AHMED DAVUDOLU

DN TAMR
DAVASINDA

DN
TAHRPLER

fikirvetercume
 KISIM 1

AHMED
DAVUDOLU

(EYHULSLAM MUSTAFA
SABR EFEND ve DZCEL
ZAHD KEVSER
EFENDLERN YOLUNDAN
GDEN MERHUM STAD
AHMED DAVUDOLU, EHL
SNNET ALMLERMZDEN)

Bedir Yaynevi
 BLM 1
EYHLSLAM Mustafa Sabri
ve Dzceli Zahid Kevseri
efendilerin yolundan giden
merhum stad Ahmed
Davudolu, yaynland zaman
frtnalar kopartan bu eserinde
dine hizmet iddiasyla ortaya
atlan birtakm yenilik, bid'at ve
yersiz ictihadlarn hizmet deil
tahrip olduunu iddia ve isbat
etmektedir. Maalesef son otuz yl
iinde Trkiye Mslmanlarnn
kafalarn kartracak, Kur'an'a
ve Snnet'e dayal sahih slam
itikadn zedeleyecek ve mmet-i
Muhammed'i kmaz sokaklara
sokup enerjisini boa harcatacak
lzumsuz, hatta zararl iddialar,
tezler, teklifler ortaya atlmtr.
nl Ezher niversitesinde tahsil
grm gerek bir fakih ve din
bilgini olan merhum stad
Ahmed Davudolu'nun imdiye
kadar defalarca baslan bu kitab
Mslmanlara orta ve doru yolu
gstemektedir.
DN TAMR DAVASINDA
DN
TAHRPLER
(Sayfa 11)
Gnmzn seyrek ilim adamlarndan ve gerek takva ve huu sahibi olduuna
ehadet ettiim, Yksek slam Enstits Eski Mdr Ahmed Davudolu'nun bu
kitab, ilk defa hakknda "Takriz- nsz" yazdm bir eser... Eserin gerek mevzuu
ve gerek o mevzua nfuzudur ki, bana bu nsz evkini vermi bulunuyor.
Gnmzde slamiyyet'in en byk belas, onu dndan ve cepheden helak etmeye
yeltenenler deil, iinden ve znden harap etmeye davrananlardr ve bu
davranlarn bir nevi onarma, dzeltme ve yenileme sayanlar...
"Reformcular" ismi altnda topladmz, 7-8 asr ncesindeki kuru ve nasipsiz akl
borazanna (bn-i Teymiyye) mizalar dayal bir grup, birka asr sonra
Vehhabilikten dolaarak, nihayet Cemaleddin Afgani, Msrl eyh Abduh ve
peindekilerden bir blk halinde yle bir anlay veya anlayszlk bataklna
uramtr ki, slam', kmek zere bir binaya yapld gibi, dndan payandalar
ve kalaslarla tutmay marifet bilmi, bylece ruhlarndaki gizil pheyi ve slam'a
gvensizlik duygusunu aa vurmutur.
2

Halbuki slam, dndan payandalar ve kalaslarla yklmaktan
korunacak bir bina deil, Allah'n ezeli ve ebedi yaps
olarak, asrlar boyunca zerine kondurulan kf, pas, prz
ve lekelerden temizlenip, olduu gibi, btn asliyet ve
saffetiyle meydana karlmas lazm, sonsuzluk saray...
ten krmak, eksiltmek, yontmak ve dtan yaptrmak,
eklemek, yamamak...te, bugnk var noktalaryla, olanca
tabiyeleri, reformcularn!..
Mehmed Akif'in -heyhat ki, o da kendini reformculara
kaptranlardandr- sand gibi: "Asrn idrakine syletmeliyi
slam'..." deil de, yine ayn vezinle: "slam'n idrakine
syletmeliyiz asrmz..."
Bu gamzay, bu nkteyi, bu srr, bu incelii, bilhassa yeni
nesillere, yeni genlie sindirdiimiz gn doacak olan byk
dnce adamdr ki, asrmzn gerek kahraman olacak;
veya kfr, yahut kfrden beter bir dalalet anlayyla szde
iman adna alm sahte kahramanlardan ortal
temizleyecektir.
Temenni edelim ki, bu eser, o dnce adamna yol gsterici
ve malzeme verici ilk tehis ve tesbitlerden biri olsun ve
byk zuhura basamak tekil etsin...
Necip Fazl Ksakrek
Mslmanl Tehdit Eden En Kuvvetli Bid'at: Mezhepsizlik
Fitnesi
Bin drt yz yllk tarihi boyunca, yce slam dini, iki ana
snfa ayrabileceimiz byk tehlikeler ile karlamtr: D
tehlikeler ve i tehlikeler... Vahi Moollarn istilas, Cengiz
ve Hlagu mezalimleri, Hal seferleri, Avrupa emperyalizmi,
Sovyet ve in Neo-Kolonyalizmi ve Siyonizm emperyalimizi
dtan gelen tehlikelerin balcalardr. tehlikelere gelince:
Bunlarn banda sapk mezhepleri saymamz gerekir.
Bundan sonra ihlasszlktan, nifaktan, dnya sevgisinden,
post kavgasndan, kavmiyetilik davasndan ileri gelen
karde kavgalarn zikretmeliyiz.
Miladi yirminci asrn u yllarnda slam dnyas ok perian
ve yaral vaziyettedir. slam mmeti parampara olmu, slam
dnyas irili ufakl bir yn devlete ayrlm, tabir caizse
3
balkanlamtr. Mslmanlar spanya'dan, kk bir aznlk
mstesna btn Dou Avrupa'dan kovulmutur.Trkistan iki
kfr devi, yani Sovyet Rusya ve kzl in tarafndan istila
edilmitir. Birok slam lkeleri farmason, sosyalist veya
mrted eteler tarafndan idare edilmektedir. Tarihlerinin
hibir devresinde Mslmanlar bu kadar kt bir vaziyete
dmemilerdir.
Buhran sadece siyasi deildir. Buhran ayn zamanda dini,
itimai, kltrel ve iktisadidir. Mslmanlar arasnda iman
zaaf ba gstermitir. slam ilimleri kaybolmaa yz
tutmutur. slami prensiplerden uzaklama alm yrm,
taklit zihniyeti her yeri sarmtr. Snnetler terkedilmi,
bid'atler zehirli otlar gibi yaylmtr.
Byle karanlk bir devirde, slam dnyas her eyden manevi
birlie muhtatr.
Bu birlik ise slam dininin ana prensiplerine sarlmakla elde
edilebilir. Yklan birok eyler tekrar elde edilebilir. Yeter ki,
slam iman, slam dindarl muhafaza edilsin.
Asrlardan beri slam dnyasnda bir sr bozuk mezhepler
ve cereyanlar tremitir. nc Halife Hazret-i Osman -
radyallahu anh- Efendimizin hilafeti srasnda alan fitne
kaplar tam bin yz ksur seneden beri kapatlmamtr.
Fakat, btn bozuk mezheplerle, btn fitne ve fesat
cereyanlarna ramen hak apak ortada durmaktadr. Bu yol
"Ehl-i Snnet ve Cemaat"* yoludur.
Rivayet edilir ki: Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem-
Efendimiz, bir gn ashabndan bir toplulua yle
buyurmulard: "mmetim yetmi ksur paraya ayrlacaktr.
Bunlarn -biri dnda- hepsi de cehennemliktir."
Ashab -radyallahu aleyhim ecmain- sormular: "Bu kurtulu
yolu (Frka-i Naciye) hangisidir?"
__________
*Ehl-i Snnet ve Cemaat mezhebi aslnda tektir. Maturudi,
E'ari, Hanefi, Maliki, afii, Hanbeli mezhepleri derken
kullandmz "mezhepler" kelimesi "ubeler" manasna
alnmaldr. Muhterem kardelerimizin bu incelie dikkat
buyurmalarn istirham ederiz.
__________
yle cevap buyurulmu: "Benim ve ashabmn yolundan
gidenler; ylece iman ve amel edenler..." te Ehl-i Snnet ve
Cemaat mezhebinin ne olduunu aklayan mehur hadis-i
erifin meali yukarda zikredildi...
Ehl-i Snnet ve Cemaat topluluu aslnda tek bir mezheptir.
Sadece kendi arasnda alt ubeye ayrlmtr: kisi itikat
(inan meselelerinde), drd amel (ilemee dair meseleler)
sahasndadr.
4
Bir Mslmana "Hangi mezheptensin?" diye sorduklar
vakit: "Ehl-i Snnet ve Cemaat mezhebindenim" cevabn
vermelidir. Byle demekle "Ben Resulullah Efendimizin -
sallallahu aleyhi ve sellem- ve Ashab- Kiram'n -radyallahu
anhm- yolundan gidiyorum, onlarn iman ve amel
hkmlerini kabul ediyorum" demi olmaktadr.
Biraz nce Ehl-i Snnet mezhebinin alt ubesi olduundan
bahsetmitik. Ksaca onlar da aklayalm: Ehl-i Snnet'in
itikatta iki byk nderi yetimitir: Bunlardan birisi mam
Maturidi, dieri mam E'aridir. Bu iki byk zat biz Snni
Mslmanlarn itikat hkmlerinde nderlerimizdir, yani
"imam"larmzdr. Biz Trkler umumiyet itibaryla mam
Maturidi Hazretlerini itikatta imam kabul etmiizdir. Fakat
mam E'ari Hazretleri de hak imamdr. Zaten bu iki imamn
arasnda krk ksur kadar kk ihtilaf, fikir ayrl vardr
ki onlar da teferruata dairdir.
Amelde de drt snni ube vardr: Hanefi, Maliki, afii ve
Hanbeli mezhepleri. Bunlarn drd de haktr.
Bir Mslmann bu devirde Ehl-i Snnet Mslman, yani
Snni olmas iin:
1- tikatta ya Maturidi, yahut da E'ari olmas,
2- Amelde de drt mezhepten birisine balanm olmas,
3- Bal olduu amel mezhebini btnyle tatbik etmesi
gerekir.
Asrlardan beri, slam dinini bozmak, iinden ykmak isteyen
bozuk mezhep taraftarlar, hak mezhepleri ykmak iin
urap durmaktadrlar. Bunlar dorudan doruya
saldrmamakta, sinsi metodlara bavurmaktadrlar.
Azlarnda geveledikleri szlerden biri de udur:
"Efendim, bu mezhepler de nereden km... slamiyet birlik
dinidir. Esas olan Kur'an ve hadistir... Mezhepler ortadan
kalksn, herkes ilhamn Kur'an ve Snnet'ten alsn..."
"Zehri teneke kupa iinde sunmazlar..." slam dininin
safiyetini bozmak isteyen bozuk zihniyetliler de, ite byle
yaldzl fikirlerin arkasna snarak menfi propakandalarn
srdryorlar.
Snni mezhepler ortadan kalkacak ve btn Mslmanlar
birleecekmi... Ne kadar bo bir hayaldir bu!.. Bilhassa bu
devirde Ehl-i Snnet mezhebi Mslmanlarn en salam
kalesidir. Allah muhafaza etsin, bunlar da ykld taktirde
her ey allak bullak olur, telafisi imkansz bir fikir perianl
ortal kaplar.
5

Mezhepleri kim ykmak istiyor? En ksa cevap udur: "Btn
bozuk ve sapk mezheplerin taraftarlar, Ehl-i Snnet
mezhebini ykmak istiyorlar..." Bu bozuk mezhepler
hangileridir?
Balcalarn sayalm: Vehhabilik, Mu'tezile mezhebi,
Selefiyye cereyan, Muhammed Abduh ve Cemaleddin
Efgani'nin mritleri, Suriyeli modern mtehit(!) Nasrddin
Elbani taraftarlar, Pakistanl, Msrl modern slam
mtefekkirlerinin peinden gidenler ve saire...
Zamanmzdaki btn bozuk fikir cereyanlarnda az ve ok
Vehhabilik kokusunu, rengini sezmek kabildir. Bundan iki
buuk asr nce Arabistan'n Necid blgesinde zuhur eden
yalanc mtehit Muhammed bn-i Abdlvehhab'n kurduu
bu bozuk mezhebin korkun ykc tesirleri olmutur ve
olmaktadr. Bu zatn bilhassa itikat sahasnda ok hatal
grleri vardr. Ehl-i Snnet alimleri (ki onlarn iinde
Muhammed bn-i Abdlvehhab'n kardei Sleyman da
vardr) bu bozuk ve tehlikeli mezhep hakknda yzlerce
reddiye kaleme almlardr.
Btn bozuk mezhepler tek noktada birleirler: Ehl-i Snnet
mezhebini ykmakta... Neden?.. nk Ehl-i Snnet
yklmazsa, kendilerinin bozuk ve sapk fikir ve inanlar
reva bulamaz da ondan...
Maalesef memleketimizde de son on seneden beri
mezhepsilik cereyann tahripkar faaliyetine ahit olmaktayz.
Bu zararl faaliyetlerin kaynaklarn sralamaya alalm:
1- Suudi Arabistan'dan para ve madde yardm gren baz
kitaplar Vehhabilerin eserlerinin tercme ettirip
basmlardr.
2- Biraz Arapa ve yarm yamalakdin tahsili yapan birtakm
megalo-manyak kiiler mehur olmak, Mslmanlarn bana
nder kesilmek iin mezhepleri inkara ve mtehitliklerini
ilana yeltenmilerdir.
3- Para kazanmak hrsyla cayr cayr yanan, kltrsz ve
cahil bir takm kitaplar, daha dorusu din simsarlar
Vehhabilerin ve bozuk fikirli mezhepsizlerin kitaplarn yalan
yanl tercme ettirip ortaya srmlerdir.
4- Birtakm din mekteplerine szan mezhepsiz retmenler
mezhepsizlik fikrini talebeleri arasna yaymlardr.
6
Yazmzn banda slam dnyasn saraniki cins tehlikeden
bahsetmi, bunlar d ve i tehlikeler diye iki snfa
ayrmtk. imdi sras geldii iin aka sylyoruz. slam Hazretleri, Beyrut kadlarndan smail Nehbani Hazretleri
dnyasn tehdit eden tehlikelerin en by i tehlikelerdir
ve onlarn banda da mezhepsizlik cereyan gelmektedir.
Bu devirde slam dnyasnda mtehit kalmamtr.
Binaenaleyh itihat yaplamaz. Zaten itihada da lzum
yoktur. Salahiyetli olmad halde itihada yeltenen
mtehitlik taslayan kimseler, slam birliini ykmak isteyen
tehlikeli ve zararl kimselerdir.
Dikkat ederseniz mezhep dman mtehit taslaklarnn
arasnda bir tek salahiyetli din alimi yoktur. Gnmzn en
deerli din otoritesi Ahmed Davudolu hocamz "Biz
mukallid bile saylamayz..." derken, onun ayann tozu bile
olamayacakkiilerin itihada yeltenmesi ne kadar
glntr!..
Son devrin en byk alimleri Vehhabilik, mezhepsizlik ve
yalanc mtehidlik cereyanlarna iddetle cephe almlar,
deerli makale ve kitaplar yazarak bunlar rtmlerdir.
Bu alimlerden birkan sayalm:
eyhulislam Mustafa Sabri Efendi, Dzceli Zahid'l Kevseri
Efendi, Mekke Reis'l-Ulemas eyh Zeyni Dahlan
ve saire... Zamanmzda da Suriye ulemasndan Said
Ramazan el-Buti "slam eriatn tehdit eden en tehlikeli
bid'at: Mezhepsizlik" unvanl Arapa eseriyle bu mevzua k
tutmu, Mslmanlar uyandrmtr.
Trkiye gibi, slamiyet'in byk darbeler yedii; dinin,
imann, slam'n tehlikede olduu bir lkede kof bir hret,
yalanc bir n kazanmak, bozuk kitaplar satarak dnyalk
edinmek iin Ehl-i Snnet mezhebini ykmak isteyenler
byk bir vebal altna girmi olmaktadrlar.
Evet, dinimizin safiyetini tehdit eden bid'atlerin en tehlikelisi,
en ldrcs mezhepsizlik cereyandr. Cenab- Hakk
cmle Mslmanlar bu muzr cereyandan ve taraftarlarnn
errinden korusun. Amin...
Ubeydullah Kk
7
 KINCI BASKININ NSZ
Bu kk eser yazld zaman, daha matbaaya verilmeden,
itiraz ve tenkitlere urad. Baz zevat, pein hkmler
vererek: "Bu eser Mehmed Akif'i kltmek iin yazlmtr;
binaenaleyh okumaa demez!" dediler. Eseri bastracak
kitapy tehdide gelenler oldu. Hatta baz dostlarmdan:
"Mehmed Akif'i silip de ne kazanacak!" eklinde muaheze
selamlar aldm.
Bugn kitap sata arz edilmi, hatta birinci tab' arabuk
bitmitir. Eser okunduktan sonra da baz itiraz ve tenkitlere
urad. Birka gn evvel Yksek slam Enstits
talebesinden iki genle Hz. Eba Eyyub Cami-i erifi odasnda
grtk. Eserin benim tarafmdan yazldna kendilerinin
ve talebe arkadalarnn ok zldn sylediler. Bu yersiz
znt, dorusu beni de zd. Sebebini sordum: "Byle bir
eseri hocamz nasl yazabilir; hayret ettik! nanmak
istemedik!" diye cevap verdiler. ekinmemelerini, hatalarm
dzeltmelerinin sevap olduunu syledim. Onlar ayn cevab
vermekte srar ettiler. Ben de sualimde direndim. Nihayet
mesele anlald. Ben bu eserle talebemi kltmm!..
Eseri koz olarak kullanan baz kimseler enstitlerle imam-
hatip okullar aleyhinde menfi propagandalar yapyorlarm!
Bunu duyunca zntm daha da artt. Eve dnnce kitab
bir daha gzden geirdim. Grdm ki; enstit kelimesi
kitabn bir nsznde bir de son sznde geiyor. mam-
hatip mekteplerindense yalnz son sznde bir defack
bahsedilmi.
nszde yle demiim: "Reformcularn serapa hatal bir yol
tuttuklarn stanbul Yksek slam Enstitsnde retim
yesi bulunduum yllar boyunca talebeme anlatmaa
altm. Maalesef yle grlyor ki muvaffak olamamm.
nk bugntalebemden bazlarnn hala bu mflis nazariye
peinde olduklarn zlerek iitiyor ve gryorum..."
Bu szlerle deil btn enstitlerin, yalnz stanbul Yksek
slam Enstitsnn bile btn talebesi kastedilmemitir.
Nitekim "talebemden bazlarnn" kayd bu bapta daha fazla
izaha lzum brakmayacak kadar aktr.
Son szmde muhatabm yine bu bir ka talebemdir.
Kendilerine halisane nasihatte bulunmuum, bu mnasebetle
fkh ve usul-i fkh ilimlerini okumadklarn sylemiim.
mam-hatip okullarnda ve enstitlerde okuduklar birka
8
satrlk malumatn usul-i fkh demek olmadn anlatmaa
almm... Geri bundan btn enstitlerde fkh ve usul
okutulmad manas kar fakat, talebenin kltlmesi asla!
Zira mfredat programlarndan talebe deil, o programlar
yapanlar, daha dorusu yaptranlar mesuldr. Talebenin
bunda ne suu olabilir.
Bize Milli Eitim Bakanl defa mfredat program
hazrlatmtr. retmenlerden mteekkil bir heyet olarak
biz bunlarn iinde de imkan nisbetinde fkh ve usul-i fkh
ilimlerine yer vermitik. Her neden ise yaptmz
programlarn de kabul edilmemitir.
imdiki programlarn bilmiyorum, fakat benim ayrldm
yllarda enstitdefkhla usul-i fkhn -birletirilmek
suretiyle- yalnz isimleri var, cisimleri yoktu. Biri batanbaa
slam hukuku, dieri o hukukun hikmet ve felsefesi demek
olan bu iki ilme "Fkh ve Usul" nam altnda, tarifleriyle,
birka mehur tarihe-i hayatndan baka fazla bir eye yer
verilmiyordu.
Talebelerim benim manevi evlatlarmdrlar. Hem de vefakar
evladm! Ben hapishanedeyken hergn kendi yemeklerinden
bana yemek tadlar; ziyaretimde bulundular; halimi
sordular. Allah cmlesinden raz olsun! Bundan sonra
benden kendilerine nankrlk beklenirse o baka!
Mehmed Akif Bey meselesine gelince: Bu husustaki
sylentiler bana Hz. Ali -radyallahu anh-'nin bir hutbesini
hatrlatt. Marunileyh hazretleri bir gn hutbe irad ederek:
"Ey cemaat! Hazret-i Osman'la aramzdaki mnasebetler
hususunda dedikodu oalmtr. Ama unu iyi biliniz ki biz
Osman'la cennette yleyiz!" demi iki parman yan yana
dikmiti.
Grdm ryalara gre Mehmed Akif Bey merhumla biz
de yanyanayz. ki sene evvel hapishanede iken grdm
bir ryada Akif Bey merhum ile bir arkada beni ziyarete
geldiler. Akif Bey boynuma sarlarak iki gzmden pt ve
bir tek kelime sylemeden gittiler. Bundan birka akam
evvel grdm ryada ise bir eve davet olunmuum. Eve
girer girmez karma Mehmed Akif Bey merhum kt. Sa
sakal karmakark, zerinde beyaz ve eski bir boy gmlei
vard. Yakalar ak, adeta teni grnyordu. Beni grnce
telala geri dnd ve yandaki odaya girdi, orada biriyle
konuuyor; kendisine beni sorduu anlalyordu. Az sonra
tekrar yanmza geldi, fakat bu sefer gayet gzel giyinmi;
kravatn bile takmt. Son derece meddeb ve beu bir
tavrla elimi pmek istedi, o esnada ben de uyandm.
Muhterem okuyucularm ne buyururlar bilmem, ben bu
ryalar hayra, yani Akif Beyin benden raz olduuna
yoruyorum. Allah kendisine gani gani rahmet eylesin!..
9
Beni bu hususta tenkit eden kardelerime szm udur: Akif
Bey merhumu deil, hibir kimseyi kltmek benim ne
haddimdir, ne de adetim. Akif beye hrmet ve tazimim
sonsuzdur. Bu mrmde iki satrlk bir manzume yazabilmi
insan deilim, nasl olur da en byk airimizle boy
lmeye, onu tahtndan indirerek yerine kendim gemeye
kalkabilirim!.. Ben yalnz onun bir iki hatasn grerek
dzeltmeye altm. Bu onu kltmek demek midir?
Baz kimseler bu eserin smarlama olarak yazldn ilan
ettiler. Hayr! Bana vicdanmdan baka kimse bir ey
smarlam deildir. Bir takmlar da kitab teden beri
yaptm nakillerle doldurduumdan bahisle onun ilmi bir
taraf olmadn propaganda ettiler. Evet, bu kk eser
teden beriden topladm, fakat senetlerini gsterdiim
nakillerle doludur.
lmi olup olmad hususunda sz bana dmez sanrm.
Cenab- Hak'tan niyazm udur: Yazdklarmn tesirini halk
buyur ya Rabbi! M'min kullarna hidayetini arttr ya
Rabbi! Amin.
Ahmed Davudolu
NC BASKININ NSZ
Muhterem okuyucularm,
Bu eseri niin yazdmsizlere birinci ve ikinci basklarn
nszlerinde arz etmi; hakkmda itiraz yollu sylenen infialli
szlerle yaplan nabeca hareketlerin bazlarn da
bildirmitim. Dikkat buyurulursa o yazlarmda bana muarz
kan talebemin isimlerini vermediim grlr. Ben bunu
utanmasnlar; akran ve emsali arasnda kk dmesinler
diye yapmtm. nk tuttuklar yolun iflas etmi sakat bir
dnce mahsul olduunu kendilerine bu kitapta en ak
misalleriyle gsterdikten ve nasihatimi tazeledikten sonra
akllar balarna gelir sanmtm.
Maalesef netice beklediimin aksine zuhur etti. Bu genler
susacaklar yerde avazlar kt kadar yaygaraya baladlar.
Siirt genlii namna, Elaz genlii namna matbu
beyannameler neretmiler. Bunlardan bazlar elime geti.
Baktm... Tahsil grm genlere deil, okumak yazmak
nedir bilmeyen cahillere bile yakmayacak baya szler...
Mantk ilmine hasret szm ona dnceler... Gln
iddialar. Yz kzartc tahrikler!.. Dndm: Ben bu kitab
yollarn armak zere olduklarn grdm bir ka
talebeme nasihat etmek, yollarn dorultmak ve huzur-
10
ilahiye vazifesini yapm bir kul sfatyla kabilmek niyetiyle
yazmtm. Bunlar da kim?.. unlar bir tahkik edeyim
dedim. Ne greyim!.. Filistin gerillalar gibi rgtlenmi
taslak mtehitler gruhu deiller miymi!.. Bunlar az ok
memleketin her tarafna yaylmlar icra-y faaliyet
ediyorlarm. Hedefleri, nderleri olan ahs mdafaa ve
onun akl almaz derecede byk bir adam olduunu millete
anlatmakm. Bu uurda sohbetler yaparlar, konferanslar
verirler; yazlar yazarlarm!..
Dinimizde hibir sebep yokken bir Mslman zem ve gybet
etmek iddetle haram klnmtr. Hak Teala Hazretleri
Hucurat suresinin 12. ayetinde: "Birbirinizi gybet de
etmeyin. Hi sizden biriniz l kardeinizin etini seve seve
yer mi? Elbette bundan tiksinirsiniz. O halde Allah'tan
korkun! phesiz ki Allah tevbeleri kabul edici ve acycdr."
buyuruyor ki, bununla gybetin derece derece irkinliine
iaret etmektedir.
Bir defa l eti yenmez. Hele bunu seve seve yemek olacak i
deildir. te bir din kardeini zem ve gybet etmek, len
kardeinin etini seve seve yemek kadar irkin ve haramdr.
Mslmanlar bundan son derece kanmaldrlar.
Fakat meru bir sebepten dolay bir kimseyi zem ve gybet
etmek haram deildir. Mesela fask ve sapk bir kimsenin
zemmi mbahtr. Onun ktlkleri bakalarna da
sylenebilir. Ta ki ibret alsnlar da onun gibi yapmasnlar.
Ulema hadis rivayet eden ravileri didik didik edercesine
incelemi; kendilerinde ufak bir gayri meru hareket
grdlerse bunu samimiyetle beyan atmekten
ekinmemilerdir. Filan yalancdr, filan iidir ilh...
demilerdir. Zahiren zem ve gybet gibi grnen bu hal
hakikatte kat'iyen zem saylmam; bilakis bildirilmesi farz
bir vazife addedilmitir. Zira byle yaplmasa hadisin
dorusu ile uydurmasn birbirinden ayrmaya imkan
kalmazd.
Bu sayededir ki Resulullahtan -sallallahu aleyhi ve sellem-
rivayet olunan btn hadisler tasnif olunmu; her birinin
itimat derecesi tayin edilerek: "Bu hadis sahihtir; bu zayftr;
bu uydurmadr..." denilebilmi ve hadisi ilmi ksmlara
ayrlmtr.
Yine bu cmleden olmak zere sair ulemay da tenkit caizdir.
Tenkitten murat bir kimsenin iyi kt btn szlerini, ilerini
gz nne sermektir. Tenkit teden beri olagelmitir.
11
Bu mukaddimeden sonra artk kitabmn drdnc
basksnda genlerimize yolunu artan nderlerini
aklamaa mecburum. Bu kahraman "Hayrettin
Karaman"dr. imdiye kadar mitle bekleyerek ismini
vermemiim. Artk ondan slah midimi kestim. nk
tecrbesini yaptm. Onun kim olduunu ancak imdi anlam
bulunuyorum.
dillerine doladlar. "Kara kapl kitap" dediler. lerinden
benim katlime fetva verenler de oldu. Fakat siz onlar gibi
kitab okumadan hkm vermeyin!
Umarm bu eseri okuduktan sonra yolunuzu armaz;
muhaliflerimin bana neden bu kadar garez baladklarn
daha iyi anlarsnz. Allah cmlemizin yardmcs olsun.

stanbul, 24 ubat 1978

Kitabmn bu basksnda onun imdiye kadar ortaya att
marifetlerinden ve son lgnlklarndan bir nebze bahis ile Ahmed Davudolu
rnekler verilecek; yardmclarndan Kadolu'nun Nesil
dergisindeki yazs da ele alnacaktr. Karaman'n biri sa
kolu dieri sol kolu mesabesinde iki mesai arkada daha var
ki, onlarn isimlerini imdilik yine aklamayacam.
DRDNC BASKININ NSZ
Bu baskda Pakistanl akn Mevdudi ile Yugoslavyal
Bu baskda sz ksa kesiyorum. nk karma Hayrettin
akn Hseyin Cozu'ya da yer verilecektir. nk biri
Karaman Efendi tarafndan dktrlm yle marifetler kt
Pakistan'da dieri Yugoslavya'da ayn crm irtikap
ki, bunlara teker teker cevap verirsem kitabn hacmi iki
etmektedirler.
mislini geer ve bu israf olur. nk bana cevap diye yazlan
szler teden beri temcid pilav gibi ikide bir nme srlen
Muhterem okuyucularm! Bu kitab dikkatle okuyun! Geri batl lakrdlardr. Biz onun hatalarn mutemet kitaplardan
Karaman taifesi "Bu kitap okunmaz!" diye youn ahitler gstermek suretiyle birer birer dzelttik.
propagandalar yapmakta, hatta "Davudolu onu yazdna
piman oldu!" diyerek utanmadan yalanlar uydurmakta iseler
Burada sylenecek tek bir sz vardr: Hayreddin Efendinin
de siz bunlara aldr etmeyin! Onlar kitabn kapan bile
aklnca cevap diye yazd eylerin hepsi aslsz ve yalandr.

12
Eskilerine ilave ettii samalar arasnda nikah meselesindeki
hal sigas da var, ona gre hal sigas ile pek ala akit olurmu.
Muhterem okuyucularma sesleniyorum... Hayr olmaz!..
Nikahn rknn tekil eden icap ve kabuln mazi sigalar
olmas lazm geldiinde en ok direnen Hidaye sahibi
Merginani'dir. Bu zat Trk'tr. Trkede bir hal sigas
olduunu her halde Hayreddin Efendiden daha iyice bilir
veya en az onun kadar bilirdi. Buna ramen bakalar "cap
ve kabul sigalarndan biri mazi olmak artyla dieri mazi
olmayabilir" dedikleri halde o: "Hayr, ikisi de mazi
olacaktr. Biri mazi deilse o tevkildir, vekaleti zerine alan
yine mazi sigas ile eda edecektir." demitir. Tam kitap
baskya verilecei zaman, baz arkadalar bana Irak'tan
gnderilmi Arapa bir kitap getirdiler. Bu kitaptan yeni bir
eyler rendim. Cemaleddin-i Efgani, Efganl deil, ranl
imi. Ehl-i Snnetten deil, iilerden ve iilerin Caferi
kolundan imi. Binaenaleyh kitabmn Efgani blmne, bu
yeni eserden tercme ettiim bir parac da ilave ettim.
Genlerimize bu kitab mutlaka okumalarn tekrar tavsiye
eder, Cenab- Hak'tan cmlemize feyiz ve muvaffakiyetler
dilerim.
Ahmed Davudolu
stanbul, 1980
MELLIFIN NSZ
ki zmre var ki, bunlar slam'da reform istiyorlar. Birinci
zmre: Dinsiz olup, din ile alay etmek, onu Nasreddin Hoca
merhumun kuuna benzetmek isterler. Onlara gre Kur'an-
Kerim'in birok ayetlerini atarak yerlerine insan szlerinden
vecizeler koymal ve bunlar namazlarda okunmal, camileri
gazinolara, dans salonlarna benzetmelidir...
Benim bunlarla iim yoktur. nk kendilerine lazm gelen
cevaplar birok zevat tarafndan verilmitir. kinci zmre:
Dinlidir. Bunlar Mslmanl yeniletirmek, daha ak
tabirle Avrupallatrmak ve bu yoldan Mslmanlar
kalkndrmak sevdasndadrlar. Fakat ka yapaym derken
gz karmlardr.
Bu kitap ise ikinci zmreye kar yazlmtr. Burada bunlarn
kimler olduu grlecek, azim birer cinayet tekil eden
hatalarndan rnekler verilecektir. Ta ki kendilerine tabi
olanlar ayn yolda devam edeceklerse yaptklarn bile bile
yapsnlar ve huzur- ilahide sorguya ekildikleri vakit
verecekleri cevaplar ona gre hazrlasnlar.
13
Reformcularn serapa hatal bir yol tuttuklarn stanbul
Yksek slam Enstitsnde retim yesi bulunduum yllar
boyunca talebeme anlatmaa altm. Maatteessf yle
grlyor ki, muvaffak olamamm. nk bugn
talebemden bazlarnn hala bu mflis nazariye peinde
kotuklarn zlerek iitiyor ve gryorum.
Benim kimsenin ahs ile bir davam yok. Bu kitab hakikat
sylediime ahit olmak zere yazyorum. Cenab- Hak
dorulara sebat ve muvaffakiyet, muhtac- inayet olanlara
hidayetler ihsan buyursun.
stanbul, 2 Ocak 1974
Ahmed Davudolu
Camiu'l-Ezher
eriat Fakltesi Eski Mdr
ve Arap Dili Edebiyat Mezunu
Yksek slam Enstits Muallimi
GIRI
Bismillahi'r-rahmani'r-rahim
slamiyet, Allah'n insanlara gnderdii dinlerin en
sonuncusudur. Allahu Teala Hazretleri bu dini ekseriya
melekle, bazen de baka vasta ile Peygamberimiz
Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem- Efendimize
gndermi; sair insanlara bildirmek iin onueli tayin
etmitir. Bu eliye Arapa resul, nebi; Farsa peygamber
denilir.
Din gndermenin hikmeti, insanlara dnyaya gelmelerinin
sebep ve gayesini bildirmektedir. Bu gaye kulluk ve onun
nasl yaplacadr. Cenab- Hak akl sahiplerini yani ins
cinni ancak kendisine ibadet ve kulluk etsinler diye
yaratmtr. "Ben ins cinni ancak bana ibadet etsinler diye
yarattm."(1) ayet-i kerimesi bu hakikat natktr. Kald ki,
akl sahibi olmayan canl cansz btn varlklara Allah'n bir
teklifi olmad halde onlar da kendi dillerinde Allah' tesbih
ederler. "Hibir ey yoktur ki, Rabbinin hamdi ile tesbihinde
bulunmasn. Lakin siz onlarn tesbihini anlamazsnz."(2)
ayet-i celilesi de bu hakikat beyan eder. u halde dnyada
14
insann Yaradanna kulluk etmesi kadar tabii bir ey olamaz.
Cenab- Allah: "nsan iin alp
__________
1.Sure-i Zariyat, ayet: 56.
2.Sure-i sra, ayet: 44.
__________
kazandndan baka bir ey yoktur."(3) "Dmanlarnza
gcnz yettii kadar kuvvet hazrlayn."(4) gibi ayetlerle de
yaamak iin almak lazm geldiini bildiriyor. Dmemk ki
insann Yaradanna kar vazifeleri olduu gibi yaamak iin
hemcinsine kar da vazifeleri vardr.
Allahmza kar olan vazifelerimiz "Ament" de hulasa edilen
eylere inanmak, kelime-i ehadet getirmek, namaz, zekat,
oru ve hac gibi ibadetleri yapmak; haram haram; helali
helal bilerek ona gre hareket etmektir.
Kullara kar vazifelerimiz de onlarn haklarna riayette
bulunmak, alveriimizde drst hareket etmek, yalan
sylememek, kimseyi aldatmamak, hrszlk etmemek, haksz
yere insan ldrmemek, byklere itaat ve hrmet,
kklere efkat ve merhamet gibi eylerdir. Bunlar Kur'an-
Kerim'de ve Resulullahn -sallallahu aleyhi ve sellem-
hadislerinde birer birer beyan olunmutur.
Eski Mslmanlar (Selef-i Salihin) her iki vazifeyi seve seve
yapmlardr. Onlar namazlarn dosdoru ve zamannda eda
ederler, harplerde kan gvdeyi gtrrken bile onlar kazaya
brakmazlar; harbe mahsus olan ekli ile namaz yine
cemaatle klarlard. Resul-i Ekrem -sallallahu aleyhi ve
sellem- Efendimiz son hastalnda bile birka defa
baylmasna ramen namazn cemaatle klmaa gayret etmi;
onu kazaya brakmamtr. Sair ibadetler hususunda da son
derece titiz davranrlard.
Dnya ilerine dahi lazm gelendikkat ve ehemmiyeti
gsterir; her hususta alrlard. Bu
__________
3.Sure-i Necm, ayet: 39.
4.Sure-i Enfal, ayet: 60.
__________
sayede az zamanda ulum- fnunun her dalnda ilerlemi;
dnyann en kuvvetli, en medeni devleti haline gelmilerdi.
Halife Haun-'r-Reid'in Fransz kralna gnderdii alar
saat meselesini Avrupallar herhalde unutmamlardr.
Mslmanlar bu acayip aleti kefedecek kadar ykselmi;
Fransz Kral arlken ise iinde eytan var diye korkarak
semtinden kaacak kadar gln duruma dmtr.
15
Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem- Efendimiz Allah ile
kullar arasnda eliliini noksansz ifa ederek dnyadan
Hristiyanlarla, bilhassa Mslman Trklerin Avrupallarla
gitmitir. Onunsayesinde birok insanlar vadi-i helakten
yaptklar harpler pek mehur ve mhimdir. Avrupallar
kurtulmu, sahil-i selamete kmlardr. Ancak onun
Mslmanlar imha etmek iin zaman zaman birleerek hal
peygamberlii yalnz bir kavme deil, btn ins cinne amil
ordular meydana getirmi ve olanca kuvvetleriyle
idi. Hayatnda slamiyet henz btn insanlara tebli
Mslmanlara saldrmlarsa da her defasnda hak ettikleri
edilemedii iin bu vazifenin devam Mslmanlara kalmt.
cevab mslmanlarda almlardr. Avrupallar bu
Mslmanlar gayri mslimlere slamiyet'i tebli ederler.
hezimetlerin acsn imdi bile unutmamlardr. Avrupa
Neticede Mslmanl kabul ederlerse de din kardei
grelerine katlan pehlivanlarmzn, boksrlerimizin,
olurlar. Etmezlerse kendileri bilirler. Zorla Mslman
futbolcularmzn birok defalar galip geldikleri haldemalup
yapmak yoktur. te, "Dinde zorlama yoktur."(5) ayet-i
saylmalar bundandr. Bata ngilizler olduu halde btn
kerimesi de bu hakikati bildirir. Ancak kendilerine
kfr milletleri slam'n karsnda hala nbet tutmaktadrlar.
Mslmanlk tebli ve teklif edilen gayri mslimler ii
Halbuki Mslmanlar paralamakla emellerine oktan nail
tatllkla halletmezler de kavgaya ve harbe kalkrlarsa bu
oldular. u var ki, eski aclar unutamadklar iin melanetleri
sefer kendileri ile harp edilir. nk Mslman tehlikeden
srp gidiyor. Mslmanlar paralamak iin yz yllarca
korunur. Fakat korkak olmaz. te slam'da cihat denilen
uratlar. Bilhassa byk Trk Halifesi Yavuz Sultan Selim
vazife budur. Mslmanlar on drt asrdr bu mukaddes
merhumun Panislamizm (slam Birlii) kurmak arzusu
vazifeyi seve seve yapagelmilerdir. slamiyet'i tebli urunda
onlarn dlerini patlatmt. O gn, bugn geceyi gndze
ekseriyetle harbe mecbur edilmi ve Allah'n inayetiyle bu
katarak Mslmanlar paralamaya altlar. Neticede
harplerden yzde doksan dokuz muzaffer olarak
muvaffak da oldular. Artk onlarca bu uurda harbe de,
kmlardr. Bazen muvaffak olamadlarsa onun da sebep ve
darbe de lzum kalmad. Onun iin taktii deitirdiler.
hikmetleri vardr. Bu arada Mslmanlarn
Mslmanlara kar grnmez harp atlar. Bu harbin en
__________ mhim cepheleri iki, kadn ve ahlakszlk yoluyla dinden
uzaklatrmaktr. Grnmez harp hala devam ediyor. Ve
5.Sure-i Bakara, ayet: 256.
Allah bilir ne zamana kadar devam edecektir. Avrupa'ya
tahsile giden gen Mslmanlarn ekserisi Mslmanlktan
istifa ederek yurtlarna dnyor. nk orada kendilerine

16
her eyden evvel slam dininin bir uyku hap olduu kemal-i itiha ile anlattktan sonra Avrupa'dan misaller verdi.
alanyor. Mslmanlarn bugnk hallerinden misaller 'Baknz! Bugn Avrupa'da bir tek fakir devlet gremezsiniz.
verilerek geri kalmalarn yegane nk Avrupallar Hristiyandr: Bizim dinimiz ilerlemeyi
emreder; sizin dininiz yle deil. O uyutuyor, geri brakyor.
sebebinin din olduu kalplerine yerletiriliyor. Bu yetmezmi
Onun iin bana Avrupallar gibi ileri ve zengin bir slam
gibi turist olarak slam beldelerine gelen Avrupallarn,
devleti gsteremezsiniz...' dedi.
Amerikallarn te ikisi Hristiyanlk propagandas iin
geliyorlar. Bunu memleketimizde baz mslman genlerimiz
tesbit etmiler, hatta birisi bana yle bir vak'a anlatt:
Bu izahat herkes skunetle dinliyor; kimsenin itiraz aklna
gelmiyordu. Nihayet ben parmak kaldrarak sz istedim.
Derhal verildi. Ben konuan hatibe dnya yznde ilk
"Talebe olarak niversiteye devam ediyordum. Bir gn
Hristiyan devleti neresi olduunu sordum. Meer
arkadalarm beni gecenin muayyen bir saatinde bir yere
biliyormu. 'Roma' dedi. Kabul etmedim. Baka bir isim
davet ettiler. Davete sebep iki ecnebi misafirmi. Bunlarn
syledi. Yine olmad. 'Ben syleyeyim' dedim. Ve dnyada ilk
biri svireli bir doktor, dieri galiba amerikal bir mhendis
Hristiyan devletin Habeistan olduunu anlattm. unu da
imi. Trk genleri ile grp tanmak istiyorlarm.
ilave ettim: 'Sizin izahatnz geree uygun deildir. nk
Arkadalara bu gibi misafirler sk sk gelir; beraberce sohbet
Habeistan dnyann ilk Hristiyan devleti olmasna ramen
ederlermi. Sz verdim ve gittim. Sohbet toplants hayli
hala dnyann en geri kalm lkesidir. ayet Hristiyanlk
kalabalk idi. Misafirlere bol bol ay, meyve ikram
ilerlemeyi amir bir din olsayd, bugn Habeistan'n en ileri
ediliyordu. Yerime oturdum. Az sonra ecnebi misafirler de
bir memleket olmas icap ederdi...' dedim.
geldiler. Ve hepimizi selamladktan sonra kendilerini takdim
ettiler. Anlama tercman vastas ile oluyordu. Muhabbet
balad. Misafirlerin konumak istedikleri ve bunun iin
Bu szlerimi iitince hatip kzard ve biraz bocaladktan
hazrlkl olduklar hallerinden seziliyordu. Biri hemen sze
sonra hemen szne nihayet vererek yanmzdan kat.
balad. Trkiye'ye geldiinden, Trklerle ve bilhassa bizim
Bunun zerine arkadalar galeyana geldiler: 'Vay kafir! Bizi
gibi genlerle tantndan ok memnun olduunu syledi.
ayartmaya gelmi; unun haddini bildiriverelim' dediler. Ben
Sz arasnda Trklerin zekasna ve misafirperverliklerine
bin bir trl rica minnet kendilerini g halle teskin ettim.
bayldn, fakat bu kadar kabiliyetli bir milletin nasl olup
Yoksa belki adam lin edeceklerdi.."
da hala slam dinine bal kaldna ok hayret ettiini
17
 arkn Avrupa ak ile sermest olmu akn yazarlar, bu
nasihati bilatereddt kabul ettiler. Yazlar yazdlar, nutuklar
Gencimizin hikayesi burada bitti. Grlyor ki, yurdumuza
ektiler, kitaplar telif ettiler... Nihayet slam kadn sokaa
gelen turistlerin yardan fazlas buraya hususi vazife ile
dkld. Maalesef kadnn evinde taze bir gibi srd rahat
geliyorlar. Evet, Avrupallar Mslmanlar artmak, slam'
safay, slam hukukunun ona bahettii sonsuz hrriyeti
kertmek iin byk kk her frsattan istifade etmi ve
brakp da hukuk namna zavallya reva grlen ikenceyi
etmektedirler. Bu hususta en messir arelerden birinin iki
dnen bile olmad.
olduunu dnerek koca ark sarho etmek iin seferber
olmulardr. Fransz melliflerinden Henri, "ark milletlerini
yok etmek iin kullanlan yegane silah araptr" diyor. Bittabi
Halbuki yedi yanda bir ocuk bugnn hr kadn(!) ile
bunda da muvaffak oldular. slam aleminin bugnk hali
dnk esir kadnn(!) hayatlarn kyas etse, eitli allklara
hakikaten onlar gldrecek, bizi alatacak mahiyettedir...
pulluklara boyanm, yar plak, dar elbiseler iinde
bunalan, sabahtan akama kadar adeta kelerine aklm
iki ivi zerinde sekmeye mecbur kalan ve yorgunluktan
Avrupallar bu arada arkllarn ehvet dkn de olduunu
dmemeye son gc ile gayret eden, akam iinden dnd
da unutmadlar. Fakat arkn kadnlar ok dindar ve ahlakl,
vakit de evini mezar gibi tamtakr bulan bu zavalllara
ayn zamanda sk bir disiplin altnda ecnebi erkeklerden
mutlaka:
azade bir hayat yayorlard. Erkekleri batan karmak iin
mutlaka bu kadnlar sokaklara salmak lazmd. Derhal
bunun da aresini buldular.
"Siz hakikaten sa uzun akl ksaymsnz! Yazklar olsun
size!" der, onlar bu hale getirenlere de bin lanet okurdu.
"Efendim, medeniyet dnyasnda hukuk bakmndan erkekle
kadn arasnda bir fark yoktur. Kadn serbest olmal,
Hulasa bu facia dahi Avrupallarn eseridir. Bu gibi eyler
erkeklerin yapt her ii yapmal. lerleme ve kalknma
onlara pek ok grlmez. nk onlar bizim ezeli din
ancak erkek ve kadnlarn yardmlamalar ile olur. Biz
dmanlarmzdr. Dmandan rahmet umulmaz ya, elbette
Avrupallar byle yaptk ve ite ilerledik..." dediler.
dmanlk beklenir. Asl kabahat, Avrupa'nn telkinatn -
haa- mahz keramet gibi hi dnmeden kabul

18
edenlerdedir. Msr'da Kasm Emin namnda bir akn,
kadnlarn alp salmas iin bir eser yazm ve bu eser
maalesef Msrllarda alacak derecede hsnkabul
grmtr. Yeri gelince bu mevzua tekrar temas edeceiz.
LK MSLMANLARIN HARP TEKN
imdi gelelim ilk Mslmanlarn harp tekniine: lk
Mslmanlar, askeri sahada da harikalar gstermilerdir.
Buna bir misal gsterelim. slam'da her eyden evvel
muteber olan din kuvvetidir. Harplerde galibiyet bu kuvvete
gre kazanlr. lk zamanlarda din kuvveti o kadar salam ve
samimi idi ki, bir Mslman neferi on kafire bedeldi. "Eer
sizden yirmi sabrl kii bulunursa iki yz kafire galebe
alarlar"(6) ayet-i kerimesi bu hakikat ifade eder. Sonralar
bu nisbet ikiye kar bire inmitir. Bedir harbinde
Mslmanlarn says 313 cengaverden ibaretti. Silah ve
yiyecekleri de kt idi. Kurey ordusu ise tepeden trnaa
msellah bin kiiden mteekkildi. lerinde yz tane svari
vard. Ebu Leheb'den maada btn Kurey reisleri harbe
itirak etmilerdi. Vaziyet ok tehlikeli idi. Hatta Resulullah -
sallallahu aleyhi ve sellem- ellerini semaya kaldrarak: "Ya
Rabbi, bugn vaadini yerine getir!"
__________
6.Sure-i Enfal, ayet: 6.
diye dua etmiti. O kadar dalgnd ki, omzundan ihram
dt halde farkna varamamt. Secdeye kapanm: "Ya
Rabbi, u birka can da bugn telef olursa artk kyamet
gnne kadar sanakulluk edecek kimse kalmaz." diyordu.
Binnetice bu samimi niyaz, bu candan iltica kabul olundu.
Hak Teala Hazretleri: "Bu topluluk malup olacak ve srt
evirip kaacaklardr."(7) buyurdu. Nihayet harp oldu.
Cenab- Hak gkten bin melek indirerekMslmanlara
imdat gnderdi. Mrikler ve As b. Hiam, Ebu Cehil,
eybe, meyye b. Halef gibi belli bal btn reisleri de dahil
harp sahasnda 70 l, bir o kadar da esir brakarak
ekildiler. Mslmanlar ise alts muhacirlerden, sekizi
ensardan olmak zere 14 ehit verdiler...
Hendek muharebesinde Mekke mrikleri Ebu Sfyan'n
kumandasnda 24 bin kiilik mcehhez bir ordu ile Medine-i
Mnevvere'yi kuattlar ve ehri bir ay mddetle gayet sk
bir muhasara altnda tuttular. Medine'de ktlk hkm-ferma
idi. Mslmanlar yiyecek bulamyorlard. Ashab- Kiram'dan
bazlarnn gn bir ey yemedikleri olurdu. Karnlara ta
balarlard. Bu vaziyet karsnda Selamn- Farisi
Hazretlerinin delaleti ile ehrin etrafna hendek kazlm ve
mdafaaya hazrlanlmt. Muhasara gn getike
iddetleniyor; dman, Mslmanlarn zerine ta ve ok
yadryordu. Mriklerin Ebu Sfyan, Halid b. Velid ve
Amr b. As gibi byk reisleri orduya birer gn kumanda
19
ediyor; ehre hcum iin hazrlanyorlard. Fakat hendei
geemediler.
Burada misli grlmedik bir ehamet rneine iaret
etmeden geemeyeceim; Dman ordusunda Amr b.
Abdived namnda doksan yalarnda mehur
__________
7.Sure-i Kamer, ayet: 45.
__________
bir cengaver vard ki, Araplarca bin kiilik bir orduya bedel
saylrd. Bu adam Bedir gazasnda yaralanm ve
Mslmanlardan intikamn almadka salarna koku
srmeyeceine yemin etmiti. te dman hendein en dar
yerini hedef alarak umumi bir taarruzagetii srada Amr
atn mahmuzlayarak hendei atlam; Mslmanlarn
tarafna gemiti. Arkasndan kendi ayarnda bir iki arkada
daha getiler.
Mslmanlar Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem-
Efendimizin etrafnda toplanmlard. Amr atn srerek
meydan okumaya balad. Kendisiyle boy lecek,
mbarezede bulunacak bir adam istiyordu. Resulullah -
sallallahu aleyhi ve sellem- ashabna seslenerek "Bu mel'unun
karsna kacak var m)" diye sordu. Ashabn ierisinde
Ebu Bekir ile mer hazerat da bulunuyordu. Derken bir
gen, arslanlar gibi kkreyerek yerinden frlad:
"Ben karm ya resulallah!.." Bu gen arslan, Resulullahn
amcas olu ve damad Hazret-i Ali -kerremallahu veche- idi.
Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem-: "Sen otur ya Ali!"
dedi ve sualini tekrarlad.
"Var m kacak?" Ashab yine skut ettiler. Bu onlarn
korkaklndan deil, gelenin kim olduunu iyi
bildiklerindendi. Kafir meydana kan kimse olmadn
grnce marm: "Cennetlik olmak isteyen yok mu?" diye
nara atyordu. Hazret-i Ali yine yerinden frlad:
"Ben karm ya Resulallah!.." Fakat yine ayn tembihi ald.
"Var m kacak?"
Fakat etraftan t kmyordu. Hazret-i Ali yine dayanamad.
Ayaa kalkarak: "Ben karm ya Resulallah!" dedi.
Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem-:
20
"Gelen Amr'dr ya Ali!" buyurarak tehlikenin byklne
iaret ettiyse de Allah'n gen arslan: "Biliyorum; ben Amr
olsa da karm ya Resulallah" dedi. Bunun zerine Fahr-i
Kainat -sallallahu aleyhi ve sellem- Efendimiz zrhn
kartarak Hazret-i Ali'ye giydirdi. Ve muvaffak olmas iin
Cenab- Hak'tan niyazda bulundu. Bu birer neferli iki
ordunun karlamas pek hazin oldu. Amr kendisi ile harp
edecek kimsenin daima isteini kabul edermi. Hazret-i
Ali de ondan istekte bulundu ve aralarnda yle bir
muhavere geti.
Ali -radyallahu anh-:
"Senden Mslmanl kabul etmeni isterim."
Amr:
"Buna imkan yoktur."
"yle ise harp sahnesinden ekil!"
"Btn Arap kadnlarnn benimle alay etmelerine tahamml
edemem."
"O halde harp edelim." Amr bu teklifi istihza ile karlam ve
hemen hcuma gemiti. Ancak Hazret-i Ali piyade olduu
iin onunla at zerinde arpmay kibrine yediremedi.
Hemen yere atlayarak bir kl darbesi ile atnn ayan kesti.
Hazret-i Ali'yi zrh iinde tanyamamt.
"Sen kimsin?" diye sordu.
"Ali b. Ebi Talib'im" cevabn iitince:
"Vay... Dostumun oluymu. Senin azn st kokuyor be
ocuk. Haydi sen git de bakas gelsin. Ben senin kannla
klcm boyamak istemem" dedi.
Ali -radyallahu anh- buna: "Ben de seninle dmeye
tenezzl etmem. Yalnz klcm senin klcnla bir
leceim.!" diye mukabele etti. Bu szlerden kkreyen Amr,
klcn ekerek Hazret-i Ali'nin zerine yle bir hcum etti
ki, bir vuruta kalkann ikiye bld. Hatta Hazret-i Ali'nin
alnn da yaralad. Sra Allah'n gen arslanna gelince bir
vuruta koca Amr' omzundan aa ikiye ayrd.
Resulullahn -sallallahu aleyhi ve sellem- niyaz kabul
buyurulmutu. Bunun zerine gen arslan:
"Allahu Ekber" diye naralad. Artk her taraftan ykselen
tekbir sedalar Ar- Ala'ya doru ykseliyordu. "Allahu
Ekber, Allahu Ekber..."
Amr'n arkasndan hendei geen arkadalar, Hazret-i Ali'ye
hcum ettilerse de, onun dehet saan darbeleri karsnda
tutunamayarak kamaya mecbur oldular. Hatta birisi
21
hendee derek orada yine Ali -radyallahu anh- tarafndan
tepelendi. bu suretle yaplan umumi taarruz da neticesiz
kald. stelik Allah tarafndan iddetli bir frtna
karakkffarn yiyecek depolarn yerinden skp att;
karargahlarn alt st etti. Bunun zerine dmanlar harp
meydann terk ettiler. Mslmanlar da geni bir nefes
aldlar. Kur'an- Kerim bu vak'dan u ayet-i kerime ile
bahseder: "Ey iman edenler! Allah'n nimetini hatrlayn.
Hani size ordular gelmi de biz onlarn zerine rzgar ve
sizin grmediiniz ordular gndermitik."(8)
Mute muharebesinde Mslman ordusu bin mcahitten
ibaretti. Dman ise en az rivayete gre 100 bin kiilik
muazzam bir ordu ile harp ediyordu. Resulullah -sallallahu
aleyhi ve sellem- ordusuna kendi azatls Zeyd b. Harise'yi
kumandan tayin etmi;
__________
8.Ahzab suresi, ayet: 9.
__________
ayet o ehit olursa orduya Cafer-i Tayyar'n gemesini, o da
ehit olursa orduya Abdullah b. Revaha'nn kumanda
etmesini tavsiye buyurmutu.Bu harpte kumandanlarn
de ehit oldu. Fakat Resul-i Ekrem -sallallahu aleyhi ve
sellem- drdnc bir kimse gstermemiti. Onun iin
arnaar kumanday Halid b. Velid -radyallahu anh- ele
alm ve bin mcahit ile 100 bin kiilik ordunun elinden
kurtulmay becermitir...
Acaba Mslmanlar bu kssalardan hi hisse aldlar m?
Maalesef almamlardr. Alsalar, dinlerine sarlr,
ciddiyetlerini muhafaza eder; din ve dnyalar iin alr
muvaffak ve muzaffer olurlard. Bedir harbinde Cenab- Hak
li-hikmetin gkten melek indirerek Mslmanlara yardm
etmitir. Bunun manas: Ey kullarm, siz benim emrettiim
gibi Mslman olursanz hibir zaman srtnz yere gelmez,
daima muzaffer olursunuz. Zira bana itimat edene ben
yardm ederim. Ben her eye kadirim, mucizeler yaratmak
bana mahsustur. sterse melek ordusu bile gnderirim. Daha
neden korkuyorsunuz demektir. Yukarda geen ayet-i
kerimeden de anlalaca vehile Hendek
muharebesindeyine melek ordusu ile birlikte bir rzgar
mucizesi gstermitir. Bunun manas: Ben yalnz bir deil,
her eit mucizelere kadirim; siz hemen bana itimat edin
demektir. Binaenaleyh: "Dmanlarnza gcnzn yettii
kadar kuvvet ve kla hazrlayn!"(9) ayet-i kerimesi
mucibince maddi hazrlklar yeteri kadar yapldktan sonra
Allah'a itimat edilerek tam bir iman ve ihlasla harbe
girilecektir. Aksi takdirde maddi hazrlk ne kadar
mkemmel olursa olsun hezimet mukadder olabilir.
__________
22
9.Enfal suresi, ayet: 60.
__________
Huneyn harbinde evvela Mslmanlarn bozulup tezelzle
uramasn tarihler birok sebebe balar. Halbuki Kur'an-
Kerim bu hususta yalnz bir sebep gsterir ve: "Muhakkak
Allah sizi birok yerlerde ve Huneyn gnnde muzaffer
klmtr. Hani okluunuza gvenmitiniz."(10) buyurur.
Demek o gn Mslmanlara ucub gelmitir. Ucub, kendini
beenmektir. Mslmana yakmaz. Onun tevekklne mani
olur. Onun iin de Mslmanlar bu harbin ilk anlarnda
bozuldular. Sonradan kendilerini toparlaynca Allah'n
nusrat da yetiti.
Bugn Mslmanlar fena halde yoldan km ve alabildiine
dinden uzaklamaktadrlar. Fakat unutulmamal ki, Allah
yolundan ayrlanlara Cenab- Hakk'n ihtar bazen pek
iddetli olur. Bunun en yakn misali Arap ve Yahudi harbidir.
20. asrn balarndan beri Arap alemi dev admlarla
slamiyet'ten uzaklamaya balamlard. Bu hal bugn en
had eklini alm, hatta birok Arap genleri dinin bir uyku
hap olduunu az dolusu sylemekten ekinmez
olmulardr. Son yllarda bilhassa Suriye ile Msr'n hali
yrekler yaras olmutu. te evvela gnde biten Arap-
srail harbi bu sebepten Araplarn aleyhine neticelenmitir.
Yani Araplar hak ettikleri cezay grmlerdir. nallah yakn
bir gnde akllarn balarna alrlar da nusrat- ilahiye
kendilerine yine yetiir.
Hulasa tarihin yapraklarn evirirsek grrz ki, Yunanllar,
ranllar ve sair milletler ne zaman dinlerine, ahlaklarna
sahip kmlarsa kuvvetli bir devlet ve mkemmel birer
medeniyet kurmular; ne zaman dinlerinden, ahlaklarndan
uzaklatlar ve
__________
10.Sure-i Tevbe, ayet: 25.
__________
sefahate daldlarsa zayflamlar, nihayet batp gitmilerdir.
Bu gn islam memleketlerinin hangisine giderseniz gidin
oradaki Avrupa hayranlarnn ekseriyetle mnafklar
olduunu grrsnz. Yani dardan drt yz dirhem
Mslman grnrler; ilerinde kfr kaynar. Saf
Mslmanlar da onlara inanr, onlardan hayr beklerler...
Artk meydan bo bulan bu mnafklar gruhu neler
yapmazlar!..
Benim en gcme giden cihet udur: Garptan yeni bir moda
geldimi, arkn din alimi hemen kitaba sarlyor. Acaba bu
slamiyet'te caiz deil miymi diye aratryor. Hele az ok
yakr bir taraf bulursa seyredin velveleyi!.. Efendim bu
23
zaten slamiyt'te varm da imdiye kadar nedense
sylenmemi... Bu zavall dnmyor mu ki,
Peygamberimiz -sallallahu aleyhi ve sellem- "Her kim bir
kavme benzerse o da onlardandr" buyurmutur. Ulema bu
hadisi erh ederken, bir kimse inan, adet ve giyimde kasten
bir millete benzerse dinden kar demilerdir. u halde bo
yere iman tehlikeye atmann bir manas var mdr? Hadis-i
erifte beyan edilen hususattan baka yerlerde onlara temas,
alveri vesaire caizdir. Avrupa'dan gelen nesne, fenne,
teknie dair bir ey alnr. Zaten Avrupa'da mspet ulum
matematik, fen vesaier eserlerini Mslmanlardan almtr.
Biz de biraz onur olsa alacamz onlardan deil, eslafn
brakt ktphaneler dolusu eserlerden alrz. slam eserleri
arkn deil, Garbn bile ktphanelerini doldurmaa
yetmi, artmtr. Hele Cabir b. Hayyan namnda bir slam
alimi gelmitir ki, binden fazla eser brakmtr. Avrupa bu
zatn eserlerinden pek ok istifade etmitir. Lakin nankr
Avrupallar teekkr edecekleri yerde bu zat inkara
kalkm ve: "ayet biz bu adamn dnyadan gelip getiini
kabul edersek ilerlememizi ona borlanr; bize iftihar iin
elimizde bir ey kalmaz. yisi mi byle bir adam gelmemitir,
bu bir hayaldir, safsatadr deyiverelim" eklinde karar
almlardr. Bu karar Sleymaniye Ktphanesinde eski
yazma bir kitabn sonunda mevcuttur..(11)
Btn bu saydklarmzdan daha garip ve daha acolmak
zere arz edeyim ki, takriben bir asrdan beri slam'
yeniletirmeye daha dorusu 'Avrupallatrma' ya alan
baz din alimleri zuhur etmitir ki, bu kitabn yazlmasna asl
sebep onlardr. Bu zevat Mslmanlarn gerilemesine,
kffarn ilerlemesinebakarak dinde reform yani tecdit
yaplmasna lzum grmlerdir.
Filhakika bugnn Mslman kffar gldrecek, bizi de
alatacak haldedir. Bugnn Mslman her eyden evvel
tembeldir, almaz. Dnyaya niin geldiini oktan
unutmutur. Namaz klmaz, oru tutmaz, zekat vermez,
haccetmez. Hasl ibadetlerini yapmaz. Halbuki bunlar birer
birer Allah'n emirleridir. Hele namaz klmamak bugn moda
olmutur. Namaz klmayan Mslmanlar kimse ayplamaz!
Bizim genliimizde oru yiyenler parmak ile gsterilir;
iddetle ayplanrd. ki ien ise Mslman saylmazd...
Bugn bunlarn yaptklarnaen tabii bir nazarla baklyor ve
birisi kp da bu hususta bir laf edecek olsa kendisine hemen
mukabele ediliyor.
"Efendim dinde zorlama yoktur. Her koyun kendi
bacandan aslr..."
__________
24
11. Bu mevzuda Profesr Celal Sara Beyin stanbul Yksek
slam Enstits dergisinde bir yazs kmtr.
__________
ki meselesi o kadar tabii konuuluyor, o kadar utanmadan
sklmadan iftihar mevzuu oluyor ki, dindeki hkmn
bilmeyenler iilmesini Snnet zannederler...
Aklk-saklk, fuhu ve zina gibi yz kzartc fiiller
Mslmanlkta iddetle haram olduu halde bugn maalesef
modaya dahil olmu; yeni ahlak kurallarndan(!) saylmaa
balanmtr. Bugn gen kzlara, evli erkeklerle mnasebet
kurmay, onlarla yaamay tavsiye eden cinsi sapk yazarlar
var. Hem tavsiye ettikleri eyler ok da revata!..
Yalanclk, dolandrclk, rvet, kumar, hrszlk, huysuzlk
alm yrm!.. Ksacas mslman dinen lmtr. Fakat
ne yazk ki, dnya itibaryla da sa deildir... Yeni a
alaldan beri Avrupal dirilmee, Mslman ise lmee
almtr. Nihayet bu i de bitmi ve dnyada insanca
yaama sa'y ve gayreti de nbet deitirerek Avrupalnn
elinde kalm; onun mal olmutur. Yani dn dinde, ilimde,
medeniyette, kuvvette cihana parmak srtan muazzam bir
vcut hake serilmi yatyor. La havle vela kuvvete illa
billah!..
Bu cidden yrekler acs feci bir manzaradr. Ne mutlu
biarenin elinden tutana!.. Yz bin hrmet ve tebcil bu
cansz cesede can verene!..
slam'n derdine deva bulmak niyetiyle ortaya atlan
reformcular bu cihetten tebrik gerekir.
Fakat ne yazk ki, bu zevat, derdi grm; devay
kefedememitir. Bilakis derdi deva sanmlardr. Bu suretle
ka yapaym derken gz karmlar; hastaya deva sunalm
derken zehir vererek bir an nce lmne sebep olmulardr.
imdi bu ciheti biraz izah edelim.
Reformcular Mslmanlarn hissiz, hareketsiz, muattal ve
geri kalmas hususunda kabahati slam ulemasna, Ehl-i
Snnetin mtehitlerine, mfessirlerine ve muhaddislerine
yklyorlar. Zu'mlarnca mam A'zam'dan bugne kadar
gelip geen ulema dinini dondurmular, onun byyp
gelimesine mani olmular, bouna faraziyelerle uramlar.
Allah'n kitabnda, Peygamberin snnetinde byle eyler
yokmu. nsan olmam eylerle uraacana arad hkm
dorudan doruya Kur'an'dan, hadisten almal imi.
Fukahann ciltler dolusu eserleri -haa- din deilmi!..
25
 Evet, slam aleminin halini biz de gryoruz. Ve bir deil,
bin mceddit lazm geldiine biz de hkmediyoruz. Amma
Bu zevat, eski ulemann akllar, fikirleri varsa; bizim
reformcularn anlad gibi deil! Onlarn yapt gibi deil.
kafalarmz da sprge koan deildir diyerekpaalar
Dinde tecdit (yani yenileme) dinden uzaklaan
svam itihada (yani Kur'an'dan, hadisten hkm
Mslmanlar tekrar ona dndrmekle; terk ettikleri dini,
karmaa) kalkmlardr. Onlara gre ayetten, hadisten
dnyevi vazifelerini yaptrmakla, onlara dinlerinin
zamann icabna gre hkm karlacak; his ve tecrbe ile
retmekle olur. Bu hususta fazla sze, izaha hacet yoktur.
anlalandan maada hibir mevcut tanmayan mspet ilmin
On drt asrlk koca mazi batan baa bunun byle olduuna
tavsiyelerine yzde yz uyulacak, bu ilmin tanmad veya
ahittir.
reddettii eyler gne gibi parlayan hakikatlerde olsa tevil
yoluyla inkar edilecek!.. Kelam ilmi lzumsuz olduu iin
mekteplerden atlacaktr!.. Hasl ilimde tamamyla
Mslman ocuklarnn doktor, mhendis, kimyager vesaire
Avrupa'nn izinde gidilecek; ilim Avrupa'dan alnacak!..
olmak iin Avrupa'ya giderek tahsil grmelerine kimsenin bir
ey dedii yok. Acaba reformculara ne oluyor ki, aya
yanm kedi gibi Avrupa'ya koarak: "Aman Avrupa'nn
Zavalllar dnmyorlar ki, Mslmanlarn gerilemesine
peinden gidelim; onun ilmini alalm, yoksa halimiz haraptr!"
sebep dinleri ve dinlerinin ulemas deil, bilakis dinden
diye rpnp duruyorlar.... Yoksa "dinimizi de gidip
uzaklamalardr!.. Biareler vurulduklar Avrupa inesinin
Avrupa'dan renelim" mi demek istiyorlar. Maksatlar bu
makus tesiriyle ak kara, devay dert gryorlar.
ise, hayr! Bu ebediyen olamaz. nk Avrupallar
Dnmyorlar ki, az yukarda arz ettiimiz vehile
Mslmann deil, Mslmanln dmandrlar.
Mslmanlar ancak dinlerine sahip olduklar devirlerde
Mslmanln hakikatini bilmezler. Bilseler derhal
dnyann ilim ve medeniyet hocasydlar. imdi dinlerinde
Mslman olurlard.
uzaklam, tembellemi, miskinlemi; aralarna mthi
nifak girmi, Allah'n yap dediini yapmyorlar, yapma
dediini inat ve srarla yapyorlar. Kabahat de eski din
Bugn Mslmanlar dm de olsa, Mslmanlk -haa-
ulemasnn, hatta bizzat dinin!.. Fesubhanallah...
dmemitir. O ayaktadr. Dipdiri ve taptazedir.
Dmanndan deil, dostundan bile istimdada ihtiyac
yoktur.

26
Bu babta szmz byk airimiz Mehmed Akif merhumun
u beytidir:
"Biz ne mft ne hatip istemiiz Avrupa'dan,
Ne de ukbada efaat dileriz rimpapadan!"
MCEDDD HADS
Burada her yzyln banda bir mceddid geleceini bildiren
bir hadis-i erif olduu hatra gelebilir. imdi bil-mnasebe
bu hadisten de biraz bahsedelim.
Hadis udur:
"nnallahe yeb'as li hazihi-l mmeti ala ra'si klli mieti
senetin men yceddid leha emra dineha"
Yani "phesiz ki, Allah her yzyln banda bu mmete dini
umurunu yenileyecek bir mceddid gnderecektir." Hazret-i
Ebu Hreyre'nin rivayet ettii bu hadisi Ebu Davud
"Snen"inde, Hasan b. Sfyan "Msned"inde, Taberani "
Evsati"inde, bn-i Adiyy " Mukaddimet'l-Kamil"inde,
Hakim "Mstedrek"inde, Beyhaki "Medhal"inde tahric
ettikleri gibi Bezzar ile Ebu Nuaym dahi rivayet etmilerdir.
Hakim, Ebu'l-Fadl Iraki ve bn-i Hacer-i Askalani gibi hadis
hafzlar onun sahih olduuna ittifak etmilerdir.
Mtekaddimin denilen eski hadis ulemasnn hepsi bu hadisi
rivayet etmilerdir. Hatta Hakim onu rivayet ettikten sonra
"Yz sene ba geldiinde Allah bu mmete mer b.
Abdlaziz'i ihsan etti" demitir. bn-i Hacer bu sze bakarak:
"Bu gsteriyor ki, bu hadis o asrda mehurmu" diyor.
Hadis-i erifin muhtelif rivayetleri vardr. Bunlardan birinde:
"phesiz ki, Allah, her yzyln banda insanlara dinlerini
retecek bir adam gnderecektir." buyurulmutur ki,
mceddidden maksat reformcu deil, retici olduunu
saraheten ifade etmektedir. Nitekim gelmi gemi bunca
ulema iinden bir tanesi bile bu hadisi dinde reform manasna
almamtr. Hadisin baz rivayetlerinde gnderilecek
mceddidin Ehl-i Beytte, yani Resulullahn -sallallahu aleyhi
ve sellem- slale-i tahiresinden olaca bildirilmitir. Hatta
mam Ahmed b. Hanbel bu rivayeti kaydettikten sonra:
"Yznc sene bir baktm ne greyim, gelen mceddid Al-i
Resulullah'tan mer b. Abdlaziz'mi. kinci yzyln
banda baktm, onda da Al-i Resulullah'tan Muhammed b.
dris-i afii..." diyor.
Her yyln banda gelecek mceddidlerin bir deil, birka
olacan syleyenler de vardr. ulemann beyanlarna gre
tecdidin yz sene banda olmas ekseriyetle alimlerin
27
lmesinden, snnetlerin yklmasyla bid'atlerin zuhur
etmesindendir. Zira insanlara yeniden dinlerini retmeye
ihtiya, o zaman ba gsterir.
mam Syuti tecdit hadisi hakknda mstakil bir risale
yazm. Ve gelip geen mceddidleri gsteren manzum
cetveller nakletmitir. Son cetvele gre, gelip geen
mceddidler unlardr: mer b. Abdlaziz, mam afii,
mam Ebu'l Hasen el-E'ari, Ahmed sferani, mam Gazali,
Fahreddin er-Razi, Takyyddin bn-i Dakik el-Iyd, mam
Blkyni.
Bunlarn bazlar hakknda ihtilaf edilmitir. mam Syuti
dokuzuncunun kendisi olmasn mit ediyor. Mceddidlerin
bu zevat olduu tahminen sylenmitir. Bu hususta l: Yz
sene banda gelen ulemann iinde en bilgili ve
Mslmanlara ilmi ile en faydal olmaktr. Tecdit hadisi
etrafnda sylenenler bundan ibarettir. Grlyor ki, bu
hadiste reformculara lm-i Usul dilince ne ibare, ne iaret, ne
delalet, ne de iktiza yollarndan biri ileuzaktan yakndan bir
hccet yoktur. imdi bir de dinin tarifini grelim. Bakalm
onda tasarrufa, reforma hakkmz olacak m?
DN NEDR
Din, lugatte: Adet, taat, ceza, siyret ve hkm gibi birok
manalarda kullanlr. eriatte ise; Allah tarafndan
va'zedilmi bir kanun olup akl sahiplerini kendi hsn
ihtiyarlar ile bizzat hayr olan eylere sevk eder. Bu kanunu
peygamberler Allah'tan vahiy yoluyla alm ve insanlara
tebli etmilerdir. u halde dinin sahibi Allahu Zlcelal'dir.
nsanlar din va'zedemezler. Etseler bile ona hakiki manada
din denilemez. O ancak bir mezhep veya meslektir. Hibir
peygamber getirdii dini kendi icat etmi deildir.
Peygamberler yalnz Allah'n gnderdii hkmleri insanlara
ulatrmaya memur olmulardr. Kendilerine bazen "Dinin
vaz" ve "ari" denilmesi mecazendir.
Din insanlara hidayet yollarn gsterir. Ama kimseyi dine
gireceksin diye zorlamaz. "Din hususunda zorlama yoktur"
ayet-i kerimesinin manas da budur. Dini kabul hususunda
insanlar tamamen serbesttirler. Onu kendi arzular ile kabul
ederler. Fakat bir defa dini kabul eden kimse artk onun
icaplarn yerine getirmekle mkelleftir. Bu icaplar yerine
getirmeyenler Allah'a verdikleri sze hyanet etmi olurlar.
Dinen ceza grmeleri bundandr. Bazlar bu cezay gizlemek
iin "Dinde zorlama yoktur" derlerse de burada bu sz bir
mugalata olup dini cezalarla hibir alakas yoktur. Onunla
hibir kul sorumsuz hale gelemez. Hakikatte cezay hak
28
edenlere ceza vermek hibir zaman zorlama saylmamtr,
saylamaz da... Bir devletin tebaasna giren kimse o devlete
vergi vermek, askerlik yapmak gibi birtakm hkmlerle
mkelleftir. Bunlar yerine getirmedii takdirde kanunen o
kimseye ceza verilmez mi? Buna cezaya zorlama m denir?
te dine girenin hkm de byledir.
Peygamberler: Allah'n emir ve nehylerini vahiy yoluyla
almlar, kendilerinin hakikaten Allah'la kullar arasnda birer
eli olduklarn mucizelerle isbat etmilerdir.
Vahiy: Allahu Teala'nn emir ve nehylerini vahiy yoluyla
peygamberlere rya, ilham, kitap ve melek gndermek gibi
bir vasta ile bildirmesidir.
Mucize: Peygamberlik iddia eden zatn elinde meydana gelen
harikadr: Atein Hazret-i brahim'i yakmamas gibi.
nsanlar bu harikann mislini yapmaktan aciz olduklarn
beyan iin ona -aciz brakan manasna- mucize denilmitir.
Vahiysiz din, mucizesiz peygamber yoktur. Binaenaleyh
mecusilik, budistlik, putperestlik gibi vahiy ve mucize ile
alakas olmayan sama yollara din denilemez. Onlar olsa olsa
batl birer mezheptirler. lahi dinlerin her biri aslnda haktr.
Yalnz Musevilik, sevilik gibi eski dinler tahrife uram;
asllar kaybolmutur. Zaten bunlar Allah indinde bir
mddetle tahdit edilmi olduundan o mddet dolduu
zaman feshedilmi, yani hkmleri kaldrlmtr. Mesela
sevilik Musevilii neshettii gibi, en son gelen Mslmanlk
da sevilii neshetmi ve Kyamete kadar hkm baki yegane
din olarak kalmtr. Allahu Teala Hazretleri: "Hi phe yok
ki, Allah indinde din, slam dinidir."(12) ve "Bugn size
dinini ikmal ettim; size olan nimetimi tamamladm ve size din
olarak slam'a raz oldum."(13) buyurarak bunu cihana ilan
etmitir.
Grlyor ki, din, bir vaz- lahidir. Onda tasarrufa hibir
kimsenin, haa peygamberlerin bile hakk yoktur. O halde bu
adamlar hangi selahiyetle dinde slahata (reforma) cesaret
gsteriyorlar. Dinde tasarrufta bulunabilmek, onu istediiniz
gibi byltmek, kltmek, iirmek, patlatmak iin evvela
reformcularn yaptklar aslnda rk ve yersizdir.
Bir de dinin hakikaten din olabilmesi iin reformcularn
dedii gibi elastiki deil, elik gibi kat, kat'i ve salam olmas
artt. Nitekim hamdolsun dinim yledir de. Yoksa lastik
balon gibi iirdike imeye msait olan bir nesne, din
olamaz. Zira gnn birinde fazla iirilirse bomba gibi patlar
gider. Hem her eye, zamana gre fetva vermek icap ediyorsa
dine ne lzum kalr? imdi her yerde grld gibi herkes
cannn istedii yapar, istediini yer ier, istedii gibi hareket
eder, kimse karmaz. Yok, din lazmdr denilirse, o takdirde
elik gibi kat ve kat'i olmas gerekir. nk o Allah'n
kanunudur. Cenab- Hak biz kullar gibi deildir ki, va'zettii
bir kanun eksik kalsn, yahut zamanla eskisin modas gesin
de
29
__________ 1- bn-i Teymiyye,
12.Sure-i Al-i mran, ayet: 19. 2- Cemaleddin-i Efgani,
13.Sure-i Maide, ayet: 3. 3- eyh Muhammed Abduh,
__________ 4- eyh Muhammed Rza
5- Abdilm'min el-Merai,
Reformcularn banda Cemaleddin-i Efgani gelirse de onun 6- eyh Abdlmecid Selim,
da taklit ettii bir imam vardr: bn-i Teymiyye. bn-i
7- eyh Mahmud Seltt,
Teymiyye, vaktiyle Ehl-i Snnetin hatr saylr byk bir
alimi iken sonralar bir hayli yolunu arm ve ta Ashab- 8- eyh Tantavi Cevheri,
Kiram'a varncaya kadar din byklerine dil uzatmtr. 9- eyh Muhammed Abdrrazik Paa,
Kendisi mtehitlik iddiasndadr. gya asrnda zuhur eden
bid'atlerle mcadele etmitir. Evliya kabirlerini ziyaretle, 10- Hseyin Heykel Paa,
onlardan ve hatta Peygamberden -sallallahu aleyhi ve sellem- 11- Dr. Muhammed Zeki Mbarek,
efaat dilemeyi putperestlik sayar. Ondan sonra gelen bn-i
12- Ferid Vecdi,
Kayyim gibi baz tilmizleri de onun tolunu tutmulardr. te
bu zevat dinde serbestlik isteyen reformculara nder 13- Abbas Akkad,
olmulardr. Bu mnasebetle biz de sze bn-i Teymiyye'den
14- Ahmed Emin,
balyoruz.
15- Dr. Taha Hseyin,
16- Kasm Emin,
__________
17- Mehmed Akif,
18- Mevdudi,
19- Hseyin Cozu,
20- Hayreddin Karaman,
30
21- Kadir Kadolu.
__________
BN-I TEYMIYYE*
661-728
eyhlislam Tahiyyddin Ebu'l-Abbas Ahmed b. Abdlhalim
el-Harrari: Hanbeli fukahasndan mehur bir zattr.
Harran'da 661 tarihinde domu, Tatarlarn zulmnden
dolay babas ile birlikte Dimak'a hicret etmi, 728'de orada
vefat etmitir. Tahsilini Dimak'da tamamlayan bn-i
Teymiyye, az zamanda tefsir, hadis, usul-i fkh ve Arabiyatta
geni bilgi sahibi olmu; henz yirmi yanda varmadan
yksek malumat ile hret bularak ders okutmaya ve fetva
vermeye balam. Daha stadlarnn salnda byk bn-i Teymiyye'yi tenkit eden ulema arasnda Takyyddin
alimlerden saylmaya balanm, kendisine eyhlislam
denilmitir. Ancak baz meselelerde cumhur- ulemaya
muhalefet iin aleyhinde bir cereyan ba gstermi, nihayet
Msr'a celp edilerek Kahire'nin kalesine hapsedilmitir.
Bilahare baz meseleler hakknda kanaatini deitirdiini
itiraf ederek serbest braklm ve Dimak'a avdetle tedris ve
iftaya devam etmi ise de sonra vefatna kadar iki sene daha
hapsedilmitir.
Filhakika bn-i Teymiyye baz itikadi ve ameli meselelerde
byk mtehitlere hatta sahabeye muhalefet etmi; bu
hususta hakka isabet edemedii
__________
*bn-i Teymiyye bahsi biraz ksaltlarak mer Nasuhi
Bilmen'in eserinden alnmtr.
__________
birok alimlerin tenkitleri ile sbut bulmutur. Ulemadan
bazlarna gre bn-i Teymiyye, mcessimedendir. Yani
Allah'n bir cihette bulunduuna, Ar- A'la'nn nev'i
itibaryla kadim olduuna kani, kabirleri ziyarete muhalif, bir
mecliste talakla boanan kadnn ancak bir defa bo
olacana kaildir. Derinletirdike isabetsizlii meydana
kan da baz itihatlar vardr.
Sbki ile ihabddin bn-i Hacer-i Heytemi de vardr.lk
zamanlarda Celal Kaznivi, Konevi ve Ceriri gibi birok
ulema bn-i Teymiyye'yi pek ziyade medh senada
bulunmular ve adeta onun hizbini tekil etmilerse de, onun
tevil gtrmez sz karsnda birer birer kendisinden yz
evirmilerdir. Hatta emseddin Muhammed b. Ahmed
Zehebi kendisine nasihatte bulunmu, bir mddet muhalifleri
31
ile aralarn dzeltmeye alm, fakat neticede o da
kendisinden bir hayli inhiraf etmitir. Zehebi'nin bn-i
Teymiyye'ye hasihati "en-Nasihat'z-Zehebiyye'l-bn-i
Teymiyye" namyla maruftur. Ehemmiyetinden dolay, biz bu
nasihatin tercmesini burada arz etmeyi mnasip grdk.
Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla,
Hamd Allah'a mahsustur. Ya Rabb, hata edersem bana
merhamet eyle; srersem beni kaldr! Benim imanm koru!
Ah, gamszlma ne kadar zlrm! Snnet ve Snnet
ehlinin kalmamasna ne kadar yanarm, vah!.. Ah... Alamak
iin bana yardmc olarak m'min kardelere ne kadar
mtakm!.. lmin kandilleri, ehl-i takva ve hayratn
defineleri olaninsanlar kaybetmemize zlyorum, vah!..
Ah... Helal bir dirhem, munis bir karde bulabilsem!..
Ne mutlu kendi kusuru alemin kusurlarn grmekten
alkoyana!.. Ne yazk ki alemin kusurlar kendi kusurlarn
grmeye mani olana!..
Be adam, kendi gzndeki mertei unutarakdin kardeinin
gzndeki epeli grmeye ne zamana kadar devam
edeceksin? Ne zamana kadar kendini, fesahatini ve szlerini
vecek; ulemay zemmedecek vebakalarnn kusurlarn
aratracaksn? Halbuki Resulullahn -sallallahu aleyhi ve
sellem- bunu yasak ettiini bilirsin. "llerinizi hayrdan
baka bir eyle enmayn; nk onlar gnderdikleri ey
varmlardr" buyurmutur.
Hayr. Bilirim bana 'Sen kendini kurtar, benim zemmim
ancak u slam'n kokusunu duymayanlara, Muhamed -
sallallahu aleyhi ve sellem-'in getirdii -ki cihattr-
bilmeyenlere mahsustur...' diyeceksin. Hayr! Vallahi onlar
bir kulun amel ettii zaman muhakkak kurtulaca eylerden
pek ok hayr bildiler. Kendilerini alakadar etmeyen
eylerden de pek ounu bilmediler. Zaten kiinin iine
girmeyen eyi terk etmesi Mslmanln gzelliindendir.
Be adam! Sana Allah akna yalvaryorum. Bizden vazge.
nk sen iddias ok bilimli bir adamsn. Yerinde durmaz
ve uyumazsn. Dinde mugalata saylan eylerden saknn!
Senin Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem- sorulardan
holanmam, onlar ayplam ve ok sual sormay yasak
ederek 'Gerekten mmetim iin en ziyade korktuum ey
bilgili mnafktr' buyurmutur. Delilsiz ok sz helal ve
harama dair olursa kalbi katlatrr. Acaba Yunusilerin ve
feylezoflarnibareleri ile kalpleri kr eden u kfriyat
hakknda olursa ne buyurulur. Vallahi u alemde gln
olduk. Acaba biz akllarmzla ret cevab verelim diye felsefi
32
kfriyatn inceliklerini ne zamana kadar ortaya atp
duracaksn!..
Be adam! Feylezoflarn zehirlerini ve ac teliflerini yuttun!
Zehirleri ok kullanmakla vcut ona alr ve Allah'a yemin
olsun ki, vcutta gizlenir. Ah... erisinde tedebbr ve
tezekkrrle hayet, tefekkrle skut bulunan bir meclise ne
kadar mtakm! Ah... yle bir meclise ki, iinde iyiler anlr.
Rahmet de iyiler anld zaman iner. ftira ve tahkirle
zikredilen iyiler anld zaman deil. Haccac'n klc ile bn-i
Hazm'in dili kardetiler. Sen her ikisi ile de karde oldun!
Billahi Perembe bid'atini ve hububat yemei(14) anmaktan
vazgeiniz. Bizim vaktiyle dorudan doruya sapklk
saydmz birtakm bid'atleri anarken, onlar halis snnet ve
tevhidin esas saydlar. Bunlar bilmeyen ya kafir, yahut
eektir. Kim kfr etmezse o Firavun'dan da kafirdir.
Hristiyanlar bizim gibi saylyor. Vallahi kalplerinde
pheler var. Eer sana iki ehadet ile imann salam
kaldysa mesutsun! Vay sana tabi olann hsranna!.. nk
o zndkla ve bozulmaa maruzdur. Hele de ilim ve dini
azsa!.. ehvetperest ve batlc ise!.. Lakin o sana fayda verir.
Eliyle diliyle senin iin mahede eder. inden ise haliyle,
kalbiyle sana dmandr.
__________
14.lm takip eden ilk perembe akam baz yerlerde len
iin adr kurmak, yemekler vermek adet olmutur.
Perembe bid'ati budur. Hububat bid'ati de lnn
arkasndan kekek yapmak, helva dkmek gibi eylerdir.
__________
Ekseriyetle sana balananlar hareketsiz, hafif akll yahut
yalanc cahiller, akl ermezler, yahut garip tutnuk, hilesi
kuvvetli veya yavan, iyi fakat anlaysz kimselerdir. ayet
beni tasdik etmezsen onlar bir tefti et, adaletle tart!
Ey Mslman; kendini medih iin edindiin ehvet eeini
bana doru evir! Onu daha ne kadar tasdik edecek ve
iyilere dmanlkta bulunacaksn, onu ne zamana kadar
tasdik edecek ve iyilere tahkirde bulunacaksn? Onu ne
zamana kadar tazim edecek; kullar klteceksin? Ne
zamana kadar onunla dost olacak, zahitlere buz edeceksin?
Kendi szn ne zamana kadar medh edeceksin? yle ki,
Sahihayn'n hadislerini bile vallahi yle medhetmiyorsun.
Keke Sahihayn'n hadisleri senden kurtulsalard... Bilakis
sen her zaman zayf karmak, heder saymak veya tevil ve
inkarla onlara hcum ediyorsun. Senin iin daha dnme
zaman gelmedi mi? Bak artk yetmiliin ondalndasn.
Yolculuk yaklamtr. Hayr vallahi, sanmyorum ki sen
lm hatrlayasn. Belki lm hatrlayan tahkir edersin.
Zannetmem ki, benim szm kabul edersin; va'zma kulak
asasn. Bilakis bu kat parasn, ciltlerle kitap yazp
33
bozmaa ve benim iin sz yollarn kesmee senin byk
azmin vardr. Ben sana kat'i olarak sustum deyinceye kadar
halin bu olunca -ki, ben senin efkatli ve sevgili dostunum-
dmanlarn nazarnda halin nice olur! Halbuki dmanlarn
iinde vallahi suleha, ukala ve fudala vardr. Nitekim
dostlarnn iinde de facirler, yalanclar, cahiller, bozuklar, ie
yaramazlar ve aknlar vardr.
Senin bana aikare olarak smene, gizliden gizliye de
szmden istifade etmene ben razym. Bana kusurlarn ihda
eden kimseye Allah rahmet eylesin. Zira ben kusurlar ok,
gnahlar fazla bir kimseyim, eer tevbe etmesem vay
kepazeliime!..
Benim ilacm Allah'n aff, msamahas, tevfik ve hidayetidir.
Hamd, alemlerin Rabbi olan Allah'a mahsustur. Allah
peygamberlein sonuncusu olan Seyyidina Muhammed'e ve
ashabnn cmlesine salat eylesin."
bn-i Teymiyye'yi mdafaa edenler de olmutur. Aluszade
Numan Efendi ile Alusi Mahmud Efendi bunlardandr. bn-i
Teymiyye'nin birok eserleri vardr: el-Iklil fi'l-Mteabih
ve't-Te'vil, Tefsiru Sureti'l-hlas, Minhac's-Snneh, el-
Vevami' fi's-Siyaseti'l-lahiyye, es-Siyaset'-er'iyye,
Ziyaret'l-Kubur, el-man ve'l-slam ve'l-hsan ilh... gibi...
TALAK MESELES
Bu mesele etrafnda Kemal b. Hmam Fethu'l-Kadir'de
unlar sylemitir:
1- Bir kavim: "Bir mecliste kadn talak boamakla ancak
bir defa bo olur" demilerdir. bn-i Abbas -radyallahu
anhma-'tan rivayet edilen budur. bn-i shak da buna kail
olmutur.
Tavus ile Ikrime'den nakledildiine gre: "Bylesi Snnet'e
muhalefet edilmitir, binaenaleyh yine Snnet'e dndrlr"
demilerdir.
a) Sahihayn'n rivayetine gre, Ebu's-Sahba' bn-i Abbas'a:
"Bilmez misin ki, kadn defa boamak Resulullah -
sallallahu aleyhi ve sellem- ile Ebu Bekir devirlerinde ve
mer'in hilafetinin ilk zamanlarnda bir saylrd" demi,
bn-i Abbas "Evet" mukabelesinde bulunmutur.
34
b) Mslim'in bir rivayetinde bn-i Abbas yle demitir:
"Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- ile Ebu Bekir
zamanlarnda ve mer'in hilafetinin iki ylnda talak
saylrd. Sonra mer 'Hak, kendilerine mehil olan bir i
hususunda acele gsterdiler. unu onlar aleyhine yrrle
koyalm bari' dedi ve onu aleyhlerine yrrle koydu."
c) Ebu Davud'un rivayetinde bn-i Abbas: "Bir kimse bir
mecliste karsna sen defa bosun derse, bir defa bo olur"
demitir.
d) bn-i shak, Ikrime tarikiyle bn-i Abbas'tan bu hadisin
mislini rivayet etmitir.
e) mam Ahmed, uzunca bir senetle bn-i Abbas'tan u hadisi
tahric etmitir: "Rukane bin Abdiyezid, karsn bir mecliste
defa boad. Sonra buna ok zld. Resul-i Ekrem -
sallallahu aleyhi ve sellem- ona karsn nasl boadn
sordu. Rukane, 'Onu bir mecliste defa boadm' cevabn
verdi. Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem- 'Bu ancak bir
talaktr. Sen hemen refikana dn!' buyurdular."
2- Bazlar medhuln biha'da (yani kar koca olanlarda) ,
bakalarnda bir talak vaki olur demilerdir.
Mslim, Ebu Davud, ve Nesai'nin rivayetlerinde yle
deniliyor: Ebu's-Sahba' bn-i Abbas'a ok sual sorard. Ona
dedi ki: "Bilmez misin bir kimse gerdee girmezden nce
talakla boarsa onu Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem- ile
Ebu Bekir ve mer'in hilafetinin ilk zamanlarnda bir talak
sayarlard. mer halkn bu hususta birbirlerini takip
ettiklerini grnce 'Bu talaklar onlarn aleyhine yrtn'
dedi." Hadisin lafz Ebu Davud'dan alnmtr.
3- Sahabe ve Tabiin ve onlardan sonra gelen ulemann
cumhuruna gre, bir mecliste talakla boanan kadn
defa bo olur. Delilleri:
a) Darakutni ile bn-i Ebi eybe'nin rivayet ettikleri bir
hadiste: "Abdullah b. mer karsn hayzl iken boadn,
sonra arkasndan iki kuruda (yani iki temizlik devresinde) iki
kere daha boamak istediini anlatt. Dedi ki: 'Bunu
Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem- duymu da bana 'Ey
bn-i mer, Allah sana byle emretmedi. Sen Snnette
yanldn. Snnet, temizlik devresini karlayarak her temizlik
devresinde bir defa boamandr...' buyurdu ve karma
dnmemi emretti. Ben de dndm.
35
 karm sekiz talak ile boadm' demi. bn-i Mes'ud: 'Sana ne
dediler' diye sormu. Adam: 'Karn senden bain oldu dediler'
Yine buyurdular ki: 'Kadn temizlendi mi, o zaman kendisini
cevabn vermi. bn-i Mes'ud: 'Doru sylemiler. Bu mesele
ya boar, ya elinden tutarsn.' Ben: 'Ya Resulullah, ne
syledikleri gibidir' demi."
buyurursun, onu defa boam olsam, kendisine dnmek
bana helal olur muydu?' dedim. 'Hayr, senden talak- bainle
ayrlr, hem de gnah olurdu' buyurdular."
e) Ebu Davud'un "Snen"inde ve mam Malik'in el-
Muvatta'nda Muhammed b. lyas'tan u hadis rivayet
olunmutur: "Bir adam gerdee girmezden evvel karsn
b) Ebu Davud'un "Snen"inde, Mcahid'den u hadis
boam. Sonra tekrar almay dnm de, bunu sormaa
rivayet olunmutur: Mcahid demi ki: "bn-i Abbas'n
gelmi. Onunla beraber ben de gittim. Adam Abdullah b.
yanndaydm. Ona bir adam gelerek, karsn talakla
Abbas ile Ebu Hreyre'ye bu meseleyi sordu. Onlar: 'Kadn
boadn syledi. bn-i Abbas sustu. Hatta karsn ona iade
baka kocaya varmadka onu nikah etmeni caiz
edecek sandm. Sonra: 'Biriniz karsn boayarak ahmaklk
grmyoruz' dediler.
ediyor, sonra ey bn-i Abbas, ey bn-i Abbas diyor. Allahu
Teala: "Her kim Allah'tan korkarsa, Allah ona kar bir yol
halkeder" buyurmutur. Sen Rabbine isyan etmisin, karn da
Adam:
senden talak- bainle ayrlm' dedi."
'Ama benim bu boanmam bir defa idi' dedi.
Bunun zerine bn-i Abbas:
c) mam Malik'in el-Muvatta'nda zikredildiine gre, Malik
u hadisi duymu: "Bir adam bn-i Abbas'a: 'Ben karm yz 'Sen elinde olan hakkn da elinden karmsn' dedi"
talakla boadm; bana ne lazm gelir?' demi. bn-i
Abbas:'Karn senden talak ile bo olmu. Doksan yedisi ile
Allah'n ayetlerini alaya almsn!' cevabn vermi" Bu hadis yukarda geen (gerdee girmeden talakla
boanan kadn bir defa bo olur) szne muarzdr. Btn bu
rivayetler, yukarda bn-i Abbas'tan nakledilenlere
d) Yine el-Muvatta'da zikredildiine gre mam Malik'e u muhaliftirler. mam Malik'in el-Muvatta'nda bn-i mer'den
hadis vasl olmu: " Bir adam bn-i Mes'ud'a gelerek: 'Ben bu hadisin misli rivayet olunmutur.

36

Hazret-i mer'in talak kabulne gelince: Bu bapta
sahabeden ona muhalefet eden bulunmamasna ve kendinin
Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- zamannda talakn
bir sayldn bilmesine bakarak bir nasih bulunduunu son
zamanda rendiklerine hamletmekten baka are kalmaz.
Bu zahirine gre ise byledir. Yahut hkmn sona erdiini
bilmeleri sebebi ile ise yine yledir. Zira Sahabe-i Kiram,
hkmn birtakm manalara balandn, son zamanda o
manalrn kalmadn bilirler. nk gryoruz ki, sahabe,
be meselede birbirlerini takip etmilerdir. Mukarrer olan
hkm-i er'i byle olmakla beraber onun aksini yapmalar
ebediyen mmkn deildir. Hazret-i mer'den, bn-i
Mes'ud'dan, bn-i Abbas'tan ve Ebu Hreyre'den rivayet
edilen ve Abdrrezzak'n senedi ile Alkame'den rivayet ettii
u hadis dahi bu kabildendir: Alkame yle demi: "Bir adam
bn-i Mes'ud'a gelerek: 'Ben karm doksan dokuz kere
boadm' dedi. bn-i Mes'ud ona: ' talak onu bain klar.
Kalanlar zulmdr' cevabn verdi."
Veki', A'me'ten, o da Habib b. Abit'ten u hadisi rivayet
etmitir: Muaviye yle demi: " Bir adam osman b. Affan'a
gelerek ben karm bin defa boadm' dedi. Osman: 'Karn
senden talak ile bain olmu' cevabn verdi."
Abdrrezzak, Ubade b. Samit'ten senedi ile rivayet etmitir
ki, Ubade'nin babas, karsn bin talakla boam. Bunun
zerine Ubade girerek Resulullaha -sallallahu aleyhi ve
sellem- sormu: Resulullah: "Kadn talakla Allahu Teala'ya
asi olunarak boanm, dokuz yz doksan yedisi ise zulm ve
udvan olarak kalm. Allah dilerse ona azap eder, dilerse
affeyler" buyurmular."
Bu mezhebe kail olan baz hanbeliler, "Resulullah -sallallahu
aleyhi ve sellem- kendisini gren yz bin sahabi brakarak
dnyadan gitti. Sizin iin bunlardan, yahut bunlarn onda
birinin onda birinden sabit olmu mudur ki, bir azdan
sylenen szle talak lazm gelsin? Belki urasanz, bunu
yirmi kiiden nakle gcn yetmez..." demilerdir.
Evvela: Ashab- Kiram'n icmalar meydandadr. nk
hibirinin Hazret-i mer talak yrrle koyduu vakit
ona muhalefette bulunduu nakledilmemitir. Yz bin
kiiden bir icma' hkmn naklederken her birinin ismini
zikretmek lazm deildir. Zira bir hkm hususunda byk
bir cilt kitap telifi gerekir. stelik bu icma' da skuti icma'dr.
Saniyen: cma' naklederken muteber olan, avamn deil,
mtehitlerin szleridir. Resulullahn -sallallahu aleyhi ve
sellem- vefatnda mevcut olan yz bin kiinin iindeki
mtehit fukahann says yirmiden fazla deildi. Bunlar da
drt halife, drt abdullah, Zeyd b. Sabit, Muaz b. Cebel,
37
Enes ve Ebu Hreyre -radyallahu anhm- ile daha birka
kii idiler. Sair ashab bunlara mracaatla kendilerinden fetva
sorarlard. Biz bu zevatn ekserisinden sarahaten
naklolunduunu isbat ettik ki, bir azdan sylenen szde
talak vaki olurmu. Kendilerine muhalif zuhur etmemitir.
Artk haktan sonra bu ancak delalettir..."
Kemal b. Hmam'a gre hadis zahir manasnn hilafna bile
alnsa tevili yle olur: lk zamanlar bir adamn karsna sen
bosun, sen bosun, sen bosun demesi bir talak saylrd.
nk ashab bu szlerle birinci sz te'kid kast ederlerdi.
Sonralar te'kid deil, tecdit kastetmeye baladlar. Hazret-i
mer de kendilerini ilzam etti.
Rukane hadisi mnkerdir. Esah olan ekli Ebu Davud ile
Tirmizi ve bn-i Mace'nin rivayetleridir. Bu rivayette:
"Rukane karsn talak- bainle boad da Resulullah -
sallallahu aleyhi ve sellem- ona bir talaktan fazlay
kastetmediine dair yemin verdirdi. Ve karsn ona iade etti.
Sonra onu ikinci defa mer -radyallahu anhm- zamannda
boad." denilmektedir.
Ebu Davud: "Bu rivayet esahtr" demitir.
Kemal b. Hmam, burada naklettiimiz szlerinden nce
imamiyye taifesinin bir rivayette: " lafzyla hi talak vaki
olmaz" dediklerini ve hayz halinde boanan kadnn bo
dmediini sylediklerini bildirmitir. Buradaki izahatnn
banda: "Bir kavim bir mecliste kadn talakla boamakla
ancak bir talak vaki olur demitir." sznden maksad yine
imamiyye taifesidir. Bahis mevzumuz bn-i Teymiyye de
onlarla beraberdir. Bunlar mddealarn isbat iin Hazret-i
Ali'den de bir mecliste yaplan talakn bir saylacan
rivayet ederlerse de, mezkur rivayet kuru bir iftiradan
ibarettir. Ehl-i Beyt'ten, bahusus Hazret-i Hasan ile Cafer b.
Muhammed'den bunun hilafna rivayet olunmutur. Hatta bu
haberi rivayet eden ahs iftirasn Kufe'de A'me'in
huzurunda itiraf etmitir.
Beyhaki ile Taberani'nin rivayetlerine gre Hazret-i Hasan
halife seilince kars Aie b. Fadl kendisini tebrik etmi.
Hazret-i mam buna kzarak: "Sen Emir'l-M'minin (yani
Hazret-i Ali'nin) katledildiine seviniyor musun? (Sen
defa bosun!)" diyerek Aie'yi boam. Bilahare: "Eer ben,
(bir adam karsn temizlik devresinde defa boarsa, yahut
onu mphem olarak defa boarsa, baka kocaya
varmadka ona helal olmaz) hadisini ceddimden veya
babamdan iitmemi olsaydm Aie'ye dnerdim" demitir.
Hazret-i Hasan'n rivayet ettii hadis, mutlak surette
talakla boanan kadnn hulle yapmadka ilk kocasna helal
38
olmayacan bildirmektedir ki, imamiyye taifesinin ve bn-i
Teymiyye'nin aleyhine ak bir delildir.
Bu bapta Nesai'nin Mahmud b. Lebid'den rivayet ettii u
msned hadis de ayan- dikkattir. "Resulullah -sallallahu
aleyhi ve sellem- bir adamn karsn talakla birden
boadn haber ald da, kzgn bir tavrla ayaa kalkarak:
'Ben aranzda olduum halde Allah -azze ve celle-'n
kitabyla oynanyor mu?' buyurdu. Hatta bir adam kalkarak:
'Ya Resulullah, unu ldrevereyim mi?' dedi."
Anlalyor ki, Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem-
zamannda talakn bir saylmas, onunla te'kid kast
edildiine gre imi. Bundan sonra bn-i Teymiyye'nin bir
talak iddias zerinde direnmesi mesnedsiz ve Sahabe-i
Kiram hakknda ileri geri sylenmesi tamamen yersiz kalr.
CEMALEDDIN-I EFGANI
1838-1897
Msr kaynaklarna gre:
Cemaleddin Safder (yahut Saffer) b. Ali b. Muhammed b.
Muhammed el-Hseyni hakim bir zat olup akli ve nakli
ilimlerde geni ttla' sahibidir. Efganii Farisi, Arabi, Trke,
ngilizce, ve Rusa bilirdi. Hemedan kazalarndan
Esedabad'da aban aynda domutur. (el-islam ve't-Tecdid
adl esere gre Afganistan'da Kabil civarndaki Es'adadab'da
domutur.) Hindistan'a giderek akli ve nakli ilimleri
okumu, sonra Hicaz'a gitmitir. Bilahare Kabil'e dnm ve
hkmet ricali arasna karmtr. Daha sonra Msr'a gitmi,
orada din ve siyasette slahi kalknma ruhunu alamtr.
Msr hkmeti kendisini srgn etmi, bunun zerine
Paris'e gelerek, orada Msrl tilmizi eyh Muhammed
Abduh ile birlikte "el-Urvet'l-Vska" gazetesini karmtr.
Uzun seferler yapm, sonra stanbul'a davet edilerek orada
vefat etmitir. Na' memleketine gtrlmtr. Hakknda
muhtelif gazete ve kitaplarda pek ok yazlar yazlmtr.
Eserleri: Tarih-i Efgan ve bir kk risaledir.
39
Ancak muhtelif rivayetlerden anlaldna gre,
Cemaleddin-i Efgani bir ilim adam deil, siyasetle uraan
ve nan u nimetini yedii byk devlet ricalini ldrtmee
alan bir nankrdr. Fesatl sezilince Trk ulemas
tarafndan stanbul'dan kovulmu, Msr'a kamtr. Onu
daha iyi anlamak iin 83 sayl ve Kasm 1972 tarihli Hareket
dergisinden iktibas ettiim Cemil Meri Beyin aadaki
yazsn okumak kafidir.
CEMALEDDN- EFGAN'NN DOSYASI
Cemil Meri
Onunla ilk defa Sultan Aziz devrinde karlayoruz. Meclis-i
Kebir-i Maarif ve Encmen-i Dani azasdr. Yazk ki,
eyhin stanbul'da boy gsterii irfan tarihimiz iin pek de
hayrl olmaz. Dar'l-Fnun onun bir konumas yznden
kapatlr. (1871, Goldziher) Uzun zaman gzden ve gnlden
nihan olan stad, ylar sonra bir per-i ilham olarak sahnede
gryoruz.
Trk airi Mehmed Emin Beye Trkl alayan,
kendisinin sylediine gre, Efganl eyh Cemaleddin'dir. Bu
byk slam inklaps, Trkiye'de Mehmed Emin Beyi
bularak, ona halk dilinde, halk vezninde, millet sevgisi ile
dolu iirler yazmasn tavsiye etmitir. (Ziya Gkalp,
Trkln Esaslar)
Edebiyatmzn o byk "slam inklaps"na yegane borcu
"Trk Saz" airi de deildir. Filhakika bir yandan Jn
Trkler'de "Trklk uurunu uyandrken" (. Mardin,
Jn Trklerin Siyasi Fikirleri) bir yandan da... Fakat Efganl
bir eyhin, bir mmetinin Trklk uuru ile ne gibi bir
mnasebeti olabilir diyeceksiniz. Acele etmeyelim. Belki de
Efgani airane bir mahlastr, Figani gibi. Nitekim Ahmed
Agayef'den stadn Efganlkla bir ilgisi olmadn
reniyoruz: "eyh Hazretleri aslen Trktr, Azeri
Trkdr." (Trk Yurdu Mecmuas, cilt: 1)
Evet, bir yandan da Mehmed Akif'i irad etmektedir. "Akif'in
siluetini izebilmek iin Efganl Cemaleddin ile Msrl
Abduh'un portrelerini bir an bile gzden ayramayz. Srat-
Mstakim Mcahid'i eyh Cemaleddin ile akirdi ve
muhabb-i sadk Msr Mftsnn izinden ayrlmamtr.
Akif'in Efganl hakknda hkm udur: "arkn yetitirdii
ftratlarn en ykseklerinden biri." (Cerraholu, Mehmed
Akif)
Yalnz Akif mi? slam'da teceddt yapmak isteyen btn bir
nesil, onun akirdi. Daha sonra smet Paann Bavekilliini
yapacak olan tannm din bilgini emseddin Gnaltay'a gre
"eyh, Peygamber kadar ayan- hrmet; ona itiraz edenler,
Ebu Cehil kadar lanete mstehaktr. nk eyh,
Peygamberin zamanndaki slaml yeniden diriltmeye
kalkmtr." (slam Mecmuas)
40

Bu muteber ehadetlerden anlalan u: Cemaleddin Efendi
Efgani deil, Trkidir. Saysz tilmizi vardr. Milliyetidir,
mmetidir, slahatdr. Hem mcahittir, hem mtehit.
zlerek belirtelim ki, elimizdeki dier kaynaklar bu
iddialara glge drecek mahiyettedir. Kimine gre eyh,
ranl bir iidir. (B. Lewis, The Middle East and the West)
Kimine gre Hazret-i Ali ahfadndan. (eyh Abduh) Onun
Hindli olduunu syleyenler de var. (The Mussalman
mecmuas, 1936 hususi say ile ubat 1937 tarihli nsha.)
Trk, ranl, Efganl, Hindli... Homeros'u paylaamayan yedi
ehir, Cemaleddin'i paylaamayan drt lke. Biri eski, biri
yeni efsane...
hreti dnyay tutan bu masal kahramannn insanla
miras: Minnack bir Efgan tarihi ile kck bir reddiye
(Red ale'd-Dehriyyin.) Reddiye biroklarnn ismine bakarak
vehmettikleri gibi, maddecilii cerh iin yazlm teolojik bir
eser deil, siyasi bir hicivdir.
Cemaleddin, nazariyeci olmaktan ok politikac. Onun girift
ve tezatlarla dolu kiiliini Renan'a verdii cevapta
buluyoruz. Ne gariptir ki, aa yukar bir asr nce cereyan
eden bu mnakaa (muhasebe demek daha doru olurdu)
bize yanl intikal etmitir. Hi kimse Cemaleddin'in yazsn
okumak zahmetine katlanmam, btn yazarlar byk bir
cmertlikle eyhi, slamiyet'in mdafii mertebesine
ykseltmitir.
Bu vesika bizim iin ok mhimdir. nk hem
Cemaleddin'in girift ve mtezad kiiliini a kavuturur,
hem onu Namk Kemal'le mukayese etmek imkann verir.
Zira Renan'n 1883'de irad ettii konferans, Efganl'ya
yarenlemek frsat vermekle kalmaz, Namk Kemal'e de
mehur mdafaanamesini ilham eder. Namk Kemal'in
mdafaanamesi taarruz; Cemaleddin'in mektubu teslimiyet.
Namk Kemal fke ve kmseyi, Cemaleddin terbiye ve
makyavelizm.
Namk Kemal nce Renan' tantmakla ie balar:
"Engizisyonun ktlklerini tenkit ede ede, her fenal dine
balayan ve her dini ayn meziyette vehmeden bir mnkir.
stelik ele ald konuyu da hi bilmemektedir. Nasl olur
denecek, bir ark dilleri mtehasss, bir akademi azas
slamiyet'i nasl olur da bilmez? Bilmez, Avrupa ark
bilmez. Bu cehaletin sebebi u: Avrupa'da slamiyet'le
uraanlar ya Hristiyandrlar, ya deildirler. Hristiyanlarn
fikr-i aslileri, bu tetkikatn selametle icrasna manidir. Biz
aratrmalarmzda bitaraf olabiliriz. Bizce Hristiyanlk
mensuh bir dindir. Halbuki slamiyet Hristiyanlara gre
ilahi deildir. Onun iin her kitapta yalan, yanl aralar.
41
nanmayanlarsa btn dinlere efkar- beerin en ar zincir-i
esareti, terakkiyat- marifetin en kuvvetli sekte-i haili
nazaryla bakarlar. Dinin ilahi mahiyeti yoksa, zerinde
neden durulsun? Renan'n risalesini grmeden bu kadar az
lakrdya, bu kadar ok hata szabileceini sanmazdm."
Advar, "Namk Kemal'in mdafaas daha ziyade bir polemik
eklinde olup, her satrnda Renan'n cehli(?) ile istihza
doludur" buyuruyor.
Salip ve Hilal'in kavgas devam ediyor. Renan'n mttefikleri
iimizde yaamaktadr. Namk Kemal'i hatrlayan yok.
Kemal'in yazsnda konuan herhangi bir fert deil, tarihin
kendisi. ftiraya urayan bir medeniyet.
imdi de Cemaleddin'e geelim.
18 Mays 1883 tarihli Le Journal Des Debats, eyhi yle
takdim ediyor:
"Malum olduu zere eyh ulema zmresindendir. Paris'e
dilimizi renmeye, Avrupa medeniyet ve ilimlerini tahsil
etmeye gelmitir. Yine hatrlardadr ki, hakknda bir
konferans vermi; bu konferans ilk defa olarak gazetemizde
yaynlamt. eyh Cemaleddin ise bu vesile ile Arapa bir
mektup yollam. Muharririmizin konferans hakknda
dndklerini yazyor. eyhin mektubunu mmkn olduu
kadar sadakatle tercme ettik. Doruda dnce ve
medeniyetimizin nasl anlaldn gstermek iin
sunuyoruz."
Sonra eyhin mektubbu:
"Efendim,
Deerli gazetenizin 29 Mart 1883 tarihli nshasnda M.
Renan'n bir nutku var. hreti btn Baty tutan, Dounun
en cra kelerine kadar uzanan nl filozof, bu nutukta
dikkate deer mahedeler, yeni grler serdetmi. Ne yazk
ki, bendeniz, nutkun ancak az veya ok sadk bir tercmesini
grebildim. Franszcasn okuyabilseydim, o byk filozofun
fikirlerine daha iyi nfuz ederdim. Renan'n nutku iki
noktay kucaklyor:
1- slam dini mahiyeti icab, ilmin gelimesine manidir.
2- Arap kavmi tabiat icab metafizik ilimleri de felsefeyi de
sevmez.
yi ama, acaba ilimlerin gelimesini nleyen bu maniler dinin
kendisinden mi geliyor? Bu dini kabul eden kavimlerin
hususiyetlerinden mi? Renan bu noktalar aydnlatmyor.
42
Ama tehis yerindedir. Hastaln sebeplerini tayin etmek
g. Hastala are bulmak ise bsbtn zor. Balangta
hibir millet, srf akln rehberlii ile yetinemez. Korkularn
penesindedir. Hayr erden ayramaz. Ne sebeplere
ykselebilir, ne neticeleri farkedebilir. Tedirgin uurunun
dinlenebilecei bir vaha arar. O zaman "Mrebbi"ler ortaya
kar. Bilirler ki, onu akln emrettii yola srklemek
imkanszdr.(15) Hayalini okar, mitlerini kanatlandrr,
nnde geni ufuklar aarlar. nsanolu ilk devirlerde gzleri
nnde cereyan eden hadiselerin sebeplerini ve eyann
esrarn bilmediinden, mrebbilerin emirlerine ve
__________
15. "Mrebbi"den maksad Peygamber, az aada gelecek
olan "Mutlak Varlk"tan murad da Allah'tr. Okuyucularn
bu satrlara nazar- dikkatini celp ederiz. (Ahmed
Davudolu)
__________
tlerine uymak zorundadr. Mrebbiler ona itaat edeceksin
diyorlard; Mutlak Varlk byle emrediyor. phe yok ki, bu
beeriyet iin boyunduruklarn en ar, en kltcs idi.
Fakat Mslman, Hristiyan, putperest btn milletlerin,
barbarlktan, bu dini terbiye sayesinde ktklar ve daha ileri
bir medeniyete doru yrdkleri de inkar edilemez."
eyh Efendi, dinlerin insanlk tarihinde bsbtn lzumsuz
birer messese olmadklarn beyan buyurduktan,
slamiyet'le putperestlii ayn kefeye koyduktan sonra...
slamiyet'i mdafaaya geiyor. slamiyet terakkiye mani
imi!.. yi ama, diyor: "Bu konuda slamiyet'in baka
dinlerden ne gibi bir fark vardr? Dinlerin hepsi de
msahamasz deil mi?" Aferin slam mcahidine! Ar
nezaketi bir Draper mlhidi kadar olsun tarafszlk
gstermesine mani olan eyh Efendi, tavizlerini her satrda
biraz daha arttryor: "Hristiyan toplumlar, iaret ettiim
terakki ve ilim yolunda dev admla ilerlemektedirler. slam
cemiyeti ise dinin vesayetinden kurtulamamtr." Ama
Efganl eyh, bsbtn meyus da deildir. yle ya,
Hristiyanlk slamiyett'ten asrlarca nce domu, neden
slam cemiyeti de gnn birinde zincirlerini krp, Hristiyan
cemiyetleri gibi teraakki yolunda ahlanmasn? Hristiyanlk
da msamahaszd; sertti. Ama yenilmez bir engel olmad.
slamiyet'in byle bir mitten mahrum edilmesine gnl raz
olmuyor eyhimizin.
"Burada Msy Renan'n huzurunda slam dininin
mdafaasn yapyorum. Bu mit (Mslmanlktan kurtulma
midi mi?) gereklemezse barbarlk ve cehalet iinde
mahvolurlar. Filhakika slam dini ilmi bomaa ve terakkiyi
durdurmaya gayret etmitir.(16) Ama Hristiyanlk da ayn
eye teebbs etmedi mi? Katolik Kilisesinin muhterem(17)
43
reisleri, bildiime gre bugn bile mcadeleden vazgemi
deillerdir..."
Biliyorum, Mslmanlarn Avrupa ile ayn medeniyet
seviyesineykselmeleri ok gtr. Felsefi ve ilmi hakikate
vusul onlara yasaktr. Gerek bir m'min, konusu ilmi
hakikat olan her eit aratrmalardan kanmaldr. Oysa
baz Avrupallara gre her hakikat ilme dayanmak
zorundadr. Klesi olduu nassa, sabana balanan bir
kz(18) misali balanan m'min,
__________
16.Kur'an- Kerim'in ilk inen ayeti Alak suresinin bandaki
"Oku!" emridir. Onu takip eden ikinci ayet-i kerimede
kalemle yaz yazmaa irad buyurulmu; daha sonra inen
Mddessir suresinin ayetlerinde ise elbise temizlii
emrolunmutur. 20. asrn medeniyeti bunlarla lldne
gre Mslmanlara Kur'an- Kerim'in ilk ayetleri ile medeni
olmalar emir buyurulmu demektir. Byle olduu halde
slam dini ilmi bomaa ve terakkiyi durdurmaya gayret
etmi saylrsa ilme tevik etmi olmak iin ne yapmas lazm
geldiini ltfen eyh namna onun yolundan gidenler
sylesinler!.. Bu ayetlerle askeri hazrl emreden ayet,
Kur'an'da bulunduka ne geri kalm Mslmanlarn bir
zr makbul olabilir, ne de Mslmanla saldran
dmanlarn bir hakk!.. Bunlarn karsnda
Mslmanlktan kaanlara merte konumak lazm gelirse
Mslmanlk uyutuyor diye deil, bilakis uyandryor,
uykumuzu karyor diye ondan uzaklatklarn itiraf
etmeleri gerekir. Evet, Kur'an' Kerim'de, baka hibir ayet
olmasa, ilim ve kltr iin "kra" ayeti, teknik iin de askerlik
ayeti kafi gelirdi.
17.Katolik Kilisesi papazlarna muhterem demek maazallah
onlara imrenmeyi gstermiyor mu? (A. Davudolu)
18.Evet Mslman, klesi bulunduu nassa, sabana
balanan bir kz misali bal kalmaldr. Zira Mslmanl
ancak bu surette devam ettirebilir. Yoksa kazktan boanm
merkep gibi saa sola '....' atar durursa cehennemi boylar.
(Ahmed Davudolu)
__________
ilanihaye eriat tefsircileri tarafndan izilen yolda yrmeye
mahkumdur... Hakikatin zaten btnne sahip. Aramasna
ne lzum var? mann kaybederse, daha m bahtiyar olacak?
Byle olunca ilmi kmsemesi tabii deil mi?
eyh Efendi, slamiyet'in terakkiye mani olduunu
Renan'dan daha byk bir imanla belirttikten sonra, Arap
kavmini mdafaaya geiyor.
44
"Ancak fetihlerindeki hzl mukayese edilebilecek bir fikri
ykseli. Bir asr btn bir Yunan ve Acem ilminin elde
edilii, hazmedilii... Araplar balangta ne kadar cahil ve
barbar olurlarsa olsunlar, medeni milletlerin yz st
braktklarna drt elle sarldlar. Snen ilimleri
canlandrdlar, gelitirdiler ve o zamana kadar ulaamadklar
bir ihtiama kavuturdular.(19) Bu da ilme kar besledikleri
sevginin iareti ve ispat deil midir?"
Renan, Arap dnyasnda, Acem alimlerin (yani Arap
olmayanlarn) byk bir rol oynad fikrinde. eyh Efendi
de bunu kabul etmektedir.
"Harranllar Araptlar ve spanya'y istila edenler
Araplklarn kaybetmilerdi. bn-i Mace, bn-i Tufeyl, bn-i
Rd de el-Kindi gibi Araptlar. Irklar ayran dildir.
slamiyet'in inkiaf ile Araplar yeni bir hamle kazand ve
ranl alimler Mslman olunca Kur'an diliyle yazmay eref
telakki ettiler."
Ne gariptir ki, Aaolu'nun halis muhlis Trk olduunu
iddia ettii Efganl eyh, slam
__________
19.Evet ama, snen ilimleri canlandrma meselesei, ne zaman,
hangi devirde oldu? Mslmanlk devrinde olduysa fena
yakalandn Hazret. nk onlar uyandran Mslmanlk
oluyor. Baka bir devir ve sebep gstermee imkan varsa
ltfen gster. (Ahmed Davudolu)
__________
medeniyetinde Trklerin rolnden bir kerecik bile sz
etmiyor. Evet, slam medeniyeti bir btndr. Bu byk
terkibi yalnz Arabn eseriymi gibi gstermek, ya Araba
dalkavukluk, ya misli grlmemi bir gaflettir. Farabi
slamdr, bn-i Sina slamdr, Arap deil. O ummana karan
en byk rmak : Trk.
Fakat eyh yatrm yapmaktadr. Pekiyi denecek, Arap
medeniyeti bu kadar aaakar olduktan sonra nasl birden
snverdi? Me'ale o zamandan beri neden tutumad
tekrar? Arap dnyas uzunca zamandan beri niin
karanlklarda bocalyor? Namk Kemal buna sebep olarak
Hal ordular ile Tatar mriklerini gsteriyor. eyhin
cevabn okuyalm:
"Burada slam dininin btn sorumluluu ortaya kyor.
uras aikar: Bu din nerede yerlemi ise ilmi bomutur.
(20) Bu uurda istibdatla el ele vermekte tereddt
etmemitir. es-Suyuti, Halife el-Hadi'nin Mslman
lkelerde ilmin kkn kurutmak iin be bin alimi
Badad'da katlettiini syler. Belki Suyuti kurbanlarnn
45
saysnda mbalaa etmi, ama yaplan zulm, bir vaka. Bir
dinin ve bir
__________
20.slamiyet senin gibi bir aknn sorular ile sorumlu
olamaz. <<Bu din nerede yerlemise ilmi bomutur" iddias
yalandr. Hakikat bunun tam tersidir. Yani bu din nerede
yerlemise orada ilmi ihya etmitir. Zira ilk emir okuyup
yazmaktr. Bu uurda istibdatla el ele vermekte tereddt
etmediine gre demek slamiyet mstebid ve zalim bir
dindir. Sen de zahiren Mslman eth Efendi. u halde sen
de zalimsin. Biz seni zalimliini bilatereddt kabul ediyoruz.
Fakat zulmn dinden neet ettiini asla! nk slam dini
Allah dinidir. Cenab- Hakk -haa- zalim deildir ki, zulmle,
istibdatla el ele verecek bir din gndersin. O
erhamrrahimindir. kullarna kat'iyen zulmetmez. Bu
szlerinden sonra bizim teredddmz senin hala Mslman
kalp kalmamandr. (A. Davudolu)
__________
kavmin tarihinde kanl bir leke bu. Hristiyan dininin
mazisinde de buna benzer vak'alar bulabilirim. Dinler,
isimleri ne olursa olsun birbirlerine benzerler. Dinlerin
felsefe ile uyumalarna, anlamalarna imkan yoktur.(21)
Din, insana iman ve itikad zorla kabul ettirir(22) Felsefe
onu itikatlardan ksmen veya tamamen kurtarr.(23) Nasl
anlaabilirler? Din galip gelince felsefeyi yok edecektir;
felsefe hkmran olunca din ortadan kalkacak. nsanlk
yaadka nass ile serbest tenkit, dinle felsefe arasndaki
kavga sona ermeyecektir. Kyasya bir sava bu. Ve korkarm
ki,(24) bu savata zafer hr dnceye nasip olmayacaktr."
eyhimiz ikayeti:
"Akln dersleri be byk zekaya hitap eder yalnz. lim,
ne kadar gzel olursa olsun ideale susuz olan insanl
doyuramaz. nsanlk filozoflarn ve alimlerin gremedikleri
ve giremedikleri karanlk ve uzak blgelerde kanat amaktan
holanr."
Efgani'nin sz burada bitiyor.
imdi de Renan'n bu mektuba verdii cevab gzden
geirelim:
__________
21.nk dinler Allah'n gnderdii kanunlardr. Felsefe ise
insan kafasnn mahsul kuru nazariyelerden ibarettir.
(Ahmed Davudolu)
22.Bu iddia yalandr, Haa dinde zorlama yoktur. Dinin
tarifini yukarda grdk. O insanlar kendi ihtiyarlar ileiyiyi
benimsemeye sevk eder. eyh bu zorlamay nereden
karyor. (Ahmed Davudolu)
23.Masonluk locasna kaydedilmesi iin yapt mracaatta
kendisinin felsefe ilimleri mderrisi olduunu sylemesine
46
baklrsa eyh Hazretlerini de felsefesi itikatlardan ksmen
veya tamamen kurtarma benziyor. Maazallah. (Ahmed
Davudolu)
24.Biz de bu szleri ile eyhin kfrnden korkarz. (Ahmed
Davudolu)
__________
"Sorbonne'daki son konferansmn eyh Cemaleddin'e telkin
ettii son derece dikkate deer dncelerini dnk
gazetenizde alaka ile okudum. Mnevver Asya'nn uurunu
bylece orjinal ve samimi tecellilerinde takip etmek ok
retici, ufkun drt bir yanndan rasyonalizmi ven sesler
geliyor. nsan bu sesleri dinledike daha iyi anlyor ki, din
ayrr, akl birletirir. Ve iman ediyor ki, akl tektir. nsan
zekasnn birlii, dncelerin tesandnden doan byk ve
mit verici netice. Ama bunun iin tabiatst denen vahiyleri
bir yana itmek lazm. Dnyadaki iyi niyet sahibi insanlarn
yobazla ve hurafelere kar kurduklar birlik grnte ok
kk, ama hakikate dayanyor ve er ge muzaffer olacaktr.
Masallar tahrip edecektir."
"ki ay kadar nce sevgili meslektam Ganem vastas ile
eyhi tanmtm. zerimde pek az kimse bu kadar derin
tesir yapmtr. Sorbonne'daki konferansmn konusunu (lmi
Zihniyet ile slamiyet'in Mnasebetleri) bana o ilham etti.
eyh Cemaleddin, slam'n pein hkmlerinden syrlm bir
Efganldr."
Anlalyor deil mi? Bizim byk slam Birlii'nin kurcusu
olarak selamladmz eyh Efendinin Fransa'daki dostu
Hristiyan Halil Ganem'dir. Sultan Abdlhamid Han'n
hasm- biaman Ganem.
Renan, Efganly bir masal kahraman olarak deil, gerek
kiilii ile, yani bir dinsiz, bir "Libre penseor" olarak
tantmaktadr. Devam edelim:
"Cemaleddin, zinde bir kavmin ocuudur. Efganistan'da
Arya ruhu resmi slamiyet'in s tabakas altnda btn
zindelii ile yaamaktadr."
Grlyor ki Renan, Aaolu ile ayn fikirde deildir. eyhin
Efganl, hatta ii olduunu Aaolu acaba biliyor muydu?
"Dinlerin deerini tayin eden, onlara inanan kavimlerdir.
Efganl bu mtearefenin en gzel delili. Dnceleri ylesine
bamsz, seciyesi o kadar asil ve drst idi ki, onunla
konuurken bn-i Sina, bn-i Rd gibi eski ainalardan
birinin (baka bir tabirle be asr boyunca insan zekasn
temsil eden o byk dinsizlerden birinin) dirildiini
sanyordum. Karmdaki insanla, (ran'n dnda kalan
47
Renan, bilhassa Trkiye demek istiyor) Mslman lkelerin
arz ettii manzaray karlatrnca aradaki tezat bana
bsbtn ak grnd. Bu lkelerde ilmi ve felsefi tecesss
yok gibidir. eyh Cemaleddin dini istilaya kar rki direniin
en gzel rneidir."
Renan, eyhin takdirkar, eyh, Renan'a hayran.
Anlamamalarna imkan var m? Teferruata ait ihtilaflar bir
sohbet vesilesi. Mesela Renan'a gre Roma mparatorluu
16. asra kadar Latinceyi btn batda insan zekasnn ifadesi
vastas yapmtr.
"Byk Albert, Roger Bacon, Spinoza Latince yazdlar. Ama
bunlar bizim iin Latin deildirler? Arap dili ile yazan btn
islamlar da Arap saymak doru deildir. Semavi dinlerin
hepsi msbet ilme dmandr. eyh bu hakikati kafi derecede
belirtmediimi ileri sryor. Bu konudaki fikirlerim herkese
malum olduundan zerinde durmadm. nsan zihni
tabiatst unsurlardan tecrit edilmelidir. Bunun iin zora da
lzum yok. Hristiyan ve slam aydnlar, din bahsinde
anlayl bir kaytszlk gstersinler, yani din zararsz hale
gelsin yeter. Bu, Hristiyan lkelerde gerekleti.
Mslman lkelerde de gerekleirse eyh de ben de
memnun oluruz? Ben btn Mslmanlar cahildirler, cahil
kalacaklardr demedim. slamiyet'in idaresi altnda bulunan
lkelerde be alt asrdan beri ilmi yok ettiini syledim.
Mslmanlar, Mslmanla dayanarak kalknamazlar.
Mslmanln zayflamas sayesinde kalknabilirler.
slamiyet'in ilk kurban Mslmanlardr. Mslman
dininden kurtarmak ona yaplabilecek en byk iyilik. Akl
iin yol birdir. Hr dnceli insanlar elbette ki
birleeceklerdir. Kurtulu, Mslmanlarn yeni batan
terbiye edilmesindedir. Ama bu terbiyenin ciddi olmas, yani
akla dayanmas lazm. slam'n dini efleri bu gayeye hizmet
ederlerse kendilerine minnettar olurum. slam lkelerindeki
rnesans slamiyet'ten kurtularak gerekleecektir;
Hristiyan lkelerde olduu gibi. eyh Cemaleddin benim
belli bal tezlerime delil getirmitir."
Zavall Trk ntelicansyas! Kimlerin peinden gitmemi.
Dman dost, dostlar dman tantm. Peygamberin adn
anmaya cesaret edemeyen bir Efganly, Peygamber kadar
saygya layk grm, galiba Bernard Lewis doru sylyor:
"Cemaleddin'in vaazlar bir ideolojiden ok, bir yaantnn
ifadesi. slamiyet onun iin her eyden evvel bir medeniyet,
dnyevi bir iktidard. Arzi olarak da bir iman. Takvadan ok
ballk istiyordu. Mslmanlar da Germenler ve talyanlar
48
gibi birlemeliydiler. Cemaleddin'in mr, Cavour'u,
Bismarck' olaca bir hkmdar aramakla geti... slam
Birliini kurabilmek iin kah aha, kah Hidive, kah Sultana
bavurdu. Ama hibirinde aradn bulamad." (The Middle
East and the West)
CEMALEDDN'N MASONLUU
Cemaleddin-i Efgani'nin en byk hatalarndan biri
masonluudur. Hatta yalnz kendisi mason olmakla
kalmam, Msr'da birok ulemann da bu meslee girmesine
sebep olmutur. Masonlua kabul iin masonluk locasna
yazd Arapa mektubunu, Afar rec ve Usgar Mehdevi
Beylerin Farsa cemi ve telif ettikleri "Mecmua-i snad ve
Medarik" adl eserden alarak aaya tercme ettik:
"Mahruse-i Msr'da felsefi bilgiler mderrisi, mrnn
37'nci ylna ermi bulunan Cemaleddin-i Kabili der ki: Ben
ihvan- Safa'dan reca eder: Hllan- vefadan, yani ayp ve
kusurlardan masun olan mukaddes mason cemiyeti
erbabndan bu nezih toplulua kabulm ve bu ayan- iftihar
meclisinin srasna dizilenlerin arasna katlmam suretiyle
bana minnet ve ihsan buyurmalarn istida eylerim."
Hrmetlerimle,
Cemaleddin
Bu istidaya verilen cevap da udur:
arkn Yldz Locas
No: 1355
Kahire, Msr: 7 1878/5878
Muhterem Cemaleddin Kardee,
Zat- alinizce malum olsun ki, geen ayn 38'inci celsesinde ,
bu yl bu locaya ihtiram reisi seilmeniz, oy okluu ile vaki
olmutur. Bundan dolay sizi ve bu byk bahttan dolay
kendimizi tebrik ederiz. imdiki muhterem reisin emri ile siz
kardeimizi bu ayn gelecek cuma gn gne kavutuktan
sonra Arabi saatle 2'de icap eden mutad tekriz
tamamlandktan sonra kadumu teslim almanz iin bu loca
yerinde bulunmaa davet eylerim.
Sonra bu ayn 10'uncu Perembe gn akam alafrnaga saat
6'da muhterem loca konkordiye reisinin tekrizi olacaktr.
Yaplacak ilere itirak etmeniz iin mezkur gnde terifiniz
rica olunur.
Her iki halde de elbiseniz siyah, boyun ba ve eldivenleriniz
beyaz olacaktr.
49
 CEMALEDDN EFGAN'NN
STANBUL'DAK NUTKU*
"slami Abdlaziz devletinin semasndan ziyade gneler
karak onlarn nurlar ile btn alemi nurlandran ve
kendilerini vkela yaparak hilafet yolunda karar kldran,
Muhammedi Osmanl saltanatnn feleinden parlak bedirler
gsteren ve onlarn ziyas ile btn Ademoullarn
aydnlatan, kendilerini vezirler yaparak adalet mntkasnda
ispat eden Allah'a hamdolsun.
Salat da yce yce akllara ve zeki nefislere bahusus akl-
klle ve yollar kanunlatrana ve onun nurlarndan iktibas
ederek makamlarn en ykseine erienlere olsun.
Ey kardelerim, basiret gznz aarak ibret nazar ile
baknz. Gaflet uykusundan kalknz! Bilmi
__________
*Arapadan tercme edilmitir.
olun ki, slam milleti rtbe itibar ile milletlerin en ereflisi,
kymete en yksei, zekas, dirayeti, feraseti en ok olan,
mcadele itibar ile en dehetlisi ve alkan idi.
Ta ki, milletin rahatn aramas ve tembellii, ii medrese
kelerine, tekke snaklarna devama kadar gtrd. Hatta
nerede ise revnaklarnn nuru snyor, maarifinin bayraklar
yklyor, ikbalinin gnei batmaya, iclaninin bedirleri
korkuya meylediyordu. Bunlarn bazsna birtakm kavimler
galebe alarak ona zillet elbisesini giydirdiler. Ve
uyanmamak, tembellik, az almak, dirayetsizlik sebebi ile
ereflerini ayaklar altna aldlar.
imdi ise -Allah'a hamdolsun- Emir'l-M'minin ve zll-
Rabbi'l-alemin -Allah onunla din devleti teyit buyursun-
bereketleri, olgun ve kamil vkelasnn vzerasnn
himmetleri sayesinde slam milleti bu mahrus Aziziye
diyarnda, etraf nurlu, eknaf parlak oldu. Hemen hemen
imeinin parlts gzleri kamatracak raddeyi buldu.
Saltanat- Muhammediye'nin eref gnei batt yerden
dodu ve nurlar btn memleketlere yayld.
Ey kardelerimiz, gerekten Emir'l-M'minin ve onun
olgun vkelas bize mektepleri, hikmet ve ulum evini, Dar'l-
Maarif ve'l-Fnunu hazrlamlardr. Ta ki, biz maarifin
50
envan tahsile alalm ve bunlarla insanlk yollarna
kalm, nefislerimizi cehaletten ve hayvani sfatlardan
kurtaralm. mdi bu nimetlerinden dolay onlara dua ve
kretmemiz, izzet ve erefe ulatran kemalat tahsile
almamz, mrlerimizi zayi ve telef olmaktan korumamz,
frsatlar ganimet bilmemiz, kendimize, milletimize fayda
veren eyleri brakp da mrlerimizi faydasz eylere
harcamamz, gemilerin erefini, geleceklerin hukukunu
zayi etmememiz gerekir. Nefislerimize rahat mutlaka haram
klmal, fikirlerimizi milletda ve dindalarmza i'zaz
hususunda altrmalyz. Hikmetin derecelerine ulatran
yollar tutmal, mmetin daha ziyade eref kazanmasna aba
sarf etmeliyiz.
Ey kardelerimiz, ilerlemi baka milletlerden ibret almaz
msn? Onlar alp didinmeleri sayesinde maarifin
gayelerine, ykseliin nihayetlerine ulamlardr. u anda
ilerlemeye btn sebepleri ile birlikte tembellik, aklszlk ve
cehaletten baka hibir mani yoktur. Bunu syler, bana hicret
ve bu adil, meyyed devlete iltica eden Allah'a hamd eylerim.
Beni ve sizleri nimet ve ihsanlarnn kymetini bilenlerden
eylesin. Bana ve sizlere rzasn ve rahmetlerini daim klsn.
Mlk sahibinin saltanatn ahir zamana kadar ebediletirsin.
Amin."
Bu adamn resmini ilk grdmde bende ekiya tesiri
brakmt. Meer o ekiyadan da kt imi! arlatanln
derecesine bakn ki, adam mrnde Afganistan'a ayak
basmam ranl bir ii olduu halde kendini Afganl diye
tantmaa muvaffak olmu; bu suretle btn dnyay
aldatmtr. Bunu Badadl Profesr Dr. Hasib es-
Samurai'nin "Reid Rza" adl kitabndan yeni rendim. 470
ksur sayfa tutan bu eser, baba ayrlmtr.
Birinci Babta: Menar tefsirinden, tefsir nev'ilerinden , eyh
Muhammed Abduh'un melek, cin ve eytanlar hakkndaki
grnde,
kinci babta: Cemaleddin-i Efgani ile Muhammed Abduh ve
Reid Rza ile marifetlerinden;
nc babta: Reid Rza'nn mucize telakkisinden,
mucizeden, Hz. sa'nn inmesinden, faiz ve saireden
bahsediliyor.
181'inci sayfadan 243'e kadar devam eden 63 sayfa tamamen
Cemaleddin-i Efgani'ye tahsis edilmitir.
51
Ben buraya mezkur eserin 194'nc sayfasndaki hulasay
almakla iktifa ediyorum.
Orada aynen yle denilmektedir:
"Yukarda geenlerin hulasas udur:
Cemaleddin'in Afganistanl olduu yu' bulmutur. Halbuki
hakikat ranl olmasdr. Afganistanl olduu ayias bizzat
Cemaleddin'in dikte ederek Muhammed Abduh'a
yazdrdndan baka hibir suretle rivayet edilmemitir.
Onun iin de Seyyid Muhsin el-Emin eyh Abduh'un
Cemaleddin rivayetini eletirerek: 'Btn bu szlerin
doruluktan nasibi yoktur. Bilakis 1001 gece masallarna
benziyor.
Anlalyor ki, bu masallar Cemaleddin, meseleyi mbalaal
bir ekilde gizlemek ve kendinin Afganistanl olduunu ispat
etmek iin tilmizi Muhammed Abduh'a yazdrrm!'
demitir.
Bu adam ranl Esedabadl, Hemedanldr. Afganl deildir;
Kabilli veya Kenrili de deildir. Hatta ihtimal Afganistan'
veya Kabil'i mrnde grmemitir. Onun Afganlym diyle
syledii her sz, Afgan hkmeti ricali iine girmesi, baz
harplere katlmas , bir Afgan emrine meyil gsterip onun
nezdinde vezir muamelesi gstermesi, birinin kendisine gadir
etmek istemesi veya Afganistan'dan hac bahanesi ile kmas
tamam ile aslsz eylerdir. Bunlarla Msr'a ve dier
memleketlere nasl ulaabileceine hazrlk olmak zere
uydurma hikayenin tamamlanmas kastedilmitir. ihtimal ki,
ran ah tarafndan srgn ediliinin meydana kmasn
istemiyor; yahut kendisine kendi yaktrd Afganl
hakikat gstermek iin mbalaa yapmak istiyordu.
Cemaleddin'in babalarnn, dedelerinin ve aireti ile
hemehrilerinin mezhebi ii Hanifi -Hanefi deil- Ca'feri
olduu gibi, kendisinin mezhebi de iidir. Her yerde hret
bulan ve insanlara arasnda ayi olan, binlerce nsha baslan
kitaplarda tedvin edilerek mtercimin zamannda dnyann
her tarafna dalan u ie bak ki, asl yoktur!.. Bundan
anlarsn ki 'ok mehur vardr; asl yoktur' sz dorudur..."
Prof. Hasib'in bu eseri Trkeye tercme edilse ok iyi olur.
Belki bu sayede bizim ahir zaman mtehitlerinden de
kendilerine gelenler olur.
Cemaleddin-i Efgani'nin at r Msrl tilmizi eyh
Abduh devam ettirmitir. imdi biraz da ondan bahsedelim.
52
 EYH MUHAMMED ABDUH*
1265-1323
Muhammed Abduh bin Abduh bin Hasan Hayrullah, cihan
mul bir hret sahibi olan byk bir alimdir. 1265
tarihinde Msr'da Mdiriyyet'l-bahriyye kylerinden
Mahallet'l-Nasr veya Ayn'-ems denilen kk bir
kyde ziraatle megul, orta halli bir aile arasnda dnyaya
gelmi. Ezher'de yetimi, 1323 senesinde skenderiye'de
vefat ederek na' emsalsiz bir ihtifalle Kahire'ye
nakledilmitir. Rahmetullahi Aleyh.
Tahsili ve Seyahatleri:
eyh Muhammed Abduh bidayetten on sene kadar tahsilsiz
kalm, sonra kendi kynde Kur'an- Kerim okuyarak iki
sene ierisinde hafz olmu, 1281 tarihinde Tanta beldesinde
tahsile balam ise de okunan derslerden zevk almayarak
kyne dnm; orada evlenerek ziraatle megul olmak
istemi, fakat takdir-i ilahi istikbalin bu byk alimini tekrar
tahsil sahasna sevk etmekle yine Tanta'ya gitmek zere yola
__________
*Cz'i tasarrufla mer Nasuhi Bilmen'in "Byk Tefsir
Tarihi"nden alnmtr.
__________
km. Bu esnada akrabasndan eyh Devi adnda bir
zattan ahlaka, tasavvufa dair baz eyler renmi; bir ksm
gzel fikirler alm. Ba'dehu Tanta'ya giderek Cami-i
Ahmedi'de mebadi-i ulumu okumu. Daha sonra 1882'de
Kahire'ye gidip, mehur eyh Ule'ten Arabi ilimlerle
edebiyata, manta, hikmete, fkh- Maliki'ye dair dersler
alm. 1283 Hicri tarihinde Msr'a gelmi olan mehur
Cemaleddin-i Efgani'nin derslerine de 1286 senesinden
itibaren devama balayarak bu son stadn da kelama, usul-i
fkha, manta, hikmete, eski ve yeni hyete dair birok eyler
okumutur.
Bu kudretli alim bir aralk da menfiyyen Suriye'ye giderek
Beyrut'ta ikamet etmi, 1301'de Londra'ya giderek Msr ve
Sudan meseleleri hakknda ngiliz rical-i siyasiyesi ile
grm, 1303 senesinde de Paris'e gidip, orada stad'
Cemaleddin-i Efgani ile birlikte "el-Urvetl'l-vska"
gazetesini nere alm. Bu gazetenin, Msr'a ve
Hindistan'a sokulmad iin 18 nshadan sonra devamnda
bir fayda grlmeyip tatil edilmi. Bundan sonra
Cemaleddin-i Efgani, vaki olan davet zerine stanbul'a
gelmi, Muhammed Abduh da Tunus ve Cezayir, tariki ile
tekrar Beyrut'a dnm.
53

1305'de sadr olan bir emr-i ali ile menfasndan Msr'a
gitmesine msaade olunmutur. Bir aralk stanbul'u ziyaret
etmi; bir aralk da Sudan'a gitmi. Buradan avdetinde
mptela olduu seretan (kanser) illetinin tedavisi iin
Avrupa'ya giderken hastal skenderiye'de iddetlenmekle
orada tevakuf etmi ve nihayet orada vefat etmitir.
stad Cemaleddin-i Efgani de bu hastalktan vefat etmiti.
Memuriyetleri:
eyh Muhammed Abduh, Msr'da az zaman iinde akranlar
arasnda temayz ederek 1294 tarihinde alimiyet derecesini
resmen ihraz etmekle 1295 senesinde Daru'l-ulum ve
Medreset'l-elsn messeselerinde edebiyat ve Arap tarihi
mderrisi tayin edilmiti. 1296'da Muhammed Abduh, Tevfik
Paa hidiv olunca baz kimselerin kovuculuu zerine
Cemaleddin Efgani'yi srgn etmek istemi, eyh Abduh'un
da vazifelerine de nihayet vermi olduundan Cemaleddin
Hindistan'a kp gitmi, eyh Abduh da kyne giderek
inzivaya ekilmiti. Bilahare Hidivin gceniklii zail olmakla
eyh Abduh, Riyad Paa tarafndan matbuat kalemi
reisliine ve Msr'n ilk ceridesi olan el-Vekau'l-Msriyye
gazetesi muharrirliine, sonra da tahrir heyeti reisliine tayin
edilmi, bu gazetenin edebi ksmn meydana getirmiti.
1299'da zuhur eden Arabi isyan ile alakadar ve Hidiv Tevfik
Paann azline dair fetva vermekle sulandrlarak Suriye'ye
srlmt. Bu sebeple alt sene kadar Beyrut'ta kalp
oradaki Medrese-i Sultaniye mderrisliini ifa etmi ve cami-
i erifte de tefsir okutmaa devam etmitir. Sonra Gazi
Ahmed Muhtar Paa gibi baz byklerin efaatleri
sayesinde Hidiv Muhammed Mustafa Paa tarafndan
affedildiinden, tekrar Msr'a dnerek evvela muhakim-i
ehliyye kadlna sonra 1317'de Hanefi mezhebine mstenid
olan Diyar- Msr Mftlne tayin edilmitir. Bu esnada
Cami-i Ezher idare meclisi azalnda bulunduu gibi Meclis-
i ura'da ve Meclis-i Evkaf ile Cemiyet-i Umumiye'de,
Nezaret-i Hakkaniye ile Messesat- Hayriye'de de aza sfat
ile bulunmutur.
Kudret-i lmiyyesi:
eyh Muhammed Abduh, Msr'n son zamanlarda
yetitirmi olduu yksek bir ilm irfan timsalidir. Birok
dini ilimlerle bihakkn mcehhez bulunmutu. Zamannda
Cami-i Ezher'de okutulmayan tabiiyyat, riyaziyyat ve felsefe
gibi lisaniyatta byk hizmetlerde bulunmu; Msr
matbuatnda ve resmi yazmalarndaki yanl yazlarn
nne gemek iin tedbirler alm; lugatle, lisan slah
meselesi ile pek ok uramtr.
54
Bu zatn fikri cevval, zekas parlak, ifadeleri fasih, sesi
yksek, hitabeleri pek muntazam idi. Bedahaten syledii
szler en kudretli ediplerin yazlar kadar mncesim,
ahenkdar bulunuyordu. Tefsire, kelama, edebiyata, slam
uuruna dair yazd yazlar ise pek belidir. Arap lisannn
metanet ve letafetini gsterir birer abide gibi gze
arpmaktadr. Ayn zamanda srat-i intikal sahibi olup
hafzas pek kuvvetli idi. Krk yan getii bir srada
Franszcay birka ay iinde gzelce renmi, gzelce
konumaa ve yazmaa balamtr.
Edebiyattan byk bir zevk alr; ziyaretine gelen airlere
manzumelerinden baz paralar okutur; nktelerden,
latifelerden holanrd. iirle hret bulmamtr. Fakat
istedii vakit iir de syleyebilirdi.
Tefsirdeki Meslei:
eyh Muhammed Abduh, tefsir sahasnda bir yenilik vcuda
getirmek istemi. Tilmizlerinin ifadelerine baklrsa amme ve
hassann fikirlerinden ek ve pheyi gidermek iin dini
hadiselerle tarihi hadiselerin arasn tevfika alm; tefsire
mteallik beyanatnn slam maksatlarna intibakn temine
gayret etmitir.
Merhumun tefsire ait not suretiyle tutulan ifadeleri vuzuh,
uslup, belagat itibariyle hakikaten birer aheserdir. Zihinleri
igal eden ve zamanmzda mnakaa mevzuu olan
meselelerhakknda ahlaki, itimai, siyasi bakmdan birok
fikirler, mtalaalar serdetmitir ki, bunlar daha evvel yazlm
olan, tefsirlerde hemen hemen grlmez.
Mesela: "Yaplacak i hususunda onlarla mavere et!"(25)
nazm- celilinin tefsiri srasnda maverenin siyasi bir nokta-
i nazardan ehemmiyetini izaha alm, slami devirleri
nazar itibara almtr.
"Kadnlardan size helal olanlarn nikah edin."(26) ayet-i
kerimesinin izah srasnda gerek lisaniyat itibaryla ve gerek
teaddd-i zevcatn mahiyetini ve hikmet-i meruiyeti
itibaryla bir hayli mtalaalarda bulunmutur.
Fil suresinin tefsirinde de sair mfessirlerin kabul
etmeyecekleri vehile baz tevilat ve tevcihata lzum
grmtr.
55
Heyet-i mecmuas itibar ile pek beli ve pek faydal olan bu
tefsir czleri zamannn ulemas tarafndan hakl ve
haksz(27) baz tenkitlere hedef olmutur.
Nitekim tercme-i haline dair yazlm makalelerden
bazlarnda bu cihet tasrih edilmitir.
__________
25.Sure-i Al-i Imran, ayet: 159.
26.Sure-i Nisa, ayet: 3.
27.Biz hakl olanlara misaller gstereceiz. Haksz tenkitler
nelerdir bilmek isterdik.
__________
Hakkndaki tirazlar:
eyh Muhammed Abduh, mteceddid (yenici) mtehit bir
vaziyette bulunuyordu. Bir taraftan eyhlislam bn-i
Teymiyye gibi eski alimleri taklit edercesine hareket eder!
Bid'at sayd eylerle mcadelede bulunur; kabirleri
ziyaretin, talarla teberrkn, ve selefin tesahul gsterdii
eylere sarlmann caiz olmadn teriha alr; baz mhim
meselelerde cumhurun itihadna, beyanatna muhalif
fetvalar verirdi.
Hatta Cami-i Ezher ulemas arasnda cari olan bir adete gre
mderrislerin biri ayin yaplr; fezailine dair kasideler
okunur; nutuklar verilirken, merhum bunun bir bid'at
olduunu dermeyan ederek menine muvaffak olmutu.
Gariptir ki, vefatnda kendisine kar bu adeti ihya etmek
isteyenler bulunmutu. Fakat Ezher ulemasndan stad
Abdlkerim Selman ortaya atlarak: "Merhumun hayatnda
menettii bir adeti kendisine kar nasl yapabilirsiniz?"
diyerek bunun yaplmasna meydan vermemiti.
Muterem Muhammed Abduh bir taraftan da medreseleri
slaha kyam eder; Cami-i Ezher'de yeni programlar
dahilinde ders okunmasn temine urar; slam aleminin
i'tilas vesair medreselerin terakkisi iin en evvel Cami-i
Ezher'de slahat yaplmasn lzumunu daima mdafaada
bulunurdu. Garpta grd terakkiyat memleketinde de
grmek emeli ile bir hareket-i fikriye vcuda getirmee
alr; dini hakikatlerle, asrn tecrbe ve mahedeye
istinaden ilimleri arasn telif ve tevfika gayret gsterir; bu
maksatla tefsire yeni bir cereyan vermek ister; gazetelere
yazlar; felsefe ile megul olur; Franszca baz eserleri
tercme eder; mslim ve gayri mslim birok rical ile temasta
bulunur; Garbn terakkiyatn bir rnek olarak ileri srer;
asri dncelere uygun olduunu gstermek veya zihinlere
yaklatrmak in baz dini hakikatleri yeni bir kisve ile
aslndan mnharif grlecek bir ekilde tavzihe alr
dururdu. Ve kendisi bir slam alimi olduu halde siyasete
56
karr; bu yolda birok eyler yazard. Hatta bunun bir
neticesi olarak srgn edilmiti. Kendisi de bu hareketinden
piman olmu olmal ki, siyasetten artk vazgetiini,
siyasetin insan ifsat ettiini sylemeye balamt.
te merhumun bu gibi baz hareketlerini ho grmeyenler,
onun hakknda itirazlara kalkm; aleyhinde bir cereyan
vcuda getirmi; hakknda suizan besleyenler tremiti.
Bu mu'teriz zatlar iki ksma ayrlabilir:
Birinci ksm, faydal faydasz her yenilie, her fikri harekete
kar muhalif cephe alan ve kendi maddi menfaatlerini
mikyas ittihaz ederek o bakmdan dnen zavall
kimselerdir ki, bunlarn itirazlar her vehile ehemmiyetten
sakttr.
kinci ksm ise hsnniyetle dnen, dini esaslarn velev
cz'i bir halde haleldar olmas yznden istihdaf edilen
terakkilerin bsbtn snp gideceine kani bulunan
mtefekkir, durendi zevattr. Bunlar merhumun yazlarnda,
fikirlerinde bu gibi baz nakisalar grm; bu yzden hakl
olarak baz tenkitlerde bulunmulardr. Bu zatlar diyorlar ki:
"slam dininin birtakm ahkam vardr ki, bunlar kat'i olarak
sbut bulmu eylerdir. Bunlarn haklarndaki naslar,
deimez lisan kaidelerine, usul-i fkha gre tahlil edilerek,
bunlardan maksut olan manalarn nelerden ibaret olduu
kat'iyetle taayyn etmitir. Artk bu gizli hususlarda itihada
imkan yoktur. Eer beeriyetin faydal faydasz ve hakiki
ihtiyalardan dosun domasn her yeni hareketine uymasn
temin iin bu gibi dini naslarla oynanrsa, muayyen bir dinin
mahiyeti, esaslar ortadan kalkm olur; onun hkmlerinden
eser kalmaz."(28)
Dini hakikatleri zihinlere yaklatrma iddiasna gelince:
Bunda da dnlecek cihetler vardr.
yle ki, mesela mucize-i kevniyye kabilinden olan bir
hadiseyi herkese kabul edilsin diye tabii bir hadise gibi
gstermeye almak hibir vehile takip edilen gayeye
hizmet edemez. nk harikulade eylerin vcuduna btn
dinler erbab itikat ederler. Onlara kar bir mucizenin
mahiyetini adi bir hadise gibi tasvir etmek zaittir. Zaten bu
mucizeleri semavi kitaplar o kadar ak ve tevil gtrmez
ekilde beyan etmektedir ki, bu baptaki tevilin hibir kymeti
olamaz.
57
Harikann vcuduna kail olmayanlar ise dinlere kar cephe
alm kimseler demektir. Artk bunlara kar harikalarn
mahiyetini alelade bir hadise gibi gstermek onlarn
davalarn tasdikten ve kabul ettirilmesi matlup olan bir
gayenin inkar hakkndaki cereyan takviyeden baka bir
eye yaramaz.
Hele birok peygamberlerin ibraz ettikleri bir ksm mucizat-
kevniyyeyi tasdik edip de ulviyet-i an peygamberler
arasnda gn gibi parlayan Hazret-i Muhammed -sallallahu
aleyhi ve sellem-'in
__________
28.Ne gzel ve yerinde bir tenkit... mer Nasuhi merhumun
gklere kard bu byk alim ve mtehit nasl olmu da
mecellenin Arapadan tercme edilen "Mevrid-i nasda
itihada mesa yoktur" kaidesini grememi.
__________
Naslarn msait bulunduu, rf adetin istilzam eyledii
hususlara ise hareket-i fikriyye iin byk bir saha vardr.
Bunu kimse inkar edemez. Binaenaleyh dini esaslara mugayir
olmayan yenilikler, lzumu takdirinde pek ala kabul
edilebilir. Fakat bu hususta da teenni ile basiretle hareket
edilmesi lazmdr. Bu yenilik iin hakiki bir ihtiya var mdr?
Varsa ne tarzda kabul ve tatbik edilmelidir? Btn bunlar
evvelce gzel dnlecek eylerdir. Bir cemaatin, bir
kavmin birden hazmedemeyecei bir yenilik hareketi,
nekahat halinde bulunan bir hastaya kuvvet vermek iin
hazmedemeyecei miktarda kuvvetli eyler yedirip iirmee
benzer ki, bu, aksulmelden baka bir eye yaramaz.
O halde slam alemine hizmet emeli ile baz yeniliklere lzum
gren ve bu uurda almak isteyen zevat bunlarn baz
mahzurlar mstelzim olabileceini de gz nnden uzak
tutmamaldrlar.

Lehindeki Tezahrat:
mucizelerini yalnz bir mucize-i kelamiyeden ibaret sayarak
sair mucizat- kevniyyesini tevile, inkara yeltenen kimseler,
eyh Muhammed Abduh, yksek bir stad idi. Yazlar ile
garip bir zihniyetin esiri olmu; tenakuzdan tenakuza dm
daima slamiyet'i mdafaa ederdi. slam aleminin terakkisi,
olmazlar m?
hrriyete kavumas, kendisince bir gaye idi. Bu cihetle
birok mtefekkirler, edipler kendisine pek mteveccih
bulunmakta idiler.(29) Gerek

58
__________
29.leride bu mtefekkirlerin marifetlerinden misaller arz
edeceiz.
__________
muhitinde ve gerek Garp aleminde byk bir mevki sahibi
bulunuyordu. Kendisi mtefekkir, hakim, mceddid bir alim
olmak zere tannmt. Hatta stad Cemaleddin-i Egani bile
sair tilmizlerine ve muhiblerine hitaben bu zat kasdederek:
"Ben kitap telif etmeksizindnyadan kp gidiyorum, fakat
size btn kitaplardan mstani klacak bir eser braktm"
demitir.
Merhumun senas hakknda birok kasideler, makaleler
yazlm; vefat zerine Arap, Trk, ran, Hind, Avrupa,
Afrika, Amerika gazeteleri pek byk teessrler izhar
etmilerdir. Bu husustaki yazlar, ciltlerle kitap tekil ediyor.
Baka bir islam alimi hakknda vefat eder etmez mslim ve
gayri mslim birok kimseler tarafndan bu kadar
senakarane eyler yazld grlmemi gibidir.
Cambridge medrese-i klliyesi Arabi ve Farisi mderrisi
mteriklerinden mehur Mr. Brown bu taziyet namesinde
yle diyor ki:
"Ben mddet-i mrmde birok beldeler, insanlar grdm,
fakat bu merhumun bir misline ne arkta ne Garpta
grmedim. Kasem ederim ki, alemde vahid idi. Vera' ve
takvada idi. lerin ilerine dlarna ttla', hususunda vahid
idi. Fesahat ve belagatte vahid idi. Alim, amil, muhsin ve
mteverri', Allah yolunda mcahit, ilme muhibb, fukara ve
mesakime me'va idi."
Menar gazetesi sahibi Muhammed Reid Rza, merhumun
asar ve ahbarn ve hakkndaki mersiyeleri cami' "Tarihu'l-
staz el-mam" unvanl ciltlik bir eser vcuda getirmitir.
ki cildi matbudur.
Mellefat:
Merhum eyh Muhammed Abduh, ilmi, idari ve siyasi
vazifelerle oka itigal ettii birtakm hasmlar ile de
urap durduu iin birok telifat vcuda getirmee msait
vakit bulamamtr.Mamafih yle bir ksm kymetli eserleri
de vardr:
Tefsir-i erif: Bakara, Al-i Imran, Nisa surelerine ait olup
imla tarikiilevcuda getirilmitir. Tefsir- Cz- Amme,
59
Resail, erh-u Nefci'l-Belaa, Risalet't-tevhid, Tefsir- Cz-
Tebarake , Makalat, er-Red Ale'd-Dehriyyin tercmesi; asl
Cemaleddin-i Efgani'nin Farisi eseridir. Mdafaaname:
Fransa Dileri Bakan Honotaux'un slamiyet aleyhine olan
szlerini ret iin yazlmtr. Bunu mehur air Akif Bey
Trkeye evirmiti. "Me'hazlar: el-Menar, Risalet'l-
Varidat, el-A'lam, el-Vasi, fi'l-edebi'l-Arabiyyi ve Tarihin,
Tarihu'l-staz el-mam e-eyh Muhammed Abduh."
Merhum mer Nasuhi Bilmen'in eserinden naklettiim
satrlar burada nihayete erdi. imdi acizane ben de eyh
Abduh hakkndaki kanaatimi ve bildiklerimi sralayacam.
Her eyden evvel unu arz edeyim ki, gerek eyh
Muhammed Abduh'a, gerekse tabilerine uzaktan yakndan
hibir ibirarm, kinim veya dargnlm yoktur. Yazlarmda
eyh Abduh'u sevenleri rencide edecek taraflar bulunursa,
bunu ltfen hakikatperverliime balasnlar!
Yukardaki yazda eyh Muhammed Abduh iin, "Bir ilm
irfan timsali idi", "Mteceddid, mtehit bir vaziyete
bulunuyordu" gibi ibareler gze arpyor. Dorusu ya,
bunlar grnce gayri ihtiyari gzmn nne Tokatl byk
Trk alimi eyhlislam Mustafa Sabri Efendi merhum geldi.
Pehlivanlar arasnda hemehrim Koca Yusuf'un nasl srtn
yere getirecek kimse bulunmam, Avrupalarda,
Amerikalarda "Trk gibi kuvvetli" szn darbmesel olarak
kabul etirmise, Mustafa Sabri Efendi merhumun da ilim
sahasnda btn dnyada srtn yere getiren bulunmam;
bilhassa son zamanlarnda bu byk alimin kadr kymeti
daha iyi anlalm, marip ve markta bulunan btn slam
alimleri, ya bizzat huzuruna gelerek, yahut telgraf veya
mektupla dnya birincisi olduunu tebrik ve kendisine arz-
inkyad etmilerdir. Merhum hibir dava ve mnazarasnda
yenilmediini syler, buna hemen: "Fakat bu benim ilmi
kudretimden deil, Hakk mdafaa etmemdendir" cmlesini
ekleyerek de sonsuz tevazuunu gsterirdi. Hatta kendi
rivayetine gre Cenab ehabeddin Beyle gazete stunlarnda
bir mnazaraya girmiler. Hazret ilk makalesine yle
balam: "Ben bu mnazarada galip de gelsem, malup da
olsam eref benimdir. Galip gelirsem hal malum, malup
olsam da eref benimdir; nk Trkn en byk edibine
malup olacam; benim iin bu da ereftir..."
Mnazara uzun srmemi, ikinci makalede Cenab
ehabeddin, Hazret-i stadn fadl u kemalini ve hakl
olduunu itiraf ederek zr dilemi. Mustafa Sabri efendi
merhum asrlarn g yetidirdii alimlerdendir. Ben edip
olmadm iin hakikati kupkuru cmlelerle ifadeye
alyorum. Bu zat, yalnz zamanndaki ulemann en stn
deil, asrlarca geriye giderek ilmen Muhyiddin Arabi, mam
Gazali, Molla Fenari, Gelenbevi ve Alusi gibi cihanmul
hretlerin de seviyesine ulamtr. "Yeni
60
Mctehidlerin Kymet-i lmiyyesi", "Dini Mceddidler" gibi
Trke eserleri ile "el-Beer Tahte's-Sultani'l-Kader" ve son
olarak kaleme ald "Mevkifu'l-akli ve'l-ilmi..." gibi Arapa
mellefat buna ahittir. Hatta ilm irfann timsali olarak
vasflandrlan eyh Muhammed Abduh'un vaktiyle Ferah
Anton namndaki gazeteci Hristiyanla gazete stunlarnda
yaptklar mnazaray okumu; Msrllarn bu davada
ampiyon ilan ettikleri eyh Abduh'un hakikatte yenildiini
grerek: "eyh hreti kazanm; hasm da davay!.." diyerek
lmlerinden sonra da olsa eyh Abduh namna onun
davasn mdafaa ederek muvaffak olmu ve bunu eyh
Abduh'un yaayan tilmizlerine ithaf etmitir.
Mevzuum Mustafa Sabri Efendi olmad iin yukardaki
iddialarma misaller vermedim. Sadece merak edenler grsn
dye kitaplarn ahit gsterdim. Demek isterim ki, bu derece
byk bir alim, hakikatte kelam ilminde amansz bir
mtehit olduu ve bunu kendi de itiraf ettii halde eyh
Abduh'un onda biri nispetinde bile takdir edilmemitir.
stelik maalesef ulemadan geinen birok hemehrileri
tarafndan da o gn bugn hala ekitirilmektedir.
Grlyor ki, eyh Abduh, lafa deer bir i yapmamtr. yi
kt bir fikir peinde, siyaset ardnda saa sola komu;
didinmi, yazlar yazm... Fakat Mustafa Sabri Efendi gibi
bir tek byk muvaffakiyet gsterememitir.
Aada vereceim misallerden anlalaca vehile eyh
Abduh'un slamiyet namna gsterdii gayretler hep slam'n
zararna olmutur. Hal byle iken ona "ilm irfann timsali
idi" denilirse, acaba Mustafa Sabri Efendiye ne demeli!..
Kitabm tenkit maksad ile yazld iin gnl evvela eyh
Muhammed Abduh'un baarlarndan bahsetmeyi ne kadar
arzulard. Ne yazk ki eyh Abduh merhumun
muharrirliinden baka kayda ayan mmtaz bir taraf
yoktur. Geri kendisini sevenler onun hakknda pek ok
yazlar yazmlardr. Fakat bu yazlar yapt hatalar ile
birlikte ele alnrsa her biri edebiyat stlahnca "medih
eklinde zem"me inklap ederler.
O halde ister istemez hata cetveline geiyorum. Ta ki mmet,
onun hatalarn sevap zannederek tabi' olmasn.
1- Mustafa Sabri Efendi merhum "Mevkifu'l-Akli ve'l-lmi..."
adl eserinin birinci cildinde unlar sylyor:
"eyh Muhammed Abduh'a nispet edilen slahi kalknmaya
gelince hulasas udur: Abduh, Ezher'i, dini zerinde donup
kald iin harekete geirmi ve Ezherlilerin ounu
hatvelerce dinsizlie yaklatrm; ama dinsizleri bir adm bile
dine yaklatrmamtr. eyhi Cemaleddin Efgani vastasyla
Ezher'e masonluu sokan odur..."
61
Ezher mecellesinde okuduuma gre Msr'da ilk masonluk geliyor: O halde Kur'an'la bir roman kitabn ne fark kalr?
locasn eyh Muhammed Abduh kurmutur. Rivayet Hatta bu gibi davranlarndan dolay yine Mustafa Sabri
ediliyorki, Ezher ulemasnn mehurlarndan eyh Bahit de Efendi merhum: "yleyse bu eyhin dinde yeri nedir? Acaba
masonmu. Hatta akrabasndan ve Ezher ulemasndan bir zat bu zat dinin, gzne uyku girmeyen bir dostu mudur; yoksa
son gnlerinde bu masonluk meselesini kendisine sormu da hilekar bir dman m?" demekten kendini alamamtr.
eyh Bahit onuiddetle terslemi ve byle eylerden
menetmi. Anlalan kendisi masonlua intisap ettii iin ahir
mrnde piman olmu. 3- eyh Abduh kelam ilminde bahis mevzuu olan teselsln
butlan meselesine muhaliftir ve bu onun en byk
Masonluk bugn herkese malum bir messesedir. Ona
hatalarndan biri saylmaktadr. nk illetlerin teselsl
intisap eden bir mslman cidden ayplanr; kendisine acnr.
batl olmazsa, Allah'n varln ispat edecek bir delil kalmaz.
eyh Abduh ve stad Cemaleddin Efgani gibi alimlerin
Halbuki teselsln batl olduuna Kant'tan maada btn
intisabna hatta kendi elleriile locasn ilk defa Msr'da
gelmi gemi feylezoflar ve kelam ulemas ittifak etmilerdir.
onlarn kurmasna ne denir bilmem! Yalnz unu iyi
biliyorum ki, bu gibi hallerden dolay Muhammed Abduh ve
stad Efgani kfrle, zndkla, mlhidlikle itham 4- eyh Muhammed Abduh, Peygamberin tarifinde ulemaya
olunmulardr. muhalefet etmitir. Ona gre peygamberin tarifi udur:
"Nebi, ilmen ve amelen hak zere yaratlm insandr. Yani o
suretle ki, haktan baka birey bilmez; hikmet muktezas
2-eyh Abduh his ve tecrbe ile anlalamayan melek, eytan
haktan baka bir ey yapmaz. Bu da ftraten olur. Yani bu
ve mucize gibi -btn mukaddes kitaplarn peygamberler
hususta fikre ve istidlale muhta olmaz; lakin ilahi bir
zamannda insanlara grndklerini haber verdii- eylerin
talimdir. ayet kendi mecbul bulunduu eye hemcinslerini
birounu kabul etmemitir. Mesela: Sleyman -
davet zere yaratld ise ayn zamanda resuldr. Aksi
aleyhisselam- ile Belks hikayesinde arn Hazret-i
takdirde yalnz nebidir, resul deildir. Bu hususu dn!
Sleyman'a getirilmediini, bilakis bir mislinin yapldn
nk incedir."
iddia etmi; Musa -aleyhisselam-'nn asas ile denizi yarmas
mucizesini med ve cezir hadisesidir diye tevilde bulunmutur.
"Bir eyin Kur'an'da bulunmas, onun sahih olmasn iktiza
etmez" diyen de odur. Bu sz zerine insann u suali soras
62
Grlyor ki, bu tarifte nebi ve resuln hasaisinden olan
vahiy, melek, kitap ve mucize gibi eylerden biri yoktur. O
halde peygamber "Ben nebiyim" dedii vakit insanlar onun
(haktan baka bir ey) bilmediini ve (haktan baka bir
ey)yapmadn nereden bileceklerdir? Geri tarifte "lakin
ilahi bir talimdir" cmlesi varsa da, bunu dahi ftrata
hamletmek gerekir. Binaenaleyh tarif efradn cami ayarn
mani deildir. Eer Allah'n insana ihsan buyurduu her
talim onu peygamber yapsayd, btn insanlarn peygamber
olmas lazm gelirdi. nk Teala Hazretleri: "Allah insana
bilmedii eyleri retmitir"(30) buyurmutur. Onun iindir
ki, ulemamz nebi ve resul tarif ederken vahiy ve bi'seti
nazar itibare alm ve "Peygamber, kendisine vahyolunan
eyleri halka bildirmek iin Allah'n gnderdii insandr"
demilerdir.
eyh Abduh'un bu tarifine gre peygamber, Mslmanlarn
bildii peygamber deil, doru dndne herkesin itimat
ettii ve kendisinde salah ve slah beklenen kimselerden
biridir. Muhammed
__________
30.Sure-i Alak, ayet: 2.
__________
Abduh bu tarifle peygamberleri mmtaz insanlar derecesine
indirmi; ve bylelikle onlara lazm gelen mucize harikalar
ile vahyin keyfiyetini ie kartrmak zahmetinden
kurtulmaa almtr.
eyh Abduh mucizeyi tevil ve inkar hususunda samimi bir
fikrin peindedir. Avrupallara slam' sevdirmek! Ona gre
Avrupallar harikalara inanmazlar. slam'da ise harikalara,
mucizelere yer verilmitir. O halde bu mucizecilik onun
nazarnda, slam'n alnna srlm bir lekedir. Onu ne
suretle olursa olsun onu silip temizlemelidir. Peygamberimize
mucize namna Kur'an- Kerim yeter!..
te Muhammed Abduh'un yapt en byk inklaplardan
biri budur. Umumi bir af, hapishane kaknlarn ne derece
sevindirirse, eyh Abduh'un bu yenilii de Msr'n Avrupa
hayran din kaa -dier bir tabirle irtidad merkals- btn
edip ve airlerini memnuniyete gark etmitir. Adamlar sanki
o zamana kadar zindanlarda zencirbend imiler... Artk eyh
Abduh'un lehine yazmadk medhiyeler, vermedik payeler
brakmamlar; Peygamber ve dine nasl saldracaklarn
armlardr. Ezher'den yetien birok aknlar da
bunlardan aa kalmamlardr... Binnetice kimisi
Peygamberin dahiliinden dem vurmu, kimisi Msr
kadnlarn tesettrn kaldrmaya muvaffak olduu iin
Allah'tan sevap beklemi; bazs eytan inkar etmi;
63
birtakm ansiklopedi eklinde Kur'an tefsiri yazmtr.
Konumaya bayanlar sz ile balayp baylara sonra hitap
etmeyi Kur'an ayeti ile ispata kalkanlar bile olmu... Ne
diyelim Hak artmasn kulunu.(31)
__________
31.Byle zamanlarda ecdat u ata szn sylemilerdir:
"akn rdek tersinden dalarm suya."
__________
5- eyh Muhammed Abduh, stinaf Mahkemesi
Mstearln kabul etmitir. Bu vazife evvela Ezher
ulemasndan bazlarna teklif edilmi, fakat aylnn yksek
olmasna ramen kabul etmemilerdir. nk stinaf
Mahkemesi eriate gre deil, Fransz kanunlarna gre
hkm veriyordu. eyh Abduh, Msr Mfts olunca bu
mstearl da kabul etmitir. Hatta hakknda baz kimseler:
"eyh burada eriat kanunu ile, orada Fransz kanunu ile
hkmediyor!" demilerdir. Mustafa Sabri Efendi merhum da
yle diyor: "Bunda alacak bir cihet yok! nk eyh,
camid (yani donuk) ulemadan deildir. stelik mtehittir.
eriat kanunu ile Fransz kanununu bir araya getirerek ikisi
ile de amel etmeye, ona itihad msaade etmitir. Lakin bir
slam mftlnde Allah'n indirdii kitapla fetva veren,
stinaf Mahkemesinde Allah'n indirmedii ile hkmeden
eyh Muhammed Abduh'un slam'da Ebu Hanifete'n-
Numan'n haiz olduu gibi itihat rtbesini haiz bir imam
olmas, din ve ilim namna, fazilet, adalet ve emanet namna
zulmdr; haramdr! Ebu Hanife ki, hapishanede lm
vera' ve takvas Abbasi Halifesi Cafer-i Mansur zamannda
er'i kadl kabule msaade etmemitir..."
6- eyh Muhammed Abduh, maddi mucizelere inanmad
iin Fil suresinde zikri geen kular sivri sinek, attklar
talar da mikrop diye tefsir etmitir ki, ona gelinceye kadar
byle bir tefsir yapan grlmemitir. Meselenin daha iyi
anlalmas iin evvela surenin tercmesini grelim! Teala
Hazretleri bu surede: "Grmedin mi, Rabbin fil ordusuna ne
yapt! Onlarn dzenlerini perian etmedi mi! zerlerine
sr sr kular gnderdi. Onlara siccilden talar atyorlard.
Bu suretle onlar yenmi hasl gibi yapt." buyurmaktadr.
eyh Muhammed Abduh'a gelinceye kadar btn
mfessirler bu suredeki kularn Allah tarafndan bir mucize
olarak gnderildiini, muhtelif renklerde ve muhtelif
byklklerde olduklarn, her birinin biri gagasnda, ikisi
ayaklarnda olmak zere nohut ve mercimek byklnde
talar attn, bu talar kime rastladysa tepesinden girip
aasndan kmak suretiyle helak ettiini kaydederler.
Vak'a ksaca yle olmutur: Habe hkmdar Necai'nin
Yemen'de valisi bulunan Ebrehe, Necai iin San'a'da byk
bir kilise yaptrm ve bir mektup yazarak: "Hkmdarm
senin iin bir kilise yaptm ki, misli grlmemitir.Araplarn
haccn da buna evirmedike rahat durmayacam!" Araplar
bunu duymular ve ilerinden biri gizlice kilisenin kblesini
64
kirletmi. Ebrehe bunu haber alnca hiddetinden ate
pskrerek Kabe'yi ykmaya yemin etmi. Altm bin kiilik
bir ordu ile Mekke'ye gelmi. Orduda Necai'nin Mahmud
ismindeki byk fili ile daha baka sekiz veya on iki yahut
daha ok filler varm. Mekkelilerin bu orduya kar gelecek
kudretleri yokmu. Teala Hazretleri Beyt-i erifini Ebrehe
ordusuna yktrmam. zerlerine sr sr kular
gndermek suretiyle onlar ku ordusuna helak ettirmi.
Ordunun kumandan Ebrehe dahi yaralanm; etleri para
para dklerek g halle Yemen'e varabilmi ve orada
lm...
Bu vak'a hakknda biri Yakub b. Utbe'den dieri Ikrime'den
olmak zere iki zayf rivayet vardr. Yakub rivayetine gre
Arabistan'da hasbe ve cederi yani kzamk ve iek
hastalklar ilk defa o sene grlm. Ikrime'nin rivayetine
gre ise talar atanlar yeil kularm. Bunlar denizden
kmlar. Vahi hayvan balar gibi balar varm.
Getirdikleri talar Ebrehe'nin askerlerine atarlarm. Ta,
onlardan birisine isabet ettii vakit o kimsede iek hastal
zuhur ediyormu. te iek hastalnn ilk grld gn o ki, bu sz kat'iyen doru deildir. nk kzamk ve iek
gn olmu. Ondan evvel ve sonra bu hastalk grlmemi.
eyh Muhammed Abduh, bu zayf rivayetlerden ilham alarak
vak'ay sanki mucize ile harika ile hibir alakas yokmu gibi
adiletirmi ve: "kinci gn ise Habe askeri iinde iek
hastal ve kzamk faf oluverdi" demitir. Elmall
Muhammed Hamdi Yazr merhum tefsirinde bu Abduh
meselesine sayfalarca yer veriyor ve yukardaki cmleyi
naklettikten sonra: "Buna mtevatir demek ise yalan
olmutur..." diyor. eyh Abduh'a ilham kayna olan zayf
rivayetlerden birincisinde kzamk ve iek hastalklarnn
Arabistan'da ilk defa o sene grld bildiriliyor.
kincisinde ise ayette olduu gibi kularn gelerek ta
attklar ve bu talar kime isabet etti ise o kimsede iek kt,
bunun grlen ilk iek vak'as olduu kaydediliyor. Evvela
bu rivayetler birbirini teyit eder mahiyette deillerdir.
Saniyen eyh Abduh bu iki rivayetin asl can noktalarn
atarak kendinden birletirme yapmtr. Muhammed Hamdi
merhum bu noktada unlar sylyor: "kinci gn talar
atlr atlmaz iek hastalnn zuhur ve intiar edivermesi ise
ayrca bir garibedir. Bunu sylemek baka, sade orduda iek
hastal salgn oluverdi demek yine bakadr."
eyh Abduh bu hastalk hikayesinden sonra: "te bu ittifakla
rivayet edilmi bir eydir ve buna itikat sahih olur" demitir
hastal lakrdlarn da mttefakun aleyh imi gibi
gsteriyor ve mtevatir olan ku-ta fkralarn
zikretmeyerek btn vak'ann misli grlmedik bir iek ve
kzamk vebasndan ibaret olduuna inanmann sahih
olacan iddiaya kadar ileri gidiyor.
65
Kular sinek, attklar talar mikrop yapan ifadesi de udur: __________
"Binaenaleyh, senin iin yle itikat etmek caiz olur ki, bu
dine girmenin unvan olmutur. Hatta bunu harp
kular, baz hastalklarn mikroplarn tayan sinek veya
meydannda bir mrik sylese ona hcumdan vazgemek
sivrisinek cinsindendir. Bu talar rzgarlarn sevki ile bu
icap eder. Gelecek dersimizin mevzuu bu inanca delil
hayvanlarn ayaklarna taklan kuru zehirli amurdan ibaret
getirmek olacaktr. Ben derse gelirken yanmda yz lira
olup bir cesede yapnca onun mesamatna girmi; ondan
getireceim. Size vaat ediyorum. Kim benim karma benden
cismin ifsad ve etinin dklmesi ile nihayet bulan o yaralar
dinlemeden Allah'n birliine delil getirir ve kendisine
fkrtmtr. Ve bu zayf kular Allahu Teala'nn beerden
edeceim itiraza sahih cevap vermek imkann bulursa, ona
helakini murat ettiini ihlak etmeklen byk ordularndan
bu mebla vereceim. Burada bulunan, bulunmayana tebli
saylr. Ve imdi mikrop denilen o zayf hayvan da onlardan
etsin!"
hari olmaz. O birok fkralar ve cemaatlerdir ki, saylarn
ancak Yaratan bilir..." Tafsilat iin Elmall Muhammed
Hamdi Yazr'n Hak Dini Kur'an Dili tefsirine mracaat... eyh Muhammed Abduh, bu bombay Ezherlilerin ihtiyarna
gencine ve eskisine yenisine meydan okuyarak att. Bomba
Ezher'in sahasnda iddetli uultu meydana getirdi. Btn
7- "Muhammed Abduh" adl eserin sahibi Muhammed
insanlar akna evirdi ve herkes anlad ki, slam'n fikir
Subeyh,(32) eyh Muhammed Abduh'u medh u sena
tarihinde en byk hadiselerinden biri meydana gelmek
ederken unlar sylemitir: "Abduh okutmakta olduu
zeredir. Yahut bu mnazaradan ve onun blmlerini
tevhid derslerinden birinde talebesine u sleri syledi: 'Siz
temsilden nce fiilen meydana gelmitir. Bu muahezeci
biliyorsunuz ki, Allah'n birliine iman etmek slam dininin
eyhten gelen meydan okumann manas nedir? Bittabi
en byk temelidir. Bundan dolaydr ki, Kelime-i Tevhid, o
bunun manas Ezher ulemas arasnda Allah'n birlii inanc
__________ hakknda her pheyi ret ve her itiraz defedecek kuvvetli bir
mcadele yapacak kimse bulunmuyor demektir. Bunun
32.Bu zat kitabnn kab zerine Paris'in Eyfel Kulesi ile
manas: Ezher ulumu ile uyuhu ile, metinleriyle erhleriyle
Cami-i Ezher minarelerini resmetmi ve bunlar birbirine
mcadeleyi yeni kanunlarna gre yrtlen ve mcadelenin
sarmatrmtr. yle ki, Ezher minareleri Eyfel Kulesinden
nurlar karsnda sebatla gzn aan aydn bir Mslman
feyz ve nur alyorlar.
karmaa elverili deil demektir.

66

Tayin edilen zaman gelince beklenen uydu: Bir alim yahut
ulema gelerek ret ve cevaba girimeli, bunu yz liraya tamah
iin deil, eyh Muhammed Abduh'un kendilerine
yaptrd cehalet phelerini gidermek maksad ile
yapmalydlar. Ezher'in sahas her renk ve rnekten kalabalk
bir halk kitlesi ile dolmutu. eyh yerine oturdu ve:
"te yz lira! Kim benden dinlemeden bu delili getirmee
hazr ise buyursun!" dedi.
Ortada sessizlik hkmferma idi... Bu sessizlik uzad... Bekle
babam bekle... Oradakilerin yzlerine bak dur!.. Lakin
mbareze iin ilmin yiitlerinden bir babacan ortaya
kmad!.."
Muhammed Subeyh bundan sonra eyh Abduh'un delil
hakkndaki szlerini vm; delili methetmi; Abduh'un
belagatn gklere karm, fakat neler sylediinden bir
kelimeyle bile bahsetmemitir. Bozguna urayan Ezher
hocalarnn ve onlar bozan eyh Abduh'un harekat ve
sekenatndan yeterince bahsetmi, lakin toplant dalrken
eyhin yz liray cebine indirerek muzaffer bir kumandan
gibi oradan ayrldn sylemeyi bile unutmutur. imdi
Muhammed Subeyh gibi biz de soruyoruz. Bu acayip
meydan okuyuun manas nedir? Maksat Allah'n birliini
ispat eden delillerden biri olan burhan-i teman' ise bunu
orada bulunanlar arasnda belki de eyh Abduh'dan daha iyi
bilenler vard. O halde yz altn feda etmenin manas neydi?
"Bahse girerim siz Allah'n birliini ispat edemesiniz, nk o
ispat edilemez" der gibi insan rkten bu yersiz sualin
hikmeti nedir? Bu sual slam'n dmanlarn sevindirmez
mi? "Mslmanlkta Allah'n birliini ispat etmek gayet
mkl, hatta hemen hemen mmkn deildir. yle olmasa
eyh Muhammed Abduh yz altna bahse girmezdi"
demezler mi? Ortaya byle suiiham karmaa ne lzum
vard?
Bu suallerin cevabn bugn eyh Abduh'dan bekleyemeyiz.
nk dnyadan gitmitir. Fakat onun izinden gidenler
oktur. Ltfen eyhleri namna onlar cevap versinler!
Biz de Muhammed Subeyh'in cevabna cevap verelim: Hayr
Muhammed Subeyh! Bizce bu meydan okumann manas
Ezher ulemas arasnda Allah'n birliini ispat edecek adam
kalmamtr; Ezher, aydn din adam yetitiremiyor demek
deildir. nk meydan okuyan zat da pek ala bilir ki,
karsndaki muazzam kitlenin iinde kelam ilminin
delilleriyle Allah'n birliini ondan gzel ispat edecek zevat
vardr. O bu sualle bir demagoji yapmak istemi; hem de
yapm ve karsndakileri hakikaten artarak
korkutmutur. Kendisine cevap verilmemesi bundandr.
67
 nk: "Vacipler mteaddit olsa... fiilleri de deiik olurdu"
diyerek meseleyi muhakkak bir ihtilaf tasavvuru zerine
eyh Abduh'un verdii cevaba gelince: Bu cevap herhalde
kurmutur. Halbuki bu delilde iki ilahn ihtilaflar muhakkak
kelam ulemasnn burhan-i teman' dedikleri vahdaniyet
deil, mmkndr farz edilir. Zira iki ilah arasnda ihtilaf
delili olacaktr. Zira Abduh, "Risalet't-Tevhid" nam eserinde
zaruri deildir. Fakat her biri mstakil ilah olduu iin ihtilaf
Allah'n birliini bu delille ispata kalkm; maalesef onu da
etmeleri zaruridir. Burhan-i Temanu' delilinde bu nokta en
hakkyla anlatamamtr. Bu delili eyh Abduh yle takrir
ziyede dikkat edilecek cihettir... "ki ilahn ihtilaf etmeleri
etmitir:
mmkndr" dedik mi, bundan birisininyahut her ikisinin
dilediini yapmaktan aciz kalmas ihtimal ve imkan doar.
"Vacipler yani ilahlar mteaddit olsa ilim ve iradelerinin Bu ise muhal (imkansz) ve hibir noksanlk aibesiyle
deiik olmas sebebiyle fiilleri de deiik olurdu. Bu yle bir badaamayan ilah olma iine mnafidir.
hilaftr ki, onunla birlikte anlama imkansz kalr. Her ilah
vacib'l-Vcud olmas ve buna tabi olan sfatlar muktezas
Burhan-i Teman'nn itiraz gtrmeyecek ekilde takriri
btn mmkinatta yaratma gcne sahip olacak; her birini
yledir. ki ilah mevcut olsayd, bunlardan her biri dierinin
btn mmkinatta ilim ve iradesine gre tasarruf hakk
irade ettiini dinlemeyebilirdi. Bu suretle aralarnda hilaf ve
olacaktr. ki kudretten birini tenfiz iin bir mreccih de
niza' kmas mmkn olurdu. Zira ilah olmak reyinde
yoktur. Binaenaleyh her birinin ilim ve iradelerindeki
mstakil olmamakla badamaz. htilafa dmeleri mmkn
atmaya gre atacak, bu suretle alemin nizam
olunca birinin, yahut her ikisinin dileini tenfiden aciz
bozulacak, hatta bir nizam olmas imkanszlaacak ve hatta
kalmas ihtimal ve imkan lazm gelir. Ve biri, yahut her ikisi
mmkinattan bir mmkinin vcut bulmas imkan haricinde
ilah olamaz ki, bu, farz edilenin hilafnadr. Farz edilenin
kalacaktr. nk her mmkine deiik ulum ve iradelere
hilaf ise muhaldir, tenakuzu tazammun eder. ki tane ilah
gre mutlaka icat tealluk edecek; bundan bir eyin birka
bulunsa muhallin mmkn olmas lazm gelir. Bu da ilah farz
vcudu olmas lazm gelecektir ki, bu muhaldir."
edilenin ilah olmamasdr. Muhallin mmkn olmas ise
muhaldir.
eyh Abduh'un bu izahatna itiraz olunur ve: "ki ilahn
ihtilaf edip anlaamamalar zaruri deildir, anlaabilirler.
Nitekim ittifak etmeleri de zaruri deildir" denilebilir.

68
Yine yz lira meselesine dnyorum. Bu para ile o gn en az
defa hacca gidilebilirdi. bu kadar muazzam bir mebla
birden ortaya atabilen bir adama oktan hac farz olmutur.
Acaba eyh Muhammed Abduh mrnde bir defa olsun
haccetmi midir? Bunu soruturdum, fakat bugne kadar
bilene rastlayamadm. Hatta onun mezleri olan
Muhammed Mustafa el-Merai'nin, Mahmud Seltt'n
vesairenin de hacca gittiklerini bilen yok. ayet gitmediyseler
stad ve mezleri crm mehut halinde yakalanm
olmuyorlar m? mam A'zam'n elli bir, Sfyan- Sevri'nin
yetmi bir defa haccettikleri rivayet olunur. Hatta kitaplar
yle bir hikaye naklederler: "mam A'zam -rahimehullah-
sokakta giderken bir kocakar, arkadana Hazreti
gstererek: 'te dnyann imam budur. Bu zat yatsnn
abdestiyle sabah namazn klar' demi. Hazret-i mam bunu
iitince utancndan yerlere dalm. nk o zamanlar henz
buna devam etmiyormu. Kendi kendine dnm,
'Hakkmzda millet neler sylyor, biz nerelerdeyiz!' demi
ve o gnden sonra yaad mddete (yani krk sene) sabah
namazn yatsnn abdesti ile klm..."
te eyh Muhammed Abduh'la arkadalarnn
beenmeyerek atp tuttuklar eslaf hep byle idiler. Onlarn
vera' ve takvalar yeni mtehitlerin de hatalar ciltlere
smaz. yle ya slam'n artlarndan biri olan hacc yerine
getirmeyen bir adam nasl mtehitlik davasnda bulunabilir?
8- eyh Muhammed Abduh "Her kim zerre miktar hayr
ilerse onun karln grr; ve her kim zerre miktar
ktlk ilerse karln grr"(33) ayet-i kerimesi
hakknda yle demitir: "Kafire ahirette hibir iyilii fayda
vermeyecektir; hibir ktlnn azab da
hafifletilmeyecektir, eklinde
__________
33.Sure-i Zilzal, ayet: 7-8.
__________
bazlarnn naklettii icma'n asl yoktur." Seyyid Kutub
merhum "Fizilali'l-Kur'an" adl tefsirinde buna cevap vermi
ve imana istinad etmeyen her amelinheder saylacana
Kur'an- Kerim'den misaller getirdikten sonra "te bizler de
bu meselenin icma'dangelmediine lakin asl olan ak Kur'an
naslarndan geldiine kaniiz..." demitir.
9- eyh Muhammed Abduh, Kadir Gecesinin haddizatnda
hibir kymet ve erefi haiz olmadna kanidir. Ona bin ayda
bulunmayan eref ve hayr Kur'an- Kerim'in o gecede inmesi
verdiini iddia etmi; Buhari hadisine zayf ve uydurma
damgasn vurmutur.
69
Bu byk hatay tashih iin Ezher eyhlerinden
Abdurrahman Tac 1957'de "Leylet'l-Kadr" adl bir bror
neretmitir. Biz bunu da ehemmiyetinden dolay tercme
ederek kitabmza aldk.
Bror udur:
KADR GECES HAKKINDA NCELEME
Rahman ve Rahim olan Allah'n adyla,
Hamd alemlerin Rabbine mahsustur. Ulumuz Muhammed ile
btn al-i ashabna salat u selam olsun.
Bundan sonra malum ola ki: Maruzatm birka kelimedir.
Bunlarla ben Kadir Gecesinin manas hakknda sylenenleri
yazmak ve onlardan ne murat olduu -Kur'an ayetlerinin
ifadelerinden ve Kur'an- Kerim'in iniinden bahsettii srada
bu geceden de sz eden ehadis-i Nebeviyyeden alarak- beyan
etmek isterim.
Bana bunlar yazdran sebep udur: Zamanmzn muharri ve
hatiplerinden birounun makale ve hutbelerinde bu geceden
bahsederken Kur'an- Kerim'in ayetlerini tefsir babnda
70
yeknazarda i ac bir yenilik saylabilecek bir yol
tuttuklarn grdm. te bu kelimelerle ben, onalrn Kadr
suresi tefsirinde sahip olduklar ve Kadir Gecesinin manasn
tayin hususunda benimsedikleri szn yeni olmadn,
bunun hret bulmam eski bir fikir olduunu, ulemaca ve
Kur'an umuru ile megul olanlardan onun tefsirinde
mtehasss bulunanlarca -ki, Kur'an'n naslarn anlatmakta
bakalarndan daha stndrler- bu kavlin hret
kazanmamasnn srr zayf bir fikirden ibaret olup kuvvetli
delil tekil edemeyii olduunu, buna bizat Kadir Gecesinden
bahseden Kur'an ayetlerinin slubu da msaade etmediini
anlatmak istedim.
Szlerim aadaki bahisleri ihtiva eder:
Kadir Gecesinin manas. Kadir Gecesi ve Kur'an'n inii.
Kadir Gecesinin erefi ve annn bykl. Bu gece
dnyann hayatnda bir tek gece midir; yoksa yllarn
tekraryla o da tekerrr eder mi? Senenin geceleri iinde Kadir
Gecesinin yeri nedir?
Muvaffak klan doruya ve gzel isabete hidayet eden
Allah'tr.
Abdurrahman Tac

KADR GECES
Kamus, Lisan'l-Arap ve dier lugat kitaplarnda beyan
olunduuna gre dalin skunu ile "Kadr" kelimesi birka
manaya tlak edilir.
Bunlardan birincisi: eref, ann bykl ve mertebenin
yceliidir.
kincisi: Tazim, tebcil ve itibar yceltmektir.
ncs: Bir eyi takdir ve tehdit ile sfat ve hallerini zapt
etmektir.
Birinciye misal: "Filann kadri vardr" cmlesidir ki, eref ve
byk an vardr demektir. "Mslmanlar Peygamberin
kadrini takdir ederler" sz hem birinciye hem ikinciye misal
olur. Yani onun itibarnn yceliini bilirler; yahut onu
hakkyla tazim ederler demektir. Teala hazretlerinin
mrikler hakknda: "Onlar Allah' hakkyla takdir
etmediler" buyurmas da bu kabildendir. Yani onun
azametinin hakkyla tazim ve tam manasyla takdis etmediler
manasna gelir.
ncye misal: "Allah ecelleri ve rzklar takdir etti"
szdr ki, bundan murat Allah onlar tespit, tahdit etti;
miktarlarn, zamanlarn vesair hallerini zapt eyledi
demektir. "Filan kuzzeyi kuzze takdir etti" cmlesi de bu
kabildendir. Yani okyeleini dier bir ok yelei ile lt; onun
miktarn tahdit etti; o da ona msavi geldi demek olur.
Kadrin lugaten manas eitli ve arz ettiimiz ekilde
mtenevvi' olduu iin selefin ulemas "Kadir Gecesi"
terkibinde gecenin nispet edildiikadrin manas hususunda
ihtilaf etmilerdir. Bazlar "Bundan murat eref, ykseklik,
ann bykl ve mertebenin yceliidir. Binaenaleyh Kadir
Gecesi, eref ve byk an gecesi demektir. O gece iyilik, hayr,
selam ve bereket gecesidir" demilerdir.
Dier bazlar, kadrin manas eyay takdir, tedbir ve
sfatlaryla hallerini zapt etmekten ibaret olduunu
sylemilerdir.
71
te Kadir Gecesinin manasn tahdit hususunda bu iki kavli
zerinde durulmaktadr. Bizce baka kavilleri zikretmemize
hacet yoktur. nk bu kaviller hemen hemen hi itimat
edilmeyen szlerdir.
Ancak u sualler sorulabilmek iin her iki kavil zerinde ayr
ayr durmak icap eder.
1- Kadrin manas eref, byklk ve ann ycelii demek
olduuna gre Kadir Gecesinin erefi ne ile olacaktr?
Peygamberimiz gelmezden ve Kur'an inmezden nce bu geceyi
bildiren iaretler var myd? Bu gecenin bir mevcudiyeti var
mdr ki, iinde Kur'an indii nazar- itibara alnmadan dahi
"Kadir Gecesi" namyla ayrt edebilsin.
2- Kadrin manas takdir olduuna gre bu takdirden murat
nedir? Ve bu gecede takdir edilen eyler nelerdir? Bunlar
hassaten eriatn ahkamyla dinin kaideleri midir, yoksa
Allah'n ezeli ilminde geen eylerden btn bildiklerini
kullarna icra etmesi midir?
Birinci sualin cevab udur: Kur'an- Kerim Kadr suresinde
hibir phe kabul etmeyecek ekilde aklanmtr ki, Kur'an
bu gecede indirilmitir. Ve bu gece, evvelinden fecir douncaya
kadar tamamyla hayr ve selam olan bir gecedir. Bu gece bin
aydan daha hayrldr. Sure udur: "Biz onu (Kur'an') Kadir
Gecesinde indirdik. Kadir Gecesinin ne olduunu sen ne
bileceksin! Kadir Gecesi bin aydan daha hayrldr. Meleklerle
Ruh o gecede Rablerinin izniyle her emirden dolay peyderpey
inerler. O gece ta fecir douncaya kadar selamdr."
Teala Hazretleri Duhan suresinde: "Ha, mim! u aikar,
Kitap hakk iin Biz onu (Kur'an') mbarek bir gecede
indirdik. Biz uyarcyz." buyurmutur. Lakin acaba bu gece
kendileri ile imtiyaz kazand hayr, bereket, selam ve
emniyeti, mevsuf olduu eref, ykseklik ve an yceliini
sadece Kur'an'n kendisinden inmesinden mi kazanmtr? Bu
olmasa mezkur meziyetlerden hibiri onun olmayacak ve
Kadir Gecesi denilmeyecek miydi? Yoksa bu gece zaten kadir
ve eref gecesi olup, peygamberlik gelmezden ve Kur'an
inmezden ne birtakm hasais ve meziyetleri, ismi ve yksek
mertebesi vard da bu fazilet ve erefinden dolay Allah,
72
Kur'an- Kerim'den indirecei miktar onda indirmek iin
geceler arasndan onu eti?
Birinci vehe eyh Muhammed Abduh merhum meyletmi;
Kadir Gecesi iin Allahu Teala'nn o gecede peygamberlerinin
mertebesini ykseltmesinden, kendisini Peygamberlikle
erefyab ederek taziminden, hidayet ve saadetin, hayrn, iyilik
ve bereketinden kitab olan Kur'an'dan vahiy buyurduu
miktar vahiyden baka hibir fazilet, eref ve meziyet
tanyamamtr.
Merhum bu vechi gemi ulemadan bazlarna tabi olarak
benimsemi; sonra zamanmzdaki ilim ehlinin birou da
kendisine tabi olmutur.
Bu vehin ilk bakta bir para yeri olabilir. Lakin biz tahkik
ettiimizde ikinci vecihte daha fazla rey gzellii olduunu,
onun daha esasl ve benimseyipteyide daha mnasip olduunu
gryoruz ki, bu da aadaki manalardan dolaydr:
1- Allah Teala Hazretlerinin o gecede Kur'an- Kerim'den
vahiy buyurduu miktar indirdikten sonra: "Biz onu Kadir
Gecesinde indirdik" buyurmas, Peygamberine bu kadir ve
eref gecesindeki vahiy ile kendisine ikramda bulunduunu ve
bu gecenin gerek bu surede, gerekse Duhan suresinin banda
Allah'n peygamberinde aklad hasais ve erefinin sadece
bu vahiy gecesinde olup bitenlerle mnhasr kalmas mana
itibaryla doru deildir.. nk Resulullah -sallallahu aleyhi
ve sellem- o gece kendisine Kur'an'n indirilmesiyle ikram
olunduunu ve bu sebepten o gecenin tamamyla mbarek,
hayr ve selam gecesi olduunu pek ala biliyordu. Bunun gibi o
gece Allah'n meleklerinden yere inenleri de mutlaka bilmesi
icap eder. u halde pek ala bildii bu eylerin bazlarn da ona
bildirmenin maksud olmas cidden ihtimalden uzaktr.
Resul-i Ekrem -sallallahu aleyhi ve sellem- Kur'an'n
inmesiyle o gecenin kazand fazileti ve o gecede meleklerin
indiini bilmekten, Ruh'l-Emin'i gzleri ile grdkten sonra
kendisine "Biz Kur'an' yle bir gecede indirdik ki, o gece
fazilet ve erefi Kur'an'n, Ruh ve meleklerin inmesi ile
kazanmtr." denilmesi hi doru olur mu? Bu, malumu ilam
olmaz m?
73
Hakikat udur ki: Bu itibar doru karmak iin ne kadar
gayret gsterilirse gsterisin, eyh Muhammed Abduh'un
benimsedii bu birinci manaya gre mezkur ihbar doru
deildir.
Bizim grmze gre Teala Hazretlerinin: "Biz onu Kadir
Gecesinde indirdik" buyurmas kadrin eref ve an yceliinin
Kadir Gecesinde Kur'an inmezden nce mevcut olduu
manasnda son derece aktr ve o gece Allah indinde olsun,
kullarnda ve mahlukatn sekinlerinden kendilerine bildirdii
zevat indinde olsun bu isimle maruftur. "Biz onu Kadir
Gecesinde indirdik" tabiri, filan bayram gecesi yahut
Ramazan gecesi geldi demeye benzer veya herhangi bir
manadan dolay mehur gecelerden birini syleyerek filan gece
geldi demek gibi olur. O halde yukarda da beyan ettiimiz gibi
Kadir Gecesi kendisine has olan meziyet ve ereften dolay ona
has olan ismiyle maruftur. te bu isimle mehur ve senenin
geceleri arasnda bu meziyet ve eref kendine mahsus olan
mezkur geceyi, ierisinde Kur'an'dan indirdii ilk ayetleri
indirmek iin setiini Allah Peygamberine bildirmek
istemitir. Ve bu suretle Kitab- Kerim'in erefiyle, ierisinde
bu kitap indirilen zamann erefi mtenasib olup.
2- Allah Teala hazretlerinin "Meleklerle Ruh o gecede inerler"
ayet-i kerimesi Kadir Gecesinin ve onun geliinin tekerrr
ettiihe ak delildir. O gece btn zamanlar iinde bir gece
deildir. Nitekim onun, ierisinde Kur'an'n indirilmeye
balad geceye mahsus olduunu syleme bunu iktiza eder.
Zira mzari sigasnda asl olan, manasnn istikbalde
meydana geleceini bildirmektir. Kadir Gecesi yalnz
Kur'an'n indii gece olsayd, ondan bahsetmek gemite
olmu bir iten bahsolaca cihetle Kur'an'da "Meleklerle Ruh
o gecede indi" buyuruldu. bu Arapay bilen herkesin malumu
bir eydir. Biz mzari sigasnn istikbal manasna delalet
ettiini gz nnde bulundurmakla beraber -ierisinde
Kur'an'n indirildii ve meleklerle Ruhun hep beraber indikleri
geceye Kadir Gecesi denildiini dnrsek anlarz ki,
meleklerle Ruh'l-Emin'in inii bu gecenin hasaisindendir ve
bu ini gecenin tekerrr ile tekrarlanr; o yenilendike bu da
yenilenir.
Ancak burada yle bir sual varid olabilir: Gerek Kur'an'da
gerekse Kur'an'dan baka yerlerde ok defa gemie ait bir i,
mzari sigas ile ifade olunur. Bu, yerine gre deien
74
itibarlardan ileri elir. Bizim sadedinde bulunduumuz yerdeki
itibar, bu gemi iin suretini zihnimizde canlandrmak ve onu
sanki anlatrken oluyormu gibi farz etmek olabilir. Bu da
manay dinleyene ak ifade etmek, onu en kuvvetli bir ekilde
vuzuha kavuturmak iin yaplr. Bu daha Arapaya aina
olanlarn bildikleri parlak belagat maksatlarndandr. nk
bir eyi olduu dakika anlatmak, olup bitenden sonra
anlatmaktan daha kuvvetli ve daha te'kitli, nefse daha
tesirlidir?
Cevap: Bu sylediklerimiz "Mzaride hasl olan bir eyin
istikbalde olacana delalet etmektir" kaidesine dokunmaz.
Zira mzarii gemite olmu bir i iin kullanmak asl
kaidenin hilafnadr. Buna ancak, mzarii asl gayesinden
deitirecek bir delil bulunduu zaman gidilir ve murat udur
diye iddia edilir. Bundan sonra zihinde canlandrmak vesaire
gibi belagat itibar gelerek mzariden gemi zaman
manasnda kullanlmasn dorular; ona cevap verir. Ama
yalnz bu belagat itibar mzariden murat, gemi manas
olduuna delil tekil etmez. Meerki, konuann bu itibar
murat ettii sabit ola! Ve meselemizde olduu gibi zihinde
canlandrma manasn kastetmi ola! Bu ise imkanszdr.
nk sz bu manada ne kat'idir, ne de zahir. u halde bunu
iddia, msadere denilen ey kabilindendir. Nitekim ilim ehli
olanlar bunu bilirler.
Bundan sonra:
Gryorsunuz ki biz, -bu ikinci vecihten istidlalde- sadece
mzari sigasnn mutlak olarak ifade ettii mana ile yetindik.
Tefe'ul sigann delalet ettii tekerrr ve yenileme manasna
hi temas etmedik. nk bu siga -ki, "melekler inerler"
cmlesi onun vezninde gelmitir- meleklerin inmesinin
yenilenmesine ve iniin tekrar tekrar hasl olduuna delalet
ederse de bu yenilenmenin bir geceden fazla da olaca
hususunda nas deildir. Zira melekler arka arkaya ve birok
defalar inmesi bir gece de olabilir. Onlardan bir taife iner;
arkadan teki taifeler sras ile onu takip ederler. Bylece fecir
douncaya kadar devam ederler. Bu takdirde de "Tenezzel"
sigasnn delalet ettii yenilenme ve tekerrr szne taklmak
matlubu, yani senelerin tekerrr ile Kadir Gecesinin de
tekerrr ve yenilecein davasn ispat edemez.
75
3- Allah Teala Hazretlerinin Duhan suresindeki "O gece her
bir hikmetli i ayrlr" ayet-i kerimesi Kadir Gecesinin
tekerrrne ve yenilendiine "O gemite Kur'an'n indii bir
gece idi" iddiasnn iktiza ettii vehile tek bir gece olmadna
iaret ediyor. nk "ayrlr" ifadesi mzari sigasyla
gelmitir ki, esas itibaryla hikmetli iin ayrlp beyan ve izah
buyurulmasnn ileride olacana delalet eder. Nitekim bu
hususta "Biz onu Kadir Gecesinde indirdik" ayet-i kerimesini
izah ederken sz gemiti.
Bir de Kadir Gecesi ad verilen -Kur'an'n indii- gecede
hikmetli iler ayrt edilmise bunun sebebi Kadir Gecesinin
an olduundandr. Hikmetli i o gece ayrt edilmi ve daima
her hikmetli i de ayrt edilecektir. Binaenaleyh bundan
bahsetmekten maksat, Kur'an'n yle bir gecede indirildiini
bildirmektir ki, o gecenin hassalarndan biri her hikmetli iin
onda ayrt edilmesidir.
4- Allah Teala Hazretlerinin "O gecede her bir hikmetli i
ayrlr" ayet-i kerimesinin manas: O mbarek gecede hikmete
ve doruya muvafk, muhkem ve hibir, przsz olan her i
beyan edilir; aklanr demektir. Bu da onun tekerrr eden ve
yenilenen bir gece olduunu ifade eder.O gece hassaten Kur'an-
Kerim ayetlerinin bir ksm inmekle ierisinde vahyin
balad gece deildir. Zira o gecede inen -hi phesiz
hikmetli i ise de- ona her hikmetli i, ite budur, demek
mmkn deildir. Az sonra bu mevzua daha fazla tafsilatla
dneceiz.
5- Sahih hadislerde varid olduuna gre Resulullah -
sallallahu aleyhi ve sellem- Kadir Gecesini arad ve halka onu
Ramazann son on gecesinde aramalarn emir buyurmutu.
a)Buhari, Aie -radyallahu anha-'den rivayet etmitir. Aie -
radyallahu anha- "Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem-
Ramazann son on gecesinde itikfa girer ve 'Kadir Gecesini
Ramazann son on gecesinde arayn!" buyururdu.
b) Yine Buhari, Hazret-i Aie'den rivayet etmitir. Aie "Nebi
-sallallahu aleyhi ve sellem- Ramazann son on gn girdimi
paalar svar; geceleri ihya eder; ailesini de uyandrrd"
demitir.
76
c) Yine Aie -radyallahu anha-'den rivayet edildiine gre
Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem- "Kadir Gecesini
Ramazann son on gecesinin tek sayl olanlarnda arayn!"
buyurmutur.
d) Buhari'nin bn-i Abbas -radyallahu anh-'tan rivayetine
gre Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- "Kadir Gecesini
Ramazann son on gecesinde arayn. Kadir Gecesi kalan on
gnn dokuzuncusunda, yedincisinde, beincisinde olabilir."
buyurmulardr.
e) Buhari, Ebu Said-i Hudri -radyallahu anh-'den rivayet
etmitir ki, yle demitir: "Resulullah -sallallahu aleyhi ve
sellem- Ramazanda ayn
ortasndaki on gnde itikafa girerdi. Geen yirminci gecenin
akam oldu da yirmi birinci geceyi karladm evine dner;
onunla birlikte itikafa girenler de dnerlerdi. Bir Ramazan,
eskiden evine dnd gecede itikafa kald ve cemaatle hutbe
okuyarak onlara Allah'n dilediini emretti. Sonra yle
buyurdu: 'Ben u on gnde itikafa giriyorum. Sonra u on
gnde itikafa girmem bana zahir oldu.(34) imdi her kimse
benimle itikafa girmise itikaf yerinde dursun! Gerekten ben
bu geceyi grdm. Ama sonra o bana unutturuldu. Siz onu son
on gecede arayn. Onu her tek gecede arayn. Ben kendimi su
ile topran iine secde ederken grdm. O gece gkyz
boand ve yamur yad.' Ayn yirmi birinci gecesi Mescit
Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem- namaz kld yere
akt. Gzm Resulullaha -sallallahu aleyhi ve sellem- iliti de
ona baktm. Sabahleyin yz amur ve su ile dolu olarak
ayrld."
f) Buhari, Ubade b. Samit'ten rivayet etmitir. Demi ki:
"Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- bize Kadir gecesini
haber vermek iin kt. Derken Mslmanlardan iki adam
mnakaa ettiler. Bunun zerine 'Ben size Kadir Gecesini
haber vereyim diye ktm. Ama filan ile falan mnakaa
edince bu gece kaldrld. Ola ki, sizin iin bu daha hayrldr.
Siz onu dokuzuncu, yedinci ve beinci gecelerde araynz!'
buyurdular.
Btn bu hadislerde Kadir Gecesinin faziletli ve erefli
olduuna, ierisinde Kur'an'n inmesinden maada o gecenin
bir meziyeti bulunduuna, bu gecenin
__________
77
34.Hazret-i Ebu Said Hudri'den rivayet olunduuna gre
Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- ayn ortasndaki on
gn itikafa girince Cebrail kendisine: "Senin aradn
nndedir" demi, bununla Kadir Gecesini kastetmitir.
__________
tekerrr ve teceddt ettiine ve onu Ramazan aynn son on
gecesinde bulmann me'mul olduuna ak delaletler vardr.
nk bu gece, hassaten Kur'an'n indii gece olsayd, geip
gittikten sonra onu aramakta ve arama emri vermekte bir
mana kalmazd.
yle demek de doru olamaz: "Peygamber -sallallahu aleyhi
ve sellem- Kadir Gecesini arama emriyle ve keza Ramazann
ortasndaki veya sonundaki on gn zarfnda itikafa girmekle
ancak Kur'an'n indii gecenin hatrasn ihya ve onu tekrim
etmek istemitir." nk Resulullaha -sallallahu aleyhi ve
sellem- bu byk gece gizli kalp da gecelerinden birini tekil
ettii ayn iinde onun yerini bilemeyecek, hatta Ramazann
son on gnnde itikafa girmek suretiyle onu arayacak ve her
sene onun hatrasn ihya etmek isteyenlere onu bu gnlerde
aramalarn emredecek deildir. Bu, ihtimalden son derece
uzaktr. u halde bugn baz kimselerin, -merhum eyh
Abduh'un benimsedii kavle dayanarak- "erisinde Kur'an'n
indirildii geceden baka Kadir Gecesi ad verilen bir gece
yoktur. O bir tek gecedir; tekerrr etmez. Onun iin her sene
ihtifal yapmann da bir manas yoktur. Meerki bundan
maksat o gecenin hatrasn ihya ola! Nitekim byklerin
hatras ve mhim vak'alar, ehemmiyetli hadislerle hret
bulmu gece ve gnlerin hatras ihya olunur" demeleri doru
deildir.
Sonra Kadir Gecesi iin halkn ihtifal yapmalarnn onun
hatrasn ihyadan baka bir manas yoksa Resulullahn -
sallallahu aleyhi ve sellem- bu geceyi aramasna ve halka
aramalarn emretmesine ne buyurulur?
Burada eyh Abduh merhumun bu hususta varid olan
hadisleri rtmeye altn ve onlara szle hcum ettiini
gryoruz. Bu suretle o hadislerden kurtulduunu sanyor:
"Bu hadislerin rivayetleri muztaribtir; bunlarn ekserisi zayf,
ou da uydurmadr. Byle bir hadisle akaid babnda istidlal
sahih deildir..." diyor. Lakin merhum bu hadislerin hangisi
uydurma, hangisinin zayf olduunu ve bu zayfn zaaf
nereden geldiini bize bildirmemitir. Keza Buhari'nin ve
78
bakalarnn sahabeden bir cemaatten tahric ettikleri
hadisleri, terk ettirecek ekilde zdrab aklamamtr.
Sahabeden biri, Resulullahtan -sallallahu aleyhi ve sellem-
naklen onun "Kadir Gecesini Ramazann son on gecesinde
arayn!" buyurduunu; bir bakas "Kadir Gecesini
Ramazann son on gecesinin tek olanlarnda arayn!"
buyurduunu; ncs Resulullahn -sallallahu aleyhi ve
sellem- "Onu Ramazann son on gecesinde arayn! Kadir
Gecesi, kalan on gnn dokuzuncusunda, yedincisinde,
beincisinde olabilir" buyurduunu rivayet etmitir.
Abduh'un zdrap dedii bu mudur ki, onunla bu hadisleri
kabuldan ekiniyor? Biz naklettiimiz aratrmada emreden
hadisler arasnda ne senette ne metinde onlarn shhatine
dokunacak ve atlmasn icap edecek bir zdrap bulamyoruz.
Bu hadislerde olup olaca ksalk ve uzunluk, yahut bir lafn
yerine mteradifini koymakla bir deiiklik vardr. Bu
makamda ve -yine itimat edilmeyen kimseler mstesna olmak
zere btn ulema- Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem-
kastettii manay bozmamak artyla hadisleri mana
itibaryla tecviz ettiine gre iaret ettiimiz deiikliin de
hibir zarar yoktur. Bunula hadisleri atmaa sebep olan
zdrap davasna kalkmak doru olamaz.
Bundan sonra malum ola ki:
Kadir kelimesinin birinci manas hakknda buraya kadar
verdiimiz izahattan anlald ki, bu mana, eref, fazilet ve
mertebe yksekliidir. Kadir Gecesinde Kur'an inmesi
sebebiyle phesiz ki, ona eref ve fazilet verdr. Lakin o
gecenin bundan maada Allah'n ona tahsis buyurmas
sebebiyle bir eref ve fazilet vardr ki, bundan sonra ondan sz
etmeyeceiz. Bundan dolay Allahu Teala o geceyi
vahyinbalangc ve Kur'an'dan indirdii ilk ayetlerin nzul
gecesi olmak zere ihtiyar eylemitir.
kinci manaya gelince -ki, bu manaya gre kadir takdir
demektir- eyh Muhammed Abduh bu manaya gre
mtekaddimin ulemann cumhuruna muhalif olan semitir.
Abduh yle demitir: "Bu geceye Kadir Gecesi denilmesi ya
takdir gecesi manasnadr; nk Allah dinin takdire ve
insanlar bulunduklar vartadan kurtarmaa davet
79
hususunda Peygamberinin tutaca hatt- hareketi
snrlandrmaa o gece balamtr..."
eyh Abduh, takdiri, Kur'an'la olan irad, beyan, saadet
yoluna tahdit ve bu yol ile ekavet ve dalal yollarnn aralarn
ayrma hususunda hamlediyor ve "Duhan suresinde varid olan
Kadir Gecesindeki hikmetli iin ayrt edilmesinden murat ite
budur! Hikmetli i ancak ve ancak risalet ii, emirler ve
hkmlerdir; bunlardan baka, bir ey deildir..." diyor.
Takdirin ve hikmetli iin manalar namna onun kabul
ettikleri ite bunlardr. Takdiri vahye, risalete, dinin ve eriat
hkmlerinin tahdidine taalluk eden bir ey olmaktan teye
gemeyen bu manaya hamletmek cidden gariptir.
Biz msamaha gstererek merhum eyh Muhammed
Abduh'un bu takdir ve tahdit tevilini kabul etsek de "Bu geceye
takdir gecesi denilmek iin onda btn din temellerinin takdiri
ve eriatn btn hkmlerinin tahdidi lazm deildir. Belki
btn bunlarn o gecede balam olmas kafidir" desek; evet
msamaha gstererek bu tevili kabul etsek vardraca neticeyi
kabul etmek kolay deildir. Zira onunla Teala Hazretlerinin
"Biz Kur'an' indirdik" yani onu indirmeye baladk "yle bir
gecede ki, onda risaletle vahiy gndermeye, eriat ve dinin
hkmlerini tahdide baladk" demek olmaz m? u halde
hasl- mana yle olur: "Biz Kur'an' indirmeye yle bir
gecede baladk ki, o gecede Kur'an' indirmeye baladk." Bu
ise hibir akl sahibinin kabul edemeyecei bir eydir. Byle bir
derekeye avam nasn sz bile drlemez. Rabb'l-aleminin
kelamna ne kalr?
Duhan ayetinde de hal byledir. O gecede her hikmetli i ayrt
edilir, nk bu hikmetli i eyh Muhammed Abduh'un dedii
gibi risalet, evamir ve ahkama mahsus olursa mana da yle
olur: "Asrlarn ve yllarn gemesiyle tekerrr etmeyen,
yenilenmeyen o biricik gecede dinin umuruna ve eriatn
hkmlerine ait her hikmetli i ayrlr; beyan edilir ve tafsil
olunur. Kur'an'dan inen ayetlerin ilk nazil olanlarn ierisinde
indikleri bu gecede eriat ve din umuruna dair btn hikmetli
iler beyan edilmedii bizzarure malum olursa, o mbarek
gecede -ki, Kadir Gecesidir- her hikmetli i ayrt edildiini
bildiren Duhan ayetinin tevili nice olur?
80
Biz yakinen inanyoruz ki, eyh Muhammed Abduh merhum,
ayeti kastettii manaya uygun ekilde
tevil hususunda biraz glk ekmi ve bu glkten
kurtulmak isteyerek unlar sylemitir: "Kur'an'n inmeye
balamas hakla batln arasn ayrmakt. Kur'an'dan gelen
her ayet byledir. lk geceden sonra o gecede inenler nev'inden
ayetler birbiri ardnca inmeye devam etti. Nitekim Allah Teala
Hazretleri 'Rabbinden bir rahmet olmak zere biz
gndericiyiz' buyurmutur. Bu suretle o geceye 'erisinde her
trl hikmetli i ayrt edilir' cmlesinin nispeti sahih
olmutur. Zira o gecede gelen her ey hikmetli itir. Onunla
hak ile batln aras ayrlr ve ondan sonra gelecek misline de
balang olur. Nitekim Teala Hazretlerinin 'O Ramazan ay
ki, ierisinde insanlara bir hidayet ve hidayetle furkandan
ibaret birtakm beyyineler halinde Kur'an indirilmitir' ayet-i
kerimesi sadktr. Halbuki onun beyyine olan ve hakla batln
arasn ayran ksm ancak insanlara zahir olandr ki, o da
kendilerine indirilereke fiilen tebli olunan, yahut tebli
edilme yolunda bulunandr. yle ise o mbarek gecede ayrt
edilen hikmetli i, ancak din umuru ve ahkamdr."
eyh Abduh, vahyin geldii ilk gecede Kur'an'dan inen ksm
hikmetli bir itir. O Kur'an'n bundan sonra getirecei her
hikmetli iin balangcdr. Onunla hakla batln aras
ayrlmtr. ve sanki Kur'an'n bandan sonuna kadar
getirdii her hikmetli i bu ilk vahiy gecesinde olmutur" diyor.
Biz de duyoruz ki: "Bu, son derece tekellf iinde bir ey olup
Kur'an- Kerim ayetlerini anlamak iin ona iltica gerekmez."
stad hazretleri o gece gelen her eyin hikmetli i olduunu
anlatyor. Bu haktr; onda phe yoktur.
Bir de o gece gelen eyin gelecek hikmetli ie bir balang
olduunu anlatyor. Bu da haktr. Bunda hibir kimse
mnazaa edemez. Lakin btn bunlar her hikmetli iin
beyan o gece olmutur demeye cevaz veremez. Teala
Hazretlerinin "O Ramazan ay ki, ierisinde insanlara bir
hidayet ve hidayetle furkandan ibaret birtakm beyyinelerr
halinde Kur'an indirilmitir" ayet-i kerimesi bu kabilden
deildir. Zira stad imamn dedii gibi kitab- azizin btn
de bir ksmna da Kur'an denildiine ve onun btn hidayet
olup her cmlesinde de bir hidayet bulunduuna gre
mademki, Kur'an'n bir cz' Ramazanda inmitir. O halde
"Kur'an Ramazanda inmitir" demek sahih olur. Bahusus bu
81
ayet "O Ramazan ay ki, ierisinde Kur'an'n btn
indirilmitir" dememitir. NitekimDuhan ayetinde "O gecede
her hikmetli i ayrt edilir" buyurmutur.
Sonra "O gecede inen eylerin hepsi hikmetli iti" demekle "Her
bir hikmetli i, o gecede inmitir" sz arasnda byk fark
vardr. Bu iki kaziyyeyi birbirine kartrmak sahih olmad
gibi elverili bir sebep bulunmakszn birinden dierine
atlamak da doru olmaz.
Bundan dolaydr ki, kadir ve takdir gecesinin manas
hususunda biz mtekaddimin ulemann yolundan yrmekten
baka are bulamyoruz.
Buna gre Kadir Gecesi, ierisinde ecellerin, rzk ve
yiyeceklerin takdir buyurulduu, kainatn dier ilerinin zapt
u rapt edildii, sfat ve hallerinin snrland gecedir.
Ancak unu da belirtmek icap eder ki, bu eyann Kadir
Gecesinde takdirinden murat, takdirinin balangc,
vakitlerinin yeniden snrlandrlmas, uun ve ahvalinin yeni
zabt demek deildir. nk bu takdir ezelidir. Buna Allah'n
ilm-i iradesi ezelden vakidir. Bu takdirin manas ancak ve
ancak mezkur umuru meleklere gsterip aklamaktr. Ta ki
onlar defterlerine geirerek o gecede Allah'n kendilerine
emrettii eyi ifa etsinler...
bn-i Hacer-i Askalani'nin "Fethu'l-Bari"de ihtiyar ettii
budur. Ondan nce bu baptaki kavli mam Nevevi yazmtr
ki, onun sylediklerine byk imamlar itimat etmilerdir.
Nevevi yle demitir: "Kadir Gecesi denilmesi, o gecede
melekler kaderleri yazdklar iindir. Zira Teala Hazretleri 'O
gecede her hikmetli i ayrlr' buyurmutur. Bu kavli
Abdurrezzak vesair mfessirler sahih senetlerle Mcahid,
Ikrime, Katade ve bakalarndan rivayet etmilerdir."
Torpeti de unlar sylemitir: "Kazann karl olan kader
kelimesinde mehur olan kraat dalin fethiyle okunmas ise de
kelimeden bu mana kastedilmedii anlalsn diye dalin
skunu ile "kadr" okunmutur. Bundan kullara o gece verileni,
miktar miktarnca tahsil iin o sene kazann kendisiyle vaki
olduu beyan ve tahdit edildii ey kastedilmitir."
82
Yani dalin fethiyle "kader" ezelde eyay takdir ve
snrlandrmaktr. Buna sz yoktur. Dalin skunu ile "kadr"e
gelin ve bunun manas mezkur takdiri meleklere tahdit ve
zapt, her senenin geceleri arasnda Kadir Gecesi nam verilen
gecede onlara aklanmaktadr. Bu bapta szn ksas, kadr
kelimesi takdir manasna alnrsa bunu sadece peygamberlik
meselesi takdir ve eriatn hkmlerini tahdit manasna
tahsis etmek doru deildir. Ta ki meleklerden her biri kendine
tevkil buyurulan hususu ifa edebilsin. te hikmetli iin ayrt
edilmesinin manas budur. Binaenaleyh hikmetli i, hassaten
risaletle ve Kur'an ii deildir. O hikmete amil, vaka uygun
olan her eydir. rade-i lahiye onun -gerek din gerekse dnya
umuruna ait olsun- bu kainatta geerli olmasn iktiza
etmitir. Her sene meleklere, o sene iinde meydana gelmesini
diledii miktarn bildirir.
te Allah'n Kadir Gecesine tahsis buyurduu eref ve an
bykl budur."
Buraya kadar anlattklarmzn hulasas udur ki: Kadir
Gecesi her sene gelen bir gecedir. Yllar tekerrr ettike o da
tekrarlanr. Sahih hadisler belki ibadet ve hayrl amelle ona
rastlanr midi ile onun aranp taranmasn istemilerdir.
Zira hayrl amele Kadir Gecesinde verilecek mkafat bin
ayda verilecek mkafattan daha hayrldr.
Lakin bu gece, senenin gecelerinden hangisidir? Acaba
haddizatnda muayyen bir gece olup senenin geceleri iinde
veya hassaten Ramazan aynda, onun da btn geceleri
arasnda veya ortasndaki on gecenin yahut sonundaki on
gecesinde yer mi deitirir? Ulema bu hususta byk ihtilafa
dmlerdir. bn-i Rd'n "Mukaddimatu"l-Mdevvene"de
tercih ettii kavil, bu gecenin her sene yer deitirmesidir.
Ancak bu deitirme hassaten Ramazanda olur. mam Malik,
mam- afii, Ahmed b. Hanbel ve ekseri ulemann mezhepleri
de budur. Bu baptaki kavillerin en sahihi ve sevaba en muvafk
olan dahi budur.
bn-i Rd'e gre bu gece yer deitirirken ekseriyetle
Ramazann ortasndaki son geceye veya sonundaki on geceye
mahsus kalr. Bu kavil bu hususta varid olan btn sahih
hadislere de uygundur. bn-i Rd "Ekseriya bu gece
Ramazann ortasndaki on gece ierisinde gelirse on yedinci ve
83
on dokuzuncu gecelerde, sonundaki on gecede gelirse tek
gecelerinde olur" diyor.
bn-i Hacer "Fethu'l-Bari" nam eserinde Kadir Gecesi
hakknda ulemann en ayan- tercih kavli "Son on gece iinde
tek gecelerden biridir. Ve bu on gece iinde yer deitirir" sz
olduunu anlatmtr. bni'l-Kayyim de "Zad'l-Mead"da
Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem- itikaf hususundaki
hatt- hareketini beyan ederken "Resulullah -sallallahu aleyhi
ve sellem- Ramazannn son on gnnde itikafa girerdi. Bu hal
ta Allah -azze ve celle- ruhunu kabzedinceye kadar devam etti"
demitir.
Btn bunlardan unu hulasa edebiliriz ki, Kadir Gecesi
hakkndaki en muteber kavle gre bu gece Ramazann son te
birinin tek gecelerinde yer deitirir.
Ulema, Kadir Gecesini bulanlar iin bu gecenin bir alameti
olup olmadnda da ihtilaf etmilerdir.
Taberi'nin kabul ettii kavle gre Kadir Gecesinin hibir
alameti yoktur ve o gece bir ey grmek iitmek de lazm
deildir. Buhari'nin Hazret-i Ebu Said-i Hudri'den rivayet
ettii hadiste Resulullahn -sallallahu aleyhi ve sellem-
bahsettii alamete gelince; mezkur hadiste "Resulullah -
sallallahu aleyhi ve sellem- ryasnda su ve toprak iine secde
ettiini grd ve bu, Ramazann yirmi birinci gecesinin
sabahnda tahakkuk etti" buyurulmutur.
Fakat mezkur alamet (Kadir Gecesinin alameti) her sene o
gecede yamur yamak yahut yamurun iddetlenmesi
olduuna delalet etmez. Nitekim bu hadis de Kadir Gecesinin
daima Ramazann yirmi birinci gecesi olduuna delalet etmez.
O ancak o sene Kadir Gecesine alamet olmutu, o kadar.
bn-i Cerir "nk biz ok senelr grdk. O yllarda
Ramazan hep yamursuz geerdi. Halbuki biz Ramazann
Kadir Gecesinden hali kalmadna inanyorduk" demitir.
te Kadir Gecesi mevzuunda yazmak iin Allah'n muvaffak
buyurduu budur.
Elhamd Lillahi Rabbi'l-alemin.
Abdurrahman Tac
Allah, eyh Abdurrahman Tac'dan raz olsun ve byle
samimi Ehli-i Snnet alimlerini bamza tac eylesin!
84
Grlyor ki, eyh Muhammed Abduh, bir yenilik ortaya
atm olmak iin diki tutmam bir sz ihyaya kalkmtr.
Yeni bir ey getirmi zannyla dikkat celp etmek ve kurmakta
olduu hret binasna bununla yardmda(!) bulunmak
istemitir. Fakat kendine bina yapmaa alrken bakasnn
kurulmu binasn ykmaa ne hakk vard? Daha ak
ifadeyle hret kazanmak iin Kur'an- Kerim'den sonra
dnyann en sahih kitabn, Sahih-i Buhari'yi rtmeye,
onun hadislerini zayf, hatta uydurma diye ithama ne hakk u
selahiyeti vard? Biz bu ithamlar yaparken eyh Abduh'un
yannda bulunmak isterdik. Acaba hi yz kzarmad m,
dili tutulur veya Allah ta eder diye korkmad m?
Evet bizce Buhari-i erifte uydurma hadis olduunu iddia
eden dillerin tutulacandan, yzlerin arplacandan cidden
korkulur. nk Sahih-i Buhari'de uydurma yle dursun
bir tek zayf hadis bile yoktur. Geri Ahmed Naim Bey
merhum da Buhari tercmesinde beyan ettii vehile yz
kadar zayf hadis bulmusa da bu hadislerin asla sz
gtrmez ekilde sahih rivayetlerinin ayn kitabn baka
baplarnda yer ald grlm ve zayf rivayetin asl ona
rivayeti takviye ve teyit iin getirildi anlalmtr.
Sonra "Kadir Gecesinin evvelce hibir eref ve kymeti
yoktu. Ona erefi Kur'an'n inmesi verdi" eklindeki iddiada
ne gibi hikmet veya kymet vardr ki, onu tervic iin byle
misli grlmedik iftiralara bavurulsun?
Bu iddiann hibir kymeti yoktur. Onun iin de
tutulmamtr. Lakin nakli hibir delil bulunmasa bile yine
Kadir Gecesinin teden beri erefli ve hayrl bir gece olmas
akalen lazmdr. nk Kur'an- Kerim semavi kitaplarn
sultan mertebesindedir. Sultana saray gerekir. te bu sultan
"Kadir Gecesi" denilen saraya indirilmi; oraya misafir
edilmitir. Bundan tabii he olabilir?
"Kur'an alelade bir gecede indirildi de ona eref verdi" demek
"Sultan evvela bir kulbeye misafir edildi de sonra o kulbe
saray oldu" iddiasna benzer ki, akl- selim bu iddiaya sadece
gler.

"Sr; kar gayr gnlden ta tecelli ede Hak!

u halde Sahih-i Buhari'de bir tek zayf hadis bile yoktur. Padiah konmaz saraya, hane mamur olmadan"
Zayf bulunmaynca uydurmasnn hi de bulunmayaca
evveliyetle anlalr. Yznde bir para haya eseri olan bir
kimse bu kadar korkun iftiraya nasl cesaret edebilir?

85
10- "Mecmua-i snad ve Medarik" nam eserden aldmzu
mektup cidden incelenmeye deer:
"Biz imdi senin doru yolun zerindeyiz. Dinin ba ancak
dinin klc ile kesilir. Onun iindir ki, bizi bir grsen zahitler,
abitler, rakiler, sacidler, Allah'n kendilerine verdii emre
isyan etmezler, emrolunduklar eyi yaparlar kesildik. mit
genilii olmasa hayat ne kadar darm!.."
Bu mektubu eyh Muhammed Abduh, Beyrut'tan
Kahire'deki stad Cemaleddin-i Efgani'ye yazmtr. "Dinin
ba ancak dinin klc ile kesilir" cmlesinin zahiri manas
kfr kokmuyor mu? Ne ise ben sz uzatmamak iin
"Mslman bir eyhin bununla ne demek istedii bizce
mteabihtir" diyerek bahse nihayet veriyorum.
ECNEBLER EYH ABDUH'U NN OK
SEVERLER?
mer Nasuhi Efendi merhum, eyh Muhammed Abduh'un
vefatnda Mslman memleketlerin gazetecilerinden maada
Avrupa ve Amerikallarn da bu byk alimin vefatna pek
ok mteessir olduklar, yazlar yazdklarn sylyor.
Avrupallar, Amerikallar, Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin
anma trenlerini de karmazlar. Acaba bunun srr nedir?
eyh Abduh'u ilmi, fazileti iin seviyorlar desek, bu mmet
ona gelinceye kadar ne Abduhlar yetitirmitir!.. Avrupallar,
Amerikallar, bunlarn hangisine ihtifal yapm ve
alamlardr? Cabir b. Hayyan, Avrupallarn yzn
gldren bin tane eser yazm. Acaba mrlerinde bir defa
olsun onun da anma trenini yaptlar m?
Hayr, yapmadlar! Bilakis, kitabn ba taraflarnda arz
ettiim gibi onu inkara kalktlar: "Byle bir adamn varln
kabul edersek bize ilimde, fende necek bir ey kalmaz.
yisimi biz onu inkar edelim; byle bir ahs dnyaya
gelmemitir. Bu bir hurafedir, masaldr deyiverelim" diye
ittifak ettiler.
O halde eyh Muhammed Abduh'u da, Mevlana'y da
unutmamalarnn muhakkak baka bir sebebi olacaktr. Evet!
Bizce eyh Muhammed Abduh'u da, Mevlana'y da
unutmamalarnn muhakkak baka bir sebebi olacaktr. Evet!
Bizce eyh Muhammed Abduh'u bu derece sevmemelerinin
sebebi, Mslmanlardan ziyade onlara hizmet etmi olmas
ve bir de masonluudur... ittiime gre Mevlana'y da
Trkiye'ye amanizmi (yani insana tapmay) getirdii iddias
ile severlermi...
86
eyh Muhammed Abduh hakknda son szm udur: Kastl
veya kastsz yapt bunca hatalar muvacehesinde mer
Nasuhi Efendinin dedii gibi "eyh Abduh, mtehit bir
vaziyette bulunuyordu" deil, mtehitlik taslyordu.
Kendine mtehit dedirtmek iin hayat boyunca rpnm;
eski mtehitlere haksz pulsuz atm tutmu; birok
tenakuzlara dm, haksz inkarlarda bulunmutur.
Mamafih biz yine hsnzannmz muhafaza ile kendisine
Allah rahmet eylesin diyelim...
EYH MUHAMMED REID RIZA
1836-1935
Aslen Badatl olan bu zat, stlahlardan ve muharrirlerden
olup, eyh Abduh'un tilmizidir. Trablus ve am'da okumu,
sonra Msr'a gitmitir. orada "el-Menar" mecmuasn
karm; eriatla reform arasnda fetva mercii olmutur.
Hindistan'a, Hicaz'a ve Avrupa'ya gitmi, dnte vefatna
kadar Msr'da kalmtr. Kabri Kahire'dedir. el-Menar
mecmuasndan maada; Tefsir, Tarihu'l-staz el-mam e-
eyh Muhammed Abduh, Nidan li'l-Cinsi'l-Latif, el-
Vahy'l-Muhammediy, Ysru'l-slam ve Usul't-teri, el-
Vehhabiyyun ve'l-Hicaz gibi eserleri vardr.
O da stad eyh Abduh gibi mucizeleri tevil ve inkar eder.
1- "Kainattaki harikalar bu asrn ulemasnca bir phedir;
hccet deildir. nk bunlar gemi zamanlarn her birinde
olduu gibi zamanmzda da mevcuttur; bunlara meftun
olanlar hurafecilerdir..." diyen odur. "Kyamet yaklat, hak
zuhur etti" demektir. Bu tevile Arap dilinden misal getirmi;
sabah oldu manasna "nakka's-Subh" ve "akka's-Subh"
dediklerini sylemitir. Halbuki Arapada ay dodu
manasna "nakka'l-Kamer", gne dodu manasna
"nakkat's-ems" denilmemitir. nk ayla gnein
doduklar esnada yarlmalar, sabahla fecrin doarken
yarlmalar gibi makul deildir. Arapada sabahn domasna
"Teneffese's-Subh" dahi derler. Ama bu tabir ayla gne
hakknda kullanlmamtr.
eyh Reid Rza hibir sebep yokken srf mucizeyi inkar iin
kamerin inikakn sabahn inikakna kyas etmi; sonra
inikak- kameri, hakkn zuhuruna kinaye yapmtr.
Ona gre ayn ikiye yarldn bildiren hadisler de makbul
deildir; velev ki hadd-i tevatre bali olsunlar! Fakat eyh
Reid kabul etse de etmese de bilmnasebe arz edelim ki
Buhari, Mslim, Tirmizi, mam Ahmed, bn-i Cerir, bn-i
Mnzir, bn-i Merdeveyh, Ebu Nuaym, Hakim ve Beyhaki
87
Hazret-i Ali'den; bn-i Mes'ud, Huzeyfa, Cubeyr b. Mut'im,
bn-i mer, bn-i Abbas ve Enes -radyallahu anhm-
2- eyh Reid Rza Hazret-i Musa ve sa -aleyhisselam-'nn
hazeratndan bu bapta hadisler rivayet etmilerdir. Onun iin
peygamberliklerine dil uzatmtr. Bu baptaki sz uzundur.
bn-i Abdilber "Ayn yarlmas hadisini sahabeden birok
Biz rnek olmak zere bir ka satrn tercme ettik. Hazret-i
cemaatler rivayet etmi; bunu onlardan da onlar kadar Tabiin
Musa -aleyhisselam- hakknda yle diyor: "Buna mukabil
rivayet etmi; bunu onlardan da byk cemaatler naklede
Musa -aleyhisselam- yeryznde en byk, teri', ilim,
ede nihayet bizim elimize gelmi ve ayet-i kerime ile teeyyd
hikmet, fen ve sanat nazarndan en ileri bir milletin en byk
etmitir" demitir. Mnavi de "Elfiyye" ehrinde "Tac- Sbki
hkmdarnn evinde -ki, bu ev, Msr Firavununun evidir-
ve bakasnn tahkik ettii vehile ayn yarlmas
yetimitir. Sonra birka sene Medyen'de kaynpederinin
hususundaki gzel hadisler tevatr derecesine varmtr"
yannda kalmtr. Bu zat peygamberdi, yahut sylendiine
diyor.
gre kahin idi. te bundan dolay vahyi inkar edenler,
Musa'nn milletine getirdii hususi eriat, akl byk,
himmeti byk, mlk ve hikmet evinde yetimi bir adama
Kur'an- Kerim ayn yarldn mazi sigas ile aklyor "Ay
ok grmemektedirler. Sonra bu miladi asrn balarnda
yarld!" diyor ve bunu mriklerin kabul etmedikleri
anlald ki, Tevrat'n eriat birok hkmlerinde Musa'dan
ayetlerden, yani mucizelerden bir mucize olduunu beyanla
nce brahim -aleyhisselam- zamannda yaam olan Keldan
"Onlar bir ayet grrlerse yz evirirler ve devaml bir sihir
Meliki Arap Hammurabi'nin eriatna uygundur. Irak'ta
derler" buyuruyor. Mucizeleri inkar edenler ise "Kur'an-
hafriyat yaparken bu eriata rastlayan Alman bilginleri
Kerim'de mucize zikredilmemitir; edilmi olsa inanrdk..."
'Anlald ki, Musa'nn eriat bunun eriatndan alnmadr.
diyorlar; kendilerine "te ayn yarlmas!.." desek bu sefer
__________
onu tevile kalkyorlar. La havle vela kuvvete illabillah...
35.Aya kan Amerikal astronotlarn ayn ortasnda kuak
Fakat onlar kabul etse de etmese de ay yarlmtr.(35)
gibi bir ey mahede ettiklerini gazeteler yazdlar. Bu onun
Yarlmam olsa idi, Mekke mrikleri dnyay ayaa
vaktiyle ikiye blnp, sonra tekrar birletiini gsteren
kaldrr; Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem- yalan
mahede delili olabilir. (Ahmed Davudolu)
sylediini cihana ilan ederlerdi. Hadise mriklerin gz
nnde cereyan ettii iin byle bir tekzibe __________
kalkmamlardr.

88
Binaenaleyh Allah'tan vahiy olarak o eriatten daha evla
saylamaz...' demilerdir. Hammurabi'nin eriat hakknda,
Allah'tan vahiydir diye iddia ettii naklolunmamtr...."
unun sylediklerine bakn!.. Firavun Allahlk davasnda
bulunmu; Hazret-i Musa ise insanlar Allah'a ibadete davet
etmitir. u halde nasl olur da onun hakknda "Hikmet ve
teri' evinde yetimiti..." denilebilir? Hidayetle dalalet bir
midir? eyh Reid, Arap diye tevsif ettii Keldan Kraln,
Arap olmayan Hazret-i Musa -aleyhisselam-'dan stn
tutmaktadr Rivayet doruysa Hazret-i Musa'nn eriat baz
hkmlerinde o kraln nizamlarna uyabilir. Fakat Musa -
aleyhisselam- mmilik (okuma-yazma bilmemek) iddia
etmemitir ki, sonradan baz milletlerin tarih ve ahvaline
muttali olmakla bu iddiay nakzetmi olsun! Musa -
aleyhisselam- peygamber idi. Hammurabi peygamber deildi.
Hulasa eyh Reid atlasa da patlasa da asa mucizesi
Hazret-i Musa'nn elinde zuhur etmitir.
3- eyh Reid "el-Hilafe" adl kitabnda icma'nn eri bir
hccet olmasna bakarak slam'da Allah ve Resulnden
bakalarna teri' hakk olduunu iddia etmitir. Bittabi bu
iddia dahi yanltr. nk icma' mstakil bir hccet deildir.
Onun mutlaka Kitap veya Snnet'ten bir senedi bulunmak
icap eder. cma' ancak, Kitap veya Snnet'ten alnan iki
senedin birine tercihe yarar.
eyh Reid'in hatalar oktur. Biz bu kadarn gstermekle
iktifa ediyoruz.
EYH MUHAMMED MUSTAFA B.
ABDILM'MIN EL-MERAI
1881-1945
Mfessir, fakih ve baz ilimlerde payesi olan bir zattr. Said'in
Grce kazalarndan biri olan Meraga'da domu; orada
yetimitir. Kahire'de okumu, eyh Muhammed Abduh'a
tilmiz olmutur. Sonra er'i kadlk yapm; daha sonra
Sudan'a kad olarak gnderilmitir. Merai bu arada
ngilizceyi renmitir. ki defa Ezher eyhi (Rektr)
olmutur. skenderiye'de vefat etmi, Kahire'de
defnolunmutur.
Eserleri: et-Teriu'l-slamiyye, ed-Drus'd-Diniyye,
Risalet'l-M'temer, Bahsn fi tercemeti'l-Kur'an ile el-
Lugat el-Ecnebiyye ve Tefsiru Sureti'l-Hucurat'tr.
eyh Merai'nin Ezher rektrl benim Msr'da
talebeliim zamanna rastlad iin kendisini tanrm. Bu
zatn ilim itibaryla zamanndaki Ezher ulemasndan stn
89
bir yeri yoktu. Hatta ondan daha alim birok zevat mevcuttu. alimliini sfatn bihakkn kazanm insanlard. Bu zevattan
Ancak mevkii icab Merai bytlyordu. Kendisi bazlar eyh Merai'nin yryndeki tesannu' ve gururu
mtehitlie pek maraklyd. Araplar, mtehitlie ekseriya bile gzden karmaz; "Bu adamn yry bile deve
imam derler. mam Merai ikide birde u cmleyi tekrarlar yryne benziyor..." derlerdi.
dururdu: "Ben Ezher'de yle alimler gryorum ki,
kendilerine bakasn taklit haramdr..." Bu szn manas,
Ezher'de yle alimler var ki, her biri mtehittir; mtehidin Hakikaten eyh Merai'nin olsun, eyh Seltt ve emsalinin
bakasn taklit etmesi, yani baka mtehidin sz ile amel olsun yryleri kendilerinin deil, konuurken sesleri
etmesi haramdr demektir. Bittabi Ezher hocalar mtehit kendilerinin deil, tavr u hareketleri kendilerinin deildi.
olunca, kendisi de haliyle mtehitler mtehidi saylrd. Ezher ulemasna mtehit payesi verip taklidi kendilerine
nk onlarn mdr, stad mevkiindeydi. Zaten arad haram gren bu imamlar, kimi taklit ediyorlard!.. Garip
da buydu. Kendisine imam, mtehit denilsin!.. deil mi, bakalarna bir mtehidin sz ile amel etmeyi bile
ok gryor; kendileri szleri ile sazlar ile hep bakasn
taklit ediyorlard. Bize kalrsa taklit ettikleri zat herhalde
Filvaki ona bo bol imam, staz- ekber, mtehit dediler. stadlar mam Abduh olacaktr.
Fakat diyenler de onun hemfikirleri olduu iin bu sz
hakikate deil, mecaza hamledilmek daha doru olsa
gerektir. te yandan eyhlislam Mustafa Sabri Efendi eyh Merai stad Muhammed Abduh ve stadnn stad
merhum gibi hakiki slam ulemas, eyh Muhammed Cemaleddin Efgani gibi birok tashihi g hatalar ilemitir.
Abduh'u tenkit ettikleri gibi bunu ve emsalini de hakl olarak Bunlarda da birka misal verelim:
tenkit eder; makaleler yazarak hatalarn yzlerine
vururlard. Lakin Merai onlara cevap verebilecek kratta
olmad iin hi ses karmaz makamna snarak meseleyi 1- eyh Merai dahi stad Abduh ve arkada Reid Rza
zamana hallettirir; gya bu zevat kk grrm de onlarla gibi maddi mucizelere inanmayanlardandr. Buna misal
mnazaraya tenezzl etmezmi gibi bir tavr taknrd. Doktor Heykel Paann mucizeleri inkar eden "Hayat-
Halbuki bilenler biliyordu ki, onu tenkit edenler vaktiyle Muhammed" adl kitabn tantmak ve ona itiraz edenlere
kendisinin o gnk vazifesinden ok daha mhim vazifelerde cevap olmak zere yazd makalenin u cmlesidir:
bulunmu; o gn iin vazifeleri bulunmasa bile dnya

90
"Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem-'in kahir mucizesi,
Kur'an'dan baka yerde yoktur..."
Bir de okuduu ayetle Ebu Hanife, Malik, afii gibi slam
mtehitlerinin reislerine byk tecavzde bulunmutur. Bir
taraftan mezheplere ayrlan ulemay kfrle tehdit ederken
2- eyh Merai'ye gre fkh, yani slam hukuku dinden
te yandan kendisinin mtehit olmaya son derece haris
deildir. Fukahann delillerden karp tefri' ve ihtilaf
grnmesi acaip ve garaibtendir.
ettikleri, bazen amel edip bazen etmedikleri eylere dinin
ahkam demek ve bunlar inkar etmeyi dinden bir eyin
inkar saymak ona gre tabirde israf saylr. Merai "Din,
3- eyh Merai, Avrupa'ya gnderilen bir Ezher heyetine
ancak Allah'n btn peygamberlere vasiyet ettii eriattr.
trenin penceresinden uzanarak u szleri sylemitir: "Sizden
Muamele iin yaplan ve adaleti tahakkuk ettiren, gl
ve Ezher'den insanlk topluluunun umumuna amil olan
defeden kanunlar ise fukahann er'i asllarndan karlm
insanlk vazifelerini bilmenizi dilerim. lim bu toplulua kar
reylerdir ki, asrlarn ve istidatlarn deimesiyle bunlar da
vazifesini yapm; kainat hakknda dndrm; ltrm,
deiirler. Milletlerin muhtelif olmasna ve o milletlerdeki
bitirmi; ilahi yollara iletmi, bunlardan faydalanm,
hayatn muktezasna gre keza bulunduu yerin ve artlarn
insanlara da bunlardan byk hayr temin etmitir. Bu
da muhtelif olmasna bakarak deiirler. Eer dinin fkh
hayrla birlikte ona tuyan ve tecavz eden fenalklarda
olmas caiz olsayd fukaha birbirleriyle ihtilaf etmez ve her
bulunmutur. Bunun sebebi ilmin ilerleyii ile dini ve ruhi
biri muhaliflerinin reylerini rtmez; onlar atil saymazlar...
tesirin ilerleyiinin birlikte olmaydr. lmin eserleri gelmi,
Bu takdirde biz Allah'n 'Dinlerini tefrikaya drp
fakat kalpler Allah korkusundan, hayetinden hali
hiziplere ayranlar yok mu, sen onlarn hibir eyinde
bulunmutur. Akllar da dinlere hayat ve gzellikten, sevin
deilsin'(36) ayet-i kerimesini hak etmi olurduk..." diyor ki, ve srurdan hali tarihi bir ey gibi bakmaktadr. ayets din
bu sz kyamet alametlerinden saylmaa deer. nk fkh ulemas ilim
aynen dindir. Allah Teala Hazretleri Kur'an- Kerim'inde
__________
"Onlardan her frkadan bir taife dinde fakih olmaa gitse de
kavimlerine dndkleri vakit onlar uyarsalar ya! Ola ki 36.Sure-i En'am, ayet: 159.
korunurlar"(37) buyuruyor. Buhari ile Mslim'in ittifakla 37.Sure-i Tevbe, ayet: 122.
rivayet ettikleri bu hadiste de "Eer Allah bir kimsenin
hayrn murat ederse onu dinde fakih klar" buyurulmutur. __________

91
sahipleri ile birlikte ve yakin kuvveti ile ilerlese, dini
insanlara sevdirse, insanlar fazilete fazilet olmas ynnden
tevik etse, ruhi hayat cazip sluplarla kuvvetlendirse ve
ilimle fazileti karde etselerdi, bugn insanlar refah ve saadet
iinde olurlard..."
Grlyor ki, stad burada din ve fazileti bir tarafa, akl ile
ilmi de bir taraf koymaktadr. limden maksad, Garbn his ve
tecrbeye mstenid olan ilmidir. Bittabi akldan murat da,
Garbn dinsiz akliyyetidir. Yani din ulemas neden dinsiz
ilimle dinsiz akliyyet ile beraber yrmediler diye muaheze
ediyor ki, bu sz Ezher heyetine sylemenin bir manas
yoktur. Evet, bu heyet Avrupa'ya renmek iin deil de
Avrupallara retmek iin gitmi olsayd, Merai'nin
sznn bir faydas olur, Avrupallarn din ve ilim babndaki
akliyyetini dzeltmeye yarayabilirdi.
eyh Merai burada aklla ilmi din ve faziletin karsndaki
kefeye koyduuna gre, din tarafna ilim kalmyor demektir.
O halde din sahipleri nasl ilim sahipleri ile beraber
yryebilir; dini insanlara nasl sevdirirler? "ayet din
ulemas ilim sahipleri ile birlikte yrse ve yakin kuvveti ile
ilerlese, dini insanlara sevdirse..." ilh. szleri ile stad Merai
herhalde Ezher heyetini Avrupa'ya iman kuvvetini
renmeye gnderiyor ki, onun manas, arkn
Mslmanlar iman kuvvetini kaybetmi Hristiyan olan
Garpllardan iktibas etmeye muhta kalm demektir. Allah
Mslmanlara rahmet eylesin!..
4- eyh Merai'ye gre Arap olmayan kimseye Kur'an
tercmesi ile namaz klmak caiz, hatta evladr. Velevki asln
okumaa kudreti olsun!
eyhin bu babtaki uzun makalesi Mustafa Sabri Efendi
tarafndan tenkit edilmi fakat Merai buna bir cevap
vermemi; seneler sonra Kur'an tercmesi meselesi tekrar
bahis mevzuu edilince, eyh Merai'nin eski makalesi eski
hatalar ile birlikte tekrar neredilmitir. eyh Merai yle
diyor: "Arap olmayanlarn nazm- Arabiyi okumas i'caza
delalet etmez. Onu anlamak, onlarn kudreti dahilinde de
deildir. imdi Arap milletleri ve gemi uzun zamanlardaki
Araplar i'caz nazm- Arabiden anlamazlar. 'caz zevk yolu
ile anlayp da Kur'an'a bu idrak sebebi ile inananlarn zaman
gemitir. imdi biz i'caza akli deliller getiriyor ve Kur'an
Araplara meydan okudu, onlar da aciz kaldlar. te bu onun
Allah tarafndan olduuna delalet eder diyoruz."
Merai daha da ileri giderek Arabi Kur'an- Kerim'i
Arapaya tercme ettirmek iin bir komisyon kurmutur. Bu
komisyon, benim Kahire'de kaldm be sene zarfnda btn
almalarna ramen henz Fatiha'y bitirememiti. Sonra ne
oldu bilmiyorum.
92
Tercme ile namaz meselesine gelince, bunun caiz olmadna
ulemann ittifak vardr. Geri bir zamanlar mam A'zam -
rahimehullah- tercme ile namazn caiz olacan sylemise
de bilahare bu sznden dnmtr. Tafsilat fkh
kitaplarndadr.
EYH ABDLMECID SELIM
Msr Mfts eyh Abdlmecid ki, kendisini dierlerine
nazaran daha arbal bir alim grrdk. Msr'n Milli
Eitim Bakan Ali Allube Paay tasdik sadedinde "Mtehit
imamlarn mezhepleri vakide siyaset zerine kurulmutur"
diyerek kendisinin de reformculardan olduunu gstermitir.
Mft Efendinin sznde Ebu Hanife, Malik, afii ve
Ahmed b. Hanbel -radyallahu anhm- gibi slam eriatnn
byk mtehitlerine suizan vardr.
Hayr, stad Abdlmecid, hayr!.. Ehl-i Snnet mtehitlerin
hibirinin mezhebi siyaset zerine kurulmamtr. Biz bu
irkin iddiay iddetle reddeder, o mbarek zevatn
mezheplerinin Kitap, Snnet, icma'- mmet ve kyas-
fukaha, yani slam'n drt beton direi zerine kurduklarn
ve bu mezheplerin muhkem birer bur gibi salam ve metin
olduunu erbab- cehalete bir daha hatrlatrz! Eer mam-
A'zam Hazretleri siyasete karm olsayd, kendisine teklif
edilen kadl kabul eder, hapishanelerde ikence altnda can
vermezdi.
Geri iiler, Hariciler gibi, baz frkalar siyasi maksatlarla
zuhur etmilerse de bunlar Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'ten
olmadklar iin nderlerine aleltlak mezhep imam ismi
verilemez.
EYH MAHMUD SELTT
Kibar- ulema Heyetinden ve Ezher'in eriat Fakltesi
mderrislerinden olup sonralar bir mddet Cami-i Ezher
Rektrl yapmtr. eyh Muhammed Abduh'u taklit eden
hzl ilericilerden biridir. Ezher mderrislerinden Ali eyh
Sayis ile birlikte "Mukarenat'l-Mezahib" adnda bir eser
yazmlardr ki, bu kitap, adeta Ehl-i Snnet'in drt
mezhebini sorguya eken bir mahkemedir. Talebeliimizde
Ezher'in eriat Fakltesinde okutulurdu.
93
1- eyh Seltt de mucizeleri inkar edenlerdendir. Kur'an-
Kerim'in "itir, grr, konuur, byklenir, mcadele eder,
vaatte bulunur; arzulattrr, vakt-i maluma kadar yaar
sonra kendisine tabi olanlarla birlikte cehennem ateinde
azap olunur" diye tasvir ettii; biz Mslmanlarn da be
vakit namaznda errinden Allah'a sndmz eytan
inkar ederek Kur'an'n eytan tasviri hususunda cahiliyet
devri Araplarnn inancna gre indiini sylemi ve
"eytandan murat, bu aleme yaylan er mefhumlardr"
demitir. eyh Seltt "Onlar asi bir eytandan bakasna
dua etmezler"(38) ayet-i kerimesinin tefsirinde yle
demitir: "eytann manas Allah'n hayr ve er amilleri ile
iptiladan
__________
38.Sure-i Nisa, ayet: 117.
__________
ibaret olan snneti muktezas da aleme yaylan er
mefhumlardr. Araplar bununla gizli bir kuvvete tabi
olurlard ki, onlarn allagelen adeti vehile bu kuvvete
eytan denilirdi. nk er kuvvetini konuani fsldaan,
tevik eden ve dilediine gtren eytan olarak tasavvur
ederlerdi..."
eyh Seltt' bu acayip tefsiri yapmaa sevk eden amil, his
ve tecrbeye istinad eden Bat ilminin byle bir mevcut
tanmamasdr. nk o da dier reformcular gibi Bat
ilmine inanm hayranlarndandr, bittabi bu yapt, Arabn
batl itikatlarna nihayet veren Kur'an- Kerim'e kar kt
bir crettir.
2- eyh Seltt ngilizlerin ortaark ordusundaki
Kadiyanilerden Abdlkerim Han'n "Hazret-i sa
gkyzne kaldrlm mdr?" sualine: "Hazret-i sa
yeryznde lm; gkyzne ruhu kaldrlmtr" cevabn
vermitir. Ona gre gkyzne kaldrldna Kur'an-
Kerim'de delil yoktur. Bittabi kaldrld sabit olmaynca
Kyamete yakn yeryzne indirilmesi de bahis mevzuu
olamaz. Halbuki sa -aleyhiselam-'nn gkyzne
kaldrlmas da indirilmesi de ikier ayetle sabittir. "Bilakis
Allah onu kendi nezdine kaldrd"(39), "Seni kendi nezdime
kaldracam" (40) ayetleri Hazret-i sa -aleyhisselam-'nn
hususi bir ekilde semaya kaldrldn bildirir. nk
sadece ruhun semaya kaldrlmas sa -aleyhisselam-'ya
mahsus olmayp, btn peygamberlere ve bahtiyar
m'minlere am ve amildir. Geri ayet-i kerimenin banda
"Ya sa ben seni teveffi ettireceim" buyurulmutur. Fakat
burada teveffiden ldrmek manas kastedilmemitir. Ayetin
manas "Ya sa ben
__________
39.Sure-i Nisa, ayet: 158.
40.Sure-i Al-i mran, ayet: 55.
94
seni bu alemden alacam" demektir. Nitekim teveffinin hem
ldrmek, hem de lmek manasna geldiini bizzat Kur'an-
a) Kainatn asl esirdir diye iddia eden mspet ilimcilerin
Kerim tefsir etmi "lmleri annda nefisleri Allah ldrr;
esirin girdap halinde dne dne katlatn ve yuvarlak
uykuda olup lmeyenleri de o tutar"(41) buyurmutur. "Ehl-i
sema cisimlerinin bu suretle meydana geldiini sylerler.
Kitaptan hibir kimse yoktur ki, lmnden nce ona iman
Acaba bu dnmeyi, bu katlamay ve bu cisimlemeyi hangi
etmesin"(42) ve "O muhakkak ki, Kyamet iin bir
tecrbe ile ispat etmilerdir?
alamettir"(43) ayet-i kerimeleri de kyamete yakn yeryzne
indirileceini haber verirler. Bu husustaki hadislerin says ise __________
tevatr derecesine varr. "kamet'l-Brhan ala nzuli sa fi 41.Sure-i Zmer, ayet: 42.
ahiri'z-zeman" adl eserde adlar ile anlar ile otuz bir
sahabidenaltm hadis rivayet olunmutur. Bazlar bu 42.Sure-i Nisa, ayet: 159.
hadislerin saysn yetmie karmlardr. Buna mukabil 43.Sure-i Zuhruf, ayet: 61.
eyh Seltt'e delil olabilecek tek bir hadis rivayet
olunmamtr.
__________
b) Yine mspet ilimcilerin itirafna gre bir ey kendi
eyh Cemaleddin Efgani'den balayarak Seltt'e kadar
kendine var olamaz. Bu ilmin sahipleri his ve tecrbe alanna
kendilerinden bahsettiimiz ve bahse devam edeceimiz
girmeyen eyleri kabul etmedikleri iin Allah'n varlna
zevat, Avrupa'nn mspet ilmine meftundurlar. His ve
inanmazlar. u halde onlarca esiri yaratan kimdir?
tecrbe sahasna girmeyen hibir eyi kabul etmeyen bu ilim,
onlar o kadar mest etmitir ki, onun at rdan karz
korkusu ile yn yn ayet ve hadisleri ineyip gemekte
c) Mspet ilme gre bir ey kendi kendine hareket edemez.
bir beis grmemilerdir.
Hareket iin mutlaka muharrik lazmdr. u halde esiri
hareket ettirip dndren kimdir?
Kur'an'dan, hadisten ileri tuttuklar bu modern ilim hakknda
kendilerine baz sualler sormak bizim de hakkmz olsa
d) Mspet ilimden baka bir ey tanmayanlar yaratmay
gerektir. mdi ben de soruyorum:
tabiata isnad ederler. Hatta ocuklara anlatrken "Tabiat anne
95
byle yaratm" derler. Ve bununla iin iinden ktk
sanrlar. Tabiat da ta, toprak, su, hava, canl cansz,
dnyadaki varlklarn tm diye tarif ederler. O halde evvela
bu eit varlklar, yani ta topra, suyu havayi canly
cansz yaratan kimdir? Sonra bu varlklar yaratma iini ya
teker teker, yahut birlik halinde yapmlardr. Her varlk
baka bir varl yarattysa mesela karncay yaratan nedir?
Fili kim yaratmtr? Cevap verirken ltfen bunun byle
olduunu hangi his ve tecrbeye istinaden anladklarn izah
etsinler!.. Acaba "Karcay karata, fili yce dalar
yaratmtr; dalarn ufuklarn da bizler yarattk" diyebilir
mi? Derlerse bunu hangi his ve tecrbe ile ispat ederler?
e) Yeryznde yaayan hayvanlar iinde en aklls insandr
diyoruz. Acaba tan topran, suyun havann... insandan
daha ok akl m vard ki, insana akl lazm olduunu bildi de
onu akll yaratt? Gz, kula, eli, aya olmayan eyler bu
gibi nice mmtaz uzuvlar insanda ve hayvanda nasl yaratt?
f) Cansz olan birok tabiat varlklar nasl yaratc oldu? Ve
kendinden stn olan canly nasl yaratt?
h) Akll mahluk insan bugne kadar neler yaratt?..
"nsanolu bugn neler yapyor neler!.. Karada nne
kement atacak yok! Balklar gibi denizlerin dibinde yzyor;
kular gibi havalarda uuyor... Aya bile kt..." gibi szleri
cevap olarak kabul etmiyoruz. nk bunlarda yaratma diye
bir ey yok! Bizim bildiimiz, insanolu bugne kadar
yoktan bir sinek kanad bile yapamamtr. Btn marifeti
Allah'n yaratt ve tasarruf iin kendisine teslim ettii
varlklarla uramaktr. Henz nezleye bir ila
kefedemediine gre onlarn da kimbilirbugne kadar kata
ka nispetinde hassalarn kefedebilmitir! Bizim haberimiz
olmadan yoktan bir ey yarattysa ltfen sylesinler!
Yukardaki sualleri daha da oaltmak mmkndr. Biz bu
kadar ile iktifa ediyoruz. ayet mukni' ve mantki cevaplar
verebilirlerse onlarn mspet ilmini biz de alklarla mspet
diye kabul ve ilan ediyoruz. Fakat suallerimie cevap
veremezlerse msaadeleriyle biz de ilimlerine, hak ettii
mtenakz ve yalanc damgasn ekinmeden vuracaz.
Mspet ilimciler de burada bana u suali sorabilirler: "Esiri
Allah yaratt ise bize Allah' kimin yarattn syle."
Cevabm udur: Allah' kimse yaratmamtr. O'nun evveli,
ahiri yoktur; O hep vardr. Varl kendindendir. Yaratt
96
eylerden hibirine benzemez. Misli, benzeri yoktur. Esir his
ve tecrbeyle bilinen eylerdir. Allah ise his ve tecrbe ile
deil aklla bilinir. Akl onun mevcut olduunu eserlerinden
yani yaratt varlklardan anlar. Benzeri olmaynca O'nun
nasl olduunu, knhn, hakikatini bizim bilmemize imkan
yoktur. Henz yarattklarnn binde biri nispetinde bile
srlarna vakf olamayan aciz insan iin O'nun hakikatini,
evvelini, ahirini anlamaa almak, izmeden yukar kmak
olur.
tasavvur etlmek gerekir. Teselsl ise Kant'tan maada btn
feylezoflarn ittifakyla batldr.
Onun batl olduunu Cenab- Hakk fiilen gstermitir.
Mesela; bir insandan balayarak onun babas, babasnn
babas ilh. geriye doru gitsek nihayet bu silsile ilk insanda
yani Hazret-i Adem'de sona erer. Btn canllarda silsile hep
byle sona erer. u halde teselsl batldr. Batl olunca
Allah'n yaratan yoktur.

"draki meali bu kk akla gerekmez;

Ellerindeki prlanta gibi temiz ve hakiki ilmi burunlayp da
Zira bu terazi o kadar skleti ekmez."
Avrupa'nn birbirini nakzeden bir sr faraziyeler
mecmuasna ilim diye tapan zavall reformcular!.. Sizlere
acyoruz. Gidenleriniz gitti. Bari kalanlarnz bundan byle
Allah'n yaradan olmadna en basit akli delilimiz udur:
aklnz banza aln da Dimyat'a pirince giderken evdeki
Allah'n bir kimseye muhta olmas bilittifak yani btn
bulgurdan olmayn!
feylezoflarca ve Mslman ulemasnca muhaldir,
imkanszdr. Zira bir yaratan olmu olsa Allah'n vcudunda
bakasna muhta olmas gerekir. Halbuki muhta bir
kimseden Allah olamaz. Binaenaleyh, Allah'n yaratan
yoktur.

Bu bapta bir de mehur "Butlan- Teselsl" brhan vardr.

Yani Allah'n bir yaratan olduu tasavvur edilse yaratann
da yaratan, onun da yaratan ilh. sonsuz bir silsile halinde

97
 EYH TANTAVI CEVHERI
1870-1940
arkiyyenin Avadullah Hicazi kynde domutur. Bir
mddet Ezher'de okumu, sonra hkmet mektebine
gemitir. ngilizceye ehemmiyet vermi; evvela ilk
mekteplerde, sonra Dar'l-Ulumda hocalk yapmtr. Vatani
hkmete yardm etmi "Nekadat'l-mmeti ve Hayatuha"
adnda bir de kitap yazmtr. Sonra bsbtn telifle megul
olmu ve birok eserler meydana getirmitir. Bunlarn en
mehuru "el-Cevahiru'l fi Tefsiri'l-Kur'an"dr. Bu eser yirmi
alt cz olup bitmemitir. Eserin ekseri yerlerinde tefsirden
uzaklam, asri hikaye, efsane ve masallara dalmtr. Sair
kitaplarna da byk unvanlar vermise de bunlarn ekserisi
birtakm risalelerdir. "Cevahiru'l-Ulum, en-Nizam ve'l-slam,
et-Tac'l-Murassa' ve el-Ervah" gibi.
Tantavi de eyh Merai gibi fkh ve kelamdan ikayetidir.
Bu iki ilmin Mslmanlarla Kitabullah'n ve Snnet'in
arasna girdiklerini ve artk Mslmanlarn dinlerini
bunlardan almaa baladklarn, bylece Kitap ile Snnet'i
terk ettiklerini yana yakla anlatr. Bu szn ne derece sama
olduu beyandan mstanidir. Eer Mslmanlarn umuru
Tantavi Cevheri gibi aknlarn eline derse canna
kastetmedik ne fkh brakrlar, ne kelam!..
Tantavi'nin kelamullah tefsir ettim diye ortaya att tefsir,
daha dorusu resimli ansiklopedi kyamete kadar ulemann
ruhunu ta'zibe kafidir.
EYH MUSTAFA ABDRRAZIK PAA
Bu sarkl, Ezher'den mezun olmu, Fransa'da doktora
yapm; uzun seneler Kahire niversitesinde slam Felsefesi
okutmutur. Bilahare Evkaf Nazr olmu; nihayet Ezher
Rektr iken vefat etmitir.
Evkaf Nazr (Bakan) olmas mnasebetiyle Ezher'de
niversite talebesine verdii bir ziyafette konuma yapm ve
unlar sylemitir: "Biz Ezher'de ve niversitedeki
tedrisatmzda bakanlktan daha yce ve baka herhangi bir
mansptan daha yksek bir gaye aramaktayz. Ezherliler
dinin resmettii gzel rnei gsterecek, niversiteliler de
akln izdii mesel-i alay vereceklerdir. Dinin veya akln
izdii rnek, ierisinde mal veya makam bulunan devlet
mansplarndan bir mansp deildir."
98
Grlyor ki, bu sarkl Bakan dahi, akl bir tarafa, dini bir
tarafa koyarak, Msr'da o yllarda pek geer ake olan
ilericilik cereyanna kaplmtr.
SARIKSIZ REFORMCULAR
HSEYIN HEYKEL PAA
Fransa'da hukuk tahsil etmi muharrir ve ediplerden olup,
Msr'da ilk roman yazanlardandr. Sylendiine gre
bidayette dindar deilmi. Sonralar bir olunun vefat
zerine dine tevecch etmi. Hizbu Dsturi'nin lideri idi.
Milli Eitim Bakanl da yapmtr. "Fi Menzili'l-Vahy" ve
"Hayatu Muhammed" adl eserleri vardr. Hayatu
Muhammed'i Msr'da birok kimseler takdir etmi, fakat
slam'n ilim otoriteleri iddetli tenkitlerde bulunmulardr.
Allah bilir ya, Hseyin Paa, bu eserini belki de mucizeleri
inkar ve onlar kltmek iin yazmtr. Eser az zamanda
tkendii iin sk sk yeni basklar yaplm. Hatta ikinci defa
baslaca zaman kendisine baz Mslmanlar tarafndan
muaheze mektuplar gelmi ve kitabn mucizelere niin yer
vermedii sorulmutu. Paa bunlara ikinci tabn
mukaddimesinde cevap vermi: Siyer ve hadis kitaplarnn
tescil ettikleri eyleri almamasnn sebebi evvela kitabn yeni
ilmi metodla (yani Garp dinsizlerinin Allah' inkar metodu
ile) ve asri slupla yazmas; saniyen Siyer ve hadis
kitaplarnn ihtilafl rivayetlerine itimat edememesi olduunu
sylemiti...
Mucizeleri kabul edememesinin sebebini yle anlatr: "Eer
mteahhirin ulemas Kur'an'da olmayan harikalarla
mucizeleri zikretmek insanlarn imanlarn kat kat arttrr
zannetmeseydi bu reyi tercih ederlerdi. Ondan dolaydr ki,
bu mucizeleri anmak fayda verir, zarar getirmez sandlar.
Onlar bizim zamanma kadar yaasalar da kendi
sylediklerini slam dmanlarnn slam'n ve
Mslmanlarn aleyhine nasl hccet tuttuklarn grseler
mutlaka Kur'an'n getirdiini iltizam ederler ve mutlaka
Gazali ve Muhammed Abduh'un, Merai'nin vesair
mdarrik imamlarn dediklerine gelirlerdi..."
Biz de deriz ki; ulema mucizeleri, zan zerine deil, kat'i
delillerle kabul ettiler. Kur'an'da mucizeden bahis yoktur
iddias da yalandr. Kur'an- Kerim'de yalnz bizim
peygamberimizin mucizelerini bildiren otuz kusr ayet
99
vardr. Bu ayetler muvacehesinde syledii imamlarn
szlerine deil, ayetlere itimat edilir. Nitekim Heykel Paann
beenmedii mteahhirin ulema da yle yapmlardr.
Onlarn mucizeleri ile, Mslmanl hamdolsun bugn bile
kabul eden ecnebiler bulunuyor. Paann ve imamlarn
mucizesiz Mslmanlna imdiye kadar ka kii talip
kmtr, gstersin!
doruluu ve hakk aramak iin tevecch samimiyeti gze
arpyordu. Bundan dolaydr ki, btn dinler hakknda
dnmekten de, slamiyet'in risaletini ve o risaletin sahibini
dnmekten de vazgetiler. nk donukluk ile aralarnda
kazanacaklarndan emin olmadklar bir harp kmamasn
arzu ediyorlard..."

te yeni mtehitlerin atein hayran yeni muharrirleri!..

Heykel Paann kitabndan baka bir misal: Paann kitab batan sona kadar hep byle birbirinden kyak
marifetler ile doludur. Fazla misale lzum grmyorum. Dost
dman herkes tasdik eder ki, binlerce seneden beri
"Bu genler anlad ki, zndklk Mslman alimlerinden bir okunagelen kupkuru felsefe nazariyelerinin insanl saadete
cemaat nazarnda akln hkmne ve mantn nizamna mi, yoksa ekavete mi srklediini ancak aklla merref
tekabl eder. Onlarla ilhad da itihadn karldr. Bundan olan insan anlar, Heykeller deil!..
dolaydr ki, canlar skld da brakp Batnn kitaplarn
okumaa koyuldular. Onlar da hakikati aratryorlard. Onu
Mslmanlarn kitaplarnda bulamayacaklarna kanaat
getirmilerdir. Bittabi bu genler Hristiyan kitaplarn ve
Mesih'in tarihini dnmyorlard. Onlar ancak felsefe
kitaplarna snmlard. Onun ilmi slubunda nefislerindeki
hakkn yakc susuzluunu kandrmann aresini, mantnda
da insann nefsinde gizlenen kainatla ve onun yksek
hakikat ile temasa vesile olan mukaddes kvlcmn ziyasn
aratryorlard. Onlar Batnn kitaplarnda -bu kitaplar ister
felsefe, ister felsefi edebiyat, isterse bizzat edebiyat kitaplar-
olsun almak iin insan tevik eden ok eyler buluyorlard.
Zira sluplar parlak, mantklar kuvvetliydi. Onlarda kasid

100
 DR. MUHAMMED ZEKI MBAREK
1891-1952
Msr'n el-Mnfiyye kylerinden birinde domutur. Edip ve
airdir. Ezher'de okumu; Msr niversitesinde edebiyat
doktoras vererek doktor unvann almtr. Bilahare
Sorbonne'dan da ayn unvan almtr. Bir sre Badat'ta ve
Msr'da tedrisle megul olmu, daha sonra Msr'da Maarif
mfettilii yapmtr. Kahire'de vefat etmi ve kyne
defnolunmutur. Birok eserleri vardr: "et-Tasavvuf'l-
slamiyye, fi'l-Edeb ve'l-Ahlak, el- Lugat ve'd-Din, en-
Nasru'l-Fenniy, fi'l-karni'r-Rabi', Divan- i'r ve Leyla'l-
Merida fi'l-Irak" bunlardandr.
Doktor Zeki Mbarek dine ve mucizeye kar ateli
reformculardandr. Din ulemasn kastederek "slam'n
sancan cahillerin elinden aldk; ve dinin temellerini izah
hususunda kalemlerimize merci bulundu..." diyen odur. Zeki
Mbarek "Uzak veya yakn bir gn gelecek, o gnde insanlar
gaibe ait eylere kar ayaklanacaklar; lakin Muhammed'in
dahiliine kar ayaklanamayacaklardr..." diyen
kahramandr.
Evet, Msr'n ilerici yazarlarna gre Hazret-i Peygamberin
dehas bahis mevzuudur. Onun yannda peygamberliinin
laf olmaz; nk peygamberliine inanmazlar.
Dr. Zeki Mbarek "Muhammed Kur'an'n ehadetiyle
insand. Ama Beni Adem'e, hikmeti, yemek yiyen ve
sokaklarda yryen bir adamdan almak zor geliyordu. Bu
aknln izdiham iinde Resuln hayatnda insanlk
taraflar unutuldu. Yoksa kim tasdik eder ki, Muhammed
gibi bir adam, mrnn krk yln tarihsiz geirsin! Ve hangi
sebepten dolay insanlar Resuln hayatndan bu mddeti
unutsun veya unutur grnsn!.." diyen akndr. Sanki
Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem- insan olduunda
phe edenler varm da onun insan olduunu ispat iin
Kur'an'dan delil getiriyor.
Hayr Zeki Mbarek, hayr!.. Peygamberimizin insan
olduunda kimsenin phesi yoktu. Yalnz senin gibi Mekke
mrkleri de onun peygamberliinde phe ediyordu. Dr.
Zeki Mbarek baka bir yerde "Muhammed peygamber
olmadan nce bir insand..." diyor. Bu sz birok kimselerden
iittiimiz "Ben evvela Trkm sonra Mslmanm"
lakrdsna benzer ki, bir peygamber tarafndan sylense de
bundan insanln peygamberliinden daha mhim olmas
kastedilse o zat peygamberlik mertebesinden der. Evvela
Trkl, sonra Mslmanln iddia etmenin hkm de
101
byle olsa gerektir. Zira slam daima ycedir; onun stne
geilmez.
Dr. Zeki Mbarek Peygamberimiz Muhammed Mustafa -
sallallahu aleyhi ve sellem-'nn ahsiyeti hakknda unlar
sylemitir:
"nanyorum ki, Peygamberimiz Muhammed'in ahsiyeti
bugne kadar slami evrelerde hakkyla incelenmemitir.
nk Mslmanlar onu btn hallerde peygamber
yaparlar. O Cibril'in iareti olmakszn ileri geri bir adm
atamaz. Bunun manas: Muhammed'in ahsiyeti btn
ynleri ile insani deil, nebevi bir ahsiyettir. Buna u ilave
edilir ki Mslmanlarn cumhuru peygamberliin iktisapla
olmadna inanrlar. Bundan maksatlar, peygamberlik
insanlk manalar yolunda cihatla elde edilmez. O ancak bir
fadl-u ihsandr. Allah onu dilediine tahsis eder demektir..."
Biz de deriz ki, evet yledir!.. Dr. Zeki Mbarek atlasa da,
patlasa da peygamberlik alma ile kazanlmaz; o bir Hak
vergisidir. Allah dilediine ihsan eder. kendilerine hidayet
nasip olmayanlarn da kalplerine ve kulaklarna mhr
vurur; gzlerine perde eker!
FERID VECDI
1875-1954
skenderiye'de domu, bymtr. Muharrir ve
gazetecidir. Bir mddet Dimyat'ta yaam; sonra svey'e
giderek orada Hayat mecmuasn kartmtr. Kahire'de
Divan- Evkaf'ta ufak bir vazife grmtr. Sonra kendisi bir
matbaa kurarak onunla "ed-Dsturu'l-Yevmiyye" gazetesini
karmtr. Daha sonra Vecdiyyatn neretmitir. Bu eser
haftalk bir mecmuaya benzer. Talebeliimiz zamannda
Ferid Vecdi, Ezher mecmuasnn bamuharriri ve mdr
idi. Kahire'de vefat etmitir. Birok eserleri vardr. Dairet'l-
Maarif, ala etlali'l-mezhebi'l-Maddiy, el-islam linn ammn
Halid, el-Felsefet'l-Hakkat Bedaii'l-Ekvan, Safvet'l-
Furkan fi Tefsiri'l-Kur'an bunlardandr.
Ferid Vecdi sadece mucizelere deil, iten ie dine de kar
olan reformculardandr. Onun nazarnda din, Avrupa'da
olduu gibi bir gsteridir. man, akl banda olan
insanlarnboazndan aa gememelidir.Eserlerinden
birinde kaydettiine gre, yksek bilginlerin dine ihtiyac
yoktur. Akll bir insan Allah'a, meleklerine, kitaplarna,
102
peygamberlerine ve ahiret gnne ya sadece siyaseten, yahut gelecei ilerden daha byk olduunu grmt. Lakin
itimai bir sebeple inanr. Onun iin dinde zamana gre dinsizliin i yzn anlad ve ona sarld..." diyor.
reform, tadil ve tebdil lazm gelir. Ferid Vecdi'nin nazarnda
mucizeye, dirilmeye ve ahirete ait her ayet mteabihtir.
er-Risale mecmuasnn 202. saysna bamakale olarak
Byk Trk alimi Mustafa Sabri Efendi ile aralarnda "el-
yazd bir yazsnda da "Din yaayamaz oldu. Meerki
Ehram" gazetesinde bir mnazara gemi; bu mnazarada
mahsus vcuttan bir delili buluna! 18. ve 19. yzyllarn
Ferid Vecdi dier reformcular gibi peygamberlerin
ulemas dinin zaman getiini, onun yeryznde devam,
mucizelerini ve ldkten sonra dirilmeyi inkar etmi (Sabri
basit avam tabakasnn devamna bal olduunu
Efendi merhumun tabiri ile donuklua kar muharebe
aklamlardr. lim, ammeye kanatlarn at
am) bu mnazara ve muharebenin hemen akabinde de
Ezher'in yksek meclisi tarafndan elli Msr liras(44) aylkla __________
Ezher mecmuasna bamuharrir tayin edilmitir. 44.O gn orta halli bir aile be alt lira ile geinirdi.
__________
Yine Mustafa Sabri Efendi merhumun tabiri ile eyh
Muhammed Abduh, eski ulema ile harp etmi; onlar
ldrmt. Ferid Vecdi Ezher mecmuasnn bana geince, zaman, zerinde duracak sabit bir kk olmayan her ey gibi
o da bu l ulemann ilimlerini ldrmtr. ldrd din de yok olur..." demitir.
ilimlerin banda kelam gelir. Mdrln yapt Ezher
mecmuasnn 12. cilt, 9. cz'nde "Yeryznde tabiat ilm-i
Hasl Ferid Vecdi'nin her yazsnda dine kar szler
kelamn zuhuruna kar olan bir din varsa o da slam'dr..."
muhakkak bulunur. Byle iken ve foyasnn en bariz bir
demektedir.
ekilde meydana kt bir anda grlmedik, dolgun maala
Ezher mecmuasnn bana getirilmesi Ademoluna ibret iin
Ferdi Vecdi, Mustafa Sabri Efendiye verdii cevapta kyamete kadar yetecek kyamet alametlerindendir!..
"Mslman ark, dininin Garbn yeni ilmi ile btn dinlerin
iine ald Hurafat aleminde kaybolduunu grnce, bir
kelime syleyemedi. nk meselenin kendi hakkndan

103

ABBAS AKKAD
Asvan'da domutur. Tahsili olmayp, kendi kendini
yetitirdii sylenir. Akkad, Msr'n ve muasr arkn en
byk mtefekkir ve ediplerinden biri saylr. Edebiyat,
siyaset, felsefe, itimaiyyet ve daha birok hususata dair
selahiyetli yazlar yazmtr. iirde de yksek bir mevkii
vard. Son hayatnda muhtelif ahsiyetler iin yazd
biyografileri mehurdur.
Kalemi o kadar kuvvetlidir ki, talebeliimiz zamannda sk
sk babakan olan Mustafa Nehhas Paay on makalede
mevkiinden dreceini sylemi; dokuzuncu makalede
Nehhas Paa dmt.
Akkad da dier arkadalar gibi dinde reformcudur;
mucizeleri o da inkar eder. Yalnz tekiler gibi lgn deil,
arbaldr. Mucizeyi inkar edeyim derken Zeki Mbarek'in
yapt gibi peygamberlie kar bir isyan gstermemi; Ferid
Vecdi gibi bedihiyyata kar gelmemi; Heykel Paa gibi
koskoca bir Snnet messesesini ykmam; eyh Seltt gibi
Kur'an- Kerim'in makamna ihanette bulunmamtr.
Bununla beraber mucize meselesinde o da yanlmtr.
Akkad, Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem-
mucizelerini bir deha eseri grmektedir. "Abkariyyet
Muhammed" (Muhammed'in Dahilii) adl eseri ismi ve
cismi ile buna ahittir. Bu kitapta Akkad yle demektedir:
"Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem- Medine'de zuhur
etti; nk Medine ona muhtat, Arap yarmadas onun
zuhuruna hazrd, nk ona muhtat. Dnya onun
zuhuruna hazrlanmt, nk ona muhtat.
Peygamberliini bundan daha doru ne alameti olabilir. Hngi
miktar tedbiri bu tedbirden daha doru olabilir! Efsane
uyduranlarn efsanelerinden hangisi vuku bulmu olaydan ve
bu muvaffakiyetten daha gariptir! Peygamberliin sadk
alametleri!.. Bu alametler bir akidedir ki, mmet ona
muhtatr. Bunlar birtakm sebeplerdir ki, o sebeplerin
zuhuruna hazrlanlr. Bu alametler bir adamdr ki, onlarn
edas hususundaki emaneti zerine alr. Bu alametler bir yere
topland vakit daha baka bir alamet aramaa bizi ne
mecbur eder? Ve ayet bu alametlerin bir araya gelmesi
imkanszsa, bunlarn yerini hangi alamet tutabilir? Yahut
noksan olanlar hangi alamet kapatabilir?..
Kitabnn baka bir yerinde de "slam davas muvaffak
olmutur. nk o, dnyann arad bir dava idi. Hadiseler
onu hazrlam; ona Rabbinin inayetiyle, ahval ve sfatlarnn
104
uygunluu ile hazrlanm bi zat da onu zerine almt. Artk
bizim akln inkar ettii bir harikaya ihtiyacmz yoktur..." der.
AHMED EMIN
1878-1954
Kahire'de domu ve lmtr. Kahire'deki "Mecmau'l-
Lgavi", Dimak'daki "el-Mecmau'l-lmiy" ve Badat'taki
"el-Mecmau'l-lmiy" azasndadr. Msr'da hakimlik etmi;
Kahire niversitesinde Edebiyat Fakltesi Dekanlnda
bulunmutur. Telif Tercme komisyonu reisi idi. "es-Sekafe"
mecmuasn karmtr.
Eserleri: Fecru'l-slam, Duha'l-slam, Zuhru'l-slam, Feyzu-
l-Hatr, en-Nakd'l-Edebiy vesairedir.
Ahmed Emin reformcularn mutedillerindendir.
"Muhammedni'r-Resul el-Mslh" yani (Islahat
Peygamber Muhammed) adl eserinde unlar syler:
"Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem- dnce hususunda
kendini ne kadar yormu; aratrma babnda ruhunu ne
kadar zorlamtr. Onun Hira dandaki uzleti (tenhada
yaay) dncesinin vesilelerinden bir vesile idi. Acaba ne
hususta dnyor ve dncesini uzun zaman
srdryordu. Cihann zerinde bulunduu ktle mi,
Araplarn ve Arap olmayanlarn itikat ettikleri eylerin
ktlklerine mi, Arap yarmadasnda ve am'da grd
itimai halinin ktlne mi? Bu fesat ak olabilirdi. Lakin
hak olan neydi ve hak neredeydi? te dnce zaman
buydu, dncenin nev'i de buydu. Sonra hidayeti buldu.
Vahiy ona hidayeti bildiriyordu. Ondan sonra kendisine
Allah tarafndan tenfiz hususunda nne geilmez bir kuvvet
verildi..."
Ahmed Emin lm-i Tevhidi kabul etmez. Bu ilim hakknda
"Tevhid ilmine gelince, o inananlarn burhandr;
inanmayanlarn deil! Din sahibinin burhandr; muhalifin
deil!" der. Ondan sonra da yle devam eder: "Bundan
dolaydr ki, biz tarihte lm-i Kelam'n iman etmeyen bir
kimsenin Mslmanl kabul etmesine sebep olduunu
grmedik. Nadiren vuku bulan baka! ok kimselern
imanna ve cemm-i gafirin (kalabaln) slam'na sebep
ancak kalp yoluyla vuku bulan davet olmutur, ilm-i mantk
yolu ile olan deil!"
Ahmed Emin talebeliimiz srasnda "Fecr"l-slam",
"Duha'l-slam" namlarndaki mehur eserlerini yazmt.
105
Bunlarn Trkesi "slam'n Fecri" ve "slam'n Kuluu"
manalarna gelir. Eserlerin be vakit namaz tertibyile
"slam'n lesi", "slam'n kindisi" ilh. eklinde devam
edecei syleniyordu. Bunlar yazp yazmadn bilmiyorum.
Yalnz merak ediyorum. "slam'n Gurubu"nu da yazdysa
acaba ondan sonra ne yapt? Herhalde "Buyurun slam'n
cenaze namazna!" demitir. nk bir gn fecirle balar,
kuluk vaktinde kuvvetini bulur, le zaman yar olur,
ikindide kemale erer, akamda da zevale erer!..
DR. TAHA HSEYIN PAA
Msr'n en mehur ediplerinden biridir. Nesir aleminde bir
r amtr. slubu sehl-i mntenidir. Bidayette Ezher'de
okumu; fakat imtihanda muvaffak olamayarak
niversitenin Edebiyat Fakltesine gemitir. Bilahare yine
Ezher tarafndan Fransa'ya gnderilmi; oradaki tahsili
esnasnda tant ve ders hususunda yardmn grd bir
Fransz kz ile evlenmiti. Ama idi. Fransa dn edebiyat
aleminde hret kazanm "el-Eyyam" adl kitabnda kendi
hayatn canlandrmtr. Bu kitap muhtelif dillere tercme
edilmitir.
"Ehadis'l-Erbia" namyla yazd makaleleri mehurdur.
Uzun seneler Edebiyat Fakltesi Dekanlnda bulunmu;
Kral Faruk zamannda birka sene Maarif Vekillii yapm
ve paalk unvan almtr.
Taha Hseyin Paa, bukalemun renkli bir ediptir. Bir
bakarsnz Kur'an- Kerim'de belagat namna bir ey
olmadn, onun tekrarlarla dolu olduunu iddia eder; ertesi
gn bakarsnz bunun tamamyla zddn tutturmu Kur'an-
Kerim'in belagatnn eriilmez mertebede olduunu syler.
Doktor Taha Hseyin, Hazret-i brahim ve smail -
aleyhisselam-'in vcutlarn inkar etmi:
"Bize smail b. ibrahim'in Mekke'ye hicretini ve Arab-
msta'ribenin oradan neet ettiini anlatan hikayeyi ispattan
getim; brahim ile smail'in adlarnn Tevrat ve Kur'an'da
zikredilmesi, onlarn tarihen vcutlarn ispata kafi deildir..."
demitir ki, bu sz onun tarih ilmini Kur'an'dan stn
tuttuuna en ak delildir.
106
 KASIM EMIN
1865-1908
Kasm Emin, Kahire'de domu; hkmet mekteplerinde
okumu, sonra Fransa'ya hukuk tahsiline gitmitir. Dnte
Msr'daki stinaf Mahkemesine mstear olmutur.
Tahrir'l-Mer'e, Kelimatn fi'l-Ahlak ve el-Mer'et'l-Cedide
adlarnda eserleri vardr.
Kasm Emin "Tahrir'l-Mer'e" yani "Kadn Hrriyete
Kavuturma" namndaki eseri ile Mslman kadnn
tesettrne kar harp ilan etmi ve bu harbi kimsenin burnu
kanamadan kazanmtr. Kitabn yazlmasnda eyh
Muhammed Abduh'un parma vardr. 1938'de Kasm
Emin'in 3. lm yl mnasebetiyle air Ali Cerim Beyin
yazd bir kaside ile Msr Kadnlar Birlii Bakan Huda
a'ravi'nin el-Erham gazetesinde neredilen yazsna
baklrsa bu ite el eyh Abduh'un; parmak Kasm
Emin'indir. Msr'n byk airi Ali Carim Bey, bu
kasidesinde l Kasm Emin'e hitap ediyor ve szn yle
bitiriyordu:
"Sen hem hak yolunda imama (Abduh'a) yardmc, hem de
ashab arasnda onun vefakar ve mulisiydin. Rahat uyu!..
Zira Msr, erefin evcine ulam; onun zne ve halisine
kavumutur. Davet Senden! Grmekte olduu sevap da
Allah'tan!.." Kasm Emin Bu kitabnda tesettrn yalnz
Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem- zevcelerine mahsus
olduunu, sair Mslman kadnlar iin Kur'an- Kerim'de
byle bir emir bulunmadn iddia eder ve unlar syler:
"ayet slam eriatnda bugn baz Mslmanlarca maruf
olan tesettr iktiza eden ayetler bulunsayd bana
aratrmadan kamak gerekirdi. Ben de bu naslara -zahiren
ne kadar kk grnrse grnsn- muhalif tek bir harf
yazmadm. nk Allah'n emirlerini bahis ve mnakaa
etmeden kabul gerekir. Lakin biz eriatta bu mahut ekilde
tesettr icap eden bir nass bulamyoruz. Bu Mslmanlara,
ihtilat ettikleri baz milletlerden geme bir adettir.
Mslmanlar bu adeti beenmi, alm ve bu hususta
mbalaa gstererek ona din kisvesi giydirmilerdir. Nitekim
insanlar arasnda din adyla yerleen btn zararl adetler
byledir. Halbuki din onlardan beridir. Onun iin biz bu
bapta bahse mani grmyoruz. Bilakis bunlar renip
eriatn bu husustaki hkmn ve insanlarn bunlar
deitirmee olan ihtiyacn beyan etmeyi vacip gryoruz..."
Kasm'n Msrllar tarafndan hsnkabule mazhar olan
kitab bu guna samalarla doludur. Gya kendisi pek ehl-i
takva imi... ayet Mslman kadnn tesettr hakknda
Kur'an- Kerim'de ayet bulsaym, bu ayete kar bir tek
kelime bile yazmazm!..
107
Biz de deriz ki; Kur'an- Kerim'de Mslman kadnn
tesettr hakknda bir deil, birok ayetler vardr. Hele
23 nisan 1938 tarihli Ehram gazetesi u haberi veriyordu:
Ahzab suresi bunlarla doludur. Yalnz bunlar grmek iin
evvela Cenab- Hakk'n insana basar ve basiret ihsan
buyurmu olmas arttr. Hak ak bir insana sadece u ayet "Tahriru'l-Mer'e" adl kitabn mellifi Kasm Emin'in 30.lm
yeter: yl mnasebetiyle kendisine bir anma treni yaplm;
"Ey Peygamber! Zevcelerine, kzlarna ve m'minlerin Kasm'n olu Kasm, bu trende bir konuma yapm ve
kadnlarna syle de zerlerine rtlerini indirsinler! Bu konumasna u hadisle balamtr:
onlarn tannp eziyet edilmemelerine daha elverilidir."(45)

"Ademolu ld vakit amellerinin sevab kesilir. Yalnz

Kasm'n bu gibi ayetleri grmezlikten gelerek eyden kesilmez: Devaml sadaka, faydal ilim ve kendisine
Mslmanlarn tesettr baka milletlerden aldklar ve bu dua eden salih evlattan."
adete din kisvesi giydirdikleri iddias dpedz yalandr;
Allah'a ve ayetlerine isyandr. Bize Mslmanlarn bu
adetleri kimlerden aldn da syleseydi ya grelim! nk Kasm szne devamla:
ona gelinceye kadar tek ahs kp da "Tesettr meselesi yeni __________
kmadr; Mslmanlar onu baka milletlerden almlardr;
45.Sure-i Ahzab, ayet: 59.
Mslmanlk tesettrden beridir" dememitir. Tesettrn
meneini mehul brakp okuyucunun gnlne kocaman bir __________
sual iareti koyacana hi olmazsa "Mslmanlar onu
"Sadaka meselesini ele alarak (babam) Kasm tereke
Peygamberlerine olan hitaptan almlard" dese mantken
brakmadan lmtr. Kendisine hayr duasnda bulunacak
daha insafl saylrd.
salih evlada gelince: Ben bu salah -tevazudan deil,
taksirden dolay- kendimden iddia edemiyorum!
Evet Kasm Emin, yaad kadar yaad. Yapacan yapt ve
nihayet ld. imdi gelelim onu anma trenlerinden birine:

108
Bundan sonra byklerim olan ulemann aflarn istirham
ederek daha uzaklara gidiyor ve diyorum ki:
Ben Kasm iin Allah indinde slam'a ve Mslmanlara
hizmeti nispetinde byk ecir diliyorum. Zira hadis-i erifte:
"Bir kimse gzel bir r aarsa onun sevab ve kyamete
kadar o rdan gidenlerin sevab kendinin olur"
buyurulmutur.
Bu hizmetten daha byk hangi hizmet olabilir ki, bunu bir
neslin evlad musibet sayyordu. nk o zamanlar dinin
tesettr farz ve lazm kld, akla buz edip haram ettii
meselesine zihinlere saplanmt.
Makul ile menkul arasnda hccet hccetle, delil delille
arpa arpa nihayet Allah kulunu yolun dorusuna iletti
ve akllarn zerinde adr kuran karanlklar datt..."
demitir.
Az yukarda iaret ettiim Ali Carim Beyin kasidesi de bu
tren mnasebetiyle radyoda tekrar tekrar okunmutur.
Ehram gazetesi Kasm Emin'in bir fotorafn da neretmitir.
Ne garip tesadftr ki, trenden birka gn nce el-
Musavver mecmuas da Kasm Emin'in 30. lm yl
mnasebetiyle bir gece toplants fotorafn neretmitir. Bu
fotorafta her erkein, yar plak bir kadnn beline sarld
gze arpmaktadr. Mecmuada yle deniliyor:
HCR YILBAI HTFAL
Bu resim Hicri ylba gecesi "Arap Bayramlarn hya
Cemiyeti" tarafndan yaplan ihtifalde erkek ve kadn
davetlilerin bir ksmn gstermektedir. Bu ihtifal Hicri ylda
bu ekilde tertiplenen ilk trendir. Tren parlakt. Bilhassa
Hicri mnasebete hrmeten ikiden de hali idi..."
te netice!.. Evet Kasm Emin harbi kazanmtr. Artk rahat
rahat yatsn! Ama hicap iffetini yrtt kadnlardan paay
kurtarabilirse...
109
Yaplan bir rezalet ve ilenen bir crm karsnda Allah'tan
byk esir bekleyen evlada gelince: slam kaidelerine gre
dinden kmtr. nk haram helal saymak ve karlnda
sevap beklemek slam'da kfrdr.
MEHMED AKIF
1873-1936
Reformcularn bu lgn cereyanna maalesef en byk
airimiz Mehmed Akif Bey merhumun da ad karmtr. O
da Mslmanlarn gaflet uykusundan uyanmas iin ilham
dorudan doruya Kur'an'dan almalarn tavsiye ediyor ve
diyor ki:
"Dorudan doruya Kur'an'dan alp ilham;
Asrn idrakine syletmeliyiz slam'!"
eyh Muhammed Abduh'a olan balln da u msralarla
ifade ediyor:
"Msr'n en muhteem stad Muhammed Abduh,
Konuurken neye dairse Cemaleddin'le;
Der ki tilmizine Efganl
Muhammed dinle!
nklab istiyorum baka deil, hem abucak,
ne bizler dp islam' da kaldrmazsak;
Nazariyyat ile bir eyler olur zannetme!
O berahini de artk yetiir dinletme!
nk muhtac- tezahr deil istidadn.
-phe yok, Hakk- smuhiler var stadn.
Gidelim bir yere hatta u bizim Sudan'a;
Yeni bir medrese te'sis edelim urbana.
Daha be de faziletli mcahid bulalm!
Nesli tezhib ile, i'la ile megul olalm!
karp gnderelim hasl eyhim yer yer;
Oradan alem-i slam'a Cemaleddinler...
-Bu fakat yirmi yl ister ki, kolay grmyorum.
110
Yirmi gnlk ie bak sen!
Kulunuz Ma'zurum.
Kssadan hisse karsak m dersin Asm?
Anlyorsun ya zarar yok daha iyi anlaalm!
nklap istiyorum ben de fakat Abduh gibi..."
Evet, Mehmed Akif bey merhum da sair reformcular gibi
ilham dorudan doruya Kur'an'dan almak istiyor. Yalnz
una eminim ki, o hibir zaman "Mslmanlk ve Kur'an,
Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem- eseridir" demek
istememitir. Onun istedii inklap, Garbn sadece fennini,
tekniini almak; ve Mslmanlar, daldklar derin gaflet
uykusundan uyandracak ilerlemeye sevk etmektir ki, bunda
dinen hibir mani yoktur. Akif'in asl hatas bu adamlarn
niyetlerini anlamadan onlara tabi olmasndandr. Kur'an'dan
dorudan doruya hkm kartmak ne demektir, Bunu kim
yapabilir, dnmemitir. Halbuki nder reformcular bunu
pek ala dnm ve bu ii kendilerinin yapacan anlatmak
istemilerdir. Nitekim fiilen yapmlardr da. te eyh
Abduh'un, rneini verdiimiz tefsirleri!.. te eyh
Seltt'n eytan!.. te Merai'nin Kur'an tercmesi ile
namaz!.. Bunlar hep dorudan doruya Kur'an'dan alnan
ilhamn yz kzartc neticeleridir.
Ulemadan geinenler bir tek meselede hakka isabet
edememek ve bir ok yerlerde kfre kadar uzanan azim
hatalar yaparlarsa chelaya ne kalr?..
Mehmed Akif Bey merhum, reform meselesinde Abduh'lar
gibi dnseydi hata olur korkusuyla Kur'an tercmesi
zerinde senelerce durmaz; muhtelif kraat imamlarnn
okuyularn nazar- itibara alacak kadar titiz davranmazd.
"Asrn idrakine syletmeliyiz slam'" cmlesi de hataldr.
nk "asrn anlatna gre fetva vermeliyiz" manasna gelir
ki, hakikat bunun tam tersinedir. Yani Mslmanlk zamann
icabna uyacak deil, zamann icab daima Mslmanla
uyacaktr. Zira Mslmanlk Allah'n kanunudur. Onu
zamann icaplarna uydurmaa kalkarsak ortada Allah'n dini
diye bir ey kalmaz.
Akif Bey merhum bu adamlarn niyetini anlam olsayd
izlerinden gitmek yle dursun, onlar Mslmanlarn
huzurundan ilk kovan kendisi olurdu. Nitekim Trk ulemas
Cemaleddin Efgani'yi stanbul'dan kovmu ve karmlardr.
Efgani'nin Hareket mecmuasndan naklettiimiz szlerini bir
dnelim!.. Akif Bey bunlarn hangisine eyvallah diyecek
111
adamdr. Eserlerinde bu arpk fikirlerin hangisine uzaktan Cemaleddin Efgani acele inklap istiyor. Sylendiine gre
veya yakndan taraftar olmutur? O yalnz bu adamlarn din bu acele inklab tahakkuk ettirmek iin elinden gelse o gn
kisvesi tadklarna aldanarak haklarnda derin bir dnya yznde yaayan btn yetikin ve yal
hsnniyet ve hrmet beslemitir. Bu adamlarn niyetini Mslmanlar kesecek; yalnz ocuk yata olanlar brakacak;
anlam olsa Cemaleddin Efgani gibi acele inklap nasl onlar istedii ekilde yetitirecekmi! Nazariyatla bir ey
istemediyse Abduh gibi mhletli inklap da istemez; bu gibi olmayacan, burhanlar da dinlemek istemediini sylemesi,
eylerden Allah'a snrd. Evet, Akif Bey merhum reform belki de bu ekilde acele yapmak istedii inklaba iarettir.
meselesini incelememitir. Hi bu bapta tedkikatta bulunan Biz yine sadede dnelim:
bir adam: "O berahini de artk yetiir dinletme!" der mi?
Berahini dinlemek istememek dorudan doruya kelam
ilmine itiraz ve onu Mslman mekteplerinden tarttr ki, bu Mehmed Akif merhumun iimizdeki beyinsizler yznden
sz maazallah dine dokunur. Zira ilm-i kelam, btn ilimlerin Allah'a yapt niyaz da hatadr. Geri manzume edebiyata
en ereflisidir. Onun gayesi insanlar hem dnyada hem brnm bir tezarru'dur. fakat bu tezarru' esas itibariyle
uhrada saadetin evc-i balasna karmaktr. hatadr. nk Allah -haa- zalim deildir ki, kullarn haksz
yere inletsin. Onlara azap ederse bu azap, hakikatte hak
ettikleri bir cezadr. u halde bu ciheti unutarak:
Berahin, burhann cem'idir. Burhan, hccet demektir.
Burada ondan maksat kelam ilminde zikredilen teselsl
iptal, burhan- teman', brhan- tatbik, burhan- sllemi,
burhan- tezayuf ve burhan- subre gibi birok delil ve
hccetlerdir.bunlardan burhan- teman' "Yerle gklerde
Allah'tan baka bir ilah olsa fesada urarlard"(46) ayet-i
kerimesi ile sabittir. Binaenaleyh "O berahini de artk yetiir
dinletme!" cmlesi bu ayete dokunaca, yani "Bana bu ayeti
__________
dinletme, istemiyorum" demi gibi olaca cihetle ok
tehlikelidir. Bizim bildiimiz Mehmed Akif Bey asla byle bir 46.Sure-i Enbiya, ayet: 22.
talepte bulunmaz.
__________

112
"Nur istiyoruz; sen bize yangn veriyorsun,
Yandk diyoruz; bomaya kan gnderiyorsun."
"...Mademki ey adl-i ilahi yakacaktn,
Yaksaydn ya mel'unlar, tuttun bizi yaktn!"
"Yetmez mi musab olduumuz bunca devahi?
Azm kurusun, yok musun ey adl-i ilahi..."
gibi hain szler Akif beye yakmazd. Ona yakan, bu
tahtite, muaheze ve isyan kokan souk szlerin yerine o
samimi dili ile hatalarmz itiraf ve Allah'tan af dilemekti.
Zira Allah kulunu bomak iin sebepsiz olarak kan
gndermez. Adalet-i lahiyye hakszlk edip de kimseyi
nahakyere yakmaz. Cenab- Hakk "Banza ne bela gelirse
kendi yaptklarnzdan dolay gelir; birounu da Allah
affeder"(47) buyuruyor.
talya'da milattan 79 sene sonra Vezv yanardann lavlar
altnda kalarak hayvanyla, dkkanlarndaki peyniriyle,
zeytiniyle ta kesilen Pompei ehrinin dili olsa da sylese...
Bugn bu ehir hafriyat neticesi meydana karlmtr.
Grenlerin anlattklarna gre talaan insanlar, peynirleri,
yumurtalar, zeytinleri mzeler dolusuymu. ta olmu
insanlarn bir ksm hususi bir mzeye konmu, ocuk yata
olanlara gsterilmezmi. Sebebi ok mhim ve irkin...
nk lutilik halinde ta olmular!..
Bundan sonra bu ehrin neden battn anlamak g
deildir. Cenab- Hakk Lut kavmini de bu sebepten
mahvetmedi mi? Kullarnn iledii sularn ounu
balamakla beraber ilenen crmler af snrn aarsa,
akbet ite byle olur; Allah her eye kadirdir.
__________
47.Sure-i uara, ayet: 30.
__________
Burada bir hatram da nakletmeden geemeyeceim:
Bundan birka yl evvel bir kr gezisi esnasnda baz
arkadalarla le namazn klmak iin atalca kylerinden
birine uradk. Camie vardmzda namaz vakti gelmiti.
50-60 adm kardaki kahvelerin nnde yirmi otuz kyl
oturuyordu. Ben bunlar cemaatten sanmtm. Fakat
hibiribizimle camie gitmeye davranmadlar. Camiin kapsn
ak bulduk. Kapnn altn otlar, ieriden ve dardan yle
kilitlemi ki, alp kapanmasna imkan yok. Buna amakla
beraber kendimizi biraz zorlayarak ieri girdik. Bir de ne
grelim, mbarek camiin ii mezbele olmu! Kedi kpek
pisliklerinden, ku tylerinden, kargalarn drd al
rplardan, tozdan, dumandan ferman okunmuyor... Bunu
hayretten dillerimizi yutacak dereceye geldik ve bu ne yahu
diye birbirimize sorduk. Meer ilerinden biri kyn halini
113
biliyormu. Gsn geirerek hain hazin anlatmaa
balad...
Efendim bu kyn senelerdir imam, mezzini yokmu. Cami
mektebe pek yakn olduu iin retmenler imam ve
mezzini yanslar, onlarla alay eder, kendilerine hakarette
bulunur; nihayet o kyden karrlarm. Hatta son imam, bu
zulmlere bir dereceye kadar tahamml etmi. Bu sefer
zavallnn karsna tecavze yeltenmiler. Nihayet o da
brakp gitmi. O zamandan beri kyde imam ve mezzin
yokmu. Kyde len olursa baka yerden imam getirerek
cenazelerini defnettirirlermi. Zaten cemaate devam eden de
yokmu...
unlara namaz vaktini bir de biz ilan edelim dedik. Fakat
nerede... kargalar minareyi igal ederek erefesine taht
kurmular... Toptan zilyedlik davasna kalktlar. Alimallah
insann gzn karacaklar... Onun zerine camiin nnde
kahvelere kar ezan okuduk. Kahvedekiler bize bn bn
bakyorlard. Camiin ierisini bir para temizleyerek
namazmz kldk. Ben arkadalara biraz kahveye
uramamz rica ettim. Maksadm, kyn muhtarn bir
kenara ekip, kendisine iki kelime sylemek idi. Bir dizi
halinde kahveye vardk. Oradakilere hepimiz ayr ayr selam
verdiimiz halde tek birimizin selamn alan ve hogeldiniz
diyen olmad. Tam i zaman olmasna ramen, kyn
delikanl saylacak genleri, oturmu atr atr tavla, kat ve
saire oynruyorlar. lerinden bir ikisi, bacaklarn
uzatabildii kadar uzatm; krk iskemlenin stne adeta bir
yatakta yatar gibi yaslanm... Sonra rendik ki, bu zatlar
kyn retmenleri imi. Muhtar orada yokmu. Kendisine
sorduumuz bir ihtiyar, yanmza gelerek hobete bulundu.
Derken, o ky bilen arkadalarmzla konumaya baladlar.
Arkadamz: "Bak buraya ihtiyar! Geen sene burada sizinle
grrken ayet bir Rum papazna yahut Yahudi hahamna
ihtiyacnz varsa, istanbul'dan tedarik edelim... eklinde
konumutum. Arkamdan bazlarnz beri lin etmeye
kalkmlard!.. Szmde hakl mym haksz m? Ltfen siz
syleyin!" dedi. Meer ihtiyar da boalacak yerr aryormu.
Atm azn... Yumdumu gzn!.. Artk kyllere
sylemedik bir ey brakmad. nihayet szn yle bitirdi:
"Olum sen, buraya papaz veya haham arama! Zira bunlar
kiliseye de gitmezler, havraya da... Sen buraya iki top getir
de, birini kyn dousunua, birini batsna yerletir ve kyn
stn altna getiriver; sana bu sevap yeter!.."
Hikaye burada bitti. Onlar konuurken ben de
dnyordum. Balkan harbinde Bulgarlar tam bu kye
kadar gelmiler. 350 hanelik ky yakp yktktan ve trl
enaatler gsterdikten sonra geri dnp gitmiler. Bugn ky
60-70 hanelik bir yerdir. Demek bu ky, daha o zaman
batmay hak etmi. Ancak Allah'n aff da layk olarak bu
kadarck kalabilmiler.
114
u halde biz kimbilir ne byk cezalara mstehak olmuuz
ki, ounu affettikten sonra bu kadar ile Cenab- Hakk bizi
tecziye etmitir. Binaenaleyh bize "Yok musun ey Adl-i ilahi"
diye Hz. Allah'a atmak deil, yaptklarmza piman olarak
Allah'n affna snmak der.
Akif Beyi sevenlerden bazlar burada bana tekrar krlabilir.
Byle bir eyi arzu etmemekle beraber, srf bu kardelerimizi
gcendirmemek iin onda grdm hatalarn da sevap
zannederek o hatalara tabi olacaklar; bu suretle Akif Bey
merhumun aziz ruhunu rencide edeceklerdi. O byk zatn,
ruhunu rencide etmektense, sa kalan baz hayranlarnn
gnln istemeyerek de olsa krmay ehven grdm. Zaten
bu kardelerimiz de iyi dnrlerse bana krlmazlar. nk
ben, Akif Bey merhumu -haa- kltmedim. Bir iki hatasn
syledim, o kadar. Unutulmamal ki, insan ne kadar byk
olursa olsun hatadan salim deildir. Peygamberan- izam bile
zelle denilen ufak tefek hatalardan hali kalmamlardr.
Onlarn hali byle olunca sair insanlara ne kalr?.. Bir insan
takdir hususunda hatalarn gizleyecek derecede ileri gidilirse
bu hal onu putlatrmak olur ki, byle bir sevgi ve saygda
asla hayr yoktur.
HAMIDULLAH
Bu meyanda hayli zamandan beri stanbul niversitesinin
davetlisi sfatyla senenin muayyen mevsimlerinde
konferanslar veren Hindli Profesr Hamidullah Beyi de
anmak yerinde olur.
Geenlerde Profesr Hamidullah'n Peygamber -sallallahu
aleyhi ve sellem- hakkndakibir eserinden pasajlar grdm.
Aynen Msrl Zeki Mbarek'in, Heykel Paann eserlerini
okuyorum sandm. Hazret tamamyla onlarn izinde, onlarn
az ile konuuyor.
Hamidullah'a gre Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-
krk yana kadar gezmi; birok memleketler grm;
ommleketlerin adet ve geleneklerinden istifade etmi; sonra
peygamber olmu. Yani krk yl malumat toplam; sonra
Kur'an' yazm demek istiyor. Eserde melek, vahiy, inzal gibi
eylerden bahis yok. Bu gibi eyler tevile benzer, lastikli
115
szlerle yaldzlanvermi. Zaten sayn Profesrn, kendine
mahsus bir mezhebi olduunu, bu sebeple mrn Paris'te,
Franszlara hizmetle geirdiini iitirdim.
Profesr Hamidullah eserinde, Resulullahn -sallallahu aleyhi
ve sellem- Habeistan'a, hatta in'e gitmi olmas
imkanndan bahsediyor. Mevzu bir hadis olan "lmi in'de de
olsa araynz" sznn ona nispet edildiini syleyerek
mddeasna istidlal etmek istiyor.
Hulasa eserleri memleketimizde pek yaygn olan bu
Profesrn kitaplar da byk bir ihtiyatla okunmaldr.
BIR MUKAYESE
Burada reformcularn beenmedikleri eski donuk ulemadan
bir misal vererek onlar modern ulema ile kyas etmek
isterim. Ezher rektrlerinden eyh Muhammed Hdr
Hseyn'in "el-Hidayet'l-slamiyye" mecmuasnda yazdna
gre:
Halife Abdlmelik b. Mervan halk, oullar Velid ile
Sleyman'a -veliahtlk hususunda- bey'ata davet etmeyi
dnm. Bu mnasebetle Medine Valisi Hiamb. smail'e
yazdklar meyannda Medinelileri bu bey'ata davet etmesini
de kaydetmi. Hiam daveti derhal yapm. Said b. el-
Museyyeb'den maada btn Medineliler bu bey'ata
yanamlar. Said ise "Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-
iki bey'atttan nehiy buyurmutur" diyerek, bundan imtina
etmitir. Hiam, Abdlmelik'e mektupla Medinelilerin
hepsinin bey'at ettiklerini, Said b. el-Museyyeb'den baka
imtina eden olmadn bildirmi. Abdlmelik de Said'e
tekrar bey'at emri vermesini, dinlemezse klca havale
etmesini, yine bey'at etmemekte srar ederse, elli denek
vurarak tecziye etmesini ve kendisini Medine sokaklarnda
gezdirmesini Hiam'a yazm.
Abdlmelik'in mektubu Hiam'a gelmi. Bu arada Said'in
dostlarndan kii -ki, bunlar Sleyman b. Yesar, Urve b.
Zubeyr ve Salim b. Abdullah'tr Hiam'la temasa gemiler.
Hiam onlara Said hakknda ald emri bildirmi. Zahire
baklrsa Hiam kendilerine yalnz Abdlmelik'in "Said
bey'attan imtina ederse kendisini klca arz et" emrini
verdiini sylemi. Mektuptaki "Said reyinde srar ederse
ldrmeyip, lm dayaa evir" emrini anmam. fakih
bu habere memnun olmular. Ama Said'in bey'at etmemee
kararl olmasndan da korkmular; zira bana lm cezas
gelebilir...
116
Bylece Said bey'ata yanamamaa karar verirse onu bu
vak'adan kurtarmak iin bir are dnmee balamlar.
Nihayet bir tedbir bularak onu Valiye arz eylemiler. O da
kabul etmi. Zannederlermi ki, bulunduklar tedbir onun
tarafndan mlayemet ve hsnkabul grecek!
fakih Said'e vararak "Sana byk bir i hususunda
geldik. Abdlmelik, Valiye mektup yazm. Sana mbayaa
meselesini arz etmesini emrediyormu. Bunu yapmazsan
boynunu vuracakm... Biz sana ey arz ediyoruz.
Bunlarn biri hakknda bize sz ver! Bu ey udur:
"Vali sana mektubu okur, sen de susar; evet veya hayr
demezsin. O da senin bu skutunla iktifa eder; bylece karar
verdiin mbayaa etmeme iine devam edip gidersin;
kendinden de lm cezasn defetmi olursun" demiler.
Said: "Ben bunu yapamam!" demi. Fakihler: "Evinde oturur;
birka gn namaza kmazsn. Vali de, Abdlmelik'in emrini
infaz etmeme hususunda seni meclisinde arayp bulamadna
itimat eder?" Said: "Ezan, kulamn zerinde 'Hayye ale's-
salah' diye iitir dururken hi ben bunu yapar mym? Ben
bunu yapmam." fakih: "O halde mescitteki yerinden
baka bir yere git! Vali seni yerinde arar; bulamazsa
aramaktan vazgeer." Said: "Bir mahluktan korkarak m?
Ben bir kar ne iler giderim, ne geri!.."
fakih Said'in titizliini grerek arz ettikleri eylerin
kabulnden mitlerini kesince Said'in kannn aktlaca
znts yreklerine inerek kp gitmiler...
Said le namazna karak eskiden oturmay adet edindii
yerine oturmu, o kadar... Vali de ona adam gndererek
kendisini getirtmekten baka bir ey yapamam. Ve Said'e:
"Emir'l-M'minin mektup yazd; emrediyor. Bey'at etmesen
boynunu vuracaz." demi. Said: "Resulullah -sallallahu
aleyhi ve sellem- iki bey'at yasak etti" mukabelesinde
bulunmu. Hiam: "Said'i ileye karn! Boynunu uzatn!
zerine kllar ekin!" demi. Derhal emrini yerine
getirmiler. Amma Hazret-i Said, bey'at etmemekte
direniyormu.
Hiam, onun direnmesini grnce, emir vererek dayan
acsn duymas iin elbisesinin bazlarn karttrm ve ona
elli krba vurdurmu. Sonra kendisini Medine sokaklarnda
dolatrmlar ve halk onunla dp kalkmaktan
menetmiler...
Hikaye burada bitti. te beenilmeyen eski donuk ulema, bu
kadar ciddi ve szne sahip idiler. imdi bir de donuk
olmayan modern ulemann yaptklarn grelim:
Msr niversitesi, bekilerinin rozetlerini eski Msr
ilahlarnn(!) suretlerinden alnma remizlerden yapmaa
karar vermi. Mesela, Ziraat Fakltesinin
117
rozeti, ziraat ilahnn(!) sureti, Tp Fakltesinin rozeti,
hikmet ilahnn(!) sureti ilh. olacak. bu bapta yalnz Usul-i
el-Menar mecmuas sahibi eyh Reid Rza, stad gibi
Din Fakltesi Dekan eyh Abdlmecid Lebban merhum
ulemann donukluundan ok ikayet ederdi. tihat
gazetelere bir yaz gndererek karar protesto etmi.
kapsnn almasn iddetle arzu ederdi. Halbuki bu kapy
niversite ile bakanl, devletin dinine kar -ki, bu din,
kapayanlar ona ehli olmayanlar girmesin diye kapamlardr.
putperestlikten ve onun rumuzlarndan tamamyla uzak olan
Herhalde almasn isteyenler, kendisini itihada ehil gren
slam'dr- vazifelerini yapmaa davet etmi. Fakat bu iki
itihat etsin, eer isabet eden mtehit bulunamazsa hata
messese eyh Lebban'n szlerine kulak asmamlardr.
eden mtehit olur ki, ona da bir ecir vardr demek istiyorlar;
Ezher Rektr ve dier ulema, eyh Lebban' teyit
halbuki bu hata edildii takdirde bir ecir, isabet edilirse iki
edecekleri yerde bir tek kelime sylemeyip, susmular.
ecir meselesi itihat mertebesini kazanm olanlara
Bylece ilah rozetleri niversiteye gitmitir. Allah eyh
mahsustur. Haddini bilmeyip de mtehit olmaya almas
Lebban'dan raz olsun!..
kendini mtehit yapacak zannedene de dalalete denle
drenin vebali vardr.
te ilerici ulemann yaptklar da budur. Hatta baz
heveskarlar eyh Lebban'a cevap verdiler: "Canm, bu
Anladn ki, eyh Rza'nn ve bakalarnn itihat kaps
rozetleri kabul edenler onlara tapacak deil ya?" dediler. bu
geniletme hususundaki hatalar, insana, teri', "eriat kurma"
szn cevab udur: "O halde bunlar kabulden maksatlar
hakk verecek kadar ileri gidiyor. Bu ise hem akl hem nakil
nedir? Bu ilahlarla ziraat ve tp gibi eyler arasnda ne gibi
cihetinden batldr. Akl cihetinden batl olduunu ispat iin
bir alaka tasavvur ediyorlar? Eer bu ilahlar batlsa onlarla
imdiye kadar arz ettiklerim kafidir. Nakle gelince... Sana
bu gibi eyler arasndaki mnasebet de batldr. Byle bir
Teala Hazretlerinin "Eer bir eyde mnakaa ederseniz onu
eyin kabul akl banda bir insann yapaca i olmad
Allah ve Resulne arz ediverin! ayet Allah'a ve son gne
gibi slam dini de gayurdur. Mriklere benzemeye asla
inanyorsanz" ayet-i kerimesi kafidir.
msaade etmez.

Teri' meselesi insan mertebesinin stnde bir i olduu iin

Aadaki satrlar "Mevikfu'l-Akli ve'l-lmi..." nam eserin
mam afii istihsan zem sadedinde "Her kim istihsan
drdnc cildinden tercme suretiyle alnmtr.
yaparsa teri'de bulunmutur" demitir. stihsan kabul

118
edenler, onu teri' olduunu teslim etmezler; etseler, onu
kabul etmeyenlerle ittifak ederlerdi. Sen eyh Reid'in
icma'n er'i bir hccet olmas ile insana teri' hakk
bulunduuna istidlal etmesinin sahih olmadn da anladn.
Halbuki eyh Muhammed Abduh'un tilmizi olan eyh
Reid, itihat kapsn amada geni davrananlardandr.
Cami-i Ezher eyhi faziletli stad Merai -ki iittiime gre
o da eyh Muhammed Abduh'un tilmizlerindendir- eyh
Reid'den daha geni davranmaktadr. Zira yirmi seneye
yakn bir zaman nce es-Siyaset'l-sbuiyye ve el-Ehram
gazetelerinde Arap olmayanlarn namazda Kur'an' kendi
dillerinde okumay tercih babnda nerettii bir makalesinde
-ki, ben bu re'yi (meselet Tercemeti'l-Kur'an) adl eserimde
tenkit etmitim- Kitap ve Snnet'te mtehit olacak bir
kimsenin Arapay bilmeksizin hkmleri tercmeden
karmasna cevaz vermitir.
Demek ki, stad Kur'an'da mtehit olacak bir kimseyi
onun manalarn anlama hususunda tercmann mukallidi
olmasn caiz gryor. Ne garip ve mtenakzdr ki, faziletli
stad makalesinde Kur'an tercmesinin Kur'an olmadn
teslim ediyor. u halde nasl oluyor da tercmeye ve o
tercmeden ahkam karmaya almak Kur'an'da itihat ve
ondan hkm karmak saylyor.
el-Menar sahibi eyh Reid, Arapa bilmeyenlere itihad
caiz gryor. O arapa hususunda stad Muhammed Abduh
gibi mteassptr. Abduh ki, bu hususta Arapa ile
Mslmanl bir ey itibar edecek kadar mteassp idi.
Faziletli stad Merai ise, Arapa hususunda o derece
tesahl gsterir ki, Arap olmayan Mslmanlara namazda
Arapa kraati bile vacip grmez. Velevki Arapa okumaya
kadir olsunlar.
Hak olan udur ki: Kur'an Arapadr. slam da btn
insanlara amil bir dindir. slam'n umumu ile Kur'an'n
Arapa oluu arasnda stad Ferid Vecdi Beyin zannettii
gibi bir mnafaat da yoktur. Bu sonuncusu tercmeyi Kur'an
sayar.
Ulemann donukluundan ikayet -ki eyh Muhammed
Abduh bunu sylemeye devam etmi ve bu ikayet kendisini
asri yazarlara sevdirmitir- Batllarn bir desisesinden baka
bir ey olmayp Mslmanlar Allah'n kitab ile Resulnn
Snnetinden alnan kanunlarla amel etmekle sebat
gstermeleri birincisinin -ki Mslmanla ecnebi olan
Batllardr- Mslmanlarn donukluundan murad ite bu
dini kanunlara balanma hususundaki sebattr. Bunun
manas kendinden ikayet edilen donukluk, islam ulemasnn
119
donukluu deil, bizzat din-i slam'n donukluudur. slam
beldeleri mahkemelerinde herhangi bir mahkeme, Kur'an ve
hadiste nassan beyan edilen bir eyle amel ettii ve slam'da
nasla bildirildii iin onu deitiremedii mddete btn
Mslmanlar ve onlarn ulemas Bat nazarnda donukluk
aibesinden kurtulamazlar.
eyh Muhammed Abduh, bu ikayetin asln ve kendisini
hangi eytann ilka ettiini bilmiyor. Onunla slam
dmanlarnn davasn teyit edip duruyor. Boyunlarnda
slam dm kald mddetince ulema arasnda
mtehitleri ne kadar oaltsa, hatta her Mslmandan bir
mtehit yapsa, yine ulemamz donukluk aibesinden
kurtaramaz. Eer ikayetin asln biliyor idi ise o takdirde
musibet daha byktr.
Msrl bir dostumdan iittiime gre eyh Muhammed
Abduh'un tilmizi eyh Reid Rza "nsanlardan ylesi vardr
ki Allah' brakp da bir takm erikler edinir. Onlar Allah'
sevdikleri gibi severler. man edenlerin Allah sevgisi ise son
derece byktr. Zulmedenler azab grnce btn kuvvetin
Allah'a mahsus ve Allah'n azab iddetli olduunu
anlayacaklarn bir bilseler... O vakit o metbu' olanlar azab
grerek tabilerinden teberri edeceklerdir. aralarndaki btn
rabtalar didik didik kesilecektir. Tabi olanlar da
diyeceklerdir ki: "Ah bizim iin dnyaya bir dn olsa da
onlar bizden teberri' ettikleri gibi biz de onlardan teberri'
etsek... te Allah onlara amellerini zerine ylm halinde
gsterecek. Onlar ateten de kacak deillerdir."(48) ayet-i
kerimesi tefsirinde: Bu ayetler mriklere uyduu gibi drt
mezhebin mukallitlerine de uymaktadr. Binaenaleyh mam
Ebu Hanife kyamet gnnde Hanefi olan tabilerinden ve
keza mam malik, afii, mam Ahmed b. Hanbel, tabileri
olan Malikilerden afiilerden ve Hanbelilerden teberri'
edeceklerdir diye yazmtr.
Dostum, eyh Reid'in yazdklarnn kendisine stad eyh
muhammed Abduh tarafndan iaret edildiine de ilave etti.
Ben eyh tilmiz ile eyh staddan her birinin szlerini
okuyanlar -bu ayetlerin tefsirinde bu kavilde olduu halde-
mezkur szleri kabul etmekten sakndrrm. Zira onlara tabi
olurlarsa, onlar da kyamet gnnde kendilerinden teberri'
eder, belki drt mezhep imamnn (Allah kendilerinden ve
tabilerinden raz olsun) tabileri gibi mrik olurlar. Zira
Teala Hazretlerinin "nsanlardan ylesi vardr ki Allah'
brakp da bir takm eler edinirler; onlar Allah' sevdikleri
gibi severler..." ayet-i kerimesinin, insanlardan hangi taifeye
olursa olsun intbaknn manas Allah'a irk koar olmalardr.
Bu manay ateten kamaz olmalar teyit eder. Nitekim
ayetin sonunda nassan bildirilmitir.
__________
48.Sure-i Bakara, ayet: 165-167.
120
 STAD SAID-I NURSI HAZRETLERININ
TIHAT HAKKINDAKI YAZISI
Bismillahi'r-rahmani'r-rahim
"tihat kaps aktr. Fakat u zamanda oraya girmekte alt
mani vardr.
1- Nasl ki, kta frtnalarn iddetli olduu bir vakitte, dar
delikler dahi seddedilir; yani kaplar amak hibir cihette
kar- akl deil. Hem nasl ki byk bir selin hcumunda
tamir iin duvarlarda delik amak gark olmaya vesiledir.
yle de, u bid'atlerin kesreti vaktinde ve dalaletin tahribat
hengamnda itihat nam ile kasr- slamiyet'ten yeni kaplar
ap duvarlarnda muhariplerin girmesine vesile olacak
delikler amak slamiyet'e cinayettir.
2- Dinin zaruriyat ki, itihat onlara girmez ; nk kat'i ve
muayyendir. O zaruriyat kuvvet ve gda hkmndedir. u
zamanda terke uruyorlar. Ve tezelzldedirler. Ve btn
himmet ve gayreti onlarn ikamesine ve ihyasna sarf etmek
lazm gelirken, slamiyet'in nazariyat ksmnda ve Selefin
itihad- safiyane ve halisanesi ile btn zamanlarn hacatna
dar gelmeyen efkarlar olduu halde onlar brakp
heveskarane yeni itihatlar yapmak, bid'atkarane bir
hyanettir.
3- Nasl ki, arda mevsimlere gre meta- mergup oluyor;
vakit ve vakit birer mal reva buluyor; yle de alem
meherinde itihad- ve medeniyet- beeriye arsnda her
asrda bir meta mergup olup reva buluyor. Skunda, yani
arsnda tehir ediliyor. Rabetler ona celp oluyor; nazarlar
ona tevecch ediyor; fikirler ona mncezip oluyor. Mesela; u
zamanda siyaset meta ve hayat- dnyeviyenin temini ve
felsefenin revalar gibi...
Ve Selef-i Salihin asrnda ve zaman arsnda en mergup
meta, halik- semavat ve arzn marzyyatlarn ve bizden
arzularn kelamndan istinbat ve nur- nbvvet ve Kur'an
ile kapatlamayacak derecede alan ahiret alemindeki
saaded-i ebediyeyi kazandrmak, vesailini elde etmek idi. te
o zaman da zihinler, kalpler, ruhlar btn kuvvetleri ile
yerler ve gkler Rabbinin meriyyatn anlamaya mteveccih
olduundan itimaiyat- beeriyenin sohbetleri, muhavereleri,
vukuatlar, ahvalleri ona bakyordu. Ona gre cereyan
ettiinden her kimin gzelce bir istidad bulunsa onun kalbi
ve ftrat uursuz olarak her eyden bir ders-i marifet alr. O
zamanda cereyan eden ahval, vukuat ve muvaherattan
teallm ediyordu. Hatta o derece u ftri ders tenvir ediyordu
ki, yakin idi ki, kizbsiz itihada kabiliyeti ola! Atesiz
nurlana! te u tarzda ftri bir ders alan mtehit, itihada
almaya balad vakit kibrit hkmne geenistidad nurun
ala nur srrna mazhar oluyor, abuk ve az zamanda mtehit
121
oluyordu. Ama u zamanda medeniyet-i Avrupa'nn
tehakkm ile, felsefe-i tabiyenin tesallutu ile eriat- hayat-
dnyeviyenin arlamas ile efkar ve kulub dalm; himmet
ve inayet inksam etmitir. Zihinler maneviyata kar
yabanilemitir.
te bunun iindir ki; u zamanda birisi drt yanda Kur'an
hfzedip alimlerle muhasebe eden Sfyan b. Uyeyne olan bir
mtehidin zekasnda bulunsa, Sfyan'n itihad kazand
zamana nisbeten on defa daha fazla zamana muhtatr.
Sfyan, on senede itihad tahsil etmise, u adam yz seneye
muhtatr ki tahsil edebilsin. nk Sfyan'n iptida-i tahsil-i
ftrisi sinni temyiz zamannda balar; alr, kibrit hkmne
geer. Amma onun naziri u zamanda: nk zihni felsefede
boulmu; akl siyasete dalm; kalbi hayat dnyevide
sersem olmu; istidad itihattan uaklam. Elbette fnun-
hazrda tevaggulu derecesinde istidad itihad- er'i
kabiliyetinden uzaklam ve ulum- arziyyede tefennn
derecesinde itihadn kabulnden geri kalmtr. Onun iin
"Ben de onun gibi zekiyim, niin ona yetiemiyorum?"
diyemez ve demeye hakk yoktur ve yetiemez.
4- Nasl ki bir cisimde nev nema iin tevessu' meyli
bulunur; o meyl-i tevessu' ise nk dahildendir ve cisim iin
bir tekemmldr. Fakat eer harite tevessu' iin bir meyil
ise cildini yrtmaktr; tahrip etmektir; tevessu' deildir. yle
de slamiyet'in dairesinde Selef-i Salihin gibi takvay kamile
kapsyla ve zarureti diniyenin imtisali tariki ile dahil
olanlarda meyl-i tevessu' ve irade-i itihat bulunsa o kemaldir
ve tekemmldr. Yoksa zarureti terk eden ve hayat-
dnyeviyeyi hayat- uhreviye tercih eden ve felsefe-i maddiye
ile alude olanlardan olan o meyl-i tevessu' ve irade-i itihat,
vcud- slamiyeyi tahrip ve boynundaki er-i zincirini
karmaa vesiledir.
5- nokta-i nazar, u zamann itihadatn arziyye yapar;
semavilikten karr, Halbuki, eriat semaviyedir ve itihad-
er'iye dahi, onun ahkam mesturesini izhar ettiinden
semaviyedirler. Birincisi: Bir hkmn hikmeti ayrdr.
Hikmet ve maslahat ise tercihe sebeptir. caba icada medar
deildir. llet ise vcuduna medardr. Mesela seferde namaz
kasredilir, iki rekat klnr. u ruhsat- er'iyyenin illeti
seferdir, hikmeti ise meakkattir. Sefer bulunsa, meakkat hi
olmasa da namaz kasr edilir. nk illet var. Fakat sefer
bulunmasa, yz meakkat bulunsa namaznkasr edilmesine
illet olamaz. te u hakikatin aksine olarak u zamannn
nazar ise maslahat ve hikmeti illet yerine ikame edip ona
gre hkmediliyor. Elbette byle itihat erazyyadir; semavi
deildir.
kincisi: u zamann nazar evvelden ve bizzat saadet-i
dnyeviyeye bakyor ve ahkamlar ona tevcih ediliyor.
122
Halbuki, eriatn nazar ise evvelden ve bizzat saadet-i
uhreviyeye bakar. kinci derecede ahirete vesile olmak
dolaysyla dnyann saadetine nazar eder. Demek, u
zamanda nazar, ruh- eriattan yabanidir. yle ise eriat
namna itihat edemez.
ncs: "Zaruretler haram olan eyleri mubah klar"
kaidesi. te u ise klli deil, zaruret eer haram yoluyla
olmam ise haram helal etmeye sebebiyet verir. Yoksa su-i
ihtiyaryla, gayr meru, sebeplerle zaruret hasl olmusa
haram helal edemez. Ruhsatl ahkamlara medar olamaz;
zr tekil edemez. Mesela bir adam su-i ihtiyar ile haram
bir tarzda kendini sarho etse tasarrufat ulema-i eriata
aleyhine caridir. Mazur saylamaz. Tatlik etse vaki olur; bir
cinayet etse ceza grr. Fakat su-i ihtiyar ile olmazsa talak
vaki olmaz; ceza da grmez. Hem mesela bir iki mptelas
zaruret derecesinde mptela olsa da diyemez ki zaruret
derecesini geen ve insanlar mptela eden bir beliyye-i
amme suretine giren ok umurlar vardr ki, su-i ihtiyardan,
gayri meru meyillerden ve haram muamelelerden tevellt
ettiklerinden ruhsatla ahkamlara medar olup haram helal
etmee medar olamazlar. Halbuki u zamann ehl-i itihad, o
zarurat ahkam- er'iye medar yaptklarndan itihatlar
eraziyedir; hevesidir; felsefidir; semavi olamaz. er'i deil.
Halbuki semavat ve arzn halknn ahkam- lahiyesinde
tasarruf ve ibadnn ibadatna mdahele ve halkn izn-i
manevisi olamazsa o tasarruf, o mdahele merduttur.
Mesela baz gafiller, hutbe gibi baz eriir-i slamiyeyi
Arabiden karp her milletin lisan ile sylemeyi iki sebep
iin istihsan ediyorlar.
Birincisi: "Ta siyaset-i hazra avam- mslimine de o suretle
tefhim edilsin." Halbuki siyaset-i hazra o kadar ok yalan ve
hile ve eytanat iine girmitir ki, vesvese-i eyatin hkmne
girmitir. Halbuki minber, vahy-i ilahinin tebli makam
olduundan o vesvese-i siyasiyenin hakk yoktur ki, o
makam- aliye kabilsin.
kinci sebep: "Hutbe baz suver-i Kur'aniyenin nasihatleri
anlalmak iindir: Evet, eer millet-i slamiyetin zaruriyat
ve msellemat ve malum olan ahkamn ekseriyet itibaryla
imtisal edip yerine getirseydi, o vakit nazariyyat- er'iye ve
mesail-i dakika ve nasayh- hafiyeyi anlamak iin bildii
lisan ile hutbe okumas ve suver-i Kur'aniyenin -eer
mmkn olsayd- tercmesi (haiye) belki mstahsen olurdu.
Fakat namaz, zekat, orucun vcudu ve katil, zina ve arabn
haramiyeti gibi malum olan ahkam- kat'iye-i slamiyet
mhmel kalyor. Avam- nas onlarn vcubunu ve
haramiyetini ders almaa muhta deiller. Belki tevik ve
ihtarla o ahkam- kudsiyeyi hatrlatp slamiyet damarn ve
iman hissini tahrik
123
etmekle imtisallerine tevik ve tezkire ve ihtara muhtatrlar.
Halbuki bir ammi ne kadar cahil dahi olsa, Kur'an'dan ve
hutbe-i Arabiyeden u meal-i icmaliyeyi anlar ki: "Herkese ve
buna malum olan imann rknlerini ve slamiyet'in
umdelerini hatip ve hafz ihtar ediyor ve ders veriyor. Acaba
kainatta hangi tabirat var ki, ar- azamdan gelen Kur'an-
hakimin i'cazkarane mfehhimane ihtarlarna, tezkirlerine,
teviklerine mukabil gelebilsin!
6- Selef-i Salihin'in mtehid-i izam asr- nur ve asr-
hakikat olan asr- sahabeye yakn olduklarndan safi bir nur
olup halis bir itihat edebilirler. u zamann ehl-i itihad ise
o kadar ki, en vazh bir harfini de zorla grebilirler. Eer
desen: "Sahabeler de insandrlar. Hatadan, hilaftan hali
olamazlar. Halbuki itihadn ve ahkam- eriatn, sahabelerin
adaleti ve sdkdr ki, hatta mmet: Sahabelere umumen
adildirler, doru sylerler diye ittifak etmiler."
el-Cevap: Evet, sahabeler ekseriyet-i mutlaka itibaryla
hakka ak, sdka mtak, adalete hahekardrlar. nk
yalann, kizbin ve hizbin irkinlii, btn irkinlii ile ve
sdkn ve doruluun gzellii, btn gzellii ile o asrda
yle bir tarzda gsterilimi ki, ortalarndaki mesafe artan
fere kadar alm. Esfel-i safilindeki Mseyleme-i Kezzab'n
derekesinden, ala-i iliyyinde olan Hazret-i Peygamberin -
aleyhi's-Salatu ve's-Selam- derece-i sdk kadar bir ayrlk
gstermitir. Evet, Mseyleme'yi esfel-i safiline dren kizb
olduu gibi Muhammed'l-Emin'i -aleyhi's-Salatu ve's-
Selam- a'lay- illiyyine karan sdk'tr ve doruluktur.
te hissiyat- ulviyyeyi tayan ve mahasin-i ahlakiyeye
pereti eden ve ems-i nbvvetin ziya-y sohbetiyle
nurlanan sahabeler o derece irkin ve sukuta sebep ve
Mseyleme'nin mashara alud mzahrafat dkkanndaki
kizbe ihtiyaryla ellerini uzatmamak ve kfrden ekindikleri
gibi kfrn arkada olan kizibten ekinmeleri ve o derece
gzel ve medar- fahru mubahat ve mi'rac- suud ve terakki
fahr- risaletin hazine-i aliyesinden en reval bulunan ve
aaa-i cemaliyle itimaat- insaniyeyi nurlandran sdka ve
dorulua ve hakka ve bihassa ahkam- er'iyeye rivayetinde
ve tebliinde elbette ellerinden geldii kadar talip ve muvafk
ve ak olmalar kat'idir, zaruridir. Halbuki u zamanda kizb
ve sdkn ortasndaki mesafe o kadar ksalm ki, adeta omuz
omuza vermiler. Sdktan yalana gemeye pek kolay
gidiliyor. Hatta siyaset propagandas vastasyla yalanclk
dorulua tercih ediliyor. te en irkin ey en gzel eylerle
beraber bir dkkanda, bir fiyatla satlsa elbette pek ali olan
ve hakikat cevherine giden sdk ve hak prlantas o dkkann
marifetine ve szne itimat edip kr krne alnmaz.
124
Hatime:
Asrlara gre eriatlar deiir. Belki bir asrda kavimlere gre
ayr ayr eriatlar, peygamberler gelebilir ve gelmitir.
Hatem'l-Enbiya'dan sonra eriat- kbras, her asrda her
kavme kafi geldiindenmuhtelif eriatlara ihtiya
kalmamtr. Fakat teferruatta bir derece ayr ayr
mezheplere ihtiya kalmtr. Evet, nasl ki mevsimlerin
deimesiyle elbiseler deiir; mizalara gre ilalar tebeddl
eder; yle de asrlara gre eriatlar deiir, milletlerin
istidadna gre ahkam tahavvl eder. nk ahkam-
er'iyenin teferruat ksm ahval-i beeriyeye bakar, ona gre
gelir, ila olur. enbiyya- salife zamannda tabakat- beeriye
birbirinden ok uzak ve seciyeleri bir derece kaba, hem
iddetli ve efkarca iptidai ve bedeviyete yakn olduundan o
zamanki eriatlar onlarn haline muvafk bir tarzda ayr ayr
gelmitir. Hatta bir ktada bir asrda ayr ayr peygamberler
ve eriatlar bulunurmu. Sonra ahir zaman peygamberlerinin
gelmesiyle insanlar gya iptidai derecesinden, iptidaiye
derecesine terakki ettiinden ok inklabat ve ihtilafat ile
akvam- beeriye bir tek ders alacak, bir tek muallimi
dinleyecek, bir tek eriatla amel edecek vaziyete geldiinden
ayr ayr muallime de lzum grlmemitir. Fakat tamamen
bir seviyeye gelmediinden ve bir tarz hayat- itimaiyede
gitmediinden mezhepler taaddt etmitir. Eer beeriyetin
ekseriyet-i mutlakas bir mekteb-i alinin talebesi gibi bir tarz
hayat- itimaiyeyi giyse, bir seviyeye girse o vakit
mezheplertevhid edilebilir. Fakat bu hali alem, o hale
msaade etmedii gibi mezahip de bir olamaz.
Eer desen; "Hak bir olur; nasl byle drt ve on iki
mezhebin muhtelif ahkamlar hak olabilir?"
el-Cevap: Bir su, be muhtelif mizal hastalara gre nasl be
hkm alr? yle ki; birisine hastalnn mizacna gre su,
ilatr; tbben ona haramdr. Dier birisine az zarar verir;
tbben ona mekruhtur. Dier birisine zararsz menfaattir.
Afiyetle isin;tbben ona mbahtr. te hak burada taaddt
etti; bei de haktr. Sen diyebilir misin ki, "Su yalnz ilatr,
yalnz vaciptir; baka hkm yoktur." te bunun gibi ahkam-
ilahiye mezheplere hikmet-i ilahiyenin sevki ve ittiba'
edenlere gre deiir. Hem hak olarak deiir ve her birisi de
olur, maslahat olur. Mesela hikmet-i ilahiyenin tensibi ile
mam afii'ye ittiba' eden, ekseriyet itibaryla Hanefilere
nispeten kylle ve bedevilie daha yakn olup cemaati bir
tek vcut hkmne getiren hayat- itimaiye de naks
olduundan her biri bizzat dergah- Kadi'l-Hacatta kendi
derdini sylemek ve hususi matlubunu istemek iin imam
arkasnda Fatiha'y birer birer okuyorlard. Hem ayn hak ve
mahz- hikmettir. mam A'zam'a ittiba' edenler, ekseriyet-i
mutlaka itibaryla medeniyete, ehirlilie daha yakn ve
hayat- itimaiyeye msait olduundan, bir cemaat bir ahs
hkmne girip bir tek adam umum namna syler; umum
125
kalben onu tasdik ve rapt- kalp edip onun sz umumun
sz hkmne getiinden Hanefi mezhebine gre imam
arkasnda Fatiha okunmaz; okunmamas ayn hak mahz-
hikmettir. Hem mesela madem eriat, tabiatn tecavzatna
set ekmekle onu tadil edip nefs-i emmareyi terbiye eder.
Elbette ekser-etba kyl ve nimbedevi ve amelelikle megul
olan afii mezhebine gre; "Kadna temas ile abdest bozulur,
az bir necaset zarar verir" ekseriyet itibaryla hayat-
itimaiyeye giren nimmedeni eklini alan insanlar ittiba'
ettikleri mezheb-i Hanefiyeye gre "Mess-i nisvan abdesti
bozmaz, bir dirhem kadar necasete fetva var."
te bir amele ile efendiyi nazara alacaz. Amele farz-
maiet itibaryla ecnebi kadnlarla ihtilata, temasa ve bir ocak
banda oturmaya ve mnevves eylerin iine karmaya
mptela olduundan sanat ve maiet itibaryla tabiat ve nefs-i
emmaresi meydan bo bulup tecavz edebilir. Onun iin
eriat onlarn hakknda o tecavzata set ekmek iin "Abdest
bozulur, temas etme! Namazn iptal eder, bular" diye
manevi kulanda seda-i manevi nlattrr.
Ama o efendi namuslu olmak artyla adat- itimaiyesi
itibaryla, ahlak- umumiye namna ecnebi kadnlarla temasa
mptela deil, mnevves eylerle nezafet-i medeniye namna
kendini o kadar bulatrmaz. Onun iin eriat, mezheb-i
Hanefi namyla ona iddetle azimet gstermemi; ruhsat
tarafn gsterip hafifletirmitir.
"Elin dokunmu ise abdestin bozulmaz. Hicap edip kalabalk
iinde istinca etmemenin zarar yoktur. Bir dirheme kadar
fetva vardr" der. Onu vesveseden kurtarr. te denizden iki
katre sana misal... Onlara kyas et, mizan- a'rani mizanyla,
eriat mizanlarn bu suretle muvazene edebilirsen et.
Reformcular frsat bulduka Ehl-i Snnet'in drt mezhebine
ve bu mezheplerin mtehitlerine saldrmaktan geri
kalmamlardr. Bu bapta kimisi mezheplerin siyaset zerine
kurulduunu iddia etmi, kimisi kyamet gnnde
mtehitlerin, kendilerine tabi olanlardan yaka silkerek
teberri' edeceklerini sylemilerdir. Onlara gre muayyen bir
mtehide balanmka hatadr. Az ok Kur'an'dan, hadisten
mana karanlar bizzat mtehittirler. Anladklar manaya
gre hkmetmeleri gerekir. Buna iktidar olmayanlar ise
herhangi bir mtehidin szyle, daha dorusu hangisinin
szleri ilerine yararsa onunla amel etmelidirler. nk
ulemadan Kemal b. Hmam; "Ben muhalif mezhebin kavli ile
amel etmenin caiz olmadna Kitap ve Snnet'ten bir delil
bilmiyorum" demi. Dier baz bykler de buna benzer
szler sylemi. Hatta mezhep sahiplerinden mam afii ve
mam A'zam, iktidar olanlara kendilerini taklitte bulunmay
haram etmiler...
126
Biz de deriz ki: Muayyen bir mtehide balanmak Ehl-i
Snnet ulemasna gre hata deil, mahz- sevaptr. tihada
iktidar olmayanlarn, mezhebini hak grdkleri bir
mtehide balanmalar zaruridir. Az ok Kur'an'dan mana
karan her ahs mtehit olamaz. Mtehit olmann artlar
vardr. O byk i ancak bu artlar haiz olanlar yapabilir.
Mtehitlik, taslamakla, ona heveslenmekle mtehit
olunuvermez.
Geliigzel her mtehidin sz ile amel meselesine gelince:
Bu sz cumhur- ulema tarafndan kabul edili deildir.
Mesele ihtilafldr. Ulemadan bazlar buna kail olmu;
dierleri bilakis hibir kimsenin kendi mezhebine muhalif bir
kavil ile ameledemeyeceini sylemi; ekserisi bu iki kavlin
ortasn bularak "Adet olmamak artyla, ba sksnda
muhalif mezhebin kavli ile amel edilebilir" demilerdir ki,
mftabih olan kavil budur.
Mesela mezhebinin imam bulunmad zaman baz artlar
afii mezhebinden bir kimse Hanefi imama; Hanefi
mezhebinden biri afii imama uyabilmektedir. Fakat bir
meselede mezhepten mezhebe atlamak alay ve istihzay
tazammun ettii iin caiz grlmemi; bilakis bilakis iman
drd bildirilmitir.
Mesela kendi mezhebine gre abdest alan bir Hanefinin
vcudundan kan akt zaman abdestim bozulmasn diye
afii mezhebine, kadnla musafaha ettiinde Hanefi
mezhebine atlamas asla caiz deildir. Mesele, Hanefiye
kitaplarnda bahusus Tarikat- Muhammediye erhi Berika
gibi memleketimizde kolaylkla bulunan eserlerde tafsilat ile
izah edilmitir.
Muayyen bir mezhebe balanmamann tehlikesini Trk
ulemasndan Zahid-i Kevseri merhum "el-La Mezhebiyye
Kantaratu'l-La Diniyye" (Mezhepsizlik Dinsizliin
Kprsdr) adl eserinde beyan etmitir.
Sonra dikkat etmelidir ki, mezhep imamlar kendilerini
taklidi, iktidar olanlara haram klmardr. ktidar
olanlardan maksat mtehitlerdir. Onlara taklidi mtehit
olanlara haram etmilerdir.
Bir takmlar da mezheplerin mteaddit olmasna atyorlar.
Onlara gre mezhep bir olmalym. nk ayr ayr
mezhepler tefrikaya, husumete sebep oluyormu. Bu da
hakikatle alakas olmayan indi bir samadr. Hakikatte
mezhepler hibir zaman tefrikaya, husumete sebep
olmamlardr. Hibir kimse mesela Hanefilerle afiilerin
mezhep harbi yaptklarn ve bu hususta kan dkldn
iddia edemez. Bilakis btn mezheplerin salikleri birbirlerine
kar hrmetkardrlar. Hanefiler, mam afii anld zaman
"rahimehullah", afiiler de imam A'zam zikredildii vakit
"rahimehullah" derler.
127
Ba sksnda muhalif mezhebin kavli ile amel caiz olduuna
gre mezheplerin mteaddit olmas bu mmetin zararna
deil, karnadr. Mezhep tek olsayd, o mezhebe gre ba
darda kalan bir insan mracaat edecek baka bir yer
bulamazdi.
BIR KONFERANS MNASEBETIYLE
stanbul Yksek slam Enstitsnde retim yesi mdr
bulunduum srada grdm lzum zerine talebeme bir
konferans vererek Cemaleddin-i Efganilerin, Muhammed
Abduhlarn yenicilik hareketlerinin batan baa hatal bir yol
olduunu anlatmtm. Ancak retmen arkadalardan biri,
benim Mehmed Akif Bey merhumdan misal alarak onun bu
yanlanlar safna kapldn anlatacam duyunca tehevvre
kaplm ve "Bir istinadgahmz o kalmt; onu bari
ykmayalm!" diye konuarak bana mani olmak istemiti.
Bunu zerine ben Akif beyden misal almaktan vazgemi;
konferansm onu anmadan bitirmitim. Bizim bu
konumamz talebe hemen duymu; konferanstan
beklediim netice makus olmutu. Hatta enstitnn mmtaz
talebesinden birka bir bayram mnasebetiyle ziyaretime
geldikleri vakit bu meseleyi atlar. Baktm ki, hepsi
Muhammed Abduhlar tasvip, beni tahtie ediyorlar...
Abduhlarn serapa hatal bir yolda olduklarn kendilerine bir
daha hulasa ettikten sonra unu syledim: "Bana mam
A'zam'n haksz, Muhammed Abduh'un hakl olduu bir tek
er'i mesele gsterin; hemen iddiamdan dneyim!"
Bittabi gsteremediler. lerinden biri "Hocamz yalnz
Muhammed Abduh aleyhinde yazlanlar okumu; lehinde
yazlanlar okusa byle konumazd" dedi ve acele ileri
olduu bahanesiyle kalkp gittiler. Bu tatl sohbeti
braktmz yerden toplamak art ile devam ettirmek
vaadinde bulundular. Ama bir daha dnp gelmediler...
Binaenaleyh ben de sohbetin kalan ksmn bu satrlar
zerinde ak oturumda devam ediyorum ve duyorum ki:
"Evet efendiler, ben hala srarla cevabnz bekliyorum. Bana
eyh Muhammed Abduh'un veya stadnn yahut
tilmizlerinin birinin bir meselede mam A'zam'dan daha hakl
olduunu gsterin!.."
Gsteremezsinizi olum, gsteremezsini! nk yoktur.
Olmadn ve olamayacan inaallah bu naiz eserde
yaptm nakillerden anlarsnz. O halde bu kmaz yoldan
hemen vazgein! Geri bu size ait bir mesele ise de sylemesi
bendendir. Ben kitab zaten huzur- ilahide bana ahit olsun
diye yazyorum. Bununla gcmn yettii kadarhatay
sevab gsterebildiysem ne mutlu bana...
128
Dehetinden peygamberan- izamn bile evvelemirde dillerini
tutulaca kyamet gnnde byle bir ahitle huzur- ilahiye
kmak benim iin elbette ki byk bahtiyarlk olacaktr.
Ama ben, srf kendimi deil, sizi de, sair din kardelerimi de
dnyorum ve iki cihanda mesut olmanz diliyorum.
Hata sevap yollarn gsterdikten sonra ya hepinizin, yahut
hi olmazsa ekserinizin sevap yoluna dneceinizi kuvvetle
mit eder, Cenab- Hak'tan bu bapta btn din kardelerime
feyz ve hidayetler niyaz eylerim.
Zamana gre fetva vermek ve bu hususta itihatta bulunmak
sevdasndan vazgein! nk bu olacak ey deildir.
Zamana gre fetva diye bir ey olmadn inaallah bu
esercikteki tenbihatmzdan anlarsnz. Sonra siz bu hususta
okunmas lazm gelen ulumu bile okuyamadnz. Birbirimizi
aldatmayalm Siz fkh bilmezsiniz. nk okuduunuz
messesenin programnda yoktu. Usul-i fkh bilmezsiniz.
Zira grmediniz. mam-hatip okullarnda ve enstitlerde
okuduunuz birka satrlk malumat usul-i fkh ilmi demek
deildir. Bu sylediklerimi tahminen deil, yakinen bilerek
sylyorum. Bilfarz, hususi olarak, bu ulumu okuyup
bitirmi bile olsanz, bununla hemen mtehit olamazsnz.
nk itihat meselesi pek byk bir itir. Onu yapabilmek
iin lazm gelen kudret bizlerde yoktur.
Bununla, er'i mesail bundan byle yz st kalsn demek
istemiyorum. Mesail-i er'iye mtehit bulunsun bulunmasn
hibir devirde yz st kalmamtr. Zira eski mtehitler -
Allah cmlesinden raz olsun- keramet gstererek vuku
bulmu ve bulmam btn meseleleri hallederek hazr sofra
gibi bizim nmze srmlerdir. Binaenaleyh bize den,
onlar daima rahmetle anmak ve izlerinden ayrlmamaktr. O
mbarek zevatn bize braktklar ciltler dolusu miras
sayesinde yeni yeni itihatlaraihtiya yoktur. Mctehidin-i
Kiram'a eyh Abduhlar gibi atp tutmak bize, insanla ve
dinin terbiyeye kat'iyen yakmaz.
Size Muhammed Abduhlar gklere karan Msr
yazarlarnn marifetlerinden rnekler verdim. Bundan sonra
inaallah bunlarn eyh Abduh lehinde yazdklar kitaplar,
makaleleri neden okumadm anlar ve beni mazur
grrsnz. Ancak sizler de bugne kadar onlarn hatal
yolunu doru zannederek hala srarla o yolda devam
ettiinize gre aleyhinde yazlanlar okumama
benziyorsunuz. Siz de onlar okuyun.
imdi bu yolun hulasasn grdnz. Bundan sonra bu bapta
hibir zrnz kalmamtr, greyim sizi!..
Cenab- Hakk hibirimiz doru yoldan ayrmasn...
129

EBU'L-AL'A EL-MEVDUDI
Devrimizde Pakistan'da Ebu'l-A'la el-Mevdudi namnda bir
zat tredi. Bu zat yazarlyla, slubuyla, parlak ifadeleriyle
mehurdur. En fazla megul olduu ilmin felsefe olduu
sylenir. Fakat kolay tarafndan din alimi olmaya da heves
etmi, dinde reformcu bir cemaat meydana getirmitir. "Dinin
Yenilenme ve hyas" namnda bir eser yazmtr. Bu sebeple
slam aleminin her tarafnda, bilhassa Pakistan'da ve
Msr'da hret bulmutur. Msr'n reformcu yazarlar onu
gklere kartm, buna mukabil Pakistan'n Ehl-i Snnet
ulemas da kendisini yerlerin dibine batrmlardr.
Memleketimizde bu zat sevenler ve kendisine dinde sz
sahibi imi gibi mevki verenler bulunduu gze
arpmaktadr. Anlalyor ki, bu zevat Mevdudi'nin kim
olduunu iyi bilmiyorlar. Onu en iyi bilenlerin kendi
hemehrileri olacana phe yoktur. te Mevdudi'yi
renmek isteyenlere naiz bir hizmet olur midiyle onun
hakknda Pakistan'da neredilen bir eserden baz ksmlar
tercme etmeyi mnasip grdm. Eserin ad "stad Mevdudi
ve Hayatyla Fikirlerinden Baz Nebzeler"dir. Eserin mellifi
byk hadis alimlerinden Medrese-i Arabiye Mdr
faziletli Muhammed Yusuf el-Bennuri Hazretleridir. Kitap
1966'da Karai'de baslmtr.
nsznden anlald vehile eser byk hadis
alimlerinden Muhammed Zekeriya Hazretlerinin yazd bir
hitabeye mukaddime olmak zere kaleme alnmtr. Biz
onun btnn deil baz yerlerini aldk.
eyh Muhammed Yusuf, kitabnn nsznde yle diyor:
"te byle bir zamanda Hindistan'da Ebu'l-A'la el-
Mevdudi'nin hareketi ve Cemaati slamiye tekili balad. yi
bir hkmet kurmak 'Dinin Yenilenmesi ve hyas' adl
elverili bir nizam meydana getirmek iddiasyla ortaya km
gzel gzel isimlerle fikir ve nazarlar celp etmitir. Millet
onun davasnda sadra ifa verecek deva ve bu hissedilir
boluu dolduracak meta var zann ile hemen davetine icabet
etti. Onun arsn, davasn medh u sena etmee baladlar.
Mevdudi baz byklerin takdir ve iltifatlar, bazlarn
teyitleri, birtakmlarnn onunla terik-i mesaileri arasnda
ilerlemee balad. Hareket canland, kuvvetlendi; ilerledi ve
dalland.
Lakin ne yazktr ki kaleminden firaset-i iman sahiplerini
intibaha getiren eyler zuhur etti. Bu zevat kalplerinin keskin
130
nuru sayesinde onun fikirlerindeki sapklk ve arpkln
tehlikesini sezdiler.
Zamane dinsizlerinin her devirde dillerine doladklar "slam,
Mslmanlarn kt davranlar yznden toplumu
ilerletme hususunda muvaffakiyetsizlie urad. O mbarek
gnler, sayl birka yldan ibaret kald. Bahtlar yar olmad"
lakrdlar gibi o da ta ilk asrlardan balayarak gnmze
kadar selefe atp tutmaa balad, fesubhanallah!..
Allah Teala'nn btn dinler zerine muzaffer
klaca,kyamete kadar koruyacan ilan buyurduu bir
din!..
Peygamberimizin -sallallahu aleyhi ve sellem- "Bir taife
kyamete kadar hakk tutmaktan geri kalmayacaktr."
"mmetim en hayrl mmettir." "mmetim delalet zerine
ittifak etmez." "mmetim yamur gibidir, evveli mi daha
hayrldr sonu mu bilinmez" diye nida buyurduu bir din!..
Buna benzer birok ayetler ve Resulullahn -sallallahu aleyhi
ve sellem- parlak hadisleri vardr ki, her nesilde hayrn bu
mmetle kalacan gsteriyor. Bunun zddna kim sesini
karr da Allah ve Resuln yalanlayabilir! Mevdudi gibi
birisi mi bu dini yeniden diriltecek; bu mmetin gelmi ve
gemiinin yapmadn yapacak? te buna alr!
Bu gibi atafatl iddialar karsnda byk ulemann
sekinleri intibaha geldi. Ona hsnzan beslerken imdi
zntye dtler ve dini mdafaa iin memleketi felakete
srkleyen bu yanl dncenin nn almaa kyam ettiler.
Bu byklerden biri, zamanmzn bereketi hadis alimi
Mevlana Muhammed Zekeriya Sddki Hazretleridir.
Kendisi hadiste yce telifat sahibidir. Hayat tedris ve telif
suretiyle ilme hizmet ederek gemitir. Bu zat Mevdudi'nin
hretine aldanan baz ulemaya bir beyanname yazd.
Beyanname basld. Bana da beyannameye bir mukaddime
yazmam rica etti. Bu mbarek davete derhal icabet ettim. Ve
aada okuyacan satrlar yazdm. Allah hidayet ve tevfikin
velisidir.
Muhammed Yusuf
el-Bennuri
131
 MEVDUD'NN FKRLERNDEN BR
NEBZE
MEVDUD'NN NAZARINDA ALLAH, RABB,
BADET VE DN
1- Mevdudi "Kur'an'n drt temel stlah" adl kitabnn
mukaddimesinde yl diyor: " lah, Rab, badet ve Din!
Kur'an'n drt temel stlah! Bunlar bilen Kur'an' bilir.
Bunlar bilmeyen Kur'an' bilmez; tevhid'i bilmez, irki
bilmez; ibadetin yalnz Allah'a mahsus olduunu da bilmez.
Her kime bu stlahlar gizli kalrsa m'minbile olsa o kimseye
Kur'an'n anlalmas gizli kalr ve m'min olmasna ramen
inan ve ameli eksik olur."
Sonra yle iddia ediyor: "Bu stlahlarn manalarnda
Kur'an'n indii devirdeki anlalandan deime vaki
olmutur. Bu geni manalar yerlerini dar madut ve mbhem
manalara terk etmilerdir. Bunun iki sebebi vardr: Arap
dilinin zevkinin azl ve Mslmanlarn islam devrinde
domu olmalar. Bu sebeple Kur'an'n indii devirde kafirler
hakknda kullanlan bu manalar bilememilerdir. Bilahare
mezkur stlahlara Kur'an'n indii devirde kullanlan
manalar ile birlikte lugat ulemas ve tefsir erbabna da gizli
kald iin insanlar dinin drtte n anlayamam hatta
slam'n hakiki ruhu kendilerine gizli kalmtr. Bundan
dolay da inanlarnda ve amellerinde eksiklik grlr."
Mevdudi'nin sylediklerini tam sadakat ve diyanetle
tercmesi budur. Risalesinin sonunda
(156'nc sayfada) "Allah Teala Peygambere -sallallahu aleyhi
ve sellem- Nasr suresinde farzlar (yani peygamberlik
farzlarn) eda ederken kendinden sadr olan kusurlarndan
dolay Rabbine istifarda bulunmasn emretmitir." diyor.
Tenkit ve Muaheze:
Mevdudi'nin sznden anlalyor ki lugat ulemas ve
mfessirler bu isimlerin Allah tarafndan murat edilen
manalarn bilememilerdir. O bu zevattan hibirini istisna da
etmemitir. Bunlar stad Mevdudi'den bakas
anlayamamtr iddias phesiz atafatl bir davadr. in
cidden alacak taraf, Mevdudi bu manalar izaha
balaynca orta alarn lugat alimlerinden bn-i Esir el-
Cezeri, bn-i Manzur el-friki, Firuz Abadi gibi zevatn "en-
Nihaye", "el-Lisan" ve "el-Kamus" adl eserlerinden istifadeye
mecbur olmutur. Kendisinin boyu Ebu Ubeyde, Ebu
Ubeyd, Ebu Hanife ed-Dineveri, bn-i kuteybe gibi lisan
alimlerini ve onlardan sonra gelen Ezheri ve Cevheri gibi
132
zevatn topuklarna bile eremez. u halde Mevdudi'nin bu
kelimelerin erhlerini, hakiki ve mecazi manalarnn izahn,
Mslmanlar arasnda ve Mslman evlerinde doup
Araplarca murat edilen manalarn bilmeyen bu zevattan
almas nasl doru olabilir? Byle byk bir dava btn
dalalet ve sapklk kaplarn amak demektir. Btn bu
asrlar boyunca lisan ve tefsir ulemasndan emniyet kalkar.
Kur'an'dan ahit gstermeksizin lisan ulemas ile tefsir erbab
ile ihticac etmeksizin dilediimiz gibi akl ve idrakn anlad
ekilde tevil yolunu aar. Bak bir kere Allah hayrn versin!
yle bir ey ki onu Muhammed bin Cerir et-Taberi ve
sonrakileri bilememi; Crcani, Zemaheri, bn-i Teymiyye,
bn-i Kayyim, bn-i Kesir bilememi; onlardan ncekiler ve
sonrakiler bilememiler... Aradan 14 asrlk uzun bir fetret
devri getikten sonra Mevdudi anlamay zerine alm!.. Bu
kelimelerin manalar bilinmedii iin u derin uurum
meydana gelmi... Hem de u drt kelimeden: lah, Rab,
ibadet ve din!
Bundan daha kepaze cehalet olur mu -ilk asrlardan bugne
kadar Arap ve Acemden gelmi gemi bunca lisan ulemas
belagat erbab, muhaddisler, mfessirler bir ey anlamam
da, Arapay iyi konuup iyi yazamayan hatta Urduca
tercmelerin yardm ile anlayabilen bir ecnebi adam
anlam!..
Lat ve Uzza'ya tapanlar ilahn, rabbin, ibadetin ve dinin
manalarn anlamlar da btn Mslman mmeti
Peygamberlerinin ilmini asrlarca birbirlerinden aldklar
halde bunlarn manalarn bilememiler! Subhanallah!.. Sen
hi akllara bu davadan daha uzak bir sz grdn m? Bir
ey ki onu cahiliyetleri devrinde kafirler biliyor... slam
devrinde Mslmanlar Peygamberin -sallallahu aleyhi ve
sellem- kendilerine kitap ve hikmeti retmesine ramen
bilemiyorlar!.. Herhalde onu Peygamber -sallallahu aleyhi ve
sellem- de anlamamtr. Yahut Mslmanlara retmemitir,
retse bile birka asr sonra bu anlay inktaa uramtr.
Acaba bu uzun ve geni davalar niin? Bunlar nefisteki bir
hacet ve kalpteki bir maraz iindir. Bunlar iddia ediyor ki
tevile ve kelimelerin manalarn bozmaya imkan bulsun!
Btn bunlar kitaplarnda risalelerinde nerettii tevil ve
tahriflere hazrlktr. Bunlarla istediini yapmak kendisine
mmkn olur. te kitaplarnda muameleler, akitler, ahitler,
dnya ileri, idare ve hayat nizam gibi dinde olan her eyi
ibadet saymtr.
badetin namaz, oru, zekat ve hacca mnhasr olmadn
aklamtr. Bunlarn yannda iddia ettii dier eyler
bulunmazsa kurtulu yoktur. Hatta bu ibadetleri slam'da
bizzat maksut olmayp sulta ve iktidara gelmek, devlet
kurmak iin birer vasta olduunu iddia etmitir. Bundan u
anlalr: Hkmet kuruldumu, bu vastalardan beklenen
maksat son ermitir. u halde hassaten bu drt ibadete lzum
kalmamtr...
133
Senden bundan daha ak dalalet ve arpklk grdn m?
Ama kitaplarnda ve yazlarnda bu iddialarn ou yalabk
kara kayann zerinde karncann kprts gibidri. Onlar
yle bir slupla anlatr ki anlayan pek az olur. phesiz
zamanda kr fitneler zamandr. Nitekim Buhari ile
Mslm'in hadislerinde bir adam hakknda "Ne akll ne zarif
adam! Ama kalbinde hardal tanesi kadar iman yok!"
buyurulmutur. Allah'a snrz.
Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- Hatem'l-Enbiya
mmeti de Hatem'l-mem olduuna gre hi slam dininin
esaslar bir kimseye gizli kalr da her sapk dilediini
yapabilir mi? Hayr, hayr! Din mahfuzdur; er'i hakikatler
mahfuzdur. Onlar hem ilmen hem amelen ma'mulun bihtir.
Onlara ek phe arz olamaz.
Hasl bu isimlerin manalarn Mevdudi'den baka kimse
bilemeyince o diledii tevili ve tahrifi yapm; tevil kapsn
ardna kadar am; slam mmetini ulemasyla,
muhaddisleriyle, fukahasyla toptan cahil karma imkann
bulmutur!
Umarm bu tembih kanaatba olur da onu tetkik ve tahkik
iin kafi gelir. nayet Allah'tandr.
Risalesinin sonunda anlattklar da alacak eylerdendir.
Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- nbvvet farzlarnda
kusur ettii iin Allah kendisine tvbe ve istifar emretmi!..
Allah'n bu emri nerede, kusur etmek vazife yapmamak
nerede!.. Anlalan bu adam, gnah olmadan tvbe olmaz
biliyor. Ve Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem-
vazifesini eda hususunda gnah ilediini, kusur ettiini
sanyor. Zavall bilmiyor ki Resulullahn -sallallahu aleyhi ve
sellem- istifarnn manas bakadr. O, namazdan ktm,
"Estafirullah, estafirullah" derdi. Namaz gnahmyd ki,
ondan dolay Rabbine istifarda bulunurdu! Heladan
ktnda "Allahm senin affn dilerim" derdi. Acaba
Rabbine isyan m etmi de af diliyordu. Byle bir ok
yerlerde istifar ederdi.
Allah Teala Fetih suresinde "Ta ki Allah senin gelmi gemi
btn gnahlarn balasn" buyurarak umumi ilanda
bulunmam myd! Allah Teala onun kadrini byle
yceltmi; ona nimetini byle tanmlamt.
134
Btn mmet peygamberin masum olduuna ittifak etmitir. Mevdudi'nin kitaplarn, makalelerini ve hadislerini okuyan
Bu gibi yerlerde istifar ise Allah Teala'y ve Kibriyasn bir kimse, buna satr aralarnda rahatlkla ve serbeste vakf
iddetle bilmesine hamd u senasnn O'nun Celal ve olur. Peygamber masum deildir. Sahabede, cahiliyet
Kibriyasna yetmediine nazarandr; yetmedi iin istifar marazlarndan, arnamadklar bir eyler kalmtr. u halde
eder. Nitekim secde duas hakkndaki Mslm hadisinde dinden emniyet kalkyor demektir. Biz dini kimlerden
"Sana hamd usenay sayp bitiremem, sen kendini nasl sena alacaz?
buyurdunsa ylesin" demitir. Ortada ne gnah vardr, ne
su! Ne taksir vardr, ne hata! O halde hani peygamberlik
vazifelerini yaparken noksanl nerede. Mevdudi'nin cemaatinden ilmi ile tannan Mft Muhammed
Yusuf, bana bir defa reddiye olarak yazd makalesinde:
Mevdudi sanki gzetleme kulesine yerlemi de kalbinde ve
"Kur'an btn peygamberlerin asi ve gnahkar olduklarn
inancnda besledii "Btn peygamberler hata ederler, gnah
beyanla doludur. Sen ise onlar iin masumiyet iddia
ilerler; ismet daimi deildir" davasn ilan iin frsat
ediyorsun" diyordu. Allah'a snrz.
gzetiyor. Ve kalbindeki inanc kaleminden damlyor. Kalbin
iinde ne varsa dnda da o szar. Bunlar aadaki
beyanmzdan anlayacaksnz. Buradan anlalyor ki, bu fikir onun cemaatinin
inanlarndandr. Onu liderlerinden ve bakalarndan
almlardr.
Mevdudi'nin yazlarnda Peygamberin -sallallahu aleyhi ve
sellem- veya dier peygamberlerin ilediklerinden bahsetmesi
bir kalem hatas deildir. Bu onun kalbine akide gibi yer
eden bir eydir. Ve onun uydurma kaidelerinden biri
olmutur. Bu suretle peygamberlik mansbna dokunuyor;
bununla da dinin temeli sarslyor. O, Peygamberin -
sallallahu aleyhi ve sellem- sair insanlar gibi kimi isabet, kimi
hata, bazen itaat, bazen isyan eden bir insan olduuna
inanyor. Ona gre Peygamber masum deildir.

135
 MASLAHAT CABI SLAM'IN TEMELLER uzun uzadya tenkit ederken Mevdudi'den hikaye ettiklerinin
DEEBLR cmlesi budur.

2- stad Mevdudi hulasa olarak yle diyor: "slam'n Mevdudi: "Araplar hilafet ve riyasetin Arap'tan bakasna
temelleri iki ksmdr. Bir ksm deiiklik kabul etmez, verilmesine tahamml edemiyorlard. Hatta hilafete
Allah'n birliine inanmak ve peygamberlik byledir. kinci Kurey'ten bakasnn getirilmesini ekemiyorlard. Bunun
ksm maslahat icab deiiklik kabul eder." zerine Peygamberimiz, Kur'an'n ifade ettii eitlik esas ile
ameli terk etti. Dini kurmak iin ashabn da bundan
menetti..." diyor.
Bundan sonra Allah Teala Hazretlerinin: "Ey insanlar! Biz
sizi bir erkek ve kadndan yarattk, tanasnz diye sizi
Tenkit ve Muaheze:
cemaatlere, kabilelere ayrdk. phesiz Allah indinde en
makbulnz en ziyade takva sahibi olannzdr" ayet-i
kerimesiyle buna misal veriyor. Bu son derece hatal bir dncedir. Dalalet ve arpkln
evc-i balasna ulamtr. Onu ret ve tenkit yerini tutacak
hibir tevil temizleyemez. enaat fecrin douu kadar
Mevdudi yle diyor: "Bu kaide dinin temellerinden biridir,
aktr. Hibir delil ve burhana ihtiyac yoktur. Evet, namaz,
efrat ve kabileler arasnda adalet, neseb ve kabile gibi her
zekat, oru, hac ve emsali her ibadet slam'n esas
unsuri tefrikaya son vermek! Kymet ve stnlk kii ile
maksatlarndan da olsalar, memleketin nizam gerektirirse
Allah arasndadr. Peygamberimiz -sallallahu aleyhi ve
deiebilirler. O buna "ameli hikmet" adn veriyor. Dini er'i
sellem- bununla amel etmitir. Bunu birok defalar ilan da
temellerinden her eye girer.
etmi; kleleri azatlar kumanda mevkilerine tayin suretiyle
bilfiil icra etmitir. Bu nizam kurmaa almtr. Lakin
memleket nizam kurma zaman gelince bu temel kaideyi Bir bak! Allah hayrn versin! bundan daha ak bir dalalet
abucak terk etmi; 'mamlar Kurey'tendir' demitir." te ve arpklk grdn m?
muhterem stad Muhammed Eref'in el-Minber
mecmuasnn 21 ocak 1958 tarihli saysnda bu yanl fikri

136
stad Mevdudi, Pakistan devletinin milletvekilleri ve devlet
bakan seimi yaplrken "Cemaat-i slamiye"
nizamnamesinde, yeni kefedilen bu fikri ileri srmtr.
Pakistan'n merhum Devlet Bakan Eyp Han'n karsna
Fatma Cinnah Hanm kmtr. Mevdudi ile cemaati,
Allah'n verdii btn g ve kuvvetleriyle Fatma Hanm
tutmu; btn bakanlk sfatlarnn, riyaset vasflarnn
Fatma Hanmda mevcut olduunu, Eyp Han'n bunlarn
hepsinden mahrum bulunduunu iddia etmilerdi.
Memlekete reis olmak Fatma Hanmn hakk idi!..
Ulema ve millet buna itiraz ettiler: "slam esaslarna gre
kadnda reislik selahiyeti yoktur. Fatma Hanm reis olamaz"
dediler. Mevdudi ise bu temel kaideye sarld: "Bu nazariye
slam'n tebdil, tayir kabul eden esaslarndan biridir.
Allah'n birliine inanmak ve peygamberlik meselesi gibi
deildir..." dedi.
Onun bu akidesine kar byk grltler koptu.
Gazetelerde, mecmualarda, meclislerde, kongrelerde geni
bahisler ald. Her taraftan yaygaralar gklere ykseldi.
Mevdudi'ye glgesinden daha bal olan stad Emin Ahsen
slahi 1957 ylnda bu fikir sebebiyle cemaatteki mevkiinden
istifa etti. Halbuki onu cemaatte teyit eden, birok fikirlerini
ssleyip psleyen, btn gcyle kendisini mdafaa eden bu
zat idi. Fakat bundan sonra onunla beraber kalamad. Bu
lokmay yutamad. Bu sapk adamla kuvvetini, genliini,
neharet ve himmetini yitirdiinden dolay znt ve
pimanlk iinde ondan ayrld.
PEYGAMBERLERN SMET DEVAMLI
DELDR
3- stad Mevdudi yle diyor: "Peygamberlerin ismeti
(masum olmalar) zatlar iktizas deildir. Lakin
peygamberlik farzlarn yerine getirmeleri iin Allah onlar
hata ve zellelerden korur. Allah onlar bir saat korumasa hata
ve zelleler hususunda dier insanlar gibi olurlard... Gzel ve
tedbir olmak zere Allah bazen bu hassay onlardan kaldrr;
ta ki kendilerinden baz zelleler sadr olsun! Allah bunu,
onlarn insan olduklarn, ilah olmadklarn gstermek iin
diler." (et-Tefhimat'taki sznn tercmesidir. Sayfa 57, cz
2. nc bask)
Tenkit ve Muaheze:
Peygamberlik vazifelerinde btn peygamberlerin masum
olduu ve bu mmetin ittifak ettii bir szdr. Baz anlarda
ismetin onlardan kaldrlmas ise son derece tehlikelidir.
nk o an
137
belli deildir. Bu nktenin fasid olduu meydandadr... Ve
peygamberliin ann zedeleyecek eylere gtrr.
Mesela herhangi bir ey hakknda biri kalkp "Peygamber -
sallallahu aleyhi ve sellem- bunu ismetinin kaldrld zaman
yapmtr" diyebilir. Bu takdirdr Peygambere emniyet
kalmaz.
Bu mmetin ulemas unu sylemilerdir: "Peygamber -
sallallahu aleyhi ve sellem- bazen itihat ederdi. ayet
itihadnda bunun iin Allahu Teala tarafndan tembih
gelirdi. Vahiy inmezse Allah'n emrinin itihada uygun
olduu, itihadnda isabet ettii anlalrd."
Mevdudi'nin syledikleri nerede, bu izahat nerede! stad
Mevdudi, peygamberlerin nefis errinden mahfuz
olmadklarn aca sylyor. Davud -aleyhisselam- hata
etmi; Yunus -aleyhisselam- peygamberlik vazifesinde kusur
etmi; Musa -aleyhisselam- aceleci imi; Adem -aleyhisselam-
hrsna kaplarak ma'siyet ukuruna dm!..
Telifatnda ve yazlarnda buna benzer samalar oktur.
Sonra peygamberlerin insan olup ilah olmadklarn anlatmak
iin "Yemek yemeleri, sokaklarda yrmeleri yetmez mi?
Onlara ecel ve lm gelmiyor mu? Diri olup lmeyen yalnz
Allah Teala'dr. Ne demek, yiyip imeleri, lmeleri ve buna
benzer halleri insanlk sfatlarndan deil midir? Bu onlarn
insan olup ilah olmadklarn gstermiyor mu?" diyor.
Acaba Mevdudi peygamberlerin insan olduunu anlatmak
iin gnah ilemelerine, asi olmalarna, zelle ve kusur
yapmalarna muhta m oluyor? Bu saptrc, arpk fikir ne
oluyor?..
Mevdudi "Cemaatin ve Vazifelerinin Aynas" adl kitapta
yle diyor: "Dinden hakiki maksat yararl bir hkmettir."
Yine orada sarahaten unu sylyor: "Bu maksattan gafil
kaldktan sonra Allah'n rzasna ulatracak hibir amel
kalmaz." Yine orada "Bu maksadn husul itimai bir kuvvete
baldr. Bu kuvveti ihlal eden kii byk bir su irtikap
etmi olur ki, bu suu Allah'n birliini ikrarla namaz
klmakla yok edemez..." diyor.
Bu mevzuun etrafnda muhtelif sluplarla yle drldayp
duruyor ki, dinden maksat hkmet nizamndan ibaret olan
u siyasi iler olduunda tevile imkan brakmyor. Bunlar
olmazsa hbir namaz, oru, ibadet ve tevhid kabul etmiyor.
138

Sanrm onun szlerinden ilk intibaha gelen stad
Abdlmacid Deryabadi oldu. Ve maruf mecmuas "Sdk
Cedid"de ona reddiye yazd.
slam cemaatinin yalnz bu esas kaideleri insanlarn gzlerini
amaa, Mevdudi ile onun fikirleri hakknda basiretlerini
aydnlatmaa kafidir. Lakin son derece zlerek syleyeyim
ki bir eyi sevmek insan krletiriyor, sarlatryor.
"Zira gzler kr olmaz, lakin gslerindeki kalpler kr
olur." Sadekallahlazim!
Mevdudi slam'n zerlerine kurulduu ibadetler hususunda
tefrita kat gibi hkmet kurmakta da tefrita kat. Byle
bir eye "dini yenilemek, dini ihya etmek" denir mi? Bu
yenilemek midir, dini ykmak mdr? Bu dini ihya mdr,
yoksa dini ldrmek midir?
nsaf edip yolundan sapmayana Allah rahmet buyursun.
MEVDUD'NN DECCAL HAKKINDAK
TKADI VE HAZRET- PEYGAMBER
HADSLERNDE YANILMAKLA THAMI
Mevdudi yle diyor: "Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem-
Deccal'in kendi zamannda yahut ona yakn bir zamanda
kacan zannediyordu. Ama bu zann zerinden 1350
senelik uzun asrlar getii halde Deccal kmamtr.
Binaenaleyh Peygamberin zann doru olmad subut
bulmutur." (Resail Mesail, sayfa 57. basm Hicri 1351.)
Sonra 1354 Hicri ylnda baslan ikinci baskda
"Peygamberin zann vaktinden nceydi" cmlesini ziyade
etmi; 1362'de baslan nc basksnda da: "1357 sene
gemi, ama Deccal kmamtr. Hakikat ite budur!"
ibaresini ilave etmitir. Kitabnn 55'inci sayfasnda da unlar
yazyor: "Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem- hadisleri
arasnda Deccal hakknda rivayet edilen her hadisin onun bir
dncesi ve kyas olduu sbut bulmutur. Bir defa
Deccal'in Horasan'dan zuhur edeceini baka bir defa
sfahan'dan, bir defa da am'la Irak arasndan kacan
sanm, kimi onun Medine'deki bn-i Sayyad olabileceini
zannetmi, bir defa da Filistini'nin rivayeti vehile Filistinli
bir rahiptir demitir." Temimidari'de (Yani Sahih-i
Mslim'de.)
139

Tenkit ve Muaheze:
Evvela bu sz, Deccal'in kacan ak ak inkardr. Her peygamberin dilinden her dinde rivayet edilegelen u
halbuki Deccal'in kaca inanc kat'iyet ve yakn derecesine
varan mtevatir hadislerle sabittir.
kinci olarak: Bu sz Peygamberin -sallallahu aleyhi ve
sellem- bu hususta hata ettiini "Gemi asrlar tarihi bu zan
ve tahmini yalanlamtr" demek suretiyle aka iddiadr.
nc olarak: Mesih Deccal'in kaca inanc mesih bin
Meryem -aleyhisselam-'in gkten inii gibi kat'i bir akidedir.
Hatta her semavi dinde kat'i olarak rivayet edilegelmi kat'i
bir inantr.
Buhari'nin Sahih'inde Abdullah bin mer'e mevkuf olarak
birka yerde tahric ettii bir hadiste: "Allah'a hamd u senada
bulundu, sonra Mesih Deccal'den bahsetti. Onun hakknda
uzun sz etti ve 'Allah hibir peygamber gndermemitir ki
mmetine uyarda bulunmasn. Hazret-i Nuh ve ondan sonra
gelen peygamberler, Deccal hakknda uyarda
bulunmulardr. O sizin aranzda zuhur edecektir. Eer onun
halini bilmezseniz, Rabbinizin tek gzl olmadn bilirsiniz.
Deccal'in sa gz krdr, gz salkmdan uram zm
tanesi gibidir, ila ahire...' buyurdu" deniyor.
alacak tevatre bak! 124 bin peygamberin dilinden
bildirilen kat'i bir akide! Her peygamber kavmini ondan
uyaryor. Sonra peygamberlerin sonuncusu -sallallahu aleyhi
ve sellem- Deccal'in fitnesinden hayat boyunca fiili
hadislerle Allah'a snyor; kavli hadisleriyle ashabna ondan
Allah'a snmalarn emrediyor, nihayet Deccal'in kmas
kyamet alametlerinden olmak zere tevatren sbut
buluyor!.. Acaba akllarda bundan daha kuvvetli kat'iyet
tasavvur olunabilir mi?
Bu dini hakikatler karsnda bir de Mevdudi'nin szn
dn!..
Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- vazifesinden phe
ediyormu! Yapt yalann da mlahaza et! Resulullahn -
sallallahu aleyhi ve sellem- zann doru deilmi!..
Drdnc olarak: Mesih Deccal'in kmas, Peygamberin -
sallallahu aleyhi ve sellem- haber verdii kyamet
alametlerindendir. Kyamet nasl kat'i ise bu akide dahi
140
mtevatir olduu iin kat'idir. "Uzun asrlar geti, ama
Deccal kmad" iddias birinin kalkp da "Naslarda
kyametin yakn olduu haber verilmesini tarih yalanlamtr.
nk asrlar gemi; ama kyamet kopmamtr" demesine
benzer. Bunula onu hibir fark yoktur.
"Azlarndan sz olarak kan ey pek byktr. Yalandan
baka bir ey sylemezler."
Beinci olarak: Deccal'in kaca yer hakkndaki ihtilaf
cevheri bir ey deildir. Bu rivayetler arasndaki kad-i
mterek Mesih-i Deccal'in kmasdr. ster Horasan'da,
ister sfahan'da ksn! Kald ki Horasan'la sfahan ayn
yerdir. Sonra Deccal'in memleketlerde dolamas olacaktr.
Binaenaleyh am'da veya Irak'ta yahut ikisinin arasnda
veya Mekke'de zuhur etmesi birbirine zt veya elikili
deildir. Bu gibi eylerde ancak hadiste ve onun ifadesinde
basireti olmayanlar phe eder.
Bu mukaddimenin sonuna byk ulemnn ve din ulularn
Mevdudi ile cemaati ve tz hakknda 1 austos 1951'de
Delhi'deki "Cemiyet-i Ulema"nn yazhanesinde aldklar
karar derc ediyoruz.
Din ulemasnn bykleri bu karar ittifakla alrken, ilerinde
Deyubent'te Daru'l-ulum hocalarnn reisi eyhlislam
Seyyid Hseyin Ahmed el-Medeni,
Hindistan Bamfts Muhakkk eyh Muhammed
Kifayetullah Dihlevi, Deyubent Daru'l-ulum Mdr
Hakimu'l-slam eyh el-Kari Muhammed Tayyip ed-
Deyubendi, Sehar nufurda Mazahiru'l-ulum Mdr
Muhaddis Mevlana eyh Abdllatif, "Evcezu'l-Mesalik
erhun Muvatta' Limhalik" adl eserin sahibi, asrmzn
bereketi eyh'l-Hadis Muhammed Zekeriya el-Kandolovi
es-Sddki, Hindistan'n hatibi Cemiyet-iUlema sekreteri
eyh Ahmed Said, Mazahiru'l-ulhum Mfts eyh Said
Ahmed vesair ilim ve fetva merkezi zevatta vard.
Bu bykler mezkur beldelerin ilim, fkh, din ve takva
ynnden gz bebei gzidelerdi. Fetva mercii bunlard.
Kararn tercme edilen nass udur:
"Mevdudi'nin ve Cemaat-i slamiye namndaki hizbinin
eserlerini okumak, halk din imamlarna tabi olmak veya
alakay kesmek hususunda serbest brakmaktadr, bu da
ammeyi helak ile tamamen delalete sevk eden Mslmanlarn
141
Ashab- Resulullah -sallallahu aleyhi ve sellem- ve Selef-i
Salihin ile alakalarnn azalmasna sebep olan eylerdendir.
Gerekten, onun tahkikatnn ve yaln dncelerini
birounu halk benimsedii takdirde bunlar yeni bir fkhn
domasna, dinde modann, slam'da ilm-i yakina kar
bid'atin zuhuruna vesile olacaktr. bu ise dinen son derece
zararldr.
mdi bizler sarahaten deriz ki: Bu gibi eyleri ihtiva eden her
hareket hatadr; Mslmanlara zarar verir.
Biz bu cemaatten ve bu hareketten beri olduumuzu ilan
ederiz."
Ulema bu karara son derece musamaha iinde ittifak etmi;
Mevdudi'yi muaheze hususunda iidet gstermemilerdir.
Umum halk onlara meyletmekten saknsn diye karar
gazetelerde ilan ettiler.
Bu karar 26 sene evvel Mevdudi ilk meydana kt zaman
almlard. O zaman henz bilahare meydana kan Sahabe
ve Tabiin'e dil uzatma hususundaki serkelii zuhur
etmemiti, kaleminden u senelerde grlen ve bazlarn arz
etmi bulunduumuz eyler henz kmamt. O zaman
tefsir sahibi deildi. "Dini Yenileme", "Hilafet ve Mlkiyet"
gibi bitirimleri ihtiva eden eylerin sahibi deildi. O zevat
bizim grdklerimizi grseler, bizim karmza kanlar
onlarn da karsna ksa elbette Mevdudi ile cemaati
hakkndaki nkmleri bundan daha iddetli olurdu. Ama bu
byk zevat basiretleri ile tehlikeyi sezdiler de suleha bu ehl-
i takvann yaptklar gibi millete korunmalarn, ondan
uzaklamalarn nisahat ettiler.
Bunlarn bir ikisi mstesna hepsi Allah'n rahmetine intikal
etmilerdir.
Birka ay nce Hindistan'daki fetvalar merkezi ve
Deyubent'teki Daru'l-ulum Mftlk Riyaseti, Mevdudi ile
cemaati hakknda bir fetva kard.
Fetvann tercme edilen nass udur:
"Mslmanlarn Cemaat-i slamiye'den saknmalar vaciptir.
Bu cemaate itirak etmek ldrc bir zehirdir.
Mslmanlarn vazifesi, delalete dmemeleri iin halk bu
cemaate itirakten menetmektir. Bu cemaatin zarar,
faydasndan oktur. Binaenaleyh ona itirak etmek er'an
helal deildir.
142
Onu teyit ile yaylmasna yardmda bulunan herkes gnahkar
olur. Sevap kazanaca yerde gnah ve ma'siyete davet etmi
olur. O cemaatten bir mescitte imam bulunan kimsenin HSEYIN COZU
arkasnda namaz klmak mekruhtur."

Fetvay Yazan: Aadaki yaz Yugoslavya'dan gnderilmitir.

Dayubent'te Fetvahane Reisi

Seyyid Mehdi Hasan Tekilat- Diniyemizin ura-i Alisi "Vrhovni Sabor" Reis-i
muhteremi Hamdi Kemerlik Beyefendiye:

Cevap Sahihtir:
Tekilat- Diniyemizin ura-i Alisi riyasetine tayin
Fetva Reisi Naibi edildiinizi iittiim zaman bu yksek mevkiin deerli bir
Mes'ud Ahmed hukuk alimine verildiini renmitim. Size o gnden beri
yazmak istiyorum. Bendeniz Makedonya'nn Gostivar
23 Cumadeil Uhra 1370 kazasnda alt bin nfusuna yakn bir Mslman kitlesinin
yaad ve barnd mnevverce bir kyn fahri vaiziyim,
camimiz var. Camilerimizin imameti, bilgi ile ilgisi
olmayanlarn elindedir. mam olamadm; kutu yevmiyi
skp Tarih Milli Enstits memuru gibi temin ediyorum.
1935 senesinden beri kymzn krsi boluunu
dolduruyorum. Halkmz diyanet tekilimizin dergilerini
okur. Bizde Glasnik gazetesi okunur. Bizde Preporot abonesi
var, bakalarn da okuyan az deildir. Bu dergilerde yazlan
yazlarla ilgilenen oktur. Lakin iindeki yazlara baklrsa
maalesef birok zamanlarda Glasnik ve Vrhovna Stara
itov'un deil, Hac Hseyin Cozu'nun nairi efkar
143
olmaktan teye gemiyor. Preporot da ayn. Halkmz itikatta de yapamazd. Kur'an- Muciz'in her tarafl tefsiri her
Ehl-i Snnet ve'l-Cemmat mezhebine baldr. brantan dnyann muhtelif fakltelerinde ok gzel yetimi
geni tecrbeli, geni bir heyetin ii olabilir. Kur'an-
Furu' ve ahkamda Hanefi'dir. Hseyin Cozu mezheplere
Muciz'in beenilecek tefsiri kyamete kadar gelecek en
iltifat etmeyerek Glasnik'te mam- A'zam, afii, mam-
byk ilim adamlarnn mterek almas ile realize
Malik ve mam- Ahmed bin Hanbel'i muhatap edinen bir
edilebilir. Kyamete kadar gelecek ulema bile Hazret-i
arbiter sfatn taknm bulunuyor. Bilmem bu cozu'yu bu
Kur'an'n derinliklerine inemeyeceklerdir.
liberal fikirleinde beenecek bir Mslman tasavvur eder
misiniz? Cozu, kendisini byk mctehidlerin fevkinde
buluyor. Cozu bu sfatla yazyor; bu sfatla konuuyor. Ben
Sayn Reis Bey! Rica ederim, slam dergilerinde yazlacak
onu yle tanmyorum. Benim nazarmda o alelade bir
yazlar iinde Hseyin Cozu'ya bir hudut edilmelidir.
mukallittir. Mtehit deildir. Onda mtehitleri muhakeme
Hseyin Efendinin sahif fikirleri oktur. Fetvalar yar bir
salahiyeti yoktur. Cozu selef ve halefe dil uzatmaktan
alem... Hseyin Efendinin Glasnik'i kardan ziyade zarar
ekinmiyor. Ona gre Kur'an- Kerim'in felsefe yoluyla tefsir
yapmaktadr. Hseyin Efendi bu ve buna benzer fikirlerini
edilmesi lazmm. Allah Allah!..
neretmekle kalsayd, belki ben de harekete gelmeyecektim.
Lakin o bununla kalmamtr. Ltfen Glasnik'in 1974
senesine ait olan 11-12 numaral nshasn alnz. Hseyin
Gzlerimizi asak grrz ki bugne kadar mfessirler tefsir
Efendinin, "Msavi deillerdir. Ehl-i kitaptan ayakta bir
vadisine vs'unu sarf etmi ve tabii yapabildii kadar
mmet vardr ki..." ayet-i celilesine ait tefsirini okuyunuz.
yapmtr. Bugne kadar Kur'an- Kerim'e felsefe ynnden
Bizim alt olduunu bildiimiz m'mennbih (iman edilecek
de giriler olmutur. Felsefi tefsirler de yaplmtr. Mesela
eyler) ona gre . Ona gre Allah'a ve Har u maada iman
"Yerlerde, gklerde bir Allah'tan baka ilah olsayd fezada
ettikten sonra, iyi bir ahlaka sahip olduktan sonra
urarlard." ayet-i kerimesinde ok derin felsefi tahlillere
Mslman, Hristiyan, Yahudi salihin zmresine giriyor.
giriilmitir.
Peygamber efendimize, meleklere, kadere ve Hazret-i
Kur'an'a iman etmese de yine insan salih bir insan ve
Unutmayalm ki Kur'an- Kerim'i felsefe yolu ile tefsir iini binaenaleyh mkafata layk bir insandr. Cozu bu ayet-i
kendisini dev aynasnda gren Hseyin Efendi yapamaz. Bu kerimenin tefsirinde aynen yle diyor:
ii kendi zamannda Hseyin Efendinin hocas eyh Seltt

144
"Grlyor ki Kur'an- Kerim alkan ve dikkatli
insanlardan bahsediyor. alma hususunda insanlar arasnda
fark gzetmez. insanlar arasnda bir l yoktur. Hangi ismi
tarsa tasn eittir. Mslmanlk, Hristiyanlk ve Yahudilik
formalite icabdr. nanlar arasnda hibir fark yoktur.
Btn dinler bir tek yola ynelirler, o da Allah yoludur."
Ayrca 1 Mart 1975 tarihli Preporot gazetesinin
bamakalesindeki u satrlara dikkat edelim:
"Prensip ve temel olarak btn dinler Allah iin almay ve
renmeyi tevik eder. Mademki kyamet gn vardr,
yleyse insanlar arasnda neden fark yapalm? Allah'n
yarattklarn sevmek lazmdr. Kt ve uursuz gnlerde din
ok lazmdr. Ve din insann kt gnnde imdadna yetiir.
Bu imdada yetimek hayati deildir. Allah'a dua etmek
arttr, bu byle yle deil, kat'idir"
Cozu bu yazlaryla Hazret-i Muhammed'e, btn enbiya-y
salifeye, meleklere, ktb-i semaviyeye ve kadere iman etme
lzumunu inkar ettii gibi bu inkarn diyanet ilerimize ait
dergilerde ilan ediyor. Ona gre "La ilahe illallah" dedikten
sonra "Muhammedrrasulullah" demee hacet yok.
Bu yazlar okuduktan sonra 36 sayfalk bir reddiye yazdm.
Trke ve Arap harfleriyle yazdm. Glasnik, Hseyin
Efendinin mal veya malikanesi deildir. Btn
Mslmanlarn maldr. Glasnik'te teknik bir mani yznden
Arap harfleriyle neredilemezse, Yeni Trke ile
neredilmesini istedim. zerinden bir sene geti,
neredilmedi. Yazdm reddiye ter dke dke yazlmt.
slam'n akaid-i hakkasn mdafaa maksad ile yazlmt.
Hseyin Efendinin berbat yazlar Glasnik'i igal ederken
benim yazma Glasnik'te yer yok. Hem Sabor Reisi, hem de
yksek bir hukuk mtehasss gibi size soruyorum. Diyanet
ilerimiz kanununa gre benim de fikrimi beyana hakkm yok
mudur? Glasnik'i Hseyin Cozu'ya malikane gibi veren
slam Birlii ve bu birlie ait olan slamska Zaedinca kanunu
mudur? Glasnik, Hseyin Cozu'ya ait bir monopol mudur?
Glasnik'in yalnz Bonaka olmas lzumuna dair gkten
ayet mi nazil olmutur?
Hseyin Efendinin bu yazlarndan biri bir slam
memleketinde yle dursun; ngiltere, Fransa veya Amerika
gibi bir Hristiyan devletinde okunsa ayp olur. slam' yalnz
Mslmanlar deil, gayri mslimler de tanr. Mslim veya
bir gayri mslim tarafndan Cozu'nun bu yazlar okunsa biz
gln bir mevkie dmez miyiz acaba? Bana kalrsa byle
bir ey batan aa kadar btn tekilat- diniyemiz
fonksiyonerlerinin kompromite edilmesine sebep olur.
Mevzuubahis ettiim reddiyemi ekseros makinas ile teksir
ederek birer nshasn Reis Hac Naim Efendiye, Cozu'ya,
145
Gazihsrev Bey Medresesi Mdriyetine, Bosna Hersek
Diyanet leri Riyasetine, Pritina Diyanet leri Riyasetine,
Pritina'da Allaeddin Medresesi Mdriyetine, skp
Diyanet ileri Riyasetine, Titograd Diyanet leri Riyasetine,
Zagrep'te Cozu'nun fikrinde olduunu bildiim Sleyman
Maovie, ayn fikir savunarak medreseye skripta yazan
Profesr Kazm Hacice vesaireye gnderdim. Maalesef derin
uykusundan uyanan bir ferde rastlayamadm. Bizi inaallah
Sur-i srafil uyandrr.
zerinden bir sene getikten sonra, 1975 senesine ait 11-12
numaral Glasnik'i aldm. "Okuyucularn Sualleri ve
Cevaplarmz" unvann tayan 541'inci sayfada, skpl,
gya her eyi halletmi bir okuyucunun u sualine rastladm:
"Acaba byk bilgin adamlar gibi Tesla, Einstein ve emsali
slam inanlarna inanmayanlar da cennete girecekler midir?"
Bu suale Cozu, Glasnik'in 542'inci sayfasnda u kaamakl
cevab veriyor. "Cevap: Biz bu sorulara birka defa cevap
yazdk. Kur'an- Kerim ayetlerinde buna cevap verilmitir.
Tekrar geni teferruatl ekilde cevap vermek istemiyoruz.
Ayn konulara dnmek istemiyoruz. Kur'an- Kerim'de
aka belirtilmitir ki; Allah inananlara ve alanlara ve
geride iyi,
hayrl eserler brakanlara, Allah onlara bir hediye verecektir.
Herkes tarafndan sevilen iyi bir eser. Kur'an- Kerim gibi
"La yazlim ehaden" (kimseye zulmetmez.) Birka defa
yazlm olup Allah hi kimsenin hakkn zayi etmez ve
azaltmaz. yi bir eser iin "Layudiu amele amilin."
Yukardaki okuyucunun Nikola Tesla ve Einstein gibileri
cennete girecekler midir sualine kar Cozu, bylelerinin
mkafatlandrlacaklarn sylemekle cevap veriyor ve tabii
cevabnn cevap olduuna inanyor. Rica ederim, bu cevap
mdr? Sail yeniden mracaat etmek mecburiyetinde. Rica
ederim, Mslma gibi iman etmeyen bir insana mkafat
"Nagrada" vaat eden Cozu'nun bu mkafatla kastettii ey
nedir? Bu mkafat cennet midir? Orada suali baka cevap
bakadr. Cevab suale uygun dmesi iin bu cevabn tafsili
lazm gelir. Bu kaamakl cevapla Cozu, eski bir dalalatten,
hatta daha ktsnn tekrarn yapyor. Cozu'ya soruyorum,
icat ve ihtara, akl ve zeka gibi nimetlerle nimetlenmi
bulunan Einstein, Edison, Tesla vesairenin slam'n akaid-i
hakkas zerinde durup dnmeleri lazm deil miydi? Bir
mucit ve bir muhteri' kainatn mucidini arayp bulmakla
mkellef deil midir? Cozu Nagrada fetvay vermi, iyi ama
kendisi Allah'n rahmetini taksim memuru deildir...
Ben cozu'ya yazdm reddiyenin neredilmesini isterim.
Glasnik'te Trke yazlar da neredilir. Tabii Arnavuta da
146
neredildikten sonra Hseyin Efendi hrdr, cevap verebilir.
Bu reddiye neredilmedikten sonra Cozu'nun hala bu dalaleti
yapmasna nasl msaade edildiine aarm Bu meselenin
ehemmiyet-i fevkaladesine nazaran ura-i Ali'de (Vrhovni
Sabor) de konuulmas lazmdr, lazm deil, farzdr. Size
mracaat ederken, sizi slam'a acyan hsnniyet sahibi bir
Mslman gibi tandmdan mracaat ediyorum. Benim
yazdm reddiye Hseyin Efendinin masasndadr. Sizden,
bu yazmn neredilmesi iin bir arda bulunulmasn, hatta
bu hususta semahutlu Hac Reis Efendinin de ikaz edilmesini
ve ayrca Cozu'nun halka idlal eden bu biim yazlarn
nerinden menedilmesini rica ederim. zerimize aldmz
vazifenin hakk da bylelikle verilebilir. Bu ricam iman ve
slam'a acyan bir Virhovni Sabor reisi sfatyla size
yapyorum.
Tabiidir ki, beni bu mracaatmda hakl bulacanz mit
ederim. Ricalarmn is'af edileceini umarak sizi slam'n
Tahiyye-i Mbareke-i Tayyibesi (Esselam aleykm ve
rahmetullahi ve berakath) selam ile selamlar, sayglarm
sunarm.
Gostivar kazasnda
Vrabite vaizi
Kemal
01.06.1976
Kemal Efendinin hazin mektubunu grdnz muhterem
okuyucularm!
Hsyin Cozu, arkadam saylr. Msr'da drt sene bir
atnn altnda yaadk. kimiz de Ezher'in eriat
Fakltesinden mezunuz. Yalnz o bizden bir sene ileriydi.
Kendisi ile hibir hususi sohbetimiz olmad. Rastlatmz
zaman selamlardk, o kadar. Fakat ciddi davranlar,
derslerinden baka bir ey ile megul olmamas, arkadalarn
dikkatini ekiyor; hep beraber takdir ediyorduk. Biz Hseyin
Efendinin memleketine dnd zaman da ayn ciddiyet ve
ar ballkla Mslmanlara hizmet edeceini umardk,
byle altndan kalkamayaca ilere karaca aklmza
gelmezdi. Yazk ki o da mtehitlie heves etmi ve ok
tehlikeli yollara sapm! O da reformcular gruhuna
katlm! Kendisini ikazda bulunmak, evvela Mslmanlk,
saniyen arkadalk borcumdur:
1- Halef ve Selef'e dil uzatmak, size hibir ey kazandrmaz;
bilakis ahiretinizi mahveder arkada! Din ulemamz
mucizelerden maduttur. slam'a yaptklar hizmetler
saymakla bitmez, bizim vazifemiz ve borcumuz onlara -haa-
atp tutmak deil, her birini rahmetle anmaktr.
147
2- Kur'an- Kerim bir felsefe kitab deil, insanlar iki
cihanda mesut etmek iin Allah tarafndan indirilmi,
kanunlar mecmuasdr. Binaenaleyh onu felsefe ynnden
tefsire hacet yoktur. Bu sebeptendir ki, tefsirlerinde felsefe
kokusu bulunan Fahreddin-i Razi gibi baz mfessir
ulemamz tarafndan tenkit edilmilerdir. Kur'an- Kerim'in
manas anlalan ayetleri akla, felsefeye, fenne muhalif
deildir. Fakat manasn anlamaya hibir vehile imkan
bulunmayan mteabih ayetlere ne buyurulur. Onlar hangi
felsefe ile anlayp izah edeceksiniz?
3- Alt madde ile hulasa edilen Ament'y e indirmisiniz.
Bunu hangi delile istinaden yaptnz? Bizim bildiimiz
Ament'nn her maddesi ayetlerle sabittir. Mesela u anda
her Mslmann bildii Sure-i Bakara'nnson ayetleri aklma
geldi. O ayetlerde Teala Hazretleri "Peygamber Rabbinden
kendisine indirilenlere iman etti. M'minler de iman ettiler.
Her biri Allah'a, meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine
iman ettiler: Biz Allah'n Peygamberleri arasnda hibir
ayrlk gzetmeyiz dediler." buyuruluyor.
Siz, Peygamberimiz Muhammed -sallallahu aleyhi ve
sellem-'e, sair peygamberlere, meleklere, semavi kitaplara ve
kadere imana lzum grmediinize gre bu baptaki
delillerinizi bize gsterir misiniz?
4- "La ilahe illallah" dedikten sonra "Muhammed'r-
Rasulullah" demee hacet yoksa, Mslmanlk iddiasna ne
hacet kalr? Essalarnda btn semavi dinler, Allah'n
birliini telkin etmilerdir. O halde hazr bu kadar cesaret
gstermiken, ii neden yarda brakyorsunuz; neden
"EyAvrupallar, Amerikallar ve ey Yahudiler! Ayr gayr
yok, biz hepimiz bir dine mensubuz, hepimiz cennetliiz"
diye ak ak ilanda bulunmuyorsunuz?
Bir Allah'a inanan bu kitlelere siz ister Mslman, ister
Hristiyan, isterseniz Musevi adn verin fark etmez. Bu
takdirde btn kfr dnyas tarafndan takdir edilir. Martin
Luther gibi, Einstein gibi, Edison gibi sayl bykler
zmresine katlrdnz, heykelleriniz dikilirdi.
Mslmanlarca hakiki iman alt madde ile Ament'de hulasa
edilmitir arkada! Bunlarn hepsi ayetlerle, hadislerle
sabittir. Bir tanesini istisna eden Mslmanlktan kar, siz
tanesini birden istisna etmekle maazallah katmerli kafir
olmuyor musunuz? Bu suallere cevap ltfedersiniz, memnun
oluruz.
5- Kaiflerin cennete girmesine gelince: Eer sizin felsefenize
gre gnn birinde deve ine deliinden geerse Einstein,
Edison ve Nikola Tesla gibi kffar da cennete girer, fakat
148
uzun sze hacet yok, ne deve ine deliinden geecektir, ne
de bu kafirler cennete gireceklerdir. Bu szmle Kur'an-
Kerim'in A'raf suresindeki u ayet-i kerimeye iaret ettiimiz
anlarsnz: "Ayetlerimizi yalanlayp, onlara kar kibir
gsteren kffar yok mu? Onlar iin gk kaplar almaz,
deve ine deliinden gemedike, cennete de giremezler, ite
biz mcrimleri byle cezalandrrz." Ayet: 40.
imdi de kaiflerin mkafatlandrlmasna gelelim: onlarn
mkafatlar dnyada verilmitir. Dnelim bir kere! Acaba
Einstein mehur nazariyesini Allah'n rzasn kazanmak,
cennetlik olmak maksadyla m ortaya atmtr? Edison bine
ulaan keiflerinden birisini olsun Allah rzas iin mi
yapmtr? Hayr!.. Btn kffar bykleri gibi onlarn da
maksatlar, ya hret, ya para, yahut her ikisidir. Bir de
insanla hizmet iddialar vardr, ama bunun hakikatle alakas
ya hi yok, yahut pek azdr.
Bu bir perdedir. Onlar hakiki maksatlarn rtmek iin bu
perdeyi kullanrlar. Einstein ve emsalini mkafatlandrmak
hususunda hangi ayetlere istinat ettiinizi bilmiyorum.
Benim bu bapta hatrma gelen Zilzal suresinin son
ayetleridir. O ayetlerde Teala Hazretleri: "Her kim zerre
miktar bir hayr ilerse, karln grr ve her kim zerre
miktar bir ktlk ilerse karln grr." buyuruyor.
u halde keif sahipleri de, insanln yararna bir hizmet
yaptlarsa mkafatlarn grecekler demektir ve grmlerdir
de, onlar dnyada iken mkafatlarn almlardr. Bu
keifleri, mehur olmak iin yaptlarsa mehur olmular,
kitaplara gemiler, heykeleri dikilmitir. Para kazanmak
maksad ile yaptlarsa, paralar kazanmlar, zengin
olmulardr. Bu suretle hesaplar drlen kffara siz hangi
delille cenneti de vaat ediyorsunuz? Cennet'e ancak
m'minler girecektir. Yukardaki A'raf ayetine bir daha
bakverin, bu baptaki naslar asla tevil gtrmeyecek kadar
kat'i ve oktur. Hatrlarsnz Mecelle-i Ahkam- Adliyenin
ikinci maddesinde: "Bir iten maksat ne ise, hkm ona
gredir" denilmektedir. Bu madde manen mtevatir bir
hadis-i eriften mlhemdir. Mezkur hadiste: "Amellerin
hkm ancak ve ancak niyetlere gredir" buyurulmaktadr.
Mesela bir kimse jimnastik olsun diye namaz klarsa, kld
namaz jimnastiktir, hibir sevab yoktur. Midesini
dinlendirmek iin oru tutuyorsa, tuttuu oru perhizdir.
Nitekim, "Nice oru tutanlar vardr ki, tuttuklar orutan
kazanlar sadece alkla susuzluktan ibarettir." hadis-i erifi
de bu hakikati anlatmaktadr. Netice: Einstein'larn
gruhunun dahi mkafatlar niyetlerine gre dnyada
verilmitir.
149
Hseyin Efendiye son szm udur: HAYREDDIN KARAMAN'IN MARIFETLERI

Kffar zorla cennet sokmaa uraacanza, ltfen

Btn bu izahattan sonra tavann suyunun suyunun suyu
kendinize gelin de Mslmanlara doruyu syleyerek onlar kabilinden olmak zere -talebemizden, bugn Yksek slam
kurtarmaa aln. Resulullahn yolu budur. Doru yol Enstitsnde retim yesi bulunan- Hayreddin Karaman da
budur, size yakan da budur. karmza kyor.

Geenlerde Byk Gazete'de dolambal bir makale

nerederek, aklnca bana cevap verdi. Fakat o cevab ksa
grm olacak ki: "Ahmed Davudolu hocaya mufassal
cevabmz yaknda neredilecektir." diye ilan etti. Bekliyoruz;
yaz daha kmad. Yalnz henz vakit gemeden kendiine
hatrlatalm ki, u hususlara dikkat etsin:

1- Dolambal ibarelerle okuyucuyu artmayn. ki kere iki

drt edercesine ak ve dobra dobra konusun! Bana verdii
cevapta dolambal yoldan yryerek: "Nikahn camilerde
kylmas art deildir" demiti. Bu sz bana cevap tekil
etmez, nk ben nikahn camilerde kylmas arttr
dememitim. Ulemann szlerini nakletmi: "Nikah bir ibadet
olduu iin camilerde kylmas, abdestli bulunulmas, Cuma
gnne tesadf ettirilmesi snnettir" demitim. Snnettir
szne art deildir diye cevap vermek doru deildir. Byle
kaamak lakrdlar asla kabul edemem. Bana Ehl-i Snnet
ulemasndan tek bir alimin nikah ibadet deildir

150
dediini nakletsin! Bu zat ayet snnetle art arasndaki fark
biliyorsa bu sz ile demagoji yapyor.
Nesil dergisinin 1 Nisan 1977 tarihli nshasndaki yazsnda:
"Hibir yerde nikah dini deildir demedik..." diyor. Bu sz,
yukarda naklettiimiz szn nakzeder. Sonra devamla:
"Mslmanlarn her davran, slam'n iindedir, dinidir"
diyor. Evet ama, bu davranlarn arasnda fark vardr. Bir
Mslmann bakalarna eziyet vermesin diye yoldan bir ta
atmas da bir davrantr ve sevaptr. Fakat hibir vakit
nikahn ibadet oluu ile nikahn camide abdestle kylmas ile
kyas edilemez. nk ta atmak mstehap ve mendub,
nikahn camide kylmas ise snnettir. Binaenaleyh nikah
gelii gzel mstehap ve mendublar arasna katmak bir
demagojidir. Yine o yazda: "Bizim dediimiz udur: slam'da,
Hristiyanlkta olduu gibi dini nikah din adamnn takdis
etmesi, nikahn camide kylmas gerekmez. Byle artlar
yoktur. slam, nikahnn sahih olmas iin artlar koymutur.
Bu artlar nerede gerekleirse orada slami evlenme
yaplm olur. Aranacak olan slam'n koyduu artlardr.
Bunlarn bulunmasdr. Bu mevzuda kitabmzdan
nakledilenler eksik nakledilmitir ve yanl anlalmtr.
Ahmed Davudolu hocann beyanatna kar mufassal
cevabm yaknda neredilecektir" diyor.
Sen nikahn ister kilisede, istersen havrada kydr Hayreddin
Efendi. Ona karamayz. Yalnz byle karmakark szlerle
Mslmanlar artma! imdi diyelim ki; zatnz,
Hristiyanlarn nikah ile slam'n nikahn mukayese
etmisiniz de slam'da ruhbaniyet yoktur demek istemisiniz.
Biz de noksan nakledildii iin yanl hkm vermiiz. Fakat
i bununla bitmiyor ki! Siz nikah ufak tefek hayrl iler
derecesine indiriylorsunuz. Bizim dediimiz manada hibir
yerde nikah bir ibadettir demiyorsunuz. Bu byk bir
hatadr. Peygamberin -sallallahu aleyhi ve sellem-: "Nikah
benim snnetimdir; her kim benim snnetimden yz evirirse
benden deildir." "Bu nikah ilan edin; onu mescitlerde kyn;
ve onun iin defler aln!" ve emsali hadislerine aykr der.
"slam nikahnn sahih olmas iin artlar koymutur. Bu
artlar nerede gerekleirse orada slami evlenme yaplm
olur" diyorsunuz. Bana yle geliyor ki, siz bunlardan baka
bir ey bilmiyorsunuz, bilseniz: "Nikahn rkn var arkada!
Arkada szme kmayn, sevinin! nk yaznzda hocanz
olduumu gizlemek iin 'Ahmed Davudolu hocaya' tabirini
kullanyorsunuz. Terbiyeli bir talebenin hocas hakknda
'Davudolu Hocama' demesi icap ettiini bilirdik. Ama sizin
kullandnz bu nekre ve tahkiramiz tabiri imdiye kadar
duymamtk!
151
Evet, nikahn bir rkn vardr ki, asl nikah meydana
getiren odur. Rkn olmasa btn artlarn bulunmas hibir
mana ifade etmez.
Nikah yok demektir. Nikahn rkn kzn: "sana vardm";
olann da: "seni aldm" diyerek icap ve kabul yapmalardr.
er'an bu sigalarn ikisi de mazi yahut hi olmazsa biri mazi
biri mstakbel olmas arttr. Bu bapta fkh kitaplarmzda
uzun izahat vardr. Siz bunlardan hibir yerde tek kelime ile
olsun bahsetmiyorsunuz. Sras gelince Hanefi mezhebinden
olduunuzu sylyorsunuz. Hanefi mezhebinin btn fkh
kitaplarnda bunlardan uzun uzadya bahsediliyor. Bu
baptaki derin skutunuzun sebebi nedir? Ltfen beyan edin!
2- Verilecek cevaplar mutlaka muteber Hanefi kitaplarndan
nakledilsin! Kendi itihatlarna kat'iyen itibarmz yoktur.
3- Muteber kitaplardan muradmz: el-Mebsud -Fethu'l-
Kadir-, bn-i Abidin, Drer ve el-htiyar gibi Hanefi
kitaplardr.
4- bn-i Teymiyye, bn-'l-Kayyim, Muhammed b.
Abdlvehhab, eykani, Muhammed Abduh, Reid Rza,
Mevdudi ve emsalinin szlerinden bahsetmesin. nk
bunlardan hibirinin sz bizi ilzam etmez.
Hayreddin Karaman'n taifesi de bo durmad. Bana eitli
tehdit mektuplar yazdlar. Kapanda resmimbulunan bir
gazeteyi, bana gndermek suretiyle hafif yollu muahezelerde
bulunanlar baka... Sizi bartralm diyerek araclk yapmaa
kalkanlar baka... Hatta ahsen tandm yal bir meczup,
bana alt tabak sayfas mektup yazm, neler sylyor neler...
Peki ne yapmtm ben? Ne mi, Hayreddin Karaman'n
hatadan ziyade crm demee seza olan yanllklarn
yzne vurmutum. Geri onlar kzdrmaa bu da yeter!
Fakat benim bir yerde: "Bu ne cinnet!" tabirini kullanmam
yok mu! te bata efleri olmak zere btn taifeyi alarma
geiren bu szdr. Allah korusun, ya baka hocalar gibi
alkanlm olsa da azmdan eddeli bir eek kelimesi
kverse, halim nice olurdu bilmem!..
Bir hocann, kzd yahut aka yapmak istedii vakit
talebesine eek demesi, grlmemi, iitilmemi bir ey
deildir. Msr'da bu kelime o kadar ok kullanlr ki,
niversite hocalar bile ondan kendilerini alamazlar.
152
Hayreddin Karaman, zmir Yksek slam Enstitsnde hoca
iken, hayranlarndan biri stanbul'a geldi. Mhendismi; beni
ve daha bir iki hoca efendiyi zmir'e davet ediyor. Hayreddin
Karaman Efendi ile bir ak oturum yaparak, kimin hakl,
kimin haksz olduunu meydana karmalymz. Bir
hocann mnazara iin talebesinin ayana arldn da
mrmde ilk defa grm oldum.
Ben gitmeyince, Karaman bunu kendi lehine bir puan sayd.
kardklar Nesil dergisinin bir saysnda Msrl Reid
Rza'nn kitabn sadeletirmesi mnasebetiyle kendisini
ayplayanlara cevap verirken ate pskryordu.
Efendim, Reid Rza'nn "Telfik-i Mezahib" adl eseri
Trkeye tercme edildii vakit kimse ses karmam,
nk o zaman alimler varm, imdi ise bir sr yarasa
klkl zavalllar kitap yazarak, rportaj yaparak, makaleler
nerederek itirazda bulunuyorlarm.
Bu yarasa srsnn iinde hi phesiz ben de varm. Belki
srnn bandaym. nk reformcular hakknda hem
kitap yazdm, hem rportaj yaptm, hem de makale nerettim.
te o cevabnda Karaman bize meydan okuyor "Kendilerine
gvenirlerse ksnlar karmza!" diyordu.
Demek ki; bir talebe, hem de milleti irad iddiasyla ortaya
kan -kendi tabirlerince melekler kadar masum- bir talebe,
hocasna bu derece ak meydan okuyabiliyor. Onu kendi
huzuruna mnazaraya davet edebiliyormu!.. Dorudan
doruya deilse bile dolayl olarak hocasna yarasa
diyebiliyormu! Byle masumlua pes dorusu.
Trkemizde mehur bir sz vardr: "rak ustay geer"
derler. Bir talebenin hocasn getii grlmemi bir ey
deildir. Bunu herkes bilir. Bu hal hoca iin kklk deil,
bilakis byklktr. O kymetli talebeyi yetitirmekle iftihar
eder, herkes kendisine hayr duada bulunur. Keke bizim
Karaman'mz da byle talebelerden olsa; heyhat!..
O, bir stadna hocam bile diyemeyecek kadar kibirli,
hocasn yarasa srsne katacak kadar edep ve terbiye
garibi!.. "Kendilerine gvenirlerse ksn karmza!"
diyebilecek kadar cesur!.. Bu hal bize Arapa bir cmleyi
hatrlatt: "Kll cesurin cahilun" derler. Her cesur cahildir
manasna gelir. Acaba bir gn tesadfen Karaman'la
karlasak bana ne yapar dersiniz! Olsa olsa baz sualler
sorar. Ben de bilirsem cevaplarn verir, cevaplarmn
kitaplardaki yerini kendisine gsteririm. Nitekim enstitde
talebe iken "Hulle" meselesinde bana itiraz etmi;
sylediklerimi doru bulmamt. Kendisine: "Ben bunlar
kendi fikrim olarak sylemiyorum; kitapta byle yazyor"
dediimde, yine itiraz etmi: "Byle yerlerde biz itihat
etmeliyiz" demiti. Bunun zerine: "Ben mtehit deilim,
itihad inaallah siz yaparsnz, benim vazifem
153
sylediklerimin doru olduunu size ispat etmektir" diyerek
snftan km: odamdan Drer kitabn alarak kendisine
gndermi, kitaptaki yerini yksek sesle okumasn bir talebe
vastasyla tembih etmitim. Okudu mu, okumad m
bilmiyorum.
Bana sorduklarn bilmezsem; "Ben bu sualin cevabn
hatrlamyorum" derim. Bu bana hi ar gelmez. Bilakis
fazilet kazandrr. Ulemamzn mtalaalar da bu
merkezdedir. Uzun sze ne hacet, mam- Malik Hazretlerine
40 sual sorulmu da yalnz 4'ne cevap vermi; 36'sna
"Bilmiyorum" diye mukabele etmitir. Drt mezhebin byk
mtehitlerinden biri ve Maliki mezhebinin imam olan bu
zat, 36 meseleye bilmiyorum cevabn verirse bize ne kalr?
Bu hadise Hazret-i mamn ann drm mdr? Haa!
Bilakis ykseltmitir. nk Hazretin din babnda ne derece
ihtiyatl ve takva sahibi olduunu gsterir.
mam- Malik Hazretleri o suallerin cevaplarn veremeyecek
kimselerden deildi, ancak meseleler itihat gerektiriyordu.
O anda ise itihada imkan yoktu. Bu sebeple bilmiyorum
diye cevap vermiti, unutmamal ki mam- A'zam Hazretleri
itihadi bir meseleyi halletmek iin koca bir ulema meclisinde
bazen bir ay urard.
Hayreddin Karaman'a hatrlatrm, senelerce evvel
kendisinden Muhammed Abduh'un hakl, mam- A'zam'n
haksz olduunu gsteren bir tek mesele getirmesini
istemitim; cevap hala gelmedi. Ben de hala bekliyorum,
evvela onu getirsin de baka meselelere sonra gesin.
Karlatmz mecliste benim de kendisine bir eyler
sorabileceimi ihtimalden uzak tutmasn.
Ben bir veya iki sualden fazla bir ey sormam, ancak
sualimin cevabn Hanefi kitaplarndan gstermesini isterim.
Bu ciheti imdiden kaydetsin!
Kendime gvenmeye gelince: tiraf edeyim ki; ben
Karaman'n huzuruna kmaktan korkuyorum, ama ilmi
cihetten malup olurum diye deil! Bu babtaki adetimi
yukarda arz ettim. Ben neticenen kaba kuvvete mncer
olmasndan korkarm. nk artk ihtiyarm, eski g ve
kuvvetim kalmad.
154
 RNEKLER
Muhterem Okuyucularm! Burada size Hayreddin Efendinin
baz marifetlerinden rnekler vereceim; hkm ve karar
sizindir.
1- Hayreddin Efendi, bugn nian merasimlerinde taklan
alyans yzklerin erkeklere de mubah olduuna dair fetva
vermitir. Bu mevzudaki yazsnda yle diyor: "Bize sorulan
nian yz idi ve u cevab verdik: Ziynet olarak deil de
bir nian ve sembol olarakkullanld iin baz alimler tecviz
etmilerdir. Bugn umumiyetle kullanldna gre bu
fetvadan istifade edilebilir. Bu hkmn kayna iin bak,
bn-i Abidin, Redd'l-Muhtar, Kahire 1307, cilt: 5, sayfa:
238, 245, 251.
Kamil Miras, Tecrid-i Sarih Tercmesi ve erhi, ikinci bask,
Cilt: 4, sayfa: 288.
Hayreddin Karaman yalan sylyor. bn-i Abidin'e baktk,
yle bir fetvadan eser yok. Benim "Kuyruklu yalan"
tabirimden fazla gocunmu olacak ki, rak ve bira
meselesinde: "Kuyruklu yalan dedikleri bu olsa gerektir"
diyor. Hayr, kuyruklu yalan o deil, ite budur. Gstereyim:
Cilt 5, sayfa 238, diyor bu yalandr. 245 ve 251'inci sayfalarsa
o yalann kuyruudur. nk bu sayfalarnhibirinde alyans
yzk fetvas diye bir ey yoktur. Az aada bn-i Abidin'in
yzk hakkndaki beyanatn nakledeceim. Ancak; evvela
Karaman'n burada ak ak kendini gsteren kaamak
yolunu ve demagojisini gzler nne sereceim: "Bize
sorulan nian yz idi" deyip geiyor. Acaba "Nianda
yzk takmak caiz midir?" eklinde mi soruldu, yoksa
"Nianlarda taklan alyans yzkler erkeklere mubah olur
mu?" denildi. Bundan hi bahsedilmiyor. Ama ben
bahsedeceim, nk: Hadise bana daha o zaman intikal
etmiti. Kendisine nianda erkein alyans yzk takp
takamayaca sorulmutu. Hatta Karaman fetvasnda:
"Belva-y Amm'dr" tabirini kullanm, ben de kendisine
gnderdiim haberde: "arap daha belva-y amm'dr; ie
ondan balasn" demitim.
Alyans yzklerin gmten yaplmadn bilmeyen yoktur.
Bunlar erkekler iin altndan yaplrlar. Karaman fetvasna
kaynak olarak bn-i Abidin'in 5'inci cildini gstermi.
Kitabn 1307'de Kahire'de basldn ve aranlacak
sayfalarn numaralar ile bildirmi, fakat meselenin hangi
bahsinde olduunu sylememitir.
Halbuki asl mhim olan bu idi. Bundan maksad yalann rt
bas etmektir. O bilir ki, milletimizin yzde doksan dokuz
155
buuu zaten Arapadan bir ey anlamaz. Yzde yarm
bilirse de kaynan Karaman gsterdii iin ona inanr, fazla
aratrmaya lzum grmez. Mamafih ne olur, ne olmaz
kabilinden evvela ortaya bn-i Abidin'in 1307 tarihinde
Kahire'de baslan nadir nshasn atmtr. Biz bu nshay
birka arkadaa arattrdk. stanbul ktphanelerinin
Sleymaniye ve Bayezid gibi mehurlarnda bulamadlar,
tekilerinde aramaktan da biz vazgetik. Karaman basm
tarihi, basld yer, kitabn cildi ve sayfalar gibi bir sr bo
lakrd ile okuyucuyu aldatacana "bn-i Abidin'in hazr ve
ibaha bahsine bak" deyiverse yetip artard. Fkhla az ok
megul olanlar, bu meselenin her fkh kitabnda ayn bahiste
getiini zaten bilirler.
SNNET MSLMANLIINA VE U
PERIAN MMETE BYK KTLKTR.
Ey temiz Mslman!
Mezhebine sarl, tam ttabik et. Mezhep dmanlarnn
yaldzl laflarna kanma. Onlara bakarsan seni Asr-
Saadet'in, Selef-i Salihin'in saf slamlna gtreceklerdir...
Nasl yapacaklarm bu ii?... mam Ebu Hanife, mam
Malik, mam afii, mam Ahmed b. Hanbel'i braktracaklar
ve bylece Mslmanlara doru yolu bulduracaklarm.
Fesubhanallah!..
Mezhep fikrini ykmak, Ehl-i Snnet'i ykmak demektir.
inde bulunduumuz u felaketli, buhranl, karanlk, zilletli,
fetret devrinde dinimizin safiyetini ve varln koruyabilmek
iin Ehl-i Snnet kalesine snmalyz. Bu kalenin drt
salam burcu vardr: Drt mezhep.
ve d dmanlar dinimizi ykmak iin iten ve dtan
kalemize saldrp duruyorlar. Bu kalenin kaplar itihattr.
Onlar, bu tehlikeli devirde ap kullanmak cinnet olur. Zira
selahiyetsiz cahiller, aklsz gafiller, kt niyetliler, hatta
dmanlar bile itihat kapsndan bize saldrr ve dinimizi
bozarlar, Ehl-i Snnet slamln dejenere etmee alrlar,
reform yapmaa kalkrlar.
Byk alimler mezhepsizlik aleyhinde deerli eserler yazarak
mmeti uyarmlardr. Bunlardan birkann isimlerini
veriyorum.
1- el-Lamezhebiyye: Ahtar bid'a teheddid e-eri'a el-
slamiyye. Yazan: Dr. Muhammed Said Ramazan el-Buti.
2- Eedd'l-Cihad fi ibtal da've'l-ictihad. Yazan: eyh Davud
el-Badadi.
156
3- Baraet'l-E'ariyyin 'an akaidi'l-Muhalifin. Yazan: Ebu
Hamid.
4- Makalat Zahid el-Kevseri.
5- el-ctihad ve'l-Mctehidn. Yazan: Ahmed zzeddin.
6- ed-Drer es-Seniyye fi'r-Red iale'l-Vehhabiyye. Yazan:
eyh Dahlan.
Bu mevzuda, daha yzlerce ciddi ve ilmi eser verilebilir.
Zerre kadar akl- selimi ve insaf olanlara u alt eser yeter de
artar.
Aziz din kardelerim! tikatta ve amelde Ehl-i Snnet
mezhebini brakrsan yanarsn, ahiretine zarar verir, ebedi
saadetini tehlikeye atarsn. Mezhepsizlik, mezhepleri telfik
(birletirme), Selefilik, Vehhabilik, gibi cereyanlar alem-i
slam' birletirmez, bilakis perian ederler. Nitekim manzara
meydandadr.
157
Aziz kardeim! Unutma: nanta Maturidi veya E'ari;
amelde Hanefi veya Maliki veya afii veya Hanbeli
olacaksn.
Bunlar brakanlar bid'ate saplanrlar. Ka yapaym derken
gz kartrlar. Saptrlar, saptrrlar. Kimisi Mutezile
mezhebine, kimisi mcessime taifesine -bilerek veya
bilmeyerek- katlr, ortal kartrrlar.
"Bir Mslmann klliyen, yani toptan, btnyle afii
mezhebinden Hanefi'ye; yahut Hanefi'den afii'ye gemesi
er'an caizdir. Lakin -mesela- afii mezhebinde bilavat
hullenin cevaz gibi bir meselede, Hanefiyye'den birinin,
sadece o meselede afii olmasna asla mesa- er'i
yoktur." (kunye)
Alt Ehl-i Snnet imam (nderi) ki, ikisi itikatta, drd
amelde imamdrlar; bu yksek ahsiyetler Allah'n
Mslmanlara bir ltfudur. Onlara tabi olmak bizler iin
byk eref ve nimettir. Onlar Allah'n kitabn,
Peygamberin snnetini, zahir ve batn btn ilimleri
hepimizden iyi biliyorlard. Hepsi veli idiler. Az uyurlar, az
yerler, az konuurlard. leri gleri slam'n hkmlerini
renmek ve retmekti. Allah korkusu, Peygamber sevgisi,
din ak ile gnlleri dopdoluydu. Abdestsiz yere
basmazlard. Gndzleri saim, geceleri kaim idiler. Dnya
iin zalimlere asla boyun emediler. mam- A'zam zalimlere
hizmet etmedii iin ihtiyar halinde hapse atld, krbalana
krbalana can verip ehit oldu. mam Malik, bir itihad ve
bir fetvas yznden Medine sokaklarnda dvlerek
gezdirildi. Sopa darbeleri altnda yine de "tihadmdan
dnmyorum" diye sesleniyordu. mam- Ahmed bn-i
Hanbel Mutezile mezhebinden sapklara ba emedii,
Kur'an mahluktur demedii iin o kadar krbaland ki, etleri
dkld, yine de Ehl-i Snnet yolundan taviz vermedi.
(Krba yaralarndan ehiden vefat etmitir.)
Yazklar olsun ki, u devirde birtakm az ilimli, az akll, az
anlayl bilgiler ktlar ve Ehl-i Snnet'in kalesi olan
mezheplere atmaa baladlar.
Aziz din kardeim! Mezhep meselesinde ne kadar yazsam
azdr. Mezhepsizlik cereyan yle bir fitne, yle bir bid'attir
ki, slamiyet'i iinden ykmaa alyor.
Cenab- Hak milletimizi bundan ve teki bid'at ve fitnelerden
korusun. Amin.*
__________
* Cenab- Hak'n ltuf ve yardmna gvenerek mezhep
dmanlarna ve mezhepsizlik bid'atine kar kk bir
reddiye hazrlamaktaym. Ayrca intiar edecektir, inaallah.
TABAKAT- FUKAHA
slam'da fkh alimleri yedi tabakaya ayrlr. Bunu
renmekte byk faydalar vardr. Bu mevzuda, Seyiehirli
Mahmud Es'ad Efendinin "Tarih-i lm-i Hukuk" * adl
eserinin 235-236'nc sayfalarndaki bilgiyi aada
naklediyorum:
"1'inci tabaka ricaline "mctehid fi'-er'" denilir ki, min
gayri taklid Kitap ve Snnet ve icma' ve kyastan kavaid-i
asliye-yi vaz' ve te'sir ve ahkam- fer'iyyeye istinbat
eylemilerdir. (Yani, birinci tabakadaki fakihler mutlak
mtehit, mezhep kurucusudur. Bunlar, baka alimlere tabi
olup, onlar taklit etmeksizin Kitap, Snnet, icma' ve kyas
kaynaklarndan temel kaideleri ortaya koymular ve slam'n
amele ait hkmlerini karmlardr. Drt byk imam bu
tabakadandr.)
158
2'nci tabaka ricaline "mctehid fi'l-mezheb" denilir ki,
stadlar olan birinci tabakadaki fakihler vaz' ve tesis
ettikleri kavaid zere edille-i er'iyeden ahkam- fer'iyyeyi
istinbat ederler. Bunlar fru'da stadlarna muhalefet etseler
de usulde onlar taklide mecburdurlar. Hanefi ulemasndan
mam- Ebu Yusuf ve mam- Muhammed bu tabakdandr.
3'nc tabaka ricaline "mctehid fi'l-mes'ele" denir. Bu ulema
gerek usulde, gerek fru'da sahib-i mezheplerine muhalefet
etmezler. Belki sahib-i mezhepten sarahat olmayan vukuatta
stadlarnn bast u takrirleri; usul ve kaideleri vehile
istinbat- ahkama
__________
* Hukuk Fakltesinde takrir edilen dersleri muhtevidir.
stanbul, Matbaa-y Amire, 1332, 379. sayfa.
__________
muktedir olurlar. Ulema-i Hanefiyye'den Ebu Cafer Tahavi,
ems'l-Eimme el-Halvani, ems'l-Eimme es-Serahsi,
Fahr'd-Din Kaadihan bu tabakadandr.
4'nc tabaka ricaline "Ashab- tahric" denilir. Bunlar
ictihada mezun deillerdir. Sahib-i mezhep tarafndan vaz' ve
tesis edilen usul ile, ibu usuln mehazlar bunlarn mazbutu
olduundan sahib-i mezhepten veya sahib-i mezhebin
159
ashabndan menkul olup iki veche muhtemil olan mcmelleri
usul ve kavaid-i mezkureye nazar ederek ve fru'dan
nezairine kyas eyleyerek tafsile iktidarlar vardr. Tahric-i
Kerhi, Tahric-i Razi bu kabildendir.
5'inci tabaka ricaline "ashab- tercih" denilir. Sahib-i
mezhepten muhtelif rivayetler olduu halde, ibu rivayattan
bazsn ba ahar zerine tercih ederler. "u rivayet evladr,
bu rivayet esahtr, u nasa erfaktr, bu kyasa
evfaktr..."derler. Ulema-i Hanefiyye'den ve mukallidinden
Kuduri ve Hidaye sahipleri bu tabakadandr.
6'nc tabaka ricaline "ashab- temyiz" denilir. bunlar akval-i
fukahadan kavi olanlar zayf olanlardan, zahir-i mezhebi ve
rivayat- aifeyi kitaplarnda zikretmezler. Ulema-i
Hahefiyye'den "Kenz", "Muhtar", "Vikaye", "Mecma'"
sahipleri bu tabakadandr.
7'nci tabaka ricaline "ashab- fetva" denilir. bunlar balada
mekur umura muktedri olmayp yalnz ashab- tercih ve
temyilerine tabi olurlar. ulema-i Hanefiyye'nin mukallidinden
Kuhistani, Drer, Drr-i Muhtar sahipleri bu tabakadandr."
Aziz din kardeim! Bundan 60 sene nce stanbul Hukuk
Fakltesinde okutulan bir kitaptan aldm u satrlardan
anlalyor ki, slam'n fkh ilmi son derece muntazam,
tertipli, disiplinli bir yapdr. Fukaha yedi tabakadr. Birinci
derecede mezhep kurucusu mutlak mtehit vardr. Sonra
her tabakadaki alimin selahiyeti bellidir.
Bu din bin seneden beri bu yolla ilerledi, muhafaza edildi.
imdi bu disiplini bozmak isteyen hafif aklllar var.
Aczlerine, cehillerine bakmyorlar da kendilerini mutlak
mtehit zannediyorlar. yi bilmelidir ki, Ehl-i Snnet
fkhndaki bu ananevi dzen ve disiplin bozulduu an
korkun bir anari balayacak, sarf ve nahiv bile bilmeyen
nice had-nainasan (haddini bilmezler) bol bol itihat
yumurtlayacaklar, dinde reform yapmaa kalkacaklardr.
Nasl ki, bir orduda marealden onbaya kadar eitli
rtbeler var, her rtbedeki kumandann yetkileri var... te
slam fkhnda da byle bir nizam vardr. Mezhepleri
ykanlar, bilmeden, bin yllk bir fkh dzenini, bir kltr
hazinesini, bir irfan ah-rahn tarumar etmek istiyorlar.
Cenab- Hakk onlara bu frsat vermesin. Amin.
Baz yaygaraclar peinen susturmak maksadyla unu da
belirtmek isterim: tihat kaps nazariyatta kapanmamtr.
Fakat kullanmamak karar almak zorunda kalnmtr. Bunda
icma' hasl olmutur. Bu devirde iki byk sebepten dolay
bu kapy amann tehlikeli olacan Ehl-i Snnet ulemas
beyan etmilerdir.
1- slam alemi byk buhranlara ve saldrlara maruzdur.
imdi itihat zaman deil, mevcudu kurtarp muhafaza
etmek zamandr.
2- u zamanda mutlak mtehit kalmamtr.*
__________
* Suudi Arabistan'da Vehhabi ulemasndan ve mtehit
olduu iddia edilen bir zat, dini bir mecmuada dnyann kre
eklinde olmadn ve dnmediini iddia etmitir!
__________
Ayrca bu devride fkhn muamelat, ukubat, mnakehat,
mufarakat, feraiz, evkaf, hudud, ta'zir ve ahkam- sultaniyye
gibi hkmleri yrrlkte deildir. Halbuki itihat en ok bu
sahalarda yaplyordu... Bu devir Mslmanlarna itihat
deil, taklit ve muhafaza lazmdr. Arif olanlara, fazla izahat
istemez. Her eyin zaman vardr.
160
Sras gelmiken slam fkhnn temel prensiplerinden birini, karmlar. imdi, o cahilin aykrlk sand ey, aslnda
yine Mahmud Es'ad Efendinin mezkur eserinin 223'nc kendi cehaletinin eseridir. Zira ayetin tamam "Sarho
sayfasndan naklediyorum: olduunuz zaman namaza yaklamaynz" mealindedir!

"Bir mctehid ictihad, nass- Kur'an veya hadis ile tearuz
etse, o mctehidin mukallidleri indinde, mctehidin fetvas
mreccahtr. Halktan bir kimse iin fukahann kavliyle amel
etmek lazmdr. Yoksa, Kitap ve Snnet'e temessk edemez.
Ve keza halkn avam tabakas, gemi ulemann kavilleriyle
dahi amel edemez, belki kendi zamannn ulemasndan
mutemed zevatn kavliyle amel eder. Bir ayet veya haber
(hadis) fukahann mezhebine muhalif gelirse mensuh veya
mevvel (tevil edilmi) olduuna veya tahsys veya tercih
vukuuna hkmedilir. Yoksa fukahaya vasl olmadna
hamledilemez. Binaenaleyh fukaha nusus zerine tercih
edilir."
Bu devirde halka den vazife, Ehl-i Snnet alimlerinin fkh
kitaplarn okumaktan ibarettir. Kendi ksa ve cahil aklyla
ayetten, hadisten hkm karmaa kalkanlar, Bektai
fkralarna mevzu tekil edecek maskaraca hallere derler.
nk cahildirler, selahiyetleri yoktur.
Son senelerde yazlan bir kitapta -maalesef- bu fkh kaidesi
tepetaklak edilmi ve "nass ile fukaha kavli arasnda aykrlk
kacak grlrse nassa tabi olunur" manas karlacak bir
ifade kullanlarak cahil ve ehliyetsizlerin eline korkun bir
anari ve tahrip silah verilmitir.

Bu usul-i fkh kaidesi ksaca unu diyor: Halktan din ilminde

ihtisas olmayan bir kimse, din aliminin szn bir ayete veya
hadise aykr bulursa ne yapacaktr?.. Fakihin yani din
aliminin szne uyacaktr. nk, bilgisiz kiinin grd
aykrlk zahirdedir. Alimin hata etme ihtimali azdr. Ama
bilgisiz kii yzde doksan hata eder. ok amiyane bir misal
vereyim: Cahilin biri bir ayet meali okudu: "Namaza
yaklamaynz..." diyor. Halbuki fakihler "Be vakit namaz
klmak farzdr" diye hkm

161