strogo lina i dostupna jedino umu onoga ko se njome bavi.
Tako su i umjetnost i nauka po svojoj prirodi otuujue; prva, zato to jaa
nae elje da se povuemo iz akcije, a druga zato to smatra daje svijet nai
njen od stvari, kako bi se na taj nain manipulisalo njima zbog praktinih ci
ljeva. Istorija gaji izvjesne vrste svijesti tako to ohrabruje traganje za varija
cijama ljudske ideje u kojoj se svaki neuspjeh u postizanju cilja pripisuje sa
moj svijesti. U mjeri u kojoj nam govori o ovim varijacijama, istorija je, da
kle, pria o sveukupnoj katastrofi. Ona ostavlja utisak o svijesti vrste dokle
god smo sami u mogunosti da u naim imaginacijama upotpunimo forme
kroz koje pojedinana zbivanja postaju dokazi o potpunim promaajima.
Prema tome, mi udovoljavamo istinskoj ovjenosti naim prevazilaenjem,
ali ne samo istorije, ve i samog vremena.
Sve ovo znai da su uobiajena razlikovanja kojima se istoriari slue
da organizuju svoje materijale, hronoloki i uzrono, prilino beskorisna
osim kao stepenice u ostvarivanju istine koju su irili tragiki pjesnici, a to
je, prema Sopenhaueru, najvei zloin ovjeka od kada se on uopte i ro
dio . Bespredmetno je priati o tome kako se ovjeanstvo razvija i napre
duje; u stvari, bespredmetno je uopte govoriti o promjeni. A jo je besciljni-
je priati o ljudima koji pribjegavaju zajednikim projektima kako bi sagra
dili zajedniko drutvo veeg ili manjeg dometa. Sopenhauerova vizija isto
rije bila je konstruisana na isto linim potrebama i resursima. Za openhau-
era, jedina istorija koju cijeni je ona koja u njegovom umu uveava neop
hodnost zanemarivanja istorije u cjelini.
Tako se openhauer izdigao iznad rasprave izmeu Hegela i Rankea o
takvim predmetima kao to su istorijski znaajna11klasa i istorijski znaaj
no'1 doba. Prema njegovom miljenju, svi ljudi su u osnovi isti; neki imaju
sposobnost da se povuku iz akcije, i samo su takvi blaeni. Oni koji reaguju,
propadaju. To se dogaa i sa onima koji odbijaju da reaguju, no oni bar mo
gu postii zadovoljstvo razmiljajui o istij formi
Slino tome, bilo kakvo razlikovanje izmeu prolosti, sadanjosti i bu
dunosti nestaje u Sopenhauerovoj misli. Postoji samo sadanjost. Prolost i
budunost su tek modusi za organizovanje anticipacije promjene u neijem
umu. I Sopenhauerova poruka sadanjosti ista je za sve: obuavajte sebe da
udite samo za onim to moete imati i u emu moete uivati itavog ivo
ta. Ova elja mora biti usmjerena prema nematerijalnom, jer se materijalne
stvari mijenjaju. Isto tako mora biti poglavito lina, jer ako zavisi od neeg
drugog, mora se odbaciti. Tako se Sopenhauerova filozofija okonava tako
to postaje savreno narcistika. U kontemplaciji neije sopstvene koncepci
je forme manifestovane ovom pojavom, mislilac strijemi onom stanju za ko
jim je eznuo i budistiki mudrac - nirvana. U nepomuenom zadovoljstvu
koje obezbijeuje kontemplacije o nepromjenljivoj oblasti lino projektova-
ne forme, takva linost eka svoj sopstveni posljednji povratak slijepoj pri
rodi koja ju je izbacila u bolnu individualnost. openhauer na taj nain pre-
BURKHART 239

vazilazi bolove istorijske i drutvene egzistencije koje je oplakivao Ruso. Za

njega su tenzije o kojima govore realisti u svojim koncepcijama troslojnog
svijeta prirode, svijesti i drutva u potpunosti bile prevaziene. Cjelokupnost
se rasturila u haos. Sopenhauer je prema tome rastoio istoriju tako to joj je
porekao ne samo ovjenost nego i samu njenu prirodu.
Sopenhauerov pogled na svijet savreno je odgovarao potrebama onih
dijelova ovjeanstva koji su htjeli potpuno da zapostave drutvena pitanja.
Onima koji bi za trvenja izmeu stalei, sjedne strane, i imperativ tradicije
i inovacije, s druge, tvrdili da su isuvie bolna za razmatranje, Sopenhauero
va filozofija je dozvoljavala da vjeruju kako je uzaludno uopte kontempli-
rati o njima. U isto vrijeme, doputala je onima koji su i dalje bili prinueni
da izuavaju ovjeanstvo kako bi na taj nain definisali sopstvenu ovje
nost - kao nain da izbjegnu solipsizam da prouavaju samo one dijelove
istorije koji su im pruali najvie zadovoljstva; ili, jo bolje, da prouavaju
samo one aspekte nekog doba koji uveavaju njihovo zadovoljstvo u konci
piranju samih sebe. Burkhart je komponovao svoju jednostranu i iskrivljenu
sliku Italije petnaestog vijeka u svjetlu ove predrasude; Nieova studija o
grkoj tragediji bila je njen proizvod; Vagnerova totalna umjetnika forma
komponovana je pod njenim egidom, a Budenbrokovi Tomasa Mana imali
su u njoj svoje opravdanje.
Karakteristino za sve ove mislioce jeste oevidno gaenje prema dru
tvu u kome su ivjeli, a pogotovo ogoreno odbijanje da se priklone ideji da
bilo koja javna ili privatna akcija uopte moe promijeniti drutvo nabolje.
Svi su oni iskazivali impuls da realnost uklope u umjetniko iskustvo zami
ljeno ne kao neto to sjedinjuje ovjeka sa ovjekom u zajednikom poi
manju minimalne ovjenosti, nego kao neto to ga izoluje u njegovim sop-
stvenim zajednicama i zabranjuje mu svaku komunikaciju sa drutvom. Nie
i Man su se docnije odrekli svoje openhauerovske koncepcije umjetnosti,
dobro uvidjevi da ona izbjegava sutinu i da se ne podudara sa idejom o
umjetnosti kao ljudskoj aktivnosti. Vagner je do kraja ostao dosljedan o-
penhauerovskoj viziji, istraujui njene mogunosti i samozavaravajui se u
sferi najuzvienijih umjetnikih vjetina. Isto je uinio i Jakob Burkhart, mo
da najtalentovaniji istoriar druge polovine devetnaestog vijeka.

Pesimizam kao osnova istorijske svijesti

Kao i Sopenhauer, Burkhart nije bio mnogo cijenjen u svoje doba. Ve
ina istoriara osjeala je daje on bio isuvie neodgovoran, isuvie subjekti
van, da bi zavrijedio njihovu panju. Tek je pred kraj vijeka - kad je postalo
oigledno da je rankeovski pristup istoriji brojna pitanja ostavljao netaknu
tim, i kad su istorijski orijentisani mislioci poeli da shvataju kako e morati
da biraju izmeu stavova Marksa i openhauera - Burkhartova zvijezda po
ela da sjaji. Neto nam govori o Burkhartu i akademskim krugovima ka
snog devetnaestog vijeka i injenica da je ovaj openhauerovski pesimista,
koji je istoriju sagledavao kao samoivu umjetniku vjebu najzad doao na
svoje u to doba. To je doba osjeanja sloma i pada, ali i doba koje to nipoto
240 METAISTORIJA

nije htjelo i priznati, doba koje je pribjeglo koncepciji umjetnosti kao opija-
tu, i u kome je Burkhart konano dobio priznanje za svoj pogled na istoriju.
Do tog vremena Nie je ve uveliko otkrio crva u sri openhauerovske filo
zofije i izloio ga pred svima u vidu prostog straha od ivota. Pokuao je upo
zoriti Burkharta na opasnosti koje postoje u njoj i sugerisao da, iako je Burk-
hartova istorija pokazala put do nove koncepcije o drutvu koje se moe su
protstaviti izjednaavajuim tendencijama Marksa i Rankea, taj njegov dopri
nos nije bio dovoljan. Burkhart je odbijao da odgovori na Nieovu kritiku. To
se obino pripisivalo pohvalnoj nespremnosti da se uleti u besplodne filozof
ske rasprave; meutim, u tome nije bilo nieg vrijednog hvale. Burkhart je od
bijao da se ukljui u intelektualne sporove jer je prezirao arke bilo koje vrste.
Sopenhauer mu je pokazao daje svako pregnue uzaludno i da samo onaj ko
radi ono to mu se radi - u misli, kao i u akciji - dobro ivi.

Satiriki stil
Burkhart je svoj najuveniji rad, Kultura renesanse u Italiji, poeo slje
deim uvodom:
Ovaj rad nosi naziv eseja u najstriktnijem smislu te rijei... Svakom oku,
pretpostavljam, nacrt date civilizacije odaje razliitu sliku; i prilikom razma
tranja civilizacije koja jeste majka ove nae, i iji se uticaj i dalje osjea meu
nama, neizbjeno je da individualni sud i osjeanje na isti nain ispripovijeda
ju svaki svoj trenutak i piscu i itaocu. U prostranom okeanu na koji polako iz
lazimo, mogue procedure i pravci veoma su brojni; i iste one studije koje su
koriene u ovom radu, u drugim rukama ne samo to bi mogle biti primjenjiva
ne drugaije, nego bi takoe mogle dovesti do sutinski drugaijih zakljuaka
[1-2]. J
Zatim je ukazao na neuspjeh svoje prvobitne namjere da tom svom radu
prikljui dodatak o umjetnosti renesanse, da bi potom, bez ikakvog drugog
uvoda, poeo priom o istoriji Italije u dvanaestom i trinaestom vijeku, kao
nekom vrstom preludijuma za analizu renesansne kulture i znanja.
Rezultat je bio izuzetan pregled, nalik na sliku kakvog impresionisti-
kog velikana, u kome su skicirani glavni pravci politikog razvoja Italije.
Prikazani su generalni nacrti za istorije raznih italijanskih graova-drava i
priroda meunarodne politike, ukljuivi i izvanredan opis politikog ivota
tog doba. To je sadrina uvenog uvodnog dijela, Drava kao umjetniko
djelo. Nakon krae rasprave o prirodi rata u doba renesanse i o poziciji pap-
stva u italijanskom politikom ivotu, taj dio se zavrava karakterizacijom
prirode patriotizma u toj eri. Centralna ideja bila je daje priroda italijanskog
politikog ivota ,,u boljim duhovima toga doba raspaljivala patriotsko gae
nje i otpor (79). Burkhart je poredio italijansku politiku situaciju sa situa
cijom u Njemakoj, Francuskoj i paniji. Svaka ta drava imala je spoljnog
neprijatelja sa kojim je mogla ratovati i protiv kojeg je monarhija mogla uje
diniti sopstveni narod i iz feudalnog haosa nainiti uniju. U Italiji je situacija
bila drugaija. Tu je postojanje papske vlasti, crkvene drave, ostalo stal
BURKHART 241

na prepreka nacionalnom jedinstvu (80). Na taj nain, italijanski politiki

ivot propustio je svoju priliku za ostvarenje jedinstva i integraciju. Kad je
ideja o nacionalnom jedinstvu uzela maha u Italiji, bilo je suvie kasno. Ze
mlja je bila preplavljena Francuzima i pancima. Za lokalni patriotizam"
moe se rei daje dobio karakter izvornog nacionalnog osjeanja, ali, kako pi
e Burkhart, to je bio izuzetno jalov ekvivalent" (ibici.). Pomenuti odeljak za
vrava se zato u melanholiji i u osjeanju proputenih prilika, izdaj stava naci
onalnih ciljeva, zaboravljenih plima i zapostavljenih plemenitih zadataka.
Dio pod naslovom Drava kao umjetniko djelo" jedan je od est u ko
jima su analizirani razliiti aspekati kulture Italije u eri renesanse osmiljene
u njenom najirem smislu: kroz drutvene obiaje, zakone, religiju, knjiev
nost, dramu, festivale, ceremonije, i tome slino - i uvijek s pogledom na i
roke kategorije u koje su bili organizovani bogati raspoloivi podaci, o emu
govore sami naslovi odeljaka - Razvoj individue", Procvat antike", Ot
krie svijeta i ovjeka" i Moral i religija". Knjiga je tako prireena u dome
nu koji je Burkhart kasnije analizirao u svojim Razmatranjima svjetske isto
rije, i u iju temu ulaze svjetovi politike i religije koje determinie kultura".
Renesansa je, prema Burkhartovom miljenju, bila period u kome se kultur
no" smo oslobodilo podreenosti politike i religije i nekako isplivalo iz to
ga haosa, postavi dominantan i odreujui inilac u kasnijem formiranju
politike i religije. Sve to je iole znailo u daleko prozainijim sferama ljud
ske egzistencije bilo je transformisano u umjetnost; drugim rijeima sve ono
to je bilo namijenjeno da tei svojoj sopstvenoj uzvienoj form i i savrenoj
kombinaciji praktinih i estetskih briga. Sve to je bilo bitno u ivotu dru
tva osloboeno je obaveze da slui praktinosti, sjedne strane, i lieno tran
scendentalnih aspiracija, s druge. Zahtevalo se da sve bude ono to jeste sa
mo sebi", i da se ne kvari razmatranjima koja unitavaju savrenstvo su
tinskih pojmova. Stvari su se poele sagledavati jasnije, i ivot se ivio sa
mo radi postizanja formalne dosljednosti.
Pa ipak, Burkhartova iskustva sa svakom od ovih tema sa kojima se su
oio - individualizmom, procvatom antike, humanizmom, drutvenim odno
sima i religijom - okonavala su se u istoj onoj melanholiji u kojoj se okon
ao i dio o politici. Ova melanholina nota natkrilila je sve ostalo poput zvo
na za veernju molitvu u parohijskoj crkvi. Tema bi bila predstavljena i po
tom dovedena do svog punog ostvarenja kroz neku figuru ili kljuno zbiva
nje, ali samo kako bi se podsjetilo da se sve ljudsko pretapa u nitavilo. Dio
o razvoju linosti zavrio se razmatranjem o lukavom i ironinom" Aretinu.
O njemu je Burkhart napisao:
Dobar je znak za trenutni duh Italije d aje takav lik i da je takva karijera
postala nemogua po hiljadu puta. Ali istorijska kritika uvijek e u Aretinu na
i bitnu tematiku [103],
Odjeljak pod naslovom Procvat antike" zavrava se zapaanjem o gu
bitku kontrole humanista u domenu akademij i o banalizaciji kulture prois
tekle iz toga. Kratki zavrni pasus zakljuuje se mranom primjedbom:
 242 METAISTORIJA

Sudbina italijanske pozornice, a potom i opere, bila je dugo u rukama ovih

[provincijskih] udruenja" (170). Odjeljci Drutvo i festivali" i Moral i re
ligija" ostali su bez ikakvih komentara, osim jednog indirektnog, napisanog
na osnovu citata iz izvora. Prvi se zavrava pasusom iz uvenog manifesta
ovanija Pika dela Mirandole ovjekovom dostojanstvu", to na mjestu
na kome se nalazi jedino moe govoriti o stepenu u kome njegova uzviena
koncepcija ljudske prirode nije bila slavljena u svijetu poslije njegovog.
Odjeljak posle ovoga, za razliku od prethodnog, okonava se stihom Loren-
ca Velianstvenog:
Mladost je prekrasna,
Ali i nestalna!
Ko moe bit radostan, pustite ga da se raduje.
Dolazak jutra sutranjeg, uopte pouzdan nije. [260]
Najzad, odjeljak Moralnost i religija", kojim je stavljena taka na knji
gu, okonava se saetkom generalne teze cjelokupnog rada, ali samo raspra
vom o Generalnom duhu sumnje" i razmatranjem Fiinovog platonizma i
firentinske Akademije:
Odjeci srednjovjekovnog misticizma ovdje se stapaju u jednu struju sa
Platonovim doktrinama i karakteristino modernim duhom. Jedan od dragocje
nih plodova znanja o svijetu i ovjeku ovdje dosee svoju zrelost, i samo zbog
toga italijanska renesansa mora biti ocjenjena kao predvodnik svih modernih
era [341],

Tako se zavrio Burkhartov esej" o renesansi koji nije imao podesan

poetak kao ni kraj, a u svakom sluaju ne kraj koji bi trebalo da bude konac
ili razrijeenje drame. Predmet obrade bila je potpuna tranzicija. I kao takav,
u eseju je prikazano mnogo vie o eri koja je prethodila renesansi (srednjem
vijeku), i o onome to je potom uslijedilo, nego o svojoj navodnoj temi - sa
moj renesansi. No, razumije se da je kazao dosta i o renesansi u Italiji jer je
prepun informacija, uvida, sjajnih uoavanja i otroumnih procjena o jazu
izmeu ideala i stvarnosti u tom periodu kulturnog preporoda i aktivnosti.
Ipak, tu prevashodno nije bilo prie" o renesansi a ni o integrisanom razvo
ju, to bi inae dopustilo saetiju karakterizaciju njene sutine. U stvari, sve
dok Burkhart tu temu nije razjasnio u Sudovima o istoriji i istoriarima, po
biljekama sa njegovih predavanja o eri revolucij, renesansa je predstavlja
la meuprogram - entracte izmeu dva velika represivna perioda - srednjeg
vijeka, u kome su kultura i politika uvjerenja bili podreeni imperativima
religije, i modernog doba, u kome su i kultura i religija postepeno postale
podreene dravi i imperativima politike moi.
Tako sagledana, renesansa nije bila nita vie do vrijeme slobodnih
oscilacija" kulturnog trenutka u pauzi izmeu dva despotizma. Poto je rije
o slobodnim oscilacijama, to se nije moglo postii onom vrstom analize koja
je prikladna za srednji vijek ili moderno doba. Produkt tog doba mogao se
doslovno uhvatiti i predoiti samo u prolazu, u njegovim pojedinostima i u
izvjesnim veoma opsenim i generalnim kategorijama, i to samo radi pred
BURKHART 243

stavljanja a ne radi prave naracije. Kad se sve zaelo i kad se zavrilo, nije
bilo lako ustanoviti. Proizvodi tog doba bili si nalik na penuavi vrh najve
eg talasa dok se probija kroz dvije morske hridi. On se u pravom smislu ni
je zavrio, koliko se prosto povukao. Njegove kasne, slabe pulsacije (prigu
ene, ali ne i sasvim zaustavljene) podsjeale su na blago zapljuskivanje ta
lasa o lukobran, koji su ljutito podigli svojeglavi ljudi od moi, inei im se
da nisu u stanju da ive sa tom ivopisnom raznolikou, blistavou i plod-
nou ovog perioda. Ovaj lukobran, po Burkhartovom miljenju, bila je
Francuska revolucija a kamen od koga je zidan inili su materijalizam, ma-
lograantina i banalnost modernog doba.
Burkhartova slika renesanse podsjea itaoca na kombinaciju tem sa
slika Pjera di Kozima i Rafaela, sa slika okupanih utihnutim svjetlom Bam-
Donsa i Rosetija. Intonacija je elegina, ali su zato predmeti na slici isto
vremeno vjerni i dostojni svaijeg potovanja. ,,Realizam teme dopire od
htjenja da se nita brutalno ili oporo ne prikriva, pa ipak se itaocu, iz strani
ce u stranicu, skree panja na cvijee to buja na ovoj naubrenoj hrpi ljud
skog nesavrenstva. Modus je svakako ironijski. U itavom radu, neizgovo
rena antiteza tog doba velikih dostignua i briljantnosti jeste sivi svijet sa
mog istoriara, evropsko drutvo u drugoj polovini devetanestog vijeka. Nji
hovim poreenjem ak ni srednji vijek ne trpi nedae koje se uoavaju u mo
derno doba. Renesansa je bila sve to modemi svijet nije bio. Ili, bolje rei,
moderno doba predstavlja jednostrani razvoj svih onih crta ljudske prirode
koje su bile sublimirane u velikom kulturnom usponu u renesansi. Moderno
doba je proizvod ljudskih gubitaka. Neto je bilo mimoieno u periodu iz
meu 1600. i 1815. i to neto" bila je ,,kultura.

Sintaksa istorijskog procesa

U svojim predavanjima o modernoj istoriji na bazelskom Univerzitetu
od 1865. do 1885, Burkhart je esnaesti vijek smatrao periodom sveanog
zapoinjanja. Poslije njega je doao, kako on kae, skup ,,metastaz u vidu
iznenadnih iracionalnih premjetanja moi i simptom sa jednog organa ili
dijela drutvenog tijela na drugi {Sudovi, 66). Pojam metastaze" bio je sre
dinja metafora u Burkhartovom miljenju o istoriji. On ne podrazumijeva
da moe da tumai ove prijelaze ili pomjeranja; ta pomjeranja bila su prije
svega misteriozna. Njihovi uzroci nisu se mogli odrediti, ali su njihove po
sljedice zato bile i te kako oigledne. Zbog toga smo, ak iako niko nije mo
gao ponuditi sveobuhvatnije objanjenje razvoja istorije, bar bili u stanju da
hronoloki zapis podijelimo na manje segmente ili oblasti deavanja. Na pri
mjer, ba kao i u etrnaestom vijeku, neto novo i tajanstveno promolilo je
svoju glavu u italijanskim gradovima-dravama, a to se dogodilo i u po
sljednjim decenijama prije Francuske revolucije, kroz zbivanja i linosti spe
cifino novih vrsta" (163). To je znailo da je period izmeu renesanse i te
Revolucije u principu imao svoju uoljivu i potpuno neobjanjivu paralelu u
samoj Renesansi. ,,U povezanosti sa grandioznim poecima modeme svjet
ske epohe posle 1450. godine moemo govoriti o kontinuitetu, shvatajui
244 METAISTORIJA

eru Revolucije kao pitanje okonanja prethodnog doba i pripreme za ono ko

je dolazi'1(165). I to je takoe, meuin ili pauza" (ibid.).
Meutim, doba Revolucije je za Burkharta, kao to je ono bilo i za To-
kvila, nova i strana stvar11. Revolucija, pie on, prvo liava okova sve ide
ale i aspiracije, a potom sve strasti i sebinosti. Naslijedila je i primjenjivala
despotizam koji e sluiti kao model svim despotizmima za vjek vjekova11
(219). Kod njega, meutim, uopte nije bilo onog Tokvilovog pokuaja
da ispita ,,ta se dobilo, a ta izgubilo11 deavanjem ove nove i strane stvari.
Za Burkharta je sve bilo gubitak. Osvrui se na period o kome je pisao To-
kvil, on kae: J
Treba rei da je u tri decenije u kojima smo se rodili i odrasli bilo mogu
e vjerovati daje Revolucija neto svreno, kao i da ju je zatim bilo mogue
objektivno opisati.
_U to vrijeme pojavile su se izvjesne knjige, dobro napisane, ak i klasi
ne, to su pokuale da prue opti prikaz perioda 1789-1815, shvatajui ga
kao dovrenu eru - a ne objektivan pogled dabome, ali i pokuavajui da budu
potene i nenapadno ubjedljive. Sada, meutim, znamo da nas ista ta oluja ko
ja je poela tresti ovjeanstvo 1789. godine nosi i dalje. Iako smo u stanju
iskreno da potvrdimo nau nepristrasnost, opet smo bili nesvjesno uhvaeni u
ekstremnoj neobjektivnosti [225].
Odluna nova stvar koja se pojavila u svijetu kroz Francusku revoluci
ju jeste dozvola i volja da se stvari promijene, sa javnim blagostanjem kao
primamim ciljem11. Ishod je, pak, bio da se politika uznela do najvie pozici
je, ali bez ikakvog principa koji bije vodio, osim anarhije, sjedne, i tiranije,
s druge strane, i neprestano ugroena udnjom za revizijom ili despotskim
reagovanjem na razlamanje politikih formi" (229).
Motivaciona sila iza ovog avolstva11bila je iluzija11 o dobrodunosti
ljudske prirode11 (230). Idealistiki umovi" su svoje elje i fantazije pre
hranjivali blistavim vizijama o budunosti u kojoj e se duhovni svijet izmi
riti sa prirodom, a misao i ivot postati jedno", i tako dalje (231). No sve je
to bilo proizvod iluzije", kae Burkhart. Realista to zna bolje, a istoriar u
najmanju mku zna da enja" za neim ne znai i njeno ostvarenje. Burk-
hartov cilj bio je da raspri ove iluzije i ljudsku svijest vrati prepoznavanju
sopstvenih ogranienja i odreenja, i svojim nemogunostima da ikad nae
sreu u ovom svijetu {ibid.). Na zadatak, namjesto eznua za ovim ili
onim, jeste da se to vie oslobaamo budalastih igrarija i strahova, i da prije
svega podstaknemo same sebe na razumijevanje istorijskog razvoja" (231
32). Burkhart je prepoznao tekou ovog zadatka, postoje za njega objektiv
nost najsloenija od svih perspektiva u istoriji, toj najnenaunijoj od svih
nauka" {Prisila i sloboda, 199), a jo vie otkad smo prije svega postali
svjesni svog poloaja" u naem vremenu, zateeni na manje-vie neisprav
nom brodu koji pluta najednom od milion talasa". Upozorio je svoje itaoce
i da se isto tako moe rei da smo i mi, svi zajedno, jednim dijelom taj ta-
las" {Sudovi, 232). Najbolje emu se moemo nadati, onda, zasigurno nije
proroanstvo, ukoliko se nae mjesto nalazi u segmentu istorije koji je poeo
BURKHART 245

Revolucijom; forma naeg razumijevanja istorije ne sme biti nita vie osim
prepoznavanja na kome talasu velike oluje usred valovitog mora mi pluta
mo" (252).
Talas i metastaza - te dvije slike i predodbe, predstavljaju na saet nain
Burkhartovu koncepciju istorijskog procesa. Prva slika sugerie ideju o stalnoj
promjeni, druga nepostojanje kontinuiteta izmeu impuls. Njegova koncepci
ja nije ciklina; poslije pada ne postoji nikakvo nuno ulaenje u novi ciklus
erozije (27). Ali ti padovi jesu, meutim,, neophodni, ili u najmanju ruku neiz
bjeni u dogledno vrijeme. Ono to mora da se objasni u istoriji jesu trenuci
kulturne nesvakidanjosti i dostignua; oni su taj problem.
Volja za mo (osnova politikog uspjeha) i udnja za iskupljenjem
(osnova religiozne podreenosti) ne iziskuju nikakva objanjenja; one jesu
fundamentalne osnove ljudske prirode. I one neprestano fluktuiraju, kao pli
ma i osjeka, i kao kvantitet i kao kvalitet date civilizacije. Za razliku od njih,
kultura, primjeuje Burkhart, istovremeno je isprekidana u svojim trenucima
i razvijana u malim koracima. Drugim rijeima, ona proizvodi beskonano
mnogo kvalitativno istorodnih trenutaka nesvakidanjosti i iste vizije ime
stalno uveava ljudski duh. Kultura, meutim, moe cvjetati samo ako su
prinudne" sile - drava i religija, toliko oslabljene da nisu u stanju osujetiti
njene najskrivenije impulse, i samo onda kada su materijalni uslovi za cvje
tanje najstabilniji {Prisila i sloboda, 127).

,,Sem antika istorije

Prema Burkhartovoj procjeni, upravo to se izgleda i dogodilo u vrijeme
italijanske renesanse. Nikakvo formalno objanjenje tog perioda kulturnog
preporoda nije ponueno osim opteg uvida u kulturu kao vjenom fenome
nu ljudske prirode koji buja kada su prinudne sile slabe. Drugim rijeima,
odreen je samo negativni uslov, jer su crkva i drava bile slabe u Italiji i,
kao rezultat milenijumskog nadmetanja koje ih je obje iscrpio, kultura je na
la svoje mjesto da raste, iri se i cvjeta. No to cvjetanje je samo po sebi mi
sterija, ili tako bar izgleda. Opruge kulture, naime, imaju svoje porijeklo u
najskrivenijim vibracijama ljudske due, to naroito vai za umjetnosti:
One se uzdiu iz misterioznih vibracija saoptenih dui. Ono to te vibra
cije odailju prestalo je da bude individualno i vremenski ogranieno, i postalo
je simboliki znaajno i besmrtno. [Ibid.]
Uz praktini ivot koga je predstavljala drava, i iluzorni ivot pod
okriljem religije, kultura je izdigla drugaiju, idealnu kreaciju, jedinu ne
prolaznu stvar na zemlji, jezik sviju nacija" (128). Spoljna forma ove ideal
ne kreacije" je materijalna i otuda je podlona napastima vremena, ali je sa
mo jedan djeli dovoljan da nam predstavi slobodu, inspiraciju i duhovno
jedinstvo" u stvaranju slik i predodbi u njihovom stvaranju. U stvari, kae
Burkhart, taj djeli je naroito otporan", jer umjetnost ostaje umjetnost,
ak i u odlomku, skici, istom nagovjetaju". I mi smo u stanju da, uz po
mo analogije", uvidimo cjelinu iz fragmenata". {Ibid.)
 246 METAISTORIJA

Jezik kojim se Burkhart sluio bio je jezik ironije, u formi u kojoj je bio
predstavljen i u sadrini kojom je panju skretao prema onome to treba naj
vie vrednovati. I Burkhartov manir predstavljanja renesanse bio je manir
strunjaka koji stoji nad gomilom fragmenata prikupljenih na arheolokom
nalazitu iji kontekst on intuitivno podrazumijeva putem analogije" sa jed
nim dijelom. Meutim, na formu konteksta moglo se samo ukazati, a nipoto
je odrediti. To lii na one stvari po sebi za koje Kant kae da ih je potreb
no prethodno odrediti kako bismo ih verodostojno predstavili naoj nauci, ali
o kojima mi ne moemo rei nita. Glas kojim se Burkhart obraao svojoj
publici bio je glas jednog ironiara i profesora uzvienije i tunije mudrosti
od one njegovih slualaca. On je sagledavao svoj predmet izuavanja, svoje
istorijsko polje, ironijski, kao polje ije je znaenje nedostino, neodreeno,
pojmljivo samo rafiniranoj inteligenciji, i pretjerano suptilno, polje koje tre
ba napasti svim ulima. On je uoavao svijet istorijskih predmeta doslovno
kao neopisivu mjeavinu fragmenata i predmeta odvojenih od svog original
nog konteksta ili konteksta koji je nepoznat ili podoban da se sastavi na raz
ne naine, ili da mu se teorijski prie na vie naina sa podjednako validnim
znaenjem. Pored svega", kae on u Prisili i slobodi, nae istorijske slike
su u velikoj veini puke konstrukcije" (74). Fragmente moemo na mnogo
naina sastaviti, mada ne bismo smjeli to uiniti tako da damo podstrek ilu
zijama ili skrenemo panju sa sadanjeg naeg okruenja. Pria koju pripo
vijeda je ironijska, stilizovana aforistiki, anegdotski, duhovito i nonalantno
(revolucije 1848. buknule su zbog ame i dosade" drutva; Napolon je po
raen sopstvenim nestrpljenjem", i tome slino). Struktura zapleta te prie
je ironijska; to jest, svrha svega" je da nema svrhe" prema kojoj su se
stvari generalno kretale i da nije bilo zakona koji djeluju, ni bilo kakvih ko
nanih izmirenja ili prevazilaenja. U svojoj epistemologiji on je bio skep
tik, u svojoj psihologiji pesimista. Prosto se oduevljavao sopstvenim otpo
rom prema silama koje su preovlaivale u njegovo vrijeme i prema uoenom
smjeru u kome su one vodile. Takoe nije imao potovanja ni prema istoj
naraciji" kako ju je sm nazivao (Sudovi, 29), jer ne samo to je odbijao pro
ricati kako e stvari ispasti na kraju", ve nije vidio ni bilo kakve krajnje
znaajnije i provizorne zavretke u onom dvosmislenom meuvremenu iz
meu nepoznatog poetka i nepredvidljivog kraja.
Ipak, ako je neto bilo konstantno u Burkhartovoj misli, to su neprijate
lji kojima se odupirao. Ti neprijatelji su za njega bili, kao uostalom i za sve
ironiare, iluzije , i dolazili su u dva glavna oblika: u metaforikom redu-
kovanju, to udahnjuje ivot alegoriji, i u pretjeranom simbolizmu, koji raa
metafiziku. U stvari, njegova formalna teorija istorije, sa njenim koncepcija
ma troslojnih interakcija kulture, religije i drave, uglavnom je bila odraz
njegove teorije kulture koja se sastojala, sa njegovog stanovita, iz troslojne
akcije alegorijskih, simbolikih i istorijskih senzibiliteta. Ova teorija kulture,
koja je predstavljala sr Burkhartovog shvatanja realizma, nije bila obrazlo
ena ni u jednom od njegovih formalnih teorijskih radova, a vjerovatno
nijednom s njegove strane nije ni bila priznata kao teorija. No, bila je ipak
BURKHART 247

prisutna i prilino koncizno predstavljena u djelu o italijanskom slikarstvu u

njegovom ieroneu, vodiu za naslaivanje" umjetnikim djelima Italije
objavljenom 1855.

Struktura zapleta mjeavine fragm enata

Burkhart je ponajvie direktno ostavljao utisak, najmanje inei to svje
sno, jednog istoriara u ulozi procjenitelja i uvaavaoca umjetnosti, a pogo
tovo italijanske umjetnosti. To je bila tema najbliskija njegovom srcu i u po-
menutom djelu ierone, sa podnaslovom Vodi za naslaivanje umjetni
kim djelima Italije (Eine Anleitung zum Genuss der Kunstwerke Italiens,
1855), i sainjenom u godini nakon njegovog prvog velikog istorijskog rada
- Doba Konstantina Velikog (1852), Burkhart se prikazao u najboljem svje
tlu - i najvie engag. ierone je Burkhartu dao priliku da uroni u otvorene
i veoma line refleksije o istorijskim predmetima na nain na koji to nije bi
lo mogue u refleksijama o ivotu u prolosti. Cjelokupan univerzum umjet
nikih kreacija direktno mu se naao pred oima kao predmet njegove per
cepcije; njihova sadrina ili znaenja nisu bili prenoeni jezikom, ne bar ver
balnim jezikom. ovek nije morao intuitivno zakljuivati ta neki medij po
kuava da kae prije no to bi se upustio u razmatranje njegovog znaenja.
Za Burkharta, bar dok je rije o umjetnikim predmetima, medij i poruka su
bili - ili je trebalo da budu - doslovno identini. Izuavalac je samo imao da
se suoi sa djelom u njegovoj cjelini i da iz njega izvue formalni sklad.
Slina operacija, u domenu istorije uopte, nije bila mogua, mislio je Burk
hart, zato to su sami dokumenti mogli biti formalno usklaeni a da pri tom
uopte ne ukazuju na bilo kakvu sutinsku vezu sa prirodom zbivanja koje
treba da predstave. Umjetniki predmeti bili su samoreferentni i, iako su se
kvalitet, tonalitet i stil jednog doba mogli ocrtati u njima, da bi se u njima
uivalo, gledalac uivalac ne mora da ulazi u problem veze tih predmeta sa
miljeom u kome su nastali. U stvari, Burkhartova odluka da ne razmatra vi-
zuelne umjetnosti u svojoj Kulturi renesanse u Italiji svakako moe biti re
zultat njegove elje da obeshrabri ideju da je vrhunska umjetnost na bilo koji
znaajniji nain zavisna od spoljnih okolnosti u kojima je nastala.
U svojim raspravama o umjetnicima renesanse, Burkhart se uvijek sta
rao da odredi mjeru u kojoj su sadrina i forma datog umjetnikog djela re
zultat uticaja interesa ili pritisaka mecen. A njegove rasprave o srednjovje
kovnoj umjetnosti bile su zasnovane na ideji prema kojoj, dok je veliki
umjetnik mogao da se izdigne iznad nje, umjetnost koja je nastajala pod van-
umjetikim pritiscima, kao to su pritisci religije i politike, bezmalo je uvi
jek bila nepotpuna umjetnost.
Zanimljivo je istai d aje ovaj najmanje istorij ski od svih Burkharto-
vih radova najpotpunije organizovan po hronolokim principima. ierone
je podijeljen na tri dijela, arhitekturu, skulpturu i slikarstvo, i u njima se, u
skladu sa Sopenhauerovom estetikom, opisuje hijerarhija uzlazne duhovno
sti" (vid. predgovor prvom izd.). Svaki od posebnih segmenata poinje ras
pravom o klasinom i paleohrianskom periodu i zakljuuje se periodom
248 METAISTORIJA

baroka, koji se kod Burkharta produava u osamnaesti vijek. Ispripovijedana

pria govori o postepenom rastu, prelazi preko stanja savrenstva koje pred
stavlja kasna renesansa, da bi dola do pada ili razdvajanja u skladu i ravno
tei dosegnutom u to vrijeme na sva tri polja. Zavrni periodi, meutim, opi
sani su patetikim, vie nego tragikim, terminima. Intonacija u zakljunim
pasusima sva tri dijela nadasve je elegina, melanholina. Segment o arhi
tekturi okonava se opisom ljetnikovaca i vrtova" (naroito sa kratkim opi
som vil na jezeru Komo); segment o skulpturi zavrava se priom o Kanovi
(pogotovo o nadgrobnom spomeniku Klimenta XIV), a dio o slikarstvu re
fleksijama o pejzaima Nikole Pusena i Kloda Lorena (naroito o njihovim
pejzaima rimske Kampanje).
Segment o arhitekturi imao je najvei neposredni uticaj na Burkhartove
itaoce, dok je dio o slikarstvu najinformativniji kad je rije o principu isto-
rijske senzibilnosti i naraciji koji je sm Burkhart podredio podacima istorije
sagledane u optem smislu. Paleohrianske i vizantijske faze zapadne
umjetnosti prikazane su kao inferiorne, bar kad se govori o tendencijama
pukog mehanikog ponavljanja" na koje su dogma i vlast prisiljavali umjet
nike tog razdoblja. Umjetnost romanesknog perioda primamo je sagledana
kao mitska i simbolika, iako je dokaza o sutinskoj prirodnosti bilo, po
Burkhartovom miljenju, u pojavi jednostavnog narativnog" stila (iero-
ne, Clough izd., 18). Gotski period u italijanskoj umjetnosti (za razliku od
onoga na sjevem) predstavljen je kao znak raanja onog naturalizma koji je
cvjetao u renesansi. Slikarstvo je osloboeno sluenja arhitekturi i, iako je
ostalo u slubi religije, puteno je da razvija sopstvene jedinstvene mogu
nosti, pogotovo kod Dota, koga je Burkhart vidio kao osnovu na kojoj e
najvea dostignua Mikelanela i Rafaela konano uzeti maha.
otovo dostignue nije bilo definisano prvenstveno u terminima izra
avanja idealne ljepote" ili njegove moi realistikog izvoenja", u emu
su ga prevazili savremeni i modemi slikari (32). Ono je, tanije, lealo u
njegovim sposobnostima kao naratora", pripovjedaa pric. Doto je dao
ono to je bilo potrebno da se pria ispria jasno, jednostavno i divno" (33).
Doto se tako ukazao Burkhartu kao gospodar istorijske scene, kao narator
onih zbivanja u ivotima Hrista, svetog Franje i drugih dostojnika Crkve ko
ji su za ljude tog vremena predstavljali autentina istorijska dogaanja. Li
nosti na velikim freskama i panelima Padove, Asizija i drugih mjesta postoje
samo radi jedne jedine svrhe, svrhe osvetljavanja (neke) prie (35); one ne
maju samo funkciju ikona i ne ukazuju niti aludiraju na neto izvan samih
sebe. Sve u njima postoji jedino zbog storije koju vrijedi ispriati, zbog do
prinosa tumaenju scene na slici (ibid.). Istini za volju, alegorijski element
nije potpuno eliminisan u otovoj umjetnosti, nita vie nego u Danteovoj; i
upravo je do tog stupnja i ostao, prema Burkhartovom miljenju, iako slaba
an, i veoma izloen opasnostima alegorije od kojih je jedva uspio da po
bjegne. Ovaj element alegorije, sa svojom tendencijom metaforike degrada
cije teme, ostao je, prema Burkhartu, prijetnja renesansnoj umjetnosti.
Rafal je, recimo, bio superiorni predstavnik renesanse zato to je vladao
BURKHART 249

elementom alegorije u svojoj umjetnosti, koristei je u sopstvene svrhe i ne

dozvolivi joj da mu se nametne. Za Burkharta je alegorija predstavljala
podlonost elementu ,,misterije (39), to je, zauzvrat, bilo neuspjeh vizi-
je, to jest, percepcije (Anschauen).

Antim etafora
Obiljeje trijumfa misterioznog momenta nad pokuajem da se stvar
nost sagleda jasno i da se potpuno podredi metafori, prema Burkhartovoj
procjeni, uvijek unitava i umjetnost i istinu. Tako, u svojim primjedbama o
Dotu on kae:
Predstavljati obavezu prema nematini kao brak sa njom jeste metafora, a
jedan umjetniki rad nikad ne treba da se zasniva na metafori, odnosno, na ideji
prebaenoj na novu fiktivnu realnost, koja nuno daje lani utisak o slici... to
se prije alegorijske linosti stave u akciju, to je manje mogunosti da se bilo ta
uini bez metafore, a sa njom izranjaju i priproste apsurdnosti. [Ibid.]
Burkhart je nedugo potom doao do uvjerenja da se itav trijumf rene
sanse moe opisati u smislu sopstvenog shvatanja opasnosti koje dolaze od
metaforikih karakterizacija svijeta.
Nedostatak potpune alegorije ne moe a da se ne osjeti u umjetnosti. Kao
njen sastavni dio stvorene su prezentacije apstraktnih ideja uglavnom izvedene
iz antike i koriene samo u vezi sa alegorijama... (Dante se takoe izuzetno
slui ovim modusom prezentacije.) Takve linosti... ostaju samo isti rariteti
kojima se procjenjuje naivno istorijsko saznanje tog doba [3940].
Ukratko, on je postavio naivnost istorijskog saznanja datog doba nasu
prot njegovim tendencijama ka metaforikoj karakterizaciji svijeta. Time je
pokazao mjeru njenog impulsa da pobjegne od zamke metafore u otovom
razvoju specifino narativnog" stila prezentacije.
Alegorijski elemenat u umjetnikom djelu ne treba, meutim, mijeati
sa simbolikim elementom. Simbolizam je neophodan, ukazao je Burkhart,
zbog izraavanaja sublimnih ideja koje se ne mogu uklopiti u bilo kakvu
isto istorijsku kompoziciju, a ipak u umjetnosti tragaju za svojim najdjelo
tvornijim predstavljanjem. Umjetniko djelo koje pokuava da predstavi
ove sublimne ideje bie stoga daleko impresivnije jer sadri manje alego
rije a vie trenutne upeatljive akcije (40).
Ove sublimne ideje imaju veze sa svime to je vezano za svijet izvan
groba i, dodao je, izvan proroanstava44 iz Jevanelja i Apokalipse, kao i
onim vrstama razmatranja karakteristinim za Danteovu Komediju. Meu
tim, upozorava Burkhart, ovo interesovanje za sublimne ideje mora poticati
iz elje za umjetnikom prezentacijom pojedinih dogaaja. Simboliko
znaenje Boanstvene komedije... vrijedi shvatiti kao knjievnost i istoriju,
ali ne i kao poeziju. Poetska vrijednost poiva na uzvienoj umjetnikoj pre
zentaciji pojedinih dogaaja, na odmjerenom vrhunskom stilu koji je od
Dantea uinio oca zapadne poezije. (Ibid.)
250 MET AISTORIJA

Istorija umjetnosti Zapada se, prema tome, razvija u troslojnoj tenziji

koju stvaraju tendencije ka alegorijskoj, istorijskoj i simbolikoj prezentaci
ji. Stil renesanse, pak, posmatra se kao proizvod postepenog gaenja tradici
onalnog alegorijskog ili metaforikog impulsa koji se odravao zbog teolo
kog duha srednjovjekovne civilizacije. No, im je ova teoloka orijentacija
iskorijenjena, za veliku umjetnost renesanse postala je karakteristina krea
tivna tenzija izmeu dvije vrste prezentacije - sublimnim idejama (simboli
kim aktivnostima) i naracijom (,,istorijskom aktivnou).

Realizam kao ironija

Realizam" renesanse eliminisao je metaforu i pri tom ostao vjeran
dvojakom zadatku istorijske naracije i izraavanja sublimnih ideja u sim
bolima. Burkhart je svoja gledita o umjetnosti rane renesanse (kvatroenta)
izrazio kroz analizu takvog realistikog elementa koji se ispoljava u udnji
za umjetnikim prikazivanjem detalja ljudske forme (umjesto umjetnikog
prikazivanja tipa), i slivanje i pokret ljudske figure, kao i kroz otkrivanje
pravil perspektive (57-58). Sve ovo nije bilo rezultat zavisnosti od starih
modela, ve prije svega izuavanja prirode (58). No, ovo interesovanje za
spoljnu realnost nije se nalazilo u vakuumu; razvilo se u punom saznanju o
onim sublimnim idejama" to su dozvoljavale taktinosti" da odredi svoje
granice udnovatog":
[Renesansa] je u vidu originalnog dara sa nebesa, raspolagala taktinou
da slijedi nau spoljnu realnost u svakom detalju, ali samo do onog stepena na
kome via poetska istina ne treba da trpi posljedice zbog toga. Tamo gdje je
ona isuvie bogata detaljima, preobilna j e u arhitekturi, dekoracijama i boan
stvenim draperijama, ali ne i u proznim nezgodama spoljnog ivota. Utisak
koji se dobija, dakle, nije zamomost, ve rasko. U nekim sluajevima oni
svoje sutinske dijelove prikazuju kao velianstvene i gospodske; mnogi deta
lji se i pogube u svojoj udnovatosti, to je inae opta tendencija petnaestog
vijeka... a opet ta opta grandioznost formi prua svom pomodarstvu prijatnost
i, tavie, zadovoljstvo [59].
Ovdje je Burkhartova definicija najpoeljnijeg mogueg realizma" ona
vrsta realizma koju bi on volio da ukljui u sopstvena istorijska prouavanja
koja je osmislio kao umjetnika djela u renesansnom maniru. Ovaj realizam
se veoma razlikovao od onoga u devetnaestom vijeku, koji se, po njegovom
miljenju, sastojao jedino od vulgarnog interesovanja za fotografsku repro
dukciju detalja, ne rukovodei se bilo kakvim optim pravilom o privreno
sti sublimnim idejama". Tako je, za razliku od protesta protiv filozofije
istorije", njegova koncepcija realistike istoriografije iziskivala posebnu,
iako potisnutu, optu koncepciju prirode realnosti, potpuno odvojenu od bilo
kakvog znanja o materijalnim detaljima. Ma koliko sublimisana, ona bi isto-
rijskom radu pruila poeljnu formalnu usklaenost. Iako je uglavnom odbi
jao da ovu optu koncepciju prikae kao formalnu teoriju, ona je svakako
ograniila njegovo poimanje injenica istorijske egzistencije, tako da tak-
BURKHART 251

tini" realizam, realizam koji nee upasti u udnovatost", moe biti ostva
ren. Kao i renesansna umjetnost, Burkhartova istoriografija se razvila izme
u simbolizma i naracije. Njeni glavni neprijatelji bili su metafora i njena
forma koju dobija prilikom prezentacije stvarosti - alegorija.
Renesansa je, kae Burkhart, iznenada pohrlila naprijed" tokom in-
kveenta (tzv. kasna renesanse), kao bljesak munje... kao dar samih nebe
sa. Kucnuo je as... Veliki majstori sada zdruuju svoje vjene istine u ne
prolaznim umjetnikim djelima. Svaki od njih to ini na svoj nain, tako da
ljepota ne moe mimoii nijednoga, ve svi zajedno dostiu vrhunac sa
mnogo lica". Treba rei, ipak, da, kao i sa svim lijepim stvarima, vrijeme
punog cvata doista traje kratko... Na neki nain je i kratki ivotni vijek Ra-
faela [1483-1520] bio svjedok uzdizanja neeg to je bilo potpuno savreno
i da je sa onim to je slijedilo odmah poslije njega, ak i s najveim majsto
rima koji su ga nadivjeli, propadanje definitivno poelo" (111).
Ovo propadanje uveliko je bilo najavljeno u radu Rafaelova dva velika
savremenika, Leonarda i Mikelanela. Prvi se iroko pomagao ili je prilino
zavisio od pomoi pejzaa", pomou koga stvara onaj sanjalaki efekat"
kod okonde (koji je, inae, Burkhartu prilino smetao), nagovestivi tako
povratak alegoriji (114). Kod Mikelanela, za razliku od Leonarda, istorij
ski" element je imao tendenciju da ustupa mjesto simbolinom. Sve je bilo
pretjerano sublimno; nije uspostavljena nikakva protivtea, nikakav materi
jalni detalj svega onoga to nam ivot ini milim"; zakljuio je zato da je
ono sasvim sublimno i divno u prirodi prenaglaeno" (123).
Ono to je nedostajalo Mikelanelovim slikama, kako je Burkhart ista
kao u svojoj raspravi o freskama Sikstinske kapele, bila je istorija" (125).
To im je pruilo njihovu grandioznost" i ujedno oznailo poetak neposred
nog pada u odnosu na savrenost Rafaelove umjetnosti. Mikelanelova po
treba za taktinou iskazana je u njegovom Stranom sudu, to, sugerisao je
Burkhart, nije bila podesna tema za prezentaciju, ak ni u smislu ostvarljivo-
sti ili poeljnosti (ibid.). Mikelanelo otkriva prometejsko zadovoljstvo
oivljavanja svih sposobnosti pokreta, pozicije, minimizacije i grupisanja i
ste ljudske forme" (126). To je bila tendencija koja se kao nedostatak sama
iskazivala u vidu manirizma (128). A Burkhartov sud o Mikelanelu, bez
obzira na sve panegirike kojim ga je jasno obiljeio kao genija, na koncu je
bio negativan. Nakon njegove smrti svrgnut je sveobuhvatni princip iz svih
moguih umjetnosti; svaka je teila da postigne apsolutno jer nije shvatala
da je ono to je kod Mikelanela izgledalo nekontrolisano, u stvari dobijalo
svoj oblik iz unutranjosti njegove linosti" (ibid.).
Izgledalo je, onda, daje Leonardov genij poao stranputicom (ako je to
bilo mogue) u smjeru udnovatosti, dok je Mikelanelov grijeio kreui u
smjeru simbolizma. Kod Rafaela, za razliku od ove dvojica, udnovatosti
uopte nije bilo i uspostavljena je savrena ravnotea na taki izmeu simbo
lizma i istorije: Kod Rafaela detalj pogaa tako mono da se ovjek ne mo
e uzdrati od pomisli da je ta sitnica doslovno sutinski dio slike; pa ipak,
arm cjeline je ono to je tu najjedinstvenije" (139). No, osjeaj cjeline od
252 METAISTORIJA

nosio se na formalno savrenstvo a ne na sirovi simbolizam. Kod ranih firen

tinskih portreta, kae Burkhart, Rafal uveliko ostavlja utisak velikog isto-
rijskog slikara (ibid.). ak i u slikama Djeve Marije, kako misli Burkhart,
Rafal je uvijek koristio simbolizam to je manje mogao; njegova umjet
nost nije zavisila od asocijacija izvan sfere date forme, a isto tako potpuno je
ovladao i modusom simbolike koji je koristio samo na prikladnom mjestu,
to se d vidjeti iz njegovih fresaka u Vatikanu (143). Cak je i u Jezekilje-
voj viziji Rafal za temu uzeo iroko konvencionalnu storiju srednjovjekov
ne umjetnosti i pretvorio je, ak i tako vulgarnim simbolom, u duh najveli-
anstvenije divote11 (144). U freskama Camera della Segnatura, u Vatikanu,
konano, Rafal se slui alegorijskim i istorijskim predmetima drei se tra
dicije i autoriteta, i zatim ih odvaja da bi ih pojedinano obradio - kako po-
smatrau ne bi dopustio zadovoljstvo da vidi njihovu mjeavinu - i na kraju
prikazao istorijske scene koje samo potvruju njegov karakteristino izba
lansirani genij.
Linosti iz Disputa, na primjer, tretirane su isto piktoralnim motivi
ma. To su gotovo u potpunosti figure koje pripadaju prolosti, manje-vie
kao premjetene iz nje, koje vie odavno nisu ive, osim u idealizovanom
sjeanju11 (150). Atinska kola, recimo, potpuno je bez ikakve misterije11, a
razlog lei u svjesno primijenjenom simbolu zdravog sklada izmeu moi
due i moi uma, dok je raspored figura jedna sveobuhvatna harmonija
piktoralnih i dramatinih motiva11 (151). Camera della Segnatura, zakljuuje
Burkhart, prvi je umjetniki rad koji je potpuno usklaen i formom i ide
jom11 (152). I u njegovoj optoj karakterizaciji Rafaela iz tog perioda, Burk
hart otkriva svoju bitnu ideju umjetnikog savrenstva:
Rafal je prvi kod koga je forma u potpunosti divna, plemenita i u isto
vrijeme intelektualno iva, bez ikakve tete po cjelokupni efekat. Nijedan de
talj se ne istie; umjetnik tano razumije delikatni ivot svojih velikih simbo
likih predmeta, i zna koliko lako posebno zanimanje za detalj moe nakoditi
cjelini. Bez obzira na sve, njegove pojedinane figure postale su najvrijednije
sredstvo izuavanja itave jedne umjetnosti [152-53],
U fascinantnom ciklusu Stanza d Eliodoro, Stanza del incendio i Sala
di Constantino, u vatikanskoj Loi, kao i u crteima za tapiserije, produava
Burkhart, Rafaelove moi kao istoriara i dramatiara konsolidovane su i
produbljene. Iznad svega, njegovo tumaenje Konstantinove bitke, koju je
nazvao idealnim istorijskim trenutkom11 istie se savrenom jasnoom i
imaginacijom (157). Prisiljen da se dri papinih uputstava o pristupu temi i
linostima, Rafal je sve unutranje i spoljanje prohtjeve uspjeno podredio
svom geniju. Podjednako ostajui dosljedan i istoriji i umjetnosti, stvorio je
djela koja pobuuju panju svojom ljepotom i vjenim ushienjem. Dua
modernog ovjeka nema u oblasti divotne forme veeg majstora i uvara od
njega11, zakljuuje Burkhart jer je antika dola do nas kao ruina, a njen duh
nikada nije bio na duh11 (164). Rafal je ostao podjednako dosljedan i isto-
rijskom i estetskom smislu, insistira Burkhart, a to ga je nainilo sutinski
BURKHART 253

moralnim", a ne prosto estetskim" genijem. Procjena ovog idealnog

umjetnika zavrava se, karakteristino za Burkharta, melanholinom notom:
Ovaj moralni kvalitet ostao bi uz njega sve do starosti, daje poivio du
e. Ako samo pomislimo na kolosalnu mo stvaranja u njegovim posljednjim
godinama, zasigurno emo osjetiti ta je zauvijek bilo izgubljeno njegovom
smru. [Ibid]
Poslije ove poasti odate Rafaelu, Burkhartova pria o italijanskoj
umjetnosti postaje pria o postepenom padu. Ticijan i Tintoreto predstavljali
su visoku umjetnost, svaki na svoj nain, ali taj pad u mediokritetstvo i vul
garnost prosto je bio neizbjean. Burkhart je naao brojne primjere velikih
majstora, talenata u jednoj ili drugoj liniji, ali nita to bi konano moglo za
ustaviti kretanje ka raspadu koji se okonao onim to je on nazvao moder
nom kolom".
Dominantni doprinos modernoj koli, prema njegovom miljenju, dala
je njena sopstvena tendencija ka vulgarnom realizmu.
U svim poduhvatima idealne vrste ova modema slika ne uspijeva u posti
zanju najuzvienijih ciljeva jer ustrajava na isuvie direktnoj prezentaciji i ilu
ziji, i kao proizvod kasnijeg perioda kulturnog preporoda, ona ne moe biti su-
blimna zbog svoje jednostavne ingenioznosti. Ona se trudi da sve to postoji i
to se zbiva uini stvarnim; tavie, smatra to prvim uslovom ukupnog efekta,
bez ikakvog razmatranja ugoaja koji e to pruiti unutranjem oku posmatra-
a, inae sviknutog da traga za emocijama sasvim drukije vrste [235],
Burkhart je analizirao specifine greke modeme kole bez ikakve na
klonosti ili tolerancije prema ijednom od njenih predstavnika. U narativne
slike ukljueno je sve to je impresivno" (237), a ono se obino okonava u
vulgarnosti", kao na Gverinijevom Sv. Tomi (240). U istorijskoj slici, kae
Burkhart, sve se potire pred morbidnim interesovanjem za muenitvo, i to
je prizor naturalistikiji" to je slika bolja. Govorei o Karavaovoj Meduzi,
Burkhart istie daje element uasa takav da pobuuje gaenje prije nego du
boku emociju (241). Puka ekspresija, umjesto forme, obino je koriena da
predstavi emocije (243); izuvijana enska tijela dominiraju u prezentacijama
ekstaza i slavlja, a najsvetiji i najprofaniji predmeti se obino zdruuju, pre
plavljeni standardnim pretjerano ulnim naturalizmom (249). Za Burkharta
je anrovsko slikanje koje je stvorio Karavao, teilo da bude odurno hu-
momo ili uasavajue dramatino" (252). Jedino je u pejzau genij nekog
slikara potpuno i direktno ulazio u prvi plan, iako je italijanski pejza obe-
smren u modemom stilu velikim dijelom bio kreacija neitalijanskih umjet
nika. Kod Pusena i onih poslije njega, kae Burkhart, vidi se djevianska
priroda u kojoj se tragovi ljudskog pregalatva oitavaju jedino kao arhitek
tura, i to poglavito u vidu mevina starog vremena ili jednostavnih kueraka.
Ljudska rasa koju zamiljamo ili je nalazimo predstavljenu na tim mjestima
pripada ili starom udesnom svijetu, ili svetoj istoriji, ili provincijskom ivo
tu, tako da je cjelokupna ekspresija u stvari herojska pastorala" (257). Klod
Loren je, napokon, predstavio prirodu koja je zborila glasom voljnim da
254 METAISTORIJA

utjei ljudsku rasu. Burkhart tako zakljuuje svoj vodi za naslaivanje

italijanskom umjetnou rijeima, onome ko se u potpunosti predaje svojim
radovima... dalje rijei nisu potrebne (ibid).

Istorija i poezija
Rivalstvo izmeu istorije i poezije, pie Burkhart u Prisili i slobodi,
konano je rijeio Sopenhauer. Poezija postie vie od saznanja o ljudskoj
prirodi... [a] istorija je zahvalna poeziji zbog uvida u prirodu ovjeanstva
kao cjeline." tavie, oblast koju je [poezija] stvorila daleko je sublimnija
nego istorija" (136). Ovo oito znai da poezija omoguuje principe kojima
se sa istorijskim vienjem povezuju zbivanja i formira konstrukcija, vie ili
manje adekvatna, za prezentiranje unutranje sadrine ili sutinske forme tih
zbivanja. Burkhart na taj nain ne ostavlja nimalo sumnje da su najinforma
tivniji dokumenti bilo koje civilizacije oni u kojima se jasno otkriva prava
unutranja priroda materije; to su dokumenti koji se u najveoj mjeri odnose
na poeziju: istorija u poeziji nalazi ne samo jedan od svojih najhitnijih, ne
go i najistijih i najprefinjenijih izvora (ibid.).
Meutim, prijetnja upuena istom poetskom izrazu identina je onoj
upuenoj taktikom realizmu". Iako se, prema Burkhartovom miljenju, pr
vobitno pojavila kao glas religije", poezija je ubrzo postala sredstvo izraa
vanja pjesnikove sopstvene ,,linosti (139). Razdvajanje poezije od religije
predstavljalo je za Burkharta aspiraciju ljudske volje ka sublimnom, ka viso
kom cilju dosegnutom u atikoj drami Eshila i Sofokla, koji su inae eleli
da idealne linosti uine takvim da govore glasom cjelokupnog ovjean
stva" (142). Za razliku od toga, poezija srednjeg vijeka ostala je dio liturgi
je i vezana za odreenu priu, dok je poezija modernog doba protkana im
pulsima alegorijske i satirike moralnosti" (143).
Burkhartova istoriografija ne trai pravo da postane sistem"; njegove
istorijske slike, kako je iskreno priznao, bile su samo refleksije nas samih"
(74-75). No, prilino je oigledno daje shvatanja da istorijska naracija moe
popustiti pred svijeu on smatrao sutinski identinim sa valjano napisanom
poezijom. Istorija, kao i poezija, i, tavie, kao Rafaelova vizuelna poezija,
izbjegava opasnosti pretjerane upotrebe alegorije, s jedne strane, i pretjera
nog simbolizma, s druge. Ovo se svodi na napad na sve vrste formi metafo-
rike karakterizacije predmeta koji naseljavaju istorijsko polje, kao i na sve
vrste veza za koje se pretpostavlja da postoje meu tim predmetima. Upravo
je ovaj antimetaforiki stav sr Burkhartove ironije, to je i sama sutina
svakog ironijskog stava. Zato smo u stanju i nazrijeti oevidnu istotu"
Burkhartovog stila. On prosto vrvi od jednostavnih reenica, dok je glagol
ski oblik najee odabran bezmalo do take brisanja aktivnog glasa iz
Burkhartovih karakterizacija zbivanj i procesa, da bi jednostavno postao
veznik. Njegovi pasusi predstavljaju virtuozne varijacije na jednostavnu ide
ju bivstva. Nasumce odabran pasus iz odjeljka Otkrie svijeta i ovjeka" u
Kulturi renesanse, ilustruje ono to hou da kaem:
BURKHART 255

Druga velika era italijanske poezije, nastala krajem petnaestog i poet

kom esnaestog vijeka, kao i poezija na latinskom jeziku iz istog perioda, obi
luje dokazima o monom uticaju prirode na ljudski um. Ve prvi pogled na lir
sku poeziju tog doba ubijedie nas u to. Razraeni opisi prirodnog okruenja,
istina, jesu veoma rijetki, poto su u to dinamino doba, romani, kao i lirska i
epska poezija imali da se suoe sa sasvim drugim stvarima. Bojardo i Ariosto
ivopisno slikaju prirodu, ali to je mogue jezgrovitije, i pri tom ne ulau ni
najmanji napor da svojim deskripcijama utiu na osjeanja itaoca, do kojeg u
stvari ude doprijeti jedino naracijom i likovima. Pisci pisama i autori filozof
skih dijalog u stvari su bolji dokaz sve vee i vee ljubavi prema prirodi no
to je to sluaj sa pjesnicima [183].
Rapidno prepoznavanje polja i fgur na njemu podsjea na umjene
poteze kistom slikar impresionizma, kojima impresiji nije dato nita vie do
naznake o odvojenim percepcijama koje zbrajaju jednu temu, a ne jednu te
zu (184). Struktura itavog pasusa, poput strukture sekcija koje sainjavaju
dijelove, kao i samih dijelova, jeste parataksina, to jest reanje rjeenica.
Tu se ini da postoji svjesno potiskivanje svakog impulsa prema hipotaksi-
noj konstrukciji zbivanja kako bi sugerirao argument. Dio koji slijedi, o temi
otkria ovjeka" doista ima svoju izriitu tezu, pa ga je kao takvog obilje
io i Burkhart (185), ali je zato sa zadovoljstvom priznao da injenice koje
emo citirati kao dokaze nae teze nee biti brojne". Ovdje je, kako on kae,
...autor svjestan da koraa po opasnom tlu nagaanja i... da ono to se njemu ini
kao jasan, iako osjetljiv i postepen prijelaz u intelektualnom pokretu etrnaestog
i petnaestog vijeka, ne mora biti tako jasno i drugima. Postepeno buenje due
jednog naroda jeste fenomen koji moe ostaviti razliite utiske na svakog po-
smatraa. Samo vrijeme moe ocijeniti koji e utisak biti najvjerniji. [Ibid.]
Zatim, nakon brojnih primjera novog duhu izraenog u poeziji, Burk
hart je saeo svoj utisak o cjelini: prema tome, svijet italijanske sentimen
talnosti staje pred nas u nizu slika, jasnih, saetih i najdjelotvornijih u svojoj
jezgrovitosti" (187). Oigledno je da Burkhart nije poredio svoje puke im
presije" sa (nadasve manjkavim) impresijama drugih ljudi, koliko je to inio
sa svojim osjeanjem sublimnog. Ali nieg tu nije bilo spornog, ve je u pi
tanju bila samo konstatacija. Ta sila u vidu objanjenja onoga to se desilo u
polju istorije ka kome je on usmjeravao nau panju bila je, u stvari, funkcija
poetske senzibilnosti samog Burkharta, funkcija koja, prema njegovoj sop-
stvenoj procjeni, predstavlja konano osloboenje od metafore kao sredstva
deskripcije i objanjenja. Rije je o antitezi romantiarskoj koncepciji poezi
je i istorije koja se u svojima najistijim izrazima odupirala iskuenjima da
se upusti ne samo u metonimiju ve i u sinegdohu.
Burkhartova teorija uspona i pada renesansne umjetnosti omoguuje
kljucne uvide u njegovu koncepciju pisanja istorije kao umjetnikog djela.
Dvostruka prijetnja istorijskoj umjetnosti za njega je bila identina onoj koja
je ugroavala umjetnost renesanse: alegorija i upotreba simbola - to jest, iz
vlaenje moralnih implikacija iz istorijskih injenica sjedne strane, i subli
macija materijalne realnosti u nagovjetaje o bezvremenim duhovnim snaga-
 256 METAISTORIJA

ma, s druge. Drava boja* Svetog Augustina predstavljala je prvu prijetnju

i svoenje istorijskih zbivanja na status manifestacija moralnih sila za koje
se pretpostavlja da upravljaju univerzumom. Augustinova knjiga, prije sve
ga, predstavljala je podjarmljivanje istorijske svijesti od strane jedne od ,,pri-
nuujuih sila, u ovom sluaju religije, iako je istorija pisana u slubi odre
ene ideologije takoe bila primjer alegorijske" istoriograflje. S druge stra
ne, Hegel je predstavljao opasnosti od pretjeranog korienja simbola, rasto-
avanja materijalnih istorijskih zbivanja u interesu propagiranja nekog for
malnog sistema, metafizikog po prirodi, prema kome e svi dogaaji biti li
eni svojih karakteristika i prevedeni u kategorije klasa, rodova i vrsta. Sadr-
inska istoriografija, poput Rafaelove umjetnosti, predstavljala je podvrga
vanje alegorijskih i simbolizirajuih impulsa u istoriarevoj svijesti potreba
ma realistike" prezentacije. Ovaj realizam", pak, ima dvije komponente:
poimanje istorijskog polja kao skupa odvojenih zbivanja, u kome ne postoje
dva istovetna; i shvatanje tog polja kao tkanine satkane od meusobnih vez.
Taj stav dovodi do toga da sama struktura prikazivanja treba da izgleda kao
ona pozornica na kojoj je Rafal postavljao svoje figure u Atinskoj koli, u
Konstantinovoj bici ili u udu u Bolzeni. ak i oni periodi u kojima preovla-
uje nasilje, kada kulturu obino porobi politika, imali su svojevrsnu formal
nu usklaenost u pripovijestima velikih istoriara, kao uostalom i u osjea
nju za forme koje se izdiu iz kontemplacije Rafaelovog Poara u Borgu,
koji je oevidan kao pokret i zanos, ali je sutinski remek-djelo formalne
usklaenosti svojih dijelova kao i svoje cjeline. Meutim, razliiti periodi
istorijskog procesa odvojeni su jedan od drugog kao i razne slike koje je sli
kao Rafal. Svaka slika je drugaija svojom sadrinom koliko i formalnim
nainom kojim je rijeena njena kompozicija. Kriterijumi su striktno estet
ski. Elementi istorijske slike mogu varirati kao i elementi svake date istorij
ske" umjetnike slike. Ne postoje pravila za odreivanje onoga to moe ii
u sliku kad je rije o njenoj sadrini, iako istoriar moe, naravno, i da ne iz
milja svoje likove, nita vie no to je to Rafaelu bilo dozvoljeno u Kon
stantinovoj bici. Ono to istoriar izmilja" jesu formalne veze koje se stiu
meu elementima u slici. Ovi elementi su povezani u dogaaj kroz svoj kon
tekst, prije nego kroz povezanost mikrokozma sa makrokozmom. Nije mo
gue podrobnije razlikovati izmeu dogaaja i njegovog konteksta, ba kao
to to nije mogue ni u sluaju Poara u Borgu i elemenata opisanih u Rafa-
elovom tumaenju te slike. I, suvino je i kazati da se uzroci" nekog doga
aja, kakvi god bili, jedva uopte i uzimaju u obzir.

Zakljuak
Kakvu god da nam je formalnu teoriju istorijskog objanjenja Burkhart
ponudio, rije je samo o teoriji okvira" u kome se razvijaju istorijska zbiva
nja. Nije u pitanju teorija veze izmeu dogaaja i samog okvira, ve teorija
veze utemeljena, u krajnjoj liniji, na poimanju nemogunosti razlikovanja iz

* U prevodu Marka Viia objavio CID, Podgorica 2004.

BURKHART 257

meu dogaaja i ireg istorijskog okvira u kome se on odvija. Ova teorija je

kontekstualistika jer pretpostavlja da je objanjenje istorijskih zbivanja
omogueno kada se razne niti koje obrazuju tkanje neke istorijske ere odva
jaju i prikazuju kao veze izmeu dogaaja koji ine materijal44 istorijskog
polja. Veza izmeu dogaaja i njegovog konteksta nije, meutim, sinegdo-
hika, to jest ona u kojoj je odnos dijela sa cjelinom osmiljen kao mikroko-
zmiko-makrokozmika veza. Istina je d aje Burkhart esto koristio ovaj je
zik u svojim istorijskim radovima, ali je dosljedno bio rezervisan prema ka-
rakterizacijama velikih trenutaka u doba hegemonije kulture nad (prinuuju-
im) moima drave i crkve, ili politike i religije. Postoje unutranja dosljed
nost i sklad izmeu dijelova cjelokupnog umjetnikog djela i individualnog
ivota proivljenog u vidu umjetnikog djela - to je u direktnoj suprotnosti
sa modusom veze same kulture sa politikom i religijom. Ova veza se perci
pira metonimijski, kao razlomljeno i oteeno stanje, stanje izme i sukoba
interesa, sudara nezajaljivih sil ije je porijeklo u dubinama ljudske priro
de i koje su u krajnjem sluaju tajanstvene u svom djelovanju. ovjek se
moe suoiti sa ishodima ovog sukoba jedino fenomenoloki44, kako se to
danas moe rei. Mogue je napisati istoriju44 ovih ishoda u formi naraci
je44; meutim, ta naracija nee ocrtati liniju razvoja koja vodi do iskupljenja,
izmirenja ili zakona ija je priroda iscjeljujua u smislu otkrovenja.
Pria koju je Burkhart ispriao o prolosti bila je uvijek pria o padu44
sa visokog stepena dostignua na daleko nii. Sve to je preostalo istoriaru
za razmatranje, nakon to se desi ovaj pad44, jeste samo istorijska olupina
zamiljena kao fragmenti44 i ruine44, iji patos proistie iz vapaja prigue
nog u njima radi traganja za minulim vremenom44. Ovo traganje za minulim
vremenom jedina je istoriareva obaveza. Od njega se zahtijeva da na posto
jee fragmente ne namee izmiljotine koje mogu ukazivati na herojstvo u
sadanjosti. Njemu nije dozvoljeno da ih dramatizuje44 na nain koji bi tre
balo da ulije vjeru u iscjeljujue sposobnosti zdruene drutvene akcije. A
nametnuto mu je da se naroito ustruava od traganja za optim zakonima
istorijskog i kosmikog procesa koji sadanjim generacijama mogu pruiti
pouzdanje u njihove vlastite sposobnosti da ponovo uspostave svoje mloha
ve moi i usrdno krenu naprijed u borbu za podesnije ovjeanstvo.
Burkhart je proklamovao da e u istoriji nai nagovjetaj istin u trage
diji; meutim, njegova koncepcija tragedije bila j e u stvari Sopenhauerova.
Jedinu pouku koju je mogao izvui bila je depresivni zakljuak daje najbo
lje uopte se ne roditi44. Ilije, u najmanju ruku, od ivotne sree on napravio
mogunost, ali jedino za ljude iz minulih vremena, ukljuujui u to samo ne
koliko prethodnih perioda. On je prieljkivao mogunost preporoda kulture
u budunosti, ali nije pri tom izraavao nikakvu nadu da ljudi mogu doprini
jeti tom preporodu bilo kakvom pozitivnom akcijom u sadanjosti. Blisku
budunost uvidio je kao niz ratova izmeu raznih predstavnika trenutne poli
tike realnosti iz ijeg ishoda nije mogao naslutiti bilo ta pozitivno. Njego
vo stanovite o budunosti bilo je bezmalo identino Spenglerovom, iako je
do njega stigao drukijim sredstvima. Jedina akcija kojoj je osjeajna dua
 258 METAISTORIJA

mogla pribjei jeste da nestane sa scene, da uzgaja svoju baticu, traga za

minulim vremenom, i eka da se trenutno ludilo raspri posredstvom sop-
stvenih resursa. Zatim, moda na sasvim drugoj strani holokausta, bilo je
mogue da se kultura moe oivjeti. U meuvremenu je postojalo samo po
vlaenje iz grada na selo, iekivanje, prijateljski razgovor sa ono malo srod
nih dua, i dosljedni prezir prema aktivnostima praktinih" ljudi.
Burkhartov pesimizam prikrivao je zametak vjere u krajnji kreativni
potencijal ovjeanstva. On je isuvie mnogo volio ivot da bi u potpunosti
oporekao ideal kulture koji mu je doao iz doba prosvjetiteljstva. Kao to je
Kroe primijetio, Burkhartov nedostatak bio je moralan, a ne intelektualan.
Kao i svi pesimisti44, pie Kroe, ,,u sebi je kultivisao jednu naslagu nezasi-
tog hedonizma44 (.Istorija kao pria o slobodi, 96). I upravo ga je to podsta-
klo da pobjegne od svijeta a ne da se suoi sa njim i da radi u njemu i do
slovno ouva one stvari koje je najvie cijenio. Zato su moda njegove knji
ge i njegov ivot bili shvaeni kao umjetnika djela44 u odbrani umjetni
kih djela44. No, i pored toga, i uprkos svom sveobuhvatnom estetizmu, Burk
hart je bio mnogo vie nego puki ljubitelj umjetnosti. Njegova osjetljivost
prema napetostima i pritiscima njegovog doba uinila je od njega superior
nog analitiara pojava kulturne propasti. Razlikovao se od estetiara zbog
elje da obrazloi svoj bijeg iz svijeta u svjetsko-istorijskim terminima. On
je mislio daje uoio smjer kome svijet hrli, ali mu je nedostajalo volje da se
odupre toj tendenciji na bilo kakav aktivan nain. Ba zbog ovog nedostatka
volje, on se sutinski razlikovao od svog prijatelja i kolege Niea.
 GLAVA 7

ISTORIJSKA SVIJEST I PONOVNO ROENJE

FILOZOFIJE ISTORIJE

U osamnaestom vijeku postojala je formalna razlika izmeu tri tipa

istoriografije: istinitog, izmiljenog i satirikog, s tim to se filozofija istorije
jedva smatrala ozbiljnom refleksijom implikacija po ovjeanstvo onih i
njenica do kojih se dolo vjerodostojnim varijetetom istorijske prezentacije.
Devetnaesti vijek je imao tendenciju da ukae na razlike izmeu ,,istinite
istoriografije, sjedne strane, i filozofije istorije41, s druge. Smatralo se daje,
kako bi se uopte moglo govoriti o njoj kao takvoj, istoriografija morala biti
istiniti izvjetaj o onome to se dogodilo u prolosti, bez ikakvog uplitanja
bilo ijih interesa. Taj izvjetaj se morao ponuditi u duhu objektivnosti, is
kljuujui svaki savremeni politiki razdor, bez ikakvih iskrivljavanja i ap
strakcija koje izrazito ,,filozofska refleksija o njihovom znaenju inae mo
e proizvesti. Hegel je podravao razlikovanje izmeu istoriografije i filozo
fije istorije, iako je bio vie zainteresovan za odreivanje stepena do kojeg
se istoriografija moe podvri analizi na osnovu filozofije istorije, nego za
naglaavanje jaza koji ih razdvaja zbog razliitih okvira istraivanja. Meu
tim, u isto vrijeme, njegova analiza raznih formi koja podrazumijeva striktno
istorijsku prezentaciju prole stvarnosti mogla je djelovati kao da osuuje
istoriografiju i svodi je na status vie-manje protonauke, ukoliko filozofija
ne bude pozvana da unese red iz haosa protivrjenih izvjetaja o prolosti
koji je istoriografija nuno prouzrokovala.
Hegelovo razlikovanje pojedinih oblika istoriografije - univerzalne ili
opte, pragmatike, kritike i konceptualne - nije, meutim, uzelo maha kao
princip na osnovu koga bi bilo mogue razlikovati pojedine vrste istoriogra
fije koje je devetnaesti vijek naknadno prihvatio. Istoriari jesu razlikovali
principe na kojima su nacionalne i lokalne istorije morale biti napisane, kao i
one pomou kojih se mogao napisati pregled univerzalne41 (opte) ili svjet
ske istorije. Takoe su razlikovali izvorne izvjetaje datog skupa istorijskih
zbivanja, dokumenata i opservacija zbivanj koja su se izuavala, tako da se
istoriareva rekonstrukcija onoga to se doista11 zbilo tokom odvijanja tih
dogaaja izraavala u njihovim naracijama. No, daleko bitnije razlikovanje
bilo je ono koje je zavisilo od razlika izmeu istinitog11 zapisa iz prolosti, s
262 MET AIS TORIJA

jedne strane, i onih zapisa ili izvjetaja o prolosti stvorenih zbog obaveze
prema a priori koncepcijama onoga to se sigurno moralo desiti u prolo
sti - to jest, filozofije istorije - i uvid u ono to je trebalo da se dogodi,
s druge. Ovdje je, razumije se, rije o ideolokoj ili, kasnije nazvanoj, dok-
trinamoj istoriji.
Pored ovog razlikovanja izmeu istinite" i filozofske" istorije, istori-
ari devetnaestog vijeka istakli su ideju da, bez obzira na to od ega se sasto
jao, istiniti istorijski zapis nije mogao biti konstruisan po isto umjetni
kim" principa, sjedne strane, ili u interesu stvaranja one vrste zakon po ko
jim a su funkcionisale fizike nauke, s druge. To, naravno, nije znailo da
istinita" istorija nije imala naune, filozofske i umjetnike elemente; u stva
ri, glavna linija istoriografskog posla devetnaestog vijeka posebno je nagla
avala istoriarevu zavisnost od princip koji su istovremeno bili nauni, fi
lozofski i umjetniki. No, argument istorije da ima status autonomne disci
pline, sa sopstvenim ciljevima, metodama i temom, veim dijelom je zavisio
od uvjerenja da nauni, filozofski i umjetniki elementi nisu bili elementi
nauke, filozofije i umjetnosti ranog devetnaestog vijeka, perioda u kome je,
kako se pretpostavlja, istinita" istoriografija prvi put uzela maha. Drugim
rijeima, nauka u istoriografiji nije trebalo da bude pozitivistika, filozofija
u njoj nije trebalo da bude idealistika, dok umjetnost u njoj nije trebalo da
bude romantika. Sve je ovo, na kraju krajeva, znailo da su pokuaji istori-
ara da u daljem razvoju prue vjerodostojni izvjetaj o onome to se dogo
dilo u prolosti morali biti izvedeni na osnovu nauke, filozofije i umjetnosti
koje su sutinski razumne i konvencionalne po svojoj prirodi. Nije pretjera
no ako se kae da, sve dok istorija u glavnom toku misli devetnaestog vijeka
sadri naune, filozofske i umjetnike elemente, ona ostaje zakljuana u sta
rijim, prenjutnovskim i prehegelovskim i, jo preciznije, aristotelijanskim
koncepcijama onoga od ega su se ti elementi sastojali. Njena nauka bila je
empirijska" i induktivna", njena filozofija realistika", a njena umjetnost
mimetika" ili podraavajua, prije nego ekspresivna ili projektivna.
Razumije se, ovim se ne misli da pozitivistika, idealistika ili roman
tika istoriografija nisu bile pisane; naime, sva tri varijeteta cvjetala su to
kom itavog vijeka. O tome dovoljno govore imena Konta, Bakla i Tena;
Hajnriha Lea, Strosa i Fojerbaha, a takoe i atobrijana, Karlajla, Fruda
(Froude) i Trevelijana. No, sve dok se doista pisana istoriografija mogla
identifikovati kao pozitivistika, idealistika ili romantika, glavnina profe
sionalnih istoriografa smatrala je da odstupanja od princip istinite" istori
je, to je pad na nivo one filozofije istorije" na koji je istorija dospjela po
slije svoje profesionalizacije.
U glavnom toku razliite kole" istoriografije uzele su maha, nosei ili
nacionalne" odrednice (Pruska kola, Malonemaka kola, Francuska ko
la, Engleska kola, i tome slino) ili oznake daleko specifinijih politikih
obiljeja koja prevashodno ukazuju na ideoloku obojenost istoriara u pita
nju (konzervativaca, liberala, radikala, socijalista, itd.). Ove kole" istorio
grafije, meutim, imale su za cilj da se bave specifinim poljima izuavanja
PONOVNO ROENJE FILOZOFIJE ISTORIJE 263

ili specifinim temama, kao i da ukau na razliite koncepcije istoriograf-

skog rada preduzetog po nalogu raznih drutava i entiteta. One nisu pokua
vale da ozbiljnije ugroze pisanje istinitih" istorija na nain na koji je to i
nila filozofija istorije". Tako su se, u prvoj deceniji dvadesetog vijeka poja
vila tri velika istoriografska rada o prethodnih stotinu godina, iji su autori
Fiter, Gu i Kroe. Razlikovanje izmeu istoriografije i filozofije istorije sva
trojica su usvojili kao oevidni princip za razgranienje legitimne od nelegi
timne istoriografije.
Fojter je u svojoj studiji Istorijat novije istoriografije (Geschichte der
neuren Historiographie, 1911), razlikovao etiri glavna pravca ili faze isto-
rijske misli u periodu posle Francuske revolucije: romantiku, liberalnu, rea
listiku i naunu - s tim to je ova posljednja zaeta negdje nakon 1870. U
tom duhu je i sm Fiter nagovjestio da pie. U studiji Teorija i pripovjest
istoriografije (Teoria e storia dlia storiograjla, 1912-13), Kroe je napra
vio razliku izmeu romantike, idealistike i pozitivistike istoriografije,
ocjenivi ih sve kao manjkave zbog ostataka filozofije istorije" u njima. To
su ovi nazivi i nagovjetavali, a nagovjestili su i novu (ili korektnu) istorio-
grafiju, u kojoj je najzad ustanovljena odgovarajua veza filozofije, nauke i
umjetnosti sa istorijom. Njen najistaknutiji zastupnik bio je upravo on sm.
U studiji Istorija i istoriari u devetnaestom vijeku (1913), Gu je koristio
prirodni" sistem klasifikacije istoriara iz nacionalnih" kola i tema, ali je
takoe svom dobu pripisao izradu konane sinteze, u prigodno istorijsko-
-naunim" terminima, svih tekovina prethodnog vijeka.
Najupeatljivija stvar u ova tri istoriografska djela je obim u kome su
sva tri autora uspjela da zanemare refleksije o istoriji i istorijskom pisanju
dvojice najdubokoumnijih kritiara akademskih ili profesionalnih formi u
tom domenu: Marksa i Niea. U Fiterovoj knjizi Marks je tek jednom pome-
nut kao Prudonov (Proudhon) kritiar, dok je Nie pomenut samo kako bi se
ukazalo na razlike izmeu njega i Burkharta. Gu je takoe pomenuo oba
mislioca samo u prolazu. Kroe se, pak, sasvim zapostavivi Niea, rijeio
Marksa identifikujui ga kao pripadnika romantike kole istoriografije. Pa
ipak, sva trojica su alili - ili su se trudili da ostave takav utisak - za raspo
nom do kojeg je filozofija istorije (ili, u Kroeovom sluaju, teorija istori
je") zaostajala za faktikim pisanjem istorije zbog svog neuspjeha da obez-
bijedi ono to bi bar malo podsjealo na opte zakone istorijskog procesa ili
na pravila istorijskog metoda i analize. Fojter je prieljkivao pojavu nekoga
ko bi izuavanju istorije mogao doprinijeti na isti nain kao to je Darvin do
prinio biologiji i etnologiji, dok je Gu naglasio obim rada koji je tek trebalo
preduzeti da bi se objedinile razliite tradicije istoriografskog posla, kako bi
se mogli izgraditi opti nauni principi istorijske analize. Kroe je, naravno,
sa karakteristinim prezirom lane skromnosti, sugerisao da je njegov rad
bio upravo tako i konstruisan. Ali meu njima trojicom samo je Kroe pre
poznao da, ako filozofija istorije ve nije u mogunosti da poslui kao opta
nauka ili teorija istoriografije, principi istorijske sinteze, za kojima je udila
misao toga doba, morali su biti izvueni iz razliitih tradicija istoriografije
264 METAISTORIJA

koje je stvorio animozitet devetnaestog vijeka prema modernoj nauci, filozo

fiji i umjetnosti.
Naravno, 1868. godine, napor da se postigne ba to ostvarenje u radu
pruskog istoriara J. G. Drojzena (1808-84). U svojoj studiji Historik: Vor-
lesungen ber Enzyklopadie und Methodologie der Geschichte, Drojzen je
pokuao da okarakterie glavne forme koje je moglo preuzeti istorijsko tu
maenje, kao i forme prezentacije koje su bile podesne za svaku od njih. Na
mjera studije bila je da za istorijske studije uini ono to je Aristotel u svojoj
Topici uradio za dijalektiku, u svojoj Logici za demonstraciju, u Retorici za
govomitvo, i u svojoj Poetici za knjievnu umjetnost. Otud je i doao na
slov knjige, Historik^, kao i njen podnaslov, koji bi se najbolje mogao pre
vesti kao Predavanja o anatomiji i metodologiji istorije". Poput Hegela,
Drojzen je pravio razliku izmeu etiri vrste istorijskog tumaenja: biograf
skog, pragmatikog, uslovnog i onoga koji je on nazivao tumaenjem
idej". Ova etiri modusa interpretacije podudaraju se sa onim to se danas
moe zvati psiholokim, uzronim, teleolokim i etikim pristupima istoriji.
Ono to je znaajno u Drojzenovom radu - i u njegovom saetku Grundriss
der Historik, publikovanom 1868, i pored toga to je cirkulisao kao rukopis
vie od deset godina prije toga - jeste stupanj do kojeg je njegov rad antici
pirao krizu istoricizma" u koju je istorijska misao upala zahvaljujui veli
kom uspjehu istoriografije devetnaestog vijeka i nainima premiljanja o sta
tusu istorije kao nauke koje su promovisali mislioci kao to su Fiter, Kroe i
Gu u deceniji prije Prvog svjetskog rata.
Kao Vilhelm fon Humbolt i Leopold fon Ranke u prvoj polovini devet
naestog vijeka, Drojzen polazi od pretpostavke da se istoriografija mora sa
gledati kao autonomno polje izuavanja i kao disciplina sa sopstvenim cilje
vima, metodama i temom, pa se zato razlikuje od pozitivistike nauke, idea
listike filozofije i romantike umjetnosti. Meutim, on je pisao u drugaijoj
intelektualnoj i duhovnoj atmosferi. Filozofija se ak ni u Njemakoj vie
nije identifikovala samo sa idealizmom. Pozitivizam se vie nije mogao
smatrati ostatkom zastarjelog oduevljenja racionalizmom i mehanicistikim
modusom tumaenja, svojstvenog analizi psihohemijske materije ali nepo
dobnog za karakterizaciju biolokih i ljudskih procesa. Darvinizam je poziti
vistikom pokretu ulio novi ivot, i prilika za pravu nauku o ovjeku i dru
tvu nikada nije bila povoljnija nego to se to inilo tokom 1860-ih. tavie,
romantiki pokret u knjievnosti ustupio je mjesto, bar do poznih 1840-ih,
realizmu u romanu, tako d a je prijetnja istoriarevoj objektivnosti, za koju se
u poetku inilo da dopire od romansijera i pjesnika, sada bila umjerena ili,
u najmanju ruku, ograniena na one krugove poetskog izraza koje su pred
stavljali simbolisti. Na taj nain za Drojzena je imalo smisla da u zahtjevima
za unoenjem nauke u istoriju - koji su podjednako dolazili od pozitivista,
marksista i socijalnih darvinist - uoi primarnu prijetnju dragocjenoj auto
nomiji istorije. Priznajui slinosti istorije sa umjetnou, on se zalagao za
iznalaenje naina kojima bi se ujedno potvrdili objektivnost istoriografije i
njena razliitost u odnosu na nauku njegovog doba. Tako bi on bio u prilici
PONOVNO ROENJE FILOZOFIJE ISTORIJE 265

da na razliit nain protumai identini skup zbivanja predstavljenog u pola

vijeka objektivne" istoriografije, dok bi u isto vrijeme mogao da potvrdi
njen istinski doprinos ljudskom saznanju. Drojzen je u tom smislu predlagao
da istoriari stvaraju nepristrasne ili fragmentarne zapise o prolosti, zavisno
od naina na koji zalaze u istorijsko polje, ali i da su naini na koje oni mo
gu legitimno ui u to polje ogranieni na etiri opta tipa, od kojih svaki
osvijetljava razliitu oblast istorijskog postojanja, ija prezentacija neizbje
no vodi do protivrjenih izvjetaja o istim skupovima dogaaja.
Drojzen je svom razmatranju naunih, filozofskih i umjetnikih aspeka-
ta u polju istorije dodao specifino aristotelovsku koncepciju onoga to nau
ka, filozofija i umjetnost, onako kako se koriste u istoriografiji, treba da bu
du. Njegova rasprava o istoriografiji podijeljena je na tri glavna dijela - me-
tod istraivanja (Methodik), sistematsku analizu dobijenih materijala (Syste-
matik) i tehniku prezentacije (Topik) - koja odgovaraju naunim, filozof
skim i umjetnikim dimenzijama istoriarevog poduhvata. Problem tumae
nja pojavlju je se na samom poetku, kad je istoriar prinuen da odabere na
in uvida u dokumentaciju, spomenike i literaturu koje mora uzeti kao doka
ze. Ako traga za obavetenjem o uesnicima dogaaja koji ga zanimaju, on
e teiti biografskom tumaenju. Ako, pak, traga za uzrocima zbivanja,
shvaenim kao funkcije skupova uzronih veza, bie naklonjen pragmati
kom tumaenju. Ako, opet, razmatra okolnosti ili stanja koja su generalni
tok zbivanja nainila vjerovatnim ili sigurnim, bie otvoren za uslovno tu
maenje. U sluaju da zbivanja sagledava kao dijelove nekog trajnijeg mo
ralnog ili idejnog procesa, bie prinuen da se prikloni etikom tumaenju.
Ono to e istoriar od tako rasporeenog materijala doista razluiti u
prethodnoj fazi rada zavisie od etiri inioca: sadrine samih materijala,
formi u kojima se oni pojavljuju, potom od sredstava istorijske artikulacije i
kraja ili svrhe te artikulacije. Ovdje je u igri i subjektivna orijentacija istori-
ara, pa je opasnost od iskrivljavanja ili izopaavanja, veoma prisutna. No,
istovremeno se prua prilika, samom podobnou problema za razumijeva
nje, istoriarevim najviim moralnim, naunim i filozofskim talentima da
budu ukljueni. Krajnji ishod cjelokupnog poduhvata nalazi se, meutim, je
dino u treoj fazi istoriarevog rada, kad on mora odabrati modus prezenta
cije kojim e svojim itaocima pruiti priliku da ponovo iskuse kako real
nost izvornog toka zbivanja predstavljenih u naraciji, tako i tehniku kojom je
sm istoriar naposljetku uspio da ih shvati.
Drojzen je razlikovao etiri modusa prezentacije - ispitivaki, didakti
ki i diskurzivni - koji se nameu istoriaru izmeu itaoca i njegove teme u
tenji da itaoca povedu do nekog opteg zakljuka ili ostvare neki uticaj
koji iziskuje sm istoriar. etvrti modus (kao forma za koju je Drojzen oi
to vjerovao d a je najpodesnija za pravu istoriografiju) odnosi se na pripoved-
nu ekspoziciju (die erzhlende Darstellung). Tim nainom prezentacije, ka
ko on primjeuje, nainjen je pokuaj da se rezultati istraivanja razloe u
vidu toka zbivanj koja podraavaju [Mimesis] svoj stvarni razvoj. On uzima
rezultate [traganja] i oblikuje ih u sliku istorijskih injenica koje su se istra
266 METAISTORIJA

ivale (englesko izd., 91:52). Meutim, ovakva kopija ne smije se smatrati

ni fotografskom reprodukcijom zbivanja ni tehnikom po kojoj je zbivanjima
dozvoljeno da govore sama za sebe. Drojzen, naime, insistira na tome da
su bez naratora koji e uiniti da sama prozbore, zbivanja osuena na pot
puno utanje". I, nezavisno od toga to mu je naravno namjera da bude
objektivan, on istie da objektivnost nije ono ime na kraju istoriar treba
najvie da se ponosi. Njegova pravinost sastoji se u traganju za razumijeva
njem." (Ibid.)
Razumijevanje" se moe manifestovati u etiri odvojene forme koje se
podudaraju sa modusima tumaenja obraenim u prvom dijelu Drojzenove
knjige. U tom bitnom odjeljku razlike izmeu biografskih, monografskih,
katastrofinih i pragmatikih modusa ukazuju na mogunost razliitih pozi
cija sa kojih se zbivanja mogu sagledati u okviru same naracije i sa kojih se
tendencije u emplotovanju zbivanja mogu tumaiti na razliite naine kroz
razliite vrste pria.
Drojzen je naroito negirao da su forme prezentacije" determinisane
po analogiji sa epskom, lirskom ili dramskom kompozicijom", onako kako
to predlae Georg Gotfrid Gervinus u svojoj studiji Grundziige der Historik,
1837 {ibid.). No, prilino je oigledno da su forme pripovjedne ekspozicije
izvuene iz osnovnih struktura zapleta zapadne knjievne tradicije. Na taj
nain se biografski modus ekspozicije, naglaavajui linost kao odluujuu
uzronu silu u istoriji, moe prepoznati kao forma prie u romantici. Mono
grafski modus, teleoloki u principu, naglaava uslove koji su dozvolili ra-
zotkivanje sudbine i pojavu zakona i podudara se sa tragedijom. Katastrofi-
ni modus, koji ilustruje pravo" svih strana u nadmetanju i koji prikazuje ro
enje novog drutva iz staroga, odgovara kominom modusu u knjievnoj
umjetnosti. Pragmatiki modus, koji ukazuje na pravilo zakona, korespondi
ra sa modusom satire. Ovi modusi ekspozicije na taj nain predstavljaju po
godne literarne forme u prezentaciji proces za koje se pretpostavlja da ih
vode odreene sile u interpretativnoj fazi istoriarevog rada u vidu razliitih
vrsta uzronih sredstava: individualnih, moralnih, socijalnih i prirodnih.
Drojzenova etvorostruka shema klasifikovanja razliitih modusa obja
njenja i prezentacije u istoriografiji podsjea na druge sline sheme. Ve
smo naili na etvorostruku klasifikaciju u Hegelovoj karakterizaciji vrsta
reflektovane istorije (univerzalne, pragmatike, kritike i konceptualne). Ta
koe se prisjeamo Kroeovih karakterizacija glavnih formi istorijske misli
devetnaestog vijeka (romantike, liberalne, realistike i naune). Slinu vr
stu sheme izradio je Vilhelm Diltaj (Wilhelm Dilthey) u prvoj deceniji dva
desetog vijeka. U svojoj knjizi Der Aufbau der geschichtlichen Welt in den
Geisteswissenchaften (Stvaranje istorijskog svijeta u duhovnim naukama) on
identifikuje tri glavna protagonista istoriografske tradicije ranog devetnae
stog vijeka - Rankea, Karlajla i Tokvila, navodei i da je njegova studija
Einleitung in die Geisteswissenschaften (Uvod u duhovne nauke, 1883)
predstavljala, u tradiciji filozofije istorije", zaetak ozbiljnog napora da se
doe do kritike istorijske svijesti one vrste koju su istoriari izrazito traili
PONOVNO ROENJE FILOZOFIJE ISTORIJE 267

jo od utemeljenja njihovog polja rada kao samostalne discipline (117-118).

I, naposljetku, moramo se podsjetiti Nieove etvorostruke klasifikacije
formi istorijske svijesti u radu Korist i teta od istorije za ivot : starinska,
monumentalna, kritika i njegovo sopstveno ,,nadistorijsko vienje forme.
Pojava etvorostruke sheme klasifikovanja istorijskog razmiljanja, kao
takva, nije nita izuzetno - i kulturna istorija devetnaestog vijeka moe biti
ralanjena na etiri velika pokreta - romantizam, idealizam, naturalizam i
simbolizam, a razliite koncepcije istorije mogu se vidjeti i kao rezultat raz
liitih pogleda na svijet predstavljenih ovim pokretima u sferi istorijskog sa
znanja i proirenih na istorijsko polje kako bi se stvorile etiri sukobljene
koncepcije istorije koje su analitiari tog doba pokuavali da karakteriu u
svojim posebnim shemama klasifikacije. Svaki pokret je pri tom imao svoje
jedinstvene koncepcije onoga ta ,,nauka, ,,filozofija i ,,umjetnost treba
da budu. Zato nimalo ne iznenauje to su teoretiari istorije svoje shvatanje
problema veze istorije sa ovim drugim poljima ugraivali sopstvene sklono
sti idejama o tim oblastima prihvaenim u raznim kulturnim pokretima koji
ma su oni pripadali. Problem je bio stati iza tih predvianja i ipak potraiti
jo jedan modus karakterizacije koji e predstavljati njihova zajednika
predvianja, kako bi stekli utisak da pripadaju jedinstvenoj porodici vrijed
nosti i stavova o istoriji, i u isto vrijeme uvidjeli razlike u naglaavanju tema
i meusobnoj zavisnosti koja ih, sa svoje strane, smjeta po razliitim faza
ma ili varijacijama tradicije misli koju predstavljaju.
Ovdje se vraam svojoj izvornoj formulaciji osnovnog problema istorij
ske misli - problemu konstruisanja verbalnog modela istorijskog procesa, ili
nekog njegovog dijela koji se, zbog svog statusa lingvistike kreacije, moe
podijeliti, odnosno svesti na nivoe leksikona, gramatike, sintakse i semantike.
Ako nastavim ovim smjerom, dozvoljeno mi je da primijetim kako razliiti
istoriari ukazuju na razliite aspekte identinog istorijskog polja, privremeno
ih grupiui u razliite klase i vrste istorijske egzistencije, osmiljavajui veze
meu njima u razliitim terminima i objanjavajui transformacije tih veza na
razliite naine kako bi doli do razliitih tumaenja znaenja posredstvom
strukture naracij koje oni piu o tim vezama. Tako osmiljene, istorije pred
stavljaju pokuaje da se koristi jezik (standardni ili tehniki jezik, ali obino
onaj prvi) da bi se konstituisali razliiti diskursi u izraavanju znaenja istorije
uopte ili razliitih segmenata istorijskog procesa.
Razliiti nivoi lingvistikog integrisanja - od jednostavnog naziva teh
nike koja se primjenjuje, preko sinhronizovane sheme klasifikacije, s jedne
strane, i dijahronike sheme s druge, kojima klase istorijskih pojava i meu
sobnih vez i dijelova procesa mogu biti utvrene, sve do ,,znaenja koje to
ima za razumijevanje cjelokupnog istorijskog procesa - trebalo bi sami da
generiu razliite koncepcije istoriarevog zadatka u zavisnosti od znaaja
koji svaki istoriar ponaosob pridaje ovom ili onom metodu neophodnom za
konstituisanje sveobuhvatnog jezika istorijskog diskursa . Onaj istoriar
koji se najvie koncentrie na leksiki nivo predstavlja jednu krajnost i ka
snije stvara ono to se naziva hronikom - iako moda odve ,,potpunije od
 268 METAISTORIJA

onih koje su stvarali njegovi srednjovjekovni prethodnici. Onaj, pak, koji bi

prebrzo doao do krajnjeg znaenja (semantike) cjelokupnog istorijskog po
lja, pisao bi filozofiju istorije.
Ako bih sagledao leksike operacije kao jedan pol istoriografske aktiv
nosti a semantike kao drugi, ustanovio bih da bi ono to su akademski isto-
riari devetnaestog vijeka shvatali kao ,,istinitu istoriju trebalo da bude
smjeteno negdje izmeu ove dve krajnosti, na gramatikom nivou, na kome
preovlauju opti metodi klasifikacije i prezentacije sinhronike strukture
istorijskog polja, ili na sintaksikom nivou, na kome dinamika polja sagleda
na kao proces treba da je glavni predmet analize u kojoj predstavljanje dija-
hronikih dimenzija istorijskog bia treba da se shvati. Naravno, svaki isto-
rijski rad, jednostavno zato to cilja na konstrukciju odgovarajueg diskursa
u kome se o istorijskom procesu uopte moe znaajnije razgovarati, mora
funkcionisati na sva etiri nivoa. Meutim, razliite vrste istoriografije stva
rale bi se vie kroz posveivanje jednom ili drugom nivou lingvistikog
sklopa nego kroz eliminisanje bilo kojeg nivoa znaenja.
Ako bi istoriografski diskurs ostao isuvie rigidno ogranien na nabra
janje predmeta koji naseljavaju istorijsko polje, uglavnom ih rasporeujui
hronoloki, tada istorijski rad postaje hronika. Meutim, ako se njime razla-
u stvarne pojedinosti u interesu objanjenja veza za koje se pretpostavlja da
postoje meu svim istorijskim predmetima, rezultat je konceptualna naraci-
ja ili filozofija istorije11. Drugim rijeima, istiniti14 istorijski izvjetaj o
onome to se doista dogodilo u prolosti bio bi onaj koji je ostao na nivou
sinhronike klasifikacije podataka, sjedne strane, i njihove dijahronike pre
zentacije, s druge. Ovo objanjava tendenciju istoriografa u okviru glavnog
toka profesionalne konvencije devetnaestog vijeka da na formalistike ka-
rakterizacije istorijskog polja i narativne prezentacije svojih procesa gleda
ju kao na odgovarajui nain pisanja ,,istorije. To bi takoe omoguilo
ocjenu njihove sopstvene karakterizacije istoriografije11 kao vrste diskursa u
prostoru izmeu ispraznosti puke hronike i maliciozne filozofije istorije11.
Tako osmiljen, istorijski izvjetaj11 bio bi svaki izvjetaj o prolosti u
kome su zbivanja u istorijskom polju podesno navedena, grupisana u isto
rijske11 vrste i klase i podrobnije povezana sa optim koncepcijama uzrono-
sti kojima se tumae promjene u njihovim vezama. Ove operacije pretposta
vljaju postojanje opte koncepcije istorijskog znaenja, ideju ili uvid u priro
du istorijskog polja i njegovih procesa; ukratko, podrazumijevaju filozofiju
istorije11. Ali o ovoj filozofiji istorije11 moe se govoriti u odnosu na dati
istoriografski11 zapis o prolosti samo kao o sauvanoj11, oplemenjenoj ili
asimilovanoj u nekoj veoj cjelini. Pojavila bi se jedino u okviru objanjenja
koje se zaista koristi za tumaenje onoga to se dogodilo11 u polju istorije i
u strukturi zapleta korienog za transformaciju prie doista ispriane kao
pria odreene vrste. Ova sauvana filozofija istorije11 pretpostavlja se u
svakom relativno obimnijem zapisu o prolosti ili sadanjosti, i njen ideolo
ki11 element kritiari obino identifikuju kao bilo koje tumaenje11prolosti
ili sadanjosti, ili bilo koji skup zbivanja od specifinog interesa za grupe
PONOVNO ROENJE FILOZOFIJE ISTORIJE 269

aktivne na politikoj areni bilo kog perioda. Ali, ako istoriar ne bi imao na
ina da bira izmeu razliitih modusa objanjenja (organicizma, kontekstua-
lizma, mehanicizma, formalizma), sjedne strane, i razliitih modusa emplot-
menta koji bi koristio za gradnju svoje naracije (romantike, komedije, trage
dije, satire), s druge, istoriografsko polje djelovalo bi bogato i kreativno
upravo do stepena do koga je istoriar stvorio mnogobrojne izvjetaje o
identinom skupu zbivanja i pruio razliita tumaenja njihovih mnogostru
kih znaenja. Istovremeno bi istoriografija stekla neki svoj integritet kao re
zultat opiranja impulsu da dosegne nivo pune konceptualizacije istorijskog
polja, kao to bi filozof istorije bio podstaknut da se prepusti anticipiranju
haosa kako to ini hroniar.
Filozofija istorije bi u tom sluaju predstavljala prijetnju istoriografiji
budui d a je filozof istorije podstaknut da se u tumaenju izriito dri nara
tivne strategije koja je inae samo implicitna u radu profesionalnog istorio-
grafa. Ali filozof istorije predstavlja i jo veu prijetnju, jer je on karakteri
stian proizvod udnje za izmjenom profesionalno usvojene strategije koja
istoriji daje pravo da odreuje znaenje. Snano negodovanje profesional
nog istoriara devetnaestog vijeka prema filozofiji istorije i prezir sa kojim
su filozofi istorije tog doba gledali na profesionalne istoriografije imali su
velike veze sa insistiranjem filozof istorije da je, uostalom, profesionalna
istoriografija optereena pojmom vrijednosti i konceptualno determinisana
koliko i sama filozofija istorije. Najvei kritiari akademske ili profesio
nalne istoriografije smatrali su da se disciplinovanje istorije veim dijelom
sastoji iz izoptavanja izvjesnih pojmova tumaenja, s jedne strane, i kori-
enja svojevrsnih modusa emplotmenta, s druge. Nieova optuba o banal
nosti" profesionalnih istoriara u sutini je kritika njihove vulgarne koncep
cije umjetnosti, to je nita manje sluaj i sa Marksovom optubom o ser
vilnosti" tih istoriara, koja je u stvari i kritika njihove buroaske koncepcije
nauke.
Ovim optubama Marks i Nie radikalno" su teretili akademsku isto-
rijsku misao. Naime, gdje bi god drugi filozofi istorije - poput Konta i Ba-
kla - tragali za uvoenjem ideja i za tehnike prezentacije iz polj umjetno
sti i nauke u istoriju, i njihovom mehanikom primjenom na iste podatke
koje su profesionalci predstavili u svojim naracijama", Marks i Nie pozi
vali su se na iste te koncepcije umjetnosti i nauke iz kojih je cjelokupna vi
soka kultura devetnaestog vijeka poprimila svoju formu i na ijoj osnovi je
unaprijed stvorila predstavu o problemu dovoenja nauke u vezu sa umjet
nou. Ovo navodi na zakljuak da je istorijsko izuavanje, tokom svoje
profesionalizacije, takoe postalo djelovanje podvrgnuto pravilima, na isti
nain na koji je sm jezik bio podveden pod pravila kada su leksikografi i
gramatiari poeli naglaavati potrebu uvoenja savremenog govora ne bi
li razjasnili pravila tog govora i zatim definisali njegovu pravilnu upotrebu.
U takvoj ortodoksnoj koncepciji upotrebe postale su mogue i brojne druge
stilistike strategije koje su se sve, one vie ili manje, mogle prilagoditi da-
tim pravilima".
 270 METAISTORIJA

U istorijskoj misli devetnaestog vijeka te raznovrsne stilistike protoko

le kojima je dat ortodoksni status koristili su Mile, Ranke, Tokvil i Burk
hart. Svaki se ponosio svojim realizmom", kao i svojim otkriem najpode-
snijeg naina karakterizacije deavanja na istorijskom polju u granicama ko
je postavlja pojam pravilne" upotrebe koji potuje istoriografski kolova
no" drutvo njihovog vremena.
Meutim, upravo ta arolikost tumacenj identinog skupa istorijskih
zbivanja, koju je ovakav uvid u istoriografiju kao sloenu vrstu diskursa pri
rodnog jezika dozvoljavao, morala je da navede filozofski pronicljive po-
smatrae da zakljue kako pravila igre" mogu biti i drugaije osm iljena,
kao i da je razliiti skup diskursa karakterizacije istorijskog polja i te kako
dostian. Kod Marksa i Niea ova konceptualizacija prirode istorijskog sa
znanja dovedena je do svojih loginih zakljuaka. Obojica su teili promjeni
lingvistikih pravila istoriografske igre, Marks na osnovu kritike naune
komponente u istorijskom razmiljanju, a Nie kritikom o umjetnikoj kom
ponenti. Predstaviti te stvari hegelijanskom terminologijom upuuje na to da
su Marks i Nie pokuali, svako na svoj nain, da isposluju (hegelijansku)
zabranu transformisanja uvid u razliite vrste reflektovane istorije na pola
zitu istinske filozofske istorije, istorije koja ne samo to zna neto o istorij
skom procesu nego zna i kako ga sm taj proces zna, tako da je u moguno
sti da filozofski utemljenim razlozima odbrani taj svoj nain saznavanja.
Najvanije forme filozofije istorije koje su se pojavile izmeu Hegela i
Kroea predstavljale su pokuaje da se izbjegnu (ili prevaziu) ironijske im
plikacije istoriografije osmiljene kao vjeba tumaenja putem opisa. Dva
najdubokoumnija predstavnika filozofije istorije u ovom periodu, Karl
Marks i Fridrih Nie, poeli su svoje refleksije o istorijskom saznanju potpu
nim prepoznavanjem ironijskih implikacija zvanine profesionalne ortodok-
snosti u istorijskoj misli (koju predstavljaju Ranke i njegovi sljedbenici), kao
i prihvatljivim formama odstupanja od ortodoksnih normi (koje su predsta
vljali Mile, Tokvil i Burkhart). Dabome, za Marksa kao i za Niea prihvata-
nje romantike istoriografije nije bilo mogue, i to nita vie no to je to bilo
za Rankea, Tokvila ili Burkharta. Kao i njihovi savremenici u istoriografiji,
Marks i Nie osmislili su svoj realizam" kao napor da se izdignu iznad su-
bjektivizma romantikog pristupa istoriji, sjedne strane, i naivnog mehanici
zma kasnog prosvjetiteljstva kao njegovog racionalistikog prethodnika, s
druge. U toj koncepciji realizma" oni su pratili stazu koju je utabao Hegel.
No, kao i Hegel, oni su istorijsko saznanje sagledali i kao problem svi
jesti, a ne poglavito kao problem metodologije". tavie, kao Hegel, i
Marks i Nie su insistirali na tome da se istorijsko saznanje okrene potreba
ma sadanjeg drutvenog i kulturnog ivota. Ni jedan od njih nije prieljki
vao kontemplativni" pristup saznanji istorije. Isto tako, obojica su bili svje
sni negativnih, gotovo tragikih posljedica takve kontemplativne istoriogra
fije. Jasno su vidjeli, nasuprot nainu na koji su Mile, Ranke, Tokvil i
Burkhart to samo naslutili, da je uobiajeni pristup razmiljanju o prolosti
mogao imati ozbiljne implikacije za pristup sopstvenoj sadanjosti i budu
PONOVNO ROENJE FILOZOFIJE ISTORIJE 271

nosti. Oni su taj problem istorijske svijesti smjestili direktno u centar svojih
filozofj. Nije bilo mislilaca devetnaestog vijeka, osim samoga Hegela, koji
su u tolikoj mjeri bili opsjednuti problemom istorije ili, prije, problemom o
problemu" istorije. S druge strane, njihova dostignua kao filozof najbolje
se mogu razumjeti kao njihovo traganje za polazitem sa koga se problem o
problemu" istorije mogao ralaniti.
Ono to su oni na kraju postigli, meutim, bilo je tek jedva neto vie
od teorijskog opravdanja alternativnih modusa istorijske refleksije koje su
razradili Mile, Ranke, Tokvil i Burkhart kao priznati potovaoci posebne
tradicije lingvistike prakse. Marks je govorio u idiomu metonimije u svojoj
analizi istorije i kritici akademskih istoriara i diletanata koje je prezirao kao
ideologe". Meutim, njegova krajnja svrha bila je da pokae kako su se po
djele i sukobi u istoriji mogli saeti u veu cjelinu tako d a je svaka sljedea
faza u ljudskom razvoju mogla realistiki biti zamiljena kao polje sinegdo-
hikih cjelina. Ukratko, Marksova svrha bila je da prevede ironiju u tragedi
ju i, najzad, tragediju u komediju.
Za razliku od njega, Nie je i tragediji i komediji prilazio ironijski",
odmjeravajui obje vizije prije kao konstrukcije same ljudske svijesti nego
kao ostatke realistike" percepcije stvarnosti. Istovremeno je dokazivao fik
tivnu prirodu svih opte prihvaenih zakona istorije i podvrgavanje ljudskog
saznanja nekom prethodnom sistemu vrijednosti. Razotkrivajui mitsku pri
rodu tragedije i komedije, sjedne strane, i svih formi nauke s druge, Nie je
nastojao da vrati svijest samim zaecima ljudske volje. Teio je da odbrani
ovu volju od bilo kakvih sumnji u njene sposobnosti kad je rije o ivotnom
osmiljavanju stvarnosti i djelovanju u ime sopstvene dobrobiti. Nie je po
injao svoje rasprave o istorijskom procesu prethodno ga kvalifikujui kao
sutinski ironijsko stanje - sasvim haotino i podvrgnuto jedino takozvanoj
volji za mo - da bi se zatim usredsredio na emplotovanje ovjekove istorije
kao romantike drame, drame ljudskog prevazilaenja samog sebe i indivi
dualnog iskupljenja, iako to iskupljenje nije poticalo od nesalomljive priro
de" niti je bilo usmjereno ka uasavajuem transcedentalnom boanstvu,
ukoliko je ono bilo od samog ovjeka, ovjeka koji je kao takav vien kroz
istoriju, ovjeka koji kao takav moe i biti u svom stanju pomirenja sa sa
mim sobom. Kao i sm Marks, i Nie je zamislio osloboenje od istorije ko
je je istovremeno bilo i osloboenje od drutva. Meutim, forma koju e ovo
osloboenje morati da dobije u svojoj prezentaciji nije bila oivljavanje, re-
generisanje, ljudske zajednice; prije je rije o isto individualnoj formi, koja
bi bila omoguena natovjeku ali poreena gomili, to je Nie jo jednom
pripisao i prirodi i istoriji.
Marks i Nie su se pitali kako je bilo mogue osmisliti raanje odgova
rajueg i zdravog istorijskog ivota iz stanja patnje i sukoba. Obojica su zato
bili izraziti optimisti, na nain na koji to nijedan od njihovih savremenika u
istoriografiji nije bio. Rankeov optimizam nije obrazlagan na teorijskim
osnovama na kojima se mogua transformacija linog poroka u javno blago
stanje mogla tumaiti. Mileov optimizam, pak, uopte nije bio razraen i
272 METAISTORIJA

prosto je predstavljao tonalitet, raspoloenje, temperament, potrebu koja ga

je duboko proimala i pratila u svemu sto je pokuavao istorijski da obrazlo
i. Kod Tokvila i Burkharta, meutim, jednostavno nije bilo osnova za opti
mizam. Marks i Nie su kritikovali optimizam romantiara kao i optimizam
samozvanih akademskih realista, ali i pesimizam njihovih diletantskih kole
ga. Oni su teili da istorijsku misao vrate u kategorije prema kojima ona sa
ma moe polagati pravo na status nauke (kod Marksa) ili umjetnosti (kod
Niea). Marksova pobuna protiv Hegela (u sutini, vie revizija nego revolu
cija), kao i Nieova pobuna protiv openhauera (ija je priroda bila slina ali
ne ruilaka), imale su sline ciljeve. Obojica su tragali za sintentikom mi
lju o polju istorije i njegovim procesima, za konstrukcijom gramatike i sin
takse istorijske analize kojom se znaenju11 istorije moe dati jasna nauna
formulacija, sjedne strane, i jasna umjetnika prezentacija, s druge.
^ U Marksovoj misli problem istorije zavisio je od problema modusa tu
maenja koji se koristio pri karakterizacije njenih struktura i proces. Ovo se
podudaralo sa njegovom koncepcijom istorije kao nauke. U Nieovoj misli,
recimo, ovaj problem aktivira modus emplotmenta koji kao d a je odabran ra
di kreativnog tumaenja polja fenomen koji funkcioniu naizgled van svih
zakona. Oba filozofa shvatila su da izbor izmeu razliitih modusa tumae
nja i emplotmenta pristupaan istorijskom misliocu mora biti rezultat sklo
nosti ka nekom vanistorijskom principu ili pravilu. Ni za jednog od njih, nai
me, nije postojalo nita nalik na prostor neoptereen vrijednosnim sudovima
na kome bi se izbor strategija tumaenja i emplotmenta mogao objektivno
obrazloiti. Kao rezultat svega ovoga postavilo se pitanje znaenja pojma
objektivnosti11.
Doprinos Marksa i Niea krizi istoricizma11 kasnog devetnaestog vije
ka sastojao se u njihovoj istorizaciji11 samog pojma objektivnosti. Za njih,
istorijska misao nije bila rezultat kriterijuma objektivnosti koji se prosto mo
gao primijeniti11 na injenice istorijskog polja. U pitanju je bila priroda sa
me objektivnosti koju su oni stavili pod lupu.
 GLAVA 8

MARKS: FILOZOFSKA ODBRANA ISTORIJE

U MODUSU METONIMIJE
Uvod
Marks je istorijsko polje posmatrao u modusu metonimije. Njegove ka
tegorije bile su kategorije izme, podjele i otuenja. Istorijski proces mu zato
izgledao kao ona panorama grijeha i patnje o kojoj govore Tokvil i Burk-
hart kao o pravom znaenju istorije do koga su doli posle svoje analize isto-
rije. Marks je poeo tamo gdje su oni zavrili. Njihova ironija bila je njego
va taka polaska. Njegova svrha bila je da odredi stepen do koga je mogua
realna nada u krajnju integraciju sil i predmeta koji naseljavaju istorijsko
polje. Marks je vrste integrativnih pravaca koje su Mile i Ranke ocjenili
kao iluzorne u istorijskom procesu smatrao lanim ili bar djeliminim inte
gracijama. Po njemu, one su, u svakom sluaju, povoljno djelovale samo na
jedan dio cjelokupne ljudske vrste. Njega je stoga interesovalo da odrijedi da
li se ovaj dio ovjeanstva moe smatrati paradigmom nezaobilaznog stanja
ljudske ivotinje.
Hegelova komina koncepcija istorije kasnije se zasnivala na vjeri u pra
vo ivota nad smru; ,,ivot je, naime, Hegelu garantovao mogunost najpri
kladnije forme drutvenog ivota kroz itavu istorijsku budunost. Marks je
ovu kominu funkciju proirio formuliui je kao isto razvrgnue takvog
,,drutva u kome se protivrjenost izmeu svijesti i bivstva morala uzeti kao
sudbonosna za ljude u svim vremenima. Tada ne bi bilo pogrijeno okarakteri-
sati posljednju Marksovu viziju istorije u teorijskoj raspravi o istoriji i drutvu
kao romantiku. No, u njegovoj koncepciji iskupljenje ovjeanstva se ne za
milja kao izbavljenje od samog vremena. To iskupljenje pre ima oblik izmi
renja ovjeka sa prirodom lienom njenih nezamislivih i stravinih moi, pod
vrgnutom pravilu tehnike, i okrenutom stvaranju prave zajednice, sve do stva
ranja individu koje su slobodne jer vie ne moraju da se sukobljavaju zbog
sopstvene individualnosti, ve samo sa samima sobom. Ovakva Marksova
ideja istorije predstavljala je savrenu sinegdohu: dijelove spojene u cjelinu
koja je kvalitativno superiornija od svakog posebnog entiteta koji je ini.
U Marksovoj misli, problem koji je istakao Viko, a zabrinjavao Rusoa i
koji je Berk namjerno izbjegao, a koji je inae Hegel formulisao kao veliki
 274 METAISTORIJA

filozofski problem - problem drutva ili problematinu prirodu drutvene

egzistencije41 - bio je pomjeren u smo sredite istorijskog istraivanja. Za
Marksa drutvo vie nije predstavljalo nikakvu zatitnu barijeru izmeu zlo
stavljanog ovjeanstva i haotine prirode (kao to je to bilo za Berka) niti
ogradu izmeu individualnih ljudi i njihovih istinskih unutranjih prirod
(kao to je to bilo za Rusoa i romantiare). Za Marksa, kao i za Hegela, dru
tvo je bilo i jedno i drugo - instrument ovjekovog izbavljenja od prirode i
uzrok ljudske otuenosti; drutvo - istovremeno ujedinjeno i podijeljeno,
osloboeno i poraeno. Svrsishodnost istorijskog istraivanja, kako ju je za
mislio Marks, prvo treba da pokae kako drutvo funkcionie u tom dvoja
kom maniru u ivotu ovjeka a, zatim, kako da ovaj paradoks kao slika ovog
stanja vremenom mora biti rijeen.

Problem marksistikog uenja

Danas je uobiajeno izuavati Marksa da bi se odredili (1) kontinuitet
ili diskontinuitet izmeu njegovih ranih radova, prije svega njegovih Eko-
nomsko-filozofskih rukopisa (1844) i rasprava kao to je Njemaka ideologi
ja (1845), sjedne strane, i njegovih zrelijih radova, koje prevashodno pred
stavljaju Komunistiki manifest, Prilog kritici politike ekonomije, Osamna
esti brimer Luja Bonaparte i Kapital, (2) stepen do koga se Marksova misao
moe karakterisati kao ,,humanistika ili, obrnuto, totalitarna" zbog svojih
socijalnih implikacija; i (3) obim do koga se Marksove teorije, uzete kao cje
lina, i ma kako tumaene, mogu ocjeniti kao pozitivni doprinosi drutvenim
naukama. Dobar broj modernih kritiara nainili su pravu industriju od na
vedenih problema, pa im moramo biti zahvalni za razjanjenje Marksove ve
ze sa glavnim figurama u svijetu misli u kome je, i nasuprot koga je njegov
sazreli sistem zadobio svoj oblik.
Kljuno interesovanje pomenutih kritiara odnosi se na takve predmete
kao to su dosljednost Marksovog rada kao filozofa, relevantnost njegove
misli u analizi savremenih drutvenih problema, i validnost njegove vizije
toka kojim istorija mora krenuti u budunosti. Savremeni Marksovi ideolozi,
kao i njihovi protivnici, prije svega moraju odrediti da lije marksizam nau
ni sistem drutvene analize, kako to on sam tvrdi, da li je marksistika anali
za drutvenih kriza primjenljiva na savremene krize, i da li marksistika
ekonomska teorija predstavlja najbolji mogui nain tumaenja sistem raz
mjene dobara razvijenih u jeku modernog industrijskog kapitalizma.
Moj pristup prouavanju Marksove misli postavlja veinu ovih pitanja
na periferiju diskusije. Moj cilj je precizno odrijediti dominantni stil M ark
sove misli o domenu strukture i procesa istorije uopte. Mene Marks inte-
resuje prvenstveno zato to je on predstavnik specifinog tonaliteta istorij-
ske svijesti, predstavnik koji se mora smatrati ni manje a ni vie autenti
nim" no to su to predstavnici ostalih tonaliteti sa kojima se nadmetao za
prevlast u svijesti evropskog ovjeka devetnaestog vijeka. U mojoj per
spektivi, istorija", kao grandiozan skup dokumenata koji svjedoe o zbi
MARKS 275

vanjima, moe biti spojena u brojne i podjednako vjerovatne narativne iz

vjetaje onoga to se dogodilo u prolosti, u izvjetaje iz kojih bi italac,
ili sm istoriar, mogao izvesti razliite zakljuke o onome to se mora
uraditi41 u sadanjosti. Sa marksistikom filozofijom istorije ne moe se
uiniti ni vie ni manje nego to se to moe uraditi sa ostalim filozofijama
istorije, kao to su Hegelova, Nieova ili Kroeova, premda se moe biti
sklon i pristupu razliitim vrstama rjeenja na osnovu vjerovanja u istini
tost jedne od tih filozofija.
Drugim rijeima, ovjek moe usvojiti M arksovu filozofiju istorije
zato to e mu ona obezbijediti perspektivu u kojoj e htjeti da sagleda
sopstveno mjesto na izvoritu istorijskog postojanja, ili e je moda odbiti
iz slinih linih razloga. Mi upoznajemo prolost i stiemo ukupnu pred
stavu o istoriji kao cjelini u okvirima potreba i aspiracija koje doivljava
mo i koje su krajnje line, poto su nerazdvojne od naina na koje posma-
tramo sopstvene pozicije u savremenom drutvenom ureenju, kao i od
naih nadanja i strahovanja za budunost i slika o onoj vrsti ovjeanstva
koju elimo vjerovati da predstavljamo. I dok se ove doivljene potrebe i
aspiracije mijenjaju, mi se shodno tome prilagoavamo toj generalno
shvaenoj istoriji. Sa istorijom nije kao sa prirodom. Mi prosto nemamo
izbora kad je rije o principu saznanja koji moramo usvojiti zbog djelova
nja fenomena transformacije u domenu kontrole nad fizikim svijetom.
Dakle, mi ili primjenjujemo naune principe u analizi i procesu razum ije
vanja djelovanja prirode, ili doivljavamo neuspjeh u naim naporima da
kontroliemo prirodu.
Sa istorijom je sasvim drugaije. Postoje razliiti naini shvatanja isto-
rijskih pojava jer postoje i razliiti i podjednako vjerovatni naini organiza
cije drutvenog svijeta za koji stvaramo kako bismo obezbjedili jednu od
osnov naeg sopstvenog praktinog doivljavanja same istorije. Kako uka
zuje Lisjen Goldman, u interesu je svake modeme klase, a svakako i u inte
resu svakog pojedinca, da Unaprijeuje razvoj objektivnih fizikih nauka,
poto svim klasama savremenog drutva odgovara da proire ovjekovu
kontrolu nad ,,prirodom koja se prostire pred njim kao sredstva pomou ko
jih e ,,drutvo biti izgraeno. No, s obzirom na to da smo drutvena bia,
svi imamo razliite udjele u razliitim vrstama drutava koja zamiljamo kao
ostvarljive ishode naeg naunog iskoriavanja prirode. To znai da e gra
ne drutvenih nauka koje emo biti skloni da unaprijeujemo imati izvjesna
presudna ogranienja onoga to moemo zamisliti kao sposobnost tih nauka
da unaprijede ili sputaju rast odreene vrste drutva.
Na taj nain, prirodno je to e postojati alternativni i, tavie, radikal
no nekompatibilni naini zaetaka akcija koje jedna vjerodostojna drutve
na nauka mora preduzeti. Meu ovim nainima prepoznajemo legitimnost
specifino radikalne koncepcije drutvene analize iji je Marks nesumnjivo
bio najvei eksponent u devetnaestom vijeku; no pokraj njega moramo sta
viti i anarhistike, liberalne i konzervativne pokrete. Svaki od ovih uvida u
drutvenu analizu prati specifina koncepcija istorijskog procesa i njegovih
 276
METAISTORIJA

najznaajnijih struktura koje mogu privui pojedinca uzimajui u obzir

njegovu epistemologiju, estetiku ili etiku. Uzalud je, onda, bar po mom mi
ljenju, pokuati izbor meu protivrjenim koncepcijama prirode istorij-
skog procesa na kognitivnoj osnovi koja, inae, sutinski sadri neutralne
vrijednosti, kao to to pokuavaju da uine i marksistiki i nemarksistiki
drutveni teoretiari. Najbolji motivi to je neko marksista prevashodno su
moralne prirode, a to vai i za one koji su liberali, konzervativci ili anarhi
sti. M arksistiki pogled na istoriju ne moe se ni potvrditi ni negirati pozi
vajui se na istorijske dokaze je r predmet rasprave izmeu marksiste i
nemarksiste o istorijskoj perspektivi je upravo pitanje ta se uopte moe
podvesti pod dokaze, kako se podaci mogu konstituisati kao dokazi i kakve
su implikacije kad je rije o shvatanjima sadanje drutvene realnosti na
osnovu tako predstavljenih dokaza.
Marks nije pisao istoriju sa namjerom drutvenog posredovanja" (u
Tokvilovom smislu), niti radi drutvenog prilagoavanja (u Rankeovom
smislu). On je bio prorok drutvene inovacije i osmislio je istorijsku svijest
kao instrument ljudskog osloboenja onako kako se to nijedan mislilac de
vetnaestog vijeka sline prirode nikad nije odvaio da uini. Kad je u svojoj
Tezi o Fojerbahu" napisao da su filozofi samo tumaili svijet na razliite
naine, dok je svrha, meutim, bila promijeniti ga (69), on je mislio da na
govijesti kako nije ni trebalo da ljudi pokuavaju da shvate svijet ve da je
jedim ispit njegovog razumijevanja njihova sposobnost da ga promijene. Ta
ko je Marks blokirao i ugrozio svaki plan za stvaranje poglavito kontempla
tivne istoriografije kao, recimo, ona koja je, pod Rankeovim imenom, ute
meljena kao pravovjernost u akademijama irom Evrope. Nauka je za Mark
sa bila transformisanje znanja, transformisanje prirode u fizikoj sferi, tran
s ormi sanje ljudske svijesti i navik u drutvenoj sferi. Svoju teoriju istorije,
pak, zamiljao je kao sredstvo za oslobaanje ljudi iz beskonanog / bes
konano malenih kompromisa sa istinskom ovjenou, smiljenih da se
proteu u nedogled u budunost u idejama mislilaca kao to su Hegel i To-
vil, kako bi sami ljudi konano mogli u potpunosti spoznati svoju ovje
nost. Za Marksa je odgovarajue shvaena istorija ne samo omoguavala
sliku dolaska ovjeka u svoje kraljevstvo na zemlji; ona je takoe bila jedan
od instrumenata pomou koga e se to kraljevstvo naposljetku i osvojiti.
... kontekstu slinih razmatranja, ja u sagledati problem kontinuiteta
izmeu Marksovih ranih i kasnijih radova. Moje je uvjerenje, bar to se tie
Marksove opte teorije istorije, da je to pseudoproblem. Moe biti intere
santno spekulisati o posljedicama koje su savremeni dogaaji i Marksovi su
sreti sa pojedinim misliocima tokom 1840-ih godina imali po stvaranje siste
ma predstavljenog u Osamnaestom brimeru Luja Bonaparte ili u Kapitalu.
Meutim, to su hagiografske, a ne teorijske, brige. Moje je miljenje da, ako
ga posmatramo kao predstavnika jednog posebnog stila u istorijskom filozo
firanju, Marks dosljedno prua utoite skupu tropolokih struktura to, pak,
njegovoj misli daje jedinstvena svojstva, posebno u djelima od 1Njemake
ideologije (1845) do Kapitala ( 1867).
MARKS 277

Sutina Marksove misli o istoriji

Sutina Marksove misli o istoriji, njenim strukturama i procesima ma
nje se sastoji od pokuaja da sjedini ono to je on mislio d a je vrijedno u mi
sli Hegela, Fojerbaha, britanskih politikih ekonomista i utopijskih socijali
sta, nego od njegovog truda da sintetiki izloi tropoloke strategije metoni
mije i sinegdohe kao shvatljivu predodbu o istorijskom svijetu. Ovaj nain
karakterisanja Marksovog rada dozvoljava mi da naglasim vezu koja postoji
u njegovoj misli izmeu mehanicistiko-materijalistikih elemenata, s jedne
strane, i organicistiko-idealistikih, s druge, a potom i pozitivizma koji je
on navodno izvukao izuavajui britanske politike ekonomiste i dijalektiki
metod za koji se smatra da ga je pozajmio od Hegela. Istovremeno mi to
omoguuje da pravim razliku izmeu taktik koje je Marks koristio u kriti-
kovanju svojih protivnika i onih kojima se sluio da razloi istine istorije za
koje je tvrdio da ih je naao u istorijskim zapisima.
Marksova misao se kretala izmeu metonimijskih uvida u ralanjeno
stanje ovjeanstva u njegovoj drutvenoj situaciji, i sinegdohikih najava
jedinstva koje je nazirao na kraju cjelokupnog istorijskog procesa. Kako o
vjek moe istovremeno biti determinisan i potencijalno slobodan? Kako isto
vremeno ralanjen u svom postajanju, pa i pored toga cjelovit i jedan u
svom biu? Ovo su pitanja koja su interesovala Marksa. Njemu su bile po
trebne dvije vrste jezika kako bi okarakterisao ove razliite vrste stanj i si
tuacija. Zato je efektivno dijelio istorijski izvjetaj u dva poretka pojav -
horizontalni, gdje je jedan poredak integralno vezan metonimijskim, dok je
drugi vezan sinegdohikim strategijama karakterizacije. Zato je Marksov
problem bio povezati ova dva posebna poretka.
U stvari, on ih je povezivao metonimijski, u povezanosti ,,uzrok-po-
sljedica, i to je bilo i obiljeje i mjera M arksove krajnje materijalistike
koncepcije istorije. Kad je Marks rekao da je njegova koncepcija istorije
,,dijalektiko-materijalistika, ono to je mislio rei jeste da je procese
osnove drutva posmatrao mehanicistiki, a procese nadgradnje organici-
stiki. Sama ova kombinacija dozvoljavala mu je da vjeruje kako, nakon
dugog vremenskog perioda, struktura ljudskih odnosa, koja je u sutini
spoljanja i mehanicistika, po prirodi moe zavriti u kvalitativno druga
ijoj strukturi, inherentnoj i organizmikoj zbog toga to povezuje svoje
dijelove sa cjelinom.
Marks je tako emplotovao istorijski proces na dva nivoa, jedan je bio
osnova, a drugi nadgradnja. Na nivou osnove ne postoji nita osim smjene
posebnih sredstava za proizvodnju i modusa njihovih odnosa, sukcesija vo
ena striktnim uzronim zakonima nalik onima koji se otkrivaju u prirodi.
Na nivou nadgradnje, meutim, postoji vjerodostojni progressus kroz razvoj
prirode odnosa ovjeka sa ovjekom. Na nivou osnove, na kome modusi
proizvodnje dobijaju svoje oblike, takoe postoji progressus, no samo u o
vjekovom sve veem razumijevanju i kontroli nad fizikim svijetom i njego
vim procesima. Za razliku od toga, na nivou nadgradnje progres se sastoji u
 278

produbljivanju percepcije ljudske svijesti o ovjekovom otuenju od samog

T o t a se
Kojima l Zto otuenje
nn r ,hmoe
ka0 prevazii.
* drutvenih uslora u
Na taj nain, prema Marksovoj percepciji istorija ovjeanstva u o d -

vec konfrolum d a dvjaki raZvoj: uzdizanje, sve dok ovjek stie sve
veu kontrolu nad prirodom i njenim resursima kroz razvoj nauke i tehnolo
g i j e i pad, sve dok ovjek postaje sve otueniji od samog sebe i svojih bli-
storiie M uu oodlucujucu
orije hrli l krizu, u sukobJe Mark8U
u kome da
e *ovjek
4 daili A
doi u Ssvoie
kraljevstvo na zemlji ili e, pak, razoriti samog sebe i prirodu iz koje je proi-
zasao i kojoj se suprotstavlja u borbi za sopstvenu ovjenost.
znaf [ da Marksovu filozofiju istorije ine sinhronika anali
osnovne strukture odnos koja ostaje konstantna tokom istorije, i dijahroni-
ka analiza znaajnih kretanja kojima se ta struktura prevazilazi i u kojima se
je v a d f ie eM a rk ? ik f ~ P Vezivanja f 0VJeka sa ovjekom. A to podrazumi-
moH , , istonju morao emplotovati istovremeno na dva naina- u
modusu tragedije i u modusu komedije. Jer, iako ovjek ivi tragiki poku
avajui da stvori odrivu ljudsku zajednicu uprkos zakonima istorije on i-
71 \ /,mic'10-.To ce tako trajati sve dok ova interakcija ovjeka i drutva ne
ude dovela ovjeka do stanju u kome e se smo drutvo razvrgnuti i u ko
me ce prava zajednica, komunistikog modusa egzistencije, biti ustanovljena
kao njegova istinska istorijska sudbina. usumovijena

Osnovni model analize

ict M, el anaJlU,k ? strategiJe koJim se Marks sluio za sagledavanje svih
lstorijskih pojava dobio je jednu od svojih najjasnijih formulacija u Prvoj
fti kakorVbigd o t o JHa KaPy f Ch u J'e razIoio K dm ku teoriju vrijedno-
o u u ! razlikovanja izmeu ,,sadrine i ,,oblika vrijednosti
v roba koje proizvodi ovjek. Ova glava, pod naslovm ,,Roba, podijelje-
d v i o n wCet'ri i!J U.P*jva dva r Je Je sadrim vrijednosti robe, a druga
dva o f c k o j e v p d n o s t dobija u razliitim sistemima razmjene.
J^aze Marks, jeste osnovni oblik bogatstva drutava u kojima
J kapitalistiki nain proizvodnje44 (jKapital, Paul izd., 3). Potom
J produio sa razlikovanjem na osnovu teorije vrijednosti iji je glavni ele
ment rad, izmeu upotrebne vrijednosti robe i njene vrijednosti u r a n je n i
zmeu sadrzine i pojavnog oblika bilo koje robe ponuene u razmjeni u bi-
sistemu, primitivnom ili naprednom. Upotrebna vrijed-
ost robe, ukazao je Marks, omoguena je apstraktnim ljudskim radom
otjelotvorenm 1 matenjalizovanim u njoj44, ovjek moe izmjeriti vrijednog
i slu kohcme sadrane supstance koja stvara vrijednost - koliine rada44
(7). To znaci da, u smislu vrijednosti, roba nije nita drugo osim odreena
masa zdruenog ljudskog rada44 (8). oareaena
, Meutim, Marks ukazuje na to da vrijednost neke robe u razmjeni nije
identina vrijednosti pripisanoj toj robi u datom sistemu razmjene U bilo
kakvom validnom ststemu razmjene roba e imati vrijednost ' kao da
MARKS 279

nema nikakve veze sa koliinom rada potrebnog za njenu proizvodnju.

Ljudi razmjenjuju robe u okviru sistem koji im pruaju vrijednost u raz
mjeni drugaijoj od one kojom se tano moe utvrditi njihova upotrebna
vrijednost. To znai da su oblici vrijednosti koje roba predstavlja u datom
sistemu razmjene drugaiji od njihove prave upotrebne vrijednosti, ili vri
jednosne sadrine. Roba ima razliite vrijednosti tokom razmjene i tokom
upotrebe. Problem je zato bio, kako ga Marks vidi, objasniti ovu razliku iz
meu oblika (trine vrijednosti) i sadrine (upotrebne vrijednosti) robe.
Ako tu razliku objasnimo, u stanju smo da obezbijedimo metod razlikova
nja izmeu promjenljivih pojavnih oblik vrijednosti, s jedne strane, i ne
promjenljive vrijednosti sadrine, s druge. Po Marksu, dakle, dok je upo
trebna vrijednost robe konstantna, s obzirom na koliinu neophodnog dru
tvenog rada potrebnog za njenu proizvodnju, njena vrijednost na tritu je
promjenljiva, s obzirom na odnose koji zaista postoje u razliitim istorij-
skim situacijama ili sistemima razmjene, u razliitim vremenima i na razli
itim mjestima.
Ono to mene zanima ovdje jeste Marksova analiza razliitih oblik ko
je pojavni aspekt vrijednosti neke robe pretpostavlja i odnos izmeu ovih
oblika i prave, ili stvarne, vrijednosti bilo koje robe koja, prema njegovim
standardima, ostaje konstantna uprkos bilo kakvim promjenama kroz koje
prolazi pojavni oblik. Ove dvije vrste odnos izmeu oblika vrijednosti na
jednoj strani, i oblika i konstantne sadrine vrijednosti na drugoj, savreno
su analogne odnosima za koje on smatra da postoje izmeu pojavnih oblika
istorijskog (socijalnog) bia, s jedne strane, i njegove konstantne (ljudske)
sadrine, s druge.
U poetku, insistira Marks, iako je prava vrijednost bilo koje robe utvr
ena koliinom drutveno neophodnog rada iskorienog u njenoj proizvod
nji, pojavni oblik vrijednosti bilo koje robe, njena trina vrijednost, varira i
moe se javiti u bilo kojem od sljedea etiri oblika: elementarni (izolovani,
ili suajni), totalni (ili uveani), opti (generalizovani) i novani oblik (Geld-
formi). U prvom obliku, vrijednost robe je usklaena sa vrijednou pretpo
stavljenom u nekoj drugoj robi. U drugom obliku, vrijednost robe je izrae
na kroz bezbroj drugih elemenata u svijetu robe (34), takvih da se vrijed
nost robe moe izraziti u beskrajnim nizovima" razliitih rob. U treem
obliku, vrijednost svih rob moe se izraziti u terminima jedne vrste robe iz
niza, kao to su jedan kaput, odreena koliina aja, kafe, penice, zlata,
gvoa, i tako dalje, tako da zajednika vrijednost svih tih roba i koliina ra
da neophodnog za njihovu proizvodnju, moe biti izjednaena, odnosno
usklaena samo u vidu neke druge pojedinane robe. I, u etvrtom obliku,
vrijednost nastaje kad odreena roba, zlato, postane standard prema kome se
pretpostavljena vrijednost svake druge robe moe odrediti.
Prema Marksovom miljenju, etvrti oblik vrijednosti, novani oblik,
predstavlja taku polaska sa koje sve analize o pravoj vrijednosti robe mora
ju biti uraene. Novani oblik vrijednosti jeste misterija" koju treba rijeiti
ekonomskom analizom, misterija koja se sastoji u injenici da ljudi, koji
280 METAISTORIJA

svojim radom stvaraju vrijednost koja pripada robi u vidu upotrebne vrijed
nosti, insistiraju na prevoenju vrijednosti robe u kategoriju njene trine
vrijednosti, i to specifino u zlatu. Kako Marks navodi:
Razmiljanje o oblicima ljudskog ivota, pa, dakle, i njihova nauna ana
liza uopte, kree se putem koji je suprotan stvarnom razvoju. Ono poinje
post festum, pa otuda od gotovih rezultata procesa razvoja. Oblici koji proiz
vodima rada utiskuju ig rob stvarajui tako pretpostavku za robni promet,
ve imaju stalnost prirodnih oblika drutvenog ivota pre no to ljudi i pokua
ju da sebi poloe rauna ne o istorijskom karakteru tih oblika koji im se, tavi-
e, ve ine nepromenljivim, nego o njihovoj sadrini. Tako se jedino putem
analize robnih cena dolo do kriterijuma veliine vrednosti, a isto tako, jedino
kroz zajedniki novani izraz samih roba dolo se do utvrivanja njihovog
vrednosnog karaktera. A ba ovaj gotovi, novani oblik robnog sveta umesto
da otkriva, on zastire materijalnim velom drutveni karakter privatnog rada i
tako [prikriva] drutvene odnose privatnih radnika. Kad kaem da se kaput,
izme, itd., odnose prema platnu kao prema optem ovaploenju apstraktnog
ljudskog rada, onda ludost ovog izraza bode oi. Ali kad proizvoai kaputa,
izama, itd., dovode ove robe u odnos prema platnu - ili prema zlatu i srebru,
to stvar niukoliko ne menja - kao prema optem ekvivalentu, onda im se od
nos njihovog privatnog rada prema celokupnom drutvenom radu pokazuje
upravo u tom luakom obliku [Verriickten Form; 49 (njem. izd., 89-90; kur
ziv dodat)]. *
Treba naglasiti d a je Marks oznaio novani oblik vrijednosti kao ne
razuman" (na engleskom - apsurdan). On je apsurdan zato to ljudi, bar u
buroaskom svijetu, insistiraju na karakterisanju vrijednosti robe koju proiz
vode i razmjenjuju u terminima njene trine vrijednosti u zlatu, koje je, ka
ko Marks misli najmanje korisno od svih metala. Sva teina Marksove anali
ze sadrine i oblika vrijednosti robe poiva na pokuaju otkrivanja apsurd
nosti ovog impulsa da se uskladi vrijednost robe sa svojim ekvivalentom u
zlatu. To je Marks i mislio kad je za buroasko drutvo rekao d a je utemelje
no na misteriji" fetiizma robe. U tom drutvu ljudi insistiraju na zamaglji
vanju veliine do koje vrijednost robe poiva u koliini drutveno neophod
nog rada utroenog u njenoj proizvodnji i izjednaavanju te vrijednosti sa
njenom trinom vrijednou u zlatu. Ustrojstvo drutveno beskorisne robe,
poput zlata, kao kriterijuma za odreivanje vrijednosti robe koju stvara ljud
ski rad je, prema Marksovom miljenju, dokaz o ludilu one vrste drutva or-
ganizovanog po buroaskim principima na osnovu imperativa kapitalisti
kog naina proizvodnje.
Prema Marksovom miljenju, roba postoji u stvarnosti kao skup pojedi
nanih entiteta, iju je pravu vrijednost mogue odrediti tanim koliinama
drutveno neophodnog rada utroenog u njenoj proizvodnji. No, ti entiteti
postoje u svijesti ljudi jedino dok imaju trinu vrijednost u odnosu na druge
robe, a pogotovo za robu kao to je zlato. Kako se moe objasniti ova ud
novata injenica?

* Citate iz Kapitala preveli M oa Pijade i Rodoljub olakovi. - Prim. prev.

MARKS 281

U Prvoj glavi tree knjige Kapitala Marks je proirio oblik vrijednosti -

drugim rijeima, trinu vrijednost robe, da bi objasnio razvoj novanog ob
lika vrijednosti, sjedne strane, i pripremio itaoce za svoje rjeenje misteri
je fetiistikog karaktera robe, s druge. U uvodu ovog dijela on pie:
Moramo otkriti porijeklo novanog oblika; osmotriti izraz vrijednosti sa
drane u odnosu vrijednosti rob kako bi je pratili od njene najjednostavnije i
najneprimjetnije konfiguracije, sve do upadljivo oiglednog novanog oblika.
Tada e enigma novca prestati da biva enigma [17 (62)].
Potom je nastavio sa izlaganjem o razlikama izmeu etiri oblika vri
jednosti: elementarnog (ili sluajnog), totalnog (ili uveanog), opteg i nov
anog oblika.
Mene u Marksovoj analizi interesuje strategija kojom se sluio da doe
do pojma fetiizma zlata kroz obino i prirodno izjednaavanje relativnih
upotrebnih vrijednosti u prvobitnom obliku razmjene. Poto ova strategija
moe posluiti kao model Marksovog metoda analize transformaciji do ko
jih dolazi na pojavnom nivou svih procesa razvoja koji su specifini za dru
tvene i istorijske (prije nego prirodne) fenomene.
Strategija se moe sagledati kao dijalektika u sri, u hegelijanskom
smislu tog termina, dok se o etiri oblika vrijednosti moe misliti, ako se to
eli, kao o vrijednosti po sebi, vrijednosti za sebe, vrijednosti po i za sebe, i
vrijednosti od, po i za sebe. Oevidno je - kako je primijetio Miel Fuko -
da Marksova dijalektika analiza pojavnog oblika vrijednosti predstavlja ne
to uveanu egzegezu rijei vrijednost" (Fuko, 298), i d a je ono do ega je
Marks doao bila tropoloka analiza naina na koji su pojam vrijednosti"
ljudi shvatali u razliitim fazama svoje drutvene evolucije.
Marksov model opteg (ili sluajnog) oblika vrijednosti, na primjer, u
stvari je jednaina nainjena kao metaforika veza izmeu bilo koje dvije ro
be. On kae:
robe A =y robe B, ili robe A vrijedi kolikog robe B. (odn. 20 arina platna
= 1 kaput, ili 20 arina platna vrijedi koliko 1 kaput). [Kapital, Paul izd., 18].
Meutim, ova vrsta jenaine nije prosta postavka jednog aritmetikog
ekvivalenta. Dublja i sasvim smiljena veza skrivena je u njenom oevidnom
aritmetikom obliku. Marks je tvrdio da itava misterija oblika vrijednosti
lei skrivena u ovom elementarnom, prostom obliku" (ibid.'.), jer, kako kae,
u postavci ekvivalentnosti A i B:
...dve raznovrsne robe, A i B, u naem primeru platno i kaput, igraju ovde, oi
gledno dve razliite uloge. Platno izraava svoju vrednost u kaputu, a kaput
slui kao materijal [sredstvo] za izraavanje te vrednosti. Prva roba igra aktiv
nu, a druga pasivnu ulogu. Vrednost prve robe predstavljena je kao relativna
vrednost, odnosno ta roba se nalazi u relativnom obliku vrednosti. Druga roba
funkcionie kao ekvivalent, odnosno nalazi se u obliku ekvivalenta. [Ibid. ; kur
ziv dodat)].
282 METAISTORIJA

Ukratko, kopa koja povezuje A i B u odnos oigledne ekvivalentnosti

je prijelazna, aktivna i, preciznije, anaklastiki prisvojna.
U izrazu = B", vrijednost robe oznaene sa A predstavljena je kao
relativna ili komparativna", dok je vrijednost robe obiljeene sa ekviva
lent. Kopula utvruje metaforiki odnos izmeu uporeenih stvari. Ona
uvjek oznaava i razliku i slinost, ili relativni oblik vrijednosti" i ekviva
lentni oblik" koji, prema Marksovim rijeima, ,jesu momenti koji idu jedan
s drugim, uslovljavaju se meusobno, nerazdvojni su, ali su u isto vrijeme i
suprotstavljene krajnosti koje se uzajamno iskljuuju kao polovi istog izraza
vrijednosti" (Ibid.). Marks u tom smislu zakljuuje:
Da li se neka roba nalazi u obliku relativne vrednosti ili u suprotnom ob
liku ekvivalenta, zavisi iskljuivo od toga koje mesto zauzima u izrazu vredno
sti, tj. od toga da li je to roba ija se vrednost izraava ili roba kojom se vred
nost izraava [Ibid.; kurziv dodat].
Ukratko, reeno jezikom procjene, snabdjevenost robe relativnom ili
ekvivalentnom vrijednou zavisi od njenog postavljanja sa jedne ili druge
strane metaforikog izraza. M etafora koja se nalazi u centru svakog izraza
pripisuje vrijednost robi u terminima neke druge robe, to je klju cjelo
kupne misterije oblika vrijednosti" uopte. M etafora obezbjeuje klju za
razumijevanje kako isto materijalni ili kvantitativni entiteti dobijaju du
hovne ili kvalitativne atribute. Razumijevanje metafore je Marksu omogu
ilo metod pomou koga je lana duhovnost svih rob, a pogotovo zlata,
bila razotkrivena.
Da su razliiti oblici vrijednosti (nasuprot pravoj sadrini vrijednosti bi
lo kakve raspoloive robe, dakle koliini drutveno neophodnog rada utroe
nog u njenoj proizvodnji) produkti modus svijesti jasno se vidi iz onoga to
je Marks rekao u svojoj analizi relativnog oblika vrijednosti. Ako elimo da
otkrijemo da elementarni izraz vrijednosti neke robe lei skriven u okviru
odnosa vrijednosti izmeu dvije robe", onda moramo poeti sa razmatra
njem tog odnosa nezavisno od njegovih kvantitativnih aspekata". Marks je
kritikovao one koji kreu suprotnim tokom, nazirui u odnosu vrijednosti
samo proporcije u kojima se naznaene koliine dvije razliite vrste robe
mogu izjednaiti". Prema Marksovom miljenju, takva analiza zamagljuje
injenicu da vrijednosti raznovrsnih stvari ne mogu biti kvalitatitvno pore-
ene sve dok se ne izraze u terminima iste jedinice" (19; kurziv dodat). U
metaforikom izraavanju ova pretpostavljena ista jedinica je skrivena, a pa
nja je usmjerena samo na spoljne atribute predmet uporeenih ujednaim .
No, ta je ova skrivena ista jedinica?
Kad kaemo da su robe kao vrednosti prosta gruavina ljudskog rada, on
da ih naa analiza svodi na apstrakciju vrednosti, ali im ne daje oblik vrednosti
koji bi se razlikovao od njihovog prirodnog oblika. Drukije je u odnosu vred
nosti jedne robe prema drugoj. Tu se vrednosni karakter jedne robe ispoljava u
odnosu koji ona ima prema drugoj robi [20 (65)].
MARKS 283

Roba A i roba B su, u stvarnosti, kako navodi Marks, ,,opredmeeni

oblici gruavine ljudskog napora, koji je, pak, skrivena sadrina svake
ljudske tvorevine. Kad se kaput izjednai sa (robom) platnom, u izrazu vred-
nosnog oblika, krojenje je konkretno djelo svedeno na ono to je identino
u dvijema vrstama rada potrebnih za tvorbu dvije robe - to jest, svedeno je
na njihov zajedniki kvalitet ljudskog rada. Ovim zaobilaznim nainom,
Marks je, u stvari, rekao da ni tkanje, ukoliko je tkanje vrijednost, nema
obiljeje koje bi ga razlikovalo od krojenja, da je, dakle, i ono apstraktan
ljudski rad . Ovaj apstraktni ljudski rad izraen je u tvrdnji o ekvivalentnosti
dvije date robe. A ova tvrdnja svodi razliite radove koji se nalaze u razlii
tim robama na ono to im je zajedniko, na ljudski rad uopte" (20-21).
Lingvistikim sredstvima, u tom sluaju, ljudi indirektno prepoznaju
svoje napore kroz ono to daje vrijednost svim robama. Otuda, dosegnuti
prirodu lingvistike redukcije znai dosegnuti prirodu onoga to je Marks
nazvao ,jezikom rob (die Warensprache) (22[66]), a time i razumjeti po
javne oblike koje vrijednost dobija u razliitim sistemima razmjene. Ovaj je
zik rob jeste jezik o spoljanjim odnosima koji maskira ono to je u stvar
nosti inherentni odnos (zajedniki element rada koji je sutinski za sve robe)
izmeu bilo koje dvije robe koje se mogu porediti kao osnov za bilo kakav
in razmjene. U tom smislu Marks pie:
Na proizvodnju kaputa stvarno je utroena ljudska radna snaga u obliku
krojenja. U njemu je, dakle, nagomilan ljudski rad. S te strane, kaput je nosi
lac vrednosti, mada ovo njegovo svojstvo ne proviruje iz njega ni kad je najo-
trcaniji. A u odnosu vrednosti platna on vai samo s te strane, i zato i kao ote-
lovljena vrednost, kao telo vrednosti. Uprkos njegovoj zakopanoj pojavi,
platno je u njemu ipak upoznalo lepu srodnu duu vrednosti. Ali kaput ne mo
e predstavljati vrednost prema platnu, a da za platno vrednost u isto vreme ne
uzme oblik kaputa. Tako se individua A ne moe prema individui B ponaati
kao prema Velianstvu, a da za A Velianstvo ne uzme u isto vreme i telesno
oblije B-a, pa stoga menja i crte lica, kosu i jo tota drugo, ve prema tome
kakav je kao zemaljski otac.
Prema tome, u odnosu vrednosti u kome je kaput ekvivalent za platno,
kaputski oblik vai kao oblik vrednosti. Stoga se vrednost robe platna izraava
telom robe kaputa, to jest vrednost jedne robe upotrebnom vrednou druge.
Kao upotrebna vrednost, platno je stvar ulno razliita od kaputa, kao vrednost
ono je ,jednako kaputu, pa zato i izgleda kao kaput. Tako ono dobija oblik
vrednosti razliit od njegovog prirodnog oblika. Njegova vrednost ispoljava se
u njegovoj jednakosti s kaputom, kao to se ovija narav hrianina pokazuje u
njegovoj jednakosti s jaganjcem boijim. [Ibid.]
Ekscentrini Marksov jezik u ovim pasusima ne bi trebalo odbaciti kao
irelevantan za cilj njegove analize oblika vrijednosti. On je neophodan za sa-
optavanje njegove koncepcije naina na koji svijest funkcionie kad je rije
o davanju (lanih) znaenja stvarima, procesima i zbivanjima. Svijet stvari,
prema Marksovom miljenju, jeste svijet izolovanih pojedinanosti, osobito
sti koje kao da nemaju nikakvu sutinsku vezu jedna sa drugom. Vrijednost
 284 METAISTORIJA

pripisana odreenoj robi kao osnovi za in razmjene jeste proizvod svijesti.

Po Marksu, ljudi daju znaenje! stvarima, kao to i svojim radom stvaraju ro
be i snadbijevaju ih vrijednou. U stvari, u jednoj fusnoti, Marks kae da -
...u izvesnom pogledu, i sa ovekom je kao sa robom. Kako na svet ne dolazi
ni sa ogledalom ni kao filozof Fihteove kole: ja sam ja ovek se prvo ogle
da u drugom oveku. ovek Petar, tek kad sebe dovede u odnos prema oveku
Pavlu, kao sebi ravnom, dovodi sebe i u odnos prema sebi kao oveku. Ali mu
na taj nain sm Pavle s mesom i kostima, u svojoj pavlovskoj telesnosti, vai
kao oblik u kome se ispoljava ovek kao rod [23, f.l(18)].
Odnosi izmeu stvari interesovali su Marksa, i to oni odnosi zbog kojih
stvari mogu imati pojavne aspekte drugaije od onoga to su one bile ,,u se
bi". Ljudi ne doivljavaju nikakvu naroitu ovjenost" osim u odnosima
jedan sa drugim. Tako je i nagovjetaj za razumijevanje vrijednosti robe na
en u stavljanje bilo koje date robe u metaforiki odnos sa nekom drugom
robom u umovima ljudi. Marks kae:
Sve to nam je ranije kazala analiza robne vrednosti, kae nam i smo
platno im stupi u saobraaj sa drugom robom, kaputom. Samo to ono svoje
misli odaje jedinim njemu svojstvenim jezikom, robnim jezikom. Da bi kazalo
kako njegovu sopstvenu vrednost ini rad u apstraktnom svojstvu ljudskog ra
da, ono kae da se kaput, ukoliko je sa njime izjednaen, dakle ukoliko je
vrednost, sastoji iz istog rada iz koga i platno. Da bi reklo da se uzviena pred-
metnost njegove vrednosti razlikuje od njegova ukruena tela, ono kae da
vrednost ima oblik kaputa i daje zbog toga, kao stvar od vrednosti, i samo jed
nako s kaputom kao jaje s jajetom. Uzgred da napomenemo, i robni jezik ima
osim jevrejskog jo mnoge druge vie ili manje ispravne dijalekte. Na primer,
nemako Werthsein nije tako dobro kao romansko valere, valer, valoir da bi
izjednaenje robe B sa robom A bilo pravi izraz vrednosti robe A. Paris vaut
bien une messe! [22-23],
Sluei se zatim odnosom vrijednosti" izraenim u metaforikom izra
zu = B, prirodni oblik robe B tako postaje oblikom vrijednosti robe A,
ili tijelo robe B ogleda se u vrijednosti robe A". I, ma koliko roba A bila
povezana sa robom B kao utjelovljenje vrijednosti, materijalizovano ljud
skim pregalatvom, ona ini da upotrebna vrijednost B slui kao materijal za
izraavanje svoje vlastite vrijednosti. Vrijednost robe A, ve prikazana u
upotrebnoj vrijednosti robe B, uzela je oblik relativne vrijednosti" (25).
Ve sam ukazao na Marksovo razlikovanje izmeu oblika" i sadri
ne" vrijednosti sadrane u svakoj datoj robi koje je sasvim analogno razliko
vanju koje je on htio da ustanovi u svojoj filozofiji istorije u domenu
pojav" u istorijskom procesu i njihovom unutranjem ili skrivenom znae
nju". Pojavna forma istorije jeste sukcesija razliitih vrsta drutava arhivira-
nih u istorijskom zapisu u njegovom neanaliziranom obliku. Forme drutva
mijenjaju se na isti nain na koji se mijenjaju oblici vrijednosti, no njihovo
znaenje i znaaj ovih promjena ostaju konstantni kao to je to i gruavina"
rada koja svim robama daruje njihovu istinsku ili sutinsku vrijednost. Ovo
znai da su form e drutva koje tvori istorijski proces, po obliku vrijednosti,
MARKS 285

isto to i naini proizvodnje koji odreuju te forme drutva prema vredno-

snoj sadrim roba. Forme istorijske egzistencije date su u nadgradnji a sadr-
ina istorijske egzistencije data je u osnovi (naini proizvodnje). A formi
istorijske egzistencije, to jest fundamentalnih formi drutava, ima onoliko
koliko ima i oblika vrijednosti.
Postoje etiri osnovna oblika vrijednosti u drutvu. To su: elementarni,
totalni, opti i novani. Forme drutva su primitivne, komunistike, ropske,
feudalne i kapitalistike. A pitanje koje s tim u vezi treba postaviti glasi: da
li su forme drutva i naini prijelaska od jednog oblika drutva do drugog
analogni formama vrijednosti i nainima prijelaska od jedne forme do druge
(ponuene u Kapitalu kao rjeenje ,,enigme fetiizma zlata)? Ukoliko zaista
jesu analogne, otkrili smo i mogunost pravog razumijevanja Marksove teo
rije istorije i, u isto vrijeme, ustanovili koncepcijski kontinuitet izmeu nje
govih ranijih i kasnijih radova.
Da budem odreeniji: za Marksa (u Kapitalu) oblici vrijednosti potiu
iz primitivnog, prvobitnog, ili metaforikog izraza ekvivalentnosti i to na ta
kav nain da omoguuju objanjenje fetiizma zlata koji karakterie napred
ne sisteme razmjene. Meutim, istinska vrijednost sadrine svih roba ostaje
sutinski ista: to je rad utroen u prizvodnji rob. To je tako i sa istorijom
drutava. Njihove forme se mijenjaju, ali sadrinu ine naini proizvodnje
kojima ovjek dovodi sebe u vezu sa prirodom. Komponente ovih sistema
mogu se promijeniti i na taj nain diktiraju promjene u drutvenim kreacija
ma ostvarenim na njihovoj osnovi. Ali pravo znaenje ovih promjena ne mo
e se pronai razmiljanjem o pojavnim formama drutva koje se izuava;
ono lei u skrivenim promjenama koje se zbivaju u nainima proizvodnje.
Poto je analizirao elementarni oblik vrijednosti i otkrio njenu sutinsku
metaforiku prirodu, Marks je nastavio da tumai prirodu ostala tri oblika
vrijednosti, dolazei na kraju do fetiizma zlata u isto tropolokim termini
ma. Totalni, ili uveani, oblik vrijednosti nije nita drugo do konceptualiza-
cija vrijednosti rob u tonalitetu metonimije. Ovdje su odnosi izmeu rob
zamiljeni na osnovu poimanja njihovog mjesta u nizu koji se beskrajno uve
ava, tako da su robe povezane sa svim ostalim robama kao niz: = B,
= C, = D, ,,D = E . .. n, s tim to je vrijednost bilo koje date robe kon
cipirana kao ekvivalent specifine koliine bilo koje druge robe u sistemu
razmjene. Ali ovo konstatovanje postojanja rob u nizu koji se uveava su-
gerie, samom svojom opsenou, mogunost postojanja vrijednosti koju
sve one zajedniki dijele. Ukratko, mogunost opteg oblika vrijednosti po
stoji upravo zbog injenice da robe mogu biti rasporeene na takav nain da
postaju dijelovi totalnog sistema koji ine isto spoljanje veze. Tako, sineg-
doha, metonimijski omoguuje da niz rob moe imati samo atribute dijelo
va u cjelini. Prema Marksovom miljenju, ova vrijednost cjelokupnog skupa
nije nita drugo do ,,gruavina rada utroenog u proizvodnji pojedinanog
komada robe. Ali, zbog sklonosti ljudi upletenih u specifine sisteme raz
mjene da zamrae od samih sebe istinsku sadrinu vrijednosti koju osjeaju
da postoji u svim robama, zajednika vrijednost u itavom skupu rob sineg-
286 METAISTORIJA

dohiki je stopljena sa koliinom u zlatu kojim robe mogu zapovijedati u si

stemu razmjene. I ovo apsurdno" pripisivanje moi zlatu da predstavlja vri
jednost svih roba u bilo kom sistemu razmjene objanjava fetiizam zlata"
koji karakterie napredne sisteme razmjene.
Na taj nain, tok ili razvoj oblika vrijednosti, kreui se od prvobitne
(metaforike) karakterizacije vrijednosti robe, kroz njene ekvivalentnosti
prema nekoj drugoj robi do (ironijske) karakterizacije vrijednosti robe izra
ene u koliini zlata (ili novca) koji ona unosi u sistem razmjene, nastavlja
se primenom dvije tropoloke strategije redukcije i integracije koje se mo
gu oekivati: metonimije na jednoj, i sinegdohe na drugoj strani. Posljednji
oblik vrijednosti koji Marks analizira u ovom dijelu Kapitala, novani, ima
ironijski klarakter sve dok je, po njegovom tumaenju tog oblika, neophod
ni rad utroen u proizvodnji skriven od pogleda zbog pripisivanja vrijedno
sti osmiljene kao novani (ili zlatni) ekvivalent. I tu takoe govorimo o
ironijskom karakteru budui da karakterizacija vrijednosti robe kao nova
nog ekvivalenta sadri istovremeno i istinu i greku. Istina je izraena u
impulsu da se sve robe sagledaju kao univerzalni standard procjene, a gre
ka se sastoji u identifikaciji tog standarda kao novanog ekvivalenta koji
roba moe iziskivati u odreenom sistemu razmjene. Fetiistika priroda
identifikacije vrijednosti svih rob sa njihovim zlatnim ekvivalentom ujed
no pretpostavlja stanje lakovjernosti veine naprednih sistema razmjene ali
i preduslov za oslobaanje svijesti da spozna sutinsku osnovu pripisivanja
vrijednosti bilo kojoj robi, odnosno osnovu teorije vrijednosti koja je
Marksu posluila kao polazite za analizu i snage i slabosti sistema razm je
ne poznatog kao kapitalizam.
Druga polovina prvog poglavlja Kapitala, potom, postaje paradigma
ironijske primjene i predstavlja izlaganje potpuno fiktivne prirode svih kon
cepcija vrijednosti rob koje ne poinju od poimanja istinitosti Marksove te
orije vrijednosti. Ili, krae, ta teorija stoji umjesto polazita odakle sve po
grene koncepcije vrijednosti mogu biti prevaziene.
Treba, meutim, naglasiti da Marks nije insistirao na tome da su razlii
ti oblici vrijednosti koji omoguuju tropoloke redukcije u potpunosti pogre
ni. Svaka sadri bitan uvid u optu prirodu vrijednosti. Ovi uvidi proistiu
iz legitimne tenje za otkrivanjem istinske prirode vrijednosti koju robe ima
ju u bilo kom sistemu razmjene. No, istinska osnova svih vrijednosti zama
gljena je i ostaje skrivena percepciji pri bilo kakvoj analizi koja poinje od
razmatranja oblika umjesto sadrine. Na taj nain, istorija miljenja o oblici
ma vrijednosti pokazuje stalni pad svijesti u ambis sopstvenih sposobnosti
za samozavaravanje i otuenje. Najnia taka tog pada je situacija u kojoj
ljudi sami sebi poriu vrijednost sopstvenog rada, koja je inae skrivena kao
istinska sadrina vrijednosti svih roba kako bi bezvrijedni metal - zlato,
snabdio vrlinama njihove jedinstvene moi da stvaraju smu vrijednost.
Meutim, ta je prava priroda veze izmeu teorije vrijednosti na ijoj je
osnovi Marks kritikovao sve ostale koncepcije vrijednosti rob, ukljuujui i
one lane ili iluzorne teorije o oblicima vrijednosti koje je analizirao? ini se
MARKS 287

da je u pitanju metonimijska veza, veza koja je neizbjeno reduktivna. Marks

je naime insistirao na tome da se pojave robne razmjene mogu podijeliti na
dva poretka postojanja: na njihov oblik, s jedne strane, i na njihovu istinsku
sadrinu, s druge; ili, krae, na fenomenske i noumenalne poretke postojanja.
Kad je jednom priznato ovo razlikovanje, nuno je prouiti izvorite na kome
se ta dva poretka u praksi povezuju. Zbog ega je istinska sadrina vrijednosti
svih rob potisnuta u svijesti radi analize raznih fenomenskih oblika koju je
Marks preduzeo? Ovaj problem je ujedno psiholoki, socioloki i istorijski;
zato se, kako bismo razumjeli Marksovo rjeenje, prvo moramo okrenuti ana
lizi njegove teorije svijesti, sjedne strane, i njegovoj filozofiji istorije, s druge.

G ram atika istorijskog p o sto ja n ja

Marks je izloio iroke poteze svoje teorije istorije u kasnim 1840-im go
dinama, dok je pokuavao da se pomiri sa idejama glavnih kola drutvene
misli preanje generacije - njemakog idealizma, francuskog socijalizma i
engleske politike ekonomije. Osnova njegovog stava - pozicija sa koje e on
i Engels potom zakljuiti da ju je nauno potvrdio Darvin - bilo je uvjerenje
da je ovjekova svijest samo neto djelotvornija a ne kvalitativno drugaija,
kao sposobnost ureenja odnosa izmeu ljudske ivotinje i njenog okruenja
kad je rije o zadovoljenju primarnih (fizikih) i sekundarnih (emotivnih) po
treba. On je slijedio Fojerbaha unosei u smo sredite svoje misli injenicu
da - dok priroda moe postojati bez svijesti, svijest ne moe da postoji bez
prirode. Tako je, u radu Njemaka ideologija, Marks napisao: ... moramo po
eti tako to emo istai prvu pretpostavku cjelokupnog ljudskog postojanja, a
time i cjelokupne istorije, a to je da ljudi moraju biti u poziciji da ive kako bi
uopte uli u istoriju. Meutim, ivot prije svega ukljuuje pie i jelo, stano
vanje, odjeu i mnoge druge stvari (Bottomore izd., 62). Polazei od tog po
stulata, on nastavlja konstatacijom da prvi istorijski in nije duhovni nego i
sto ivotinjski: stvaranje samog materijalnog ivota. To je dozvolilo Marksu
da kritikuje svaki prethodni pokuaj otkrivanja ,,sutinske razlike izmeu op-
te ivotinjske i specifino ljudske prirode. Ljudi se mogu razlikovati od i
votinja svijeu, religijom, ili bilo ime drugim. Od ivotinja poinju da se
razlikuju im ponu da proizvode svoja sredstva za preivljavanje" (53). Pri
roda ove proizvodnje, kako Marks ukazuje, odreena" je fizikom konstituci
jom ljudi. Stvarajui svoja sredstva za opstanak, ljudi indirektno proizvode
svoj pravi materijalni ivot". Tako zamiljena, ljudska svijest odnosi se samo
na neobina sredstva koja ovjek ima na raspolaganju kao dio svoje prirodne
darovitosti da istrauje svoju okolinu i da ivi od nje. Kasnije, u Kapitalu
(1867), Marks opirnije pise o ovoj ideji:
Rad je pre svega proces u kome uestvuju ovek i priroda, proces u ko
me ovek svojom sopstvenom aktivnou omoguuje, regulie i nadzire svoju
razmenu materija s prirodom. Prema prirodnoj materiji on sm istupa kao pri
rodna sila. On pokree prirodne snage svog tela, ruke i noge, glavu i aku, da
bi prirodnu materiju prilagodio sebi u obliku upotrebljivom za njegov ivot.
 288 METAISTORIJA

Time to ovim kretanjem deluje na prirodu koja je njegovo spoljno okruenje i

menja je, on ujedno menja i svoju sopstvenu prirodu. On razvija snage koje su
u njoj skrivene i potinjava njihovu igru svojoj vlasti. Nije re ovde o prvim
ivotinjskim instinktivnim oblicima rada. Ono stanje kad se ljudski rad jo ni
je bio otresao prvog nagonskog oblika gubi se u maglama prastarih vremena i
ne moe se porediti sa stanjem u kome radnik istupa na robnom tritu kao
prodava sopstvene radne snage. [Bottomore izd., 88 (192); kurziv dodat.]
U dinaminoj snazi ljudskog pregalatva, prema tome, potencijalno je
prisutna specifino ljudska priroda. S tim u vezi Marks pie:
^ Mi pretpostavljamo rad u obliku kakav je svojstven samo oveku. Pauk
vri operacije sline tkaevim, a gradnjom svojih votanih komora pela posti-
uje ponekog ljudskog graditelja. Ali ono to unapred odvaja i najgoreg gradi
telja od najbolje pele jeste daje on svoju komoru izgradio u glavi pre nego
to e je izgraditi u vosku. Na zavretku procesa rada izlazi rezultat kakav je
na poetku procesa ve postojao u radnikovoj zamisli, dakle idealno. Ne posti
e on samo promenu oblika prirodnih stvari; on u njima ujedno ostvaruje i
svoju svrhu koja mu je poznata, koja poput zakona odreuje put i nain njego
va raenja, i kojoj mora da potini svoju volju. A ovo potinjavanje nije usa
mljen in. Pored naprezanja organa koji rade, trai se za sve vreme trajanja ra
da i svrsishodna volja, koja se oituje kao panja, i to tim vie to radnika ma
nje bude privlaila sadrina samoga rada i nain njegovog izvoenja, dakle to
manje on bude uivao u radu kao u igri svojih sopstvenih telesnih i duhovnih
sila. [88-89 (192-93).] '
A zatim slijedi, kao to je Marks ve opazio u Njemakoj ideologiji, da
...nain na koji ljudi proizvode sredstva za opstanak zavisi na prvom mjestu od
prirode postojeih sredstava koje oni nanovo treba da stvore. Ovaj nain proiz
vodnje ne bi jednostavno trebalo sagledati kao reprodukciju fizike egzistencije
individua. To je prije svega definitivna forma aktivnosti tih individua, definitivni
nain ivota. S obzirom na to da individue ive svoj ivot, to onda znai da one
postoje. A ta one jesu, dakle, podudara se sa njihovom proizvodnjom, sa onim
to one stvaraju i sa onim kako to stvaraju. ta individue, onda, jesu, zavisi od
materijalnih uslova njihove proizvodnje [Bottomore izd., 53-54],
Ovo svoenje pojmova dopustilo je Marksu da doe do tri pretpostavke
vezane za ljudsku svijest (ili tri ,,momenta, kako ih je on zvao ironijski se
osvrui na praksu njemakih filozofa svog vremena). To su: prvo, impuls
da se zadovolji potreba (primarna i sekundama); drugo, sposobnost da se
ljudi mnoe i tako ouvaju ivot svoje vrste, odakle inae proistie prva dru
tvena grupa, porodica; i, konano, konstituisanje nacin proizvodnje radi
ouvanja ljudskog ivota u razliitim okruenjima. Na taj nain, zakljuuje
on, da bismo uopte zamislili postojanje ljudske svijesti, prvo moramo shva
titi prirodnu povezanost ljudske ivotinje sa njenim okruenjem, a zatim i
drutvenu povezanost koja znai da ljudi ulaze u zdruenu aktivnost sa dru
gim ljudima, u porodici i izmeu porodica. Ovaj postulat dozvolio je Marksu
da u svoju teoriju istorije ukljui svoju materijalistiku metafiziku, s jedne
strane i svoju dijalektiku teoriju drutvenog razvoja, s druge.
MARKS 289

Marks je tragao za tesnom povezanou koja postoji u ljudskoj svijesti

u svakom drutvu kad je rije o materijalnom svijetu i nainima proizvodnje.
U tom smislu on kae:
Iz ovoga proistie daje odreeni nain proizvodnje, ili industrijska faza,
uvijek povezan sa odreenim nainom saradnje, ili drutvenom fazom, i taj na
in saradnje, kao takav, predstavlja proizvodnu snagu". Iz toga slijedi da ma
sa proizvodnih snaga dostupnih ovjeku odreuje stanje drutva i da se istori-
ja ovjeanstva" mora uvijek prouavati i shvatati u odnosu na istoriju indu
strije i razmjene [62],
Marks je ukazao na to da momente" za koje je analitiki pokazao da
tvore podlogu svake koncepcije specifine ljudske svijesti treba smatrati sa
mo logikim prethodnicima te svijesti koji nisu egzistencijalno razliiti od
nje; oni su ivjeli istovremeno sa svijeu jo od praskozorja istorije i od
prvih ljudi", i jo uvijek se nameu u istoriji dananjice" (ibid..).
I pored toga, nastavlja on, ljudska svijest nije prvobitna, ista svi
jest". U svojim poecima duh je bio pritisnut teretom materije". Isprva,
svijest je samo svjesnost o neposredno opipljivom okruenju i o ogranie
noj povezanosti sa ostalim ljudima i stvarima van pojedinca koji postaje
svjestan svog postojanja. U isto vrijeme, u pitanju je svijest o prirodi to se
prva ukazuje ljudima kao sasvim nepoznata, svemona i nezajaljiva sila, sa
kojom je povezanost ljudi dobila isto ivotinjski karakter i koja ih je u toli
koj mjeri prestravila da ih je, u njihovom strahopotovanju, potpuno ophrva-
la i bacila na koljena, poput zvjeri; u pitanju je isto ivotinjska svijest o pri
rodi (prirodnoj religiji)" (70-71).
Kao to elementarni (ili sluajni) oblik vrijednosti sadri cjelokupnu
misteriju oblika vrijednosti" u optem smislu, tako i elementarni oblik dru
tva i njegov pratei oblik svijesti sadre misteriju oblika drutva u optem
smislu. I u Komunistikom manifestu Marks dodue govori o tri glavne for
me drutvene organizacije (ropskoj, feudalnoj i kapitalistikoj); i samo se u
fusnoti koju je dodao Engels aludira na etvrtu formu, primitivni komuni
zam. Ali, ve u Njemakoj ideologiji Marks karakterie modus svijesti ove
primitivne forme drutvene organizacije kao metaforiki. Zato on kae:
Ovdje se, kao i na svakom drugom mjestu, identitet prirode i ovjeka po
javljuje na takav nain da njihov uzajamno ogranieni odnos odreuje ovje
kovu ogranienu povezanost sa prirodom, samo zato stoje priroda jedva isto
rijski izmijenjena; i, s druge strane, ovjekova svijest o neophodnosti povezi
vanja sa pojedincima oko sebe jeste poetak svijesti da on uopte ivi u dru
tvu. Ovaj poetak nije nita manje ivotinjski nego sm drutveni ivot u
ovom stadijumu. Rije je o pukoj svijesti opora, i do te take ovjek se od
ovaca razlikuje samo injenicom da kod njega svijest preuzima mjesto instink
ta ili daje njegov instinkt u potpunosti svjestan [71],
Marks je na taj nain kao poetno stanje u svakom uoljivom istorij-
skom razvoju, prvobitni stadijum ljudskog razvoja teorijski zamislio kao sta-
dijum u kome ljudi ive u stanju svijesti koje je striktno metaforiko po
 290
METAISTORIJA

svom modalitetu. Ljudi postoje u simultanom uoavanju svojih slinosti i

svojih razlika u odnosu na prirodu. I svijest ovjeanstva u ovom stadiju-
mu podsjea na ivotinjsku" svijest, ,,oviju odnosno svijest ,,stada, ko
ja slui da konsoliduje ljudsko postojanje u prvom obliku drutva koje je
plemensko, i u kome se vrsta primitivnog komunizma mora pretpostaviti,
sa M arksovog stanovita, kao dominantna forma ekonomske organizacije'
U tom stadijumu ljudi parazitski ive od prirode, kao lovci i sakupljai pio-
dova, drugim rijeima, uestvuju u obliku proizvodnje i potronje koji je
sutinski isti kao i kod drugih ivotinja sa slinim instinktima i fizikim
sposobnostima.
No, Marks je bio sklon da vjeruje kako jedan inilac u ljudskom ivotu
funkcionie da bi izmjenio ovaj metaforiki modalitet odnosa izmeu ljud
ske svijesti i prirode, i izmeu samih ljudi. To je ekonomski inilac, inilac
koji prvobitno nije predstavljao nita drugo do funkciju seksualne diferenci
jacije, taj inilac je, naime, dioba rada. Dioba rada, djelujui mehanicistiki
preko oblika drutvenog odnosa, mijenja nain na koji se ljudi povezuju sa
prirodom i, samim tim, sa drugim ljudima. Tako Marks pie:
Ova ovija ili plemenska svijest doivljava svoj dalji razvoj i irenje kroz
poveanu produktivnost, uveanje potreb, i, to je krajnje bitno za oba ta fe
nomena, kroz poveanje populacije. Ovo dovodi do razvoja diobe rada, to u
stvari nije nita drugo do dioba rada u seksualnom inu, poslije ega se ona
razvija spontano ili prirodno" zbog prirodne predispozicije (npr., fizike sna
ge), potreb, sluajnosti, itd., itd. [7273; kurziv dodat].
Ukratko, dioba ovjeanstva je nastala zbog isto fizikih inilaca, pol-
nih razlik, s jedne strane, i snage s druge. Ovakve diobe u okviru vrst raz
grauju prvobitnu identifikaciju ovjeka sa prirodom i sopstvenom vrstom,
to je dovelo do stvaranja prvobitne plemenske zajednice. Ova prvobitna di
oba vrst na osnovu fizikih, odnosno genetski obezbijeenih atributa zatim
otvara put, kako kae Marks, drugom i daleko fundamentalnijem rascepu u
okviru vrste, onom izraenom u razlici izmeu materijalnog i umnog rada".
Dioba rada postaje zaista takva" samo kad se ovakvo razlikovanje po
ja si u drutvu. Od tog trenutka svijest doista moe laskati sebi da je neto
vie od tek puke svijesti o postojeoj praksi, da doista neto osmiljava a da
pri tom to nije nita stvarno-, od tada pa nadalje svijest je u poziciji da se
emancipuje i izoluje od itavog svijeta i produi ka formiranju iste teorije
teologije, filozofije, etike, itd." (Feuer izd., 252-53). Drugim rijeima, kao
posljedica diobe rada usljed djelovanja isto mehanistikih inilaca pri ras
podjeli fizikih atributa i moi, ovjeanstvo je krenulo putem otuenja, otu
enja od sopstvenih kreativnih moi, podstaknutog pripisivanjem tih moi
imaginarnim duhovima" nadahnutim istom teorijom, teologijom filozofi
jom, etikom, itd."
Ljudi od tada poinju da postoje uz zajednike granice kao razdvojena
bica, kao lanovi razliitih klasa, i tako kao da unaprijed iskljuuju vjeru u
mogunost krajnjeg izmirenja dijelov sa cjelinom - to u stvarnosti ini za
sebnu vrstu. Tako Marks kae da j e
MARKS 291

...krajnje irelevantno ta svijest poinje da ini sama od sebe [kao individual

na svijest]: iz itavog tog blata mi samo stiemo uvjerenje da ova tri momenta
sile - proizvodnja, stanje drutva i stanje svijesti, mogu i moraju doi u meu
sobni sukob poto dioba rada podrazumijeva mogunost - u stvari injenicu -
da se intelektualna i materijalna aktivnost - uivanje i rad, proizvodnja i potro
nja -prenose na razliite individue i da jedina mogunost da se oni ne suko
be lei u odricanju od diobe rada [253; kurziv dodat].
Sa diobom rada, onda, nestao je metaforiki odnos izmeu ovjeka i o
vjeka, s jedne strane, i izmeu ovjeka i prirode, s druge; umjesto njega na
staje metonimijski odnos i, mjesto da postoje paralelno u modalitetu identite
ta, to je sluaj u primitivnom drutvu, ljudi poinju da postoje u modalitetu
dodirnih odnosa, ili, kao to Marks kae:
Sa diobom rada... i podjelom drutva u porodice suprotstavljene jedna
drugoj, istovremeno je nastala mogunost raspodjele rada i proizvoda rada ko
ja je uistinu neravnomjerna (i kvantitativno i kvalitativno), to podrazumijeva
raspodjelu svojine koja tako postaje nukleus i prvi oblik koji svoje mjesto na
lazi u porodici u kojoj su ena i djeca robovi supruga [ibid.\.
To znai, prema Marksovom miljenju, da je drutveni izraz ovog sta
nja podjele u okviru vrste isto ropstvo.
Ovo latentno ropstvo u porodici, iako jo uvijek sirovo, predstavlja prvo
bitnu svojinu, no ak i u toj ranoj fazi ono savreno odgovara definiciji moder
nih ekonomista koji je nazivaju mo kontrolisanja radne snage drugih". Dio
ba rada i privatna svojina su, tavie, identini izrazi: u prvom je afirmisana
ista stvar kad je rije o aktivnosti, dok u drugom to uinjeno povodom ostvare
nja te aktivnosti [253-54],
Na taj nain, prvobitna zajednica, izraena u drutvenom modalitetu
primitivnog komunizma, utire put stanju podjele. Ono to je prije bilo sjedi
njeno u svijesti i praksi, sad je podijeljeno; ovjeanstvo, pre toga ujedinjeno
protiv prirode, sad je podijeljeno u dvije vrste proizvoaa i stoga u dvije vr
ste potroaa, a kao rezultat, i u dvije vrste ovjenosti, u dvije klase. Time
zapoinje istorija ljudskog drutva, koje u svojim raznorodnim fazama po
stoji u modalitetu suprotstavljanja dijela prema dijelu, u modalitetu sukoba,
u borbi i eksploataciji ovjeka od strane ovjeka. Ljudi sad postoje kroz od
nose gospodara i roba, kako u svijesti tako i u zbilji, postoje u stanju u kome
razlike izmeu raznih segmenata ovjeanstva postaju osnovnije i bitnije od
slinosti na koje inae njihovi zajedniki atributi vrste upuuju.
Ali ova transformacija svijesti i nacin drutvenog odnosa ne sagledava
se kao dijalektika transformacija sme svijesti. Pomak sa primitivnog ple
menskog stadija ka praiskonskom ropskom stadiju drutvene organizacije
izazvan je isto materijalnim iniocima - genetskim iniocem (polnom dife
rencijacijom) i funkcionalnom diferencijacijom (diobom rada). A dioba ra
da, uzrok drutvene diferencijacije meu ljudima, koristi se kao osnov
oplemenjivanja" svijesti samog ovjeka i uzdizanja" ovjeka u sopstvenoj
svijesti iznad prirode.
 292
METAISTORIJA

Poslije diobe u funkciji seksualnog ina dolazi do diobe rada u primi

tivnom drutvu izmeu onih koji se bave manualnim radom i onih iji je rad
uglavnom umne prirode, izmeu radnika i svetenika. Od tog trenutka, kae
Marks, svijest doista moe laskati sebi d a je neto vie od tek puke svijesti
o postojeoj praksi... od tada je svijest u poziciji da se emancipuje i izoluje
samu sebe od itavog svijeta" (252-53), jer moe skrenuti panju na samu
sebe, preuvjeliati svoje imaginarne moi u njihovim karakteristino ljud
skim, odnosno mentalnim aspektima, i smatrati te tendencije stvarnim, pa
ak i oboavati njihove simbolike slike. Ali, zahvaljujui upravo tom pro
cesu hipostaziranja, misao se priprema za otkrivanje i reintegraciju onoga
to od ovjeka ini potencijalno ujedinjavajuu vrstu. Misao je spremna za
sinegdohiko sjedinjenje fragmenata ovjeanstva kao elemenata cjeline ko
ja je vea od skupa njenih dijelova. Tako su roene ista" teologija, filozo
fija i teorija u kojima se ovjek ogleda i zbog kojih se jo od praskozorja ci
vilizacije ponosi samim sobom, tragajui za definicijom svojih sopstvenih
ljudskih ciljeva i svrsishodnosti u ivotu.

Sintaksa istorijskog procesa

Moe se rei da je, jo od Njemake ideologije, Marks predoio svoju
gramatiku i sintaksu teorije istorije koja e mu sluiti do kraja njegovih dana
kao mislioca. Od te take on sve istorijske pojave dijeli u kategorije osnove i
nadgradnje suprastrukture. Osnova se sastoji od (1) sredstava za proizvod
nju (koja Marks definie kao [a] prirodne resurse na raspolaganju odreenoj
ljudskoj grupaciji u odreeno vrijeme i na odreenom mjestu, [b] radne sna
ge ili populacije potencijalno sposobne za obavljanje proizvodnog rad, i [c]
raspoloive tehnoloke sposobnosti), i (2) od naina proizvodnje to jest,
pravih odnosa iskoriene ljudske snage shodno datim sredstvima u odree
no vrijeme i na odreenom mjestu. Nadgradnju ine izvorne klasne podjele
u borbi za kontrolu nad sredstvima za proizvodnju u stanju materijalne osku
dice, zatim nad institucijama, zakonima, formama dravne organizacije, i ta
ko dalje, a to dioba rada zahtijeva. Nadgradnji takoe pripada cjelokupan
korpus obiaja, pravila ponaanja i narodnih tradicija koji daje autoritet dru
tvenim formama, sjedne strane, i oblastima visoke kulture - religiji, nauci,
filozofiji, umjetnosti, i slino, koje omoguuju racionalizaciju vladajue dru
tvene strukture, s druge. Podaci o istoriji u obliku pojedinanih injenica
manjeg znaaja ili dokumentaristikih svjedoenja o izvjesnim vrstama zbi
vanja i leksikim elemenatima u istorijskom izvjetaju, prema Marksovom
miljenju su se podrazumijevali zbog njihove podobnosti da se ukljue u obe
kategorije istorijski znaajnih dogaanja u skladu sa pojmovima osnove i
nadgradnje.
Jednom izvedena, ova gramatika klasifikacija istorijskih pojava omo
guuje primjenu sintaksikih principa to je potrebno za objanjenje pro
mjena u podrujima ljudske prakse koje ove kategorije koncepcijski predsta
vljaju. Ovi principi nisu nita drugo do zakoni mehanicistike uzronosti ko
ji upravljaju odnosima izmeu osnove i nadgradnje podignute na njoj. Cen
MARKS 293

tralni sintaksiki princip u Marksovom sistemu istorijske analize na osnovu

koga se dolazi do znaenja" ili znaaja" cjelokupnog istorijskog procesa,
jednostavno ukazuje na to da, iako promjene u osnovi odreuju promjene u
strukturi, obrnuti proces nije mogu. Promjene u drutvenim i kulturnim di
menzijama istorijskog postojanja, naime, ne izazivaju promjene u samoj
osnovi.
Treba rei da ljudska ingenioznost ili akcija mogu izazvati promjene u
sredstvima za proizvodnju. Ratovi iscrpljuju radnu snagu, kao to to ine
glad i kuga; izumi mijenjaju prirodu tenholokih sposobnosti; prirodni resur
si postaju iscrpljeni njihovim korienjem, i tako dalje. Meutim, promjene
u sredstvima za proizvodnju nisu u funkciji modifikacija u drutvenom po
retku ili u zvanino prihvaenim kulturnim obrascima (filozofije, religije,
umjetnosti, itd.) odreenog drutva. Odnos izmeu osnove i nadgradnje, da
kle, nije samo jednosmjeran nego i striktno mehanicistiki. Ne postoji nita
dijalektiki vezano za ovaj odnos.
Fundamentalne forme nadgradnje, meutim, pokazuju iste kategorij-
ske karakteristike kao i oblici vrijednosti u Marksovoj analizi rob u K api
talu. Njih ima etiri i one su podudarno tropoloke u njegovoj karakteriza-
ciji i nasljeuju jedna drugu na nain na koji to ine i oblici vrijednosti pri
kazani u Kapitalu. Ove etiri forme drutva (primitivno komunistiko, rop
sko, feudalno i kapitalistiko) na taj nain ine osnovne kategorije u koji
ma pojave u istoriji razmatrane kao dijahroniki proces treba da budu gru-
pisane. A njihova sukcesija formira inove drame predstavljenog znaaj
nog istorijskog dogaaja za koji Marks tvrdi da omoguuje temelje struktu
re zapleta (u kome se moe otkriti znaenje cjelokupnog procesa) u njego
vim istorijskim radovima.
Ovdje treba naglasiti da Marks nije razmatrao kako spoljni svijet utvr
uje specifinu sadrinu individualnih mentalnih proces. Kao i slino mate
rijalistiki orijentisani Hobs prije njega, Marks se slagao sa postavkom da
individualna mata moe iznjedriti beskonaan broj moguih slika o svijetu
koji ne mora uopte imati veze sa stvarnim spoljnim svijetom nego mu je sa
mo cilj da izrazi unutranje tenje ljudskog srca. Ali on takve kreacije indi
vidualnih matarija nije smatrao znaajnim drutvenim silama, osim u mjeri
u kojoj se one prilagoavaju nainima proizvodnje i njihovim drutvenim
ishodima.
Jo bitnije, promjene u javno verifikovanim formama ljudske svijesti
slijede jedino promjene u osnovici svake forme ljudskog drutva, to jest u
nainima proizvodnje. One uzrokuju promjene u zavisnoj drutvenoj i kul
turnoj nadgradnji. Kada neophodnost promjena u drutvenom poretku posta
ne oigledna, individualne kreacije iste" svijesti postaju mogui kandidati
za pristup javnoj, grupnoj svijesti ovlaenoj da ih verifikuje. To je bila
osnova Marksovog fimdamentalnog zakona istorijske promjene u svim nje
nim dimenzijama, koji je on izloio u predgovoru svom Prilogu kritici poli
tike ekonomije (1859), priblino u vrijeme sredine njegove rane filozofske
aktivnosti izmeu 1840-ih i njegove smrti 1883. godine.
 294
METAISTORIJA

U drutvenoj proizvodnji koju ljudi nastavljaju, oni stupaju u nune od

nose koji su apsolutno neophodni i neovisni o njihovoj volji; ovi odnosi proiz-
sn-uT c 5 ? araJ a+/ n T i , ['dZ> razvitka njihovih materijalnih proizvodnih
dm lva _ / . prt)lzvodn'ie sainjava ekonomsku strukturu
drutva prave temelje, na kojima se izdiu zakonske i politike superstruktu
re, i sa kojima izriite forme drutvene svijesti savreno korespondiraju. Nai-
? ate? a k g 1VOta determiniSu generalni karakter drutvenih
veJ nn I 10!'1 P1r0C,esa lV0ta- SviJ'est 'iudi ne odreuje njihovo bie
ec, naprotiv, njihovo drutveno bice odreuje njihovu svijest. Na izvjesnom
stupnju svoga razvitka dolaze materijalne proizvodne snage drutva u protiv-
rjecnost s postojeim odnosima proizvodnje, ili, to je samo pravni izraz za to
dnosima vlasnistva u ijem su se okviru dotle kretale. Iz oblika razvijanja
!l |Snaga t! Se. odnosi PretvaraJ'u u njihove konice. Tada nastupa
epoha socijalne revolucije. S promjenom ekonomske osnove vri se sporije ili
brze prevrat itave ogromne nadgradnje. Pri posmatranju ovih prevrata mora
se uvijek razlikovati materijalni prevrat u ekonomskim uslovima proizvodnje
koji se dade konstatirati s tanou prirodnih nauka, od pravnih, politikih re-
lgioznih umjetnikih ili filozofskih, ukratko, od ideolokih oblika u kojima
judi postaju svjesni tog sukoba i borbom ga rjeavaju. Kao god to nekog po
jedinca ne ocjenjujemo staje po onome ta on o sebi misli da jeste, tako ni o
ovakvoj prevratnoj epohi ne moemo stvarati sud iz njene svijesti, ve napro-
lv moramo tu svijest da objanjavamo iz protivrjenosti materijalnog ivota
^ t mfU drutvenim Proizvodnim snagama i odnosima pro-
zvodnje. Nikada neka drutvena formacija ne propada prije no to budu razvi
jene sve proizvodne snage za koje je ona dovoljno prostrana, i nikad novi vii
odnosi proizvodnje ne nastupaju prije no to se materijalni uvjeti njihove egzi
stencije nisu vec rodili u krilu samog starog drutva. [51-52; kurziv dodat].*

m0e vidjet! iz OVOg pasusa za Marksa znaajna uzrona

P t - 12 OSnOVe nadgradnje direktnim, a ne dijalektikim pu
, v. J1 za? staJanje izmeu sila koje predstavljaju uzrok i nadahnjuju
drutvene transformacije i tih transformacija i kulturnih promjena; to zaosta
janje je, meutim, inertno i prouzrokuje ga nesposobnost ljudske svijesti u
situacijama fundamentalnih transformacija u samoj osnovi, da se odrekne
naina shvatanja realnosti zasnovanih i naslijeenih iz ranijih naina proiz
vodnje. Jedino posto je novi nain proizvodnje utemeljen kao dominantan u
odreenom drutvu, javno odobrene forme svijesti i prakse mogu se ustano
viti u novim zakonima, u novoj formi dravne organizacije, u novoj religiji
novo| umjetnosti, i tome slino.
dnaa n m ^ v SVem!J 0 diJ.alektiko - i tu se ogleda veliina Marksovog
uga njemakom idealizmu - jeste nain prelaska iz jedne form e javno odo
brene svijesti u drugu. Prilagoavanje u ljudskoj svijesti i u nadgradnji tran-
, ; C1Jama;,Zaf Vanm promJenama u osnovi je ste dijalektiki proces koji
potpuno podudara sa vrstama tropoloke promjene koja nastaje kad primi
tivna svijest u generalnom smislu ispadne iz metaforikog odnosa prema
prirodi i ovjeanstvu i upadne u metommijsko sagledavanje ovih odnosa,

Citate iz Prilogu kritici politike ekonomije preveo Milo Sofrenovi. - Prim. prev.
MARKS 295

kreui se od metaforike, preko metonimijske, do sinegdohike svijesti -

to su sve faze kroz koje ovjeanstvo prolazi dijalektikom transformaci
jom nacin na koje se povezuje sa sopstvenim kontekstima (prirodnim i dru
tvenim) u svom kretanju od divlje do napredne civilizovane svijesti.
Ali upravo zato to su ove transformacije svijesti zaete dijalektiki,
principima koji rukovode samom svijeu ne moemo, kako Marks navodi,
suditi o periodu transformacije samo na osnovu svijesti tog perioda o samom
sebi - to su, inae, inili konvencionalni istoriari elei da rekonstruiu
svijest nekog prolog perioda po svojim mjerilima. Svijest jednog doba uvi
jek je ili iznad ili ispod prave percepcije o njemu jer je zamraena naslijee
nim predrasudama o tome ta realnost mora biti u odnosu na pravu drutve
nu realnost datog doba.
Kao teorija o transformaciji svijesti u istoriji, Hegelova Fenomenologi
ja duha imala je veliku vrijednost za Marksa kao model analitikog metoda.
Stanj svijesti (ili javno prihvaene forme svijesti) povezana su dijalektiki
posredstvom afirmacije, negacije i negacije o negaciji, i tome slino; ali ova
stanja svijesti predstavljaju samo pojavne oblike istorijskog bia. Istinska sa
dri na istorijskog bia, ona koja ga ini predmetom podlonim naunoj ana
lizi - to jest, nomolokoj uzronoj analizi - moe se nai u nainima proiz
vodnje, a ne u njegovim pojavnim oblicima kao pukim odrazima.
Ljudi se u svom umu meusobno povezuju sa prirodom i sa ostalim lju
dima dijalektiki; meutim, oni su u stvari povezani sa prirodom, kako insi
stira Marks, u modalitetu mehanicistike uzronosti. Na njihovo poimanje
svijeta utie svijest, ali njihova egzistencija u svijetu odreena je pravim od
nosima koje oni odravaju sa prirodnim i drutvenim svjetovima, a ti pravi
odnosi su, zauzvrat, po prirodi uzroni i deterministiki. To je, inae, znae
nje Marksovog esto citiranog aforizma - ivot nije odreen svijeu, nego
je svijest odreena ivotom" (Njemaka ideologija, Feuer izd., 247).
Promjene koje nastaju u osnovi nisu, prema tome, rezultat dijalektike
interakcije nacin proizvodnje i prirodnog svijeta; naprotiv, promjene u na
inima proizvodnje prouzrokovane su striktno mehanikim zakonima. Iscr
pljivanje zemlje, smanjenje broja stanovnika, pronalazak novih tehnika za
iskoriavanje prirode - sve te promjene u sredstvima proizvodnje rezultat
su promjena koje se objanjavaju prirodnim naunim pojmovima uzronih
veza. Pronalasci novih mehanikih ureaja kao to je parna maina, ime se
menja odnos izmeu tehnoloke sposobnosti i radne snage, osmiljeni su kao
funkcija inteligencije posveene rjeenju praktinih problema i oni ne pred
stavljaju dijalektiki proces ve prije svega nain misli, mehanicizma, za za
dovoljenje specifine potrebe za uveanjem produktivnosti u sferi potronje
ili razmjene.
tavie, transformacija osnove striktno je mehanicistika i dopunska, a
ne dijalektika. Njeno dejstvo na nadgradnju ogleda se u dijalektikoj interak
ciji naslijeenih drutvenih formi i njihovih prateih naina svijesti ali i novih
formi koje nalau transformacije koje se dogaaju u samoj osnovi. Ali ak i to
dejstvo na nadgradnju mehanicistiko je po prirodi, a ne dijalektiko. Naime,
 296 METAISTORIJA

kako Marks ukazuje u svom Prilogu..., forme svijesti koje dobijaju javnu po
drku kao odgovor na promjene za kojima se traga u drutvu posredstvom
promjena u osnovi, predodrijedene su tim promjenama. ,,Stoga, kae on,
...ovjeanstvo postavlja sebi uvijek samo one zadatke koje moe da rijei, jer,
kad blie pogledamo, uvijek emo nai da se sm zadatak raa samo ondje
gdje materijalni uslovi za njegovo rjeenje ve postoje ili se bar nalaze u pro
cesu nastajanja. [52; kurziv dodat].
Ukratko, svi javno znaajni drutveni ,,problemi nisu uopte problemi,
koliko su zagonetke", sve dok se, prema Marksovom miljenju, moe pret
postaviti da se oni uvijek mogu rijeiti ili uiniti dostupnim onima koji po
kuavaju da ih rijee u vremenu i na mjestu na kome iskrsavaju. Ne postoji
nita dijalektiko" u sredstvima to e angaovati ljude u razliitim istorij-
skim situacijama u njihovim naporima da rijeavaju te probleme. Ono to je
ste dijalektiko" je sukcesija formi" drutva i kulture koje svijest konstrui-
e u procesu svojih rjeenja drutvenih problema izazvanih transformacija
ma u osnovi. Marks je koristio dijalektiki" metod za analizu prave sadri-
ne formi drutvene i kulturne egzistencije koje se pojavljuju u istoriji, kao
to je taj metod koristio i za otkrivanje prave sadrine oblik vrijednosti u
prvim poglavljima Kapitala.
Koncepcija diobe rada sluila je kao sistemska ideja Marksove drutve
ne teorije na isti nain na koji je teorija vrijednosti objanjena kroz pojam ra
da koristila kao sistemska ideja njegovih ekonomskih teorija. Upravo je dio
ba rada natjerala ovjeanstvo u to stanje rascjepa i samootuenja koje isto
rijski izvjetaj prikazuje kao ovjekovo oevidno prirodno stanje egzistenci
je. U tom smislu Marks u Njemakoj ideologiji pie: Sa diobom rada...
istovremeno se javlja i zaista (kvantitativno i kvalitativno) nejednaka raspo
djela rada i njegovih proizvoda, dakle svojine, tog nukleusa i prvog oblika,
koji poiva u porodici, u kojoj su ena i djeca robovi supruga." On je produ
io nazivati ropstvom prvu defmisanu svojinu" u skladu sa konvencijama
savremene politike ekonomije, definisane kao mo odbacivanja radne sna
ge ostalih", zakljuivi da su dioba rada i privatna svojina... identini izrazi;
u prvom sluaju se to odnosi na aktivnost, a u drugom na proizvod aktivno
sti" (253-54).
U diobi rada Marks je takoe naao porijeklo rascjepa, suprotstavljeno-
sti u drutvenom ivotu, izmeu privatnih i javnih, i linih i optih interesa.
No, on je ipak priznao da upravo priroda ljudskog ivota stvara to razlikova
nje. Opti interesi postoje prije svega u realnosti kao zajednika nezavi
snost individua meu kojima je rad podijeljen". Ali, im je rad podijeljen,
svaki ovjek dobija karakteristine sfere aktivnosti, koje su mu nametnute i
od kojih on ne moe pobjei. On je lovac, ribar, pastir ili kritiar, i to mora
tako ostati ako ne eli da izgubi osnovna sredstva za ivot" (254). Na taj na
in, ljudi postaju robovi sopstvene kreacije i instrumenti upravo one moi
koja je cjelokupnoj vrsti dala kontrolu nad prirodom. ovjeanstvo postaje
fragmentisano i usitnjeno, a pojedinci nesigurni zbog svoje elje da budu
MARKS 297

potpuni ljudi i zbog nunosti da funkcioniu kao specijalizovani instrumenti

proizvodnje. Ova kristalizacija drutvene aktivnosti u razliite funkcionalne
sfere bila je jedan od glavnih inilaca u istorijskom razvoju sve do danas
(,ibid..). A u sukobu izmeu individualnih ljudskih aspiracija i drutveno
omoguenih uloga, i u drutvu uopte, izmeu individue i optih interesa,
Marks je pronaao pogonsku silu za stvaranje drave. Tako, iako je drava
uvijek zasnovana na pravim vezama koje postoje u svakoj porodici i ple
menskom konglomeratu... a naroito... na klasama, u najveoj mjeri odree
nim kroz diobu rada i razdvajanje ljudi, od kojih jedni dominiraju svima
ostalima" (255), odreena forma drave je u stvari izraz specifinih interesa
specifine klase koja sebe nudi kao definitivni izraz optih interesa ovjean
stva kao cjeline.
Zbog toga, na kraju, svaki iroko prihvaeni opti interes" i domi
nantne i potinjene klase uvijek doivljavaju kao neto spoljno ili strano
ovjeku - strano, ali benigno, u sluaju dominantnih klasa (s obzirom na to
da utemeljuje prirodni" kvalitet njihovih moi i privilegija), strano, ali
kodljivo, u sluaju potinjenih klasa (jer osujeuje njihove pokuaje da u
punoj mjeri shvate svoje individualne i klasne interese). Samo zato to in
dividue tragaju jedino za svojim odreenim interesom, koji se, inae, ne
podudara sa njihovim optim interesom..., ovaj drugi e im se nametnuti
radi odreenog, karakteristinog opteg interesa" {ibid.). S druge strane,
praktini sukob ovih karakteristinih interesa, koji doista stalno djeluju
nasuprot optim i iluzornim interesima zajednice, ini praktinu interven
ciju i kontrolu neophodnim kroz iluzorni opti interes u formi drave"
(ibid.). Na taj nain, drutvena mo, to jest nagomilana produktivna snaga
koja nastaje kroz saradnju razliitih individua onako kako je odrijedena u
okviru diobe rada, javlja se ovim individuama, ija saradnja nije dragovolj
na nego prirodna, ne kao njihova sopstvena ujedinjena snaga, ve kao sna
ga koja postoji van njih samih" (ibid.), kao apstraktna sila koja ih ivi" , a
ne kao ono to ona zaista jeste, njihova sopstvena sila, opredmeena i
okrenuta zajednikim ciljevima.
Ovo opredmeenje stvara onaj teror" koji je ovjek iskusio u svakom
svom ranijem pokuaju da se nae u istoriji. Otkad se drutvena sila percipi
ra kao prirodna sila, o ijem poetku i kraju ljudi nita ne znaju, i koju oni
shodno tome ne mogu kontrolisati, a koja u sutini prolazi kroz karakteristi
ni niz faz i stadij koji ne zavise od volje i akcije ovjeka", ovjek je sklon
da sebe vidi kao rtvu a ne kao gospodara istorije. Otuda potiu i sve one de
terministike teorije istorije koje ovjeka svode na status sluge sil veih od
njega samog, doprinosei tako degradaciji veine ljudi i istovremeno oprav
davajui uspon nekolicine-, na primjer, teoloki determinizam Svetog Augu-
stina, Hegelov metafiziki determinizam, Berkov tradicionalistiki determi
nizam, grubi materijalistiki determinizam britanske politike ekonomije, pa
ak, u principu, i socioloki determinizam Tokvila. To je takoe porijeklo
svih onih naivnih pobuna dobronamjernih filantropa, humanista, estetiara,
romantiara i utopijskih socijalista koji se zalau za slobodu individualne
298 METAISTORDA

volje i sposobnost ovjeka da promijeni svoj svijet mijenjajui senzibilitet

kojim ga i spoznaje.
Nijedna od ovih koncepcija istorijskog procesa, meutim, ne prihvata
se sutinske istine: istovremene sputanosti i prolaznosti i ograniavajue i
oslobaajue snage samog drutvenog poretka. Niko, ukratko, ne razumije
dinamiku drutva i razvojnu matricu cjelokupnog istorijskog procesa. Neko
objanjava ovjekovu slobodu u terminima oskudice koja upravlja njime od
samog poetka, zahtijevajui nepokolebljivu potinjenost interesa individue
interesima grupe; neko drugi samo jadikuje zbog te oskudice i pribjegava
djetinjastom sanjarenju o slobodi koja e se ostvariti jedino kada se, i ako se,
smo drutvo ikad raspadne.

,,Semantika" istorije
Za razliku od toga, Marks je tvrdio da je naao u mehanicistikom od
nosu izmeu osnove i nadgradnje koncepcijski temelj dinamike nauke isto
rije i instrument za predvianje ishoda istorije u prolaznoj drutvenoj fazi.
Dijalektikim materijalizmom", kombinacijom Hegelove logike i fojerba-
hovske pretpostavke da itavo saznanje mora poeti od elementa osjeanja,
Marksova nova nauka" omoguuje nauno obrazloenje postavke da dru
tveni" ivot, poznat u svakoj fazi istorije jo od primitivnih vremena, mora
nestati. Stavie, on u buroaskom drutvu nalazi formu nadgradnje kapitali
stikog naina organizacije sredstava za proizvodnju i time krajnju fazu i
sredstvo unitenja drutvenog ivota. Jer, ako je sva prethodna istorija - isto-
rija klasne borbe, kae se u Komunistikom manifestu, buroaski odnosi
proizvodnje posljednji su antagonistiki oblik drutvenog procesa proizvod
nje... U isto vrijeme, produktivne sile razvoja u materici buroaskog drutva
stvaraju materijalne uslove za prevazilaenje tog antagonizma. Sa ovom dru
tvenom formacijom, dakle, predistorija ljudskog drutva dolazi do svog
kraja" (Prilog, 52-53).
Dinamika ovog procesa transformacije, u kome je prevazieno smo
drutvo, najjasnije je razraena u Manifestu komunistike partije (1848). U
Gramatici motiv, Kenet Berk je analizirao Manifest u dramatskim" termi
nima, ukazujui na obim do koga, u Marksovoj prezentaciji istorije u ovom
radu, element scene" odreuje znaenje aktera, aktivnosti i sredstava" koji
djeluju kao bruto istorijski proces". Po Berkovom miljenju, ovo uzdizanje
scene" nad njenim akterom" otkriva Marksovu sutinski materijalistiku
koncepciju istorije, otkriva ga kao deterministikog filozofa u tradiciji Hob-
sa, i odvaja od izrazito dijalektikih mislilaca kao to je Hegel, za koga ak
ter" i svrha" igraju daleko vee uloge u shvatanju pravog znaaja istorije.
Berkova analiza je tana onoliko koliko to treba da bude, ali ona tako
isto i zamagljuje stepen do koga se u Manifestu, kao i na drugim mjestima,
Marksova misao istovremeno kretala na dva nivoa kroz zahtjev za mehani
cistikim i organicistikim koncepcijama realnosti i korienje dva funda
mentalno razliita lingvistika protokola - metonimijskog i sinegdohikog.
Marks je emplotovao istorijski proces takoe u dva modusa - tragikom i
MARKS 299

kominom istovremeno, ali tako da mu je prvi emplotment inio samo fazu

potonjeg, ime je sebi dao pravo na titulu realiste", iako nastavljajui da
snai svoj san o utopijskom izmirenju ovjeka sa ovjekom izvan drutvene
drave. Uklapanje u veu cjelinu tragikog stanja, koje je preovlaivalo u
istoriji jo od ulaska ovjeka u drutvo kroz diobu rada, sainjavalo je, u
Marksovoj misli, nauno obrazloenje radikalne politike pozicije za koju je
tvrdio da proistie iz njegovog izuavanja istorije.
Kratka analiza teorije istorije predstavljene u prvom dijelu Manifesta
ilustruje ono to sam imao na umu kada sam u prethodnom smislu prikazi
vao Marksovu ideju istorije.
Manifest poinje karakterizacijom specifine prirode strukture svih
prethodnih perioda istorije: istorija svakog dosadanjeg drutva jeste istori-
ja klasnih borbi". Raznorodne klase u svim preanjim drutvima bile su
neprestano suprotstavljene jedna drugoj" i vodile stalnu as skrivenu as
otvorenu, borbu" (7). Ovo neprekidno trvenje, nastavlja Marks, dovodilo je
do povremenih erupcija i bitnih revolucionarnih obnov cjelokupnog dru
tvenog poretka. Meutim nikakav mir nije proiziao ni iz jedne od njih;
svaka je samo podlegla novim klasama, novom ugnjetavanju, novim oblici
ma borbe" (8). Bez obzira na sve, proces je izazvao uproavanje klasnih
antagonizama". Drutvo se sve vie dijelilo u dva tabora, u dvije velike klase
suprotstavljene jedna drugoj: buroaziju i proletarijat (radniku klasu).
Sutinska strukturna veza u istoriji jeste opozicija, suprotstavljenost;
meutim, odnosi izmeu fa za razvojnog procesa su dijalektiki. U tom smi
slu je Marks o sukcesiji klas napisao sljedee:
Iz redova kmetova srednjeg vijeka izali su [hervorspringen\ slobodni
stanovnici prvih gradova. Iz tog varokog stanovnitva razvili su se [entwickel-
ten\ prvi elementi buroazije. [Ibid., kurziv dodat]
Slike razvoja su organicistike a nain na koji se ostvaruju veze je si-
negdohiki. Modalitet odnosa meu razliitim fazam a razvoja osnove, me
utim, karakterie se drugaijim terminima:
Dotadanji feudalni ili esnafski nain rada nije vie zadovoljavao potra
nju koja je rasla sa novim tritima. Na njegovo mjesto dola je [antreten]
manufaktura. Esnafske majstore potisnuo je [verdrngt] industrijski srednji
stale; dioba rada izmeu razliitih zanata nestala je pred diobom rada u sva
koj radionici ponaosob. [Ibid., kurziv dodat]
Ovdje je slika mehanicistika, nain veze njenih dijelova je metonimij-
ski, dok su uslovi za dalju transformaciju drutvenog poretka opisani sutin
skim jezikom mehanicistike uzronosti:
U meuvremenu su trita postala sve vea [immer wuchsen]; potranja
je, shodno tome, takoe postala sve proirenija [immer steigt]. Vie ni manu
faktura nije bila dovoljna. Tada su para i maine revolucionisale industrijsku
proizvodnju. Mjesto manufakture preuzela je [antreten] modema, krupna in
dustrija, namjesto industrijskog srednjeg stalea doli su industrijski milioneri,
voe itavih industrijskih armija, modemi buruji. [Ibid., kurziv dodat]
 300 METAISTORIJA

Marks je zakljuio ovu uvertiru u svoj esej prepoznavanjem elemenata

u istorijskom polju i njihovom klasifikacijom u tipove istorijskih funkcija na
sljedei nain:
Tako vidimo kako je sama modema buroazija proizvod dugog razvoja,
niza prevrata u nainu proizvodnje i razmjene [Ibid.-, 9].
Zatim je ovaj razvoj modeme buroazije nastavio da opisuje kao formu
drutvene organizacije koja u sebi nosi sjeme sopstvenog unitenja i samo-
transformacije. Ironino, Marks je opisao naine na koje modema srednja
klasa u svojoj trci za profitom zaista uspijeva u prevratu, izopaavanju i iscr
pljivanju sopstvenih ideolokih resursa, sopstvenih najdragocjenijih svjesnih
uvjerenja i privrenosti. Ovaj razvoj ne samo to stavlja taku na sve feu
dalne, patrijarhalne i idiline odnose" i to utapa svete drhtaje pobonog
zanosa, vitekog oduevljenja, malograanske sentimentalnosti u ledenoj vo
di sebinog rauna", nego to ini i sa linim dostojanstvom koje pretvara u
prometnu vrijednost" i na mjesto eksploatacije prikrivene vjerskim i poli
tikim iluzijama stavlja otvorenu, besramnu, direktnu, surovu eksploataciju"
(9-10). Ukratko, buroazija stvara uslove u kojima se ovjek najzad mora
suoiti sa potlaenim stanjem svoje milenijumske egzistencije u drutvu"
jasnim i nesputanim okom. To je stanje svijesti u kome realizam" u skladu
sa istinskom prirodom drutvenog poretka moe uzeti maha; to je realizam
koji nije nita manje moan da transformie samu realnost" od sile koja je
omoguila ovjeku da posredstvom modeme nauke iskoriava materijalni
svijet.
Ironija buroaskog drutva je, kako kae Marks, da ono ne moe posto
jati bez neprekidnog revolucionisanja orud za proizvodnju, dakle odnosa
proizvodnje, pa time i cjelokupnih drutvenih odnosa" (9). Ovaj revolucio
narni impuls inspirisan je potrebom za stalnim uveavanjem trita" (ibid.).
Dostignua buroazije doista su herojska, istinski su prometejska, bar u
Marksovom tumaenju njenog uspona i razvoja, ali njena trenutna situacija
jeste situacija unutranje protivrjenosti: potreba za sve irim tritima trai
od buroazije da se pobuni protiv odnosa svojine koji su u stvari ivotni
uslovi buroazije i njene vladavine" (13). Iz ovog paradoksalnog stanja na
staju krize" koje periodino izbijaju u najrazvijenijim kapitalistikim eko
nomskim sistemima.
Unutranje protivrjenosti buroaskog ivota dovode do epidemije", a
pogotovo jedne vrste epidemije koja bi izgledala kao apsurd u svim ranijim
epohama - epidemije hiperprodukcije" (ibid.). I, ironino, mjere buroazije
protiv tih epidemija nadahnjuju jo mnogo uestalije izbijanje ovih kriza:
Cime buroazija savlauje krize? S jedne strane, prisilnim unitavanjem
mase proizvodnih snaga; s druge, osvajanjem novih trita i temeljnijom eks
ploatacijom starih. Drugim rijeima, time to priprema svestranije i sitnije kri
ze, a smanjuje sredstva za sprijeavanje kriz. [Ibid.]
Rezultat svega ovoga jeste da su upravo ona oruja kojima je buroazi
ja oborila" stari feudalni poredak okrenuta protiv same buroazije" (ibid.).
MARKS 301

Ali sredstvo koje je iskovala buroazija, sredstvo kojim e ona sprovesti

sopstveno unitenje, ne iskrsava nihilo, kao posljedica nekog uzroka me
hanikog funkcionisanja u njenom okruenju, na nain na koji su stvoreni
novi sistemi proizvodnje. Sredstvo koje e donijeti unitenje buroazije tre
balo je napraviti od svih otuenih individua svih klasa svedenih na status pu
kih ,,rob; drugim rijeima, na isto neljudski ili prirodni status do koga je
dovelo eksploatatorsko ponaanje najefikasnijih lanova same buroaske
klase. Ova nova klasa radikalno otuenog ,,ostatka kapitalistikog sistema
jeste proletarijat, regrutovan iz svih klasa populacije14.
Pitanja porijekla proletarijata izrazito su raznovrsna. On prvobitno po
stoji u stanju totalne disperzije, bez bilo kakve svijesti o svom statusu kao
,,ostatku. U procesu svog razvoja, meutim, taj odbitak pretvara se u zlato;
od najubogijih na zemlji spravljen je instrument ljudskog osloboenja.
Na taj nain, dok je Marks emplotovao istoriju buroazije kao tragediju,
onu o proletarijatu smjestio je u iri okvir komedije ije je razrijeenje u ne
stanku svih klasa i transformaciji ovjeanstva u organsku cjelinu. Ne izne
nauje stoga to je Marks emplotovao ovu komediju kao dramu u etiri ina
koji se podudaraju sa fazama klasine drame: patosom, agonom, sparagmo-
som i anagnorisisom.
Akciju te drame nosi sukob sa buroazijom, ali u prvom inu sukob
vode individualni radnici koji formiraju neusaglaenu masu i koji, tavi-
e, ne znaju ni svog pravog neprijatelja, buroaziju, nego se umjesto protiv
nje bore protiv neprijatelja svog neprijatelja, protiv ostataka apsolutne mo
narhije" (15). U ovoj fazi, svijest proletarijata samo je modalitet ili tonalitet
(patos). Proletarijat prosto postoji u sebi, a ne za sebe niti u svijesti drugih.
Sa napretkom industrije ne dolazi samo do umnoavanja proletarijata; on se
zbija u vee mase, njegova snaga raste i on je sve vie osjea . Radnici poi
nju da stvaraju koalicije (sindikate) protiv buruja i da navode svoje po
slodavce u otvorena nadmetanja gdje u prvi plan dolaze njihovi najvaniji
interesi (16). Ova nadmetanja konsoliduju radnike u politike partije, grupa
cije organizovane radi borbe u politikoj areni. To je agonina faza; tu prole
tarijat postoji u svijesnoj opoziciji buroaziji. On postoji za sebe, te, dakle,
naseljava svijet koji zna d aje rascijepljen i u kome se sirova mo prepoznaje
kao sredstvo ostvarenja jedinog cilja koji mase mogu zamisliti - poboljanja
svog materijalnog stanja, a protiv prijetnje drugih. (Ibid.)
Ovo organizovanje proletera u klasu, a time u politiku partiju, me
utim, neprestano ometa konkurencija meu samim radnicima44. Agoninu
fazu, shodno tome, slijedi sparagmos, raspad proletarijata u nekoliko njego
vih elemenata. Ovaj raspad, meutim, neophodan je (u hegelijanskim termi
nima) zbog uzdizanja svijesti proletarijata o svom sopstvenom potencijal
nom ujedinjenju. Proletarijat se, meutim, stalno nanovo raa, jai, vri,
moniji44. (17) Ovo periodino uzdizanje proletarijata jz stanja disperzije u
koje kasnije upada kao rezultat svog agona,
je nastaju u samoj buroaziji.
 302 METAISTORIJA

Buroazija, utemeljena na ostacima starijeg aristokratskog poretka od

strane samih tih elemenata koji su naposljetku postali antagonistiki nastro
jeni prema njemu, prisiljena je da se povremeno obraa proletarijatu da joj
pomogne u borbi sa njenim neprijateljima. Politiko obrazovanje proletarija
ta smo po sebi je razumljivo. Ti elementi aristokratije i buroazije, rtve ja
ih elemenata u buroaskom poretku, uivljavaju se u stanje proletarijata i
ujedinjuju sa njim, prihvatajui njegov cilj, i tako sami dodaju proletarijatu
sopstvene elemente obrazovanja i napretka" (ibid.). Na taj nain proletarijat
se postepeno transformie, i ne samo to postaje stovarite ostataka iz svih
klasa, nego se preobraava u klasu koja sama zna da jeste to stovarite i zato
zadobija kosmopolitski i besklasni karakter u svojim aspiracijama. On posta
je klasa koja nije klasa samo za sebe i po sebi, nego je istovremeno i za i po
sebi, postajui tako nesvakidanja revolucionarna klasa, klasa koja rjeava
zagonetku istorije". Ovaj proces transformacije Marks opisuje ovako:
Naposljetku, u vrijeme u kome se klasna borba pribliava rjeenju, pro
ces raspadanja u okviru vladajue klase i cijelog starog poretka uzima tako e
stok i otar karakter da se jedan mali dio vladajue klase odrie nje i prikljuu
je revolucionarnoj klasi, klasi koja u svojim rukama nosi budunost. 1 zato,
kao to je nekad jedan dio plemstva preao na stranu buroazije, tako i sada je
dan dio buroazije prelazi na stranu proletarijata, a naroito onaj koji se uzdi
gao do teorijskog razumijevanja cjelokupnog istorijskog kretanja. [Ibid.]
Rezultat ovog rasta i transformacije svijesti je d aje proletarijat postao je
dina prava revolucionarna klasa", superklasa, klasa nad svim klasama, dok za
to vrijeme ostale klase sve vie slabe i najzad iezavaju suoene sa moder
nom industrijom", tako da proletarijat postaje specijalni i sutinski proizvod"
te industrije (ibid.). Specijalna i sutinska" priroda ove revolucionarne klase
bie otkrivena, pie Marks, u injenici da e proletarijat zauzeti poziciju u dru
tvu i u istoriji u kojoj nee moi da uvrsti svoj dosegnuti status tako to e
itavo drutvo podvrgnuti svojim moima prisvajanja" (18).
Proleteri mogu da osvoje drutvene proizvodne snage samo ako ukinu
svoj sopstveni postojei nain prisvajanja, a time i itav dotadanji nain pri
svajanja. [Ibid.]
To je zato to proleteri, ironino, nemaju nieg svog to bi osigurali,
nego imaju da razore svaku dotadanju sigurnost privatne svojine" (ibid.). A
kada proletarijat to postigne, rezultat e biti komunizam, dakle ono stanje
drutva u kome je slobodni razvoj svakog pojedinca uslov slobodnog raz
voja za sve" (29).
Oevidno je d a je etvorostruki pokret proletarijata istorijska deskripci
ja ne te etiri faze kroz koje je proletarijat ve uveliko proao, nego istorijska
deskripcija faz kroz koje, prema Marksu, proletarijat mora proi, ako ona
vrsta drutva koju je on zamislio kao kraj cjelokupnog istorijskog razvitka
treba da se dogodi. No, ta je, osim polemike svrhe, uzeto kao polazite
za Marksovu karakterizaciju ove etiri faze onako kako ih je on, u stvari, i
okarakterisao?
MARKS 303

Ono to sam izloio u prethodnim pasusima jeste struktura zapleta, od

nosno zametak svih znaajnih proces u istoriji opisanih terminima koji
Marksu dozvoljavaju da krajnju fazu proleterskog razvoja posmatra kao si-
negdohiki sklad dijelova u cjelini. Analiza je formirana u metonimijskom
modusu, to jest preteno mehanicistikim ili uzronim terminima. Time se,
meutim, opisuje transformacija stanja prvobitno karakterisanog u metafo-
rikom modusu, preko deskripcije tog modusa u njegovom metonimijski
svedenom stanju, sve do sinegdohikog jedinstva dijelova u cjelini. Marks je
pisao istoriju sa stanovita mislioca koji se svjesno posvjetio metonimijskim
strategijama svoenja polja desavanj na matricu mehanicistikih uzronih
sredstava koja utiu na svoje transformacije u iskljuivo deterministikom
smislu. Meutim, on je odvojio drutveni poredak od ispitivanja uzronih si
la kao naina razumijevanja dinamike njegovih unutranjih strukturnih atri
buta. Iako je cjelokupan drutveni proces odreen u svojoj cjelokupnoj kon
figuraciji uzrocima koji djeluju mehaniki u osnovi (u nainima proizvod
nje), unutranja dinamika nadgradnje treba da bude shvaena u modusu si-
negdohikih odnosa. A komunizam, u Marksovom umu, nije nita drugo do
drutveni poredak osmiljen u modusu savrene sinegdohike integracije.
Strukturne slinosti izmeu Marksove metode analiziranja istorije i nje
gove metode analiziranja robe (u Prvoj glavi Kapitala) trebalo bi da budu
oigledne. Istorijski zapis je podijeljen na oigledan i na skriveni nivo zna
enja; oni su inae povezani kao to je pojavna forma povezana sa pravom
sadrinom. Sadraj istorije mijenja se velikom brzinom (kvantitativno) - pu
tem promjena u sredstvima proizvodnje koja iziskuju promene u nainima
proizvodnje. Meutim, prvenstvo nacin proizvodnje kao uzronika novih
formi koje se pojavljuju u nadgradnji, ostaje konstanta u svim promjenama.
Razliiti naini na koje se ljudi veu za prirodni svijet u svojim naporima da
vrsti obezbijede opstanak, odreuju forme koje njihovi drutveni odnosi mo
raju imati. Fundamentalne izmjene u nainima proizvodnje, kao to je korak
od primitivnog komunizma na agrarni sistem ropskog izrabljivanja ljudi, ili
od toga na feudalnu organizaciju radne snage, ili, pak, od toga na modemi
komercijalni kapitalizam, stvaraju kriterijum za ukazivanje na razliite ,,i-
nove istorijske drame posmatrane sa makrokozmikog nivoa konceptuali-
zacije. Put koji svijest slijedi u odgovoru na ove fundamentalne izmjene u
nainima proizvodnje je put od metaforike svijesti, preko metonimijske i si
negdohike, do ironijskog poimanja sutinski paradoksalne prirode drutve
ne organizacije koja stvara siromatvo usrijed izobilja, rat u situaciji u kojoj
je mir sasvim mogu, oskudicu (i materijalnu i psihiku) usrijed bogatstva. I
ovo ironijsko saznanje o stanju modernog ovjeka stvara uslove za prijelaz
ljudske svijesti na novu i viu formu (daleko svjesniju same sebe) metafori-
kog jedinstva ovjeka sa prirodom, sa drugim ljudima i sa samim sobom -
na stanje svijesti u kome komunizam postaje realistika mogunost za ljude
u narednoj fazi njihovog razvitka.
Ukratko, ironijsko stanje u kome modemi ovjek zatie sebe savreno
je slino onome koje postaje mogue, prema Marksovom miljenju, im se
 304 METAISTORIJA

fetiizam zlata prepozna kao ono to doista i jeste - o emu govori analiza
navedena u prvom poglavlju Kapitala. Dijalektika analiza oblik vrijedno
sti mogua je zato to je Marks pravio razliku izmeu forme i sadrine na
osnovu vjerovanja u teoriju vrijednosti u kojoj je rad kljuni momenat. Na
isti nain mogua je i dijalektika analiza formi istorijskog procesa, poto je
Marks pravio razliku izmeu forme istorije i njene sadrine na osnovu svog
vjerovanja u prvenstvo osnove kao sredstva znaajne istorijske promjene. Ova
dijalektika analiza sastoji se od formalne argumentacije u prilog njegovom
jedinstvenom objanjenju pravog znaenja istorije, i ona opravdava emplot-
ment istorijskog procesa prikazanog u Manifestu kao forma istorije uopte.
Ali u drami istorije, kako ju je Marks zapravo osmislio, razliiti glumci
dominiraju u razliitim inovima: prvo su to gospodar i rob, zatim plemi i
kmet, i onda buroazija i proletarijat. Meutim, proletarijat je opremljen ulo
gom i bivstvom kako bi od sebe nainio istinskog protagonistu itave drame,
onakve kakvu se, inae, cjelokupan istorijski proces od najranijih svojih po
etaka trudio da stvori. Marksova karakterizacija proletarijata oigledno go
vori o tome da on za njega predstavlja onu cjelinu ovjeanstva kojoj su ra
zni dijelovi u istorijskom procesu (neuspjeno) teili u svojim raznorodnim
ovaploenjima. A zbog specijalne pozicije date proletarijatu Marks je bio
prinuen da samu buroaziju nagradi posebnom ulogom u istorijskoj drami.
Buroazija zato u Marksovom emplotmentu istorije postaje tragini ju
nak iji je pad uzdigao proletarijat do svijesti o sopstvenoj jedinstvenoj ko
minoj sudbini u svjetskoj istoriji. Drugim rijeima, zbog toga to proletari
jat nije samo rtva ve i posmatra uspona i pada buroazije, cjelokupni isto
rijski proces moe dobiti komino rjeenje kao svoj predodreeni svretak.
Kao to je u Kapitalu objanjenje oblika vrijednosti dato radi obrazlaganja
teorije vrijednosti, tako je u Manifestu objanjenje formi drutva dato u cilju
obrazlaganja neminovnog trijumfa proletarijata nad samim drutvom i istori-
jom. To je ono to stoji iza Marksovog odbacivanja na status ,,praistorije
onoga to se konvencionalno nazivalo ,,istorija. ovjekova prava istorija,
kako on predvia, poee jedino trijumfom proletarijata nad buroaskim
ugnjetaima, ruenjem klasnog sistema, odumiranjem drave i utemeljiva-
njem socijalizma kao sistema razmjene zasnovanog na prihvatanju teorije
vrijednosti u kojoj je rad najhitniji elemenat.

Marksova metoda primijenjena na konkretna istorijska zbivanja

Do sada sam analizirao dijelove Njemake ideologije, Manifesta i Kapi
tala kroz optiku identifikovanja fundamentalnih struktura Marksove analiti
ke metode. U toku te analize njegove misli istakao sam tropoloku prirodu
onoga ta se obino smatra njegovom dijalektikom" metodom. Pri tom
sam istakao da, bez obzira na to to je analizirao faze razvoja drutva, oblike
vrijednosti ili forme samog drutva, Marks je bio prinuen da pojavu koju
izuava podijeli u etiri kategorije ili klase koje odgovaraju tropu metafore,
metonimije, sinegdohe i ironije. Navodimo jo jedan primjer, na kraju Mani
festa, u kome je razloio razne forme socijalistike svijesti u etiri glavna
MARKS 305

tipa: reakcionarnom, konzervativnom (buroaskom), utopijskom i (njego

vom linom ,,naunom) komunistikom. Razvoj socijalistike svijesti izlo
io je kroz prvobitni metaforijski (reakcionarni) tip, preko metonimijskih
(buroaskih) i sinegdohikih (utopijskih) vrsta, sve do kristalizacije onog na
unog pravca socijalistike svijesti prema kome se sve prethodne forme mo
gu definisati kao fragmentarne, nepotpune ili manjkave. Na taj nain, kako
Marks kae, dok utopijski socijalisti dosljedno nastoje da otupe klasnu bor
bu i izmire suprotnosti44, komunisti se bore za postizanje najbliih ciljeva i
interesa radnike klase... [i] svuda potpomau svaki revolucionarni pokret
protiv postojeeg drutvenog i politikog stanja44 (Manifest, 41). Ovaj pasus
ukazuje na to da, ak i u oduevljenju 1848. godine, Marks nije imao iluziju
da e se proleterska revolucija uopte ostvariti u to vrijeme.
Komunisti su se ironijski44 pridruivali svakom revolucionarnom po
kretu da bi doprinijeli krajnjoj pobjedi proletarijata. Ovaj ironijski stav, ne
samo prema buroaziji, nego i prema revolucionarnim pokretima, titio je
Marksa od bilo kakve optimistike iluzije da je dolo pravo vrijeme za kraj
nju pobjedu. Manifest, sa svojim pozivom na oruje upuenim proleterima,
sm po sebi je ironijski dokument, budui da je Marks u vrijeme njegovog
sastavljanja jedva gajio bilo kakvu nadu u izvrenje revolucije koju je nje
gov dokument oduevljeno najavljivao. Marks je shvatao da do revolucije ne
moe doi, jer je znao da sinegdohiki stadijum svijesti koji se podrazumije
va u ciljevima sadranim u samom stadijumu, evropski proletarijat jo uvi
jek nije dostigao. U stvari, u Svetoj porodici (1845) Marks je definisao ko
munizam kao pozitivno ukidanje privatne svojine, ljudskog samootuenja i,
samim tim, kao pravo prisvajanje ljudske prirode, preko i za ovjeka. To je
dakle povratak samog ovjeka u vidu drutvenog i zaista ljudskog bia i cje-
lishodan i svjestan povratak koji asimiluje sve bogatstvo preanjeg razvoja44
(243-44; kurziv dodat). Cjelina se asimiluje za sebe i transformie u jedin
stvo totaliteta dijelova. Da se takva asimilacija i transformacija jedva mogu
sagledati kao dolazak erupcij 1848. godine, ukazuje i Marksova sopstvena
ocjena komunistike svijesti tokom te godine za koju on kae da je poduhvat
sa samo ogranienim ciljevima. To se dalje istie i u njegovoj analizi u nizu
lanaka Klasne borbe u Francuskoj 1848-1850, u kojima komentarie zbi
vanja koja su se odvijala pred njegovim oima.
U uvodu iz 1891. godine za Marksov Graanski rat u Francuskoj
(1871), Engels je ukazao na Marksovu nesumnjivu sposobnost da shvati
karakter, vanost i nune posljedice velikih istorijskih zbivanja, u doba u ko
je su ta zbivanja-jo uvijek bila u toku i odvijala se pred naim oima ili su
tek poinjala44 (249). U Klasnim borbama u Francuskoj, Marks je ocjenio re
volucionarni pokret iz 1848. kao tragikomediju44 koja je sluila interesima
proletarijata samo dotle dok na vidjelo nije sprovedena mona, ujedinjena
kontrarevolucija44 koja je stvorila protivnika u borbi sa kojim se, na kraju,
pobunjena partija iznjedrila u pravu revolucionarnu partiju44 (281). Ukratko,
ovdje je revolucija opisana prije svega kao sredstvo razvoja svijesti samog
proletarijata, kroz poricanje, otpor ili protivurjeja. Samo stvaranje kontrare-
 306
METAISTORIJA

volucioname partije dozvolilo je revolucionarnoj partiji da sama sebe defini-

se, kako svojom slinou tako i svojim razlikama u odnosu na kontrarevo-
lucioname partije.
Marks je tvrdio d aje, u stvari, priroda svijesti proletarijata i njeno isto-
rijsko stanje zahtijevalo svoj poraz. Jer, otkad su
...proleteri s pravom sebe smatrali februarskim pobjednicima... njih je kasnije
trebalo satrijeti na ulicama; moralo se pokazati da su savladani im se nisu bo
rili sa buroazijom, nego protiv buroazije... S orujem u rukama, buroazija
je morala odbiti zahtjeve proletarijata. Zato pravo roenje buroaske republike
nije bila februarska pobjeda, ve junski poraz [303],
Otkrivanje junskih zbivanja kao istinskog datuma roenja buroaske re
publike kao poraza istinskog" neprijatelja, proletarijata, sa kojim se ona bo-
, februara mjeseca radi svrgavanja Luja Filipa, ponajvie se ita kao dija
lektika analiza novanog oblika vrijednosti koji je dat u Kapitalu. Drugim
rijeima, tema je redukcija i razjanjenje putem redukcije. Lana ekvivalent
nost naznaena u izriitoj formi metafore revolucija = februarski ustanak"
ispravljena je u ironijskom odricanju revolucija = trijum f buroazije" Zato
Marks kae:
Februarska revolucija je bila divna revolucija, revolucija univerzalnog
razumijevanja jer su suprotnosti koje su je potpalile protiv monarhije i koje su
do tada mimo poivale jedna pored druge, bile jo uvijek nerazvijene, postoje
drutvena borba koja je formirala njenu pozadinu odnijela tek laku pobjedu
pobjedu u vidu fraza ili rijei [305],
Za razliku od toga,
...junska revolucija je bila nakazna revolucija, odbojna revolucija, jer su djela
uzela mjesta frazama, jer je republika otkrila glavu samog udovita tako to
je strgnula krunu koja ju je titila i skrivala. [Ibid. ] '
Istinski dobitnik junskog ustanka bila je, prema tome, buroazija koja
je, zbog toga to je trijumfovala u Parizu, sada svoje steeno samouvjere-
nje uzdigla irom Evrope. Shodno tome, kako nas razuvjerava Marks, tri
ju m f buroazije juna 1848. postavio je temelje za svrgavanje same buroazi
je ba zato to ju je prikazao kao ono to je i bila - udovite. Njen monstru
ozni karakter pokazao se u protivrjenostima u novom ustavu koji je ustavo
tvorna Nacionalna skuptina kasnije donijela.
Najsveobuhvatnija protivrjenost tog ustava" sastojala se, prema
Marksovonj miljenju, u nainu na koji je politika mo podijeljena meu
raznorodnim klasama u Francuskoj.
Klasama ije je drutveno ropstvo ustav dozvolio da vjeno traje - prole
tarijatu, seljacima, sitnoj buroaziji - isti taj ustav je pruio dovoljno politike
moi putem opteg prava glasa. A od klase iju je staru drutvenu mo odo
bravao - buroazije, on oduzima sve politike garancije ove moi. On predvi
a politiko vodstvo buroazije kao demokratsko stanje, koje u svakom trenut
ku potpomae neprijateljski raspoloene klase na putu ka pobjedi i ugroava
MARKS 307

same temelje buroaskog drutva. Od ranijih klas on zahtijeva da ne nasta

vljaju putem od politike do drutvene emancipacije, a od ostalih iziskuje da
se ne vraaju drutveno-politikoj restauraciji [313].
U takvoj protivrjenoj situaciji samo jedna mizerna linost kao to je
bio Luj Bonaparta uopte i moe imati nekog uticaja na iroko podruje
francuskog izbornog tijela. Na taj nain, ironijski, dogodilo se da
...je najzaostaliji ovjek u itavoj Francuskoj dobio najraznovrsniji mogui
znaaj. Upravo zato to je on sm nita, bio je u stanju pridati znaaj svemu
drugom osim sebi [315],
N a taj nain, stanje Francuske pod vladavinom Luja Bonaparte bilo je
identino onome u kome se moderno kapitalistiko drutvo koprcalo pod
tendencijama fetiizma zlata. Savreno bezvrijedan entitet bio je identifi-
kovan sa interesima svih grupa jedino zato to su specifini interesi svake
grupe bili neutralisani ustavnim manevrisanjem. Francusko drutvo bilo je
svedeno na ono ,,farsino stanje koje e postati predmet sveobuhvatnije
analize u Marksovom klasinom radu Osamnaesti brimer Luja Bonaparte.

Isto rija kao fa r s a

Osamnaesti brimer poinje uvenim aforizmom:
Hegel je negdje primijetio da se sve velike svjetsko-istorijske injenice i
linosti pojavljuju takorei dvaput. No, zaboravio je dodati: jedanput se poja
vljuju u vidu tragedije, a drugi put u vidu farse [320],
Svrgavanje Luja Bonaparte predoeno je u prvom paragrafu Marksovog
rada kao ironijska analiza izrazito tragikih zbivanja koja su Napoleona I do
vela na prijesto u velikoj buroaskoj revoluciji 1789. Iako je francusko dru
tvo mislilo da se u 1789. godini izvodi revolucionarni program, u stvarno
sti, prema Marksovom miljenju, taj program se vratio iza svoje take po-
etka (323). itav niz dogaaja od 24. februara 1848. do decembra 1851.
Marks je okarakterisao, kao i u Klasnim borbama u Francuskoj, kao tragi-
komediju, aradu revolucije, koja je ostavila francusku naciju u stanju re
presije despotskije od one od koje je navodno bila osloboena 1789.
Stavie, Marks je poricao da se moe s pravom rei, kao to to Francu
zi ine, d a j e njihova nacija uhvaena u trenutku nepanje... Zagonetka se
takvim obrtima ne rjeava, nego samo drugaije formulie. Pravi problem
je objasniti kako tri prevaranta mogu da iznenade i bez otpora zarobe naciju
od trideset est miliona (325).
Dabome, to Marksu nije predstavljalo pravi problem. U najmanju ruku,
to nije bio analitiki problem, poto je on uveliko znao odgovor. Marksov
problem je prevashodno bio literarne prirode; morao je predstaviti ,,ta se za
ista zbilo u ubjedljivoj naraciji.
Marksov formalni odgovor na pitanje ,,ta se zaista zbilo mora se raz
likovati od analitike metode kojom se on sluio da bi doao do odgovora.
Formalno govorei, Marks je prosto tvrdio da je pobjeda Luja Bonaparte
 308 METAISTORIJA

bila rezultat buroazijinog straha od proletarijata, zdruenog sa prezirom se

ljaka i prema buroaziji i prema proletarijatu (332, 339). Na uzroke ovog
straha, s jedne strane, i prezira s druge, gleda se kao na materijalna stanja
koja stvaraju podlogu i vladaju odnosima izmeu buroazije, proletarijata,
seljaka i bonapartistikog oblika vladavine 1850. godine. Ovdje je, kao i u
analizi vrijednosti u Kapitalu, bilo u pitanju razlikovanje izmeu oblika i sa-
drine pojave koju treba analizirati.
Meutim, pitanje kako su se ovi razni inioci sjedinili u specifinu for
mu njihovih veza pod Drugim carstvom zahtijevalo je da Marks otkrije pra
vu priu iza ovih zbivanja, to jest hroniku znaajnih istorijskih dogaaja u
Francuskoj izmeu 1848. i 1851. S druge strane, otkrivanje ove prave prie
ve je bilo karakterisano kao ,,farsa u Marksovim uvodnim primjedbama,
to znai d a j e on svoju priu oblikovao u modusu satire. Ukratko, nije bilo
nieg tragikog u zbivanjima u tom periodu u kome je Francuska sebe pod
vrgla brizi trojice prevaranata. Zbivanja koja je Marks opisao kao bitna od
Februarske revolucije do utemeljenja Drugog carstva, odnose se na nepre
kidno padanje u stanje ropstva, nimalo olakanog nekim dokazom o bilo
kakvoj plemenitoj aspiraciji koja bi dopustila uvoenje atributa iskljuive
tragedije.
Ovo se razlikuje od Marksove karakterizacije zbivanja i aktivnosti bur
oazije u Francuskoj revoluciji 1789. U tom smislu on pie:
Ma koliko da je buroasko drutvo neherojsko, ipak je trebalo heroizma,
portvovanja, terora, graanskog rata i bitaka naroda da bi se ono donijelo na
svijet. I njegovi gladijatori nali su u klasino strogim predanjima Rimske re
publike ideale i umjetnike oblike, nali su samoobmane koje su im bile po
trebne da bi graanski ogranienu sadrinu svojih borbi prikrili pred samima
sobom, a svoje strasti odrali na visini velike istorijske tragedije. [321-22,
kurziv dodat.]
Buroaska revolucija 1789. godine bila je tragika ba zato to je dispa
ritet izmeu ideal i stvarnosti bio zamraen. Revolucija iz perioda 1848-51.
bila je druga stvar. Bila je ,,farsina ba zato to su ideali bili podvrgnuti
stvarnosti. Kao rezultat toga,
...umjesto da smo drutvo izvojuje sebi novi sadraj, izgleda da se to samo
drava vratila svom najstarijem obliku, drsko otvorenoj vladavini sablje i
mantije. Tako na napad februara 1848. odgovara lakoumni pokuaj iz decem
bra 1851 [323].
Utemeljenje Drugog carstva predstavljalo je, prema tome, krajnju fazu
zbivanja koja su poela u ustanku februara 1848. Bio je to detalj koji je va
ljalo rastumaiti i Marks gaj e objasnio podijelivi tu ,,istoriju na etiri faze
razvoja: februarski period; period ustavotvorne Nacionalne skuptine od
4. do 28. maja 1849; period zakonodavne Nacionalne skuptine od 28. maja
do 2. decembra 1851; i, najzad, smo Drugo carstvo koje je trajalo od 2. de
cembra 1851. do svrgavanja u danima Parike komune 1871.
MARKS 309

Marksova karakterizacija ovih faza podudara se sa onom ponuenom u

analizi etiri oblika vrijednosti u Kapitalu. Na taj nain, on je opisao febru
arski period kao prolog za revoluciju (326) jer je u to vrijeme svako uple
ten u ustanak bio nadahnut jedino optim", a nipoto odreenim, revolucio
narnim ciljevima.
Zato ni u jednom periodu... ne nalazimo arolikiju mjeavinu poletnih
fraza i stvarne nesigurnosti i bespomonosti, ni oduevljenijih tenji i temelji
tije vladavine stare rutine, ni prividnije harmonije cjelokupnog drutva i du
bljeg nesklada njegovih elemenata [326-27],
Prividi i realnosti revolucionarne situacije bili su u najjaem meusob
nom kontrastu, ali nisu percipirani kao takvi - na isti nain na koji je, u ele
mentarnom obliku vrijednosti, disparitet izmeu sadrine i oblika bio zama
gljen na tetu sadrine. Na taj nain, svi elementi koji su pripremili ili odredi
li revoluciju... privremeno su nali svoje mjesto u februarskoj v la d t (326).
Svaka partija je revoluciju shvatala na svoj nain. Proletarijat, poto se naj
zad dokopao oruja, utisnuo je u nju svoj ig i proglasio je kao djelom soci
jalne republike", na taj nain nagovjetavajui optu sadrinu modeme revo
lucije", odnosno one to je, pod takvim okolnostima, stajala u najneobinijoj
protivrjenosti sa svim onim to se u to vrijeme neposredno moglo ostvariti"
(ibid.). U meuvremenu, stare vlasti drutva pregrupisale su se, zdruile, pre-
sabrale i nale neoekivanu potporu u masi nacije, u seljacima i sitnoj buroa
ziji, koji su svi najednom jurnuli na politiku pozornicu" (327).
Ovaj kontrast izmeu ideala revolucije i onoga to se neposredno mo
glo ostvariti u praksi" podudara se sa oblikom" vrijednosti i njenom pra
vom" sadrinom, kako je navedeno u Kapitalu. Prava sadrina dogaaja fe
bruara 1848. zamaskirana je optim stanjem svijesti koje bi se moglo nazvati
metaforikim u striktnom smislu. Ono to je skriveno takoe je prisutno, ali
u iskrivljenoj formi. Prava sadrina revolucije moe se nai u materijalnim
stanjima koja su uinila februarski ustanak moguim, ali ta sadrina je u pro
tivrjenosti sa form am a drutvene akcije prisutnim na sceni jo od 1848. Da
su ovo implicitno prepoznale partije revolucije vidi se iz injenice da je fe
bruarski reim utvren kao privremen". Niko i nita", kae Marks, nije se
odvaio da zatrai svoje pravo na postojanje i na pravu akciju" (326). Stanje
nepokretnosti u koje je nacija upala poslije uspjenog prevrata protiv Luja
Filipa, Marksu je bilo dovoljno da dokae postojanje praktine protivrjeno
sti koja se jedino mogla rijeiti silom.
I ona je potom razrijeena, prema Marksovom miljenju, u drugoj fazi,
u periodu ustavotvorne Nacionalne skuptine koja je trajala od 4. maja 1848.
do 28. maja 1849, u periodu buroaske republike... trenutnog protesta pro
tiv pretenzija februarskih dana" (327). Funkcija Nacionalne skuptine bila je
da svede rezultat revolucije na buroasku skalu" (ibid., kurziv dodat).
Ukratko, svrha druge faze bila je da razrijei protivrjenosti prve faze tako
to e svesti optu sadrinu revolucije na odreenu sadrinu, na opte pravi
lo buroazije.
 310
METAISTORIJA

^ Zahtjevi parikog proletarijata su utopijske kojetarije sa kojima treba

svrsiti. Na tu izjavu ustavotvorne Nacionalne skuptine pariki proletarijat je
odgovorio junskom bunom, najkolosalnijim dogaajem u istoriji evropskih
graanskih ratova [Ibid.].
No, ironino, taj najkolosalniji dogaaj u istoriji evropskih graanskih
ratova bio je istorijski znaajan, prema Marksovoj procjeni, najprije zbog
svog neuspjeha. Jedino e svojim porazom proletarijat i prevagnuti.
Buroaska republika je pobijedila. Na njenoj strani bili su finansijska ari-
stokratija, industrijska buroazija, srednji stale, sitna buroazija, vojska, lum-
penproletarijat organizovan kao mobilna garda, duhovni kapaciteti, popovi i
seosko stanovnitvo. Na strani parikog proletarijata nije bio niko do on sm.
Preko tri hiljade ustanika pobijeno je nakon pobjede, a nekih petnaest hiljada
je protjeiano bez ikakve prethodne presude. Ovim porazom proletarijat stupa u
pozadinu revolucionarne pozornice [327-28],
Poraz u junskoj buni zato je okarakterisan kao nesrean, ali nipoto kao
tragian dogaaj, poto proleterski otpor buroaziji nije bio rukovoen ja
snim uvidom u njihove ciljeve ili bilo kakvu realistiku procjenu moguno
sti pobjede. Stoga ne udi to su, iz Marksove perspektive, pokuaji da se
oivi proleterska stvar konstantno bili onemoguavani. Proletarijat oito ni
je mogao da ponovo nae revolucionarnu veliinu niti da iz novosklopljenih
savez dobije novu energiju, sve dok sve klase sa kojima se u junu borio ne
budu bile pored njega, i same leale oborene" (328); sve dok, ukratko, sve
klase ne postanu jedna zdruena klasa. injenica da proletarijat ,,u najmanju
ruku... sa tovanjem tone u veliku svjetskoistorijsku borbu" ne moe prigu
iti daleko bitniju injenicu daj e njegov poraz utabao tlo na kome se buro
aska republika mogla utemeljiti i izgraditi" (ibid.). Reduktivna priroda bur-
zoaskog stalea je otkrivena u injenici da se, za njega, drutvo spasava
onoliko puta koliko puta se suava krug njegovih vladalaca, i onoliko puta
koliko ui interes odnosi pobjedu nad irim" (329).
Razvoj buroaskog drutva bio je obiljeen sistematskom izdajom
ideala na utrb kojih je izvedena revolucija 1789. Upravo ti ideali, kada bi se
na njih pozvao predstavnik proletarijata, traei da za svoje birako tijelo
dobije iste slobode" i poetne impulse razvoja" koji su buroaziju i doveli
na pnjesto, sada su igosani kao socijalistiki". Njegovi sopstveni ideali bi
li su odbaeni kao prijetnja klasnom pravilu" koje je inae buroazija elela
da uspostavi. Meutim, ironino je, kako ukazuje Marks, to buroazija nije
shvatala da e njen sopstveni parlamentarni reim, vie od njihove politike
vladavine prihvatiti kao socijalistiki" oni elementi u njenim sopstvenim
redovima koji su sada, prije svega, traili spokoj" (332). Buroazija, neka-
a ampion u nadmetanju, u diskusiji, u debati, u vladavini veine, i tome
slino, vie nije mogla podravati ove procese sve dok su njih zahtijevali
drugi. Stoga je nuno morala da ih odbija i pored svoje posveenosti ideali
ma slobode, jednakosti i bratstva" i principima parlamentarne demokratiie
Ironino,
MARKS 311

...igoui sada kao socijalistiko" ono to je ranije slavila kao liberalno",

buroazija priznaje da joj njen sopstveni interes nalae da bude osloboena
opasnosti da sama vlada-, priznaje da, zbog uspostavljanja mira u zemlji, ona
mora umiriti svoj buroaski parlament-, da njena politika mo mora biti skr
ena kako bi mogla da se odri nepovrijeena njena drutvena mo\ da buruji
kao pojedinci mogu i dalje eksploatisati druge klase i nepomueno uivati u
vlasnitvu, porodici, religiji i redu, ali samo pod uslovom da njihova klasa bu
de, pored ostalih klasa, osuena na istu politiku nitavnost; da se sa nje mora
skinuti kruna kako bi joj se spasla kesa, i da ma koji treba da je zatiti mora
ujedno da visi i nad njenom glavom kao Damoklov ma [333],
Ovaj niz ironijskih inverzij obezbijeivao je dramatski princip po ko
me je Marks dijalektiki" tumaio samodestruktivne operacije i buroazije i
proletarijata koje slue prepredenosti istorije". Prijelaz od prve do druge fa
ze revolucije jeste prijelaz od metaforikog do metonimijskog modusa po
stojanja. U drugoj ili buroaskoj fazi, drutvo" je metonimijski identifiko-
vano sa buroazijom"; taj dio je uzeo mjesto cjeline. Parlamentarna repu
blika, zajedno sa buroazijom, vlada itavom pozornicom; uiva u irini
svoje egzistencije do balaka" (ibid.). Ali 2. decembra 1851. ova republika
bila je sahranjena uz pratnju preplaenih uzvika ujedinjenih rojalist: i-
vjela republika!" (333-34). A sahranio ju je Luj Bonaparta, koji je omogu
io prelazak od metonimijskog do sinegdohikog (opteg) stadijuma revolu
cije. Marks je ovako opisao taj prelazak:
U parlamentu je nacija proglasila svoju volju za zakonima, to jest za za
kon vladajue klase, kao optu volju. Pred izvrnom vlau ona se odrie sva
ke sopstvene volje i podvrgava se nareenju tue volje i autoritetu. Izvrna
vlast nasuprot zakonodavnoj izraava heteronomiju nacije nasuprot njenoj
autonomiji [336],
Ova izvrna mo" (Bonaparta) odnosila se prema francuskoj naciji, sa
njenim raznorodnim klasama, kao to se platno odnosi na sve robe u Mark-
sovoj analizi opteg oblika vrijednosti u Kapitalu. U tom smislu Marks pie:
Francuska je, dakle, umakla despotizmu jedne klase samo da bi ponovo
pala pod despotizam jedne linosti. [Ibid.]
Ali, ironino, potpala je pod autoritet jedne individue bez autoriteta.
Spor je, izgleda, okonan na taj nain to sve klase, jednako nemone i jed
nako nijeme, klee pred kundakom" (ibid.). Na taj nain, totalno" ili proi
reno" stanje klasne borbe, karakteristino za buroasku republiku, sada je
ustupilo mjesto optem" stanju buroaske tiranije, i to tako daje, dok je do
lazila u prvi plan kao dominantna klasa drutva, buroazija bila liena upra
vo te politike moi kojoj je strijemila 1789. godine. Sva politika mo je
data jednoj individui, Bonaparti: Nasuprot civilnom drutvu, dravna mai
nerija se toliko podrobno konsolidovala da joj Bonaparta doe kao glava na
njenom tijelu" (337).
Marks je objasnio zato je Bonapartin uspjeh zavisio od podrke sitnih
seljaka Francuske, ali je primijetio i da ovaj uspjeh nije bio praen usponom
312 METAISTORIJA

ove klase do politikog vrha. Na preteno isti nain na koji je, u analizi obli
ka vrijednosti, fetiizam zlata naslijedio opti oblik vrijednosti u sukcesiji
politikih formi, i fetiizam Bonaparte naslijedio je optu formu politike
moi koju predstavlja predsjednika kancelarija koju je okupirao Bonaparta.
Bonaparta, pustolov kojeg je vjetar donio iz bijelog svijeta, podignut na pi
janom vojnikovanju, koje je inae kupio alkoholom i kobasicama" (ibid.),
nije samo izdao seljake ve i sve ostale stalee. Gledajui na sebe kao na
predstavnika srednjeg stalea... on funkcionie samo zahvaljujui tome to
je sm razbio politiku mo srednjeg stalea i to je i dalje razbija bezmalo
svakodnevno" (345). Gledajui na sebe kao na predstavnika seljaka" i
lumpenproletarijata", i njih je izdao, insistirajui da oni poto-poto moraju
nauiti da budu sreni ,,u okviru buroaskog drutva" (346).
Bonapartin program bio je remek-djelo dvolinosti i protivrjenosti.
Francuska buroazija bila je u pravu kad je kazala (odnosno kad je Marks to
rekao umjesto nje) samo jo ef drutva 10. decembra moe spasti buroa-
sko drutvo! Samo jo kraa moe spasti svojinu, krivokletstvo religiju, ko
pilad porodicu, a nered red!" (345). Isti apsurd" koji je Marks kasnije pripi
sao fetiizmu zlata" ovdje je pripisan cjelokupnom drutvu. Tako je, na pri
mjer, o Bonapartinim protivrjenim vezama sa raznorodnim klasama drutva
pisao:
Taj protivrjeni zadatak tog ovjeka objanjava protivrjenosti njegove
vladavine, nejasno tapkanje tamo-amo kojim pokuava da as ovu as onu kla
su pridobije ili ponizi, i kojim podjednako sve izaziva protiv sebe; njegova
praktina nesigurnost krajnje komino se ne uklapa u zapovjedniki, katego
riki stil vladarskih akata u kojima on vjerno oponaa stil svog strica [346].
Protivrjenosti Bonapartinog reima savreno su analogne onima koje
odreuju novani oblik vrijednosti, svodei ga na sutinsku nestabilnost. I
upravo je to ono to je dopustilo Marksu da predvidi, sa punim samopouzda
njem, krajnju propast reima. Marks je okonao Osamnaesti brimer karakte-
rizacijom reima koja je predskazala sud kojim e se on kasnije na njega ob
ruiti u Graanskim ratovima u Francuskoj 1871. Stoga se Osamnaesti bri
mer okonava sledeim pasusom:
Gonjen protivrjenim zahtjevima svog poloaja, a istovremeno primoran
da, poput kakvog iluzioniste, stalnim iznenaenjima dri oi publike uperene u
sebe kao zamjenika Napoleonova, da u skladu sa tim svakodnevno izvrava
minijaturni dravni udar, Bonaparta unosi pometnju u cijelu buroasku privre
du, dira u sve ono to je u revoluciji od 1848. godine izgledalo nepovrijedivo,
inei da se jedni prema revoluciji odnose strpljivo dok je drugi ale, i pri tom
stvarajui anarhiju u ime reda, dok u isto vrijeme sa cjelokupne dravne mai
nerije skida svetaki oreol, skrnavi je i u isti mah ini odvratnom i smijenom
[348], J
Sve to je bilo potrebno da se 1871. obznani gnjilost" kako reima ta
ko i drutva koje je glumilo da mu ponizno slui, bio je ubod pruskog bajo-
neta (Graanski ratovi u Francuskoj, 365). Raspad ove farsine" forme
MARKS 313

vladavine neizbjeno je bio praen njenom direktnom antitezom" - drugim

rijeima, Parikom komunom koja je francusko drutvo otposlala u novi ci
klus razvoja.
Komuna je takoe lansirala proletarijat u novi ciklus svijesti. S tim u
vezi Marks u Graanskim ratovima u Francuskoj pie :
Pokli socijalne republike" francuskog proletarijata u revoluciji u Fran
cuskoj nije izraavao nejasnu aspiraciju republike da samo istisne monarhijski
oblik klasne vladavine ve i klasnu vladavinu uopte. Komuna je [na taj nain]
bila pozitivni oblik te republike. [Ibid. ]
Pozitivnost prizvane socijalne republike" odraavala se, kako insistira
Marks, u njenim pokuajima da izgradi drutveni red vei od skupa dijelova
koji su ga sainjavali. Tako je, na primjer, Komuna bila empatiki interna
cionalna" (373), jer je u svoje redove primala sve strance koji su bili
spremni da daju ivot za njenu besmrtnu stvar" (374). Marks je, tavie, oti
ao jo dalje, pa je primijetio da je, na njenom vrhuncu, kriminal bezmalo
bio nepoznat u Parizu: Nije bilo vie mrtvaca u mrtvanicama, nije bilo
nonih provala, a gotovo nimalo pljaki" (376). Nasuprot dekadentnim osta
cima prethodnog reima tada okupljenog u Versaju i eljnog da potkopa Ko
munu, Pariz je bio olienje samog raja: Uporedite samo novi svijet u Parizu
sa starim svijetom u V ersaju... Pariz uokviren istinom, a Versaj samo lai
ma; laima koje su prvobitno prele preko usana Luja Adolfa Tjera" (577).
U Parizu tokom Komune, grupa ljudi se okupila na trenutak radi stvaranja,
kako Marks misli, modela komunistikog drutva budunosti. Engels to ova
ko opisuje 1891. godine: Lijepo i krasno, gospodo: elite li da znate kako
[tiranija proletarijata] izgleda? Pogledajte samo Pariku komunu. To je tira
nija proletarijata" (362).
Pa opet, u ovom sluaju, kao i 1848, revolucija je bila predodreena za
poraz, ne samo zato to materijalni uslovi jo uvijek nisu bili dobri za ute
meljenje komunistikog drutva, nego i zato to veina ljudi u Komuni ni
poto nisu bili socijalisti, niti su to i mogli biti" (Marks u pismu Ferdinandu
Domelu Nivenhuisu, 1881, 391). Pokli za socijalnom republikom" bio je
samo metafora sa neodreenom sadrinom - socijalizmom", ali pokli koji
se pojavio pod nejasnim nazivom klasna vladavina". Ideja o Komuni mora-
e da proe kroz agon metonimijske redukcije prije no to izroni kao proi
ena i samosvjesno socijalistika u svojoj narednoj inkarnaciji. Trea repu
blika, ustanovljena silom pruske soldateske, bila je socijalna forma koju je
ova redukcija potroila. Njene protivrjenosti nisu bile nita manje velian
stvene od onih Drugog carstva, koje je inae nadomjestila. Takoe nije bila
ni stabilnija. U najmanju ruku, bila je svakako morbidnija, egzistirajui u
svojevrsnom nesigurnom kompromisu izmeu preplaene buroazije i prole
tarijata sa daleko izraenijom svijeu o samom sebi kao istinskoj revolucio
narnoj klasi, prevashodno zato to je kao istorijsko iskustvo i inspiraciju
imao Komunu. A da e ona vremenom postati jo apsurdnija", Marks uop
te nije sumnjao. Bila je sudbinski vezana za apsurd poput onog ekonom
skog sistema koji je mijeao vrijednost i zlato.
314 METAISTORIJA

Zakljuak
Sada je mogue saeti Marksovu ideju istorije, osmiljenu i kao metod
analize i kao. strategija prezentacije. Ukazao sam da, po mom miljenju,
Marksov pogled na istoriju ima dvije dimenzije ili dva pla konceptualizaci-
je: jedan je sinegdohiki, i ima veze sa bezvremenim odnosom za koji se
pretpostavlja da postoji izmeu osnove i nadgradnje; drugi je dijahroniki, i
povezan je sa transformacijama koje nastaju u objema. Marks je raskrstio sa
Hegelom zbog njegove uporne tvrdnje da je fundamentalna osnova svakog
istorijskog bia priroda, prije nego svijest, i zbog svog sopstvenog uvjerenja
da su javno prihvaene forme svijesti odrijeene mehanicistikim putem
kroz naine proizvodnje koji predstavljaju pravi uzrok formiranja tih formi.
Ovaj uzroni odnos je nelinearan i zamiljen je kao nezaobilazan tokom ita
ve istorije. On se, meutim, sloio sa Hegelom kada je koristio dijalekti
ke" metode za analizu sukcesije formi koje se javljaju u nadgradnji. Tu su
njegove kategorije iste kao Hegelove, a njegova koncepcija odnosa meu
entitetima klasifikovanim po njihovim rubrikama takoe je bezmalo identi
na sa Hegelovom. Hegelijanska logika" upuena je na analiziranje funda
mentalnih formi ljudske samokonceptualizacije i drutvenih matrica u koji
ma te forme samokonceptualizacije dobijaju javno priznanje. Najzad, obje
ove kategorije nekad su karakterisale forme i matrice, a ove sad karakteriu
odnose meu njima izvedene iz Marksovih percepcija sutinski tropoloke
prirode kategoriji koje je Hegel koristio u svojoj Logici. Tipovi ljudske sa
mokonceptualizacije i drutvenih projekcija takvih konceptualizacija dati su,
i u krajnjem sluaju ogranieni, modusima karakterizacije stvarnosti koju
omoguuje opti jezik kroz modalitete transformaciji ovih tipova i projekci
ja. Metafora, metonimija, sinegdoha i ironija ne nude samo sredstva za ljud
sku samokonceptualizaciju ve i za kategorije analize pomou kojih se sa
mokonceptualizacije mogu tumaiti kao fa ze istorije bilo kog aspekta nad
gradnje. Bez obzira na to da li Marks analizira neki mikro dogaaj, kao to
je revolucija 1848-51. u Francuskoj, ili makro dogaaj, kao to je cjelokup
na evolucija ovjeanstva, on se uvijek vrati tropologiji kao osnovi za svoju
kategorizaciju klas dogaaja i faz kroz koje oni prolaze u svom razvoju od
zaetka do kraja.
Na isti nain kao i Hegelu, tropi su obezbijedili osnovu i Marksovoj e-
tvorostrukoj dramatskoj analizi nizov istorijski znaajnih pojava. Struktura
zapleta svakog istorijski znaajnog niza dogaaja - o d patosa, preko agona i
sparagmosa, do anagnorisisa - predstavlja pokret ili prema izbavljenju ili
prema ropstvu, ka romantikom" prevazilaenju svijeta iskustava ili ka
ironijskom" stanju ropstva. Ali Marks je osporio oba ova ekstrema; ljudska
vrsta nije obavezana ni prema ropstvu kao ni prema savrenom prevazilae-
nju. Njegova istorijska vizija, kao i Hegelova, oscilirala je izmeu poimanja
tragikog ishoda svakog ina u istorijskoj drami i shvatanja kominog isho
da procesa kao cjeline. Za Marksa, kao i za Hegela, ovjeanstvo dostie
stanje kominog izmirenja sa sobom i sa prirodom posredstvom tragikih su
koba koji, sami za sebe, kao da ne nude nita vie do utjehe kroz filozofsko
MARKS 315

shvatanje njihove plemenitosti. Na taj nain, kao i u svojim objanjenjima"

istorije, Marks se kretao izmeu mehanicistikog i organicistikog naina
argumentisanja, tako da se, u svojim prezentacijama" istorije kretao od tra-
gike do komine koncepcije njene fundamentalne forme.
Ovim dvosmjernim kretanjem pravi se razlika izmeu radikalnog i kon
zervativnog istoriara (kao i razlika izmeu Hegela i Marksa od Rankea),
iako obje vrste istoriara zavravaju sa kominom koncepcijom cjelokupnog
istorijskog procesa. Hegel i Marks su ovaj sukob shvatali ozbiljno, za razliku
od Rankea. I Hegel i Marks su znali da stvari nemaju najbolje namjere u naj
boljim od svih zamislivih svjetova, da ovjeanstvo trpi velike gubitke i suo
ava se sa izopaavanjima u svojim naporima da spozna sebe u odnosu na
kosmos, koji je neukrotiv u razliitom vremenu i na raznim mjestima, i koji
je bezmalo nemogue razumjeti. Meutim, kosmos moe, po njihovoj pro
cjeni, kasnije biti upoznat, zakoni koji upravljaju njime mogu biti postepeno
prepoznati. No, zakoni kosmosa jedino se mogu upoznati kroz praksu, kroz
akciju, putem herojskog - moda prometejskog - ispoljavanja volje. Slina
ispoljavanja su opasna po individuu i grupe, prije svega zato to su proble
matina. Ona esto podrazumijevaju mogunost izrazito tragikog neuspjeha
i poraza. Ali, ukoliko su doista pravi junaci u svojim aspiracijama, ljudi mo
gu doprinijeti optem saznanju kroz svoje neuspjehe i poraze da shvate za
kone kako prirode tako i istorije. A njihovo saznanje o takvim zakonima
obezbjeuje osnovu za prevazilaenje ogranicenj koja ti zakoni postavljaju
pred ovjeanstvo.
Optuba koju konvencionalno upuuju protiv Marksa liberalni i konzer
vativni istoriari zbog njegovog sirovog redukcionizma samo je upola istini
ta. Marks je, naime, bio sve osim redukcioniste u svojoj metodi, iako je nje
gova koncepcija istorije bila voena vizijom integrativnih tendencij prepo
znatljivih po njihovim makrokozmikim dimenzijama. U najmanju ruku,
Ranke je bio vei redukcionista od Marksa i naroito vei zarobljenik mita,
iako njegov rad djeluje kao da je bio usmjeren ka razumijevanju istorijskih
pojava u njihovim detaljima i jednoznanostima. U stvari, do sada bi trebalo
da bude oigledno da sklonost ka disperzivnim strategijama prezentacije, na
suprot integrativnim, predstavlja ideoloku predrasudu koja je vie-manje
koncepcijski odrijedena onom koja je inspirisala Marksa u njegovom traga
nju za rjeenjem zagonetke istorije". Da zakljuimo, kao to je to Burkhart
uinio, da istorija nije podlona racionalnoj analizi, osim u najoptijim kate
gorijama, i da njeni procesi nikad ne mogu biti shvaeni kao neto vie osim
niza metastatinih" transformacija. Istorija nije ni vie ali ni manje mitopo-
etska od onih zakljuaka do kojih je Marks doao posredstvom svojih reflek
sija o njoj. Uvjerenje da se za istoriju moe rei da u stvari nema nikakvo
znaenje, ili da je uopte ne treba konceptualizovati da bi joj se dalo neko
specifino znaenje, nije samo kognitivni, ve i ideoloki sud. Ono to je
Marks eleo bilo je da se doe do analitikog metoda i strategije prezentaci
je koja bi mu dopustila da govori o istoriji aktivnim, prije nego pasivnim
glasom. Aktivni glas je glas radikalizma. Meutim, Marksov radikalizam je
316 METAISTORIJA

isto tako bio i glas Ljevice, i on se razlikovao od svog desniarskog savre-

menika po insistiranju na stavu da istorija, u principu, nije vea misterija od
same prirode i da izuavanje istorije iziskuje zakone po kojima se podjedna
ko dobro moe shvatiti kako njeno znaenje tako i njen opti pravac razvoja.
Na taj nain, ona itaoca stavlja u poziciju izbora izmeu vie altemativ,
prethodno ne naglaavajui kakva itaoeva odluka u odreenoj situaciji mo
ra da bude. Stavie, italac je u poziciju u kojoj, to god odluio, to mora
uiniti sm i u stanju samosvijesti koja je produbljenija nego ako istu tu od
luku donosi u rankeovskom poimanju da se sve na kraju dobro zavrava, ili
u burkhartovskom smislu da, to god se odluilo, nee uopte biti bitno.
 , GLAVA 9
NIE: POETSKA ODBRANA ISTORIJE U
MODUSU METAFORE
Uvod
U istorijskoj misli, kao i u svemu drugom u sferi kulturne aktivnosti u
devetnaestom vijeku, Fridrih Nie je obiljeio prekretnicu, jer je odbacio ka
tegorije istorijske analize kojima su se istoriari sluili jo od 1830-ih godi
na, negirajui realnost bilo kakve stvari iole sline istorijskom procesu na
kojoj su se pomenute kategorije mogle isprobati. Ovim se ne eli rei da se
Nie uopte nije interesovao za istorijska pitanja. Naprotiv, vei dio njego
vih filozofskih radova zasnovan je na razmatranju istorijskih problema, i za
veinu njih se moe podrazumijevati da su istorijski po svojim metodima.
Na primjer, Roenje tragedije iz duha muzike (1871) nije samo esej o esteti
ci tragedije ve je - to je znaajnije - i istorija uspona i pada duha tragike u
staroj Grkoj. Zatim, Genealogija morala (1887) nije samo prolegomena za
nihilistiku etiku nego je istovremeno - to je, jo jednom, mnogo znaajnije
- hrabar i originalan esej o istoriji idej dobra i zla u zapadnoj civilizaciji.
tavie, veina Nieovih radova sadri i iroko pozivanje na istorijsku svi
jest, kritike konvencionalne istorijske misli, kao i sugestije za usmjeravanje
istorijskih ideja prema kreativnim ciljevima. Prema tome, postojalo je malo
vie od zrnca istine u primjedbi koju je Burkhart uputio Nieu 1882. godine:
,,u sutini, dabome, ti uvijek predaje o istoriji" (Burkhart, Briefe, 427).
Pa ipak, Nieovu ideju istorije, kao i Hegelovu, prilino slabo su cije
nili profesionalni istoriari, ne zato to su njegove refleksije o istoriji bile
zamagljene tehnikim jezikom kojim se, na primjer, obilato sluio Hegel,
ve zato to je njegova koncepcija bila isuvie jasno prijetea profesional
nim koncepcijama o kompetentnosti istorije. Nieova svrha bila je da uni
ti vjeru u istorijsku prolost na osnovu koje su ljudi mogli spoznati bilo
koju validnu istinu. Za Niea - kao i za Burkharta - bilo je onoliko ,,istin
o prolosti koliko je bilo individualnih sagledavanja o njoj. Prema njego
vom vienju, izuavanje istorije nikad ne treba da bude cilj sm za sebe,
nego uvijek treba da slui kao sredstvo za neki vitalniji cilj ili svrhu. Ljudi
su gledali na svijet u skladu sa svrhama koje ih motiviu; takoe su tragali
318 METAIST0R1JA

za razliitim vizijama istorije kako bi opravdali projekte koje moraju

ostvariti i u potpunosti spoznali svoju ljudskost. U osnovi je, dakle, Nie
podijelio naine na koje ljudi sagledavaju istoriju na dvije vrste: na vrstu
koja je ivotno protivrjena, pretvarajui se da nalazi jedinstveni vjeno
istiniti, odnosno ,,odgovarajui nain sagledavanja prolosti; i na ivotno
afirmativnu vrstu, koja ohrabruje postojanje onolikog broja vizij istorije
koliko ima shema za sticanje osjeanja o sebi u pojedinanom ljudskom bi
u. udnja za tim da postoji jedna, vjeno istinita ili odgovarajua14 ideja
o istoriji, po Nieovom miljenju, jo je jedno obiljeje hrianske potrebe
za vjerovanjem u jednog, istinskog Boga - ili njegovog hrianskog seku
larnog srodnika, pozitivistike nauke, sa njenom potrebom da se vjeruje u
jedan cjeloviti i potpuno istiniti korpus prirodnih zakona. Objema ovim su
tinski restriktivnim koncepcijama istine, kao i njihovim ekvivalentima u
umjetnosti - romantizmu i naturalizmu - Nie se suprotstavio svojom kon
cepcijom relativnosti svake vizije realnog.
Nie se, meutim, nije odvojio od umjetnosti i nauke svog doba. Od sa
mih poetaka on se priklanjao nihilistikim implikacijama u tim sferama.
Slavio je postulat pozitivistike nauke o sutinskoj beznaajnosti prirodnog
procesa, kao i koncepciju simbolistike umjetnosti o krajnje konstruktivisti-
koj prirodi bilo kakve forme, znaenja ili sadrine koje su ljudi tvrdili da su
pronali u svijetu. Za Niea je porijeklo forme, znaenja i sadrine itave na
uke i itave religije bilo estetsko, predstavljajui tipian proizvod ljudske
potrebe za bjekstvom od stvarnosti i jave u san, kako bi se iskustvu namet
nuo poredak u svijetu bez bilo kakvog konkretnog znaenja ili sadrine. Po
njemu su sve ,,istine u stvari izopaavanja prvobitnog estetskog impulsa,
sve dok se na taj nain san doivljavao kao bezoblina stvarnost, u pokuaju
da se ivot zamrzne u formi koju je omoguio san. Estetski impuls je po svo
joj prirodi dinamian - rekao bih, dijalektian i neprestano se kree izmeu
sna i jave, dosljedno ponitavajui atrofirane snove obnavljanjem kontakata
sa primalnim haosom i stvarajui nove snove kako bi odrao volju za ivot.
Najuzvienija vrsta umjetnosti, tragedija, usavrila je ovo dijalektiko kreta
nje od sna dojave i natrag do sna, samosvjesno, drei pristupe ivotnoj sili
otvorenim, ali zato dozvoljavajui oslobaanje tih sila u to je mogue veoj
koliini asimilirajue energije.
Kad je god razmiljao o istoriji, dakle, Nie se trudio da odredi kako se
sama istorija moe pretvoriti u slinu kreativnu formu snovienja i kako mo
e postati neka vrsta tragike umjetnosti. On je dijelio tu svoju zainteresova-
nost sa Hegelom; no, ipak, Nie se razlikovao od Hegela u svojoj koncepciji
o tome emu nas tragedija u stvari ui. Za Niea, tragedija ne nudi nikakvu
superiornu perspektivu" kao to je mislio Hegel, ali u njoj postoji impuls da
se ospore sva slina gledita prije no to se ovaplote u ivotno protivrjenim
pojmovima. Tako osmiljene, Nieove refleksije o istoriji samo su nastavak
njegovih refleksija o tragediji. Ako hoemo da razumijemo svrhu njegovog
eseja koristi i teti od istorije (1874), prvo moramo shvatiti rad iz koga
je taj esej proistekao - Roenje tragedije.
NIE 319

M it i istorija
Nie je 1886. godine napisao novi predgovor za Roenje tragedije, dje
lo koje je prvi put objavljeno 1871. Predgovor pod naslovom Versuch einer
Selbstkritik" (Pokuaj samokritike") sadri analizu dva stanovita koja, u
retrospektivi, on nazire kao istinske mete svojih mladalakih polemika. Ove
mete bile su ironija i romantika. Jo tada sam, kae Nie, poinjao da se
hvatam u kotac sa opasnim problemom... problemom naunog istraivanja.
Prvi put se u istoriji neko zaista dohvatio istraivanja" (5). On je ironiju
smatrao glavnim atributom naunika; pod maskom radoznalog uma, ironi
ja se rairila preko itavog svijeta misli i mate u vidu dovitljivog bastiona
podignutog protiv istine" (4-5). Da ovo moda nije bila tvoja tajna, veliki
Sokrate?" upitao je Nie. Vi, najutljiviji od svih ironiara, da ovo nije bila
vaa najdublja ironija?" (5) A to se tie romantike, ona je za mladog Niea
bila otjelotvorena u Rihardu Vagneru i njegovoj muzici. U meuvremenu su
godine koje su uslijedile, nauile Niea bar jednoj stvari: usvojiti bezrezer
vno nemilosrdan stav prema njemakoj udi, kao i prema njemakoj muzi
ci, koju tek sada prepoznajem onakvom kakva doista jeste: temeljiti romanti
zam, ponajmanje grki od svih umjetnikih formi i, prije svega, droga najgo
re vrste" (13). ...........................
Nieovo ime se, naravno, vezuje sa onim obnovljenim interesovanjem
za mitsko razmiljanje do koga je dolo krajem prethodnog vijeka, a naroi
to za mit o vjenom povratku", kome se Nie protivio kad su u pitanju hri-
anski mit o iskupljenju i buroaska doktrina o napretku. Levit, na primjer,
insistira da, iako je mit o vjenom povratku predstavljen u veseloj nauci sa
mo kao polazite etikog imperativa, u djelu Tako je govorio Zaratustra, on
se nudi kao metafizika istina" (Znaenje u istoriji, 216-17). U stvari, kae
Levit, doktrina vjenog ponavljanja formira fundamentalnu misao u
[Nieovom] posljednjem radu" (219).
Prema jo jednom pogledu na Nieovu misao, taj mislilac je stvoritelj
jo jednog mita, onoga o beskonanoj razmjeni izmeu dionizijskih i apo-
lonskih darovitosti u ovjeku, i otuda i branitelj dualistike filozofije - ma
nihejske koncepcije ivota koji nije ciklian u cjelokupnom svom kretanju,
ve ima otvoreni kraj, to jest oscilira u mjestu.
Oba ova pogleda na svijet su vjerovatna, i svaki od njih sadri podesne
argumente za razumijevanje Nieove misli o istorijskoj egzistenciji, istorij-
skom znanju i istorijskom procesu. Ta dva mita su proizvod ranije kritike
istorijskog saznanja i prevashodno rezultat Nieovih napora da istoriju pre
vede u umjetnost i, zatim, da estetsku viziju prevede u poimanje ivota isto
vremeno kroz moduse tragike i komedije.
Nieova svrha kao filozofa bila je da prevazie ironiju tako to e svi
jest liiti svih metonimijskih spoznaja o svijetu (koje su, pak, raale doktrine
o mehanicistikoj uzronosti i dehumanizovanoj nauci), sjedne strane, i svih
sinegdohikih sublimacija o svijetu (koje su raale doktrine o viim" uzro
cima, bogovima, duhovima i moralnosti), s druge, i zatim je vratiti uivanju
njenih metaforikih moi i njenoj sposobnost da se igra u slikama", da svi-
320 METAISTOR1JA

jet vidi kao puku pojavu i tako oslobodi ovjekovu poetsku svijest i zamijeni
je jednom daleko istijom aktivnou koja je, kao takva, daleko samosvje-
snija od naivne metafore primitivnog ovjeka.
Tako je, u Roenju tragedije, Nie uporedio dvije vrste tragikog senzi
biliteta: onu koja tumai tragiku viziju u modusu ironije, i onu koja je tu
mai u modusu romantike. Njegovo ruenje ove dvije lane koncepcije tra-
gike svijesti omoguilo mu je novo tumaenje tragedije u kombinaciji dio-
nizijsko-apolonskih uvida kao tragikih spoznaja svijeta ubaenih u njegovo
komino razumijevanje - i obratno. Istorijska svijest kao predmet obrade u
itavom njegovom opusu, ali najvie u eseju O koristi i teti od istorije i stu
diji Genealogija morala, trebalo je da izvede istu tu hirurku operaciju isto-
rijske misli njegovog vremena. Istorija, kao i tragedija, posjeduje svoje lane
i svoje prave, svoje ubilake i svoje oslobaajue aspekte. A mi emo vidjeti
da su, za Niea, one lane vrste imale ironijski i romantiki kvalitet, dok je
prava verzija bila ona kombinacija tragedije i komedije koju je on provjerio
u Roenju tragedije iz duha muzike.
Marks je eleo da ponovo uvede pojmove zakona i uzronosti u istorij-
sku refleksiju, ali tako da omogui herojsku konfrontaciju zala iz njegove
sopstvene sadanjosti sa optimistikom projekcijom ovjeka u njegovoj vje-
rovatnoj budunosti. Nie je bio motivisan istom eljom za ponovnim raa
njem junatva u eri mediokriteta i kulturne rezignacije, premda je imao na
mjeru i da ustanovi, dodue na novim temeljima, osnove za optimistiku
projekciju ovjeka u budunost. No, ova tragedija bila je upravo suprotna
Marksovoj. Gdje god je Marks pokuavao da opravda prometejsku koncep
ciju zadatka ovjeanstva posredstvom revizije pojmova zakonitosti i uzro
nosti u istoriji, Nie je pokuao da istu vrstu opravdanja postigne kroz rue
nje ba tih pojmova.
Na poetku onoga to je sm nazvao svojim ,,najistorijskim djelom -
Genealogije morala, Nie kae: Na svu sreu imao sam vremena da nau
im kako da razluim teoloke predrasude od moralnih i da vie ne tragam
za porijeklom zla izvan svijeta (151). Veina ubitanih iluzija modernog, a
nita manje i primitivnog ovjeka, izrasta kao rezultat tendencije ka metoni-
mijskim redukcijama, to jest ka svoenju dogaaja na sredstva, ili ,,pojav
na manifestacije" nekih zamiljenih, noumenonskih supstanci.
Naime, kao to narodna praznovjemost odvaja munju od njenog sijeva
nja i ovo posljednje shvata kao injenje, kao djejstvo nekog subjekta koji se
zove munja, isto tako narodni moral odvaja snagu od ispoljavanja snage, kao
da se iza jakog nalazi neko ravnoduno sredstvo koje odluuje da snagu ispolji
ili ne ispolji. Meutim, takvog sredstva nema; nema nikakvog ,,bia iza inje
nja, djejstvovanja, postajanja; uinilac" je injenju prosto u mislima pridodat
- injenje je sve. Narod u stvari udvostruuje injenje kada munji pripisuje si
jevanje; to je injenje injenja; isti dogaaj on jednom postavlja kao uzrok, a
zatim jo jednom kao njegovu posljedicu. Ne ine bolje ni prirodnjaci kad ka
u sila p o k r e e sila uzrokuje. Naime, itava naa nauka, uprkos svojoj uz-
dranosti, svojoj slobodi od osjeanja, nalazi se pod uticajem jezika i nije se
oslobodila podmetnutih kopiladi nazvanih subjekti" [178-79],
NIE 321

Nieov glavni cilj kao filozofa bio je da obori vjerovanje u ove zamilje
ne noumenone, supstance, spiritualna sredstva, i slino; da pokae kako su ilu
zije, na kraju krajeva, stvarane kroz jezike navike, i tako oslobodi svijest od
njenih sopstvenih moi stvaranja iluzija, da bi imaginacija jo jednom mogla
igrati u slikama" bez ikakvog ovaploivanja tih slika u pojmove" destruktiv
ne po ivot. - To su bili primami ciljevi Niea kao uitelja svoga doba.
Najopasniji od ovih pojmova destruktivnih po ivot bili su oni koji ine
osnovu cjelokupne moralnosti: dobra i zla. Metonimijom ljudi stvaraju izvr-
ioce i sredstva izvan pojava; putem sinegdohe oni snadbijevaju ove izvrio-
ce i sredstva specifinim osobinama, a pogotovo osobinom da se bude neto
drugo umjesto onoga to ljudi u stvari jesu. Nikakvo udo, kae Nie, to iz
pozadine skriveni tinjajui impulsi osvete i mrnje" odvode ovo vjerovanje
u nepostojea bia iza same pojave i zapravo nijedno drugo vjerovanje ne
ini toliko mnogo u prilog ideje da jakome stoji na volju da bude slab, a ptici
grabljivici da bude pile" (179). Ta sublimna samoobmana je u tome to se
sama slabost tumai kao sloboda i njen kakav-takav opstanak kao zasluga"
(180), da se slabi izjednauju sa jakima, pakosni sa velikodunima, i da se
na zlo" gleda kao na dobro".
Po Nieovom miljenju, vrhunska ironijska" priroda njegovog doba
bar je razotkrila ove trikove kao jezike manipulacije u korist slabih na ze
mlji. Zbog svega ovoga, ta era stajala je na ivici haosa i suoila se sa mogu
nou pada u nihilizam koji je daleko uasniji od bilo ega sa ime se primi
tivni ovjek svakako morao suoiti u praskozorju ljudske svijesti. On pri
kraju Roenja tragedije kae:
...to je sadanjica, rezultat onog ka unitenju usmerenog mita sokrati/m a. I tako
sad stoji ovek bez mitova, veito gladan, ispod svih prolosti, i kopajui i rijui
trai korenje, pa makar ih morao ieprkati iz najdubljih starina. Na to ukazuje
ogromna istorijska potreba nezadovoljene modeme kulture, to okupljanje oko
sebe bezbrojnih drugih kultura, to zamorno htenje saznanja, ako ne o gubitku
mita, ono o gubitku mitskog zaviaja, mitskog materinskog krila? [137].*
Uveliko hvaljena istorijska svijest" tog doba samo je bila simptom tri
jumfa ironijskog modusa razumijevanja svijeta. No, bila je i vie od toga,
poto je istorijska svijest", kako tvrdi Nie, sama po sebi jedna od sila koje
odravaju sadanje bolesti, osnova same moralnosti".
Roenje tragedije okonava se raspravom o suprotstavljanju istorij-
skog osjeanja mitskoj" svijesti. Nie je htio izbaviti ovjeka ne od mita ko
liko od tih iluzija" iji je istorija" ili istorijski proces" bio predstavnik.
I samo toliko vredi jedan narod - kao i ovek, uostalom - koliko na svoja
doivljavanja ume da utisne peat venog, jer se time odvaja od svetovnog i
pokazuje svoje nesvesno unutarnje ubeenje u relativnost vremena i u istinski,
to jest metafiziki znaaj ivota. Suprotnost nastaje kad jedan narod pone se
be da shvata istorijski i da rui mitske bedeme oko sebe... [139].

* Citate iz Roenja tragedije prevela Vera Stoji. - Prim. prev.

322 METAISTORIJA

Termini kao to su istorija" i istorijski proces" bili su ,,fikcije, koje

je Nie rigorozno razlikovao od ,,mita. On je eleo da odredi obim do koga
bi ovjek jo jednom mogao, ali ovog puta samosvjesno, ponovo ui u svijet
mitskih spoznaja i povratiti slobodu koju sama metaforika svijest dozvolja
va ljudskom ivotu.
Drugi esej u Genealogiji morala poinje raspravom o fenomenologiji
,,obeavanja - drugim rijeima, o ljudskom procesu pamenja" neke za
kletve ili obaveze kroz vrijeme, odnoenju u sadanjost" obaveze preuzete
u prolosti" tako da ta prolost postaje ne budunost, nego rekapitulacija ra
nije prolosti". Nie se protivio ovoj moi pamenja", moi zaborava" ili
samom zaboravu. Ova mo doputa ovjeku da privremeno zatvori vrata i
prozore svijesti" konfuznim sjeanjima na prola stanja kako bi mogao slo
bodno ui u" svoju sadanjost, reagovati na situaciju i preduzimati akcije sa
potpuno jasnom imaginacijom i punom snagom volje. Mo pamenja ini
ovjeka neherojskim, odnosno, predvidljivim.
I ba ova nuno zaboravna ivotinja kod koje zaboravljanje predstavlja
snagu i oblik krijepkog zdravlja, obrazovala je u sebi i jednu suprotnu mo -
pamenje, pomou kojeg se zaboravnost u izvjesnim sluajevima iskljuuje -
naroito kada treba dati obeanje [ 189-90].
Rezultat je formiranje pamenja volje" - ne samo pukog pasivnog
potpadanja pod prole utiske", ve nastavljanje upornog htjenja onoga to
se jednom htjelo, jedno pravo pamenje volje... tako da se izmeu prvobitne
izjave ja hou, uiniu, i pravog rastereenja volje tog ina, bez dvou
mljenja moe umetnuti itav jedan svijet novih, stranih stvari, okolnosti, ak
i voljnih akata, a da se taj dugi lanac volje ne prekine." No, sve ovo, kae
Nie, pretpostavlja svijest spremnu da razlikuje nuno od sluajnog doga
anja, da kauzalno misli, da vidi udaljeno kao da je na dohvat ruke, da sa si
gurnou odreuje ta je cilj a ta sredstvo za postizanje cilja". Ukratko, ne-
herojski ovjek je upravo onaj ko mora postati ne samo proraunat, ve
proraunljiv, iskren ak i za svoje sopstvene percepcije". Jedino e tako on
biti u mogunosti da jami za sebe i svoju budunost kao to to ini onaj
koji obeava" (190).
Oevidno je daje Nie sposobnost ovjeka da prolongira in volje koji
treba ostvariti do nekog budueg trenutka, tu sposobnost da se zapamti, sa
gledao kao opasnu mo. Za njega je ekvivalent stava prema budunosti ono
to se izraava kao istorijska svijest o prolosti. Samoobavezujua moralnost
ili svijest" je poglavito specifina forma istorijske svijesti. Za Niea je pro
blem zato bio kako da skri mo volje za dosljednou koja ovjeku namee
sve forme razmiljanja koje po prirodi nisu metaforike.
Roenje tragedije, kae Nie, pokuaj je da se analizira tragiki duh
stare Grke u isto estetskim terminima, i da se on sagleda kao stvaranje
sklonosti ka sposobnostima u kojima je muzika" druga manifestacija; to je i
pokuaj da se prije svega razlikuje ista tragedija od njenih lanih ili bezum
no moralizatorskih" srodnih pojmova. Oigledno je da je za njega pravi
NIE 323

duh tragike koji protie djelima Eshila, Sofokla i Aristofana, nasuprot ono
me kod Euripida i pisaca nove komedije, bio proizvod iste metaforike svi
jesti. Duh tragike izdali su Euripid i pisci nove komedije, s jedne strane, i
Sofokle i Platon, s druge, i to prostim svoenjem" znaenja tragikog ago-
na na uzrone termine, ili njegovim ubrizgavanjem" u moralne termine.
Htjelo se rei daje tragedija iznevjerena kada je znaenje dramskog komada
osmiljeno kao da poiva u nekom principu" umjesto u totalnoj muzikoj
meuigri apolonske moi spravljanja slika i dionizijskoj eksploziji tih slika.
Na isti nain na koji je znaenje" (nereitativne) muzike smjeteno u sveu
kupnu kombinaciju melodije, ritma i harmonije, tako je i ista tragedija po
stala samo slika razmjene apolonskih formi i dionizijskih uvida s obzirom na
to da su oni funkcionisali kako bi u odgovarajuim trenucima omoguili o
vjekov ulaz ,,u" i njegov izlazak iz", svoje sadanjosti".
Za Niea su Grci bili prvi koji su shvatili koliko ljudski ivot zavisi od
ovjekovih mitopoetskih sklonosti, od njegove sposobnosti da odsanja san o
zdravlju i ljepoti uoi sopstvenog neposrednog unitenja. Grka kultura u
svoje zlatno doba, vjerovao je on, razvila je potpunu svijest o fiktivnim te
meljima na kojima je poivala. On je ovu kulturu dovodio u vezu sa hramom
podignutim na humkama potonulim u itko blato venecijanske lagune. Omo
guavao je iluziju o vjenosti i samodovoljnosti, dozvoljavajui tako da i
vot tee dalje, ali pri tom pripisujui svakom inu izvedenom u tom hramu
kontrolisanu svjesnost o sutinskoj krhkosti ivota, o njegovoj uasnoj ogra
nienosti.
Meutim, grka kultura nije bila tek lagodno bjekstvo u idilu, ili prosti
uzlet iz praiskonskog haosa. U tragikoj umjetnosti Grci su pronali nain da
podsjete sebe daje ljudska kultura u najboljem sluaju kompleks iluzij, sa
mo jedno delikatno dostignue, i da ispod nje zjapi ambis iz koga dolaze sve
stvari, i kome se na kraju sve mora i vratiti. Taj kompleks iluzij morao je
neprestano biti provjeravan i zamjenjivan novim, tako da je kreativni ivot
jedino bio mogu ako bi haos i forma bili okrueni veom svjesnou o svo
joj uzajamnoj povezanosti. Grka kultura u svojoj zlatnoj eri odrekla se im
pulsa da pronae konkretan idealni svijet kako bi uivala u prednostima jed
nog idealnog svijeta. Grci su podigli ljudski ivot iznad zvjerskog" varvar-
stva, ali isto tako nisu teili onom nemogue idealnom. Postigli su nesigurnu
ravnoteu izmeu savrene forme i totalnog haosa tako to su svijest o obje
mogunosti neprestano odravali u ivotu.
Tragika umjetnost je tako izrazila njihovo naputanje svakog impulsa
za kopiranjem stvarnog ili pravog, bez obzira na to jesu li osmiljeni kao
idealna sfera sutini izvan prostora i vremena, ili kao beskonaan broj poja
va koje se nude ulima u prostoru i vremenu. Tragika umjetnost je istovre
meno i realistiko-iluzionistika i kreativno-destruktivna u svojim sopstve-
nim iluzijama. Transformiui uas praiskonskog ambisa u boanstvene sli
ke superiornih ljudskih ivota, a zatim ih unitavajui, tragedija rui stare
snove na kojima se zasniva ljudska kultura i raiava tlo za graenje novih
snova kojima e nove ljudske potrebe i htjenja moi da budu zadovoljena.
 324 METAISTORIJA

ivotu slobodne individue dato je polje djelovanja za stvaranje iluzij u ma

junom prostoru izmeu naizmjeninih sistema iluzija, dok je kulturna spo
sobnost koja titi ovjekovu viziju od mraka ambisa ouvana od skamenjiva-
nja u omota, zato to tragedija stalno podsjea ljude na to da nijedna forma
nije nita drugo do puka ljudska kreacija, ak i ako se nudi kao osnova za
put u budunost. Na taj nain, tragika umjetnost je dijalektika umjetnost
par excellence. Ona sama sposobna je, kako tvrdi Nie, i da podstakne o
vjeka na herojske sudare sa stvarnou ali i da zauvijek vrati ovjeka iz tih
sukoba.
Sve ovo se temelji na Nieovom vjerovanju da ovjekova karakteristi
na snaga, kao i njegova sveprisutna slabost, jeste njegova svijest. Svijest
ujedno dozvoljava ovjeku da izgradi secifino ljudski ivot i podree im
puls za promijenom tog ivota im je on izgraen. injenica da moe zai u
prirodu stvari ovjeku omoguuje da djela na specifino ljudske naine, ali
zai isuvie duboko u prirodu samih stvari, previe shvatiti, unitava volju za
djelanjem. Za djelanje, kae Nie,
...potrebno je da stvari budu obavijene velom iluzije; to je Hamletovo uenje,
ne ona jeftina mudrost o sanjalici koja zbog pretjeranog razmiljanja, zbog su-
vika raznih mogunosti, ne stie da dela. Ono to... u sluaju Hamleta... pre
vagne nad svakom pobudom to podstie na delanje, nije razmiljanje, koliko
pravo saznanje, pogled u jezivu istinu... Svestan jednom sagledane istine, o-
vek svuda vidi samo stravinost ili besmisao postojanja... gadi mu se [Roenje
tragedije, 51].
Na sreu, meutim, nastavlja Nie, ovjek ima i sposobnost da zabora
vi ono to zna - tavie, sposobnost da porekne ono to zna; on posjeduje
sklonost da sanja, da se igra u slikama, kao i da zaodjene uas, bol i patnju
izazvanu svijeu vlastite ogranienosti u sanjive nagovjetaje besmrtnosti.
On moe opiniti sebq, pobjei u metaforu, obezbijediti uvjerljivi red i oblik
svom ivotu, ponaati se kao daje metafora istina, i okrenuti svoju svjesnost
o neposrednom unitenju u priliku za herojsku afirmaciju. U ovoj sposobno
sti da omaija samog sebe, da doara dionizijske elemente u apolonskim sli
kama, lei ovjekova sklonost da nadmai samoga sebe, da djela i reaguje,
umjesto samo da razmilja, i da postane a ne samo da bude.
U Roenju tragedije Nie je obrazloio ovu jedinstvenu ljudsku spo
sobnost za samozavaravanjem u briljantnom preokretu slika to neodoljivo
podsjea na metaforu sunca na poetku Hegelove Filozofije istorije'. Poslije
odlunog pokuaja da pogled usmjerimo na sunce u svojevrsnom vidu pre
ventive, primijetimo tamne takice pred oima im skrenemo pogled. Na
protiv, bljetave slike sofoklovskih junaka - one apolonske maske - jesu
neophodni proizvodi prodornog gledanja u stravu prirode; svijetle takice pri
tom nainjene su takorei da izlijee oko povrijeeno uasavajuom tmi
nom" (59-60). Docnije, u Genealogiji morala, Nie e izloiti tu ideju i im
plicitno i u svim detaljima; on e definisati impuls za ljepotom kao odraz
preanje svjesnosti o runom. Bitna taka koju vrijedi upamtiti jeste da za
Niea lijepo nije odraz transcendentalnog podruja ili njegova interiorizaci-
NIE 325

ja, ve reakcija na njega, kreacija ljudske volje za samim ivotom i refleksni

odgovor na otkrivanje istine o svijetu - to jest, injenice da u njemu nema
istine. To je ono to je Nie mislio da izrazi svojom reenicom - imamo
umjetnost zato da ne bismo umrli od istine - to jest, da ne bismo umrli od
saznanja da ne postoji nepodijeljena, sveobuhvatna istina.
Jedan cilj Roenja tragedije bio je da objasni tragiki agon a da pri tom
ne posegne ni za etikim ni za religioznim kategorijama transcendentnosti.
Nie je elio pokazati d aje dijalektiki proces u kome se ljudsko bie kree
od puke egzistencije, kroz otuivanje, do pomirenja sa svijetom, samo funk
cija razumljivih estetskih impulsa. Raniji autori - a naroito Hegel - vidjeli
su tragiku umjetnost kao proizvod sukoba izmeu svojeglave individue i
drutvenog poretka ili kosminog procesa, izmeu aidosa na jednoj strani i
nomosa, moire ili fizisa na drugoj. A katarza koja je pratila razmiljanje o ju-
nakovom padu viena je kao ukazivanje neke moralno znaajne istine o pri
rodi univerzuma koja upuuje na neodreeno ali dovoljno stvarno transindi-
vidualno znaenje ivota. ak je i openhauer smatrao da tragedija doprino
si prepoznavanju fundamentalne istine daje uopte bolje ne biti ni roen".
Nie je osudio ovaj lani pesimizam nita manje nego Hegelov lani
optimizam, naavi sutinu duha tragike u istananosti kojom je ona osvjetli-
la sukob izmeu ovjekovog spoznavanja sutinski haotine prirode postoja
nja i njegove sposobnosti da nastavi sa ivotom i snovima koje je sam stvo
rio. Tako osmiljena, tragika umjetnost je proizvod ovjekovog koraka pre
ma ambisu iz koga je iznikao iskuavajui slike ili predodbe koje su ga do
tada odravale, i vraanja u novi skup predodbi prepunih potisnutom svje
snou o iluzornom karakteru svih formi. Ovaj korak iz haosa do forme i na
trag razlikuje tragediju od ostalih formi poezisa (kao to su epika i lirika) i
od svih sistema znanja i vjerovanja (kao to su nauka i religija). Sva ostala
oekivanja od ljudskog postojanja imaju tendenciju zamrzavanja ivota pri
poimanju kako haosa tako i forme; jedino tragedija iziskuje neprestano mije
njanje svjesnosti o haosu sa voljom za formu u interesu ivota. Apolon pat
nju jedinke savlauje bletavim velianjem venosti pojave gde lepota odno
si pobedu nad patnjom - tom bitnom osobinom ivota, i gde se bol u izve-
snom smislu pomou lai brie sa lica prirode" (102). Za razliku od toga, Di-
onis hoe da nas ubijedi kako sve to nastaje mora biti spremno na bolnu
propast. Primorani smo da bacimo pogled u strahote individualnog postoja
nja, a da se ipak pri tom ne skamenimo od straha od onoga to emo ugleda
ti: metafizika utjeha trenutno nas izbavlja iz vrtloga pojava koje slijede jed
na drugu." Sada smo u stanju vidjeti, produava Nie, borbu, bol, destruk
ciju pojav u vidu svojevrsne nunosti, uz preobilje bezbrojnih oblika posto
janja koji se tiskaju i guraju u ivot, zbog prekomjerne plodnosti svjetske
volje" (102-3). Kao rezultat ova dva iskustva u svijetu pojava, onoga koji
nazire vjenu divotnost u prolaznome, i onoga koji vidi vjenu prolaznost u
divotnome, mi nastajemo iz kombinacije tragikog agon a sa kominim pri-
hvatanjem ivota: Uprkos strahu i saoseanju, mi smo blaeno ivi, ne sa
mo kao jedinke nego i kao ono jedno bie sa ijim smo se stvaralakim za
 326 METAISTORIJA

dovoljstvom stopili (103). Oigledno je da Nie nije propagirao onu umjet

nost u kojoj naposljetku trijumfuju ili Dionis ili Apolon, ve onu kojom se
pretpostavlja njihova meuzavisnost. Istina je daje on vjerovao kako je nje
govo doba potpuno smetnulo s uma Dionisa i kako se predalo pregalakom
oboavanju Apolona i volji za formu po svaku cijenu. Meutim, tu cijenu ni
je bilo teko izraunati; irenje zablude o veitoj formi i poretku bilo je de
struktivno po sm ivot. ak i daje samo moglo podsjetiti ljude na Dionisa i
njegovo pravo na sve forme ivota - da li bi bilo mogue napustiti te forme
poto su prerasle svoju vrijednost i stvorile druge koje vie odgovaraju mno
gostrukim ivotnim potrebama i interesima.
Nie, razumije se, nije propagirao samo oboavanje Dionisa; totalni tri
jum f Dionisa, volje za haos, nasuprot Apolonu, doveo bi do vraanja onom
zvjerskom varvarstvu iz koga su se Grci izdigli jedino uz pomo krajnjih
pregnua. Ali neosporavana vladavina apolonskih vjetina u ovjeku znaila
je rigidnost, represiju, ivot mjeseara. Bez apolonskih sposobnosti za snije-
vanje sna o Pamasu, ovjek ne bi mogao da ivi; ali pobuda da zauzme odre
enu formu zbog stvarnosti, da preokrene sposobnost za stvaranje slika pro
tiv samog sebe, u krajnjem sluaju bila je destruktivna po ljudski ivot kao i
dionizijska vladavina. Stavie, neosporena vlada Apolona predskazala je re
akciju najsurovije mogue vrste kada je Dionis jo jednom uspostavio svoja
prava.
Prema Nieu, najdestruktivnija forma iluzionizma je ona koja pretvara
sliku u pojam i potom zamrzava matu u elementima koji omoguavaju sm
pojam. Svaka forma je u krajnjem sluaju metaforika, i nije samostalna i
stvarna niti kreativno koriena u djelu tragikog pjesnika; metafora, na pri
mjer, slui kao slika koja konkretno stoji pred njime umjesto pojma (55).
Lik u drami nije, onda, samo cjelina sastavljena od napabirenih pojedina
nih elemenata, nego linost koja nametljivo ivi pred pjesnikovim oima, a
od sline vizije slikara razlikuje se samo po tome to neprekidno nastavlja
da ivi i djela (ibid.). Ova dinamina mo spravljanja slika dar je obojice, i
Apolona i Dionisa, i slijedstveno tome predstavlja ivu sintezu forme i po
kreta, strukture i procesa. Slika ili predstava koju formira pjesnik koji razu
mije korienje metafore jeste proizvod Apolonove sposobnosti da umiri in
dividuu tako to povlai graninu liniju oko sutinskog haosa; meutim,
pjesnik zna da sliku sadranu u metafori mora unititi Dionis, iz straha da
ove apolonske tenje sve te forme ne zamrznu u egipatsku hladnu krutost"
(65) i tako potpuno ne trijumfuju i ne odsjeku pristup silama odravanja i
vota. Kad se slika zamrzne ili skameni u pojam, ivot uopte ne trpi (jer sm
ivot se ne moe porei), ali zato trpi ljudski ivot. Hipostaza bilo Apolona
bilo Dionisa destruktivna je po ovjeanstvo, jer ovjeanstvo moe postoja
ti samo na graninoj linija koja dijeli oblasti ova dva boga. U ovoj shemi
ljudska svijest postupa kao neka vrsta dodatka tim dvijema izuzetnim sila
ma; razbacajui svoje slabane snage, as jednoj as drugoj, ljudi dre dva
boga na bezbjednoj razdaljini na kojoj se oni meusobno ne mogu unititi, i
tako donekle cvjetaju u svom meuprostoru, poput Izraela izmeu Asirije i
NIE 327

Egipta. No, ponekad su, na nesreu, rezultati uasavajui kao oni koji su
docnije spopali Izrael.
Nestanak tragikog osjeanja u staroj Grkoj, kako misli Nie, posljedi
ca je trijumfa ironije (hladnih, paradoksalnih ideja) nad apolonskim kon
templacijama", s jedne strane, i romantikih vatrenih emocija" nad dioni-
zijskim prebacivanjima", s druge. Ove izdaje duha tragike nadahnjivali su
Sokrat i Euripid. Kod Sokrata se apolonska tenja opredmeuje u logiki
shematizam"; kod Euripida postoji odgovarajue prevoenje dionizijske te
nje u naturalistiku" (88).
Sokratska izdaja bila je pogotovo destruktivna jer je u ovjeku inspiri-
sala lani optimizam. Taj optimizam bio je zasnovan na tri sokratske iluzije:
vrlina je znanje; svi grijesi nastaju iz neznanja; samo su estiti sreni"
(ibid.). Pod uticajem ovih iluzija ovjek je bio nadahnut da vjeruje kako
misao, voena linijom uzronosti, moe dosei najdublje ponore bia i ak
ga ispraviti" (93). Ovo je bio fatalni preobraaj u grkom kulturnom ivotu,
poto je Grke uputio na besplodno traganje za konanim istinama i potpu
nom kontrolom ivota. U tom procesu Dionis, koji nas je ubijedio da sve
to je nastalo mora biti spremno da se suoi sa svojim bolnim unitenjem",
bio je zaboravljen ( 102).
ak ni neuspjeh sokratskog pokuaja da ljude naini dobrim tako to ih
je uinio racionalnim, nije prisilio antiki svijet da uoi zabludu ovog traga
nja za apsolutnim. Kod Platona su nali mislioca koji je samo mogao pojaa
ti tu njihovu zabludu, skrenuvi im panju sa ivota onakvog kakav se on i
vi na zemlji, na traganje za dobrotom", istinom" i ljepotom", koje su na
vodno postojale izvan prostora i vremena, i kojima se jedino moglo pristupiti
poricanjem svake ivotinjske tenje u ljudskom tijelu. Ovo platonsko vjero
vanje utrlo je put hrianstvu, koje je pak upotpunilo ovjekovu degradaciju
tako to mu je oduzelo mo volje i razloge za dosezanjem krajnjeg spokoja i
stabilnosti koje je prvobitno zamislio Sokrat. U hrianskoj nadi u konano
spasenje ljudi su nali zamjenu za razlog koji ih je iznevjerio, ali samo tako
to su se odrekli svoje volje da ive u sadanjosti i na ovoj zemlji. Trijumf
hrianstva predstavljao je bijeg u karakteristino represivnu vrstu antiidile,
idile satkane ne od radosti ve od patnje, utemeljene ne na vjerovanju u
praiskonsku egzistenciju istih, umjetniki osjetljivih ljudi", koliko na vjero
vanju u ovjekovu sutinsku bolest, slabost i manjkavost.
Ovakva linija razmiljanja obezbijedila je polazite Nieove podzem
ne" istorije ovjeka Zapada. Jo od vremena starih Grka, smatra on, istorija
zapadnog ovjeka bila je istorija samoizazvanih bolesti. Jo od tog vremena,
ovjek, nekada posredniki most izmeu haosa i forme, preuzeo je definiciju
preklanog bika razapetog izmeu polova sopstvene zablude. Najednom polu
stoji hrianstvo, sa svojim poricanjem prava ivota ovjeku i insistiranjem
da ovjek pronae svoje ciljeve na drugom svijetu koji e mu biti otkriven
samo na kraju vremena; na drugom polu je pozitivistika nauka, koja uiva u
dehumanizaciji ovjeka tako to ga svodi na status zvijeri, sagledavajui ga
iskljuivo kao instrument mehanikih sila nad kojima on ne moe imati ni
328 METAISTORIJA

kakvu kontrolu i od kojih ne moe doivjeti osloboenje. Na taj nain istori-

ja zapadnog ovjeka od pada duha tragike opisuje promjene ova dva strije-
mljenja ka poricanju ivota; prvo jedno a zatim drugo, smjenjuju se u svojim
degradacijama ovjeka.
Istorija zapadne svijesti stoga ima izgled jednostavnih oscilacija koje se
ostvaruju u jednom mjestu, izgled sizifovskog vjenog povratka dvije pod
jednako destruktivne koncepcije ljudskih sposobnosti za one koji su ivi i
koji razmiljaju; ciklus sainjen od mogunosti poricanja ivota, bez ikakve
nade u skoro bjekstvo iz njega. Docnije, u Genealogiji morala, Nie e nai
jednu pozitivnu vrijednost u itavom tom ljudskom samosakaenju u rastu
intelektualne otroumnosti koja e, kad se okrene otkrijepljujuim mitovima
nauke i religije, obznaniti slabosti i nedostatke u objema. U Roenju tragedi
je, meutim, on se zadovoljio time da ukae na injenicu unitenja religije
koje obavlja nauka, a i na pokuaj u koji se upustila kritika filozofija doka
zujui postojanje milenijumskog istorijskog procesa demistifikacije i kultur
ne degradacije. Takoe je istakao pojaanu istorijsku samosvijest modernog
ovjeka tako to je primijetio propadanje u rukama nauke svih mitskih osno
va, kako onih represivnih tako i onih oslobaajuih. Hrlei kroz ovaj ciklus,
ovu oscilaciju, kae on, nalaze se dokazi o istinskom razvoju, progressus-u,
dodue za sada samo negativnom, kroz unitenje zablude instrumentima sa
me zablude, istorijske svijesti i kritike. Tako je, prema Nieu, zaplet ove
istorije ironijski, poto su se ba inioci koji su unitili ovjekove sposobno
sti da uiva u ivotu sada okrenuli protiv samih sebe. I ishod je takoe iro
nijski, u odreenom smislu, jer ovjek sada ivi ironijski, potpuno svjestan
svoje nematine kad su mit i kritika u pitanju.
Nie zavrava svoj esej primjedbom da ivot ne moe i ne smije da
opravdava samog sebe; da on uopte nema potrebe za tim. Jedino ovjek
osjea potrebu da opravda svoju egzistenciju jer je on, jedini od svih ivoti
nja, svjestan apsurdnosti svog bia. Zato, kako Nie tvrdi, samo umjetnost
moe opravdati ivot ovjeku, ali ne svaka mogua realistika" umjetnost,
a ni umjetnost kojom se podraava priroda. Fotografski realizam je samo
drugi oblik nauke. Ono to je potrebno, jeste umjetnost koja je svjesna svoje
metafizike svrhe-, samo umjetnost, a ne filozofija ili nauka, mogu ponuditi
ovjeku metafiziko obrazloenje ivota. Umjetnost nije imitacija prirode,
ve njen metafiziki dodatak, podignut odmah pokraj nje ne bi li je prevazi-
ao (142). Stavie, umjetnost omoguuje jedinu transcendenciju kojoj se
ovjek moe nadati, ne samo stvaranjem sna ve i razgradnjom pseudoreal-
nosti sna koji je atrofirao. Istinska umjetnost istog trena govori ovjeku:
Pogledaj! Dobro se zagledaj! Ovo je tvoj ivot. Ovo je malena skazaljka na
asovniku tvog postojanja" (ibid.); ona preobraava vrijeme i svakovrsnu ru-
nou i neslogu u estetsku igru u kojoj se volja, u svom preobilju, poigrava
sama sa sobom" (143).
ta je ovjek, Nie se pita, ako ne inkarnacija nesklada"? I ako je to
zbilja ovjek, njemu je potrebna boanska iluzija ne bi li velom ljepote po
krila sav taj nesklad. Nie je uvidio d aje njegovo doba doseglo ivicu dugo
 NIE 329

trajnog procesa ljudskog samootudenja; ono je bilo spremno da ue u novi

period destruktivnog kritikovanja svih svojih atrofiranih iluzija. Ovaj period
destrukcije predskazao je eru nasilja i nesklada kakvog je zapadni svijet prije
toga mogao vidjeti samo u helenistikom dobu, u kome su, uprkos nestanku
tragikog osjeanja, ljudi morali kroiti dugim putem samosakaenja to ih
je uinilo modernim". Zato on kae:
Danas iskuavamo istu udnju za znanjem, istu neutoljenu pronalazaku
udnju, isto udovino okretanje ka svetovnom, uz tumaranje bez zaviaja, po
hlepno tiskanje oko tuih stolova, lakomisleno oboavanje sadanjice ili tupo
oamueno odvraanje, sve suh specie saeculi - poput simptom koji nam uka
zuju na slian nedostatak u srcu te kulture, na slutnju daje mit uniten. [139-40]
No, on se budunosti okretao sa optimizmom: Tamo gde se dionizij-
ske sile ovako burno podiu, kako mi to doivljavamo, mora da se ve i
Apolon, oblakom obavijen, spustio k nama; njegova najraskonija dejstva le-
pote valjda e uspeti da vidi neki budui narataj" (145-46).
Ovo pozivanje na promjenu dionizijskih i apolonskih procesa u genera
cijama koje dolaze ocrtava ideju istorije koja ini podlogu veine Nieovih
misli. Kao to je naglaeno, nekada se mislilo da Nie istoriju sagledava kao
opis ciklinog kretanja i vjeitog ponavljanja, kao neku vrstu protivotrova za
naivna shvatanja jednosmjernog napretka koja su vaila u njegovo vrijeme.
Nijedna takva prostoduna misao ne moe ni da se primakne istini. Prije sve
ga, ak i u Roenju tragedije, Nie je pravio razliku izmeu dionzijskog du
ha ,^vjerskog varvarstva" i dionizijskog duha posthomerovskih Grka, zami
ljajui napredovanje od jednog do drugog kroz posrednike, apolonske ili
epske faze u kulturi. Razlike izmeu ove tri faze u razvoju volje za ivot
mogu se karakterisati kao razlike izmeu volje po sebi, volje za sebe i volje
za i po sebi; to su za Niea trenutne faze" duha tragike. One e se podudari
ti, reeno kjerkegorskim terminima, sa fazama volje-snijevanja, volje-bue-
nja i volje-htjenja. Volja svjesna sebe kao htjenja omoguuje osnovu za i
stu tragediju. Ukratko, ovdje imamo rast svijesti u samoj volji.
Stavie, u Nieovoj shemi opadanje grke tragedije nije bilo praeno
unazaujuim vraanjem u zvjersko" varvarstvo, ve prije korakom napri
je d u dekadenciju koja je i sama prola kroz tri faze: helenistiku, rimsku i
hriansku - to jest, kroz naunu, vojnu i religioznu fazu. Ove faze je Nie
sagledao kao dekadentne jer, umjesto odricanja od volje na utrb destrukcije
ili kreacije, svaka od njih prekoreva volju, disciplinuje je i, u krajnjem slua
ju, okree njene moi protiv same sebe.
Moderna zapadna civilizacija, sa Nieove take gledita, prolazi kroz
ovaj proces sa zadnje strane: od hrianskih" nadzemaljskih tendencija, do
rimskog" militarizma, helenistikog" kritikovanja i novog tragikog doba
i, otuda, vjerovatno, do novog varvarstva. No, Nie je vjerovao da e se no
vo varvarstvo razlikovati od prvobitnog po obimu u kome e ljudi zadobiti
onu slobodu i mo kojom nikada nisu raspolagali u starom, zvjerskom. Nie-
ov natovjek, kao to je on sm rekao, nee biti puki ruilac ve i stvaralac,
330 METAISTORIJA

onaj ko ivi svoj ivot u vidu umjetnikog rada, ko ovaplouje u sebi ne

sklad i formu koje su Grci bili u stanju da utjelove samo u slikama na tragi-
koj pozornici.
Ako je ovo ciklina ideja o istoriji, onda j e u pitanju prilino neobian
,,ciklus. Za Niea su put ,,niz i put ,,uz generalno bili isti smjerovi; po
njegovom uvjerenju mi se sputamo da bismo na kraju postali posveeni,
proieni i lieni naih ranijih ivotno protivrjenih iluzija. Ukratko, za Ni
ea je cjelokupna istorija zapadnog ovjeka jo od primitivnih vremena jed
no dugo progresivno kretanje od pukog egzistiranja, kroz otuenje, do izmi
renja, kao to se ponaao tragiki agon na pozornici. Meutim, izmirenje ne
treba da bude u vezi sa prirodom" niti sa drutvom", ve sa sopstvenim ja.
A prednost tog agona nalazie se u dostizanju novog nivoa samosvijesti pre
ko koga natovjek nalik Zaratustri igra svoju igru sa haosom.
Tako zamiljena istorija, prema tome, nije dijalektiko kretanje ka ap
solutnom izvan prostora i vremena. Jedino apsolutno" to Nie prepoznaje
je pojedinac, sasvim osloboen bilo kakvog duhovno-transcendentalnog im
pulsa, pojedinac koji pronalazi svoj cilj u sopstvenoj sposobnosti da nadmai
samog sebe i koji sopstvenom ivotu daruje dijalektiku tenziju tako to sebi
postavlja nove zadatke, pretvarajui se na kraju u ljudski primjer one vrste
ivota za koju su Grci mislili da ga mogu proivjeti samo bogovi.
Lako je nazrijeti da Nieovo tumaenje duha tragedije poinje negira
njem i romantikih i ironijskih koncepcija prirode stvarnosti. Stvarnost se
sastoji od kombinacije konvencionalne koncepcije tragedije i komedije, tako
da su dvije istine o kojima odvojeno propovjedaju ove dvije struje sada
zdruene u jedinstveno odobravanje ivota i smrti. Nadalje, ova tragikomi
na vizija liena je svih moralnih implikacija. Tragikomina vizija identifiko-
vana je sa duhom muzike"; drugim rijeima, sa nereitativnom muzikom,
muzikom koja ne govori o svijetu ve naprosto egzistira uz svijet iskustva
kao ista forma i pokret. Verbalni i literarni srodnik duha muzike jeste meta
fora. Putem metaforikih identifikacija pojave se pretvaraju u slike koje ne
maju znacenj" izvan samih sebe. Kao slike, one prosto podsjeaju i razli
kuju se od svega to ih okruuje. U metafori je princip individualiteta i po
tvren i poreknut, to je sluaj i u mitskom razmiljanju. A kako bi ponovo
pristupio svijetu mita, bez koga se herojska akcija ini nemoguom, Nie se
upustio u reviziju pojma tragedije u isto metaforikim terminima. Povratak
metaforikoj svijesti bio bi preporod nevinosti. Povukao bi za sobom odba
civanje metonimijskih i sinegdohikih modusa svijesti, potom naputanje
traganja za sredstvima i izvriocima iza pojava, kao i njihovo obdarivanje
duhovnim kvalitetima kako bi se umanjila vrijednost ljudskog ivota.
Nie je htio da ovjeka vrati direktnoj konfrontaciji sa svijetom pojava,
sa potpuno proienom vizijom, ali da zato netaknutim ostavi njegove spo
sobnosti stvaranja kreativnih iluzija. Vjerovao je da ljudska sposobnost za
metaforike transformacije svijeta iskustva mogu proistiti i sjeanje kao i
zaboravnost u vezi sa njihovim potencijalno destruktivnim posljedicama po
ljudski ivot. Paradigma metaforike svijesti, sposobnost da se nazre slinost
NIE 331

u razlici i razlika u slinosti, posluila je, zauzvrat, kao model dionizijsko-

-apolonske slike kojom se Nie koristio kao sistemskim principom za svoju
,,istoriju uspona i pada duha tragike.
Ova ,,istorija napisana je u ironijskom tonalitetu; Nie se obratio svo
joj publici kombinacijom zabrinutosti i prezira. to se tie njenog predmeta,
duha tragike, moe se rei da je tonalitet bio sve samo ne ironijski, prevas-
hodno zato to je duh tragike ujedno i tragian i komian; tragian je po svo
joj strukturi zapleta, a komian u svojim implikacijama. Istorija uspona i pa
da duha tragike emplotovana je kao agon koji stvara uslove za povratak ve
sele mudrosti" komine svijesti. Iako napisan u aru Nieovog divljenja pre
ma openhaueru i Vagneru, ovaj rad se okonava u maniru prilino stranom
bilo kom od ovih ,,romaniara - u kominom tonalitetu, koji slavi izbavlje
nje ljudske svijesti od uzronosti i formalnog uklapanja, kao i od pesimizma
i naivnog optimizma.
No, sve to je tek anticipacija mnogo razraenije filozofije u njegovim
kasnijim radovima, naroito u djelima Tako je govorio Zaratustra, S one
strane dobra i zla i Genealogija morala. Moje neposredno interesovanje tie
se Nieove koncepcije doprinosa istorijske misli nastanku novog doba, kao i
njegovog vjerovanja o neophodnosti da se istorijskoj misli prui oslobaaju-
a mo tragike umjetnosti. Stoga se okreem istoriografskom zavretku ko
ji je Nie izloio u radu Roenje tragedije, to jest, u eseju koristi i teti
od istorije.

Sjeanje i istorija
U Roenju tragedije, Nie smjeta ljudski ivot izmeu svijesti o haosu
i volje za formu; u eseju koristi i teti od istorije ispitao je implikacije
ove ideje u aspektu vremena. To je esej zaokupljen dinamikom pamenja i
zaboravljanja, koje je Nie vidio kao jedinstvena svojstva ljudske ivotinje.
Tragiki agon koji se odvija na grkoj pozornici, prije svega, postoji van
vremenske sfere. ovjek koji treba da proivi svoj ivot u omotu rada u
sklopu tragike umjetnosti mora to initi stalno svjestan protoka vremena;
on mora ivjeti u istoriji. Problem je, dakle, odrediti kako osjeanje istorije,
osjeanje protoka vremena funkcionie i kreativno i destruktivno u karakte
ristino ljudskoj dijalektici pamenja i zaboravljanja.
Iako je Nie esto govorio o tome kako ovjekova sposobnost da djeluje
zavisi od njegove sposobnosti da zaboravlja, to jest da se lii svijesti i odazove
samo animalnom instinktu - u stvarnosti je on vjerovao da je ljudsko zabora
vljanje prilino drugaije od ivotinjskog nepamenja. Doista nema smisla go
voriti o ivotinjskoj sposobnosti zaboravljanja, jer ivotinja ne posjeduje pret
hodni impuls da zapamti. Zvijer u polju, biljei Nie na poetku eseja, ivi u
vjenoj sadanjosti, ne znajui ni za prezasienost niti za bol, bez svijesti, da
kle, i bez karakteristino ljudskog impulsa da zaboravi, to je u stvari in volje.
Nie pie da ovjek, razmiljajui o zvijerima u polju, moe priupitati
zvijer: ,,zbog ega gleda u mene a ne govori mi o svojoj srei? Zijer e
da odgovori, zato to uvijek zaboravljam ta sam htjela rei; ali ona takoe
 332 METAISTORIJA

zaboravlja i ovaj odgovor i, povrh svega, uti, tako da je ovjek preputen

samo svojoj radoznalosti." A ovjek takoe razmilja i o sebi - kako ne
moe nauiti da zaboravi i kako zavisi od prolosti; ma koliko daleko i brzo
trao, taj lanac se vue za njim (5). Ukratko, ovjek ivi istorijski', svjestan
je svog neprekidnog postojanja, ili jo i svoje neprilagoenosti; svjestan je
propadanja svih svojih sadanjica u jednu fiksiranu prolost. Prolost kon
stantno stoji pred ovjekom kao slika sasvim odraenih stvari, zavrena, cje
lovita, nepromjenljiva. Neobuzdanost ove prolosti je izvor ovjekove neis
krenosti prema samom sebi, i ona kao pokretaka sila stoji iza ovjekovog
samosakaenja.
ovjek bi htio da ide u svoju sadanjost, daje u potpunosti i istovre
meno proivi; to je njegov dominantni impuls. Meutim, ogromna i sve ve
a teina prolosti... nalijee na njega, pritiska i savija njegova ramena. Ova
prolost putuje sa ovjekom; to je mraan, nevidljiv teret koga se on razum
no moe odrei u raspravi sa svojim prijateljima samo da bi podstakao nji
hovu ljubomoru". No, ovjek zavidi zvijeri, koja sa sobom ne nosi ni najma
nje slian teret, kao i djetetu, koje jo uvijek nema bezmalo nita od prolo
sti ega se moe odrei, te se, radosno slijepo igra meu zidovima prolosti i
budunosti". (Ibid.)
Dijete se, meutim, razlikuje od zvijeri po tome to ono samo malo mo
e uivati u svom raju bez ikakvih sjeanja. Jer im naui rijei bilo jed
nom u", ono postaje izloeno itavom spletu borbi, patnji i klonulosti o
vjeanstva", kao i saznanju daje ljudska egzistencija samo preanje nesvr-
eno vrijeme koje nikad ne postaje prezent". Sama smrt ovjeku donosi e
ljeni zaborav"; ona ukida i ivot i bie, i stavlja peat na saznanje daje bi-
e samo prolost, stvar koja ivi tako to unitava sebe i sebe porie".
{Ibid., 5-6)
Problem za kreativnog ovjeka jeste da naui da zaboravlja, da stoji u
jednoj taki... bez ikakvog straha ili gubljenja svijesti" - ne da bi porekao pro
lost i sebe onakvog kakav je nekad bio, ve da je zaboravi. Nesvakidanji
sluaj sjeanja na stare stvari bio bi ovjek... osuen da vidi postajanje svu
gdje" (6). Takav ovjek - nalik Rokantanu iz Sartrove Munine - ne bi vie
vjerovao u sopstveno postojanje, ve bi, umjesto toga, vidio sve kako leti ka
prolosti u vjenoj sukcesiji i sebe izgubio u struji postajanja. Bez zaborava
nijedna akcija nije mogua niti je ivot uopte zamisliv, kao to su ne samo
svjetlost nego i tmina duboko upletene u ivot svakog organizma" (6-7). Puki
ivot jeste mogu bez sjeanja, to i pokazuje primjer sa zvijeri, ali ivot u
bilo kojem pravom smislu apsolutno je nemogu bez zaborava" (7).
Ovi pasusi otkrivaju jedno gledite u Nieovoj misli koje se u savreme-
nim analizama esto previa. Nie je tretirao karakteristino ljudski pro
blem, problem uenja da se zaboravi, koji u sri uopte nije ivotinjski pro
blem; uenje da se zaboravi pretpostavlja prethodnu sposobnost pamenja,
to je u potpunosti ovjekova osobina. Ukratko, u ovom eseju istorijska svi
jest se pretpostavlja i ne mora se objanjavati. Docnije, u Genealogiji mora
la, Nie na istorijskim i psiholokim osnovama tumai kako je ova sposob
NIE 333

nost pamenja uzela maha kod ovjeka. Ipak, u eseju koristi i teti od
istorije" on ponovo od nje samo polazi i pita se ta ona povlai za sobom u
kreativnom ljudskom ivotu. Problem" zvijeri je u tome to ona ne pamti;
problem" ovjeka je to on pretjerano dobro pamti. Iz ove sposobnosti da
zapamti svoju prolost nastaju sve specifino ljudske konstrukcije. Nije u pi
tanju ovjekovo potrebno sjeanje; govori se o slavi i prokletstvu ovjeka
ega se on neopozivo sjea. Dakle, on ima i istoriju, htio to ili ne. Pitanje je,
dakle, da lije ta sposobnost pamenja isuvie dobro razvijena i postaje li pri
jetnja samom ivotu. To nije toliko pitanje unitenja istorije koliko pitanje
saznanja kad je opravdano daje ovjek zaboravi:
Lepo raspoloenje, mirna savjest, vjera u sutranjicu, dobro djelo - sve
to i kod pojedinca i kod naroda zavisi od toga da li postoji linija koja dijeli vi
dljivo i jasno od zatamnjenog i nerazgovjetnog: mi moramo znati kad je pravi
as da zaboravimo i da zapamtimo da bismo instinktivno uvidjeli kad je nuno
osjeati istorijski a kad neistorijski. [Ibid.]
Prema tome, teza koju je italac zamoljen da razmotri" jeste da li su
neistorijsko i istorijsko podjednako neophodni za zdravlje pojedinca, zajed
nice i kulturnog sistema" (7-8).
Isto tako je neophodno ukazati na to da je Nie problem vrijednosti
istorije (a time i sjeanja) smjestio u problem vrijednosti ili potrebe kojoj
ona slui. Pamenje je, kako kae, nalik gledanju; njime se podrazumijeva
uvijek biti u inu pamenja neega, s tim to pri tom nije rije o generalizo-
vanoj aktivnosti; pamenje je stoga voljni in koji ima svrhu ili predmet.
Stavie, ovjek se odluuje da pamti na odreeni nain, i to pokazuje da lije
njegov stav u odnosu na njega samog destruktivan ili konstruktivan. Pogled
unatrag u njegovu prolost nain je definisanja njegove sadanjosti i budu
nosti; nain na koji on oblikuje prolost, vrstu slike koju joj namjee, pred
stavlja samo pripremni stadijum prije svog usmjeravanja u budunost. On
moe odluiti da li da junaki krene u budunost ili da se u njoj nae neho
tino, ali je nikad ne moe izbjei. Problem je, onda, proistiti ovu sposob
nost pamenja od svakog samounitenja koje ga pri tom moe snai. Zabora
vljanje je, takoe, ljudska mo, karakteristino ljudska. Zvijer, na primjer,
nema htjenje da zaboravi, ve naprosto uiva u stanju vremenske nesvije-
snosti. Za razliku od nje, ovjek i zaboravlja i pamti, i ova dihotomija je je
dinstveno ljudska; ljudsko zaboravljanje razlikuje se od ivotinjskog zabora
vljanja, zato jer ono iziskuje brisanje tragova sjecanj koji doputaju ovjeku
da nestvaralaki dugo bdi nad svojim prolim ivotom.
Kao kritiar svog doba, Nie je, zatim, postavio pitanje kako kreativni
zaborav moe biti izgraen nasuprot sveprisutnom porivu za pamenjem to,
pak, znatno podsijeca volju za djelanjem do stepena do koga se sama istorij-
ska svijest moe preobratiti u slubu ovjekove moi inovacije i moi samo-
prevazilaenja. To znai da smo istorijsko saznanje mora biti vezano za pr
vobitnu snagu, ili, kako Nie kae: Izuavanje istorije jedino je produktiv
no radi budunosti ukoliko je praeno plodonosnim monim uticajem - jedi
 334 METAISTORIJA

no, dakle, ako ga vodi i ako njime dominira via sila, a nipoto ako smo se
be vodi (11-12). Nieova krajnja svrha je onda - kao i Marksova i Hegelo-
va uostalom - da vrati istorijsko znanje u okvire ljudskih potreba i uini ga
njihovim slugom prije nego njihovim gospodarem. Poto je ivotu potrebna
istorija, jedino preobilje istorije moe koditi ivotu.
Nie je na taj nain garantovao da je ovjeku potrebna istorija, i to na
tri naina: ,,u vezi sa njegovom akcijom i borbom, kao pomo njegovim
konzervativnim sposobnostima i moima potovanja, i kao utjeha za njegove
patnje i elje za oslobaanjem. Ove tri potrebe u ovjeku stvaraju tri vrste
istorije: monumentalnu, antiku i kritiku. Sve tri njeguju i ugroavaju ka
rakteristina ljudska osjeanja.
Monumentalna istorija prua modele ljudske plemenitosti i ui da, poto
je nekada postojala grandiozna stvar, ona je zato u principu mogua, pa bi mo
gla biti mogua jo jednom. Monumentalna istorija, prije svega izuavana kao
pria o znaajnim ljudima - u karlajlovskom maniru - moe se sluiti prolo
u kako bi osudila trivijalnost sadanjice i uputila samog istoriara u bitku za
bolju budunost. Pa ipak, ovakav pristup ima svojih manjkavosti jer moe biti
veoma varljiv. Njegova glavna slabost je to slikovito prikazuje posljedice na
tetu uzroka; lanim analogijama on nastavlja da traga za zajednikim grandi
oznostima u svakoj grandioznoj individui. Na taj nain, taj pristup zamagljuje
pravu istorijsku vezu izmeu uzroka i posljedice", razara sutinsku razliku
svih velikih stvari i tei romantikom prikazivanju prolosti. Kao podsticaj i
votu, u stvari, romantiki romani slue istoj svrsi kao i monumentalna istorija;
i, u rukama nekoga slabia, ova istorija moe se okrenuti i protiv sadanjosti i
protiv budunosti. Ona moe podriti samopouzdanje ivih ljudi tako to e ih
uiti da pojedinac nema potrebe za grandioznou poto su sve forme grandio
znosti ve uveliko dosegnute u prolosti.
Motiv da se pobjegne iz sadanjice zbog zauzimanja stava potovanja
prema prolosti ima svoj ekstremni oblik u istoriji antike koja, meutim, ima
svoje sasvim posebne karakteristike, kao i svoje kreativne i destruktivne
strane. U kreativnom smislu, antika istorija stvara potovanje prema poe
cima; ona asocira na osjeaj drveta koje se oslanja na svoje korijenje, rado
sti zbog saznanja da razvitak nije sluajan ve savreno nasljedan, i plod i
cvast, takorei, jedne jedinstvene prolosti koja ne samo to opravdava nego
i krunie sadanjicu - to je ono to mi danas volimo da zovemo pravim isto-
rijskim osjeanjem" (19). Meutim, u sutini, ovaj antiki stav ima tendenci
ju izjednaavanja stvari kroz nekritiko razumijevanje svega, i velikog i ma
log. Stavie, on naroito pripisuje specifinu vrijednost svemu to je staro, i
to samo zato to je staro, i podstie nevjericu prema svemu to je novo ili to
odstupa od konvencionalnog. Kad izvor pijeteta presui", antiko stanovi
te moe ustrajati i u potpunosti se prepustiti ouvanju onoga to je uveliko
ivo i suprotstaviti se stvaranju novih ivota (20).
Protivotrov za ove vrste istorije - monumentalne, koja kreativno ukazu
je ljudima na budunost na osnovu potovanja prolih grandioznosti, ali de
struktivno podriva njihov impuls ka grandioznosti, i antike, koja sa svoje
NIE 335

kreativne strane proizvodi duboko potovanje prema zaecima ali sa de

struktivne negira sve sadanje potrebe ili elje - jeste kritika istorija. Kriti
ka istorija nastaje iz podsticaja da se razbije prolost i istovemeno da se pri
mijeni, ne bi li ivjela" (42). Kritiki nastrojen istoriar stara se da dovede
prolost u sudnicu, nemilosrdno je ispita, i na kraju iskazuje svoje neslaganje
sa njom (ibid.). On posjeduje mo da se probija kroz mitove prolih grandi
oznosti i vrijednosti, da gazi po pobonostima punim stopalima, i da se od
rekne izjava prolosti o sadanjosti. No, treba rei da kritiki duh takoe ima
svoju destruktivnu stranu, koja, ako se pretjerano koristi, zavrava u obogo-
tvoravanju sadanje trivijalnosti tako to pokazuje da nita nije plemenito.
Kako je Nie kasnije tvrdio, istorijska revizija objelodanjuje toliko toga to
je lano i apsurdno, nasilno i neljudsko, da se u tom sluaju gledite nadah
nuto pobonom iluzijom raspada u paramparad" (ibid.). Kritika istorija
ukoliko se pretjerano koristi dovodi do ironijske samosvijesti" (47). Ona
vodi do otkria nezgodne istine daje sve to je roeno vrijedno unitenja",
a to moe dovesti do zakljuka daje bolje da se onda nita i ne rodi"; bolje
rei, dovodi do openhauerovskog pesimizma i prezira prema ivotu (ibid.).
Takoe, kako Nie upozorava, ona moe izazvati potrebu ulaganja velike
snage da se bude vian ivljenju i zaboravljanju, i da se shvati [kako ui kri
tika istorija] u kolikoj su mjeri ivot i nepravda jedno isto" (21).
Tako su se, prema Nieu, opasnosti od istorijske svijesti mogle nai u
ekscesima antike, kritike i monumentalne istorije: u arhaizmu, prezenti-
zmu i, na kraju, futurizmu. Zato ono to je potrebno jeste izvjesna sinteza
sva tri naina itanja prolosti, a ne bjekstvo od prolosti, jer se od prolosti
ne moe pobjei,
...poto smo mi tek posljedica prethodnih generacija, kao to smo i posljedica
njihovih greaka, strasti i zlocin, tako daje nemogue otresti se ovih okova.
Iako osuujemo njihove zablude i mislimo da im moemo pobjei, ne moe
mo ipak pobjei od injenice da im u stvari hrlimo u susret. U najboljem slu
aju, dolazi do sukoba izmeu nae uroene, naslijeene prirode, i naeg zna
nja, izmeu stroge, nove discipline, i jedne prastare tradicije; mi poinjemo
novi nain ivota, stiemo novi instinkt, obiaj ili tradiciju [drugu prirodu],
koja isuuje preanju. Rije je o pokuaju da se stekne prolost a posteriori iz
koje bismo mogli niknuti, nasuprot onoj iz koje smo doista iznikli. To je uvi
jek opasan poduhvat, jer je teko nai granicu u negiranju prolosti, a novoste
ene tradicije [druga priroda] uglavnom su slabije od prvobitnih. [Ibid. ]
Sve forme istorije neprestano nas podsjeaju na tu injenicu, pa ipak se
odupiremo naporu da stvorimo takve druge prirode" i da ih kultiviemo.
Kad u tome uspijemo, kae Nie, kritiki istoriar j e u potpunosti u pravu
poto nam je pokazao da je prvobitna priroda" u stvari nekad bila druga
priroda i da svako osvajanje druge prirode postaje ona prva" (22).
Ova troslojna podjela formi istorijske svijesti moe se sagledati kao
analiza modusa metonimije, sinegdohe i ironije. Oito je da, za Niea, mo
numentalna istoriografija shvata svijet u smislu bliskosti i podjele, meusob
ne izolovanosti grandioznih ljudi i njih od mase, i u terminima inferiornih i
336 METAISTORIJA

superiornih uzronih sredstava u istorijskom procesu. Monumentalizam je

kreativan sve dok ukazuje na dostignua grandioznih ljudi, ali je destrukti
van kad prenaglaava razlike izmeu prole i sadanje grandioznosti ili iz
meu buduih grandioznosti. Za razliku od toga, antika istoriografija je
istorija osmiljena u modusu snegdohe, istorija kontinuiteti i unifikaciji,
istorija odnosi, povezanosti zmeu svega to je ikad postojalo i onoga to
trenutno postoji. Ona sve izjednaava u istorijskoj vrijednosti i u znaenju.
Kreativna je kad podsjea ljude daje svako ivo ljudsko bie vezano za pret
hodne stvari, i destruktivna kad sve prisutne stvari svodi samo na posljedice
prolih stvari. S druge strane, kritika istoriografija je istorija pisana u mo
dusu ironije u kome je istorijska misao sprovedena u uvjerenju da je sve krh
ko i vrijedno osude, da postoji nedostatak u svakom ljudskom dostignuu,
istina u svakoj netanosti i neistina u svakoj istini. Ovaj modus osmiljava
nja istorije kreativan je kad slui sadanjim potrebama a podriva istoriju pro
losti i budunost. Destruktivan je kad podsjea sadanjeg glumca u istorij
skoj drami da je on, takoe, satkan od nedostataka i da ne bi trebalo da tei
junakom statusu niti da bilo ta potuje.
Nie je predloio protivotrov svim ovim formama istorijske svijesti u
njihovim ekstremnim ili destruktivnim aspektima, a to je istorijska svijest
koja funkcionie u modusu metafore. Njegova ideja istorije kao forme
umjetnosti je ideja istorije kao tragike umjetnosti i, tavie, kao vrste one
iste tragike umjetnosti koju je on branio u Roenju tragedije iz duha muzi
ke. Istorija zamiljena u metaforikom modusu u stvari je sr njegove odbra
ne onoga to je nazvao ,,nadistorijskim i ,,neistorijskim gleditima na kraju
eseja koristi i teti od istorije.
U etvrtom dijelu tog eseja Nie tvrdi da istorija moe koristiti ivotu
tako to e postati forma umjetnosti. Insistirao je na tendenciji istorije da se
preokrene u nauku fatalnu za njenu funkciju oivljavanja. Saznanje o pro
losti je poeljno samo zbog sluenja budunosti i sadanjosti, a ne da bi se
slabila sadanjica ili, pak, podrivala budunost. Istorija osmiljena kao for
ma umjetnosti koja koristi ivotu treba da se usmjerava ne da slui istini ili
pravdi, ve objektivnosti41. Meutim, pod objektivnou Nie nije mislio
na toleranciju44 humaniste ili nezainteresovanost44 naunika nego na samo
svjesnu zainteresovanost44umjetnika.
Kad je govorio o istorijskoj objektivnosti44prevashodno je mislio na
...onu posebnu perspektivu u kojoj istoriar prvenstveno i jasno nazire povor
ku motiv i posijedic jer ona ostavlja utisak na njegovu linost. Mi o estet
skom fenomenu mislimo kao da je sasvim razdvojen od svih linih briga koje
obuzimaju slikara pred slikom i ne daju mu da zaboravlja samog sebe... i nama
je, stoga, kod istoriara potrebna ista umjetnika vizija i unoenje u njegov
predmet interesovanja [37].
Meutim, Nie je insistirao na tome daje
...prosta naivnost rei da slika koja se takvom ovjeku javlja u datom vidu doi
sta iskazuje istinu stvari. Moda jedino ako se od ispitivanih predmet u ta
NIE 337

kvim trenucima ne oekuje da se sami naslikaju ili fotografiu sopstvenom ak

tivnou u isto pasivnom medijumu! [Ibid]
Objektivnost je, naprotiv, kompozicija" najuzvienije forme, ,,i iz nje
nastaje umjetnika, ali ne i istorijski prava slika". Zato
...razmiljati objektivno o istoriji u ovom smislu jeste posao jednog dramatia
ra: to znai misliti o jednoj stvari u vezi sa drugom i potom ih spajati u cjelinu,
uz pretpostavku da e jedinstvo plana morati da se usadi u predmete ako ga
ve inae tamo ve nema [37-38],
Ovo indirektno navodi na zakljuak da istorijska mudrost, da bi se raz
likovala od istorijskog znanja ili informacije, predstavlja dramatski uvid, e-
matizovanje ili, recimo, kako sam to ja nazvao - emplotment". U stvari,
Nie je smatrao da iako vjerovatno postoji istorijsko pisanje koje ne sadri
ni kap od opteprihvaenih injenica, opet se moe tvrditi da tu postoji naj
vei stepen objektivnosti" (38). Takoe je citirao Grilparcerovu (Grillparzer)
primjedbu da
...istorija nije nita vie osim manira u kome ovjekov duh spoznaje injenice
koje su mu nejasne i povezuje stvari iji istinski odnos samo nebo moe znati,
zamjenjujui nerazgovijetno neim to je suvislo i unosei svoje ideje o uzro-
nostima u spoljni svijet koji moda moe biti objanjen jedino iz unutranjeg
ugla. On pri tom pretpostavlja da postoji jedan uzrok tamo gdje moda djeluje
hiljade majunih uzroka. [Ibid]
Pa ipak, upozorava Nie, ova koncepcija objektivnosti" mora se kori
stiti uz veliki oprez. Ne smije se pretpostaviti da postoji neka suprotnost"
izmeu ljudske akcije i svjetskog procesa" (38-39). Oni su jedna te ista
stvar!
Ponoviu; ovjek ne smije traiti neku temu izvan pojava. Pojave su sa
me za sebe teme za kojima istoriar traga. Istoriar, u stvari, prestaje da bu
de instruktivan kad pone da uoptava svoje podatke. Dok su u ostalim di
sciplinama uoptavanja najhitnije stvari" zato to sadre zakone", istoria-
reve generalizacije, sve dok se legitimno moe rei da imaju status zakon,
preteno su nebitne jer ostatak istine, nakon to se svue nejasni i neobja
njivi dio, nije nita drugo do najoptije znanje. I najmanje iskustvo e to po
tvrditi". (39) Bilo bi to kao da vrijednost drame treba da poiva samo u nje
noj krajnjoj sceni. Vrijednost istoriarevog rada ne lei u njegovim generali
zacijama, ve -
...naprotiv, vrijednost tog rada lei u izmiljanju ingenioznih varijacija na vje
rovatno svakidanje teme, u podizanju popularne melodije do univerzalnog
simbola i u prikazivanju kakav svijet dubokoumnosti, moi i ljepote postoji u
njoj. [Ibid]
Istanani istoriar mora imati mo da od poznatoga iskuje stvar za koju
se nikad prije nije ulo, mo proglaavanja univerzalnog kao toliko jedno
stavnog i ozbiljnog, daje ono jednostavno gotovo izgubljeno u ozbiljnom, a
daje ozbiljno izgubljeno u jednostavnom. [40]
338 METAISTORIJA

Tako zamiljeni istoriar gospodar je metaforikih identifikacija

predmet koji naseljavaju istorijsko polje. Transformiui poznate stvari u
nepoznate, u stvari na koje nismo navikli, ponovo ih tumaei kao ,,udne i
misteriozne", on otkriva da univerzalno" postoji u posebnom" a poseb
no" u univerzalnom". Jednostavno" je skriveno u ozbiljnom" a ozbilj-
no u .jednostavnom". Ali ovo skrivanje je u isto vrijeme i otkrivanje ovje
kove moi da zae u sadanjicu i uini sa istorijom ono to mu se prohtje.
Kojim principima takva istorijska svijest treba da bude voena? Nie je
bio prilino odreen u svom odgovoru na to pitanje: Moete objasniti pro
lost samo onim to je najuticajnije u sadanjosti". Jezik prolosti uvijek je
proroki: razumijee ga samo graditelji budunosti koji poznaju sadanjost...
i samo oni koji izgrauju budunost imaju pravo da sude o prolosti." Meu
tim, ovakav sud o prolosti nee dovesti do bilo kakvih pravila za predvia
nje budunosti: Imate dovoljno da biste razmiljali i iznali u razmiljanju
ivot budunosti;... ne molite istoriju da vam pokae sredstvo i instrument u
njj- Ali, u tim mislima kojima o sebi razmilja u prolosti" kad su u pita
nju njegove istinske potrebe, kreativan ovjek nalazi polazite sa koga se
moe osloboditi svih lanih nunosti" (ibid.). Kroz destrukciju te ironijske
samosvijesti" koju je odgajilo konvencionalno istorijsko uenje, moe biti
iskovana osnova za novu, herojsku istorijsku viziju.
Vrste istorijskih svijesti od kojih su patile Njemaka poglavito, i Evro
pa generalno, izrazile su se, prema Nieovom miljenju, u tri oblika: hegeli-
janizam, darvinizam i takozvani hartmanizam - filozofija nesvjesnog koju je
predstavljao Eduard fon Hartman (Eduard von Hartmann). Hegelijanizam -
kakvog ga je Nie znao - bio je racionalistiki i prezentistiki; okrenuo je
praktino sve trenutke u puko divljenje uspjehu i u idolopoklonstvo inje
ninom, zbog ega se odomaila karakteristina fraza: 'prilagoditi sebe i
njenicama" (52). Darvinizam je kombinovao istoriju prirode i istoriju o
vjeka kako bi se dobio jedinstven utisak o obema; dozvolio je odreenoj ge
neraciji ljudi da vjeruju kako su ba oni krajnji cilj i svretak cjelokupnog
kosmikog procesa, dok je ostalima namjenio da budu zadovoljni onim to
trenutno jesu umjesto da tee neem daleko boljem. Hartmanovska doktrina
nesvjesnog nainila je od neprekidnog, misterioznog postojanja pokretaku
silu istorije koja je za sebe otela itavu ovjekovu odgovornost i uinila je
dominantnom silom kojoj je ovjek mogao da slui, ali pri tom nikad ne po
kuavajui da tei njenom kontrolisanju ili dominiranju (56-57). Takva dok
trina, smatrao je Nie, stvara fantastinu parodiju istorije jer negira samu
istoriju. Ona predstavlja istoriju kao nerazumnu plimu i osjeku metafizikih
sila. Prema tom gleditu, ovjek nije imao ta drugo da radi osim da ivi
kao to je do tada inio, da voli ono to je volio, mrzi ono to je mrzio, i ita
novine koje je uvijek itao. Jedini njegov grijeh bio bi ivjeti drugaije"
(58). Hartmanova filozofija porie istine poznate egu i predaje ih zahtjevima
ida, izraavajui se frojdovskom terminologijom. On iziskuje potpunu pre
daju linosti pojedinca svjetskom procesu iji je cilj spasenje svijeta"
(ibid.).
NIE 339

Hartmanova doktrina o nezavisnosti nesvjesnog na taj nain nije nita

manje opasna od Hegelove doktrine o svjetskom duhu i Darvinove apote
oze prirode. Ona predstavlja snaenje volje za formom na utrb volje za i
votom. Treba izbjegavati sve sline generalne planove, ponavlja Nie, ako
istorija treba da slui potrebama ivih ljudi. Doi e doba u kome emo se
mudro drati podalje od svih konstrukcija svjetskog procesa, ili ak istorije
ovjeka... doba u kome vie neemo bacati pogled u mase nego u pojedince
koji formiraju neku vrstu mosta preko slabane struje postojanja" (59). U to
vrijeme, kako je on predviao, zadatak istorije bie da posreduje izmeu
grandioznih pojedinaca, i ak da prua motiv i snagu za stvaranje grandio
znih ljudi (ibid.). Tek e onda biti prepoznat cilj ovjeanstva da u kraj
njem sluaju ono moe leati samo na svojim najuzvienijim primjerima14
(ibid.). Ona vrsta iroke tolerancije koju rankeovski istoricizam, prekomjer
no korien, ubrizgava u ovjeka, kasnije postaje tetan. Sagledati sve
objektivno, ne ljutiti se apsolutno ni na ta, ne voljeti nita, razumjeti sve -
ini individuu njenom i prilagodljivom44 (53). To ak moe biti i fatalno.
Ali, na svu sreu, istorija nam takoe odrava u ivotu sjeanje na grandio
zne borce za istoriju, to jest, titi nas od slijepe moi injeninog44, to god
to trebalo da znai (54).
Na kraju krajeva, zakljuuje Nie, protivotrov za boljku istorije44 mora
biti sama istorija. U pitanju je jo jedna ironija poto lijek za istorizovanu
kulturu mora biti homeopatski. Porijeklo istorijske kulture i njena apsolut
no radikalna protivrjenost, u odnosu na duh svojevrsnog novog vremena i
modernu svijest, moraju biti poznati istorijskom procesu... nauka mora
okrenuti svoju aoku protiv same sebe (51). Kad sama istorija otkrije isto
rijsko porijeklo istorijske kulture, otvorie se put prema onoj neistorijskoj44
i nadistorijskoj44 superiornoj perspektivi odakle e mitske moi umjetnosti
moi da rade svoj posao. ta je neistorijsko? To je prosto mo umjetnosti
da se zaboravlja i da se horizonti oko sebe ogranie44 (69). A ta je nadisto-
rijsko? To je prosto mo da se svrate oi sa procesa istog postojanja i upe
re na ono to daje egzistenciju vjenom i stabilnom karakteru - umjetnosti i
religiji44, Dionisu i Apolonu zajedno (ibid.). Ukratko, neistorijsko i nadisto-
rijsko su prirodni protivotrovi za dominantne moi istorije nad ivotom; oni
su leenje istorijske bolesti44(70).
Jednom umotani u ebe umjetnosti i mita, biemo u stanju da se vrati
mo kreativnom izuavanju istorije i, voeni ivotom, moi emo se sluiti
prolou na ona tri naina - monumentalni, antiki i kritiki44, poto, sva
iva bia iziskuju atmosferu, tu tajanstvenu izmaglicu oko sebe. Ako se taj
veo strgne, pa se religija, umjetnost ili genij osude na okretanje kao zvijezde
bez atmosfere, ne smijemo se iznenaditi ako se oni skamene, postanu ne
plodni, i ubrzo uvenu44(44).
Modema kultura tada gubi sva svoja osjeanja udnovatosti ili zabezek
nutosti; zadovoljna je svaim i shodno tome niti voli niti prezire bilo ta to
je u sklopu njenog sopstvenog interesa. Rezultat je generacija ljudi koji su
postali beskunici, koji sumnjaju u sve ideje, u svaki moral. Znajui da je
340 MET AIS TORIJA

drugaije u svakom periodu, istorijski orijentisan ovjek takoe zna da

ono to jesi uopte nije bitno (45). Na taj nain, poto umjetnost oponira
istoriji, samo ako se istorija potpuno pretvori u isto umjetniko djelo bie
u stanju da ouva svoje instinkte i potpiri ih (42). No, vizija istorije koja
prosto razara bez ikakvog impulsa da gradi, na kraju krajeva e uiniti da
njene instrumente iznuri sam ivot; slini ljudi, naime, unitavaju iluzije a
onaj ko uniti iluzije u sebi i drugima, kaznie ga onaj konani tiranin, priro-
da (ibid.).
Nieov esej koristi i teti od istorije vie je analitiki po metodu
nego veina njegovih drugih djela; on u sutini ima daleko vie povjerenja u
konvencionalnu filozofsku kritiku nego u proireni ditirampski modus nje
nih kasnijih kreacija. Pa ipak, na odgovarajui nain ovaj analitiki rad na
posljetku je jedini koji je destruktivan. Kao takav, on nudi veoma malo uvi
da o tome kako tragika umjetnika istoriografija moe izgledati. No, treba
rei da, poto je nainjen u auri njegovog Roenja tragedije, taj primjer isto-
riografije moe se shvatiti kao blizak svijesti potencijalnih italaca eseja. U
stvari, ta dva rada se dopunjuju, pa rad koristi i teti od istorije moe iz
gledati kao retrospektivno raiavanje terena i priprema puta za novu vrstu
istoriografije prikazane u Roenju tragedije. Meutim, ovaj drugi rad omo
guuje, time to stvara prostu udnju u tom smislu, samo onu vrstu tragike
umjetnosti koja se pojavila u Grkoj u petom vijeku prije nove ere. On po
tvruje potrebu za novim istorijskim predstavljanjem grke tragedije i kree
se ka stvaranju uslova za njega. On ak postavlja tragediju nasuprot istoriji
kao trenutno osmiljenoj u vidu sredstava za jedno takvo novo istorijsko
predstavljanje grke tragedije.
Ali u ovom suprotstavljanju stare grke tragedije raznorodnim formama
modeme poetske vizije (ukljuujui i vagnerovsku, koju je u to vrijeme Nie
jo uvijek potovao) primarna je samo injenica prostog suprotstavljanja.
Proces kojim se grka tragika vizija preobrazila u degenerisanu modemu
poetsku viziju ostaje nejasan. ak i dok je Nie tugovao za propadanjem i
padom drevne tragedije i nazivao modemu istorijsku svijest njenim antitipo-
dom, on nije u Roenju tragedije stvorio teoriju istorijskog procesa preobra
aja u taj antitip. On se, meutim, nalazio na mbu takve teorije; toliko je bar
prikazano u razornoj operaciji preduzetoj u eseju koristi i teti od istori-
je i u teoriji dijalektike pamenja i zaboravljanja u kojoj je podvukao svoje
razlikovanje raznorodnih formi istoricizma - monumentalnih, antikih i kri
tikih - i, u njihovom okviru, njihovih kreativnih i destruktivnih tipova.
Ipak, u ovom eseju Nie jedva i pominje ta kreativna istoriografija ko
ja slui ivotu ne bi trebalo da bude. Da li e po koncepciji biti strukturalna
ili narativna, sinhronika ili dijahronika? Da li e biti ,,pria o pojedinim
ljudima koji se nadmeu sa sudbom, ili tek procjena skupa zavrenih doga
aja ili, pak, metaforika evokacija junakih mogunosti? Po Nieu, ona
moe biti sve ovo istovremeno, ili bilo koja od tih stvari posebno ili u kom
binaciji, zavisno od ivotnih potreba ljudi onako kako ih istoriar zamilja.
Ukratko, Nie je uloio svoj autoritet da odredi i svrhu datog istorijskog rada
NIE 341

i njegove forme u istoriarevom osjeanju ivotnih potreba njegovog vreme

na. Istoriaru je jedino zabranjeno obogotvoravanje prolosti na raun sada
njosti kao i sadanjosti na raun prolosti. Drugim rijeima, zabranjeno mu
je da pie monumentalnu ili nekritiku antiku istoriju ili, obrnuto, neheroj-
sku i prezrivu kritiku istoriju. Model za istoriografiju koja treba da slui i
votu ponudio je sm Nie u radu koji je vie-manje zakljuio njegovu karije
ru - u Genealogiji morala.

M oralnost i istorija
Genealogija morala (1887) moe se itati kao primjena Nieove pred
loene ,,nadistorijske metode na problem i istorijskog i filozofskog karakte
ra. On njome eli da odredi zaetak i znaenje moralnosti, znaenje tog o
vjekovog osjeanja, njegovu vjeru u takve kvalitete kao to su ,,dobro i lo
e". Esej poinje kritikom rusoovske koncepcije istorije u kojoj je ovjean
stvo, koje je u naelu ,,dobro , sagledano kao iskvareno ,,padom u drutve
nu dravu. Naprotiv, Nie je tvrdio da ovjek u naelu ne predstavlja nita; i
ako padne u bilo kakvo stanje, to je stanje ,,dobrote, odakle potiu sva ka
rakteristino ljudska nezadovoljstva ovjeka-ivotinje. Meutim, u ovom
eseju Nie je ponudio shemu za emplotovanje istorije zapadne moralnosti
kojom se predvia skoro izbavljenje ovjeka iz njegove ograniavajue do
brote". To izbavljenje predstavlja, kao i za Marksa, osloboenje iz drutve
nog" stanja. No, Nie njega nije zamislio kao ulaenje u zajednicu". Vidio
gaje kao oslobaanje od svih prinudnih udruivanja sa drugim ljudima i kao
san o individualnom samoispunjenju, to, meutim, nije nita drugo do anar
hija. On je ovo anarhino stanje nazvao heroizmom" ili natovjetvom",
mada je ono u sri anarhija bez obzira na sve. Stavie, u pitanju je anarhija
koja je naroito pogorana zbog propadanja svih ranijih vrijednosti".
Ovim se ne eli rei da je Nie, ita vie od Rusoa ili Marksa, negirao
nunost drutvene faze koja prethodi zavrnoj, kreativnoj (herojskoj) fazi.
Naprotiv, on je mislio da je ovjeku potrebna ova druga faza ne bi li izo
trio svoje karakteristino ljudske atribute, svoju ljudsku volju i razum
(167). Meutim, Nie je ovu drutvenu fazu, fazu samoodricanja, bezvolj-
nosti i razumnosti, vidio kao ve naputenu uslijed ovjekovih moi kriti
ke; vidio ju je i kao polje na kome se ovjek priprema za razvod sa razu
mom i drutvom, putajui tako volju da dosegne novu i uzvieniju vrstu
varvarstva" u kome e pojedinac ivjeti svoj sopstveni ivot kao umjet
niko djelo. Zbog toga je on svoju istoriju napisao u tonu ironije, ali ju je
emplotovao kao vrstu komedije.
U prvom odeljku Genealogije morala prouava se dihotomija dobra i
zla i dobrog i loeg". Tekst poinje napadom na engleske utilitaristike mo
raliste koje Nie ironino naziva istoriarima etike", to jest naunicima koji
prosto nabrajaju konvencionalne etike stavove a da ih pri tom ne podvrgava
ju bilo kakvoj kritici. Zapravo, kako kae, sve njih je odavno napustio istin
ski duh istorije. Svi oni, do posljednjeg, razmiljaju neistorijski" (159).
342 METAISTORIJA

No, ta znai misliti neistorijski? U ovom sluaju, to znai uivjeti se

u svijest slobodne, otmjene i jake aristokratije koja sebi daje pravo da ,,ime-
nuje one stvari koje joj pruaju zadovoljstvo i one koje to ne ine:
Porijeklo obje suprotstavljene vrijednosti pojmova dobrog i loeg moe
se nai u patosu otmjenosti i distance, i ono predstavlja dominantan tempera
ment vie, vladajue klase, za razliku od nie, prostije klase, one koja zavisi
od nje. Gospodsko pravo gospodara da nazivaju stvari see do mogunosti da
se ak i porijeklo jezika shvati kao ispoljavanje moi vladajue klase. Oni zbo
re [metaforiki], to je to ili to; oni zvukom ovjeravaju svaku stvar i akciju i
time ih simboliki uzimaju pod svoje okrilje [160],
Jezik otmjenosti je, stoga, direktan, nevin, iskren, naivan; on naziva
stvari bez ikakvog pretvaranja, muziki takorei, bez ikakvog premiljanja.
Za razliku od toga, jezik slabih uvijek je jezik premiljanja, jezik neis
krenih pretenzija i zabaurenih ciljeva. Kad otmjen ovjek osjeti prezir, on
trenutno reaguje i pri tom ga to ne truje. Ali, zamislimo sada kako neprija
telja" percipira pakostan, potlaen, slab ovjek. On mora zamisliti neprija-
telja kao fundamentalnu ideju, kao zlobnika i odmah shodno tome osmi
sliti i dobroga - to jest sebe (173).
Ovdje je razlika izmeu plemia i slabog ovjeka izraena u terminima
razlikovanja izmeu onih sposobnih da razmiljaju metaforiki i onih ogra
nienih na to da razmiljaju koncepcijski. Prvi koriste jezik umjetnosti, a
drugi jezik nauke, filozofije i religije.
Za potporu ovim generalizacijama, Nie se okrenuo etimologiji, istori-
jatu termin ,,dobrog, ,,zlog i ,,loeg, tvrdei da termini za dobro u svim
jezicima ukazuju na drutvenu klasu kao porijeklo svih vrijednosti" (162).
Pobunu protiv egoistike amoralnosti prvobitne aristokratije vodila je nova
antiaristokratija ije su se voe - svetenici - odvojili od prvobitne aristo
kratije jakih i razvili svoju sopstvenu varijantu odmah uz njih. Ova nova
aristokratija stada ima kao svoje primarno svojstvo kvalitet sutinski sla
boga gdje god da se pojavi - to jest, podmuklost. No, ona svoju mo temelji
istovremeno i na masama i na jakima putem izvjesnog lingvistikog lukav
stva; svoju podmuklost prosto naziva ,,ljubav.
Ova podmuklost ima svoje izvorite u represiji i sublimaciji volje za
mo pripadnika stada. Sublimisana, ova podmuklost izraava se u vrijedno
snom obliku otmjenih svojstava po novom standardu: budui da plemeniti
ovjek oznaava svoje akcije kao ,,dobre, i to samo one koje se razlikuju od
onih njegovih ,,loih, slabi ovjek poinje tako to oznaava akcije boljih
od sebe kao ,,zle a svoje deklarie kao ,,dobre. Na taj nain, dihotomija
dobro i loe zamijenjena je dihotomijom dobro i zlo; i, kako je prva di
hotomija sasvim amoralna, budui da je samo prosta tvrdnja o doivljenom
zadovoljstvu ili bolu koji su uzdrmali individuu, druga je u sutini metafizi
ka i moralistika, i tako pripisuje novu supstancu zla akcijama koje se razli
kuju od akcija osoba ili grupa koje se bave defmisanjem.
Nie je elio i da izae iz metafizike moralnosti koja se podrzumijeva
u jeziku o dobru i zlu, tako to bi zauzeo stav o ideji o zdravlju, koju je on
NIE 343

definisao kao svako direktno i trenutno ispoljavanje emocije. Zdravlje je za

fiziki organizam ono to je metaforika svijest za mentalno stanje. Tamo
gdje emocija ne nalazi direktni i trenutni oduak, primijeuje on, ona stvara
sredstva koristei blokiranu energiju koja se ispoljava indirektno, u vidu
podmuklosti. Ova podmuklost, zauzvrat, izraava se u mentalnoj prije nego
fizikoj aktivnosti, a naroito u potrazi za uzrokom kojim se moe objasniti
ova blokada, pronalazei sebe - uz savreno obrazloenje - meu jakima.
Ali, da bi objasnio sopstvenu slabost, podmukao ovjek napada jaeg ovje
ka s obzirom da posjeduje znatno vie od puke snage, pa se tako to svojstvo,
snaga, prevodi u kvalitet - zlo.
Transformacija svojstva (kao to su snaga ili slabost) u kvalitet (kao to
su zlo ili strpljenje) prouzrokovano je lingvistikim trikom. U dijelu XIV pr
voga eseja u Genealogiji morala, Nie ironijski opisuje kako se ova naknad
na procjena vrijednosti dogaa u potpunosti lingvistiki. Slabi pretapaju
slabost u vrlinu... Neborbenost, svojstvo nemogunosti da se uzvrati, pre
tvaraju u dobrodunost; kukaviluk u poniznost", i tome slino (180). Na taj
nain, cjelokupna istorija moralnosti viena je kao proizvod operacij meto-
nimijske i sinegdohike svijesti na utrb nevinog" metaforikog poimanja
svijeta. Potraga za uzrocima i sutinama - za sredstvima koja nisu u prvom
planu i kvalitetima koji su spoljni i odnosu na pojave uhvaene u slikama
metaforikog jezika - dovodi do stvaranja dva instrumenta represije koje o
vjek okree protiv samog sebe: do nauke i religije.
Nie nije dosegao potpuni obim do kojeg je iskoriavao tropoloku te
oriju o jeziku kako bi tumaio istoriju" moralnosti i kulture u Genealogiji
morala. Gotovo kao rezultat naknadnog razmiljanja, u napomeni u prvome
eseju, on je sugerisao sljedee pitanje koje tek treba razmatrati: kakvo svje
tlo nauka o jeziku, a naroito etimoloko istraivanje, baca na istoriju razvo
ja moralnih pojmova?" (188) Na to pitanje odgovorio je u svom prvom ese
ju, u raspravi o obimu do koga metonimijske i sinegdohike dimenzije poet
skog jezika slue kroz istoriju kao motori svijesti, u njihovoj samoreprizira-
juoj operaciji. Potpun razvoj ovih lingvistikih moi rezultirao je, najposli-
je, ironijskom svijeu od koje su patili njegova era i civilizacija. On to nije
shvatao, a da bi zauzeo stav o koncepciji sutinske kreativnosti metaforikog
jezika, unaprijed je dao odgovor na nepostavljeno pitanje o onoj ulozi koju
je igrala sama metafora u ovjekovim tendencijama ka samorepresiji. Ali
ovaj lingvistiki istoricizam, koji daruje metaforikoj svijesti istu kreativnu
funkciju, dao je, meutim, Nieu polazite sa koga je mogao kritikovati isto-
rijsku svijest u njenim raznorodnim formama (metonimikoj, sinegdohikoj
i ironijskoj) svoje vlastite ere.
Nie je bio obrazovan kao filolog, to je znailo da su transformacije
jezika morale biti prisutne u njegovoj misli u vidu modela za razumijevanje
transformaciji same svijesti. Ovo ukazuje na to da njegova koncepcija ciklu
sa kroz koji prolazi svijest isto tako moe biti projekcija njegove koncepcije
lingvistikog ciklusa, poev od metafore kroz metonimiju i sinegdohu, do
ironije. Povratak ka nevinosti svijesti je, onda, bio nuno koncipiran u smi
344 METAISTORIJA

slu povratka metaforike faze jezika. U svakom sluaju oigledno je da je

cjelokupni problem pamenja i zaboravljanja, obeavanja i obavezivanja
prema fiktivnoj prolosti ili budunosti, bio za njega povezan sa neistinama
metonimijskih i sinegdohikih spoznaja svijeta. ,,Pad u ,,dobrotu, i pad
moralnosti u samosakaenje bili su na kraju samo pad u podrobnije domete
lingvistike mogunosti.
Drugi odjeljak u Genealogiji morala - onaj o ,,krivici, neistoj savje-
sti i slinim stvarima, poinje preispitivanjem jedinstvene ljudske moi
pamenja. I ovdje, kao i ranije, Nie opisuje sjeanje kao vrstu devijantne
determinisanosti kojom ljudi podvrgavaju sebe specifinoj budunosti kao i
fiksiranoj prolosti. Sposobnost da se neko obavee specifinoj budunosti i
fiksiranoj prolosti upravo je namjera svijesti, tvrdi Nie. Sposobnost pam
enja daje zakletvi datoj u prolosti mo da se utie na sadanjost i budu
nost i mo da se one odreuju. Data zakletva, zapamena i zatim primijenje
na, namee neku vrstu reda u ljudskom ivotu, ali prilino drugaijeg od
onog koji namee sklonost ka zaboravljanju. Sklonost ka zaboravljanju do
zvoljava nam da ivimo u sadanjosti; ona fimkcionie da bi privremeno
zatvorila vrata i prozore svijesti; da bi nas liila uznemiravanja bukom i bor
bom uslunih organa koji rade jedni za druge i jedni protiv drugih; da bi uni
jela malo mira u nau svijest ne bi li napravila mjesta otmjenijim funkcijama
i funkcionerima naeg organizma koji se bave vladanjem i djelanjem (189).
Kad zaboravimo44 prolost i budunost, u stanju smo jasno ,,vidjeti sada
njost. Kad je zaborav zaustavljen pamenjem, naroito kad su u pitanju
obeanja, volja ostaje zakovana za preanje stanje i elju i nastavlja da po
tvruje to stanje i elju, ak i na raun sopstvenog zdravlja (189-90).
Ukratko, sposobnost obeavanja ima savreno istu prirodu kao i spo
sobnost pamenja. Obeavajui neto, individua alje svoje htjenje naprijed,
na neki nain nameui fiktivnu formu budunosti; pamtei neto, individua
alje htjenje unatrag, kako bi nametnula fiktivnu formu prolosti. Za Niea
je kod obeanja i pamenja bitan interes zbog koga se ove fiktivne forme na
meu budunosti, odnosno prolosti. Neista savjest samo je nesposobnost
da se neija prola djela shvate kao sopstvena, impuls da se sagledaju kao
proizvod nekog drugog izvrioca ili samo kao drugo sredstvo umjesto vlasti
te volje, kako bi se sagledala kao manifestacija nekog ,,kvaliteta iznad, ili
daleko nadmonijeg od neijeg bia. ista savjest, u poreenju sa neistom,
samo je mo da se kae kako se - togod da se dogodilo, ili tek treba da se
dogodi u budunosti - i dogodilo, ili tek treba da se dogodi, zahvaljujui
mojim sopstvenim sredstvima, kao manifestaciji mojih kvaliteta. Kreativno
zaboravljanje, po Nieu, istovremeno je i kreativno sjeanje, poto je krea
tivno zaboravljanje samo sjeanje na neije htjenje, neije moi i talente. I
sa itavim generacijama je kao i sa pojedincem. Biti neko znai porei oba
veze koje i prolost i budunost stavljaju pred nekoga, osim onih koje neko
odabere za sebe i koje strogo potuje zato to ih smatra ,,dobrim. U drugom
odjeljku u Genealogiji Nie je izdvojio oevidno pitanje, takoe obraeno u
eseju koristi i teti od istorije - kako nastaje sjeanje kod ljudske ivo
NIE 345

tinje? Kako neko moe utisnuti bilo ta u djelimino tupu, djelimino frivol
nu ljudsku inteligenciju - tu inkarnaciju zaboravnosti - ne bi li to ostalo ure
zano na tom mjestu? (192). Otkrivajui odgovor na to pitanje, kae on, o
vjek ne rijeava samo zagonetku svijesti, ve i zagonetke drutva, kulture i
destruktivne istorijske svijesti. Ostatak Genealogije morala sastoji se od
odjeljaka o istoriji kulture, drutva i moralnosti sagledanoj kroz psiholoku
teoriju represije i sublimacije. U tom djelu su osjeanja neke jedinstvene,
neopozive prolosti i terora identifikovana kao sutinski ista stvar.
Na nastanak sjeanja moe uticati samo bol; iz toga slijedi da su i kul
turno sjeanje, kao i lino sjeanje, proizvodi bola a ne zadovoljstva.
Kad god je ovjek smatrao neophodnim da sebi obezbijedi sjeanje, nje
gov napor je teio ka krvi, muenju i rtvama. Najgrozomomije rtve i zaloge,
ukljuujui i rtvovanje prvoroenadi, najogavnija sakaenja, kao to je ka
stracija, najuasniji obredi u svakom religioznom kultu (sve religije se nalaze
na najniim stepenima brutalnosti)... sve to ima svoje porijeklo u onom in
stinktu koji je u bolu naslutio najmonije sredstvo mnemotehnike [193],
Na poetku ljudske istorije, kada je sjeanje ovjeanstva jo uvijek bi
lo manje razvijeno, prizivane su najjezovitije metode sjeanja. Sutina svih
primitivnih kaznenih odredaba pokazuje nam koliko je muke bilo potrebno
da ovjek prevazie svoju zaboravnost i da bi se tih nekoliko osnovnih za
htjeva drutvenog ivota zadralo pred oima tih robova trenutnog afekta i
poude (ibid). Najsurovijim metodama pojedinca su uili da zapamti neko
liko ,,neu!, kako bi dobio sva prava da uestvuje u preimustvima ivota;
i, odista, uz pomo svog sjeanja ljudi su se vremenom odazvali svom razu
mu^ 194). ~ '
Sta je, onda, porijeklo neiste savjesti? Nie je nazreo trag u injenici
da termin krivica41 (Schuld) ima svoje polazite u terminu koji oznaava
materijalni odnos, biti duan44 (Schulden). Ukratko, ideja krivice ne izdie
se iz bilo kakve kasnije doktrine slobode volje, nego iz predodbe o naknadi,
kompenzaciji. Odnos izmeu tete i bola, kae on, pojavljuje se iz ugovor
nog odnosa povjerioca i dunika, koji je star koliko i pojam pravnih subjeka
ta, i sa svoje strane upuuje na osnovne vidove kupovine, prodaje, razmjene
i trgovine44 (195). Povjerilac prima jednu vrstu isplate od dunika posred
stvom zadovoljstva koje dobija nanosei mu bol. Priroda tog zadovoljstva je
estetska: rije je o zadovoljstvu koje proistie iz mogunosti da koristi silu
nad drugim, zadovoljstvo koje kaznitelja ini plemenitim44, a svakako nad
monijim od bespomone rtve. Sutinski je to sadizam. A sadizam, tvrdi
Nie, osnova je svih vjetakih44hijerarhija (196).
Nie je vidio porijeklo ovog stanja u odnosu povjerilac-dunik. U pri
mitivno doba zajednica je prema svojim pripadnicima bila u odnosu povje
rioca prema njegovim dunicima44 (203-^4). Prvobitno, ko god bi odbio da
vrati svoje dugove ili bi podigao ruku na povjerioca, bio bi jednostavno ka
njen; vremenom je, meutim, dolo do sve uestalije prakse da se na zloin
stavi odreena cijena. Ukratko, postajui sve bogatije, drutvo je pretvorilo
sadistiko zadovoljstvo u robu koja ima prometnu vrijednost. Bol, dobijen ili
346 METAISTORIJA

zadat, mogao se uskladititi, prizvati, taksirati, nacionalizovati ili socijalizo-

vati. Nie je ak razmiljao o mogunosti drutva koje bi bilo tako bogato od
akumuliranog bola da ne bi imalo potrebu ni da kanjava svoje kriminalce,
ve bi im jednostavno opratalo. Bilo bi to hiljadu godina zdravlja i veselja
za drutvo koje je (dodue samo) istorijski konstituisano.
Sve je to naznaeno tek ironijski, poto je Nieova prava svrha bila da
se poslui idejom kapitalizacije bola kako bi objasnio nastanak ideje pravde
iz sutinski amoralne ljudske egzistencije. U stvari, govoriti o dobrom i lo
em per se nema nikakvog smisla. Nijedan in nasilja, silovanja, eksploata
cije, destrukcije u sutini nije nepravedan poto je sm ivot nasilan, lako
mislen, izrabljujui i razoran, te zato ne moe drugaije ni biti osmiljen
(208). Kako se, onda, moe objasniti pojava ideje pravde na poetku civili-
zovane egzistencije?
Pravda je, po Nieu, prvobitno bila alatka koju su jai koristili da prigu
e ogorenje slabih. Regulisanje ogorenja -
...vri se tako to se iz osvetnikih ruku istrgne predmet ogorenja, ili tako to
se umjesto osvete zapone borba protiv neprijatelja reda i mira, ili tako to se
osmisle, predlau i, ako je nuno, nameu kompromisi; ili, pak, tako to se iz
vjesni ekvivalenti naknade tete uzdiu do svojevrsne norme po kojoj se budu
e albe mogu procesuirati [207],
Utemeljenje takvog korpusa ekvivalenata - to jest, zakona - liava
osvetniki in njegovog karaktera linog prezira i njegove svojstvenosti i
pretvara ga u objektivni odnos. Ta transformacija upravo i izaziva promjenu
u prirodi same percepcije:
Na taj nain zakon otklanja oseanje svojih potinjenih o neposrednoj
teti priinjenoj takvim ogreenjima i time postie suprotno od onog to je cilj
svake osvete, koja ima u vidu i uvaava jedino stanovite oteenog. Od tada
se oko uvebava za sve bezlinije ocenjivanje ina, pa ak i oko samog otee
nog [208].* .................... '
Ukratko, pravda svoje porijeklo ima u svojevoljnom razlikovanju do
brih i loih postupaka, i njena svrha je da preokrene percepcije svih, i
oteenog i prekrioca, tako da se svako osjeanje linog neutralie. Ovo je
Niea dovelo do zakljuka da sa biolokog stanovita pravna stanja mogu
biti samo izuzetna stanja i delimina ogranienja prave ivotne volje usme-
rene na mo, a isto tako i posebno sredstvo podreeno njenom optem cilju
- stvaranju veih jedinica moi. Njena dugorona posljedica je, pak, ostva
ren)6 potpunog demoralisanja ovjeka i, posredno, vladavina nihilizma41.
Zakonitost, insistirao je Nie, jeste oruje protiv same borbe [ibid.].
Ovaj prelaz na porijeklo pravde bitan je za razumijevanje Nieovog psi
holokog pristupa kulturnoj istoriji. D aje sm Nie bio svjestan te veze vidi
se iz injenice da je to pitanje povezano sa raspravom o nainu na koji istori
ar moe prodreti kroz oblak ideologije koji okruuje samokoncepciju svake

Citate iz Genealogije morala preveo Boidar Zec. - Prim. prev.

NIE 347

kulture, kao i kroz svoje sopstvene procjene o njenim duhovnim principima.

Tako, na primjer, u dvanaestom poglavlju drugog odjeljka u Genealogiji
morala, Nie izlae ontoloku osnovu prave istorijske metode. Poeo je slje
deom opservacijom:
Za istoriara ne postoji bitniji skup osnovnih principa od ovoga: istinski
uzroci porijekla neke stvari, kao i eventualne koristi od nje i nain njenog
uklapanja u svrsishodni sistem su svijetovima udaljeni; da sve to postoji, bez
obzira na svoje porijeklo, periodino ponovo tumae oni na vlasti u skladu sa
svojim novim namjerama; da su svi procesi u organskom svijetu u stvari pro
cesi nadmaivanja i prevazilaenja i da, zauzvrat, sva nadmaivanja i prevazi-
laenja znae, u stvari, novo tumaenje i preraspodjelu, u ijem se toku prea-
nje znaenje i svrha nuno gube ili postaju nejasni [209],
Ovaj pasus istovremeno znai samo odbacivanje mehanicistikih, orga-
nicistikih i konktekstualistikih koncepcija istorijskog objanjenja. Istorij
ski proces je sagledan kao da uopte nije rije o procesu, koliko o svojevr
snom nizu trenutaka u kojima su svi oni vezani za ono to je bilo prije toga i
za ono to e zatim doi, zavisno od sredstava na sceni u to doba. Ideja je
unititi ne samo cjelokupnu teleologiju ve i itavu uzronost.
Nie je na ovom mjestu razdvojio ,,evoluciju stvari od njenih ,,koristi
onima na vlasti, u svakom trenutku otkrivajui ,,znaenje te evolucije u na
mjerama onih koji kontroliu instrumente javne percepcije u sadanjosti. Se-
kvencu uzrono-posljedinih odnosa kao modela za sagledavanje evolucije
ili razvia bilo koje bioloke ili drutvene pojave, Nie je zamijenio idejom
o nizu retroaktivnih konfiskaciji. Na taj nain, cjelokupna istorija neke
stvari, organa, obiaja, postaje neprekidni lanac ponovnog tumaenja i pre-
raspodjele. One ne moraju biti uzrono povezane41, ali mogu prosto slije
diti jedna drugu", to, pak, ne znai daje evolucija neke stvari, obiaja, or
gana11nuno i njen progressus prema cilju, ili bar onaj najloginiji i najkra
i progressus, koji iziskuje najmanje energije i sredstava11. Prije e biti daje
rije o sekvenci vie-manje dalekosenih i manje nezavisnih procesa pri
svajanja, ukljuujui i otpore koriene u svakom trenutku, pokuaje tran
sformacije u svrhu odbrane i kao reakcija, kao i rezultate uspjenih protivna-
pada11. Potom je dodao da, ako su forme fluidne, njihova znaenja su to
jo vie11(210).
Raspakovane, ove kriptike primjedbe omoguuju pravi uvid u Nieo-
vu koncepciju semantike svih istorijskih procesa. Njegov argument se svodi
na to da se povremena isprekidanost, atrofija i degeneracija, gubljenje zna
enja i svrhe - ukratko, smrt - moraju shvatiti kao stanja bilo kakvog istin
skog napretka, koji se docnije uvijek javlja u formi volje i sredstava za ve
om moi koja se postie na utrb brojnih inferiornijih moi11. Ovo ne odgo
vara bezmalo niemu osim afirmaciji konvencionalne ideje tragedije. Obim
bilo kakvog napretka mjeri se svim onim to moe biti rtvovano radi sop-
stvenog dobra.11 Nie je ak rekao: rtvovati ovjeanstvo kao masu zbog
dobrobiti posebne, jae ljudske vrste odista bi predstavljalo napredak11.
{Ibid.)
348 METAISTORIJA

Pa ipak, bilo bi pogreno prebrzo zakljuiti daje ono to je Nie nazvao

argumentom u okviru istorijske metode iscrpno objanjeno kroz konvenci
onalnu ideju tragedije. Kontekst tog objanjenja navodi na zakljuak d aje ri
je prvenstveno o alternativi buroaskom pojmu ,,prilagoavanje koji je
preovlaivao u misli o evolucionim procesima u Nieovo doba. Nie je, ina
e, imao na umu da pojam aktivnosti stavi umjesto pojma prilagoavanja u
misli o evolucionom procesu, bilo u drutvu bilo u prirodi (211).
Ovakav komentar istorijskog metoda dozvoljavao je Nieu da se vrati
svojoj analizi odnosa izmeu bola i svijesti. Primijetio je da kazna uveava
strah, opreznost, kontrolu nad instinktima; daje njen temelj civilizovana eg
zistencija, kao i to daje ona ostala osnova civilizacije od samih njenih poe
taka. Nanoenje bola slui ak i kao tajnoviti spoj izmeu zloinca i njego
vog sudije, koji time to kanjava kriminalca za prestup, pokazuje takvom
kriminalcu da nijedna akcija, ak ni ubistvo, nije sama za sebe pogrena; sa
mo su akcije izvrene u posebnim okolnostima pogrene. Ovo, inae, raste-
reujue osjeanje otkriva i Stendalov junak ilijen Sorel, u romanu Crveno
i crno, u procesu u kome ga sudi ,,dobro drutvo. Odgovor ilijena Sorela
na presudu moralnih ljudi jeste poricanje prava da mu drugi propisuju mo
ralne kodove. On insistira na tome da ne postoji neto to bi se moglo nazva
ti stvarno zlo, i stoga nijednom ne priznaje svoju neistu savjest. Naprotiv,
on saznaje da se neista savjest moe nauiti. Isto je i sa Nieom: neista
savjest je ... duboko ukorijenjena bolest kojoj je ovjek podlegao pod priti
skom najvee transformacije koju je ikad doivio - one to je od njega jed
nom za svagda nainila socijalno i miroljubivo bie (217). Iza ovako shva
ene neiste savjesti lei sistematsko blokiranje instinkata, kao i interioriza-
cija do koje je potom dolo i koja stvara plodno tlo za ono to je kasnije
nazvano ovjeijom duom (ibid.). Pretpostavljeno postojanje ove due za
uzvrat je stvorilo ovjekov impuls samosakaenja putem izmiljanja svih
onih ,,duhova za koje zamiljamo da preziru ivotinjske impulse u nama.
Ovdje takoe lei i porijeklo religije. Ili, kao to Nie kae: fenomen da se
ivotinjska dua okrene protiv sebe same bilo je neto tako novo na zemlji, i
tako duboko, neuveno, zagonetno, protivrjeno, i proeto budunou, da
se sam izgled zemlje time bitno izmijenio. Tom spektaklu... bili su potrebni
boanski posmatrai da bi ga dostojno opravdali" (218). I tako su bogovi iz
miljeni kako bi posluili kao vjeita publika pred kojom se drama o ko-
smikom sakaenju moe odvijati, njihova plemenitost" osigurati, a veli
ina" verifikovati.
Fascinantno je kako je Nieovo tumaenje porijekla drutva, svijesti i re
ligije podudarno sa Marksovim objanjenjima u Njemakoj ideologiji. No, tu
postoji i znaajna razlika: tamo gdje je Marks temeljio svoje zakljuke na za
htjevima za ljudskim preivljavanjem, tumaei ih pomou stanja oskudice, i
gdje su obojica zahtijevala diobu rada i ukazivala na nejednakost raspodjele
proizvedenih dobara, Nie je taj podsticajni princip smjestio u psiholoki ini
lac - volju za mo, silu koju je on smatrao veom i od volje za ivot, i pomo
u koje je tumaio ne samo ovjekovu dominaciju i eksploataciju drugih ljudi
NIE 349

ve i njegovu sposobnost da uniti sebe. Kako su se inae mogli objasniti pre

stupi eksploatatorske klase ak i u izobilju, ili svjesno mirenje eksploatisanih
klasa sa svojim ropskim stanjem, ako ne putem psiholoke predispozicije u
ovjeanstvu u kome se zadavanje bola doivljava kao pozitivno zadovolj
stvo, a njegovo nanoenje osjea kao nunost za one koji ionako nemaju dru
gog izbora? Kako se, inae, moe objasniti samorepresija ivotinjskih instin-
kata i njihovog dvoslojnog izraza u dihotomnom odnosu dobrog i loeg, s
jedne strane, i dobra i zla, s druge? Najzad, kako se moe rastumaiti van
okvira bilo kog odnosa eksploatator-eksploatisani, ono preispitivanje vrijed
nosti po kome je dihotomija dobro i loe, koja je sigurno vladala meu jaki
ma u poetku ljudske istorije, bila zamijenjena dihotomijom slabih, dihotomi-
jom dobra i zla, koja je trijumfovala u svakom drugom istorijskom periodu?
Nieovi odgovori na sva ova pitanja sadrani su u psiholokoj teoriji represije
koju je on razvio iz najosnovnijeg pojma volje za mo i koja ga ini nita ma
nje bitnim istorijskim psihologom, ako ne i veim, od samog Frojda.
Kaem ako ne i veim od samoga Frojda jer u svom tumaenju porije
kla svijesti u ovjeanstvu Nie nije iziskivao kao, recimo, Frojd u Totemu i
tabuu, definisanje opteg primalnog zloina" kao to je Edipov kompleks,
koji itava ljudska vrsta doivljava kao drutveno uslovljeno iskustvo. On je
osnovu za iskrsavanje svijesti naao u isto estetskom impulsu kod jakih i u
slino estetskom odgovoru slabih na taj impuls, u kome su oba ova fenomena
izraz posebne, zajednike volje za mo jedne vrste. Na taj nain, Nie je pret
postavio daje na poetku ljudske istorije ratnika aristokratija terorom vladala
veom, amorfnom i nepromjenljivom masom podanika. Ovi aristokrati nuno
su i instinktivno nametnuli datu formu masi, i to je Nieu dopustilo da ih
oznai kao spontanije i najnesvjesnije umjetnike koji su ikad postojali.
Meutim, umjesto da rade na tome to je onda postalo poznato kao konvenci
onalni umjetniki materijal, ti primitivni umjetnici radili su na samim ljudima.
Neista savjest nije se pojavila u njima ve u njihovim podanicima koji su,
podstaknuti voljom za mo nita manje prodornom od one kod njihovih go
spodara, imali sve na raspolaganju osim daje direktno izraze, pa je zato taj in
stinkt nagnan u ilegalu i kasnije se okrenuo protiv sebe, kad je kao izjava ,ja
sam ruan, postao polazite u defmisanju ideje o lijepom. Otud, ideja o lije-
pom, kao i ona o ,,dobru i ona o ,,istini samo je proizvod svijesti koja ne
djela, nego na kojoj se djela. Oni koji vode dobre, istinite (prave) i lijepe ivo
te nemaju potrebu za ovim pojmovima jer su takvi pojmovi samo nain za
ocjenu o tome ta loe, lane i rune stvari to nisu. ,,Pojmovi dobra, istine i
ljepote su, dakle, proizvodi proraunatih volj, pojedinaca koji u svojim efek
tivnim degradacijama, za razliku od svoje prirodne udnje za mo i uivanja u
ivotu, iznalaze razliku izmeu onoga to jeste i onoga to bi trebalo da bude.
Nie je opisao preispitivanje preobraaja ove prvobitne svijesti u savjest u pr
vom odjeljku svoje Genealogije. U drugome je pokazao kako je ovo preobra-
ajno preispitivanje postalo osnova drutvene moralnosti.
Ovdje je Nie bio strog kao Marks i karakteristino vie psiholog. I po
novo je anticipirao Frojda, po kome porijeklo svijesti lei u ekonomici sek
 350 METAISTORIJA

sualnosti, u borbi sinova u klanu za raspoloivim enama koje monopolise

otac, kao i u naknadnom ubistvu oca koje vre sinovi. No, onda je, zaudo,
Frojd uveo ideju o mentalitetu posrednika u primitivnom ovjeku zbog ko
jeg su sinovi odjednom uvidjeli dugoroni interes u meusobnoj podjeli e
na i uspostavili vlasnika prava nad njima, pri tom opravdavajui ovu konfi
skaciju improvizovanjem totemske religije.
Nie je, karakteristino, podredio seksualni impuls udnji za vlau, to
je i Frojd mogao uiniti da nije bio opsjednut potrebom da pronae dokaze u
univerzalnosti Edipovog kompleksa. Nie je naao porijeklo drutvene svije
sti u odnosu prostije vlasti. Kao to je ideja odgovornosti pojedinca insipiri-
sana sistematskim usadivanjem dunikog mentaliteta u njegovu svijest, ta
ko je i moralni kontinuitet drutva vien kao funkcija odnosa dunik-povje-
rilac koja postoji izmeu generacija, izmeu ivih ljudi i njihovih praotaca.
Meu primitivnim narodima Nie je zapazio, i to sa daleko veom iri
nom nego Frojd, da svaka generacija postaje svjesna osjeanja zakonske
obaveze prema svojim precima, obaveze koja je daleko jaa od bilo kakve
emocije. Ranija drutva bila su uvjerena da su produetak njihove vrste ga-
rantovala samo rtvovanja i postignua njihovih predaka, i da te rtve i po
stignua treba da budu otplaeni." No, kako kae Nie, oni nikad nisu mogli
biti otplaeni. U stvari, zanimljiva ali savreno razumljiva logika funkcioni-
sala je u primitivnom drutvu; bilo kakav uspjeh meu ivima zapravo je
uveavao njihovu zavisnost od mrtvih: strah od pretka i njegove moi,
svest o dugu prema njemu raste nuno po ovakvoj logici tano u onoj meri u
kojoj raste mo plemena, u kojoj smo pleme postaje sve pobedonosnije, ne
zavisnije, potovanije, i za okolinu pre svega strasnije. Nipoto nije obrnu
to". Za razliku od toga, neuspjeh, pad i poraz funkcioniu u suprotnom smje
ru i dovode do smanjenja potovanja predaka, ali ne nuno i do ponovnog
raanja, poto je regeneracija jedino funkcija raskida sa osjeanjem dugova
nja prema bilo kome osim prema samom sebi. Na taj nain, ako se ova pro
sta vrsta logike dovede u mislima do kraja, onda preci najmonijih plemena
moraju kroz izazivanje sve veeg straha u mati plemenika narasti do
ogromnih razmera i biti podignuti u visine boanske tajanstvenosti i nezami-
slivosti: predak se najzad nuno pretvara u boga. Moda je ba tu poreklo
bogova, dakle poreklo iz straha!" (222).
I kao to je ovjek od svojih primitivnih predaka naslijedio ideje o do
bru i zlu, zajedno sa psiholokom sklonou za uspostavljanjem hijerahije,
tako isto je naslijedio od plemen, zajedno sa plemenskim bogovima, i teret
jo nenaplaenih dugova, kao i tenju da se ti dugovi najposlije i namire"
(223). To je porijeklo svih tih iskupljivakih religija koje su rasjekle Gordi-
jev vor svojim precima, pripisavi i inidvidualnu odgovornost i individual
nu krivicu ljudima, ali koje su u tom procesu stavile kao cijenu tog iskuplje
nja naputanje zemaljskih plodova za sva vremena. Na taj nain, kae Nie,
hrianstvo predstavlja pobjedu najuzvienijeg osjeanja dunosti i krivice
ikada osmiljenog. On je stvaranje hrianstva, meutim, sagledao i kao pri
liku za radost.
NIE 351

Ako pretpostavimo da smo postepeno krenuli suprotnim pravcem, moglo

bi se na osnovu opadanja vere u hrianskog Boga, s ne malom verovatnou
zakljuiti da sad ve postoji i znatno slabljenje svesti o krivici; tavie, ne moe
se odbaciti verovatnoa da bi potpuna i konana pobeda ateizma mogla oslobo
diti oveanstvo onog celog oseanja duga prema svom poetku, prema svojoj
causa prima. Ateizam i neka vrsta druge nevinosti44idu ruku pod ruku [225].

Istina i istorija
Izgleda da se, onda, osjeanje opte obaveze i istorijske svijesti44 svodi
na istu stvar. Sposobnos pamenja44 lei u srcu oba, dok bjekstvo od gene
racijskih obaveza povlai za sobom bjekstvo od istorijske svijesti. Ako ljudi
ne ele pomrijeti zbog dunikog mentaliteta koji im inae omoguuje da i
ve samo za sebe, pamenje se mora zamijeniti selektivnim zaboravljanjem.
U treem odjeljku Genealogije morala - ta znae asketski ideali?44
Nie je skicirao istorijat posljedici ovjekove sposobnosti samosakaenja na
nivou ljudskog roda uopte. On je uvidio da razvitak asketskih ideala ukazu
je na posebnu ljudsku mo - ne dodue duhovnu, ve na impuls izraen u
ovjekovom strahu od praznine44 (231). ovjekova volja iziskuje cilj. Sva
ko htjenje je htjenje za neim. I tamo gdje nedostaje cilj, volja moe prigra
biti prazninu kao svoj cilj. Na taj nain, kad su ljudi u nemogunosti da pot
puno daju oduka svojim ivotinjskim strastima, oni su u stanju da od nu
nosti naine vrlinu a od ednosti cilj ili idealnu vrijednost. Tada se raaju i
asketski ideali i obogotvoruju bol i sakaenje.
itavo podruje visoke kulture je, prema Nieovom miljenju, proizvod
sublimacije ovog asketskog impulsa. U umjetnosti, taj impuls dostie svoj
vrhunac u shvatanju o nenamjernom umjetniku, o ravnodunom posmatrau
svijeta o kome govori Kant, za koga je ljepota iznad svih stvari, i samo rav
noduno zadovoljstvo44- kao da takva stvar uopte moe postojati. openha-
uer je ovoj kantovskoj koncepciji ljepote dodao specifino dekadentni preo
kret glorifikujui ljepotu kao izbavljenje od volje44 i sedativ za volju44. Pro
tiv ovakvog pogleda, meutim, Nie je ponudio stendalovsku ideju po kojoj
ljepota upravo pokree volju i interes44(240). Na taj nain, trijumf kantov-
ske i openhauerovske estetike bio je znak pobjede intelekta nad voljom, o
vjekove represivne sposobnosti nad voljom za mo, ideala posmatraa nad
idealom glumca. Bio je to, ukratko, trijumf pojma nad slikom i kao takav sa
mo povod za aktiviranje ironijske svijesti u kulturi tog vremena.
Meutim, Nie je tvrdio da je ova asketska kultura, sa svojim idealom
ravnodunosti, prosto varka pomou koje filozofi izraavaju svoju izokrenu
tu volju za mo. Vrline44 filozofi, smatrao je Nie, poglavito su sredstvo da
se prestane sa izraavanjem shvaenim kao isto rezonovanje i kao jedini
oblik otvoren potisnutom ovjeku. Tako tumaena, filozofija koja je dola
od Platona jedva je neto vie od produetka prvobitnog izopaavanja apo-
lonske volje za formom. ovjek, kako kae Nie, ne treba da krivi ono to
su filozofi bili u stanju da postignu, ali je ipak izvjesna doza asketizma neo
352 METAISTORIJA

phodna u svakoj istrajnijoj intelektualnoj aktivnosti (247). To je neophodno

kako bi se odredilo da li je ulaganje vee intelektualne snage bilo vrijedno
onoga to se dobilo ulaganjem ivotinjske energije, poto nita do sada nije
toliko skupo plaeno kao ta nitavna porcija ljudskog razuma i slobode koju
sada nazivamo naom dikom (250). Pa ipak, Nie je bio vie zainteresovan
za to kako je dolo do ovog obrta izmeu rezonovanja i ivotinjske energije i
za znaaj tog fenomena za budunost kulture.
Ako je motiv filozofiranja u krajnjem smislu estetski - to jest, ako impuls
za filozofiranjem potie iz tenje da se nametne forma svijetu - kako se moe
objasniti injenica da se filozof formalno ponaa asketski i ak vjeruje u asket
ske vrijednosti? Sve je poelo, kako pretpostavlja Nie, kao nain za odrava
nje srdbe svetenika u asketski orijentisanim religioznim kulturama. Filozof
je u naelu svetenikov neprijatelj, ali poto mu je na samom poetku nedosta
jao ugled svetenika, on je morao da se odjene u sveteniku odedu. Na ne
sreu, ta odeda uskoro je dopala i glumcu i pretvorila filozofski impuls za
oslobaanjem od religije u novu vrstu religije koja je u svakom smislu bila
asketska koliko i ona protiv koje se filozof prvobitno pobunio. Rezultat je bio
daje istinska filozofija koja slui ivotu ubrzo potpuno iezla.
Ovo se objanjava pobjedom sadistikog impulsa u filozofiji nita ma
nje nego u umjetnosti. I kao to modema umjetnost pie panegirike o nena
mjernom umjetniku, tako i modema filozofija hvali hendikepiranog mislio
ca. Dabome, kako kae Nie, u pitanju je stepen sadistikog zadovoljstva ,,u
kome razum kroz prezir samoga sebe i kroz samoparodiju proglasi da pod
ruje istine odista postoji, ali da je razum uklonjen iz nje kao u Kantovoj
misli (254-55). Po Nieu, filozofski ideal njegovog doba bio je da zamilja
neokaljanog, nenamjernog, bezbolnog, bezvremenog znalca iji je cilj da
dostigne isti razum, apsolutno znanje, apsolutnu inteligenciju" (255). Me
utim, svi ovi pojmovi polaze od pretpostavke da postoji oko kakvo nijed
no ivo bie ne moe zamisliti, oko koje ne smije biti usmjereno na obusta
vljanje svoje aktivne i interpretativne moi - tano one moi koja, sama po
sebi, omoguuje da se ugleda ono neto. Ovaj ideal zamagljuje injenicu da
postoji samo gledanje u perspektivi i takvo isto saznavanje; i ukoliko vie
omoguujemo afektima da dou do rei u nekoj stvari, utoliko vie oiju
umemo da angaujemo oko jedne iste stvari, i utoliko e biti potpuniji na
pojam te stvari i potpunija naa objektivnost" (ibid.). Volja za istinu u tom
sluaju je, sutinski, nain negiranja poimanja o istinama stvari. Volja za
istinu kao ideal objektivnosti" kojim se podrazumijeva pristup fenomenu
objektivnosti nenamjernog znalca, jeste neprijatelj i istine i volje.
Znaajno je, bar po mom miljenju, daje Nie modeme istoriare shva-
tao kao nosioce ovog ideala o nenamjernim znalcima. Oni smjetaju sebe iza
istorijske prolosti kao nevoljna i lakomislena ogledala" zbivanj. Oni od
bacuju teleologiju; oni vie ne ele da dokau bilo ta; prezim i klone se
uloge sudija... nikad ne potvruju niti negiraju, ve samo opisuju" (293).
Ovi objektivni" istoriari imaju dekadentne srodnike u takvim estetama"
kao to je Renan. Ovo je moda jo modernija vrsta, sladostrasna, pohotna
NIE 353

vrsta, koja koketuje sa ivotom i asketskim idealom, koja re umetnik upo

trebljava kao rukavicu i koja je potpuno prisvojila slavu kontemplacije"
(293-94). Ovi posmatrai par excellence, kako kae Nie, posjeduju lice
mjernu pravednost impotencije" (295).
No, Nie vidi evropsku kulturu kako dosee do najdaljih granica svog
sopstvenog otuenja. Neto je ipak dobijeno; volja je spasena, makar i zbog
praznine. To je najzad ono o emu i govori asketski ideal. Rije je o gnua
nju prema ivotu, pobuni protiv osnovih uslova ivljenja. Pa ipak, i uprkos
svemu, preostaje volja. Ali ona preostaje kako bi uzdigla ovu volju-ni-za-
-im do samosvijesti, kako bi od toga nainila osnovu za rad prije nego po
magalo, kako bi izbrisala i unitila, moima tog pretjerano oplemenjenog in
telekta, sve terete koje su na ovjeka bacile njegove estetski indukovane sen
zibilnosti. I upravo to moe utabati put volji ka pozitivnom htjenju. U tom
poslu destrukcije i stvaralaka istorija dobij a svoj udio, pa i sm Nie od nje
stvara nadistorijsku umjetnost u svojoj Genealogiji morala.
Do sada treba da je oigledno kako je Genealogija morala, u stvari,
istorijsko-psiholoki traktat o porijeklu trajnosti konvencionalnog humani
zma, lijepog, dobrog i istinitog; analiza uloge koju je konvencionalna istorij
ska svijest imala u odravanju vjerovanja u svoju specifinost i, najzad, o iz
laganju primjera formiranja jedne nove, proiene i ivotno korisne istorij
ske svijesti pomou koje se ovaj teret esencijalizma moe zbaciti. Ovaj novi
ivotno korisni istoricizam pretpostavlja novu psihologiju koja obuhvata kao
svoje teme i volju i razum, a i ula, i koja od dinamike volje stvara svoj cen
tralni predmet. Ovako osmiljena psihologija predstavlja predubjeenje daje
ovjek prevashodno ivotinja koja, uvijek sa svrhom, stvara slike; ivotinja
koja namee formu haosu ulnih utisaka koji je zasipaju pri svakoj spoznaji
njenog svijeta. No, za ovu svrhu se pretpostavlja d aje individualna, subjek
tivna i da je uvijek u svijetu, a ne izvan njega. tavie, u Nieovoj misli, ta
svrha j e u potpunosti osloboena bilo kakve obaveze prema silama koje su
joj prethodile, koje postoje sa njom ili koje e doi posle nje. Ona pronalazi
svoja praktina ogranienja ne zbog bilo kakvih apstraktnih snaga osmilje
nih kao njena podloga ili smjernica, ili zbog potrebe da izbije u svjetskom
procesu kao cjeline, ve samo zbog samih akcija volje u prepletu sa ostalim
svrhama ka kojima hrle ostale volje koje su na slian nain liene apstrakt
nih ogranienja i shodno tome su isto tako slobodne. Nijedan duh, drutvo,
drava, naini proizvodnje, nijedna kultura ne mogu polagati nikakvo pravo
na ovu volju; svetenici je, najmanje od svih, mogu obuzdati. Poto se za
duh, drutvo, dravu, naine proizvodnje i kulturu moe rei da postoje, oni
se jedino mogu vidjeti kao kreacije ovjeanstva, kao proizvodi moi duha i
njegove savitljive sposobnosti. A to se Boga tie, za Njega se uopte ne
moe rei da postoji; iako se moe shvatiti kao proizvod ljudske imaginaci
je, On isto tako moe biti najuren upravo zbog toga i uniten inom same
imaginacije.
Nie se na taj nain sluio istorijskom svijeu da bi prekinuo posljed
nje spojke koje vezuju ljude sa ostalim ljudima u zajednikim poduhvatima.
354 METAISTORIJA

On je zamislio krajnji nestanak istorije i to daleko radikalnije no to je to

uinio Marks. Kao Marks, i on je ispitivao stvaranje novog ovjeanstva iz
ruevina koje su ostale poslije tog nestanka. Ali ono nee biti pozvano da
slui ni novoj zajednici ni proienoj kulturi; Nie je, naime, u interesu
stvaranja samostalnog pojedinca istovremeno raskrstio i sa pojmovima za
jednice i sa pojmovima kulture, ali i sa pojmovima prolosti i budunosti. Za
njega je postojala samo sadanjost. ovjek je sm u njoj, optereen obave
zom da svaku svoju sadanjost proivi kao da je rije o vjenosti. To je i
znaenje mita o vjenom ponavljanju" o kome je govorio Zaratustra.

Zakljuak
Nieova svrha kao filozofa istorije bila je da obori shvatanje po kome
se istorijski proces mora objasniti ili emplotovati na bilo koji karakteristian
nain. Upravo su ta shvatanja tumaenja i emplotovanja ponitena, ustupivi
mjesto koncepciji istorijske prezentacije u vidu iste prie, izmiljanja, mita
osmiljenog kao verbalni ekvivalent duha muzike. Ipak, ta koncepcija isto
rijske prezentacije ima svoju sopstvenu koncepcijsku infrastrukturu; ona
pretpostavlja leksikon, gramatiku, sintaksu, kao i semantiki sistem kojim
istorijskom polju moe biti obezbijeen jedan broj moguih znaenja.
Kada je Nie pregledao istorijsko polje, u njemu je pronaao samo ma
nifestacije djelovanja ljudske volje; grupisao ih je, praktino, u dvije vrste:
manifestacije jakih ljudi i manifestacije slabih. Sintaksa odnosa izmeu te
dvije vrste istorijskih aktera znatno je komplikovana injenicom da se u
osnovnom zakonu po kome se one ostvaruju - u volji za mo, nalazi jedin
stvena ljudska sposobnost - svijest. Ljudska sposobnost razmiljanja i, prije
svega, ovjekova sposobnost da imenuje stvari, da ih prisvaja sredstvima lin
gvistike, dovodi do uzdizanja drugog iluzornog svijeta, odmah pored onog
prvobitnog, satkanog od odnos puke moi. Istorija kulture na taj nain iz
gleda kao proces u kome se slabi utrkuju sa jakima za pravo odreivanja ka
ko e ovaj drugi svijet biti okarakterisan. A istorija ljudske svijesti predsta
vlja proces u kome poetno zamiljanje svijeta kao skupa kategorij dobrog
i loeg" ustupa mjesto razliitim nainima njegove konceptualizacije u ter
minima kategorij dobra i zla", sjedne strane, i kategorij uzroka i poslje
dica", s druge. Prema tome, istorija ljudske svijesti moe biti emplotovana
kao pad" od prvobitnog, metaforikog modusa poimanja svijeta, u sinegdo
hike i metonimijske moduse. Nie je opisao ovaj pad" kao prijelaz od mu
zike, poezije i mita u suvopame svijetove nauke, religije i filozofije.
Postoji, meutim, sutinska ironija u ovom padu", poto potpuno kulti-
visanje sinegdohikih i metonimijskih modusa shvatanja funkcionie na
utrb obe ove kategorije. Religija negira umjetnost, nauka negira religiju,
dok filozofija negira nauku, tako da je modemi ovjek baen unatrag u dubi
ne specifino ironijske svijesti; uskraena mu je vjera u sopstveni razum,
imaginaciju i volju, i konano je odvuen u oaj samog ivota.
Prema Nieovom miljenju, oajanje je glavni krivac za opsesiju njego
vog doba istorijom. Modemi istoriograf je proizvod nade da prolost moe
NIE 355

omoguiti modele ponaanja u sadanjosti, ili da e hipostazirani istorijski

proces svojim sopstvenim djelovanjem dovesti do iskupljenja za kojim o
vjek toliko dugo udi. Ukoliko do toga ne doe, prolost e postati zabava,
razbibriga, narkotik. Istorijska misao u modusima metonimije, sinegdohe i
ironije, samim tim, ne samo to je simptom bolesti modernog ovjeka, ve je i
stalni uzrok te bolesti, poto istorijska svijest u ovim modusima prosto podsje
a ovjeka na njegovu oaranost silama i procesima izvan njega samog, na
njegove obaveze prema prolim i buduim generacijama i na njegovu vezu sa
moima veim ili manjim od njega. Istorijska svijest zabranjuje ovjeku da
ide u njegovu sadanjost i tako pojaava upravo ono stanje koje treba da
prevazie. Neposredni problem je, prema tome, da se rijei uticaja svih nasli
jeenih naina osmiljavanja istorije i vrati istorijsko razmiljanje poetskom i,
posebno, metaforikom modusu shvatanja svijeta; drugim rijeima, da se na-
dahne sposobnou kreativnog zaboravljanja, tako da miljenje i imaginacija
mogu neposredno uticati na svijet koji lei tu pred njim u vidu haosa sa kojim
valja zavriti onako kao to to postojee elje i potrebe zahtijevaju.
Povratak istorijske misli metaforikom modusu dozvolie oslobaanje
od svih napora oko pronalaenja nekog definitivnog znaenja u istoriji. Ele
menti istorijskog polja sagledae se na nain na koji se shvata perceptivno
polje, i kao mogunost za stvaranje slika, a ne kao predmet konceptualizaci-
je. U procesu je razoreno ba to shvatanje o istorijskoj semantici. ak je i
hronika zbivanja liena svog uticaja u ograniavanju stanja u kome istoriar
moe raditi na konstruisanju sopstvenih slika prolosti. Kao to je poezija
sama po sebi sredstvo kojim se pravila jezika prevazilaze, tako je metafori-
ka istoriografija sredstvo kojim se konvencionalna pravila istorijskog tuma
enja i emplotovanja ukidaju. Jedini u polju ostaju leksiki elementi, i sa nji
ma se moe zavriti kad god to istoriar, ovog puta voen duhom muzike,
poeli. Naputanje shvatanja o istorijskoj semantici je, u isto vrijeme, i uni
tenje sna o metodi kojom se istoriji uopte moe dati bilo kakvo ulo. Isto
riar je osloboen podstreka da kae bilo ta o prolosti; prolost je samo
prilika za njegovu invenciju ingenioznih ,,melodij. Istorijska prezentacija
jo jednom sva postaje pria, pria bez zapleta, bez objanjenja, bez ikakve
ideoloke implikacije uopte; drugim rijeima, pretvara se u ,,mit u njego
vom prvobitnom znaenju kako gaje Nie razumio - u ,,shemu.
Pa ipak, ova koncepcija istorijskog saznanja doista posjeduje specifine
ideoloke implikacije i one su prije svega nihilistike, to je i sm Nie uvidio.
Svaki pokuaj da se Nieova misao tumai kao istija i daleko dosljednija for
ma konvencionalnih ideolokih stavova kao to su konzervativni, liberalni, re
akcionarni, radikalni ili, ak, anarhistiki - mora se suoiti sa injenicom da
su u njegovoj koncepciji istorije potpuno odbaene bilo kakve specifinosti
zajednica. Kod njega ne postoji nikakvo istorijsko polazite za konstrukciju
bilo kakvog specifinog politikog stava osim antipolitikog. Misao je oslobo
ena odgovornosti prema bilo emu izvan ega i volje individue, bilo daje rije
o prolosti, budunosti ili sadanjosti. U tom pogledu, Nie prosto predstavlja
herojsku afirmaciju ironijskog stanja kulture njegovog doba.
356 METAISTORIJA

On je u toj herojskoj afirmaciji vidio sredstva za oslobaanje kreativne

imaginacije od ogranienja koja joj nameu same misli. Prema tome, njego
vo usvajanje metaforike svijesti odupire se vraanju na karakteristino ro-
mantiki pogled na svijet, koje to izgleda da iziskuje. Mislilac kao Mile -
koji se i sm drao metaforike istoriografije - bio je uvjeren u mogunost
nalaenja sutinskog znaenja istorije u ukupnom nizu metaforikih identifi
kacija u strukturi prie koju pripovijeda. Mileova nada u metaforiku meto
du bila je zasnovana na uvjerenju da e ovjeanstvo, osloboeno stiska la
nih konceptualizacija njegove prirode i procesa, i dalje imati potencijal da
formira sebe u zajednice ljubavi i meusobnog potovanja. Nie je ostavio
svijet u njegovom zabiljeenom stanju, podijeljen izmeu jakih, koji su
predodreeni da u budunosti dominiraju njime, i slabih, kojima je sudbina
da slue kao materijal" iz koga e osloboeni umjetnici iz vlasti stvarati
svoja umjetnika djela". Ovo stanje rasjepa ne samo to je prihvaeno nego
je i afirmisano kao poeljno. Istorijska misao bila je iiena od svih svojih
iluzija; proizvodi njenih snova pretvoreni su u pojmove, ali su bili predati na
slubu volji za mo. Isto tako, ovjeanstvo je bilo povjereno djelanju svije
ta u kome sm umjetniki dekor stoji izmeu njega i pada u jezovitu no
gdje je smrt kralj.
Specifino radikalnu" prirodu Nieove ideje o istoriji sada je mogue
definisati. Ona predstavlja odricanje od napor da se istorija objasni i emplo-
tuje kao drama sa bilo kakvim optim znaenjem. On je zagovarao emplot-
ment istorijskog procesa kao tragedije, ali je prije svega redefinisao pojam
tragedije da bi mu uskratio bilo kakvu moralnu implikaciju. Strategije tuma
enja koje su Ranke, Marks, Tokvil i ak Burkhart propagirali ignorisane su
s njegove strane, poto ga ta tumaenja vie uopte nisu zanimala. Tumae
nje, kao i emplotment, samo je taktika, ali ne i krajnji cilj kome istoriar tre
ba da tei.
Nieov stav prema svemu ovome bio je najblii Burkhartovom; meu
tim, on je implikacije vezane za Burkhartovu koncepciju istorije izraavao
kao umjetnike forme, sasvim drugaije od onih koje bi ovaj drugi ikad mo
gao prihvatiti. Burkhart je i dalje bio inspirisan sublimnim" kao kontrolom
onoga to je percepciji dozvoljeno da nae u istorijskom i vizuelnom polju.
Kod Niea shvatanje o sublimnom" zamijenjeno je shvatanjem o lije
pom", a lijepo je definisano kao bilo ta to nezavisna volja u njemu uoava
kao dobro". Dobro" je, zauzvrat, uporeeno ne sa zlom" ve samo sa lo
im" - to jest, sa onim to nezavisna volja doivljava kao neprijatno.
Na taj nain, poput filozofije, nauke i same religije, istorijsko saznanje
se podreuje principu zadovoljstva. Izvanredna je ironija to je Nie, nepri
jatelj estetiara" svog vremena, ne samo stigao do obogotvorenja isto
estetske koncepcije istorije, ve je i estetske senzibilitete podredio imperati
vima volje za mo, inei tako od tih estetiara daleko arogantnije i opasnije
protagoniste nego to bi bili bez takvog njegovog pristupa.
Upravo ovdje se moe nai osnova Nieovog fundamentalnog protivlje
nja Hegelu. Tamo gdje je Hegel uoio istorijsku svijest kao osnovu za posre
NIE 357

dovanje izmeu estetskih i moralnih impulsa kod ovjeka, Nie je istakao

dihotomiju izmeu estetskog senzibiliteta i moralnosti, a zatim je produio
prema osloboenju prvobitnog od potonjeg ukidanjem same istorijske svije
sti. Meutim, u tom procesu dospio je do shvatanja koje je inilo podlogu
cjelokupne Hegelove misli o istorijskom saznanju - to jest, do stupnja u ko
me pravila razmiljanja o istoriji imaju svoje zaetke u samim lingvistikim
navikama i koncepcijama. Ali postavljajui dihotomije u samom jeziku, ra
dikalno suprotstavivi poetiki jezik konceptualnom i, sagledavajui ovaj
drugi kao ,,pad iz nevinosti prvoga, on je eliminisao svaku mogunost nala
enja polazita sa kojeg bi se umjetniki uvidi i nauno saznanje mogli okre
nuti posebnom zadatku pronalaenja smisla u istorijskom procesu i utviva-
nja ovjekovog mjesta u njemu. Razdvajajui umjetnost od nauke, religije i
filozofije, Nie je mislio da je tako usklauje sa ,,ivotom. Zapravo, omo
guio je njeno okretanje protiv ljudskog ivota, poto je, s obzirom na to da
je ivot sagledavao samo kao volju za mo, sjedinio umjetniki senzibilitet
sa tom voljom, okrenuvi tako sm ivot od onog saznanja o svijetu bez ko
ga on ne bi bio u stanju da proizvede apsolutno nita od praktine vrijednosti
za bilo koga.
 GLAVA 10

KROE: FILOZOFSKA ODBRANA ISTORIJE U

MODUSU IRONIJE
U vod
Ukazao sam na ironijsku komponentu u radu svih filozofa istorije, a
takoe i na to kako se ona razlikuje od one ironije koja je implicitno prisut
na u svakom pokuaju istoriara da iz dokumenata iznudi istinu o prolosti.
Istoriareva ironija je funkcija skepticizma koja od njega iziskuje da pod
redi dokumente pomnom kritikom ispitivanju. On mora tretirati istorijski
izvjetaj ironijski u nekoj fazi svoga rada; mora pretpostaviti da ti doku
menti znae neto vie od onoga o emu u stvari govore, ili da govore ne
to sasvim drugo nego to izgleda da kau; mora i razlikovati izmeu kazi
vanja i znaenja, inae uopte ne bi bilo smisla u njegovom pisanju istori
je. Shodno tome, on bi jednostavno mogao skupiti zbirku dokumenata i do
zvoliti im da sami ukau na put prema njihovoj istini kroz sopstvenu termi
nologiju. No, treba rei da istoriareva ironija moe biti i samo taktika
alatka koja funkcionie kao metodoloki element u preliminarnoj fazi istra
ivanja, postajui tek postepeno ralanjenije u mjeri u kojoj ,,istina ili
,,istine sadrane u dokumentima postaju jasnije. Cim istoriar pomisli da
je izvukao istinu iz dokumenata, moe da napusti svoje ironijsko dranje i
svoju istoriju moe napisati u jednom ili drugom modusu, koji je sam ana
lizirao u vrstom uvjerenju da pripovijeda istinu povodom onoga to se
doista dogodilo u prolosti, i to uz vie ili manje ironijske snishodljivosti
prema svojim itaocima, ali ne i u skladu sa onim to on sada zna . Istori
ar moe odrati ironijski stav prema materijalu, s jedne strane, i prema
svojoj publici, s druge. Meutim, kad se pridrava ironijskog pristupa u
skladu sa svojim sopstvenim poduhvatom, kao to je to inio Burkhart, re
zultat je istorija emplotovana kao satira, u kojoj je ironija podignuta do
principa istorijske prezentacije.
Sluaj filozofa istorije drugaiji je od sluaja istoriara. Filozof istorije
zauzima ironijski (ili, ako se eli, skeptini) stav, ne samo u vezi sa istorij-
skim izvjetajem, ve i u vezi sa itavim istoriarevim poduhvatom. On tei
da odrijedi stupanj do koga dati istoriarev rad (ili cjelokupan istoriografski
poduhvat) jo uvijek moe biti zaogrnut nepriznatim pretpostavkama ili te-
360 METAISTORIJA

zama. Drugim rijeima, tei da identifikuje naivni element u istorijskom raz

miljanju, to jest mjeru do koje dati istorijski rad nije uspio da odri kritiki
stav u skladu sa samim sobom. Prema tome, iako filozofija istorije ostaje
ironijska bez obzira na tip istoriarevog rada, njen cilj je da svijesti izloi, da
kritikuje, kao i da eliminie svaku mogunost ironijske istoriografije.
Bilo kakav istorijski rad - u stvari, svi istorijski radovi - mogu biti kri-
tikovani kao puni nedostataka, ako je to zaista sluaj, ili ako je rije o djeli-
minom neuspjehu, ukoliko filozof istorije eli da pokae kako, uprkos toj
injenici, nije potrebna ironijska perspektiva kad je u pitanju istoriografija
kao cjelina, tvrdei pri tom da je osnova za smjelost i vjeru u ivotnu kori
snost istorijskog miljenja i te kako mogua. ak je i Nie, koji je sve krea
cije miljenja sagledavao ironijski, podrazumijevao da e za sva vremena
spasiti istorijsku misao tako to e je svesti na isti fiktivni nivo koji imaju
nauka i filozofija, i utemeljiti je u poetskoj imaginaciji zajedno sa njima,
oslobodivi je na taj nain prisustva jednog nemogueg ideala objektivnosti i
ravnodunosti. Na taj nain, kao to sam naglasio, iako je osuena da pone
u ironiji, filozofija istorije tei da ode izvan ironije i otkrije izvorita sa kojih
istoriar moe eliminisati ironijski element u svom zapisu o prolosti i saop-
titi, sa savrenim samopouzdanjem, ono to se doista dogaalo u toj pro
losti. U najmanju ruku to je bio sluaj sa najboljim filozofima istorije u de
vetnaestom vijeku.
Hegel je traio put van ironije u istorijskom miljenju kroz sinegdohi-
ke analize razlinih formi istoriografije kao uvod za dijalektiku sintezu nji
hovih raznorodnih vrsta nalaz u filozofskoj istoriji. Marks je traio pristup
filozofskoj istoriji preko metonimijske analize i sinegdohike sinteze inje
nica sadranih u istorijskom izvjetaju i radovima ostalih istoriara, ne bi li
zamijenio relativizam ideoloki motivisane istoriografije nomolokim siste
mom tumaenja. Nie je, s druge strane, traio put van ironije u istorijskom
razmiljanju svoga doba tako to je ironijski stav doveo do njegovog logi
kog zakljuka, ukazujui na sutinski metaforiku prirodu svakog saznanja o
svijetu, i negirajui svaku sumnju tako to je demonstrirao superiornost po
etskog uvida nad svim ostalim formama shvatanja.
Ove razliite kritike strategije dale su toj trojici filozofa istorije oprav
danje za emplotovanje istorije uopte primenjujui romantiku komediju ili
kominu romansu, ali uglavnom vie realistiki" no to su to inile njihove
kolege u istoriografiji, sve dok je svakome od njih ponaosob istovremeno bi
lo omogueno da potvrde sutinski ,,tragiku prirodu svake ograniene isto-
rijske egzistencije. Kod Hegela, Marksa i Niea tenzija izmeu tragike i ko
mine vizije svjetskog procesa odravana je, i pored toga sto je bila zaroblje
na u okvire, da bi naposljetku bila osloboena zahtjevom za koncepcijom
ljudskog saznanja za koju je svaki od njih pretpostavio d a je najautoritativni
ja forma istine: filozoske, naune i poetske.
Sa Nieom, meutim, kategorije analize poele su da se negiraju. For-
me koje je Hegel naao u istoriji, nita manje bitne od ,,zakon koje je
ustanovio Marks, Nie je ocjenio kao fikcije, kao proizvod poetske imagina-
KROE 361

cije, manje-vie pogodne za voenje karakteristine vrste ivota, ali ni na

koji nain podesne za otkrivanje istine o ljudskom ivotu. Za Niea je vjero
dostojna osnova za odreivanje ,,formi i ,,zakona koje treba tretirati kao da
jesu istine" povjerena nezavisnom egu ili volji, koji inae ne priznaju nije
dan zakon osim sopstvenih ivotnih interesa ili volje za mo. Nie je, tavi-
e, pobio razlikovanje izmeu kominih i tragikih vizija ivota. On tragedi
ju zamilja kao dvije opte varijante: konvencionalno ironijsku, koja propo
vijeda pasivnost prema stvarima onakvim kakve jesu, i novu kominu,
apolonsko-dionizijsku varijantu, koja se dri radikalnog prevazilaenja svih
situacija u slubi same ivotne sile. Ukratko, ironija je asimilovana u trage
diji, a tragedija u komediji, na takav nain da razlike meu njima postaju ire
levantne, kao to su razlike u nauci, filozofiji i poeziji ponitene kroz pro
gresivnu asimilaciju sve do ovog posljednjeg pristupa.
Ali misao o istoriji jo uvijek ostaje odvojena, fragmentarna i interno
podrijedena. Meu istoriarima postoji opte slaganje oko nemogunosti i
nepoeljnosti traganja za zakonima istorijske uzronosti, ali zato preovlauje
podjela oko toga da li je istorijsko saznanje u stvari znanje o optem (o tipo
vima), ili znanje o posebnom (o individualitetima). tavie, u sferi emplot-
menta istorijskog procesa postoji neslaganje o tome da li istoriji u tom pro
cesu treba prii u modusu romantike, komedije, tragedije, satire, ili u njiho
voj kombinaciji.
Nadalje, nasuprot istoriarima nalaze se filozofi istorije, koji u optem
smislu negiraju pokuaj objanjavanja uz pomo deskripcije i koji anticipira
ju ironijske posljedice istoriografske konvencije bez ikakve vrste teorijske
osnove za odbranu od deskripcija ponuenih u naracijama u svrhu tumae
nja. Meutim, meu tim istim filozofima istorije ne postoji slaganje o tome
od ega treba da se sastoji ova teorijska osnova.
Hegel se borio za autoritet sinegdohikog modusa karakterizacije isto
rijskog polja, za tumaenje tipoloke klasifikacije i za emplotment u kombi
naciji tragedije i komedije. Marks je predlagao metonimijski modus, obja
snivi ga nomolokom ili uzronom analizom - kao kod Hegela - ali u kom
binaciji tragedije i komedije. Nie je, pak, branio metaforiki modus, koji je
objasnio umjetnikom intuicijom u kojoj je emplotment kombinacija trage
dije i komedije, koje su sjedinjene sa njegovom teorijom o mitosu tragedije.
Filozofu istorije jedino je preostalo da razmilja o ovom stanju razdvojenosti
istorijske svijesti i zakljui d a je smo istorijsko saznanje nita vie do egzi
stencijalna projekcija ironijskog modusa koji upotpunjuje ciklus moguih
istorijskih stavova u filozofiji istorije koji su se pojavili u istoriografiji u pe
riodu od Milea do Burkharta. Problem bi onda bio: kako se moe ivjeti sa
istorijom objanjenom i emplotovanom u ironijskom modusu, a da se pri
tom ne padne u ono stanje oaja koje je Nie odvratio samo svojim povlae
njem u neracionalnost? Filozof istorije koji je pokuao rijeiti ovaj problem
kroz analizu situacije do koje je istorijsko miljenje stiglo 1880-ih godina,
bio je Benedeto Kroe, najtalentovaniji istoriar meu svim filozofima isto
rije toga i ovoga vijeka.
362 METAISTORIJA

F ilozofija istorije kao kritika

Kroe nije poeo kao filozof, ak ni kao profesionalni naunik. On ni
kad nije zavrio fakultet i nikad nije zauzimao neki akademski poloaj. Za
pravo, njegovo miljenje o akademskoj kulturi njegovog vremena bezmalo
je podudarno sa Nieovim i Burkhartovim, graniei se sa prezirom. On je,
kao i Burkhart, bio gospodin naunik, amater koji se okrenuo prouavanju
istorije u nekom vidu bjekstva od line patnje i od monotonije javnog ivota.
Njegovi rani radovi vezani su za staru istoriju u striktnom smislu, i vie su
arheoloki nego istorijski i odnose se na studije folklora, ivota i arhitekture
Napulja. Meutim, 1893. godine, Kroe je zaao u polje filozofije istorije
esejom Istorija obuhvaena optim pojmom umjetnosti". Njegova odbrana i
razrada idej u tom eseju pokrenula je njegovu karijeru filozofa. Narednih
deset godina on je branio pojam umjetnosti jer g a je na to podstaklo njegovo
bavljenje istorijom kao umjetnikom formom u tom eseju.
Godine 1902. Kroe je objavio studiju Estetika kao nauka o izrazu i op-
ta lingvistika - jednu od najuticajnijih knjiga te generacije. Poslije nje obja
vio je, 1905, studiju Logika kao nauka o istom pojmu, godine 1908. Filozo
fiju praktinog: ekonomija i etika, a 1917. Teoriju i istoriju istoriografije.
Ova etiri rada ine ono to je Kroe nazvao filozofija duha, smatrajui ih
nekom vrstom summa humanistica modernog svijeta. Znaajno je da je prvi
rad u ovoj tetralogiji bio nadahnut potrebom za odbranu pozicije koju je on u
poetku zastupao u filozofiji istorije - istorije smatrane oblikom umjetnosti
- dok posljednji rad, njegovo krunsko dostignue takorei, nije nita vie do
analiza prirode istorijskog znanja.
Struktura te dvije knjige je identina, jer se sastoje od teorijskih disku
sija o glavnim temama u estetici i istoriografiji; za njima slijedi istorijat pret
hodnih miljenja o razmatranim temama. I teorijski i istorijski dijelovi sva
kog rada razraeni su sa samopouzdanjem i sigurnou stavova koji su ili
prihvatljivi ili kontroverzni, zavisno od itaoeve procjene njihovih obrazlo
enja. Bitno je d a je Kroe dosljedno polazio od apsolutne usklaenosti sop-
stvene filozofije duha sa potrebama svog doba. Kroz tu filozofiju, on je
posmatrao protivne sisteme, ukljuujui i one koji su joj prethodili, istim
onim ironijskim pogledom koji je bio osoben za velike cinike i velike fanati
ke. Kroe je tano znao (ili oduvijek tvrdio da zna) ta je ivo a ta mrtvo
u bilo kom stavu koji se razlikovao od njegovog. Pa ipak je, iako preutno,
poricao da iko u stvari moe intuitivno razumijeti ta je ivo a ta mrtvo u
svom sopstvenom sistemu, jer je njegova filozofija u sutini bila organon
kriticizma", odnosno kritika filozofija p a r excellence. Otuda je bila i dosta
samokritina i stoga se branila od lanog pesimizma" i lanog optimizma"
koji su svaki prethodni sistem liili vrijednosti.
asopis koji je Kroe osnovao 1902, ureujui ga sve do godinu dana
pred svoju smrt, 1952, zvao se, karakteristino, La Critica, i na njegovim
stranicama Kroe je uvao kritiku strau nad podrujem koje je sm nad
gledao u svojoj Estetici i ostalim knjigama o filozofiji duha" koje su je pra
tile. Kroe se pri tom drao ironijskog pristupa, uzdigavi ga do statusa me
KROE 363

tafizikog ili epistemolokog principa, kroz iju se primjenu cjelokupni kul

turni kvalitet devetnaestog vijeka, a naroito njegovi radikalni elementi, mo
gao procijeniti i ustupiti ,,istoriji. Njegov problem, kao to je i sm znao,
bio je da utemelji ovo ironijsko stanovite kao jedino moguu mudrost"
modernog doba, a da pri tom misao ne utopi u skepticizam i pesimizam koje
je ironijski pogled na svijet dosljedno propagirao.
Kroeovi eseji o kulturnoj istoriji uvijek su poinjali i zavravali se iz
laganjem sutinski manjkave prirode svakog ljudskog poduhvata; njegova fi
lozofija nalazila je nedostatak u svemu prolome da bi se shvatilo kako je i
te kako mogue ivjeti sa nedostacima sadanjosti. Naroito je bio nepokole
bljiv u pitanju procjene evropske civilizacije devetnaestog vijeka, tadanjih
koncepcija o istoriji koje su je nadahnjivale (a pogotovo doktrine o napret
ku), kao i teorija istorije njenih najboljih mislilaca. On je bio voljan da pri
zna da su mislioci devetnaestog vijeka predstavljali napredak u odnosu na
mislioce prosvijetiteljstva, renesanse, srednjeg vijeka i klasine starine. No,
u konanoj analizi, uprkos itavoj hvaljenoj istorijskoj vjerodostojnosti tog
doba, Kroe je naao prilino malo onoga u istorijskoj misli i pisanju sto je
mogao bezrezervno da pohvali.
,,Istorijski dio njegove Teorije i istorije istoriografije ita se kao litani
ja greaka, zablud, pretjerivanja i omaki. Njegova kritika istorijskih misli
laca tog doba, bila je karakteristino ironijska: filozofi istorije imali su veo
ma malo ,,istorijskog smisla; istoriari su, s druge strane, imali propusta u
filozofskom" razumijevanju. Osuujui tako pokvarenu filozofiju istori
je", Kroe je tvrdio da su istoriari tog doba ostali zarobljenici svojih iluzija
piui istorije koje su svoju formu crpile iz filozofij istorije" zakopanih
duboko u svijesti onih koji su se najvie ponosili svojom objektivnou i
empirizmom. Pa i pored toga, ironino, tvrdio je d a je to simultano odbijanje
i podvrgavanje filozofiji istorije, koje je obiljeilo ak i rad samog Rankea,
ipak sadravalo sjeme opravdanja.
Kroe je, jo jednom ironino, takoe smatrao da istorija jeste bila filo
zofija a filozofija jeste bila istorija, tako da se istoriji nije moglo pristupiti
bez filozofske svijesti, kao god to se ni filzofiji nije moglo pristupiti bez
istorijske svijesti. Devetnaesti vijek je upropaen jer nije razumio istinsku
prirodu tih aktivnosti. Sve to je bilo potrebno da se to ispravi, prema tome,
bilo je razjasniti pravu prirodu filozofije i istorije, ustanoviti razlike meu
njima i zatim ih sjediniti kako bi se dolo do lucidnijeg i zdravijeg pogleda
na svijet no to je to devetnaesti vijek uopte mogao da zamisli.
Kroe je imao zamisao da pokae kako je istorija predmet" filozofije,
kao to je i filozofija metod" istorije. Netana filozofija istorije", koju je
Kroe esto nazivao contradictio in adiecto, u stvarnosti je bila pleonazam
poto, prema Kroeovom miljenju, istorija nije nita drugo do filozofija",
a filozofija nita drugo do istorija". Konkretna sadrina filozofije bila je
istorijska po svojoj prirodi, kao to su i formu istorijskih postavki prikladno
omoguile kategorije filozofskog razumijevanja.
364 METAISTORIJA

Kroe je insistirao na tome da filozofija ima svoj sopstveni metod, a to

je logika, ta nauka o istom pojmu . Istorija se, pak, sluila sasvim svojom
metodom u istraivakom radu koji je prethodio kompoziciji istorijske nara
cije. Istoriari su se morali koristiti filolokim metodama kako bi kritiki
pristupilui dokumentima, kao i prekonceptualnim, intuitivnim", ili umjet
nikim uvidima u predmete koji nastanjuju istorijsko polje. To je znailo da
je istorijsko saznanje poelo u umjetnikom poimanju njegovih partikulari-
teta u istorijskom polju, i u ovoj fazi operacija njen odgovarajui metod bio
je umjetniki44, drugim rijeima, bio je intuicija44. Meutim, kako je Kroe
mislio, istorija je nastavila sa svojim sudovima na raun prirode
partikularitet uoljivih na istorijskom polju. I ovi sudovi bili su sintetiki a
p r i o r i drugim rijeima, rije je o ocjeni partikulariteta kroz opte pojmove
objanjene u istoriji, a ne o kombinaciji egzistencijalnih izjava i optih zako
na uzronosti za koje se pretpostavlja da vae u odnosima izmeu predmeta
do kojih se dolazi intuicijom. Bitno je da nauno saznanje uopte nije ulo u
koncepciju istorijskog saznanja. Ono to je poelo u estetskom poimanju
istorijskog polja okonalo se u nekoj vrsti njegovog filozofskog shvatanja.

Istorija obuhvaena optim pojm om um jetn osti

Da bi se razumjelo ta je Kroe imao na umu, korisno je detaljnije raz
motriti njegov esej iz 1893. godine u kome on prvi put sistematski izlae pi
tanje odnosa izmeu istorije i umjetnosti. Taj esej se mora itati u kontekstu
ondanje rasprave koja se vodila, naroito u Njemakoj, izmeu neokantov-
ca Vilhelma Vindelbanda i neohegelijanca Vilhelma Diltaja o epistemolo
kom statusu istorijskog saznanja. Ukratko, Vindelband je smatrao da se
istorijsko saznanje istie u odnosu na nauno saznanje, ali ne zbog predmeta
koji prouava, ve zbog svoje tenje ili cilja. Istorijsko saznanje je idiograf-
sko44, saznanje spravljanja slika44, dok je nauno saznanje nomoetiko44 ili
saznanje kreacije zakon44. Diltaj je, s druge strane, smatrao da je istorija
Geisteswissenschaften, nauka duha44, dok su discipline kao fizika i biologija
Naturwissenschaften, odnosno prirodne nauke44. Razlike izmeu te dvije vr
ste nauka nastale su zbog ukljuivanja razliitih predmeta istraivanja, pro
izvoda ljudskog duha (uma, volje i emocija), sjedne, i proizvod isto fizi
kih i hemijskih proces, s druge strane. Pomenuti Kroeov esej trebalo je da
doprinese ovoj raspravi.
U raspravu se ukljuio i Kolingvud (Collingwood) koji je podvukao ve
liku originalnost ovog eseja, rekavi da je debatu izmeu Diltaja i Vindel
banda taj esej odveo daleko iznad take do koje su oni dospjeli, razvivi je
naroito na liniji koju je zastupao Diltaj. No, zapravo, Kroeov esej nije ui
nio nita od toga. On je oevidno polazite u raspravi o prirodi istorije po
mjerio od nauke do umjetnosti, ali je istovremeno i defmisao umjetnost tako
da se ona, naprotiv, uopte ne razlikuje od te idiografske nauke44 na koju se
poziva Vindelband kao na nauku o individualnom.
Kao i Vindelband, i Kroe je smatrao da postoje dvije metodoloke vr
ste saznanja, jedno koje je sintetiko i konceptualno, i drugo individualizuju-
KROE 365

e i intuitivno. Ali, umjesto da ova dva modusa saznanja nazove drugaijim

vrstama nauke, emu je Vindelband teio, Kroe je ono prvo nazvao nau
kom, a ovo drugo umjetnou. Ova taktika bila je djelotvorna jer je udarila
temelje polazitu i vitalista i mehanicista, koji su se, i pored svih meusob
nih razlika, slagali o tome da je umjetnost manje forma znanja koliko ,,iz-
raz, ili ,,odgovor na svijet, a nikako kognitivna aktivnost. Kroe je smatrao
da mehanicisti sagledavaju estetsko iskustvo kao vibraciju" cul, a vitalisti
kao direktnu ili sublimisanu manifestaciju ivotinjskih impulsa. Za one prve
umjetnost je bila registrovanje stvarnosti, a za druge samo nerazumni bijeg od
stvarnosti. Kroe je negirao oba stanovita. Umjesto toga, umjetnost je defini-
sao kao vrstu znanja, znanja o svijetu u svim njegovim osobenostima, detalji
ma i konkretnostima, kao vrstu znanja koje se, iako komplementarno sa njim,
razlikovalo od konceptualnog znanja o svijetu kome doprinosi nauka.
Taj esej iz 1893. okrenuo se dihotomiji i distinkciji. Dihotomija je po
stavljena u svijesti izmeu znanja kao nauke i znanja kao umjetnosti; di
stinkcija je postavljena izmeu umjetnosti uopte i umjetnosti istorije poseb
no. Oba ta pristupa izdvojila su se u Kroeovom prigovoru pozitivizmu.
Glavna pogreka pozitivista, kako kae Kroe, bila je njihova pretpostavka
da je cjelokupno validno znanje naune prirode. U stvari, smatrao je Kroe,
najvei dio ljudske mudrosti uopte nije naune prirode, ve je prosto kon
vencionalno, zdravorazumsko ili, u najmanju ruku, voeno pragmatikim
pravilima, koja ovjeanstvo umjeno kristalie u ispunjavanju svakodnev
nih potreba da tijelo i duh uvijek budu u skladu. Pozitivisti su znali da se na
uno saznanje formalno razlikuje od konvencionalne ili zdravorazumske
mudrosti, ali nisu vidjeli da je to od mudrosti inilo sasvim drugaiju vrstu
znanja. Nauka se pravilno sagledavala kao nain konceptualnog razumijeva
nja svijeta; ona je bila potraga za optim istinama uz pomo pojmova
(Storia ridotta, 16). Drugi nain shvatanja svijeta - nekonceptualan, nepo
sredan i individualizovani nain - nije uopte nauka, ve umjetnost, sa stan
dardima istine i verifikacije razliitim od onih koje potuje nauka, iako su
svakim svojim djeliem i rigorozni kao nauni.
Na taj nain, prema Kroeovom miljenju, umjetnost i nauka su razliiti
i, moe se rei, gotovo dijametralno suprotstavljeni modusi saznanja. Ili, ka
ko on kae: Ili se bavite naukom ... ili se bavite umjetnou. Ako neko obu
hvati posebno optim, onda se taj bavi naukom; ako neko predstavlja poseb
no onakvim kakvo ono jeste, onda se taj bavi umjetnou" (23-24). Ova dva
modusa saznanja razlikuju se po formama kojima su izrazili svoje pojedi
nane percepcije svijeta, a poto je djelovalo oigledno da istorija uopte ne
obrauje bilo kakve pojmove, jer niti traga za optim zakonima niti ih ko
risti, nego samo prosto pria o onome to se dogodilo", ona ne moe ni u
kakvom znaajnijem smislu biti karakterisana kao nauka (17-19).
Zelja da se istorija smjesti meu nauke iskrsla je, vjerovao je Kroe, iz
dva lana uvjerenja: da itavo znanje mora biti nauno znanje i da umjetnost
nije modus saznanja ve prosto samo stimulans za ula ili, obratno, narkotik.
Kako bi se itava stvar ispravila, bilo je neophodno pokazati d a je umjetnost
366 METAISTORIJA

nekonceptualno saznanje o svijetu, saznanje o svijetu u njegovim partikula-

ritetima i konkretnostima, kako bi se ukazalo na injenicu da je i istorija
slina vrsta saznanja o svijetu, a potom odvojila od umjetnosti uopte na
osnovu sadrine onoga to predstavlja.
Do ove take, kao to je reeno, Kroe nije odveo debatu o prirodi isto-
rijskog saznanja sa mjesta do kojeg su je doveli Diltaj i Vindelbland. On je
samo termin umjetnost" zamijenio terminom idiografska umjetnost", ko
jim se Vindelbland sluio da karakterie istorijske discipline. Kolingvud je
zato pogrijeio rekavi da je Kroe blii Diltaju nego Vindelbandu u svom
generalnom stanovitu, poto Kroe jo uvijek nije nainio odgovarajua
razlikovanja meu moguim predmetima modus saznanja o umjetnosti i na
uci. Za Kroea, nasuprot Diltaju, razlika izmeu to dvoje lei u smjeru pro
cesa istraivanja koje se kree od intuicije svijeta u njegovoj partikularnosti,
do prezentacije svijeta kao skupa partikulariteta, u sluaju umjetnosti, i od
intuicije svijeta kao skupa partikularnosti, do njihovog obuhvatanja pojmovi
ma, u sluaju nauke. Kroeov znaajni doprinos bio je njegov pokuaj da na
ini razliku izmeu umjetnosti uopte i umjetnosti istorije posebno, i to na
osnovu razliitih vrsta intuicij - intuicije o moguem u sluaju umjetnosti
uopte i intuicije o injeninom u sluaju istorije. Za njega, kao i za Aristote
la, razlikovanje izmeu umjetnosti uopte i posebne umjetnosti istorije lei u
njihovim drugaijim ciljevima. Poto umjetnost uopte tei intuitivnom per
cipiranju totalne mogunosti individualne egzistencije, umjetnost istorije te
i odreivanju onoga to se u stvarnosti kristalie kao egzistencijalni parti -
kularitet u svijetu, tako da se razlika izmeu umjetnosti i istorije nalazi u
epistemolokom a ne u ontolokom domenu.
U namjeri da odri ovaj argument, Kroe se vratio svom ranijem diho-
tomnom pristupu umjetnosti i nauci. U nauci je sadrina cjelina: nauka tei
da svaku zasebnu manifestaciju stvarnog svede na kategoriju u kojoj ona
ima svoje sopstveno mjesto. Cilj nauke je, dakle, da cjelinu svede na pojmo
ve" (30). Umjetnost takoe tei da predstavi cjelinu, poto je to njen modus
saznanja, ali umjesto da pokua da svede cjelinu na ogranieni skup pojmo
va, ona pokuava d a je proiri tako to otkriva sve mogue forme koje egzi
stencija moe imati. Tamo gdje nauka ide prema optem i univerzalnom,
umjetnost se ograniava na odreena podruja realnosti dok potiskuje svje
snost drugih podruja kako bi ih daleko jasnije prezentovala. Nauka eli da
zna sve, kae Kroe, ali dok je bitno znati zakone realnosti", uopte nije
neophodno a ni poeljno znati sve odjednom ili nasumino skupljati podat
ke. Umjetnost ograniava svijet iskustva, pojaavajui nae senzibilitete pre
ma njenim odreenim dijelovima, istovremeno svodei, odnosno, smanjuju
i nae senzibilitete prema drugim dijelovima, i individualno i direktno nam
pokazujui od ega se sastoje ogranieni dijelovi.
Onda se postavilo pitanje: kako da znamo o kojim bi dijelovima svijeta
trebalo sticati saznanje? Po kome principu biramo oblast svijeta koja se mo
e omeiti i predstaviti u svojoj neposrednosti i individualnosti? Kroe je
odbacio ulne, racionalistike i formalistike odgovore na ova pitanja; ni
KROE 367

zadovoljstvo" ni formalna dosljednost ne ini od predmeta samog po sebi

pokazatelj njegovog estetskog kvaliteta. Umjesto toga, on zauzima stav o
onome to naziva estetikom konkretnog idealizma", o teoriji koja je dola
od Hegela i nala svoj najelegantniji modemi izraz, prema Kroeovom mi
ljenju, u teorijama Karla Kestlina (Karl Koestlin).
Kestlin, pie Kroe, precizno pokazuje d a je sadrina estetike ono to
je interesantno, sve ono to zanima ovjeka: teorijska ili praktina strana,
misli, osjeanje ili volja, ono to znamo i ono to ne znamo, to nas raduje
ili deprimira - ukratko, cjelokupni svijet ljudskoga interesovanja" (32-33).
Jo bitnije, moda, Kestlin je pokazao da je, to je interesovanje optije,
utoliko vea estetska vrijednost sadrine. Na taj nain, hijerarhija intereso-
vanja moe biti konstruisana. N a najviim takama ove hijerarhije nalaze
se one sadrine koje se prema ovjeku odnose kao prema ovjeku; ispod
njih nalaze se sadrine koje imaju dodirnih taaka sa ovjekom kao pripad
nikom odreene rase, nacije, ili religije i, tako dalje, sve do onih sad ran
koje se odnose prema ovjeku samo kao individuumu. Ukratko, sadrina
umjetnosti je realnost uopte, u mjeri u kojoj realnost pobuuje intereso
vanje u raznim oblicima, intelektualnim, moralnim, religioznim, politi
kim, kao i, posebno, takozvanim estetskim" (33). Sadrina umjetnosti je
onda, kako zakljuuje Kroe, sve ono to ne dosauje ljudima, ili sve ono
to ih iz bilo kog razloga interesuje".
Ostavljajui po strani openhauerovsku matricu ove definicije sadri
ne umjetnosti u vidu interesantnog", da se i ne spominju implicitna utapa
nja filozofije i nauke u estetiku, ovdje treba uoiti osnovu Kroeovog ka
snijeg pokuaja da defmie pravi" istoricizam kao humanizam preveden u
istorijsku samosvjesnost, poto je njegova definicija sadrine umjetnosti
samo ono humanistiko nihil humani a me alienum puto [nita ljudsko
ne smatram sebi stranim', Terencije - prim. prev.], ali ponovo formulisano,
iako neto drugaije. Za njega se sadrina umjetnosti i sadrina ljudskog
saznanja svode na istu stvar: na sve sto je ljudski interesantno. Stoga ne iz
nenauje to je on defmisao istorijski interesantno" kao sve to se uveliko
dogodilo - to jest, injenino prije nego mogue. To je isti aristotelijani-
zam, ak i po terminologiji, poto je, prema Kroeovom stanovitu, istorija
prezentacija onoga to se zbilja dogodilo, nasuprot [prezentaciji] mogu
eg" (35).
Ovo je znailo da, bez obzira na to da li je umjetniku doputeno da na
osnovu imaginacije projektuje svijet zbivanj koja su se moda dogodila ili
bi tek trebalo da se dogode, istoriar ostaje ogranien na predstavljanje zbi
vanja koja su se zapravo dogodila. Umjetnik treba da potuje izvjesne krite-
rijume istine, ali svoja mjerila moe nalaziti u onome to mu dozvoljava nje
gova imaginacija. Za razliku od toga, istoriar se dri kriterijuma istine u po
kuaju da predstavi injenino. Na taj nain, istoriareva glavna opasnost ni
je vrebala u falsifikovanju nego u imaginaciji, u neosnovanoj spekulaciji, u
tendencijama izvan injenica sadranih u zapisima o prolim istinitostima -
to jest, u filozofiji istorije u bilo kom obliku.
 368 METAISTORIJA

S obzirom na to da je istoriarev glavni zadatak prezentacija injeni

nog nj eS0V0 prelistavanje dokumenata prosto je pripremna faza u ispunje
nju njegovog glavnog cilja: naracije. Istraivanje, kritiki stav prema doku
mentima, njihovo tumaenje, kao i njihovo razumijevanje - sve su to bitni
usiovi za konstruisanje naracije; i nita od toga nije istorija u pravom smislu
rijei. To isto vai i za umjetnikove preliminarne skice koje se i same ne mo
gu s pravom nazivati umjetnikim djelima. Gdje nema naracije, kae Kroe,
ne postoji ni istoriografija. Ukratko, istoriari nisu pisali da bi objasnili";
pisali su da bi ,,prezentovali, ispriali ta se doista zbilo u prolosti (ili da
bi, kao to Ranke kae, to bar pokuali).
^ Kroe je priznao da u veini sluajeva istoriar ne uspjeva u stvaranju bi
lo ega nalik na savrenu naraciju; znamenita remek-djela istoriografije su ri
jetkost kao i u slikarstvu, i naposljetku isto su tako nepotpuna u svojim pribli
avanjima idealnom tipu u anru. To je naroito bilo oito u istoriji, jer istori
ar radi pod imperativom da ispria istinu o prolim zbivanjima i pored nepot
punog dokaznog materijala. U velikoj veini sluajeva, kae Kroe, istoriari
bi trebalo da budu zadovoljni onim to su u sutini pripremne studije ili de
taljne^ ekspozicije obezvrijeene raspravama, sumnjama i ograivanjima".
Istoriar mora da gleda na svijet u svojevrsnom polusvjetlu mladog mjeseca,
ne u irini podnevnog sunca, kao to to ini umjetnik". (38) Na taj nain bi
lo je mogue ukazati na brojne savrene strane istorije ali ne i na jednu savr
enu studiju. Jedinu zamislivu savrenu istoriju mogao bi napisati samo Bog;
ali, s obzirom na to da nije bilo Boga, istoriar je morao da odradi Njegov po
sao to najbolje moe. On, meutim, mora da radi sa faustovskom svjesnou
d aje knjiga prolosti zamandaljena sa sedam peata" (39). Istoriaru je, kae
Kroe, data prilika da tu i tamo polomi po jedan peat i proita djeli te knji
ge", ali mu se ona nikad ne otkriva u svojoj cjelosti (ibid.).
Teko je ne pomisliti na Kroeovu revoluciju" u istorijskoj senzibilno
sti kao vidu retrogresije, s obzirom d a je njen efekat trebalo da odvoji istori-
ografiju od bilo kakvog uea u pokuaju (u to doba je ona tek poinjala da
se pomalja ^ sociologija) da se stvori opta nauka o drutvu. Meutim,
ona je imala jo pogubnije implikacije po istoriarevo razmiljanje o umjet
nikoj strani njegovog posla. Naime, dok je za Kroea umjetnost bila nain
poznavanja svijeta, a ne samo fiziki odgovor na njega ili njegovo neposred
no doivljavanje, njegova koncepcija umjetnosti shvaene doslovno kao
predstavljanje realnog efektivno je izolovala istoriara kao umjetnika iz naj
novijih i sve dominantnijih dostignua ostvarenih u prezentaciji razlinih
nivo svijesti osobenih za simboliste i postimpresioniste irom Evrope.
Kroeovom koncepcijom umjetnosti dominirala su predubeenja rene
sansnog perspektivizma, to jest vizuelnog figuralizma. Iako je on smatrao
imaginaciju izvorom i porijeklom estetkog poznavanja svijeta, njegovo gnu
anje prema vitalistikom iracionalizmu i pozitivistikom apstrakcionizmu
podstaklo ga je da sagleda reprezentativnu umjetnost prosto kao lou umjet
nost ili, to je u njegovom razmiljanju bilo ista stvar, kao prezentiranje
runog" to nije nikakva umjetnost.
KROE 369

Kroe nije imao sluha za muziku, dok mu je u poeziji ukus dosezao sa

mo do klasinih formi. Romantizam u svim svojim manifestacijama za njega
je bio prosto siromatvo forme, ili nesavrena umjetnost. Zbog toga je nje
gov otpor prema bilo kakvim vrstama postimpresionistike, simbolistike ili
ekspresionistike umjetnosti bio sasvim razumljiv. Kao veina mediteran
skih estetiara, on je vie cijenio liniju od boje i kjaroskuro od drugih slikar
skih efekata. Tamo gdje nije bilo linije nije postojala ni umjetnost, poto je
umjetnost dolazak linije kroz haos ulnih impresija, davanje prednosti formi
nad bezoblinom realnou pruenoj ulima, izvojevanje stabilnih, konkret
nih slika svijeta koji je svakoga asa mogao pasti u beznaajnost. Na taj na
in, ako je umjetnost za njega i bila modus saznanja, i ako je istorija bila for
ma umjetnosti, slijedilo je da su istorijske prezentacije istinite" samo dok
su iste" i precizne" prezentacije realnog. Drugim rijeima, dok je jedina
prihvatljiva epistemoloka osnova istoriografije empirizam one vrste koju je
Ranke tumaio kao jedini prihvatljivi princip istorijskog istraivanja.
Treba rei, meutim, da Kroe nije prihvatio principe ili postulate Ran-
keove vrste empirizma ni u svojoj studiji Istorija kao misao i kao djelanje
(1938), u kojoj je kritikovao Rankea zbog nedostatka Jasnoe" i siromatva
njegove filozofske samosvijesti. No, na kraju, puna primjena Rankeovog ra
da, a ne samo njegova osnovna svrha, uvrijedila je Kroea. Ranke je bio ne
dovoljno pristupaan mislilac koji se sluio nedovoljno definisanim pojmo
vima u prikazivanju svojih stavova o odreenim epohama i o pojedincima,
institucijama i vrijednostima prolosti i sadanjosti. U svakom sluaju, u
svojoj tenji da prosto kae ta se dogodilo" u to konkretnijem maniru i u
zadovoljavajuoj narativnoj formi, onako kako se doista i dogodilo, Ranke
je od istorije, u stvari, nainio specifinu formu umjetnosti a ne formu filo
zofije, nauke ili religije.
U svojim kasnijim radovima, Kroe je ukazivao na vezu izmeu istorij
skog znanja i filozofije, ali ak i tu je propagirao svoje uvjerenje d a je istori
ja uvijek jasna prezentacija realnog, u svoj njegovoj konkretnosti i osobeno-
sti. Filozofija je, kako je poeo da smatra uran im 1900-im, metod" istorije,
zato to stvara kritike pojmove za predoavanje pravovaljanih istorijskih
stavova. No, ti stavovi predstavljali su, po svojoj prirodi, pojedinane i de
taljno skicirane segmente istorijske prolosti; ni u kom sluaju nisu se mogli
proiriti da poslue kao sudovi o istoriji uopte, poto je istorija uopte, kao i
sama filozofije istorije", protivrjeila njegovoj filozofskoj ekonominosti.
Zbog toga se on drao ovog gledita, koje je inae umanjivalo vanost koli
ko sociologije toliko i filozofije kao moguih vodic za formiranje nauke o
istoriji. Ovo je postalo oevidno ve u njegovom eseju iz 1893.
U tom eseju i u svojim odgovorima na kritike koje su se redovno poja
vljivale narednih devet godina, Kroe je nastavio da zastupa ideju da je
umjetnost forma sazanja i da se istorija moe obuhvatiti optim pojmom
umjetnosti. Meutim, njemu je postajalo sve jasnije da, ako umjetnost uop
te treba da bude prezentacija mogueg, a istorija prezentacija injeninog,
onda sigurno postoji kriterijum po kome istoriar moe razlikovati mogue i
 370 METAISTORIJA

injenino. Od kog kriterijuma je istoriar traio pomo govorei romanti-

kom romanopiscu: Ono to si kazao da se dogodilo u srednjem vijeku samo
je plod tvoje mate; ono to nam ti govori jeste interesantno, i moda se do
ista i dogodilo, ali se ono nije dogodilo na nain na koji ti vjeruje da se do
godilo, nego na ovaj nain. Ovo se zbilja dogodilo u srednjem vijeku".
Rankeovskim pristupom istoriji podrazumijevalo se da ovakav kriteri-
jum omoguuju dokumenti; meutim, veliki romantiki romanopisac koji
odlino poznaje dokumente nita manje nego istoriar, mogao je takoe u
svoju naraciju ukljuiti bukvalno sve to se javlja u dokumentima, moda
uzgred traei od svoje imaginacije pomo u vidu majunih zakrpa na mje
stima gdje se naracija kida, i u vidu prelaza i spojeva, kako bi itavoj cjelini
pruio zadovoljavajuu formu koju zahtijevaju itaoci. tavie, nije li sm
istoriar morao obezbijediti prelaze i spojeve pomou bilo kakvog upliva
mate, i zar i on nije teio u svojim naracijama istoj takvoj cjelokupnosti i
unutranjoj dosljednosti kojoj, inae, tei i romanopisac?
Veoma bitan spor izmeu romantikog pisca i istoriara iskrsao je ta-
no na mjestu na kome je mata bila prisiljena da preuzme hroniku, na mjestu
na kome je bilo neophodno postaviti pitanje: ta injenice prikazane u hro-
nici znae? I ako bi istoriaru bilo dozvoljeno, to je esto i bio sluaj, da
kae romantikom romanopiscu: ono to ti kae da se moda desilo, moglo
se desiti, ali se nije desilo na nain na koji ti kae da jeste", onda bi trebalo
da postoji izvjesno znanje o tome kako je svijet istinski" funkcionisao, po
kome bi takav sud, ak i uprkos nedostatku dokaza za pravu odluku na
striktno injeninoj osnovi, trebalo da omogui donoenje odluke u ime isto
riara. Ukratko, istorijski sud iziskuje pomo neke teorije o tome kako su
realnost" i saznanje o svijetu funkcionisali i, jo specifinije, pomo sazna
nja o svijetu ljudskih poslova, koje bi istoriaru pruilo osjeanje d a je svijet
pred njegovim oima predstavljen kao prolost bio vjerovatno ono to se
njemu inilo da jeste, a ne ono to je romanopisac zamiljao da jeste.
Po Kroeovoj zamisli postoje dva mogua kandidata za ulogu arbitra za
prosuivanje onoga to je realno i onoga to je imaginarno u istoriji: materi
jalizam i idealizam ili, preciznije, materijalizam u svojoj marksistikoj formi
i idealizam u svojoj hegelijanskoj formi. Oba su nudila krajnje artikulisane
filozofije istorije u kojima se pruaju pravila po kojima istoriar moe razli
kovati znaajne od beznaajnih podataka u istoriji, i pomou kojih se preci
zno znaenje" moe pripisati bilo kom nizu istorijskih zbivanja u bilo kom
sektoru drutva ili kulture. Za oba ova pristupa tvrdi se da izlaze iz rankeov-
skog pokuaja da prosto samo kau ta se dogodilo i omogue konceptualni
aparat pomou koga se moe rei ne samo zbog ega se neto dogodilo ve i
ta je to znailo za budunost ljudske vrste.
S obzirom na Kroeovo uvjerenje da je istorija intuitivno spoznavanje
realnosti u njenoj jedinstvenosti i konkretnosti, oito je zbog ega on nije u
potpunosti mogao prihvatiti Marksova i Hegelova gledita. Ali ih isto tako
nije mogao ni ignorisati, poto su njihova gledita bila glavne alternative
Rankeovoj neadekvatnoj odbrani autonomije istorije i Nieovoj estetikoj
KROE 371

koncepciji istorije. Marks i Hegel su shvatali istoriju u najmanju ruku kao

kognitivnu aktivnost, to je ona i bila, iako nisu priznavali da je ona i forma
umjetnosti. Za Niea je ona bila forma umjetnosti, ali on nije shvatao d a je
ujedno bila i oblik saznavanja. Kritika konceptualnog aparata materijalizma
i idealizma, zbog koje je istorijskom saznanju nametnuta isuvie restriktivna
forma, bila je u tom sluaju i te kako neophodna. Premjetanjem konceptual
nog aparata materijalizma navie, iz pozicije podno svijeta, i premjetanjem
idealizma nanie, iz pozicije nad svijetom, postalo je mogue smjestiti ih u
srednji domet egzistencije - izmeu materije i uma - u kome je ovjek doi
vljavao i stvarao svoju istoriju, otkrivajui je kao socioloke generalizacije i
filozofske univerzale to ona i jeste bila, na taj nain pokuavajui da utvrdi
tane funkcije u predoavanju istorijskih sudova.

E stetika istorijske svijesti

Protiv pomodne estetske teorije svog doba, koja je postavila umjetnost
nasuprot nauci, filozofiji i istoriji, Kroe je teio da utemelji umjetnost kao
osnovu sveobuhvatnog saznanja i na taj nain doe do primarnog trenutka u
svim karakterizacijama realnosti - filozofskim, naunim i istorijskim pod
jednako. Meutim, njegova krajnja svrha bila je da ukloni istoriju iz te dvo
znane pozicije, umjetnosti sjedne strane, i nauke s druge, u koju su je inae
smjestili glavni teoretiari istorije njegovog doba. Ono to je on uradio bilo
je, naravno, d a je iz te dvoznane pozicije ukloni, samo kako b ije smjestio u
drugu, onu izmeu umjetnosti i filozofije.
Istorija, kako insistira Kroe u svojoj Estetici, nije specifini modus
svijesti ve kombinacija dva razliita modusa: umjetnike svijesti i filozof
ske svijesti. Da bi odbranio ovu koncepciju istorije, Kroe je morao ukazati
na rigoroznu razliku koja se bezmalo svodi na dualistiko suprotstavljanje
umjetnosti filozofiji. Umjetnost je samo intuicija; filozofija nije nita drugo
do nauka o istim pojmovima. Istoriari su koristili pojmove da bi svojim in
tuicijama dali formu i red. Shodno tome, istorija nije imala ,,formu karakte
ristinu za svoje moduse izraavanja. Ono to je postojalo, nije uopte bila
,,forma.
Istorija nije forma, ve sadrina: kao forma, ona je samo intuicija ili
estetska injenica. Istorija ne trai zakone niti forme pojmova; ona ne koristi
ni indukciju ni dedukciju; usmjerena je ka pristupu ad narrandum, non ad de-
monstrandunr, ona ne konstruie univerzale i apstrakcije, ve operie kroz in
tuiciju [44],
Ovo ne znai da se istoriari nisu ,,koristili pojmovima; oni su to mo
rali initi da bi postavili" intuicije; drugim rijeima, da bi konstruisali pro
pozicije o onome to se zapravo dogodilo u prolosti. Ali to je bilo zato to
je istoriar, u namjeri da predoi svoje istine, morao koristiti jezik i, tavie,
prozni diskurs, prije no poetski izraz. Bitno je da istorija nije traila zakone,
nije formirala pojmove, niti konstruisala univerzale ili apstrakcije. Ona se
sluila pojmovima standardnog jezika kako bi karakterisala svoje podatke,
 372 METAISTORIJA

kako bi ispriala svoje prie ili konstruisala svoje drame. No, ovi pojmovi,
kako Kroe objanjava u svojoj Estetici, bili su samo pravila gramatike i sin
takse nuna za gradnju znaajnih reenica u standardnom jeziku. Pobrkati
ova pravila sa zakonima, univerzalama ili apstrakcijama, ili zamisliti da se
ona mogu izvui iz ve napisanih naracija s namjerom da poslue kao osno
va za opteprihvaenu nauku istorije, nije znailo samo pogreno tumaiti
prirodu istorijskog saznanja nego i pokazati duboko nerazumijevanje prirode
samog jezika.
^ U zakljunom poglavlju teorijskog dijela njegove Estetike, Kroe obra
zlae podnaslov svog rada: Kao nauka o izrazu i optoj lingvistici". Istoriari
koji istorijski misle" imali su tendenciju da previde bitnost jedne strane Kro-
eovog rada jer su isticali izraajno" shvatanje umjetnosti ili uvid o njoj na
znaen u podnaslovu, potpuno zapostavljajui implikacije lingvistikog"
aspekta. Meutim, dok jeste bitno naglasiti Kroeovu koncepciju istorije kao
forme umjetnosti, i umjetnosti kao forme izraza (prije nego jednostavne re
fleksivne akcije), podjednako je bitno podsjetiti i na Kroeovu upornost u vezi
sa onim to je on nazvao identitetom lingvistike i estetike". Tako on u po
sljednjem poglavlju svoje Estetike kae: filozofija jezika i filozofija umjetno
sti jedna su te ista stvar" (234). Ovo ukazuje na to da za Kroea lingvistika
omoguuje model po kome treba razumjeti ono to smatramo istorijskim sa
znanjem". Naime, ako lingvistika prua model onoga to shvatamo kao umjet
nost, a istorija jeste forma umjetnosti, onda proizlazi da nam lingvistika daje
model i za shvatanje onoga to se zamilja pod istorijskim saznanjem. Kroe-
ova teorija jezika, prema tome, lei u srcu cjelokupne filozofije istorije.
^ Kroeova teorija jezika je holistika, organicistika i ultimativno mime-
tika. On kae: Izraavanje je nerazdvojiva cjelina. Imenica i glagol ne po
stoje sami za sebe, ve su to apstrakcije nainjene naim ukidanjem jedine
lingvistike realnosti, a to je propozicija!' (240). To znai da je nagovjetaj
za razumijevanjem jezika sintaksa. Rijei ili njihove komponente, foneme i
morfeme, ili gramatika pravila, ne obezbjeuju klju za razumijevanje jezi
ka, ve to ine cjelokupne reenice ili njihovi ekvivalenti.
Pod terminom propozicija" Kroe podrazumijeva organizam u izra-
ajnosti potpunog znaenja, od usklika do poeme" (ibid). Zatim nastavlja da
raspravlja o tome d a je jezik identian sa govorom, da je prosto nemogue
valjano razlikovati formalna pravila jezika od govora koji se konkretno kori
sti u diskursu. Jezici nemaju realnost izvan propozicija i kompleks
propozicij odista napisanih i izgovorenih u ogranienom vremenskom raz
doblju" (241). Iz ovoga je zakljuio d a je nemogue stvoriti normativnu gra
matiku za bilo koji jezik, ablonski jezik za sve jezike, ili nainiti klasifika
ciju jezika. ak je smatrao d a je prevoenje" sa jednog jezika na drugi, ili
prebacivanje propozicija sa jedne forme izraza na drugu, prosto nemogue
jer je u tom sluaju jedina lingvistika realnost ona kojom govore pojedina
ni govornici datog jezika u strukturi potpunih propozicija.
Nema dvije iste propozicije, s obzirom na to da svako izgovaranje bilo
koje rijei retroaktivno transformie" znacenj svih rijei koje su izgovore
KROE 373

ne prije nje (238). Ovo znai da se jezici razvijaju u izvjesnom procesu pri
svajanja i ponovnog tumaenja za koji je Nie tvrdio da je najhitniji aspekt
istorijskog razumijevanja svih proces u prirodi i istoriji.
Ova teorija jezika bitno utie na razumijevanje Kroeovog estetizma i,
samim tim, njegove teorije istorije, poto usmjerava panju na sintaksike
dimenzije i jednog i drugog - to jest na pravila kombinovanja po kojima
osnovne jedinice lingvistikog sistema (leksike i gramatike) i istorijskog
sistema (pojedinci i institucionalizovane grupacije) treba da budu shvaene
kao dinamini procesi. Obino se na takva pravila kombinovanja gledalo
kao na lingvistike ili drutvene ,,zakone, ali u zavisnosti od potrebe. Me
utim, Kroe je porekao da je takva lingvistika sintaksa shvatljiva kao dje
lovanje kojim vladaju pravila . Svaka lingvistika upotreba, po svojoj pri
rodi, usklaena je sa mijenjanjem pravil. On je negirao razliku izmeu je
zika i govora. Jedini jezik koji postoji je onaj kojim se zapravo govori, tako
da je svako izgovaranje bilo koje reenice takvo da uvijek mijenja itavu lin
gvistiku sposobnost govorne zajednice u onome to je izgovoreno, i to na
nain na koji, prilikom izgovaranja reenice, svaka rije u nizu retroaktivno
transformie funkciju svih rijei prije nje, sve dok se taka ili usklinik ne
stave na kraju. Tako osmiljena reenica sainjava zatvoreni univerzum zna
enja, i njeno znaenje nije nita drugo do oblik njenog izgovora.
Na isti nain, u njegovoj teoriji umjetnosti kao intuiciji (percepciji), ko
ja je u isto vrijeme i izraz, i kao izraza, koji je u isto vrijeme i intuicija, vai
pravilo da tamo gdje nema intuicije ne moe biti ni izraza, i obratno. Znae
nje umjetnikog rada jeste forma koju djelo na kraju dobija kada ga umjet
nik zavri. Djelo nema znaenja izvan sebe; ono je isti izraz, prezentacija
intuicije rukovoene samo uvidom u ono to je zamislivo. Ono moe biti
proizvod iste fantazije ili truda da se prui matoviti odgovor na spoljnu re
alnost. ovjek ne treba da se pita da lije umjetniki predmet ,,istinit ili ,,do-
bar ili koristan11, nego samo da li je lijep11. A kriterijum ljepote kojem se
ovdje pribjegava savreno je identian onome pomou koga se odreivalo da
li je reenica znaajna ili nije - to jest, da li valjano izraava intuiciju.
Svaki umjetniki rad stoji u odnosu na svaki drugi rad u istom onom
odnosu u kome se nalazi svaka ikad izgovorena reenica prema bilo kojoj
drugoj reenici. Moemo se samo pitati da li je uopte bilo mogue izgo
voriti takvu jednu reenicu i, ako je to bilo mogue, kakav je njen uticaj,
na ta se ona svodi, ta mijenja ili koje sintaksike sposobnosti lingvisti
kog protokola umnoava ukoliko oni predstavljaju cjelokupan niz umjet
nikih izjava.
Svaki novi umjetniki rad predstavlja retroaktivnu definiciju svakog
drugog umjetnikog rada koji mu je prethodio, poto je on - ako je uistinu
umjetniki, a ne nekontrolisano luenje emocija - doprinos naem saznanju
o onome to je ovaj lingvistiki protokol u mogunosti da dozvoli umjetniku
da kae. N a taj nain, svaki novi umjetniki rad predstavlja popunjavanje
naeg znanja o onome to je ljudskom duhu mogue da zamisli i to je,
shodno tome, dodatno opravdanje nae vjere u nae imaginativne moi.
 374
METAISTORIJA

Isto je i sa istorijskim radovima. Svaki novi istorijski rad predstavlja

popunjavanje mogunosti izraavanja lingvistikih protokol forme izraza
nazvanog istorijskim , one kombinacije umjetnosti i filozofije prema kojoj
se intuicije simultano afirmiu ili se sudi o njima u kategorijama vjerovatnog
ili istovjetnog. Istorija se ne bavi mogunostima ve istinitostima, bavi se
onim to se zaista dogodilo. Zbog toga ona iziskuje svojevrsno pravilo uz i
ju pomo umiljene intuicije mogu biti razlikovane od pravih. Istorijske izja
ve nisu samo prosti izrazi jedne intuicije, nego i izrazi intuicij stvarnosti ili,
preciznije, ostvarivanj. Istorija se bavi stvarnim zbivanjima, injenicama,
prije nego izmiljenim, imaginarnim zbivanjima. S tim na umu, njoj je po
trebna sopstvena sintaksa kojom e doi do svojih izjava o tome ta te inje
nice znae. A ova sintaksa ne predstavlja nita drugo do pravil standardnog
proznog diskursa kulture ili civilizacije kojoj sm istoriar pripada.
Na svojevrsni nain koji nije sasvim jasan, standardni jezik za Kroea
predstavlja sjeanje na mudrost jedne rase. ovjek moe rei o istorijskim
zbivanjima samo ono to je mogue rei u standardnom proznom diskursu
neijeg izvornog jezika. A Kroe je, kao i Vitgentajn (Wittgenstein) kasni
je, samo sa drugaijom namjerom, smatrao da se ono to je nemogue rei,
uopte i ne moe iskazati; isto tako, to se ne moe ni odzvidati ni otplesati.
To je polazite Kroeovog animoziteta prema svim formama argona ili teh
nikog jezika koji se moe uvesti u istorijski izvjetaj. Mnogo vie od pred
stavljanja prostodunog mijeanja nauke, filozofije ili religije sa istorijom,
uvoenje bilo koje forme vjetake terminologije u istorijski diskurs bilo je
za njega bezuslovni dokaz istoriografske nepismenosti u tenji za razumije
vanjem sintakse istorijskog diskursa, kao i neuspjeha uvjerenja da standard
nim jezikom predstavi stvarni svijet koji zapravo lei pred svijeu u vidu
niza konkretnih aktuelizacija koje se strogo pridravaju injenica.
Filozof se moe baviti mislima izraenim u jeziku i prirodom pojmova
pomou kojih misao izgrauje koherentne i logiki dosljedne sisteme obja
njenja i razumijevanja. I odista, u logici koju Kroe inae definie kao nauku
o istim pojmovima, filozof posjeduje metodologiju i sintaksu za izraavanje
pojmovnih istin otkrivenih tim putem - vrits de raison contre vrits d fa
it (logike protiv faktikih istina) - sa kojima je istoriar postupao. Meutim,
primjena istin izvedenih logikom analizom istih pojmova pored istin izve
denih intuicijom o konkretnim injenicama koje se satjeruju u ablone logike
cjeline do kojih se dolazi filozofskom refleksijom, nije stvorila nita osim gre
aka, nakaznosti ili fantazija. Sve greke u istoriji, nita manje nego one u
umjetnikoj kritici, poinju, kako kae Kroe, kad pokuamo da do izraza
doemo na osnovu samog pojma11 (59). Mi moda nalazimo ,,slinosti kod
individualnih umjetnikih radova, no to su srodnike slinosti14 (119), a ne
generike ili tipske. U istoriji, kao i u umjetnosti, mi prosto upoljavamo rije
i i fraze, a ne utemeljujemo zakone i definicije11(63).
Ova koncepcija standardnog proznog diskursa kao paradigme istorij
skog diskursa sastoji se samo od odbrane zdravog razuma kao teorije11 ili
metode istorijske sinteze. Ona ne omoguuje samo model forme koju sve
KROE 375

istorijske izjave moraju imati ve i model prirode cjelokupnog istorijskog

procesa. Istorijski proces je kao reenica koja je jo uvijek u procesu artiku-
lisanja. Mi, takorei, jo uvijek ivimo u jo uvijek nezavrenoj kosmikoj
reenici ije, pak, konano znaenje ne moemo nikako saznati, poto ne
znamo koje e ,,rijei biti izgovorene u budunosti. No, njihov poredak i
sklad moemo uvidjeti naim smislom da naemo znaenje u onome to se
govorilo do sada u skladu sa kanonima zdravog razuma i naom sposobno
u da karakteriemo ta se dogodilo" u standardnom govoru. Ono do ega
moemo doi na osnovu razmiljanja o rijeima koje su uveliko bile izgovo
rene jeste gramatika i sintaksa onog ,,duha koji manifestuje samog sebe i,
takorei, govori kroz ljudske misli i djelanja; no praviti razliku izmeu tog
,,duha i njegovih manifestacija u ljudskoj misli i djelanju bila bi pogreka -
makar to mislio i Kroe - i to slina onoj koja nastaje pri pokuaju da nai
nimo razliku izmeu onoga to jeste umjetniki rad i onoga to on znai.
Njegovo bivstvo jeste njegovo znaenje.
Kako je u oblasti umjetnosti, tako je i u oblasti istorijskog bivstva. Ljudi
jesu ono to misle, osjeaju i rade; ono to misle, osjeaju i rade jeste njihova
istorija. Ova istorija je jedina ,,priroda koju imaju. I jedino znaenje koje ima
njihova istorija moe se nai u sjeanju o onome to su oni mislili, osjeali i
radili i to je istoriar, konsultujui hronike iz prolosti, bio u stanju da kae o
tome ta su oni mislili, osjeali i radili, sluei se pri tom rijeima prihvatlji
vim zdravom razumu i standardnim obrazovanim diskursom. Jedini kritiki
principi koje istoriar moe koristiti u konstrukciji svojih naracija i procjeni
njihove valjanosti jesu principi slinosti i vjerovatnoe (47).

P riroda istorijskog saznanja: zdravorazum sko objanjenje

Istorijska analiza predstavlja samo pokuaj da se odredi koji je dokaz naj
vjerodostojniji. Ali, pita se Kroe, ta je najvjerodostojniji dokaz meu svima
onima koje dobijamo od najboljih posmatraa i od onih koji najbolje pamte i
koji nisu skloni falsifikovanju (ibid.). Ne treba, meutim, priznaje on, isklju
iti i istoriara skeptika, koji smatra da pouzdanost istorije nipoto nije nalik
pouzdanosti u nauci (48). Pouzdanost istoriara nije mala, ali je nije mogue
praktino dokazati. Uvjerenje istoriara je uvjerenje jednog porotnika za koje
nema dokaza; on je uo svjedoke, paljivo odsluao cjelokupan sluaj i molio
se Nebesima da ga nadahnu. Katkad, meutim, on se nae u zabludi, ali broj
takvih pogreaka je zanemarljiv u poreenju sa prilikama u kojima se domo
gao istine (ibid.). To je dopustilo Kroeu da zakljui:
Zbog toga je zdrav razum (buon senso) u skladu sa intelektualizmom, sa
teorijom po kojoj istorija nije izmiljotina u koju vjeruju svi, ve ono to in
dividua i ovjeanstvo pamte o svojoj prolosti. \lb ici.]
ovjek bi mogao, ,,u duhu paradoksa, posumnjati da su Grka ili Rim
ikad postojali, ili da je Aleksandar istinska linost, ili da nikakva revolucija
nije buknula 14. jula 1789. u Francuskoj. U vezi sa takvim sumnjama Kroe
 376 METAISTORIJA

je smislio sledei dijalog: kakav dokaz prua ti o svemu tome? sofista pi

ta ironino. A ovjeanstvo odgovara: pamtim (49).
Ovo nije ni priblino stavu autora studije 1066. godina i sve to se tada
dogodilo (1066 and Ali That) koji kae da su jedino bitne one injenice koje
neko pamti, ali je veoma blisko navedenom dijalogu. Ovdje se povezuje
istorijska mudrost sa zdravim razumom i zajednikim pamenjem, i zaklju
uje da je jedina stvar koja se moe ubrojati u istorijske injenice ona koju
sm zdrav razum moe odobriti kao ,,autentinu intuiciju o ,,pravoj stvar
nosti. To, ipak, ne oslobaa sasvim istorijsku misao obaveze potovanja bit
nih principa filozofije i nauke, a naroito ako se sjetimo Kroeovog stava da
je filozofija saznanje o noumenalnom svijetu izraenom u pojavi koju pri
hvata zdrav razum kao istorijsku realnost. No, i ovo je tome veoma blisko.
injenica je d a je istorijska misao definitivno odvojena od one vrste tipolo
kih funkcija koje ovjek povezuje sa drutvenim naukama, s jedne strane, i
od one vrste nomolokih analiza koje asociraju na fizike nauke, s druge (48
i dalje). Oba ova shvatanja degradirana su na status neeg drugog osim zdra
vog razuma, to ona sigurno i treba da budu, ali u isto vrijeme njima je one
moguen pristup istorijskoj refleksiji, osim moda u vidu formalnih greaka.
Autentina nauka, kae Kroe, ne moe biti ita drugo osim filozofi-
je . Prirodne nauke nisu savrene nauke: one su kompleksi saznanja, slobod
no pojednostavljeni i fiksirani44. (49) Pojmovi u prirodnim naukama su ne
sumnjivo najkorisniji, ali ovjek na osnovu njih ne dolazi do onog sistema ko
ji pripada samo duhu44 (50-51). Iz ovoga Kroe zakljuuje da postoje jedino
dvije iste i fundamentalne forme saznanja: intuicija i pojam, odnosno umjet
nost i filozofija41 (52). Istorija ima svoje mjesto izmeu ove dvije iste forme,
u kojima je takorei, proizvod intucije stavljen u kontakt sa pojmom, to jest,
sa umjetnou koja u sebe prima filozofska razlikovanja nastavljajui da ivi,
konkretna i individualna44. Sve ostale forme saznanja su neiste, s obzirom na
to to su spajane sa nebitnim elementima praktinog porijekla44(ibid.).
Kroe je, u stvari, smatrao da se sve naune generalizacije sastoje od
pseudopojmova, dok se zato sve drutveno-naune sastoje od pseudotipifika-
cija. U vezi sa prirodom stvarnog svijeta vjerovao je samo ono to mu zdrav
razum dozvoljava da vjeruje, to jest da prevashodno postoje individualni en
titeti u univerzumu i da su fiktivne sve karakterizacije tih entiteta kojima mu
se pipisuje bilo ta vie od onoga to zdrav razum i standardni govor dozvo
ljavaju. Istorija nije bajka u koju vjeruju svi44, ve su to religiozni mitovi44,
nauni zakoni44 i drutveno-naune generalizacije44 koji su basnoslovni44
po samoj svojoj prirodi. Najvie to oni mogu oekivati jeste pogodnost ili
korisnost u izvravanju izvjesnih praktinih zadataka. Snaga njihovog argu
menta ograniena je, prema tome, vremenski i prostorno na nain na koji
istorijske naracije to nisu. Kao i velika umjetnost, velika istorija (istorija kao
proizvod plemenite intuicije) vjeno je validna.
Velika istorija je vjeno validna, ali je i neizbjeno manjkava. tavie,
obogaljena je na bitan nain. U tom smislu Kroe je poricao da istorijsko sa
znanje uopte moe znaajno doprinijeti bilo emu osim razumijevanju pro-
KROE 377

losti. Ona nikada ne moe svesti bilo kakav sud specifino istorijske priro
de na sadanjicu", zato to sm istoriar uvijek egzistira u okvirima procesa
koji podsjea na nepotpunu reenicu. Ista ta kombinacija zdravog razuma,
sjeanja na rasu i filozofske samosvijesti koja dozvoljava istoriaru da sa
mopouzdano razrauje svoje intuitivne zamisli" o prolosti ne moe biti
koriena za svaranje suda o prirodi svog sopstvenog svijeta zato to u sada
njosti, kao i u cjelokupnom istorijskom procesu, ne postoji u potpunosti za
vrena akcija koja se uklapa u njegovu intuiciju ili percepciju.
Sm Kroe se dosljedno drao tih svojih ogranienja. itav njegov isto
rijski rad, prepun najraznovrsnijih sudova o najraznorodnijim temama,
okonava se u dvoznaju kad god se dotakne istoriareve sadanjice. Isto se
moe rei za istorijski dio u njegovim teorijskim radovima kao to su Esteti
ka i Teorija i istorija istoriografije. U ovim istorijskim radovima izloena su
miljenja o estetici, sjedne strane, i istoriji, s druge, i to sa savrenom uvjer
ljivou. U njima su periodi oznaeni i okarakterisani, a priroda prelaska od
jednog do drugog perioda koncizno definisana, uz pratea objanjenja zna
enja cjelokupnog procesa. Meutim, posljednja poglavlja ovih radova uvi
jek se zavravaju panegirikom njegovoj sopstvenoj filozofiji duha kao
glavnom skladitu mudrosti kako filozofije tako i zdravog razuma svih ivih
ljudi. Ono o emu ova filozofija ui svodi se na to da nijedna filozofija ni
istorija ne mogu dati savjete o ivljenju u sadanjici, osim onog o optem
kategorikom imperativu da se ona nekako proivi.

Paradoksalna p riro d a istorijskog saznanja

U tom smislu, na primjer, Kroeov najvei doprinos istorijskoj misli -
djelo Teorija i istorija istoriografije, zavrava se paradoksom. U zavrnom
pasusu Kroe je izloio istorijsku misao prethodnog vijeka, iznosei njene
dualizme, antiteze i sukobe u naporima da povee istoriju sa umjetnou i
naukom, izmiri istoriju i filozofiju istorije, posreduje izmeu idealizma i po-
zitivizma, i tome slino. Na kraju je, meutim, ustanovio da su svi ovi duali
zmi prevazieni u formi nove filozofije, koja e obezbijediti polazite za
novu istoriografiju".
Ova nova filozofija, naravno, nije bila nita drugo do Kroeova sopstve-
na filozofija duha, koju je on razraivao u nizu knjiga i lanaka jo od ranih
1890-ih godina. Kroe je okarakterisao ovu filozofiju na kraju svoje knjige o
teoriji istorije. Ponudio ju je kao pogled na svijet koji razrijeava sve paradok
se tako to naprosto identifikuje njihove suprotstavljene elemente kao razliite
aspekte ili periode jedinstvenog ,,duha. Prema tome, kako se ini, ona obez-
bjeuje polazite za kominu koncepciju istorije. Kroe s tim u vezi pie:
U filozofiji koju smo skicirali, stvarnost je potvrena kao duh, ali ne onaj
koji se nalazi nad svijetom i koji luta njime, nego onaj kompatibilan sa svije
tom; priroda je, pak, opisana kao trenutak i kao proizvod upravo tog duha, ta
ko da je dualizam (u najmanju ruku onaj koji je problematian jo od Talesa
pa do Spensera) u potpunosti zamijenjen, kao i svaka transcendencija, bilo da
je rije o onom materijalistikog ili teolokog porijekla [312],
378 METAISTORIJA

Ovaj ,,duh, prema Kroeovom miljenju, posjeduje kako sve atribute

fizike prirode tako i atribute svijesti. On je jedan a razliit - vjeno rjee
nje i vjeni problem; njegova samosvijest je filozofija, koja je, pak, njegova
istorija, ili istorija je njegova filozofija, s tim to se ne razlikuju jedna od
druge (ibid.). I ovo udesno identifikovanje stvari ili pojmova za koje se
misli da su antitetiki, ili uzajamno iskljuujui, kao da proistie iz injenice
da je svijesnost identina sa samosvijesnou - to jest, da su i stvari i poj
movi istovremeno i razliiti i jednaki, kao to su to ivot i misao (312-13).
Ovo prepoznavanje jedinstvene prirode svijesti, duha i saznanja podralo je
njegovu nadu u opti preporod ili preobraaj istorijske svijesti ije je dokaze
Kroe vidio svuda oko sebe - u sopstvenom radu, ali i u radu drugih, kao to
je Fridrih Majneke (Friedrich Meinecke).
U isto vrijeme, meutim, kako kae Kroe, nemogue je pisati istoriju
ove filozofije i ove istoriografije, jer se one sastoje od stilova ili ivotnih
formi itave jedne epohe. S obzirom na to da ova epoha, ili period, nije za
tvorena, nego tek poinje da se otvara, nismo u stanju da opiemo njenu
hronoloku i geografsku strukturu poto nemamo znanja o duini vremena
koje e ona ispuniti... [i] koliki e broj zemalja ona obuhvatiti (313-14).
Stavie, insistira on, nismo u mogunosti ni da logiki obeleimo njenu vri
jednost van ovih razmatranja41, poto ovjek sadanjice jo nije u stanju da
defmie domete svoje nove filozofije i nove istoriografije, koji inae treba
da proizau ba iz rjesenj problema koje oni postavljaju. Mi se ve uveli
ko nalazimo na talasima, a u luci prethodno nismo ni pripremili naa jedra
za novo putovanje11 (314).
Shodno tome, nova filozofija dozvoljava ljudima Kroevog vremena da
gledaju naprijed u novo doba dostignua u miljenju i kulturi, i da osmisle
novu istoriografiju11 apsolutno nadmoniju od bilo koje prethodne. No, u
isto vrijeme, nije im dozvoljeno da usmjere ovu novu istorijsku svijest ka iz
uavanju njihovog sopstvenog doba. Istorijska svijest je napredna zato to
joj je omoguena nova filozofska i teorijska osnova, ali, paradoksalno, usta
novljeno je da dokazi o njenom napretku poivaju u prepoznavanju injenice
da istorijska svijest ne moe rei nita o dobu u kome sama postie ovaj na
predak. Tonalitet je komian, a ipak rezervisan; modalitet je optimistian, a
ipak podloan izvjesnim uslovima. Ironija je evidentna, ali benigna.
Ovakva koncepcija stanja istorijske svijesti Zapada anticipirala je Kro
eovu karakterizaciju evropske kulture i drutva nakon Prvog svjetskog rata.
Njegova Istorija Evrope u devetnaestom vijeku (1931) imala je epilog u ko
me se on uzdrao da prizna kako su sva nasilja, sadizmi, iracionalnosti, ma
terijalizmi i egoizmi devetnaestog vijeka ponovo iskrsli u Prvom svjetskom
ratu ojaani umjesto oslabljeni.
ak se i pesimizam, kao i glasovi dekadencije, koji su se uli u predrat
noj knjievnosti, sada ponovo uju i, tavie, propovijedaju pad Zapada i ljud
ske rase koja, nakon pokuaja da se sa nivoa ivotinje uzdigne na nivo ovje
ka, treba ponovo da se vrati u preanje stanje i (po miljenju novih filozofa i
proroka) u ivot zvijeri [353],
KROE
379

Sve ovo je bila injenica11, kae Kroe, i bilo bi doista beskorisno opo
vrgavati je ili ograniiti njen znaaj samo na jednu zemlju, drutvenu grupu
ili uski krug intelektualaca. Ali ba zato to je injenica11, nudila je mogu
nost za nadu. Kao injenica, ovo stanje mora biti u funkciji razvoja duha,
drutvenog i ljudskog progresa, ako ne i direktni stvaralaki element novih
vrijednosti, i materijalnih i stimulativnih, a u svrhu jaanja, produbljivanja i
proirenja prastarih vrijednosti11 (353-54). Ovu funkciju11, meutim, moe
uoiti jedino neki budui istoriar, koji e pred sobom ugledati, im ona
stigne do kraja svog perioda, pokret u kome svi uestvujemo, bez obzira na
pravac u kome nas on vodi11. Meutim ona se ne moe uoiti i o njoj ne
moemo suditi ba iz tog prostog razloga to smo svi upleteni u taj pokret11.
Moemo ipak, kae Kroe, da posmatramo i razumijemo mnoge stvari11, ali
nikad i da nazrijemo onu koja se jo uvijek nije dogodila i ija se istorija
nalazi u posljedici ije nam je shvatanje nedostupno11 (354).
Prema tome, ini se da, iako moemo znati da predstavljamo novo do
ba, kako u svijesti tako i u praksi, mi smo, zbog samog naeg uestvovanja u
njemu, sprijeeni da saznamo od ega se sastoji to novo doba. Ne moemo
donijeti nijedan odgovorni sud o dobu u kome smo mi sami glumci ili prota
gonisti. tavie, Kroe kae da uopte nije bitno to smo toliko ogranieni u
naoj sposobnosti da donesemo bilo kakav sud. Ono to je bitno11jeste -
...da moramo uzeti uea u [naem istorijskom dobu] ali ne razmiljajui o
neemu o emu je jednostavno nemogue razmiljati, ve djelanjem u skladu
sa ulogom koja je nuno usaena u svakome od nas i koju svijest nalae a du
nost zahtijeva. [Ibid]
Kroe je zabranio samo ono to je uveliko bilo prevazieno11 - mitove
u devetnaestom vijeku: aktivizam, komunizam, transcendentalizam, ovini-
zam i tako dalje. Meutim, tokom 1920-ih, on je ponovo stavio na scenu ove
forme racionalizma kao dokaz o sutinskoj energiji11, volji za budunost, a
samim tim i za djelanjem u korist novog ivota u slobodi11. Zato se njegova
istorija devetnaestog vijeka zavrava primjedbom koja je ve jednom zasija-
la u Teoriji i istoriji istoriografije, to jest, upozorenjem da se suspenduju svi
zakljuci o cjelini dok se praktino posluje na svakodnevnoj osnovi sa nje
nim raznorodnim aspektima.
Sve ovo, na brzinu skicirano, nije proroanstvo, poto je to zabranjeno
nama i svima drugima, iz prostog razloga to bi to bilo sujetno, premda je mo
gue iscrtati nagovjetaj o putevima moralne svijesti i promatranja sadanjosti
koji bi posluili onima koji se u svom tumaenju pojmova i zbivanj u devet
naestom vijeku slau sa naracijom primjenjenom na njih u ovoj istoriji [362,
kurziv dodat].
Svi ostali, rukovoeni drugim idealima, ocjenie situaciju znatno dru
gaije i, shodno tome, reagovae drugaije. Kakav god put oni odabrali, me
utim, ako to uine istog uma, i u skladu sa unutranjim podsticajem, bie
u stanju dobro da pripreme budunost11 {ibid.). ovjek ih ne moe kriviti za
izbor puta, jer:
 380 METAISTORIJA

Istorija nadahnuta liberalnom idejom ne moe, ak ni u smislu praktinih

i moralnih posljedica, zavriti sa apsolutnim odbijanjem i osudom onih koji
osjeaju i misle drugaije. Ona prosto govori onima koji se slau sa njom: ra
dite u skladu sa linijom koja je ovdje povuena itavim svojim biem, svakog
dana, svakog sata, u svakoj prilici; vjerujte u nebesku Misao, koja zna vie no
to mi pojedinci znamo i koja radi zajedno sa nama, u nama i nad nama. Ova
kve rijei, koje smo esto sluali i izgovarali tokom naeg hrianskog obrazo
vanja i u ivotu uopte, imaju svoje mjesto meu rijeima iz istog izvora u re
ligiji slobode11. [Ibid.]

Ideoloke im plikacije K ro eo ve ideje istorije

Kroe je bio na meti kritike liberala, radikala, pa ak i konzervativaca
zbog dvosmislenosti njegove moralne pozicije prema novim silama11 koje
su dominirale ivotom njegovog doba, naroito prema faizmu, kome se on
odupirao svojim primjerom, ali koji u naelu nije mogao bezuslovno kriviti.
Poto je u pitanju bila injenica11, ona je shodno tome morala biti razmotre
na kao inilac u novom ivotu koji e po svoj prilici uzeti oblik izvan11 svo
je prolazne karijere. Kakva je, pitali su se njegovi kritiari, bila korist od
samosvijesti11 koja je ujedno i filozofska11 i istorijska11, ako ona ne dovodi
do bilo kakvog suda o bilo emu osim o onom vjenom, sjedne strane, i p ri
vremenom, s druge, suda koji se zalae za arbitremo postupanje u sadanjo
sti, samo ako se postupa sa dovoljno unutranjeg11 ubjeenja da se tako u
krajnjoj liniji doprinosi slobodnijem ivotu u budunosti? ta se dogodilo sa
moralnim samopouzdanjem i optimizmom filozofa koji je prije rata progla
sio raanje nove svijesti, nadmonije od svega to je devetnaesti vijek ikad
stvorio u skladu sa svim dualizmima i prevazilaenjima?
Zapravo, Kroeovi kritiari nisu uspjeli adekvatno da registruju svoj
stvo koje je on pripisivao filozofiji - da spozna stvarnost, kao i mo istorije
d a je autentino predstavi. U zakljuku svoje studije Teorija i istorija istori-
ografije, Kroe je negirao da ljudi mogu sa bilo kakvom sigurnou suditi o
prirodi doba u kome ive. U Filozofiji praktinog sadanjica je svedena na
vladavinu etvrtog elementa11 meu onima kojima duh manifestuje sebe
kao dobro, istinito i lijepo. Kroe je ovaj etvrti element duha, za koji je tvr
dio da je njegov najoriginalniji doprinos filozofiji, nazvao elementom prak
tinog11. U pravom preivljavanju svojih ivota, ljudi se uopte ne mogu na
dati da ih usmjeravaju umjetnost, filozofija, istorija ili nauka. Oni se moraju
rukovoditi spoznajom sopstvenih interesa, potreba i elji, svojom intuicijom
o praktinosti11 ili nepraktinosti11 bilo kog projekta koji planiraju. Umjet
niki senzibilitet pruio im je svijet koji lei pred njima u vidu individualnih
intuicij11 ili percepcij izraenim u svojstvenim formama. Nauka im je do
zvolila da organizuju te intuicije u kategorije uzrono-posljedinih odnosa
kako bi obavili izvjesne praktine poslove. Filozofija, nauka o istim pojmo
vima, obdarila ih je bitnim moima da se ovim intuicijama koriste zbog dru
gih, nepraktinih i isto intelektualnih ciljeva. Istorijsko saznanje dozvolilo
im je da razmiljaju o prethodnim ljudskim naporima kako bi shvatili svijet i
KROE 381

djelali u njemu i protiv njega i kako pribavili materijal za razmatranje puteva

i naina ljudskog miljenja i djelanja u razliitim vremenima, mjestima i
okolnostima u cilju stvaranja generalizacija o prirodi svijesti (ili duha) u
konceptualnim (filozofskim) terminima.
Meutim, istorija nije mogla obezbijediti smjernice za djelanje u sada
njosti, jer je ona kao oblik saznanja samo znanje o odreenom {posebnom),
a nikad o sveoptem {univerzalnom), pa ak ni o generalnom. Oni koji su po
kuali uoptavati vei niz odreenih injenica iz istorijskog zapisa kroz ap
strakcije ili statistike skupove u maniru sociolog, nalaze se zapravo u sferi
pseudonaune forme razmiljanja. Njihove generalizacije moraju se procije-
njivati u optici prakse koja ih je motivisala da preurede datu grupu injenica
na jedan umjesto na drugi nain. Vanost tih generalizacija, prema tome, ni
je istorijska, nego samo socioloka.
Isto se dogaalo onima koji su pokuali da istorijske injenice koncep-
tualizuju tako da izvuku neku univerzalnu" sadrinu iz njihove pojavne for
me - haosa, u maniru Hegela ili Konta. Ovdje je, takoe, vrsta validnosti ko
ja se zapravo traila bila neistorijska i specifino filozofska. Iako principi
koncipiranja u toj analizi moda zavise od istorijskih injenica, a osmiljene
generalizacije od onoga to se shvatalo kao ilustrativan primjer principa uze
tih iz istorije, u stvarnosti, kako je smatrao Kroe, ovjek ne moe konceptu-
alizovati istoriju niti izvlaiti generalizacije iz nje. Istorijsko saznanje nije
nita drugo do znanje o odreenim zbivanjima u prolosti i poznavanje po
dataka uzdignutih do eljenog statusa zato to ih istoriar identifikuje kao
klase pojava organizovanih kao elementi date naracije. Kao takva, istorija je
kombinacija filozofskog saznanja (znanja o pojmovima) i umjetnosti
(intuicij o partikularitetima).
Istorijski zapisi samo su niz postojeih izjava datih u obliku neto se
dogodilo", povezanih u cjelinu kako bi se konstruisala naracija. Kao takvi,
oni su, prvo, identifikacije (onoga to se dogodilo) i, drugo, prezentacije
(onoga kako su se stvari dogodile). To znai d a je , na kraju krajeva, istorija
specijalna forma umjetnosti, koja se razlikuje od iste" umjetnosti u inje
nici da istoriar uzima u obzir kategorije realno - nerealno" pored normal
nih umjetnikih kategorija mogue - nemogue". Istoriar kao sija znanja
mogao je misao odvesti jedino do mjesta do koga mu to dozvoljava tvrdnja
da se to i to dogodilo ili da se nije dogodilo. On nikad ne moe produiti pri
u o tome ta se jo moglo dogoditi u prolosti, ako se to i to nikad nije ni
dogodilo i, jo bitnije, o tome ta tek treba da se dogodi u budunosti ako se
uradilo neto tako i tako u sadanjosti. Istoriar nikad ne govori u sadanjem
vremenu ili u modalitetu konjunktiva, ve samo u prostom prolom vremenu
(ili, tanije, u grkom aoristu) i to u izjavnom modalitetu.
Dok pjesnik organizuje svoju intuiciju kroz kategorije mogunost -
nemogunost", istoriar ih organizuje u kategorijama vjerovatno - nevjero-
vatno", ali to su ionako jedine razlike. Vrsta teme (intuicije) ista je i kod jed
nog i kod drugog, a njihovi ciljevi (prezentacija ove intuicije) su slini. Po
to su njihova sredstva prezentiranja (jezika) ista, njihove metode" su iden
 382 METAISTORIJA

tine. Metoda koju poezija dijeli sa istorijom nije nita drugo do sintaksika
pravila standardnog govora.
Implikacije ove koncepcije istorijske metode zaista su bile znaajne u
raspravi o istoriji u koju je Kroe zakoraio u ranim 1890-im. Ovim shvata-
njem istorijske metode podrazumijevalo se da se istorijsko saznanje nikad ne
moe koristiti da prosvijetli situacije ili usmjeri djelanje u budunosti. Isto
rijska svijest ne bi mogla, la Hegel, sluiti kao posrednik izmeu privatnih
i javnih interesa, izmeu tradicije i trenutne elje, izmeu inovativnih i kon
zervativnih elemenata u postojeem kulturnom poretku. Od nje ne bi, la
Marks, trebalo zahtijevati sredstva za stvaranje perspektive kad je rije o pri
rodi trenutne drutvene ili istorijske situacije, ili o relativnom ,,realizmu al
ternativnih program djelanja u datoj sadanjosti. Ne bi takoe, la Nie,
trebalo da obezbijeuje osnovu za eventualnu izgradnju svijeta po mjerilima
prenapregnutih impulsa volje koji, zavisno od situacije, mogu biti kreativni
ili destruktivni.
Istorija uopte nita ne ,,poduava, tvrdi Kroe; jedina stvar koju teori
ja istorije moe legitimno poduiti jeste: dok istorija prua informacije o
prolosti, ona nikad ne moe rei nita o pravoj prirodi sadanjeg svijeta.
Moe, naravno, dozvoliti uvid u ono to je bilo u punom zdravlju i o onome
to je bilo na umoru u bilo kom odreenom prolom dobu, ali nita ne moe
rei o onome to je ivo ili mrtvo u sadanje doba. Ljudi mogu odreivati
ta je kreativno a ta destruktivno u njihovo sopstveno doba na osnovu svo
jih predubeenja o tome ta svijet jeste ili ta bi trebalo da bude u ekonom
skim, religijskim, filozofskim, politikim ili psiholokim podrujima. Ali
oni nikad ne bi mogli pronai bilo kakvo opravdanje za bilo koju aktivnost
ili djelanje obraajui se istoriji.
Njihovo izuavanje prolosti, istorije, moe imati svoj razlog u nekom
sadanjem interesu, problemu, ili brizi; u stvari, po Rroeu, svi interesi u
prolosti bili su funkcija takvih sadanjih brig ili problema. No, sve dok su
te brige i problemi diktirali onu formu saznanja o prolosti koje je dobij eno
iz neke istorijske naracija, ona je samo mogla dovesti do pogreaka.
ak i ako istoriar moe uzeti sadanje brige kao polazite u svom tra
ganju za prolou, nije mu dozvoljeno da izvodi bilo kakve generalne za
kljuke na osnovu tog traganja niti predoavati implikacije iz prolosti radi
sadanjosti. Jo od kada je istorijsko saznanje bilo samo saznanje o neemu
predstavljenom u narativnom zapisu o onome to se doista zbilo u prolosti,
ovjek nije mogao dolaziti do generalnih zakljuaka na osnovu takvog izu
avanja, osim moda rukovoen oito ironijskim zakljuom da
...istorija nije idila, a ni tragedija uasa, ve samo drama u kojoj su sve akci
je, svi glumci i svi lanovi hora, u aristotelijanskom smislu, osrednji", i krivi
i nevini, mjeavina dobrog i loeg [.Istorija kao pria o slobodi, 60],
Ili, kako je Kroe objasnio u svojoj Teoriji i istoriji istoriografije:
Ne samo... to istorija nije u stanju da pravi razliku izmeu dobrih i loih
injenica, ili izmeu epoha koje su progresivne i onih koje to nisu, ona se ni
KROE 383

kada u to i ne uputa sve dok takve antiteze nisu zamijenjene inom duha koji
traga za funkcijom koju je prethodno osuena injenica ili epoha zaista ispuni
la; drugim rijeima, staje kao sasvim svoje ona stvorila tokom razvoja i ta je
uopte stvorila. S obzirom na to da su sve injenice i epohe produktivne, svaka
na svoj nain, ne samo to nijedna od njih nee biti osuena u svjetlu istorije,
ve e sve biti hvaljene i oboavane [90; kurziv dodat].
Govorei o istoriji iz estetskog aspekta, Kroe joj je osporio etinost
iako je, istini za volju, mislio da ju je on sm uzdigao na onaj nivo moralne
samosvijesti kome najuzvieniji ovjek tei kao naunik, kao i da ju je
postavio na mjesto izvan dobra i zla i, u stvari, zauvijek ponovo uveo u
ideologiju.
Docniji filozofi istorije, radei pod presijom da istorijski opravdano
osude totalitarne reime dvadesetog vijeka, prirodno su taj zadatak posma-
trali kao moralno agnostiki ili taktiki potez da se diskredituje ,,nauna
istoriografija marksistike Ljevice. Tako izgleda i iz moje perspektive; no,
treba se sjetiti da je Kroeov cilj u to doba bio da lii istoriju autoriteta na
koji polau pravo svi djelovi ideolokog sektora i da istorijske studije vrati
na status bitno drugorazredne forme saznavanja. Ova namjera je odgovarala
interesima utemeljenih drutvenih klas i grupacija, za koje svaka konceptu
alna analiza drutvenih i istorijskih proces predstavlja prijetnju sve dok
omoguuje bilo kakav sud o onome to je za njih ,,prirodna pozicija i privi
legija. Ako se istorija moe odvojiti od politike polemike, od nauke, od fi
lozofije u njenim tradicionalnim formama, kao i od religije, i ako se moe
vratiti sanktumu ,,umjetnosti, mogla bi se odomaiti i kao injenica u teku
im ideolokim sukobima.
Meutim, da bi dolo do tog odomaivanja, neophodno je odomaiti sa
mu umjetnost, odstraniti iz nje ,,dionizijske impulse koje je Nie smjestio u
sm centar umjetnikog senzibiliteta. Na taj nain, odomaivanje istorijske
misli koje je Kroe izveo iziskivalo je, na kraju, i odbranu estetike koja ni
poto nije bila kadra da kao umjetnost prepozna ak ni sva dostignua post-
impresionizma u slikarstvu i simbolistikog pokreta u literaturi. Kroe je po
kazao kako istorijsko miljenje moe biti osloboeno ironijskog stava prema
prolosti i postati neizvjetaeno, ak i pobono, bar kad je prolost u pita
nju, ali samo na utrb prisiljavanja istoriara da usvoji krajnju ironiju u od
nosu na sve u svojoj sopstvenoj drutvenoj i kulturalnoj sadanjici.
To je mnoge od Kroeovih sljedbenika dovelo do zakljuka da je nje
gova isto relativistika teorija istorijskog saznanja, kao i, s obzirom na to
d a je krajnji rezultat bio po prirodi ,,filozofski, njegovi prvobitni stavovi na
kojima je zasnivao svoju tezu, bili ,,umjetniki . Meutim, Kroeova namje
ra uopte nije bila da ustolii relativizam na mjesto naivnog empirizma kon
vencionalnog istoriara, sjed n e strane, i metaistorijskih spekulacija filozof
istorije, s druge. Njegove glavne filozofske bitke vodile su se na tlu teorije
estetike. Od prvog do posljednjeg, Kroeov cilj bio je da redefinie prirodu
umjetnikih shvatanja kako bi ih konstituisao kao osnovu saznanja koje ljudi
mogu imati o stvarnom svijetu.
 384 METAISTORIJA

Ovo, dijelom, ima znaaja zbog ekstremnog animoziteta koji se graniio

sa dubokim prezirom, koji je inae Kroe ispoljio prema Burkhartu u svojoj
studiji Istorija kao pria o slobodi (1938), animoziteta koji je bio daleko vei
od onoga prema Rankeu, koga je osudio samo zbog lakovjernosti njegovog fi
lozofskog" razumijevanja. Burkhart nije grijeio sagledavajui istoriju kao ob
lik umjetnosti; prevashodno je grijeio u svom shvatanju da ta umjetnost treba
da ima formu igre ili opijata. U izvjesnom smislu, onda, Kroeovi prvobitni ne
prijatelji bili su Nie i njegova vrsta filozofa, koji su potpuno pogreno tumai
li prirodu umjetnosti, gledajui je kao fantaziju ili opijat, pa su na taj nain iz
dali svoj autentini pristup umjetnikoj14osnovi cjelokupnog saznanja.
Sada je mogue definisati prirodu Kroeove kritike svih istoriara i
filozofa istorije koji su mu prethodili. Ta kritika drala se metoda izdvajanja
pojedinih predmeta u radovima istoriara, izdvajanja sinegdohikih (tipolo
kih), metonimijskih (uzronih) i metaforikih (poetskih44) elemenata u nji
ma. Odnosila se i na odreivanje ulog koje su ovi modusi svijesti igrali u
diktiranju forme naracije i njene sadrine, a zatim u odreivanju modus
konceptualizacije kao uzrok istoriarevog odstupanja od njegove prave ulo
ge kao sainitelja naracij satkanih od konkretnih injenica, sjed n e strane, i
zdravog razuma voenog propisanim (kroeovskim) filozofskim principima,
s druge. I konano, predmet kritike bila je i diferencijacija izmeu onoga
to je ivo44 i onoga to je mrtvo44 u miljenju istoriara ili filozofa istorije
koji se razmatra. Ovaj kritiki princip na nivou epistemologije dozvolio je
Kroeu da doe do kriterij uma za identifikovanje greaka u emplotmentu.
Naratoru je dozvoljeno da emplotuje istorijski proces ne kao d a je romansa,
tragedija ili satira, nego samo kao d a je , zavisno od sluaja, komedija zao-
djevena u modalitet ironije, ironijske komedije ili komine satire.
Podesna forma itavog istorijskog emplotmenta prije svega je komina,
sve dok se istoriar uzdrava od toga da stalno pokazuje ono to je ivo i to
raste, ono to se razmnoava i nie, ak i u najdekadentnijim44 okolnostima.
On mora pisati o onome to je produilo da ivi, ak i u najnegostoljubivijim
ustavima. Mora pokazati da u smrti ima ivota kao to u ivotu ima smrti44,
ali naglaavajui onaj prvi paradoks a ne ovaj drugi, poto se istorija44 pie
o ivotu a ne o smrti osim kao o injenici u ivotu. Ironijski element potie
iz injenice d a je ivot [takoe] smrt44, i da sve to se rodi mora umrijeti, ali
ne u tragikom smislu, jer je smrt injenica44 ivota, pa zato kao i sve druge
injenice mora biti sagledana kao prilika44 za ouvanje samog ivota.
Pa, ipak, istoriar ne smije suvie oduevljeno slaviti sm ivot44, ne
smije emplotovati svoje istorije kao da predstavljaju stvarna i trajna razrije
en]'a drutvenih sukoba, ili kao da nikad ne mogu biti postignuta. Kroe je
odbijao da poinje ili zakljuuje svoje najvee istorijske radove razmatranji
ma onoj?a drugi istoriari vide kao epohalna44 zbivanja, u strogom smi
slu rijei epokh i kao zaustavljanje, m^okQtnost, fiksiranu taku u vreme
nu . Njegove istorije, kao i Burkhartove, sve govore o tranziciji, uzdrane
su, postepene, niskomimetike, i ne sadre nikakva cermonijalna44 ustolie
nja ni razrijeenja o kojima se ozbiljno moe govoriti.
KROE 385

Njegova Istorija Evrope u devetnaestom vijeku, na primjer, poinje na

kon Napoleonovog pada, u suvopamoj atmosferi doba restauracije, i zavra
va se prije Prvog svjetskog rata u podjednako suvopamoj atmosferi edvardi-
janskog perioda. Kroeova namjera bila je da otkloni utisak da je u pitanju
bilo kakav teleoloki proces, kao to su oni koji se povezuju sa mitosima ro
mantike, komedije i tragedije. On je zato smatrao nebitnim sve to su entu-
zijasti smatrali bitnim, i uzdizao je monotone i svjetovnije aspekte svako
dnevnog ivota na status znamenitih dostignua, nasuprot svemu to su o
njima mislili iracionalisti i intelektualisti tog doba.
Ako se liberalno doba (1871-1914) inilo prozainim44, pisao je
Kroe, to je bilo samo zato to intelektualisti, iracionalisti, socijalisti i deka-
denti nisu bili u stanju da cijene dostignua obinog ovjeka, ovjeka koji je
radio najbolje to moe kako bi odgovorio svojim svakodnevnim obavezama
i dunostima. Ako su lani ideali44poeli dominirati u praktinom ivotu, to
je najveim dijelom bilo zbog neuspjeha intelektualista i kritiara, pjesnika i
filozofa tog doba da srdano i razborito prigrle nosioce praktinog ivota
(.Istorija Evrope, 323). Lane ideale41, iracionalizam44, duhovnu nemo44 i
unutranju konfuziju kritika i obrazovanje mogli su prevazii44, ili su se sa
mi od sebe prosto mogli iznuriti44 da ih prethodno nisu ve oduvali u novi
ivot imperijalistiki suparnici na meunarodnoj sceni {ibid.).
Zbog toga, Prvi svjetski rat nije docnije iskrsao kao epohalno44 zbiva
nje ve kao rezultat kombinacije opte moralne iznemoglosti, sjedne strane,
i djelovanja iracionalne volje za mo, s druge. I, daleko od toga d a je rije o
o novom poetku u evropskim poslovima, rat koji je bio najavljen ljudima
sa obeanjem o optoj katarzi, dok je trajao, i pred sam kraj, bio je potpuno
nevjeran sopstvenom obeanju41 (350). Prema tome, sm rat nije bio tragi
an, kako prilikom izbijanja tako i u svom toku; naprosto, bio je patetian.
Kroe ga je sagledavao, kao uostalom i cjelokupnu istoriju vijeka koji je
prethodio tom ratu, u patosu ironije. Ovaj patos bio je benignog karaktera,
postoje, sa njegove take gledita, rat - kao i era koja mu je prethodila - nu
dio jo jednu priliku44 za kreativne poduhvate. Kao takav, bio je osuen da
u isto vrijeme bude (sa razervom) potovan i (sa rezervom) kritikovan - i to
je bilo sve to su istoriar i filozof uopte mogli da uine.

Prim ijenjena kritika m etoda: pripitom ljavaju i uinak ironije

Objanjenje koje nude zdrav razum i emplotment u modusu ironijske
komedije predstavlja sutinu Kroeove ideje istorije. U njoj su, pak, oigled
ne i antiintelektualistike i antiradikalne predrasude. Ova ideja istorije stvo
rila je podlogu njegove kritike svih bitnih filozofa istorije koji su mu pretho
dili, od kojih su, po njegovom miljenju, najvaniji Hegel i Viko, koji su
inae predstavljali primjere greaka u filozofskom44 i poetskom44 istorij
skom miljenju. No, prije no to se otisnuo u kritike vode oko Hegela i Vi
ka, Kroe se suprotstavio i Marksu, koji je, po njegovom miljenju, predsta
vljao najmaligniji poduhvat u pokuaju misli devetnaestog vijeka da
iskonstruie naunu44 istoriju. Razlike izmeu naina na koji se Kroe suo-
 386

K ro e p r o tiv M arksa

feso r^ n ? o n in dThl,Vati.0 MarkSa tCk 0 1895- godine kada se nJegov pro

fesor Antonio Labriola, napustivi svoj prvobitni herbertijanizam nonovn
materijaHzmu 7Xldokru^. kao osokoljeni zagovornik dijalektikog
atenjalizma u filozofiji i socijalizma u politici. Kroe je, naime tvrdio da
je Marksu u punoj mjeri dozvolio da utie na njegovo m i l j e n j ^ l i ! 3 obzi-
stieao do 1893 T ' H ' 4 !' Pnrodi istorijskog saznanja do koga je Kroe
na Kxoea kao to ^ 1St da P0zitivno utie
. , J m Lenjin mogao uticati na preobraanje ruske
anstokratije! Izgledalo je da Kroe Marksa uzima ozbiljno samo zato Sto ie
emotivni i 0bM* T0 t d U bacivanja m a r k s T z m f lln if :
nf'Tl. ? , Je UJf dno zahtlJera l 1 odbacivanje ranijeg majsto-
Labnole. Ta stvar je, meutim, na intelektualnoj osnovi bila utvrena io
na samom poetku. Marksov sveobuhvatni poduhvat, kao htjenje da se doe
do zakona istorijskog razvoja, bio je sasvim stran Kroeovoj konceociii isto
n e kao izuavanju stvarnosti u potpunoj indm dualnosti i u S n o m p is C u
kao naracije Pa ipak, susret sa marksizmom je instruktivan poto se u
mu jasno otkriva kritika strategija koju e Kroe primijeniti na svaku filo
zofiju istorije na koju bude naiao nakon toga. t a W S i X S a t a
Jen kor|scenja u smislu ponavljanje-prinuda, nalik onom kojim su se
EVr0Pe uvjerenja, ^ko^je po-
Kroeova prva reakcija na prouavanje marksizma bila je da mu na

Te k lstr'JC

opisivao zbog toga
u skladu st0Je
sa prethodno odrede-
fl ozordu
f i S o r i S ' (28). Kroe je priznao
istorije net V?d a je
dMarksovo
VarijaciJenaglaavanje
I r a n s kva
u
nosti ekonomskih cinilaca u ljudskom ivotu bilo veoma korisno naroito
n o s t f S h3 U a jen0St tadanj e generacije akademskih krugova od real
ni vaHdnafilo 7^fi g Z1Yta mas- ^ 0 na kraJ u krajeva, marksizam nije bio
ni validna filozofija istorije m ugledna filozofija u optem smislu Bio ie
vljajun'a uvM k Z T o h . 1 PrePka koje se istoriarima sta-
11;,,!.| ' iiTi. r. r branh panju... na ekonomske aktivnosti u ivotu
i nita manje od toga (30) Je ^ 4 1 vifc
^ . . Labn? a j e odm,ah odgovorio na Kroeove zakljuke. U stvari ontuin
. Cea . lntelektualac, d a je ravnoduan prema ivotnim bitkama
svega dTfe S i U - j s a r k a s t i ^ e od
bjefao od d o s S k S u !stralvanJu 1 P isa n JU, ali samo da bi po
t l v d dosade koja ga nemilosrdno u stopu prati (27-28). Takode ie on-
rocea d a je rob cisto ,/o rm a /^ p re d u b je e n ja ili, prije, predrasude
KROE 387

koju nije mogao prebroditi i koja g a je nagnala da napreac i bez veeg udu
bljivanja odluuje o svojim i Marksovim koncepcijama.
U odgovor na Labriolinu kritiku, Kroe se vratio prouavanju Markso-
vih ekonomskih i filozofskih doktrina. Meutim, sa tog puta doao je sa
ocjenom koja je bila mnogo oporija nego ona prvobitna. Kao ekonomista,
rekao je Kroe, Marks uopte nije iznaao novu doktrinu; njegov rad je po
najprije interesantan zbog toga to je osvijetlio odnose izmeu radnika i vla
snika u kapitalistikom drutvu; drugim rijeima, prevashodno zbog same
njegove istorijske informacije. Doktrina o viku vrijednosti, pak, samo je
rezultat eliptine komparacije izmeu apstraktnog cjelokupnog radnikoga
drutva, koje funkcionie samo kao tip, i [stvarnog] drutva privatnog kapi-
tala (31). Marks po Kroeu, uprkos suprotnoj tvrdnji ovog prvog, nije bio
istovremeno ni filozof ni naunik. Ako je neto uopte i bio, smatra Kroe,
onda je Marks samo ,jedan arogantni politiki talenat, ili moda revolucio
narni genije, koji je pruio podsticaj i dosljednost radnikom pokretu tako
to ga je naoruao istoriografskom i ekonomskom doktrinom specijalno
stvorenom radi njega (37). Zapravo, nastavlja Kroe, ako je Marks traio
primjer neke pseudonauke i pseudofilozofije ili neke klasne ideologije, nije
mu bilo potrebno ii kod Dekarta, Spinoze, Kanta ili Hegela kako bi neto
tako naao: samo je trebalo da pogleda u sopstveni rad (ibid.). Na kraju,
po Kroeu, Marks je bio samo kreator nove religije, apostol proletarijata, ali
sa krajnje destruktivnim jevaneljem, s obzirom na to da je ono bilo izazov
itavoj idealnosti ljudskoga ivota (ibid.).
Labriola je ponovo odgovorio na Kroeovu kritiku, ovog puta usmjeriv
i svoj napad na ideoloku i specifino buroasku predrasudu u njoj. U stva
ri, po Labrioli, Kroe je najvie raspravljao sa samim sobom, a ne sa Mark-
som; njegov pojedinani interes leao je u koristi koju je mogao dobiti od
marksizma, a ne u iznalaenju onoga to je marksizam zapravo bio. Da to ni
je bio sluaj, bilo bi za Kroea prosto apsurdno da smatra kako je Marks u
potpunosti bio nesvjestan onoga ime se sm bavio (39). Stoga je Kroe pri
bjegao filozofskoj politici. Labriola je, kako on kae, sm bio zainteresovan
za korist koju je mogao iskamiti iz marksistikih teorija da bi ostvario cilje
ve socijalizma, dok je on, Kroe, bio u obavezi da u njemu odredi ono to
je ivo i ono to je mrtvo sa prosto filozofskog ili teorijskog stanovita. Za
ta je jedini ,,ivi element u marksizmu bio ujedno i njegov podsjetnik isto-
riarima da u svom prouavanju ljudske prolosti uzmu u obzir i ekonomsku
aktivnost. Za razliku od toga, ,,mrtav elemenat bio je, prvo, ekonomska teo
rija vika vrijednosti, koja ukazuje na nepravednost kapitalistike ekonom
ske prakse, a zatim, drugo, filozofsko-istorijska doktrina dijalektikog mate
rijalizma koja je omoguila logiki pristup revolucionarnoj transformaciji
kapitalistikog drutva.
Kroe je kasnije pisao d a je kriza marksizma, koja je izbila u kasnim
1890-im godinama, obezbijedila empirijski dokaz o svojim filozofskim nea-
dekvatnostima. Revizionistiki spor bio je neizbjean ishod filozofski rafini
ranijeg ispitivanja Marksovih doktrina. Sve dok su marksizam izuavali
 METAISTORIJA

autodidaktiki radnici i njihovi oduevljeni intelektualni pobornici nieeove

S S t ?!e su, skrr e-Ah kad su se Pravi ^ 2 5
S egova se f ilo z o f i 1SPltlvanJu ^ rk s iz m a , kako kae Kroe
r pala- Ni oivlJavanJ'e marksizma iz-
19? nn l - A PromiJenil Kroevo miljenje o njemu. Piui
, f.ze da Je vaskrsavanje marksizma prosto rezultat propagandne ak
tivnosti boljevika i niskog nivoa filozofske kulture u R u s i.
f ...oce Je na:stoJao a dobije bar djelimino priznanje za svoju ideiu o
ni vnom padu marksizma kao filozofske i naune teorije On je nastavio
da pise protiv njega ali uvijek u istom smislu. Zapravo, njegova kritika me
lskazi,vala se kao forma kulturne objektivnosti to b S S da bude
devetomesto^vieka p f i no .odba vanja osobenog za kritiare marksizma
vantaT S hn 0dobnvsI minimalnu relevantno u izua-
JU istorije, bilo je mogue postati nepristrastan prema njemu uz istovre
menu mogunost odstranjivanja upravo one doktrine koja ga je ini a rldi
k ato m pogledom na svijet. Ova taktika odobravanja da je p L o ja toak ne
sto Zivo u svakom pokuaju da se objasni istorija, i odreivanja da je mr-
sve sto je tim pokuajima davalo aspekt novog ili radikalnog pokreta
8 novog
u dvadesetom vijeku. Kasnije istT mpristup
je ovakav a istoriji
b i postao
forma kastra-
J oj a oputa da se klasa i kultura pred napadom na sve to im kodi tre
trn ju kao neto mrtvo" i ve predalo istoriji, pa im je tako onemoimeno da
se utemelje i postanu kredo ivih ljudi. onemogueno da

K ro e p r o tiv H egela

bilo nelzbieno V ^ 0spektivi Kroeovo odbacivanje marksizma kao da je

DUO neizbjezno. S obzirom na njegov temperament, njegovu klasnu lojalnost
f0rma Umjetnosti U bacivanje Marksovog
uenja crnilo se predvidljivim i prije no to je do njega dolo Njegov susret
sa H egelom je n izvjesnoj mjeri daleko sloeniji za objanjenje & S e i e T f
PS i s S t " ' deaU5 a ^ o g poetka^ iailo je s e b ^ S o
svjetovne
J ' vne sfere su^tin'k
sfere sutina stoje
koje ? kj svijetu
nasuprot egira ,,5"
koji,| ' bil kj<>
uoavaju naa trans-
ula
ega se, onda, sastojao taj njegov realistiki idealizam? Kroe je na ovo
pitanje ogovorm 1906. godine u knjizi ta j e mrtvo a ta ivo u Hegelovoi
ja ga Je za korak pribliila konsolidovanju njegovog konanog
govo d tb a Pr0CeS au,0nta,ivn e U bacivanja koji je k L i L o 8nj 8

kao to T f n ? n e7 0m l UU Hegel je bio 1 ostao fllozof d filozofima

fiW P I t ? pei auer bl za Burkharta. Za Kroea, Hegel je bio prirodna
l |CnCf U StVari bio je isuvie fdozofski nastrojen, poto je
m eZ J n f l Stl - to.J ^ .P o im o v e a priori, koji su jedino i mogui
i ' 020 ? razmiljanja vienog kao princip istorijskog tumae-
formalnfm n T 6 ^ fllozofij a prevashodno obuzeta pojmovima i
formalnim odnosima pojmovima niti da filozofske generalizacije treba dT se
KROE 389

ogranie na pojmove ili da nikad ne treba da se proire tako da pokrivaju do

gaaje. Hegelov pokuaj da se sa saznanja o pojmovima spusti na aktuelne,
prirodne, drutvene ljudske dogaaje dedukcijom, da pokua da nametne a
blone istorijskim zbivanjima, bio je manjkav kao i Marksovi pokuaji da
empirijske drutvene i ekonomske generalizacije tretira kao univerzalnosti.
Marksove generalizacije bile su validne samo dotle dok su pokrivale aktuel-
nu drutvenu i ekonomsku praksu u odreenom istorijskom drutvu; Hegelo-
ve generalizacije pokrivale su, meutim, daleko ire podruje operacij uma.
Nijedna od njih, meutim, nije mogla da se koristi kao instrument istorijskog
uoptavanja u kome bi univerzalizujui impuls bio dozvoljen samo u krajnje
odgovarajuim uslovima.
Pa ipak, Hegel je otvorio put specifino modemom, jer je njegov huma
nizam bio istorijski samosvjestan. U principu, Hegel je bio dosljedan nepri
jatelj cjelokupnog transcendentalizma, zastupnik imanentnosti p a r excellen
ce i, otuda, sutinski istoristiki mislilac. Iznad svega, uoio je sve manjka
vosti svakog monistikog i dualistikog rjeenja problema veze izmeu
pojav (spoljnog izgleda) i realnosti. Hegel je otkrio da jedini predmet mi
ljenja i djelanja nije neka podsvjetovna struktura u kojoj je um epifenomen,
niti neki transsvjetovni duh u kome je materija samo slabi odraz ili manife
stacija, poto je, na kraju krajeva, rije o razuenoj totalnosti podijeljenoj iz
meu uma i materije ili izmeu duha i tijela. Univerzalni14 predmet za ko
jim je od poetka tragala filozofija nije se nalazio izvan, niti ispod ljudskog
iskustva; u pitanju je bio sm svijet i njegova konkretnost.
U isto vrijeme, meutim, Hegel je ouvao istine - parcijalne istine -
sadrane i u monizmu i u dualizmu. Jedinstvo svijeta kako su ga percipirali
monisti i itavi nizovi suprotnih koncepcija dualista, predstavljalo je validnu
koncepciju tog svijeta. Ali jedinstvo i suprotstavljenost bili su iskljuivo raz
liiti aspekti jedne jedinstvene realnosti koja se stalno razvija. Svijet je isto
vremeno jedinstven i izdiferenciran. Jedinstvo svijeta ne suprotstavlja se i
njenici njegove unutranje suprotnosti; drugim rijeima, svijet je i jedinstvo i
suprotstavljenost u sopstvenom okviru (Kroe, Saggio, 15).
Ova unutranja diferencijacija dijelov u okviru cjeline objanjavala je
sposobnost svijeta da evoluira i od njega je inila postajanje, istoriju. Jedin
stvo i suprotstavljenost, prema tome, pojavljuju se u Hegelovoj misli kao
aspekti ukupnosti koja ima tri elementa: bivstvo, nepostojanje i postajanje
(17). Pretpostavka jedinstva i suprotnosti, bivstva i nepostojanja, afirmacije i
poricanja, i u treem stepenu ,,sinteze - to jest, postajanja, bila je slava kao
i teret hegelijanske filozofije. U istinitosti ove percepcije leala je efikasnost
hegelijanske dijalektike kao logike realnosti; u isto vrijeme, Hegelova meha
nika primjena ove trostruke sheme na injenice prirode i istorije stvorila je
sve one lane totalistike sisteme kojima su Kroe i njegova generacija bili
nepomirljivi neprijatelji.
Prema Kroeu, Hegelovi tumai su ga na isti nain pogreno shvatili. Oni
su previdjeli Hegelovu tragiku koncepciju realnosti i samo su nazrijeli njegov
optimizam (40): ovu sublimnu, transpolitiku viziju shvatili su kao konzerva-
 390
METAISTORIJA

tivizam (44-45), dosljedno sagledavajui Hegela kao idealistu, dok je on u

stvarnosti bio jedan od najistijih istoricista koji su ikad postojali (4647).
Meu ranijim filozofima, samo se Viko pribliio toj ideji u svojim anticipaci
jama Hegelovih uvid, u svim njihovim dubokoumnostima i veliini (50-52).
Postojao je, meutim, nedostatak u samom srcu itavog Hegelovog sistema:
pokuaj da se filozofska istina sadrana u otkriu d a je realnost istovremeno
jedinstvena i izdiferencirana primjeni na injenina zbivanja u svijetu. ,,U He-
gelovom sistemu", kae Kroe, ,,u kome su beskonano i ogranieno zdrueni
u jedno, i gdje se od dobra i zla sastoji svaki pojedini proces, istorija jeste
stvarnost ideje, tako da duh ne postoji izvan istorijskog razvoja". Ovo shvata
nje podrazumijevalo je da je svaka injenica istorije, postoje injenica ide
je , za Hegela sveta" injenica. To je primoralo istoriare da svakoj injenici
posvete istu panju i istu ozbiljnu brigu tokom izuavanja, pokazujui na taj
nain izrazito istoristiko potovanje prema istoriji. To je bila zdrava" strana
Hegelove filozofije, ali se ona morala rigorozno razlikovati od bolesne" stra
ne koja se sastojala od pokuaja primjene pomenute trostruke sheme dijalek
tikog modela na analizu odnosa izmeu mnotva konkretnih injenica koje
ine istoriju. Ova bolesna strana stvorila je onog gospodara filozofij ivo
ta - kroz neurotini misticizam i neiskrenu religioznost", sve do antiisto-
rijskog varvarstva" i do ,,pozitivizma i novog jakobinizma" koji je spopao
Evropu u praskozorje dvadesetog vijeka (48-54). '
Prema Kroeu, dakle, da bi se spasio ono to je bilo ivo" kod Hegela
nije bilo dovoljno prosto nainiti razliku izmeu Hegela filozofa i Hegela
istoriara i naunika, to je inae u konvencionalnom izuavanju njegove fi
lozofije bio sluaj (54). Naprotiv, Hegelove greke kao istoriara i naunika
bile su rezultat fundamentalnog filozofskog nedostatka. Ovaj nedostatak mo
rao se objelodaniti i Kroe je tvrdio d a je to uinio koristei kritiki metod
koji je nazvao^ distinzione, i koji e sljedeih pola stoljea postati polazite
za njegovu optu filozofiju i filozofiju istorije.
Metod ovakvog diferenciranja" iziskivao je uvid u to da e se, samo
dok se pojmovima moe protiviti - na primjer, dobru i zlu ili dobrom i loem
- stvari moi razlikovati1jedna od druge. Ovim se ba nije ukazalo na sutin
sko jedinstvo cjeline, ve se prosto predlagala potreba razliitih naina za
karakterisanje cjeline kad je rije o stvarima i kad se govori o pojmovima
Na primjer", Kroe kae -
...mi govorimo o duhu ili o duhovnoj aktivnosti uopte; ali istovremeno u sva
kom trenutku govorimo o odreenim formama te aktivnosti. I dok ih sagleda
vamo kao fundamentalne inioce ukupne duhovnosti... brinemo se da ne za-
mjenimo jednu sa drugom; tako, mi kritikujemo bilo koga ko sudi o umjetnosti
pimjenjujui moralni kriterijum, ili o moralnosti umjetniki kriterijum ili pak
o istini kriterijum korisnosti, i tome slino [56], " '
^ Ako smo u pokuaju razumijevanja cjeline skloni da zaboravimo nu
nost diferenciranja", samo treba da pogledamo sam ivot i tako ga se od
mah sjetimo. ivot" nam se, naime, uvijek predstavlja u vidu sfer aktivno
sti, koje se po spoljnoj formi razlikuju jedna od druge, kao ekonomske, na-
KROE 391

une, moralne i umjetnike, a takoe i u vidu pojedinanih ljudi, koji se raz

likuju jedan od drugog po svojim pozivima pjesnika, radnika, dravnika, fi
lozofa, i tako dalje. ak ni filozofija ne postoji sama po sebi i u optem smi
slu, ve se uvijek nudi u vidu specifinog aspekta filozofije: kao estetika, lo
gika, etika... Odista, cjelokupnu filozofiju je mogue razlikovati u njenim
okvirima. Svaka filozofija je neka posebna filozofija i razlikuje se od svake
druge. itav niz posebnih entiteta koji obrazuju istorijski proces, nastavlja
Kroe, predstavlja izvjesne spojeve i izvjesni ritam koje standardne teorije
klasifikacije ne izraavaju adekvatno. U konvencionalnim sistemima klasifi-4
kacije pribjegava se as jednom as drugom pojmu, pri emu je esto ovaj
drugi nebitan u odnosu na prvi; i pored toga, oba se koriste kao osnov za po
djelu. Drugi koncept, meutim, kako kae Koe, slui
...gotovo kao no kojim neko ree kola (u stvari, prvi koncept) u to manju
parad koja ostaju odvojena jedno od drugog. Tom procedurom nestaje jedin
stvo u univerzalnom. Realnost je raskinuta u mnogo meusobno irelevantnih
elemenata i ni jedan od njih ne zavisi od drugog, a filozofija, misao o jedin
stvu smatra se nemoguom [57],
Kroe je odgovarajui nain diferenciranja pojedinanih entiteta koji
obrazuju realnost, i njihovo istovremeno zdruivanje u ime jedinstva, nazvao
klasifikacionom shemom stupnjeva", ali je to kumstvo pripisao Hegelu. U
toj shemi pojedini entiteti su sjedinjeni, ne po spoljnoj formi i nezavisno jed
ni od drugih, ve putem pretpostavljanja" nieg stupnja viem. Ova klasifi-
kaciona shema bila je izvor Hegelove moi povezivanja tako razliitih pred
meta kao to su knjievnost, zakon, moral, politika, religija, i tako dalje. U
filozofskoj analizi ona je pobjedila jer su u njoj primami pojmovi misli isto
vremeno i suprotstavljeni jedni dmgima i dijalektiki zdrueni.
Hegel je pokazao da se fundamentalni modaliteti ljudskog iskustva mo
raju izuavati uz pomo razliitih pojmovnih aparata. Prema tome:
Istinito ne stoji spram lanog u istom odnosu u kome stoji prema do
brom; takoe, lijepo i runo stoje u istom odnosu u kome se nalaze lijepo i fi
lozofska istina. ivot bez smrti i smrt bez ivota dvije su suprotstavljene iluzi
je, ija istina jeste ivot, spoj ivota i smrti, [kombinacija] sebe i svojeg opozi-
ta. Meutim, istina bez dobrote i dobrota bez istine nisu dvije iluzije koje se
ponitavaju u treem stupnju; one predstavljaju lane koncepcije do kojih se
dolo u spoju stupnjeva, u spoju u kome su istina i dobrota razliite i u isto vri
jeme sjedinjene. Isto tako je dobrota bez istine praktino nemogua, kao to je
nemogue eljeti dobro bez razmiljanja; istina bez dobrote jeste mogua, ali
samo u onom smislu koji je saglasan sa filozofskom teorijom prednosti teorij
skog duha u odnosu na praktini, i sa teoremama o autonomiji umjetnosti i
autonomiji nauke [61-62],
Ova teorija pojedinanih entiteta posluila je kao osnova Kroeovog or-
ganicistikog holizma, koji zauzvrat ini polazite njegovog simultanog od
bacivanja i prihvatanja svake teorije cjeline u istoriji filozofije. Organi
zam", kae on,
392 METAISTORIJA

...jeste borba ivota sa smru; ali dijelovi organizma nisu, ipak, u borbi jedan
sa drugim, ruka protiv stopala, ili oko protiv dlana. Duh je razvie, istorija i,
shodno tome, istovremeno i bie i ne-bie, to jest, postojanje. Meutim, duh
sub specie aeterni, stoje inae predmet filozofije, jeste idealna istorija, vjena
i vanvremenska, niz vjenih formi tog roenja i te smrti, koje se, kako Hegel
kae, sme po sebi nikad ne raaju niti ikad umiru [62].
Zaboraviti ovu bitnu taku {punto essenziale), upozorava Kroe, po
drazumijeva rizik upadanja u strahovitu greku.
Meutim, Hegel je zaboravio na to jer nije uspio da naini jasnu razliku
izmeu suprotnosti i distinkcij (dis tinti). Osmislio je vezu izmeu
gradacij u modusu dijalektikih suprotnosti i nametnuo joj trojnu formu ko
ja je podesna [samo] za sintezu suprotnosti44 (64). Drugim rijeima, on je na
istoriju primijenio modus analize koji odgovara samo filozofskim pojmovi
ma. Teorija distinkcije i teorija suprotnosti za njega su postale ista stvar
{ibid.). Slijedstveno tome, u svojim tumaenjima istorije filozofije, prirode i
takozvane ispravne istorije, Hegel je pokuao da sloene podatke o njihovim
poljima svede na trojnu shemu teze, antiteze i sinteze. U etiri poglavlja
svog eseja o Hegelu, Kroe je obradio ono to je kasnije nazvao metamor
fozom greaka u Hegelovom radu na poljima filozofije, umjetnosti, jezika,
prirodne filozofije i istorije.
Kroeova kritika pogreaka u Hegelovoj filozofiji istorije posebno je
vana za dananja izuavanja. Ipak, oigledno je d a je ona zavisila od optu
be da Hegel, poto nije uspio da shvati autonomiju umjetnosti, nuno nije
uspio da shvati ni autonomiju istorije. Ali, u svojoj kritici, Kroe naglaava
dijalektiku povezanost istorije sa pojmovima filozofije. Istorija, za razliku
od umjetnosti, pretpostavlja filozofsku misao kao svoju osnovu (89); dru
gim rijeima, istorija pretpostavlja cjelinu koja postoji kao realnost u njenoj
konkretnosti. No, kao umjetnost, tako i istorija pronalazi svoj materijal in-
tucijom {ibid.), to jest percepcijom pojedinanih konkretnih entiteta. I zbog
toga je istorija uvijek naracija (pripovijedanje prie), nikad teorija i si
stem, ak i ako ima svoju osnovu u teoriji i sistemu {ibid.). Zbog toga se
mora insistirati na tome da, s jedne strane, istoriari izue dokumente, a po
tom koncizno formuliu svoje ideje o realnosti i ivotu, s druge; to se naroi
to odnosi na one aspekte ivota koje oni prihvataju za istorijsku obradu
(89-90). Ovo je dozvolilo Kroeu da zakljui kako istoriografija nikad ne
moe biti bilo ta drugo do nauno rigorozna, posebno u jednom od svojih
aspekata kao to je prethodno prikupljanje podataka, i to ak i ako je umjet
niko djelo u drugom svom aspektu - u svojoj naraciji onoga to je prona
la. Meutim, sadrina istorijske naracije mora se razlikovati od njene for
me. Ako bi svi istorijski radovi, primijeuje Kroe, bili svedeni na svoj
najjednostavniji izraz, mogli bi se lako izraziti u formi istorijske procje
ne", ija je paradigma da se neto dogodilo (na primjer, Cezar je ubijen,
Alarih l j e razorio Rim, Dante je napisao svoju Boanstvenu komediju, itd.)
(90). Analiza ovih propozicija, smatra Kroe, otkriva da svaka od njih sadri
intuitivni element koji funkcionie kao subjekt, i logike elemente, koji
KROE 393

funkcioniu kao predikati. Prvi bi, na primjer, bili Cezar, Rim, Dante, Bo
anstvena komedija a ovi drugi pojmovi ubistva, razaranja, umjetnike krea
cije, i tome slino . (Ibid.)
Cilj je da istorija bude u stanju da stvori konceptualnu nauku isto em
pirijske prirode, sociologiju, i to kroz teoriju o tipovima i klasama istorijskih
fenomena. Meutim, takva nauka nije se mogla zamijeniti konceptualnom na
ukom koja predstavlja podlogu samih podataka, to jest, filozofiju. Kroe je ta
koe priznao da istorijski elementi mogu iskrsnuti u filozofiji ukoliko se od
posebnih elemenata pree na teorijske elemente" koji ine podlogu i omogu
uju ovakve dopune posebnim elementima. Ali ograda izmeu refleksije o
univerzalnom i percepcije o posebnom sasvim je nepremostiva. Na taj nain,
ili se bavite filozofijom ili se bavite iskljuivo istorijom; filozofija istorije" je
terminoloka kontradikcija. Pokuaj da se stvori takav monstrum moe dove
sti samo do poricanja one vrste istorije koju pie istoriar, a to je, prema Kro
eovom miljenju, tano ono emu tei i Hegelova filozofija istorije.
Hegel je pokuao da ostane vjeran injenicama, ali njegov napor da
,,osmisli istoriju dijalektiki g a je razotkrivao na svakom koraku. Iz toga je
proistekla fragmentarna i privremena vrijednost koju je on pripisivao svakoj
naciji, religiji, narodu i individui sa kojima bi se suoio. Za njega bi negativ
ni element uvijek bio preteniji nad pozitivnim. Oni su neizbjeno bili auf-
gehoben (prevazieni), pa su se na kraju uvijek morali konstatovati nedosta
ci. Iz toga je takoe proistekla ideja o neminovnosti koju je Hegel ubacivao
u svoja tumaenja prolosti u formi prepredenosti razuma", to mu je do
zvoljavalo da zakljui kako su svi nedostaci bili vrste istine, kako je sve zlo
vrsta dobrote, a sve runo vrsta ljepote, i obrnuto. On nije mogao pronai iz
laz iz ove dileme. Njegov savjet istoriarima da izuavaju dokumenta i osta
nu vjerni injenicama u njima, ali samo ako u sueljavanju sa temeljnim
principima, ne postoji drugi nain korienja injenica i dokumenata" (94).
Da bi opravdao svoje korienje filozofskih pojmova u izuavanju
znaenja" istorije, Hegel je bio primoran da ih, jedan za drugim, redukuje:
od istorije duha preao je na istoriju drave, od civilizacije uopte, na civili
zaciju u odreenom vremenu i mjestu, od pojedinaca na poloaj instrumena
ta razuma... (95-97). On nije uspio da prepozna da kao to stvarnost nema
ni jezgro ni omota, ve predstavlja cjelinu u kojoj su unutranje i spoljno
jedna te isto... tako je i masa injenica kompaktna masa koja se ne moe po
dijeliti na sutinsko jezgro i nebitni omota" (98). N a taj nain, gladna isto
rije i odgajena istorijom", Hegelova filozofija postala je dvostruko zavjeta-
nje buduoj istorijskoj misli (ibid.). Zbog toga to je sva zbivanja nainio
svetim", tumaei ih kao konkretne manifestacije ideje, on je nadahnuo i
tavu jednu generaciju velikih istoriara da sa simpatijama gledaju na pozitiv
ne ocjene prolih epoha i period. Meutim, poto je uio da se manifestaci
je duha mogu podrediti istim konceptualizacijama, istoj logikoj manipulaci
ji kojoj i duh u svojoj apstraktnoj formi, inspirisao je i namoraste i aljive
klevetnike istorije" koji su u svojim radovima odbacivali valjanost injenica
i od istorijskog izvjetaja inili to god su hteli (ibid.).
394 METAISTORIJA

Tako, na kraju, Hegel nije uspio da pobjegne od dualizma koji je bio

njegov zakleti naprijatelj. Ovaj dualizam bio je najoitiji u dihotomiji duha i
prirode. U Hegelovoj izvornoj misli duh i priroda su dvije realnosti: jedna
zato to postoji prije druge, ili to slui kao osnova za drugu; no u svakom
sluaju one se meu sobom razlikuju (131). Kako bi se ove dvije oblasti
zdruile, Hegel je bio prisiljen da stvori treu realnost, logos, univerzalni ra
zum, koji je bio i osnova i svrha duha i prirode. Da ih je Hegel osmislio sa
mo kao pojmove, to oni i jesu, a ne kao dvije konkretne realnosti, vjero-
vatno bi uvidio da je trostruku shemu bilo nemogue primijeniti na njih.
Istovremeno bi bio u stanju da izbjegne sveoptu logiku koju je pokuao da
pripie svakom aspektu istorije i prirode, logiku koja nije ostavljala mjesta
za iracionalno" nigdje u svijetu.
Na taj nain, hegelijanizam je ostao nerazrijeena kombinacija filozofi
je uma s jedne strane, i filozofije materije, s druge. Budui da izraz priro
da" ima specifinu sadrinu - ukupnost prirode opisane fizikim i matema
tikim" teorijama koje je stvorila nauka, a da izraz ,,duh takoe ima speci
finu sadrinu - ,,s jedne strane, psihologiju, a s druge filozofiju zakona,
umjetnosti, religije i apsolutnog duha ideje" - izraz logos uopte nije imao
nikakvu korektnu sadrinu (132). U pitanju je bila prosto apstrakcija ap
strakcije - to jest, razum apstraktno razmotren i pozajmljen" prirodi i duhu,
izopaavajui i ograniavajui i jedno i drugo, i iskorien samo da se ukae
na neadekvatnosti svih ostalih filozofija. U svom pokuaju da izrazu logos"
obezbijedi specifinu sadrinu, Hegel se okrenuo istoriji i okonao svoje pu-
teestvije zakljuivi da su istorija i logos jedna ista stvar.
Meutim, Kroe je smatrao da istorija nije prosto logos, to jest razum;
ona je i nerazum ili, tanije, mjesto na kome se ljudski razum i ljudski nera-
zum otkrivaju u meusobnoj igri koja obrazuje istoriju. Ali ova istorija nije
oevidna ukupnost; rije je o ukupnom zbiru raznorodnih ljudskih djela koja
izraavaju tenziju izmeu razuma i nerazuma u ovjeku. Ova djela su indivi
dualna i jedinstvena i, dok razmiljanje o njima moe dovesti do opte teori
je razuma, s jedne strane, i nerazuma, s druge, to jest teorije filozofije i psi
hologije - ni filozofija ni psihologija ne mogu postati neka opta nauka o o
vjeku pomou koje bi se, zbog specifinosti odreenih ljudskih djela, moglo
o njima znati i prije nego to su se zapravo i dogodili.
Istorija, dakle, uvijek ima tenju da zbaci generalizacije o ovjeku koje
su iskonstruisale filozofija, psihologija i sociologija ili, u najmanju ruku, ona
zahtijeva beskonanu reviziju njihovih generalizacija. Istorija, naime, uvijek
otkriva nove podatke o meuigri razuma i nerazuma u ovjeku koje genera-
lizujue nauke nisu u stanju da anticipiraju. Istoriari su morali da koriste fi
lozofske, socioloke i psiholoke generalizacije kako bi karakterisali speci
fina istorijska djela, to jest zdruili subjekat sa predikatom u konkretnoj
procjeni. No ovo zdruivanje subjekata i predikata u odreenoj istorijskoj
odluci samo po sebi je intuitivna, odnosno estetska, operacija. Takvom jed
nom operacijom istoriar unosi jasnou, red i formu u jednu oblast istorijske
dokumentacije koja je prethodno bila nejasna, neorganizovana i haotina.
KROE 395

On radi isto to i umjetnik, iako se istoriareve izjave bave injeninim

umjesto moguim zbivanjima; on takoe konstantno potiskuje svoju imagi
naciju pomou filozofske procjene svojih sopstvenih percepcija, tako da je
realno odvojeno od sasvim oiglednog, i tako da njegova imaginacija tei da
zauzme mjesto sadrine dokazane u dokumentima.
ta je, onda, ,,ivo a ta ,,mrtvo u hegelijanizmu? Kroeov odgovor
na ovo pitanje uvrstio je njegov otpor prema svakom pokuaju da nae smi
sao istorijskog izvjetaja kroz traganje za moguim univerzalnim zakljuci
ma ili generalizacijama. S jedne strane bilo je neophodno ouvati i kultivisa-
ti Hegelove osnovne postavke: njegovo shvatanje da je predmet filozofske
refleksije ukupna realnost, ono to je konkretno univerzalno; njegovo uvje
renje d a je dijalektika suprotnosti odgovarajui instrument filozofske reflek
sije, to se odnosi i na njegovu doktrinu o stupnjevima realnosti koja je do
putala vjeru u autonomiju raznorodnih formi duha i u njihovu nunu vezu i
jedinstvo. S druge strane, meutim, bilo je neophodno odbiti svaku formu
panlogizma, svaki pokuaj da se realnost u njenim empirijskim manifestaci
jama podvrgne pravilima razuma in abstracto, i otuda svaki pokuaj da se
dijalektiki tumai istorijska realnost. Ukratko, dajui prednost pravilu razu
ma nad filozofijom i odobravajui njegovu vanost kao policajca u sluaju
bilo kakvog korienja pojmova u istorijskim procjenama, postalo je impera
tivno negirati autoritet razuma da tumai istoriju uopte. Istorija se morala
zatititi od istovremenog neogranienog korienja i umjetnike imaginacije
i naunog uoptavanja i filozofske konceptualizacije. Istorijska procjena
pretpostavlja iste filozofske pojmove (kao to su dobro, zlo, ljepota, istina,
korisnost, i slino) i sastoji se od kombinacij pojmova i empirijskih injeni
ca. injenice su se prepoznavale pomou umjetnike intuicije a pojmovi su
konstruisani pomou filozofske refleksije, ali njihova kombinacija pretposta
vljala je specifino istoriografsku aktivnost, ija je paradigma bila da se to
dogodilo u to vrijeme i na tom mjestu, dakle, aktivnost koju ak ni sama
umjetnika intuicija ni filozofska refleksija nisu mogle utemeljiti.
Na osnovu broja odreenih istorijskih izjava bilo je mogue uoptavati i
rei, na primjer, da u izvjesnim tipovima vremen i mjest, izvjesni tipovi
stvari imaju tendenciju da se dogode, i da se pomou toga dolazi do sociolo
gije. Meutim, tretirati takva uoptavanja kao zakone ili univerzalna mjerila
bilo je ono to je Raji (Ryle) nedavno nazvao kategorijalnom grekom . To
su zapravo apstrakcije izvedene od individualnih istorijskih procjena, a ne
izjave o tome ta se zapravo dogaa svuda, u bilo koje vrijeme i na bilo kom
mjestu. Takva uoptavanja nisu se mogla zamijeniti filozofskim izjavama o
pojmovima i jedinstvenim univerzalnim vrijednostima, a ni skupovima
odvojenih istorijskih procjen o tome ta se zapravo dogodilo. Istorijsko sa
znanje zaustavilo se sa uvaavanjem izvjetaja o prolim ljudskim djelanji-
ma o tome ta su ljudi ve bili uinili; ono nije ilo u proirenje prie o tome
ta isti ti ljudi trenutno rade ili ta mogu ili treba da urade u budunosti.
Druge vrste procjena mogle su se koristiti za sastavljanje izvjetaja o
znaenju tekuih dogaaja, politikih i moralnih sudova, ekonomskih i sli-
396 METAISTORIJA

nih ocjena. Meutim, tom prilikom se od istorije ne bi moglo traiti nikakvo

pravo za to. To su bili samo predloi, planovi i projekti ponueni ljudima ra
di organizacije njihovih ivota ovdje i sada, a nikako akti garantovanja odre
enog znanja. Ti predloi, planovi i projekti morali su prvo dobiti sveoptu
saglasnost ljudi na trgovima i u parlamentima, a ona je zavisila od njihove
vrijednosti i relevantnosti u odnosu na aktuelne probleme. Tim aktima se
traio lani autoritet kada su bili pravdani pozivanjem na istoriju, ili kada su
nueni kao nuni zakljuci do kojih se dolo izuavanjem istorije. Istorija je,
prema tome, stavljena u karantin kao vodi za sadanju aktivnost i za budue
tenje. Jedina stvar koju je istorija uila bila je da ovjek mora imati pod-
strek da bude bilo ta to je namjeravao da postane. Opasnosti od pokuaja
da se izvuku lekcije iz istorije bile su zato oigledne, a najoiglednije si bile
u zloupotrebi istorije u radovima mislioca koga je Kroe, inae, smatrao naj
veim genijem koga je stvorila modema italijanska kultura. Rije je o am-
batisti Viku, koji je bio predmet Kroeovog najsloenijeg kritikog podu
hvata - Filozofije ambatiste Vika (1911).

K ro e p ro tiv Vika
U svojoj Estetici Kroe je Viku pripisao u zaslugu d a je izdigao i isku
pio poeziju iz nieg dosega duha kamo ju je inae zavjetao Platon. Viko je,
kako kae Kroe, prvi otkrio istinsku prirodu umjetnosti i poezije" (277).
Ovo otkrie izrazilo se u zakljuku da poezija dolazi prije intelekta, ali na
kon osjeanja" {ibid.). Platon, kao i njegovi moderni vitalistiki" i nacio
nalistiki" jednomiljenici, pobrkali su poeziju sa osjeanjem. Ljudi osjea
ju, rekao je Viko, prije no to krenu da prouavaju; njihovo prouavanje
usmjerava samo njihovo osjeanje. Iz toga slijedi, kako kae Kroe, da to je
blia pojedinanom, poezija, s obzirom na to da je nainjena od strasti i
osjeanja, postaje vjerodostojnija. Kod filozofije je, meutim, stvar potpuno
drugaija" (277-78). Ovdje imamo dubokoumnu definiciju demarkacione
linije izmeu nauke i umjetnosti. One se vie nikad ne smiju pobrkati (278).
Vikova koncepcija razlike izmeu poezije i istorije bila je, nastavlja
Kroe, za nijansu manje nejasna", iako u stvari u onoj mjeri nejasna koja ga
je navela da zavri time to je poistovjetio poeziju i istoriju" (279). Ovo iz
jednaavanje omoguilo je Viku osnovu za shvatanje prirode mita kao
spontane vizije istine koja se ukazuje primitivnom ovjeku" {ibid.), uvodei
ga time u imaginaciju shvaenu kao kreativni modus svijesti (281). U isto
vrijeme, meutim, to ga je navelo da pobrka idealnu istoriju ljudskog du
ha", osmiljenu kao beskrajni niz faz traganja za istinom, sa pravom istori-
jom koju su u prolosti doista proivljavali ljudi kao pojedinci u razliitim
vremenskim razdobljima i na raznim mjestima. N a taj nain iako se Viku
moraju priznati odista originalni i vjerodostojni rezultati u prouavanju pri
rode umjetnosti i poezije, a iznad svega njegovo izjednaavanje poezije sa
jezikom, on ipak nije mogao izbjei sudbinu rtve iskrivljene filozofije
istorije". I kao to je Marks bio u zabludi sanjarei o nauci istorije, a Hegel o
filozofiji istorije, tako je i Viko neosnovano vjerovao d a je pronaao poetiku
KROE 397

istorije. Kritikovati Vika, dakle, znailo je odvojiti estetske stavove u njego

voj filozofiji od njihove primjene u izuavanju istorije kao metodologije. I to
je ono ega se Kroe poduhvatio u svojoj knjizi o Viku 1911. godine.
U treem poglavlju svoje Filozofije ambatiste Vika - Unutranja
struktura nove nauke Kroe je postavio kritike principe koji su ga vodili u
njegovom iitavanju Vika. Vikov cjelokupan sistem, objanjava Kroe, za
pravo objedinjuje tri razliite klase ispitivanja: filozofsku, istorijsku i empi
rijsku; sve zajedno, one ine filozofiju duha, istoriju (ili kolekciju istorij) i
drutvenu nauku (37-38). Prva klasa ispitivanja odnosi se na ,,ideje o fan
taziji, mitu, religiji, moralnom sudu, prinudi, sigurnom i istinitom zakonu,
strastima, provienju, i tome slino; drugim rijeima, na sva... odreenja
koja utiu na neophodni tok ili razvoj ljudskog uma ili duha (ibid.). Vikova
estetska teorija u ovom prvom dijelu bila je bez zamjerki i istinita. Drugom
nivou pripadaju Vikov nacrt univerzalne istorije ovjeka nakon Potopa, pori
jeklo razliitih civilizacija, opisi herojskih perioda u Grkoj i Rimu, rasprave
o obiaju, pravu, jeziku i politikim institucijama, primitivnoj poeziji, dru
tvenim klasnim borbama, ralanjavanju civilizacija i njihovom povratku u
drugo varvarstvo, kao u ranom srednjem vijeku u Evropi. N a kraju, trei ni
vo ispitivanja odnosio se na Vikov pokuaj da ustanovi nepromjenljiv tok
(corso) u nacionalnoj istoriji", ali i na sukcesiju politikih formi i njihov uti-
caj na promjene u teorijskom i praktinom ivotu, kao i na generalizacije o
patricijatu, plebsu, patrijarhalnoj porodici, simbolikom zakonu, metafori-
kom jeziku, hijeroglifskom pismu, i tako dalje.
Kroeova teza bila je d a je Viko pobrkao ova tri tipa ispitivanja, da ih
je u svojim izvjetajima spojio i poinio mnotvo kategorijalnih greaka
u procesu postavljanja tema u knjizi Nova nauka (Scienza nuova). Neraz-
govijetnost Nove nauke proistie, smatrao je on, ne iz preambiciozne ou-
bokoumnosti osnovnog pristupa, ve iz sutinske konfuzije i nejasnoe
[Vikovih] ideja i manjkavog razumijevanja izvjesnih veza, uz elemente ar-
bitrernog izbora koje Viko uvodi u svoju misao, ili, tanije, iz istih grea-
ka (39). Viko nije uspio da uoi precizan odnos izmeu filozofije, istori
je i empirijske nauke (40). On je teio da poetiki ,,konvertuje i jedno u
drugo. Na taj nain, filozofiji duha pristupao je as kao empirijskoj nauci
a as kao istoriji, dok je empirijsku nauku ponekad tretirao kao filozofiju a
ponekad kao istoriju. Isto tako, esto je jednostavnim istorijskim izjavama
pripisivao univerzalnost filozofskih pojmova ili optost empirijskih shema.
Zamjena pojmova injenicama i obrnuto - to je bilo sasvim prirodno kod
pjesnika - bila je katastrofalna za Vika kao istoriara. Na primjer, kad bi
Viku nedostajao dokument, on se vraao optem filozofskom principu da
(poetski) zamisli o emu bi taj dokument govorio da ga j e on zbilja posje
dovao-, ili, kad bi naiao na kakvu dubioznu injenicu, on b ije ili prihvatio
ili opovrgao pribegavajui nekom (izmiljenom) empirijskom zakonu. S
druge strane, ak i kad bi imao i dokumente i saznanja o injenicama, esto
nije uspijevao da im dozvoli da sami ispriaju svoju priu - to je dunost
pravog istoriara. Umjesto toga, sm bi ih tumaio onako kako to njemu
 398 METAISTORIJA

odgovara, to jest, kako odgovara njegovim umiljenim sociolokim gene

ralizacijama.
Kroe kae da bi radije dao prednost najbanalnijem ljetopisu nego ova
ko tvdoglavim manipulacijama istorijskim izvjetajem. On je mogao i opro
stiti Viku bezbroj injenikih greaka koje su pratile njegov rad. Neprecizan
u malim stvarima, Viko to nadoknauje sveobuhvatnou svoje vizije i svo
jim razumijevanjem naina na koji ljudski duh funkcionie u stvaranju spe
cifino ljudskog svijeta. Meutim, Kroe nije mogao oprostiti uzrok Vikove
konfuzije, njegovu poetsku identifikaciju filozofije sa naukom i istorijom.
Ova tendencija zbrke ili... zbrka tendenciji" bila je fatalna za Vikovu tezu
d a je pronaao ,,nauku kulture i da je to bio uzrok njegovog ,,pada u filo
zofiju istorije" (43). Odgovarajue itanje Vika, dakle, iziskivalo je podrob
nije razdvajanje filozofskog zlata" u njegovom radu od pseudonaunih i
pseudoistorijskih otpadaka u kojima je ono lealo skriveno. Kroe je zato sa
tim razdvajanjem (ili pretvaranjem metala u zlato, jer je upravo o tome bila
rije) u poglavljima koja su slijedila produio sa odlunou koja je bila sa
mo malo manja od njegovog uvjerenja da on u sopstvenoj filozofiji raspola
e filozofovim kamenom mudrosti koji mu dozvoljava da tano odredi ono
to je ivo i ono to je mrtvo" u bilo kom sistemu. eljan da ocjenjuje Vika,
pak ak i da mu oprosti, posmatrajui ga u svjetlu naunih standarda koji su
vladali u osamnaestom vijeku, Kroe ipak nije bio spreman da svoju istorici-
stiku milostinju udijeli Vikovim filozofskim nastojanjima.
Savren primjer i presudni test Kroeove kritike metode nalazi se u je
danaestom poglavlju njegove Filozofije ambatiste Vika, u kome on analizi
ra Vikov zakon o civilizacijskoj promjeni - ricorso zakon. Ukratko, po
ovom zakonu svi paganski narodi moraju proi specifinim putem" u svo
jim drutvenim odnosima i imati odgovarajue politike i kulturne instituci
je, da bi se, kada ga preu - ako do tada ve nisu istrijebljeni - ponovo vrati
li istim putem do slinog, iako znaajno preobraenog stupnja egzistencije
ili nivoa samosvjesti. Ako na kraju ovog puta budu uniteni, zamijenie ih
drugi narod koji e proi tim putem u istom optem nizu faz i u istom tom
optem cilju.
Kroe je smatrao da je taj zakon" samo uopteni ablon koji Viko mi
sli da je otkrio u rimskoj istoriji. Viko je bez ikakvog razloga proirio ovaj
zakon na sva paganska drutva, pa ga je to primoralo da injenice satjera u
ablon koji je bio primjenljiv, ako je uopte to i bio, jedino na rimski pri
mjer. Ovo razreivanje" rimske istorije u optu teoriju kulturne dinamike,
kako tvrdi Kroe, otkrilo je Vikovu zabludu o tome kako se stvaraju empirij
ski zakoni. Umjesto uoptavanja konkretnih sluajeva i, shodno tome, osmi
ljavanja saetog opisa atributima koje dijele sve instance jednog skupa na
osnovu kojih se razlike meu njima mogu opisati, Viko je proirio opte ka
rakteristike rimskog skupa kako bi mu prikljuio sve skupove koji podsjea
ju na rimski po svom paganskom karakteru. Neadekvatnost Vikovog zakona
uoava se, meutim, u velikom broju izuzetaka za koje je i on sm morao
priznati da postoje. Ako Vika na pogrenu stranu nije odvelo njegovo pri-
KROE 399

strasno iitavanje rimske istorije, u empirijskoj ricorsi teoriji nikad ne bi

bilo toliko mnogo izuzetaka u njenoj primjeni. I, osloboen neophodnosti da
utjeruje druga drutva u ablon koji mu je omoguio rimski primjer, Viko je
i mogao optu istinu sadranu u ricorsi teoriji da primijeni na nekoliko nji
hovih istorij.
Opta istina implicitno sadrana u teoriji bila je prije svega filozofska -
poglavito zato to -
...duh, postoje proao kroz svoje uzastopne faze, i poto se postepeno uzdigao
iz ulne do imaginativne i racionalne optosti, a isto tako i iz nasilja do pravi
nosti - mora u skladu sa svojom unutranjom prirodom ponovo prei taj svoj
put, ponovo zapasti u nasilje i ulnost, i odatle se jo jednom uputiti ka svom
uzlaznom pravcu kako bi opet otpoeo svoj put [136].
Kao opti vodi za prouavanje specifinih drutava u istoriji, ova isti
na usmjerava panju na vezu izmeu preteno imaginativnih i preteno in
telektualnih, spontanih i reflektivnih period, u kojima kasniji periodi prois-
tiu iz prvobitnih kroz poveanje energije, a zatim se vraaju u njih kroz de
generaciju i raspad. Meutim, ova teorija opisuje samo ono to se general
no dogaa u svim drutvima; ona ne propisuje ta mora da se desi u odree
na vremena i na odreenim mjestima niti predskazuje kuda vodi odreeni
pravac.
Generalizacije prema kojima postoji odnos izmeu preteno imagina
tivnih i preteno intelektualnih, spontanih i reflektivnih period... jesu, ka
ko kae Kroe, ,,u velikoj mjeri kvantitativne i nainjene su samo radi puke
cjelishodnosti (134). One nemaju snagu slinu zakonu. Viko je, naime, bio
optuen za greku i za zabludu: grijeio je teei da jednu empirijsku gene
ralizaciju proiri na sve klase koje podsjeaju na onu na koju ona moe legi
timno biti primijenjena; bio je u zabludi zbog elje da filozofski uvid tretira
kao kanon za istorijsko tumaenje koji bi bio validan za sva drutva u svim
vremenima i na svim mjestima.
Kroe je razmotrio i dva mogua prigovora ovakvoj kritici Vika. S jed
ne strane, kae on, moe se rei d a je Viko objasnio izuzetke od ovog zako
na pozivajui se na spoljne uticaje ili okolnosti koje ine da se odreeni ljudi
zaustave nadomak njegovog dejstva ili se sjedine sa tokom kojim se kreu
drugi ljudi. S druge strane, na osnovu tumaenja istinskih vrijednosti tog
,,zakona i njegovog stvarnog djelovanja kad je u pitanju tok (corso) duha
a ne ,,tok drutva ili kulture, primijetio je da ga nikakvi empirijski dokazi
ne mogu osporiti. Kroe je kratko odbacio ovaj drugi prigovor kao irelevan
tan. Glavna stvar u ovom sluaju
...je... upravo u empirijskom aspektu tog zakon, a nipoto u filozofskom: istin
ski odgovor po nama ... lei u tome to Viko nije mogao niti je trebalo da uzima
u obzir druge okolnosti, kao to, prisjetimo se jednog primjera, svako ko izuava
ivotne faze, prve manifestacije seksualne elje opisuje kao maglovite i sline
matarije u pubertetu, i ne uzima u obzir naine na koje one manje iskusne uvo
de u ljubav iskusniji, poto se takva priprema da se ponaa ne po drutvenim za
konima podraavanja ve po fiziolokim zakonima organskog razvitka. \Ibid.\
400 METAISTORIJA

Ukratko, Vikov ,,zakon ili univerzalno vai - kao fizioloki zakoni

organskog razvitka" - ili uopte ne vai, pa je samo jedan izuzetak dovoljan
da ga dezavuie.
Ovaj pravac bio je neobian za Kroea, poto ga je prinudio da pribjeg
ne Vikovom zakonskom" kriterijumu adekvatnosti koji prije odgovara po-
zitivistima nego Kroeovim koncepcijama fiziko-naunih zakona o kojima
je detaljno pisao u svojoj Logici (1909). Tu on kritikuje pozitiviste zbog ne
uspjeha da uvide kako je funkcija zakon u nauci da slue svrsi" a ne da
budu konstitutivni" (204). Zakoni fizike nauke nisu nita drugo do fikcije
ili pseudopojmovi koje stvaraju ljudi... kao odgovor na potrebe praktinih
projekata u razliita vremena i na razliitim mjestima; njihovo vaenje je na
taj nain ogranieno na trajanje samih projekata. Kroe je posebno negirao
da prirodne nauke mogu predskazivati bilo ta znaajnije; vjera u njihove
moi predstavlja ponovno javljanje primitivne elje da se predskae budu
nost, a to nikad ne moe biti uraeno. Takva vjerovanja poivaju na neosno
vanim pretpostavkama da je priroda normalna u svim svojim operacijama,
iako je u stvarnosti jedina normalna" pojava u prirodi nastojanje uma da
svojim naporima shvati prirodu (228). Takozvani zakoni prirode" stalno su
naruavani i izuzimani. Iz toga slijedi da, daleko od toga da mogu polagati
pravo na predviljivost, prirodne nauke u stvari vie zavise od istorijskog
znanja (o prirodi) nego humanistike nauke, koje u najmanju ruku imaju taj
konstantni fenomen uma koji je sposoban da uoptava.
Ali, ako je to prava priroda zakona u fizikim naukama, moe se rei da
se to odnosi i na sve zakone u drutvenim naukama pa se postavlja pitanje
kakva se zamjerka moe uputiti Viku za njegovo korienje ricorsi zakona
radi ocjene procesa razvoja svih drutava i stepena njihovog odstupanja od
rimskog modela. Zamjerka izgleda da lei jedino u Kroeovom animozitetu
prema bilo kakvom pokuaju obrade drutva i kulture, koji je on smatrao
proizvodima duha - kroz prizmu mehanicistiki determinisanih posljedica fi
zikih uzrok. U pokuaju da u terminima zakona karakterie konkretne ope
racije duha u njihovim drutvenim formama, Viko ih je izgleda nesvjesno
materijalizovao ili povezivao sa prirodnim pojavama, liavajui ih tako nji
hovog statusa kreacij duha. U najmanju ruku, ovako je stvari vidio Kroe.
Viko je obraivao drutvo i kulturu kao da su proizvodi nepromjenljivog
materijalnog procesa (na taj nain, dakle, pokazavi svoje nerazumijevanje
istinske prirode prirode). Kroe je, pak, zahtijevao od njega da, poto je iza
brao ovaj pristup, bar bude dosljedan i istinski sagleda proces kao nepro
mjenljiv. Otuda i Kroeovo ukljuivanje analogije u raspravu: svako iz
uava raznorodne faze ivota" mora se ograniiti na razmatranje fiziolokih
zakon organskog razvitka", i nikako ne smije primjenjivati drutvene za
kone podraavanja" (Fil. Vik, 136).
Ovo, meutim, pokazuje Kroeovu pristrasnost u toj kritici. Ono to je
bilo u sri Vikovog sluaja nije, naime, bilo mjeanje zakona koji funkcioni-
u u jednom procesu sa zakonima u drugom, ve sastavljanje dva sistema u
kojima se svaki od njih pridrava slinih zakona, s tim to jedan neutralie
KROE 401

ili prekida djelovanje drugog. Na primjer, ak i osoba koja izuava razno

rodne faze ivota ne treba da bude zbunjena injenicom da odreena indivi
dua ne dosee do puberteta ve, recimo, umire. Smrt neke osobe prije puber
teta ne pobija fizioloke zakone organskog razvitka"; ona prosto iziskuje
da, ako ve elimo objasniti podbaaj u navedenom sluaju, moramo prizva
ti druge zakone, a pogotovo one kojima se objanjava smrt organizma; time
dolazimo i do odgovora na pitanje zato se u datom sluaju pubertet nije
normalno (zakonito) odigrao.
Isti je sluaj i sa civilizacijama. Naa karakterizacija ,,puta koji predvi
amo da e one slijediti nije oslabljena neuspjehom bilo koje civilizacije da
pree takav jedan put, jer taj neuspjeh objanjavamo drugim zakonom, onim
koji se odnosi na raspad civilizacij u situacijama razliitim od njihovog pri
rodnog trajanja. Prema tome, nijedna civilizacija koja ne uspijeva da zavri
tok (corso) kretanja izraen prema rimskom modelu koji je koristio Viko
kao arhetip, ne moe porei Vikov ,,zakon, poto ricorsi zakon uopte ni
je zakon. U pitanju je samo teorija ili tumaenje ili skup zakon ije korie-
nje u svrhe predvianja iziskuje prilagoavanje uslovima u kojima se sami ti
zakoni primjenjuju. U principu nema nieg pogrenog u tome to je Viko
odabrao rimski primjer kao paradigmu civilizacijskog rasta na osnovu koje
se moe izmjeriti rast svih ostalih njemu znanih civilizacija, izuzev jevrejske
i hrianske. To je, u stvari, savreno dobra drutveno-nauna procedura, ma
koliko manjkavo primjenjivana u Vikovom sluaju. No, Kroe je zamjerao
tome to je ona uopte bilo kakva drutveno-nauna procedura, jer, po nje
mu, ona predstavlja pokuaj obrade proizvoda slobodnog" duha koji kao da
je specifino determinisan. Na taj nain on je primijenio jedan nemogue ri-
gorozan standard adekvatnosti - standard koji je sm izriito porekao odba
cujui teze pozitivista o fizikim naukama - na Vikov napor da izgradi nau
ku o drutvu. Ovo nedosljedno Kroeovo korienje pojma zakona" moe
se objasniti samo njegovim miljenjem da ima pravo na Vikovo odobravanje
svog sopstvenog pristupa filozofiranju, pri tom negirajui bilo kakav poku
aj modernih drutvenih naunika da do kraja prikau Vikov nain drutvene
analize.
Sluaj je drugaiji sa Kroeovom kritikom Vikovih napora da formulie
univerzalnu istoriju, ili filozofiju svjetske istorije. Ovdje izgleda da se poja
vila autentina mjeavina kategorij. Na jednoj strani, kako Kroe precizira,
Viko je htio da koristi ricorsi teoriju kao model za cjelokupan civilizacijski
rast; na drugoj je, pak, elio da izuzme jevrejski i hrianski primjer pripisu
jui im posebne sposobnosti za obnovu, to je unaprijed iskljuivalo kraj nji
hovih istorij prije kraja svijeta. Ovo razlikovanje zaista je bilo neopravdano
i Kroe je oito bio u pravu odredivi joj mjesto u sukobu izmeu hrian-
skog vjernika, koji je uao negdje u Vikovim grudima, i drutvenog nauni
ka koji je trijumfovao u njegovoj glavi. Ali, kao to primjeuje veina Viko
vih komentatora, ak i ova nedosljednost ne opovrgava njegovu upornost da
u sferi drutvene nauke izgradi univerzalnu filozofiju istorije. Sm Kroe je
to priznao kada je, komentariui Vikov pokuaj da ukae na slinosti izrne-
402 METAISTORIJA

u Homera i Dantea, podvukao da su takve klasifikacije bile neophodne

osnove svake prave istorije - bez percepcije slinosti, kako bi neko uopte
uspio da ustanovi razlike? (156). No, ovdje se jo jednom pokajao zbog
pojma slinosti shvaenog kao cilj sm za sebe; podstrek za klasifikova-
njem, za konstruisanjem tipova, kako je rekao, zabranio je Viku da ispuni
istoriarev zadatak prezentacije i naracije (257).
Kroeov sutinski ironijski stav, kad je rije o Marksovoj, Hegelovoj i
Vikovoj misli, otkriva se ne samo zahvaljujui njegovom insistiranju na
sposobnosti da razlikuje izmeu onoga to je ivo i onoga to je mrtvo u
njihovim koncepcijama istorije, ve i njegovom prenoenja ,,ivih dijelo
va iz njihovih teorija u odvojene i ak izolovane sektore aktivnosti uma.
Njegova obrada M arksa bila je izuzetna, iako ga nije ocijenio kao znaaj
nog mislioca. Kako Kroe kae, Marks je doprinio samo time to je istori-
are podsjetio da ubudue u svoja istraivanja ivota ljudi ukljuuju i eko
nomski inilac. S druge strane, priznao je Hegelu permanentno mjesto u
istoriji filozofije zbog njegovih doprinosa logici i teoriji humanistikih na
uka, ali mu je porekao bilo kakvo znaajnije dostignue kao filozofa istori
je. Sto se tie Vika, Kroe mu je priznao veliki doprinos estetskoj teoriji,
ali ne i to da posjeduje bilo kakav talenat kao istoriar ili drutveni teoreti
ar. Ovo je samo moglo doprinijeti distanciranju od cjelokupnog napora
prolih mislilaca da istorijsku misao uzdignu na status nauke, ma kako ter
min ,,nauka bio percipiran.
U isto vrijeme, branei shvatanje d a je istorija forma umjetnosti, Kroe
je doao do zakljuka da je istoriji zabranjeno da doprinosi onom procesu
imaginativne kreativnosti, ili kreativne imaginacije, koji je on inae pripisao
korpusu umjetnosti uopte. Poetske istine o istoriografiji smatrane su proza
inim ba zbog stupnja do kojeg su one bile podvrgnute kritici zdravog razu
ma i karakterizaciji u terminima standardnog jezika.

Istorija kao buroaska ideologija

ta je lealo iza ovog generalnog, premda kompetentnog, odbacivanja
svake prethodne filozofije istorije i ovog kompetentnog, mada generalnog,
idealizma kome je Kroe na kraju priao kao osnovi za svoje izuavanje
istorije? Jo bitnije, ta nam generalni uvid u Kroeov autoritet poslenika li-
beralno-humanistike kulture u prvoj etvrtini dvadesetog vijeka govori o
naravi, strahovima i aspiracijama tog doba irom Evrope? Po mom milje
nju, oba pitanja se mogu obuhvatiti jednim odgovorom: za znaajan segment
kultivisanog evropskog drutva izmeu 1900. i 1930. godine, dakle drutva
koje kao da se nalazilo u razdoru izmeu Marksovih sljedbenika i Nieovog
podmlatka, drutva koje je vrlo malo ohrabrenja moglo nai kako u Rankeu
tako i u Burkhartu, inae primamim uzorima akademske istorijske misli -
Kroe je djelovao kao da nudi autentinu alternativu u shvatanju jedne isto
rije koja je i progresivna i drutveno odgovorna.
U tom pogledu Kroe je pokuao da uini za klasini liberalizam ono
to je Ranke uinio za klasini konzervativizam pola vijeka prije toga - to
KROE 403

jest, da ga to bolje zatiti argumentima protiv radikalizma bilo koje vrste.

On je ostao liberalan u svojim uvjerenjima da drutvo i kultura ne mogu odr
ati formu i sadrinu bilo koje od njihovih specifinih inkarnacija, ve da
moraju promijeniti svoje korjene. Meutim, u svom uvjerenju da svaka pro
mjena mora predstavljati postepen, neplaniran i spontan rezultat napor indi
vidualnih ljudi da posreduju izmeu postojeih tradicija, sadanjih potreba i
buduih aspiracija, on je izriito govorio u ime veine zabrinutih liberala
svoje generacije. Predstavivi istoriju kao vjeni povratak ovjeka na zada
tak izgradnje jedne arene u kojoj e moi da iskae svoju individualnost,
Kroe je primirio strahovanja onih sinova buroazije za koje je individuali
zam predstavljao vjenu vrijednost. Prikazavi istorijsko saznanje kao zna
nje o ljudskoj individualnosti, on je omoguio podizanje barijere protiv pre
uranjene asimilacije te individualnosti u opte istine o nauci, sjedne strane, i
univerzalne istine o filozofiji, s druge.
No, on je uradio i mnogo vie. Osjetio je mo one atmosfere starenja
vjekova (senescens saeculum) koja je prosto ophrvala generaciju 1890-ih.
itav njegov sistem bio je sublimat svjesnosti njegove generacije o prolasku
jednog doba, doba Evrope, humanizma i one kombinacije aristokratskih i
buroaskih vrijednosti koje su vladajuim grupama devetnaestovjekovne
Evrope omoguile njihove posebne ivotne stilove.
Evropski intelektualci uli su u dvadeseti vijek sa uvjerenjem da, s ob
zirom na to da svaki sistem tumaenja ima nedostatak u samom sebi, oaj ne
moe dobiti vie vlasti nad ljudima nego to to moe optimizam, iako je jo
uvijek ostalo nerijeeno ono vjeno nadmetanje izmeu oaja i optimizma.
Meutim, u Kroeovoj opciji za optimizam bilo je jo neega. On je izvoje
vao pravo na njega u pravoj borbi sa samom smru; doslovno je izborio svoj
put iz groba u rano zrelo doba, i njegovo pobjedniko pojavljivanje iz groba
ulilo mu je snano samopouzdanje da prepozna ono to je jo uvijek ivo
u svemu to je bilo na samom kraju snaga. Zbog toga su valjda njegove isto
rije bile protkane traganjima za mladicama ivota koje su nanovo rasle na
bojnom polju frustriranih nad i suzbijenih strijemljenja. Njegov sopstveni
ivot nauio ga je da smo vrijeme, kada se proivi kao istorija, postaje
svoj vlastiti mistini Dionis i svoj patniki Hristos, iskupljiva grij ehova
(Istorija kao pria o slobodi, 28).
Samo dvije markantne slike pojavljuju se u Kroeovim rijetkim javnim
refleksijama o sopstvenom kompleksnom i nejasnom privatnom ivotu. Jed
na od tih slika je predstava Vezuva, koji zimi spokojno snijeva ispod snije-
ne kape, ali koji tiho skuplja snagu za svoju erupciju kada se Napulj zajed
no sa svojim graanima tome najmanje nada. Prema Nikoliniju, Kroe je ko
ristio ovu sliku da karakterie samog sebe. Druga slika je predstava skrom
nog manastira iji visoki zidovi sprijeavaju da galama svijeta prodre unutra,
dozvoljavajui samo da se uje ubor vode u fontani, u vrtu u kome caruje
miomiris stabala limuna. Ova slika predstavljala je utoite u koje je Kroe
htio da se povue kada ga njegov asketski program rada i razmiljanja u pot
punosti iznuri.
404 METAISTORIJA

Pomenute dvije slike su, naravno, komplementarne. One tvore vizije o

tmini, haosu i nasilju s jedne strane, i svjetlu, redu i miru, s druge. Uzdrau
se od iskuenja da ih protumaim u frojdovskom maniru kao falus i materi
cu, ne zato to je Kroe osuivao svaki pokuaj psihoanalitike istoriografi
je, nazivajui ga kavaljerskom istorijom" i omalovaavajui njene sljedbe
nike nazivima pseudonaunika koji tragaju za jeftinim tumaenjima bez ika
kvog rada koji inae zahtijeva autentino istorijsko shvatanje. Uzdrau se
zato to je, u skladu sa ovom predrasudom, Kroe odbijao da otkrije neto
vie od svog privatnog ivota ne bi li onemoguio bilo kakvo psihoanaliti
ko tumaenje svoje linosti i svog rada. U svakom sluaju, podaci o linosti
nisu bili potrebni da bi se objasnio generalni model Kroeove psihe i isku
stva koja su mu dala tako karakteristinu fizionomiju. Kroeova otvorena
miljenja, objavljena u blizu osamdeset tomova, obezbjeuju mnogostruke
nagovjetaje o znaaju one dvije slike za njegov pogled na svijet. One figuri
raju u glavnim kategorijama Kroeove filozofije; one telegrafiu one psiho
loke probleme za koje je filozofija konstituisala rjeenja.
Ispod ovih slika lei Kroeovo iskustvo sa smru i povratkom iz smrti;
iznad njih se uzdie pokuaj sjedinjavanja ivota i smrti u kome je individu
alna vitalnost zdruena sa univerzalnim iskustvom smrti kao rjeenjem za
vjeni problem filozofije. Postojao je dobar razlog za Kroea da pokua ta
kvo pripajanje. Nakon svega, on je preivio brojna zatvaranja u kovege i
ponovna roenja: prvo, kao sljednik djeteta koje je nosilo njegovo ime prije
no to se on rodio; drugo, kao neko ko je ustao iz kovega, iz ruina jednog
zemljotresa; potom, kao zatoenik melanholije osloboen posredovanjem
mladog filozofa Labriole u Rimu; naposljetku, kao zatvorenik pecin" u na-
puljskim arhivima kada je sebe pustio na svjetlost filozofije. Sve je ovo dalo
dosta razloga jednom zrelom ovjeku, autoru Filozofije praktinog (1908),
da napie: Uistinu, ne postoji potreba da se hvalospjevu ivota suprotstavlja
hvalospjevom smrti, s obzirom na to da je hvalospjev ivotu takoe i hvalo
spjev smrti; jer kako moemo ivjeti, ako pomalo ne umiremo svakog tre
nutka?" U tom istom radu, Kroe je definisao kosmiki progres" kao ne
prekidni trijum f ivota nad smru" i ivota kao puke aktivnosti", kao ,,raz-
motavanja aktivnosti pred pasivnou... U svakoj novoj situaciji individual
no neprestano zapoinje novi ivot". Krajnja realnost, Bog" za kojim su
ljudi tragali jo od poetaka ljudskog vremena, nije spoljanja sila ve prosto
ova regenerativna mo u ovjeku, ta aktivnost koja je ujedno i ivot i smrt"
(252).
Ljudska sposobnost da se vrati", ta regenerativna mo u ovjeku, bila
je, prema Kroeovom miljenju, istovremeno i izvor ovjekove slave i uzrok
njegove jedinstvene ljudske patnje. Za njega, nita manje nego i za Hegela,
Marksa i Niea, ovjekov pritvor" u ciklusu ivota i smrti takoe je i ovje
kova privilegija", osnova njegove aristokratije. Identifikacija ivota sa smr
u i obratno, dozvolila je Kroeu da svoje topove podjednako usmjeri na ne
prijatelje ivota i na odricatelje smrti - drugim rijeima, na puke pesimiste i
puke optimiste. Tako, u Filozofiji praktinog on pie :
KROE 405

Ova koncepcija realnosti, koja prepoznaje nerastvorljivu vezu izmeu

dobra i zla, i sama je izvan dora i zla, i dosljedno prevazilazi vizuelne uglove
optimizma i pesimizma - optimizma koji ne otkriva zlo u ivotu i podmee ga
kao iluziju, ili samo kao sasvim nitavni ili zavisni element, ili se nada budu
em ivotu (na zemlji ili na nebu) u kome e zlo biti sputano; i pesimizma koji
ne nazire bilo ta osim zla i od svijeta ini beskrajni i vjeni spazam bola, koji
se manifestuje na unutranjem nivou i pri tom nita ne stvara. [251]
Ova koncepcija paradoksalnog jedinstva ivota i smrti bila je Kroeov
protivotrov za utopijski radikalizam i reakcionarni oaj u istorijskom milje
nju. Ona je imala svoje psiholoko porijeklo u njegovom linom iskustvu i
vota i smrti. To iskustvo bilo je odluujue za njegov intelektualni razvoj;
ono g a j e nainilo i savrenim tumaem civilizacije koja e, od kraja devet
naestog vijeka pa nadalje, ogreznuti u smrt nanovo i nanovo, i vjeno se
vraati44 ne kao marksistiki proletarijat ni kao nieovski natovjek, ve kao
istovrsna kombinacija aristokratskog idealizma i praktinosti srednje klase.
To su, u stvari, bili drutveni ekvivalenti Kroeovih glavnih apstraktnih filo
zofskih kategorija: princip ivota nije nita drugo do sublimacija aristokrat
skog junatva; princip smrti nije nita drugo do buroasko prihvatanje prak
tine nunosti. Meuigra ova dva fenomena konstituisala je Kroeovu kon
cepciju kulture, a pria o toj meuigri bila je njegova ideja istorije.
 ZAKLJUAK

U analizi glavnih formi istorijske svijesti devetnaestog vijeka koristio

sam generalnu teoriju strukture istorijskog rada. Smatrao sam da se stil odre
enog istoriografa moe karakterisati terminima lingvistikog protokola kojim
se on sluio da predoi istorijsko polje prije no to na njega usmjeri raznorod
ne interpretativne kategorije kako bi iskrojio priu" iz ,,hronike zbivanj sa
dranih u istorijskom izvjetaju. Ovi lingvistiki protokoli, po mom miljenju,
mogu dalje biti izraeni u etiri glavna modusa poetskog diskursa. Koristei se
tropom metafore, metonimije, sinegdohe i ironije kao osnovnim tipovima lin
gvistike prefiguracije, razmatrao sam moduse svijesti u kojima istoriari mo
gu implicitno ili eksplicitno opravdati primenu razliitih strategija objanjava
nja na nivou argumenta, emplotmenta i ideolokih implikacija. Oslanjajui se
na teoriju svjetske hipoteze" Stivena C. Pepera, identifikovao sam etiri po
sebne teorije istine (ili njihove kombinacije) kod prouavanih istorijskih misli
laca: formizam, mehanicizam, organicizam i kontekstualizam. Slijedei teori
ju fikcija Nortropa Fraja, identifikovao sam etiri arhetipske strukture zapleta:
romantiku, tragediju, komediju i satiru. Koristei se teorijom ideologije koju
je razradio Karl Manhajm, napravio sam razliku izmeu etiri strategije ideo
lokih implikacija po kojima istoriari mogu predstaviti svojim itaocima zna
aj svojih izuavanja prolosti u cilju shvatanja sadanjice. Te strategije su:
anarhizam, radikalizam, konzervativizam i liberalizam.
Ukazao sam i na to da svaki istoriar prema svojim sklonostima bira
modus tumaenja na nivou argumenta, emplotmenta ili ideolokih implikaci
ja, kao odgovor na imperative tropa koji animiraju lingvistiki protokol koji
inae on sm izdvaja da bi ga koristio u predoavanju i prefiguraciji polja
istorijskog deavanja. Ukratko, zakljuio sam da postoje srodnosti izmeu
ina prefiguracije istorijskog polja i strategija objanjavanja i tumaenja koje
istoriari koriste u svom radu.
Ove korelacije tropolokih strategija prefiguracije sa raznorodnim mo
dusima tumaenja kojima su se sluili istoriari u svojim radovima omogu
ili su mi da karakteriem stilove odreenih istoriara i da rasprave u devet
naestom vijeku o tome kako istorija treba da bude napisana razmatram su
tinski kao stilistike varijacije u zasebnom univerzumu diskursa. Stavie,
dozvolile su mi da napustim standardne kategorije odreivanja razliitih
408 METAISTORIJA

,,skol istorijskog pisanja koje su se javljale u to vrijeme i bivale konvenci

onalno preuzete od daleko optijih kulturnih pokreta, kao to su romantizam,
idealizam i pozitivizam, ali i specifinijih ideolokih pokreta, kao to su li
beralizam, radikalizam i konzervativizam. Smatrao sam, u stvari, da prosto
odreivanje nekog rada datog istoriara kao ,,romantikog, idealistikog44,
liberalnog44 ili konzervativnog44vie ini nejasnim nego to rasvjetljava di
namiku procesi misli koje su ga navele da oformi svoju istoriju na odreeni
nain. Moj analitiki metod dozvoljava mi da preciziram, na razliitim nivo
ima uea - epistemolokim, estetskim, etikim i lingvistikim - u emu se
sastoji liberalizam44, romantizam44 ili idealizam44 odreenog istoriara kao
i do kog stepena to odreuje strukturu radova koje on pie.
Pored svega, tvrdio sam da moj pristup problemu istorijske svijesti de
vetnaestog vijeka dozvoljava da se zapostavi razlikovanje - koje danas jedva
d aje neto malo vie od konvencionalnog prekritikog kliea - izmeu isto
rije kao takve i filozofije istorije. I vjerujem da sam prodro do metaistorij-
skog nivoa na kome istorija kao takva i spekulativna filozofija istorije imaju
zajedniko porijeklo u svakom pokuaju da se nae smisao istorije uopte.
Sugerisao sam da je istoriju kao takvu i spekulativnu filozofiju istorije mo
gue razlikovati jedino po osnovu znaaja, a ne po njihovoj sadrini. U isto-
riji je elemenat formiranja pomjeren u unutranjost naracije, dok je elementi
ma pronaenih44 podataka dozvoljeno da zaposjednu istaknutu poziciju u
samom zapletu prie. U spekulativnoj filozofiji istorije sluaj je obrnut. Tu
je elemenat konceptualnog formiranja doveden na smo elo naracije gdje je
izriito prebaen i sistematski branjen podacima koji se primamo koriste u
svrhu ilustrovanja ili dokazivanja primjerima. Dolazim, stoga, do zakljuka
da svaka filozofija istorije sadri u sebi elemente istorije kao takve, kao to i
svaka istorija sadri u sebi elemente prave filozofije istorije.
Kad se jednom ovi odnosi shvate, postaje mogue, po mom miljenju,
praviti razliku izmeu istoriara i filozofa istorije na osnovu dmgog reda
svijesti u kome ovaj dmgi red pokuava da nae smisao u istorijskom proce
su. Filozof istorije ne nastoji samo da razumije ta se dogodilo u istoriji nego
takoe i da tano odredi kriterijum kojim saznaje znaenje ili znaaj dogaa
nja. Pravilno shvaena, onda, filozofija istorije postaje komentar ne samo
istorijskog izvjetaja ve i aktivnosti kojom se preko odreenog koda istorij
skog polja dolazi do odgovarajueg tumaenja. Po mom miljenju, nije slu
ajno to su izvanredni filozofi istorije devetnaestog vijeka, moda sa izuzet
kom Marksa, bili prevashodno filozofi jezika. Nije sluajno ni to su Hegel,
Nie i Kroe bili dijalektiari. Dijalektika je, naime, samo definisanje uvida
u tropoloku prirodu svih formi diskursa koje nisu posveene artikulaciji po
gleda na svijet u granicama pojedinog modaliteta lingvistike primjene - to
je bio sluaj sa prirodnim naukama nakon njihove posveenosti metonimij-
skoj primjeni u sedamnaestom vijeku.
Sugerirao sam i da se nenauna ili protonauna priroda istorijskog izu
avanja uoava u nemoi istoriara da se sloe - kao to je to uspjeno ui
njeno u prirodnim naukama u sedamnaestom vijeku - oko specifinog mo
ZAKLJUAK 409

dusa diskursa. Istorija, kao i humanistike nauke uopte, ostala je podlona

fluktuacijama, ali i generativnom potencijalu prirodnog jezika u sedamnae
stom vijeku, a to je sluaj i danas. Kao rezultat, istoriografija je postala pli
jen iskljuivih, iako podjednako i legitimnih tumaenja istog skupa istorij
skih zbivanja ili istog segmenta istorijskog procesa. Dananja izuavanja po
kazuju da su, u odreenoj tradiciji diskursa u kojoj izvjestan skup problema
moe biti vremenom rijeen, mogue najmanje etiri strategije tumaenja
koje su usklaene sa tipovima lingvistikih protokol na osnovu dominant
nih tropova standardnog govora. Tvrdio sam da tipovi istoriografije nastali u
devetnaestom vijeku odgovaraju na metaistorijskom nivou tipovima filozofi
je istorije stvorenim u istom tom periodu.
Dok su veliki istoriari devetnaestog vijeka pisali istoriju u modusima
metafore, metonimije, sinegdohe i ironije, filozofi istorije pisali su o pisanju
istorije sa pozicija artikulisanih u istom skupu modaliteta. Ono to je omo
guavalo uvjerenje da filozofi istorije pripisuju naune ili estetske elemente
istoriografiji, bili su njihovi napori da istorijskoj refleksiji nametnu lingvi
stike protokole na osnovu specifine tropoloke upotrebe. Hegel, Marks,
Nie i Kroe uvrijedili su konvencionalne istoriare svojim pokuajima da
obezbijede tehniki jezik u kome e se govoriti o istoriji ili o govoru
istoriara o istoriji.
Veliki istoriari devetnaestog vijeka intuitivno su predosjetili da istorija
ne moe postati ni prava nauka ni ista umjetnost sve dok se epistemoloki i
estetski pojmovi, utemeljeni u kompoziciji njihovih naracija, ne budu proi
stili. Mnogi od njih prepoznali su da istorija, da bi bila kvalifikovana kao na
uku, mora dobiti svoj tehniki jezik kojim e saoptavati svoja otkria. Bez
takvog tehnikog jezika, sinteze nalik onima u fizikim naukama bile bi ne
mogue. Pa ipak, nijedan lingvistiki protokol nije prevagnuo meu istoria-
rima (kao ni u ostalim granama drutvenih nauka) na nain na koji je to ui
njeno u matematici, logici i fizici jo od Njutnovog vremena. Poto se istori
ja opirala svakom naporu da formalizuje svoj diskurs, istoriari su se posve
tili pluralitetu strategija tumaenja koje su postojale u standardnom jeziku u
itavom devetnaestom vijeku.
Ne znam da li etiri strategije tumaenja istorijskih pojava koje sam
identifikovao iscrpljuju sve mogunosti koje postoje u jeziku. Ali zato tvr
dim da mi moja tipologija tumaenja dozvoljava da objasnim ugled koji su
uivali istoriari i filozofi istorije u razliitim periodima misli devetnaestog
vijeka. Mislim, naime, da se veza izmeu odreenog istoriara i njegovog
auditorij uma stvara na predteorijskom i izriito lingvistikom nivou svijesti.
To, pak, navodi na zakljuak da se ugled koji uiva odreeni istoriar ili fi
lozof istorije moe pripisati tom prethodno omoguenom jezikom polazitu
na kome se izvodi prefiguracija istorijskog polja.
Po mom miljenju, nijedna posebna teorija nije ubjedljiva niti dovoljno
privlana javnosti samo na osnovu svoje valjanosti kao objanjenja44 izvje
snih podataka44 iznetih u naraciji. To je zato to u istoriji, kao i u drutve
nim naukama uopte, ne postoji nain prethodnog definisanja onoga to tre-
410 METAISTORIJA

ba ubrojati u injenice i podatke, i onoga to se smatra teorijom41 obja

njenja" onoga ta ti podaci ,,znae. Rjeenje ovog problema iziskuje meta-
teoriju, koja e na metaistorijskim osnovama utemeljiti razlike izmeu isto
prirodnih44i izriito istorijskih44pojava.
esto se, dabome, govori da se istorijski podaci sastoje od svih artefaka-
ta, spomenika i dokumenata koje je stvorio ovjek, i da se problem istorijskog
razmiljanja sastoji u klasifikovanju forme ovih pojava i u tumaenju njiho
vog nastanka u istorijskom vremenu kroz identifikaciju motiv ili namjer ko
ji ih inspiriu. Meutim, ne samo to je teko razlikovati prirodne i istorijske
pojave u izvjesnim kljunim sluajevima (u ratovima, na primjer), ve je i
krajnje komplikovano praviti razliku pri odreivanju motiv izmeu general
no ivotinjskog impulsa pojedinog istorijskog aktera, i specifino ljudskih for
mi koje takav impuls moe zadobiti. Mnogo, naravno, zavisi i od toga koliko
se daleko eli ii u traganju za motivima i namjerama. ovjek moe prodrijeti
u unutranjost svijesti, gdje se motivi i namjere prvo sjedinjuju sa psiholo
kim, a zatim sa biolokim i fiziko-hemijskim procesima u dubinama ljud
skog bia. No, to bi onda izloilo misao opasnosti bezgranine regresije. Od
luka konvencionalnog istoriara da potpuno vjeruje izjavama o svjesnoj na
mjeri istorijskih aktera nije ni vie a ni manje legitimna od odluke materijali
stikog deterministe da svjesnu namjeru svede na status posljedice daleko
osnovnijeg, psihofizikog uzroka, ili odluke idealiste da je tumai kao funkci
ju opteg duha [datog] doba44. Ove odluke imaju svoje porijeklo u mnogo
osnovnijim koncepcijama forme potrebnim u istorijskim teorijama. Istoriari
se stoga ne slau ne samo oko pitanja ta su podaci?44ve i oko forme teorij
po kojima se ti podaci konstituiu kao problemi44 da bi onda bili rijeavani44
sjedinjenjem sa njima u cilju stvaranja objasnjenj44.
U istoriji je, kako sam pokazao, istorijsko polje konstituisano kao mo
gui domen analize u lingvistikom inu koji je, po prirodi, tropoloki. Do
minantni trop (preneseno znaenje - prim. red.) u kome se ovaj konstitutivni
in izvodi odreuje i vrste predmeta i odnosa kojima je dozvoljeno da se po
jave na tom polju u vidu podataka. Teorije koje su kasnije razraene kako bi
objasnile promjene koje se dogaaju na polju mogu biti vjerodostojne kao
objanjenji onoga to se dogodilo44, ali samo dotle dok su u sazvuju sa lin
gvistikim modusom u kome je to polje predoeno kao mogui cilj mentalne
percepcije. Prema tome, svaka teorija koja je uklopljena u odreeni modus
unaprijed je osuena na propast pred bilo kojom italakom javnou koja je
posveena drugaijem modusu prefiguracije. Istoriar poput Marksa, emplo-
tujui mehanicistiku teoriju tumaenja, ne nailazi na odobravanje javnosti
koja je ve posveena prefiguraciji istorijskog polja u modusu ironije, sineg-
dohe ili metafore. Slino tome, istoriar kao to je Burkhart, koji je posveen
prefiguraciji istorijskog polja u ironijskom modusu, nije imao uspjeha kod
onih posveenih prefiguraciji istorijskog polja u metonimijskom modusu.
Ove prekritike posveenosti razliitim modusima diskursa i njihovim kon
stitutivnim tropolokim strategijama odgovorne su za itav niz naina tuma
enja istorije koje sam prikazao u ovoj studiji o svijesti devetnaestog vijeka.
ZAKLJUAK 411

Bilo bi svojevrsno iskuenje dokazivati postojanje uzajamne veze etiri

osnovne forme istorijske svijesti sa odgovarajuim tipovima linosti, no mo
ja malenkost se odluila da ne preduzme takav korak, i to iz dva razloga. Pr
vo, dananja psihologija je u istom stanju koncepcijske anarhije u kojoj je
istorija bila u devetnaestom vijeku. Zato izgleda vrlo vjerovatno da bi anali
za savremenog naina psiholokog miljenja otkrila identian niz strategija
tumaenja (od kojih se svaka predstavlja kao definitivno nauna u svojoj te
mi) na koje sam ukazao u svojoj analizi istorijskog miljenja. Drugim rijei
ma, poto psihologija nije pribjegla onoj vrsti sistematizacije koja je osobena
za fizike nauke, ve je ostala podijeljena na razne ,,kole tumaenja, ja bih
najvjerovatnije zavrio stvari ponavljajui otkria do kojih sam doao u izu
avanju istorijskog miljenja.
No, najhitnije je od svega da odbijam da povjerujem kako je neto zna
ajnije dodato razumijevanju misli odreenog pisca kroz otkrivanje tipa li
nosti koji navodno proima formu njegovog rada. Ako bi se i otkrila radi
kalna linost" iza Marksovih revolucionarnih teorij", meni se ne ini da bi
to objasnilo bilo koji znaajniji problem specifine forme koju je njegovo pi
sanje zadobilo, a ni odobravanje tog pisanja kod javnosti orijentisane bilo
revolucionarno" bilo liberalno". A to se tie takozvanog psihobiograf-
skog pristupa intelektualnoj istoriji, primjeujem sljedee probleme. Kad je
u pitanju suoavanje sa misliocem ili piscem obavijenim velom oevidnog
genija, primjena teorije srodne psihoanalizi, inae osmiljene radi izuavanja
neurotiara i mentalno oboljelih ljudi, nadasve bi bila pogrena. Prije svega,
neurotiar je neko ko, prema definiciji, nije opremljen da shvati opsesije ko
je ine kompleks i strukturu njegove linosti. U sluaju genija kao to su He
gel, Marks, Tokvil, Mile ili ak Nie, meutim, njihovi radovi su dokazi o
njihovoj misaonoj sposobnosti. Izuavanje biografija takvih genija moda
objanjava njihovo interesovanje za izvjesne vrste problema, ali e malo to
ga uiniti da nam pomogne da razumijemo specifine forme njihovih rado
va, specifine odnose izmeu teorije i podataka u njima, a pogotovu prijem
koji ti radovi dobijaju kod onih ije su psiholoke tendencije potpuno druga
ije od istoriarevih.
Stoga sam u ovom sluaju ograniio svoje izuavanje na analizu odnosa
izmeu oevidnog nivoa istorijskih naracija, vidljivog u teorijskim pojmovi
ma korienim za objanjenje podataka, i latentnog nivoa koji se smatra lin
gvistikom osnovom na kojoj su ovi pojmovii prethodno konstituisani. Ovo
je bilo dovoljno da mi dopusti da defmiem, uz pomo onoga to smatram
neutralnim i isto formalnim nainom, razliite strategije tumaenja koje su
koristili istoriari i filozofi istorije devetnaestog vijeka. tavie, to m ije do
zvolilo da objasnim zato su, iako su paljivo izuavali u granicama svojih
interesovanja, iste podatke" u istorijskom izvjetaju, dolazili do suprotnih
zakljuaka o njihovom znaenju i znaaju. Predstavljajui istorijsko polje na
razne naine, oni su se implicitno oprijedeljivali za razliite strategije tuma
enja istinskog znaenja emplotmenta i ideolokih implikacija u tom polju.
Kriza istoricizma" u koju je zapalo istorijsko miljenje u posljednjim dece-
412 METAISTORIJA

nijama devetnaestog vijeka bila je, prema tome, neto manje od shvatanja da
je izbor nemogu kad je rije o valjanom teorijskom polazitu u sagledava
nju istorije putem ovih alternativnih strategija tumaenja.
Tako zamiljena, istorija devetnaesto vjekovne istorijske misli, moe se
rei, obrazuje pun krug, od pobune protiv ironijske istorijske vizije doba ka
snog prosvjetiteljstva do povratka na isticanje sline ironijske vizije uoi
dvadesetog vijeka. Klasino doba evropske istorije misli, od Hegela do Kro-
ea, predstavljalo je napor za konstituisanje istorije kao polazita za reali
stiku" nauku o ovjeku, drutvu i kulturi. Ovaj realizam trebalo je da se za
sniva na svijesti osloboenoj inherentnog skepticizma i pesimizma ironije
kasnog prosvjetiteljstva, s jedne strane, i kognitivno odgovorne vjere ranog
romantiarskog pokreta, s druge. Meutim, u radovima njenih najveih isto
riara i filozofa istorije, Evropa devetnaestog vijeka uspjela je samo da stvo
ri mnotvo meusobno suprotstavljenih ,,realizama, u kome je svaki ponao
sob imao sopstveni teorijski aparat i bio poduprt erudicijom koja je prosto
onemoguavala da se porekne njegovo pravo bar na minimalno odobravanje.
Ugled raznih mislilaca koje sam izuavao pojaavao se i slabio zbog
transformacija u naravi javnog mnjenja koje ih je italo. Zauzvrat, to mnje
nje prihvatalo je prefiguraciju istorijskog polja u razliitim modalitetima dis
kursa. Nije se, na primjer, moglo rei daje Mileova koncepcija istorije bila
opovrgnuta daleko ,,naunijim, empirijskim" ili ,,realistikijim Rankeo-
vim koncepcijama, niti daje Rankeov rad anuliran mnogo naunijim" i -
alistikijim" Tokvilovim djelom, a ni da su sva trojica bila baena u zapeak
zbog sutinskog Burkhartovog realizma". Na slian nain, nije mogue re
i, sa bilo kakvom dozom teorijske sigurnosti, daje Marks u pristupu istoriji
bio nauniji" od Hegela, ili daje Nie bio dubokoumniji" u svojim radovi
ma o istorijskoj svijesti nego bilo ko od njih. Problem tokom devetnaestog
vijeka, kako u istoriji tako i u umjetnosti i drutvenim naukama, bio je, nai
me, u formi koju izrazito realistiko prikazivanje istorijske stvarnosti" treba
da zadobije. Najzad, niko sa punom sigurnou ne moe rei ni da je dolo
do istinskog napretka u razvoju istorijske teorije jo od Hegelovog vremena,
pa sve do Kroeovog, poto je svaki od tih majstora istoriara i filozof isto
rije koje sam izuavao iskazao svoj talenat za istorijsku naraciju ili za do
sljednost u viziji da bi njegov rad mogao iznjedriti jedan efektno zatvoren si
stem koji se ne moe porediti ni sa im slinim u toj sferi miljenja.
Mogao bih stoga, posveen odreenoj koncepciji nauke, insistirati na
tome da je Tokvil bio vie nauniki" nastrojen istoriar nego Mile ili
Ranke, ili daje Marks bio daleko realistikiji" teoretiar drutva nego Hegel
ili Kroe. Ali, da bih doao do takvog zakljuka, bio bih primoran da ignori-
em injenicu da na istorijskoj osnovi nemam nikakvo polazite sa koga bih
mogao jednu koncepciju nauke" o istoriji pretpostaviti nekoj drugoj. Takav
jedan sud prosto bi odrazio moj raniji izbor, kako zbog toga to me u tome
sprijeava pravilo o lingvistikom modusu u kome su Tokvil i Marks unapri
jed definisali istorijsko polje, tako i zbog ideolokih implikacija sa tim pove
zanim specifinim uobliavanjima istorijskog procesa. U humanistikim na-
ZAKLJUAK 413

ukama i dalje je bitno ne samo izraziti sklonost prema jednom ili drugom na
inu osmiljavanja analitikih zadataka, ve i nainiti izbor izmeu suprot-
stavljenih shvatanja onoga od ega valjane humanistike nauke treba da bu
du satkane.
Pa ipak, razmiljanja o razvoju istorijskog senzibiliteta devetnaestog vi
jeka dozvoljavaju mi da dananju istoriografiju smjestim u specifine faze
istorije ili istorijske svijesti uopte. Veina najveih doprinosa u domenu
istorijske refleksije o dvadesetom vijeku ticala se, to je uostalom bio sluaj
i u ranom devetnaestom vijeku, prevazilaenja stanja ironije u koje je istorij-
ska svijest bila baena na kraju devetnaestog vijeka. Po mom miljenju, ova
tendencija rezultat je popularnosti dananje spekulativne filozofije kao i oi
vljavanja interesovanja za radove velikih istorijskih teoretiara preironijskog
perioda: Hegela, Marksa i Niea. Iako savremena akademska istoriografija
ostaje zatvorena u ironijske perspektive koje je stvorila kriza istorizma u ka
snom devetnaestom vijeku, koja i dalje oplakuje svako interesovanje za spe
kulativnu filozofiju istorije i neprofesionalaca i profesionalaca - istorijsko
razmiljanje, uopte uzev, nastavlja da stvara sisteme ,,istoriologije koja pr
kosi svakoj ironijskoj perspektivi.
Modema istorijska misao napada tu ironijsku perspektivu sa dvije stra
ne. Trai da prevazie sopstveni uroeni skepticizam, koji moe biti prihva
en kao akademska opreznost i kao empirizam, kao i svoj moralni agnostici-
zam, koji se moe prihvatiti kao objektivnost i ideoloka neutralnost. U ra-
dovim pisaca i mislilaca tako raznovrsnih kao to su Malro, Jejts, Dojs,
pengler, Tojnbi, Vels, Daspers, Hajdeger, Sartr, Bendamin, Fuko, Luka,
i mnogi drugi, moderno istorijsko miljenje postavlja odmah pored ironije
profesionalne istoriografije, kao mogue alternative, one koncepcije istorij
skog procesa koje su date u modusima metafore, metonimije i sinegdohe,
svaka sa svojim sopstvenim strategijama tumaenja i sopstvenim ideolokim
implikacijama. U izboru ovih alternativnih vizija istorije jedino polazite
predstavljaju moralni i estetski razlozi.
Pokojni R. D. Kolingvud imao je obiaj da kae daje vrsta istorije ko
ju neko pie, ili nain na koji neko misli o istoriji, u krajnjem sluaju funkci
ja tipa ovjeka za koji se takva osoba izdaje. Prethodno suoeni sa alterna
tivnim vizijama koje nam istorijski tumai stavljaju na uvid, i bez ikakvih
apodiktiki obezbijeenih teorijskih osnova za davanje prednosti ma kojoj,
primorani smo da se mkovodimo moralnim i estetskim razlozima u naem
izbom ,,realistikije vizije. Ukratko, Kant je, u svojim poznijim godinama,
bio u pravu: slobodni smo da shvatamo ,,istoriju onako kako mislimo da
treba, kao to smo slobodni i da je koristimo po sopstvenom nahoenju. U
sluaju da elimo prevazii agnosticizam koji nam ironijska perspektiva
istorije, predstavljajui se kao jedini mogui ,,realizam i objektivnost" ko
me se moe teiti u istorijskim izuavanjima, doslovno namee - moramo
jednostavno odbaciti ovu ironijsku perspektivu i sagledati istoriju iz dmge,
antiironijske perspektive.
414 METAISTORIJA

Ovakva preporuka, dolazei na kraju rada koji predstavlja pokuaj da

bude neutralan i isto formalistiki u refleksijama o istorijskom miljenju u
njegovo klasino doba, moe zvuati donekle i nedosljedno s obzirom na
svoju sutinsku ironijsku karakterizaciju istorije istorijske svijesti. Ne pori
em da formalizam mog pristupa istoriji istorijskog miljenja, kao takvog,
odraava ironijsko stanje u kome je, inae, nastala velika veina moderne
akademske istoriografije. Meutim, mislim da prepoznavanje ove ironijske
perspektive obezbjeuje osnovu za njeno prevazilaenje. Ako je mogue po
kazati da je ironija samo jedna od brojnih perspektiva istorije, koje imaju
dobre razloge da postoje na poetskom i moralnom nivou svjesnosti, ironijski
stav e poeti da se liava svog svojstva neophodne perspektive sagledava
nja istorijskog procesa. Istoriari i filozofi istorije u tom sluaju bie slobod
ni da konceptualizuju istoriju, da percipiraju njenu sadrinu i konstruiu na
rativne izvjetaje o njenim procesima, bez obzira na to koji modalitet svijesti
bude najvie odgovarao njihovim moralnim i estetskim tenjama. I istorijska
svijest e ostati otvorena prema ponovnom zasnivanju svojih veza sa veli
kim poetskim, naunim i filozofskim poduhvatima koji su inspirisali klasi
ne praktiare i teoretiare njenog zlatnog perioda u devetnaestom vijeku.